METIS YAYINLARI

BOLEVK

DEVRM

1917-1923, C L T I

Edward Hallett Carr 1892 ylnda Lonra'da dodu. Mer chant Taylors School ve Cambridge Trinity College'da renim grd. 1916'da Dileri Bakanl'nda al maya balad. 1927'de Moskova'ya ilk gezisini yapt. 1936'da Dileri Bakanl'ndan ayrld ve 1936-47 arasnda Abersiwyih'deki Wales niverstesi'nde uluslara ras politika profesr olarak ders verdi. 1941-46 arasnda The Times gazetesinin yayn ynetmeni yardmcln yapt. 1953-55 arasnda Oxford niverstesi'ne bal Balliol College'da, 1955'ten sonra da Trinity College'da eitli akademik grevler stlendi. Birok kitab arasnda balcalan unlardr: The Romantic Exiles (1933), The Twenty Years' Crises, 1919-1939 (1939), Conditions of Peace (1942), The Soviet Impact on the Western World (1946), The New Society (1951), What is History? (Ta rih Nedir?) (1961) ve Sovyet Rusya Tarihi adl dizide The Bolshevik Revolution 1917-1923 (3 cilt), Interreg num 1923-1924 (1 cilt) ve Socialism in One Country 1924-1926 (3 cilt).

METIS YAYINLARI Bamusahip Sokak 3/2, Caalolu/Istanbul BOLEVK DEVRM 1917-1923, ClLT I zgn Ad: The Bolshevik Revolution 1917-1923 Ilk ingilizce Basm: Macmillan, 1950 Dier Basmlar: Pelican Books, 1966-77, Edward Halle Can, 1950. Btn Trke Yaym Haklan Metis Yaynlar'na Aittir. Birinci Basm: Kasm 1989. Takm No: ISBN 975-7650-19-6 Cilt No: ISBN 975-7650-20-X

Dizgi: Metis Yaynclk Ltd. Bask: Ayhan Matbaaclk Cilt: Nurettin Mcellithanesi

SOVYET RUSYA TARIHI

BOLEVK DEVRM 1917-1923

CLT I

EDWARD HALLETT CARR

eviren: Orhan Suda

METS YAYINLARI

NSZ

1917 Ekim Devrimi'ni esas alarak Rusya'nn tarihini yazmaya kalkmann cretli bir i olduu phesiz herkese aktr; bu giriime gz yumanlar eserdeki kusurlar ho grsnler. Sovyet Rusya tarihinin, ne Marksist kkenden gelen, ne de Rus asll olan bir ngiliz tarafndan yazlmas bsbtn cretli bir i olarak grlebilir. Fakat, bu alanda doldurulacak boluun ok geni oluu byle bir creti balatr sanrm. Bat ya da orta Avrupa hakknda ingiltere'de ya da Amerika Birleik Devletleri'nde yaymlanan eserlerin yazarlar, Fransa, talya, Almanya gibi lkelerin poli tika ve kurumlarnn, rnein, ngiltere ya da Amerika le kurulacak benzer likler sayesinde aklanabilecei gibi bir inan tarlar ou zaman. Akl banda hi kimse, Lenin, Troki ve Stalin'in Rusyas'n, MacDonald, Bald win ve Churchll'in ngilteresi'nin ya da Wilson, Hoover ve Franklin Roosevelt Amerikas'nn arnyla lmeye kalkmayacaktr. Sovyet Rus ya tarihisi, almasnn her aamasnda, ciddi her tarihiye den ifte bir grevin; kahramanlarnn gr ve amalarn imgelem gcyle kavramak la, onlarn gerekletirdiklerinin evrensel anlam hakknda temel bir deerlendirmeyi birletirme gereinin son derece bilincinde olmaldr. Devrim olaylarnn tarihini yazmak deildi istediim (daha nce biroklar tarafndan anlatld bu olaylar); Devrim'in yaratt siyasal, sos yal ve ekonomik dzeni yazmak istiyordum ben. Amacm bu olduu iin, Lenin 1923 ilkbaharnda (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii'nin te mellerinin atl ile hemen hemen ayn tarihte) siyaset sahnesinden kesin likle ekilmeden nce kurulmu olan Sovyet toplumunun yapsn tahlil edeceim uzun bir giri blm tasarladm nce. Ama konuya eilince, bu erevenin Lenin'in gerekletirdii eyin bykln ve onun gelecek zerindeki etkisini belirtmekte gln denecek kadar yetersiz olduu ortaya ku. Bu blm tek bir cilt olarak yeniden planland ve Bolevik Devrimi, 1917-1923 adyla U ciltte tamamlanacak olan daha geni kapsaml bir eser

NSZ

haline geldi. Bunun I., II. ve T. ksmlar lk cildi olunurdu. 1 Bolevik Devrimi, 1917-1923 kendi iinde bir btn oluturmakla bir likte, daha geni kapsaml bir esere giri olma grnmnden bir eyler tamaktadr gene de. Kapsad dnemin olaylarnn ;u bir anlatm ol maktan ok, gelecekteki gelimelerin ana hatlarn meydana getiren olay larn bir tahlilini iermeyi amalyor. rnein, i savan seyrini ve sonularn, zellikle III. Ksm'da birok vesileyle tartm olmama ve V. Ksm'da da ele alacak olmama ramen okur, bunun ayrntl bir hikyesine rastlamayacaktr bu kitapta. te yandan, ilk blmlerimi, dorudan sonulan nemsiz grnse de, devrim tarihinin son blmnde byk bir rol oynayan 1917 ncesi olaylarna ve polemiklerine ayrmakta lereddd et medim. John Reed'in Ten Days thai Shook the World (Dnyay Sarsan On Gn, 1919) ve M.Philips Price'n My Reminiscences of the Russian Revo lution ("Rus Devrimi Anlarm", 1921) adl kitaplan devrimi tm canll ile yanstmaktadr; i sava dnemini tam olarak anlatan ngilizce bir kitap arayanlar, W.H.Chamberlin'in iki ciltlik History of the Russian Revolu tion, 1917-1921 ("Rus Devrimi Tarihi", 1935) adl eserine bavurabilirler. ada tarihi yazmann rizikolar vardr. Fakat bunlarn, uzak bir gemii anlatan tarihinin karlat rizikolardan daha tehlikeli olduuna inanmadm hibir zaman. nk zamann, bir ayklama ve anma srecinden geirerek, gerei daha eriilebilir boyutlara indirgedii ama ge riye en gvenilir olanlarnn kaldn hibir ekilde garanti etmedii kantlarla yz yzedir uzak bir gemii anlatan tarihi. Sovyet Rusya ta rihisinin, kaynaklarn azlndan ya da gvenilir olmayndan tr, olaanst glklerle karlatna inanlr genellikle. 1928'den sonraki dnem iin hakl grlebilecek olan bu inan, bizim ele aldmz, gerek olgular, gerekse fikirlerin dile getirilii asndan belgelerin bir btn olarak az rasdanan bir tenlik tad bu dnem iin hi de geerli deildir. Sov yet makamlar, kendi lkelerinin tarihini ve kurumlarn ncelemek isteyen komnist olmayan kiilerin Sovyeer Birlii'ni ziyaret etmelerine ve orada ki kitaplklarda almalarna imkn tanmamakta ayak dirediklerinden, arlkl olarak dier lkelerin kitaplklarndan yararlanmak zorunda kaldm. Bunlar arasnda kaynaklar ynnden en zengin olanlar Birleik Devleer ki taplktandr. Bu bakmdan, 1948'de Birleik Devletler'e gitmemi ve lkenin

1. V. Ksm' ieren ikinci cil ("Ekonomik Dzen") ve V. Ksm' ieren nc ct ("Sovye Rusya ve Dnya") 1952-1953 yllarnda; bu dizinin iktidar Boluu, 1923-1924 balkl ikinci kitab 1954'te; Tek lkede Sosyalizm, 1924-1926 balkl nc kitab ise, cil halinde, 1958, 1959 ve 1964'te yaymland.

NSZ 7 byk blmn ziyaret etmemi salayan Princeton'daki Institute for Ad vanced Studies'e, Columbia ve Standford niversitesi yneticilerine derin bir minnettarlk duyuyorum. Columbia, Harvard, Standford niversiteleri' nin kitaplklar, New York Public Library ve Library of Congress, Sovyet lerle lgili belgeler bakmndan son derece zengin; bu kitaplklarn grevli lerine ve alanlarna yardmlarndan dolay yrekten teekkr ederim. Bununla birlikte, almann byk bir blm ngiltere'de gerekleti. Balca niversitelerimizde, Sovyetler'le ilgili almalara gerekli ko laylklarn salanmas iin daha yaplacak ok ey var ise de, dostlarn cmert yardmlarndan yararlanma ansna sahiptim; onlarn farkl grleri, ou zaman, benim grlerimin akla kavumasna katkda bulundu. Sayn Isaac Deutscher msveddelerin tamamm okudu, onun derin bilgisinden, olgulara ve yorumlara ilikin birok konuda tavsiyelerinden ya rarlandm. Londra niversitesi'ne bal School of Slavonic and East Euro pean Studies'de retim yesi A.Rothstein baz blmleri okudu, deerli eletirilerde ve yorumlarda bulundu. Glasgow niversitesi Department for the Study of the Social and Economic Institutions of the USSR'dan Dr. R.Schlesinger Bolevik kendi kaderini tayin hakk retisine ilikin blmn, sayn Rachmilevich ise, erken dnem parti tarihi hakkndaki ilk blmn okunmasnda ayn ii stlendiler. Sayn Jane Degras btn bir cil din provalarn okudu, esasa ve ekle ait birok dzeltmeler nerdi. Vaktiyle London School of Economics kitaplnda grevli, imdiyse, University College, Lecestcr'da retim yesi Dr. Uya Neustadt, kitapln muazzam kaynaklarndan yararlanmamda paha biilmez yardmda bulundu. British Museum'dan J.C.W.Horne, School of Slavonic Studies'den kitaplk ynet meni Dr. L.Loewenson ve Royal Institute of International Affairs kitaplk grevlileri hi yksnmeden srekli yardmc oldular bana. Onlarn hepsine bu nszde yeterince deyemeyeceim bir minnet borcum olduunun bilin cindeyim. Ama bu vesileyle, belirtmeden geemeyeceim bir nokta, benden yardmlarn esirgemeyenlerin ya da bana tavsiyelerde bulunanlarn hibi rinin hatalarmdan ya da grlerimden sorumlu olmaddr onlarn hibi rinden yazdm her eye katlmalarn bekleyemem. Gene de derin ve iten bir minnettarlk duyuyorum kendilerine. Bu uzun vadeli giriimi mmkn klan yaymclarma da teekkr etmek sterim bu vesileyle. Belirtilmesi gereken baz teknik ayrntlar kalyor geriye. Rusya hakknda yazanlar iin daima rktc olan ki sorundan biri takvim, biri de transkripsiyon sorunudur. Rusya'da 25 Ekim/7 Kasm 1917'den nce mey dana gelen olaylar o dnemin Jlyen takvimine gre belirtilmitir bu kitap-

8 NSZ ta. Rusya dnda meydana gelen olaylarda ise Bat takvimi esas alnmtr. Karkla yol aabilecek her durumda hangi takvime gre tarih dtm belirttim. Rusya'da 25 Ekim/7 Kasm 1917 ile (Rusya'nn Bat takvimini kabul ettii) 1/14 ubat 1918 arasnda cereyan eden olaylar her iki takvime gre belirtildi. 1/14 ubat 1918'den sonra meydana gelen olaylar iin Bat takvimi esas alnd. Hibir transkripsiyon sistemi, bu sistemi icad eden fi lolog dnda, hi kimseyi tam olarak tatmin etmez; benim kabul ettiim sistem, birka ayrnt dnda, Library of Congress'in uygulad sistemi iz liyor yaklak olarak. zel isimleri yazarken, acaiplikten kanmak in, sistemden vazgetiim oldu bazen. rnein, Gertscn yerine Herzen [Trke metin: Herzen], Aksel'rod yerine Axelrod (T.m. Aksclrod], Zinov'ev yerine Zinoviev [T.m. Zinovyev] ve Ordzhonikidze yerine Orjonikidze [T.m. Orjonikidze] diye yazdm. Kimi zaman da bilinen biimleri koruma adna tu tarllktan vazgetim: Jugashvili ya da Dzhugashvil yerine Djugashvili kullandm [T.m.Cugavil] ve Zhordania yerine Jordania [T.m. Jordanya]. Dzerzhinsky adn da yazarn Latince metinlerinde kulland ve muhteme len adnn Polonya dilindeki karl olan Dzierzynski'ye yeledim [T.m.Cerjinzki], Bu tip durumlarda tutarszlmda bile tutarl davrana mam olsam da, yalnzca byle glklerle hi uramam olanlarn beni anlayszlkla karlayacaklarn dnyorum. Bolevik Devrimi, 1917-1923 iin bavurduum kaynaklarn bibliyog rafyas nc ciltte yer alyor. Bu cilde kadar dipnodann, konuyu yeterince aydnlattklarn umuyorum. Marx ve Engels'in eserlerinin, Almanca tam basm mevcut deil, Historisch-Kritische Gesamtausgabe, Marx-EngelsLenin Ensts'nn destei ile, 1. Ksm'n (lk Yazlar) sadece ilk yedi cil dini; HI. Ksm'n (Marx-Engels, Mektuplamalar) drt cildini yaymlad. Olabildiince bavurdum bu eserlere, t e yandan, bu eserlerin, gene MarxEngels-Lenin EnstitsU'nce hemen hemen tamam yaymlanm Rusa evirilerinden yararlandm. Lenin'n eserlerine gelince, henz tamamlan mam olan ve deerli nodann tmnn yer almad drdnc basmnn yerine, kinci basmn kullandm (ncs bunun tekrar basmdr). Ki tabmn ilk cildi baskya girdiinde, Stalin'in eserlerinin ilk oniki cildi (onal cilt olarak tasarlanmu) hazrd. Troki'nin eserlerinin, 1925 ve 1927 yllan arasnda, Moskova'da yaplan toplu basm tamamlanmamt. Ama ben, bu basmda yer alan yazlan kullandm. Lenin ve Stalin'in parti ya da Sovyet kongrelerinde vb., yaptktan konumalar, sradan aratrcnn daha g eriebilecei kongre resmi tutanaklarndan deil, toplu eserlerden alnd. Kontrol ettiim kadaryla, ranskripsiyonlann doruluuna gvenilebilir.

NSZ 9 Dier konumaclar resmi tutanaklara gre belirtildi. Rusa gazeteler ngiltere'de eksiksiz bulunamad (bazen de okunamaz halde olduklar) iin, doruluunu ararmakszn, ikinci elden aktarmak zorunda kaldm ou kez. Marx, Engels, Lenin, Troki ve Stalin'in toplu eserleri dnda, bavurduum kaynaklarn yaym tarihlerini belirttim. Yaym yeri, bir pheye yol aabilecek durumlarda belirtildi ancak. Aksi belirtilmedike ya da eserin erii bir belirtmeyi gerektirmedike (rnein, resmi Foreign Re lations of the United States gibi) ngilizce eserlerin Londra'da yaymlanm olduu varsayld. Sovyet kurumlarnn adlann ksaltmalarla vermek (rne in, VTsIK, Komintern gibi), vazgeilemeyecek kolaylklar salyor. Fakat bir kurumdan ilk kez sz ettiimde adn tam olarak belirttim daima ve ki tabn sonuna ksaltmalarn bir listesini ekledim. E.H.CARR 20 Nisan 1950

NDEKLER

KISIM I

nsan ve Aygt
1 2 3 4 BOLEVIZMIN TEMELLER BOLEVKLER VE MENEVKLER 1905 VE SONRASI UBATTAN EKlM'E KISIM II 15 36 53 75

Anayasal Yap
5 6 7 8 9 K DEVRM RSFSC ANAYASASI DKTATRLN TAHKM EDLMES PARTNN STNL PART VE DEVLET Not A. LENlN'lN DEVLET TEORS KISIM m 105 122 145 174 200 216

Dalma ve Yeniden Birleme

10 POLTKA, RET, AYGIT (a) Politikann Anahatlar (b) Gelien reti (c) Aygt 11 UYGULAMADA KEND KADERINI TAYIN HAKKI (a) Bat Snr Blgeleri (b) Dou Snr Blgeleri (c) Orta Asya (d) Transkaflcasya Cumhuriyetleri (e) Sibirya 12 KEND KADERN TAYN HAKKININ BLANOSU 235 235 241 254 264 264 289 302 310 320 333

13 TTFAKTAN FEDERASYONA 14 SSCB ANAYASASI Not B. BOLEVK KEND KADERN TA YIN HAKKI RETS (a) 19. Yzyldaki Arka Plan (b) 1917den nce Bolevik reti KISALTMALAR LlSTESl DtZtN

347 364 373 373 3 81 393 394

BLM 1

BOLEVZMN

TEMELLER

leride "Rusya Komnist Partisi (Bolevik)", daha sonra da "Sovyetler Bir lii Komnist Partisi (Bolevik)" adn alan rgtn gemii, dokuz kiinin Mart 189]de toplanp "Rusya Sosyal Demokrat i Parisi"ni 1 kurduklar kk kongreye kadar uzanr. Bu dokuz delege Petersburg, Moskova, Kiev, Ekaterinoslav yerel rgtlerini ve yaygn olarak "Bund" denen Rusya ye Po lonya Yahudi iler Genel Birlii'ni temsil ediyorlard. Kongre gn (1-3 Mart 1898) devam etti ve merkez komiteyi seerek bir parti gazetesi yaymlamaya karar verdi. Ancak kongreye katlanlar, baka bir ey yapmaya vakit bulamadan tutukland. yle ki, bu ilk giriimden geriye birka rgt ve yerel komitenin kulland ortak bir addan baka bir ey kalmad. Bun larn da ne bir merkez organ, ne de aralarnda ba lan ulan vard. Minsk'teki kongreye katlan bu dokuz delegeden hibiri, ileride parti tarihinde nemli bir rol oynamayacakt. Kongre daldktan sonra yaymlanan "Rusya Sos yal Demokrat i Partisi manifestosu" Marksist aydn Piyotr Struve ta rafndan kaleme alnmt. Kongrenin gelecek nesillere brakt en nemli miras bu oldu. Manifesto, elli yl nce Avrupa zerinde esmi olan "bereketli 1848 Devrimi"ne deindikten sonra, Rus ii snfnn, "dier lkelerdeki yol dalarnn serbeste ve rahatlkla yararlandklar haklardan; devlet yne timine katlma imknndan, dndklerini syleme ve yazma zgrl nden, toplanma ve rgtlenme zgrlnden tamamen yoksun oldu unu" belirtiyordu. Bunlar, ii snfnn kendi nihai kurtuluu ve sosya lizm iin zel mlkiyete kar mcadelesinde gerekli aralard. Bat'da burju vazi bu zgrlkleri elde etmiti. Rusya'da ise artlar farklyd: Avrupa'da Dogu'ya doru gidildike, burjuvazi siyasi bakmdan za yflamakta, daha aalk ve korkak br kimlie brnmekte, proletaryadan beklenen kltrel ve siyasi grevler de daha byk bir nem kazanmaktadr. Siyasi zgrln elde edilmesinin ykn Rus ii snf gl omuzlarnda tamak zorundadr ve tayacaktr da. Bu, insann insan tarafndan smrl1. Etnik bir Rusya'nn deil, Rus mparatorluu topraklarnn tamamnn sz konu su olduunu belirtmek iin Russkaya yerine Rossskaya denmektedir.

16 NSAN VE ARA meyecei yeni bir sosyal dzenin inas uruna proletaryaya den muazzam tarihi grevin gereklemesi yolunda atlacak nemli bir admdr, ama yalnzca bir ilk admdr.2 Bylece bu belge, devrimin, etli yl nce Komnist Manifesto'da fade edil mi ki aamasn, burjuva demokratik devrim ile proleter sosyalist devrimi aka kabul ediyordu. Belgenin teme) nemi, Rus devriminin temel ikile mini, yani Rus burjuvazinin kendi devrimini yapmada yetersiz kaldn ve bundan dolay burjuva demokratik devrimde proletaryann nderlik rolnn arttn ilk kez belirtmi olmasyd. Proletarya diktatrlnden sz etme mi ya da proletaryann kendi tarihi grevini gerekletirmesine imkn vere cek yollar gstermemi olmas, bu belgeye sonradan yneltilecek balca eletiriydi. Manifesto bir eylem program olmaktan ok akademik bir alma olarak kalyordu. J^jTkjfik' kongre Rusya topraklan zerinde Marksist bir parti yaratmak iin birlikte yaplm bir ilk giriimdi. Gemi otuz yl boyunca balca Rus devrimciler narodnikler'di. Narodnik kelimesi, kyl devrimi teorisine inanan ve otokrasi taraftarlarna kar terr uygulanmasn kabul eden dev rimci gruplar iin ortak bir ad olarak kullanld. 1870'li yllarn sonunda Plehanov 1 ,adnda gen bir devrimci, bo bir aba olarak grd bireysel terrizm konusunda narodnikler ile anlamazla dt, yurt dna kat ve Marksizm'i kabul ederek 1883'te svire'de "Emein Kurtuluu" adl Rus Marksist bir grup oluturdu. Sonraki on be yl boyunca, Plehanov ve arka dalar, ki aralarnda en faal olanlar Akselrod le Vera ZasuI idi, devrimin, ancak kapitalizmin gelimesi sayesinde ve sanayi proletaryasnn eseri ola rak gerekleebilecei eklindeki Marksist tezi Rusya'ya uygulayarak, makalelerinde narodnikler'ic srekli bir mcadeleye giritiler. O yllarda, sa nayinin ve fabrikatann Rusya'da hzla gelimesi ve sanayi sektrndeki ilk grevler, balangla gereki deilmi gibi grnebilecek bir programn an laml grnmesine yol at. ekirdek halindeki Marksist gruplar, 1890'larda Rusya'da da grlr oldu ve 1895 ylnda Petersburg'da, i Snfnn Kurtuluu in Mcadele Birlii kuruldu. Bu birliin yeleri arasnda, Plehanov'u yrekten destekleyen gen Vladimir tlyi Ulyanov da vard. Vladimir Ulyanov, 1870'de Simbirsk'de (uzun yllar sonra Ulyanovsk adn alacakt) domutu ve alt dereceden bir devlet memurunun oluydu. Ailenin gen oullan devrimci gelenein etkisinde yetimilerdi. Vladimir on yedi yandayken, aabeyi Aleksandr, ar III. Alcksandr' hedef alan bir
2.VKP (B) V Rnolyutsiyak. (1941), c. I, s.3-5.

BOLEVZMIN TEMELLER 17 komploya kart gerekesiyle idam edilmiti. Vladimir Ulyanov, Kazan nversites'nde okudu, bu niversitedeyken Marksist oldu ve devrimci faaliyetlerinden dolay buradan atld. 1890'l yllarn banda avukatlk yapmak ve Marksist renimini tamamlamak amacyla Petersburg'a gitti. lk yazlar Plehanov'un narodnikler'e kar balatt polemiklerin de vamyd ve 1894-95 k boyunca, Plehanov'un yeni eseri Monist Tarih Anlaynn Gelimesi Sorunu stne'yPgcn Marksistler'den oluan bir hayranlar grubuna aklyordu. Gen Ulyanov, 1895 yaznda stadn kendisini isvire'de grmeye gitti ve Petersburg'a dndnde i Snfnn Kurtuluu iin Mcadele Birlii'ne katld. Ancak bu birlik, sadece teoriyle ilgilenmiyordu. Birliin dier yeleri gibi Ulyanov da, fabrika iilerine devrimci bildiriler datyordu. Her ne kadar bu faaliyeti 1895 yl sonunda tutuklanarak ay larca hapis yatmasna ve Sibirya'ya srlmesine yol atysa da, polis ynetmeliinde kesin bir hkm bulunmadndan, hakkndaki mah kmiyet karar yaz yazmasn engellemedi. Sibirya'da srgndeyken, yurt dnda karlp gizlice Rusya'ya sokulan bir gazete etrafnda bir parti rgtlenmesine gidilmesi amacyla tasanlar kuruyordu kafasnda. Bu tasanlann, Sibirya'ya gelen ve sonradan kendisiyle evlenen Nadejda Krupskaya le srgn arkada sosyal demokrat Krjjanovski ve Sibirya'da baka bir yerde srgnde bulunan Potressov ve Martov ile tartyordu.' 1 UJyanov, Potressov ve Martov, 1900 yl banda Sibirya'dan tahliye edilince, binbir glkle salam olduklar parayla Cenevre'ye gittiler ve Plehanov'dan birlikte almalann stediler. Hemen br anlamaya varld. "Emein Kurtuluu" grubunu temsil eden Plehanov, Akselrod ve Zasu l e Ulyanov, Potressov ve Martov'un ynetiminde Iskra (Kvlcm) adl haftalk bir halk gazelest ve Zarya (afak) adl yetkin bir teorik gazete kartlacakt. Iskra'mn lk says 1 Aralk 1900'de Stuttgard'da 5 , Zarycfnm ilk says ise 1 Nisan 1901'de yaymland. Rus Marksistleri'nin en yals olarak Pleha nov'un nfuzu ve yaratt saygnlk, onu hem kendi gznde hem dierlerinin gznde bu giriimin koruyucu dehas haline getiriyordu. Rus3. Eser Rusya'da sansrn onay ile resmen yaymland iin. bu tumturakl balk, ierii hakkndaki pheleri dalmak amacyla seildi. ngilizce evirisi (1947) daha aklayc bir balk olan In De/ense of Materialism (Materyalizmi Savunma) adyla yaymland. Yazan Beltov takma adn kullanmt. 4. N.K.Krupskaya, Memories of Lenin (Lenin'den Anlar), c. I, (Ing. ev. 1930), S.39. 5. Dier saylan Aralk 1903'e kadar Mnih'de basld, bu tarihten sonra yayma Cenevre'de devam edildi.

18 NSAN VE ARA ya'da Ulyanov tarafndan yaplm bir taslaa 4 dayand anlalan Iskrdam k bildirisinde adlar belirtilen gelecein yazan, sadece "Emein Kur tuluu" grubunun yesiydi ve Zarya'mn ba sayfasnda gene sadece ayn kiinin Plehanov, Akselrod ve Zasuli'in adlar yer alyordu. gen yazan ise hi kimse tanmyordu ve kendi deerlerini ispat etmeleri gerekiyordu. lerinde en verimli yazar olan Ulyanov ilk eserlerini "lin" ve "Tlin" takma adlaryla yaymlamt ve Rusya'y terkettiinden beri Petrov ve Frei kimliine brnmt. Aralk 1901de Zarya'da yaymlanan bir makalede "Lenin" imzasn kulland ilk kez. Sembolik bir nemi vard bunun. Hemen hemen bu sradadr ki Lenin, tkenmez enerjisi ve grlerinin berraklyla dier yazarlar arasndan ne kt ve sivrildi. Ne istediini gerekten bilen bir tek o vard: Herkese kabul edilen bir devrim retisi saplamak ve rgtl bir devrimci parti kurmak.. Bu hedeflerden ilki Iskra'mn stunlann yazyla doldurmann yan sra, bir parti programnn resmen yaymlanmasn gerektiriyordu. kinci hedef ise, 1898'de balanm ve bir yana braklm giriimin gerekletirilmesi iin parti kongresinin toplantya arlmasyd. Iskra'mn amac, lk k bildirisinde de belirtildii gibi, dank haldeki Rusya sosyal demokrat hareketinin "fizyono misini ve rgtlenmesini kesin hatlarla belirlemekti":
Birlemeden n c e ve birlemek iin, ilkin kesin ve net bir sn i z g i s i

ekmemiz gerekir. A k s i halde, birlememiz bugnk karkl maskeleyen

ve buna k k l bir ekilde s o n verilmesini nleyen bir hayal olacaklr sadece.

Yayn organmz eitli fikirlerin y e r ald bir gazete haline getirmek niye tinde olmadmz i y i c e bilinmelidir. Aksine, biz y a y n organmz kesin bir ekilde belirlenmi bir siyaset anlay ile yneteceiz.7 1902 ortalanna doru Iskra, okurlarna, Plehanov'un daha lml ve daha ih tiyatl fikirleri ile, Lenin'in daha cretli ve daha uzlamaz grlerinin dengeli bir karmndan oluan bir parti program tasla nerebilecek du rumdayd. Aa yukar ayn anda Lenin devrimci reti ve devrimci rgtlenme zerine ilk byk zgn eserini. Ne Yapmal'y yaymlad. 1903 banda hazrlklar, ayn yln Temmuz aynda Brksel'de bir parti kongresi toplayabilecek kadar ilerlemiti.

6. Lenin, Soineniya (Toplu Eserleri), c. IV, s.37-41; VKP (B) v Rezoiyulsiyak (1941). c. I, s.7-10. Marlov, bu orijinal taslan varln d o r u l u y o r ( L e n n . Sointnya, c. IV, s.554). Son basmnda, bunun ne kadarnn yer aldn belirleye cek herhangi bir kanl yok. l.VKP (B) v Rezotyutsiyak (1941), c 1, . 9 ; Lenin, Someniya, c. IV, s.39-40.

BOLS EVIZMlN TEMELLER 19 Aa yukan yirmi yl kadar sonra yle yazacakt Lenin: "Bolevizm, siyasa! dnce akm ve siyasal parti olarak, 1903'ten beri mevcuttur.*" Bolevzm'in nitelii, iinde geliip doduu dnemin tartmalar ta rafndan belirlenmiti^ bu tanmalar, uzak grl dehas, kendine gveni ve tartmac mizac sayesinde Lenin'e nemli bir rol kazandrd. Kongrenin yaplmasndan nce, ideolojik mcadele verilmi ve kazanlmt. Rsya Sosyal Demokrat i Partisi, narodnikler'i, kar, yaklaan devrimin nder gcnn kyllk deil, proletarya olduunu ileri sryor, "Legal Mark sistler'^ kar devrimci ve sosyalist eylemi neriyor, "Ekonomisf'lere kar ise, proletarya adna, hem ekonomik hem siyasal talepleri dile getiriyordu. Narodnikler'e kar alan kampanya Plehanov'un en nemli baarsyd. 1840'lann nclerinin attklar dnce temelleri zerinde boy veren 1860'larn lk Rus devrimcileri, 18. yzyl Aydnlanmacl anlamnda materyalist, Fransz devrimi geleneine ballk bakmndan radikaldiler; gerek Rus kylleri gerekse Rus fabrika iileriyle hi temaslar yoklu. 1870'li yllarn Rus devrimcileri, Rus kylln ve onun ahsnda Rus devriminin gelecekteki ncsn kefettiler; bylece Rus devrimi ilk kez, hem sosyal hem dnsel bir ierik kazanm oluyordu. Bu devrimcilerin bazlar Bakunin'in tilmizleriydiler ve anarizme, terrizme yneliyorlard. Bazlarysa (eserleri Rusya'ya 1870'li yllarda girmeye balam olan) Marx'dan etkilenmekle birlikte, onun retisini Rusya zeli iinde yorum layarak, kylln ar bast bir lke olan Rusya'nn, Bat'daki burjuva kapitalizmi aamasndan gemeyeceini ve tamamen Rusya'ya zg ky komnnn, gemiin feodalizmiyle gelecein komnizmi arasnda dorudan doruya bir gei oluturacan iddia ediyorlard. 1860'larn ra dikal devrimcileri le 1870'lerin narodnikler'i arasndaki ayrlk, Rus dnce hayatnn dier alanlarnda Batclar ve Slavclar arasnda balayan nl tartma ile baz benzerlikler gsteriyordu. Batclar, Ba'dan renmenin ve Bat'mn ilerlemesini halihazrda belirlemi olan ayn safha lardan ve ayn srelerden gemesinin geri bir lke olan Rusya'nn kaderi olduunu savunuyorlard. Slavclar, kukusuz geri, ancak genlie has bir dinlikle dolu ve bu anlamda, imdiden ryen Ba'dan stn olan Rus ya'nn, Bau Uygarl'nn tipik ktlklerini amasn salayacak kendine zg bir gelecei olduuna inanyorlard. Lenin'in narodnikler'i hedef alan ilk yazlan hemen hemen Plehanov'un savlann gndeme getirmekten ibaretti. Bu yazlarn ilkinde proletaryaya besledii devrimci inanc bir genlik cokusuyla dile getiriyordu:
8. A.g-e., c. XXV, .l7d.

20 NSAN VE ARA Sosyal demokratlarn btn faaliyet ve dikkatlerini stnde topladklar nokta sanayi proletary asdr. Bu snfn ileri unsurlar, bilimsel sosyalizm fi kirlerini ve Rus iisinin tarihteki ralntl dile gctuen gr ttmlediklri. bu grler yaygnlat ve iiler bugnk dank ekonomik sava bi linli bir snf mcadelesi haline getirecek istikrarl rgtler yaratt vakil. te o zaman, btn demokratik unsurlar peinden srkleyerek ayaklanan Rus iisi mutlakyeti devirecek ve RUS PROLETARYASINI (BTN
LKELERN pro le l aryasn in yan sra) komnist bir devrimin zaferine doru

ak bir siyasal mcadelenin yoluna se vkedec ektir.* 19. yzyln son on yl boyunca, Witte v yabanc kapitalistler, Rus sa nayinin ve proletaryasnn gelimesini hzlandrmaya ve bylece Lenin'c ve Plehanov'a hak verdirecek artlan yaratmaya baladlar. Devrim sema larnda sanayi iisinin yldz parlarken kylln yldz snyordu, Ancak 1905'tedir ki, kylln devrim ptanlanndaki yeri parti iin tekrar hayati bir sorun haline geldi. Legal Marksistler, 1890'Iann ortalarnda, Marksist retiyi, Rusya'daki sansrn hmna uramayacak ekilde kaleme aldktan kitaplarda ve ma kalelerde aklamaya koyulan kk bir aydnlar grubuydu. O tarihte, Rus aydnlar arasnda Marksizm'in hzla yaylmasnn nedeni, Rusya'da sanayi nin yaylmas ve Bat liberalizminin roln Rusya'da oynayabilecek bir burjuva geleneinin ya da burjuva siyaset felsefesinin bulunmayyd. Maot, kapitalizmin feodal artlar iinde gelimesini ilerici bir g olarak grmt. Tpk daha sonralan, "geri kalm" Asya lkelerindeki ykselen kapitalist snfn, yabanc emperyalizme kar mcadelede Marksizm'i ken dine bir mttefik olarak grmesi gibi, domakta olan Rus orta snfna da Marksizm, feodalizme ve otokrasiye kar mcadelede ideolojik bir destek olarak kabul edilebilir geliyordu. Ancak orta snfa mensup Rus aydn, Marksizm'i kabul ederken onu btn devrimci znden soyuuyordu, yle ki, balca devrimci parti olarak grdkleri narodnikler'tn d kopan res mi .makamlar, programlarnda yakn hibir tehlikenin bulunmad grlen bu amansz narodnik dmanlanna ho grl davranmaktan ekinmiyorlard. Legal Marksistler'in en dikkate deer kiisi, Minsk kon gresi manifestosunun yazan Pyotr Struve'ydi. Onun 1894'e yaymlanan Rusyann Ekonomik Gelimesi stne Eletirel Notlar' bu grubun ilk programn oluturuyor ve sosyalistlere "gkten inme" hayali taanlarla uraacaklarna kendilerini "kapitalizm ekolnde yetitirmelerini" 1 0 syleyen nl uyan ile son buluyordu. Sonradan ortodoks Hristiyanl kabul edecek olan Bulgakov ile Berdyayev ve Rusya'daki fabrikalar
9. Sointniya, c. I, 5,194.

B O L E V E M N TEMELLER

21

hakknda klasik bir eserin yazan olan Tjfgan-Baranpvjkj.de Legal Marksistterdendi. NawnikUfm taban tabana karl olan Lgal Marksistler, burjuva kapitalizminin gelimesini, sosyalizmin nihai zaferi iin gerekli ilk aama olarak gren Marksist tezi kaytsz artsz kabul ediyorlar ve bu bakmdan. Rusya'nn Bat'y rnek almas ve ayn yoldan gitmesi gerektiine inanyorlard. Lenin bu noktaya kadar onlarla ayn grteydi. Fakat Legal Marksistler'in, burjuva kapitalist aamann gereklilii zerinde srarla dur malar, ksa surede onlarn bu aamay mutlak bir ama olarak grmelerine ve sosyalizmin nihai zaferine devrim ile deil, reform ile ulalacan ka bul etmelerine yol at; bylece, Bemstein'm ve Marksizm'in Alman "revzyonistleri"nin grlerine nclk etmi oluyorlard. Lenin'in ok sonralar zetledii gibi, "bunlar, narodnizm'Aen kopmay, bizim durumu muzda olduu gibi kk burjuva ya da kyl sosyalizminden proleter sosyalizmine bir gei deil, burjuva liberalizmine gei olarak anlayan burjuva demokratlard. 11 " "Ekonomser"le olan anlamazlk ise daha nemliydi. Bunlar, on doku zuncu yzyln sonuna doru bn Marksist hareketi geni lde ekileyen bir Rus sosyal demokrat grubuydu. "EkonomistIer"in grs(erindeki ayrdedici zellik, ekonomi ile politika arasnda kesin bir snr izmeleriydi. Ekonomi ilerin; polikaysa parti nderi aydnlarn iiydi, Bu teze gre, iiler siyasi amalarla deil, sadece ekonomik amalarla ilgi lenmeliydiler. Onlara gre, snf mcadelesi bir tr sendikaclktan, yani mevcut sosyal dzen iinde daha iyi alma artlan ve sosyal ilerlemeler iin patronlara kar mcadele etmekten ibaretti. Politika aydnlann iiydi; fakat, o dnemde Rusya iin dnlebilecek tek siyasi program, burjuva reform program olduu iin, aslnda aydnlar, liberal burjuvalarla ayn amalarla yetiniyorlar ve onlardan farkl bir yanlan kalmyordu. Sonuta, grubun manifestosu olarak kabul edilen Credo'tia yle denmekteydi: Bamsz, siyasi bir ii partisi kurulmasna ilikin tartmalar, ya banclarn hedeflerini ve gerekle 1 irdiklerini lkemize aktarmann sonucun dan baka bir ey deildir... Tm tarihi artlar Batl Marksistler gibi ol mamz engellemekte ve bizden, Rusya artlarna uygun, bu artlar iinde gerekli olan farkl bir Marksizm istemekledir. Rus vatandalarn tmnde ek sik olan siyasi duyarlk ve saduyu, ne siyasi tartmalarla, ne de mevcut ol mayan bir kuvvete seslenmekle alabilir. Bu siyasi saduyu ancak bir 10. Sruve bir sure belirsiz bir tutum laknd ve Iskro'nut ilk saylarnda yazlan kt. 1902'den sonr, parti ile iliiini kesti ve sonraki yllar boyunca devrimin amansz bir dman kesdt.
11. Lenin, SointHya, c XH, i 7.

22 NSAN VE ARA
eilimle, yani R u s y a gerekliinin b i z e s u n d u u b u h a y a a ( h e r n e kadar

M a j l u i s o l m a s a d a ) k a t l m a k l a edinilebilir... R u s M a r k s i s t i i n bir tek k y o l u vardr: proletaryann e k o n o m i k m c a d e l e s i n i d e s t e k l e m e k v e liberal mu halefetin faaliyetlerine katlmak.12

1899 yaznda tm bu sapmalar, yaymladklar bir kar manifestoda bun lar, "siyasi zgrl elde etme grevinin" dorudan doruya Rus iisinin "gl omuzlarna" yklendiini belirten 13 bir yl nceki parti manifestosu na gre bir gerileme olarak gren Lenin ve onun Sibirya'daki bir grup srgn yolda tarafndan o n a y a dkld. Ertesi yl Plehanov kendi nszyle yaymlad belgelerden oluan derlemede "Ekonomizm"i nihai olarak tehir etmeyi amalyordu.' 4 Siyasi talama alannda gerek bir yete nek olan Martov da Son Rus Sosyalizmine lahyi yazd:
E m e k i kitlelerin demagoglar, politikanzla avutmayn bizi, i i r m e y i n k e n d i k o m n i z m l e r i n i z l e ; Caisses d'assisiance'm (Fr. yardm lar) s o n s u z g c n e i m a n e d i y o r u z bz.li kafa fon

Bu lartmaAEra dneminde de devam etti ve yeni gazetenin stunlarnda yer ald. Lenn'in Ne Yapmah?'$ da, "Legal Marksisler"e kar bir ktan sonra "EkonomiznV'in her trlsne iddetle hcum ediyordu:
B i r s o s y a l d e m o k r a t n i d e a l i , s e n d i k a s e k r e t e r l i i d e i l , halk' hatiplii'ar... i snfnn s e n d i k a politikas, i i . s n f adna bir burjuva politi kasdr s a d e c e . ' 6

Kitlelerde snf bilincini oluturmak iin ekonomik planda olduu kadar siyasi planda da bir ajiiasyon gerekiyordu. Aslnda, bu kisini birbirinden ayrmak imknszd, nk her snf mcadelesi, esas itibariyle, siyasi bir mcadeleydi. Aslnda Marksist terimlerle bezenmi burjuva politikalarn savunan bir burjuva grubundan baka bir ey olmayan "Legal Marksistler"in aksine "Ekonomistler", iiler adna, ekonomik bir ajiiasyon ve sosyal reform politikas gdyorlard ve bu bakmdan, gerek bir ii partisiydiler. Fakat "Legal Marksisler"le ayn pratik sonuca, proletaryann dev rimci sosyalist mcadelesini belirsiz bir tarihe erteleme ve bu arada burjuva ziyle i ili fak neren reformcu bir demokrasi programna arlk verme

12. Lenin, Sointniya, c, II, s.479-80. Belgenin y a z a n Kuskova'y gre, yaymlanmak iin yazlmamz bu ve buna Credo (lal. ament) diyen de kendisi deildir. (A.g.e., c. II, s.638-9) Yaymlanmasna sebep, Lenin ve Sibirya'daki yoldajjinnin, "EkonomiorTe hcum iin bunu hedef semeleriydi. 13 A.g.e., c. II. 1.483-6. 14. G.V.Plehanov, Sointniya, c X, t 3-U2. J5. Akaran E.YrosJvsli, /stony* VKP (B), c. 1 (1926), s 252. 16. Lenn, Sointniya, c. IV, s.423-6.

BOLEVZMIN TEMELLER 21 sonucuna varyorlard. Lenn, bu bakmdan daha sonraki yllarda, onlarn Menvizm'in temel ilkesini nceden ortaya koymu olduklarna dikkat ekmekten geri kalmad. 17 "Legal Markststlerl*te "Ekonomistlerde kars giriilen tartmann albnda yatan sorun, Rus devriminin tarihi boyunca varln srdrecekti. Aynnul bir biimde tasarlanm olan Komnist Manifesto, devrimin ardarda gelen aamalarla gerekleeceini ngrmekteydi. Her eyden nce, burjuva devri mi feodal dzenin ve siyasi mutlakyetin kalntlarn ortadan kaldracak, burjuva demokrasisi ile burjuva kapitalizmini ve bunun yan sra ortaya kacak olan sanayi proletaryas olgusunu yaratacakt; sonra burjuva de mokrasisinin salad artlar iinde rgtlenen proletarya, burjuva kapita lizmini ykp sosyalizmi ina edecek olan nihai devrimi gerekletirecekti. Bununla beraber, kendi burjuva devrimini bekleyen fakat dou halinde bir sanayiye ve tam gelime halindeki bir proletaryaya sahip olan 1840 yllar Almanyas'nda. ngiltere ve Fransa tarihinden esinlenerek yaplm m kemmel bir genellemenin rn olan bu plann uygulanmas konusunda Mare'n kendisinin de baz kukulan vard. I844'te Marx, yaklamakta olan Alman devrimini, "evin temel direklerini ayakta tutan" bir burjuva devrimi nin snrlar iinde devam ettirmenin mmkn olup olmadn sorgulam ve Almanya'nn ancak devrimci proletarya sayesinde kurtulabileceini be lirtmiti. 1 8 Komnist Manifesto'a Marx, ada Almanya'nn "ilerlemi anlar" ve "gelimi proletaryas" sayesinde Alman burjuva devriminin "yakn br proleter devrimin" balangc olacan bildiriyordu. 1848 yenil gisinin Alman burjuvazisinin gszln ortaya koymasndan sonraysa Marx, Almanya'da burjuva devrimi ile proleter devrim arasnda daha da yakn bir ba kurdu. Marx, Mart 1850'de Komnist Birlik'e seslenirken 1848 yenilgisinin Alman isilerine ikili bir grev yklediini ileri srd. Bu grevlerden lki, burjuvaziyi, feodaliteye kar demokratik mca delesinde desteklemek ve bu yolla mcadeleye en youn eklini vermek; ikincisi ise, burjuva demokratik devrim gerekletii andan itibaren, burju va kapitalizmine kar sosyalist mcadeleyi yeniden balatmaya hazr bamsz bir parti kurmakt. Dahas bu ikili grev, teorik bakmdan birbi rinden ayn olmakla birlikte, iilerin kan bu srecin srekliliini sa17. A.g.e.. c. Xn, S.69. 18. "Almanya'nn dinlisi iin isare Galya horozunun tjyle verilecekir" ngrsyle son bulan Hgl'in Hukuk Teorisinin Eletirisi zerine adl denem t a t yt m nl sonu; blmnn owuiydi bu (K.Marx-Fngeh. Hislorisch-Kriticht Ge samtausgabe I e r Teil, 1. Blm. c. I, s.617-20).

24 NSAN VE ARA
lamakta yatmaklayd: D e m o k r a t k k burjuvazi, d e v r i m i m m k n o l d u u kadar abuk bitirmek isterken... b i z i m k a r m z v e g r e v i m i z h e m e n h e m e n b t n h a k i m snflar iktidardan a l a a e d i l i n c e y e , p r o l e t a r y a d e v l e t iktidarn e l e g e i r i n c e y e v e proleterlerin b i r l i i s a d e c e tek bir l k e d e d e i l , d n y a n n b e l l i b a l bln lkelerinde, p r o l e t e r l e r arasndaki rekabeti ortadan kaldracak v e e n n e m l i retim glerine el koyacak derecede geliinceye dek devrimi srekli klmaktr. U z u n aklamasn u c m l e y l e bitiriyordu Marx: "Onlarn s a v a slogan 'srekli d e v r i m ' o l m a l d r . B y l e c e 1890'I y l l a r d a R u s M a r k s i s t l e r i ' n i n n n d e i k i y o l v a r d . R u s ya'nn h e n z burjuva devrimini tamamlamam olduunu hepsi kabul

ediyordu; bundan, " L e g a l M a r k s i s e r " l e " E k o n o m i s t l e r i n yapt gibi, u s o n u karlabilirdi: B u a a m a d a proletarya, s o s y a l i s t d e v r i m s z k o n u s u o l d u u s r e c e a n c a k bir b e k l e y i i i n d e bulunabilirdi v e b u s r e b o y u n c a , burjuvazinin, feodalizmi ve otokrasiyi devirmesine ilikin progra

m n d a y a r d m c mttefiki olabilirdi. B u n u n alternatifi Marx'in A l m a n y a i i n n e r d i i e m a n n b i r b e n z e r i n i R u s y a ' y a u y g u l a m a k t ; L e n i n , 1898'de Sibirya'da yazd "Sosyal Demokratlarn Grevleri" balkl makalesiyle. bu uygulamay yapan ilk kii olarak grnmektedir. Burada L e n i n , R u s sosyal demokratlarnn grevinin prolelaryamn snf mcadelesine, mca d e l e n i n " h e r i k i s o m u t l a n b i i m i i i n d e " p r o l e t a r y a n n b u r j u v a z i n i n bir mttefiki o l d u u mutlakyete kar demokratik m c a d e l e d e ve proletaryann tek b a n a s a v a a c a k a p i t a l i z m e kar s o s y a l i s t m c a d e l e d e nderlik et m e k o l d u u n u ileri sryordu. " B t n s o s y a l demokratlar R u s y a ' d a siyasi devrimin, sosyalist devrimden n c e g e l m e s i gerektiini kabul ederken", uras bir g e r e k t i ki, d e m o k r a k g r e v " s o s y a l i s t g r e v e z l m e z bir e k i l d e b a l d r " , y l e k i , " R u s y a ' d a k i b t n sosyalistler, sosyal demok

rat..-, g e r e k v e tutarl b t n demokratlar d a sosyal demokrat olmaldrlar." 2 '

L e n i n iki d e v r i m arasnda k e s i n b i r teorik a y n m g z e t i y o r d u : R u s y a ' n n , 19. Marx ve Engels, Soneniya, c. VU, s.483, 4 8 9 , Bu nl cmlenin kkeni ke tin deil. Marx bu cmleyi, ilk kez. 1844 tarihli bir makalesinde kulland. Bu makale sinde, Napolyon'un "srekli devKm yerine srekli savaj ikame eniini" belirtiyordu (KMan-F.Engeli: Hislorisch-KrisChe Gesamtausgabe. I 1 1 Teil, c. IH, s . 2 9 % 1850'de Mara, bir "srekli devrim bildirisini" Blanqui'ye male ( M a n ve Engeli, Soneniya, c. V m , S.81). 20. Lenin, Soneniya, c. II, s.171-8. "zlmez ba" terinin Rus dncesinde sygdejier bir alas vardr. Hakl olarak narodnikler'a babas diye kabul edilmesine ramen, zaman zaman Mara'n etkisinden zler u s y a n Herzen I868'de y l e yazyordu: "Tpk kendini bir sonu olarak gren bir g e i ; gibi, sosyalizme

BOLEVZMIN TEMELLER 25

1848 Almanyas'mn nisbeten ileti bir nitelik tayan snai gelimesinden yoksun olduunu bildii iin, Marx'in burjuva ve proleter devrimlerinin he men birbiri ardsra geleceine ilikin ngrsne bel balamaktan ekiniyor; bu iki devrim arasndaki zaman aralndan sz etmemeyi yeliyordu. Fakat Rus sosyal demokrasisinin iki grevi arasndaki "zlmez ba", onu Marx'in Almanya iin srekli bir devrim surecinin sz konusu olduu grne yaklatryordu. Lenin'in makalesi, Cenevre'de "Emein Kurtuluu" grubu tarafndan cokuyla karland ve orada Akselrod'un makaleyi parti manifestosunun doru bir "yorumu" olarak ven nszyle birlikte yaymland. 11 Proletaryann demokratik ve sosyalist nitelikli ikili grevinin kabul parti rgtlenmesi bakmndan ba2i etkiler yaratyordu. Ekonomistlerle olan tartmann nemli noktalarndan biri, ii hareketinin "kendiliindenlii" 2 2 sorunuydu. Komnist Manifesto, topyac sosyalistlere h cum ederken, onlarn "kendi icat ettikleri toplum rgenmesi" grlerine kar, "proletaryann snf olarak tedricen ve kendiliinden rgtlenmesini'' ileri srmt. te yandan, Manifesto'tan "tedricen" ve "kendiliinden" gelime zerinde nemle durmas, siyasi eylemin gerekliliini inkra kadar varabilirdi. Bu bakmdan, "kendiliindenlik" Ekonomistlerin balca slo ganlarndan biri oldu; nk Ekonomistler halk kitleleri arasnda giriilecek ekonomik eylemin (sendikalizm, grevler, vb.) onlar devrim iin, "kendiliinden" olgunlatracan iddia ediyorlard. Hem Plehanov ve "Emein Kurtuluu" grubu hem de Lenin tarafndan temsil edilen Ortodoks sosyal demokratlar ise, iileri ekonomik olduu kadar siyasi de olan talep lerde bulunmaya tevik etmek gerekeceini ileri srmekle kalmyorlar, ayn zamanda iilerin, kendi devrimci amalarnn da bilincinde olmalarnn ve
ulamayacak olan bir cumhuriyet de bize sama grnmektedir, siyasi zgrlkten ve hak ciUiinden v z g e m e y e kalkacak bir sosyalimi, hzla otoriter bir komnizme dnp soysuzlajacaktir" (Potnoc SobranU Sointn i Pisem. Der. M.K.Lemke, c. XX (1923), s.132; ok belirgin bir noktalama hatas dzeltildi). DJ. Aleksandr'n iileri bakanlarndan D.Tolstoy da, farkl bir gr asndan ayle diyordu. 1880 yllarnda: "Bat'nn parlamenter hkmet ekillerini Rusya'ya sokmak iin yaplacak her giriim baanszlkla sonulanacaktr. arlk rejimi... devrildii lakdirde, bunun yerini, ksa bir sre nce Londra'da len ve teorilerini dikkale, ilgiyle incelediim K.Marx'in saf, katksz komnizmi alacaktr." (Bernhard von Blow, Denkwrdigkeiten (1931), c. TV, S.573.) 2 1 . Bu nsz, Lenin, Soineniya, c. IL s.603-5'te de yayimlaiumtir. 22. Rusa sikhiini ve slikhiinost kelimeleri, genellikle, fakat kelimenin lam an lamn vemeden, "kendiliinden" ve "kendiliindenlik" diye evrilini iir. Bu kelime ler, ayn zamanda, iten gelen, doutan (znden) gelen ve esasa ilikin anlamnda da kullanlrlar.

26 NSAN VE ARA onlar bilinli bir ekilde rgtlenmi devrimci eyleme ynlendirmenin gerekeceini de iddia ediyorlard. "BIinlilik", "kendiliindenlie" kar ile ri srlen bir slogan olarak kabul edildi. 2 5 Lenin'e gre, yzyl sonunda Rus ii hareketinin gszl, "kendiliinden" elerin, "bilinlilik" zerinde ar basmasndan ileri geliyordu. Rusya'daki hzl snai gelime, fabrikalar daki dayanlmaz alma artlarna kar grevlerin patlak vermesine yol am, fakat iilerin protestosuna hibir devrimci bilin ya da hibir dev rimci teori klavuzluk etmemiti. "Kendiliindenlik" ve "bilinlilik" hakkndaki teorik tartma, devrimci bir partinin niteliinin ve ilevinin ne olmas gerektiine ilikin hayati nem tayan pratik sorunu maskeliyordu. En sonunda bu sorun Rusya Sosyal Demokrat i Partis'ni kiye bld. Bir gn Bolevik retiye dnecek olan akm, 1903'teki kanlmaz kongreye kadar, parti iinde cid di atmalara meydan vermeksizin yava yava geliti. Sadece Lenin ta rafndan gelitirilmemiti bu reti. Plehanov'un, partinin hl biricik teorisyeni olmak gibi bir saygnl vard ve Lenin, onunla boy lemiyordu henz. Fakat, Iskra'mn yaym hayatna atlmasndan itibaren, Lenin gitgide parti iinde lerici fikirlerin ncs oldu; parti retisinin evriminin en ak izlenebildii yer onun yazlan oldu. Partinin nitelii hakknda M r a ' d a de vaml bir ekilde aklanan gr, Lenin'in srarla zerinde durduu ki nermeye dayanyordu. Birinci nerme uydu: "devrimci teori olmadan dev rimci hareket olmaz" 2 *. "Sosyal demokrat bilincin" ya da siyasi snf bilin cinin "kendiliinden" geliemeyecei ve iilere ancak "dardan" verilebi lecei ise ikinci nermeydi. 2 5 Bu iki nerme, partiyle tm proletarya arasndaki ilikiyi tanmlyor ve uzun vadeli kapsam hemen farkedilmeyen sonular yaratyordu. Teorinin byk nemini belirten birinci nerme, aydnlar tarafndan ku rulmu ve hi deilse balangta, esas itibariyle aydnlardan meydana gel mi bir partiyi gerektiriyordu. Lenin'in grne gre bu, tarihi bir zorun luluktu:
B t n l k e l e r i n tarihi tanklk e t m e k t e d i r ki, i i snf k e n d i g c y l e sa d e c e s e n d i k a l i s t b i r b i l i n c e , y a n i s e n d i k a l a r h a l i n d e b i r l e m e k , patronlara kar m c a d e l e etmek, h k m e t t e n iilerin yararna o l a n kanunlar kar n a s n t a l e p e t m e k g e r e k t i i i n a n c n a e r i e b i l i r . S o s y a l i z m retisi 23. Bu tartma, Stalin'in 1901 tarihli ilk makalelerinden birinde yer alyor. yle yazyordu Stalin; "Sosyal demokrasi, ilerin bu bilinsiz, kendiliinden ve rgtsz hareketine el atyordu," (Soneniya, c. I, s.14) 24. Lenin, Soneniya, c. , s.184; c. IV, s.380. 25. A.g.e., c. IV. s.384, 4 2 2 .

BOLEVZMN TEMELLER se, hkim snflarn sekin temsilcileri, Marx de, aydn ve ii zmresi (entelijensiya)

27 ta

rafndan ortaya k o n m u ada yal sosyalizmin

f e l s e f i , tarihi v e e k o n o m i k t e o r i l e r d e d o m u t u r . Engels, sosyal kendi kkenleri kendine

kurucular

bakmndan, burjuva a y d n z m r e d e n geliyorlard. A y n e k i l d e , R u s y a ' d a s o s demokrasinin teorik retisi snfnn g e l i m e s i n d e n t a m a m e n b a m s z bir e k i l d e v e d e v r i m c i s o s y a l i s t a y d n z m r e n i n z i h i n s e l g e l i m e s i n i n d o a l , k a n l m a z br s o n u c u o l a r a k o r t a y a kmtr.26 Lenin A l m a n sosyal demokrasisinin henz saygnln yitirmemi teorisyeni Kauisky'nin "ok doru ve s o n d e r e c e anlaml szleri"n anyordu: sosyalist ancak... hareket, derin bir bilimsel bilgi temeli zerinde aydn

ada ykselebilir domutur.27

Bu b i l g i n i n

taycs

proletarya deil,

burjuva

zmredir, a d a s o s y a l i z m bu s o s y a l snfa m e n s u p b a z aydnlarn z i h n i n d e

Bu tutumda, P l e h a n o v ' a z g ve o d n e m d e Lenin'in yazlarnda hi de ek sik o l m a y a n bir a l a k g n l l l n belirtisini g r m e m e k m m k n deildir. Iskra'mn E k o n o m i s t l e r ' e k a r m c a d e l e y i d e v a m e t t i r m e k a m a c y l a k u r u l d u u n u bildiren m a n i f e s t o , "salt bir ii e d e b i y a t m " k k g r y o r d u . 3 8 V e L e n i n daha sonralar b u d o n e m i anlatrken, dier her y e r d e o l d u u gibi, R u s ya'da d a k i t l e s e l bir ii hareketinin bymesinin Marksist c e p h e d e "oportnist" sapmalarn ortaya k m a s n a y o l atn belirtiyordu.29 Lenin v e o n u n ilk a l m a a r k a d a l a r s u k a t l m a m a y d n l a r d , u z a k g r l l n v e y o u n b i r b i l g i n i n r n l e r i y d i o n l a r n y a z l a n . Z i n o v y e v , i l k parti

26. Lenin, Soneniya, c IV, s.384-5. Lenin'in bu nofcla zerinde srarla durmas, onu Marksist adan pheyle karlanacak "tamamen bamsz" szn kullanmaya ynetimi iir. Lenin, br baka yazsndaysa, her siyasi retinin zorunlu sosyal kkenlerini vurguluyordu. Ayn eletiri, ilk yazlarnda, proletaryann devrimin gerekletirilmesinde, "felsefenin maddi silah" olduunu belirten Marx'in nl sz iin de geerli olabilir. (KMarx-F.Engels: Historisch-Kritische Gesamtausgabe, I e r Teil, 1. Blm, c. I, s.619-20.) 27. A.g.e.. c. IV. s.390-91. 2S.VKP (B) V Rezolyutsiyak (1941), c. L s.10. 2 9 . Lenin, Soneniya, c. XVII, s.344. Marx, "iilerin, alsmjy brakp profes yonel littrateurs [yazarlar] olduklarnda, daima 'teorik' karklk yarattklarna" iaret elms"(Marx v TSges, Sineniy, c. X X V si4S4"-5)~ Bii shini; Abri ariya ve talya tecrbelerini esas alarak tartan R.Michels, "ii yksek bir mevkiye eriince, iiler ordusu iin, nderliin toplumun dier snflarna mensup bireylerde olmas durumuna kyasla kendine daha az gvenli ve kendi amalanna daha az uygun bir nderlik temsil ettii" sonucuna varmt ve aka yle diyordu: "Alman sosyal demokrasisi iindeki reformisl eilimin arkasndakiler revizyonist aydnlardan ok sendikalist hareketin yneticileridir, yani proleter kkenden gelenlerdir" (Zur Soziologie des Parteiwesens, (2. basm 1925), s.391, 408).

28 NSAN VE ARA rgtlerine tek tk baz iilerin girmi olmasndan "tekil olgular" 3 0 diye sz ediyordu. Ancak 1905 devrimiyle ilk kez, ok sayda iinin parti sa flarna katlmas imkn ortaya kmtr. Partiyi lite devrimcilerin, ii kitlelerine "dardan" devrimci bilin aladklar bir grup olarak gren ikinci nerme, proletarya ile parti arasnda kesin bir aynm iziyordu. Snf, ekonomik bir birim, partiyse siyasi ya da ideolojik bir birimdi 3 1 ve partinin, ancak snfn bir paras 3 2 , ncs ve karlarnn savunucusu olabilecei eyann tabiat gereiydi. Parti ile pro letarya arasndaki ilikiyi ifade etmek iin, "hegemonya" kelimesini Iskrma stunlarnda kullanan Plehanov olmutu: "Snf 1 kavram le "parti" kavramnn birbirine kartrlmasna kar kyor ve "ii snfnn bir btn olarak" baka ey, sadece ii snfnn nder mfrezesini (ki balan gta sayca ok azd) temsil eden sosyal demokrat partinin ise bir baka ey olduunu belirtiyordu. 33 Kk bir lite devrimciler grubunun devrim ya pabileceini akl banda hibir Marksist asla dnmedi; bu "Blanquizm"in aykrlna 3 4 saplanmakla sonulanrd. Halk kitleleri olmakszn, ciddi hibir siyasi eylemin mmkn olmayaca konusunda hi kimse Lenin'den daha gl bir tarzda srar etmemiti. Fakat parti, Lenin tarafndan asla bir kitle rgt olarak dnlmedi. Parti, kapsamaktan ok, darda brakmaya eilimli olmas olgusundan g alyordu; amac nicelikten ok, nitelikti. Partinin ilevi kitlelere nderlik etmekti. "Proletaryann kendiliinden mcadelesi, devrimcilerin gl bir rgt tarafndan ynlendirilinceye ka dar gerek bir 'snf mcadelesi' haline gelemeyecektir." 3 5 Bu nderlik
30. C Z i n o v y e v , Geschickte der Kommunistischen Partei Russlands (1923), s.85. 3 ! . Fransz sosyalist Lagardelle'in ifade ettii gibi, isi snf lien de ncessit (zo runluluk sonucu) parti ise lien de volont (irade sonucu) birbirine kenetlenmitir (H. Lagardelle, Le Socialisme ouvrier (ii Sosyalizmi), 1911, s.166-67. 3 2 . Bu, kelimenin kkenine de balanmtr: " 'Parti' kelimesi, Latince pars'ian (para, ksml getir ve biz Marksiser bugn, parti, belirti bir sosyal snfn bir parasdr diyoruz." (G.Zinovyev, Geschichte der Kommunistischen Partei Russlands, 1923, s. 10) 3 3 . G.V.Plehanov, Soinenya, c. XII, s.80-1. 3 4 . 19. yzyl devrimcilerinin dilinde "Blanquzm", devrimci suikastlara ya da hkmet darbelerine bel balamak, sistemli btr rgtlenmeyi kmsemek anlamna geliyordu. Lenin yle yazyordu 191Tde: "Askeri bir darbe, eer belirli bir snfn partisi tarafndan rgtlenmemi se ve eer rgtleyenler genel olarak siyasi etkenleri, ve zel olarak uluslararas etkenleri g z nnde tutmamlara a ve eer objektif anlar uygun deilse, 'Blanquizm'dir" (Lenin, Soinenya, c. XXI, s.347). Lenin 1917'de Blanquizm'in daha ksa, ama belki daha az ciddiyeti olan br tanmn yapyordu; "Bizler Blanquist deiliz, iktidarn bir aznlk tarafndan ele geirilmesini kabul emiyoruz" (A.g.e., c. XX, s.96). 35. A.g.e.. c. IV, S.465.

BOLEVZMJN TEMELLER 29 roln inkr eden kendiliindenlik retisi "kuynkuluk" olarak ad landrld, nk partiyi ii hareketinin kuyruuna taklmaya mahkm ediyordu. Kendiliinden ii hareketine klavuzluk ve nderlik yapan devrimci teori ve devrimci bilinci her eyin stnde tutan parti retisi, Lenin ve alma arkadalar tarafndan Iskra'cte youn bir tartma havas iinde akland. Bu nunla beraber, parti retisi, Marksizm adna salam bir garantiye sahipti. yelerinin says hibir zaman birka yz gemeyen 1840'l yllardaki ilk Komnist Birlik'e bu trden bir reti ilham vermiti ve en azndan Komnist Manifesto'avm bir paragrafnda yle z brakmt:
Pratikte, k o m n i s t l e r btn l k e l e r i n i i snfnn e n kararl v e e n ilerici kesimidir... teorik bakmdan ise komnistlerin, p r o l e t a r y a n n b y t i k bir gelime b l m n e o r a n l a , p r o l e t e r h a r e k e l i n i i n d e b u l u n d u u artlarn, vardr.

y n l e r i n i n v e g e n e l s o n u l a r n n b i l i n c i n e e r i m i o l m a k gibi bir avantajlar

te yandan, Komnist Manifesto bir baka blmde proleter hareketi "byk ounluun bilinli bamsz hareketi" olarak tanmlamtr ve daha sonraki yllarda, ksmen 1848 yenilgilerinin, ksmen de ngiliz ev relerinin etkisiyle Marx ve Engels, bir proleter devrimin zorunlu balangc olarak, kitleleri bilinlendirme dneminin gereine inanmlardr. Marxla Engels'n ngiltere'ye gelilerinden sonra kurma giriiminde bulunduktan tek rgt olan Uluslararas Emekiler Birlii (I. Enternasyonal) devrimci bir parti deil, bir kitle kuruluuydu ve onlarn genlik dnemlerindeki Komnist Biriik'ten olduka farkl bir biimde tasarlanmt. Komnist Birlik dneminin Marx'iyla I. Enternasyonalin Marx'i ara sndaki bylesine bir fark, retideki bir evrimin sonucu deil, 1840'l yllarn Prusyas'nn polis devletiyle orta dnem Viktorya ngilteresi'nin burjuva demokrasisi arasndaki milieu [evre] deiikliinin sonucuydu. Bundan dolaydr ki, Lenin'in ge dnem Marx'tan ok, erken dnem Mars'n tilmizi olmas mantklyd. Lenin, devrim teorisi anlay ba langtan tibaren Rusya'nn ihtiya ve imknlaryla ekillenmi, gereki bir Rus devrimcisiydi. Aydn zmreyi {entelijensiya) proleter devrimin ncs yapma tasars, Rusya artlarna Almanya artlarndan daha da uy gun dyordu; bunun nedeni sadece gsz ve geri kalm Rus proletar yasnn byle bir nderlie Alman proletaryasndan. Bat Avrupa proletar yasndan daha ok ihtiya duymas deil, Rus aydn zmrenin, Bat Avrupal aydn zmreden farkl olarak, ticaret burjuvazisi iinde sosyal kklere sahip olmamas ve bu yzden yerlemi derin bir burjuva sadakati-

30 NSAN VE ARA nin bulunmamas yd. Ekonomik kkenlerden yoksun Rus aydn zmresi, kentli soyul devrimci zihinsel kapasitesinin, sosyal devrimin siyasi gerekliini nasl kavrayabileceini zaten gstermiti: 1870'li yularn "halka gitme" hareketi, zellikle, halkn en geri kesimine, kylle, ynelerek fiyaskoyla sonulanma. Ama kitlelerle devrimci aydn zmre arasndaki uurumu kapatma yolunda Donkota ve umutsuz bir ilk giriim olarak tarihte bir yeri vard; imdi bu hareket, proleter kielerle tek rarlanabilirdi. Bununla beraber Lenin, zellikle parti rgtlenmesinin ayrntlar zerinde durmaya balaynca Rusya'ya zg bu artlar dncesini daha ak biimde etkiledi. Rusya'nn devlet yaps, Bau modeli her trl sosyalist, hatta demokratik partinin kurulmasn yasaklyor ve her demokratik ya da sosyalist hareketi yeraltna ve gizlilie itiyordu. yi niyet li amatrlerin oluturduu, tecrit edilmi durumdaki devrimci ii ve renci gruplar arlk polisi iin kolayca ele geirilen kurbanlar oluyor lard. Bu trden kahramanlklar, "ellerinde sopalarndan baka silahlar ol mayan-kyllerin modern bir ordunun zerine hcum etmesine" 3 6 benziyor du. O dnemde Lenin yle yazyordu:
R u s y a ' n n g e n i y e r a l t d n y a s n n altnda stnde k e n d i l e r i n e barnak arayan b u kk s o s y a l i s t gruplarn karsna, s o s y a l i z m i v e d e m o k r a s i y i e z m e k iin btn g c n seferber e t m i , d e v g i b i g l bir d e v l e t a y g n d i k i l i y o r . S o n u n d a , b u p o l i s d e v l e t i n i e z e c e i m i z e i n a n y o r u z . . . Fakat, h k m e t e kar s i s t e m l i bir e k i l d e m c a d e l e y r t e b i l m e k i i n , d e v r i m c i rgtmz en yksek mkemmellik derecesine ulatrmamz gerekiyor.37

Rusya'da devrim yapmak profesyonel devrimcilerin iiydi; partinin rgtlenmesine ilikin tartmalarda sadece Lenin'de deil, Plehanov'da ve Iskra'tun dier yazarlarnda da sk sk "askeri mecazlara" rastlanmas hi tesadf deildi. Parti rgtlenmesi temas, sonunda Lenin tarafndan, Ekonomistier'e kar giriilmi kampanyadan sonular kartt JVe Yapmal? adl eserinde, 1902 yaz srasnda gelitirildi. Lenin, bu somut konuyu lerken Iskra'aki alma arkadalarndan, nceki konularda olduundan daha da ileri kt. Ekonomistlerin tutumunu, Almanya'dak revizyonistlerin, Fransa'daki "possibilis'lerin ve ingiltere'deki Fabianlar'n tutumuyla karlatrd. Sos yal demokrat hareket iinde, sosyal reformistlerin demokrat partisiyle, gerek devrimcilerin sosyalist partisi arasndaki derin bir blnmenin belir 8 tisiydi bu. Bunlardan ilki, kendini bir "ii rgt", ikincisi ise "devrimci
36. Lwiin, Soineniya, c. IV, s.439. 37. Uninskt Sbotnik, c. IH ( 1 9 2 i ) , s.26.

BOLEVtZMN TEMELLER 31 bir rgt" olarak gryordu. Aralarnda temel bir farkllk vard:
/ Br i i rgt, h e r e y d e n n c e m e s l e k i ; i k i n c i s i , m m k n o l d u u kadar g e n i ; n c s , m m k n o l d u u kadar a z g i z l i bir r g t olmaldr... B u n a karlk, devrimc bir /gt, h e r e y d e n n c e v e asl olarak m e s l e i p r o f e s y o n e l d e v r i m c i l i k o l a n insanlar t o p l a m a l d r . . . B u rgtn o k g e n i o l m a mas, m m k n o l d u u kadar gizli bir rgt o l m a s zorunludur. 3 9

Lenin bu tr bir rgtn "demokratik lke"yle eliki iinde olduu sulamasna hi aldrmad. Bu sulama Rusya gerekliini bilmeyen ya banc evrelerden gelebilirdi ancak. Genellikle yorumland ekliyle "demokratik ilke", "tmyle ak olmay" ve "btn grevlere seim yoluy la gelinmesini" gerektiriyordu. "Bizim otokrasimizin snrlar inde" faa liyet gsteren devrimci bir parti, bu gerekli iki artn hibirini yerine getire mezdi. Lenin u sonuca varyordu:
B i z i m h a r e k e t i m i z e k a t l m i i l e r iin, balca r g t l e n m e ilkesi e n k e sin a n l a m d a bir g i z l i l i k . yelerin titizlikle s e i m i , p r o f e s y o n e l d e v r i m c i l e r i n y e t i t i r i l m e s i o l m a l d r . B u n i t e l i k l e r bir k e z biraraya g e l i n c e , d e m o k r a s i d e n daha f a z l a s g a r a n t i y e a l n m o l a c a k t r : d e v r i m c i l e r arasnda t a m a m e n y o l d a a bir g v e n . . . G e r e k t e n " d e m o k r a t i k " bir d e n e t i m i n m m k n o l m a m a s n n , d e v r i m c i bir r g t n y e l e r i n i s o r u m s u z k l a c a n a nanmak, o k byk bir hata olacaktr. G e r e k bir d e v r i m c i rgtn, k e n d i s i n e lyk o l m a yan bir y e d e n kurtulmak i i n hibir e y d e n y l m a y a c a n rgt yeleri de n e y i m l e r i y l e bildiklerinden, sorumluluklarna tam a n l a m y l a sahip karlar. 4 0

u lke rgtn btn kademelerinde eitlik iinde uygulanacakt:

Alttaki fabrika gruplar dahil, s a l t ii nitelikli ya da salt sendikalst tipte k i s o s y a l d e m o k r a t i k rgt g e l e n e i y l e i l i k i m i z i t a m a m e n k o p a r m a l y z . Fabrika grubu, ya da fabrika k o m i t e s i . . . S o s y a l d e m o k r a t partinin fabrika iindeki tm faaliyeti ile ilgili emirleri ve yetkileri dorudan doruya merkez komitesinden alan, o k az s a y d a devrimciden m e y d a n a g e l m e l i d i r . Fabrika komitesinin btn yeleri kendilerini [merkez] komitenin elemanlar olarak g r m e l i , b t n talimatlarna b a l k a l m a l , saflarna katldklar v e k o m u t a n larnn izni o l m a k s z n t e r k e d e m e y e c e k l e r i b u "seferi ordu"nun "yasalarna v e treleri"ne uymaldrlar. 4 1

Bylece btn vurgu, ncs sfatyla proletarya adna hareket eden gl bir merkezi nderlik altnda kk, skca keneenmi bir parti stnde top land. Daima deiiyordu devrimci mcadele yntemleri ve zaman zaman de neyime dayanarak yeniden belirlenmeleri gerekiyordu. Deimeyen ve mut lak olan bir ey varsa, o da, salam bir teorik temel zerine na edilmi ve
38. Lenin, Soneniya, c. IV, s.366-7. 40. A.g.e-, c. IV, s.466-9. 39. A.g.e., c. IV, s.447. 4L A.g.e. c. V, s.185-6.

32

NSAN VE ARA

son derece rgtl, disiplinli, merkezi olarak ynlendirilen, profesyonel devrimcilerin partisinin kitlelerin desteiyle birlikte uygulad merkezi pland. O srada, otuzunu biraz gemi olan Lenin, zihinsel imknlarnn doruuna erimiti. Sibirya'dan srgnden dndkten sonra geen yl youn ve kesintisiz bir zihinsel alma dnemi oldu. "Bir siyasi dnce akm ve br siyasi parti olarak" Bolevizm'in temellerinin atld yllard bunlar. Ara, yapmcs olan insann damgasn tayordu: Yaratcsnn sadeliini, sarslmaz gcn ve her eyden ok, tek bir hedefe ynelmiini yanstyordu. Lenn'n mizacnn en belirgin nitelii olan tek bir hedef stnde bu ustaca younlamaya Krupskaya'nn anlarnn nl bir blm tanklk etmektedir. Lenin renciyken, paten kaymay seviyordu, fakat, bunun kendisini yorduunu ve hemen uykusunun geldiini farketmiti. "Bu durum almalarm engelliyordu, bu yzden, paten kaymaktan vazgetim." Sibirya'dan dndkten sonra, satran oynamay brakt, nk "satran, insan almaktan alkoyuyordu". Bir ara Latince'ye merak sarmt, "ama, almalarm engelledii iin bundan da vazgetim" 42 . Dev rimden sonra yle demi Gorki'ye:
Sk sk m z i k d i n l e y e m e m . n s a n n sinirini b o z u y o r ; b u d a l a c a , d u y g u s a l eyler sylemek, bu iren cehennemde bylesine gzellikleri yaratmay b a a r m insanlarn balarn o k a m a k d u y g u s u uyandryor. O y s a i m d i kim s e n i n ban o k a m a m a k g e r e k e l i n i srverirler n k . 4 3

Lenin'in insanlar ynelebilmesinin, onlara hkim olabilmesinin nedeni, kendisinin de btn hayat boyunca, olaand bir lde, tek bir dnce ve tek bir hedefin hakimiyeti altnda katm ve byle ynlenmi olmasdr. Bir fikre kendini btn benliiyle adama duygusu, onun herkese bilinen sadeliini, alakgnllln ortaya koyuyordu. Parti iin, uzun sre standart oluturan bir ciddiyet ve fedakrlk rnei oldu. Stalin, onun bu niteliini "yeni kitlelerin yeni nderi olarak Lenin'in en gl yanlarndan 44 biri" diye belirtirken kukusuz haklyd. Onun, benliine derinden ilemi bu tutumunda hibir hesapllk yoktu. Bu yrekten sadelik ve drstlk, Lenin'in dncesine de damgasn vur mutu. Engin bilgisi, tahlil gc, olgular ve kantlar sralayndaki z42. Knpskaya, Memories of Lenin, c. I (Ing. ev. 1930). s.35. 43. M.Gork, Days with Lenin (Ing. ev. [? 1932J), s.52. 44. Slalin, Soneniya, c. VI, s.55.

BOLEVZMIN TEMELLER 33 hinsei stnlk, akla kara arasndaki daha ince tonlar fazla umursamakszn kendini gsteriyordu; her ey kesin, aydnlk ve belirleyiciydi. Buharin'n, Lenin'in yaamnn son ylnda dedii gibi: Lenin dhi bir strateji uzmanyd. Eklektik bir ekilde glgelerle savamak yerine, ba dman vurmak gerektiini biliyordu.45 Tanrken tek tarafl vurgulamalar kullanma eilimindeydi, hasmna ancak onunkine benzer bir tek tarafllkla saldrabileceini dnyordu: Ekonomistlerin bir tarafa doru eip bktkleri sopay, [diyordu ikinci parti kongresinde Ne Yapmalt?'y\ savunurken) dorultmak iin aksi ynde bkmek gerekiyordu; benim yaptm da budur. 46 Bununla birlikte, devletin zamanla ortadan kalkmas ya da brokrasinin ye rini, vatandalann kendi ilerini kendilerinin grecekleri bir sistemin almas gibi grlerinde olduu gibi, dnceleri naiflik lsnde topik olabi liyordu. Dnce ve karakterdeki bu temel sadelikle tavrdaki bamszlk ve eylemdeki sertliin birlemesi gl bir ekilde Robespierre'i hatrla tyordu. Lenin'in, inancnn doruluuna duyduu gven, kendini been milikten annm olduu iin rknt vericiydi. Hasmlann tehir etmek, onlarn zihinsel miyopluklarn ahlaki yoksunluklanna balamak, Belnsk'den beri Rus geleneinin ve en azndan Marx'tan bu yana, devrimci ge lenein bir gerei olagelmiti. Fakat geleneksel bir kkeni olsa da, Lenin'in banazl bir gerekti ve devrimci yoldatan bile onun, sapmalan lanet lerken taknd kat tutum karsnda afallyorlard. Lenin'in "kendininkilerden farkl dnceleri hazmedemeyecek yaratlta olduunu" 47 syleyen ba hasm Potressov sonunda, "ciddi Marksist eitimden gemi bir sekter, Marksist bir sekler," diyordu onun in. Fakat Lenin, sadece bir devrim teorisyeni deildi. Onda dnce, hibir zaman eylemden aynlmamr. Lenin devrimin bir uygulaycsyd; reti olarak ne sylenirse sylensin, devri min pratii hibir merhamete, hibir istisnaya izin vermiyordu. Lenin'in ok ynl bir kiilik olmasnn ve esiz byklyle tannmasnn nedeni, teori ile pratik arasnda kurduu bu badr. Troki, nl bir pasajnda, teori adam Marx le, eylem adam Lenin'i karlatnyordu:
45. Dvenadsaty S"ed Rossskoy Kommunisteskoy Parti (Bol'evikov)., (1923), S.563. 4 6 . Leni, Soinenya, e. VI, s.23. On be yl sonra yazlm Devlet ve Devrm'de de ayn tutum grlr (Bkz. Not A). 47. A.N.Potressov, Postmertniyi Sbornik Proiveden (Paris, 1937). s.294, 299.

34 NSAN VE ARA
Butun Marx, Komnist Manifesto'da, [Ekonomi Politiin] Eleirisi'ne

n s z n d e ve Kapital'dt o r t a y a kar. M a r x , I. E n t e r n a s y o n a l ' i n k u r u c u s u ha l i n e g e l e c e k yaratlta o l m a s a y d bile, g e n e d e her z a m a n i i n , b i z i m b u g n b i l d i i m i z a h s i y e t olarak k a l a c a k t . t e y a n d a n btn L e n i n , d e v r i m c i e y lemde ortaya kar. Onun bilimsel eserleri, bu devrimci faaliyete br hazrlktr s a d e c e . L e n i n tek br e s e r b i l e yazmam, o l s a y d , tarihe g e n e a y n L e n i n olarak; proleter d e v r i m i n nderi ve III. E n t e r n a s y o n a l ' i n yaratcs o l a rak g e e r d i . 4 8

Bu deerlendirmenin, zellikle lk dnem sz konusu olduunda, phesiz baz bakmlardan gzden geirilmesi gerekir. Fakat bizzat Lenin Nisan 1917de unlar yazyordu: "Teori gridir dostum, oysa lmsz hayat aac yemyeildir" 4 9 . Ve ayn Lenin, Kasm 1917'de, "devrim deneyiminden gemek, devrim hakknda yazmaktan daha gzel ve daha yararl" 5 0 diyordu, rahat bir nefes alarak. Bu tarihten soma, partisinin teorisyenleriyle srekli anlamazla den Lenin unlan yazyordu:
Devrimci olmak ve genelde s o s y a l i z m i savunmak yeterli deildir. Btn zincirin yerli yerinde durmas v e bir sonraki halkaya mutlaka erimeye hazrlkl o l u n a b i l m e s i iin, h e r an z i n c i r i n var g l e kavranacak halkasnn

n a s l bulunacan b i l m e k g e r e k l i d i r . 5 1

yllk devrim deneyiminden sonra, yle barabliyordu: "Pratik, her hangi bir teoriden, yz kez daha nemlidir" 5 2 phesiz, tartmann en hararei yerinde rasgele sylenmi bir szd bu. Lenin'in dehasnn tam br dkm yapldnda, onun siyaset stratejisi ve siyasi taktiki olarak tad neme en bata yer verilmelidir. Zaptedilmez ileri mevzilerin oluturulmasndaki uzakgrll, nerede, nasl ve ne zaman hcum edi leceini ya da beklemek gerektiini ona fsldayveren garip igdsyle birleiyordu. Bununla birlikte Lenin, her ne kadar byk bir devrimciydiyse de belki de btn devirlerin en byk devrmcisiyd dehas ykc olmaktan ok yapcyd. arln devrilmesinde Lenin'in ve Bolevkler'n katks pek azd. Geici Hkmetin devrilmesinden Lenin ve Bolevikler sadece bir d etken olarak sorumlu tutulabilirler. Geici HUkmet'in devrilmesi Temmuz 1917'den beri kanlmaz bir hal almt: Halefinin ortaya kmasn bek liyordu sadece. Bolevizm bo bir tahta oturdu. ubat ve Ekim Devrimleri arasndaki dnemin en belirleyici anlan, Haziran'daki birinci Tm Rusya

48. L.Troki, O Lnine (1924 ?), s.148. 50. A.g.e., c XXI, s.455. 52, A.g.e., c. XXVI, s.71.

49. Lenin, Soinenya, c. XX, s.102. 51. A.g.e-, c. XXII, s.466.

BOLEVZMIN TEMELLER 35 Sovyetleri Kongresi'nde Lenin'in, Boleviklerin iktidan almaya hazr ol duklarn iln etmesi ve Eyllde yine Lenin'in bunu gerekletirme vakti nin geldiine karar vermesidir. Lenin'in asl baars, Ekim 1917 Devrimi'nin kansz zaferinden sonradr, yapc byk bir devlet adam olarak yaptklardr. Lenin'in btn hata ve sevaplaryla birlikte ina ettii ey, ok uzun bir zaman nce atlm temellere dayanyordu; onun baarsn tam olarak anlayabilmek iin bu temeller hakknda az ok bilgi sahibi ol mak gerekir. Bu temellerin ilki, Lenin taraftarlar kinci parti kongresinde ayrdedici isimlerini almazdan nce, Iskra dnemi denen dnemde atlmt.

BLM n

BOLEVKLER ve MENEVKLER

Rusya Sosyal Demokrat i Partisi ikinci kongresinin Temmuz-Austos 1903'te Plehanov'un bakanlnda (nce onun polis takibi korkusuyla tanm olduu) Brksel'de, sonra Londra'da toplanmas, esas itibariyle, Iskra grubunun yapt hazrlk almasnn sonucuydu. Partinin gerek kurulu kongresiydi bu; fakat Bolevikler ile Menevikler arasnda gittike genileyip derinleen, 1912'den sonra da lam ve resmi bir ayrlmaya dnen nl blnme bu kongrede padak vermiti. Tanrm..yim,be sosyal demokrat rgt katlmt bu kongreye; her birinin iki oy kullanma hakk vardjupartinin zerk bir seksiyonu olan Yahudi iiler rgt Bund, birinci kongrede kabul edilmi zel stat gereince U oy kullanma hakkna sahipli. Baz rger sadece bir tek delege yolladklar iin, aslnda kongre toplam 51 oya sahip 43 delegeden meydana gelmiti. Ayrca, eitli rgtlerden, oy kullanma hakk olmayan 14 delege gzlemci olarak katlmt. Tam yetkili delegeler arasnda otuzdan fazlas Iskra'mn yesiydiler ve kongreye tamamen Iskra grubu hkimdi. M r a ' c l a r arasndaki birlik devam ettii srece kararl tek muhalefet, hemen hemen sadece milli aznlklarn haklarn ve parti indeki zerk durumlarn korumakla ilgile nen Bund delegelerinden ve Yurt Dndaki Rus Sosyal Demokratlar Birlii'ni temsil eden "Ekonomist" eilimli iki delegeden, Akmov ile Martinov'dan geldi. Iskra"y\ partinin merkez yayn organ olarak tanyan karar, aleyhte sadece ki oyla kongre balangcnda kabul edildi.1 Kongreyi bekleyen en nemli grevler bir parti programnn ve bir tzn kabul edilmesiydi. Plehanov 1880'lerde, Lenin ise 1890'larda bir program hazrlamay denemilerdi; Iskra grubu glenmeye balaynca parti program talebi, yeni, canl bir kongrenin toplanmas talebiyle ayn zaman da kendini gsterdi. 1902'nin ilk aylan boyunca devam eden tartmalar, canllktan yana ve her trl oportnist tavize kar olan Lenin'i, devrim mcadelesinde daha geleneksel olmay ve ihtiyatlh tleyen Plehanov'a kar bir tutuma yneltti. Plehanov tarafndan yazlan ilk program taslan Lenin, "pratik mcadeleye atlm bir partinin program deil sanki
1. Vtoroy S~nd RSDRP, (1932), s 155

BOLEVKLER VE MENEVKLER

37

renciler iin kaleme alnm bir ilkeler bildirisi" 3 diyerek ciddi biimde eletirdi ve kendisinin yazd bir kar taslak sundu. Iskra grubunun dier yelerinden oluan bir komisyon, iki taslak arasnda bir sentez yapmakla grevlendirildi ve alacak derecede iyi baard bu ii. Plehanov hl byk bir otorite olarak kabul ediliyordu ve otuzunu henz biraz gemi olan Le nin hayatnda hemen hemen son k e z teorik bir sorun stnde uzla maya hazrd. Rusya'da kapitalizmin kanlmaz sosyal devrim zirvesine doru lerleyii hakkndaki kendi deerlendirmesine oranla daha az kesin olan bir deerlendirmeyi kabul etti. Fakat, Plehanov'un hazrlad taslakta tmyle darda braklm bir konu olan ihtiyatl bir tarm reformu ta sarsnn da programda yer almasn salad. Iskra'mn 1 Haziran 1902 tarihli saysnda yaymlanm ve bir sonraki yl parti kongresine sunulmu olan program taslanda Lenin'in yer yer sert ifadelerle bezedii teorik ilk blm, esas itibariyle Plehanov tarafndan kaleme alnmt; Lenin'in yazd pra tie ilikin kinci blm ise yer yer Plehanov tarafndan yumuatlmt. 3 Programm teorik blm, retim ilikileri gelierek imdi artk yle bir noktaya gelmitir ki, bu noktada burjuva kapitalizmi daha fazla ilerlemeye ayak uyduramayacaktr eklindeki ortodoks Marksist grle balyordu. Burjuva kapitalizminin elikileri arttka, "proleterlerin says ve ara larndaki dayanma* artyor ve smrclere kar giritikleri mcadele iddetleniyor"du. Bylece teknik gelime, gittike daha hzl bir biimde "kapitalist retim ilikilerinin yerini sosyalist ilikilerin almasnn maddi imknm'' yani "toplumun snflara blnmesini ortadan kaldracak" ve "bir sosyal snfn bir baka sosyal snf tarafndan smrlmesinin btn biimlerine son verecek" bir sosyal devrim imknn yaratmaktayd. "Siyasi iktidarn proletarya tarafndan ele geirilmesi" diye tanmlanan proletarya diktatrl bu sosyal devrimin kanlmaz kouluydu. Bu, proletarya dik tatrlnn resmi olarak bir parti programnda ilk kez yer alyd. Prog ramn pratik ve zellikle Rusya ile ilgili blm acil hedefleri ngryordu; Komnist Manfesto'Aa Delirtildi gibi, bu hedefler doal olarak bir lkeden dierine deiiklik gsterecekti. Acil hedefler gruba
2. Lenin, Sointniya, c. V, s.18. 3. Lenin'in kendi kalklan, Soineniya'da yer alyor c. V, s.1-51. Bliln lams n ann yararl ksa bir zeti iin baknz: A.g.e., c. V, s.398-9, not 1. 4. Martinov, Kongre'de bu paragrafn, "proleterlerin says, aralarndaki dayanma ve bilinleri artyor" (Vtoroy S"ezd RSDRP, 1932, s.116) eklinde deitirilmesini nerdi. Bu neri, kendilndenlik ve b i l i n l e n m e hakkndaki lartmann yansmasyd ve proletarya iinde kendiinden her sosyalist atlm inkr etmekle sulanan Ne YapmahTyt, kar sert bir kt. Plehanov, Marov ve Troki Lenin'i des tekledi, deiildik nerisi reddedildi.

38 NSAN VE ARA aynlyordu: siyasi amalar (eit ve genel oy hakk, dnce, konuma ve basn zgrl, toplanma ve rgtlenme zgrl, yarglarn seimle gelmeleri, kilise ve devletin ayrlmas, parasz ve genel eitim), iilerin ekonomik talepleri (igcnn sekiz saate indirilmesi, ocuklar al trmann yasaklanmas, kadnlar altrmann snrlandrlmas, yallar ve sakatlar in devlet sigortas, ayn ve para cezalarnn kaldrlmas), kyllerin ekonomik talepleri (zellikle toprak kleliinin kaldrlmas srasnda ellerinden haksz yere alnm topraklarnn kendilerine geri veril mesi). phesiz, btn bu talepler, program kaleme alanlar tarafndan, dev rimin ilk aamasnda radikal burjuvazinin desteini salama zorunluuyla badaabilen azami talepler olarak grlmt. Bu yakn hedeflerle nihai snfsz toplum hedefi arasndaki balantya deinilmemiti. Program, "Rusya'nn mevcut sosyal ve siyasi dzenine kar giriilecek her muhalefe tin ya da devrimc hareketin" parti tarafndan destekleneceini bildirerek son buluyor ve amalarnn gereklemesi yolunda ilk adm olarak "otokrasinin devrilmesini ve btn halk tarafndan serbeste seilmi bir kurucu meclisin oluturulmasn" talep ediyordu. Program kongrede tm ayrntlaryla (ar ald ve baz kk deiiklikler yapld. Sonunda sadece Akimov aleyhte oy kulland 5 ve program 1919'a kadar hibir deiiklie uramad. Parti tz grlrken, partiye ye olabilme artlarn belirleyen ilk madde hemen geni tartmalara yol at. Tasla hazrlam olan komis yon, bir prensip konusunda ikiye ayrdm, biri Lenin'in, dieri de Martov'un olmak zere, kongreye iki metin sunmutu. Lenin, partiye ye olma artlarn yle tanmlyordu:
f Parti p r o g r a m n kabul e d e n , parti d r g i l e r i n d e n b i r i n e a h s e n katlan ve^ g a r a c a d e s t e k l e y e n k i m s e parti yesidir.

Martov ise unu neriyordu:

Parti p r o g r a m n k a b u l e d e n , parti r g t l e r i n d e n birinin n d e r l i i a l t n d a d z e n l i ibirlii i i n e g i r e n v e p a r a c a d e s t e k l e y e n k i m s e R u s y a S o s y a l D e m o k r a t I Partisi yesidir.

ki taslak arasnda eklen pek az fark vard. Lenin'in, zerinde srarla dur duu bu daha kesin tanmlama, profesyonel devrimcilerden oluan rgtl, disiplinli kk bir parti olarak Ne Yapmal'fa aklad kendi grnn ifadesiydi. Lenin, kastl kullanma bu kkrtc ifadeyi herkes de bu5. Vtoroy S"ezd RSDRP. (1932), s.258-9. Kabul edilen program metni iin ayn cil din 417-23. sayfalarna ve VKP(B) v Rezolymsiyak, (1941), c. I. s.l9-23'e ve dier sayfalara baknz.

BOLEVKLER VE MENEVKLER 39 nun farkndayd. Hava gerginleti: Iskra'car arasnda bu tartma yznden bagsteren "keskinler" ve "yumuaklar" 6 ayrm, Bolevik-Menevik kav gasnn balangc oldu. Martov ve Akselrod, "rgt" ile "parti" arasnda bir fark gryorlard. Gizji bir rgtn zorunlu olduunu kabul etmekle bera ber, bunun, geni bir sempatizanlar partisinin ekirdeini oluturduu tak dirde bir anlam tayacan ileri sryorlard. Lenin, "gevezeler" ile "iiler" arasnda kesin bir snr izilmelidir; Martov'un tasars partinin kapm herkese ardna kadar ayor, diye cevaplandrd. Plehanov, isteksiz bir biimde Lenin'den yana oldu. Iskra yaz kurulunun dier yeleri, Potressov ve Zasuli, seslerini karmadlar; fakat Akselrod ile Martov'un grlerini paylayorlard. Troki, beklenenin aksine, Martov'dan yana kt.' Uzun ve sert bir tartma sonunda Lenin'in tasla 23'e kar 28 oyla reddedildi. Martov'un nerisi ise 22'ye kar 28 oyla kabul edildi. 8 Tzn dier maddeleri fazla bir glkle karlamadan kongreden geti. Partinin epey hantal olan merkezi rgtlenmesi, parti retisinin koruyucu merkez yayn organnn (Iskra) yaz kurulundan, parti faaliyetini yerel rgtler ka nalyla ynetmekle ykml bir merkez komitesinden ve bu ki organn herbirinden ikier delegenin bulunduu, bakan kongre tarafndan seilen toplam be yeli bir parti konseyinden oluuyordu; konsey, en yksek de netleme organyd ve sadece, iki ylda bir toplanan kongreye kar sorum luydu. Parti tznn ilk maddesiyle ilgili son derece nemli oylamann sonu cu tartmalara yol att. Kongrede ounluk, "yumuak" M r a ' c l a r d a n , Bund delegelerinden ve Iskra le hibir zaman iliki kurmam dier yan rgtlerden oluuyordu. Iskra grubunun kendi iinde ise Lenin hl bir ounluu ynetiyordu. Parti tz konusundaki tartma, Bund ile parli arasndaki ilikiler konusunda bir karara varlmasn gerektirdi. Bund'un, "yahudi proletaryasnn tek temsilcisi olarak kalmak" eklindeki talebinin ezici bir ounlukla reddedilmesi, Bund delegelerinin kongrenin 27. oturu6. Lenin, daha sonra bunlar "tutarl" ve "tutarsz" Iskra'cat diye nitelendirdi (Le nin, Soneniya, c, V, s.269). 7. Troki, Lenin'le Ekim 1902'de Londra'da tanm ve yazarlk yeteneiyle Le nin'in hemen dikkatini ekmiti. 1903 ilkbahar boyunca Lenn, yaz kuruluna Troki'nin katlmasn iki k e z nerdiyse de Plehanov'un kesin vetosu ile karlat (Krapskaya, Memories of Lenin (Ing. ev. 1930), c. I, s.85-6, 92). Krupskaya'ya gre Lenin, "kongrede Troki'nin kararsz bir tutum taknacan aklna bile getirmiyordu" (A.g.e., S.99). 8. Vtoroy S"ezd RSDRP, (1932), s.263-85. 9. Bu tzk metni iin baknz: A.g.e., (1932), s.423-5 ve VKP (B) v Rezoiyulsiyak (1941), c. I, s.24-25.

40 NSAN VE ARA mundar sonra (kongre toplam 37 oturum oldu), salonu byk bir fkeyle terkemelerine yol at. 1 0 Bir sonraki oturumda partinin, sadece bir tek "d" rglnn, Iskra ile sk bir ibirlii iinde bulunan ve (kongrede Lenin ta rafndan temsil edilen) Devrimci Sosyal Demokrat Birlik'in tannmas ve bunun tze geirilmesine ilikin karar.Yurt Dndaki Rus Sosyal De mokratlar Birlii'ni oy hakkndan yoksun braku iin, Marnov ile Akimov ekimser kald." Bu kararlar alnrken hl btn Isfcra'car birlikte ha reket etmilerdi. Ancak parti yeliinin nitelikleri hakkndaki oylamada "yumuaklarda birlikte oy kullanm yedi delegenin ekimser kalmas, oy dengesinin "keskinler" lehine kaymas sonucunu yaratt. Bylece grld ki, gndemin en nemli maddesi parti rgerine seilme gr lrken Lenin, bir ounluun banda bulunacak ve bu avantaj, kendi grlerinin zaferini daha ileri gtrmek iin kullanacakt. Bunun anlalmas, kongrenin havasnda, baka herhangi bir olaydan ok daha ani bir deiiklik yaratt. 30. oturumdan sonra tartmalar son derece gergin bir hava iinde geti. Gerekten de sz konusu olan ok nemli bir sorundu. Bununla beraber, belirtmek gerekir ki, Iskra grubunun btn tarafndan kaleme alnp kon greye sunulan parti tznn maddeleri, partinin yerel rgerinin. mer kezi otorite tarafndan hemen hemen -snrsz biimde denetlenmesini mmkn klyordu ve Lenin'in merkezilemi ve disiplinli bir parti an layna kar sonradan duyulan fke, atmann balangc olmaktan ok, sonucuydu. Kongrede Lenin ile Marov'un birbirlerini karlkl sula malarnn da gsterdii gibi, Lenin'in, Iskra yaz kurulu ye saysn yeni kararlar gereince altdan e indirmeyi ve parti merkez komitesi yeliini kiiyle snrlamay ngren tasars kongreden nce yaz kurulunda grlm ve prensip bakmndan herhangi bir itirazla karlamamt. Ancak bu tasan, Iskra yaz kuruluna Plehanov, Lenin ve Martov'un atan mas (iki "keskin" bir "yumuak") ve merkez komitesine ikinci dereceden kiilerin seilerek partinin, yaz kurulunun denetimi altna girmesi eklinde somut bir neri olarak kongreye sunulunca, muhalefet mdan kt; Mar tov ilk kez bu kongrede "tek tek gruplar in olaanst yasalar" kartlarak "parti iinde skynetim" uygulanmak istendii sulamasnda bulundu. Bu sulama, sonraki amalarda etkin bir rol oynayacakt.' 2 Tartmalarn bundan sonras bir dizi oylama ve protestoyla geti. Iskra yaz kuruluna ye semekle ilgili karar 2 aleyhle, 17 ekimser oya kar 25 oyla kabul
10. Vtoroy S"ezd RSDRP, (1932), s.324-5. 12. A.g.e., S.373 I I . A.g.e., s.334.

BOLEVKLER VE M E N E V K L E R -11

edildi. Bunun zerine, ounluk Plehanov, Martov ve Lenin'i bu greve seti; Martov, yaz kurulunda kendisine nerilen grevi kabul etmedi ve aznlk bundan sonra seimlere katlmay ret karan ald." Merkez komitesi tamamen "keskinler"dej olutu ve Plehanov parti konseyi bakanlna ge tirildi. Bu sonulara gre, kazananlara "Bolevikler" (ounluk), muhalif lere "Menevikler" (aznlk) denildi ve iki taraf da tarihe bu adlarla getiler. Ne var ki bu, yknn sonu deildi. Plehanov, kongre boyunca hep Le nin'i desteklemiti. Delegelerden biri Lenin'in grleriyle onun grleri arasnda bir fark olduunu belirtmeye kalknca, onu "Napolyon, mareallerini karlanndan ayrmt, oysa beni Lenin'dcn hi kimse ayramaz"' 4 diye gururla cevaplandrmt. Fakat, balangtaki programla ilgili tartma, yal Marksist'in uysalca davranna kar, gen Marksist'in kolaylkla nasl insafszca davranabildiini gstermiti. Plehanov ksa srede Lenin'in zafere ulamak iin gsterdii uzlamazlk karsnda aknla dt. Lenin'in saf d brakmaya niyetlendii Menevikler'n byk bir ksm, Plehanov'un eski dostlar ve mcadele arkadalaryd. Ple hanov, Lenin'in sk parti disiplinini ilke olarak onaylamt, ama uygula ma sz konusu olunca bu disiplin anlaynn uzun yllar Bat'da yaamaktan dolay, siyasi rgtlenme hakknda farkna varmakszn edin dii daha az kat grlerine aykr olduu onaya kt. Lenin'in btn bek lentilerinin aksine Plehanov, muhaliflerle uzlamaya gidilmesinin szcln yapmaya koyuldu. 1903 yl sona ermeden Lenin Iskra yaz kurulundan istifa ettii iin 1 5 , Plehanov kongrenin reddettii, hepsi Menevik olan eski yeleri yaz kuruluna alm, bylece, Iskra bir Menevik yayn organ haline gelmiti. Kongrenin eline teslim ettii parti aygtndan atlan Lenin iin Bolevik yoldalarn bamsz bir fraksiyon iinde rgtlemekten baka bir ey kalmyordu. Aradan geen on iki ay boyunca Plehanov ve Iskra'aak eski arkadatan Lenin'i iddetle eletiren makaleler yaymladlar. Plehanov, Ne Yapmah?'tn baz pasajlarn daha ilk okuyuunda doru bulmadn, ancak Lenin'in grlerini deitirmi olduu izlenimini edindiini ileri srerek -^-yavan bir mazeretti b u ikinci kongrenin sonuna kadar Lenin'i destekle13. A.g.e., S.376. Kongre'deki blnmeden doan iki fraksiyon, o andan ibaren, a y n toplantlar dzenledi (Lenin, Soneniya, c. VI, s.56). 14. Vloroy S"ezd RSDRP, (1932), s.138. 15. Pie h no V'a gre, a d a ; ngiliz politikasnda bir rnek aramt Lenin: "Chamberlain, durumunu glendirmek iin, bakanlktan a y n di. Ben de aynn yapyorum" (C.V.Plehanov, Soneniya, c. XDI, s.44).

42

NSAN VE A R A

mis olmaktan duyduu mahcubiyeti hzla yendi. 1 6 Lenin imdi "sekler bir kast" 1 7 zihniyetini desteklemekle sulanyordu. Merkeziyetilik mi, Bonapartizm mi? balkl makalede Lenin, "proletarya diktatrl ile proletarya zerinde diktatrlk kurmay birbirine kantrmak" ve "devrim-ncesi eski larz monari deilse bile, Bonapartizm" 1 8 uygulamakla sulanmt. Onun, profesyonel devrimciyle kitleler arasndaki likiye dair gr, Marx'in deil, Bakunn'in gryd. 1 9 Martov, kongrede ileri srd gr ileyerek Rusya Sosyal Demokrat si Partisi'nde Skynetim Yasasna Kar Mcadele adl bir bror yaymlad. Vera Zasuli, Lenin'in parti an laynn, XIV. Louis'nin devlet anlayyla ayn olduunu yazd. 2 0 Artk Menevikler'in denetimine gemi olan parti basmevi Troki'nin Siyasi Grevlerimiz11 adl svg dolu bir brorn yaymlad; Troki'nin Menevikler'le olan yakn ilikileri, brorn thaf ksmnda aka grlyordu: "Aziz stadm Pavel Borisovi Akselrod'a". Troki bu brornde Lenin'in yntemlerine "Jakobenler'in trajik uzlamazlnn so luk bir karikatr" diye saldryor ve "partinin yerini parti rgtnn, parti rgtnn yerini merkez komitesinin ve nihayet merkez komitesinin yerini diktatrn alaca" bir dumm un ortaya kacan ngryordu. Son blm "Proleiarya zerinde Diktatrlk" 2 2 baln tayordu. Bir sre sonra Plehanov. Bir Sosyal Demokratn Gnlnde yle yazacakt: "Bolevik gr hkim olsayd, son tahlilde, her ey btn iktidar ex Providentia ken di ahsnda toplam tek bir adamn evresinde dnecekti" 23 . Blnmenin yanklan, "revizyoniser" arasndaki hiziplemeden dolay kendi ba da dertte olan Alman Sosyal Demokrat Partisi'ne kadar ulat. Rusya Sosyal Demokrat Partisi'nin tannm ve ndegelen yelerinin he men hepsi Lenin'in yoldatan, sradan nsanlard, ilerinden pek aznn
16. G.V.Plehanov, Soinenya, c. X1H, S.13S-8. 17. A g.e., c. XIH, s.7. lS-A.g.e.,c. Xm, s.90-1. 19. A.g.t., c. XIQ. t.185. 20. Iskra, No. 70, 25 Temmuz 1904. 2 1 . N.Troki, Nasi Potiieski Zadai (Cenevre, 1904). Troki, takma adnn nne, nceleri N. ba harfini koyuyordu, sonradan asl adnn bas harfi olan L ' y ' koymaya balad. Lenin de bazen N. ba harfini kutlanmt.

2 2 . Troki'nin otuz yldan fazla bir zaman sonra bu tanma hakkndaki son hkmn burada hatrlatmak yerinde olur: "Lenin'in, yazlarnda 'uzUstnlamaz' ve 'amansz' kelimelerini sk sk kullanmi) olmas bouna deildir. Ancak btOn aalk kiisel sorunlar bir yana braklp byk bir gerilimle amaca ulamaktan baka bir ey dnlmedii takdirde byle bir insafszlk hakl grlebilir. Onun tutumu bana, kabul edilemez, dehjet verici, isyan ettirici grnyordu. Bununla beraber, bu tutum siyasi bakmdan doruydu ve dolaysyla, rg ilenme asndan gerekli bir mumdu" (LToki, Moya Jim (Hayatm) (Berlin). 1930, c. 1, s.187-8). 2 3 . C.V,Plehanov, Soinenya, c. XHL s.317.

BOLEVKLER VE M E N E V K L K

ad duyulmutu- Menevikler'e neredeyse genel bir destek kazandrdlar. Kaulsky, Lenn'n Bolevik gr savunan bir makalesini Alman sosyal demokrat dergi Neue Ze'f'ta yaymlamay reddetmekle kalmad, ayn zaman da, Lenin'in tutumunu aka yeren bir mektubu yaymlanmas iin Menevik Iskra'ya yollad. 14 Lenn'e en iddetli saldr Rosa Luxemburg'dan gelmiti. Rosa, Temmuz 1904'ie Neue Zeit'v yaymlanan bir makalesinde Lenin'in "an-merkeziyetini" brokratik olmakla ve demokratik olma makla suluyordu. Rosa, Lenin'in tasarsnda tamamen Rusya'ya zg bir nitelik gryor ve sert bir dille, "baaa durduu halde, kendini tarihin en gl yeni hkimi" olarak ilan eden "imdi Rus devrimcinin 'ego'su biiminde yeniden canlanan, Rus mutlakiyetilii tarafndan ezilmi ve paralanm bir 'ego'dan" sz ediyordu; Lenin'in parti nderliinde mutlak g grn kyasya eletiren Rosa, bu tutumun "bu tr her rgtn bnyesine sinmi muhafazakrl en tehlikeli biimde azdrabileceini"" sylerken yeni bir tartma am oluyordu. Nihayet, Alman Sosyal De mokrat Partisi'nin yneticilerinin en kdemlisi Bebel, arabuluculuk yap may nerdi. Menevikler tarafndan hemen kabul edilen bu neriyi Lenin, kesinlikle reddetti. 26 Grne baklrsa, btn bu saldrlar Lenin'i pek sarsmad. 1 7 Dier Al man devrimcilere saldrd iin yaplan eletirileri kendi gazetesinde cevap landran Marx'i rnek alarak, onun otoritesinden destek buluyordu:
Grevimiz, bilinen dmanlarmzdan ok, dorudan doruya szde "dosrtar"mz h e d e f alan k y a s y a bir e l e t i r i d e n ibarettir. B y l e hareket e t m e k l e , u c u z demokratik bir p o p l e r l i k t e n s e v e s e v e v a z g e i y o r u z . 2 8

Daha kongrede Martov'a verdii cevapta, kendi uzlamaz tutumunu hararet le savunmutu Lenin:
S k y n e t i m y a s a s , k i i l e r e y a d a z e l gruplara kar o l a a n s l yasalar, v b . btlyUk laflardan h i r k m d e i l i m , istikrarsz v e h a s m unsurlar s z ko nusu o l u n c a sadece "skynetim yasas" uygularz; uygulamadan e d e m e y i z . K o n g r e tarafndan kabul e d i l e n parti t z m z n tm v e " m e r k e z i y e t i l i k " s i y a s e t i n i n tm, bu bir sr s i y a s i d i s i p l i n s i z l i k k a y n a n a kar k a r l m

24. Iskra, No. 66, 15 Mays 1904. 25. Neue Zeit, c. XXH (Viyana, 1903-4), c. D", s.484-92, s.529-35. 2 6 . Bu olay hakknda Lenin'in eserlerinde ayrntl bilgi bulunmaktadr: Soneniya, c. VH, s.450-52, not 44; Lenimkii Sbornik, c. V (1926). s.169-76, 182-3. 27. Krupskaya anlarnda, Manov ile bozumann Lenin'i ok zdnden bahseder, {Memories of Lenin, c. I, (Ing. ev. 1930). s.108). Fakat bu, Lenin'i hibir siyasi kukuya drmemitir. 28. Marn ve Engels, Soneniya, e. VtEI, j.445.

44

NSAN VE ARA

bir " s k y n e t i m y a s a s " n d a n b a k a bir e y d e i l d i r . S i y a s i d i s i p l i n s i z l i e kar z e l yasalar, h a n a o l a a n s t y a s a l a r g e e k i r . K o n g r e n i n a l m o l d u u karar, bayie y a s a l a r ve byle tedbirler i i n s a l a m bir l e m e l y a r a t m a s bakmndan doru bir s i y a s i tutum olmutur.'*

Ertesi yl Cenevre'de, "Partimizdeki Kriz stne" alt balyla yaymlanan Bir Adm ileri. ki Adm Geri adl uzunca bir brornde Lenin, Jakobencilik sulamalarnn kendisini yldrmadn sylyordu:
Snf karlarnn bilincinde olan bir p r o l e t a r y a n n rgl sosyal ile zlmez biimde birlemi Jakoben, devrimci demokrat'm ta k e n d i s i d i r . 3 0

Lenin, kongre almalarnn derin bir tahlilini yaparak, "yumuak" IsAra'clann, hem Iskra'mn hem herhangi bir merkeziyeti parti rgtnn dman olan Bund delegeleri trnden delegelerle srekli utanlacak bir itti fak iinde bulunduklarn gsteriyor ve nihilizm dahil, onlarn her trl narodnizmin alalar olan "beyefend-anaristler"le dnsel akrabalklarm or taya koyuyordu:
Bu aristokralik anarizm h e r z a m a n , R u s nihil is ilerine z g olmutur. Parti rgl, o n a korkun bir "fabrika" g i b i grnr. P a r a n n b t n e v e a z n l n o u n l u a tbi o l m a s o n a bir "kulluk" g i b t gelir... m e r k e z i bir o t o r i t e n i n nderlii allnda i b l m onu, insanlar " c i v a t a v e s o m u n " h a l i n e s o k u l u y o r d i y e traji-komik l k l a r a l m a y a y n e l t i r . "

Menevikler onu, demokratik ilkeye kar brokratik ilkeyi desteklemekle sulaynca da rkmedi. Eer brokrasi merkeziyetilik, demokrasi de "zerklik" anlamna geliyorsa o halde, devrimci sosyal demokrasi kinciye 11 kar ilkini savunacaku. Menevikler'in bu grlerinin arkasnda eer w herhangi bir ilke varsa, o da "anarizmin ilkesi"ydi . Devrimin arac olarak merkeziyeti ve disiplinli bir parti kavram Le nin'in dncesinin temel tayd. Iskra'mn yaymlanmas, byle bir parti nin odak noklasn oluturmak iindi. Kielere parti nderlii retisini lk kez aklad Ne Yapmal'Aa bu kavramdan esinlenmiti. Daha sonralar, Lenin kendi savunduu parti disiplini sistemine "demokratik merkezi yetilik" adn verdi; nderlerin denetleyecei "merkeziyetilik", tabann de netimi anlamna gelen "demokrasiden daha ok gze batt iin, kolayca alay konusu oluyordu. Fakat bu merkeziyeti eilimlerin Rusya Sosyal De mokrat i Partisi'ne ya da bu parti iinde Lenin'e zg olduunu
29. Lenin, So'ieniya, c. VI, s.36. 3 1 . A.g.e., VI, 1,310. 33. A.g.e.. c. VI. J . 3 2 1 . 30. A.g.e., c. V). t.303. 32. A.g.e., c. VI, . 3 B .

BOLEVKLER VE MENEVKLER 45 dnmenin baz tehlikeleri vardr. Her yerde geni lekli rgenmelerin hzla yayld bir dnemdi bu; etkinlik ve iktidar kaygs her yerde srekli bir art gstererek otoritenin merkezilemesini davet ediyordu. Siyasi par tilerin bu tr eilimlerden arnm olduu hibir byk lke yoktu. Prole tarya partileri, bu eflrilere zellikle aktlar: Parti yelerinin, kendileri ta rafndan seilmi kendi yneticilerine itaat etmeleri gerektii ve eletiriyi hogryle karlamann partiye ballkla badamad grnn bu par tilerde sk sk ileri srld grlyordu.* imdi Lenin'in amansz dman kesilen Plehanov da vaktiyle ayn gr savunuyordu:
B z e , s o s y a l d e m o k r a s i n i n , k e n d i y e l e r i n e l a m bir d n c e z g r l tanmas s y l e n d i i n d e , partinin bir b i l i m l e r a k a d e m i s i olmad unutulu yor... Parti i i n d e d n c e z g r l n n snrlar o l a b i l i r , kesinlikle ol

maldr da, n k bir parti, ayn d n c e y e s a h i p insanlarn k e n d i n z a l a n y l a kurduklar bir biriklir. Dtiflnce b i r l i i ortadan k a l k n c a , z l m e k a n l m a z hale gelir."

Bu zorunlu ve yararl snrlamalardan rken, proletarya deil burjuvazidir, diyordu Lenin. Menevikler "burjuva-aydn bireyciliini", Bolevikler ise "proleter rgt ve disiplini" temsil ediyorlard. 3 * Lenin'in, Menevikler'in eletirisine cevab szlerle snrl kalmyordu. Iskra ile bozumasnn neden olduu tecrit edilmilikten hibir ekilde ylmayan, muhalefet ya da partiden ayrlmalar karsnda kl kprdamayan Lenin, 1904 Austosu'nda, sadk 22 Bolevikle Cenevre'de bir toplant dzenledi ve yeni bir Bolevik merkez rgt olarak grev yapacak bir "ounluk komiteleri brosu" kurdu. Ayn yln sonunda, dnek Iskra'mn yerini almak zere Vperyod ("ileri") adl yeni bir gazete yaymlanyordu. Onun tek kaygs Bolevik retinin saflm ve bamszln tehlikeye drebilecek ve onu Menevizm'in sapmalanyla lekeleyebilecek zamansz bir yeniden birleme hareketini nlemekti. O dnemde, paru yazmalarnda "her yerde ve kesinlikle hizip, hizip, hizip" 3 7 istiyordu. Ayrntlar zerinde bile olsa, partide blnmeye yol aarak muhalifleri parti saflarndan atmak;
34. R.MicJels. Zur Soziologie des Parteiweiens (2. Basm 1925, s. 278-80); Al man, Belika ve Frandi kaynaklarna dayanarak, bu duyguLo dile getiren ilgin alntlar veriyor. "Demokratik merkeziyetilik" terimini ylesine kullanyor ki, teri min 2 0 . yzyln balangcnd Alman Sosyal Demokrat Partisi'nde yaygn olarak kul lanldn dndryor. 35. G.V Plehanov. Soneniya, c. X D . s.455. 36. Lern, Soneniya, c. VI, . 2 I 3 . 3 7 . Ltninskii Sbomik, c. V ( 1 9 2 6 ) . s.149, 'Hizipleme" (Ing. tchism) dini anlamazlk, ayrlk anlamna gelen Rusa raskol kelimesini karlamak iin en uygun eviri olarak grnyor.

46

NSAN VE A R A

ite Lenin'in uygulad ve haleflerine devrettii ilke buydu. Onun otoriter ve kendine gvenen kiiliine tamamen uygun, derin bir zihinsel inancn sonucuydu bu. Uzlama kaygsyla bazen vazgemi gibt grnd anlarda bile, tekrar tekrar bu yola bavuruyordu. 1903 ten sonra Menevikler'e kar kullanlan taktiklerin i kriz anlarnda partiye rnek olan bir model haline gelmesi ya da "Menevik" kavramnn daha sonra, parti saflarnda ortaya kan herhangi bir muhalefeti damgalamaya yetecek kadar geni bir kul lanm esnekliine brndrlmesi hi tesadf deildir. Partinin imdi artk tmyle Meneviklerten oluan eski merkez rgtlerini hie sayarak Nisan 1905'le Londra'da yeni bir parti kongresi topland. Hepsi de Bolevikler'den oluan bu kongre, Cenevre'de kendi kongrelerini yapmakta olan Menevikler tarafndan boykot edildi. Bozuma sonu aamasna kadar gtrlmt.

Partinin her ki kanad parti programn birlikte kabul ettikleri ve sa dece tzk konusunda ayrldklar in, ikinci kongredeki ilk blnme olay sanki parti retisi sorunuyla deil de, yalnzca rgt sorunuyla il giliymi gibi bir izlenim brakmt. Durum ilk bata byle olsayd, blnme hzla derinleip yaylrd. MarVn retisi. Komnist Manifes todan tibaren, hem evrimci, bilimsel ya da objektif unsurlar, hem de devrimci, propagandaya dayal ya da znel unsurlar ieriyordu. Marksizm, hem sosyal ve ekonomik gelime yasalarnn aklanmasyd, hem de bu yasalarn gereklemesini salamak amacyla, ayn zamanda hem iddetd eyleme, hem de iddete bavurmay ngryordu. Sosyal olaylarn srekli bir evrim srecinden getikleri, fakat bu srecin, bizzat kendisinin temel bir parasn oluturan ve zaman zaman bagsleren kesintili dev rimci eylemler olmakszn gereklemeyecei gr gz nnde tutul duunda, Marksizm'in bu iki nitelii birbiriyle badaabiliyordu. Bununla beraber, bu apak eliki, tarihsel gelimeye diskin bu iki kart gr arasnda vurgu kaymalarna yol at; phesiz, bizzat Mars'n eserlerinde de bu tr kaymalar bulunmaktayd. Mars'n Rus tilmizleri arasnda blnmeyle sonulanan tartmada Menevikler, Bolevikler'i, Rusya'nn gelimesinin bu burjuva aamasnda, objektif artlan mevcut olmayan bir proleter devrimi, gizli ve tedhii yollardan gerekletirmeye kalkarak, Marksist evrimci emay atlamakla suluyorlard; Bolevikler ise, Menevikler'i, devrimi, nceden hazrlanm bir plana gre bilinli rgtlenmi birey olarak deil, bir "tarihi gelime sreci" olarak ele al-

BOLEVKLER VE MENEVKLER

47

makla suluyorlard. 3 8 Devrimin seyrini tahlil eden ve onun aknn deitirilemeyeceine ya da bilinli bir eylemle hzlandnlamayacana ina nan Menevikler, her eyden nce teorisyendiler, Boleviklerin dilinde on larn ad raisonneurs, "ariv fareleri", "parti aydntan"yd M . Bolevikler, ken dilerini legal ve illegal yollardan devrimin rgtlenmesine adam eylemcilerdi; Bolcvizm'in kurucusu ve szcs Lenin, Menevikler'in ak sine, balangtan beri, evrim teorisinden ok, devrimci pratikle ilgilen miti. Marxi dogmatik deil, diyalektik bir larzda yorumlamak gerektii zerinde Lenin'in srarla durmast bouna deildi. Teori ile pratik bir btn oluturduuna gre teori, ancak belli bir yerde ve zamanda pratikte kendi ifadesini bulduu lde bir anlam tayabilirdi. Marx'in nl Feuerbach stne Te2er'ini hatrlatan Lenin, Menevikler'i sadece "dnyay farkl ekillerde yorumlayan" filozoflarla karlatryordu. Oysa gerek Marksist ler olan Bolevikler dnyay deitirmeye alyorlard. 40 Bolevikler ile Menevikler arasndaki tanma, her ne kadar Marksist retinin ancak belirli bir grup tarafndan anlalabilen noktalar zerinde younlam gibi grnyorsa da, Rus devriminin tarihi bakmdan baz temel sorunlar yaratmaktayd. Marxin, burjuva demokratik ve proleter sosyalist devrimler eklindeki zgn sralamasna bal kalan Menevikler, Lenin'in 1898den beri savunduu, bu iki devrim arasnda zlmez bir ba olduu varsaymn aslnda hibir zaman kabul etmediler. nce burjuva devrimi gereklemeliydi: Rusya'da kapitalizm, ancak burjuva devriminden geerek gelimesinin doruuna eriebilirdi; bu gelime gereklemedike Rus proletaryas, sosyalist devrimi yapmaya kalkacak ve onu baarya ulatracak gc kendinde bulamazd. ki devrim arasndaki bu kesin aynm, teorisyen iin ne kadar tatmin edici olursa olsun, Menevikle^den daha pra tik olan devrimcileri g durumda brakacak baz sonular yaratyordu. Menevikler kendilerini burjuva devrimiyle snrladktan iin, siyasi-programlannda herhangi bir sosyalist ya da proleter arya yer vermekte glk ekiyorlard. Burjuva devrimi proleter devriminin zorunlu ve kanlmaz ncsyd ve bundan dolay, uzun vadede proletarya in hayati bir nem tayordu. Fakat bunun ilk ve dorudan etkisi, proletaryay ezenleri, yani proletaryann yine uzun vadedeki ba dmanlarn, iktidara getirmek olu3 8 . Lenin'in ubal 1905'le yaymlanan Devrimi rgllemeli miyiz? ( L a n n . Soinenya, c. vm, s.122-9) adl makalesi bu tantmay ele almaktadr. 3 9 . Bu sonuncu deyim. Aralk 1908'de yaplan beinci parti konferans karar larndan birinde gerekten yanldr fVKP (B) v Rezotyulsiyak (1941), c I, s,125); dierleri iin bkz. Lenin, Soinenya, c. V1H, s. 49-50. 4 0 . A.g.e., c. VU!, S.52.

48 NSAN VE ARA yordu. Menevikler'in bu ikilemden kurtulmalar ancak yle mmkn olabilirdi: Otokrasiyi devirmek ve burjuva devrimini tamamlamak amacyla, burjuvaziyi desteklemeyi ve bunun sonucu olarak kurulacak dev rimci burjuva hkmete, ileri kapitalist lkelerde sosyal politikann temeli ni oluturan baz haklan (sendikalarn tannmas, sekiz saatlik i gn, sos yal sigorta, vb.) proletaryaya tanmas iin bask yapmay hedef alan ksa vadeli br politika gtmek. Bu yzden Lenin'in de sk sk aret edecei gibi, Bolevikler'in Menevikler'e kar giritikleri polemik, ierik bakmndan, tm partinin birlik halinde Legal Marksistler'e ve Ekonomistler'e kar au polemiin bir tekrar olduu gibi, Alman Sosyal Demokrat Partisi'ndeki "revizyoniser"e kar balatlan polemiin de bir uzantsyd. Rusya'nn sosyalist bir devrimin deil, bir burjuva devriminin eiinde bulunduunu ileri sren tezde ayak direyen Menevikler, devrim teorisine arlk vererek ve devrimci eylemi srekli daha uzak bir gelecee erteleyerek Legal Mark sistler'e ayak uydurmu; ekonomik snf kavramn siyasi temelli parti kav ramna yeleyerek 4 1 ve iinde bulunulan aamada iilere gsterilecek tek somut hedefin, onlarn ekonomik durumlarnn dzeltilmesi olduuna ina narak Ekonomistler'in yolundan gitmi; ve burjuva hkmetini devirmeyi amalayan devrimci bir eylem yerine, iilerin yaranna olan reformlar gerekletirmesi beklentisiyle bu burjuva hkmete parlamento yoluyla bask yaplmasn ne srerek Alman revisyonistlerin grlerine katlm oluyorlard. Menevizm tekil ve rasgele ortaya km bir olgu deildi. Menevikler, Bau Avrupa sosyalizmi pratiinin aina olduu bir dizi dnceyi savunma noktasna gelmilerdi: legal bir muhalefet, devrim deil, reform yolunda ilerleme, dier parlamenter partilerle uzlama ve ibirlii, sendikalar araclyla ekonomik ajiiasyon. Bat dncesinde ve geleneinde Menevizm'in derin kkleri vard (herey bir yana Marx bir Bah'yd). Rus narodnikler de, tpk Slavclar gibi, Rusya'nn gelimesinin benzersizliini savunmulard. BaU'nn aksine Rusya, kapitalist aamadan kanmalyd. Narodnikler'in iddialarn rten Plehanov btn retisini Rusya'nn, Bat'daki gelimenin tmyle aynn geirmesi gerektii nermesi stne kuruyordu. Bu bakmdan o da gerek bir Avrupal'yd ve Menevikler Plehanov'un tilmiziydiler. Menevikler, Bal sosyal demok4 1 . Eski Menevik nder Dan'n ddiasn oluturuyor bu. an'a gre, Bolevikler, "hareketin genel demokratik ve siyasi eilimlerini", Menevikler ise, "snfsal ve sos yalist eimlerini" temsil ediyorlard (RDan, Proiskojdenye Bol'}evizma (New York, 1946) S.291).

BOLEVKLER VE MENEVKLER 49 rat nderler arasnda Bolevikler'den ok daha kolay sempati topladlar ve anlay grdler. Yllar sonra Radek, "Bau Avrupa Menevikler'le balar" 4 2 diyecekti alayc bir dille. Bu elikinin belirgin yan uydu: Partinin Bolevik ve Menevik kanat lan Rusya iinde de aka farkllanca (yurt dnda bulunanlar arasndaki farkllamadan daha sonra meydana gelen ve daha az keskin bir fark llamayd bu), Menevikler kendi yelerini en kalifiye ve en rgtlenmi iiler arasndan, basn ileri, demiryolu iileri ve gneyin modem sanayi blgelerindeki elik iileri arasndan buldular. Oysa Bolevikleri Peters burg blgesindeki khnemi ar sanayide alan nisbeten vasfsz iiler le Petersburg ve Moskova dokuma fabrikalanndaki iiler destekliyorlard. Sendikalarn byk bir ksm Menevik'ti. Ekonomistler, Bat'nn eitilmi iilerinin siyasi bir gr benimseyebileceklerini, buna karlk Rus "fabrika proleterleri" kitlesinin, ancak ekonomik bir ajitasyonla ka zanlabileceini iddia ediyorlard. 43 Ve Lenin, "proletaryann en alt ve en az gelimi kesimlerine" seslenmek gerektiini ileri sren Ekonomistlerin grn kabul etmi grnyordu. 4 4 Bununla beraber bu tehis, hem Bat tecrbesiyle (nk I. Enternasyonal gnlerinden beri iilerin en ileri kesi mini oluturan ngiliz sendikaclar e k o n o m i k mcadeleyi siyasi mcadeleye yeliyorlard), hem de ada Rusya gerekleriyle eliiyordu. En kalifiye, en bilgili, en rgd ve en ayrcalkl Rus iiler, yani Bat'nm rg iilerine en ok benzeyen iiler, devrim aasndan en az etkile nen ve burjuvazinin hkim olduu bir siyasi dzen iinde kendi kaderlerinin ekonomik bakmdan dzelebileceine inanmaya en yatkn iilerdi. Bau sa nayi proletaryasnn en alt kesiminden bile her bakmdan daha alt seviyede bulunan vasfsz Rus fabrika iileri kitlesinin "zincirlerinden baka kay bedecek bir eyleri yoktu" ve bu iiler, Bolevikler'in, ekonomik durumu dzeltecek tek are siyasi bir devrimdir arma katlmaya en hazrlkl olanlard. Menevizm'n, hem trajik olaylann hem de bo yere abalamann dam gasn tayan baanszl, Rusya artlarna yabanclamasnn sonucuydu.
4 2 . Gnmz resmi tarihine gre, Menevikler "Rusya'da, diyelim ki, Alman ya da Fransz sosyal demokrat partisine benzer bir parti istiyorlard" ve "Bolevikler ile mcadele etmelerinin nedeni, onlarda yeni bir ey. Balnn sosyal demokratlarnda grlmeyen, farkl bir ey hissettikleri iindi sadece" (History of the Communist Party of Soviet Union (log- ev. 1939), s.139-40). Hatrlatmak gerekir ki, 1903*te Rusya'da, kelimenin Batd anlamyla siyasi bir parti yoktu; bu tr partiler ancak 1905"ten sonra onaya ktlar. 43. Bu sav, Kuskova'nn Credo'sundu ileri srlmtr (Bkz. Blm I, dipnot 12). 4 4 . Lenin, Soinenya, c. II, s.552.

50

NSAN VE ARA

Rusya'nn sosyal ve siyasi dzeni, burjuva demokratik bir rejimin serpilip geliebilecei hi bir imkn salamyordu. Tarih nadiren tekrarlanr; Mark sizm'in, devrimin birbirini izleyen aamalarnn btn dnyada Bat Avrupa modeline tamamen uygun bir tarzda gerekleecei eklindeki yorumu, de terminist ve dolaysyla yanl bir yorumdu. Almanya'da 19. yzyln son yarsnda, burjuva demokratik devrimi klasik biimiyle gerekletirmenin imknsz olduu ortaya kmt; 1848 yenilgisi Almanya'nn sosyal ve siyasi gelimesinin zn deitirerek, sekteye uratmt. Rusya'da Menevikler amalarna ulasayd, 1848 Alman devriminin iflasn, I905'in iflas edii izleyecekti. Bunun sebebi, 1848'n Alman burjuvazisi le 1905'in Rus burjuvazisinin kendi amalarn gerekletiremeyecek kadar gsz ve az gelimi olmas deildi sadece. Gsz olduklar inkr edilemezdi. Ancak onlarn tereddtlerinin daha nemli bir nedeni vard; o d a , bir proleter devri min kendileri iin yarataca byk tehlikenin bilincine varm olma laryd." Tanhin tekrarlanmaynn sebeplerinden biri, kiilerin piyesin ikinci kez sahneye konulusunda, sonucun ne olacan nceden bilmeleridir. Marksist devrim emas, feodal dzenin burjuvazi tarafndan ortadan kaldrlmasn, bizzat burjuvazinin proletarya tarafndan ortadan kald rlmasnn balangc olarak gerekli gryordu. Bu emann zayfl burju vazinin bunun bilincine vard an, artk baarya ulamann mmkn ol mayacam hesaba katmamasyd. 46 Burjuva demokrasisi, sosyalizme doru bir srama tahtas olarak kabul edildii zaman, ancak sosyalizme inananlar tarafndan varedlebildi. Burjuva devriminin gereklemesine ancak prole taryann nclk edebileceini ileri srerken Lenin'in dile getirdii derin gerek buydu. Sorun, Rusya artlarnn Batdaki devrim dramm oynamaya henz elvermemesi deil; dramn nce Bat'da oynanm olmas ve artk baka bir yerde yeniden oynanamayacaydj. Rusya'da artlarn olgun lamasn bekleyen Menevikler'in umudan boa gitmeye mahkmdu.
45. Troki, ilgin bir cmlesinde 184S Alman burjuvazisinin "Fransz burjuvazi t in in tecrbesinden adimakilli ders aldm" belnr (PerspekJim Russkoy Rtvotyusii, Ber lin. <1917 ?). S.27). 46. O dnemde Lenin keskin bir ifadeyle yle yazyordu: "Avrupal burjuvalar Cum huriyet uruna barikatlarda savatlar, srgnde yaaddar, daha sonra zgrle, devrime ihanet ettiler ve meruti monarinin hizmetine girdcr. Rus burjuvalar "tarihten dbrs al mak" ve "gelime aamalarn ksaltmak" istiyorlar; zgrle ihaneti hemen yerine geimek iin hemen devrime ihanet etmek iniyorlar. Kendi aralarndaki ze) konumalarnda sa'nn Y s bud a'ya sylediklerini tekrarlyorlar: "Ne yapacaksan abuk yap!" (Soneniya, c. VII, 5 . 3 5 9 ) . Ancak burjuvalar, kazandklar zaferin, bizzat kendi lerinin proletarya tarafndan ortadan kaldrlmasyla sonulanacan bildikten sonra, barikatlarda niin savasnlar?

BOLEVKLER VE MENEVKLER

5?

Rusya'nn zgl artlarn daha ok gz nnde tutmalarna ve bylece kendilerini yenilginin ezikliinden korumu olmalarna ramen, Bole viklerin tutumu da i elikilerden arnm deildi; Bolevikler'e gre, bur juva demokratik devrim, kylln desteiyle proletarya tarafndan gerekletirilmi olmasna ramen, gene de burjuva niteliini koruyordu. Daha sonra gerekleecek olan proleter sosyalk devrim ile kartrlmamas gereken zorunlu bir aamayd bu. Bu artlar almda gerekletirilmi bir devrimin, aslnda, sosyalist olmayan ve ancak burjuva kapitalizmiyle ba daan birok tedbir ignnn sekiz saate indirilmesi, topran kyllere datlmas ya da devletle kilisenin birbirinden ayrlmas ald ve almak zorunda kald inkr edilemezdi elbet; bu ve buna benzerdier tedbirler par tinin asgari programnda yer alyordu. Ancak Lenin'in "proletarya ile kylln gerek zgrlne giden tek yol" olarak tanmlad o "burjuva zgrl ve burjuva lerlemesi'ni, 4- ' burjuvazinin kar kt ya da ikit bir ekilde kar koyduu bu tr bu devrimin salayaca gr nn glkleri, yle grnyor ki, Lenin tarafndan da ciddi biimde dnlmemiti. Lenin daha sonralar, konumalarnda ve yazlarnda "burjuva zgrln" bo bir komedi diye adlandrarak, sk sk knad. Bir tutarszlk yoklu onun bu davrannda; iki farkl dnemden sz ediyordu nk. Burjuvazi, ortaan ve feodalizmin kalntlarna kar saldrya geen devrimci bir g oluturduu srece, burjuva zgrl gerek ve ilerici bir zgrlkt; iktidarn salamlaman burjuvazi, sosyalizmin ve proletaryann yfcseten gteri karsnda kendini savunmaya getii andan itibaren, "burjuva zgrl" gerici ve sahte bu zgrlk haline geliyordu. Buradaki szel eliki, gerek sorunun maskesini syryor. Bolevik tez, Rusya'da hibir sosyal kkeni bulunmayan ve bulunmas imknsz olan (nk, burjuvazinin destei olmakszn gereklemesi gerekiyordu bunun) burjuva zgrlnn ve burjuva demokrasisinin salanmasn ngryor ve bunda bir baarszla uramann, sosyalizmin salayaca daha byk zgrle giden yolu kayacan ne sryordu. Burjuva zgrln. Rus burjuvazisi tarafndan salanmasn bekleyen Mene vikler'in teztyse, bu zgrln, proletarya ve kylln devrimci diktatrl tarafndan gerekletirilmesini ne sren Bolevik tezden daha hayalciydi. Rus devriminin trajik ikilemi (ki zmlenebilmesi ne Menevikler ne de Bolevikler tarafndan salanabilirdi), zgn Marksist emadaki bir ngr hatasna dayanyordu. Marx, burjuva kapitalizminin her yerde, gerekletii andan balayarak, kendi yolunu izleyeceine ve kendi i
47. A g.c, c. VIK. S..14

52

NSAN VE ARA

elikilerinden dolay rmeye baladnda, sosyalist bir devrim tarafndan alaa edileceine inanyordu. Gerekleen ise kapitalizmin, en btnlkl ve gl gelitii lkelerde, sanayi proletaryasnn ok geni bir kesimini kapsayan "kazanlm" haklar ayla evresini rmesi ve bu yolla kendi k sreci balad zaman bile, uzun sre ve byk bir glkle karlamadan, devrimci glere kar koyabilecek gc bulabilmesiydi; ilk devrimci saldryla kolayca ykdverense, yeni domu ve olgunlamam bir kapitalizmdi. nceden tasarlanm emadan sapmann yaratt ekono mik sonular aka grlyordu: Gen devrimci hkmet, gelimesinin doruuna ulam bir kapitalizmin etkin sanayi rgtlenmesini ve kalifiye igcn devralmak yerine, sosyalist dzeni ina etmek iin geri kalm bir lkenin yetersiz kaynaklarna dayanmak zorunda kald; yle ki, bu yeni sos yalizm, Marksistler'n daima umduklar br bolluk rejimi olmak yle dur sun, aksine, bir darlk rejimi olmann aresizliine ve utancna katlanmak zorunda kald. Bunun siyasi sonulan da bir o kadar artc oldu: Siyasi ik tidarn yeni emanetisi, burjuva anayasas erevesi iinde, genel oy hakkn kullanarak ve sendikalarda, ii rgtlerinde birleerek edinilen bir eitim ve siyas tecrbeden gememi bir proleiarya ile byk ounluu cahil olan ve siyasi bilinten hemen hemen tamamen yoksun bir kyllkt. Bu durumun yaratt glkleri ve sebep olduu hayal krklklarn Menevikler, Boleviklerin Marksist devrim emasn kasten terketmelerine yordular. Ne var ki bu ema, devrimin kapitalist lkelerin en geri olannda patlak verdii durumda baanszla uramaya mahkumdu. Bunlar gelecekte ortaya kacak glklerdi henz, ama Bolevikler'le Menevikler arasndaki temel anlamazln znde varlklarm srdr yorlard ve 1905'te ilk Rus devriminin patlak verii, bu glkleri btn plaklyla ortaya koyacakt.

BLM m 1905 VE SONRASI

Bolevikler ile Menevikler arasndaki ayrlma, Rusya Sosyal Demokrat i Partisi'nin, 1905 ilk Rus devrimini gsz ve bezgin karlad an lamna geliyordu. ki fraksiyondan hibiri, bu ldrc mcadeleyi ka zanm olmakla nemezdi. 1905'in banda yle yazyordu Lenin:
Blnme ulam fiilen gerekleince, ajanlar, Unl maddi olarak ok daha gsz olduumuz Bunu a k a grlyordu... M e n e v i k l e r ' i n d a h a o k paras, daha o k y a y n vard, aralar, "isimleri", yandalar daha oktu. g r m e m e k b a l a n m a z bir o c u k l u k o l a c a k t . '

Bununla beraber, Petersburg'taki Menevik yaynlarn ve rgtlenmenin hibir etkisi olmadn, birka ay sonra bir Menevik ajan gizli bir mek tupta olduka kmseyici bir dille belirtiyordu. 1 Rusya'da devrimin 1905 yaz boyunca glendii bir srada, Bolevikler Londra'da nc parti kon gresi dedikleri -ki tarihe de bu adla geecekti sadece Bolevikler'in katld bir kongre dzenliyorlard. Bu kongrede Lenin'in en yakn arka dalar olan Bogdanov ve Lunaarski, bundan yd sonra ondan ayrla caklard. Lunaarski partiye 1917'de dnd; aynca nc kongre Ekim Devrimi'nden sonra birinci derecede rol oynayacak delegenin Litvinov, Krasin ve (be Kafkasya delegesinden biri olan) Kamenev'in ilk kez or taya ktklar yer oldu. Lenin hari ilk partideki sekin yneticilerin tmnn Akselrod, Potressov ve Martov gibi kaytsz artsz da olsa, Plehanov le Troki gibi yan gnll de o l s a Menevikler'in saflanna katlmalan, Lenin'i tek otorite haline getiriyordu. nc kongrede Lenin'den bamsz hareket ettii grlen ve o srada Rusya iinde balca Bolevik rgeyici olan tek ahsiyet Krasin'di; Lunaarski, "Leninist Sol kanat Bolevikler ile Krasin'in ynlendirdii Sa kanat Bolevikler arasn daki btnleme "yi bu kongrenin en nemli baans olarak kabul ediyordu. 3 Fakat LunaarskiYin, silahl ayaklanma hakknda kongreye sunduu raporla

I Lenin, Soinenya. c. V, s.101. . PoUtarskaya Revolyuttiya, No.11

(46),

2. A.g.e. c. VM, s.500. not 120 1925, t.53.

54

NSAN VE ARA

ilgili kendi anlarnda, Lenin'in ba yardmclarna daima ikinci derece bir rol dt anlatlmaktadr
Vladimir I l y i , raporun btn temel t e z l e r i n i verdi bana. A n c a k bununla da tatmin o l m a y p , k o n u m a n n t m n n c e d e n y a z p o n a o k u m a s in ver m e m d e srar e t t i . Raporu o k u y a c a m o t u r u m d a n br n c e k i g e c e V l a d i m i r Uy, y a z d k l a r m batan s o n a d i k k a t l e o k u y a r a k , n e m s i z bir k a n o k t a y d z e l t t i k t e n s o n r a b a n a geri v e r d i h a t r l a y a b i l d i i m kadaryla, V l a d i m i r e n s o n d e r e c e k e s i n v e ayrntl b i l g i l e r i n i h a r e k e t n o k t a s buna pek amamak gerek.' olarak a l d m d a n

Dou halindeki devrim karsnda Menevikler'le Boleviklerin tutumlar arasndaki fark, Cenevre konferansnda vc Londra kongresinde alnan karar larda ortaya kyordu. Kongre, "proletaryay, otokrasiye kar silahl bir ay aklanma yoluyla hemen bir mcadeleye giriecek ekilde" rgUemenin acil bir ihtiya olduu kararn alyor ve ortaya kacak geici bir devrim hkmetine katlmann, "her trl kar devrimci giriimle amanszca mcadele edilmesi ve ii snfnn bamsz karlarnn savunulmas bakmndan," kabul edilebilir olduunu ileri sryordu. Bu karar, 12 yl sonra birtakm sorunlar yaratacakt. 5 Menevikler'in konferans ise partinin, "iktidar ele geirmeyi ya da geici bir hkmet iinde iktidara ortak olmay bir ama haline getirmemesi, en devrimci muhalefet partisi olarak kalmas gerekliini" 6 ngryordu. Parti iindeki bu mcadele, Rusya'da meydana gelen olaylarda hi bir rol oynamad. 9 Ocak 1905'te Klk Saray nndeki kymla patlak veren dev rim, ilkbahar ve yaz boyunca artan karklklarn etkisiyle gitgide hzland ve Ekim'de her yan saran bir grev dalgas, ar'n liberal bir anayasa vadetmesi ve nihayet ilk ii Temsilcileri Sovyetleri'nin kurulmasyla en yksek noktasna ulat. lk kez grlen bu kurumlarn en erken olanlar grevdeki ii gruplarnn kendiliinden eyleminin sonucuydu. Bu hareketin ilk balad yer bir sanayi ehri olan Ivanovo-Voznesensk'di 1 ; birka hafta iinde, hemen hemen btn byk sanayi merkezlerinde az ok rgenmi Sovyeer ortaya kt. lk kurulanlardan biri olan Petersburg Sovyeti, ayn zamanda dierleriyle kyaslanamayacak lde nemli bir Sovyet'. Sovyet kurumunun tarihi Petersburg prototipi ile balam oluyordu. Petersburg i Temsilcileri Sovyeti, 14 Ekim 1905'te kuruldu ve elli gn devam etti. lk bakan, bu dnemde Sosyal Demokrat Parti'nin
4. 5. 6. 7. Prolelarskaya Revolyutsiya, N o . l l VKP <B) V Rezotyulsyak (1941), Iskra, No.100. 15 Mays 1905 Prolelarskaya Revolyutsiya, No.4 (46), 1925, s.54. c. I. s.45; bkz. s.77. (Prilojtni). (39), 1925, s.125-37.

1905 VE SONRASI

55

Menevik kanadna katlan radikal hukuku Knstalev-Nossar'd. 8 Hzla rgtlenen Sovyet, Izvestiya Soveta Raboik Deputaov adl haftalk bir ga zete yaymlad (bu gazete, daha nl bir gazete olan, 1917'nin zvesriya'snn atas saylr). Bu Sovyet'te, en hzl dneminde 250.000 iiyi temsil eden 550 delege yer ald. Petersburg Sovyeti saflarnda yer alan en nemli sosyal demokrat Troki'yd. Troki, ksa zamanda etkin ve ok yete nekli bir lider olduunu gsterdi ve Knstalev-Nossar Kasm 1905 sonunda tutuklannca 9 , Sovyet'in son gnlerinde bakan oldu. Troki'nin daha sonra belirttii gibi, Sovyet'in zayfl "tamamen br kent devrimi olmasndan doan bir zayflkt". Aralk banda hkmet kendini Sovyet'e kar hare kele geecek kadar gl hissetti. Troki ve dier nderler tutuklandlar; duruma boyunca Troki'nin yapt parlak ve cretli savunma, hem kendi sinin hem de Sovyet'in itibarnn artmasn salad. Petersburg Sovyeti, ta mamen deilse bile byk lde sosyal demokratlardan olumutu ve paru iindeki blnme gz nnde tutulursa ya tarafsz ya da Menevik'ti. Rus ya'nn hibir yerinde, 1905 Sovyetleri'nde yer alan Bolevikler'in rol nemli ve dikkat ekici olmad. Lenin ihtiyatl bir dille Sovyetleri "ii parlamenlosu ve proleter z-ynetm organlar" olarak deil, "belirli hedeflerin gereklemesi iin mcadele rgt" diye nitelemiti. 10 Byle nitelendiril dikleri iin, partinin devrimci mcadelesinde ancak parti-d yardmc kuvveer diye kabul edilebiliyorlar ve hatta bunlara, biraz kskanlan rakip bir rgt gzyle baklabiliyordu. 11 Lenn Petersburg'a 1905 Kasm banda gelmiti. Ancak Petersburg Sovyeti'ne gelip gelmedii belli deil; yine de almalarnda nc bir rol oynamad bilinmektedir. 11
S. L. Troki, {90S (2. basm, 1922), ;.198. 9. Troki, Soinenya, c. D, s.303. 10. Lenin, Soinenya, c. VIII, s.409. Petersburg Sovyeti'nin ilk toplants iin Troki, "bir parlamentodan ok, sava; konseyiydi" demitir (1905 (2. basm, 1922), s. 106). 11. Bir pani .tarihisine gre, "zellikle Petersburg'daki baz Bolevikler Sovyetler'i partinin rakipleri olarak grme elimindeydiler" (N.Popov, Outline History of the Communist Party of the Soviet Union (Sovyetler Birlii Komnist Partisi Ksa Tarihi), Ing. ev, tarihi belirsiz, c. I, s.163). 12. Lenin'in eserlerinin ikinci basmnda, tannmam bir yazarn 1922'de yaymlanan anlan esas alnarak. 14 Kasm 1905'le yrtme komitesince kabul edilen bir lokavt kararnn yazan olarak Lenin gsterilmektedir (Soinenya, c. VDJ, s.3912). Bu karann Troki'nin eserlerinde yer almas (Soinenya, c. U, Ksm I, s.298-9), yazarnn Troki olabileceini dndrmektedir ki, bu ok daha muhtemeldir. Lenin'in bu konuda, kararn ertesi gn Novaya Jizn'de yaymlanan ve Naalo'da Troki ta rafndan olumlu karlanan (Troki, Soinentya, c. II, Ksm I, s.313) makalesinin bu yanlgya sebep olmu olmas mmkndr. e yandan, Lenin'in eserlerinin ikinci basmnda (Soinenya, c. VIII, s.513, not 175) yaymlanmam anlara dayanlarak

56

N S A N VE A R A

Devrimcilerin pratik faaliyetleri, kahramanlklar ve trajik yenilgileri, devrimi ynelmeyi amalayan partinin, kendi iindeki blnmeyi btn plaklyla gstermektedir. Cenevre ve Londra'daki blnme, partinin Rusya'daki geni tabanna ulamamt henz. 1 3 1905 Rusyas'nn drt bu yannda. Sosyal Demokratlar kendi aralarndaki anlamazlklar sz konusu etmeksizin, parti yneticileri arasndaki blnmeleri bir yana brakarak bir likte altlar. Yaz boyunca her iki taraf da birleme giriimlerinde bulun du; hareket, 1905 Ekim anayasasnn vadettii nisbi zgrlk ortamnda gelitike, partililerin partinin girdii bu kmaz nedeniyle gittike artan sabrszlndan, Lenin de etkilendi.'* Ksa bir sre sonra Lenin yle yazyordu: "Devrim ncesi dnemin gemi anlamazlklarnn yerini, pratik sorunlar etrafnda dayanma ald". 1 5 Petersburg Sovyeti'nin d mesinden hemen nce, Bolevikler*le Menevikler anlamazlklar bir yana brakp, say sren Severniyi Golos adl ortaklaa bir gazete kardlar. Aralk 1905'te Finlandiya'da Tammerfors'da Bolevkler'in bu: konferans bu, ayn zamanda Salin'n btn Rusya apndaki bir parti konferans ya da kongresinde lk kez grnd ve Lenin'le tant tarihtir ortak bir parti kongresi dzenlemek amacyla, her iki kanadn merkez komitelerinin biraraya gelmesini kararlatrd. 1 6 Yeni birleik komite 1906 Ocak ve ubat'nda, Nisan'da Stockholm'da toplanacak kongre iin gerekli hazr lklarn yaplmasn iln edebilecek bir duruma geldi.' 7 Daha sonraki lite ratrde drdnc kongre denmesine ramen (Menevikler 1905'teki nc
ileri sunileri ve Lenin'in yrtme komitesinde bu karar hkknda wi aldn ileri iren gdr inandrc olmaktan blbln uzaktr. Kruptkaya, "Vladimir ilyi'in. i Temsil cileri Sovyeti nnde konutuunu hatrlamamakla"dr. (Memories of Lenin, c- I, Ing. ev. 1930, s.154); Lenin'in yrtme komitesi yesi olmad da kesindir. 13. Krain, Petersburg Bolevik le n'nin Menevikler'le tam bir anlama iinde ubat 195'e kadar birlikte altklann ak belirtmektedir. (Pmltarskaya Revolyutsiya. No. 1 (36), 1925. s.83-4.) 14. Lenin. Sointniya, c. V m , s,379. 15. A.g.i-, c. IX. S.123. 16. VKP (B) V Reolyulsiyak (1941), c. I, s.57-8. Bu konferanslar hibir luunak kalmam; ancak g anlar Trudi, Pervoy Vsesoymnoy Konferentsii IsorukovMarksistov'* ( 1 9 3 0 ) topluc yaymlanmn (c. I, s.210-47). Bir delege, Lenin'in birleme konusundaki (ulumunu yle anlatyor: "iki fraksiyonu birbirinden ayran snr izgisini devrim deta lilmiti ve biroklar buna inanyordu. Fakat Lenin inan myordu buna. Birlemenin kitlelerin arzusu gereince ve re t mi zorunluluklar asndan k i i m i m i bir hale geldiini kabul etmekle beraber, kendisi buna istemeyerek raz oldu ve birlemeyi ciddiye almad" {A.g.e., c- L s.234-5) Fakat bu, ex post facto bir gr olarak da yorumlanabilir. 17. Komitenin yaymld ki (1934), j.572-6'da yer alyor. duyuru ttvertyi {Ob"tdinitl'niyi) S'td RSDRP,

1905 VE SONKASl

*w

kongreyi, sadece Bolevikler katld in geersiz saydndan) bu kongre resmen "Birlik" kongresi diye adlandrld, o donemdeki parti kongrelerini numaralandrlmam olanyd; sonraki yeni ortak kongre ise Nisan-Mays 1907'de Londra'da dzenlendi (buna da sonradan beinci kongre dendi). Nisan 1906'daki Stockholm 'Birlik" kongresi, Ekim anayasasnn ve ilk Duma' nn toplanmasnn getirdii iyimserlik havas iinde yaplm ve Mene vikler ounluu salamt. Menevikler'le Bolevikler arasndaki say dengesi her ne kadar daha kk gruplara bal idiyse de, Londra kongre sinde, Bolevikler sayca ounluklayd ve 1903'en beri ilk kez kongrede grlen Troki, "fraksiyonlar dnda" kalacan sylyordu. 1907 Londra kongresinden hemen nce Bolevikler ile Menevikler ye niden birbirlerinden yaknmaya balamlard. Lenin. Dan' ve dier Men evik nderleri Duma seimlerinde Kadetler'le pazarla girimekle ve "iilerin oylarn satm olmakla" suluyordu. Bu yzden partili arka dalarna iftira etmekle sulanarak kendini savunmas iin parti disiplin ku ruluna arld. 18 Londra kongresinin dalmasndan on be gn kadar sonra Petersburg'da ikinci Duma'nn feshedilmesi, szde anayasa gereince kurul mu hkmete son verdi ve Stolipin'in gerici bask dnemini at. ekli birlik Aralk 1908 sonunda Paris'le yaplan parti konferansyla srdrld^; sonraki yl boyunca Sotsiai Demokrat adl yeni bir parti gazetesinin bir ka says yaymland. Yaz kurulunda Martov, Lehin, Kamenev ve Zinovyev yer alyordu. O dnemde Lenin'in Menevikler'le uzlamak istemesi, parti nin Bolevik kanad iindeki gr ayrlklaryla ilgisiz deildi kukusuz. Bogdanov ve Lunaarski, sosyalizm le dini badatrmaya alan "idealist" bir sapmann nderleriydiler. Lenin, tek byk felsefi eseri Materyalizm ve Ampiryokritisizm's bu idealist sapmay kyasya eletirdi. Lenin'e gre bu sapma, nc Duma'nn Sosyal Demokratlar tarafndan boykot edilme sini lalep ettii iin, siyasi bir sapmay da kendi baanda tayordu; sonra dan allm bir fenomen haline gelen "Sol muhalefet "in 30 parti tarihindeki ilk rneiydi bu. Lenin btn hasmlar ile ylmadan mcadele etti. Eer bu yllar boyunca Bolevikler tutarl ve rgtl bir grup olarak ayakta kalabildilerse bunu tamamen bir tek insann azmine ve zgvenine bor ludurlar. Bu arada, Paris'te Ocak 1910'da yaplan parti merkez komitesi top18. Lenin. Soinenya, c. XI, s.216-18. 19. VKP (B) V Rezotyutsiyak (1941), c. I, s.125-32. 20. 1920de Lenin 1908 dnemiyle on yl sonraki Brest-Liovsk ianijmas arasnda bir benzelik Kuruyo v e bunu pani rudeki "Sol" sapmann bajlca iki megi olarak gsteriyordu (Soinenya, c. XXV, s.182).

58 INS AN VE ARA

lantsnda, Bolevikler'le Menevikler arasnda uzlama zemini zerinde salanacak bir parti birlii, bu sefer Lenin'in aleyhte oyuna ramen, bir kez daha vurguland. 2 ' 1906'dan 191 l'e kadar zar zor srdrlen ekli parti birliinin ardnda, za manla derinleen gr ayrlklarnn ve yenilgilerin yaratt hayal krkl vard. 1905'te zafer umutlarnn boa gitmesi, partiyi derinden ya ralamt. O yl iinde olup bitenlerin ciddi bir tahlili, fraksiyonlar arasndaki gr ayrlklarnn birbiriyle ne kadar badamaz olduunu gstermektedir. Bu fraksiyonlarn kendileri de paralanmaya balyordu, yle ki, kesinlikle belirlenmi iki kart kamptan sz etmek mmkn deildi artk ve belki de apak bir blnmeyi nleyen ey temelde bir gr birliinden ok, bu genel karklkt. Menevikler, bir eylem program evresinde deil, daha ok ortak bir felsefe etrafnda birlemi, geni ama ol duka gevek bir yapya sahip bir grup olarak varlk srdryordu. Bolevikler daha tutarlydlar ve daha aka tanmlanm bir politikalar vard; fakat bu stnlklerini sadece nderlerinin otoriter kararllna borluydular. Bu balca iki fraksiyondan herhangi birine dahil olmayanlar arasnda, herhangi bir rgtl destekten yoksun olmasna ramen, ente lektel kavray sayesinde, hem Bolevikler'den hem de Menevikler'den bamsz bir tutum taknabilen en nemli kiilik Troki'ydi. Bu yllar bo yunca, Rusya Sosyal Demokrat i Partisi iinde 1905'in dersleri ve Rus devriminin gelecei stne tartmalar, Marksist retinin, Menevikler, Bolevikler ve Troki tarafndan nerilen farkl yorumu ya da uygula mas evresinde dnyordu. 1905 tecrbesi, Marksist tahlilin Rus devrimine uygulanmasna ilikin temel sorunu dokunmadan bir kenara brakmsa da, yeni sorunlar dourmu, eski sorunlar farkl bir adan aydmlatm. Kaulsky 1905'i, "burjuva ideallerinin artk iflas ettii, burjuva demokrasisinin kendine olan inancn yitirdii ve ideallerin ancak sosyalizm zemini zerinde serpilip geliebilecei, heyecann ve enerjinin ancak bu zemin zerinde yee rebilecei bir dnemde gerekleen bir burjuva d e v r i m i o l a r a k tanm lamt. Devrimin devindirici gc iilerden ve zaman zaman da kyllerden geliyordu. Devrimin gerekletirmeye kalkt eyler (bir
21.VKP (B) - Reolyuuiyak (1941), c. I, (.154-60. Lenm\ en ck kldrn, bu uzlamann bamsz Bolevik "merkebin" ve Sotsal Demokratn k r n olarak yaymlanan Proletarii gazetesinin kapanmasn gerektirecek olmasyd. 2 2 . etvenyi (Ob"edtnitel'niy) S"ezd RSDRP, (1934) s-594.

1905 VE SONRASI

59

anayasann ve Duma'nn kabul edilmesi, siyasi partilerin kurulmas) burju va bir nitelik tayordu. Devrim vaktinden nce domutu 1908'de dev rimden hemen hemen hi bir ey kalmamt nk burjuvazi, sadece devrimi gerekletirmede deil, bakalarnn onun iin yapt bir devrimin mey valann toplamakla 5a yetersiz olduunu gstermiti. Rus burjuvazisi nin bu yetersizlii btn gruplar tarafndan ortak olarak kabul ediliyordu. Ancak bu kabulden kartlacak sonular stnde grler derin biimde ayrlyordu. Bu durum, sosyalist devrim ile burjuva devrimi arasndaki teo rik ilikinin ve dolaysyla siyasi bakmdan, proletarya ve onun partisiyle burjuvazi arasndaki ilikinin yeniden deerlendirilmesini mi gerektiriyor du? Rus devriminin gelimesi boyunca Marksist emaya aynen uyulacak myd? Yoksa, ister Rus ekonomisinde kylln hkim rol oynamas ve toprak sorununun zel niteliinden tr olsun, ister daha ileri Avrupa lkelerinde sosyalist devrimin olgunlamasndan dolay olsun, Marksist emada l w deiiklikler mi yaplmalyd? Nihayet, teden beri sregelen eski sorun; partinin yaps, ilevleri ve rgUUenme sorunu, srekli gn deme geliyor ve bu sorun yeni artlar iinde de sertliinden hibir ey yitirmiyordu. Bu grup iinde, 1905 tecrbesinden e az ebJenen Menevikler'di. O yl Rusya'da olup bitenlerin hibiri onlarn Marksizm'in temel gr saydktan eye olan ballklarn sarsamazd. Sosyalist devrim ancak gl bir proletaryann eseri olabilirdi; Rus proletaryas, Rus kapitalizminin gelimesi inde glenebilirdi ancak; Rus kapitalizmi ise ancak burjuva devriminin zaferiyle geliebilirdi. Bu kyaslama, sadece iki devrim arasnda b t n gruplarn kabul etmeye hazr o l d u k l a n teorik bir a y n m getir mekle kalmyor, ayn zamanda, bu iki devrim arasnda bir zaman araln da ngryordu. Bu gr, sosyalist bir devrim iin derhal bir hazrlk yaplmasn ngren her trl politikay bir yana brakyor ve iinde bulu nulan aamada, proletaryay, burjuvazinin yardmc bir mttefiki roln oy namaya mahkm ediyordu. Menevikler, Rus proletaryasnn kyl kideleriyle ittifak yaparak, Marksizm'in izdii yolu vaktinden nce katedebileceine inanmyorlard. Menevikler'e gre kyllk, esas itibaryla kar devrimci bir g olarak kalyordu; kylln desteine gvenen her devrim politikas, kyl devrimine bel balayan narodnik sapmaya dn demekti. Bu gr, 1848 tecrbesiyle, Marx ve Engels'in eserlerindeki saysz pasajlarla ve bizzat "troki'nin, proleter devrim "kyl ordusunun sngleri y l e " 2 3 bozguna uratld dedii 1905 devrimi de de peki2 3 . LTroki, 1905 (2. basm, 1922), s.267.

60 NSAN VE ARA tirilebiliyordu. Menevikler Mays 1905'teki konferanslarnda Avrupa dev riminin perspektifleri konusunda u karara varmlard: Sadece bir lek durumda; sosyalizmin gereklemesi iin gerekli sarlarn belirli bir olgunlua eritii iteri Bat Avrupa lkelerinde devrim zafere ulat taktirde, sosyal demokrasi kendi inisiyatifiyle bln gcn iktidar ele geirmeye ve mmkn olduu srece onu elinde tutmaya yneltmelidir. Bu durumda, Rus devriminin snrl tarihi evevesi son derece genileyebilecek ve sosyalist dnmler yolunda ilerlemek mUmkUn olacaktr." Lenin'in, balanmaz bir ktmserlii ieriyor diye knad" "belirli bir olgunlua" ifadesi, Menevik ihtiyatlln tipik rneiydi. 1905'in ge leceine henz glge dmedii bir zamanda kabul edilmi olan bu karar Menevikler'in konu stndeki tek bildirisi olarak kald; stelik Men evikler, Avrupa devriminin yakn olduunu asla dnmedikleri iindir ki, bu devrim onlarn dncesinde hibir zaman belirgin bir yer tutmad. Bundan dolay o dnemde Menevizm, bir tr ktmser yorumlama iindeydi. Akselrod'un Stockholm kongresinde dile getirdii gibi: Rusya'da sosyal likiler, henz sadece bir burjuva devrimi iin elve rilidir: bizzat tarihin ak iileri ve devrimcileri, esas iibarjyle sosyalist olan, taktik ve rgtlenme bakmndan proletaryann siyasi stnln hazrlayan bir devrimcilie yneltmekten ok, her ikisini de burjuvazinin gnlsz hizmetkrlar haline getiren burjuva devrimciliine doru byk bo ku vvetle ilmekledir. 16 Martinov ayn kongrede, partinin o dnemdeki ilevini "siyasi hayata burju va demokrasisini getirmek, bu demokrasiyi geUtirmek ve burjuva toplumu radikalletirmek" 2 7 diye tanmlyordu. Partinin rgtlenmesi bakmndan gizlilie, silahl ayaklanma hazrlklarna ve dolaysyla Lenin'in profesyo nel devrimcilerden oluan parti anlayna kar srekli muhalefet anlamna geliyordu bu. Menevikler! kmseyen Lenin "onlarn kesin bir zaferin artlarnn nasl belirleneceini bilmeksizin ya gerilediklerini ya da yerle rinde saydklarn sylyordu. Boleviklerin 1905 ile ilgili saptamalar ve bundan kardklar dersler tamamen farklyd. 9 Ocak 1905 kym, hem otokrasiyi hem de burjuva ziyi glgede brakacak olan "nc kuvveti", proletaryay, Rusya'nn poli tika sahnesine karma:
24. Iskra, No: 100, 15 Mays 1905 (Prilojeni).

25. Lenn, Soneniya, c. V M , (.83.

26. etveryi (Ob"edinUefniyj 27. A.g.e., S.204. S"ed RSDRP (1934). s.260. 28. Lenin, Soneniya,

c. Vin,

s.99.

1905 VE S O N R A S

61

Proletarya,

sadece otokrasiyi e z m e

a r z u s u d u y a n bir g t i d e i l ,
9

onu

gerekten ezebilecek bir g o l d u u n u gsterdi. 9 / 2 2 O c a k ' l a n beri, i i hare k e t i m i z , g z l e r i m i z i n nnde m i l l i bir h a r e k e t e d o r u geliiyor?

Tpk Menevikler gibi, Lenin de, dou halindeki bu devrimin burjuva bir nitelik tadn ve sosyalizm yolu zerindeki burjuva demokratik evreyi amann zorunluluunu aka kabul ediyordu:
S i y a s i d e m o k r a s i d e n v a z g e e r e k , b a k a h e r h a n g i bir y o l d a n s o s y a l i z m e u l a m a k i s t e y e n bir k i m s e , k a n l m a z olarak h e m e k o n o m i k h e m d e s i y a s i b a k m d a n , y e r s i z v e g e r i c i s o n u l a r a vanr... B i z M a r k s i s t l e r , p r o l e t a r y a v e k y l l n g e r e k zgrle k a v u m a s i i n burjuva zgrlk v e i l e r l e m e y o 30 lundan baka bir y o l o l m a d n , o l a m a y a c a n b i l m e k z o r u n d a y z .

Bununla beraber Lenin, Rus burjuvazisinin, sadece gszlnden dolay deil, devrimi "tutarszca, bencilce ve korkaka" destekledii iin de, kendi bana burjuva demokratik devrimi tamamlayacak kapasitede ve bilinte ol madn ileri sryordu; proletaryadan korkusu nedeniyle burjuvazi yan yarya kar devrimcilie srklenmiti. Menevikler'in bekle gr politi kas, devrimin perspektiflerini gelitirmek yle dursun, burjuvazinin diren cini artrmaktan baka bir sonu vermeyecekti. Bundan byle, biricik gerek devrimci snf proletarya oluyordu: "Sonuna kadar o gidebilir ancak, nk kendini demokratik devrimin ok tesine gitmeye hazrlamtr". O halde, her eyden nce, burjuva devriminin tamamlanmas grevini onun senmesi gerekecekti. 3 ' Kendi sosyalist devrimini gerekletirmeye bir balang olarak proletar yann omuzlanna yklenen bu grev, burjuva demokratik devrimi tamamla ma grevi, iki arta bal olarak yerine getirilebilirdi; Lenin'in 1905 yaznda yaymlanan Demokratik Devrimde Sosyal Demokrasinin tki Tak tii adl temel eserinin ana temas da bu iki artn incelenmesine ayrlmt. artlardan ilki, proletaryayla kylln ittifakyd. Kyllk, her ne kadar narodnikler'va kastettikleri anlamda, kapitalizme dman devrimci bir snf deilse de, "u anda zel mlkiyetin kaytsz artsz savunucusu olmaktan ok, bu mlkiyelin temellerinden birini oluturan topraklan, byk toprak sahiplerinin ellerinden almaya bakyordu" 32 . Bylece proletarya bu aamada, kyllkten mttefik olarak yararlanabilirdi; bu da, proletaryann, otokra siyi devirmesini ve burjuvazinin seyirci kalmasna ya da muhalefetine ramen, burjuva demokratik devrimin tamamlanmasn mmkn klacakt. Bu zafer, proletaryann sosyalist diktatrl ile deil, "proletarya ve
' 29. A.g.e., c. VU. s.109-10. 3 1 . A.g.e., c. Vm,s.94. 30. A.g.e., c. VIII, s.41, 104. 31 A.g.e., c. VHI, s.94.

62

NSAN VE ARA

kylln devrimci demokratik diktatrl" 5 3 ile sonulanacak. Bunun la beraber Lenin, bundan daha da ilerisini grmeye eilimliydi. Bu ittifak sayesinde burjuva devrim gerekleince, kylln tm devrimcilii brakacak ve sosyalist devrime ilerleyiinde artk proletaryaya destek olmayacaku. Bu aamada, proletarya iin, nderlii ele geirerek kyll blmek ve byk toprak mlkiyelinin blnmesinden lam anlamyla yarar lanan zengin kyllere kar yan-proleler unsurlarn, yani yoksul ve top raksz kyllerin, desteini salamak kanlmaz olacakt. Bu programn tamam, Sosyal Demokrasinin Ikt Taktiqi'n& italik dizilmi u pasajla zedenmiti:
Proletarya, zor kullanarak otokrasinin direncini krmak ve burjvazinin tu tarszln felce uratmak iin koyli kitleyi kendisine balayarak demokra tik devrimi baarya ulatrmahdr. Proletarya, burjuvazinin direncini zor kul lanarak krmak ve hem kylln hem de kk burjuvazinin tutarszln felce uratmak iin halk arasndaki yart-proleter kitleyi kendisine balayarak sosyalist devrimi gerekletirmelidir.1*

kinci art, birinci art gibi uzun tartlmad; bunun nedeni muhtemelen Lenin'in her zamanki gibi, kendi retisini polemik tarznda aklamas ve ikinci arUn, birinci artn aksine Menevik hasmlar tarafndan tartma konusu yaplmam olmasyd. kinci arta daha nce. Nisan 1905 tarihli makalesinde deinmi ve bunu Sosyal Demokrasinin ki Taklifnds iki pa sajda yeterince ak biimde tekrar ilemiti. Demokratik devrimin so nularndan biri, "devrim yangnn Avrupa'ya sratmak" olacakt ve Rus ya'da "zafere giden yolu baka hibir ey bylesine gl biimde ksahamazd". "Proletarya ve kylln devrimci demokratik diktatrl"nn kurulmas "bize Avrupa'y ayaklandrma imknn verecek ve bur juva boyunduruundan kurtulan Avrupa sosyalist proletaryas da sosyalist devrimi tamamlamamzda bize yardm edecektir"". Sosyal Demokrasinin ki Taki'ftde Lenin, devrimin bu iki aamas arasndaki teorik ve pratik ayrm belirtmeye ok zen gsteriyordu. Hatta "bu demokratik devrimin, burjuvazinin egemenliini azaltmaktan ok p e k i t i r e c e i n i " " bile yazm. Kapitalizmin lerdeki gelimesi bak mndan iki aama arasnda uzun bir zaman aral bulunduunu ileri sren
33. Bu cmle Lcnn tarafndan ilk Ve2 Nisan 1905 tarihli bir makalede kullanld {Age., c. VII, s.196-203) ve Sosyal Demokrasinin iki Taktignde birok kez tekrar land. 34. A.g.e., cUt. Vm, .96. 35. Lenu, Soneniya, c.VlI, i 191; c.VIO, s.62, S3. 36. A.g.e., cilt. VIK. s.37.

1905 VE S O N R A S I

63

Menevikler'in grne katld izlenimini veren bir ngryd bu. Ne var ki, Lenin demokratik aamadan sosyalist aamaya geite iki enin; kylln yar-proleter kesiminin ve Avrupa'da patlak verecek sosyalist bir devrimin desteine gerek olduunu kesin bir dille belirtiyor ve bu iki enin ilk aamay talandracak olan devrimci demokratik diktatrlkten nasl doabileceini gsteriyordu. Bunun indir ki Lenin, bu iki aamay srekli bir sre olarak dnyordu. ay sonra, Eyll I905'e ya ymlanan Kyl Hareketi Karsnda Sosyal Demokrasinin Tutumu adl ksa makalesinde Marxin 1850'deki nl szlerini hatrlatyordu:
Demokratik devrimden hareket ederek, derhal gcmzn bilinli ve r g l l proletaryann g c n n y e t t i i l d e , s o s y a l i s t d e v r i m e g e i i ha z r l a y a c a z . B i z k e s i n t i s i z bir d e v r i m istiyoruz. Y a n y o l d a d u r m a y a c a z . 3 7

yle grnyor ki, Lenin bu alnty bir daha hi kullanmad. Fakat bu dnce varolmakta devam elti. 1905 sonunda kaleme ald ve yirmi yl sonra ilk kez yaymlanan notlarnda Lenin, devrimin aamalarn manuksaj ak iinde yeniden anlauyordu. Kyllkle ittifak halindeki proletarya, burjuva devrimini tamamlayacakt. Bu basan yeni bir aamaya ulaacak ve bu aamada yoksul kyllerin destekledii proletarya, "demokratik zaferini, sosyalist bir devrimin karlar dorultusunda korumak iin" savarken, zengin kyllerin ve "orta kylln nemli bir ksm" burjuvazinin saf larna katlacakt. "Sosyalist Avrupa proletaryas Rus proletaryasnn yardmna komad taktirde" umutsuz bir mcadele olacakt bu. Nihai za ferin dm noktas buradayd. "Avrupal iiler 'bize nasl yaplacan' gsterecekler, biz de onlarla birlikte sosyalist devrimi yapacaz".3* Btn sosyal demokrat nderler arasnda, 1905 devriminin olaylarnda nemli bir rol oynayan tek nder Troki'ydi. Bu yzden 1905 tecrbesinden son derece etkilenmi olmas doald. Bu bakmdan Troki, Menevikler'e
37. Lenin. Soinenya, s.186. Marx "srekli Devrim" ("permanente Revoluion") diye yazmt; Rus yazarlar bazen "permanennaya", bazen de, "kesimsz" an lamndaki gndelik Rusa kelimeyi "neprerivnaya"y kullanyorlard. Sonraki tartmalarda, Troki'nin savunduu "srekli" devrim ile, Lenin'in kulland "kesin tisiz" devrim arasnda bir aynm yaplmaya kalkld. Fkal terminolojideki bu farkllklann herhangi bir nemi yok. 38. A.g.e., c. VTI1. s.424-7. Sosyalist devrim konusunda Dou ile Bat aratnda karlkl bir etkinin varolduunu ileri sren grn atas lannm bir Rus'tu. Herzen 1855te Poudhon yle yazyordu: "Savoia'dan daha az kibirli olan Rusya, fara da le (kendi kendine yerinebilir) deildir, onun Avrupa halklarnn dayanmasna ve yardmna ihtiyac vardr. Fakat te yandan benim inancm odur k Rusya, Petersburg arnn paral askeri olarak kaldka, Bat'ya zgrlk gelmeyecektir." (Polnoe Sobranie Soinenii Pisem, der. M.K.Lemke, c. VDJ (1919). s.196)

64 NSAN VE ARA tamamen ters dyordu. 1903'te, rgtlenme sorunu stnde Lenn'le bozutuktan sonra Menevikler'le yapt birlii ksa srmt. Men evik retinin pasif yan hi houna gitmiyordu. 9 Ocak 1905'ien hemen sonra yle yazyordu:
Devrimci de amansz bir mcadelemiz, mcadele devrim Bu hazrlmz, nder rol mcadelede kem kitleleri bir etkilemek, liberalizme kuvvet, hem kar proletaryann devrimdeki olacaktr. bakmndan, byk

devrimin

kendi man,

b i z i m l e beraberdir. 3 9

ubat 1905'te Troki Rusya'ya aktif bir devrimci olarak dnd. Ayn yln gznde, Petersburg Sovyeti'ndeki almalarnn donundayken, teorisi nin ana hatlarn, Lenin'in Eyll'deki "kesintisiz devrim" formlne kesin lik getirecek tarzda aklad:
s i s n f n n d e v r i m d e k i n c l , i i s n f i l e d e v r i m c i kr k e s i m i arasndaki d o r u d a n balant, o n u n ordu z e r i n d e yaratt etki, btn bunlar, isi snfn k a n l m a z bir e k i l d e iktidara i t m e k t e d i r . D e v r i m i n tam zaferi p r o l e t a r y a n n zaferi d e m e k t i r . B u da, d e v r i m i n g e l e c e k t e k i k e s i n t i s i z iler l e y i i anlamna g e l i r . Prolearya, d e m o k r a s i n i n t e m e l g r e v l e r i n i y e r i n e geti rir ve kendi s i y a s i s t n l n korumak i i n girilii d o r u d a n m c a d e l e n i n m a n t belirli bir anda s a l t s o s y a l i s t s o r u n l a r n o r t a y a k m a s n a y o l aar. S o s y a l d e m o k r a s i n i n a s g a r i program ile a z a m i p r o g r a m arasnda d e v r i m c i bir sreklilik y e r alr. B u , ne tek b a n a bir darbedir, ne de bir g n , bir ay m e s e l e s i d i r btn bir tarihi d n e m sorunudur. 4 0

Troki, 1906 banda tutuklandktan sonra. Sonular ve Olaslklar' yazd hapishanede. Derin bir tahlile dayanan bu eseri iin, "devrimin gelimesi hakkndaki grlerimi olduka sistemli akladm tek alsmamdr"* 1 diyecekti sonralar. Troki'nin grne gre, kapitalist sanayinin, d glerin basks altnda ve devlet himayesinde gelimi olmas Rusya'nn sosyal yapsnn zgnln oluturuyordu. Bunun iindir ki, Rusya'da giriimci, ba msz bir burjuva snf olmakszn proletarya ortaya kmt. Bu nedenle,
3 9 . Troki, Soinenya, Ksm I, c. II, s.57. 4 0 . Ekim 1905'de Naalo'di yaymlanm bir makaleden Troki tarafndan aktanlmr (Permanenlnaya Revolyutsiya, Berlin, 1930, s.58, 90-1). 4 1 . L.Troki, Permanenlnaya Revolyutsiya (Berlin, 1930), (.39. Sonular ve Olaslklar (Itogi i Perspektive bal, Parvus'un ilerde s.67*de aktardmz bir ma kalesinden alnmt). Troki'nin denemelerinin yer ald Naga Revolyutsiya adl bir kitapta, ilk k e l 1906'da Petersburg'da yaymlanmt. Bu eserin orijinalini ya da Ekim Devrimi'nden sonraki bir basksn salamak mmkn olmad. 1917 sonunda Berlin'de bu denemenin Mk bana, Ptrspektivi Russkoy RevolyuUii adyla Rusa bir yeni basm yapld. Savan Avrupa'da sosyalist bir devrimle sonulanacan ngren ve

1905 VE SONRASI

65

"ekonomik bakmdan geri bir lkede proletarya, ileri kapitalist lkeler pro letaryasna oranla, daha nce iktidara gelebilirdi" ve "Rusya'da, 'ii', 'paton'dan nce iktidar ele geirebilirdi"". Troki'nin bunu mmkn gr sadece teorik bakmdan deildi. 1905 tecrbesi ona bunun fiilen gerekleecei inancn vermiti. gnnn sekiz saate indirilmesini talep edenlere Rus fabrika sahiplerinin lokavtla karlk verdiklerini grmt, iiler, burjuva devriminin bu meru ve gerekli talebini, fabrikalar ele geirerek yerine getirebilirlerdi ancak. "Proletarya kendi konumunun doal ak gereince bir kez iktidara geldi mi, ister istemez ekonomiyi bir devlet ii olarak ynetmek durumunda kalacakt". 4 3 Sosyal demokradar'n burjuva devrimini gerekletirerek ynetimi ele alacaklarn sonra da, "meydan bur juva partilerine brakp" geri ekileceklerini varsaymak, "Utopyacln en ktsyd, bir tur kaba devrimci topyaclkt"; proletarya bir kez iktidara geldi mi, "iktidarda kalmak iin sonuna kadar mcadele edecekti"*4. Burjuva devriminin tamamlanmas, kendiliinden sosyalist bir devrime geii geti recekti. Troki, 1909'da yaymlanan daha sonraki bir makalesinde ise Bol eviklerin ve Menevikler'in, kendisi tarafndan yaplan tahlilden ayrl dklar noktay belirtiyordu:
M e n e v i k l e r "devrimimiz, burjuva d e v r i m i d i r " s o y u t l a m a s n d a n hareket e t tikleri i i n , d e v l e t iktidar e l e g e i r i l i n c e y e kadar, proletaryann b t n tak t i i n i n liberal burjuvazinin t u t u m u n a g r e a y a r l a n m a s g e r e k t i i s o n u c u n a v a r y o r l a r . B o l e v i k l e r i s e , a y n e k i l d e , s a l t bir s o y u t l a m a d a n ; "sosyalist diktatrlk d e i l , demokratik diktatrlk" s o y u t l a m a s n d a n h a r e k e t ettikleri i i n , iktidar e l e g e i r e c e k o l a n p r o l e t a r y a n n burjuva d e m o k r a t i k d e v r i m l e kendini snrlandrmas gerektii g r n e varyorlar. Dorudur, bu a d a n e l e alnnca, iki gr arasndaki fark o k byktr. M e n e v i z m ' i n kar d e v r i m c i yanlar i m d i d e n btn p l a k l y l a o r t a y a k t halde, B o l e v i z m ' i n kar d e v r i m c i e i l i m l e r i ancak d e v r i m i n zafere u l a m a s halinde o k byk bir teh like oluturacaktr.45 bunun, Rus devriminin sosyalist zaferi iin gerekli olduunu belirten son blm ve sondan bir nceki blmn son iki satn Atman sansr tarafndan kitaptan kanld. Aada dipnot lard iki kaynaka, eserin bu basmma ilikindir. Troki'nin 1906'da yaymlanm bu eserinin ksaltlm ingilizce basks 191B'de Our Revolution ( D e v rimimiz) adyla yaymland (New York, 1918). Bu ksaltlm basm, denemenin b o y u t bir ksmm (1.73-144) ve Berlin basmnda kanlm; ksmlarn byk blmn ieriyor. 42. LTrocki. Perspektifi Ruskay Revdyulsii (Berlin, tarihi belirsiz J1917?], s.36, 40). 43. A.g.e., S.41. 4 4 . A.g.e., s.51. 55. 4 5 . L.Toki. 190S (2. basm; 1922), s.285. Troki, eserin . basmnda, son cmleye bir not ekleyerek, bunun gereklemediim, nk "Bolevizmin, 1917 ilk baharnda kendi ideolojik daarcn, Lenin'in nderliinde (yine de bir i mcadele sonucu) gelitirdiini" belirtiyordu.

66

NSAN VE ARA

Lenin'in 1917 Nisan'nda dnnden nce, Petrograd'dak Bolevik n derlerden ounun taknd tavr, Troki'nin bu makalede alacak bir nseziyle ok ncesinden haber verdii yadsnamaz; "kendini snrlandrma" grne Lenin'in ubat Devrim'ne kadar bal kald ise ayn kolaylkla ddia edilemez. Lenin'in bu meselede Troki kadar ak ve kesin bir tutum taknmad gerektir. ubat 1917'den sonra Bolevik sallardaki karkln nedeni de asl olarak onun bu baarszlnda yatmakladr. Lenin 1906'dan sonra, Troki'nin "srekli devrim" teorisini eitli polemiklerde iki kez eletirmiti. Troki, Lenin'in sadece Martov'un bir makalesine dayanarak. kinci elden aktard Sonular ve Olaslklar'! asla okumam olduunu sylerken herhalde haklyd 4 6 ; sonuta bu iddialar Lenin'in kendi tutumunu yeterince aydnlatmaya yetmiyordu. Troki kadar Lenin de, burjuva devrim den dorudan doruya sosyalist devrime geiin mmkn olduunu inkr et miyordu. Fakat Troki devrimin mant gereince geiin hemen ve kanlmaz olarak gerekleeceine inand halde, Lenin, burjuva devrimi nin terra firmas'na skca tutunuyor ve sosyalizmin 1905'te aklad iki arta; kylln ve Avrupa sosyalist devriminin desteine bal olduunu ileri sryordu. O srada Lenin'le Troki arasnda reti konusundaki temel farkllk Lenin'in sosyalizme geie balayabilmenin artlara bal ol duunu sylemesi, Troki'nin ise bu artlar ancak sosyalizmin nihai zaferi iin gerekli grmesiydi. Kylle gelince, onun devrimci bir parti kuramayaca hakkndaki Marksist gr, Plehanov'un narodnikler'c kar giritii polemiin balang noktasyd ve bu gr parti retisinde yice yer etmiti. Troki 1905'in arifesinde kyll "ok byk bir devrimci enerji kayna" 4 7 diye nitelemiti. O dnemde, bir sosyal demokratn gidebilecei en uzak snrd bu. Troki'ye proletaryann devrimdeki rolnn parlak bir tahlilini esinlen dirmi olan 1905 tecrbesi, onda kylln rol konusunda ktmser bir grn yer etmesine yol amt. Yer yer patlak veren kyl ayaklanma lar, devrimci hareketin ilk aamalarn desteklemiti. Fakat kritik an gelip atanda, ar'a ve onun subaylarna bal kalarak kent proletaryasnn dev rimini ezen de niforma iindeki kyl olmutu. Troki bu belirtiden kendi sonularn karyordu. Kyl ayaklanmalarnn, proletaryann temel grevinin yardmcs olarak vazgeilmez bir nem tadn kabul ediyor46. Lenin. Soinenya, c. XIV, (.44-7; L.Troki, Permanenlnaya Revolyutsiya fBerlin, 1930), s.39-40. 47. Troki, Soinenya, c. II, Ksm I, s.20. 1926'da yaymlanan tam basmnda deyim italik olarak belirtilmi oysa ilk basmnda byle deil. (N.Troki, Do Devyalogo Yanvarya (Cenevre, 1905), s. 18.)

1905 VE SONRASI

67

du. Faka kylln proletaryayla bamsz bir siyasi g olarak eit bir zeminde mttefik olmasn gerektirmiyordu bu; doru forml burjuva devri mini "kylln destekledii ve kylle nderlik edecek olan" 1 8 proletaryann yapacak olmasyd. Lenin bu formln z bakmndan, tpatp ken di forml olduunu daha sonralar kabul etti. 4 9 Troki, Lenin'in bu devrimden doacak hkmete ilikin formln; "proletarya ve kylln devrimci demokratik diktatrl" formln de kabul etmiyor. Sonular ve Olaslklar'da. "gerekleemez" diye reddediyordu bunu. 5 0 Proletarya nderliindeki bir devrim, ancak bir "i" hkmetiyle yani dorudan do ruya ii temsilcilerinin "egemen ve ynetici" olacaklar bir ynetimle sonulanabilirdi. 51 Proletarya ile kyllk arasndaki ittifakn sosyalist dev rimi gerekletirebilecek bir ara olarak dnlmesi daha da zordu. karlar arasndaki temel ztlk, tam birlikte harekete geilecei srada ibirliini bozacakt; nk devrim hkmeti kendi tarm politikasnda "kooperatif retimin rgtlenmesini ya kamu denetiminde ya da dorudan doruya dev let hesabna gerekletirmek zorunda kalacak" i 2 ve bu sosyalist tedbirleri kylle dayatmas gerekecekti. Bylece Troki, Lenin'in burjuva devri mini gerekletirmek iin kylln tmyle; sosyalist devrimin baarlmas iin de kylln "yar proleter" unsurlaryla ittifaka gidilme sine ilikin ikili nerisinin her iki ksmna (aralarndaki bu anlamazln ilerde ok abanlacak olmasna ramen) kar kyordu. Ona gre her iki aamada da temel sorumluluu proletarya stlenecekti. Rusya'da sosyalist devrimi tamamlamann, Avrupa sosyalist devriminin
4 8 . Troki. Soneniya, c. D, Ksm I, s.448. 49. Lenin, Soneniya, c. XIV, s.42. 5 0 . LTroki, Perspektvi Russkoy Revolyutsii (Berlin, tarihi belirsiz[19l7?),s.48). 5 1 . A.g.e., S.43. Rus asll Alman sosyal demokrat Parvus. Troki'nin Do Devyalogo Yanvarya adl brorne Ocak 1 9 0 5 l e yazd nszde "eer sosyal demokrasi, Rus proletaryasnn devrimci hareketinin banda yer alrsa, bu hkmet [yani, 'geici dev rim hkmeti'] sosyal demokrat bir hkmet olacaktr" diyor Ve yle devam ediyordu: "geici sosyal demokra hkmet Rusya'da sosyalist devrimi baaramaz. Fakat otokra sinin tasfiyesi ve demokratik cumhuriyetin kurulmas siyasi faaliyete uygun bir zemin hazrlayacaktr". Bu pasaj, Troki'nin "srekli devrim" teorisinin ekirdeini oluturuyordu. Ayn nszde Parvus, kyller iin unlar sylyordu: "onlar, lkede siyasi anariyi krklemekten ve bylece hkmeti ypratmaktan baka bir sonu ver-, meyecek olan bir tutum iindeler, tutarl bir devrim ordusu oluturamazlar". Parvus'un ayn donlludaki bir makalesi, llogi i Perspektvi adyla Iskra'nn 27 Ocak 1905 tarih li 85. saysnda yaymland. Aradan uzun bir zaman getikten sonra, Troki, 1905'leki kendi grlerinin, "tamamen ayn olmamakla birlikte, Parvus'un grleriyle son de rece yakn bir snrda olduunu" sylemiti. (Permaneninaya Revolyutsiya (Berlin, 1930), s.64-5). 52. LTroki, Perspektvi Russkoy Revolyutsii (Berlin, tarihi belirsizli9177]s.54.)

68

NSAN VE ARA

gereklemesine bal olduu eklindeki ikinci art konusunda Men evikler, Bolevikler ve Troki ayn grteydiler. Troki, bu art Sonular ve Olaslklar'm sonuna doru aka onaya koydu: Avrupa proletaryasnn dorudan devlet gcyle destei olmakszn Rus ist snf iktidarda kalamayacak ve kendi geici stnln srekli bir sos yalist diktatrlk haline getiremeyecektir. Bunda bir an bile phe etmiyo ruz. le yandan, hi phe yok ki. Bal'da sosyalist bir devrim, ii snfnn geici stnln dognuian doruya sosyalist bir dikatTk haline getirme mize imkn verecektir." 0 dnemde Lenin daha da leri gidiyordu. Rus proletaryasnn Avrupa proleiaryasnn destei olmakszn Rusya'da sosyalist bir devrime srdrmek bir y a n a kalkabileceine bile inanmyordu. Lenin de Troki de, Rus ya'da sosyalizmin nihai zaferinin, Avrupa'da sosyalist devrimin gerek lemesine bal olduuna kesinlikle inanyorlard. O srada her ikisi de, Rusya'da sosyalist devrimin, Avrupa sosyalist devrimi olmakszn zafere ulaaca grne bel balamay dnmyordu. Bununla beraber Troki, reti sorunlarnda Lenn'inkinden pek az farkl bir tutum taknd halde, rgtlenme konusunda 1903'teki blnmeden beri Menevik gre bal kalmt. Lenin'in tepeden trnaa rgtlenmi ve son derece disiplinli kk bir parti grne katlmad iin, blnmeyi hakl grmemekteydi ve "fraksiyonlar st" uzlatrc bir rol oynayarak parti birlii iin almakta srar ediyordu. Aralarndaki teorik bln gr ayrlklarna ramen bu tutumu Trocki'yi daima, kille partisi nin farkl dncede olanlar da kendi iinde banndrabilecei grn sa vunan Menevikler'in mlefiki haline getirdi ve parti birlii konusundaki grleri 1903'len beri deimemi olan Lenin'le srekli bozumasna ne den oldu. 1909'dan 1914'e kadar devam eden bu dnem boyunca Troki'nin, fraksiyon lan ayn at altna ekmek in sarfettii abalar, rgtn teorikarnmlt ve etkinlii adna Lenin tarafndan birok kez kyasya eletirildi; ve bu anlamazlkla srar edilmesi, karlkl sulamalann id detlenmesine ve ikisinin de birbirlerine bol bol hakaret etmelerine yol at. 1903-1904 yllarnda, bu sz savanda Troki saldrgan konumundayd. 5 4 Sonra, 1911-1914 dneminin sert tanmalarnda Troki'nin "parlak fakat ii bo cmlelerini" 5 5 ve "inandnc olmayan tumturakl szlerini"* 6 diledo53. L.Troki, Perspektive Russkay Revolyuisii (Berlin, tarihi belirsiz [19177]) bu

alnlnn ilk cmleliyle son ermekledir (baknz, bu blmde IMH 41). Dier iki cmle
L.Troki'nin Our Revolution adl kitabndan (N.Y., 1918. s.137) alnmtr.
54. Bkz. s.41-2.

1905 VE SONRASI

69

lama sras Lenn'e gelmiti. Parti disiplinine uymay reddetme, grlerde tutarszla neden oluyordu. "Troki ile, temel bir konuda tartmak imknsz, nk konu hakknda fikri yok", "herhangi bir tartmann kysndan kesinden girip ordan oraya koturuyor". 5 7 O srada Troki ge nel tartmalarda L e n g d e n daha az keskin grnyordu, fakat Grc Menevik ekidze'y e 1913'le yazd kiisel bir mektupta bir hayli ileri gi diyor ve yle diyordu: "u anda Leninizm'in bn temeli yalan ve tahrifat zerine kurulmutur ve kendi knn zehirini kendi barnda tamaktadr"". 1917'deki barma, bu zehir zemberek mektuplarn ansn Troki'nin partideki hasmlarnn belleinden hibir zaman silemedi. Lenin, Ocak 1912'de Prag'da, Rusya ve Bau Avrupa'dan taraftar ve sempatizanlaryla kk bir konferans yaptnda, parti ii tartmalar byle iddetlenmi, partinin ans epey azalm durumdayd. Bu konferans, ikisi dnda hepsi de Bolevik olan ve oy hakkna sahip sadece 14 delege katlm olmasna ramen, kendini "parti genel konferans" ve "partinin en yksek organ" diye ln etmiti. Konferans uzun zamandan beri "partide aktif bir merkezin" bulunmaynn yaratt aran kar devrimci bask altnda, "parti rgtlerinde meydana gelen paralanma ve kn" hzn verici bir hal aldn ortaya koyuyordu; Bolevik eylem ve rgtlenme po litikalarn kabul etmeyenleri "tasfiyecilikle" suluyor ve "Rusya Sosyal Demokrat ii Partisi'nin illegal rgtlenmesini yeni batan salamak iin youn bir almann zorunluluu" zerinde srarla duruyordu. te yandan, legal faaliyet imknlarn da ihmal etmiyor, drdnc Duma'nn yaklaan seimleri iin hepsi de burjuva devriminin snrlan iinde kalan slo ganlar ortaya auyordu: "demokratik cumhuriyet, ignnn sekiz saate indi rilmesi ve im toprak sahiplerinin ellerinden topraklarn alnmas". Fakat Prag konferansnda atlan en anlaml adm partinin rgtlenmesiyle ilgiliy di. 1907 Londra kongresinde seilen ve bu kongredeki eidi gruplar temsil

5 5 . Lenin, Soneniya, c. XV, s.11. Ayn cmleye daha sonra da aulanmakladr (A.g.e., c. XVKI, 8.381). 56. A.g.e,, c. XV, s,546. Rusa kieslakovsina sz, Gogol'n Mfetti adt komedis inin kahraman sahtekr Klestakov'dan tretilmi ar bir deyimdir. O dnemde Gor ki'ye yazd bir mektupta Lenin, Troki'den "numaracnn biri" diye s z ediyor (A.g.e., c. XXVDT, S.523). 57. A.g.t.. c. XV, S.304. c. XVU, j.469. 58. Lenin o Trokom i o Trokizme, der. M.Olminski (2. basm: 1925), s.217-19. Sansr tarafndan ele geirilen bu mektup, devrimden sonra arivlerde bulundu ve Le nin'in lmnden sonra Troki aleyhinde alan kampanya srasnda yaymlanarak san sasyon amacyla kullanld.

70 NSAN VE ARA eden merkez komitesi iki yldan beri toplanmamt ve hayatiyetini fiilen yitirmiti. Konferans, bir parti kongresiymicesine, aralarnda Lenin, 2inovyev ve Orjonikidze'nin bulunduu alt kiilik bir merkez komitesi ve Bubnpv le Kalinin'in dahil olduu be yedek ye seti. Tzk d br admd bu, fakat Bolevikler'in btn "tasfiyecileri", Menevikler'! ve dierlerini darda brakarak Rusya Sosyal Demokrat i Partisi'ni tek balarna kurmaya kararl olduklarm aka gsteriyordu. 1905'teki nc kongredeki giriim tekrarlanyordu. Bu kez, aulan admdan geri dnmek mmkn deildi. Bundan byle, Bolevikler artk parti iinde bir fraksiyon deil, partinin bizzat kendisiydi." Konferansla parti tznde yaplan bir deiiklik, merkez komitesine ek yeler atama imkn salyordu. Bu dzenleme altnda konferanstan az sonra merkez komitesine Stalin atand 6 0 ve dorudan doruya Rusya'da faa liyet gstermekle ykml yeni bir "Rus brosu"nun yesi oldu. Son de rece kritik bir and bu. 4 Nisan 1912'de, askeri birlikler Lena alun madenlerindeki grevci iilere ate ayorlard; 500den fazla l ya da yaral vard. 9 Ocak 1905ten beri en dehet verici katliam olan bu olay sanayi kesiminde yeni bir kaynama ve huzursuzluk dneminin balangc oldu. Partinin yeni faaliyetinin belirtilerinden biri, Petersburg'da yeni bir Bolevik gazetenin, Pravddam karlmasyd; ilk says 22 Nisan 1912'de yaymland. Bir baka belirti de, eylem alanna daha yakn olmak amacyla, Lenin'in Pa ris'ten ayrlp Avusturya Polonyas'ndaki Krakova yerlemesiydi. Sonraki iki yl boyunca Rusya'da srekli artan gerilim, sadece Rusya iinde devrim ci faaliyet imknlarn ve ihtimalini arttrmakla kalmad, ayn zamanda Bolevikler ile Menevikler arasndaki bozumay da bsbtn pekitirdi. Lenin'in Prag'da taknd otoriter tutum, partinin dier gruplarn fkelendirdi. Fakat hibir ey onun bamsz bir yol izlemekteki ka. 59. Bu konferansla alnan kararlar bir bror halinde (yserossiiskaya Konferentsiya Bos. Sots.-Dem. Rab. Part 1912 goda, (Paris, 19)2) yaymland ve VKP (B) v Resolyusiyak 'da ( 1 9 4 1 , c. I, s.177-91) yer ald Gvenlik tedbirlerinden dolay, merkez ko mitesine seilen yelerin ve yedek yelerin listesini iermiyordu. Fakat I930'lu yllarn balangcna kadar btn parti tarihlerinde birka irim deiiklii hari, aynen yer almakladr. Om. N.Popov, Outline History of the Communist Party of Soviet Union (Ing. ev., tarihi beliniz, c. I, 1.274) ve Lenin, Soinenya, c. XV, s.651-4, not IST. 6 0 . Bir nceki dipnotun sonunda belinden kaynaklarda ve Krupskaya'nn Memories of Lenin'in de, (Ing. ev. 1932, c. II s.79), Slalin'in "toplantdan ksa bir sre sonra" atand belirtilmektedir. 193S'de yaymlanan resmi tarih (History of The Communist Party of Soviet Union (Bolsheviks), Ing. ev. 1939, s.14t) nceki btn kaytlan hie jyarak, Stalin ile Sverdlov'u konferansta merkez komitesine seilen yeler arasnda gstermekte ve remi tutanaklar da bunu izlemekledir.

1905 VE SONRAS

71

rarlln sarsmad. Troki, farkl eilimleri temsil eden btn Rus sosyal demokratlar, birlii salamak amacyla Austos 1912'de Viyana'da top lantya ard. Fakat bu toplant Boleviklerin sulamalarna ve alaylarna hedef oldu, yle ki, "Austos Blou" Bolevikler'e kar, Menevikler, Trokistler ve daha nemsiz dier gruplardan oluan geici bir koalisyon ha line geldi. Bu da Lenin ile Troki arasndaki ilikileri bsbtn bozmaktan baka bir sonu vermedi. Her ikisi de hibir zaman Austos konferansn takip eden 18 ay boyunca birbirleri hakknda sarfettikleri kadar ar ve sulayc ifadeler kullanmamlard. 1914 Birinci Dnya Sava'nn devrim tohumlarnn yeermesine zemin hazrlayaca bekleniyordu, oysa savan lk etkisi, devrimcilerin grevini son derece zorlatrmak ve sahip olduktan gelimemi bir ka rgl datmak oldu. Petersburg'da, Duma'daki Bolevik ve Menevik milletve killeri sava kredilerinin kabul edilmesine kar koymak amacyla tm Rus ya Sosyal Demokrat i Partisi adna yaymladklar ortak bir bildiride geici olarak biraraya geldiler. Hkmetin ilk icraat, Pravda dahil hkmet aleyhtan gazeteleri kapatmak oldu. Bat Avrupa'da bile, propaganda z grl sadece bir avu tarafsz lkeyle snrlyd. Avusturya'da tutuklanan ve hapse atlmakla tehdit edilen Lenin, svire'ye snd ve Zinovyev'le buluarak Bern'e yerleti; bu da Bern'in ksa zamanda Bolevizm'in ynetim merkezi olarak tannmasna yol a. Partinin savaa kar tutumu stne Lenin'in hi phesi yoktu. 1907'deki Slutgard kongresinden beri 11. Enternasyonal Lenin'in etkisiyle sosyal demokratlara "kapitalist snf tarafndan uygulanan snf egemen liinin yklmasn abuklatrmak iin, bir sava durumunda, savan se bep olduu ekonomik ve siyasi krizden yararlanlmasn" 6 1 duyuruyordu. Bat Avrupa sosyalistleri ile sosyal demokratlarnn Austos 1914'te tek bir vcud gibi, kendi milli hkUmederini desteklemeleri ihanederin en katmer lisi oldu, fakat Lenin'in inancn sarsmad bu. 5 Eyll 1914'te Bern'e geldi ve geliinin ertesi gn, Bern'de toplayabildii kk Bolevik grupla bir toplant yaparak onlara savala ilgili tezlerini okudu: "ii snf ve Rus ya'daki btn halk kitleleri asndan, arlk monarisinin ve ordulannm ye nilgisi ehveni er olacaktr" diyor ve sosyal demokradann sahip kmalar gereken sloganlar sralyordu bu tezlerde: Sosyalist devrim iin; silahlarn dier lkelerdeki cretli kle kardelere deil, btn lkelerin gerici ve burjuva hkmetlerine kar dorultu m as iin, orduyu ve askeri harekt oyunlarn da hedef alan genel bir propaganda.
61. Partinin lavaa kart tutumu V. blmde incelenecektir.

72 NSAN VE ARA.
B u propagandann her d i l d e y a p l m a s i i n btn l k e l e r i n ordular i i n d e giz li hcreler ve gruplar kurmann k e s i n bir art o l d u u . A y r m g z e t m e k s i z i n , btn lkelerdeki burjuvazinin o v e n i z m i n e v e v a t a n s e v e r l i i n e kar kararl bir mcadele.* 1

1915 ubatnda Bern'de, aralarnda Buharin, Krilenko, Piyatakov, Lenin ve Zinovyev'in de bulunduu ve sayca daha ok Bolevin katld bir kon ferans ayn dorultuda alman bir dizi karar yaymlad. 6 3 Fakat bunlar tecrit bir grup olarak kaldlar. Plehanov mill savunmann reform iin gerekli bir balang olduunu savunuyor, bylece II. Enternasyonale bal sosyal de mokrat ya da ii partilerinin Lenin tarafndan "sosyal ovenlikle" sulanan tutumlarndan farkl olmayan bir tutum takmyordu; Menevik gr, Plehanov'un bu "Sa" tutumuyla, entemasyonalist olduunu iln eden ve "emperyalist sava"n knanmas konusunda Lenin'e katlan Martov'un "Sol" tulumu arasnda yalpalyordu. Bununla beraber, Bolevizm'le bu Sol Menevizm arasnda temel bir fark vard. Lenin, savan Avrupa lkelerinin tmnde, Rusya'nn burjuva devriminden dorudan doruya sosyalist dev rime gemesini salayacak bir sosyalist devrimle sonulanmasn bekliyor du. Martov ise, savan milletlerin kendi kaderini tayin hakk temelinde, toprak ilhak ve sava denei talep etmeyecek bir burjuva demokratik barla sonulanmasn mit ediyordu; Rusya'da yaklaan devrimin burjuva nitelii hakkndaki inceliksiz dogmay kabul eden hibir Menevik'ten daha ileri bir tutum beklenemezdi. Hem Martov hem Lenin, sava aleyhtar eoternasyonalis sosyalistlerin 1915 Eyll'nde yaptktan nl Zimmerwald konferansna kaulmt. Aralarndaki fark, "Zimmerwald ounluu" ile "Zimmerwaid Solu" arasndaki farkt. Rusya'da Bolevikler le Menevikler arasndaki ibirliinin ilk perdesin den sonra, olaylann ve gr farkllklarnn basks iki grubu yava yava birbirinden ayrd; polis takibinden dolay son derece snrlanm olmasna ramen faaliyetini asla durdurmayan st dzeydeki gizli Bolevik rgt ken di adna alt 1914 Eyll sonunda, Duma'dakibe Bolevik milletvekili ve Rusya'nn eidi blgelerinden dier Bolevik delegeler Finlandiya'da gizli bir konferans topladlar. Bunlar, Lenin'in 24 Austos/ Eyll 1914 tezlerinden esinlenerek hkmeti ve sava yeren aslnda, biraz genel te rimlerle yapyordu b u n u bir karar aldlar. Bir ay sonra, Bolevik milletve6 2 . Lenin, Saineniya, c. X V E , 4.44-6. Bu tezler dfleltilip gelijinimi} bir halde parti gazetesi Solsial Demokrat'n 1 Kasm 1914 tarihli saysnda bir makale halinde yaymland (A.g.e., c. XVHJ, s.61-6). 63. Lenin, Soirteniya, c. XVIII, s.124-8; Krupskaya, Memories of Lenin, c. II (Ing. ev. 1932), s.156-7.

1905 V E S O N R A S

73

killerle bir baka konferans iin bir araya gelen ve ilerinde Kamenev'n de bulunduu dier baz nder Bolevikler tutuklanarak 191S'in banda Sibir ya'ya srldler. 61 Durumadaki sorgulamada Kamenev ve iki milletvekili, Lenin'in partinin savata milli bir yenilgi iin almasn ngren tezlerine katlmadklarn ileri srdler." Fakat Bolevikler kararszla derken, Rusya'daki Menevikler hemen hemen tmyle dald ve sava karsnda vatanseverce davranp "demokratik" reform taleplerinde bulunan dier "ilericilerden" ayrdedilemez bir hale geldiler. Belli bal tm Bolevikler'in Pelrograd'dan sava ncesinden beri Sverdlov, Stalin ve Orjonikidze'nin srgn cezalarn ekmekte olduklar Sibirya'ya srlmeleri Rusya'daki Bolevik merkez rgtnn fiilen paralanmasna neden oldu. Merkez komitesinin "Rusya brosu" denen kolu faaliyetini on sekiz ay durdurdu. 1916 bahan ya da yaz boyunca bu bro liyapnikov adl parti alan tarafndan tekrar faaliyete geirildi; sava balangcnda Paris'te yaayan liyapnikov, 1915 Bern konferansna katlm ve daha sonra parti yaynlarnn Rusya'ya gizlice sokulmasn salamak iin Lenin onu skandinavya'ya gndermiti. Oradan Petrograd'a dnen liyapnikov, o tarihe kadar pek gze arpmadklar iin bask ve ta kip altnda olmayan partili iki genle, Zaluiski ve Molotov'la (Moloiov, alad Skiriabin olan Kazanl gen bir aydnd ve parti faaliyetine 1912de Pravda yaz kurulunda balamu) ibirlii yaparak yeni bir "Rusya brosu" kurdu. 6 " Fakat yaplacak pek az ey vard. Birka byk merkezin yerel ko miteleri gizli propaganda faaliyetine devam ediyorlard. Bununla beraber, svire'deki merkez komitesi ile balantlar kesintili ve ilkeldi, zellikle btn sava boyunca Lenin tarafndan dzensiz aralklarla yaymlanan parti gazetesi Sotsial Demokrat ancak zaman zaman Rusya'ya ulaabiliyordu. Sava banda Pravda kapatldndan, partinin Rusya'da hi bir yayn organ kalmamt. Bu arada, Lenin svire'de yazmaya devam ediyor, olup bitenleri gzlyor ve bekliyordu. 1916'nn balangcnda Bern'den Zrih'e geti; orada sava yllarnda yazlm balca eseri Emperyalizm, Kapitalizmin En Yksek Aamas iin gereken malzemeyi kolayca buldu. Sava konusunda itilaf devletleri tarafndan n plana karlan ve partinin gr birliine vara mad sorun stne, milletlerin kendi kaderlerini tayin hakk konusunda, sosyalistlerin tutumuna ilikin birok yaz yazd. 1916 Nisan'nda Zim64. E.Yaroslavski, Itoriya VKP (B), c. Dj (1929), s.220-3. 6 5 . Lenin'in bu davran yermesi konusunda bkz: Soinenya, c. XVIII, s.129. 66. E.Yaroslavki. horiya VKP (B}, c. ID (1929). s.234-5.

74 NSAN VE ARA merwald grubunun Kienthal'de yaplan ikinci konferansna katld. Konfe ransn seyri sava aleyhtar sosyalistlerin tutumunda sola hafif bir kayma olduunu gsterir gibiydi, fakat gerekte hibir gr ve hedef birlii salanamad. Lenin'in kendi inanlarnn doruluuna gveni hi azal mamt. Fakat yaad hayatn ok monoton oluu ve eylemde bulun mann imknszl iyimserliini biraz sarsyordu, 1911 sonbahar boyunca gericiliin en karanlk an olarak grnen noktada, Lenin, "szde bar burjuva parlamentarizmi ynetiminin sona ermekte olduunun ve yerini burjuva dzenini ykp, komnist dzeni kuracak olan, Marksist gr inde rgtlenmi, eitilmi bir proletarya iin devrimci mcadeleler dnemine braktnn" 6 7 artan belirtilerini gryordu. Ocak 1917'de, svireli dinleyiciler nnde yapu bir konumada "biz yallarn (o srada 46 yandayd) lerleyen devrimin kesin savalarn grecek kadar yaayabileceklerinden emin deilim" 6 8 diyordu. Aradan al hafta kadar getikten sonra Rusya'da devrim patlak verecekti. Kaygyla ve yorucu grmelerle geen bir aylk bekleyiten sonra Alman makamlarnn raz olmas zerine daryla her trl irtibat kesilmi bir vagonda Lenin, ara larnda Zinovyev, Radek, Sokolnikov ve Safarov'un da bulunduu yirmi ka dar Bolevikle birlikte Almanya ve isve'i geerek** 3 Nisan 1917'de Petrograd'a ulat.

67. Lenin, Soneniya, c. XV, s.265. 68. A.g.e., c. Xrx, s.357. 69. Grmeler ve yolculukla ilgili belgelerin tamam Fritz Platten'in Die Reise Le nins durch Deutschland (tarihi belirsiz,1925?) adh kitabnda yer alyor. artlar, ilerde inandrlmak istendii kadar dramatik vc kt deildi. Bir sre sonra, ok daha kala balk bir Rus g m e n kafilesi, ki e s a s itibariyle Martov ynetimindeki Menevikler'den oluuyordu, ayn artlar altnda ayn yolculuu yapt.

BLM rv U B A T T A N EKM'E
1

Romanov hanedann deviren 1917 ubat Devrimi, savam neden olduu yoksunluklarn ve denen bedelin paylamnda aka grlen eitsizliin ileden kard bir halkn kendiliinden isyanyd. Burjuvazinin ve devlet memurlarnn, otokratik hkmet sistemine, zellikle ar'a ve onun danmanlarna gvenini yitirmi byk bir kesimi bu devrimi ho karlad ve bundan yararland. Geici Hkmet halkn bu kesiminden olutu. Dev rimci partiler devrimin oluturulmasnda dorudan bir rol oynamadlar. Byle bir ey beklemiyorlard ve ilk bata buna biraz atlar. Devrim srasnda, Petrograd i Temsilcileri Sovyeti'nin kurulmas, merkezi bir ynlendirme altnda olmayan ii gruplarn kendiliinden hareketinin sonu cuydu. 1905 devrimi boyunca ksa fakat anl bir rol oynam Petersburg Sovyeti'nin yeniden diriliiydi bu; Petrograd Sovyeti de, tpk 1905 Peters burg Sovyeti gibi, fabrika iileri tarafndan seilmi paru d bir rgtt, Sosyalist Devrimciler (SD'ler), Menevikler ve Bolevikler, hepsi bu rgtte temsil ediliyordu. Petrograd Sovyeti balangta hkmet olmak is temedi; bunun nedeni ksmen nderlerinin o zamana kadar Rusya'nn sos yalist devrim iin deil, sadece burjuva devrimi iin olgunlam olduu grne inanm olmalar, ksmen de kendini hkmet olacak kadar yetkili ve hkmet etmeye hazr hissetmemesiydi. ok sonralar Lenin, Sovyet'in tutumunu "devlet iktidarnn burjuvaziye ve onun Geici Hkmeti'ne gnll olarak terkedilmesi " 2 diye niteledi. Bununla beraber, her gn artan sayda ii ve asker tarafndan tannmas Sovyet'e kendisine ramen gz ard edilemeyecek bir otorite gc verdi; bu, ubat Devrimi'nin getirdii "ikili iktidar"n pratik ve hemen hemen rastlantsal temeli oldu. Hkmet ynetimi, birbirlerine kar takndklar tutumla rekabet ve ibirlii arasnda
1. Bu hayati dnemin tarihinin yazlmasna iddetle gereksinim var. Resmi belgeler dnda, Revolyutsiya 1917 goda: Kronika Sobitii (eitli derlemeler halinde 6 ct, 1923-30) paha biilmez bir kaynak kitaptr. lk elden yazlm baka birok malzeme var: zellikle kendi grleri asndan, MUyukov'un parlak denemesi Istoriya Vtoroy Russkoy Revolyutsi (Sofya, 1921) ve Troki'nin Rus Devrim Tarihi. 2. Lenin Soinenya, c. XX, s. 114. V.emov, The Great Russian Revolution (Ing. ev., N e w York, 1936), s.99-109'da benzer bir tahlil vermektedir.

76

NSAN VE ARA

yalpalayan iki rgt tarafndan, ar hkmetinin yasal halefi olan ve d lkelerce de yle tannan Geici Hkmet ve kendiliinden olutuu iin devrimci bir nitelik tayan i Temsilcileri Sovyeti tarafndan gerek letiriliyordu. Petrograd Sovyeti'nin ardndan Moskova'da, dier byk kentlerde ve bir sre sonra baz krsal blgelerde Sovyetler kuruldu ve bu olgu. Mart 1917 sonunda Sovyetlerin lk "Tm Rusya Konferans"nn yaplmasna yol at. Balangta, Rusya Sosyal Demokrat ii Partisi'nin iki fraksiyonu iinde ubat Devrimi'nden daha kazanl kan Menevikler oldu. Tpk 1905'iek gibi, anayasal bir hkmet vaadi Menevikler'in programlarn hakl karm grndnden, onlara Bolevikler'den ok daha fazla bir stnlk salad. Burjuva kapitalizmi btn imknlarn tketinceye ve sosyalist devrim yolu alncaya kadar saygn Marksisler'in eletirel deste ine sahip bir burjuva devrimci rejim; ite Menevikler'in, devrim srecinin ilk aamas iin izdikleri tablo tam da buydu. Gerekte, burjuva hkme tiyle proleter "yasal muhalefet" arasnda anayasal bir ortaklk olarak kabul edilen "ikili iktidar", asl olarak Menevik bak asndan kaynaklanyordu. Menevikler iin can skc nokta sava karsndaki tutumlaryd, nk kendi aralarnda gr birliine varamyorlard. Ancak, hangi yollara ve aralara bavurulacann ayrnulanna girmeksizin, savaa son vermek amacyla burjuva hkmet zerinde bask kurmaktan ibaret bir politika, o an in tm gereksinimleri karlar grnyordu. Menevikler Petrograd Sovyeti iinde hzla stn bir duruma getiler; Grc Menevik ekidze Sovyet'in ilk bakan oldu. Menevikler'in balca rakipleri Sosyalist Devrimciler'di. "ii Temsilcileri Sovyetleri "nin, "ii ve Asker Temsilcileri Sovyetleri"ne dnmesi ok uzun bir zaman gerektirmedi; ordular zle rek, ban ve toprak isteyen, kendi zlemlerinin gereklemesi iin kyl devriminin geleneksel partisi Sosyalist Devrimcilere gvenen mcadeleci kyl kitleler haline gelirken doal olarak Sosyalist Devrimcilerin yldz ykselmeye devam ediyordu. Bolevikler en az kazanl km grnyorlard. Devrim birdenbire bastrd iin, Bolevikler'in politikasnn saptanmas, sadece svire'deki parti merkezinden deil, Sibirya'nn eitli yerlerine srlm dier dene yimli parti nderlerinden de ayn dm ikisi gen ve tecrbesiz kiinin eline kalmt. G bir durumdu bu. Bir yandan, Lenin'in 1914 tez lerinin ve o tarihten beri yazd her eyin etkisinde kaldklarndan, i sava ve milli bozgunculuu savunarak ortal ayaa kaldran (Bolevikler'in birou tarafndan bile ho karlanmad bilinen) bir politikaya bel

UBATTAN EKME 77 balamlard, t e yandan, 1905 tarihli parti karar, demokratik devrimin sonucu olarak bir geici hkmet kurulmasn gz nnde tutarak, Bolevikler'in byle bir hkmetle ibirlii yapmasnn, "her trl kar devrimci giriimle amanszca mcadele edilmesi ve ii snfnn bamsz karlarnn savunulmas bakmndan" uygun karlanabileceini kabul etmiti, 3 Merkez komitesi Rusya brosu temsilcileri liyapnikov, Zalutsk ve Moloov, sadece bunlarn verdii esinle 26 ubat 1917'de, el ln eklinde yaymlanan bir parti manifestosu kaleme aldlar. Bu manifesto, ki gn sonra, Petrograd Sovyeti'nin yayn organ tzvesiya'nm ilk saysnn eki olarak yaymland. 4 Btn olup bitenler gz nnde tutulursa, vgye deer bir abayd bu. Henz bir geici hkmet iln edilmedii in, byle bir hkmetle olan ilikilerin tanmlanmas sorunu da ortaya atlmamt. Manifesto, cumhu riyeti kuracak ve i gnnn sekiz saate indirilmesi, byk topraklarn ka mulatrlmas, gizli oya dayanan genel seimlerle bir kurucu meclisin top lanmas, yiyecek maddeleri stoklarnn halka datlmas gibi demokratik reformlar uygulayacak ve "bon dnya halklarnn kendi smrclerine ve efendilerine kar, devrimci bir mcadeleye girimesi... smrge halk larna reva grlen kanl kyma son verilmesi iin, sava halindeki lkelerin proletaryas ile grmelere balayacak" bir "geici devrimci hkmet" kurulmas iin ii snfna ve devrim ordusuna arda bulunu yordu. Fabrika iilerinden ve isyanc ordu birliklerinden, bu geici devrim ci hkmet iin temsilcilerini semeleri isteniyordu. Bildiri, "devrimin kzl bayran", "demokratik cumhuriyeti", "devrimci ii snfn", "dev rimci halk ve isyanc orduyu" selamlayarak son buluyordu. O srada svi re'de. Rusya'ya yapaca yolculuun hazrlklar iinde olan ve bu manifes tonun Alman basnnda yaymlanm blmlerini okuyan Lenin, "merkez komitesinin, ban yolunun sava halindeki btn lkelerin proleterleri ile kurulacak ilikilerden getiini" vurgulayan "bu tamamen doru grn" son derece "nemli ve gncel" diye nitelendirdi 5 ubat Devrimi insan gc eksiklii dnda parti gazetesinin yeni den yaymlanmasn engelleyen btn glkleri zmlemiti. Pravda 5 Man 1917'de yeniden yaymland; yaz kurulunda merkez komitesi yesi olarak balca sorumlu Moloov ile o dnemde, zihinsel yeteneklerinden ok, kyl kkenli bir parti yesi olarak prestijine nem verilen Katinin (daha
3. B k t . 5 4 . 4. Metin iin bkz. Lenin. Sofinenyn, c, XX, s.600-1 ve A.g.t., c. XX, t.634. 5. Metin iin bkz. A.g.e, c. XX, s.31.

78

NSAN VE ARA

sonca da byle deerlendirildi) ve 1912'de Pravda'da almlnn dnda, hakknda pek az ey bilinen Eremeev yer alyordu.* Pravda'mn ilk says pa rasz datld, ikinci say 100.000 satt. 7 Yeni Pravda'mn ilk yedi saysnda aklanan grler, ana haan itibariyle, parti manifestosundaki grlerdi; mevcut geici hkmet, "kapitalistlerin ve byk toprak sahiplerinin" hkmeti diye yeriliyor ve "demokratik bir cumhuriyet" kurmak iin Sov yet'in bir kurucu meclisi toplantya armas gerektii belirtiliyordu. Pravda, 10 Mart 1917'de Rusya brosunun sava stne bir kararn yaymlad. Aka milli bozgunculuun szn etmemekle beraber bu karar, egemen snflarn boyunduruu al undaki halklarn kurtuluu ve emperyalist savan bir i savaa dntrlmesi iin anda bulunuyordu. Ancak karar eski hatalardan arnm deildi. Bu kararn yer ald sayda Olminski'nin bir makalesi yaymlanmt. Makale u sonulan kartyordu:
[Burjuva] devrim tamamlanm deil henz. "Birlikte v u r u m a k " slogan d n e m i n d e y a y o r u z . Parti sorunlar, h e r partinin k e n d i s i n i ilgilendirir; a m a o t l a k dava uruna h e p birlikte m c a d e l e e t m e l i y i z .

lk kez yasal bir kimlie kavutuu iin birok yeni yeyi kendi saflarna eken ve artc bir gr eitlilii ieren Petrograd yerel pani komitesi nin yeniden faaliyete gemesiyle birlikte karmak bir durum ortaya kt. Genellikle Petrograd komitesi, Rusya brosundan daha Sa'dayd. 5 Mart 1917'de gen Molotov, broyu temsilen oturumlardan birine katldnda, Geici Hkmeti kar devrimci olmakla sulayan ve onun yerine demokra tik bir devrim programn uygulayabilecek bir hkmetin gelmesini neren bir karar metni sundu. Fakat "proletaryann ve halkn geni demokratik ke siminin karlanna uygun hareket ettii" srece Geici HUkmet'e kar klmamas ile ilgili bir metni kabul eden komite ounluunu ikna et meyi baaramad. 8 Zaten karmak olan durum, Sibirya'dan dnen Kamenev, Stalin ve Muranov'un 13 Mart 1917'de Pravda'mn yedinci saysnn yaymland g n Petograd'a gelileriyle bsbtn kart. Kamenev'in uzun bir ya zarlk deneyimi vard ve 1912 Prag konferans tarafndan parti merkez yayn organnn o srada bu Raboaya Gazeta'ym yaz ileri mdrlne atanmt; 1912'den beri parti merkez komitesi yesi olan Stalin, Petro6. A.liyapnikov, Semnadtsayi Gad, c. H (1924), .178. 7. A.g.e , c. H, s.114. 8. Ptrvyi Legal'niyi PK Bot'sevikov ( 1 9 2 7 ) , s. 18-19. ar hkmeti israfndan 1914'le "sven bir niyetle" yaplm ad deiikliini kabul etmeyen parti komitesi, Peersbug adn kullanmay srdrd (A.g.e., s.5).

UBATTAN EKM'E 79 grad'da, partinin ba rgeyicisi sfatyla Hyapnikov'un yerini ald. Muranov, Drdnc Duma'daki Bolevik milletvekillerinden biriydi. Vaktiyle de, eski Pravda'z almlard.' Bunlar, liyapnikov'un ve gen meslekdalannn yetkilerine, derhal son verdiler. 15 M a n 1917 tarihli Pravda, Muranov'un gazetenin yneticiliine atandn ve Stalin ile Kamenev'm yaz kuruluna kauldklann duyurdu. Yaz kurulunun eski yeleri, szm ona grevlerine devam ediyorlard, fakat nfuzlan ve yetkileri kstlanm olarak. Bu deiiklikler zor koullar iinde grevlerini hakkyla yerine gelirmi olan geici yneticiler iin ne kadar can skc olursa olsun 1 0 doald ve eer yeni gelenler gazetenin politikasnda tartma gtrr bir deiiklik yap mam olsalard pek az lgi uyandracakt. Stalin'in 14 Mart 1917 tarihli Pravda'da yaymlanan ksa bir makalesi, syledii eyden ok sylemedii eyler bakmndan ilginti. Stalin iileri, kylleri, askerleri, "Rusya dev rim glerinin birlik ve iktidarnn rgtleri olan" Sovyetler'e katlmaya aryor, fakat ne Geici Hkmet'e, ne savaa deiniyordu; "elde edilen baarlar, eski iktidarlara kesinlikle son verilmesi ve Rus devriminin ileri gtrlmesi uruna savunmak" 1 1 iin yap ihtiyatl an, baa gemeyi savunan Bolevik gre deil, daha ok burjuvaziyi arkadan iteklemeyi neren Menevik gre yaklayordu. Pravda'om, ertesi gn yaymlanan ve yaz kurulunda yaplan deiiklikleri haber veren saysnn ba sayfasnda Petrograd Sovyeti'nin "Btn Dnya Halklanna" balkl bir bildirisi yer alyordu. Bildiride, "zgrlmz ylmadan savunacaz" ve "Rus devri mi saldrganlarn snglerine boyun emeyecektir" 1 1 diye belirtiliyor, ardndan Kamenev'in bir makalesi geliyordu:
B i r ordu bir b a k a ordu ile savat z a m a n , bu ordulardan birine silahlarn brakp e v i n e politikas dnmesini nermekten daha ahmaka bir p o l i t i k a o l a m a z . z g r bir h a l k n n e f r e t l e r e d d e d e c e i bir k l e l i k p o l i t i k a s d r bu, bir bar deil.

9. N.Popov'a gre, (Outline History of the Communist Party of the Soviet Union (Ing. ev., tarihsiz) c. I, s.277) de 1912'nin yaz kurulu yeleriydi. Stalin ilk saynn hazrlanmasnda alt (Stalin, Soinenya, c. V, s. 130) ve gazeteninyaymland gn, 22 Nisan 1912'de tutukland. Kamenev, Pravda'y ynetmek zen; 1914 banda Petersburg'a gnderilmigli (Krupskaya, Memories of Lenin, c. II (Ing. ev.. 1932), S.126) 10. liyapnikov aslnda deerli olan anlarnda hakszla urad duygusunu aa vurdu; M o l o o v ise sesini karmad m e s l e k hayat boyunca, ona daima byk yardm dokunan bir alkanlkt bu. 11. Stalin, Soinenya, c. DJ, s.1-3. 12. A.Hyapnikov'un, Semnadtsatyi God (1924), c. D, s.291 adl eserinde tekrar yaymland.

80 NSAN VE ARA zgr bir halk, "kuruna kurunla, mermiye mermiyle" karlk verebilirdi ancak. Milli savunmaya bu kaytsz artsz ballk, Kamenev'in iki yl nce duruma uasnda, Lenin'in tutumuna katlmadna ilikin szlerini aka doruluyordu. 13 Bu noktada bavurabileceimiz tek kaynak olan liyapnikov'a gre, Pravda'a yaplan yeni deiiklik, Bolevik fabrika iileri arasnda aknlk yaratt; bunun zerine bronun, Petrograd komitesinin ve Sibir ya'dan dnen srgnlerin temsil edildii bir toplant yapld. Tartmalar boyunca Stalin ve Muranov, "genel karara uyan ve rgt iinde lml bu lutumu' benimseyen" 1 4 Kamenev'in grlerine katlmadlar. Tartma bir uzlamadan ok, bir kmazla sonulanma benziyordu. Gerekte Pravda, milli savunma siyasetini Kamenev'in makalesi kadar aka destekleyen makaleler yaym lamamakla beraber. Geici HUkmet'e ya da onun sava politikasna dorudan doruya hcum etmekten de kamyordu. 1 1 Daha yal ve daha ihtiyatl bir yaz kurulu, Pravda'nm ilk saylarndaki cretli atlganl dizginlemi ve daha temkinli bir konuma ekilmiti. Birinci Tm Rusya Sovyetleri konferansnda izlenmesi gereken siyasi tutumu sap tamak zere Mart 1917 sonunda yaplan bir parti konferansnda Stalin'n "Geici Hkmet'in, ancak ii snfnn ve devrimci kylln taleplerini yerine getirdii lde desteklenmesine" ilikin nerisi, Sovyeder konfe ransnda Menevik ounluun kabul ettii neriden z bakmndan pek az farklyd ve milli "savunmacla" kar olan Menevikler'le birlemenin, "Zimmerwald-Kienthal'da kararlatrlan politika dorultusunda" mmkn olduunu dile getiren Stalin'n grne ou Bolevik kalyordu. 1 6 Bundan yedi yl akn bir zaman getikten sonra, Troki ile olan anlamazlnn en st noktasnda Slaln, o dnemdeki hatasn itiraf edi! 3 . Bkz. s.73; Lenin, Soinenya, c. XX, s.602-2'de bulunmakladr. 14. A.liyapnikov, Semnadtsaiyi God, c. D. (1924), s.185. 15. Yaz kurulunun dier yeleri le Kamenev arasndaki fark, onlarn Geici Hkmel'i ne onaylayan ne de kar kan tarafsz bir tulum taknmalaryd; oysa Kamenev, bu utlumun "imknsz" olduunu sylyor ve hUkUmetin aka desteklenme sini istiyordu (Periyi Legal'niyi - PK Boi'evikov ( 1 9 2 7 ) s.50'deki konumasna baknz). 16. Tm Rusya Sovyetleri konferansnda ki tartmalar liyapnikov tarafndan an latlm ve konferans karadan kitabnda yer almtr (Semnadsaty God, c. (1927), s.211-49 ve A.g.e., c. D, s.360-74). Parti konferansnn tutanaklar hibir zaman res men yay unlanmam Ur. Fkal Troki'nin 1925'le Zinovyev ve Karnene v'den elde ettii ve Stalinskaya Skola Falsifkatsifde (Stalin'n Tahrifatlk Okulu, Berlin, 1932, s.225-90) yaymlad ksmen eksik tutanaklann doruluundan phe etmek iin hibir sebep yoktur. Toplantda ana raporu sunmu olan Stalin'n aklamas ile ilgili alntlar iin bkz. A.g.e., s.235, 265-6.

UBATTAN EKME 81
yordu. Stalin partinin, S o v y e t l e r ile G e i c i H k m e t arasndaki yakn ilikiden dolay ne Geici H k m e ' i d e v i r m e y e y n e l i k bir e y l e m e

g i r i e b i l d i i n i , n e d e o n u d e s t e k l e y e b i l d i i n ! , n k e m p e r y a l i s t bir h k m e t o l d u u n u belirttikten sonra, y l e d e v a m e d i y o r d u : Parti, bar sorununda S o v y e t l e r ' i n G e i c i H k m e t z e r i n d e bir b a s k p o l i t i k a s u y g u l a m a s n o u n l u k l a k a b u l etti, fakat p r o l e t a r y a v e k y l l n d i k t a t r l n e i l i k i n e s k i s l o g a n d a n y e n i s l o g a n a , iktidar S o v y e t l e r ' e s l o g a n n a g e i l m e s i iin h e m e n bir karar a l m a d . B u y a r m y a m a l a k p o l i t i k a , S o v y e t l e r ' e , s o m u t b a r sorunlarnda G e i c i H k m e t ' i n e m p e r y a l i s t z n meydana karmasn ve bylece, ortadaki sorunlar bu zden arndrab i l m e s i n e frsat v e r m e y i a m a l a y a n bir p o l i t i k a y d . Fakat s o n d e r e c e y a n l bir t u l u m d u bu. n k p a s i f i s h a y a l l e r b e s l i y o r , s a v u n m a c l n e k m e i n e y a s r y o r v e k u l e l e r i n d e v r i m c i a y a k l a n m a s n g i z l i y o r d u . B u y a n l tutu m u d i e r parih y o l d a l a r l a birlikle ben d e b e n i m s e d i m v e b u n d a n ancak N i san ortalarnda Lenin'in tezlerini kabul e d i n c e t a m a m e n k u r t u l d u m . " nandrc o l m a k t a n u z a k bir kanttr bu ve a s l n d a tam bir kafa k a n -

k l l n n s o n u c u o l a n bir e y i iyi n i y e t l i l i e y o r m a k t r . F a k a t P e l r o grad'da 1917 M a r t b o y u n c a tutarl bir B o l e v i k p o l i t i k a o l u t u r m a y a

a l a n b u insanlar a n l a y l a k a r l a m a k m m k n d r . R u s d e v r i m i n i n bir burjuva d e v r i m i n d e n b a k a bir e y o l m a d v e o l a m a y a c a g r n

henz hi k i m s e tartmyordu. Politikann m u a k a ayak uydurmas gere ken s o m u t ve kabul g r m rei b u y d u ite. p h e s i z , burjuva bir

h k m e t o l a n G e i c i H k m e ' i h e m e n r e d d e t m e k y a d a iktidarn e s a s itiba riyle proleterlerden oluan Sovyetler'e gemesini istemek, hele

" d e m o k r a t i k ' ' bir b a r a r a y n k n a y a r a k i s a v a v e m i l l i b o z g u n c u l u u salk v e r m e k iin bu e r e v e iinde inandrc bir s e b e p bulmak gt, imknsz d e n e m e y e kalkmakt bu. a k n u k l a b a k a n taraftarlarnn

gzleri nnde bu e r e v e y i krmak Len'e dyordu.

L e n i n ' i n 3 N i s a n 1917 a k a m P e t r o g r a d F i n l a n d i y a g a r n a g e l i i e n a z drt grg tan tarafndan anlatlmaktadr.18 M e r k e z k o m i t e s i R u s y a

17. Stalin, Soneniya, c. VI, s.333-4. 18. Izvesiya, 5 Nisan 1917; A.liyapnikcv. Scnnadlsaiyi God, c. Uf (1927), s.2579; Raskolnikov, Prolelarskaya Revolyutsiyo, N o . 13, 1923, s.220-6; N.Suhanov, Zapiski o Revolyutsii, (Berlin. 1922), c. 111. s.14-15. liyapnikov'un anlattklarnda, karsdsma treninin dzenleni, in de balca rol kendisinin oynadn belirtmek ve Karnene v'i dlamak istedii grlyor; Raskolnikov ise aslnda sradan bir Bolevik ti. Suhanov, ok geveze olmasna ramen, Menevik eilimli parlak bir yazard ve devri min dardan grnn en canl ve ayrntl bu" ekilde anlatmt. Krupskaya, Memo ries of Lenin't, c, II (Ing. ev., 1932), s.211, Beloostrov'daki karlamay anlatr.

82

tNSAN VE ARA

brosunu temsil eden liyapnikov ynetimindeki bir grup, BeloostroVda (Peirograd'dan n c e k i son i s t a s y o n ) Lenin'i karlad. Lenin trende, liyapnikov'a "parti sorunlar hakknda... Pravda'da milli savunmaya d nn sebepleri hakknda, u ya da bu yoldan tulumu hakknda" sorular yadrd. Lenin'i, Petrograd'a geliinde merkez komitesi ve Petrograd parti komitesi yeleriyle Pravda yaz kurulu karlad. Aralarnda K a m e n e v de vard. Lenin, "Pravda'ya u ualar yazdklarnz nedir yle? Makalelerinizden bazlarn grdk, ak syleyeyim, hakknzda iyi eyler konumadk" diye tali] la azarlad Ka'menev'i. Aleksandra Kollontay'n sunduu iek buke tini Lenin nasl tayacan bilemedi ve grup, n c e d e n imparatorluk bek leme salonu olan yere doru ilerledi. Lenin orada, Petrograd Sovyeti ba kan ekidze tarafndan resmi olarak karland. ekidze, "devrimimizi" sa vunmak iin "btn demokrasi saflarnn sklaun" grmek umudunu, dikkatlice seilmi birka cmleyle dile getirdi. Lenin, darda bekleyen ka labala s e s l e n m e k iin partili gruptan biraz uzaklat: " S e v g i l i yoldalar, askerler, denizciler ve iiler," ahsnzda "muzaffer Rus devrimini selam lyorum" diyen Lenin, "emperyalist yama ve lalan sava"nn btn Avru pa'da i savan balangc olduunu belirterek szlerini y l e tamamlad: B u g n deilse yarn; tm A v r u p a emperyalizminin kmesi her an bekle nebilir. Sizler tarafndm gerekletirilen Rus devrimi, bu sreci balatt ve yeni bir devrin balangc oldu. Yaasn dnya sosyalist devrimi. 1 ' Suhanov'un belirttii gibi, ekidze'nin konumasna bir cevap deildi bu. "Rus devrimi'nin, destekleyen ya da bizzat iinde yer alan herkesin kavrad i e r i i ' n e " de uygun dmemiti bu konuma. Lenin konumutu ve ilk szleri burjuva devrimine deil, sosyalist devrime ilikin olmutu. Gar meydannda Bolevikler'in bir kitle gsterisiyle karlad Lenin, parti bayrann dalgaland, gsterinin bam eken zrhl bir arabann iinde ayakta duruyordu. C o k u n kalabala ayn eyleri syledi-ve ayn gnn akam parti g e n e l merkezinde partili dinleyiciler n n d e iki saat boyunca konutu. Bu szler karsnda, dier parti nderlerinin gittike ar tan aknln br grg tan on yl sonra y l e anlatmtr: Raskolnikov ve Zalejski (ProUarskaya ftnolyuttiya. No. 13. 1923. J.I55), Koltonuy'n karlayanlar arasnda bulunduunu belirtmilerdir ilk tutanaklarn herhangi bi rinde, yolculan karlayanlar arasnda liyapnikov, Kamenev ve Kollontay'dan baka tannm Bolevikler'den birinin ad gememektedir. 19. ekidze'nin konumas 5 Nisan 1917'de Uvtstiya'd yaymland. Lenin'in konumas ise verilmedi, bu da, Lenin'in. ekidzc'den sonra deil, nce konutuunu dndryor.

UBATTAN EKME S3
Vladimir Ilyi g e l e c e k ve merkez komitesinin R u s y a brosunu, zellikle. G e i c i H k m e t e kar u z l a m a z , d m a n c a bir tutum alm o l a n y o l d a M o l o o v ' u uyaracak!!. B e k l e n e n buydu. O y s a l a m tersi o l d u . H e r k e s i n i i n d e llyi'e en yakn denin Molotov olduu grld.
30

Ertesi gn Lenin'in kz kardeinin evinde ve Pravda'mn yayn merkezinde baka tartmalar oldu 2 1 ; Lenn leden soma Sovyet'in oturumlarnn yapld Tauride saraynda, Bolevikler, Menevikler ve bamszlardan oluan sosyal demokrat bir topluluk nnde konutu. Grlerini zeedii nl Nisan Tezleri'ni bu vesileyle okudu lk kez. Bogdanov, "Sayklama, bir delinin sayklamalar bu" diye bararak Lenin'in konumasn kesti; eski bir Bolevik olan Goldenberg, "Lenin, otuz yldan beri bo olan Avru pa tahtna, Bakunin'in tabuna, adayln koyuyor" dedi; ksa bir sre sonra Boleviklere katlacak olan Izvestiya ba yazar Steklov, Lenin'in konumasnn "soyut szlerden" ibaret olduunu, Rusya'daki durumu renince bunlardan ksa zamanda vazgeeceini syledi. Lenin'in konu masna her yandan eletiriler yayordu, konumay sadece KolJontay sa vundu; Lenin cevap hakkn kullanmadan salonu terketti." Ayn akam, Bolevik yneticiler nnde tezlerini tekrar okudu ve bir kez daha yapa yalnz kaldn grd. M Bugnk Devrimde Proletaryann Grevleri balkl tezler, Pravda'mn 7 Nisan 1917 tarihli saysnda yaymland.2* Lenin'in tavrnn kilit noktas ikinci tezdeydi:
Rusya'da u anki h a r e k e t i n e n t e m e l z e l l i i , p r o l e t a r y a n n b i l i n v e r g t l e n m e d z e y i n i n y e t e r s i z l i i s o n u c u d e v r i m i n , iktidara burjuvazinin g e l m e s i ile s o n u l a n a n birinci aamasndan, iktidar proletarya v e k y l l n e n yoksul kesiminin eline v e r e c e k ikinci asama'ys gei olmasdr.

Bundan kan negatif sonu, Geici HUkmet'in ve savaa verdii destein reddedilmesi ve "bu hkmetin, kapitalistlerin hkmetinin, emperyalist olmay brakmasn" isteyen aptalca talebin terkedilmesiydi. Pozitif sonu ise, kitlelere "ti Temsilcileri Sovyetleri'nin mmkn olan tek devrimci hkmet biimi olduu"nun aklanmasyd. Sovyet "burjuvazinin etki20. Prolttarkoya Revolyutsiyo, No.4 (63), (1927), t.157. 21. A.liyipnikov, Stmnadsay God. c. IE (1927), s.264. 2 2 . N.Snhanov. Zapski o Kevolyuu (Berlin, 1922). e. HL j.28-42; Aynca bkz. Lenin, Sointniya, c. XX, s.99. 23. N.Suhanov, Zapiski o Rtvolyus (Berlin, 1922), c. HJ. 1.49-51; Lenin'in bu konudaki gzlemleriyle notlan korunmu ve Soineniyt'da (c. XX, s.76-83) yer almtr. 24. A.g.e., e. XX. s.87-90.

84 JNSANVEARA sinde kald" srece, yani Bolevik olmayan bir ounluu erdii srece, bu kitleleri eitme almas partinin balca greviydi. Ancak ama akt: Parlamenter bir cumhuriyet deil ii Temsilcileri Sovyetleri'nden sonra tekrar buna dnmek bir adm geri atmak olurdu btn lkede, tabandan tava na ykselen bit ii. Yoksul Kyl ve Kyl Temsilcileri Sovyetlerinin cum huriyeti. Lenin kitlelerin eitilmesi sayesinde, Bolevikler'in Sovyet'te ounluu salad ann, devrimin ikinci aamasna, sosyalist aamaya gei an ola can ima ediyordu. Bu ma, btn topraklarn kamulatrlmasn ve byk maliknelerin, Sovyet denetiminde rnek iftliklere dntrlme sini, mevcut bankalarn bir milli banka inde btnletirilmesini (banka larn millileirilmesinin daha yumuak bir ifadesiydi bu) neren ekonomik tezlerde de srdrlyor ve u nc nokta ekleniyordu: Acil grevimiz sosyalizmin "balatlmas" deil, sadece ii Temsilcileri Sovyeti'nin sosyal retim ve rnlerin datlmas stnde denetimine acilen geitir. Tezler, parti programnn gzden geirilmesine, partinin adnn "sosyal de mokrat" yerine "komnist" olmasna ilikin nerilerle ve bir devrimci En ternasyonal yaratlmas talebiyle sona eriyordu. Lenin'in ihtiyatl szlerinde, pratikte sosyalizme geiin kesinlikle hangi anda olaca konusunda bir belirsizlik vard; ancak bu geiin temel hedef olduu konusunda hibir pheye yer brakmyordu; hemen atmaya yol aan nokta da bu olmutur. Tezlerin yaymlandnn ertesi gn Pravda'a, yaz kurulunun aklamas olduu anlalan bir yaz yer alyordu. Kamenev imzal bu yazda tezlerin, sadece Lenin'in "kiisel grn" yanstt be lirtildikten sonra yle deniyordu: Lenin'in izdii genel ema bize kabul edilebilir grnmyor; nk bu ema burjuva devriminin tamamland varsaymndan hareket etmekte ve bu 15 devrimin hemen bir sosyalist devrime dntrlmesini istem ektedir. Ayn gn Petrograd parti komitesi Lenin'in tezlerini tartarak 13 kar oyla reddetti, iki ye lehte oy kullanm, bir ye ekimser kalmt. 7 * 14 Nisan 1917'de "btn kenti kapsayan" Petrograd parti konferansnda ve bu larihen on gn sonra yaplacak olan Tm Rusya konferansnda da eletirilere gs germek gerekiyordu. Bu arada, Lenin Pravda'a kan yeni bir makalesinde
25. Lenin'in (oplu ese H erinde tekrar b i s dm tin Soinenya, c. XX, s.607-8. 26. Pervyi Legal'niyi PK Boievikov 11927}. s 83-8.

UBATTAN EKME 85 ve ikincisi ancak birka ay sonra yaymlanabilen iki kitapkta grlerini gelitiriyordu. Lenin'in tahliline gre, "ikili iktidar" birbirinden a y n iki hkmet eklinde ortaya kyordu: Geici Hkmet burjuvazinin hkmetiydi; Sovyetler ise, "proletarya ve (asker niformas iindeki) kyller" 3 7 ta rafndan kurulmu bir diktatrlkt. Madem ki iktidar bir kez bu ikili oto riteye devredilmiti, gerekli btn burjuva demokratik reformlar henz gerekletirilmemi de olsa, "sadece bu lde" olmak zere, "burjuva devriminin ya da burjuva demokratik devrimin tamamlanm olduu doruydu; "proletarya ve kylln devrimci demokratik diktatrl gerekletirilmiti". Lenin bir dipnotunda ihtiyatl bir dille, "belirli bir tarzda ve belirli bir dereceye kadar" 2 8 diye ekliyordu. Durumun zellii, Geici Hkmet'in burjuva ktidar le Sovyetler'in (fiili deilse bile po tansiyel) devrimci diktatrlnn "i ie gemi" (Lenin, bu kelimeyi birok kez kullanmtr) olmasyd. Gelecek, burjuvaziyle proletaryann kyl kitleler iin mcadelesine bal olacakt. 2 9 u anda, "burjuvazi ile kyllk arasndaki" snf ibirlii olgusu belirleyiciydi; Sovyetler, Menevik gr tarafndan da kabul edildii gibi, "burjuva hkmetinin bir eklentisi" idi henz. Ama eer kyllk topraklan kendi hesabna ele geirirse (bunun snfsal terimlerle anlam, kylln burjuvaziden aynlp devrimci proletarya ile ittifak iine girmesi; siyasi terimler ile anlamysa, Bolevikler'in Sovyetler'de ounluu salamasdr) "o zaman bu, burjuva demokratik devrimin yeni bir aamas olacakt" 3 0 . Lenin'in ileri srd bu gl nerme, laf yanda kesip, aka sylemese de bir kez daha sosyalizme geii ima ediyordu. Geici Hkmet'in devrilmesi talebini hl olgunlamam bir slogan olarak gryor, fakat "ikili iktidar"n iki kamptan birinin zaferi ile sonulanacak mcadelede geici bir aamadan baka bir ey olamayacam belirtiyordu. "Bir devlette iki ikti dar bir arada variamazdibirlii konusundaki Menevik gr hibir sonu vermeyecekti. Sovyetler, er ge ya Geici Hkme'i devirecekler ya da kendileri yok olup gidecekti. Petrograd parti konferans Tm Rusya parti konferansnn bir tr genel provas gibiydi, yle ki sorunlar ayn taraflarca nce kk, sonra daha
27. Lenin, Soneniya, c. XX, s.94. 28. A.g.e., c XX, s.100-1. 29. Lenin birka ay sonra yle yazyordu: "Kyll ii snfnn sosyalizme mi gtrecei, yoksa liberal burjuvazinin kapitalizm ile mi uzlatraca sorunu, Rus ya'nn siyasi tarihi boyunca hep tartlmtr, son yirmi ylda yaplan da budur." (.A.g.e.. c. XXI, s.109-10.) 30. A.g.e., c. XX. s.102-3. 3 1 . A.g.e., c. XX, s . U 4 ,

86

N S A N VE A R A

byk bir topluluk nnde iki kez tartlm oldu ve ayn sonulara ulald. Tanmalar, Lenin'in parti zerindeki gcnn ne kadar byk olduunu bir kez daha gsterdi. Onun bu gc, konuma sanatndaki us talndan deil, dununu derinlemesine kavrad izlenimini veren uzak grl, keskin iarimaclmdan ileri geliyordu. Petrograd konferansnda bir delege, "Lenin'in geliinden nce, tm yoldalar karanlkta el yordam ile yryorlard" 3 1 demiti, Nisan Tezleri'nin okunmasna geilmeden nce, Peirograd'daki tm ileri gelen Bolevik nderlerin kabul ellii politikann tuiarl bir savunmasn yapan sadece Kamenev oldu. Hkmeti devirmek diye yorumlanabilecek her eye Kamenev iddetle kar ktndan, temel sorun, partinin Lenin'in nerdii gibi, iktidar Sovyeler'e devretmek iin mi alaca, yoksa Kamenev'in istei dorultusunda Geici Hkmet zerinde Sovyetler aracl le "son derece uyank bir denetim" mi uygula yaca sorusunda dmlendi. Belirleyici olan son oylamada, Kamenev'in nerisi 6 lehte ve 9 ekimser oya kar 20 oyla reddedildi. 33 Tm Rusya parti konferans (parti tarihine "Nisan konferans" diye gemitir) bir hkmet krizinin glgesinde, on gn sonra yapld. Mlyukov. ar hkmetinin itilaf Devletlerine kar btn ykmllklerine bal kalacan belirten S Nisan tarihli notas iddetli proiestolara yol atndan istifa etmek zorunda kalmt. Konferansta Lenin lehine daha da kuvvetli bir hava esiyordu. Stalin ksa, Zinovyev ise uzun bir konumayla Kamenev'e kar Lenin'i destekledi. 3 4 Lenin belli bir noktada her ne kadar Geici Hkmet'i devirmek gerekliyse de, "bunun hemen ya da normal anlarda yaplamayacam" 3 5 syleyerek Kamenev'e bir zeytin dal uzatt. Balca kararlar 150 delegenin ezici ounluuyla kabul edildi. Konferans sadece 7 ekimser oyla, Geici Hkmet olgusunun, Rusya'nn savaa katlnn emperyalist niteliinde "hibir eyi dei srmediini ve deitiremeyeceini", "savaa katlm btn lkelerde tm devlet ikti darnn devrimci proletaryaya devredilmesi iin" allacan karara balad. Bunun ardndan, 3 delegenin kar, 8 delegenin ise ekimser oy kul land bir karar alnd. Bu karar, Geici Hkmel'in, "burjuva ve byk toprak sahipleri kar devrimi" ile "aka ibirlii" yapmasn knyor, "tm devlet iktidanmn derhal i ve Asker Temsilcileri Sovyetleri'ne ya da
32. Sdmoya ('Aprel'skaya') Vserosiikaya i Pettogradskaya Objegorodskaya KonferenUii RSDRP (B), (1934), t . l l . 33. A.g e s.29. 34. A g.e.. 1.87. 89-91; Stalin, Soinenya, c. HL s.48-9. 35. Std'iKiya (Apretskaya'j Vtrotsiukaya Pttrogra/Ukaya Obfegorodskayak Konferenlii RSDRP (B), (1934) s.97-8. Lenin, Soinenya, c. XX. s.253.

UBATTAN EKME 87 (yerel zynetim organlar, kurucu mecls, vb. gibi) dorudan doruya halk ounluunun iradesini dile getiren dier organlara devredilmesini" salamak iin, "krdaki ve ehirlerdeki proleterler" arasnda aktif hazrlklara balanlmasn istiyordu. 36 En ciddi muhalefet, "gncel durum" tahlili ieren karara kar yapld; nk uzun zamandan beri yakn hedef olarak, bir bur juva devrimi kavramn benimsemi olan parti, Lenin'in nerdii politikay kabul etlikten sonra bile, devrimin sosyalist aamasna geii iln etmeyi bir trl gze alamyordu. Bu karar, "sosyalist devrimin ileri lkelerde hi phesiz varolan objektif artlarnn ortadan kalkmadn, savan varlnda daha da olgunlatn ve son derece hzl bir biimde olgun lamaya devam edeceini"; "Rus devriminin, savan kanlmaz bir sonucu olarak patlak verecek proleter devrimlerinin ilkinde sadece bir ilk aama olduunu; ve farkl lkelerin ilerinin giriecekleri ortak eylemin dnya sosyalist devriminin en btnlkl biimde gelimesi ve kesin baars" in biricik gvenceyi oluturduunu duyuruyordu. Karar daha sonra, eski bir gr tekrar dile getirerek, "sosyalist dnmn" hemen ger eklemesi Rusya'da her ne kadar mmkn deilse de, proletaryann yine de burjuvaziyi desteklemekten vazgemesi ve burjuva devriminin tamamlan mas iin zorunlu somut reformlarn baarlmasnda nclk etmesi gerek tiini sylyordu. Bu karar 39 aleyhte, 8 ekimser oya kar sadece 71 oy ounlukla kabul edildi. 57 Sadece Rkov'un ortaya att u soruya ise kimse cevap vermemiti:
S o s y a l i s t devrim gnei ne zaman, nerede doacak? i i n d e bulunduumuz sarlarda v e b i z i m hayat, s t a n d a r d m z l a s o s y a l i s t d e v r i m e k a l k m a n n b i z e d m e d i i n i s a n y o r u m . N e bunu g e r e k l e t i r e c e k g c m z var, n e d e b u n u n S objektif artlar".

Pek yakn bir devrimci eylemi dile getirmemesine ramen, "tm iktidar Sovyeer'e" slogannn Nisan konferansnda kabul edilmesi, Bolevik dev rim emasna ilk kez somut bir ierik ve anayasal bir grnm veriyordu. Lenin'in 1905'te Sovyetler'e kar taknd olduka kaytsz tutum, Sov yetler'in halk kidelerinin harekete geirilmesinde etkili ve baarl olmas, hatta ykllarndan sonra bile saygnlklarm yiirmeyileri karsnda deimiti. Lenin, 1906 Bahan'nda Sovyetler'i, "devrimci iktidarn yeni
36. VKP (B) V Reolyulsyak (1941), c. I, i.226-9. 37. A.g.e., c. 1. i.236-7. 38. Std'mayo ('Aprel'skaya') Vserossiikaya i Pttrogradskaya Obaigorodikaya Konftrensii RSDRP (B), (1934), s.93. Konferans ayn zamanda dokuz kjtlik yeni bir merkez komitesi seti: Lenin (14 oy), 2inovyev (101 o y ) . Stalin ( 9 7 c y ) . Kamncv (95 oy), Milyuin, Nogin, Sverdtov, Smilga, Federv (A.g.e., s.190).

88

LNSAN VE A R A

organ lan" olarak gsteriyordu:

Bu organlar, s a d e c e ve s a d e c e , halkn devrimci k e s i m i tarafndan kuruldu lar: lm y a s a v e tzklerin d n d a , h a l k n saf yaratclk g c n n e s e r i o l a rak, halkn b a m s z e y l e m i n i n bir g r n m olarak, t a m a m e n d e v r i m c i bir tarzda kunildular". M

Bu yzden Sovyetler, Lenin'in proletarya ve kylln devrimci demokra tik diktatrl kavramna bir yaknsama saylabilir ve "bir Geici Hkmet'in de facto balangc" 4 0 olarak kabul edilebilirdi. Fakat sonraki gericilik ve ylgnlk dnemi boyunca Sovyetler unutulmaya yz tutmu ve parti ii tartmalarda onlardan pek az sz edilir olmutu. Lenin Ocak 1917'de isvireli dinleyiciler nnde190S devrimi konusunda yapt uzun konumasnda Sovyeer'e yalnzca drt cmlede deinmi, yine de baz blgelerde "gerekten yeni bir devlet iktidar gibi i grdklerini" 4 1 teslim etmiti. Sonuta, Petrograd Sovyeti'nin ubat 1917'de yeniden diriliinin, sa flarnda Menevikler'in ar basmasndan tr, bakentteki Bolevik grup iinde ilk anda byk bir cokunluk yaratmam olmas anlalabilir bir eydi. 26 ubat'ta yaymlanan ilk Bolevik bildiride Petrograd Sovyeti'nden sz edilmedi bile. Bu noktada Marx ile Lenin atasnda ilgin bir benzerlik var; Marx'in "proletarya diktatrl", ilk ortaya aln izleyen yirmi yl boyunca, yani Marx, ounluu yanda olmayan insanlar tarafndan ya ratlm ve balangta iten ie pheyle bakt bir kuruluta, Paris Komnnde bu diktatrln somutlatn kefedinceye dek bo, soyut bir kavram olarak kald. Lenin, kendi devrim teorisinin esasn, daha Sov yetler'in sz edilmeden nce gelitirmiti; parti d olan, daha kts bir Menevik ii o l a n ilk Petersburg Sovyeti'ne kar Lenin'in taknd tutum, Marx'in Paris Komn karsndaki tutumu kadar kukucuydu. Bu nunla beraber 1905'te otokrasiye meydan okumada doruk noktasna ulaan Sovyetler, 1917 Baharnda Lenin'in hayal ettii devrimci iktidarn mukad der koruyucular oldular. Mart 1917'de svire'den yazd Uzaktan Mektuplana ilkinde (Petrograd'a geliinden nce yaymlanm tek mektuptu bu) Lenin Petrograd Sovyeti ni "proletaryann ve ehirlerdeki, kylerdeki tm yoksul halkn karlarn temsil eden yeni, henz nispeten gsz, gelimemi ve gayri resmi bir ii hkmeti" olarak selamlyordu; bu gr, Lenin'in de farketii gibi, durumun, "devrimin ilk aamasndan
39. Lenin. Soneniya, c. DC, s.116. 40. A.g.e.. c. X. S.18. 41. A.g.e., c- XIX, S.3S3.

 U B A T T A N EKIMI-:

ikinci aamasna geilmek" 4 1 zere olduunu gsteriyordu. Yeni "tm iki dar Sovyetler'e" sloganna aka balantl bu gei; aamasn kabul eden Nisan Tezleri'nin yolu bylece alm oluyordu. Lenin'in Sovyelcr'in "1871 Paris Komn ile ayn trde bir iktidar" olduunu iln edii tam bu sradadr; bu iktidarn kayna, "nceden bir parlamento tarafndan grlp kabul edilen yasalar deil, fakat halk kdelerinin dorudan doruya aadan gelme inisiyatifi, yaygn deyile iktidar dorudan 'gas6etmesi"'ydi' J . Lenin bylece Marx'la kendisi ve Sovyet ile komn arasnda grkemli bir ba kuruyordu. Sovyeder sadece "devrimci demokra tik diktatrln" gereklemesi deil; tpk komn gibi Marksist proletar ya diktatrlnn de bir n telirisiyj. 44 Bununla beraber, partinin tutumu bir noktada belirsiz kalmt. 1903'e kabul edilen ve 1917'de henz deimemi olan parti programnn sonu blm, "tm halk tarafndan seilmi bir kurucu meclisi" gerekli gr yordu; 1905'teki tm Bolevik nc parti kongresi de bir kez daha "devrim yoluyla tek dereceli, genel ve gizli oyla bir kurucu meclis olu turulmasn" tasarlamt. 4 ' Aslnda Lenin, bir kurucu meclisin "hemen gerekleeceine" inananlarla alay ediyor ve "silahl ayaklanma olmadan, kumcu meclisin bir hayal, bo bir laf, bir yalan ve Frankfurt parlamentosu gibi bir lafazanlk kulb olacam" 4 4 sylyordu. Bununla beraber, esas itibariyle burjuva demokratik bir nitelik tayan bu kurum, Lenin'in devrim emasnda ba yeri utmaya devam etli. Nisan 1917'de, parti programndaki bu maddeye, burjuva devriminin henz uzakta grnd bir dneme ait
42. Lenin, Soinemya, c. XX, s.18. 4 3 . A.g.e., c. XX, s.94. Ayn benzerlik daha uzun yaymlanmt {A.g.e.. c. XX, 1.107). ProltiartiuXn Temmuz 1905'teki u y u m d a Lenin'in sonszuyle birlikte yaymlanan ve yazan bilinmeyen br makalede de bu benzerlie deimImifi (A.g.e., c. vni, s.467-70). Lunaarski uzun bit sre sonra, 1905'in son gnlerinde "Paris Komn'nn en iyi geleneinin" Petersburg Sovyeti'nde "yeniden canlandm" grmenin Lenin'i nasl heyecanlandrdn VE "Rusya'y balan baa e n c e Iji, ardndan i ve Kyl Temsilcileri Sovyelen t donatmann komnn. Marx'in da onaylad en nemli siyasi planlarn gerekletirmek olduunu" s y l e d i i n i hatrlamt. (Protelarskaya Revolyutsiya, N o . 11 (46), 1925, s.56-7) Fakat, Lenin'in lmnden sonra kaleme alnm bu szlerin, ada tanklar tarafndan dorulanmas gtr. 4 4 . Lenin'in bir keresinde, Paris komnnden hkm verircesine, "demokratik bir devrimin e l e n y l e l o t y a l i i bir devrimin elerini birbirinden ayrdedemeyen" ve "cumhuriyet uruna mcadele eimenin grevleriyle sosyalizm uruna mcadele etmenin grevlerini birbirine kannran" bir yap diye bahsetmi olmas ilgintir (Soinenya, c. VTH, S.81). 45. VKP (B) V Retelyutsiyak (1941), c. I, s.45. 46. Lenin, Soinenya, c. VHJ, s.195, 242.

90 NSAN VE ARA olduu ve ubat Devrimi'nin patlak vermesiyle hkmn yitirdii seklinde bir itiraz getirmek mmknd. Fakat bu kant hibir zaman kullanlmad, nk hi phesiz ne Lenin ne de h e l e taraftarlar burjuva devriminin tamamlanm olduunu kabul etmeye hazr deildi. Nisan konferansnda alnan karar, hem Sovyetler'! hem de kurucu meclisi, grnte aralarnda hibir fark gzetmeksizin, ktidarn potansiyel koruyucular diye belirt miti; 1917 ubatndan Ekim'e kadar olan dnem boyunca Bolevikler dier btn Sol gruplarla ortak olarak, srarla bir kurucu meclis talebinde bulundular; ve "tm iktidar Sovyetler'e" slogan ile bu talep arasnda tu tarszlk grmeden, Geici Hkmet'in kurucu meclisi toplantya a rmakta ar davranmasn yermekten geri kalmadlar. Bu tutarszlk ya da iki talep arasnda bir tercih yapamay kkenlerine dek incelenmi ol sayd, Nisan Tezleri konusunda parti iinde ortaya kan o ilk an lamazlklar aydnla kavuturulabilirdi. Bununla beraber, o srada bu tu tarszlk bir gr ayrln deil, akmakta olan devrim srecinin nitelii stnde, Lenin dahil btn parti nderleri arasndaki kararszl ve grlerin akla kavumamln yanstyordu. Durumu ancak olay larn gelimesi akla kavuturacaku. Nisan konferansndan itibaren, siyasi satrantaki her hamle Bol evikler'in lehine alyor ve sanki Lenin'in en cretli hesaplarn bile hakl karyordu. Milyukov'un 18 Nisan tarihli notas, Bolevikler'den ok, bir yandan barn i sava ve milli bozgun sayesinde salanaca eklindeki Bolevik politikay reddederken, dier yandan "emperyalist" ni yetlerden vazgeilmesi, "demokratik'' bir barn gerekletirilmesi iin he men aba gsterilmesi eklindeki umutlarnda srar eden lml Sovyet de legelerinin yzne atlm bir lokal oldu. Milyukov'un istifas hkmetin devrilmesini getirdi, tik Geici Hkmette tek sosyalist bakan Kerenski'ydi. Konumunun belirsizlii, dier bakanlarn uygulamalarndan sorum lu.tutulmamak iin yapt sk giriimlerle aa kmt. Mays ay banda, yeni bir hkmet kuruldu. Bu hkmette Lvov babakan olarak kalmasna ramen, Sovyet'i temsilen 6 sosyalist bakan yer alyordu; SD'ler 2, Menevikler 2 ve bamsz sosyaliser 2 temsilci bulunduruyordu. Aka grlyordu ki bu yeni dzenlemenin amac, hkmet zerindeki denetimini gelitirerek Sovyet'in gcn ve itibarm artrmakt. Sonu ta mamen farkl oldu. Burjuvazinin ve eski devlet memurlar snfnn ege menliindeki ynetim aygtnn etkisinden kurtulamayan, mttefikleri ta rafndan iyice sktrlan ve bir trl zlemeyen demokratik bar sorunuyla kar karya kalan yeni hkmet, savan sona ermek zere

UBATTAN EKME 91 olduuna dair bir gvence istemekte gittike daha fazla ayak direyen asker lerle iileri tatmin edebilecek pek az ey yapabiliyordu. O zamana kadar Sovyet, burjuvaziye kar iilerin karlarm savunan bir sosyalist partiler koalisyonu olmutu. imdi gl bir ekilde temsil edildii bir burjuva hkmetini hrpalamakla" iilerin gznde itibar kazanamazd artk. 47 SD ve Menevik partilerde sosyalist bakanlar destekleyenlerle eletirenler arasnda ayrlmalar bagsterdi. Hepsinden nemlisi Bolevikler imdi, gsz bir burjuva-sosyalist koalisyona katlmakla kendini ypratmayan ve ne pahasna olursa olsun ak seik bir ban politikas gden tutarl tek par ti olarak kalmt. imdi Bolevikler iin, askerler ile iilerin byk ounluunun gvenini kazanmalarna ve Sovyetlerde stn g haline gelmelerine imkan veren bir sre balamt. Mays ay banda nemli bir olay daha yaand. imdi gittike anan saylarla lkeye geri dnen srgnler arasnda Troki de vard. Birleik Dev letlerden gelen Troki, Britanya makamlannca be hafta alkonulduktan sonra Petrograd'a ulamt. Geldiinin ertesi gn Petrograd Sovyeti'nde konutu ve ilk 1905 Sovyeti'nin nemli ahsiyeti olarak itiban, onu bir anda gelecein nderlerinden biri haline getirdi.'18 Troki, (daha ok Mejrayonka diye bilinen), Perograd'da 1913'ten beri faaliyet gsteren ve hem Bolevikler hem de Menevikler'e kar bamszln iln etmi "birleik sosyal demokratlar" adl kk bir sosyal demokrat gruba katld. Mizac ve ilek zeks, gemile btn parti yneticileriyle bozumasna neden olmutu. Fakat imdi eyleme susayan Troki hem SD'lerle Menevikler'], hem de Lenin'in arsna cevap vermekte tereddt etmi yreksiz Bolevikler'i kmsedii iin, devrim sahnesinde tek eylem adam olarak Lenin'i gryordu. Petrograd'a geldii andan itibaren, bir birlemenin gerekleecei aka belli olmutu. Nisan konferans, "gerekten enternas yonalizme bal btn gruplar ve harekeer arasnda bir yaklamann ve b i r l i i n " 4 ' nemini kabul etmiti. Lenin 10 Mays 1917'de Mejrayonka'nm bir toplantsna bizzat katlm, onlara Pravda'nm yaz kurulunda ve parti kongresini hazrlamakla grevli organizasyon komitesinde yer al malarn nermi ve ayn nerinin Martov'un "enternasyonalist" Menevikler grubu iin de geerli olduunu sylemiti. Lenin'in o dnemle
47. Hkmetten ayrldna piman olan Myukov ineleyici bir dille "lml sos yalistlerin, burjuvazinin terketti burjuva demokrasisi ilkesine sahip ktklarm" be lirtiyordu (P.N.Milyukov, Istoriya Vtoroy Russkoy Revolyuts (Sofya, 1921), c. I, S.57. 4 8 . Revolyutsiya 1917 goda, e. H (Der. N.Avdeev, 1923), s.108. 49. VKP (B) V Rezotyutsyak (1941), c. 1, s.234. i-2.

92 NSAN VE ARA ilgili notlarna gre Troki, "Bolevizm kendini enternasyonalistletirdii lde" neriyi kabul ettiini sylemi, fakat marur bir tavrla eklemiti: "Bolevikler kendilerini Bolevik olmaktan kardlar, ben de kendime Bolevik diyemem. Birbirimizden Bolevizm'i kabul etmemizi istemek imknszdr" 5 0 . Toplant hibir sonu vermedi. Aslnda eski genel uzlama eilimine bal kalan Troki, gruplarn eit haklarla ve yeni bir ad altnda birlemesini istiyordu. Lenin'in ise kendi yaratm olduu aygt gsz brakmaya ya da sulandrmaya hi niyeti yoktu; partinin stnln ve annmtln yitirmemesi zorunluydu. Bekleyebilirdi Lenin.

1917 yaz Petrograd'da srekli konferanslarla geen bir dnem oldu. Mays'taki Tm Rusya Kyl Kongresi SD'lerin stnlnde geti ve kongre kesin bir biimde Geici Hkmet'in desteklenmesini kabul etti. t e yandan, ayn ayn sonunda yaplan Petrograd fabrika iileri konferans, Bolevikler'e ounluk salayan ilk temsili rgt olmutu; sonraki geli melerin bir n habercisiydi bu. Haziran banda lk Tm Rusya Sovyetleri Kongresi yapld. Oy hakkna sahip 822 delegenin 285'i SD, 248' Mene vik ve 105'i de Bolevik'ti. 150'ye yakn delege eitli kk gruplardand ve 45' partisizdi; bu durum, birok Sovyet'in uzak blgelerdeki siyasi uzantlarnn henz kararsz olduunun belirtisiydi. Kongreye Bolevik nderlerin hepsi katlmt. Troki ve Lunaarski, hafta devam eden kon gre boyunca, Bolevikleri tamamen destekleyen "birleik sosyal demokrat lar"! temsil eden on delege arasnda yer alyordu. Kongrenin en dramatik an, ikinci gn Menevik Posta ve Telgraf Ba kan ereteli'nin konumas srasnda ortaya kt; resmi tutanaklarda yle anlalyor: u anda hibir siyas parti, "iktidar bize verin, siz gidin, yerinizi biz ala caz" diyecek durumda deildir. Rusya'da bayie bir parti yoktur. (Lenin, otur duu yerden seslenir: "vardr".)*' Bu ddia ya da tehdit pek ciddiye alnmad. Bolevikler, kongrede kk bir aznlkt ve Lenin asl konumasn yaparken szleri sk sk kesilmiti. Kongre, "tm devlet iktidarnn. Tm Rusya ii Asker Kyl Temsilcileri Sovyeti'ne devredilmesini"" lalep eden bir Bolevik neriyi reddederek,
50. Uninsk Sbornk, c. IV (1925) s.301-3. 51. Pervyi Vserossiiskii S"ezd Sovetov (1930), c. I, s.65. 52. A.g.e., c. I. s.285-9.

UBATTAN EKJM'E 93 Geici Htiklimeie olan gvenini onaylad. Bu kongrenin ald en nemli kararlardan biri de kendine bir tzk hazrlama kararyd. Kongre her ayda bir toplanacakt. Yrtme amacyla "Tm Rusya Merkez Yrtme Komite si" adl bir "merkez organ" kuruldu (Vserossiiskii Tseltrat'niy Ispolnitel'niy Kornitet, ksaltlm: VTsIK}". Bu merkez organnn kararlar, kon greler arasndaki dnemlerde tm Sovyetler iin geerli olacakt. VTsIK yeleri derhal nisb temsil temelinde seildiler: 250 yenin 35' Bole vik'ti. 5 4 Lenin'in, Bolevikler'in iktidar devralmaya kararl olduklarn iddia et mesi. Geici Hkme'e kar bir sava ilnyd v Lenin'in kast da buydu. Koalisyon otoritesini yitiriyordu: Troki'nin "ikili ktidarszlk" 5 5 dedii dnemdi bu. Bundan sonraki adm, Petrograd'daki ii ve askerlerin dncelerini renmek iin bir deneme yaplmasyd. Bolevikler, kendi sempatizanlarn 9 Haziran 1917'de bir sokak gsterisine ardlar, fakat kongrenin buna kar kmas zerine gsteriyi iptal ettiler. Daha sonra biz zat kongre Sovyetler'i desteklemek amacyla 18 Haziran 1917'de byk bir sokak gsterisi dzenledi. Ancak Geici Hkme'e gven dile getirenler bir avu gstericiyi gemiyordu, atlan sloganlarn yzde 90'nn Bolevik olduu syleniyordu." Hkmet, tilaf Devleeri'nn basks altnda Galiya'da byk apta bir askeri saldrya giriilmesini emrettii srada, 3 Tem muz 1917'de, daha ciddi bir halk ayaklanmas balad. Gsteriler drt gn srd ve ok rktc bir hal ald. Parti nderlerinin, kendiliinden patlak veren bir gsterinin sz konusu olduunu ve bunu dizginlemeye gayret et liklerini sylemelerine ramen, bunun, iktidar ele geirmek iin bizzat Bolevikler tarafndan giriilen bir. hareketin balangc olduuna inanlyordu; Lenin ise, "Menevikler ile SD'lerin kk burjuva, kapitalist gdml politikasna" 5 7 hl inanan bir ounluk olduu srece, harekete gemenin imknsz olduunu vurguluyordu. Ne var ki bu kez, hkmet saldrya geti. arlk birlikleri bakente sevkedildi, Pravda kapatld ve nde gelen Bolevik yneticinin tutuklanmas emredildi. Kamenev tu tukland; Lenin ve Zinovyev saklandlar ve Finlandiya'ya katlar. Birka gn sonra, Galya saldrs ar kayplara malolan bir yenilgiyle sonuland; yeni bir hkmet krizi Lvov'un stifasna ve Kerenski'nin
53. 54 55. 56. 57. A.g.e., c. ] ] . s.62,70. yelerin lam listesi iin baknz: A.g.e.. c. n, s.423-426. Troki, Soneniya, c Hl, Ksm I, s.61. Krupskaya, Memories of Lenin, c. It (Ing. ev., 1932), s.225. Lenin, Soneniya, c. XX, s.551.

94

N S A N VE A R A

babakanla atanmasna yol at. Troki ve 4000 kii kadar gcyle Mejrayonka Bolsevikler'e katld 58 ; br dizi yeni tutuklama daha oldu, Troki, Lu naarski ve Kollontay tutuklananlar arasndayd. Temmuz 1917'nin sonun da, Lenin ve dier nderler hl gizlenmekte ya da hapiste iken, Petrograd'da altnc parti kongresi dzenlendi. 1907 Londra kongresinden sonraki ilk kongreydi bu. Bakan Sverdlov'du ve balca siyasi raporlar kongreye sun mak Buharin ile Stalin'e dt. 5 9 Lenin, sakland yerde yazd Sloganlar stne adl bir brorde nasl hareket edilmesi gerektiini gstererek "tm iktidar Sovyetler'e" slogannn kullanlmamasn neriyordu. Bu slogan, proletarya ve kyll temsil eden Sovyeer'e iktidarn bar yoldan devreddmesinin henz mmkn grnd bir urada tasarlanmt. Temmuz karklklarndan beri, burjuvazinin kar devrime soyunduu ve savamaya hazr olduu aka grlyordu; varolan Sovyetler, burjuvazinin aralaryd. Stalin tarafndan, bu konuda ba gsterecek belirli bir muhale fete kar ustaca ynetilen kongre, "tm iktidar Sovyetler'e" slogannn, "devrimin bar yoldan gelimesini ve iktidarn, burjuvazinin elinden ii ve kyllere, kan dklmeksizin devrini ngren bir slogan" olduunu ve imdi kar devrimci burjuvazi tamamen tasfiye edilmedike hibir eyin yeterli olamayacan ilan etli. Nogin, Nisan konferansnda Rikov'un dile getirdii kukuyu sz konusu ederek, lkenin "gerekten iki ayda sosyaliz me hazr hale gelecek kadar srama yapp yapamadn" sorunca Slalin, bir an kuku duymadan, "Rusya'dan, Avrupa 'balayncaya' dek 'beklemesini' ve ancak ondan sonra sosyalist dnme girimesini istemek m nasebetsiz bir ukallktr" ve "Rusya'nn sosyalizm yolunu gsteren lke olmas ihtimali bir tarafa atlamaz" cevabn verdi; Troki'nin 1906'daki tezini kabul etmek demekti bu. Ayn zamanda Stalin, "vakitsiz bir sa vaa" kkrtlmaya kar uyarda bulunuyordu 6 1 nderlerin her biri bir yana
SS. Bu katln zel nitelii sonradan bir tzkle kabul edildi; bu tze gte, Mejrayonka iin belirli bir kdemlilii gerektiren sorumluluklar sz konusu olduunda, kendi rgerinde altklar sre parti yeliinde gemi gibi hesaplanacakt (Bkz. Izvestiya Ctntral'nogo Komitea Komunisteskoy Partit (Bol'sev'tkov) No. 33, Ekim 1921, 1.41). 59. Troki. tutuklanmadan nce, siyasi durum hakknda bir rapor yazmakla grevlendirilmiti. Sonunda bu rapor Buharn tarafndan hazrland (Protokoll S"ezdov Konfreus VKP (B) estoy S'ezd (1927), s.9). 60. Lenin, Soinenya, c. XXI, s.33-8. 61. VKP (B) v Rezolyutsiyak (1941), c. I, s.255-6; Stalin, Soinenya, c. HI, s.174. 186. Stalin, sonradan bu durumdan, Sovyetlerin deerini kmsemekte ok acele etmi olan Len'e kar partinin hakl olduunu vurgulamak iin sz eni (A.g.e., c. VI, s.340-1).

UBATTAN EKME

95

savrulduu ve bizzat parti her an resmen kapatlmakla tehdit edildii iin, kongre sadece yerinde saym oldu. 1917 Austosu'nun balca olay, lkenin durumu hakknda bilgi ver mek iin btn partilerin Kerensk tarafndan Moskova'da bir "devlet konferans"na arlmasyd. eidi rgtleri ve kamu kurulularm temsilen 2000 delegenin katld bu toplant tam bir fiyaskoyla sonuland. Austos sonunda, bu toplantnn ardndan, Sa'dan gelen tek askeri darbe giriimi Komilov syan oldu. Alaka bir giriim olarak kalan bu plan yrmediyse de, btn sol parti ve gruplar iin bir alarm oldu ve tedirginlik yaratt. Hatta Lenin, Menevikler'e ve SD'lere bir uzlama nerdi; burjuva partileriyle ilikilerini kestikleri taktirde Bolevikler onlar Sovyetler'de destekleyecek lerdi. Fakat bu neri hibir sonu vermedi." Menevikler ile SD'Ier Moskova'dakt "devlet konferans"na benzer bir "demokratik konferans" dzenle diler; kurucu meclis toplamncaya kadar meydana gelecek boluu kapatmak amacyla bir "cumhuriyet konseyi" kuruldu ("n-parlamento" olarak ad landrld). O srada Bolevikler'in yldz hzla ykseliyordu. Komilov is yanndan sonra, VTsIK'da Menevikler'in ve SD'lerin egemen olmalarna ramen Bolevikler, Petrograd ve Moskova Sovyetleri'nde ounluu saladlar. Kendi kendilerini terhis eden askerlerin dn lkede toprak ih tiyacn artryor ve kyller yer yer isyan ediyordu. Byk arazileri yamalama olaylar gitgide sklaan bir hal alyordu. SD'Ier hibir ey yap madklar iin itibarlar her geen gn biraz daha azalyor ve her eyi vadeden Boleviklere kar sempati anyordu. Devrimin Lenin tarafndan Nisan Tez lerinde nceden dile getirilmi olan ikinci aamasna geii hakl gs terecek artlar hzla olgunlamaktayd. Lenin'in ilk tepkisi, "tm iktidar Sovyetler'e" slogann yeniden gncelletirmek oldu. Eyll banda yazlan ve 14 Eyll 1917 tarihli 63 Rabo Put'fa yaymlanan bir makalede gerekletirdi bunu. Sonra, sak lanmak zorunda kald yerde sabr tatndan, parti merkez komitesine 12, 13 ve 14 Eyll'de st ste, Bolevikler iin iktidar silahl g ile ele ge 64 irme zamannn geldiini bildiren iki gizli mektup yollad. Eyll or62. Lenin'in bu nerisi, 1 Eyll 191Tde Finlandiya'da yazlan bir makale halini ald; 6 Eyll 1917'de, parti gazetesi Rabo Pul'u yaymlandnda yle bir dipnot eklenmiti: "Belki de bir uzlama nerisi in ok ge kalnmtr. Belki de bar bir gelimenin hl mmkn olduu gnler de gerilerde kalmtr. Evet her ey, bu gnlerin geride kaldn gstermektedir." (Lenin, Soneniya, c. XXI, s.132-6.) 63. A.g.e.. c. XXI, s.142-8. 64. Bolevikler iktidar Almaldr ve Marksizm ve Ayaklanma bal altnda ilk kez 1921'de yaymlanan bu mektuplar Lenin'in topla elerlerinde yer alyor (Soneniya, c.

96 NSAN VE ARA tasnda serbest braklan Troki, Bolevik militanln oda haline gelen Petrograd Sovyeti ne bakan seildi. Btn ay boyunca, Nisan Tezleri konu sundaki lartmalar, yeni ieriklere brnerek tekrarland. Merkez komitesi iindeki ilk atma "demokratik konferans"a kalma konusunda patlak ver di. Kamenev ile Rikov bu toplantya katdmaktan yanayd. Troki ve Stalin toplantnn boykot edilmesini istiyordu. Sonunda katlma karan alnd. Le nin, bu karar sen br dille yerdi ve Troki'nin tutumunu var gcyle destek ledi. 6 5 1917 Eyll sonuna doru gittike sabrszlanan ve kararn vermi olan Lenin, harekt sahasna daha yakn olmak amacyla, Helsingfors'dan Viborg'a geldi. Rabo Pw'ta yaymlanan Kriz Olgunlamtr balkl ksa bir makalesi nceki savlarn, bunlara bir yenisini ekleyerek ele alyordu: Savam lkelerdeki artan kankhn ve Alman ordu ve donanmasnda ayaklanmalann balam olmasnn "dnya apnda bir proleter devriminin eiinde olduumuzu" 6 6 aka gsterdiini sylyordu. Bununla beraber, makalenin en anlaml ksm, yaymlanmak iin deil, merkez komitesi yelerine iletilmek iin yazlm bir dipnotdur. Lenin, merkez komitesi yelerini, nceki uyarlann gz nnde tutmamakla suluyor ve parti saf larnda dilediince ajitasyonda bulunmak iin merkez komitesine istifasn veriyordu: "nk derin inancm odur ki, eer Sovyetler kongresini 'bekler1 ve karmza kan frsat karrsak, devrimi datm olacaz" 67 . Lenin'in savurduu tehdit merkez komitesini br kez daha skntl bir sessizlie itmi grnyor: Lenin'e merkez komitesince cevap verildiine dair hibir kayt yok. Lenin'in bavurduu bu kiisel etki, sregiden uyuukluu ya da phecilii sarsmak iin gerekliydi. Lenn 9 Ekim 1917'de Petrograd'a baka bir kimlik altnda geldi ve ertesi gn merkez komitesinin tarihi bir toplantsna katld. Toplantya katlm olmas ve "ayaklanma sorununa kaytsz kalndn" knamas dengeyi bozmaya yet ti. Merkez komitesi 2 aleyhte oya karlk (Zinovyev ve Kamenev, lk kez byle yenilgi getiren bir ibirliine kalkyorlard) 10 lehte oyla (Lenin, Troki, Stalin, Sverdlov, Uritski, Cerjinski, Kollontay, Bubnov, SokolnXXI, s.193-9). Bu mektuplar 15 Eyll 1917'Je alan merkez komitesinin konuyla ilgili tartmalar Protokoll Centrainogo Komitea RSDRP (1929), s.64-5'te ksaca an latlmtr. Kamenev, Lenin'in nerilerinin reddedilmesi iin urat. ok g durumda kalan merkez komitesi, Kamenev'in nergesini reddetmekle beraber, sorunun tartlmasn da erteledi. 65. Protokoll CentraVnogo Komitea RSDRP (1929). s.70-1; Lenin, Soinenya, t. XXI, s.219, Troki ilk toplantda muhalefet etlii iin Bolevikler n-parlamentodan ekildiler (Troki, Soinenya, c. III, Ksm I. s.321-3). 66. Lenin. Soinenya, c. XXI, s.235-6, 67. A.g.e., c XXI, s.241.

UBATTAN EKME 97 kov, Lomov) silahl ayaklanmaya hazrlanmaya ve bunu gerekletirecek bir "siyasi bro" oluturmaya karar verdi. Bu "politbro" (ki ilerde srekli bir kurum haline gelecek eyin ilk ekirdeiydi) yedi kiiden oluuyordu: Lenin, Zinovyev, Kamenev, Troki, Stalin, Sokolnikov ve Bubnov.** Ka rar aleyhinde oy kullanm iki kiinin yrtme komitesinde yer almas, o donemde parti nderleri arasndaki dayanmay ve parti disiplininin gerekle rini gstermesi bakmndan ilgintir. Alt gn sonra Petrograd Sovyeti, bakan Troki'nin ynetiminde bir "askeri devrimci komite" kurdu ve Podvoyski, bakan yardmcs oldu. Ayaklanma ile ilgili askeri hazrlklar, partinin "politbiiro'sundanok, bu komite yapt.*' Bununla beraber mcadele henz kesinlikle kazanlmamt. 11 Ekim 1917'de Kamenev ve Zinovyev, "silahl ayaklanma" 7 0 kararn protesto eden bir mektubu balca Bolevik rgtlere ulatrdlar. 16 E k i m d e , mer kez komitesinin dzenledii ve Petrograd parti komitesinden, Petrograd Sovyeti askeri rgtnden, sendikalardan ve fabrika komitelerinden Bol evikler'in kauld geniletilmi bir toplantda Lenin, iktidarn derhal ele geirilmesi gerektii tezini bir kez daha aklad. Komilov olayndan beri, kitlelerin partiyi desteklediklerini sylyordu Lenin. Ve sorun ekli bir ounlua sahip olmak deildi:
D u u m aktr. Y a K o r n i l o v ' u n d i k t a t r l , y a d a p r o l e t a r y a v e k y l l n e n y o k s u l k e s i m i n i n diktatrl. K i t l e l e r i n ruh h a l i n d e n rehberlik b e k l e y e m e y i z , n k b u d e i k e n d i r v e h e s a b a g e l m e z . D e v r i m i n objektif bir tahlili v e d e e r l e n d i r i l m e s i d i r b i z e y n v e r e c e k o l a n . K i t l e l e r B o l e v i k l e r ' e g v e n l e r i n i belirttiler v e onlardan laf deil, e y l e m b e k l e m e k t e d i r l e r .

Uluslararas durumdan sz eden Lenin, zellikle Almanya'daki durumun kendi grn doruladm belirtiyordu: "imdi harekete getiimiz tak tirde bn Avrupa proletaryas yanmzda olacaktr." Tartmann ortaya koyduu gerek uydu: Merkez komitesi btn tereddtne ramen, her ne
68. Protokoll CemraVnogo Komutla RSDRP (1929), s.99-101. 6 9 . Petrograd Sovyei'nin, bir "askeri devrimci komite" kurulmasna ilikin karan merkez komitesini 10 Ekim tarihli kararndan ncedir: silahl ayaklanma hazrlklarna girimekle ilgili olmayan bu karar, aslnda Menevikler tarafndan alnmt. 10 Ekim'den sonra, Bolevikler karan, kendi paylarna ve kendi amalan iin yeniden ele aldlar. Bu komite resmen 16 Ekim 191Tde seildi ve drt gn sonra greve balad; o srada. Sol SD'lerden lek bir kii dnda, komite yelerinin hepti Bolevik'ti. (Troki, Sointniya, e. HL Ktm II, j.91-2; horiya Russkoy Revolyut sii, H (Berlin, 1933), c. II, s.121-2; bu son yaptu gre {A.g.e., c. E, s.171) merkez komitesi tarafndan atanan "politbro" hi toplant yapmad). 70. Protokoll CeniraVnogo XXI, s.494-8. Komutta RSDRP (1929), s.102-8, Lenin, Soneniya, c.

98 NSAN VE ARA kadar Lenin'in etkisinde kaldysa da, Kamenev ve Zinovyevln kayglan par tinin hl geni bir kesimince paylalyordu. Zinovyev ve Kamenev iirazlann yinelediler, Stalin ve merkez komitesinin dier yeleri Lenin'i destek lediler. iki yol var nmzde, [diyordu Stalin]: Biri devrimin zaferine giden ve Av rupa'ya dayanan yol; dieri devrime inanmayan ve muhalefet etmeken baka bir ey dnmeyen yol. Petrograd Sovyeti, birliklerin geri ekilmesini red detmekle, ayaklanmaya giden yolu imdiden semitir." Bu tartmada geree aykn bir ey vard. Petrograd Sovyeti ve onun askeri devrimci komitesi etkin hazrlklara girimiti. Ancak askeri hazrlklar byle bir toplantda tartlamazd; orada bulunuyorduysalar bile, Troki de Podvoyski de sz almad. Zinovyev'in, Tm Rusya Sovyetleri'nin 20 Ekim'de (sonradan 25 Ekim'e ertelenmitir) yaplacak ikinci toplantsnn beklenmesine ilikin nens 6'ya kar 15 oyla reddedilirken, derhal silahl bir ayaklanma hazrlna balanmas karar 2'ye kar 19 oyla kabul edil di. 7 1 Toplant sona erince merkez komitesi aynca toplanarak-Sverdlov, Sta lin, Bubnov, Uritski ve Cerjinski'den meydana gelen, Petrograd Sovyeti'nin askeri devrimci komitesinin bir parasn oluturacak, bir "askeri devrimci merkez" atad. 1 3 Parti ve Sovyet kurumlar arasndaki kaynamann garip bir lk rneiydi bu. Dneme ait arivlerde bu merkezle ilgili baka bir kayta da rastlanmyor: phesiz ayn bir rgt olmaklan ok, bir iniba grubu olarak tasarlanmt ve pk bir hafia nce atanm olan "polibro" gibi l domu saylrd 16 Ekim 1917 tarihli toplantnn sonunda. Kamenev merkez komitesi yeliinden istifa etti. 7 * ki gn sonra, Sol'un parti d bir gazetesi olan Novaya /'de kendisi ve Zinovyev adna bir kez daha karara kar bir pro testo mektubu yaymlad. Bu mektup sadece parti disiplinini inemekle kalmyor (nk Kamenev hl parti yesi idi) parti karann da herkese aklam oluyordu; ancak Geici Hkmet'n danklk ve acz iinde olduu bir durumda ona kar bir ayaklanma hazrl yapldnn bu 71. Geici Hkmet'n, Petrograd garnizonunun ban birliklerini, cepheye yollama giriimiyle ilgilidir bu auf: Petrograd garnizonu, devrimin bandan itibaren Petrograd Sovyeli'ne bal olduunu bildirmi ve tarafndan imzalanmam; mirlere uymay red detmiti.
72. Protokoll Central'togo Komitea RSDRP (1929), s.111-125. Bu toplantnn tu

tanaktan her zamankinden daha btnlkldr, fkal tpk dier tutanaklar gibi, sekre terlerin tuttuklar notlardan ibarettir, btnlk ve meunsel lutaktan yoksundur.
73. A.g-e., s. 124. 74. A.g.e-, 125.

UBATTAN EKIM'E 99 ekilde aa vurulmasnn yarataca sonu, etkili kar tedbirlerin alnmas olabilecei kadar byk bir panik de olabilirdi. Parti, kendi kaderi ni en byk denemeden geirecei kesin eylemin arifesinde ciddi bir i kriz geiriyordu. Lenin, 16 Ekim toplantsndan sonra bir kez daha gizlendi. Fa kat S Ekim'de, Novaya Jnn'n yaymland gn, parti yelerine yollad bir mektupta Zinovyev ile Kamenev'i "grev kriclan" ve "caniler" diye ni teleyerek, onlar artk yolda kabul etmediini belirtiyor ve partiden au imalarn istiyordu. Bu mektubun ardndan ertesi gn, merkez komitesine ayn anlama gelen fakat daha aynnb bir mektup gnderdi. 75 Troki Penograd Sovyeti'nde, silahl ayaklanmaya gemek iin bir karar alndn aka yalanlayarak Kamenev'in boboazln rtbas etmeye alt.'* Troki'nin kendi grlerine katldna inanan ya da inanm grnen Kamenev, onun btn szlerini benimsediini bildirdi; Zinovyev ise pani gazetesi Rabo Pul'a ayn grte bir mektup yollad. Bu mektup gazelenin 20 Ekim 1917 tarihli saysnda yaymland. Ayn sayda Lenin'in, Zi novyev ve Kamenev'i, adlarm belirtmeksizin iddetle eletirdii bir maka lesi yer alyordu. 7 7 Stalin, yaz kurulunun bir notunu, makalenin sonuna ekleyerek, meseleyi taya balamaya alt:
K e n d i p a y m z a , Z i n o v y e v y o l d a n d e m e c i n d e n sonra ( v e K a m e n e v yol dan, S o v y e t ' t e k i d e m e c i n d e n sonra) m e s e l e n i n k a p a n m o l d u u n u u m u y o ruz. L e n i n y o l d a m m a k a l e s i n i n sert ifadesi, m e s e l e n i n znde ayn g r t e o l d u u m u z g e r e i n i hibir e k i l d e d e i t i r m e z . 7 8

Merkez komitesi, 20 Ekim 1917'de Lenin'in gyabnda toplandnda gergin bir hava esiyordu. Sverdlov, Lenin'in mektubunu okudu. Tan malardan sonra Kamenev'in istifas 3'e kar 5 oyla kabul edildi. Zinovyev ve Kamenev'e, merkez komitesinin ya da partinin kararlarna kar hibir deme vermemeleri iin zel bir uyan verildi. Lenin'in onlarn partiden ihralarna ilikin talebine ise hi deinilmedi. Bu arada Troki, sadece Zi novyev ve Kamenev'in demelerini deil, Rabo Pus yaz kurulunun onlar susuz gsterme abasndaki notunu da protesto etti. Sokolnikov, yaz ku7 5 . Lenin, Soneniya, c. XXI, s.350-6. Bu mektuplar ilk kez 1927'de yaymland. 76. Troki, Soneniya, c. m. Ksm H, s.31-33. Troki, bu demeci hangi sebeplenJet dolay verdiini merke2 komitesinde tlad (Protokoll Cenral'nogo Komiteia RSDRP (1919), 1.123); sonradan Lenin, onun bu davrann doru bulmutur (Soneniya, c. XXI, s.353). 77. Znovyev'in mektubu Protokoll Cenlrafnogo Komiteta RSDRP (1929), s.137'de, Lenin'in makalesi Sointniya, c. XXI, s.334-49'da yer alyor. 78. Protokoll Cenrai'nogo Komutta RSDRP (1929) 1.137. Bu not, Stalin'in Toplu Estrlerndt yer almyor, fkal onun rafndan yauld hakknda phe yoktur

100 NSAN VE ARA rulu yesi olmasna ramen, istifasn istemi olduunu belirtti. Merkez komitesi, htiyatl davranarak, bu meseleyi tartmamaya ya da istifay ka bul etmemeye karar verdi ve dier konulara geti." Gelecein rakipleri arasnda ilk ak aumayd bu. 8 0 Kritik an ok yaknd artk: Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nin 25 Ekimdeki kinci toplantsndan nce darbeyi indirmeye karar verildi. Karar latrlan gnden bir gn nce, merkez komitesi baz hazrlklar son kez gzden geirmek zere topland: Kamenev, d r t gn nce alnm karar geri alndndan ya da unutulduundan merkez komitesindeki yerini ald. Troki, posta, telgraf ve demiryolu ulam ile ilgilenmek ve Geici Hkmeti denetim altnda tutmak iin, komite yelerinin Petrograd Sovye ti'nin askeri devrimci komitesine bal olmalarn istedi. Demiryollarna Cerjinski, posta ve telgrafa Bubnov bakacak. Geici Hkmetin denetim altnda tutulmasndan Sverdlov sorumlu olacakt. Mlyutin ise levazm ileriyle uraacakt. Parti komitesi iinde ekirdek halinde bir hkmet ekilleniyordu. 25 Ekim 1917'de sabah erkenden, Bolevik kuvvetler hare kete getiler. Kentin kilit noktalan igal edildi. Geici Hkmet yeleri tu tukland ya da kat. leden sonra, Petrograd Sovyeti'nin bir toplantsnda Lenin, "ii ve kyl devriminin" zaferini iln etti 8 1 ve ayn gnn akam, ikinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi, Rusya'da tm iktidarn i, Kyl, Asker Temsilcileri Sovyetleri'ne devredildiini duyurdu." 26 Ekim 1917 akam, kongrenin ikinci ve son toplantsnda, bar ve toprak sorununa ilikin kararnameler kabul edildi ve yaygn olarak Sovnarkom ad verilen ve ilk i ve Kyl Hkmeti olan Halk Komiserleri Konseyi'nn kurulmas onayland. 25 Ekm-7 Kasm zaferinin hemen hemen hi kan dklmeksizin ger eklemesini Petrograd Sovyeti ve onun askeri devrimci komitesi salad. Askeri devrimci komite Geici Hkmetin gevek ellerinden den ktidan ele.geirdi ve btn dnyaya devrimin zaferini iln etti. 8 1 Stalin'n sonradan belirttii gibi, Sovyetier kongresi "iktidan Petrograd Sovyeti'nin elinden
79. Protokoll Ceniral'nogo Komitea RSDRP (1929), s. 127-9. SO. Sllin, 1912 sonbahar boyunca Lenin ile Troki arasndaki tanmaya hararet le katlarak Pravda'mn stunlarnda Trok'yi "yalanc pehlivan" ve "komedyen" diye niteledi (Stalin, Soinenya, c. II, s.260). "Yalanc pehlivan" deyimini birka hafa sonra gene kulland. (A.g.e., c. II, s.279). 1907 Londra kongresinde delege olmalanna ramen, ikisi arasndaki ilk karlama 1913 balangcnda Vlyana'da gerekleti. Troki, Slalin'in "san gzlen"nde "dmanca bir parlt" grdn uzun yllar sonra anlaacaklr (Troki, Stalin, New York, 1946, s.244). 8 1 . Lenin, Soinenya, c. XXII, s.4-5. 83. A.g.e., c. XXII, s.3. 82. A.g.e., c. XXII, s.11-12.

UBATTAN EKM'E 101 almaktan baka bir ey yapmamt" 8 4 . Dnemin btn tanklar, Troki'nin o dnemdeki enerjik tulumunu, yetkinliini ve devrim davasna yapt hizmetieri vmektedirler. Fakat devrimin genel stratejisini, setii arala, Rus ya Sosyal Demokrat j Partisi'nin Bolevik kanadyla Lenin ynetmiti. Zafer, "tm iktidar Sovyetler'e" slogan alnda kazanlm olmasna ra men, sadece Sovyetler'in deil, Lenin'in ve Boleviklerin de zaferi olmutu. Lenn ve parti, nsan ve ara, imdi birbirinden ayrlmaz tek birey haline gelmiti. Partinin zaferi, neredeyse tmyle, Lenin'in kendi radesini parti ye alamakta ve ekimser yoldalarm peinden srklemekte gsterdii baar sayesinde gereklemi gibiydi. Lenin adnn saygnl kk salm t; temeller, parti iinde tek bir nderin stn kiilii zerine kurulmutu. Rus devriminin ortaya koyduu daha geni sorunlar le Lenin'in politi kas arasndaki iliki sonsuz br tartma aacak niteliktedir. Lenin'in Ni san Tezleri'nde ortaya kan karar ve bu kararn alt ay sonra iktidarn, sosyalist bir program ve tamamlanmam bir burjuva devriminin esaslar erevesinde yine onun giriimiyle ele geirilmesi yolunda srdrlmesi ciltler dolusu yoruma ve tartmaya konu oldu. Her ne kadar Petrograd Bolevikleri, ubat Devrimi'nin karkl iinde ve nderlerinin ara larnda bulunmayndan dolay geici bir sapma gsterdilerse de, parti ta rafndan 1903'ten beri srarla srdrlen Marksist izginin bir devam ola rak kabul edildi bu karan resmi gr buydu, t e yandan, ayn karar, Marksist izginin Lenin ve Bolevikler tarafndan terkedilmes ve Mark sist retiye meydan okurcasna, kendini nceleyen bir burjuva devrimini temel almayan bir sosyalist devrim servenine atlmak diye de nitelendiril di; Menevikler'in gr buydu. Ayn karar, Marksist devrim emasnn ekl esaslarna an bir balln sonucu olan ve uzun sre devam eden bir sapmann, gerek Marksist ilkelere gre, Lenin tarafndan son anda giderilmesi olarak kabul edildi; bu da Troki'nin gryd. Bu farkl grler, Marx'in deiik metinlerine, onun ne demek stediiyle lgili deiik yorumlara ve Marx'in Rusya koullarna uygulanmasnda gerekli grlen deiik karsamalara dayand iin tartma hi tketilemeyecek ve sonulanamayacak gibi grnyordu. Sonraki yllar boyunca Men evikler'le Bolevikler arasnda hararetle tartlm olan soru; Lenin'in takip ettii yol sosyalizme gtrebilir miydi / gtrm myd? sorusu tek bir yorumlama noktas euafnda dmleniyordu; sosyalizmden anlalann ne olduu.
84. Suln. Soneniya, t VI, s.347.

102 NSAN VE ARA Fakat geleneksel Marksist terminoloji iinde yer alan bu tartmalarn ardnda Ekim Devrim i'ni yapanlarn karlaacaklar gerek sorun yatyordu. ubat Devriminin hzla blnmelere yol amasnn da ortaya koyduu gibi, Menevikler'in istedikleri ve bekledikleri Bat modeli burjuva demok rasisi ve burjuva kapitalizmi Rusya topraklarnda kk salamazd; gnn ampirik artlan iinde Lenin'in politikas, Rusya'da mevcut politikalar iinde dnlebilecek yegne politikayd. Bunu, zamansz grerek reddet mek, Lenin'in dedii gibi, "kyllerin zgrle hazrlkl olmadklarn syleyen byk toprak sahiplerinin" 8 5 iddialarna sarlmak demekti. Ne var ki, bu politikann gerektirdii ey, en geri siyasi ve ekonomik bir dzenden, dorudan doruya en ileri bir siyasi ve ekonomik dzene gemekti. Siyasi bakmdan program, burjuva demokrasisinin btn kusurlaryla birlikte Bat'ya kazandrm olduu uzun vatandalk deneyimi ve eitiminden gemeksizin, otokrasi ile sosyalist demokrasi arasndaki derin uuruma kpr kurulmasn gerektiriyordu. Ekonomik bakmdan program, ne ser maye donanmnn kaynaklarna, ne de gelimi bir kapitalist dzenin eitilmi iilerine sahip olan bir lkede sosyalist bir ekonominin yaraulmas anlamna geliyordu. Muzaffer Ekim Devrimi bu etrefilli engelleri amak zorunda kalacakt. Devrimin tarihi, devrimin bu uurdaki baar ve baarszlklarnn tarihidir.

85. Lenin, Soneniya, c. XX, s.120.

KISIM II

ANAYASAL

YAPI

BLM V

DEVRM

Ekim Devrimi, Bolevikler bu devrimin kapsam konusunda hl anla amamken ve devrimin burjuva demokratik bir devrim mi yoksa proleter sosyalist bir devrim mi olduu konusunda kararszlk iindeyken zaferle sonulanmt. Devrim, Geici Hkmet'i devirmekle, Sovyeer'in devrim ci ktidarn yce emanetileri olduunu ortaya koymutu. Ama bu, burjuva demokrasisinin niteleyici organ olan ve ilk toplantsna Bolevikler'le Geici HukUmet'in eit dzeyde katldklar bir kurucu meclisin nihai otori tesini inkr etmeyi gerektirmiyordu. Halk Komiserleri Konseyi'nin kurul duunu bildiren 26 Ekim/8 Kasm 1917 kararnamesi, bu konseyi, "Kurucu Meclis toplanncaya kadar" otoriteyi salayacak "geici bir ii ve kyl hkmeti" diye tanmlyordu; toprak reformu ile ilgili kararname ise, "toprak meselesinin, en geni ekilde ancak lke apnda bir Kurucu Meclis tarafndan zmlenebileceini" dile getiren bir hkmle balyordu. 1 Ayn tarihli "tm iktidarn Sovyetler'e ait olduunu" iln eden ksa kararnamede ise bu kaytlara yer verilmemiti. 1 Birka gn sonra yaymlanan Rusya Halklarnn Haklar Bildirgesi, Kurucu Mecls'in yetkilerine hi deinmeksizin "halklar arasnda gnll ve gven verici bir birliin" ilkele rini ortaya koyuyor ve bu ilkelerin yrrle girmesi iin "somut kararnameler"in derhal hazrlanacan vadediyordu. 3 Fakat devrimin heyecan iinde bylesine ekli elikilerin farkedilmesi pek mmkn deildi. Ana yasal gelenekler konusunda halefinden ok daha fazla bilgilik taslayan Geici Hkmet, Rusya'nn bir cumhuriyet olduunu iln eden 1 Eyll 1917 tarihli kararnamesiyle aka kurucu meclisin ilevlerini stlenmiti. Ekim Devrimi ile ilgili belgeler incelendiinde, ilk bildirilerde "sos yalizm" ve "sosyalist" kelimelerinin pek az ve belli belirsiz kullanlm olduu hemen dikkati eker. "Devrim"i ya da "i ve kyl devrim"ni sa vunmak, niyet iin yeterli bir tanmdr; "devrimci" sfat, kendi vgsn kendi iinde tamaktadr ("devrimci dzen", "devrimci adalet" gibi), "kar
1. Sobranie Uzakonen, 1917-1918, No. I (2. basm), madde 1 ve 3. 2. A.g.e., No. I (2. basm), madde 5. 3. A.g.e., No. 2, madde 18.

106

A N A Y A S A L YAP

devrimci" ise ktln ta kendisidir. 4 Hem burjuva hem de sosyalist devri mi destekleyenlerin kabul edebilecekleri "demokrat" gibi yansz bir kelime nin trevleri, 25 Ekim/7 Kasm 1917 tarihli kinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nin lk bildirisinde drt kez ("demokratik bir bar", "ordunun demokralaunlmas") ve ertesi gnk bans kararnamesinde ise birok kez gemektedir. Kongrenin ayn oturumunda toprak kararnamesini sunarken Lenin yle diyordu: "halk ktleleriyle ayn grte olmasaydk bile, de mokratik bir hkmet olarak onlarn kararn savsaklayamazdk"'. Bylece, rejimin ilk hayati admlan, sosyalizm bayra altnda deil, demokrasi bay ra altnda gerekleti. Bir sre sonra, "demokratik" sfau, Sovyeer'e ve Kurucu Meclis'e seilme sistemini, zellikle "geri arma hakkn"* ayrca yarglarn seilme ilkesini 7 nitelemek iin kullanld. Demokrasiye verilen nemin yan sra sosyalizm de nihai hedef olarak iln edilmiti. Lenin'in devrim anndaki tutumuna likin en ilgin tanklk, 25 Ekim/7 Kasm 1917'de, leden sonra Petrograd Sovyeti'nde "ii ve kyl devriminin" zaferini bildiren konumasdr. Lenin, "bu nc Rus devriminin, son aamada sosyalizmin zaferine ulamas gerektiini" belirttikien sonra, konumasnn son blmnde sz uzun zaman nce ortaya koymu olduu, sosyalizme geiin iki artna getiriyordu; kyllerin ve dnya devriminin destei:
K y l l n g v e n i n i , toprak s a h i p l e r i n i n e g e m e n l i i n e s o n v e r e c e k tek bir kararname ile k a z a n a c a z . K y l l e r k e n d i kurtulularnn a n c a k i i l e r l e birletikleri takdirde g e r e k l e e b i l e c e i n i anlayacaklardr... Her e y i n h a k k n d a n g e l e c e k v e p r o l e t a r y a y d n y a d e v r i m i n e g t r e c e k o l a n bir kitle rgtnn g c n e sahibiz. B u g n d e n t e z i y o k , k e n d i m i z i R u s y a ' d a proleter s o s y a l i s t bir d e v l e t i n ku rulmasna adam aly z . Yaasn dnya sosyalist devrimi!8

Devrim Rusya'da zafere ulat anda, onun enternasyonal yn Lenin'in ka fasnda zel bir canllk kazanmt. On gn sonra, Sovnarkom'a bakanlk ederken yle diyordu:
S o s y a l i z m i n , e n u y g a r l k e l e r i n leri i i l e r i tarafndan g e r e k l e t i r i l e c e k 4. Fransz devriminde de "devrim" ve "devrimci" kelimeleri ayn y a n dinsel co kunluu dile getiriyordu. 5. Lenin, Soinenya, c XXII, s.23. 6. Sobranit Uakonenii, 1917-1918, N o . 3. madde 49. 7. A.g.e., N o , 4, madde 50. S. Lenin, Soinenya, c XXII. 1.4-5. Bu konuma e ilgili tek belge, ne yazk ki sadece ksa bir gazete haberidir.

K D E V R M

107

o l a n z a f e r i n e d o r u kararllkla, y l m a d a n i l e r l e y e c e i z v e halklar g e r e k bir bara kavuturup, (Um zulmleri, smrleri ortadan k a l d r a c a z . 9

Ocak 1918 banda Lenin'in kaleme ald Emeki ve Smrlen Halkn Haklan Bildirgesi, "toplumun sosyalist rgtlenmesini ve sosyalizmin tm lkelerde zafere ulamasn", Sovyet dzeninin "temel grevinin" paras olarak iln ediyordu. 1 0 Lenin, o dnemde sosyalizme ulamann, esas itiba riyle, dnya devrimi yoluyla olacan dnyordu hl. Ekim Devrimi'nin kapsam ve nitelii konusundaki bu tereddtler ilk anayasal terminolojide yansyor. "Rusya" kelimesi terkedildii iin, yeni otoriteyi tam anlamyla dile getiren bir ad bulmakta glk ekilmiti. Yeni otorite kendini, gcn "Sovyet iktidan"ndan ve "tm iktidar Sovyet ler'e" slogannn baarsndan alan "Geici i Kyl Hkmeti" ya da dorudan doruya "devrim hkmeti" diye tanmlyordu. Yalnz bir kez, o da zel bir metinde, "Rusya'nn sosyalist hkmeti" diye adlandrmt ken dini." Sovyet tarihinde ilk temel anayasal bildirge Emeki ve Smrlen Halkn Haklan Bildirgesi'nde yer alyor ve u szlerle balyordu:
R u s y a , i i , asker v e k y l t e m s i l c i l e r i S o v y e t l e r i c u m h u r i y e t i d i r . T m m e r k e z i v e yerel iktidar b u S o v y e t l e r ' e aittir.

Bir sonraki paragraf lkeyi ilk kez, "Rusya Sovyet Cumhuriyeti" diye ad landrmaktadr. Bu kadar deiken ve belirsiz bir terminolojiden sonular karmaya kalkmak tehlikeli olabilir. Ama Lenin'in kendisi ne dnrse dnsn, "sosyalist" kelimesi, taraftarlarnn ve mttefiklerinin birou in gene de bir umac olarak kalyordu. 1 1 ounluun deilse bile, parti
9. hloriya Sovetskoy Konstituten v Dekreak (1936), s.34. 10. Sobranie Uzakonenii, 1917-1918, No. 15, madde 215. 11. Ukrayna Radasina 4/17 Aralk 1917'de verilen ltimatom vesilesiyledir (Bkz. $.272). Ama kendinin Ukrayna burjuva hkmetinden a y n olduunu aka o n a y a koymakt. Stalin, 14/27 Kasm 1917'de Fin Sofya] Dem ok rai Partiti'nin kongresinde yapt konumada "yeni sosyalist hkmet"e atfta bulunmutu (Stalin, Soneniya, c. IV, S.2). Kumcu Meclis zerine T eder'de Lenin, Sovyet Hkmeti ile "Ukrayna Radat'nn, Finlandiya Seim'inin vb. burjuva milliyetilii" arasndaki mcadeleyi, "snf gleri arasnda yeni bir gruplamay" ve burjuva devrimden sosyalist devrime geii hzlandran faktrlerden biri diye niteliyordu (Lenin, Soneniya, c. XXTJ, s. 132-3). 12. O srada. Sol SD'lerden Adalet Halk Komiseri olan Steinberg, Souvenirs d'un Commissaire du Peuple, 1917-1918 ( B Halk Komiserinin Anlan; Paris 1930, *.65-6) adl ksa ve pek gvenilir olmayan eserinde. Emeki ve Smrlen Halkn HakUn Bil dirgesinin giri cmlesi iin Lenin'in kaleme ald orijinal taslakta "cumhuriyet" ke limesinin nne "sosyalist" kelimesini koyduunu ve bunun, byle retmi bir belgede "hibir ab*tim olmamas gerekliini" dnen Sol SD'erin srar zerine kaldrldn ileri srmektedir.

108

A N A Y A S A L YAPI

iinde nemli bir aznln, gerek Menevikler gerek SD'ler tarafndan hara retle desteklenen gre, devrimin, kendi burjuva aamasn henz lam an lamyla gerekletirmedii ve dolaysyla, sosyalizme gei iin olgunlamad grne katld aka grlyordu. Bu gre gre Ekim Devrimi, ubat Devrimi'nin devam ve derinlemesiydi sadece ve ilkesiyle hedefleri bakmndan ondan farkl deildi. Ayn gre gre demokratik dev rimin hedeflenmesi iin Kurucu Meclis oluturulmasn beklemek meruydu. Devrimin zaferi parti iindeki alkantlar dindirmemiti. Zafer sa landnda salt Bolevikler'den oluan bir hkmet kurulmutu. Fakat, ilk gnlerde hkmetin otoritesi Petrograd'dan teye gemiyordu. Ulatrmay elinde tutan ve birka haftadan beri, hkmete kendi amalarn dikte ettiren bamsz bir g olarak hareket etmeyi amalayan demiryollar iileri sen dikas (ksaca Vikjel) yrtme komitesinin basks altnda parti merkez komitesi, Sovyetlerde temsil edilen tm partilerden meydana gelecek bir hkmet kurmak zere SD'ler ve Menevikler'le grmelere balamay ka bul etti. Lenin iin bu sadece taktik bir manevrayd. 1 3 Kamenev ve Zinov yev iinse bu, 25 Ekim arifesinde zellikle proleter nitelikte bir devrim annn henz gelmedii eklindeki grlerinin doruluunu temsil eden bir gelimeyd. Bundan dolay, Lenin 1/14 Kasm 1917'de bir sonu alna mayaca gerekesiyle, grmelerden ekilmeyi nerince, Kamenev, Zi novyev ve Rikov buna iddetle kar kt. Parti merkez komitesindeki tanmada Lenin'i sadece Troki aka destekledi, ancak grmeleri ister islemez bir kesintiye uratacak artlan ieren bir karar, ounluk tarafndan oy birliiyle kabul edildi. 1 4 Kamenev ve Rikov, VTsIK'da Bolevik delege sfatyla bulunmalanna ramen, karara uygun hareket etmediler. 3/16 Ka sm 1917'de yaymlanan bir bildiride Lenin, bunu parti disiplinine aykn bir davran olarak niteledi ve aradan gn getikten sonra merkez komite13. Lenin bun, "dikkatleri s v ; harektndn bajks yere ekmeyi amalayan dip lomatik bir giriim" diyordu (Protokoll Ccnttalnogo KomUela RSDRP (1929). s.152). 14. A.g.e., (1929), s.148-56; Lenin, Soinenya, c. XXII, s.36-7. Troki'ye gre, Lenin ayn gn Petrograd S o v y e t i ' n i n bir l o p lam snda, bir k o a l i s y o n u n imknszlndan bahsederken fyle diyor: "Troki bunu anlad ve o zamandan beri, ondan daha iyi bir Bolevik yoktur". Bu toplantn m l u u n a diye gsterilen ve bu tzleri ieren stenografik bir metin Troki tarafndan yaymlanmtr: Stalinskaya Skala Falsiftkatsii (Berlin, 1932), s.116-24. Troki'ye gre (A.g.t., s.112-16). bu tu tanak, Ptrvyi Legal'niyi PK Bol'evikov'* ( 1 9 2 7 ) yer almak zere gereklen baslm;, fakat Merkez Komitesinin son anda ald bir karar gereince yaymlanmamtr. Tuta nan baslm ilk kopyasnn sureti, kenar notlaryla birlikte Troki'nin ad geen eserinde yer almaktadr.

KT DEVRM 109 si, dkkafal delegelerine resmi bir ltimatom gnderdi. Komitenin be yesi Kamenev, Zinovyev, Rikov,.Milyutin ve Nogin derhal istifa ettiler. Ayrca Rkov, Milyutin ve Nogin Halk Komiserli'nden, hkmetin daha az nemli birka yesi de grevlerinden istifa etti. Bakaldran yelerden sa dece Zinovyev, ksa sre sonra istifasn geri ald ve yeniden merkez komi tesine girdi.1* Kritik bir anda, ayn zamanda reti sorunu da olan taktik bir konuda, parti yneticileri arasnda nemli bir paralanma meydana gelmiti. Bu krizi atlatp Avrupa Rusyas'nn kuzey ve merkez illerinde otoritesini yava yava geniletmeye balayan rejim, Geici Hkmet'in 12/25 Kasm 19I7'de drlmeden nce karar verdii Kurucu Meclis seimlerini ele alabilirdi artk. Lenin'in bu konuda ne dnd kesin olarak bilinmiyor. 1 * Fakat ubat ve Ekim devrimleri arasndaki dnemde sk sk szn ettii iin, partinin seimleri yapmas kanlmaz hale gelmiti. Ynetim aygt iliyordu ve ank geriye dn yapmak g olurdu. Sovnarkom'un lk ey lemlerinden biri seimlerin Geici Hkmet tarafndan saptanm tarihte yaplacan dorulamak oldu. 1 7 Geici Hkmet'in atam olduu seim komisyonunun almalarn denetleme komiserliine nde gelen Bolevikler'den Uritsk getirilmiti. Fakat Komisyon, Uritski ile al may, bask altnda tutulduunu ne srerek reddetti." Ama baz uzak blgeler dnda seimler gene de yapld ve anlald kadaryla, herhangi bir mdahale olmadan gerekleti. Seim sonulan, Bolevik saflarda duyulan btn kayglan hakl kard. Kurucu Meclis'e seilen (ve balangta 808 olarak ngrlen) 707 yeliin 410'unu alan SD'Ier rahat bir ounluk salamlard. Bolevikler ancak drtte bir orannda, yani 175 sandalye karabilmilerdi. ounluu Ukraynallar'dan meydana gelen "milli gruplara" mensup 84 delegenin byk ksm tamamen anti-Bolevik'ti. Kadeter, ki hayatta kalan tek burjuva par tiydi, 17, Menevikler ise 16 yelik kazanmt." Ekim Devrimiyle kuru15. Lenin, Soneniya, c. XXII. s.38-9, 57, 551-2; Protokoll Central'nogo Komite ni RSDRP (1929), s.170-7. 16. Troki'ye gre (O Lenine (71924), s.91-2 ) Lenin Kurucu Meclis seimlerinin ileri bir tarihe ertelenmesini isliyordu, fakat Sverdlov ve dierleri onun bu nerisini g e e r s i z kld. Bizzat Lenn, 1920'deki yazlarnda, Boljevikier'in seimlere katlmasn savunuyordu; nk diyordu, seimlere katlmak, "bu (r parlamentolarn kapatlmay niin hakettklerini geri kitlelere ispatlamaya yaramtr" (Soneniya, c XXV, S.202). 17. Sobranie Uzakonenii, 1917-1918, N o . I (2. basm), madde 8. 18. Vserossiiskoe Ureditet'noe Sobranie, der. l.S.Malevski (1930), s.150-1. 19. Rakamlar A.g.e., der. l.S.Malevski (1930), s. 115'ten alnmtr. Hibir zaman tam bir saptama yaplmamtr ve baka eserlerde rnein, M.V.Vijriyak'n Vserassiis-

110

A N A Y A S A L YAPI

lan hkmet hakknda bu sonuca bakarak bir hkm vermek gerekirse, se imlerin ezici bir gvensizlik oylamas olduu sylenebilir. Bu yenilginin ilk sonucu Lenin'i, koalisyon meselesinde bir uzlamaya varmann zorunluluuna inandrmak oldu. Seimler srasnda, Pelrograd'da Tm Rusya Kyl Temsilcileri Kongresi yaplyordu. 1917 Hazran'ndaki birinci Tm Rusya Sovyeeri Kongresi'nde Sol SD'lerden br grup, parti ynetimine bakaldrarak Bolevik aznl desteklemiti; ancak bu hareke tin partinin tamam zerinde pek az bir etkisi olmutu. Tm Rusya Kyl Temsilcileri Kongresi'nde ise Lenin ve dier Bolevik delegeler, SD'lerin saflar inde bir blnme salamay baardlar. Kongrede ounluu elinde tutan ve en kayda deer ismi Spiridonova olan Sol kanat ile Bolevikler arasnda bir koalisyon anlamas imzaland. Lenin'in zerinde srarla durarak belirttii gibi bu anlama "sosyalist bir platform zerinde mmknd an cak" 2 0 . Birlik harekelini kutlamak zere Petrograd Sovyeti'nin VTsIK's ile kyl delegeleri kongresinin yrtme komitesi arasnda 15/28 Kasm 1917'de ortak bir toplant yapld. 2 1 VTsIK, ikinci Tm Rusya i ve Asker Temsilcileri Sovyetleri Kongresi tarafndan seilmi 108 yeden oluu yordu. ye says, kyl kongresinde seilen eit sayda delegenin katlmasyla iki katna kt; ordu ve donanmadan gelen 100 delege ve aynca sendikalardan 50 delege de saflarna katlnca 350nin stne kt. Bunun zerine ad "Tm Rusya i Asker ve Kyl Temsilcileri Sovyetleri Mer kez Yrtme Komitesi" oldu. Koalisyonu tamamlamak iin Halk Komiserlii'ne (Tarm, Adalet, Posta-Telgraf) Sol SD'ler atand; hem Sovnarkom yeliini hem de az nemli eitli bakanlklarn grevlerini yr tyorlard. Aa yukan ayn tarihte, Komiserlikler, Smolni'deki parti ge nel merkezinden eski bakanlk binalarna tand; Bolevik ynetim gele neksel devlet iktidan arkna hzla uyum salyordu. Sol SD'ler ile yaplan anlama sadece Bolevikler'in durumunu g lendirmekle kalmad, onlann eline Kurucu Meclis seim sonularm aklamakta, SD oylarnn potansiyel olarak tad yamluc nitelie bal olan gl bir kamt salam oldu. SDler oylamaya lek bir pani olarak tek aday listesi de katlmlard. Seim manifestolar, yce lkeler ve amalarla doluydu, fakat Ekim Devrimi'nin ertesi gn yaymlanm olmasna ramen, daha nce kaleme alnmt ve partinin devrim karsndaki tutukoe Ureditel'noe Sobranu tinde (Paris, 1932) baka rakamlar verilmektedir takat ara larndaki farklar nemli lde deildir. 20. Lenin, Soinenya, c. XXII, s.88. 21. Protokoll Zasedan,i VTsIK 2 Soziva (1918) s.64.

iKlDEVRlM

111

munu belirtmekten uzakt. 2 1 Oysa seimlerden U gn sonra, partinin en byk kesimi Bolevikler'le koalisyona gidiyor ve Boleviklere kar takndklar dmanca tutumda ayak direyen dier kanatlan kesinlikle kopuyordu. Kurucu Mecljs'te Sa SD'lerle Sol SD'Ier arasndaki oran (370'e kar 40) temsil edici saymazd; kyl kongresindeki orandan tamamen farklyd ve semenlerin oylarna hi sunulmam temel bir meselede on larn grn temsil edici saylamazd. "Halk artk mevcut olmayan bir partiye oy verdi"" diyordu Lenin. Lenin bu konuyu ki yl sonra yemden ele aldnda ilk bakta grndnden daha inandrc bir baka kant buldu. Byk sanayi ehirlerinde hemen hemen her yerde Bolevikler'in dier parti lerden nde olduklarn belirtiyordu. Bolevikler iki byk ehirde mutlak ounluu salamlard, Kadetler ikinci, SD'Ier se olduka geriden ncyd. Oysa devrim konusunda ok iyi bilinen u ilke geerliydi: "ehir, kyleri kanlmaz olarak peinden srkler; kyler ister istemez ehrin peinden gelir" 24 . Kurucu Meclis seimleri, eer Bolevikler'in zaferi ni gstermiyorsa bile, zafere giden yolu grmek isleyen herkese aka gstermitir. Seim sonulan Kurucu Meclisin, Sovyet rejimine her iki kanattan da kar olanlarn, yani Geici Hkme'i destekleyen burjuva kalntlar ile ku mcu meclise muhalif sosyaliserin bir araya gelmelerine yaradn kesin likle ortaya koymutur. Devrim tarihini ok iyi bilen Bolevikler, Marx'in 18. mmatre'deki nl deyiiyle grevi, henz ubat Devrimi'nden ay sonra, "devrim sonularn burjuva standardyla snrlamak" 2 5 olan ve ii lerin Cavaignac tarafndan kitle halinde ldrlmelerinin yolunu hazrlayan. Mays 1848'deki Fransz Kurucu Meclisinin gerek kimliini unutma mlard. Geici Hkmet'in eski bakanlar adna, Sovyet Hkmeti'ni hie sayarak meclisi 28 Kasm/11 Aralk 1917'de toplantya arma giriiminde bulunuldu. Bu giriim kuvvet zoruyla nlendi. Eski ar generallerinin komuiasndaki anti-Sovyet kuvvetler Rusya'nn gneyinde toplanmaya
22. 26 Eki m/S Kasm 1917 tarihli Delo Narada parti gazetesinden aktrlarak yeni den baslan metin, Vserossiiskoe Urediet'noe Sobranie'de (Der. l.S.Malevski 1930, s.163-168) yer almaktadr. 23. Lenin, Soneniya, c. XXII, s.97. Lenin, bu grsn Ocak 1918'de meclisin dalmasndan hemen sonra yaplan demiryolu iilerinin kongresinde daha da gelitirdi (A.g.e.. c. XXII, s.226-31). Burada, taraf ntrcasna yapt yorumda, ortaya kan sonucu 'hereyden nce" seimlerin "Ekim Devrimi'nden nce hazrlanm liste lere" gre yaplm olmasna balyordu. 2 4 . Lenin, Soneniya, c. XXIV. s.634. 25. Marx ve Engels, Soneniya, c. V m , s.329.

112 ANAYASAL YAPI balyordu. Bu durumdan alabildiine kayglanan Sovnarkom, Kadeder'i "kar devrimci Kadet-Kaledin ayaklanmasna 'meru' bir klf salamakla sulayan br bildiri yaymlayarak Kadet partisinin "halk dman bir parti olduunu" aklad ve "kar devrimci i sava krkleyen siyasi yneti cilerin" tutuklanacan duyurdu. 3 6 Sa SD'leie Menevikler'in birou Kadetler'i destekledikleri halde, Bolevikler dier sosyalist partilere bask uy gulamay gze alamadlar. Bu andan itibaren Kurucu Meclis'in kaderi, parti evrelerini ura trmakta ba eken bir konu haline geldi. 2 7 Bolevikler'in niyederi konu sunda ilk uyar gibi grnen ey, Lenin'in 1/14 Aralk 1917'de VTsIK'da yapt konumada yer almaktadr:
Kurucu Meclls', balangta tasarland gibi, toplantya a r m a m z n e r i l i y o r b i z e . Hayr, t e e k k r e d e r i z ! H a l k a kar tasarlanm bir giriimdir b u v e biz a y a k l a n m a y . Kurucu M e c l i s ' i n h a l k a car k u l l a n l m a m a s n g v e n a l t n a a l m a k i i n y a p t k . . . D e v r i m c i bir snf, d i r e n g s e r e n v a r l k l snflara kar m c a d e l e e d i y o r s a , b u d i r e n k r l m a l d r ; v e b i z v a r l k l snflarn direncini, onlarn proletaryay ezmek in bavurduklar y n t e m l e r l e kracaz. Y e n i y n t e m l e r i c a d e d i l m e d i h e n z . 2 8

Bu bildirinin ardndan 13/26 Aralk 1917 tarihli Pravda'da imzasz olarak yaymlanan ve Ekim Devrimi'nin nitelii hakknda Lenin'in kaleminden km en nemli ksa tahlili oluturan Kurucu Meclis zerine Tezler ge liyordu. Kurucu Meclis zerine Tezler, Lenin'in sekiz ay nce kaleme ald nl Nian Tezleri'nden beri, btn yazlarnda st kapal dile getirdii eyi; burjuva devriminin Rusya'da gcn yitirdii ve gerek yolun, ona kesin likle srt evirmekten ve sosyalizm yolunda lerlemekten getii inancn aka onaya koyuyordu. yle diyordu Lenin: "Kabul emek gerekir ki, bir burjuva cumhuriyette Kurucu Meclis, demokratik ilkenin en yksek biimidir"; bunun iindir ki, burjuva devrimi gereklemeden nce yazlm
26. Sobranie Uzakonen 1917-191$, No. 4, madde 64. 27. 29 Kasm/12 Aralk 1917'de merkez komitesinde ksr bir tartma oldu. O sralard Kurucu Meclis'in, biri Sovyet Hkmetini tanyan, dieri ona dman olan iki gruba blneceine ihtimal veriliyordu. Buharn meclisi toplantya armak gere kip gerekmedii meselesini ortaya au. Toplantya arlmal, nk "anayasal zlemler geni kitlelerin gnlnde hli yaamaktadr" diyordu. Buharn, K adeti er'in kap dan edildiini (Sa SD'lerin hi sz edilmiyordu) ve Sol'un bir "devrim kon vansiyonu" haline geldiini, baka bir deyile, burjuva devrimden sosyalist devrime geiin Kurucu Meclis aracl ile gerekletiini grmekten memnun kalacan be l i m i . Lenin'in bu tartmaya katlmad anlaflmakadr (Protokoll Cenlral'nogo Komitea RSDRP (1929), s.180-4). 2 8 . U n u t , Soinenya, c. XXII, s.109-10.

K DEVRM

113

parti programlarnda Kurucu Meclis'in yer almas "tamamen meru"ydu. Bununla beraber, "devrimci sosyal demokrasi", bir "Sovyetler cumhuriyeti nin, kurucu meclise sahip, geleneksel bir burjuva cumhuriyetine oranla, de mokratik ilkenin daha stn bir biimi olduunu", 1917 ubat Devrimi'n den beri sk sk belirtmiti. Gerekte, "Sovyet cumhuriyeti, sosyalizme en sancsz geii salayabilecek tek biimdi". Orduya ve kylle devrimci fikirlerin yaylmas sonucu ilk olarak "snf glerinin" yeniden bir araya gelmesi; ikinci olarak Sovyet iktidar ile burjuva rejim arasnda Ukrayna'da (ve ksmen Finlandiya, Beyaz Rusya ve Kafkasya'da) balayan mcadele; ve nihayet, Kaledin'in ve Kadetler'n "en yakc sorunlar demokratik yollardan zmleme imknm ortadan kaldran" kar devrimci isyan gei srecine katkda bulunmutu. Bu gelimeler. "25 Ekim'de burjuvaziye kar sosya list devrimi balatan emeki ve smrlen snflarn zlemleri ve karlar" ile Kurucu Meclis arasnda kanlmaz bir atmaya yol am. Bylece, "Kurucu Meclis sorununu, dolayl olarak ya da dorudan doruya burjuva demokrasisi erevesi iinde ekli ve hukuki adan ele almaya kal kmann" her trls proletaryaya kar bir ihanet, "hem Ekim ayaklan masn, hem de proletarya diktatrlnn grevlerini doru deer lendiremeyen baz Bolevik nderlerin kendilerini kaptrdklar" bir hata ha line gelmiti. Kurucu Meclis'in yapabilecei tek ey, "Sovyet iktidarn ve Sovyet devrimini kaytsz artsz kabul etliini bildirmekti". Aksi halde, "Kurucu Meclisle olan ilikilerde patlak verecek bir kriz devrimci yollardan zmlenebilirdi ancak". 29 Lenin'in tezlerinin parti merkez komitesinde tartldna dair bir kayt yok, ama tartlm olsa da olmasa da bu tezler o zamandan beri parti retisi olarak kabul edilmitir. Boleviklere gre, Lenin'in Kurucu Meclis zerine Tezler'i, burjuva anayasaclmn yzndeki maskeyi yrtp atm tr. Dier sosyalist partilere gelince, bunlarn, proletarya devriminin an lamnn bilincine varmalar iin etin olaylardan gemeleri gerekti. Bu tez lerin kabul edilmesinin iki pratik sonucu vard. Her eyden nce, Bole vikler ile devrimin henz demokratik aamada olduunu dnen (Sol SD' 1er hari) siyasi partiler arasndaki kopmay kanlmaz hale getiriyordu; devrimin proleter nitelikte olduu bir kez kabul edildi mi, demokratik gr destekleyenler, eylemde deilse bile niyetleri bakmndan manuken ve kanlmaz olarak kar devrimci oluyorlard. kinci sonucu, demokratik devrimin ba tac olan, fakat demokratik devrimin yerini proleter sosyalist devrim alr almaz uzlalmaz bir kartlk oluturan Kurucu Meclis'in kade29. A.g.*., c. XXH, s.131-4.

114

ANAYASAL YAPI

fini tayin etmesiydi. Yakc bir sorun olan "ikili iktidar" sorunu, ubat Devrimi'nden beri egemen olan burjuva demokrasisinin temsili organlar ile Sovyetler arasndaki atma, nihayet zmlenmiti. Kurucu Meclis ya teslim olacak ya ortadan kaldrlacakt artk. Kurucu Meclis'e kar giriil mi eylemin, meclisin toplanmasndan sonra meydana gelen herhangi bir olay nedeniyle birdenbire ve dnlmeden alnm bir karar sonucu oldu unu ileri sren grler hatal kabul edilmelidir. Bolevikler'in giritikleri eylem hesaplanm bir politikann ve devrimin burjuva demokratik aama dan proleter sosyalist aamaya doru derece derece ilerleyerek gelitii ek lindeki kesin grlerinin sonucuydu. Kurucu Meclis zerine Tezler, meclise ve onu denetim altnda tutmaya kalkabilecek siyas partilere kar yaymlanm bir tr sava bildiriiydi. Sonraki hafta boyunca giriilen eylemler, genel stratejisi kararlatrlm bir kampanyann taktik admlaryd. 17/30 Aralk 1917'de Sa SD'lerin nderi Avksentiyev ve taraftarlarndan bazlar tutukland. Tutuklama sebe bi, tzvestiya'am ba makalesinde akland gibi, Avksentiyev'in "Kurucu Meclis yesi olmas" deil, "kar devrimci bir tedhi eylemini dzenlemi olmas"yd w . Bir sosyalist partinin temsilcilerine kar bu tr tedbirler ilk kez uygulanyordu. Sovnarkom 20 Aralk 1917/2 Ocak 1918'de yaym lad bir kararname le, Kurucu Meclisi 5/18 Ocak tarihinde toplantya ard. Kararnamede en azndan 400 yenin toplantda hazr bulunmas ge rektii belirtiliyordu 31 ; ve ki gn sonra VTsIK tarafndan alnan br karar gereince, nc Tm Rusya Sovyederi Kongres'nin 8/21 Ocak 1918'de Tm Rusya Kyl Temsilcileri Kongres'nin ise bu tarihten birka gn sonra yaplmas isteniyordu. imdi bir kez daha Lenin'in gvenilir uysal adam durumunda olan Zinovyev, kararn Leninist retinin ak bir beyan olduuna iaret ediyordu: _ Kurucu Meclis ile Sovyetler arasndaki rekabetle, burjuva devrim ile sos yalist devrim arasndaki tarihi atmay gryoruz. Kurucu Meclis seimleri, hi phe yok ki, halk kitlelerinin gerekletirdikleri sosyalist devrimin deil, ubat'taki Uk burjuva devriminin yanksdr. Bu karardaki ifadeler aka bir meydan okumayd. "Tm iktidar Kurucu Meciis'indir" slogan, "hemen hepsi kar devrimci olan unsurlar" bir araya getirdii ve "kahrolsun Sovyeder" sloganna bir klf hazrlad iin yerili yordu. Kararn amac, "Kurucu Meclis'in yansn oluturan Sol kanad,
3 0 . Izvestya, 22 Aralk 1917/4 Ocak 1918. 31. Vserossskoe Uredufnoe Sobranie, der. I.S.Malevski

(1930), s.144-5.

K DEVRM

115

dier yarsna, uzlamac ve burjuva Sa kanada kar Sovyetler'in btn rgtl gcyle desteklemekti" 3 2 . Menevik Sufanov mantksal ikilemi alayc bir dille ortaya koydu: Yaanan olaylar burjuva devriminin bir parasysa o zaman Kurucu Meclis'i tamamen desteklemek gerekirdi; eer, ger ekten sosyalist devrimin kendisiyse, Kurucu Meclisi toplamaya hi gerek yoktu. 33 Fakat seilen taktikler, muhtemelen par ii grmelerde varlan bir uzlama sonucu olmalarna ramen, daha dramatikti. Birinci Tm Rusya Sovyetleri Kongres'nce seilmi olan ve hayali bir yaam srdren, stelik daha hayali saylabilecek bir meruluk iddiasnda bulunan ilk VTsIK'mn Bolevik olmayan unsurlarnn yaymladklar bir protesto bildirisinde bu taktikler doru tehis edilmiti: nc Tm Rusya Sovyetleri Kongresi "Kurucu Meclis'i batrmak" iin toplantya arlyordu. 34 Kampanya hazrlklar, VTsIK'mn 3/16 Ocak 1918 tarihli top lantsnda 3 5 . Emeki ve Smrlen Halkn Haklan Bildirgesinin, Kurucu Meclis'in onayna sunulmak zere kaleme alnmasyla tamamlanmt. Bil dirge daha nce belirtilen anayasal hkmle balyordu:
1 . R u s y a ii, asker v e k y l t e m s i l c i l e r i S o v y e t l e r i cumhuriyetidir. M e r k e z i v e yerel btn iktidar b u S o v y e t l e r ' e aittir. 2 . R u s y a S o v y e t C u m h u r i y e t i , z g r m i l l e d e r i n z g r birliine d a y a n a n m i l l i bir S o v y e t cumhuriyetleri f e d e r a s y o n u olarak kurulmutur.

Bildirgede, Sovyet politikasnn ve yasalannn ilkeleri, Kurucu Meclis'in azndan uzun uzadya sralandktan sonra, meclisin sona eriini gsteren ki paragraf yer alyordu:
H a l k n s m r c l e r i n e kar h e n z kitle h a l i n d e a y a k l a n a m a d , s m r c l e r i n k e n d i s n f karlarn s a v u n m a d a g s t e r d i k l e r i d i r e n c i n i d d e t i n i h e n z pratikte d e n e m e d i i v e h e n z s o s y a l i s t bir t o p l u m u n i n a s n a f i i l e n g i r i m e d i i bir d n e m d e , E k i m D e v r i m i ' n d e n n c e d z e n l e n m i parti l i s t e l e rine g r e s e i l m i o l a n Kurucu M e c l i s , e k l e n d e o l s a , S o v y e t iktidarna kar k m a n n t a m a m e n y a n l o l d u u n u kabul e t m e k l e d i r . . . S o v y e t iktidarn v e H a l k K o m i s e r l e r i K o n s e y i ' n i n kararlarn d e s t e k l e y e n K u r u c u M e c l i s , g r e v i n i n , t o p l u m u n s o s y a l i s t i n a s n n t e m e l ilkelerini 36 hazrlamaktan ibaret o l d u u n u b i l m e k t e d i r . 32. Protokol! Zasedanii YTslK 2 Soziva (1918), s.176-7 33. A.g-e.. S.179. 34. lk VTslK'nm varl, ikincisinin 27 Ekim/9 Kasm 1917'deki ilk toplantsnda ald bir kararla son bulmutu (Protokoll Zasedanii VTsIK 2 Soziva, 1918, s.4). Buna ramen ilk VTsIK toplantlarna devam eui ve 6/19 Kasm 1 9 1 7 d e n 1.1/24 Ocak 1918'e kadar yapt toplantlarn tutanaklar Krasnyi Arkhiv 'de (No. 3 (10), 1925, s.99-113) yaymland. yelerinin byk bir ksm Menevik ya da Sa SD idi. 35. Bu toplantnn lutanaklan, 2. VTsIK'mn tutanaklar arasmda yoktur. 3 6 . Vserossiiskoe UrediteUnoe Sobranie, der. I.S.Malevski (1930), s.4-6.

116

A N A Y A S A L YAPI

Bunun anlamnn bilincine varlamaz kaygsyla, 4/17 Ocak 1918'de, yani Kurucu Meclis'in toplantsnn arifesinde hvestiya', yine VTsIK'dan kan, ak seik ve kesin bir dille kaleme alnm bir karar metni yaymland: Ekim Devrimi'nin gerekletirdii her ey temel alnarak ve Merkez Yrtme Komitesi'nin 3 Ocak 1918'deki oturumunda kabul edilmi Emeki ve Smrlen Halkn Haklan Bildirgesi gereince, Rusya cumhuriyetinde btn iktidar Sovyetler'e ve Sovyet kurumlarna aittir. Bundan dolay, kimden ya da hangi kurumdan gelirse gelsin, devlet iktidarm u ya da bu ekilde ele geirmeye kalkmak kar devrimci bir eylem olarak kabul edilecektir. Bu tr her giriim, silahl kuvvet kullanmak dahil, Sovyet iktidarnn emrindeki btn imknlarla ezilecek lir. 3 ' Kadetler'in yasa d iln edilmeleri ve Sa SD'lerin yneticilerinden birounun tutuklanmas, Kurucu Meclis'in temel potansiyel saldn gcn kreltmiti. Baz Bolevikler'in Kurucu Meclis'in kieler zerinde yaratt varsaylan ancak olaylar tarafndan dorulanmayan saygn lktan duyduklan kaygnn sonucu olarak, kabul edilip uygulanan yntemde belirli br ihtiyatllk gzetiliyordu. Meclis, 5/18 Ocak 1918'de top landnda, Sverdlov geleneklere gre oturumu amas gereken en yal yenin yerini ald ve VTsIK adna oturumun baladn bildirdi. Fransz devrimi, diyordu Sverdlov, "retim aletleri ve aralarndan yoksun olanlarn alabildiine smrlmesine ilikin haklan" ieren nsan ve Vatanda Hak lan Bildrges'ni yaymlamt; Rus devriminin de kendi haklar bildirgesini yaymlamas gerekiyordu. Sverdlov, bunlan syledikten sonra VTsIK ta rafndan iki gn nce hazrlanm olan metni okuyarak Kurucu Meclis'in bunu kabul etmesini istedi. Tartmalann geri kalan ksm, meclisin bir gereklii olmadn ve meclisi oluturanlar arasndaki temel reti farklarn ortaya koymaktan baka bir eye yaramad. Sa SD'lerin nderi emov, Bolevikler'in destek ledii Sol SD Spiridonova'ya kar byk bir ounlukla bakan seildi. Bolevikler adna konuan Buharin, sosyalist devrimin ivedi sorunlarn cokuyla dile getirdi: Sosyalizmden yana ya da sosyalizme kar olmak; ite bu meclisi, bugn ilkeler konusunda birbiriyle badamas imknsz iki kampa blen snr izgisi budur. emov, krsden yapt konumasnda "sosyalizme erimek" zlemini dile getirmiti:
37. Sobraak Uakonen, 1917-1918, No. 14, madde 202.

!K DEVRM

117

Fakat hangi sosyalizmden sz ediyor yurtta, emov? iki yz yl iinde oluacak, torunlarmzn na edecei bir sosyalizmden mi? Bu muydu szn ettii sosyalizm? Biz ise dipdiri, yaayan, yaratc bir sosyalizmden sz ediyoruz ve szn etmekle yetinmiyoruz, onu gerekletirmek istiyoruz, ite, bizim aktif sosyalist olmak dediimiz ey budur yoldalar. Sovnarkom'da Adalet Halk Komiseri olan Sol SD'lerin szcsU Steinberg, ilke sorununu geitirerek, politikay tartacak zamann getiini (bunu Sa SD'Ier neriyordu) ve "halkn yaratt" Kurucu Meclis'in tek grevinin "emeki halkn ii ve Asker Temsilcileri Sovyeti programnda dile getiri len iradesine boyun emek" olduunu belirtti. erete'nin Menevikler adna yapt konuma teorik bakmdan son derece inandrc ve tutarlyd. ereteli, "geri kalm bir lkeye sosyalist bir ekonomiyi yerletirmek ama cyla yaplan anarist giriimler" aleyhinde Menevikler'in on drt yl bo yunca yaptklar gibi uzun uzun tartarak "iilerin kendi nihai kurtulular uruna verdikleri snf mcadelesinin" ancak "genel ve eit oya dayal halk egemenlii" koullarna dayanarak kurulabileceini dile getirdi." Konu malar aa yukar on iki saat srd. Fakat sylenenlerin ancak pek azmin darda olup bitenlerle ilgisi vard. Sovyet bildirgesinin ierdii ak tehdit ve fiili iktidarn proletarya ile Sovyet Hkmetinin elinde olduu gerei bilmezlikten gelindi, iktidar olabilecek hibir alternatif hkmet nerilmedi, nerilemezdi de. Bu artlar altnda, tartmalardan bir sonu alnamazd. Bolevik bildirge gece yars 138 oya kar 237 oyla reddedilerek, Sa SD'lerin gncel siyasi sorunlarn tarUlmasna geilmesi ile ilgili nergesi kabul edildi. Tanmalar devam ediyordu. Sabaha kar, Bolevik Raskolni kov, mecliste "kar devrimciler ounlukta olduundan" Bolevikler'in oturumu terkedeceklerin bildirdi. Bir saat sonra Sol SD'Ier de meclisi lerkettiler. Bir baka salonda toplant halinde olan Bolevik Parti Merkez Komi tesi, bunun zerine harekete gemeye karar verdi. Askeri muhafzlarn ko mutan denizci Jelezniyakov meclis bakanna gidip "muhafzlarn yorul duu" gerekesiyle toplantya son vermesinin emredildiini bildirdi. 39 Din meyen bir grlt patrt iinde tanm sorunu ve tilaf Devletleri'ne bar arsnda bulunulmas ile ilgili bir karar metni okunarak kabul edildi. kin ci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nin on hafta nce devrimin ertesi gnnde yapt eyi tekrarlamaktan baka bir ey yapamamas, Kurucu
38. Vserossiiskoe UrediteVnoe Sobranie, 50-1. (A.g.e., s.217). der. l.S.Malevski (1930), s.29-30. 34-5,

39. A.g.e., s. 110. Emrin dorudan doruya Lenin tarafndan verildii anla;yor

118 ANAYASAL YAPI Meclis'in iflas ettiinin gstergesiydi. Saat beten hemen nce, oturuma on iki saatlik br ara verildi. Meclis bir daha toplanmad. VTsIK ayn gn Le nin'in iki saat sren bir konumasn 4 0 dinledikten sonra, Meclis'in resmen datlmasna karar verdi. Meclisin yeniden toplanmas Tauride Saray'nn kapsna muhafz koymak gibi basit bir yolla engellenmiti. Louis Bonaparte'n 2 Aralk 1851'de yapt Coup d'tat'yx irdeleyen Marx, onun kendinden ncekilere nasl ykndn nl bir pasajnda yle yorumluyordu:
C r o m w e l l , O l a a n s t P a r l a m e n t o ' y u f e s h e d i n c e s a l o n u n ortasna kadar tek b a n a i l e r l e d i ; b u p a r l a m e n t o n u n k e n d i s i n i n v e r d i i m h l e t t e n bir d a k i k a b i l e fazla d e v a m e t m e m e s i iin, c e b i n d e n saatini kard v e m i l l e t v e k i l l e r i n i n h e r birini alayl v e azarlayc s z l e r l e k o v d u . K e n d i n e r n e k ald C r o m w e l l ' d e n daha k k bir adam o l a n N a p o l y o n se, O n s e k i z i n c i Brumaire'de, y a s a m a o r g a n n a kadar gitti ve titrek bir s e s l e de o l s a o n u n lm fermann o k u d u . 4 1

Her tarihi dnemin kendine zg dramatik sembolleri vardr. Tm Rusya Kurucu Meclis Toplanus'nn "muhafzlar yoruldu" gerekesiyle silahl bir deniz eri tarafndan ertelenmesi bunlardan biridir. Bu kmseyici jest, Bolevik evrelerin kendi otoriter davranlarnn muhtemel sonulan konu sunda duyduklar belli bir kaygy gizliyordu. Toplant srasnda Kurucu Meclis lehinde yaplan bir gsteri askeri birlikler tarafndan datlm ve kh "bansever gstericiler" kh "silahl komplocular" olarak tanmlanan birok insan ldrlmt. 4 2 Fakat Kurucu Meclis'in feshedilmesi hemen hibir protestoya neden olmad. Hem SD'lere, hem de Bolevkler'e kar olan Sa bir Sovyet yesinin u hkm genel ruh halini doru yanstr gibi grnmektedir:
Kurucu M e c l i s ' i n , ( s y l e n d i i gibi) "saygnln yitirmi tutumundan", bakam ernov'un rkekliinden ve gszlnden dolay yaratm olduu honutsuzluk, Bolevikler'in m e c l i s e kar "hakszlk" ettikleri izlenimini g e n i l d e sildi. Kurucu M e c s ' i d a t m o l a n B o l s e v i k l e r ' d e n ok, Kurucu Meclis'in kendisiydi knanan.43

4 0 . Lenin, Soinenya. c. XXII, s.184-7. 4 1 . Mam ve Engels, Soinenya, c. VIII, s.398. 42. Pravda, 679 Ocak 1918. Kurucu meclis yesi SD Sokolov'a gre, gsteri SD'ler larafndan dzenlenmiti ve gstericiler silahl deildi. Sokolov, Petrograd halknn eylemsiz kaldn da belirtiyordu: "onlan Bolevik harekete kar sevkedemedik" (Arkhv Russkoy Revotyulsii, Berlin, c XI. (1924), s.65-6) 43. V.B.Stankevi, Vospominaniya, 1914-1919 (Bedin, 1920), s.302; Sokolov'un bir nceki dipnottaki deerlendirmesi, bununla arpc bir benzerlik gstermektedir.

K D E V R M

119

Burjuva demokrasisi kurumlanmn ve ilkelerinin Rusya'da salam bir te melden ya da halkn genel desteinden yoksun olduunun yeni bir kantyd bu. Bundan dolay, nc Tm Rusya Sovyetleri Kongresi 10/73 Ocak 1918'de Tauride Saraynda aldnda, derhal feshedilmesini istedii Kuru cu Meclis'in doal a m a kendi giriimiyle kurulmu mirassyd sanki. Enternasyonalin sylenmesinden sonra bando, "alnan yolun tarihi bir ans" olarak Fransz Milli Mar Marseillaise'i ald. Kongre resmi tuta naklarnn derleyicisi, "proleter devrim burjuva devrimini geride brakrken Enternasyonal, Marseillaise'i bastrd"* 1 diye aklyordu Kongre'nn simge sel anlamm. Kongre bakan Sverdlov'un a konumasnda belirttii gibi, kongre'nin grevi "gelecein yeni hayatn ina etmek ve bir tm Rus ya iktidar kurmakt"; Kongre'nin karar vermesi gereken ey "bu iktidarn burjuva dzeniyle bir ba olmal m, yoksa sonunda, kesinlikle ii ve kyl diktatrl m kurulmal?" 4 5 olmalyd. Lenin, sze balarken htiyatl, bitirirken kararlyd, her zamanki gibi:
S n f m c a d e l e s i n i n n e o l d u u n u , d e v l e t m e m u r l a r n c a g i r i i l e n baltala m a n n ne fade ettiini a n l a y a n bir k i m s e , s o s y a l i z m e bir srayta varama y a c a m z bilmektedir... Sadece sosyalizme gei biliyorum. dnemine girdiimizi, devletimizin bir henz sosyalizme ulaamadmz sunuz.46 A m a sizler,

S o v y e t s o s y a l i s t c u m h u r i y e t i o l d u u n u s y l e r s e n i z d o r u hareket e t m i olur

Martov bir kez daha Menevik gr dile getirdi:

S o s y a l i s t d n m n t a m a m l a n m a s , ancak t o p l u m u n t m s i y a s i d z e n i n i y e n i b a t a n yaratmann, l k e n i n e k o n o m i k d u r u m u n u g l e n d i r m e n i n gerek tirdii u z u n bir a l m a d a n sonra m m k n d r v e s o s y a l i z m i n s l o g a n l a r n g e r e k l e t i r m e y e ancak b u n d a n sonra b a l a n a b i l i r . 4 7

Lenin, Martov'u cevaplarken, geen on iki yl boyunca alman yolu izdi:

B o l e v i k l e r 1 9 0 5 ' t e burjuva d e m o k r a t i k d e v r i m d e n s z ediyorlard. Fakat, S o v y e t l e r ' i n iktidarda o l d u u , ilerin, askerlerin, kyllerin... "iktidar ta m a m e n ele g e i r e c e i z ve y e n i hayat kendi ellerimizle kuracaz" dedii u srada, burjuva d e m o k r a t i k bir d e v r i m asla s z k o n u s u o l a m a z . G e e n y l n N i s a n a y n d a b i l e B o l e v i k l e r bunu, kongrelerde, toplant v e konferanslarda alnan btn nerge ve kararlarda d i l e getirmilerdir. 4 8

44. Tretii Vserossiskii 46. Lenin, Soneniya, 47. Tret Vserossiskii 4 8 . Lenin, Soneniya,

S"ezd Sovetov (1918). s 3 . c. XXII, s.209, 212. S"ezd Sovetov (1918), s.35. c. XXII, s.221.

45. A.g.e., s.5.

120

ANAYASAL YAPI

Lenin'in ileri srdn siyasi bakmdan rtmek gt. Ekim Devri mi sorunu iyi kt zmlemiti. Burjuva devrim tamamlanm ya da ta mamlanmam, proleter devrim an gelmi ya da gelmemi olsun b u so runlara olumsuz cevap vermeyi gerektirecek nihai sonular ne olursa olsunproleter devrim gereklemiti aslnda. Ekim 1917'den sonra, artk hi kimse yaplm olan eyi bozamaz ya da devrimi burjuva demokratik bir kalba dkemezdi. Grlen oydu ki, siyasi gelime, ekonomik gelimeyi hzlandrmt. Ekm'in arifesinde Lenin'in savunduu varsaym tam da buydu: Devrim sayesinde Rusya kendi siyasi rgtlenmesi bakmndan ileri lkelere birka ayda yetiti. Fakat bu yeterli deil. Sava kanlmazdr ve so runu btn akl ile ortaya koymaktadr: ya mahvolmak ya da ileri lkelere yetiip onlar ekonomik bakmdan da gemek. 4 9 Fakat birdenbire siyasi bir olgunlua eriildiini ileri sren varsaym, Marksist retiyi olduu kadar olgular da zorlamaktayd. Lenin bu gln farkna varmyor deildi, nk 1918 sonbaharndaki durum deerlendirmesi, ayn yln Ocak aynda nc Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'ndeki deerlendirmesinden tamamen farklyd: Evet, tm kyllkle birlikle ilerlediimiz srece, devrimimiz bir burjuva devrimdir... nce "tm" kyllkle birlikte monariye kar, byk toprak sahiplerine kar, feodaliteye kar (buraya kadar devrim burjuva, burjuva de mokratik olarak kalmaktadr). Sonra, yoksul kyllkle, yar-proleteryayla ve tm smrlenlerle birlikte (zengin kyller, kulaklar, speklatrler dahil olmak zere) kapitalizme kar; bu noktada, devrim sosyalist hale gelir. 50 Ve Lenin, uzun bir aradan sonra Marxin "srekli" ya da "kesintisiz" devrim grn (ancak bu terimi kullanmadan) yeniden ele alarak yle diyordu: Bu ikisi arasna yapay bir in eddi ekmek istemek, proletaryann olgun luk .derecesine ve yoksul kyllerle irtifaknn derecesine gre deil de baka herhangi bir kritere gre bunlar birbirinden ayrmaya kalkmak, Mark sizm'in en byk tahrifidir, onu soysuzlatrmaktr, yerine liberalizmi ikame etmektir. 3 1 Bu tahlil glkleri, sadece akademik glkler deildi. Marksist emaya gre bu glkler, burjuva demokrasisinden ve burjuva kapitalizminden
49. Lenin, Soinenya, c XXI, s.191. 50. A.g.e., c. XXII, s.390-t. 1919 Mart'nda Lenin, bu gei dneminin tarihini daha kesin koyuyordu: "Yoksullarn komitelerinin kurulusuna dek, yani 1918 yazna, hatta sonbaharna dek devrimimiz, geni; lde bir burjuva devrimiydi" (A.g.e., c. XXIV. s. 125). S\.A.g.e.. XXIH, S.391.

K DEVRM

121

boalan yeri doldurmak iin mcadele eden sosyalist devrimin daima karlat ikilemi yanstyordu. nc Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'ndeki tartma son bulunca, kongre, gereksiz hale geldii iin son iki paragraf kartlm olan Emeki ve Smrlen Halkn Haklan Bildirgesi'ni kabul etti ve Milliyeer Halk Komiseri Stalin'n nerisi zerine 900 delegenin katld, 24 kar, 3 ekimser oyun kullanld bir oylamayla kongreden "Rusya Cumhuriyeti nin Federal Kurumlan zerine" adl bir karar geti. Bu kararn ilk pa ragraf Sovyet dzenine yeni bir temel ta eklemiti: Rusya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Rusya halklarnn gnll birlii temelinde, bu halklarn Sovyet cumhuriyetlerinin bir federasyonu olarak ku rulmutur.52 O zamana kadar ii ve Kyl Hkmeti ibaresinin nnde resmen yer alan "geici" szc ortadan kayboldu. Kongre, bir sonraki kongrenin onayna sunulmak zere VTsIK'y, "Rusya Federal Cumhuriyeti anayasasnn temel lkelerini" aklayc bir taslak hazrlamakla grevlendirdi.

52.

Trel Vserosssk S"ezd Soveov (1918),

s,82.

BLM vr

RUSYA SOSYALST FEDERATF SOVYETLER CUMHURYET ANAYASASI

O zamana kadar anonim olan "i ve Kyl Hkme'nn geici statsn terk etmeye, kendisine hem corafi hem de ideolojik bakmdan uygun bir ad vermeye ve resmi bir anayasa hazrlamaya karar vermesi, tarihinde sembolik bir dnm nokias oldu. Yeni anayasa, yeni hkmet biimleri yaratmaktan ziyade, devrimi takip eden dnemde geliigzel inisiyatifler tarafndan ku rulmakta olan biimleri yeniden dzenledi. Anayasa komisyonundaki tart malar, doal bir byme srecindeki srtmeleri yanstyordu; ve ayn es neklik, onun devrimden sonraki on sekiz yl boyunca bir dizi dzenleme ve deiiklikle varln srdrebilmesini salad. Bununla birlikle, anayasaya yazarlarnn verdii nemi abartmaktan kanmak gerekir. Devrimin ilk ay larnn getirdii cokudan tr anayasal kurumlar pek umursanmyordu. Anayasann kaleme alnd dnem, hem ekonomik politikada hem de d politikada rejimin varln tehdit eden ve daha nemsiz eylerle uramaya vakit brakmayan ciddi ve srekli bir kriz dnemiydi. Nihayet kendisine anayasa hazrlanan cumhuriyet, yneticileri tarafndan, sosyalist bir dnya cumhuriyetine ya da bir cumhuriyetler federasyonuna giden yol zerinde ksa sreli geici bir aama olarak kabul edilmekteydi hal. Anayasann i levsel bir ara olarak devam etmesi beklenmiyordu. I793'n Jakoben anaya sas hakknda modern bir tarihinin kulland deyim, phesiz, bu anaya sann niteliini ve amacn en iyi dile getiren deyimdir: "siyasi bir reete" 1 . Bu artlar inde, balca nderlerin bu almada bizzat hibir pay bu lunmamas artc deildir. Aslnda ancak bir yl sonra giriilmi ol masna ramen daha ok o dnemde tarulan parti programnn gzden geirilmesi, parti evrelerini daha ok ilgilendiriyordu. Lenin'in o aylardaki ou konumalarnda ve yazlarnda anayasann hazrlanmasyla ilgili her hangi bir deinme aramak bouna olacaktr. Brest-Liovsk krizinin patlak verdii ve bakentin, aceleyle, Petrograd'dan Moskova'ya aktarld bir dnemdi bu. ileri ve Adalet komiserlikleri ile dier komiserlikler tat. R.R.Palmer, Twelve Who Ruled (Princeton, 1941), s.il.

RSFSC ANAYASAS

121

rafndan hazrlanm birka anayasa tasla dnda 2 , bu iki ay boyunca hibir gelime olmad; ve drdnc Tm Rusya Sovyetleri Kongresi Mar'a toplandnda hibir ey hazr deildi. Sonu olarak. VTsIK 1 Nisan 1918'de, ksa bir tanmadan sonra, anayasay kaleme almakla grevli bir komisyon kurulmasna karar verdi. Partinin her ine koan VTsIK'mn bakan Sverdlov, bu komisyonun bana getirildi, dier yeler unlard: partinin milli sorun uzman ve komisyonda Sovnarkom'un tek temsilcisi Stalin; pani aydnlarndan Buharin ile Pokrovski; daha nce Bolevikler ile Menevikler arasnda uzun bir sre kararsz kalan. ubat Devrimi'nden son ra Petrograd Sovyeti'nin yrtme komitesi sekreterliini yapm olan, imdi Izvestiya'am bayazan Steklov; ve ileri, Adalet, Milliyetler, Sava ve Milli Ekonomi komiserlikleri temsilcileri. 3 Komisyon ay alp bir metin zerinde karar kld. almalarn sonucu 3 Temmuz 1918'de yaymland ve beinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresine sunulmadan nce, ayn gn parti merkez komitesinin onayna sunuldu. Bu anayasa genel ilkelerle balyordu. lk dn blm, nc Tm Rus ya Sovyeer Kongresi larafndan kabul edilmi olan Emeki ve Smrlen Halkn Haklan Bildirgesi'nin aynen tekraryd. 5. blmde bir dizi "genel neri" yer ahyordt. Cumhttriy&m federal nitelii, kilise jte devletin ve okulla kilisenin birbirinden ayrlmas; iilere sz, fikir v toplant z grlnn tannp onlarn emrine gazete, bror ve kitap yaymm sa layacak teknik aralar, toplant binalar vererek bu zgrlklerin gvence altna alnmas; "almayana ekmek yok" ilkesiyle btn vatandalara alma zorunluluu; cumhuriyetin savunulmas iin tm iilerin askerlik yapmas gerektii; Rus topraklan zerinde yaayan btn iilere vatan dalk hakknn ve siyasi ya da dini inanlarndan dolay kovuturmaya uram yabanclara snma hakknn tannmas; rk ve milliyet aynmnn her trlsne son verilmesi konulan bu nerilerde yer alyordu. Anayasa daha sonra pratik hkmleri ele alyordu. 6., 7. ve 8. blmler merkezdeki rgtlenme ile ilgiliydi. En yce otorite, 25.000 semenin bir milletvekil lii ile temsil edildii ehir Sovyetleri temsilcileri ve 125.000 kiinin bir milletvekillii ile temsil edildii il Sovyetleri temsilcilerinden oluan Tm Rusya Sovyetleri Kongresi idi. Bu kongre, Tm Rusya Merkez Yrtme
2. Bu di l t Urdan birka G.S.Gurvi'in llonya Sovttskoy S c n j l i u l u ' j i n n ( 1 9 2 3 ) eklerinde ya almaktadr. Gurvi, hazrlk komisyonunun yeliydi ve onun ki tab bu hazrlk almas iin temel bir kaynak oluturmaktadr. 3. Protokoll Zastdam, VTsIK 4s Soziva (1920), s.4, 72-3. Milli Ekonomi komiser lii diye bir sey yoktu aslnda. Buharin, Milli Ekonomi Yksek Kurulu'nu temsil edi yordu.

124

A N A Y A S A L YAPI

Komiiesi'ni (VTsIK) seiyordu. 200 kiilik bu yiirlme komilesi kongre toplanmad zamanlar, kongre adna hareket ediyordu. VTsIK, "Rusya Sos yalist Federatif Sovyetler Cumhuriyeti ilerinin genel ynelimini" sala makla grevli olan, ayrca "kararnameler yaynlayan, gnlk emirler ve di rektifler de veren" Halk Komiserleri Konseyi'ni (Sovnarkom) seiyordu. 9. blmde Tm Rusya Kongresinin ve VTsIK'mn grevleri tanmlanyordu. 10., 11. ve 12. blmler Sovyetler'in blge, il, le ve bucak kongrelerinin rgdenmesi, ehir ve ky 4 Sovyederi'nin kurulmasyla ilgiliydi. 13. b lm, oy hakkn sadece "hayatn retken ya da sosyal bakmdan yararl bir emek harcayarak kazananlara", askerlere, sakatlara tanyor, cretli ii kulla nanlar, rantiyeleri, kendi bana ticaret yapanlar, keileri, papazlar, dev let memurlarn ve eski polis ajanlarn bu haktan yoksun brakyordu. Dier maddeler ayrntda kalan hususlarla lgiliydi. Bir anayasann hazrlanmas, genellikle, birbiriyle elien amalar arasnda bir atma vesilesidir ve elde edilen sonu atmann sebep olduu az ok belirgin yara izlerini tar. RSFSC'nin ilk anayasasnn hazrlannn altnda yatan atma, ou zaman birbirlerinden pek az farkl ekle brnd: Devlet ktidarnn gcn yitirmesini isteyenlerle glenmesini isteyenler; iktidarn ve insiyatifin yerel otoritelere dalmn isteyenlerle, otoritenin ve disiplinin merkezde younlamasn isleyenler; ve nihayet, federalizmi fiilen gerekletirmeye alanlarla, hangi kisve altnda olursa olsun, "tek ve blnmez" bir cumhuriyet kurmaya alanlar arasndaki bir amayd bu. lk grubu ksmen teden beri bu eilimleri temsil eden Sol SD'Ier oluturuyordu, ancak bakalar da vard. Bu grn Anayasa hazrlk komisyonundaki en etkili szcs Adalet Halk Komiser lii temsilcisi Reisner'di. Ne var ki bu grubun grleri pratie gei rilemeyecek bir topizmin izini tayordu, yle ki daha kat gerekiler mcadele halindeki ve byk bir tehdit altndaki devrimci rejimin karilal glkler iinde reddedilmez bir kant ileri sremeseyder bile, tartmalardan galip kabilirlerdi. Fakat daha sonra bagsierecek Sovyet siyasi polemiinin byk bir ksm anayasay hazrlayan komisyonun tartmalarnda belirmiti. Bolevik devlet retisi, aslnda, Marksist retide varolan bir elikiyi barnda tayordu. Marx ve Engels, sosyalistlerin despot devlete besledii
d. Ky Sovyetleri diye evirmek det olmutur. Fakat, "kylerin" 300 ili " 10.000in zerinde" nfuslu olabilecei ngrldnden, byle evirmek halaya yol aabilir. Bir selo, yzlm ve nfusu belirsiz, meskn krlk bir yerle;imdir.

RSFSC ANAYASASI

125

ve sosyalizm gerekleince devletin tamamen ortadan kalkaca nancna dnen, geleneksel dmanln tamamen benimsemekle birlikte, devri min zaferini proletarya diktatrl araclyla gerekletirip perinlemek iin, gl bir devlet aygt kurmann zorunlu olduunu da kabul ediyor lard. Devrim arifesinde,"DeWe/ ve Devrim adyla yaymlanan en gl eser lerinden birini Marksist devlet retisinin tahliline ayrm olan Lenin, pro letarya diktatrlnn burjuva iktidarnn kalntlar temizlenmedii srece zorunlu olan geici bir are olduunu, komnizmin nihai aamasna eriildiinde, dier btn devlet ekilleri gibi, proletarya diktatrlnn de ortadan kalkacan ne srerek zmlemiti bu ikilemi. 5 Bylece, Bolevik nderler, sosyalistlerin devlete kar besledikleri amansz d manlk geleneini devam ettirmekle birlikte, devlet ktidarnn glendi rilmesini, i karartc 1917-18 k ve daha da i karartc 1918 yaz boyunca gitgide kanlmaz bir zorunluluk olarak grnen bu glendirmeyi, geici bir are olarak savunuyorlard. Devlete duyulan gvensizlik ve burjuva parlamentoculuuna muhalefet, ki Marksist teorinin kkeninde bu yatyordu, Bolevikler'in be birounu sendikalizme yneltiyordu. Sol SD'lerde ise aka sendikalist eilimler vard. Burjuva demokrasisi can) bir gelenek olarak kald srece, Bolevikler ve Sendikalisder burjuva demokrasisini knayarak belli bir an lama zemini oluturabiliyordu. Her ikisi de, burjuva demokrasisinin "vatandan paralanm bir soyutlama olarak gryordu; nsan da esas itibariyle, reticiler snfnn bir yesi olarak ele alyorlard. Bu balamdan, gl bir Sovyet devleti grne kar yneltilen en iddetli hcumlara sendikalist bir grnm verilmesinde alacak bir ey yoktu. Gerekten bizzat Sovyetler, kken itibariyle blgesel rgder olmaktan ok meslek rgtleri olduklar iin kendilerini bu eilime kolayca kaptryorlard.* Ocak 1918'de Adalet Komiserlii'nce hazrlanm bir anayasa tasars sendikalzmin tipik bir rneiydi. Tasanda, kumcu yelerini be ii federasyonuna mensup iilerin " t a n m iilerinin, sanayi isilerinin, ticari kurumlarda, devlet sektrnde ve zel sektrde alanlarn"' oluturduu bir cumhu riyet neriliyordu. Anayasa hazrlk komisyonunu atayan VTsIK'nn top lantsnda Sol SD'lerin szcs Trutovski'nin konumas bunun bir aka
5. Bkz. No) A, "Lenin'in Devlet Teorii", s.216-32. 6. Lenin, bi seferinde, "seimlerin taneyi kollarna gre yaplman grnn Sov yet sisteminin zellii" alarak yorumluyordu (A.Ransome, Six Wttks in Russia in 1919, (1919) 1.80-1.) Rejimin ilk aylarnda iln edilmi olan sanayide "ii denetimi" ilkesi, potansiyel bir sendikalizmi de ima ediyordu. 7. G S.Gurvi, Isloriya Sovelskoy Konstius (1923), s.102-7.

126

A N A Y A S A L YAPI

o l m a d n g s t e r i y o r d u . Trutovski, a n a y a s a n n burjuva bir kavram olduunu, sosyalist devletin s a d e c e "ekonomik ve retimle ilgili ilikileri d z e n l e y e n bir m e r k e z " o l a b i l e c e i n i , k o m i s y o n u n g r e v i n i n "lam an lamyla bir anayasa deil, kiiler zerine kurulmu ktidardan s z edebil diimiz l d e farkl iktidar organlar arasnda varolmas gereken karlkl ilikileri" 9 tespit etmek olduunu aka dile getiriyordu, ilke sorunu konu sunda V T s I K d a hibir oylama yaplmad ve Resner 1918 Nisan boyunca, bu grleri hazrlk komisyonunda desteklemeye devam elli: Bigesel rgt ile blgesel federalizmin, sosyalist bir cumhuriyette devlel sorunlarnn zm iin bir temel olamayacan hibir zaman akldan karmamak gerekir. Bizim federasyonumuz, blgesel hkmetler ya da dev letler arasnda bir ittifak deil, bir sosyal-ekonomik rgtler federasyonudur. Ve devlel iktidarnn blgesel fetileri zerine deil, Rusya cumhuriyeti emeki snflarnn gerek karlar zerine kurulmutur.9 Beinci T m Rusya Sovyetleri Kongresi'nde anayasa ile ilgili son t a n m a srasnda, konumaclardan biri, e s k i devlet anlayn hatrlataca iin "federasyon" ve "cumhuriyet" kelimelerinin karlarak, bunlarn yerine "Tm Rusya ileri Komn" denmesini istedi. 1 0 Bu sendikalist sapmalar, Stalin'n mdahalesine y o l at. Stalin hazrlk k o m i s y o n u n a bir dizi tez sundu ve ounluk, k o m i s y o n almalannn bu tezler esas alnarak yaplmasna karar verdi. Bu tezlerde, "burjuva dzenden sosyalist dzene g e i dnemi sz konusu olduundan, komisyon tarafndan hazrlanan anayasa tasarsnn ancak geici bir tasan olduu"; bu balamdan, "proletarya ve yoksul kylln diktatrl, bu diktatrln ifadesi olarak iktidarn rgdenmesi vb. sorunlann" g z nnde tutulmas gerektii v e "bu sorunlarn, snflarn ve ktidar organnn ortadan k a l k a c a yerleik bir dzenle hibir ilgisi o l m a d " belirtiliyordu. 1 1 Devlet'in sona ermesi nihai bir ideal olarak kalyordu. Fakat ara d n e m boyunca, S o s y a l i s t S o v y e t l e r Cumhuriyeti'nn devlet eklinin, kapitalist dnyadaki e g e m e n devlet m o d e l i n e uymas gerekiyordu. Anayasann s o n eklinin 9. maddesi, S o v y e t d e v l e t iktidarnn g e i c i br nitelik tadn, fakat d e v a m etlii srece gl olmas gerektiini ustaca dile getiriyordu: imdiki geici dnem iin hazrlanm RSFSC anayasasnn asl hedefi,

S. Protokoll Zasedanil VTsIK

4lSoziva Sovetov

(1920). s.70-2. (1918), s.193.

9. G.S.Gurvi, Istoriya
10. Pyatyi Vserossiiskii

Sovelskoy
S"ezd

Konstituten (1923), s.142. 146-7; bu tezler,

11. G.S.Gurvi, Istoriya Sovttskoy Konstitutin (1923), s.33. Stalin'in loplu eserlerinde yer almamaktadr.

RSFSC ANAYASASI

127

burjuvaziyi v e nsann i n s a n israfndan s m r m e s i n i t a m a m e n ortadan k a l ' d rmak ve ne s n f farkllklarnn ne de d e v l e t iktidarnn v a r o l a c a s o s y a l i z m i ina e t m e k a m a c y l a kr v e k e n t proletaryasyla y o k s u l k y l l n dik tatrln g l bir tm R u s y a S o v y e t iktidar e k l i n d e kurmaktan ibarettir.

Bununla beraber, "sosyalizmin nas" ancak uluslararas bir olay olarak dnlebileceinden Rusya federasyonu, bir dnya sosyalist cumhuriyeder federasyonunun sadece ilk unsuruydu. 1 2 Bu bakmdan da bir "gei dne mini" belirtiyordu. Kendi nihai yokoluuna doru yol alan bir devlet kavramyla burjuvazi nin muhalefetini ezecek kadar gl bir proletarya diktatrl arasndaki eliki, yerel zerk hkmet ile merkeziyetilik arasndaki mcadeleye de yansyordu. Sovyet yapsnn zgll, vaktiyle ekillenmi ve devlet ik tidarnn anayasal kurumlan haline gelmeden nce belirli bir rgtlenme dzeyine erimi Sovyetler evresinde kurulmasndan kaynaklanyordu. Anayasann yaptnn sadece, kielerin kendiliinden gelitirmi olduktan kurumlan tescil etmek olduu defalarca belirtilmiti. Beinci Tm Rusya Sovyeeri Kongresindeki raportrn szleriyle "anayasa, kt zerine geirilmeden ok nce pratikte gereklemiti" 1 3 . Sovyeer balangta grevleri aka belirlenmemi gevek ve gayr resmi kurululard ve ksmen de yle kaldlar. Belirli hibir kurala bal olmakszn kurulmu ky Sovyetleri 1 4 , krsal bucak (volost) Sovyet kongrelerini oluturmak amacyla birletiler ve bunlar da birleerek ile (uezd) Sovyet kongrelerini oluturdular. 15 (e kongreleri, farkl ve tamamen mesleki bir esasa gre ku12. Bu nedenle, anayasann, "RSFSC topraklan zerinde yaayan ve ii snfna, y* da creli ii altrmayan kylle mensup yabanclara" da vatandalk hakk tanmas (madde 2 0 ) akla uygundu. Bu madde aslnda, VTsIK'nn Alman ve AvusturyaMacaristan sava esirlerinin yararlanmalar iin tasarlanm bir kararnamesinden kay naklanyordu. Protokoll Zasedanii VTsIK 4f Soziva (1920), s.62>*. 13. Pyarvi Vserossiisk S"etd Sovetov (1918), s.190. 14. En kk Sovyeer, "dorudan demokrasinin" rnekleriydiler, yani tm vatan dalardan (ya da fabrika SovycUeri'nden olduu gibi fabrikadaki btn iilerinden) oluan kurululard: daha byk Sovyetler ise, vatandalarn ya da iilerin kendilerini temsil etmeleri iin setikleri delegelerden oluuyorlard ve ilk zamanlarda bazen, asl Sovyetlerden "Sovdepi" (delegeler Sovyeti) deyimi kullanlarak ayrdediliyorlard. "Beyaz" Ruslar arasnda "Sovdepia" Sovyet cumhuriyeti topraklarn belirtmek iin bir deyimdi. 15. Aralk 1919'da yedinci Tm Rusya Sovyeeri Kongresince kabul edilen bir de iiklik, e Sovyetleri kongrelerinin, ilenin krsal blge Sovyetlerinin yan tira ehir delegelerinden de olumasn ngryordu ( S " d i Sovetov RSFSR v Potanovleniyak (1939), s.149).

128

A N A Y A S A L YAPI

rulmu ehir Sovyetleri'ne katlarak il Sovyet kongrelerini oluturdular; il Sovyetleri de blge (oblas) kongrelerini oluturmak amacyla birletiler. 16 Tm Rusya Sovyetleri Kongresi, il ya da blge kongrelerini ve kongre sis teminin ait kademeleri dnda kalan en byk ehir Sovyelerini temsil eden delegelerden oluuyordu. Kr ya da kentteki yerel Sovyet'in iktidarn kayna olduu varsaylyordu, nk farkl dzeylerdeki Sovyetler kongre leri ve en st dzeydeki Tm Rusya Sovyetleri Kongreleri bunlardan tan yordu. Sovyet sisteminin formaliteden arnm olmas, Lenin'e gre, bu sistemin balca stnlyd.
Seimlerdeki tm brokratik formalite, tm snrlandrmalar ortadan kalkyor v e s e i m l e r i n d z e n l e m e s i n i v e z a m a n l a m a s n s e i l e n l e r i a z l e m e k hakkna sahip olan killeler yapyor.17

Tpk Paris komn gibi Sovyetler de, eski brokratik devletin iren nite liklerinden arnm ve onun yerini alacak "yeni tip devlet"i oluturuyordu. kinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nin devrim srasnda yaymlanan bildirisinde, "imdi tm iktidarn, gerek devrimci dzeni salayacak olan i, Asker ve Kyl Temsilcileri Sovyetleri'ne getii" belirtiliyordu." Idealize edilmi bu otorite anlay, pratikte geerliini koruyamad. Tm lkede fabrika ve kylerde Sovyetleri yaratm olan hareketin kendiliindenlii, Sovyetler'in bamsz eylemlerinin dzensiz, kuralsz olduu ve rg bir ynetimi baltalad anlamna geliyordu. Ekim Devriminden sonra, ileri Halk Komiserlii'nce yaymlanan bir kararnamede yerel Sov yetler'in yeni dzendeki yeri tanmlanmaya allyordu:
Y e r e l olarak, S o v y e t l e r y n e l i m organlardr, y e r e l iktidar organlardr: idari, e k o n o m i k , m a l i v e k l t r e l - e i t s e l b t n kurumlar k e n d i d e n e t i m l e r i a l t n a almalar gerekir... En kkleri de dahil o l m a k zere, bu rgtlerden herbiri y e r e l n i t e l i k t e k i sorunlarda t a m a m e n z e r k o l m a k l a birlikte m e r k e z i iktidarn kararnamelerine, kararlarna v e b a l bulunduklar d a h a byk S o v y e t r g t l e r i n i n kararlarna u y g u n f a a l i y e t gsterirler. B y l e c e brtn uzantlar arasnda l a m bir u y u m bu lunan lularh bir S o v y e t l e r c u m h u r i y e t i yaratlmtr- 1 *

Fakat devrimin ilk haftalar boyunca, bu tr kararnameler karmak, bu ka rarnamelerin uygulanmasn salamaktan daha kolayd. 1918'in ilk yarsnda, RSFSC anayasas hazrlanrken btn Rusya'da, otoritede genel
16. Oblas. rgtlenmede genel deil, istee bal bir a t a m a idi (Sobranie Uzakontnii, 1917.1918, No. 99, madde 1019). 17. Lenin, Soneniya. KXB, s.645. 18. A.g.e., c. XXII, s . l l . 19. Sobranie Uzakonenii, 1917-1918, No 12, madde 79.

RSFSC ANAYASASI

129

bir knt ve dankln belirtileri grlyordu. "Baz yerel Sovyetler bamsz bir cumhuriyet kurduklarnda" Lenin, olup bitenleri fazla abanma mak gerektiini, bunun "bit byme hasab" ve "arlk Rusyas'ndan birleik Sovyet rgtleri Rusyas'na geiin ok doal bir olgusu" 1 0 olduunu syleyebiliyordu. Fakat lke eer her yanda ba gsteren glk lerin stesinden gelmek istiyorsa, fiili bir merkezi otorite kurmann ka nlmazln grmezden gelmek mmkn deildi. Bylece o ann anlar, anayasa taslak komisyonundaki, merkezileme taraftarlarna gereke yaratyordu, tik tanma, ncelikle yerel Sovyeder'in yetkilerini mi, yoksa merkez organlarn yetkilerini mi tanmlamak gerek lii konusundayd. Slalin'in, federalizm ilkesini ne srerek tartmay ynnden saptrd nasl olduu pek ak deil sylenmektedir. 11 Son eklini alm olan anayasann 10. ve 12. Maddeleri arasndaki szel eliki, tarumann iddeti hakknda fikir vericidir: Bu maddelerden birisine gre, "RSFSC topraklar zerinde otoritenin tamam, kr ve kent Sovyetleri eklinde rgtlenmi tm emeki halkndr"; dierine gre ise, "RSFSC'de en yce otorite Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nin, kongreler aras dnem de ise VTsIK'nndr". Fakat otoritenin aadan olumas ile, oloritenin yukardan uygulanmas arasndaki ayn ekli eliki, halkn egemenliine dayandn ddia eden her anayasada zmnen mevcuttur; zaten anayasa metni bu konuda hibir pheye yer brakmyor. nc Tm Rusya Sovyetleri Kongresi kararna gre, "yerel sorunlar sadece yerel Sovyetler tarafndan zmlenmeli" ve merkezi otoritelere sadece "federasyonun temel ilkeleri" ile "milli nem tayan tedbirlerin" uygulanmasnn deneenmesi brakl maldr. Bu kararn nasl uygulanaca son metinde kesinlik gsteriyordu. Tm Rusya Sovyetleri Kongresi ve VTsIK'mn yetkisi ile ilgili olan, uzun ve aynnl bir ekilde sralanan "milli nem tayan" on yedi sorun her eyi kapsayc olmaktan ok, mekleyici olarak dnlmt ve aynca yle bir ihtiyati madde eklenmiti: "yukanda belirtilen sorunlara ek olarak, Tm Rusya Sovyetleri Kongresi ve VTsIK, kendilerinin yetki alanna girdiini dndkleri baka herhangi bir konuda karar alabilirler" 1 * Bu ek madde,
10. Lenin Sointniya, c. XXII, s. 19. 21. G.S.Gurvi, Istoriya Sovttkoy Konstitutin (1923), s.22-5. 2 2 . Gurvi'e gre, A.g.t-, s.76., "Bu sralamann tali ve tanmlayc nitelikle olduu yazarlar tarafndan tamamen kabul edilmiin". Sralama bunlarn hukuki an lamn belirtmeyi amalayan ifadeler kullanlarak yaplmt: tarmn ve eilim poli tikalarnn "genel ilkelerini', adli sistemin " e s s l a n m " , i; ve vanda;lkl> lgi "temel kanunlar" tespit etmek merkezi otoritelere dyordu. Batl yorumcularn karlatt glk, bu maddeleri kendilerine tamamen yabanc bir ereveye olunmaya

130

A N A Y A S A L YAPI

btn anayasada genel yetkilerin tahsisi olarak yorumlanmaya en ak olan maddeydi. Anayasada ilerde yer alan bir baka blm, yerel Sovyeerle blge, l, ile ve bucak Sovyetleri kongrelerinin grevlerini, yrtme komiteleri ile birlikte genel hatlaryla tanmlyordu:
(a) K e n d i l e r i n e tekabl e d e n daha y k s e k S o v y e t iktidar organlarnn tm ka rarlarnn u y g u l a m a y a s o k u l m a s ; (b) S z k o n u s u b l g e y i ktilirel v e e k o n o m i k y n d e n kalkndrmak iin g e rekli tm tedbirlerin a l n m a s ; (c) (d) Salt yerel bir kapsam o l a n tm sorunlarn z m l e n m e s i ; S z k o n u s u b l g e d e k i tm S o v y e t faaliyetlerinin birletirilmesi.

Bu sonuncu madde, Sovyetlerin, devrim ncesi yerel hkmet organlarn kendi bnyeleri iinde eritmelerini ve kendilerini normal modele uygun ye rel hkmet organlarna dntrmelerini tevik etmek amacn tayordu. Anayasann ileri ve Maliye Halk Komiserlikleri arasnda tartma konu su olan bte ksm da, ayn amaca katkda bulundu. Anayasa hazrlk ko misyonu bandayken karlan bir kararname, yerel Sovyederin, devletin genel ihtiyalarn karlamakla grevli merkez komiserliklerin yerel organ larndan vergi almasn yasaklamt. 2 3 Anayasa yerel Sovyeer'e, "sadece yerel ekonominin ihtiyalar iin vergi alma" hakkn tanyordu. Fakat kk Sovyetlerin bteleri, il ya da blge Sovyetleri ya da onlarn yrt me komiteleri tarafndan; ehir, il ve blge Sovyeleri'nn bteleri de Tm Rusya Sovyetleri Kongresi ya da VTsIK tarafndan denetlendii iin btn yerel gelir ve giderler dolayl ya da dolaysz merkezi denetim altna girmiti. Gerekte merkezi hkmetin elinde mali bir tekel olumutu; kredi amak ve para yardmnda bulunmak, yerel Sovyetleri, iileri Halk Komiserli inin denetleyici otoritesine bal klmann etkili bir arac olmaktayd 2 4 .
kalkmalarndan ileri geliyor. Moskova'daki yerel hkmet zerine bir ingiliz incele mesi bu konuya yle deiniyor: "Sovyetler Birlii'ndeki btn idari otoritelere uygu lanan genel ilke, onlarn yetkilerinde hibir kstlama yaplmamasdr. Bir eylemde bulunmak iin herhangi bir yasann ya da yksek bir organn zet izni gerekmedii gibi, ingilizlerin ultra vires retisine lekabl eden hibir ey yoktur. le yandan, her Sovyet, ya da herhangi bir kurulu, st makamlarn lam denetimi altndadr, nk han gi alanda olursa olsun, hibir mutlak zerklik yoktur... ehir Sovyeti'nin yetkileri, herhangi bir ingiliz belediyesinin yetkilerinden ok daha geni kapsamldr, fakat bu yetkileriyle kyaslanabilecek ne mutlak bir zerklii ne de hareket serbestisi vardr" (E.D.Simon, vd., Moscow in the Making (1937), s.36). 23. Sobranie Uzakonenii, 1917-1918, N o . 31, madde 408. 24. Bu husus, Pyat' Let Vlasti Sovetov'da (1922), s.262, grevli bir yazar tarafndan aka fade edilmiti Devrimin ilk yllarnda yerel Sovyetlerin ve Sovyetler kongre lerinin gerek ilevi ile ilgili belgeler pek az. En iyi kaynak, M.Vladimirski'nin,

RSFSC ANAYASASI

131

Bylece, Sovyetler anayasal yap iinde skca yerletirilmi oluyorlard. Sovyetler bir yandan, otoritenin resmi kayna ve birok ara aamalardan geerek byk Tm Rusya Sovyederi Kongresi delegelerini seen semen okullarydlar. te yandan, yerel bakmdan, geni lde inisiyatif kullana bilen, fakat btn ilevleri sonuta merkezi hkmet organlarnca, o ayn ara otorite katmanlar yoluyla denedenen yerel hkmen organlarydlar. Baz karklklara yolaan da, hereyden nce konumlarnn bu ikinci ve yeni ynyd. Haziran 1918'de "tm iktidar Sovyeer'e" slogannn, "tm iktidar yerel Sovyetler'e" eklindeki yorumu, o dnemin yetkili bir grev lisine gre "zararl" ve "gemie ait" bir yorumdu. 2 5 Yerel Sovyeder'in di siplinsizlii giderilemiyordu. Alt ay sonra bile "merkezi organlarn btn karar ve emirlerini itirazsz ve eksiksiz yerine getirmelerini" salamak iin uyarda bulunmak gerekli oluyordu. 26 nc sorun federal devlet ile birletirici devlet arasndaki eliki anayasa tartmalarnda aka ortaya konmad, fakat RSFSC adnda bulu nan "federal" teriminin yorumuyla ilgili tartmalarda rtk biimde mev cuttu. "Federal" ve "federasyon" kelimeleri, anayasal hukukta kesin bir anla ma sahiptiler, ancak siyasi renk olarak yanszdlar. Amerikan devriminde federalisder, birlikten ve gl bir merkezi otoriteden yana olanlar olmutu. Fransz devrimindeki federalisder ise, otoritenin dalmasn isteyen ve Jakobenler'in merkeziyetilik politikalarna kar kan Jirondenler ol 27 mutu. 19. yzyl sosyalistlerinin "federasyon" grn etkileyen

iileri Halk Kornierlii'nin belgelerine dayanarak yazd Soveti, Ispolkomi i S"ezdi Sovelov'dar (c. 1, 1920. c. 2, 1921). Vladimriski'nin kab Sovyeler'in il ve ile kongrelerinin, yrtme komiteleri ile birlikte dzenli olarak toplandklarn, usul bakmndan baz aksaklklar olmasna ramen, anayasaya uygun hareket ettiklerini, fa kat Sovyetlerin (hem st hem de alt dzeydeki) blge ve bucak kongrelerinin artk yaplmadn gstermektedir. Baka bir deyile uygulama anayasann fazlalklarn alarak hamal yapsn gn na kanvermili. Yerel "ky" Sovyetleri'nin ileyii hakknda pek fazla bir ey bilinmiyor. Daha sonra yaymlanan, V.P.AntonovSaratovski'nin Soveli v Epoku Voennogo Kommunizma (1928) adl kitabnda daha faz la bilgi bulmak mmkn olabilir. Biz bu kitab elde edemedik. 2 5 . Sovetskoe Pravo, No. 3(9), 1924, s.29. 2 6 . ileri ve Kylleri Savunma Konseyinin karan. Bkz. R.Labry, Une Lgisla tion Communiste (1920), s.22. 27. H.Hntze, Staatseinheit und Fderalismus im allen Frankreich und in der Revolu tion ( 1 9 2 8 ) , Fransz devriminin birbiri ard sra geirdii aamalar boyunca "federalizm" ile "tek ve blnmez m i l l e f gr arasndaki atmann kapsaml bir anlatmdr. Merkeziyetiliin zaferini salayan ey, ideolojik tercihler deil, ekono mik ve askeri basklardr. Rus devrimi e ilgin benzerlikler bulunmaktadr bu eserde.

132 ANAYASAL YAPI Fransz devrimi gelenei oldu. 1850'de Komnist Birlik'e sesleniinde Marx yle yazmu: Alman burjuva demokraan federasyonu destekler ve blgelerin bamszln glendirerek merkez iktidar gsz drmeye alrlarken, "iiler, sadece birlemi ve blnmez bir Alman cumhuriye tinin yaratlmas iin deil, ayn zamanda onun inde, devlet ktidarnn elinde kesin bir g merkezilemesi iin de etkilerini kullanmaldrlar. 28 Al manya ve svire federal anayasalarna bal "kk devletler" sistemini, hayatnn son yllarnda eletiren Engels, "ancak birlemi ve blnmez bir cumhuriyet eklinin proletaryann yararna olabileceini" 2 5 ileri srmt. te yandan, Fransz devrimci geleneinin bir baka yn zerinde duran Proudhon ve anaristler, "federal" ve "federalizm" kelimelerini, anayasal bir belirleme ile deil, serbeste, yerel birimlerin gevek ve gnll birliini gl ve merkezilemi devletin antitezini kastederek, daha ok gl bir duygusal olumlamayla kullanmlard. ounluu Marksist olmaktan ok, Proudhoncu olan ve "federasyonu" zgr komnler arasndaki birliin en yce ekli diye dndkleri iin "les fdrs" diye adlandrlan 1871 Komncleri'nin Marx tarafndan olumlanmt olmas durumu daha da karmaklauryordu:
E n k k k y n b i l e s i y a s i e k l i k o m n o l m a l y d . . . H e r b l g e d e k i kr k o m n l e r i n i n o r t a k i l e r i m e r k e z e h i r d e k i d e l e g e l e r m e c l i s i tarafndan y n e t i l m e l i v e b l g e m e c l i s l e r i , kendi s e t i k l e r i t e m s i l c i l e r i Paris'teki "milli h e y e t e " y o l l a m a l y d l a r . . . G e r i y e k a l a n v e m e r k e z i bir h k m e t i n y a p m a s g e r e k e n a z s a y d a fakat n e m l i iler... k o m n a l , yani t a m a n l a m y l a s o r u m l u g r e v l i l e r tarafndan y r t l m e l i y d i .

Bu tasan, Rusya Sovyetleri in prototip oluturuyor, brokratik ve des pot bir ynetimin aresi olan yerel zynetim ve dolaysz demokrasi an layna olduka uygun dyordu. Fakat metinden de aka anlald gibi, Marx devletin ortadan kalkacan dnyordu. Byk bir lkeyi, "Montesquieu ve Jirodenler'in hayal ettii gibi, bir kk devletler federas yonuna" blmek sz konusu deildi; aksine, milli birlik "devlet iktidann ortadan kaldrarak gerekletirilmeliydi" 30 . Federalizme yneltilen Marksist itirazlar, Lenin ve Bolevikler tarafndan da ileri srld; Avusturya sosyal demokrasisini mek alarak federal ilkeyi parti rgtlenmesine yerletirmek isteyen Yahudi Bund'a kar giriilen uzun mcadele boyunca pekitirildi. Hatta daha sonralan, federal bir anaya28. Marx ve Engels, Soneniya, c. Vm, s. 487. 29. A.g.e., C.XVI, K>sm II. s.109-10. 30. A.g..e., c. v m . Ksm E, s.314.

RSFSC ANAYASASI

133

saya kar beslenen n yarglar ald zaman bile Bolevizm, birletirici ve merkezilemi bir komnist partisinin gerei zerinde srar etmekten vazgemedi. Fakat, balangta federalizme kar ynellen itirazlar, parti rgt iinde olduu kadar devlet rgt iinde de ayn iddede srdrld. 1903'te Lenin, federal bir Rusya cumhuriyeti grn savunan Ermeni sosyal demokratlarn knyordu. 3 1 yle diyordu Lenin 1913'te: "kapita lizm kendi gelimesi in, mmkn olduu kadar byk ve merkezilemi devlederi gerektirdiinden, Marksisder, elbette federasyona ve desantralizasyona kardrlar (Lenin, ikisi arasnda tam bir aynm yapmyordu) 3 2 ; ayn yl yazd bir mektupta ise, "ilke olarak, federasyona kar olduunu", nk bunun "ekonomik balanty zayflattn ve tek bir devlet iin uygun biim olmadn" 3 3 bildiriyordu. Sorunun anayasal yann deil pratik yann gz nnde tutan bir savd bu. Federasyon desantralizasyon demekti; birletirici devlet merkeziyetiliin arac olarak vlyordu. Dier siyasi ilkeler gibi, federasyon aleyhtarl da Lenin iin asla mut lak bir kural olmad. rnein, federasyon ilkesini, milletlerin kendi kaderle rini tayin hakk ilkesi ile dengelemek istiyordu. yle yazyordu Lenin Aralk 1914te:
Dier btn artlar ayn kaldka, k a y t s z a r t s z m e r k e z i y e t i l i k t e n y a n a y z v e federal ilikileri s a v u n a n burjuva i d e a l e karyz. B u n u n l a beraber, bu durumda bile... R o m a n o v - B o b r i n s k i - P r u k e v i ltisflne U k r a y n a ' y 1 b o a z l a m a l a r n d a vb. y a r d m e t m e k (braknz s o s y a l i s t l e r i ) b i z i m i i m i z , d e m o k ratlarn ii d e i l d i r . 3 4

Gene de parti gelenei federasyona var gcyle kar koymaya devam ediyor du. Stalin, Mart 1917'de yaymlanan Federalizme Kar balkl bir makale sinde, her yerde merkeziyetilie doru bir eilimin baladn bildiriyor du. yle diyordu makalesinin sonunda:
R u s y a ' d a f e d e r a l i z m i n , m i l l i m e s e l e y i z m e d i i , z e m e y e c e i v e tarihin tekerleini g e r i y e d n d r m e k gibi b o bir h a y a l i n p e i n d e k o a r a k b u sorunu d a h a d a kartrmaktan baka bir e y y a p m a d ak g r l m y o r m u ? 3 S

Partinin kat tutumu, ancak devrimin zaferiyle deiiklie urad. lkin, Paris Komnn rnek aldn iddia eden ve merkezi bir otorite olu3 1 . Lenin, Soinenya, c. V, s.242-3. 3 2 . A.g.e., c: XVII, s.154. 33. A-g.e.,c. XVII, s.90. 3 4 . A.g.e., c. Vl, s.82. 3 5 . Stalin, Soinenya, c. III, s.27; Stalin, sonralar bu grnden vazgeecektir. (A.g.e., c. 01, s.28-31).

134

A N A Y A S A L YAPI

turmak in yerel organlarn gnll rgtlenmesi zerine kurulduu sylenen Sovyet sistemi, 19. yzyl sosyalist yazarlarnn federalizmle kas tettikleri eyin ta kendisiydi. kinci olarak, federasyon, hem eski arlk mparatorluu'na bamh milletlerin zlemlerini gerekletirmek hem de onlar Sovyet ats alunda barndrmak iin ileri srlebilecek biricik siya si kavramd; millederin kendi kaderlerini tayin hakk bir kez iln edilince fe deralizm, bunun kanlmaz bir gerekesi ya da aresi oluyordu. Bu dnm noktas, Lenin'in Ekim Devrimi arifesinde yazlm Devlet ve Devrim adl eseriyle akyordu. Engels, Erfurt programn eletirirken kesinlikle "tek ve blnmez cumhuriyetten yana olduunu bildirmekle birlikte, "iki adada drt milletin yaad ngiltere'de" federasyonun "ileri bir adm" olacan da kabul ediyordu. Engels'in bu szlerini aktarrken Lenin, federasyonun "bir stisna ve gelime iin bir engel olduunu", buna ramen, "ancak zel artlarda 'ileri bir adm' olabileceini" yazyordu. Ve "bu zel artlarda milli mesele arln hissettiriyordu" 36 . Bununla beraber, ardndan gelen tart ma aka gsterdi ki, federal ya da birletirici devlet sorunu Lenin iin henz bir anayasa sorunu deil, iktidarn desanlralizasyonu ya da merkeziletirilmesi ile ilgili bir sorundu; iin ilgin yan, federasyona dnmle ilgili bu deimenin, Lenin'in devletin ortadan kalkmasyla ilgilendii bir almasnda grlmesidir. Sovyet anayasa tasars hazrlnn federasyonla ilgili yannn perde ar kas byleydi. VTsIK'mn kaleme ald ve Kurucu Meclise bir ltimatom gibi sunulmu olan Emeki ve Smrlen Halkn Haklar Bildirgesi, Rus ya Sovyet cumhuriyetini, bir "milli Sovyet cumhuriyeeri federasyonu" 0larak iln ediyordu; Kurucu Meclis'in lavedilmesinden sonra, nc Tm Rusya Sovyederi Kongresi, VTsIK'dan "Rusya Federal Cumhuriyeti anaya sasnn temel ilkelerini" kaleme almasn istedi. Bu terimin kul lanlmasnn nedeni phesiz, kitlelere ho grnme isteiydi ksmen; hatta bir "sosyo-ekonomik rger federasyonu" ile ilgili sendikalist grleri bile tevik ediyordu. 3 7 Fakat hazrlk komisyonu toplant halindeyken, 3 Ni san 1918 tarihli Pravda'a yaynlanan bir yazda Stalin, tutumu aka or taya koymutu. Sovyet federasyonu isvire ya da Amerikan federasyonlar gibi sadece corafi bakmdan ya da tarihi bir gelime sonucu blnm blgelerin birliini temsil etmiyordu. Sovyet federasyonu, "milli nitelii bakmndan olduu kadar zel hayat tarz bakmndan da farkllam, tarihi adan farkl blgelerin birliiydi". Ayrca, burjuva federasyonu, "bam szlktan emperyalist birlemeye gei aamas" olduu halde, Sovyet fede36. Lenin, Soneniya, c. XXI, S.4J9. 37. Bkz.,s.l26

RSFSC ANAYASASI

135

rasyonu, arlk devrindeki "cebri birlikten", "Rusya'daki btn milletler ve halklarn alan kitlelerinin gnll ve kardee birliine" doru "zamanla" gerekleecek br gei aamasn temsil ediyordu. Nihai ama, "gelecein sosyalist birlikilii"ydk 38 Stalin'in nerisi zerine, ayn anlamda bir karar hazrlk komisyonu tarafndan almalara esas olarak kabul edildi. 39 Aka grlen ey, federasyonun salt kendi iinde bir ama olmad (byle bir ey, partinin saptad retiden bir hayli deiik bir gr olurdu), fakat daha iyi bir eye doru, Rusya'da milli meselenin zel artlarnn gerektir dii, geici bir aama olduu di. Bir yl sonra kabul edilen parti program, "Sovyet modeline gre rgtlenmi bir federal devletler birlii "ni "tam birleme yolunda geici ekillerden biri" 4 0 diye tanmlayarak bu gr dorulam oluyordu. Bu belirsizlikler, u garip olguda yansyordu: RSFSC bir federasyon ola rak serbeste anld ve "federal" kelimesi balnda ve anayasann genel lkelerle ilgili lk blmnde getii halde, kelimeye bizzat anayasa met ninde rastlanmyordu. Federasyonun anayasal mekanizmas tanmlanmad gibi, kapsam ve erii de tanmlanm deildi. Anayasann ok elverisiz artlar iinde hazrlanm olmasyla kolayca aklanabilirdi bu. 1918 ba harnda ve yaz balangcnda Alman ordular eski Baltk illerini, Beyaz Rusya'nn byk bir ksmn ve Ukrayna'nn tamamn istila etmiler, hatla kuzey Kafkasya'ya ve Bolevik ynetimin yalnz adac gibi duran Baku'nun bulunduu Transkafkasya'ya girmilerdi. Bolevik Trkistan'n Avrupa'yla tm haberlemesi kesilmiti. Bolevik ktidarn bir sre yava yava salamlar gibi grnd Sibirya, ek birliklerinin Volga blgesinde anti-Bolevik bir hkmetin kurulmasna da yol aan isyan yznden Mays 1918'den sonra tamamen tecrit edilmiti. Bu artlar alnda, anayasada hemen her ey ister istemez geici oluyordu. Emeki ve Smrlen Halkn Haklan Bildirgesi,
her m i l l e t i n i i v e k y l l e r i n e , federal h k m e t e v e dier S o v y e t kurum larna katlmak i s t e y i p i s t e m e d i k l e r i n e , stedikleri takdirde, h a n g i e s a s a g r e katlacaklarna, k e n d i t a m yetkili S o v y e t l e r k o n g r e s i n d e karar v e r m e h a k k m

tanmt. nc Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nin, anayasann ha zrlanmasna ilikin karan "ayn cumhuriyetlerin ve blgelerin federal hkmete katl srasnn", bu cumhuriyetler ve blgeler bilfiil kurulunca
38. Stalin, Soneniya, c. IV, s.66-73. 39. A.g.e., c. IV, s.79-80. Stalin'in ilk tasars, G.S.Gurvi'in Istoriya Konstitutin (1923), s. 147-8, adl eserinde yer almtr. 40. VKP (B) V Rezolyutsyak (1941), c. I, s.287.

Sovetskoy

136

A N A Y A S A L YAPI

saptanacan ngryordu. Fakat byle bir ey olmamt henz; varol mayan ve belirlenmemi birimlerden meydana gelmi bir federasyon iin anayasa hazrlamak da gt. Gerekte, 1918'de yaralm olan ey, toprak larnn kapsam belirlenmemi bir Rusya cumhuriyetiydi. Anayasa, "zerk blgelerin" bu cumhuriyete dahil edilmesine imkn veriyordu ve anayasann 11. maddesi, zerk br blgenin en st kurulularnn, kendi Sovyetler kon gresinin ve yrtme komitesinin, Rus olsun olmasn, RSFSC'nin dier her hangi bir blgesinin Sovyetler blge kongresi ve yrtme komiesi ile ayn dzeyde ve ayn statde olmasn ngryordu. Baka bir deyile. Lenin'in ve Stalin'n ilk yazlarndaki gibi, anayasada federasyon, desaniralizasyonun bir edeeri olarak varsaylmt. Anayasann temel nitelii olmaktan ok, idari rgtlenme sorunuydu bu. Partinin milli mesele hakkndaki 1913 ta rihli k a r a n , "geni blgesel zerklik" ile "demokratik, yerel zerkhkmet" arasnda bir ayrm gzetmeyi salayamamt; bu ikisi Bolevik bak asma gre hl ayn eydi." Merkezi ve yerel hkmet organlar arasndaki kuvvetler ayrlndan tamamen farkl olan zgl bir federal me kanizmann izine rastlanmyordu 1918 anayasasnda. Belki de bu hkmler, RSFSC'nin temel birliini tehlikeye drmeksizin, milli gruplara bir de receye kadar yerel zerk bir ynetim salamak amacyla konulmu olabilir di. Fakat anayasal anlamda, federal deildi bunlar. RSFSC anayasnn federal nitelii sorunu, bu anayasann ardnda bulu nan teoriler ile, burjuva devletleri ya da federasyonlarnn anayasalarn il ham etmi teorileri birbirinden ayran uurumun niteliini ortaya koyuyor du. Bat dncesinde anayasa kavramnn kendisi, bizzat devletin tbi olduu bir yasa demekti. Bu anlay, yasay devletin yarats olarak kabul eden br retiyle badaamazd. Bat dnyasndaki anayasalann birou ktye kullanmalar nlemek iin devlet iktidannn bir yasayla snrlandnlmas gerektii grnden kaynaklanyordu. Anayasalar, hkm darlara zorla kabul ettirilmiti. Federasyonlar kendi otoritelerine federal hkmetin mmkn olduu kadar az mdahale etmesinde ayak direyen bi rimlerden meydana gelmiti. Burjuva anayasalarnda bu tr kstlamalarn, iilere burjuva devlete kar kendilerini koruma imkn salad lde, bur deer tadklar kabul edilebilirdi. Fakat bylesine bir uzlamann Sov yet anayasasnda yeri yoktu. Stalin'n kelimeleriyle, "Sovyet anayasas, burjuvaziyle bir pazarln sonucu olarak deil, muzaffer bir devrimin sonu cu olarak domutu" 4 2 . Anayasa, kart gler arasndaki herhangi bir denge41 VKP () V Rwlyutsiyak ( 1 9 4 1 ) , c. [, 1.211.

RSFSC ANAYASASI

B7

run ya da pazarln ifadesi deil, proletarya diktatrlnn ifadesiydi. Bolevik teorinin mutlak nitelii, partinin 1903 programnda nemli bir yer tutan ve parti evrelerinde geerli olan "halk otokrasisi" deyiminde dile getirmiti. ar bir "otokrat" {samoderzhaveis) olduu iin benzetme yoluy la, "halk otokrasisi" denmiti. Her devlet ve her hkmet, ynetici bir snfn egemenliini salayan arat. Dier btn devlet ekilleri gibi prole tarya diktatrl de, Lenin'in deyiiyle, "bir tr sopadan baka bir ey deildi" ve amac, smrgen snflan devirmek ve ezmekti. Bunun anlam uydu: bu devlete anayasann verdii yetkiler z bakmndan snrsz, blnmez ve mutlakt. Bu grten u sonu kyordu: Sovyet anayasas, "anayasal gvenceler" ya da devlete kar vatandalk haklan diye bir ey tanmyordu. Emeki ve Smrlen Halkn Haklar Bildirgesi, kelimenin klasik an lamyla bir haklar bildirisi deil, ekonomik ve sosyal bir politikann ilnyd. Byle olmas akla tamamen yaknd. Marksizm, birey zgr lnn, bireyin yaptklarna devletin karmamasyla gvence altna alnabileceini ileri sren burjuva gr reddediyordu; snf egemenlii artlan iinde byle bir zgrlk, ekli ve etkisiz kalyordu. ileri sahici zgrle kavuturmak olumlu bir eylemi gerektiriyordu. Bylece, RSFSC anayasasna gre, kilise ile devleti ve kilise ile okulu birbirinden ayrarak nan zgrl; "gazeteleri, brorleri, kitaplar ve dier basl eserleri yaymlayp" btn lkede dam iin "gerekli teknik ve maddi imknlann hepsini salayarak" dnce zgrl iilere tannm oldu; "gerektii gibi donatlm, aydnlatlm ve stlm btn genel toplant lokalleri, binalar" iilerin emrine verilerek toplant zgrl gvence altna alnm; kltre, "genel, parasz ve tam bir eitim" sayesinde eriilmeye allmt. inin zgrl, devlete kar deil, devletin etkinlii saye sinde gerekleecekti. Bu etkinliin vadedilmesi ve salanmas, ite buydu anayasann salad. Birey ile devlet arasndaki antitez kavram, snfl top lumdan kaynaklanan bir varsaymd. Tek tek her iinin kan, btn ii snfnn kanyd. iyi, ii devleti le atr hale getirmek mantksz ve yersiz olurdu. Bundan, anayasann hibir ekli hak eitlii tanmad sonucu da kyordu. Rus anayasasnn pratiinde buna benzer hibir gelenek yoktu. ann uynklan, yasayla kabul edilmi be "zmreye"*' ayrlmt; bunlarn her biri farkl bir statye tbiydi. 10/23 Kasm 1917 tarihii bir kararname
42. Stalin. Sointniya, c VU, j.70. 4 3 . Bu "zmreler" (Rusa'da soslovit kelimesi, ne sadece "kail", "mf', ne de

138

A N A Y A S A L YAPI

bu farkllklara son vererek tek bir yasal vatanda kategorisi yaratt. 44 Ancak Bolevik retiye gre, ekonomik snflar varolduu srece, eitsiz snflara mensup bireyler arasndaki burjuva demokrat anayasalarda kabul edilen trde eitlik temelde gerekd kalyordu. Bireyler aras bir eitlik ancak snfsz bir toplumda gerekten varolabil irdi. Proletarya diktatrlnn amac, burjuvaziyi oluturan bireyler ile emeki snflar oluturan bireyler arasnda biimsel bir eiik yaratmak deil, burjuvaziyi snf olarak ortadan kaldrmakt. Bu diktatrln vcud bulduu Sovyetler, ii ve kyl snflarnn organlaryd. Kzl Ordu'ya sadece iiler ve kyller almyordu. Bylece, anayasada tannan haklar, mantki olarak, sadece ve sadece "emekilere" ya da "ii snfna ve yoksul kylle" tannm haklard. Anayasada "genel ilkelerin" yer almas, bu ayrm zellikle doruluyordu:
Ijt s n f n n g e n e l kar b a k m n d a n R S F S C b i r e y l e r e v e ayr gruplara, s o s y a l i s t d e v r i m i n zararna k u l l a n a b i l e c e k l e r i h i b i r a y r c a l k t a n m a z .

Bu bakmdan, burjuva demokrasisinin, "bir kii bir oy" gibi ilkelerine hibir deer verilmemiti; oy hakk "bir hak olmaktan kyor ve se menlerin sosyal bir grevi h a l i n e " " geliyordu. RSFSC anayasas, "ba kalarn kr amacyla altranlara", "kendi emeklerinin rn olmayan bir gelirle geinenlere", "bamsz i adamlarna", "keilere, papazlara" ve adam ldrenlerle akl hastalarna oy hakk tanmyordu. Serbesl meslek sa hipleri le aydnlar oy hakkndan yoksun brakmama karar iddetli bir tartmaya yol a; bir yorumcunun belirttii gibi, "ne szde bir sosyal ada let kaygusundan, ne de duygusal sebeplerden" deil, pratik yararlar bakmndan alnmt bu karar. 46 Oy hakknn snrlandrlmas 1936'ya ka dar yrrlkle kald. Ayrm gzetmenin daha da karmak bir rnei Tm Rusya Sovyetleri Kongresi iin, ehirlerde ve krlk blgelerde uygulanan seim kurallar arasndaki farkt. ehirlerde, Kongre'ye seilecek delegelerin says, her
"lorca" anlamna gelir, soslovie, bu anlam da ksmen ieren bir kelimedir) unlard: (1) "asiller" ya da "gentry"; (2) ruhban zmre; (3) tccarlar; (4) kk burjuvazi {dkkan sahiplen, zanaatkarlar, satclar); (5) ehirlerde ve fabrikalarda vasfsz ii olarak alanlar da dahil olmak zere, kyllk. ehir proletaryasnn yasal hibir varl yoktu. 44. Sobranie zakenenii, I9I7-91S, No. 3, madde 3 1 . 45. G S.Gurvi, Istoriya Sovelskoy Konstitutsii ( 1 9 2 3 ) . s.46. 46. A.g.e,, s.47. lk taslaklardan biri, curiae denilen bir oy sistemini ngryordu; buna gre, iilerin ve kyllerin oylan ile u i m i n i a n n , devlet memullarnn, bilginle rin, sanatlann ve uzmanlarn oylan arasnda bir denge salanacaku. Fakat bu incelik anayasa tasarsnn son eklinde yer almad (A.g.e., s.161-2).

RSFSC ANAYASASI

139

25.000 semene bir kii, krlk blgelerde ise her 125.000 nfusa bir kii olarak saptanmt. Aradaki bu farkn tarihi bir kkeni vard. RSFSC'nin en st organ olan Tm Rusya ii, Asker ve Kyl Temsilcileri Sovyetleri Kongresi, Tm Rusya Kyl Temsilcileri Sovyetleri Kongresi ile Tm Rusya i ve Asker Temsilcileri Sovyetleri Kongresi'nin birlemesinden domutu ve bu birleme Kasm 1917'de Bolevikler ile Sol SD'Ier arasnda varlan bir anlama zerine gereklemiti. Hem kr, hem de ehir Sovyeeri'nin kendi artlarna uygun gelen ve aluklan saym usullerini devam et tirmeleri normaldi. Bu saym usulne gre, ehir Sovyeleri'nde, Sovyet yesi iiler, krsal Sovyetler'de de blge ahalisi hesaplanyordu. Tek glk bunlar arasndaki oran saptamakt. Yaplan uydu aslnda: Haziran 1917'de birinci Tm Rusya i ve Asker Temsilcileri Sovyetleri Kongresi'ni dzenleyenlerce saptanan oran kabul edildi: 25.000 semene 1 delege. 47 Tm Rusya Kyl Temsilcileri Sovyetleri Kongresi'nin uygulad oran (150.000 kiiye bir delege) ykseltilerek 125.000 kiiyi temsilen bir delege seilmesi kararlatrld. Bylece saptanan bu bete bir oran Steklov VTsIK'mn anayasay onaylayan oturumunda ehirlere hi bir stnlk tanmadn ve ehirlerin krlk blgelerle atba bir eitlik iinde temsil edilmesini saladn syleyerek savunmutu.4* Bu iddia savunulamazd; 43 nitekim Sovyet'teki dier konumaclarn hibiri tarafndan desteklenmedi. Anayasada "ilerle kyller arasnda fark gzetildiinden" sz eden Lenin, bunun kkeninin Sovyetler'in tarihinde yattn! b e l i r m . w 1919'da kabul edilmi parti program, "Sovyet anayasamz'in "krsal blgelerin daha da nk kk burjuva kitlelerine oranla, sanayi proletaryasna bir stnlk tanyarak, ehir iisinin devrimdeki nder roln yansttn" zellikle be lirtiyordu. 51 Bu sorunlar biimsel ya da soyut bir eitlik asndan deil, dai ma amprik bir gr asndan ele alnmalyd. ehir ilerinin snf bilin cinin gelimi olmas ve dolaysyla, burjuvaziye kar daha byk bir
47. Pervyi Vserossiisk S'ezd Sovetov (1930), c. I. s.xxiii-iv. 48. Pyatyi Vserossiiskii S"ezd Sovetov (1918). s.193. 4 9 . Nfusun yzde 51 'i yirmi yandan byk olduuna gore, "semenler" ile "nfus1' arasndaki doru orann, prima facie bire iki olmas gerekirdi: bu Kurucu Meclis seimleri iin kabul edilen orand ve Kumcu Meclis yeleri, sivil seim blgelerinde blge nfusu, ordu ve donanmada ise semen kitlesi esas alnarak seilmiti (Proek Potojeniya o Viborak v Urtditet'noe Sobranie (1917), c. II, s.33-6). Steklov'un, yetikin yzdesinin ehirlerde, krlk bl gele rdekinden daha yksek olduu eklindeki yorumu guz nnde tutulsa bile, doru aritmetik or mm beje ikiden daha az olmantast gerekirdi: 1920'deki ingiliz ii Heyeti'ne bu orann e bir olduu sylenmiti (flritish Labour Delegation lo Russia, 1920: Report (1920), s.l28). 50. Lenin, Soneniya, c. XXIV, s.146. 51. VKP(B) V Rezolyuisiyak (1941), c. 1, s. 286.

140

ANAYASAL YAPI

etkinlikle mcadele etmeleri, devrimci devlette, onlara ayrcalkl oy kullan ma hakk veriyordu. Devlet iktidarnn mutlak nitelii, bu iktidarn snrsz olmad fakat blnmez olduu anlamna geliyordu. Marx, ilk eserlerinden birinde, "kuvvetlerin ayrlmas" ile ilgili nl anayasa teorisine, "krallk kti darnn, aristokrasinin ve burjuvazinin"; "ebedi yasa" mertebesine yksel tilmi "egemenlii ele geirmek iin mcadele ettikleri bir an rn" d i y o r d u " . Sonradan Louis Bonapanein 2 Aralk 1851 coup d'etai'sm "yrtme erkinin yasama erki zerindeki zaferi", yani bir ynetici kliin, burjuvaziyi btnyle temsil eden organ zerindeki zaferi diye nitelendir d i . 5 3 Fakat sosyalist bir devrim btn bu ayrmlar ortadan silip sprecekti. Marx, Paris komnn, "bir parlamento organ deil, hem ya salar karan hem de onlar uygulayan etkin bir organ" olduu iin vyordu. 5 4 Lenin, yrtme erki ve yasama erki ayrln parlamentarizmin zgl bir nitelii, bunlarn birletirilmi olmasn ise Sovyet sistemi nin zgl br h n e r i " olarak gryordu. Proletarya diktatrlnde devlet kdannn organlan iiler tarafndan, ya da onlar adna, ayn ama uruna kullanlan farkl aralard sadece. Anayasa hazrlanrken, sorunu ortaya atan Adalet Halk Komiserlii szcs Reisner oldu:
Yrtme, y a s a m a , y a r g erkleri ayrl... burjuva d e v l e t y a p m a tekabl etmektedir. B u y a p i i n d e l e m e l g r e v , b a l c a s i y a s i gler, y a n i bir yandan e g e m e n Snflar, t e y a n d a n e m e k i k i t l e l e r arasnda d e n g e y i s a l a m a k t r . S m r e n l e r l e s m r l e n l e r arasnda d o a s g e r e i k a n l m a z bir u z l a m a o l a n burjuva d e v l e t , d e n g e y i s a l a m a k v e iktidar b l m e k zorundadr... Rus s o s y a l i s t c u m h u r i y e t i n i n , s i y a s i gleri b l m e k l e y a d a o n l a r arasnda bir d e n g e kurmakta hibir k a n y o k l u r , nk tek bir s i y a s i g c n , yani Rus p r o l e t a r y a s n n v e k y l kitlelerin e g e m e n l i i z e r i n e kurulmutur. B u s i y a s i g , t e k bir a m a iin, s o s y a l i s t d z e n i n i n a s n n g e r e k l e m e s i i i n alr. Bu kahramanca m c a d e l e , i k t i d a n n b l n m e s i n i deil, tek bir m e r k e z d e y o u n l a m a s n v e b i r l i i gerektirir. 5 *

52. Karl Man-Friedrich Engels: Historisch-Kritische Gesamtausgabe,!"1' Teil, c. V, s.36. 53. M a n ve Engels. Soinenya, c. VuX s.403. 54. A.g.e . c. X m , Ksm D. s.314. 5 5 . Lenin, Soinenya, c. XXI, s.258, c. XXII, (.371. Ayn gr, yr ime erki ya sama erki ayrln, "parlameniarizmin olumsuz yanlarndan" biri olarak nitelendiren 1919 tarihli parti programnda da grlmektedir (VKP(B) v Rezolyutsiyak (1941), c. I, S.285). 56. Bnyan ve Fisher'in. The Bolshevik Revolution, adl eserinde yer almaktadr, s.578. 1917-1918, (Stanford, 1934)

RSFSC ANAYASASI

141

Bu nedenle, RSFSC anayasasnn, yrtme ve yasama erki arasnda hibir ayrm gzetmemesi akla yatknd. VTsIK ile Parlamento, Sovnarkom ile de Bakanlar Kurulu arasnda sk sk yaplan kyaslama, ayn za manda bir yasama ve yrtme organ olan iki kurumun ilevi arasnda, anayasa bakmndan ya da anayasann uygulanmas asndan, hibir aynm bulunmadn gz nnde tulmuyor. Aslnda, anayasa tartmalar boyun ca iki organn birletirilmesi nerisi akla yaktn bir neriydi. 5 7 Anayasa teorisinde, ne yrtme erkinin ne de yarg erkinin ayrlmasn ve bamszln hakl gsterebilecek bir eye pek rasanmyordu. RSFSC anayasas yarg erkinin uygulanmas bakmndan zel hi bir tedbir ngrmyordu; ayrca, yarg erkinin dorudan doruya Adalet Halk Komiserlii'nce rgtlenip denetlenmesi, onun yrtme erkine tbi olduunu aka gsteriyordu. 5 8 Hkmetin her ilevi bir btn oluturuyordu; tek ve blnmez bir otorite taralndan tek bir ama iin gerekletirilmesi ge rekiyordu. Anayasada bulunan Tm Rusya Sovyetleri Kongresi, VTsIK ve Sovnarkom tanmlamalar, arlkla ilevlerinde deil, hiyerari dzeylerindeki deiiklikleri ieriyordu. Tm Rusya Kongresi'nin ve VTsIK'mn ilevleri, aralarnda hibir ayrm gzetmeksizin, anayasann 49. Maddesi'nde birlikte tanmlanma. Sadece iki ilev ("Sovyet anayasasnn temel unsurlarnn saptanmas, ekleme yaplmas ve deitirilmesi" ile "bar anlamalarnn onaylanmas"), anayasann 51. maddesi gereince, VTsIK'y dta braka rak, Tm Rusya Kongresi tarafndan yerine getiriliyordu. Bununla beraber 49. Madde "anayasada onaylama, deiiklik ve eklemeler yapma" yetkisini VTsIK'ya verdiinden, bu istisnalardan ilkini, RSFSC anayasasnn hangi blmlerinin "temel unsurlar" olduunu, hangilerinin olmadn bilmek gibi nazik bir sorun haline getirmi grnyordu. Bar anlamalarnn onaylanmas konusunda getirilen istisna, Brest-Litovsk anlamasn onay lamak iin olaanst Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nin topland Mart 1918 rneini gz nnde tutmann sonucu olsa gerekti. Fakat ge nelde, byk kongrenin btn hantall ve tm gvdesiyle fiilen top land zamanlar hari, btn yetkileri kullanmak hakk, anayasa gereince
57. lkin Nisan 1918'de Latsis Ularndan nerildi (G.S.Gurv, htoriya Sovetskoy Konstitutsii (1923), s.73) ve I919'da sekizinci parti kongresinde O sin ski tarafndan tekrarland (Vos'moi S"ezd RKP(B) (1933), s.197). 5 8 . Yukarda belirtilen tutanakta Reisner, burjuva devletlerde yarglarn ba im tlnn, onlar "egemen snfn en dar kafal ve en hogrsz savunucular haline getirdiini" belirtiyordu (Bnyan ve Fisher, The Bolshevik Revolution, 19171918 (Stanford, 1934), s.578).

142

A N A Y A S A L YAPI

VTsIK'ya verilmiti.* 9 Anayasa] ncelikler konusunda Tm Rusya Sovyeeri Kongresi le VTsIK arasndaki srtmeler, VTsIK ile Sovnarkom arasndaki iddetli re kabetin yannda pek nemsiz kalyordu. O dnemden bir yorumcuya gre, 1918in ilk yans, "devletin merkezi kurumlan arasnda, zellikle VTsIK ile Sovnarkom arasnda nemli snmeler dnemiydi," ve "bu iki yksek kurum arasndaki liki, i mcadeleye dnerek, i ve d politikada Sovnarkom'un de facto stnl eklinde geliiyordu". 6 0 Sovnarkom, ilk kez, 30 Ekim/12 Kasm 1917 tarihli kendi kararnamesiyle yasama yetkilerini ele geirince, iki lstiamay kabul etti. Bu yetkiler, "yrrle giri tarihinden Kurucu Meclis toplanncaya kadar" geerliydi ancak; ve VTsIK, Sovnarkom'un btn kararlarn "ertelemek, deitirmek ya da iptal etmek" hakkna sahipti. 6 1 Bu kararnamenin ilnm takip eden hafta iinde SD'ler Sovnarkom'un nceden VTsIK'nn onayna sunmakszn kararnameler karmasn, VTsIK'da protesto ettiler. Lenin ve Troki'nin de katld bir tarmadan sonra, "nceden VTsIK'da tartlmadan" ivedi kararnameler karmak hakkn Sovnarkom'a tanyan bir karar, ok az bir ounlukla, 2 3 e kar 29 oyla kabul edildi. 6 1 Fakat VTsIK'nn Kasm ve Aralk 1917'de yaplan hemen her toplantsnda ayn itiraz yapld. Bundan sonra, giderek bir alkanlk haline geldi bu. Krizin yaklamas, karanamelerin saysn oaltan ve karar almak, hzla eyleme gemek ihtiyacn daha ivedi hale ge tiren merkezi otoriteye doru gidi daha kk olan organn iine yarad. Fa kat otoritenin Sovnarkom tarafndan gasp edilmesi. Sol SD'ler ve hatta baz Bolevikler iin, anayasann kaleme alnmas sresince ciddi bir ikayet ko nusu oldu. Anayasa metni, bu atmay yanstmakla birlikte, bunu zmleyecek hemen hibir ey salamyordu. Tm Rusya Kongresi'ni geici bir sre grmezden gelen 31. Madde gereince VTsIK "RSFSC'nin en yksek yasa ma, ynetim ve denetim organ" oluyor ve 32. Madde gereince, "btn lkede i ve Kyl Hkmet'nn ve tm hkmet organlarnn genel ynetimini" ele geiriyordu. 37. ve 38. Maddeler'e gre Sovnarkom
59. Be;inci Tm Rusya Sovyeeri Kongresi'nde, lm cezasnn ikinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nce kaldrldndan sz eden Sverdlov, "kongreler arasnda ikti darn en yce organ" olmak sfatyla VTsIK'nn kongre kararlarn sadece ertelemekle kalmayp iptal edebileceini de iddia edecek kadar ileri gitli (Pyatyi Vserosssk S"ezd Sovetov (1918), s.49). 6 0 . G.S.Gurvi, Istoriya Sovetskoy Konstitutsii (1923), s.67. 6 1 . Sobranie Uzakonenii, 1917-1918, No. I (2- basm), madde 12. 62. Prookoli Zasedanii VTsIK 2 Sozva ( 1 9 1 8 ) , s.28-32; Lenin, XXII, s.45-6; Troki, Soinenya, c. 1 0 , Ksm H, s.106-8.

Soinenya, c.

RSFSC ANAYASAS

143

" R S F S C meselelerinin genel ynetimini" salyor, "kararnameler karyor, emirler, direktifler veriyor ve zamannda, dzenli bir ynetim salamak iin gerekli btn genel tedbirleri" alyordu. 40. ve 4 1 . Maddeler'e gre, "genel siyasi neme sahip" btn kararlarn, "incelenip onaylanmas iin" VTsIK'ya sunulmas gerekiyordu ve VTsIK, "Sovnarkom'un btn kararlarm iptal etmek ya da durdurmak" hakkn koruyordu. Fakat bu sekli hkmler, Sovnarkom'un "ok vedi tedbirleri yrrle koymaya tek bana karar vermesini" mmkn klan bir notla biraz yumuatlmt. Gerekte anayasa hibir eyi deitirmiyor ve merkezi iktidarn balca organ arasndaki ilikilerin dzenlenmesini uygulamaya brakyordu. Biz zat anayasa hkmlerinin sebep olabilecei bir kmaza saplanmak tehlike si, anayasann ardnda bulunan tek bir otoriteyle gideriliyordu: ynetici par tinin otoritesi. Siyasi gerekleri amaz bir kesinlikle gzlemleyen Lenin, iktidarn merkezilemesinde, "tabandan" yaylan egemenlik ilkesine ynelmi bir tehdidin ve brokrasi salgnn yaygnlatrc bir etkenin bulunduunu gr memi olamazd. Bu tehlikeye kar bir tedbir olarak anayasada, her br Halk Komiserlii'ne, serbest mavir konumunda olan ve kararlarna itiraz etmek iin Sovnarkom'a ya da VTsIK'ya bavurma hakkna sahip be kiilik bir "heyet" atand. Fakat bu dzenleme, halk arasnda sanayinin ynetiminde uygulanan ayn sistem kadar genel bir gvensizlik yaratmamakla beraber, pratikte pek etkili olmad. Aslnda Lenin, bu tr tedbirlere bel balam yordu. Onun inancna gre otoritenin merkezilemesi kendi panzehirini kendi iinde tayordu. Yasama yrtme levlerinin birletirilmesinin etki si, seilmi yasa yapcdan farkllaan ve ayrlan profesyonel yneticinin or tadan kalkmas anlamna gelecekti. Bu birletirmenin yarar, "halkn seilmi temsilcilerinin ahsnda, hem yasama hem de yrtme ilevini birletirmesiydi" " D o l a y s z demokras"nin zn oluturan bir dzenlemeydi bu. 63 Gzden geirilmi 1919 parti program, sadece "yasama ve yrtme erki ayrln" deil, "temsili kurumlarn kitlelerden ayrlma sn" da "parlamentarizmin olumsuz yanlar arasnda" sayyordu. Lenin'e gre Sovyetler, kendileriyle ilgili yasalar karan, kendi kararlarn uygu layan ve kendi ilerini kendileri yneten ii ve kyl kitleleri nosyonunun vcud bulmasyd; son derece idealize edilmi bu "dolaysz demokrasi" tab losu merkezdeki brokratik iklidann alabildiine glenmesinin gitgide be lirginleen gerekliini rtbas etmeye yaryordu. Fakat bu konuda da son karar vermek, anayasann gediklerini kapatmak iin daima otoritesine
6 3 . Lenin, Soneniya, c. XXI, s. 258.

144 ANAYASAL YAPI bavunlabilen partiye dyordu. Bir anayasann pratikte ilemesi genellikle, yazarlarnn esin kayna olan ilkelere ve onlarn saptadklar kuradan bal olmaktan ok, hangi siyasi artlar iinde uygulamaya konduklarna baldr. Anayasa hazrland srada Sovyet Rusya'da meydana gelen deiiklikler, rejimin ilk yllanndan itibaren balam olan bir surecin devamyd. Fakat anlaml ve belirleyici deiikliklerdi bunlar. Kurucu Meclis'in Ocak 1918'de lavedilmesinden sonra toplanan nc Tm Rusya Sovyetleri Kongresi tarafndan mstakbel anayasann ana ilkeleri iln edildiinde. Bolevikler'den ve Sol SD'Ierden meydana gelmi bir koalisyon hkmeti vard. Hazrlk komis yonu Nisan'da toplandnda, Sol SD'ler, hkmetten ayrlm olmalarna ramen Sovyeller'den ekilmemilerdi ve komisyonda temsilcileri vard. Beinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi nihayet Temmuz 1918'de anaya say onaylad srada, Sol SD'ler Sovyetlerden atlmlar, yasa d iln edilmilerdi, stelik i sava balamt. Tek partili devletin gelimesi ve tam iki yl boyunca hemen hergn cumhuriyetin varln tehlikeye dren i savan etkisi, anayasann zerinde ykseldii iyimser temelleri ykt ve hazrlk komisyonunu uratrm olan anlamazlklarn ounu glgede brakt. Sava halindeki ordunun ihtiyalar ve i gvenliin gerekleri ana yasal inceliklere imkn tanmayan bir hava yaratt, ilk Sovyet yasalarnn byk blmnden edinilen tecrbe, idealist ilkeler ile pratiin kat gerekleri arasndaki derin uurumu ortaya koyuyordu. Ayn ey RSFSC anayasas iin de doru olduu lde, bu uurumun sebebi anayasann "dou anlaryd daha ok. Anayasa lasans, 3 Temmuz 1918'de par merkez komitesi tarafndan in celendi ve komite baz ufak tefek deiiklikler yapt. Lenin'in nerisi zerine, Emeki ve Smrlen Halkn Haklan Bildirgesi, giri blm ola 6 rak anayasaya eklendi. * Bundan sonra tasan beinci Tm Rusya Sovyeeri Kongresi'ne sunuldu. Kongre, Alman elisi Mirbachin ldrlmesinin ya ratt ciddi krizden tr toplantlarna gn ara verdi. Sonra 10 Temmuz 1918'de, Seklov'un yeni anayasa ile ilgili aklamasn dinledi ve bunu oy birlii ile kabul etti." 19 Temmuz 1918'de /zvro^a'da yaymlandktan son ra "Rusya Sosyalist Federatif Sovyetler Cumhuriyeti Anayasas (Temel Ka nunu)" olarak yrrle girdi.

64. G.S.Gurvi, Istoriya Sovetskoy Konsitutsii (1923), s.90-1; Troki, O Lenne'de ([1924?], s. 113-4) bundan bahsetmekledir. 65. Pyatyi Vserossiskii S"ezd Sovetov (1918), s.183-95.

BLM V

DKTATRLN

TAHKM EDLMES

Ekim Devrimi'nden sonra kurduklar rejime Bolevikler'in verdii "prole tarya diktatrl "' terimi zgl hibir anayasal ima tamyordu. Bu terim, ynetici snf tanmlyor, fakat bu snfn iktidar arac olan hkmetin ne tr bir hkmet olduunu belirtmiyordu. Diktatrlk le temsili hkmet arasnda, bu anlamda, hibir kartlk yoktu: Proletarya diktatrlnn an titezi olan "burjuva diktatrl", genellikle temsili hkmet aracl ile uygulanyordu. Bir avu aznln ya da bir tek kiinin egemenliini dile ge tiren "diktatrlk" kelimesinin kitlelerde yaratt duygusal yanklar, bu te rimi kullanan Marksistler'in aklndan bile gemiyordu. Aksine proletarya diktatrl, tarihte halkn ounluunu oluturan snfn iktidarnn gerekleecei ilk rejim olacakt ve Rusya'da bunu kyllk ve sanayi pro letaryas ittifak salayacakt. stelik, proletarya diktatrl byk ounluun egemenlii olduuna gre, burjuvazi alaa edilince bu ege menlii devam ettirmek iin, gemi btn sosyal dzenlerde uygulanandan daha az bask uygulamak gerekecekti. Proletarya diktatrl, iddete da yanmak yle dursun, iddetin bir sosyal yaptrm olarak kullanmnn orta dan kalkmas, yani devletin ortadan silinmesi yolunu aacakt. Devrimin ilk gnleri boyunca bu idealist ve iyimser havay bulandran hibir ey olmad. Hemen hemen hibir glkle karlalmakszn gerekletirilen 25 Ekim 1917 Petrograd darbesinin baars, bu darbenin ardnda gerekten halkn byk ounluunun olduu izlenimini yaratt. 2 Devrimin kendisinin pek az insann hayatna malolduu ve bunlardan birounun da, zafer kazanldktan sonra yenilginin acsn karmak isteyen dmanlar tarafndan giriilmi eylemlerde ldrld gerei Bolevikler iin bir nme vesilesiydi ve Unmeke de haklydlar. Klk Saray'da
1. Kkeni belirsiz. 1849'da Marx, Blanqui'nin "devrimci s o s y a l i z m i n i , "prole taryann snf diktatrl" diye tanmlamt ( M a n ve Engels, Soneniya, c. V3J, s.31); 1852'de Marx'in kendisi bu terimi kullanyordu. Bkz. J 218. I. Moskova'da, zellikle harpokulu rencilerinin balatt son derece ciddi dire ni, bir hafta devam elli; ok uak blgelerde gecikerek de olsa, hemen her yerde ikti darn Boleviklere devredilmesi sakin bir ekilde gereklejli.

146

A N A Y A S A L YAPI

esir alnm gen Kadet subaylarn, "bundan sonra halka kar silah kullan mayacaklarna" sz vermeleri zerine serbesi braklmalar, bir devrimin ilk sralarnda ou zaman beklenen balayc tutumlardan biriydi. 3 Hibir yarar salamayan Gaina kar hcumunun dzenlenmesinde Kerenski'ye yardm eden ve orada tutuklanan "beyaz" general Krasnov, kar devrimci bir harekette bulunmayacana sz verdii iin serbest brakld. Fakat Krasnov verdii szden birka hafta sonra cayarak Gney'deki i savaa katlacakt. Bolevik zaferden on gn sonra Lenin'in yapt konuma, bu tr bala malarn gelge bir heves olmadm gstermektedir:
T e r r e b a v u r u y o r u z d i y e k n y o r l a r bizi, insanlarn kafalarn uuran Fransz fakat b i z i m lerrmz, s i l a h s z terr deildir ve yle devrimcilerin

u m u y o r u m ki, b i z bu y o l a b a v u r m a y a c a z . . . Tutukladklarmza, "baltalama h a r e k e t i n e k a l k m a y a c a n z a dair i m z a l bir k t v e r d i i n i z takdirde, sizi s e r b e s t b r a k a c a z " diyorduk. V e b y l e i m z a l ktlar aldk e l l e r i n d e n . 4

Devrim gn tutuklanp Petro-Paulus kalesine gnderilmi olan Geici Hkmet yeleri hemen salverildiler ve sadece szde bir gz hapsine tbi tutuldular; bu da, onlarn yeni rejime kar gizli eyleme gemelerini nlemeye yetmedi. Sermaye vergisi uygulamalar ya da burjuvaziden zorla para szdrmalar. Harkov'daki iilere crederini demek iin 1 milyon ruble vermedikleri takdirde Harkov'lu on be varlkl kapitalistin Donetz madenle rinde almaya gnderilecekleri gibisinden tehdier 5 , planl bir vahetin deil, daha ok, iler bir ynetim aygtn yoktan varetmeye kararl, tecrbesiz insanlarn iine dtkleri kmazn belirtileriydi. Devrimin ilk haftalarnn umutsuz kaosu iinde yeni yneticilerin kararlatrlm bir ey leme gre hareket etmek, hatta mantklca dnp planlamak iin pek az vakitleri vard. Atacaklar admlarn herbiri ya herhangi ivedi bir duruma kar tepkiydi ya da kendilerine kar yneltilmi bir eyleme ya da tehdide bir misillemeydi.* Frtnaya yn vermek isterken nnde srklendiler. ehirlerde ve lke inde halk birok iddet eylemine giriti. Hem devrim
3. John Reed, Ten Days Thal Shook The World (Dnyay Sarsan On Gn) (N.Y. 1919). s. 101. 4. Lenin, Soinenya, c XXII, $.50. 5. Antonov-Ovseenko, Vospominanya Grajdanskoy Voyni (1924), c. I, s.178-9. 6. Bu 4. Ksm'd incelenecek olan ekonomik denetimin kurulmas asndan zellikle doruydu. Bir ba;ka alanda, kilise ile devletin ayrlmas gibi bariz bir ted bir. Bapiskopos Tikon rejimi afaroz etmeden nce iln edilmedi (Sobranie Uzakone nii, 1917-1918, No. 18, madde 2 6 3 ; A.I.Vvedenski Tserkov'i Gosudarstvo (1923), s. 114-6); J.Sadoul'un yazdklarna bklacak olursa (Notes sur la Rvolution Bolche vique (1919), S.222), o srada bile halk komiserlerinin birou, "i ve d savaa bir de din savatnn eklenmesinden" ekindikleri iin buna kar ktlar.

DKTATRLN TAHKM EDLMES 147 dmanlar hem de devrimciler gaddarca, zalimce davrandlar. 1 Ama ister ksa bir yarglamadan sonra, ister normal bir duruma sonunda olsun, reji min ilk U ay boyunca resmen hibir idam uygulanmad anlalyor. Devrimin ertesi gn ikinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nin yasama ile ilgili ilk eylemi, ufcat Devrimi'nde tamamen son verilmi olduu halde, ordunun basksyla Kerenski laraiindan Eyll 1917'de tekrar uygu'amaya konan cephede idam cezasn kaldrmak olmutu. 8 Devrimcilerin lm cezasna muhalefet gelenei ancak i savan patlak vermesinden ve Sovyet rejimine kar aka bir ayaklanma baladktan sonra tavsayp ortadan kalkt.' Bununla beraber, muzaffer devrimin savunulmas amacyla ister istemez uygulanan bask tedbirlerinin, kararsz Bolevik yneticilere, onlarn en kutsal inanlarn kUUmsercesine zorla kabul ettirildiini sanmak bir baka hata olur. Terr ilkesi, devrimci gelenein znde vardr. Robespierre, Le nin'in de altna imza atabilecei u szlerle, normal yasal sreleri devrimi savunmak iin yetersiz olarak bir yana itmiti:
1. Bunlardan en bilineni, eski Kade bakanlardan ikisinin balan ede yattklar srada 7/20 Ocak 1918 gn ldrlmeleridir. Bu hareket resmi basnda iddetle yeril misli. (Bnyan ve Fisher, The Bolshevik Revolution, 1917-1918 (Stanford, 1934), j.386-7). Deniz erleri devrim srasnda yzkzartc bir jiddet uygulamakla Un saldlar. ubat 1918'de Sivastopol' ele geirdikten sonra, tam gn boyunca burjuva ahaliyi katleden, Karadeniz filosu deniz erleriydi. Fakat dier askeri birliklerin de denetimden ktklarn anlatan bir yn belge var. "Beyaz" ordu birliklerinden ounun onlar dan geri kalr yan yoklu; nderlerinden birou dahil olmak zere Kazaklar zalimlikleriyle n salmt. 8. Sobranie Uzakonenii, 1917-1918, N o . I (ikinci basm), madde 4. 9. Rus devrimcilerin lm cezas konusundaki tutumu hakknda ilgin bir kitap yazlabilir. Adli bir soruturma sonucu verilen lm cezasna kar Rusya'da beslenen nyargnn kk derinlerdedir. Bunun dinsel bir kkeni vard ve Rusya'nn siyasi ku rumlarn nadiren elk il emi olmasna ramen, Rus siyasi dncesini, II, Kal erin ve halefleri arcl ile etkileyen 18. yzyl Batl yazarlarn eserleri bu nyargy pekitirmiti. 19. yzyln ortalarna kadar bu nyarg, eklen deilse bile, sonucu bakmndan fiilen lm cezas olan kamlama ve askeri isyanlarda, sopadan geirme uygulamalarnn kullanlmasyla oyalanmaya allmt. 1860larda Rusya'da jri sistemi kabul edildiinde, jri yeleri, lm cezasn gerektiren hkmler vermekten aka kamyorlard. SD'Ier de dahil olmak zere, Rusya'daki terrc gtuplar suikast yasi bir sili h olarak kabul ettikleri halde, mahkemelerce lm cezas verilmesine kar kyorlar ve bunu bir tutarszlk olarak grmyorlard. Bolevikler, balangta bu gelenei aka reddettiler. Siyasi cinayete karydlar; fakat Rusya Sosyal De mokrat Partitj'nin 1903'teki ikinci kongreinde lm cezasnn kaldrlmas maddesi nin program* alnmas yolundaki bir neri, "D. Nikola in de mi?" barmalar ara snda byk bir ounlukla reddedUdi (Vtoroy S'ev} RSDRP (1932), s.193-4). Bunun la beraber, zamanla, Rus sosyal demokratlardan birou, bal Avrupa sosyal demokrat ve ii partilerini etkilemi olan 19. yzyl liberal insanclnn etkisine kapldlar.

148

A N A Y A S A L YAPI

Yasalarn

yetersiz

kalnn

yol

at

kriz

dnemlerinde,

halkn

g v e n l i i n i n g e r e k t i r d i i yararl tedbirlerin n e l e r o l d u u n a e l i m i z d e k i c e z a y a s a s n a bakarak m karar v e r e c e i z y a n i ?

Aynca:
N a s l bar d n e m i n d e halk h k m e t i n i n n i t e l i i e r d e m i s e , tpk b u n u n gibi, d e v r i m d n e m i n d e halk h k m e t i n i n n i t e l i i d e a y n a n d a h e m erdem h e m de terr'dr. E r d e m s i z terr felket getirir, lerrsz e r d e m i s e g s z d r . T e r r , derina! u y g u l a n a n sert ve s a r s l m a z bir adalette.! b a k a bir e y deildir; b u n d a n d o l a y e r d e m i n bir belirtisidir. 1 0

1848'it sonbaharnda M a n , "kar devrimci canavarlktan" sonra, "eski top lumun kanlar inde can ekimesini ksaltmak, kolaylatrmak, snrlamak ve yeni toplumun kanl doumunu salamak iin devrimci ter.den baka bir yol olmadn" 1 1 bildiriyordu. Daha sonra Marx, 1793'ten beri. "kar devrimin korkak kudurganlm devrimci fkeyle karlayan, terreur blanche karsnda terreur rouge uygulamay" 1 1 gze alan ilk ulus olan Macaristan'a hayranln belirtti. Burjuva toplumu, "imdi ne kadar az kahraman grnrse grnsn" iyi zamanlarnda "dnyaya kendini kabul ettirmek iin, kahramanla, fedakarla, terre, i savaa ve kanl sava meydan larna ihtiya duymutu"' 3 . 19. yzyln ikinci yarsnda insancl liberal duyarlk, zellikle Almanya ve ngiltere'de ii snfnn geni kesimlerine
n. Enternasyonal, S O ' d a , Kopenhag'daki kongresinde lm cezasn oybirlii ile knamt. Rusya'da ubat Devrimi, batlt liberal ve sosyal demokrat fikirlerin etkisi altndayd; lm cezasnn kaldrlmas gr de devrim programnn temel bir mad desi oldu. Eyll 1917'de cephede lm cezasnn yeniden yrrle konmas, Kerenski'nin "demokratik konferans "laki eletirilere onu ancak lm cezas gereklen uygu lamaya geirilirse sulayabilecekleri cevabn vermesi .in vesile oldu. 1922 sayl Sovyet ceza kanunu, adn anmak szn, sadece "en ar ceza" olarak nitelendirdii lm cezasn kar devrimci sular iin ngryordu. 10. Discours et Rapports de Robespierre, der. C.Vellay (1908), s.197, 332. Lenin, Fransz komnis Frossard'a 1920'de y l e diyordu: "Yntemleri ve usulleriyle Fransz devrimine yeniden balayan Rus devriminde bir Frans'z'n reddedecei hibir ey olamaz" (L'Humanit, 10 Eyll 1920). Onun bu tutumu, Jefferson'un terr savu nan tutumuyla kyaslanabilir: "Gerekli olan mcadele boyunca, birok sulu ve onlar la birlikte bir ka masum yarglanmadan ldrld. Bu ller in, herhangi bir vatandamlar gibi gzya dkyorum ve ilerinden bazlar iin lnceye kadar gzya dkeceim. Fakat, onlar savata lseydi 1er, nasl alayacak i d iyi em, y l e alyorum. Kurunlar ve bombalar kadar gz dnm olmamakla beraber, gene de gz dnm bir makinay, halkn silahn, kullanmak gerekti" (The Writings of Thomas Jefferson, der. P.L.Ford (N.Y.. 1895), c. VI, s.153-4). 11. Karl Marx-Friedrich Engels: Historisch-Kritische S.423. 12. Marn ve Engels, Soinenya, c. VII. s 271. n. A.g.e., c. Vin, S.324. Gesamtausgabe, I e r Teil, c.

VII,

DKTATRLN T A H K M EDLMES

149

yayld. Engels'in son yazlarnda bunun izleri grlmektedir. 1 4 Aralk 1918'de Rosa Luxemburg tarafndan kaleme alnm Alman Komnist Par tisi program, terr kesinlikle reddediyordu:
Burjuva devrimlerine! kan dkmek, terr, siyasi cinayet, ayaklanan snflarn e l i n d e g e r e k l i s i l a h t . Proleter d e v r i m i amalarna ulamak iin

terr k u l l a n m a y a g e r e k d u y m a z ; c i n a y e t t e n nefret eder, tiksinir. 1 5

Fakat Rusya'da, devrimci terr retisi, hibir devrimci parti tarafndan asla reddedilmedi. Rus sosyal demokraar ile Rus sosyalist devrimciler arasnda bu konudaki iddetli iaruma terr ilkesi ile deil, adam ldrmenin, siyasi silah olarak yerinde olup olmad ile ilgiliydi. Menevikler, ksmen bir proleter devrimin yakn bir gelecekte mmkn olacana inanmadklar iin, ksmen de batl sosyal demokratlara daha yakn olduktan iin, terre bavurmaya Bolevikler'den belki de daha az yatkndlar. 1918'den sonra Bolevikler bu silah dier sosyalist partilere kar kullanmaya balaynca Menevikler, bat Avrupa sosyal demokrat partileri ile birlikte Bol eviklerin en amansz ve en yorulmaz hasmlar oldular. Jakoben ve Marksist devrim ekollerinde yetimi olan Lenin ilkesel ola rak terr kabul etmekle birlikte, btn Marksistler gibi bireysel terr ey lemlerini yararsz grerek knyordu:
i l k e olarak [diyordu ] 9 0 T d e ] terr r e d d e t m e d i k v e r e d d e d e m e y i z . S a v a n belli bir annda, o r d u n u n belli bir durumunda ve belli sarlarda t a m a m e n ya rarl, hatta gerekli o l a b i l e n askeri hareketlerden biridir terr. Fakat m e s e l e n i n n e m l i o l a n y a n udur ki, b u g n terr, s a v a h a l i n d e k i bir o r d u n u n g e n e l m c a d e l e p l a n n a sk s k y a b a l harektlarndan biri olarak d e i l , orduyla i l i k i s i b u l u n m a y a n b a m s z , b i r e y s e l bir y n t e m olarak kullanlmaktadr. 1 *

Ekim Devrimi'nden iki ay nce taraftarlarn, "hibir devrimci hkmet, smrclere (yani toprak sahiplerine ve kapitalistlere) lm cezas uygula maktan kolay kolay vazgeemez" diye uyaryor ve onlara "Fransa'da byk
14. Alman sosyal demokrasisinin ikinci neslinde bu dnce akmnn en iyi rnei Kaulsky'dir. Onun, Terrorismus und Kommunismus: ein Beilrag zur Naturges chichte der Revolution ( 1 9 1 9 ) adl eseri Bolevik terre kar iddetli bir eletiriydi. Kauisky, Engels'in son yatlarndan pasajlar akanyor, fkal onun nceki eserlerin den bir pasaj unutuyordu. Engels, sz konusu bu pasajda "Mountain ynetiminde, proletaryann devlete egemen olduu Fransz devriminin ksa dnemi boyunca, m li ra l y ve giyotin dahil olmak zere, kendi politikasn var gcyle uyguladn" ra hatlkla aklyordu (Kati Marx-Friedrich Engels, Historisch-Kritische Gesamtausgabe, I e r Teil, c. VI, s.348). 15. Bericht ber den Grndungsparteitag der Kommunistischen Partei Deutschlands (Spartakusbund) (tarihi belirsiz, [1919]), t.52. 16. Lenin, Soneniya, c. IV, s.108.

150

A N A Y A S A L YAPI

burjuva devrimcilerinin, yz yirmi be yl nce, devrimlerini terr saye sinde ycelttiklerini" hatrlatyordu." Bu gr benimseyen Lenin'in ikin ci Tm Rusya Sovyetleri Kongres'nin, Kamenev'in nerisi zerine, cep hede lm cezas uygulamasn ivedilikle yasaklayan kararm hayrede kar lad sylenir. 18 Lenin'in topik dnd anlar vard. Ancak Lenin devri min ne demek olduunu Kamenev'den daha yi biliyordu; bu konuda ona at fedilen yar aka szlerden bazlar kendilerine yklenmek istenen anlam tamyordu.''' Devrimin ilk haftalarnn en militan demelerini, askeri dev rimci komitede ve Ekim darbesinin askeri bakmdan rgtlenmesinde oy nad rolden dolay, konumaya herkesten ok hak kazanm Troki veri yordu. Devrimin ertesi gn patlak veen Kadet subaylarn isyannn bastrlmasndan sonra sert bir genel uyan yaynlayan Troki'ydi:
Kadeler'i m a h p u s v e r e h i n olarak l u u y o r u z . A d a m l a r m z d m a n n e l i n e d e r s e e e r , d m a n b i l m e l i d i r k i h e r i i v e h e r askere k a r l k b e K a d e t l d r e c e i z , . . B i z i m p a s i f k a l a c a m z s a n y o r l a r d , fakat d e v r i m i n k a z a n dklarn s a v u n m a k s z k o n u s u o l u n c a a c m a s z dav ran a b i l d i i m i z i o n l a r a gsterdik.10

"Sosyalizm dnyasna, prl pnl bir parke zerinde beyaz eldivenlerle gir meyeceiz" 2 1 diyordu Tm Rusya Kyl Temsilcileri Kongresinde; Kadet partisinin yasa d iln edilmesi vesilesiyle bir baka uyan yaymland:
P l a n s z d e v r i m i d n e m i n d e , K adeller'den d a h a n a m u s l u insanlarn b a l a n , halka kar g e l d i k l e r i i i n J a k o b e n l e r tarafndan g i y o t i n l e uuruldu. B i z k i m s e y i l d r m e d i k v e b y l e bir e y y a p m a k n i y e t i n d e d e i l i z , fakat y l e anlar vardr ki halkn fkesini g e m l e m e k g r . 2 2

Yeni rejim tarafndan yaplan tutuklamalar ve aramalar konusunda VTsIK'da kendisinden hesap sorulduunda, "i sava dneminde tm basklarn terkedilmesini istemek, i savan terkedilmesini istemektir" 1 3 diyordu Troki.
17. Lenin, Soinenya, c. XXI, .173, 178. '18. L.Trcki, 0 Lenine (1924?), 5.101. 19. u nktenin 1908'lerden kald belirtiliyor: "Yoldan geen adam (evirip w>ralm: Devrim konusundaki tulumun nedir? Devrime kar msn, onun yannda msn? Eer karysa onu kurunu dizeceiz. Kar deilse, birlikle alnmak iin onu aramza alacaz" (V.Adoratski, Vospominaniya o Ltnne ( 1 9 3 9 ) . s.66-7). Lenin, devrimden sonra. II. Henry gibi sormula: "Aramzda yabani kar devrimcilerimizi evcillelrecek bir Fouquier-Tinvill bulmak imknsz mdr?" (V.Bon-Bruevi, Na Boevik Postak Fevratskoy i Oktyabr'skoy Revolyulsii (1930), s.195.). 20. fzvesliya, 30 Ekim/12 Kasm 1917. aklaran Bnyan ve Fisher, The Bolshevik Revolution, 1917-1918 (Stanford, 1934), s.153. 21. Troki, Soinenya, c. di, Ksm H, s.202. 22. Jzvesiiya, 5/19 Aralk 1917. 23. Protokoll Zastdanii VTsIK 2 Soziva (1918), s. 24. Troki, Kautsky'ye kar

DIKTATRLN TAHKIM EDILMESI

Kadet partisinin kapatlmasndan sonra daha da tehditkr bir ifade ile yle syledi:
S n f d m a n l a r m z a kar k u l l a n d m z l m l terre itiraz e d i y o r s u n u z . A m a b i l m e l i s i n i z ki, bir_aya k a l m a d a n terr, b y k rnek deil, giyotin de beklemektedir.24 Fransz devrimcilerini alarak, d a h a d a i d d e t l e n e c e k t i r . D m a n l a r m z s a d e c e h a p i s h a n e

Bu konumadan bir hafta sonra. Tm Rusya eka's kuruldu. eka, Ekim Devrimi'ni rgtlemi olan Petrograd Sovyeti'ne bal asken devrim ci komitenin bir koluydu. Zafer kazanldktan hemen sonra. Komite, VTsIK'mn bir komitesi haline geldi; grevi zaferi perinlemeyi ve kar devrimle, zellikle "baltalama harekeliyle, yiyecek maddelerinin saklan mas, kargolarn iletilmemesi v b . n " gibi baz yolsuzluklarla mcadele et meyi amalayan eylemlerde bulunmakt. Grevleri arasnda, kar devrimci faaliyette bulunduklar gerekesiyle tutuklanm pheli kiileri sorguya ekmek de yer alyordu ve bu amala 2el bir seksiyon kurdu. Bu seksiyo nun bana, Smolni'nn askeri komutan sfatyla gvenlik sorunlarna ba kan Cerjinski getirildi. 2 6 Askeri Devrimci Komite en sonunda lavedildiinde, bu seksiyon faaliyetine devam etti ve Sovnarkom'un 7 / 2 0 Aralk 1917 tarihli bir kararnamesi gereince, "kar devrim ve sabotajla mcadele etmek" iin "Tm Rusya Olaanst Komisyonu" adyla (ksa ad eka) yeniden rgtlendi. 2 7 Komisyon, Cerjinski'nin ynetiminde S yeden oluuyordu. 2 8 tik yapt ey, yerel Sovyetler'e bir genelge yaymlamak oldu. Bu genelgede, komisyonun kurulduu haber veriliyor, "devrim ve halk otoritesi aleyhtar faaliyetlerde bulunan rgtler ve kiilerle ilgili btn bilgileri yollamalar" isteniyor ve kendi blgelerinde bu lr komisau polemikle, bu savn daha da gelitirdi (Terrorizm i Kommunizm (1920), J. 6061). 24. Aktaran Bunyn ve Fiher, The Bolshevik Revolution, 1917-191$ (Stanford, 1934), s.362. SD bir gazeteden alnn habere gre. konuma. VTsIK'mn tutanak larnda yaymlanmad, oysa byle bi konumann yapld kabul edilmekledir. 25. Bu ton yetkiler, Sovnarkom'un 12/25 Kasm 1917 tarihli bir emriyle verildi (Lenin, Soneniya, c. XXII, s.78). 26. Bu faaliyetler Joffe larafndan Kommujtislieskii Internasional'dt yaymlanan bir makalede anlatld, N o . 6. Ekim 1919, stun 777-82. Uriuki ve Joffe komitede parti merkez komitesi delegesi idiler. The History of the Civil War n the USRR, c II (Ing. ev., 1947), s.599-601'de verilen bUgi. yaymlanmam resmi kaynaklara da yanmakladr. 27. Bnyan ve Fisher'e gre, kararnamenin gizli tutulduu ve ilk defa, S Arlk 1927'de Pr*vda'* yaymland anlalmaktadr. The Bolshevik Revolution, 19171918 (Stanford, 1934). s.297-8. 28. M . L M S S , retviainye Komissu po aar be s Kontrrevolyutsiei, (1921). s 8.

152

A N A Y A S A L YAPI

y onlar kurmalar telkin ediliyordu. 29 Birka gn sonra, bir baka kararname, "ii ve Kyl Hkmeti'nin otoritesine kar isyan dzenleyenleri, bu oto riteye fiilen kar koyanlar ya da itaat etmeyenleri ya da bakalarn muhale fete ve otoriteyi tanmamaya kkrtanlar" ve baltalama hareketine kalk an, kamu mallarn tahrip eden ve saklayan devlet memurlarn yarg layacak bir devrim mahkemesinin kurulduunu bildiriyordu; mahkeme, "davann durumuna ve devrimci bilincin gereklerine" gre cezalar vermekle ykmlyd. 1 0 Sert bir mcadelenin kritik annda bu organlarn kurulmasn olaanst bir durum saymak olduka gtr. Devrimin altnc haftasnda Kazak ordu lar ve dier "beyaz" birlikler g n e y d o u Rusya'da toplanmaya ba lamlard; Fransa ve ngiltere'nin vaadlerine bel balayan Ukrayna, Sovyet iktidarna aka dmanlk besliyordu; mtarekeye ramen. Almanlar batda bir tehdit kaynayd. Askeri tehlike, i kargaal halletmeyi temel sorun haline getiriyordu, tik zorla altrma uygulamas, kadnl erkekli btn burjuvalarn, bakentin Almanlara kar savunulmas iin siperler kazmaya gnderilmesiyle balad. yelerinden birinin belirttiine gre eka, ilkin tr sula mcadele etti: ynetimin burjuvazi tarafndan sa bote edilmesi; serke takmnn tahrip ve isyan hareketi (buna "serke kym" denildi); ve "anarizm bayra altnda" yaplan haydutluk. 1 1 D dnemde Lenin, ekonomik cephedeki speklatrlere ve yamaclara ate pskryordu. Geri Ocak 1918'de yazd ve sonradan notlan arasnda bu lunan bir makaleyi yaymlamad; Lenin, bu makalesinde, birok tedbir arasnda "on zenginin, on iki dolandrcnn ve almayan alt iinin hap sedilmesini" ve "aylaklk eden her on kiiden birinin derhal kuruna dizil mesini" neriyordu. 3 2 Ama ksa bir sre sonra, yiyecek maddeleri istifilii ile mcadelede, "speklatrlere terr uygulanncaya onlar bulunduktan yerde kuruna dizinceye kadar hibir sonuca varamayacaz diyor, ay sonra hl, "rvet yiyenlerin, dolandnclann vb.'nin tutuklanp kursuna dizilmesini" istiyordu; stoklar denetlendii, "tespit edilen kurallara uyma yanlar en sert ekilde cezalandnld" takdirde Rusya'da kk olmayacan ileri sryordu.3*
29. kvestiya. No. 252, 15/28 Aralk 1917, Revoiyusliya 1917 goda'ia (c. VI, der. I.N.Lyubimov, 1930 s.350) anlyor. Aslnda, yerel komie Ce-ka, merkez organ Vee-Ka (Tm Rusya Olaanst Komisyonu) idi; fakat ksaltlm eka kelimesi, ge nellikle, yerel e merkez organlarn her kui i (in de kullanld. 30. Sabrante Uakonenii, 1917-I9IS. No. 12, madde 170. 3 1 . ProltWikaya Re*olyuisiya, No. 10 0 3 ) . 1924, t.7-8. 32. Lenin, Soinenya, c. XXII, s.166-7. 33. A.g.e., c. XXII, s.243.

DKTATRLN TAHKM EDLMES 153 eka'nn gelimesi yava ve beklenmedik bir seyir izledi. eka bir dizi acil zorunlulukan domutu. Almanlar Brest-Litovsk'ta atekese uymadk lar ve ilerlemeye baladklar zaman, yaymlad "sosyalist vaan tehli kede" balkl nl 22 ubat 1918 bildirisinin ardndan eka. tm yerel Sovyetlere gnderdii bir emirde, btn dman ajanlarnn, kar devrimci kkrtclarn ve speklatrlerin "aranmasn ve tutuklanp kuruna dizil mesini" 3 1 isyordu. O dnemde, eka'nn genel kararghndaki grevlilerin says l-d'yi gemiyordu 3 * ve yerel komisyonlarn rgtlenme dzeyi bu balang dneminde herey gibi sadece tesadfe balyd. Hkmet merke zinin Petrograd'dan Moskova'ya tanmasyladr ki eka, ilk kez geni ve bamsz bir devlet dairesinin yetkilerine kavutu. Bu tanma iiyle grevli gvenlik bakan Cerjinski, Moskova'da kendi genel kararghn Kemlin'de deil, Lubanka Meydanndaki byk bir sigorta irketinin binasnda kurdu ve bina iinde pheli kiiler in bir " hapishane" yaptrd. Bu ekilde do natlm olan eka, ksa zamanda ie koyuldu. Rejim, o zamana kadar, ken di saflarndan ok hasmlarnn saflarnda hkm sren kargaalk ve danklktan dolay ayakta kalmt: kar devrimci rgtlenme yoktu henz, fakat durum ksa zamanda deiecekti. Drdnc Tm Rusya Sov yetleri Kongresinde Sol SD'Ier Bresc-Litovsk anlamasnn onaylanmas aleyhinde oy kullanmlar, anlama onlarn muhalefetine ramen onay 37 lannca Sovnarkom'dan kendi yelerini ekmilerdi. Bylece, lek parti hkmeti kurulmu oldu; ve Sol SD'Ier Sovyeer'den ve VTsIK'dan ekilmedikleri halde, onlarn rejime ballklarndan phe edilmeye baland. Nisan 1918'de d mdahale Japonlar'n Vladivostok'a karma yapmalaryla balad ve Rusya iinde, rejime muhalif btn unsurlarn umutlanmasn ve toparlanmasn salad. 1918'in baharnda ve yaz aylan boyunca, Moskova, tilaf Devletleri ve Alman ajanlarnn, Merkez ve Sa gruplarn ve Sol partilerden arta kalanlarn cirit att, Sovyet Hkmetine 38 kar ayn ya da birlikte entrikalar evirdikleri bir merkez oldu.
34. A.g.e., c. XXn, s.449-493. 35. Pravda, 23 ubat 1918. aktaran Bnyan ve Fisher, The Bolshevik Revolution, 19I7-191& (Stanford, 1934), s.576. 36. Prolearskaya Revoiyutsiya, No.10 (33), 1924, s . l l . 192ffde. eka'nn bakan yardmcs. ngiliz i Heyei'ne o dnemde "btn lkede 4 5 0 0 iiden ibaret bir kad ro bulunduunu ve hkmet aleyhtar her faaliyeti komisyona bildirmeyi bir grev bi len lm pani yelerinin onlara yardm eniim" sylemiti (British Labour Delegation to Russia. 1920: Report (1920). s.55). 37. etvtrtyi reviainyi Vserossiiskii S'td Sovetov (1920), s.56-7. 3E. eka'nn 1918 yaz boyunca daha az nemli olan dier faaliyetleri konusunda, kendisi de t i k i bir siyasi mahkm olan Ukraynal anarist Mahno (unlan syle-

154

A N A Y A S A L YAPI

eka'nn ilk planl hareketi, anaristlere kar oldu anarist kelimesi, felsefeleri eyleme dnmeyen samimi idealistler ile siyasi inanc serkelik iin bir klf olarak kullanan rgtl eteleri kapsyordu. 11-12 Nisan 19 S gecesi, Moskovadaki mimli anarist merkezler eka'nn adamlar ve Sov yet birlikleri tarafndan kuatld ve kendilerinden silahlarn teslim etmeleri islendi. Kar koymaya kalkanlar silah zoruyla etkisiz brakld. Drtte biri hemen salverilen yaklak 600 kii tutukland. Sulananlar, anarist olarak deil, "cani" olarak nitelendirildiler 39 . tilaf Devleeri'nin mdahalede bulunmas ihtimalinden cesaret alan Sa SD'ler, Mays 1918'de Mosko va'da yaptklar parti toplantsnda "Bolevik diktatrl devirmeyi, genel oy sistemine dayal ve Almanya'ya kar savata tilaf Devletlerinin yardmn kabul edecek bir hkmet kurmay" amalayan bir politikann aka szcln yaptlar. 4 0 SD'lerin gizlilik ve terr geleneinden yok sun olan Menevikler vakit kazanmaya alyorlard. Aralk 1917'den beri parti, i sarsntlar geiriyordu. Polressovun nderliindeki eski "savunma clar", birinin banda Martov'un, dierinin banda ise Danin bulunduu ve gereklemesi zor bir uzlama iin uraan iki "entemasyonalist" gruba ayrlmt. Aralarndaki tartmalar ayn zamanda hem Bolevikler'in szde "Almancln" yermeye (Brest-Litovsk anlamasna muhalefet eden Menevikler'in yaktrmasyd bu), hem de ani-Bolevik bir politikann tek etkili temeli olan "lngilizcilik-Franszclk"a kar kmaya almann yaratt sknty yanstyordu; iki grup sadece bir tek konuda, rejime bes ledikleri dmanlkta kesin kararlydlar.'11 Tutarszlklar kendilerini kurtarmektedir: "Moskova hapishanesindeki eski siyasi mtuklulardan meydana gelmi eka soruturma komisyonu, btn eski lutuklulardan, zalim gardiyanlar hakknda bildikle rini anlatmalarn istedi. B y l e c e gardiyanlar eka'nn emriyle tutukland ve hak larnda soruturma ald" (N.Mahno, Pod Vdarami Komrrevotyutsii (Paris, 1936), s.113-5). 39. Anaristlere kar giriilen bu harektla ilgili bilger Bnyan veFisher'in The Bolshevik Revolution, I9I7-19I8 (Stanford, 1934) adl eserinin 582-6. sayfalarnda bulunmaktadr. Aynca bkz. R.H.Bruce Lockhan, Memoirs of a British Agent ( 1 9 3 2 ) , s. 258-9; yazar bu hareketin, "disiplinin salanmasna doru ilk adm" olduunu sylemekledir. I.Sadoul, Notes sur Its Rvolution Bolchevique (1919), s.275-6'da "anarist gruhlarn", "ayak lakm arasndan devirilmi" ve "gericiler" tarafndan kkrtlm olduklarn belirtir. Cerjinski'nn 16 Nisan 1918 tarihli Izvesliya'da yaymlanan demecine gre, tutuklananlar arasnda "ideolojik anaristler" yzde birden fazla deildiler. Resmi tutum, Bolevik deil Sol SD olan bir eka szcs ta rafndan, bir soru zerine VTsIK'da aklanmjUr (Protokoll Zasedanii VTsIK 4* So:iva (1920), s.153-6.) 40. S.A.Pionikovski, Crajdanskaya Voyna v Ross, 1918-1921 (1925), s.154-6. 4 1 . Karar Novaya Jlzn'in 10 Haziran 1918 tarihli saysnda yaymland, s.79-81. Szde "Samara hkmetine" katld in Menevik merkez komitesinden allm

DKTATRLN TAHKM EDLMES 155 mad. VTsIK, 14 Haziran I9I8'de bir kararname yaymlayarak. Sa SD'Ier ile Menevikler 1 !, "ilere ve kyllere kar silahl saldrlar dzenlemek" amacyla, "kt hretli kar devrimcilerle" ibirlii yaptklar iin kendi saflarndan att ve btn Sovyetler'e ayn ekilde davranmalarm salk verdi; bylece onlarn hkmet mekanizmasna katlmalarn fiilen nlemi olu yordu. 4 2 Bu tedbir sonunda ortada sadece belli bal iki parti kalyordu; bizzat Bolevikler'in kendileri ve Brest-Litovsk'dan nce koalisyon hkmetinin ortaklar olan Sol SD'Ier. Bununla beraber. Haziran 1918'de bu ki parti arasndaki ilikiler kopmak zereydi. Birincisi, kylerden gerekli buday salamak zorunda olan Bolevikler, zengin kyllere kar, SD'lerin en ka rarl taraftar kesimini oluturan yoksul kylleri komiteler halinde rgtleme politikas gtmeye balamlard 4 1 ; ikincisi, lm cezasnn uy gulanmas konusunda Bolevikler'le SD'Ier arasnda yeni bir sorun km. ubat'tan beri, "sosyalist anavatann" tehlikede olduu iln edildii bir srada, eka tarafndan hibir normal ya da ak duruma yaplmakszn lm cezas uygulamasna giriilmiti (ka kiinin kuruna dizildii tam olarak bilinmemektedir"). Hem Sa SD'Ier hem de Menevikler, zaman za man bu tedbirlere kar kmlard. Sovnarkom'dan ayrlm olmalarna ramen, VTsIK ve Sovyetler yeliklerini devam ettiren Sol SD'Ier, eka'da hl temsil ediliyorlard ve eylemlerinde onlarn da sorumluluk pay vard. Fakat devrim mahkemesi ilk kez bir lm cezasna karar verince astni adl kar devrimci bir amiral hakknda 4 5 Sol SD'Ier, bu karan VTsIK kaolan I. Mayski, Menevikler'in o dnemdeki boca lay slarnn keskin bir eletirisini yapmtr (Pemokratieskaya Kontrrevolyutsiya (1923), s.8-11). 4 2 . Sobranie Uakonenii, J917-I9J8, No. 4 4 , madde 536. Kararname yaymlanmadan nce VTsIK'da uzun bir tartma oldu (Protokoll Zasedanii VTsIK 4e" Soziva (1920), a.419-39). 4 3 . Bu sorun 4. Ksm'da ele alnacakr. 4 4 . Sverdlov Temmuz 1918'de "ehirlerde, Petrograd'da, Moskova'da ve tarada on larca lm cezasn yerine getirdik" diyordu (Pyatyi Vserossiiskii S"ezd Sovetov ( 1 9 1 8 ) , S . 4 9 ) . Sol S D ' l e r e kar at polemik, Sverdtov'u, lm cezalarn m skln belirtmek zorunda brakyordu; bu bakmdan, ber zamanki eksik say verme eiliminden uzaklamtr. M-Laijis. ilk alt ayda 22 kiiye lm c e z a s uygu landn beliniyor, rezviainye Komissii po Bor'be s Konlrreuolyulsiei ( 1 9 2 1 ) , s.9. Bu rakamn Moskova'daki eka merkezi iin olduu dnlebilir, yoksa ok dktr. 4 5 . D.F.White'n The Growth of the Red Army (Princeton, 1944, s.71-2) adl ese rinde astni davas ile ilgili bir inceleme yer alyor. astni'nin, Baltk filosunu Bolevikler'in elinden "kurtarmak" m istedii yoksa filoyu Almanlara m teslim et mek istedii akla kavumamtr. E.Sisson'un One Hundred Red Days (Yale, 1931) adl eserinde (s.437) ona kar yneltilen sulamalarn gereklii phelidir.

156

A N A Y A S A L YAPI

nalyfa geersiz klmann yollarn aradlar ve bunu baaramadklar zaman devrim mahkemesinden kendi yelerini ektiler. Bununla beraber, itiraz larnn gerekesini dikkate almak gerekiyor, insancl dncelere da yanmyordu itirazlar. "Tolstoyculuk" yaktrmasna iddetle kar k yorlard; nk sol SD'ler sadece eka'nn faaliyeerine katlmakla kal mamlar, ayn zamanda siyasi ama uruna adam ldrmenin gemite balca savunucular olmulard. Onlarn iddias, bir lde, Bolevikler'in geersiz diye reddettikleri bir usul meselesine, lm cezasnn ikinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi tarafndan kaldrlm olmasna 4 8 , zellikle de lm cezasnn normal bir yarglama sonucu verilmesi lkesine da yanyordu. Sol SD'ler ister suikastle ister eka'nn yapt gibi zel yntemle olsun, dmanlar ldrmenin bazen meru ve gerekli olduunu kabul ediyorlar, fakat mahkemece grlmekte olan normal bir mahkmiyet ve lm cezas davasnda "eski lanetli burjuva devlet ilkesinin" canlan masna kesinlikle kar kyorlard. 41 Zekice dnlm gibi grnyordu bu sav; Krilenko ise, amiralin "lme mahkm edilmediini", sadece vurul masnn emredildiini aka belirtti. 48 Sol SD'Ierce ileri srlen bu savda, terrizmi kabul edip devleti reddeden sosyal-devrimci dncenin anarist niteliinin mantkl ve tutarl bir ifadesi vard. 4 ' Beinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi 4 Temmuz 1918'de Moskova'da kritik bir tarihi anda toplandnda durum bu yzden son derece gergindi. Kongrede oy hakkna sahip 1132 delegeden 745'i Bolevik, 352'si Sol SD'ydi, geri kalan da eitli kk fraksiyonlar temsil ediyordu. 5 0
4 6 . Sverdlov, usul meselesi ile ilgili sava iki bakmdan kar kt. VTsIK tam yetkileri gereince, kongrenin herhangi bir karann iptal edebilirdi ve kongre baka bir yerde deil cephede lm cezas uygulamasn kaldrmt (Pyatyi Vserossiiskii S"ezd Sovetov (1918), s.49). ikinci husus tartmalyd; ikinci Tm Rusya Sovyeeri Kongresi, yrrlkte olan tek lm cezas eklini iptal etmi olduu inancndayd phesiz. 47. Beinci Tm Rusya Sovyederi Kongresi'nde bu mesele Spiridonova tarafndan uzun uzadya savunuldu (Pyatyi Vserossiiskii S"ed Sovetov (1918), s.59-61). 48. Izvestiya, 23 Haziran 1918. 49. Her ne kadar bireysel terrizmi desteklemiyorlarsa da, mahkemece verilmi tek bir lm cezas, Men evi kler'de, eka tarafndan yasaya aykr gerekletirilen dzinelerce lm cezasndan ok daha derin bir nefret uyandrmt. astni'nin lme mahkm edmesi Martov'un Doloy Smertnuyu Kazt ("Kahrolsun l m Cezas!") adl zehir zemberek br kitapk yaymlamasna yol at: "Canavar sim scak insan kan iti. nsan ldrme makinas ilemeye balad... Babelas serseriler... Yamyam cani ler." Tiflis'teki Menevik makamlar, bir ii kalabalna ate atnda Lenin fkey le cevap verdi: "Biz ate edince Tolstoycu kesiliyorlar. Gaddarlmza yalancktan alyorlar. Gizli anlamalar ceplerinde saklayarak. Keren skinin iileri lme sevkemesine nasl yardm ettiklerini unuttular (Lenin, Soinenya, c. XXII, s.426).

DKTATRLN TAHKM EDLMES 157 Tartmalar, ksa zamanda balca iki byk parti arasnda bir kavgaya dnl. Kyl sorunu grld, fakat rakip partilerin kapatlmasnn ve lm cezas uygulamasnn yarat fke kyl sorununu ikinci plana atl. En iddetli itirazlara Brest-Litovsk anlamas ve Sovyet Hkmeti'nin Al manya'ya taviz vermesi konulan yol at; ve Kongre'de en iddetli kapma Troki'nin Ukrayna'da Almanlara hcuma gemeyi kabul etmenin bir lgnlk olacan srarla belirtmesi zerine patlak verdi. yle grnyor ki, ilikilerde bir kopma yaratmak umuduyla ki Sol SD, 6 Temmuz 1918'de Alman elisi Mirbach' ldrd. Suikast eka yesi SD'Ier ta rafndan planlanmt. Katililer, szde Cerjinski tarafndan imzalanm kim lik kartlarn gstererek eli tarafndan kabul edilmeyi baardlar. 31 Bu olay, Moskova'da iktidar ele geirme giriimi ve balca il merkezlerinde ayak lanmalar zledi, bunlardan en ciddisi Yaroslavrdakiydi. nl SD terrist Savinkov, sonradan bu isyanlar kendisinin dzenlediini syledi ve Moskova'daki Fransz askeri ataesi tarafndan mali olarak desteklendiini ileri si'rd." tilaf Devleeri kuvvetlerinin Murmansk ve Vladivostok'a kartma yap tklar, ek lejyonlarnn Bolevikler'le arpmaya giritikleri ve sava tehlikesinin her yanda belirdii bir srada bu kadar byk bir ihanete ura yan Sovyet Hkmeti, yarm tedbirlerle yetinmek istemiyordu. Moskova ayaklanmas ksa zamanda bastrld. Mirbach'm katillerinin kendi verdii emirlere gre hareket etklerini kabul eden Spiridonova da dahil olmak zere, beinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'ndeki Sol SD delegelerin birou tutukland. lerinden eka yesi olan on kii kuruna dizildi. 1 1 Birok gazete kapatld. gn devam eden karklktan sonra kongrenin oturumlar tekrar balad ve hkmetin eylemlerini onayladktan sonra ih tiyatl bir dille kaleme alnm bir nerge sunuldu. nerge yleydi: "Sol SD partinin baz seksiyonlar Mirbach' ldrmek ve Sovyet iktidarna kar
50. Pyatyi Vserossiiskii S~ezd Sovetov ( 1 9 ) 8 ) , s.163. 5 1 . Prolearskaya Revoiyutsiya. No. 10 (33), 1924, s.16, "Alman emperyalizminin nde gelen temsilcilerine kars bir dizi terrist saldrlar dzenleme" kararnn yer ald 24 Haziran 1918 Sol SD'Ier merkez komitesi tutanaktan Krasnaya Knigd Vee-Kadn ((1920) c. I. s.129) yaymland. 52. Boris Savinkov pered Voennoy Kolegiei Verkovnogo Suda SSSft ( 1 9 2 4 ) s.55-9. Bununla beraber, Savinkov, Mirbach'm ldrleceinden (ki Sol S D ' t r i n isiydi bu) haberi olduunu inkr ediyordu. 53. Krasnaya Kniga Ve-e-Ka (1920), c. I, s.200-1; I. Steinberg. Spiridonova: Revolutionary Terrorist (1935), s.216. Spiridonova birka ay sonra serbest brakld ve yine rejim aleyhinde propaganda faaliyetine giriti (Pravda, 19 Aralk 1918); so nunda Takent'e sriildfl.

158

A N A Y A S A L YAP

isyan dzenleyerek Rusya'y savaa srklemek giriimine katldklar srece, bunlarn i ve Kyl Temsilcileri SovyeUeri'nde yeri olamaz"* 1 . 10 Temmuz 1918'dek kongrenin son yapu ey, RSFSC anayasasn onaylamak oldu; bylece, anayasa cumhuriyet tarihinin en karanlk ve en tehlikeli dneminde; bamsz son byk partinin isyan rejimi tek partili devlet yolunda byk bir adm daha atmak zorunda brakt srada, yrrle gmi oldu. eka Yun uygulad bask tedbirleri hakknda anlatlanlar hemen her za man kopuk kopuk ve gvenilmezdir. Fakat 1918 yaz boyunca illerdeki yaygn isyanlarn bastrlmasnn ardndan giriilen misilleme harekederine dair gvenilir bilgiler var. Yaroslavl'dakt isyanclar 15 gn dayandlar ve ehir ele geirildiinde ilerinden 350'si kuruna dizdi." syann ok abuk bastrld komu Murom ehrinde eleba on isyanc kuruna dizildi ve burjuvaziden 1 milyon ruble vergi alnd. 5 6 Nijni-Novgorod'da yedi yz "subay ve jandarma" tutukland ve yerel eka, "yelerinin hemen hepsini tutuklayp ilerinden bir ksmn da kuruna dizerek... beyaz muhafzlar rgln d a m " " . 16717 Temmuz 1918 gecesi eski ar ve ailesi Ural blge Sovyeti'nin emriyle Ekaterinburg'da kuruna dizildi. ekler, on gn sonra bu ehri ele geirdiklerinde Ural blge ekas Vyatka'ya geerek bura da, "kar devrimci entrikalara kartklar gerekesiyle" drt yz akn kiiyi luluklayp, ilerinden otuz beini kuruna dizdi. 5 8 Austos 1918'de Penza'da bir "kulak syant" patlak verdiinde bizzat Lenin, "kulaklara, pa pazlara ve beyaz muhafzlara kar bir kide terr uygulanmasn ve pheli grlenlerin ehir dnda bir kampa hapsedilmelerini" telgraf emriyle bildi riyor ve yeterli miktarda hububatn ivedi tesliminden "sorumlu" olmas ge rekenlerin rehin alnmalarn salk veriyordu." Sert bir dille kaleme alnm bu belgelerin, isler mcadelenin dadaas iinde ister soukkanllkla ol sun, btn partilerce yaplan zulm ve vaheti (her ne kadar bu konuda tek tek anlatlanlar nadiren inandrc se de) aa vurduklar phesizdir. Bu tr olaylar ve bunlarn hasmlar tarafndan abartlp uydurulmas, Rusya'da Ekim 1917 olaylarnn yol at mcadeleye damgasn vurmu byk
SA.Pyatyi Vserossiiskii S~td Sovetov (1918); t.209. 55. Pravda, 2 Tenrmu/6 Temmuz 1918, klaran J.Bnyan, Intervention, Civil War, and Communism in Russia (Baltimore, 1936). 1.194. 228. 56- Etnenedet'nik revicainik Komissi, No. 2, 1918, s.30. Bu dergi iadece all say yaymland. 57. A.g.e., No. 1, 1918. s.21-2. 5t.A.g.e., No. I. 1918, (.18-9. 59 Lenin. Soinenya, c. XXIX, 5.489.

DKTATRLN TAHKM EDLMES 1 5 9 umutsuzluk iinde devam eden sava ve devrimin kanlmaz sonularyd. Uygulanan cezalar, uygulayclar tarafndan aka "terr" diye nitelendi rildi ve sava tedbirleri olarak hakl gsterildi. Lenin ve Troki'nin ko numalarndan sonra 29 Temmuz 1918'de VTsIK tarafndan kabul edilen bir kararda "Sovyet iktidarnn, burjuvaziyi denelim altna alarak ve ona kar kitle terr uygulayarak, kendini salama almak zorunda olduu" belirtili yordu. 60 O dnemdeki bir basn toplantsnda Cerjinski yle diyordu:
e k * bir m a h k e m e d e i l d i r . eka, tpk Kzl Ordu gibi, devrim savunmadr. N a s l ki i savata, K z l Ordu, baz k i i l e r e zarar v e r m e e n d i e s i y l e harektn d u r d u r a m a z s a v e s a d e c e bir tek e y i , d e v r i m i n burjuvaziyi a l a a e t m e s i n i g z n n d e tutmak l o r u n d a y s a , tpk bunun gibi, e k a da, d e v r i m i savunmak, kllar b a z e n m a s u m b a l a n uur** bile, dmann h a k k n d a n g e l m e k zorundadr."

Fakat SD'Ier bir kez daha siyasi katliama, hem de bu sefer, Bolevikler'i ldrmeye giriince terr son haddine ulat. ada/an arasnda halk hatibi diye n salm Bolevik lider Volodarski, Temmuz 1918'de Petrograd'da ldrld. 20 Austos 1918'de Uritski gene Petrograd'da ldrld ve Lenin Moskova'da ar yaraland. Btn bu suikasann ardndan hep u ya da bu SD hizibi kyordu. Bu suikastlarn yaratt nefret ve korku eka'nn eline yeni kozlar v e r d i . " Ertesi gn, Moskova'daki ngiliz temsilcisi, ngilizler'in kar devrimci entrikalarda rol oynadklar gerekesiyle tutuk land 6 3 ve ngiliz deniz ataesi, Petrograd'daki ngiliz Elili'ne kar giriilen bir saldrda ldrld. 2 Eyll 1918'de VTsIK, Uritskt'nin ldrlmesi ve Lenin'e yaplan suikastla ilgi bir karar ald. Karar u szlerle son buluyordu:
B t n kar devrimciler ve onlar kkrtanlar, Sovyet Hkmeti'nin

i i l e r i n e v e s o s y a l i s t d e v r i m i d e l l e r i n i n s a v u n u c u l a r n a kar g i r i i l m i her s u i k a s t g i r i i m i n d e n s o r u m l u tutu lac ak ir. i i ve KdylU H k m e t i d j m a n -

6 0 . Protokoll Zasedanii VTsIK 4>"Sotiva (1920), (.83. 6 1 . Akaran K.Radek, POTrtii i Pamfleu (1933), c. I. (.50. 6 2 . V T l K ' y a ekilen protesto telgraflar arasnda Cari t u n cephesinden gnderilmi Stalin ve Voroilov imzal bir telgraf vard: "Dnyann en byk devrim cisi, esiz ynetici ve proletaryann nden yolda Lenin'e kar burjuvazinin crei adamlar tarafndan giriilmi alaka suikts renen kuzey Kafkasya sava; blgesi askeri konseyi, bu sinsi ve cantyane s iriime, burjuvaziye ve ctun ajanlarna ak ve sistemli bir terr uygulayarak karlk verecektir" (Sulin, Soneniya, c. IV, s. 128). 6 3 . R.H.Bruce Lockhan, Memoirs of a British Agent (1932), s.314-16. Bruce Lockhart'in bu eseri, onun kar devrimci entrikalar kartn aka gster mektedir. Britain's Master Spy: Sidney Rtilly's Narrative Written by Himself de (1933) anlatlanlar gerek ise, bu su ortakl olduka ileri gitmitir.

160 ANAYASAL YAPI ] anne a uygulanacak beyaz terre ii ve kyller burjuvazi ve ajanlarna kar lopyekn bir kzl lerrle karlk vereceklerdir.64 Dis mdahalenin gerekletirilecei ve devrimin acmaszca bastrlaca tehdidini savuran Brunswick Dk Bildiris'nin ardndan, Paris'te kide ha linde misilleme hareketinin balamasna ve sylentilere gre 3000 aristok ratn ldrlmesine yol aan 2 Eyll 1793 terr bir tarih akmasndan ok daha fazla eyi ifade etmektedir. Her iki devrimde de bu tarih, o zamana kadar yer yer ve rasgele yaplan terrn hakiki bir silah haline geldii bir dnemin balangc oldu. 1918 sonbaharnda "kzl terr"n gazabna urayanlarn toplam says hakknda doru bir tahminde bulunmak mmkn deil. Terrn ifn edil mesinden hemen sonra Petrograd'da kuruna dizilen 512 "kar devrimci ve beyaz muhafz" (ki bunlara "rehineler" de deniyordu), bir tek yerde ve ayn anda gerekletirildii bilinen en byk misilleme hareketidir. 6 ' Mosko va'da kuruna dizilenler arasnda "birok arlk bakan ve yksek ahsiyet" vard. 6 6 llerden gnderilen raporlar arasnda belki de en aklayc olan Ka zandan gnderilenidir. "Btn ilelerde giriilen cezalandrma seferlerinin" dkm yapldktan sonra unlar belirtiliyordu: Kazan'da mahkeme ancak yedi ya da sekiz kiiye lm cezas uygulad. Bu nun nedeni de, kk burjuvalar, papazlar ve keiler dahil olmak zere, btn burjuvalarn ehirden kam olmalardr. Evlerin yars botur. Kaanlarn mallarna yoksullarn yararna el konulmaktadr.*' Snf nitelii tamas terrn zn oluturuyordu. Kurbanlarn, iledikleri sulara gre deil, egemen snf mensubu olmalarna gre seiyordu. Amerikan iilerine gnderdii mektupta yle diyordu Lenin: ngiliz burjuvazisi 1649'larm, Franszlar 1793'erin unuttular. Burjuvazi, feodal beylere kar kendi yarar iin kulland zaman terr hakl ve rjeruydu. iiler ve yoksul kyller, burjuvaziye kar kullanmaya cesaret et 8 likleri zaman terr korkun ve canice bir ey oldu." yelerinden birinin aklad gibi, eka, "yarglamyor, vuruyordu". eka'y arlk kranas ile kyaslayanlar "ubat ve Ekim devrimleri bo6 4 . Pyatyi Sozi VTsIK (1919), s.ll.

65. Izvestiya,

Eyll, 7 Eyll

1918. Ezhenedefnik

rezviainik

Komssii,

(No.

6, 1918, s. 19.) terr dnemi boyunca Petrograd'da kuruna dizilenlerin toplam saysnn 800 olduunu belirtmekledir.
66. Prolelarskaya Revolyutsiya, No.10 (33). 67. Eh/nedel'nik rezvainik Komissii, No. 68. Lenin, Soinenya, c. XXD1, s.185. 1924, s.32. 4, 1918, s.25.

yunca uyudular ve kendileri yeni dzene lekesiz elleri ve temiz, kolal gmlekleriyle girsinler diye yeni komnist dzenin inas iin gerekli kirli ileri bakalarnn yapmasn bekliyorlar". stelik, "kar devrimciler, hayatn her alannda faaliyet gsterdiklerine gre... eka'nn harekta girimedii hibir alan yoktur".*9 1918 yaznda meydana gelen olaylar, Bolevikler', devletin rakipsiz ve orlaksz ynetici partisi haline gelirdi ve eka'nn ahsnda, Bolevikler mutlak bir iktidar organna sahip oldular. Bununla beraber, bu iktidarn de netimsiz kullanlmasna kar byk bir isteksizlik sz konusuydu. Safdr braklm partilerin tamamen ortadan kaldrlaca an henz gelmemiti. O srada terr, kaprisli bir arat; kendilerine kar en iddetli lanetlerin yadmld ve en sert tedbirlerin alnd fakat buna ramen belli bir hogrden yararlanarak ayakta kalan partiler bulmak olaand. Yeni reji min ilk kararnamelerinden biri, Sovnarkom'a, "i ve Kyl Hkmet'ne ba kaldrmay, kar gelmeyi" tleyen btn gazeteleri kapatma yetkisi vermiti; ilke olarak burjuva gazetesi yoktu arak. 7 0 Fakat bu kararnameye ve Kade partisinin 1917'nn sonunda yasad iln edilmesine ramen, SVQboda Rossii adl Kade gazetesi 1918 yaz boyunca Moskova'da yaymn s r d r d " . Pelrograd'daki Menevik gazete Novyi Lu, Brest-Litovsk anlamas aleyhinde kampanya at iin ubat 1918'de kapatld. Fakat vaktiyle Bolevik basnn kulland bir taktie bavurarak Nisan aynda Moskova'da Vpered adyla yeniden karld ve bir sre hibir engelle karlamadan yaynn srdrd. eka'nn Nisan 1918'de anarisere kar giritii harekttan sonra bile Moskova'da anarist dergiler uzun zaman yaymland. Ukraynal anarist Mahno, 1918'n yaznda Moskova'ya gidip Lenin ve Sverdlov'la grt ve aralarnda "teorik br devrim" havas sezdii Moskova anaristlerini ekinmeden ziyaret et. 7 Pratik, her yerde, teoriden daha az tutarlyd. 1918 yl sonlarna doru, baka faktrler terrist
69. M. Lal! it, reviainye Komissii po Bor'bt s Kontrrevotyulsiei (1921), s.8-23. 7 0 . Sobranie Uakontnii. 1917-19/8, No. I (2. basm), madde 17. 7 1 . Saraov'dak bir "anarist demein" btn kadnlarn "devlet mal" olduunu bildiren szde bir karar ald haberini bu gazete yaymt (Aktaran J.Bnyan, Inter vention, Civil War, and Communism in Russia (Baltimore, 1936), s.556). Bu haber metni, yabanc basnda az ok deiik ekillerde yer ald. 7 2 . N Mahno, Pod Udarami Kontrrevolyuts (Paris, 1936). s.92-107, 119. 135. Mahno konusunda, bkz. 3. Ksm, 2. Blm. Devlet ve Devrinii yazd dnemden iti baren Lenin, anaristlere kar daima belirli bir yaknlk duymutu. Austos 1919'da, "birok anarist iinin Sovyet iktidarnn en samimi destekileri haline gelmek zere olduunu" yazd ve aralarndaki eski husumetin. II. Entern syonal'in Marksist ilkelere ihanetinden ileri geldiini belimi [Soneniya, c. XXIV, s.437-8).

162

A N A Y A S A L YAPI

arlklarda bir yumuamaya yol ayordu, intikam hrs yatmt; lke iinde kar devrim korkusu dinmi; Almanya'nn urad zm, geici de olsa, d basklan hafifletti. te yandan, eka'nn hemen btn ynetim kollanna yaylmas, yerel Sovyetlerde ve baz merkez devlet dairelerinde, zellikle Adalet ve ileri Komiserlikleri'nde kin dolu bir kskanlk ya ratyordu 7 3 ; ve Bolevik olmayan teknisyenlerin "uzmanlna" bavurul masn gitgide gerekli bulmaya balayan ekonomik politika sorumlular, siyasi hasndan hedef alm kr bir terr politikasna iyi gzle bakmyor lard. Hemen hemen sadece Bolevikler'den meydana gelmi altnc Tm Rus ya Sovyetleri Kongresi, devrimin ilk yldnm arifesinde toplandnda genel hava byleydi. Kongre, "kar devrimle mcadele etmekle grevli ku rulularca tutuklanm olup" tutukluluklarn takip eden iki hafta iinde, haklarnda kar devrimci faaliyete kalktklarna dair kesin bir sulama iLri srlemeyenler ve "dman elindeki yoldalar" iin bir gvence olmak zere merkezi eka tarafndan tutulanlar hari rehinelerin hepsinin serbest braklmasn emreden ve "genel al" diye nitelendirilen bir karar derhal onaylad. Ayn karar, uygulama denetleme hakkn VTsfK'ya ve yerel yrtme komitelerine vererek tartmal bir yetki sorununu da zme balyordu. 7 ' Bylece kt zerinde de olsa eka'nn kanatlann kestikten sonra kongre, "cumhuriyetin btn vatandalanna, Sovyet iktidannn btn organlanna ve grevlilerine" yasalara titizlikle uymalanm emreden ve hak larnn grevliler tarafndan herhangi bir ekilde unutulmas ya da inenmesi halinde vatandalara mahkemeye bavurma hakkn veren, "Devrimci Yasallk" konusunda yeni bir karar kabul etti. Devlet memur larnn ve kamu kurulularnn yasalara saygl olmalar hakkndaki emir, aslnda, "i savan ve kar devrimle mcadelenin zel anlarnn" gerektir dii tedbirlerle ilgili olaand bir madde konularak hafifleilmiti. 75 Fakat altnc Tm Rusya Sovyetleri Kongres'nin kararlar, cumhuriyetin gvenlik organlannn keyfi tutumlann denedemek ve onlarn yasa snrlan iinde kalmalarn salamak iin yaplm, pek sonu vermese de samimi olan br dizi giriimin lkiydi.
7 3 . Bu bflrokraliK kavgann kantlan Bnyan ve Fisher, The Bolshevik Revolu tion, 1917-1918 (Sanford, 134, s.580-1) ve Bnyan, Intervention, Civil War, and Communism in Russia (Baltimore, 1936, s.259-60) adit eserlerde belirtilmitir. Anayasaya gre, eka, sadece Sovnarkom'a ve VTsIK'ya kar sorumluydu. 74. S"ezdi Sovetov RSFSR v Postanovteniyak (1939), s.116-17. 75. A.g.e., 3.119. Daha ciddi bir nitelik kazanmas iin bu karar, bir emirname eklinde yaymland; Sobranie Vzakonenii 1917-1918, No. 90, madde 9 0 8 .

DKTATRLN TAHKM EDLMES 163 Kongreden sonra uzlama yolunda, lgiye deer ikinci bir adm auld. Ynetimden uzaklatrlm sosyalist partilere zeytin dal uzatlmasna, ya da onlar tarafndan uzatlabilecek zeytin dalnn kabul edilmesine karar veril di. Menevikler'in VTsIK'dan ve Sovyeer'den uzaklatrlm olmas, parti mritez komitesinin 1918"Ekim sonunda Moskova'da be gn devam eden br toplant yapmasn engellememiti. I savan patlak vermesi ve rejime kar yneltilmi ak tehdit, Menevikler'i g durumda brakyordu, nk Boleviklere kar dmanlk duymakla birlikte, bir restorasyonun da onlara fazla br ey getirmeyeceini dnyorlard. Bir kez daha uzlama yolunu setiler. Konferansta, Ekim Devrimini, "tarihi bir zorunluluk" ve "btn dnyay sarsan muazzam bir hareket" olarak kabul eden ve "demokrasi dman snflarla siyasi ibirliinden" vazgeen bir dizi "karar ve tez" kabul edildi. Ayn zamanda, "yabanc kuvvederin mdahalesine kar Sovyet Hkmeti'nin askeri harektn desteklemeyi" vadeden karar, "polis basksnn olaanst organlarnn ve olaanst mahkemelerin lavedilmesini", "siyasi ve ekonomik terrn durdurulmasn" istiyordu." Menevikler'in, kar devrimi ve d mdahaleyi aka yeren bildirisini" Lenin'in son derece uzlamac bir konumas izledi. Lenin bu konu masnda, Menevikler'den ve SD'lerden "tarafszlk ve iyi komuluk iliki lerimden fazla birey istenmediini ve "emperyalist vahetin bize doru srd kararsz unsurlardan yararlanmann" nemini belirtiyordu. 78 VTsIK 30 Kasm 1918'de Menevikler hakknda Haziranda alnm ihra kararn iptal eden, fakat "Sovyet iktidarna kar Rus ve d lkeler burjuvazisi ile ibirliine devam eden Menevik gruplar" bu affn kapsam dnda brakan bir karar kabul etti. 1 9 SD'ler, Menevikler gibi davranmakta gecikmediler. Aka devrimci ve terrist bir parti olduklar in, eski ar generallerinden ve onlarn d lkelerdeki destekilerinden bekleyebilecekleri Menevik ler'den de azd: Kolak, bau Sibirya'da esir ald SD'lere tvbe etmeleri iin ok ksa bir sre tanmt. SD'lerin ubat 1919'da Petrograd'da dzenledik76. Banda yaymlanan katarlar. Lenin'in toplu eserlerinde zetlenmitir: Lenin, Soinentya, c. XXIII, s.571-2. Terre kar yaplan itiraz S u l i n tarafndan Pravda'dt yaymlanan uzun bir makalede cevaplandrld (Stalin, Soinenya, c IV, s.134-45): "Ekim Devrimi'nin 'tarihi zorunluluunu' kabul emek, fakat yaratt kanlmaz sonulan ve durumlan kabul etmemek nasl mmkn olmakladr?"). 77. Lenin, Soinenya, c. XXUL s.571. 26 Eyll 1918 diye gsterilen bildiri tari hinin, daha sonra doru olarak belirtildii gibi (A.g.e.,c. XXIV, s.760) 14 Kasm 1918 olmas gerekirdi. Bildiri Pro veto'mn 19 Kasm 1918 tarihli 251 No'lu saysnda yaymland (yoksa yanllkla belirtildii gibi {A.g.e., c. XXIH, s.571) 26 Kasm'da deil; 26 Kasm Lenin'in konumasnn yapld tarihtir). 7 8 . A.g.e., c. XXHI, s.318-9. 323. 79. A.g.e., c. XXIV, s.760.

164

ANAYASAL YAPI

leri bir konferansta "Sovyet iktidarn silah zoruyla devirmeyi amalayan her giriim kesinlikle reddedildi"; Rus burjuva partiler ve "emperyalist itilaf Devletleri" yerildi. 1918'de Samara diye adlandrlan hkmeti kurmu olan, Kurucu Meclis yesi bir eski SD grubu hemen hemen ayn anda tes lim oldu ve bir aftan yararland. 8 0 Bu iyi niyet gsterileri 25 ubat 1919'da VTslK'y, SD'lerle tekrar ibirliine gitmeyi, fakat "ierden ve dardan kar devrimi dorudan ya da dolayl destekleyen btn gruplara" kar ayn ihtiyatl tutumu devam ettirmeyi ngren bir karar almaya evketti. 81 "Sadk" Menevikler'e ve SD'Iere hogrl davranmak ilkesine dayanan bu gerginlik dolu uzlama uzayan i sava lml davranmak iin yeterli bir gereke olduu srece- iyi kt iki yl devam etti. Fakat kar devrimi "dorudan ya da dolayl destekleyenleri" af kapsam dnda brakmay ngren madde, bu uzlamaya, resmi makamlarn diledikleri gibi yarar landklar bir esneklik veriyordu. Partinin sekizinci kongresi Mart 1919'da toplandnda, aznlk partilerine kar daha az dosta bir hava esiyordu. De legelerden biri, Menevikler'in ve Devrimci-Sosyalistler'in "meru kabul edilmelerini" aka protesto etli. 8 1 Lenin bile, geen Kasm ayndakinden bambaka bir dil kulland:
G e n e l t u t u m u m u z d a derin d n m e y e n bir g z l e m c i y e garip v e a n l a l m a z g e l e c e k deiiklikler yapmamz gerekiyor o u zaman: "Nasl olur?" dene cektir: " D n kk burjuvaziye v a a d l e r d e bulunuyordunuz, b u g n i s e Cerjinski, S o l S D ' l e r l e M e n e v i k l e r ' i n k u r u n a d i z i l e c e i m b i l d i r i y o r . B u n e e l i k i d i r b y l e ? " Evet, bir e l i k i . A m a asl e l i k i , n e r e d e duracan bil m e y e n , durmadan b o c a l a y a n , bir s a a bir s o l a y a l p a l a y a n kk burjuva d e m o k r a s i s i n i n tutmundadr... D i y o r u z k i o n a : " S i z c i d d i y e a l n a c a k bir d m a n d e i l s i n i z . B i z i m d m a n m z burjuvazidir. Fakat o n u n l a i b i r l i i y a p t n z takdirde, s i z e d e proletarya diktatrl tedbrlerini u y g u l a m a k z o runda kal rz" . 8

Hemen ardndan, SD'Ier, bir kez daha birok fraksiyona blnerek yangna krkle gittiler; ilerinden bir grup Bolevkler'le ibirliine taraflar, dieri onlara dmand; eski SD emov'un ynetimindeki bir nc grup ise "hem restorasyondan, hem de Bolevizm'den ayn bir nc kuvvet" olu 84 turmann yollann aryordu. O andan itibaren, eka muhalefet partileriyle,
80. Lenin. Soneniya, c. XXIV, $.760. 81. A.g.., c. XXIV, s.760-1. VTsIK'mn bu karan ald toplant A. Ran some ta rafndan anladmr: Su: Weeks in Russia in 19lv (1919), s. 108-12. 82. Vos moi S"ezd RKP(B) (133), s.33-4. 83. Lenin. Soneniya, c. XXIV, s.120. 84. Bolevik taraftan grubun bildirisi 3 Mays 1919 tarihli fzvestiya'da yaymland

DKTATRLN TAHKM EDLMES 165 kedinin fareyle oynad gibi oynad; onlar bir hrpalyor, bir koruyor, yneticilerini bir tutukluyor, bir salveriyor, rgt olarak faaliyet gstermelerini, tmyle deilse de, hemen hemen imknsz hale getiriyor du. Menevik liderlerden Dan, 1919-1921 dnemi boyunca bana gelenleri, bir tutuklanp bir serbest brakhn, tarada hayali grevlere atanarak (ken disi doktordu) bakentten uzaklatrln, siyasi toplantlar iin gizlice Moskova'ya geliini ve bir keresinde de Tm Rusya Sovyeeri'ne katlmas iin oraya resmi olarak arln aynnlanyla anlatmr. 8 S Bu hrpalama taktii etkisini gsterdi. Menevik parti yelerinin "yava yava Sovyet cumhuriyeti saflarna katldklarn" sylerken Stalin her halde durumu fazla abartmyordu. 8 * Menevik nderler. Aralk 1919'daki yedinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde delege sfatyla deil davetli olarak bu artlar altnda hazr bu lundular. Dan ksa bir konuma yaparak Sovyetler'in i savataki baarlarnn ve Yudeni'in Petrograd nlerindeki yenilgisinin kendisini se vindirdiinden sz etti ve "devrimin savunulmas le ilgili her ey iin... tek devrimci cepheyi" selamlad. 87 Anlamazlklar dile getirmek Sovyet anaya sasna aykr uygulamalar eletiren Martov'a dt; Martov "kitlelerin, arlar ve feodal beyler sultasnda yzlerce yldr devam eden klelikten kay naklanan ve gittike pekien bir uyuukluk iinde bulunduunu, vatan dalk bilincinin felce uradn, kendi kaderinin sorumluluunu hkmetin omuzuna yklemeyi alkanlk haline getirdiini" tehis etti. Martov, "anayasadaki... basn ve toplant zgrlnn... kii dokunul mazlnn tmyle uygulanmasn... yarglamasz lm cezalarnn ve yasa d tutuklamalarn kaldrlmasn, resmi terre son verilmesini" talep eden bir bildiri okudu. 88 Martov'un bildirisini sert br dille cevaplandran Le nin, "bu bildirinin burjuva demokrasisine dnten baka bir anlam tamadn" belirtti ve "bizden yana olduunu syleyenlerin azndan bu tr bildiriler duyunca kendi kendimize diyoruz ki, 'Hayr, terr de eka da mutlaka gereklidir'," diye ekledi. 85 "eka'nn, zaman zaman parti lokallerine baskn yapmasna, buralar mhrlemesine, belgelere eikoymasna, ierde bulunanlar tutuklamasna"
(zeli Lenin'in Soineniya'snda, c. XXIV, s.780). Pat konseyi Haziran 1919'da, lekrar rejim aleyhan bir politika zlemeye balaynca bu grup partiden ayrld (A.g.e., c. XXIV, (.788-9). 85. F.Dan, Dva Goda Skitan (Berlin, 1922). 86. Salin, Soinenya, c. IV, s.243-4. 87. ?' Vserossiiskii S"ezd Sovetov (1920), s.20. 88. A.g.e., s. 60-3 89. Lenin. Soinenya, c. XXIV, s. 612-3.

166

A N A Y A S A L YAPI

ramen, 1920 yl boyunca Menevikler Moskova'daki parti brolarn ve demeklerini ak tuttular ve sempatizan basmevlerinin yardmyla parti merkez komitesi imzal tek sayfalk gazete ve bildiriler yaymladlar. Ayn yl yerel Sovyetler seimlerinde Moskova Sovyet'nde 46, Harkov'da 250, Yaroslavl'da 120, Kremenug'da 78 ve dier byk ehirlerin birounda daha az sayda sandalye elde ettiler.* 0 Mays 1920'de Moskova'y ziyaret eden ingiliz i Heyeti yelerinin "muhalefet partilerinin siyasi liderleriyle serbeste grebilmelerine msaade edildi"" ve delegeler, Menevik mer kez komitesinin bir toplantsna dinleyici olarak katldlar. Ayrca, ilerinden bazlar, ounluunu Menevikler'in oluturduu basm iileri sendikas tarafndan dzenlenmi ve 3000 iinin katld, Bolevikler'le Menevikler'in sz ald bir toplantda hazr bulundular. eka tarafndan aranan SD lider emov, toplanu srasnda, klk deitirmi olarak krsye kt ve sosyalizmi ilkel Hristiyanlk'la, Bolevikler'in soysuzlamasn da ortaa kilisesinin soysuzlamasyla kyaslayan bir konuma yapt. Dan'a gre, "Bolevik Moskova'da yaplan bu tr toplantlarn sonuncusuydu bu" 9 2 . Austos 1920'de, Menevik parti Moskova'da ak bir parti konfe rans dzenledi ve hatta toplant ile ilgili haberler Sovyet basnnda yaymland. 9 3 Daha sonralar, Menevikler nemli sendikalar denetimleri altnda tutmaya ve rgtl bir grup olarak, sendikalar merkez konseyi kon grelerinde faaliyet gstermeye devam ettiler. Bununla beraber. Aralk 1920'de toplanan sekizinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi, Menevik ve SD delegelerin ve daha az nemli baz gruplarn, oy hakkna sahip ol makszn katldktan son kongre oldu. 9 4 Muhalefete mensup konumaclar
90. Y.Martov, Geschichte der Russischen Sozial-Demokratie (1926), s.318. Mos kova Sovyeti'ndeki Menevik grubun, 6 Mart 1920'de, zellikle seimlerin adilce yaplmam olmasn eletiren bildirisi u eserde yer almakladr: G.K.Gins, Sibir', Soyuzniki i Kolak (Pekin, 1921) c. II, s.564-5. 91. B.Russell, The Practice and Theory of Bolshevzm, (1920), s.26. 9 2 . F.Dan, Dva Goda Skilanii (Berlin, 1922). s.11-13. emov'un konumasnn metni Mes Tribulations en Russie (Paris, 1921, s.55-60) balkl kitabnda yer almak tadr. Dan'a gre, onun bu konumas, "pek baarl bir konuma deildir" ve "son de rece edebi ve soyuttur". Toplantnn ksa bir zeti ve Menevik merkez komitesi yesi Kefali'nin bir konumasnn metni British Labour Delegation to Russia, 1920; Re pon'da (1920, s.63-5) yaymlanmtr. Heyete sonradan verilen bir bilgiye gre, basm iileri sendikas konseyi yeleri sonraki ay tutuklanmtr (A.g.e., s.71). 93. F.Dan, Dva Goda Skitanii (Berlin, 1922), s.57-9. 9 4 . Bir delege kendisini "komnist dinsel ayrlklarn szcs olarak tantt (Vos'moi Vserossiiskii S"ezd Sovetov ( 1 9 2 1 ) , s. 226-8). Devrimin ilk yllarnda hkm sren politik karkln ve Onodoks Kilisesi'ne kar bir silah olmak zere muhalif din adamlarn yreklendirme politikasnn ilgin tezahryd bu.

DKTATRLN TAHKM EDLMES 167 daha az uzlamac bir konuma yaptlar ve kongrede ezici bir ounlua sa hip Bolevikler'in bu konumalara tepkisi, bir nceki yda oranla daha d manca oldu. Martov se Rusya'dan daha nce ayrlmt ve 1920 sonba harnda, bamsz Alman sosyalistlerin Halle kongresinde Zinovyev ve Bolevikler'e kar ate"pskren bir konuma yapmt. 95 Sovyetler'de mu halif partilere belli kaytlar altnda hogr gsterme politikas, hi phesiz giderek tavsyordu. 1921'in lk aylarnda, Sovyet tarihinde 1918'in yazndan beri yaanm en ciddi i kriz balad. savan sona ermesi, bu yzden uranlan kayplarn ve ykmlarn ne kadar byk olduunu ortaya koydu ve sava durumunun dayatu sadakat zorunluluunu ortadan kaldrd. Rejime kar beslenen honutsuzluk, ilk kez siyasi evreler dnda da yaygnlaarak hem fabrika iileri hem de kyller arasnda da grld; 1921 yl Mart balarnda patlak veren Kronstadt isyan honutsuzluun fadesi ve simgesi di. Ayn ay, Yeni Ekonomi Poliikas'n (NEP) onaylayan onuncu parti kongresinde, birden bastran g duruma kar koymak iin parti disiplini pekitirildi. Parti dndaki muhalif aznlklara hogrl davranma dnemi kapand. Haziran 1918'dekne benzer resmi bir kararname yaymlanmad. Ama bizzat Lenin, iareti vermi grnyordu. N E P savunmak iin Mays 1921'de yaymlanm bir kitapkta yle yazyordu: Modern Kronstadt partisizleri klna brnm, ve aslnda. Menevikler'den ve SD'lerden ibaret partisizlere gelince, onlar ya zenle hapishane lerde saklayacaz ya da serbest demokrasinin btn gzelliklerini diledikleri gibi tatsnlar ve emov, Milyukov ve Grc Menevikler'le serbeste gre bilsinler diye Berlin'e, Martov'un yanma gndereceiz.96 Menevik bir kaynaa gre, Lenin'in ima ettii ey hemen gerekleti: Btn Rusya'da sosyal demokratlara kar misilleme hareketi balad. Bu baskdan kurtulmann tek yolu, Bolevik gazeteye Sosyal Demokrat Parti'yle hibir ilikisi bulunmadna dair bir deme gndermekti. Biroklar bu zo runlulua boyun ediler; fakat birou da Solovski'ye, Suzdol'a, Sibirya'ya, Trkistan'a ve baka yerlere srld." Pek az kurban verildii anlalyor. Menevik yneticiler, Sotsialistieskii Vestnik adl haftalk bir Menevik derginin yaymland nemli bir 95. Bu olaya 5. Ksm'da deineceiz. 96. Lenin, Soneniya, c. XXVI, s.352.
97. Y.Martov, Geschichte der'Russischen Sozal-Demokratie (1926), s.319. Yazar

(eserin bu ksmn yazan F.Dan), Lenin'in szlerini biraz farkl bir ekilde aktaryor ve bu szleri, yanl; olarak Lenin'in parti kongresinde yapt konumaya atfediyor.

168

A N A Y A S A L YAPI

Menevik merkezi olan Berlin'e yerlemek zere 1921'in baharnda hareket ederken, hibir engelle karlamadlar. Menevik parti yelerinin byk bir ksm boyun edi ya da siyasi faaliyeti brakt. Bununla beraber, Bolevizm'e kar dardan rgtl siyasi muhalefetin tavsamasnn, parti iinde Bres-Litovsk dneminden beri grlen en nemli rgtl muhalefet harekelinin gelimesiyle ayn zamana rastlamas garip bir tecellidir. Keskin gr ayrlklar varolmakta devam ediyordu. Fakat imdi parti iinde younlayordu bu gr ayrlklar. Parti, lkenin btn siyasi hayatm kendi iinde toplamt. Bu bakmdan, parti ii sorunlar milletin siyasi tari hini oluturuyordu. Bununla beraber, Sovyet Rusya'daki btn bamsz partilerin fiilen or tadan kalkt bu ayn 1921'in bahan ve yaznn, o srada Sovyet topraklan zerinde yaamakta olan burjuva aydn zmreyle Sovyet iktidan arasnda bir anlamaya varmak iin yaplm en ciddi iki giriime tank olmas, Sovye politikasnn esnekliini ve aralarn semekteki ampirizmini bir kez daha gstermektedir. Sovyetler'e gre, N E P , siyasi karln elde etmesi mmkn grlebilen bir uzlama arzusunun simgesiydi; te yandan, ister Rusya'da yaasn, ister yabanc lkelere g etmi olsun, o zamana kadar Sovyet iktidarna muhalif kalm birok Rus'a gre NEP, Bolevzm'in kat ilkelerinden ksmi bir uzlamaya yol aabilecek bir vazgemeydi. Nisan 1921de, Sovyet Hkmeti temsilcileriyle burjuva aydn zmre temsilcileri arasnda, resmi konumaclarn NEP'in nemini aklayacaklan, aydn zmre szclerinin de, siyasi deiiklii selamlayacaklar ortak bir yemekli ak toplant yaplmas nerildi. Tasar, Sovyet giriimini kutsamak gibi br ykmllk altna girmeye pek istekli olmayan aydn zmre temsilci lerinin uzlamaz tutumundan dolay suya dt. 9 8 1921'de Haziran sonunda, Avrupa Rusyas'nn dou illerini tehdit eden alk felketi ile ilgili haberler Moskova'ya gelmeye balad; sekin kiilerden ve aydnlardan oluan bir grup Sovyet makamlan nezdinde giriimde bulunarak, d lkelere yardm ans yaplmasn nerdi. Bu kandmaz felketin nemi ve bir uzlama jestinin yabanc kamuoyu zerinde olumlu bir etki yarataca inanc Sovyet Hkmeti'nin bu tasary benimsemesini salad. 21 Temmuz 1921 tarihli bir kararnamede 60 kiilik Tm Rusya Alara Yardm Komitesi kurulduu bildiriliyordu. yeleri arasnda, komite bakan Kamenev, Rikov, Lunaarski, Krasin, Maxim Gorki, birka Bolevik, Geici Hkmetin iki
9 8 . Pek az belgenin mevcu olduu bu olay hakknda balca kaynak, bu grmelere katlan aydn zmre temsilcilerinden E.Kuskova'nn bir makalesidir (Volya Rossii (Prag), No. 3, 1928. ).56).

DKTATRLN TAHKM EDLMES 169 eski bakan Kikin ve Profcopovic, nemli birka Kadet ve partili olmayan birok aydn vard. Komite, hem balardan hem de devlet yardmndan salanacak gelirle bir fon kuracak, Rusya iinden ve d lkelerden kredi salayacak ve bunlarn dalmn denetleyecekti." Byle bir komitenin: Sovyet rejimi tarihinde bir ei daha yoktu ve ierdii glkler su yzne kmakla gecikmedi. Emigre Rus basn bu tedbiri, Sovyet rejiminin iflas ettiinin ve burjuvazinin yardm olmakszn ank tutunamayacann bir kant olarak karlad. Moskova'ya yeni gel mi olan Brilanya temsilcisi, Sovyet Hkmeti ile grmeden, dorudan doruya komite ile temasa geti ve yabanc hkmetler, komiteyi, Sovyet rejimi devrildii an iktidar ele alabilecek bir hkmet alternatifi olarak grdklerini aka belirttiler. Gerekte komite bilgi toplamaktan, Rusya'da ve d lkelerde tamumda bulunmaktan baka bir ey yapmad. 20 Austos 1921'de Sovyet Hkmeti, ktlk kurbanlarna yardm salanmas iin Hoover'in American Relief Administration'! (ARA) ile bir anlama imza lad. Bu basan komitenin varln. Sovyet bak asndan, sadece gereksiz klmakla kalmyor, ayn zamanda tehlikeli dc klyordu; nk ARA'nn bu yardm programn Sovyet Hkmetinin durumunu sarsmak iin kullana ca ve elinden geldiince Bolevik makamlarla temas etmek yerine burjuva arlkl komite ile temas etmeye alaca apakt. Daha nceleri komite delegelerinin yardm salamak amacyla Londra'ya ve dier yabanc lkelere gitmesi tasarlanmt ama artk byle bir ey sz konusu bile olamazd. Sovyet hkmeti komiteye Moskova'daki iinin sona erdiini ve yelerinin alk blgelerinde yardm iini rgtlemeleri gerektiini bildirdi. Komite ounluu bu karar reddedip yabanc lkelere delegeler yollanmas tasansnda ayak direyince 27 Austos 1921 tarihli bir kararname ile komitenin grevine resmen son verildi ve balca burjuva yeler tutukland. 1 0 0 Eski dzen kalntlar ile Sovyet rejimi arasndaki ilk ve son yardmlama giriimi bylece sona erdi. Bu durum, hem aralarndaki karlkl dman ln younluunu, hem de Sovyet Rusya'daki her hangi bir bamsz gcn, rejime kar bir d mdahalenin nasl odak noktas haline geldiini, ya da geleceinden nasl hakl olarak phe edilebileceini gstermek tedir. 101
99. hvestiya, 23 Temmuz 1921. 100. Komile'nin lavedilmesiyle ilgili bildiri, ksa bir gerekeyle birlikle 30 Austos 1921 tarihli hvesliya'di yaymland. 101. Bu olayla gili en tutarl ve en uzun bilgi komite yelerinden E. Kus kova ta rafndan venimilir: Volya Rossii (Prag) No. 3, 4, 5, 1928. Bolevikler'in Komie'ye kar tutumu /vtsiya Centrat'nogo Komiieta Rossiikoy Kommmistieskoy Par

170 ANAYASAL YAPI Pari ile devlet arasndaki ilikilerin gelimesini ele almadan nce, dik tatrln salanmasnda belirgin aamalar oluturan iki olay anlatmak gerekiyor. Birincisi, eka'nn 1922 bahannda lavedilerek bir baka kim lie brunmesiydi. kincisi de, SD nderlerin bu tarihten ay sonra yaplar ak durumas yd. eka'ya dmanln, her ikisi dc parti iinde aka temsil edilen iki kayna vard: birincisi acil durumlarda kanlmaz olduunu kabul etmekle beraber, terre ve yasad yollara bavurmay hkmetin bir alkanlk ha line getirmesini yeren idealistler, ikincisi de kendi normal grevlerine, dzen d ve imtiyazl bir kurum tarafndan mdahalede bulunulmasna, ka zanlm haklar adna itiraz eden, dier ynetici kadrolar. Merkezde bu itiraz ileri ve Adalet Komiserlikleri tarafndan dile getirildi: blgelerde ise eka' nn yerel kurulular, yerel organlarn yerel Sovyetler'e kar sorumluluk larna ilikin mzmin sorunu, en sert bir tarzda ortaya attlar. Genel planda, i savan sona ermi olmas gerilimi azaltm ve NEP ekonomi alannda bunun bir areydi. Ordunun terhis edilmesi, i cephede baaryla sonula nan bir mcadeleyi gerekletirmi olan eka'nn lavedilecei izlenimini yaratyordu. 1918 "Sol komnistler'' hareketinden10' beri parti ii muhalefet hareketine katlm olan eski Bolevik Smirnov, dokuzuncu Tm Rusya Sovyeeri Kongresi'nde, ok ksa bir konuma yaparak bir nerge sundu. Tutanaklardan tartmasz kabul edildii anlalan nerge yleydi: Sovyetler Kongresi, i savan en g artlarnda eka tarafndan yerine geirilmis anl grevi ve onun, Ekim Devrimi'nin fetihlerinin i ve d saldrlara kar tahkim edilmesi ve savunulmas uruna yapt muazzam hiz metleri nemle belirr. Kongre, Sovyet ile ti darnn hem ierde, hem de darda glenmi ol masnn, Sovyet cumhuriyetleri yasalarn ihlal edenlerle mcadeleyi adli ma kamlara brakarak eka'nn ve ona bal kurulularn faaliyetlerini snrlandrmay mmkn kld grndedir. Bundan dolay, Sovyetler Kongresi. VTsIK pfezidyumunu, eka'nn ve ona bal kurulularn tzklerini, bu rgtlerin yeniden dzenlenmesi, yetkileri nin snrlandrlmas ve devrimci yas allk ilkesinin glendirilmesi iin ksa zamanda tekrar gzden geirmekle grevlendirir.103 Devrim'n lk cokun ve hararetli dnemi hari, iktidar aygtnn ile yiinin temel konulan, iktidardakiler tarafndan nadiren aka tan 1(Bol'sevikov)'n (No. 34, 15 Kasm 1921, 1.2) aklanmtr.
102. Bkz. S.178.
103. Sobranie Uakonenii, 1922, No. 4 , madde 42; Devyoyi Vserossiiskii S'ezJ

Sovetov (1922). s.254.

DKTATRLN TAHKM EDLMES [71 mtr. eka'nn gelecei bu konulardan biriydi. Smimov'un nergesinin, Aralk 1921'deki kongrede parti yneticileri tarafndan kabul edilmesi ne dereceye kadar bir taktik manevrayd, son haddine ancak 1922'nin ilk ay larnda ulam, olan korkun ktln etkisi grleri sonradan ne lde deitirmiti, nihai karardan hangi kuvvetler sorumluydu, bunu kestirmek gtr. Fakat, kapitalist ve kk burjuva unsurlara gz yuman N E F i n , son derece uyank olmay gerektirdii bir srada, parti yneticUerinn byle sine gl br gvenlik aracndan vazgemeye niyetli olabileceklerine inan mak da gtr. VTsIK, 8 ubat 1922'de, yetkilerinin ileri Halk Komiser liine devredilerek, eka'nn ve ona bal kurulularn lavedildiini ve bu ilevleri yerine getirmek zere tarada, zerk cumhuriyetlerde ve RSFSC blgelerinde "siyasi seksiyonlar" bulunan bir "devlel siyasi idaresi'nn (Gosudarstvennoe Politieskoe Upravlene ya da GPU) komiserlik bnyesi iinde kurulduunu bildiren bir kararname yaymland. Bu seksiyonlarn hem Moskova'daki GPU'ya hem de yerel Sovyeer'in yrtme komitelerine kar ikili sorumluluu, bunlann merkez organa lbi olduu konusunda hibir pheye yer brakmayan her zamanki belirsiz szlerle lanmlanmu. "zel ordu birlikleri" GPU'nun emrine verildi ve "orduda ve demiryollannda ilenen sularla mcadele etmek" grevleri arasnda sayld. Nihayet, GPU tarafndan tutuklananlarn, tutukluluk sresinin uzatlmas in VTslK'dan zel bir karar kmad takdirde, iki ay iinde ya serbesi braklmalar ya da yarglanmak zere mahkemeye sevkedilmeleri belirtilmiti. 11 '* Bu son madde, GPU'nun gerektiinde yasal engellerden syrlmasn salayan bir kaamakt. Fakat bu usul meselelerine itibarn bir sre sonra tavsad anlalmaktadr; ertesi yl Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Brli'nin ku rulmasndan sonra. ileri Halk Komiserlii ile olan szde iliki de sona erdi. ubat 1922'de yaplan deiiklik, eka'nn btn tzel ilevlerinin mahkemelerce yerine getirilmesini hedef ald halde, lm siyasi sularn yarg erki alan dnda kalmas sonucunu yaratt ve bu sulara kar GPU'ya, yrrlkten kaldnlm eka'nn hibir zaman talep etmedii ya da kullanmad lde keyfi yetkiler verdi. Lenin, on birinci parti kongre sinde, kendisini ilgilendirmeyen ekonomik bir meseleye mdahalesini ele tirdiinde GPU henz iki aym doldurmama. 1 0 5 1922'ye damgasn vuran ikinci olay, SD nderlerin yarglanmasyd. Bir yl nce Menevikler'e uygulanan bask tedbirleri SDlere de uyguland. Fa kat SD'ler bir baka mayadand, alt edilmeleri daha gt. Gizli yeralt faa104. Sobranie Uakonenii, 1922, No. 16, madde 160. 105. 1-enin. Socintniya, c. XXVII, s.249.

172

A N A Y A S A L YAPI

liyeti geleneine bal devrimci bir partiydi ve muhalefet politikas tekrar baladnda ilerinden bazlar gene bu gelenee dndler. Yeni kurulmu olan GPU, ileri ksa zamanda ele ald. ubat 1922'de, krk yedi SD nderin, Sovyet iktidarna kar suikast dzenledikleri gerekesiyle tutuk land ve yarglanacaklar bildirildi. Bu haber d lkelerde, zellikle sos yalist evrelerde heyecan yaratt. Sorun U Enternasyonalin temsilcilerinin Nisan 1922'de Berlin'de yaptktan bir toplantda ele alnd. Bu, rakip ku rulu arasnda tek uzlama giriimiydi. 106 Komintern heyetinde Rusya parti sini temsil eden Buharin ve Radek, SD'Ier hakknda lm cezas stenme yeceine dair gvence verdiler. Lenin, bu sze bal kalnacan kabul etmekle beraber Sovyetler'in i ilerine bylesine bir mdahaleye raz ol duklar iin onlar aka knad, 107 Duruma balamadan nce, Lenin'e ilk fel geldi. 8 Haziran 1922'de balayan duruma, iki ay devam etti ve Belikal sosyalist Vandervelde'nin, balca savunma avukat olarak durumada bulunmas ile ulus lararas aklk kazand.Rejim in ilk byk siyasi davasyd bu. SD'lere ynetilen genel sulama mthiti; Kerenski dolaysyla, Geici H kmet'in btn eylemlerinden sorumlu tutuldular; i sava boyunca birok "beyaz" hkmette nemli bir rol oynamlard. Mirbach'm katilleri ve Lenin'in hayatna kastedenler SD'lerdendi. Hibir somut delil ileri srlemeyen durumlarda da SD nderlerin Sovyet iktidarna kar giriilen terr eylemleri lehindeki demeleri sulama konusu oluyordu. Vandervelde ve yabanc meslektalar "sanklarn arzusu zerine" birka gn sonra sa vunma avukatlndan vazgetiler ve hem mahkemeyi hem de Berlin anlamasna aykm kovuturmalar yeren bir bildiri yaymladlar. 1 0 8 Otuz drt sanktan birka beraat etti, birou eitli hapis cezalanna mahkm oldular. On dn kii hakknda lm cezas verildi, l m e mahkm edilen lerden kisinin cezas, VTsIK'mn bir kararnamesi gereince hafifletildi, dierlerininkiyse ertelendi. Durumalar boyunca, SD partinin yasad bir kurum olduuna dair hibir imada bulunulmam olmas ilgi ekicidir: sanklar hakknda herhangi bir hkmet sisteminde su kabul edilebilecek deliller sunulmutu. VTsIK'mn cezalan onaylayan fakat uygulanmasn er teleyen 8 Austos 1922 tarihli kararnamesi SD'lerin yasal bir parti olduunu zmnen tanmaya devam ediyordu:
106. Bu toplant 5. Ksm'da anlatlacaktr. 107. Lenin, Soneniya, c. XXVII, s.277-80. 108. E.Vandervelde ve A.Waulers, Le Procs Moscou (Brksel, 1922), s.133-4.

des

Socialistes-Rvolutionnaires

DKTATRLN TAHKM EDLMES 173 SD partisi, ii ve kyl iktidarna kar ayaklanmaya yol aan terrist ye ralt faaliyetine ve askeri casuslua, uygulamada ve gerekten son verdii takdirde, gemite bu eyleme elebalk eden ve duruma srasnda bile gerekli grdkleri anda gene ayn ekilde hareket edeceklerini sylemi olan balca 109 yelerinin lm cezasndan kurtulmalarn salayacaktr. Bununla beraber, yasal bir muhalefet hayali uzun zamandan beri yok olmu tu. Bundan sadece bir tek partiyi sorumlu tutmak doru deildir. Bolevik rejimin, kuruluunun ilk aylarndan itibaren, rgtl bir muhalefete kar hogrl davranmaya hazr olmad doruysa da, hibir muhalif partinin yasal snrlar iinde kalmaya hazr olmad da bir o kadar dorudur. Dik tatrln n artlan her ki kesim tarafndan da hazrlanmt.

t . Protsess P.

SR: Re Gosudarslvennik ObvinileU

(1922),

s.243-4.

BLM

vm

PARTNN STNL

Rusya Sosyal Demokrat ti Partisi Bolevik kanadnn. Ekim 1917'den sonra, "Rusya Komnist Partisi (Bolevik)"ne dnm, hem bir s reklilik hem de bir deiiklik sreciydi. Btn tarihi boyunca parti, Le nin'in kendisine vurmu olduu damgay tad ve daima genlik dneminin geleneklerine ve polemiklerine bal kald. Ekim Devrimi partiyi kimi aka grlebilen, kimiyse daha rtk eitli biimlerde deitirdi. Fakat bu konumda, onun bir parti, zellikle de devrimci bir parti olma nite liinden kaynaklanan deiikliklerle, kendine zg olan ya da iinde bulun duu durumun gerektirdii deiiklikleri birbirinden ayrdetmek gtr. Ekim Devrimi ile Lenin'in lm arasndaki dnemi belirleyen belli bal gelime, otoritenin kk bir merkezi parti nderliinin elinde toplan mas; partinin mevcut sosyal kurumlar ykmay amalayan devrimci bir rgt olmaktan kp, hkmet ve ynetim aygtnn beyin takm haline gelmesi; ve nihayet, dier partileri ortadan kaldrarak, kendi yararna bir te kel durumunun yaratlmasyd. Her byk rgt iinde iktidar merkezde younlatrma eilimi bulun duu ve etkili bir ileyi iin bu younlamann kanlmaz olduu, mo dem siyasi partiler hakknda sylenen beylik bir szdr. 1 Anaristler gibi, bu zorunlulua boyun emeyen partiler kendilerini siyasi ksrla mahkm ediyorlard. Dier partiler genel olarak, gl bir merkezi otoritenin ve ynetimin uygulad disipline ayak uydurmay kabul ettikleri lde bir baar saladlar. Bu olgu, demokra'-k esaslara gre rgdenmek iddiasnda olan partiler asndan kayg verici bir anlam tamaktadr. Btn rgtl siyasi partiler (zellikle, nderler iin gerekli zihinsel ve teknik nitelikler den tr, nderlerle laban arasnda byk bir ayrln meydana geldii kitle partileri), dayandklar temel ilkeler ne kadar demokratik olursa olsun, kapal bir nderler oligarisi ynnde gelime eilimi gsterdiler. Esas iti bariyle, 1914 ncesi Alman Sosyal Demokrat Partisi ile talyan Sosyalist Partisi'ni incelemi olan bir sosyolog bu belirtileri yle saptamt:
1. Hkz. s.44-5

PARTNN STNL 175

H e r s o s y a l iliki, z g e r e i , s t n l k v e b a m l l k yaratr. D o l a y s y l a , h e r parti rgt, d e m o k r a t i k bir t e m e l e d a y a n a n g l bir o l i g a r i y i t e m s i l eder. Her y e r d e s e m e n l e r v e s e i l e n l e r vardr. Fakat ayn zamanda, h e r yerde, s e i m l e b a a g e l m i nderlerin s e m e n kitleler z e r i n d e kurduklar bir ktidar vardr. B i n a n n o l i g a r i k y a p s , o n u n d e m o k r a t i k t e m e l l e r i n i g i z l e r . 1

Bolevikler, 1917'den sonra kitle partisine dnnce, bu sre hzla balad. Hi phesiz bu sre, 1917'den nce, parti iinde yer etmi gizlilik ve disiplin geleneinden, 1917'den sonra da, devlet iindeki tekelci parti ola rak tedricen eritii zel durumdan ve belki de, Rus iilerin, batl ilere kyasla, siyasi bakmdan geri ve tecrbesiz olmalarndan dolay hzland. Ancak bu sreci, sadece Ruslar'a ya da Bolevikler'e zg sanmak, gr asn adamakll arplmak olacaktr. Bu sre, u ya da bu lde, yirmin ci yzyln ilk yarsndaki tm siyas partilerde ortak olarak grlyordu. Devrimci bir partinin bir hkmet partisi haline gelmesi, zaferle sonulanm btn devrimlerin bir zellii olmutur ve kalplam diye nitelendirilebilecek lde bildik sonular yaratmtr. Ykclktan yne ticilie geen parti, yasann, dzenin ve devrimci iktidarn meru otoritesine boyun emenin erdemlerini kefeder. Mevcut devrim hkmetinin imdi ihanet ettiini ne srdkleri eski devrimci ilkeler adna devrimi srdrmek isteyenler, partiye Sol'dan hcuma geerler. Rus devriminin tarihinde de bu kalba uygun hareket edildi. Ancak parti ile devlet arasndaki karlkl yeni etkiden dolay, daha ayrdedici bir baka zellik belirdi. Parti ile devlet arasndaki ortaklk, partiyi dorudan doruya her milli krizin iine itiyor ve milli birlik ve milli nderlik arlarn, partinin birlii ve parti nderlerine baldk haline getiriyordu. Saflar sklatrmak, millet iin de, parti iin de milli tehlikeye kar doal bir tepkiydi. Parti nderi Lenin'i, milli nder Lenin'den ayrdetmek mmkn deildi artk. Lenin'in stnl, fiziki gcnden ok, manevi otoritesinden ileri geliyordu. Fakat bu stnlk, dev let iinde olduu kadar parti iinde de, vazgeilmesi zor bir kiisel nderlik geleneinin yaratlmasna yol at. nc byk deiiklik, partinin Sovyet topraklarnda siyasi bir tekel diyebileceimiz eyi ele geirmesiydi. Bir siyasi partinin, davran ya da inan konusunda yelerine kesin anlar dayatmak ve bu artlara uymayan2. R.Mchels. Zur Soziologie des Parieiwesens (2. basm 1925), s.504. Aynca: "Brokrasi aygt ne kadar geniler, bir rgtn yeleri ne kaf'ar anarsa, kasalar ne ka dar dolar, basn organlar ne kadar byrse, onun iinde demokrasi o kadar bir kenara braklr ve onun yerini komitelerin mutlak e g e m e n l i i alr" (A.g.e., s, 98). Bolevikler'e kar kullanlan gzde talamalardan biri olan "Bizanslk" sulamas daha 1908'den beri Alman Sosyal Demokrat Partisi'nde duyuluyordu (A.g.e., s.148),

176

A N A Y A S A L YAPI

lan partiden atmak hakkna sahip olduunu hibir siyasi teori inkr edemez. Bununla beraber, bu haktan dolay, bireylerin parti deitirebilecei ve bir baka paninin de siyasi hayat etkilemek mknna sahip olduu var saylmtr. Devrimden nce, muhalif Bolevikler, Menevik olmak ya da dier panilerin, siyasi gruplarn yesi olmak imknna sahiptiler ve bu imkandan yararlanyorlard. Devrimi takip eden ilk aylar boyunca mevcut partiler arasnda Bolevik, Menevik, Sa ya da Sol SD'Ier arasnda mekik dokumak kolayl, bir dereceye kadar hl etkili oluyordu. Bol evikler, iktidar partisiydi ama, sonu olarak o da dier partilerden biriydi. Oysa 1918'in yazndan sonra, dier partilere sadece gz yumuluyordu, durumlan giderek sallantl bir hale geldi; nitekim 1921'den sonra fiilen orta dan silindiler. Bu bakmdan, mevcut tek partiden istifa etmek ya da aulmak, en iyi durumda, her trl yasal siyasi faaliyetin dnda kalmak anlamna ge liyordu. Bylece, muhalif grleri dile getirmenin ank baka yolu kal mad ve bu grler, itenlikten uzak amalarla ya da bir kar uruna par tiye katlm olan eski Menevikler'e ya da SD'lere malcdildiindcn, parti ii tanmalar gittike iddetlendi. 3 Muhalefeti sadakatsizlikle sulamak ko lay, daha dorusu normal bir ey oldu. Tek partili devlette, parti birlii ve parti disiplini kavramlar beklenmedik sonular yaratt. Bu deiiklikler aama aama gerekleti. Lenin'in retiye uyma konu suna ve bunu salayacak p a n i disiplinine teden beri verdii neme ramen, 1903'te ikinci pani kongresince kabul edilen ve 1905'te nc kongrede baz ufak deiiklikler yaplarak onaylanan ilk parti tznde, parti yelerinin parti kararlarna uyma ykmll st kapal braklmu. Austos 1917'de, altnc kongre tarafndan deitirilerek kabul edilen pani tznde bu ykmllk ilk kez aka ifade edilmiti. artc olan, devrimin zaferinin, balangta pani disiplininin gev etilmesine ve Bolevik partinin tarihinde ei grlmedik, dier panilerin tarihindeyse belki nadir rastlanan anlamazlklann ve iddetli lartmalann patlak vermesine yol aacak gibi grnm olmasyd. Parti iindeki bu tartmalar, ne kadar iddetli olursa olsun, parti yeleri parti karar alnncaya kadar, ancak bu ana kadar davran zgrlne sahiptirler ku ralna gre yaplyordu. Devrim arifesinde, Kamenevle Zinovyev'in parti den atlmakla tehdit edilmelerine yol aan hatalar, karar alnmadan nceki
3. Parti onuncu kongresinde alnan karar, fraksiyonculum artmasn, "komnist grs t i m sindirememi; unsurlarn parti saflarna katlmasndan" ileri geldiini belir tiyordu (VKP (B) V Reolyulsiyak, (1941), c. I, s.375). Lenin'in, bu krarla ilgili ilk ta sarsnda zellikle "eski Menevikler" ibaresi yer almaktadr (Soneniya, c X X V I , S.262).

PARTNN STNL 177 merkez komite tartmalarnda kar grleri dile getirmi olmalar deil, oy okluuyla alman karar grlerine uymadnda buna aka tiraz etmi olmalaryd. 4 Byle br meydan okuma karsnda cezalandrmaya gitme hakk hibir parti iin inkjir edilemez. Devrim zaferinden birka gn sonra, dier partilerin Sovyet hkmetinin dnda braklmas politikasna (ki bu politika, ksa bir sre sonra Sol SD'ler lehine yumuatld) kar Lenin gene Kamenev ve Zinovyev tarafndan giriilmi bir isyan harekeliyle karlat ve bu kriz ancak br ltimatomla ve kimi yelerin istifasyla sona erdi. 5 Par ti merkez komitesinde bir k devam eden atmalar ve iddetli tartmalar, Almanya ile yaplan Brest-Llovsk grmeleri ve Brest-Litovsk anla masnn mzalanmasna dair nl 1918 ubat ve Mart tartmalar ile doruk noktasna eriti. Bu tartmalar yle bir noktaya ulat ki Cerjinski, parti nin, Lenin'in stifa etmesini gze alacak kadar gl olmayna hayf landn dile getirdi; bu ihtimali bile gze alan Lomov, "ikdar Vladimir lyi'siz almalyz" 6 diye aka syledi. Bununla beraber devrimin ilk etkisi ak siyasetin canalc konularnda dier herhangi bir partide nadir grlen serbest ve ak tanmay tevik et mek olduu halde, ok gemeden aksi ynde alan baka gler devreye girdi. Devrim zaferinin yaratt eletiriden uzak cokunluk kalmad; ekono mik glkler daha 1918 ilkbaharnda vahim bir hal almt; parti iinde, yneticileri oportnist eilimlere sahip olmakla, Bolevik ilkelerden sap makla sulayan sol gruplann muhalefeti balad. Bylece, Brest-Litovsk'la ilgili tanmalar, Petrograd'da 15 gn boyunca Kommunist adl bir muhale fet gazetesi yaymlayan ve Brest-Litovsk anlamasn onaylamak iin Mart 1918'de toplanm yedinci paru kongresinde Lenin'in iddetli eletirilerine hedef olan bir "Sol komnistler" grubunun domasna yol at:

4. Ayn ekilde, 1920-1921'de sendikalarla ilgili tartmalarda, Troki'nin hatas, savunulmayacak nerileri ileri srm olmas deil, bu neriler merkez komitesinde ounluk tarafndan reddedildii zaman bir zm yolu bulmakla grevlendirilmi ko misyona kalmay reddetmesiydi (A.g.e., c. XXVI, s 88). 5. Bkz. s.108-9. 6/19 Kasm 1917'de merkez komitesi tarafndan Kamenev, Zinov yev, Riyazanov ve Larin'e verilen ltimatomda "ya merkez komitesinin kararlarna uyacaklann ve onun politikasn uygulayacaklarn derhal ve yazl olarak bildirmeleri ya da partinin hibir faaliyetine kadmamalan ve gelecek kongreye kadar, ii hareke li iindeki btn sorumlu grevlerinden istifa etmeleri" isteniyordu (Protokoll Cenral'nogo Komitea RSDRP (1929, s.170). Zinovyev, karara uyduunu bir mektupla bil dirdi; dier ayak diredi ve merkez komiteden atld (A.g.e., s.175-7), Rikov, Milyuin ve Nogin de merkez komiteden ve Sovnarkom'd ak grevlerinden istifa etti ler. 6. A.g.e., s.249-50.

178

A N A Y A S A L YAPI

Parti iinde, b i s o ! m u h a l e f e t i n o l u u m u y l a b a l a y a n ciddi kriz, R u s d e v riminin g e i r d i i en n e m l i krizlerden biridir. 7

Bu muhalefet Brest-Litovsk konusunda yenilgiye uraynca, bu kez Le nin'in uzmanlardan yararlanlmas, snai trstlerin kurulmas ve sanayide merkezi ynetimle ilgili politikasn eletirerek, vahim ekonomik durumla ilgilenmeye balad. Muhalefetin Brest-Ltovsk sorunundan dolay Sovnarkom'u terketmi olan Sol SD'lerle birlikte entrika evirdiinden pheIcnilmes belki hakl deilse de, pek artc deildi. 8 Muhalefet grubu, Moskova'daki parti rgtnn denetimini ele geirdi ve Nisan 1918'de "Rusya Komnist Partisi (Bolevik) Moskova Blgesi Brosu'nun Organ" olarak tanmlanan, Kommunist adl yeni bir dergi yaymlad iki say. Der ginin yaym editrleri Buharin, Obolenski, Radek ve V.Smirnov'du. 9 ilk saysnda, grubun 4 Nisan 1918'de, Lenin dahil olmak zere, parti nderleriyle yapt toplantda okunmu olan ekonomik durum hakknda uzun bir manifesto yaymland. 10 Bir ay sonra bu grup, "Sol ocukluk Has tal ve Kk Burjuva Zihniyeti stne adl bir makalesinde Lenin'in en sert eletirilerinden birine hedef oldu. SD'lerin tedhi hareketine girimesi ve i savan balamas zerine partide Lenin'in nderliinde parti i birlik ve i disiplin salannca grup 1918 yaznda dald.11
7. Lenin, Soneniya, c. XXII. s.321. 8. 1923 Aralnda parti ii iddetli tartmalar srasnda Zinovyev, o dnemde Sol SD'lerce, Lenin'in ve dier Sovnarkom yelerinin tutuklanmasnn nerildiini, Sol komnistlerin bu neri zerinde ciddiyetle durduklarn ve Lenin'in yerine Piyalakovun getirilmesinin kararlatrldn iddia etli (Pravda, 16 Aralk 1929). Statin de ayn id diaya deindi (A.g.e., 15 Aralk 1923). Aralarnda Radek'le Piyatakov'un bulunduu eski Sol komnistlerden bir grup bu iddiay, aka yollu sylenmi baz szlerden baka bir temeli olmadn belirten bir bildiri yaymlayarak cevapladlar (A.g.e., 3 Ocak 1924). 1937'de Buharin, Lenin'e kar, bu vesileyle, byk bir komplo dzenle mi olmakla suland. . 9. Basayfada yaymlanan dier adlar arasnda Bubnov, Kosior, Kuybiev, Pokrovski, Preobrajenski, Piyatakov, Sapronov, Urilski, Safarov, Unlikt, Yaroslavski'nin adlan vard. 10. Kommunisl'in 20 Nisan 1918 tarihli birinci saysnn bildiriye gre, Lenin, kar tezler hakknda o srada bilgi yaymlayacan vadetmi, fakat szn yerine getirmemiti. Lenin'in Tm Eserleri'nde yer almaktadr, Soneniya, c. XII, ierii ikinci ciltte incelenecektir. 13. sayfasnda yer alan sahibi olmu, bun [an Bu grubun manifestosu s.561-71; manifestonun

11. Grnle son derece iddetli olan bu tartma doruk noktasna eritii bir srada Buharin'in, Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri birinci kongresine parti mer kez komitesi ba delegesi olarak katlmas ve Radek'in de "Brest-Litovsk Anlamas nn Ekonomik Sonular" hakknda bir rapor dzenlemekle grevlendirilmesi o dnemdeki zihniyeti gstermek bakmndan anlamldr (Trudi l Vserossiiskogo S"ezda Sovetov Narodnogo Kozyaisva (1918), s.7, 14-23), Bylesine bir esneklik, ksmen

PARTNN STNL 179 Brest-Litovsk anlamasnn onaylanmasna karar veren parti yedinci kon gresi, Lenin'in bir yl nce Nisan Tezlerinde yapt neriyi; parti adnn deitirilerek "sosyal demokrat" yerine "komnist" denmesine ilikin ne riyi de yrrle koydu. Partinin eski ad, Alman i Partisi tarafndan 1875'te kabul edildiinde Marx ve Engels bundan hi holanmadklarm dile getirmilerdi; "sosyal" sfauyla pekitirilmi de olsa "demokrasi" kelimesi, daha o dnemde devrimci anlamn yitirmeye balamt. nemsiz bir aznlk dnda, Avrupa sosyal demokratlar 1914'ien beri, proleter dnya devrimi davasn terkemiier. burjuva "reformist"leri ve "ovenleri haline gelmilerdi. Aralk 1914'e Lenin, "kirletilip aalanm" "sosyal demok rat" kelimesinden vazgeip Marksist "komnist" adna dnmenin daha iyi olup olmayacan sorgulamu. 1 3 Devrimcilerin, Marksist gelenee uygun "komnist" adn kullanarak Marksist mirasa sahip kmalarnn ve sosyal demokratlarla kendi aralarndaki derin ayrl belirtmelerinin vakti gel miti. Bu deiikliin ikili bir anlam vard. erde, komnizm hedefine doru kararl bir ekilde yol almak iin parti, devrimin burjuva aamasna sr eviriyordu artk. Darda ise, bu deiiklik, Avrupa ii hareketi iinde, bir burjuva reformu politikasnda ayak direyenlerle, proleter devrimden yana olanlar arasndaki blnmeyi belirliyordu: Lenin'in Rusya'daki pani iinde 1903'te yaratt blnme btn dnyada tekrarlanyordu imdi. Bu ad deiikliine kar parti iinde bir lde steksizlik sz konusuydu; fakat Mart 1918'de Lenin taraftarlar nihayet kendilerine "Rusya Sosyal Demok rat i Partisi" demez oldular ve uzun zamandan beri tartlan bu ad Menevikler'e brakarak "Rusya Komnist Partisi (Bolevik)" 1 3 adn aldlar. Parti rgtn tahkim etmenin de vakti gelmiti. rgtlenme sistemi, parti evrelerinde uzun zaman "demokratik merkeziyetilik"' 4 diye tanm lanmt. Bu terim, otoritenin ehirlerde, fabrikalarda ya da kylerdeki parti hcrelerinden balayarak, yerel komitelerden ya da blge komitelerinden
partide nitelikli kiilerin kl oluundan, ancak ksmen de, parti yeleri kendi aralannda ne kadar tanrlarsa tartsnlar, parti dnda, parti grne uymalar geleneinin ok kkl olmasndan ilen geliyordu. Bu vesileyle Riyazanov, hem "kendi kendisine muhalif kaldna" hem de "bir Eiertanz uyguladna" iare ederek Radek'le alay ein (A g e.. S.34). 12. Lenin, Soinenya, c. X V m , s.73. 13. VKP (S) V Rezolyutsiyak, (1941), c. I, s.297. 14. Bu lerim (bkz. s.44) 1907'deki beinci kongre kar any la parti tznde yer ald (A.g.e., c. I, s.108). lk kez, 1934 tarihli parti tznde rastlanan (A.g.e., c. II, s.591) kesin [anm yledir:

SO

A N A Y A S A L YAPI

geerek yukarya akp, sadece yksek kongreye kar sorumlu olan merkez komitesinde doruk noktasna ulat; disiplinin de ayn kanallardan geerek her parti organ, bir st organa bal olacak ekilde bu kez tavandan tabana yayld ikili bir sreci ifade elmek iin kullanyordu. Devrimin zaferi, par tinin yasal bir rgt haline gelmesi ve ye saysnn byk lde art masyla birlikte bu gr, Sovyetler'in rgtlenmesine ok benzeyen bir emaya gre gerekleebilir hale geldi. Yce kurulu olan parti kongresi, ilkesel olarak devrimi takip eden ilk yllarda gerekten uygulanmt b u ylda bir kez toplanyordu. Merkez komitesi, ki balca yrtme or ganyd, 1917 tzne gre, "her iki ayda bir, bir defadan az olmamak zere" toplanyordu. Devrim partiye, rgtlenme an btn Rusya'ya yay ma imknn verince geni bir merkezi ve yerel organlar hiyerarisi dodu. Tm Rusya Kongresi ile onun merkez komitesinin altnda, her kurucu cumhuriyetin ya da blgenin (oblas) kendi blge konferans ve blge komi tesi vard. Daha altta il konferans ve komiteleri bulunuyor; sonra ile (uezd) konferans ve komiteleri ile bucak konferans ve komiteleri (yolost) geliyordu; nihayet her birinin, fabrikalarda, kylerde, Kzl Ordu'da, Sovyet kurumlarnda, yani par yesi iki kiinin bir araya gelebildii her yerde "bro"lar olan parti hcreleri vard. En alt kademede bulunmalarna ramen hcreler, parti arklarnn hi de en nemsiz unsurlar deildiler. Bunlar hakknda tam bir fikir edinmek, Sovyet sisteminin alt kademesini oluturan yerel Sovyetler hakknda fikir edinmekten daha zordur. Birok bakmdan hcreler, arlk Rusyas'nda partinin kendini hissettirmesini salam olan kk yeral gruplarnn sert geleneini devam ettiriyorlard ve btn yap, en azndan devrimin ilk aamalarnda, bu hcrelerin sadakat ve etkinliine balyd. 1 9 Pani byle bir bnyeye sahip olduu ve devrim zaferini takip eden ilk ay lar boyunca g artlar altnda bulunduu iin bir evrim geirmesi kanlmazd. "Demokratik merkeziyetilik" teriminin altnda yatan atmada otoritenin evreden (tabandan) merkeze doru yaylmas ile,

(a) tabandan tavana dek, partinin btn ynetim organlannda seim ilkesinin uygu lanmas; (b) pani organlannn her birinin kendi pani organlarna kar periyodik sorumlu luu; (c) Kesin bir pani disiplini ve aznln ounlua lbi olmas; (d) Parti Us organlar tarafndan alnan btn kararlarn, alt organlar ve btn parti yeleri iin kesinlikle balayc olmas, 15. Onuncu kongrede alman nemli br karar hcrelerin ilevlerini belirtiyordu (VKP (B) V Rezotyutsiyak, c. I. s.370-71).

PARTNN STNL 181 merkezin evreye (tabana) uygulad disiplin arasndaki; demokrasi le ilerlik arasndaki atmada ilerliin ar basan faktr olmas bir zorun luluktu. Lenin dizginleri sk tuttuu srece bu ki kuvvet badaabildi ve birlikte yryebildi. "Tavandan" otorite ile "tabandan" otorite arasnda bir ztlk yaratmaya yeltenenlere Lenin fkeleniyordu. 16 Fakat Lenin'in sekin ve kendinden emin kiiliinin, yeni rejimin geirmek zorunda kalaca kri tik yllar boyunca gittike artan arl, bu gl nderlik geleneini meru kld ve buna ihtiya duyulmasna sebep oldu. Bunda dier faktrlerin de rol vard. Bu faktrlerin en nemlisi, Rus ynetim geleneinin ve Rus ya'nn sosyal yapsnn ezici arlyd. Hi kukusuz Lenin, parti ta bannn ve dolaysyla proletaryann parti ve lke ilerinde aktif bir rol oy namasn, esas itibariyle arzuluyordu ve pratikte bunun salanmas in urat; mrnn son yllarnda birok kez yapu gibi, Rus halknn "geri kalmlndan", "kltr eksikliinden" sz ettiinde, biraz da bu hayali gerekletirmede urad baarszl dnyordu. Tepeden inme yneticiliin bunca kk sald bir gelenei etkilemek iin, phesiz, ara dan birok nesil gemesi gerekirdi. stelik bu adan bakldnda, Rusya Komnist Partisi dar bir nder kadronun, tabann grn almakszn btn sorunlar tartt ve parti politikas hakknda karar verdii dier lkelerdeki siyasi partilerden sanld kadar farkl deildi. Bylece Sovyet organlarnda ynetimin tek elde younlamasna doru bu kar konulmaz gidiin biraz ge de olsa parti organlarnda da ba gstermesine amamak gerekiyordu. Resmen en yetkili organ olan parti kongresi, 1917den 1924'e kadar ylda bir kez yaplmasna ramen, ok han tal olmaya balad ve toplantlar, gerek bir etki yaratmasna elvermeyecek kadar seyrekleti; kendi kyle birlikte, devlet kademesinde ona tekabl
16. 1920'de Lenin, pani almasnn, Sovyetler sistemiyle nasl gerekl eliin i anlattktan sonra yle devam ediyordu: "'Yukardan' bakldnda, diklalrln pra tikte gerekletirilmesi asndan, proleter devlet iktidarnn genel mekanizmas byledir. Bu mekanizmay iyi bilen ve bunun, illegal kk yeralt gruplarndan balayarak yirmi be yllk bir dnem boyunca nasl gelitiini gzlemlemi olan Rus yal bir Boleviin, 'tavan' ya da 'taban' ile; yneticilerin diktatrl ya da kitlelerin dikarlu ile ilgili btn konumalar, insann sol bacann m, yoksa sa kolunun mu kendisine daha yararl olduu konusunda yaplan bir tartma kadar ocuka ve gln bir samalk olarak grmekten kendini alamayacan okurlar anlayacaklardr sanyoruz" (Soinenya, c. XXV, s. 193). Birka ay sonra merkez komitesi, parti iinde, "acil 'lavan' ve 'laban' sorunu" hakknda bir genelge yaymlad: genelge, bu sorunun alevlenmesini ksmen, gen ve lecrubesiz yelerin saysndaki nemli arta, ksmen de, "partideki baz sorumlu iiler tarafndan uygulanan yanl ve ou zaman da yanlmaz alma yntemlerine" yoruyordu (zvestya Cenranogo Komiteia Rossiiskoy Kommunislieskoy Parii (Bol'fevikov) No. 2 1 , 4 Eyll 1920, s.1-3),

182

A N A Y A S A L YAPI

eden Tm Rusya Sovyetleri Kongresi de, aradan belirli bir sre getikten sonra da olsa nemini yitirdi. Mart 1918'deki Brest-Litovsk anlamasn onaylayan yedinci parti kongresi, hayali nem tayan siyasi bir mesele hakknda oy okluu ile karar alan son kongre oldu. Bunu takip eden birka kongre nemli sorunlar grmeye ve ara sra iddetli fikir tartmalarna sahne olmaya devan etti. zellikle, 1923'tek on ikinci parti kongresi Ekim Devrimi'nden beri Lenin'in katlmad ilk k o n g r e iin dorudur bu. Fakat tartmalar kongre erevesi iinde yrtld zaman bile, aslnda kararlar baka yerde almyordu. Daha 1917 Ekimi'nde bile; iktidar zaptetmek gibi hayali bir karar, merkez komite tarafndan alnmt ve kon grenin otoritesi merkez komiteye gemiti. Ama Sovyet sistemi iindeki benzeri VTsIK g i b i merkez komite de egemenliini devam ettirmeyi baaramad ve bu egemenlik ok gemeden, daha kk ve daha etkin organ lar tarafndan baltaland. 1923'le Zinovyev, byk bir heyecanla, "partimiz in merke2 komitesi, yirmi iki yllk gelenei ve tarihi gereince, parti iindeki en yetkin yan kendi benliinde zmleyen bir grup olulurmakadr" dediinde, artk tarihe karmak zere olan bir durumu belirtiyor du 1 7 . Parti iinde merkeziyetilik sorunu, i savan en iddetli dneminde, Mart 1919'da toplanan sekizinci parti kongresinde ilk kez aka ortaya k. O srada merkeziyetilik olduka ilerlemiti. Osinski kongrede, tm parti almasnn merkez komite evresinde younlamasndan, "Lenin ve Sverdlov yoldalar kendi aralarnda ya da Sovyeer sistemi indeki herhan gi bir faaliyet dalnda grevli yoldalardan sadece bir teki le konuarak karar aldklar iin, merkez komitenin bile gerekle, kollektif bir organ olma nileliini yitirdiinden" 1 " yaknyordu. Bununla beraber i sava, bir kongre kararnda itiraf edildii gibi partiyi "cn kesin merkeziyetiliin ve en seri disiplinin mutlak bir zorunluluk haline geldii" 19 bir duruma itiyordu; o za mana kadar parti aygtnn en yetkili yneticisi olan Sverdlov'un kongre arifesinde lmesiyse byk bir talihsizlikti. Merkezi otoriteyi glendirmek gerektiini kabul eden kongre, grevini hakkyla yerine getirebilmesi iin, bir yandan yelerinin saysn 19'a (8 yedek ye dahil) indirerek, te yandan on be gnde bir toplanmasn an koarak, merkez komitesini takviye etti. Fakat ayn zamanda, szde merkez komitesinin uzantlar olarak tasarlanan,
17. D vend ,1 iiyi S"d Ross'isioy Kommunistieakay S.207. 18. Vt'moi S'ezd RKP (B) (1933), s.165-6. 19. VKP (B) V Rezolyulsiyak (I9-I>, c J, s.305. Pari (BoVevikov) (1921).

PARTINN STNL 183 ancak drt yd iinde merkez komitesinin tm ilevlerini aralarnda pay lap otoritenin d grnts hari tmn zapeden yeni organ kurma yolunda belirleyici bir adm da att. Bu kurululardan ilki, ad ve nitelii bakmndan, Ekim Devrimi arife sindeki kriz dnem inde-yarat m olan siyasi broyu hatrlatan be kiilik bir Polibro'ydu. Grevi, "ivedi meselelerde karar almak" ve merkez komi tesinin on be gnde bir yapt toplantlarda hesap vermekti. Fakat hi phe yok ki, Politbro'nun eklen ivedi meselelerde karar almak yetkisiyle snrlandrlm olmas, tpk Sovnarkom'un yetkilerinin RSFSC anayasasnca snrlandrlmas gibi geerliini yitirdi; Politbro, devlel aygt araclyla uygulanan nemli siyasi kararlarn alnd balca kurulu ha line geldi ksa zamanda. kinci yeni kurulu, haftada kez toplanacak ve "partinin rgtlenme almasnn tamamn ynetecek" olan yine be kiilik "rgtlenme Brosu" (Orgbro) idi. ncs de, grevleri yete rince belirtilmemi bir "sorumlu sekreter" ile be "teknik" yardmcdan meydana gelen bir "merkez komitesi sekreteri ii "yd i.10 Politbro, Orgbro ve merkez komite sekreterlii arasnda bir uyumsuzluk tehlikesi, ilerinden bazlarnn ayn zamanda dier iki kurulutan birinin yesi olmalaryla nlenmiti. lk "sorumlu sekreter" olan Kresinski, Orgbro'nun da yesiydi. Bir Politbro yesi, Orgbro'nun da yesi olabiliyordu; bu ifte grevi yerine getirmek iin Stalin seilmiti. 1920'de yaplan bir sonraki kongrede, bir belirleyici adm daha alld: Sekreterlii, hepsi de merkez komitesi yesi olan "srekli alan" ile takviye etmeye karar verildi. Ayrca sekreterlik, "rgtle ya da uygulama ile lgili gnlk ilerin y netimini" salayacak; ancak, "rgtlenme almasnn genel ynetimi"ne Orgbro bakacakt. 11 Takviye edilmi sekreterlik, Kresinski, Preobrajensk ve Serebriyakov'dan oluacaku. Bu tecrbesiz sekreterliin karlaaca balca glklerin, parti disipli ni ile ilgili sorunlar olaca dnlmemiti genellikle. 1918in yaznda "Sol komnizm" hareketinin, i savatan dolay tavsamas, parti iinde mu halefetin sona erdii anlamna gelmiyordu. Rus Devrimi, btn devrimlerde karlalan ortak noktaya; devrimi yapm olan partinin, iktidarn tahkim elme ve devlet aygtn glendirme greviyle kar karya kald noklaya erimiti; byle biranda da Sol dan, eski devrim ilkeleri adna hareket eden bir muhalefetin gelmesi kanlmaz ve kalcyd. Mart 1919'da, i savan
20. A.g.e., c. I-, S.304. O zamana kadar sekreterlik Sverdlov tarafndan denetlenen biimsel bir organd iadece (Lenin, Soinenya, c. XXIV, s.127-8). 21. VKP IB) V Rezoiymsiyak (1941). c. I, s.344.

184

ANAYASAL YAP[

en iddetli dneminde yaplan sekizinci parti kongresinde bir "asken muha lefet", Troki'nin, bir ksm eski arlk ordusunda yetimi profesyonel su baylardan yararlanarak zorunlu askerlie dayanan yeni bir milli ordu kurma politikasna kar baansz bir mcadeleye girili. Mart 1920'de, dokuzuncu kongrede, partinin "demokratik merkeziyetilik" slogann kullanan bir grup, sanayinin bir tek kii tarafndan ynetilmesine kar kt ve Tomski'nin ahsnda sendikalarn desteini salad: bu, yeni bir muhalefet hare ketinin balang noktas olacakt. 1920'nin yaznda anan bu muhalefet, 1921'in ilkbaharndaki parti kongresine merkez komite tarafndan sunulan bir raporda anlatld. Bu muhalefet bazen ayn parti rgt iinde bir atmaya brnyor, bazen ile rgtlerinin bir il komitesine kafa tutmas, bazen baz l kongrelerinde "i" kesiminin honutsuzluu eklinde beliri yor, bazen de ii ve kyl rgtleri arasnda bir atmaya dnyordu. Hkm sren kankla birka sebep bulunmutu: savan, i savan, ekonomik dzensizliin, souk ve aln "alan kitlelerde yaratt mthi bitkinlik "; "samimi, sadk fakat siyasi bakmdan tecrbesiz ii ve kyllerin" ve dier partilerden eski yelerin partiye alnmas." Bu mese leyi aratrmak iin yazn sonuna doru iinde bir nceki kongrenin muhalif yeleri gnaov ve Sapronov'un da bulunduu bir komisyon atand; bu ko misyonun hazrlad nerge, Eyll 1920'de Tm Rusya parti konferansnda kabul edildi. Bu nerge, genel olarak tabanla merkezi otorite arasndaki ilikinin dzeltilmesinden, parti hayatnn yeni bir canlla, enerjiye kavuturulmas gerekliinden sz ediyordu. Fakat en somut neri, "merkez komite ile yan yana alacak bir denetleme komisyonu" kurulmas neriiydi; bu komisyon, "her trl ikyeti dinleyip inceleyecek", gere kirse, bu ikyetleri merkez komite ile tartacak ve cevaplandracakt. Bir sonraki parti kongresi toplanncaya kadar, ana denetieme komisyonu Cerjinski, Muranov, Preobrajensk ve partinin en byk yerel rgtlerince atanm drt yeden oluacakt. Bundan sonra u lke saptanmt: "ge nellikle, merkez komitesi yeleri denetieme komisyonuna ye seile mezler"". l parti komitelerine de buna benzer komisyonlar eklenecekti. Ayrca, "Kremlini denetleme komisyonu" adyla zel bir komisyon kurul du. Bu komisyon parti iinde ikyetlere sebep olan "Kremlin mtiyazlan" konusunda soruturma aacak ve "tamamen ortadan kaldnlmas imkanszsa
22. Izvestiya Centrai'nogo Komiteta Rossiiskoy Kommunistieskoy (Bol'sevikov) No. 29, 7 Mart 1921, s.4-6; Raboaya Oppozilsiya: Materali menti (1926), s.21-2'de yeniden yaym la nmir. 2 . VKP (B) Rezolyutsiyak (1941), c. I, s.351-3. Partit i Doku-

PARTNN STNL 185 da bu imtiyazlar her partili yoldan anlayla karlayaca snrlar iine ekmeye"* alacakt. Merkez deneeme komisyonu, btn parti yelerine bir genelge gndererek ie balad; genelgede, "parti yeleri tarafndan par tiye kar ilenmi hatalarn, sulanan yelerin durumu ve grevi ne olursa olsun, hi ekinmeksizin^"^ komisyona bildirilmesi isleniyordu. Bu tedbirler, arlan huzursuzluu hibir ekilde yattrmad. 1920 sonba harnda, i sava fiilen sona erdii sralarda devrimden bu yana parti iinde rgtlenen en byk muhalefet grubu "ii muhalefeti" adyla ortaya k. "i muhalefeti", gcn programndan ve nderlerinden ziyade, taraftar larnn sayca ok oluundan alyordu. nderleri arasnda tannm olanlar sadece liyapnikov ile Kollontay'd. Eski bir metal iisi ve lk Sovyet Hkmetinde alma Halk Komiseri olan liyapnikov, "ii" haklarn savunmakla n yapmt. Kollontay'n itibar se, devrimin ilk gnlerindeki kadar byk deildi artk. "i muhalefetinin program, esas itibariyle, ekonomik ve siyasi denetimlerde artan merkeziyetilikten, makinalamann artan etkinlii ve insafszlndan duyulan honutsuzluun karman orman dile getirilmesiydi. Sanayi ve retim zerindeki denetimin devleten sendi kalara aktarlmasn neriyor, bylece mphem bir ekilde partinin baz sektrlerinde yaygn hale gelmi "ii denetimi" taleplerinin ve sendika!isi akmn szcln yapyordu; partide aydnlarn egemenliine kar kyor, ii olmayanlarn partiden ayklanmas aasnda bulunuyor, btn parti kademelerinde serbest seimlerin ve parti inde zgr tar tmalarn yaplmasn, muhalif grlerin yaylmas in kolaylklar salanmasn talep ediyordu. Bu eletiriler ve neriler, 1920-21 k boyun ca basnda ve baka yerlerde geni lde yaymlandktan sonra, Kollon tay'n i Muhalefeti adl kitapnda akland ve Mart 1921'deki onuncu parti kongresinde parti yelerine datld. 26
24 hvestiya Cenlral'nogo Komiteta Rossiiskoy Kommunsteskoy Partit (Bol'sevikov) No. 26. 20 Aralk 1920, s.2. 25. A.g.e., No. 25, 11 Kasm 1920, s.l, 26. Bugn salanmas kolay olmayan bu kitapk, Raboaya Oppoitsiya: MateriaIi i Dokumenti (1926)'da ve Platforma lyapnikova i Medvedeva (1927)'da geni lde zetlenmitir. Aynca bkz. Lenin, Soneniya, c. XXVI, s . 6 3 2 4 ; c. XXVII, s.494-6. ngilizce bir evirisi de mevcuttur: The Workers' Opposition in Russia (tarihi belirsiz). R.Michetl'in. pani ii anlamazlklarla ilgili olarak, ilk olarak 1910'dan nce kaleme alnm genel incelemesi, "ii muhalefeti" iin de geerlidir: "ounluun slogan 'merkeziyetilik', azninki de 'zerkliktir: aznlklar, amalarna ulamak iin ba zen zgrlk mcadelesi biimini alan halta despotlarn despouuna kar mcadele eden zgrlk kahramanlarnn terminolojisini kutlanan bir mcadele verdiler" (Zur Soziologie des Parteiwesens (2. basm, 1925), s.228).

186

A N A Y A S A L YAPI

i muhalefetinin grleri, 1920-1921 k boyunca sendikalarn rol ile ilgili parti i tartmalarda, bu muhalefeti balca akmlardan biri haline getiriyordu. "i muhalefeti" sendikalarn bamszln ve onlarn ekono mik sistem iindeki stnln talep ederken, Troki Bresl-Liovsk'an beri ilk kez Lenn'e aka cephe alarak sendikalarn devlete tbi olmasn savunuyordu. 1921'in Ocak ay boyunca Pravda her gn, balca parti yneticilerinin, birbirleriyle taban tabana zt grleri destekledikleri pole mik yazlar yaymlad. Parti, daha ayrntl bir gr alverii salayacak br forum yaratmak amacyla iki saylk zel bir Tartma Blteni yaymlad. Lenin telaland. Parti Krizi balkl bir brorde, partiyi sarsan "humma"dan sz etti ve "parti rgt tamamen iyileebilecek ve hastaln nksetmesini nleyebilecek mi, yoksa hastalk uzayacak ve tehlikeli bir hal mi alacak?" diye sordu. Troki'yi, "yanl bir platformdan fraksiyon yarat mak" la suluyor ve "i muhalefeTne seslenerek, partide o zamana kadar kabul edilmi bir kural, belli bir art koyarak iln ediyordu. Bu art. sonra dan ayn kural iptal etmek iin kullanld:
phesiz, blmek ho (zellikle grlebilir bir (oy kongreden toplamaya nce), kendimizi da farkl gruplara bu, almak yle). Ancak

komnizmin snrlan iinde yaplmaldr (sendikalizmin deil) ve gln ol m a k s z n y a p m a k gerekir bunu.

Parti indeki ekimelerin dmanlar tarafndan stismar edilmesine kar bildik bir uyanda bulunarak bitiriyordu szlerini:
i t i l a f D e v l e t l e r i n i n k a p i t a l i s t l e r i y e n i bir i s t i l a y a k a l k m a k , S o s y a l D e v r i m c i l e r d e k o m p l o l a r kurmak v e i s y a n k a r m a k i i n p a r t i m i z d e k i has talktan p h e s i z yararlanmaya bakacaklardr. Onlardan k o r k m u y o r u z , n k hastal lehis e t m e k t e n d c h e c kaplmakszn, bunun herbirimizin gre v i m i z e d a h a sk bir d i s i p l i n l e s a r l m a m z , o k s o u k k a n l v e kararl o l m a m z gerektirdiini bilerek tek bir insan gibi d i k i l e c e i z onlarn karsna. "

8 Mart 1921'de uzun zamandan beri beklenen parti kongresi toplantsndan nce patlak veren Kronstadt isyan k i devrimden beri, rejime kar ynelmi en ciddi tehlikeydi Lenin'in kayglarn hakl kard ve parti saflarn sklatrmak iin yaplan aalarn nemini gsterdi. 1921 Martnda yaplan onuncu parti kongresi, partinin ve cumhuriyetin tarihinde belirleyici bir rol oynad. Kongre, i savan zaferinden doan ko lay umutlarn krld, ekonomik krizin yiyecek maddeleri ktl biimini
27. Lein, Soinenya, c. XXVI. s.87-94.

PARTNN STNL

187

ald ve 1918 yazndan beri ilk kez siyasi ayaklanmann ba gsterdii bir srada yapld. Kongre durumun vahim olduunu biliyordu. Sendikalar ko nusunda uzayp giden tartmay sonulandrmakla kalmad sadece; kongre nin sonuna doru NEP akland ve zerinde enine boyuna durulmad. Parti iinde birliin kanlmaz bir zorunluluk olduu kongrenin ve Lenin ta rafndan yaplan btn konumalarn ana temasyd. Lenin ksa a konumasnda bu temay dramatik bir tarzda ortaya koydu:
Y o l d a l a r , o l a a n s t b i r y l g e i r d i k , parti ii tartmalara ve m c a d e l e l e r e harcadk v a k t i m i z i . B i z i m i i n bir lkst bu. B t n k a p i t a l i s t d n y a n n e n gl, e n kudretli d m a n l a r y l a k u a t l m bir parti iin, o m u z l a r n d a n a n l m a y a c a k k a d a r ar bir y k t a y a n bir parti i i n bu l k s g e r e k t e n artcdr. B u g n b u konuda n e d n d n z b i l m i y o r u m . S i z c e b u lks, maddi v e m a n e v i k a y n a k l a r m z l a b a d a m a k t a mdr?

Ve sonra allmadk bir hrsla, muhalefet konusuna deindi:

" i i m u h a l e f e i " n i n l m k o n u m a l a r n d a bol b o l b u l u n a n . . . k o n u m a zgrlne, eletiri z g r l n e ilikin b u s z l e r , g e r e k hibir a n l a m o l m a y a n , ayn laflar tekrarlayan btn bu k o n u m a l a r n n o n d a d o k u z u n u o l u turuyor. Yoldalar, s a d e c e k e l i m e l e r d e n d e i l , k e l i m e l e r i n i e r i i n d e n d e s z e t m e k gerekir. "Eletiri z g r l " gibi laflara kanacak d e i l i z , Pariide hasta lk belirlileri balad d e n d i i n d e , bu t e h i s i n kat d i k k a t e d e e r o l d u u n u belirttik: p h e s i z , hastalk mevcuttur. B z e yardm e d i n d c yiletirelim. N a sl i y i l e t i r e b i l e c e i m i z i s y l e y i n . V a k t i m i z i tartmalara harcadk h e p ; i m d i y s e s y l e m e m g e r e k i y o r ki. " s i l a h l a r l a tartmak", m u h a l e f e t i n tezlerini kullanarak tartmaktan d a h a iyidir. Y o l d a l a r , m u h a l e f e t e h i i h t i y a c m z y o k , i m d i bunun z a m a n d e i l ! H a n g i y a n d a n o l u r s a o l s u n , m u h a l e f e t l e d e i l , s i l a h l a tedavi e d e c e i z . 2 8

Lenin belirsiz bir terminoloji kullanyordu. Metinden Lenin'in sadece mu halefetlerinde ayak treyenlerin vc mantksal olarak kendilerini barikatn te yannda greceklerin partiden atlmalarn istedii izlenimi douyordu. Bu nunla beraber Lenin, parti saflarnda eletiri zgrlnn, kolayca "hasta lk" haline gelen bir "lks" olduunu ve parti saflar dnda, gr ayrlk larn halletmenin tek etkili yolunun silah olduunu hatrlatmak ve anlat mak istiyordu. Belki de Lenin'in vard bu sonular, onuncu kongrede ar ln hissettiren kriz ve silahl ayaklanma artlar inde doruydu. Bu g rler parti retisinden kaynaklanyordu ve Lenin bunlarn parti geleneine perinlenmesini salad. Kongre parti birlii ve disiplini ile ilgili iki k a r a n kabul etti. "Partimizde sendikalist ve anarist sapma" 2 9 stne kararda, "ii muhalefe28. A.g.e., c. XXVI. s.200, 227. 29. Grne bakdrsa, bu nl sz ("sapma" kelimesi) parti szlnde ilk kez bu-

188

A N A Y A S A L YAP

ti"nin grlerini yaymann "Rusya Komnist Partisi yeliiyle ba damad" belirtiliyor ve biraz tutarsz bir ekilde yle deniyordu: "parti yeleri btn sorunlar hakknda en ayrntl grlerini zel yaymlarda, derleme dergilerinde vs. dile getirebilirler" 50 . Kongre ayr, ksa bir kararda, merkez komitesine tekrar seilmi olan i muhalefetine mensup yelerin istifalarn kabul etmiyor ve onlarn "parti disiplinine uymaya" a ryordu. 3 1 "Parti birlii stne" dier nemli karar, parti iinde tartlan btn meselelerin "u ya da bu platforma bal gruplar tarafndan deil, btn parti yeleri tarafndan grlmesi" zerinde srar ediyordu. Merkez komitesine "her tr fraksiyonculua son vermesi" 5 2 talimat verilmiti:
K o n g r e , u ya da bu p l a t f o r m a bal s i s n a s z btn gruplarn t a m a m e n d a t l m a s n e m r e d e r v e btn rgtleri hibir f r a k s i y o n f a a l i y e t i n e k e s i n likle g z y u m m a m a l a r k o n u s u n d a uyarr. K o n g r e n i n bu kararnn u y g u l a n m a m a s , k a y t s z artsz v e derhal partiden a t l m a y gerekirecektir.

Son olarak kongre, "7. madde" diye n salacak gizli bir madde ekliyordu:
Parti inde ve S o v y e d e r ' i n b l n a l m a l a r n d a tam br d i s i p l i n i g e r e k letirmek v e her trl f r a k s i y o n c u l u a s o n v e r i l e r e k m m k n e n g e n i birlie u l a m a k a m a c y l a , k o n g r e , d i s i p l i n e u y u l m a d , fraks i y o n c u l u u n c a n l a n d n l d v e y a f r a k s i y o n c u l u a g z y u m u l d u u btn durumlarda, partiden at mak dahil tm d i s i p l i n tedbirlerinin u y g u l a n m a s ya da bu fiilleri i l e y e n l e r m e r k e z k o m i t e s i yeleri o l d u u takdirde, bunlarn y e d e k s t a t s n e g e i r i l m e si, s o n ledbir olarak, p a r t i d e n atlmalar i n, m e r k e z k o m i t e s i l a m y e t k i l i klnmtr. M e r k e z k o m i t e s i y e l e r i ile y e d e k y e l e r e y a d a d e n e t l e m e k o m i s y o n u y e l e r i n e b u kadar ar br tedbirin u y g u l a n m a s , m e r k e z k o m i t e s i nin btn yelerinin katlaca ve denetleme komisyonu yelerinin de a r l a c a bir m e r k e z k o m i t e s i t o p l a n t s y a p l m a s artna b a l d r . Parti s o r u m l u y n e t i c i l e r i n i n k a t l d b y l e bir t o p l a n t d a o u n l u u n te ikisi, bir m e r k e z k o m i t e s i y e s i n i n y e d e e a l n m a s n a y a d a p a r t i d e n a t l m a s n a karar verdii takdirde bu ledbir derhal u y g u l a n a c a k t r . 3 1

rada kullanlyordu. Lenin bunu kongrede yle aklad: "Bir tapma (uklon) tamamen rgtlenmi bir hareket deildir. Bir sapma, dzeltilebilecek bir eydir. Biraz sapknlk gsterenler ya da sapmaya balayanlar vardr, fakat bunlar yola getirmek henz mmkndr. Bence bu, Rusa 'uklon' kelimesi Ue ifade edebilir." (Lenin, Soinenya, c. XXVI, S.267). 3 0 . VKP (B) V Rezolyulsiyak (1941), c. I, s.366-8. 31. A.g.e-, c. 1. S.36S. 32. "Fraksiyonculuk" kelimesi, parti szlne, sonraki yllarda girdi. Bu kelime kararda, "zel platformlar olan ve belli bir anda bir birlik oluturmak ve kendi grup di tiptin terini kurmak isleyen gruplarn onaya kmas" olarak tanmlanmtr. Binadan anlajdna gre, "gruplarn" kendileri deil, fraksiyonlar gayn meruydu. 3 3 . A.g.e., c. I, s.364-6. Kararn kongreye bizzat Lenin tarafndan sunulmu ekli, Lenin'in Tm Eserlerinde yer almaktadr: Soinenya, c. XXVI, s.259-61. Kongre, karar

PARTNN STNL 189 Metinde dolayl bir anlatma bavurulmas, acelecilikten kanma, kararn son paragrafnn gizli tutulmas* 1 , kongrenin bu kadar "tehdidkr" bir tedbiri kabule yanamak istemeyiinin deliliydi. Bu teredddn hakll ortaya ku. Bu karar, her ne kadar fiili stnln kongreden merkez komitesine geiinin mantki bir soncuysa da, partinin gelecei bakmndan byk bir nem tayordu. Onuncu parti kongresi parti aygtnn egemenliinin gelimesinde bir dnm noktas oldu. Parti disiplini anlayna gre, parti yelerinin, zellikle merkez komitesi yelerinin bir kez alnm olan parti kararlarna tamamen uymalar gerekiyordu. Uymayanlar ise en ar ekilde ceza landrlarak partiden atlabileceklerdi, Karar alnncaya kadar, 1919'daki tzk uyarnca", herkes kendi grlerini yaymakta tamamen serbestli. Hatta Ocak 1921'e kadar Lenin, "komnizmin snrlar iinde kalmak artyla" pani yelerine grup kurmak ve kendi grlerine taraftar kazan mak hakkm tanmt. ki ay sonra, siyasi ve ekonomik krizin onuncu kongre zerine ken kara bulutlar bu hakkn geri alnmasna sebep oldu. Bundan byle parti iinde bireylerin ya da gruplarn eletirileri hogryle karlanacak, fakat muhalefet rgenemeyeceki: Buna kalkt takdirde "fraksiyonculuk" suu ilenmi olacakt. Merkez komiteyi oluturan yelerin seimi bile en sonunda srf yksek kongrenin yetkisine bal ol maktan kmt; nk, yelerinin te kisi, dikkafal yeleri merkez komiteden atma imknna kavumutu ank. 1921 Mart'ndaki onuncu pani kongresinin krizli atmosferinde bizzat Lenin tarafndan onaylanp desteklenen btn bu tedbirler, paru nderlerinden meydana gelen parti ii grubun disipline ynelik gcn son derece arttracakt. Partinin iinde bulunduu kritik durumdan doan bu tedbirler, i savan
zerinde sadece baz ufak deiiklikler yapt: "T. madde" tahminen bizzat Lenin ta rafndan kaleme alnm ekliyle kabul edildi. 34. Ocak 1924'eki parti kongresi, Lenin'in lmnden birka gn nce, Stalin'in nensi zerine, merkez komitenin gizli paragraf yaymlamasn istedi (VKP (B) v Reloiyutsiyak (1941), c. I, s.545). 35. Bununla ilgili madde yleydi: "Pani merkez organlarnn kararlarnn derhal ve aynen uygulanmas gerekir. Karar alnncaya kadar, pani hayau e ilgili btn mcek len pani iinde tanmak tamamen serbesttir". Pani st organlarnda alnacak karar larn yerine getirilmemesi halinde uygulanacak cezalar giderek arlaan bu srayla tzkte belirtilmiti; "pani iinde knama, topluluk iinde knama, partideki ya da Sovyeer'dek sorumlu faaliyetlerinden geici olarak uzaklaurma, partideki ya da Sov yetlerdeki btn faaliyetlerinden geici olarak uzaklaurma, partiden al timi. hakknda idari ve adl makamlarca soruturma admak zere partiden atlma." O dnemde, muha liflerin grlerinden vazgemelerini ya da halalarn itiraf etmelerini istemek hibir ekilde sz konusu deildi. Onlardan istenden tek ey, parti kararlanna uymalanyd.

190

A N A Y A S A L YAPI

sona ermesinin yaratt birok umudu karartU ve partinin rgenmesiyle ilgili uzun bir kararn giri blmndeki szleri biraz hayali kld. Karar, "askerileirme"den, "ar bir merkeziyeti rgtlenme"den, i sava bo yunca mecburiyetten dolay parti ilerine hkim olan "sava emirleri sisemi"nden sz ediyor ve "kitlelerin ok dk kltr dzeyi zerine bina edil mi son derece merkeziyeti bir rgtn", "sava komnizminin eli kileri "nden biri olduunu kabul ediyordu. I sava sona erdii iin, onuncu kongre, bu anormal tedbirlere ihya kalmad dncesiyle parti iinde "ii demokrasisi" lehinde bir karar onaylad. Bu karara gre parti a lanlar da fabrika ve tarlalarda yerlerini almalyd; partinin zel ve genel sorunlarnn yerel parti rgtleri tarafndan tartlmas tevik edilmeliydi; ve "parti tabannn kendi yneci organlarnn almalarn daima denet lemesini, ynetici kadrolar ile parti arasnda pratikte devaml bir karlkl etkileimin yaratlmasn ve ayn zamanda eitli dzeylerdeki parti komite lerinin sadece st rgtlere karf deil, alt rgere kar da kesin sorumlu luunun artmasn" 3 6 gerekletirmek iin her ey yaplmalyd. Bununla beraber, bu zlemler rgt iinde ve parti merkez organlar yeliinde yaplan deiikliklere pek az yansyordu. Kongre, Eyll konfe ransnda alnan deneeme komisyonlar kurulmasna dair karan onaylad ve parti merkez organlar saysnn artrlmasndan taban kitlenin pek holanmad aka belli olduu halde", bu komisyonlarn yetkilerini ve grevlerini saptamaya kalkt." Mevcut merkez organlarnda kk fakat nemli deiiklikler yapld. 1919'daki sekizinci kongrede alnan karar gereince merkez komitesinin on be gnde bir yapmas gereken toplantlar yaplmaz oldu. 3 * Onuncu kongre merkez komitesinin sadece iki ayda bir toplanmasna karar verdi. Bylece merkez komitesi ye saysn 25'e karmak kolaylayordu. Komite toplantlarna katlmalarna izin verilen fakat oy hakk olmayan "yedek" yelerin says belirtilmemiti. 15 yedek 'ye seildi. 40 Bu deiiklikler hibir yeni gelimeyi ifade etmiyordu; merkez
36. VKP <B) V Rezolyutsiyak (1941), c. I. s.357-8, 360-1. 37. Kongre'de pani yneliminin szcln yapanlarn sylediklerinden bu kmakladr {Desyalyi S"ezd Rossiskoy Kommunistieskoy Parii (1921), s.27, 42). 38. A.g.e.. c. I, s.368-9. Deneleme komisyonlarnn dorudan doruya denetleyecei halalar kararda y l e tanmlanmt: "brokratizm, kariyerizm, parti yelerinin parti ve Sovyet yelii sfatn ktye kullanmalar, pani iinde yoldalk ilikileri nin ihlal edmesi, parti ya da tek tek yeler hak knd aslsz sylentiler yaymak, pani ya da yeleri kk drc, pani birliini, otoritesini zedeleyici imalarda bulunmak". 39. VKP (B) v Rezolyutsiyak (1941), c.l. t.304. 40. A.g.e., c. I., s.363: Desyalyi S"eid Rossiskoy Kommunistieskoy Parii (1921), S.303. Auslos 1917'de altnc pani kongresine seilen merkez komite yirn

PARTNN STNL

191

komitenin zamanla partinin balca etkin organ olmaktan kp byk bir "parti setleri kurulu" haline gelmesi yolunda atlm admlard bunlar. Hem Politbro hem de Orgbro ye saysnn onuncu kongre tarafndan drt "yedek" ye ile birlikte yediye karlmas belki de daha anlamlyd. Sekre terlik bnyesinde bir deiiklik yaplmad; fakat muhalefetin hakkndan ge lemeyen ve sendikalarla ilgili tartmada Troki'yi destekleyen, on iki ayn doldurmu sekreterin grevine son verildi. Krestinski, Preobrajensk ve Serebriyakov, sadece sekreterlikten uzakJaunlmakla kalmadlar, fakat mer kez komitesine bile tekrar seilemediler: Gzden dmenin bir iaretiydi bu. yeni sekreter; Molotov, Yaroslavski ve Mihaiiov idi. Bu , byk bu oy farkyla (Zinovyev ve Kamenev gibi eski parti nderlerinin aldklar oy dan ok daha fazlasn alarak 4 1 ) ilk kez merkez komitesi yeliklerine de seildiler. Bu atamalarn ardnda ne gibi bir rekabetin ve ince hesabn bulun duu konusunda olsa olsa varsaymlar yrtlebilir. Sekreterlikten uzak latrlan yenin, Stalin'e dman kesilecekleri ve yeni yeden ikisi nin de onun sadk taraftan olacaklar phesiz belirtilmeye deer. Partideki en nemli atamalarda Stalin'nin parma bulunduu ilk kez belli bir gereklik payyla saptanabilir. Bununla beraber, Riyazanov'un bizzat kon gredeki baz ilgi ekici szleri, bu tr sorunlara parti iinde genellikle pek dikkat edilmediini ortaya koymakladr. Riyazanov, halis bir leorisycn olan "sevgili yoldamz" Buharin'in, parti rgt ile ilgili raporu hazrlamakla grevlendirilmesinden yaknarak, "merkez komitesinde rgdenme soru nunda uzman kiilerin bulunmad ve Sverdlov'dan boalan yerin hl dol durulmam olduu" 4 2 sonucunu kartyordu. Bu arada parti mekanizmas iinde sekreterliin neminin artmas, personel saysndaki srekli artta yansyordu. Sekreterlik Mays 1919'da oluz kii ile faaliyete gemi. Dobi lived en ve sekiz yedek yeden ibareni (silahl ayaklanmaya karar verildii nl 10 Ekim topla u m m a biri yedek ye olmak zere sadece on iki ye kalmijt). M a n 1918'dek yedinci kongrede ye says 15'e indirildi. Yedek ye says 8'di. Sonradan ye says durmadan anirid ve 1923'leki onikinci kongre karan gereince 40 ye ve 15-20 yedek ye olarak donduruldu (VKP (B) v Rezolyutsiyak (1941), s.50l). Sonralan daha da a m i n di. 4 1 . Seilenlerin listesi aldklan oy saysna gre yleydi: Lenin 4 7 9 , Radek 475, Tomski 472, Kalinin 470, Rudzuuk 467, Salin 458, Rikov 458, Komarov 457, Mo lotov 453, Troki 4 5 2 , Mihaiiov 449. Buharin 447, Yaroslavski 444, Cerjinski 4 3 8 , Orjonikidze 43S, Petrovski 4 3 6 . Rakovski 430. Zinovyev 423, Frunze 4 0 7 , Kamenev 4 0 6 . Vorosov 383, Kutuzov 380, liyapnikov 3 5 4 , Tuntal 3 5 1 , Anem 283. Tomski ve Rudzulak'n n srada gelmelerinin sebebi sendika sorununun kongrede ar bas masyla aklanyordu (Desyaly S"eld Rossiiskoy Kommunistieskoy Part (1921). s. 221).

ANAYASAL

YAPI

kuzuncu paii kongresinde, M a n 1920de, 150 grevli vard, bu rakam bir yl sonra yaplan onuncu kongrenin arifesinde muhafz ve kurye olarak kul lanlan 140 kiilik bir askeri birlik hari, 602'ye ykselmiti. 43 Onuncu kongre tarafndan parti saflarnda ilk kez sistemli bir tarzda giriilen "tasfiye hareketi" 4 4 , sekreterliin yeniden rgtlenmesi ve takviye sine oranla hi de daha az nemli deildi. Tasfiye fikri, Lenin'in parti an laynda zmnen mevcuttu: Lenin, daha 1903'teki kongrede "Bir gevezeye parti yesi olma hakkn ve mkann vermektense, on iinin parti yesiyiz deme hakkndan yoksun kalmas daha iyidir" 45 demiti. Nitelik, nicelikten nce geliyordu; parti her eyden nce, safln korumalyd. Uzun sre partinin gelimesi son derece yava oldu. 1905 devrimi arifesinde partinin Bolevik kanad topu topu 8400 yeden ibaretti. 1917 ubat Devri mi arifesndeysc ye says 23.6TK)'d. Bir yl sonra k devrimin ardndan, 115.000'e ykseldi; daha sonra srekli anarak 1919 banda 313.000e, Ocak 1920'de 431.000'e ve Ocak 1921'dc 585.000'e ulat. 4 6 Fakat bu glenmenin yaratt cokunluu, bunun sebep olaca tehlikeleri aka belirtmek suretiyle dizginlemek par geleneine uygundu. Mart 1919'da, sekizinci kongrede ilk kez tehlike iareti verildi. Merkez komitesi yesi Nogin, "parti alanlarndan birounun sarholuuna, se fahat lemlerine daldklarna, hrszlk yaptklarna, sorumsuzca dav randklarna dair tyler rpertici olaylardan" 4 7 sz elti; kongre karar se bu durumu, daha az renkli fakat tumturakl bir dille belirtiyordu:
Yelerince k o n u n i s olmayan, ya da l a m a m e n asalak unsurlar p a r t i y e doluuyorlar. R u s y a K o m n i s t Partisi iktidarda o l d u u iin, en iyi unsurlar o l d u u kjdar k a n y e t i s t unsurlar da ister i s t e m c i kendine ekmektedir... S o v y e l e r ' d e ve parti rgtlerinde c i d d i bir tasfiye g e r e k m e k l e d i r . 4 8

43. Izvestiya Central'nogo Komiuta Rossiiskoy Kommunistieskoy Partii (Bol'evikov) N o . 29, 7 M a n 1921, s.7; 6 0 2 yenin dalm verilmitir (A.g.e., N o . 28. S Mart 1921, s.23). 44. Rusa'da "ayklama" ya da "temizleme" anlamna gelen zgn istka kelimesi, genellikle "tasfiye hareken" (purge) diye evrilince biraz daha sert bir ifade kazanmak ladr. 45. Lenin, Sonniya, c. VI, s.32-3. 46. Bu rakamlar, pari merkez komitesi istatislik seksiyonunun resmi istatistikle rine dayanarak A.S.Bubnov israfndan verilmitir (VKP (B) (1931), s.612). Parti kon gresinde bildirilen rakamlar esas itibariyle daha yksek (rnein Man I921'de onun cu kongrede iln edilen lopla m ye says 73.OO idi), herhalde parti istatistikileri tarafndan dikkatle incelenmemiti. Bu bakmdn, lin edilen rakamlarn daha doru olduu 4di eJilemei. 47. Vas-mai S~t;d RKP(B) (1933), s.]7D. 48. VKP (B) Rezolyusiyak (1941), c. 1, s. 307.

PARTNN STNL 193 Aralk 1919'daki parti kongresinde Lenin bu temay iledi. "Yudeni Petrograd'dan birka vers uzakla, Denikin de Orel'in kuzeyindeyken pariye katlan binlerce, onbinlerce" yeni yeyi selamladktan sonra szlerine yle devam etti:
Artk p a r t i m i z mamz, son bylesjne yaylp ihtiyatl genilediine gre, k a p l a r m z kapat Partimizin baarya derece olmamz gerekmektedir.

u l a t u srada, y e n i yelere i h t i y a c m z y o k d e m e l i y i z . o k iyi b i l m e k t e y i z ki, k i i n d e o l a n kapitalist bir t o p l u m d a bir y n zararl unsur par t i m i z e musallat o l a c a k t r . 4 9

1920'de i savan tekrar balamas, kararn uygulanmasnn bir kez daha er telenmesine sebep oldu ve ancak Mart 1921'de, parti onuncu kongresinde tasfiye hareketine karar verildi. O zaman bile, kararda ihtiyatl bir dil kul lanlm olmas, tabandan ykselen itirazlar yanrmak isteinin kanudr:
Parti p o l i t i k a s d m e n i n i , parti y e l e r i n i i i l e r arasndan s e m e y e doru, her parti y e s i n i n durumunun, h e m k e n d i s i n e v e r i l e n g r e v i n a s l y e r i n e g e tirdiini, h e m d e Rusyj. K o m n i s t Partisi y e s i o l u p o l a m a y a c a n g z nn d e tutarak d i k k a k n c e l e n m e s i n e v e k o m n i s o l m a y a n unsurlarn partiden atlmasna doru krmak, byk bir zorunluluk h a l i n e g e l m i t i r . 5 0

Davranlar da, inantan da dikkade inceleyerek yaplmalyd bu: Bizzat Le nin bu konudaki grn, "1918 bandan sonra partiye girmi olan Menevikler'den ancak yzde biri partide kalmal ve partide kalacak her Menevik yenin durumu da gene dn kere ncelenmelidir" 5 ' diye aka belirtti. Ekim 1921'de parti merkez komitesi, soruturmann bakan Zalutski, muhalefet temsilcisi liyapnikov dahil be kiiden oluan ve Moloov'la Preobrajenski dahil be "yedek" yeli bir "merkez soruturma komitesi" ta rafndan yaplacan bildirdi." Bu komitenin, kendi yelerinin durumunu inceleyip soruturmakla grevli parti yerel rgtleri adna bir yargtay gibi alt ve tasfiyenin siyasi ynn denetledii varsaylabilr. Bununla be raber, siyasi yn bu artlarda geri planda kald. Mart 1922'deki onbirinci pani kongresine sunulan tasfiye harekeliyle ilgili rapor, parti ykmllk lerini ktye kullanmann ve ihmal etmenin, partiden atlmann balca
49. 50. 51. 52. 532. Lenin, Soneniya, c. XXIV. s.572. VKP (B) y teiolyuUiyak (1941), c. I, s.359. Lenin, Soneniya, c. XXVD, s.13. Odinnadayi S'ed RKP(B) (1936). s.722-5; Lenn. Soneniya, c. XXVII, s.

194

A N A Y A S A L YAPI

sebepleri olduunu vurguluyordu. Lenin'in Menevikler'i afaroz ellii gzden uzak tutulmu deildi, fakat daha sonralar], eski Menevikler'in parti iindeki nemi, bu afarozun tamamen uygulanmadn dndrmekledir. ye says bakmndan ele alndnda, tasfiye hareketi sert bir hareketti. 650.000 yenin %24' partiden allnca, toplam ye says 500.000'in biraz altna dt." Tasfiye hareketinin iler ve kyllerden ok, aydnlan hedef ald u hesaplamadan anlalmaktadr: tasfiye sonunda, partili ii vc kyllerin oran, sanayi illerinde %47'dcn 53'e; tarm llerinde %31'dcn %48'e ykseldi. 54

1921-1922 tasfiye hareketi, NEP'in kabul edilmesinin sebep olduu iddetli tartmalar evresinde younlaan yeni bir parti ii gerilim vc ekimeler dnemiyle akt. Man 1921'de onuncu kongrenin, parti disip lini ve parti rgtnn tahkim edilmesi ile ilgili sert kararlar, "i muhalefeti"ni grup olarak ezdi. Fakat yeleri ikna olmu deildi ve par iindeki huzursuzluk giderilmedi. yle grnyor ki, ilk ak huzursuzluk bir tek kiinin bakaldrmas ile balad. Petrograd ve Ural'da parti evrelerinde ken dine larafiar bulmu olan Miyasnikov adl Perm'li bir ii "monaristlerden anaristlere varncaya dek basn zgrlnn tannmas" amacyla ajitasyota balad. Mays 1921'dc kendi grn desteklemek iin pani merkez komitesine kar bir muhtra kaleme ald ve ardndan bir makale yaymlad. Bu hatal grlerinden vazgeirmek iin Lenin'in ona ahsen bir mektup gndennesine yol aacak kadar nemli bir kiiydi Miyasnikov." Bununla beraber, Miyasnikov ajlasyonuna devam elli ve Orgbro kendisine uyarda bulununca, mektubunu vc makalesini, Lenin'in mektubunu ve Lenin'e ce vabn, ayrca Orgbro'nun sansrne kar yerel pani yelerinin bir protes to yazsn doum yeri Perm ehrinde yaymlad. phesiz bu kadar da faz layd. Parti aygt ar hareket ediyordu. Ancak 20 ubat 1922'de Politbro, Miyasnikov'u, bir yl sonra tekrar kabul edilmeyi istemek hakk sakl kat mak zere, partiden att. Onuncu kongre tarafndan kabul edilen karar, ilk defadr ki, "fraksiyon faaliyetine" kar ihtiyatla uygulanmt.
53. Bu tasfiye, Odinnodisaty S~ezd RKP(B) ( 1 0 3 6 ) , s.725-30'da anlatlmt. Trkistan ve RSFSC illerinden sonular zamannda gelmedii iin bunlar hesaba katlmamtr. Bundan dolay, rapordaki rakamlar, pani isUiisiklerindeki rakamlardan daha dktr. 5 4 . A.S.Bubnov, VKP(B) ( 1 9 3 i ) , s.557. 55. Lenin, Soneniya, c. XXVI, s.472-5: Miyasnikov "olay" hakknda bk. A.g.e.. c. XXVI, s.683-4. not 211

PARTNN USTNl.ll

i'",

N E P uygulamas parti iinde yeni bir honutsuzluk patlamasnn balamasna yol amam olsayd bu olay pek nem tamayacaki; parti yneticileri komnizmden vazgemek, proletaryann zararna kylle ta vizler vermek ve bizzat kendileri kar devrimci ve burjuva olmak zereydi. Yabanc kapitalistlere ayrcalklar tannmasna ilikin neri boy hedel ha line gelmiti ve hl parti merkez komitesi yesi olan liyapnikov bir kez daha muhalefete nayak olmutu. Austos 1921de Lenin, Mart kararnn "7. maddesi" gereince merkez komitesini ve denetleme komisyonunu birleik toplantya ard ve liyapnikov'un partiden atlmasn nerdi. Bu nunla beraber, Lenin le iki ounluu klpay kard partinin nemli yelerine uygulanmak istenen sert tedbirlere kar duyulan nefretin kantyd b u liyapnikov bu iten bir ihtar cezasyla syrld. s e Bunun ardndan, Moskova'da partiye bal bir "tartma dernei" kuruldu. Bu dernek hzla r-JEP'e kar bir muhalefet merkezi haline geldi. Aralk 1921 'de yaplan parti kongresi, sorumlu grevlilerden, "parti dayanmasnn ve disiplininin an lamn ve roln" parti alanlarna aklamalarn ve "partinin tarihi gelimesinin btn dnemleri boyunca kazand zaferler ve urad yenil giler zerinde durarak disiplinin bir zorunluluk olduunu anlatmalarn"" s tedi. Moskova'daki tartma demei, parti merkez denetleme komisyonunun giriimiyle Ocak 1922'de kapatld. 58 Bundan dolay, her ne kadar 1921 ii muhalefeti lp unutturulmu bir hareket ise de, Marl 1922'de toplanmas gereken onbirinci parti kongresi nin, parti birliini ve disiplinini en azndan bir nceki kongredeki eletiriler kadar tehdit eden, iddetli eletirilere sahne olaca tahmin ediliyordu. Kon gre arifesinde, resmi politikay eletirenler, durumlarnn salam olmadn bildikleri in rgtlenmeye baladlar ve Komintern Yrtme Komitesi'ne (1KK1) bir arda bulunarak yabanc komniserin desteini salamak gibi umutsuzca bir fikre kapldlar. "22'ler bildirisi" diye bilinen ar, muhale fetin eletirilerini, o dnemde yelerinin yarsnn mensup olduu eski ii muhalefetini haurlatan bir ifade le uzun uzadya ve ayrntlaryla dile geti riyordu:
Burjuva unsurlarn bizi her y a n d a n kuattklar ve hatta partiye bile szdklar, parinin ( % 4 0 ' iilerden, % 6 0 ' ( proleter o l m a y a n unsurlardan

56. A.g.e., c. XXV[[, j . 5 3 8 . Merkez ko m esindeki 27 yeden 17'si ihra lehinde oy kulland. Gerekli te iki ounluk iin bir oy eksikti (Odinnadsalyi S"ezd RKP(8) (1936), S.182). 57. VKPIB) V Rezolyutsiyak (1941), c. 1, s.413. 58. Lenin, Soinenya, c. XXVII, s.536-7.

196

A N A Y A S A L YAPI

o l u a n ) y a p s n n b u d u r u m u k o l a y l a t r d bir srada, m e r k e z y n e t i c i lerimiz, kendi d n c e s i n i d i k g e t i r m e k i s t e y e n h e r k e s e kar, z e l l i k l e pro leterlere kar, a m a n s z v e y k c bit m c a d e l e y e g i r i i y o r l a r v e p a n i e v r e l e r i n d e bu lir d n c e l e r i n ifade e d i l m e s i n i h e r trl b a s k t e d b i r l e r i y l e n l e m e y e alyorlar. Proleter kitleleri d e v l e t e badatrmak g i r i i m i "anarko s e n d i k a l i z m " d i y e ni lel en d rilmek te ve bunu s a v u n m a k , k o v u t u r m a l a r a u r a m a y a ve g z d e n d m e y e s e b e p olmaktadr... Parti v e s e n d i k a b r o k r a s i s i n i n b i r l e m i kuv vetleri, k e n d i durumlarnn ve ktidarlarnn s a l a d imknlardan yararlana rak, k o n g r e l e r i m i z i n i d e m o k r a s i s i lkelerinin u y g u l a n m a s i l e i l g i l i karar larn g r m e z l i k t e n g e l i y o r l a r .

Bildiri yle son buluyordu:

Parti i i n d e k i durum, bizi, s i z l e r i n y a r d m n i s t e m e k ve partimizi tehdit e d e n b l n m e y i b y l e c e n l e m e k m e c b u r i y e t i n d e brakacak kadar v a h i m d i r . M

Parti ynetimi, bu tehlikelerin tamamen bilincinde olduunu bildiren ve muhalefeti, "ak bir kapy alarak" parti birliini tehlikeye drd iin, lml bir dille knayan yattrc bir karar ald; bylece, IKK1 nezdinde meseleyi halletmek g olmad. 6 0 Fakat onbirinci kongre daha ciddi bir lavr ald. Cerjnski, Zinovyev ve Stalin'den meydana gelen bir komisyon, 22 yeyi bir fraksiyon kurmakla sulamakta hibir glk ekmedi ve (daha nce partiden uzaklatrlm olan Miyasnikov hari), be yenin, Kollontay, liyapnikov, Medvedev, Mitin ve Kuznetsov'un partiden atlmalarn nerdi.*1 Kongre bu rapora dayanarak, nispeten az tannm son ki yenin, Mitin ile Kuznetsov'un partiden atlmasna karar verdi ve dier hak kndaki atlma kararn erteledi. O dnemde, onuncu kongrenin kararlarna ramen, partinin en yce organnn Lenin'in kauld son parti kongresi n i n tannm ve denenmi parti yelerinin partiden atlmalar kararn uy gulamaktan ekinmi olmas anlamldr. Kriz artlarna ve yneticilerinin sert uyanlarna ramen parti iinde hogr gelenei kolay lmyordu. Yolunu arm yelerine hogrl davranmasna ramen, onbirinci kongre parti iindeki merkezi denetleme mekanizmasn takviye etmekte en ufak bir tereddt gstermedi. Merkez denetleme komisyonu szcs Solls, parti disiplini sorununu kaba bir karlatrmayla aklad:
L a v e t m e k zorunda o l d u u m u z bir ordunun d e m o k r a t l a t n l m a s t n d a n nasl s z e d e c e i m i z i o k iyi bildik. Fakat kendi o r d u m u z a i h t i y a c m z o l u n c a her hangi bir ordu iin g e e r l i o l a n disiplini u y g u l a d k . " 59. Roboaya Oppozisiya: Materiell i Dokumenii (1926), s.59-60. 60. Kommunhtieskiy tnternarsiyonal v Dokumettak (1933), s.275-6. 61. Odnnadtsatyi S"ezd RKP(B) (1963), s.693-700. 62. A.g.e., s.177.

PARTNNSTNL.(";(!

VU

Fakat, bu kongrede sansasyonu yaratan, bir yl nceki kongrede iledii "silahlarla tartma" temasn ok daha kesin ifadelerle yenicen ele alan Le nin oldu. Kongreye sunduu ilk raporunda NEP'i bir "geri ekilme" e n sert disiplini gerektiren bir harekt olarak tanmlad:
O h a l d e d i s i p l i n daha b i l i n l i o l m a l d r v e y z m i s l i daha gereklidir, nk btn bir ordu geri e k i l d i i srada, n e r e d e d u r a c a n iyi h e s a p l a y a m a z , i y i c e g r e m e z , s a d e c e geri e k i l m e y i dnr ve o z a m a n birka panik l , her k e s i n k a m a s i i n yeterli olabilir. B u b a k m d a n tehlike s o n d e r e c e byktr. S a h i c i bir ordu, b y l e bir geri e k i l i e k a l k n c a , m i t a l y z l e r o r t a y a kartlr ve dzenli geri e k i l m e , d z e n s i z bir hal alnca, " a e ! " emri verilir. Ve iyi de edilir. B y l e bir anda, d i s i p l i n e aykr en ufak bir harekeli en sert ekilde, m e r h a m e t n e d i r b i l m e d e n c e z a l a n d r m a k gereklidir.

Lenin byle davranmann, "sadece baz parti ii meselelerde gerekli ol madn" akladktan sonra, Menevkler'e, SD'lere ve onlarn yabanc lkelerdeki dostlarna hcum ederek, "Menevizmin halk nnde tehiri iin devrimci mahkemelerimiz ate etmelidir"" diye bildirdi. Rapor metninde gene bir aklk yoktu. Fakat parti disiplinine uymayan yelere Men evkler'e ve SD'lere savrulan tehditlerin savrulmu olmas yeni ve rk tc bir eydi. liyapnikov Lenin'in muhalefeti "milralyzle" tehdit etme sinden yaknd.* 4 Lenin, kapan konumasnda mitralyzlerin "Menevik ve Sosyalist Devrimci dediimiz kimselere" kar kullanlacan; partili lere ise, bir nceki kongrede kabul edilen ihra cezas dahil, "parti tarafndan disiplin tedbirleri uygulamann sz konusu olduunu" 6 5 aklayarak bu boucu havay biraz datt. Bylece, kongrede Lenin'in konumasndan nihai sonular karlmad; zaten Lenin'in kendisi de bu sonular karsnda phesiz gerilerdi. Bununla beraber kongrenin havas hatta bir yl nceki kongreden b e r i dei miti. "Partinin Glendirilmesi ve Yeni Grevleri" hakknda alnm bir karar, "baz yerlerde parti almasn tam bir felce uraan klikleri ve grup lar" knyor ve merkez komitesinin, "bu tr olaylarla mcadelede partiden atlmalar karsnda gerilememesini" 6 6 istiyordu. Kongre, parti denetleme komisyonlar iin yeni bir tzk kabul elti ve "soruturma komisyonlarnn faaliyetlerinin denetleme komisyonlar tarafndan devam ettirileceini" bil dirdi; bu da, 1921-22'dek tasfiyenin tek bir harekt olmaktan kp srekli

63. 64. 65. 66.

Lenin, Soinenya, c. X X V , a.239-40. Odinnadsalyi S"ezd RKP(B) (1936), s.107. Lenin, Soinenya, c. XX VU, s.262. VKP [BJ V Rezolyutsyak (1941), c. , J.434.

198

A N A Y A S A L YAP

uygulanmasn gerektiriyordu. 67 Br yl sonra yapdan kongrede merkez de netleme komisyonlarnn grevlerinin arttrldnn bildirilmesi belki de daha dikkat ekiciydi: almamz, faaliyetleri gerei, denetleme komisyonlaryla sk bir temas halindeki kurulularla birlikte dzenledik: bunlar adli organlarla GPU'ya bal organlardr. Parti yeleri zaman zaman mahkemelerde yarglanyorlar ya da GPU'nun eline dyorlar. Bu maksatla yargtay ile temas kurduk. Bir yolda mahkemede suland m yargtay bizi haberdar ediyor... Ayn ekilde GPU le de temas kurduk. GPU'da kendi soruturmacmz bulunacak ekilde hallettik meseleyi; bir komnistle ilgili br dava ald m, bu kii o davaya denetleme komisyonunda grevli soruturmac sfatyla bakyor. 68 Meselenin bu ekilde halledilmesi ki tarafn da iine geliyordu: GPU, parti nin dorudan doruya desteini salam oluyordu; parti deneeme komis yonu, kendi iinin takibi iin GPU'nun yardmn lalep edebiliyordu. eka ile GPU arasndaki balca farkn undan ibaret olduunu sylemek yanl olmayacaktr: eka zellikle, parti dndaki dmanlarla; GPU ise, ara larnda partiye bal muhalif yelerin artk gittike artmaya balad, tm rejim dmanlar le urayordu. kisi arasndaki fark, kurumun yap sndaki herhangi bir deiiklikten deil, partinin Sovyet devleti iinde siya si bir tekel kurmu olmasnn politika sahnesinde yaratt deiiklikten kaynaklanyordu. Partiye sadakatsizlik ile devlete ihaneti birbirinden ayrdetmek bsbtn gleen bir hal alyordu. Onbirinci kongre sona erdikten hemen sonra bir baka olay meydana gel di. Merkez komitesi, sekreterlikte yeni bir rgtlemeye girili. 4 Nisan 1922'de, kongrenin kapanndan iki gn sonra Pravda, ba sayfada, hergn parti ile ilgili haberlere ayrlm olan stunda iki ksa paragraf yaymlad: Rusya Komnist Partisi onbirinci kongresi tarafndan seilmi merkez komitesi, merkez komitesi sekreterliine Stalin (genel sekreter), Molotov ve Kuybiev yoldalarn atandn bildirir. Sekreterlik, merkez komitesine bavuru saatlerini 12'den 3'e kadar aada gsterildii gibi saptamtr: Pazartesi Molotov, Kuybiev; sal Stalin, Mo lotov; aramba Kuybiev, Molotov; perembe Kuybiev; cuma Stalin, Mo lotov; cumartesi Stalin, Kuybiev. Bu atamada tek yenilik, eit sekreter yerine, merkez komitesinde bir ge nel sekreter ile iki yardmc sekreterin yer almasyd. Bir nceki yl Molo67. VKP (B) V Rezolyutsiyak (1941), c. I, s.441-2. 68. Dvenadtsatyi S"ezd Rossiiskoy Kommunistieskoy s . 221-2.

Partit

(Bol'evikov)

(1923),

PARTNN STNL 199 tov, hem sekreter hem de Politbro yesiydi, Kuybiev yeni seilmiti. Onbrinci kongre, onu Politbro'ya yedek ye semiti. Stalin'n genel sek reterlie atanmas, muhtemelen parti iinde grldyse de aka tart lmamt. Belki, StalinMen ismen sz ederek, "bir tek kiinin, Politbro ve Orgbro'nun yan sra iki komiserliin vc bir dzine parti komitesinin iini birarada yrtebilecei dnlebilir mi?" 6 9 diye soran Preobrajenski'nin tatsz yorumu hari, bu atamann her hangi bir itiraza yol at yo lunda kant yoktur. Pravda'a yer alan haber pek dikkat ekmemi gr nyor. Yeni genel sekreterin atanmasndan aa yukar iki ay sonra, 26 Mays 1922'de Lenin'e fel geldi; sonbahar ve k boyunca ok halsiz geirdii ksa bir devre hari, bu fel onun almasn nleyen kalc bir hareketsizlie se bep oldu. Bu iki olay, parti tarihinde bir dnemin balangcyd. Gemi iki yln sert tartmalar on ki aydan fazla bir zaman boyunca tekrarlanmad ya da sadece kulislerde devam etti. Lenin'in hastalnn yaratt gelecee ilikin kayglar, Stalin'n dmeni tutan gl ve etkili bilei, 1922 ha atndan sonra ekonomik durumun belirgin lde dzelmesi, tm bunlar, bu devrenin nisbi bir sknet iinde gemesini salayabildi. 1923'n yaznda ve sonbaharnda yeniden balayan iddei tartmalar bu kez sadece partiyi deil, devleti dc denetlemeyi hedef alan ak bir ktidar mcadelesine brnd. Bizzat Lenin, bu iki fonksiyonu, parti ile devleti, ylesine birletirmiti ki artk bunlar birbirinden ayrdctmek mmkn deildi. Nasl ki parti, rakiplerini ortadan kaldrarak, devleti kendi inde eritmi grnyorduysa, devlet de partiyi kendi barnda eritiyordu.

69.

Oinnadlsaty S"ezd RKP(B)

(1936),

s.89.

BLM LX

PARTI

VE

DEVLET

ktidarn par iinde younlamas, devlet organlarndaki benzer bir srele atba gidiyordu. Ayn gelenekleri ve ayn hedefi paylaan ayn insanlar par ti ve devlet ilerini ynetiyorlard; 1917'dcn 1921'e kadar partinin ve Sovyet kurumlarnn zerine ken ey, ayn srekli kriz, olaylarn ard arkas ke silmeyen o ayn basksyd. Bu yllarda devlet aygtndaki nemli gelimeler T m Rusya Sovyetleri Kongresi'nin ve VTsIK'mn zararna merkezi otoritenin Sovnarkom'un elinde younlamas; yerel Sovyeler'le Sovyetler ve onlara bal organlarn kongrelerinin zararna, otoritenin mer kezde younlamas aslnda, parti rgt iindeki ayn gelimelerden nce balamt. Parti ve devlet iindeki gelime izgileri, bir sre birbirine paralel gitmekle birlikte, sonradan, kanlmas imknsz bir sreten do lay, yaknlamaya ve nihayet akmaya baladlar. Bu sre, Lenin'in lmnden nce, hemen hemen tamamlanmt. Merkezi Sovyet aygt indeki iktidar dengesinin, farkl merkez organ lar arasnda deimesi 1918'deki anayasann hazrlanmasndan ok nce balamt. Daha o zaman aka grld gibi, binden fazla delegenin katld bir kitle toplants olan Tm Rusya Sovyetleri Yce Kongresi, varln devam ettirebiliyor fakat hkmn yrtemiyordu. Balangla, onu her ayda bir toplantya arma niyeti, ylda bir kez toplantya gidile rek. 1918'den sonra sessizce terkedildi' ve Temmuz 1918'deki beinci Tm Rusya Kongresi'nde bir konumac, ne VTsIK, ne de Sovnarkom ba kannn, kendi organlarnn faaliyeti hakknda, bir nceki kongreden beri kongreye bir rapor sunmak zahmetine katlanmadklarndan yaknd. 1 Fakat anayasa, kongrenin hemen hemen btn fonksiyonlarn ayn zamanda VTsIK'mn kapsamna ald iin, iktidarn VTsIK'mn eline gemesi ge nelde glk kmadan ve olaysz gerekleti, tl ve ile Sovyetleri kongrele1. Dokuzuncu Tm Rusya Sovyeleri Kongresi'nin, gerek Tm Rusya Kongresi, ge rek l, ile ve bucak kongrelerinin ylda sadece bir kere toplanmasn kesin kural ha line geimesi 1921'den nce deildir. 2. Pyayi Vserossiiskii S"ezd Sovetov ( l ^ , s ) . s.81-2.

PARTI VE DEVLET 2 0 1 ri de ayn akbete urad. Btn nemli kararlarn Sovyetler'den yrtme komitelerine aktarlmas eilimini doru bulmayan 1919'daki sekizinci par ti kongresinin kararna ramen 3 , bu sre bir engelle karlamadan devam etti; fiili iktidar Sovyet-kongrelerinden, bizzat bu kongreler tarafndan seilmi yrtme komitelerine geti. Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nden bu ekilde VTsIK'ya devredilen ik tidar, gene de VTsIK'nn elinde kalmayacakt. Sovnarkom'un, rejimin ilk gnlerinden itibaren balam olan kendi kendine bymesini durdurmak mmkn deildi; VTsIK da parti merkez komitesinden bir sre nce ayn sreten geecek, ye says artarken, gerek otoritesini yitirdiini gre cekti. VTsIK'nn 1918 anayasas tarafndan, "ikiyzden fazla olmamak" zere tespit edilen ye says 1920'de sekizinci Tm Rusya Sovyeeri Kon gres'nin bir karanamesiyle 300'e karld. 4 Balangla, azok srekli ola rak toplanmas gerekirken, toplantlar gitgide seyrekleti ve 1921'den sonra ylda defaya indirildi. 5 Aralk 1919'daki yedinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi, prezidyumunu zel yetkilerle donatarak, VTsIK'ya otoritesini ye niden kazandrmay denedi: prezidyum, o zamana kadar, bakan dahil, ba lca yelerden meydana gelen gayri resmi bir ynetim komitesiydi. Bakan nn itibar, arada bir yaplan trenlerde, usulen devlet bakan grevlerini yerine getirmesinden ileri geliyordu; bu grevde Sverdlov bulunuyordu, 1919'da onun lmnden sonra, Kalinin seildi. Yedinci kongrede kabul edilen bir anayasa ueiiklii gereince, VTsIK prezidyumu, zel grevleri yerine getirecekti; VTsIK oturumlan arasndaki dnemde "Sovnarkom'un kararlarn onaylayacak ve gerektiinde bunlann uygulanmasn erteleyecek ti"''. Sekizinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde ise prezidyum daha nemli bir yetkiye sahip oldu: Sovnarkom'un kararlarn iptal edebilecek ve "idari kanallar yoluyla VTsIK adna gerekli ynetmelikleri yaymlayabilecek" 7 . Fakat prezidyumuna kendi yerine hareket etmesi iin hemen hemen snrsz yetkiler vererek VTsIK'y gsz duruma dren bu yeni liklerde, artk bizzat VTsIK tarafndan de de, daha ok VTsIK prezidyumu tarafndan denedenebilen Sovnarkom'un gl durumunu sarsacak bir yan yoktu. 1918 anayasasnn, "son derece ivedi tedbirlerin sadece Sovnarkom ta rafndan yrrle konabileceini" art koan maddesi, Sovnarkom'un, VTsIK'nn tedirgin edici denetiminden syrlmasna yarayan kurtarc bir
3. VKP (Bj V Rezotyutsyak (1941), c. I, s. 306. 4. S"ed Sovetov RSFSR v Postanovlemyak (1939), s.176. 5. A.g.e., S.219. 6. A.g.e., s.148. 7. A.g.e.,

s.176.

202

A N A Y A S A L YAPI

madde oldu zaten stenilen de phesiz buydu. Bir i sava ve milli teh like dneminde yasama ya da yrtme erki ile ilgili nemli kararlarn, "son derece ivedi kararlardan" olmas kanlmazd ve Lenin, Sovnarkom'un bakan ve onun almalarna bilfiil katlan bir yetkili olarak, bu kuruluu kiisel itibar ile glendiriyordu. 1918'in ortalarndan 1922'nin yaz balan gcna kadar, Lenin'in hastal onu ileri ynelmekten alkoyunca, kulis lerde partinin Sovnarkom zerindeki etkisi nc olursa olsun, Sovnarkom RSFSC'nin asl yneticisi konumuna gemi. Sadece yrtme erkine ta mamen hkim olmakla kalmyor, ayn zamanda yasama erkini, kararname ler kararak, snrsz uyguluyordu* ve VTsIK'ya ya da szde en yce organ olan Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'ne sadece eklen hesap vermekle y kmlyd. Aralk 1920'de, alma ve Savunma Konseyi (STO), o zamana kadar ordunun ikmal ve iaesini salamakla ykml bu kurulu', Sovnar kom'un bir komisyonu haline getirildi ve dorudan doruya onun deneti minde, ekonomik alanda bir tr genel kurmay kimliine brnd. lk devlet planlama komisyonu STO'nun denetimi altnda kurulacaku. 1921'de Sov narkom'un faaliyeti ylesine artt ki, kendi bnyesi iinde yer alan vc onu rutin ilerden kurtaran bir "kk" Sovnarkom'un ortaya kt grld. 1 0 Tm iktidar aygtnn tasarland ve harekete geirildii bir g olmutu Sovnarkom. Merkezi Sovyet iktidarnn younlamasna parti meselelerinde bir ben zeri olan ikinci bir sre elik elti: Olorie, yerel organlarn zararna merkez de younlat. RSFSC anayasas hazrlanmaya halandnda bu gelime de oktan ileri bir aamaya ulam. Bununla beraber, bu gelimenin ilerleyi i anayasada ihmal edilmi bir noktadan kaynaklanyordu; RSFSC anayasa s, Sovyet kongreleri ile yrtme komitelerinin, kendilerine tekabl eden st dzeydeki kurulularn denetimine tbi olduunu belirtiyordu (ky Sov yetleri, krsal bucak Sovyetleri kongrelerine; bucak Sovyetleri ile ve il kongrelerine, vb.). Fakat yerel Sovyetlerin, Sovyet kongrelerinin ya da onlarn yrtme ko mitelerinin dier merkez organlara ball konusunda hibir ey
8. G.Vemadskye gore (A History of Russia {gzden geirilmi yeni basm. N.Y. 1944), s.319), 1917 il 1921 arasnda Sovnakom tarafndan karlm kararnameler 1615, VTsIK tarafndan karlanlar ise sadece 375 adetti. 9. 30 Kasm 1918 tarihli kararname gereince i ve Koylu Savunma Konseyi ola rak kuruldu (Sobranie Uzakonenii, 1917-19S, No. 91-92, madde 924) ve emein sivil ilere seferber edilmesiyle de grevlendirilince ad, Nisan 1920'de alma ve Savunma Konseyi oldu (Lenn. Soneniya, c. XXVI, s.619-20, not 23). 10. Bu kurulu ilk kez 6 Ekim 1921 tarihli kararname ile resmen tannd (Sobranie Uzakonenii, 1921, No. 68, madde 532).

PARTI VE DEVLET 203 sylenmemiti. Bu meselenin, ilk kez ekonomik alanda keskin biimde or taya kt anlalyor. Sapronov, Mays 1919'da sekizinci kongrede Milli Ekonomi Yksek Konseyi'nin (Vesenka) "yerel Sovnarkomlar yaratmak ve bunlar l yrtme komi ilerinden koparmak gibi bir politika gtmeye ba lamasndan" yaknyor, kendisine itiraz edilince, "retimin 'snden bile ha beriniz yok sizin" diyordu. Ayn konumac, merkez organlar, yerel Sovyet organlarn yola getirmek iin, mali silaha bavurmakla sulad." sava tehlikesi belirince Sovnarkom'un 24 Ekim 1919 tarihli kararnamesi gere ince, savatan etkilenmi blgelerde "devrim komiteleri" kuruldu ve btn yerel Sovyet organlarna, bu devrim komitelerine uyma talimat verildi. 1 2 Aralk 1919'da yedinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde bu tedbirin ana yasaya aykr olduu belirtildi ise de, bu itiraz reddedildi. Fakat bir yl sonra, yerel Sovyetlerin stats ve haklaryla ilgili olarak yaymlanan karamameleri okluu 13 , merkez organlarn bu keyfi davran karsnda yerel or ganlarn duyduklar kaygy ve makul bir uzlamaya varmann g oldu unu gstermektedir. Mart 1920'de yaplan dokuzuncu parti kongresinde u arda geerli olan "dikey merkeziyetilik" ile parti ve Sovyetler rglnn temelini oluturmas gereken "demokratik merkeziyetilik" arasndaki elikiye bir kez daha deindi. 14 l yrtme komitelerinin bu konudaki hak lar sekizinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi tarafndan Aralk 1920'de aka ve uzun uzadya tanmland. Bu komiteler (alt kademedeki Sovyet or ganlar deil), halk komiserliklerinin her biri tarafndan (ancak, toplam ola rak Sovnarkom tarafndan deil) yaymlanan ynetmeliklerin uygulan masn, "olaanst sarlardan dolay, ya da bir ynetmelik, Sovnarkom'un yada VTsIK'nn bir kararyla aka elitii zaman, ya da dier durumlarda, il yrtme komitesinin karar gereince" erteleyebiliyordu. Ancak komite, byle bir erteleme hareketinden toplu olarak sorumlu tutulabilirdi. 15 Bu ikilem en sonunda "ikili bamllk" denen bir sistem sayesinde hal ledildi ve yerel organlar genellikle uygulanmayan ekli bir yetiyle yetin mek zorunda kaldlar. Ama bu sorun, zaman zaman srtmelere sebep ol11. Vosmoi S"ezd RKP(B), (1933), s.205. 313-5. Bkz, s.130. 12. Sobranie Uakonenii, 1919, No. 53, madde 508. 13. Sobranie Uakonenii. 1920, No. 1-2, madde 5; No. 11, madde 68; No. 20, madde 108; N o . 26, madde 131. 14. Devyatyi S"ezd RKP(B), (1934), s.56. 15. S"ezdi Sovetov RSFSR v Postanovleniyak (1939), s.177. Ertesi yl "Yerel ae Daireleri, Ekonomik Konseyler, Salk Daireleri vb. hakknda merkez otoritelerin ka rarlarn u ya da bu ekilde keyf olarak ihlal etlikler, gerekesiyle, yargtayda birok dava ald" sylenmitir (A. Rol h stein. The Soviet Constitution ( 1 9 2 3 ) , s.86-87). Bu da, ertelemenin tevik grmediini dndrmeklerdir.

204

A N A Y A S A L YAPI

makta devam etti: 1922'de Lenin, adli rgtlenmeyle ilgili ciddi bir anlamazlkta ahsen mdahale etmek zorunda kald. Mays 1922'de Adalet Halk Komiseri Krilenko, btn lkedeki savclarn basavc tarafndan atan malarn ve grev blgelerindeki yrlme komitelerinden ok, basavcya kar sorumlu olmalarn neren bir kararname hazrlad. Hem basavcya, hem de yerel yrtme komitelerine kar sorumlu olmak gibi "ikili bir bamllk" lalep edildii iin, bu neri 13 Mays 1922de VTsIK'da iddetli eletirilere hedef oldu. Bolevkler'den bazlar bu gre katlyorlard; Le nin ise, RSFSC'nin her yerinde "bir tek meruiyet olmas gerektiinden", adli alanlarn merkez otorite tarafndan atanmalar ve denetlenmeleri grnn reddedilemeyeceini savunan bir muhtra vererek Krilenko'nun imdadna yetiti. Bylece, hizaya gelen VTsIK, RSFSC'nin ilk ceza ya sasnn kabul vesilesiyle 26 Mays 1922'de bu neriyi kabul etti, iktidarn ekli younlamas yolunda bir adm daha atlm oldu.1* Bununla birlikte o dnemde, farkl Sovyet organlar arasnda tartlan yciki sorunlar ylesine soyut bir hale geldi ki, nihai karar yetkisi bu rakip organlarn elinden kt vc yetkili parti organnn eline geti. Parti ve devlet kurumlarnn paralel gelime izgileri, bunlar birbirinden ayrdetmenin ank hi mmkn olmad bir noktaya ulamt. "kili bamllk" sis teminin uygulanabilmesinin nedeni, merkez Sovyet organlar ile yerel yrtme komitelerinin, en sonunda Sovyet sistemi dnda bir otorite kabul etmeleriydi. RSFSC'deki dier eyler gibi Komnist Parti ile Sovyet devlet ve kurumlar arasndaki ilikiler de, devrimden nce planlanmamt; bir kriz dneminin gerginlii ve yorgunluu iinde tedricen gelitirilmeleri ge rekmiti. Bu ilikiler, ilk kez, Mart 1919'da sekizinci parti kongresi ta rafndan kategorik olarak kesinkes belirtildi:
K o m n i s t Parti, k e n d i saflarnda s a d e c e p r o l e t a r y a ile y o k s u l k y l l n p c k e s i m i n i b u snflarn, komnist program pratikle gerekle51 irmek i i n b i l i n l i m c a d e l e e d e n k e s i m i n i birletiren rgttr. K o m n i s t Parti, g r e v i n i n , t m i i rgtlerinde: sendikalarda, kooperatif lerde, k y k o m n l e r i n d e , vb.'de b e l i r l e y i c i s t n l k s a l a m a k v e y n e t i m i ta m a m e n e l e g e i r m e k o l d u u n u g z n n d e lutar. K o m n i s t Parti, a d a d e v let organlarnda, S o v y e t l e r ' d e , z e l l i k l e , programn v e k e s i n n c l n ka bul ettirmek iin m c a d e l e eder... R u s y a K o m n i s t Partisi, kendi a s n d a n , S o v y e t l e r d e s i y a s i stnl ta m a m e n e l e g e i r m e l i v e S o v y e l l e r ' i n a l m a l a r n bilfiil d e n e t l e m e l i d i r . "

16. Lenin, Soneniya, c. XXVTf, ..298-301. 544-5. 17 VKP (B) V Rezolyutsiyak (1941). c. 1, s.306. Zinovyev kararn kabulnden nceki la m 5 mada sorunu daha aka onaya koydu: "i ve d temel siyasi sorunlar

PARTI V DEVLET 205

Karar kabul edildiinde, bu hedefler gereklemeye balamt bile. Hedef lere iki farkl ve ayn kanaldan ulalyordu. Zirvede parti merkez komitesi k i sekizinci kongrede yerini Politbiiro'ya brakmt ak politika ko nusunda nihai hakemdi ve karmak hkmet sistemi iinde yargtay duru mundayd. Alt kademelerde parti, resmi ya da yan resmi tm idari kurumlara szmaya alyordu. Btn nemli siyasi kararlarn parti organlarna havale edilmesini her hangi belirli bir maksadn sonucu diye dnmek hatadr. Devrimin ilk haftalar boyunca Lenin, Sovnarkom'u balca hkmet aygt haline ge tirmek niyetinde olduunu aka ifade etti; gerekten de nemli kararlar orada alnd. "Tm iktidar Sovyeer'e" slogann, ilk kez Bolevikler or taya atmt ve zaferden sonra, Sovyetler'i devletin yce organ haline Bolevikler getirdi. Fakat Sovyetler sadece balangta ounluk olarak bile Bolevikler'den ibaret deildi; bir sre iin Sovnarkom'da bile dier panilerin yelerinin bulunmas 1 8 , tartmalar, parti i tartmalardan farkl kld. Bundan dolay, 1919 tarihli karar gereince partinin temel ilevi "kendi asndan Sovyetler'de siyasi stnl tamamen ele geirmek" oldu. Ekim 1917'de btn devrim g'lerinin harekete gemesi gibi ok nemli bir karar, parti merkez komitesi tarafndan alnmt. Brest-Litovsk bar anlamas ile ilgili ayn derecede nemli bir dier tartma, pek doal ki, ayn merkez komite iinde geti. Bylece, rejimin tarihinde nemli siyasi kararlarn parti tarafndan alnmas gerektii gr ok nceden yerlemi oldu.
B u g n [diyordu Troki, 1 9 2 0 ' d e K o m i n t e m ' i n kinci K o n g r e s i ' n d e ] P o l o n y a h k m e t i n d e n b a r ; teklifleri aldk. K i m karar v e r i y o r b u m e s e l e d e ? S o v - . n a r k o m ' u m u z var, faka! o n u belirli bir d e n e l i m allnda tutmak gerekir. N a s l bir d e n e t i m ? i i s n f n n d z e n s i z v e e k i l l e n m e m i k i t l e d e n e t i m i m i ? H a y r . P a n i m e r k e z k o m i t e s i bu teklifi tartmak, v e r i l e c e k c e v a p l a r karar latrmak i i n t o p l a n t y a a r l d . "

Parti almalarnn gelime seyri, bu yetkinin parti merkez komitesinden, giderek Politbiiro'ya devredilmesine yol anca, Politbro, Sovnarkom ve
hakknda Komnist Pani'mzin merkez komitesi karar vermelidir; merkez komite de bu karadan Sovyetler kanalyla uygulamaldr. phesiz bu kararlan, Sovnarkom'un ya di dier Sovyet kurumlannn yetkilerine tecavz etmeksizin akllca ve incelikle uygula maldr" (Vos'mo S"ezd RKP(B), (1933), s.250). Zinovyev'in hkmette hibir grevi yoktu, sadece Petrograd Sovyeti bakanyd. 18. lk Sovnarkom tamamen Bolevikler'den ibaretti; Kasm 1917'de Sol SD Sovnarkom'a katddysa da. Man 1918'de drdnc Tum Rusya Sovyederi Kongresi'nin Brest-Litovsk anlamasn kabul etmesinden sonra istifa etti. 19. Der Zweite Kongress der Kommunist-Internationale (Hamburg, 1921), s.94.

206

A N A Y A S A L YAPI

dier nemli hkmet organlar zerinde hzla egemenlik kurdu. 2 0 Ardarda yaplan parti kongreleri nemli ya da nemsiz ak politika meselelerine giderek daha ok zaman ayudlar. NEP'in uygulanmas ile ilgili son derece nemli karar Lenin larafndan ilk defa onuncu parti kongresinde halka duyu ruldu. Parti kongreleri, en tali rgtlenme sorunlar gibi meselelerde bile tavsiyelerde bulunuyor 2 1 ve yeri geldike, Sovyet hkmetinin politikasn ve Sovnarkom'un herhangi bir kararnamesini onaylayan ekli kararlan ka bul ediyordu. 22 Hkmet politikasnn parti tarafndan en yksek dzeyde denetlenmesi, her kademeden parti yelerinin idari mekanizmann btn dallarna sistemli bir ekilde yerletinImeleriyle tamamlanarak gerekleti. dari tekilattaki kilit mevkilere, parti tarafndan atananlar geliyordu. 2 3 Menevikler ile SD'lerin merkezi iktidar organlarndan uzaklatrlmalarndan ok sonra, ye rel Sovyeler'deki ve hatta daha az nemli dier devlet kurumlarndaki yelerin byk bir ksm, partisizlerden ya da Bolevik olmayanlardan mey dana geliyordu. Bu da, bu kurumlardaki Boleviklerin daha iyi rgt lenmelerini ve daha disiplinli davranmalarn gerektiriyordu. Parti sekizinci kongresi u ilkeyi saptamt:
Btn Sovyet rgtlerinde parti disiplininden hi ayrlmayan gruplar

oluturmak e s a s i n . Belirli bir S o v y e t k u r u m u n d a a l a n R u s y a K o m n i s t Par tisi y e l e r i n i n h e p s i bu gruplarda yer a l m a l d r . 2 4

20. O dnemde Sovyet hkmeti hesabna alan bir uzman bu konuda kesin bir bilgi vermektedir: "Hkmetin bildiim en yksek iki organ Halk Komiserleri Kon seyi ite alma ve Savunma K o n s e y i partinin kusal yeri Politbro tarafndan nceden kararlatrlm tedbirleri gerek lei irmen in pratik yollarn tartyorlard (S.Liberman, Building Lenin's Russia (Chicago, 1945), s.13). 2 1 . Sekizinci parti kongresi kararlarnda yer alan u madde rnek olarak gsterilebilir: "VTsIK Prezidyumu'nun ilevleri Sovyet anayasasnda belirlenmemitir, nmzdeki Sovyeler kongresinde, pratikteki tecrbeleri esas alarak, VTsIK l'rezidyumu'nun haklarn ve grevlerini kesin bir ekilde belirlemek ve VTsIK'nn faaliyel alann Sovnarkom'un kinden ayrdetmek gerekir" (VKP (B) v Rezolyulsiyak (1941), c. I, s.305-6). Teorik bakmdan, bu tr kararlar kongredeki parti grubu iin bir lalma! oluturuyor, pratikte ise bizzat kongre in bir emir oluyordu. 2 2 . Bunun bir rneini 1921'deki onuncu parti kongresi kararlarnda grmek mmkndr (A.g.e., c. I, s.391). 2 3 . Zinovyev 1923'teki onikinc parti kongresinde il Sovyetleri yrtme komite leri (gubispotkomi) bakanlarnn merkez komite tarafndan atandklarn ve bu deitirilecek olursa "her eyin alt st olacan" aklamtr (Dvenadlsalyi S'ezd Rossiiskoy Kommunistieskoy Panii (Bol'evikov) (1923), s.207). 24. VKP (B) v Rezolyulsiyak (1941), c. 1, s.306.

PARTI VE DEVLET 2 0 7 Ayn kongrenin bir baka karar, "en iyi iilerinden binlercesinin devlei dairelerine (demiryollarna, iaeye, denetlemeye, orduya, adliyeye) yerle tirilmesini partiye emrediyordu. Ayn zamanda, parti yelerine, kendi sen dikalarnn aktif yeleri olmalar talimat da veriliyordu. 2 5 I savan ilk aamasnn zaferle sonulanmasndan sonra yaplan bir sonraki parti kon gresinde, parti yelerinin yeni faaliyet alanlarnda, fabrikalarda, atlyelerde, ulatrmada, "alma disiplinine ilikin eitli yntemlerin saptan masnda", akaryakt rgtlerinde, kantinlerde, ev komitelerinde, hamamlar da, okullarda, sosyal kurumlarda grevlendirilmeleri isteniyordu. 2 6 Kame nev, "Rusya'y ynetiyoruz ve onu ancak komnistlerle ynetebiliriz"" diyordu bu kongrede. Bu arada 1919'da kabul edilen parti tznn "Parti D Kurum ve rgtlerde Parti Gruplar" balkl son blmnde, "kon grelere, konferanslara ya da seici organlara (Sovyet, sendika, kooperatif vb.)" kanlan parti yelerinin grev ve ilevleri belirtiliyordu. Parli yelerine, "rgtlenmi gruplar" oluturmalar, "grev aldklar rgtn toplantsnda tam bir dayanma iinde oy kullanmalar" talimat veriliyor du. Parti yeleri, resmi ya da yar resmi kurululardaki partisiz yelerle liki kurduklarnda disiplin her zamankinden ok nem tayordu. Parti gruplar "tamamen kendi parti rgtlerine tbiydiler" ve parti kararlarna, buyruklarna gre hareket ediyorlard.3* Bu dzenlemeleri yapm olanlarn parti ile devlet arasndaki snr izgisini silmek diye bir niyetleri yoklu balangta. Parti ile devlet arasndaki ilikileri ilk kez tanmlam olan sekizinci parti kongresinin ka ran, bunlarn ilevlerini birbirine kartrmann, "felaketli sonular" yarata cana iare ediyordu; partinin grevi "Sovyetler'in faaliyetini ynetmekti yoksa Sovyetler'in yerini almak deil" 1 '. Bununla beraber, bu grevin ye rine getirilmesi, kararlarn nihai sorumluluunu devlet organlanndan ok, parti organlarna yklenmesine yol ayordu. Lenin, onbirinci parti kongre sinde Sovnarkom'un kararlarna kar, boyuna Politbro'ya bavurulduun25. A.g.e., c. I, s.303-4. 26. A.g.e., c. I, s.342. 27. Devyatyi S~ezd RKP(B) (1934), s.325. 28. VKP (B) V Rezolyutsiyak (1941), c. 1. 322-3. Sol kanal partileri, temsilci meclilerdcki delegelerinin kiisel grlerine gre deil, parti karanna gre oy kullanma lar konusunda her yerde srarl davranmlardr. Alman Recfstag'ndaki Sosyal Demoka Pani Fraktionszwang'! bu uyuma kesinlikle zorluyordu. Sava kredileri lehinde 4 Austos 1914'teki nl oylama lam bir birlik iinde gereklemiti, oysa oylamadan nce grup iinde yaplan tartma sonunda 78 delege sava; kredileri lehinde, 14'u de aleyhte oy kullanmt; Reich stag'da parti bildirisini okuyan HM se, bu grup iinde aleyhte oy kuUananlardand. 29. A.g.e.. c. I, S . 3 0 6 .

2 0 8 ANAYASAL YAP dan yaknarak "Sovnarkom'un yetkilerinin artrlmas" zorunluluundan sz elli. 3 0 Mart I922'de, onbirinci kongre esas kararnda, "partiyi, nceki dnemde yklendii tamamen Sovyetler'e ilikin bir dizi sorundan kurtar mann mmkn ve gerekli olduu" bildiriliyor, "kendi gnlk almas ile, Sovyet organlarnn almas arasnda" kendi rgtyle Sovyet kuru lular arasnda ok daha kesin bir fark gzetmesini partiden istiyor ve "Sovnarkom'un etkinliinin arttrlp glendirilmesini" temenni ediyor du. 3 1 Fakat bu sofuca dilekler, devletin dari organlarn zellikle, ekono mik alanda parti denetiminden kurtarmaya alanlarn eline bir mkn verdi ve bir sonraki kongre, bu metinlerin partinin yce otoritesi bakmndan tehlikeler yaratabilecek tarzda yorumlanmasna kar bir uyanda bulunmaya ihtiya duydu. 3 2 SovyeiJer'n grevlerine paru tarafndan yaplan mdahale, aslnda nne geilemeyecek kadar glyd ve o her zamanki gerekilii ile onaya aulan Lenin, deitirilemeyecek olan eyi korkusuzca kabul etti. "Ynetici parti olarak," diye yazyordu daha 1921 'de, "Sovyetler'n 'yetkileri' ile parti nin 'yetkilerinin' birbiri iinde erimesine engel olamayz. Bunlar bizimle kaynamtr ve byle kalacaktr". 33 I923'n banda, Pravda'da yaymlanan son makalelerinden birinde, dileri ynetiminin, parti ile Sovyet kuru lular arasndaki birliin baarl bir rnei olduunu hatrlatyordu: Gerekten de, ilerin yolunda gitmesi iin gerekliyse bu ikisi niin birlemesin? rnein, Dileri Halk Komiserlii (Narkomindel) gibi bir halk komiserliinde byle bir birliin son derece yararl olduunu ve kuru luundan beri uygulandn farkeden olmad m hi? Politbro, yabanc kuv vetlerin "manevralarna" cevap olarak giriliimiz "kar manevralarla" ilgili nemli ya da nemsiz birok sorunu, kibarca sylemek gerekirse, onlarn uyanklklarn nlemek iin pari bak asndan tartmyor mu? Sovyet ile parti unsurlar arasndaki esnek birlik, politikamzn muazzam bir enerji kay na deil midir? nanyorum ki, d politikamzda doruluu ispatlanm ve artk bu konuda hibir pheye yer brakmayacak kadar trelerimize yerlemi olan eyin, btn devlet aygtna uygulanmas uygun (hatta bence daha da ye 34 rinde) olacak ur.
30. Lenin, Soinenya, c. XXVII, s.257-8. 31. VKP (B) v Rezolyulsiyak (1941). c. 1, s. 416. 32. A.g.e-, c. I, s.473. 33. Lenin. Soinenya, c. XXVI, s.208. 34. A g.e.. c. XXVII, s-413. 0 ay sonra onikinci parti kongresinde Grcistan'la il gili tartmada Enuktdze baz anlaml aklamalarda bu) un du: "RSFSC merkez Sovyet organ lan ile parti merkez organ arasndaki karlkl ilikileri ok yakndan biliyo rum ve aka syleyebilirim ki, RSFSC topraklar zerinde hibir Sovyet kurumu, Grcistan'daki Grc Sovnarkom'u ve VTsIK's kadar hareket serbestisine sahip deildir. nk cumhuriyet iin son derece nemli birok sorun, Grc merkez parti

PART VE DEVLET 209 Lenin'in lmnden sonra, bu birlik gelenei o kadar salam yerleti ki nemli kararlarn bazen parti, bazen de hkmet tarafndan iln edildii oluyordu ve kararnameler bazen parti merkez komitesi, VTsIK, ya da Sov narkom adna birlikte yaymlanyordu. Her ne kadar Lenin, Otoritenin gittike artan bir tarzda merkezde younlamasn pratik zorunluluklardan dolay kabul etmek durumunda kaldysa da, "dolaysz demokrasi" panzehirine besledii inancn sarsddn gsteren hibir belirti yoktur. Fakat ilerlemenin, balangta, umduundan daha yava olacan ve brokrasi tehlikesini yoketmenin gittike gleeceini anlamaya balamt. Artk Sovyet sistemi eitici ilevinden tr vlyordu:
S m r l e n l e r k i t l e s i s o s y a l i z m i i n a e t m e y i , y e n i bir t o p l u m s a l d i s i p l i n y a r a t m a y , z g r i i l e r i n z g r birliini k u r m a y kitaplardan d e i l , a n c a k S o v y e t l e r iinde k e n d i pratik t e c r b e s i y l e g e r e k l e n r e n m e y e b a l y o r . 3 5

Nisan 1921'de Sovnarkom, "Sovyet kurumlar ile geni ii kitleleri arasnda balant kurmay, Sovyet aygtn canlandrmay ve Sovyeer'den brokratik unsurlar tedricen temizlemeyi" aka hedef alan bir kararname yaymlyordu. Kararname zellikle, ii ve kyl kadnlarn Sovyet kongre leri yrtme komitelerindeki seksiyonlarda yer almalar mknn ara tryordu; kadnlar iki ay idari ilerde altrlacaklar, sonra srekli alkonulmadklan takdirde, kendi normal grev yerlerine gnderileceklerdi. Uygulanmas mmkn olmayan bu tasarnn en ilgi ekici yan uydu: kadnlar, "Rusya Komnist Partisi ii kadnlar seksiyonu" tarafndan bu ie seileceklerdi. 3 6 Lenin'in politika hayatnda son giriimi, partinin ve devletin ilevlerini, brokrasinin ktlklerini nleyecek bir tarzda birletirmeyi salayacak cretli bir plan hazrlamak oldu. arlk dneminde, balangta, mali yolsuzluklar nlemek iin kurulmu olan devlet denetleme dairesi, darenin ileyiini btnyle denetler hale gel miti. Devlet Denetleme Halk Komiserliinin kurulduunu iln eden bir kararname devrimden birka hafta sonra yaymland; ve bu komiserlik, Mart 1918'de bir kararname gereince geni yetkilerle donatld. 3 7 Fakat bir halk
komitesinin ya da Transkafkasya blge komitesinin haberi olmakszn, bu organlarda grlyor. Btn politika paru" tarafndan ynetildii srece bizde byle bir ey ol maz ve olmayacaktr da (Dvenadtsaty S"ezd Rossiiskoy Kommunistieskoy Partii (BoVevikov) (1923), s.538-9). 3 5 . Lenin, Soneniya, c XXV, s.315. 36. Sobranie Uzakonenii, 1921, No. 35, madde 186. Partiden yerine getirmesi bek lenen bir grevin resmi kararname ile istenmesinin belki de Uk rnei idi bu. 37. Sobranie Uzakonenii, 1917-1918. No. 6, madde 91-92; No. 30, madde 393.

210

A N A Y A S A L YAPI

komiseri atanmad; komiserliin kt zerinde kald anlalyor. Bu so runu artk parti ele almu. Mart 1919'da toplanan sekizinci parti kongresi nin, parti ile devlet arasndaki ilikileri ilk kez tanmlamaya alan karar, "Sovyet Cumhuriyetinde denelim sisteminin bilfiil sosyalist bir denetim yaratacak ekilde yeni batan dzenlenmesi gerektiini" bildiren ve deneti min uygulamada esas itibariyle, "parti rgtleri ve sendikalar tarafndan" 3 8 yerine getirileceini belirten bir paragraf ieriyordu. Karar kongreye sunan Zinovyev, bu yeni organn "duyargalarn, Sovyet kuruluunun btn dal larna evirmesi, aygtn sadeletirilmesi ve mkemmelletirilmesiyle grevli zel bir seksiyonu bulunmas gerektiini" 3 9 syledi. Bir baka konumac mevcut devlel denetimini "btn eski devlet memurlarn, kar devrimci unsurlarn her trlsn barnda tayan Nuh zamanndan kalma bir kurum" olarak tasvir etti.' 10 Karar, VTsIK ve Sovnarkom'un, Devlet Deneeme Halk Komscrlii'nin kurulduunu bildiren 9 Nisan 1919 tarihli ortak bir kararnamesi ile sonuland. 4 1 Bu defa karar yrrle kondu. Bu yeni kuruluun komiseri, Zinovyev'in daha nce kongrede bildirdii gibi 4 2 Stalin idi. Bylece, Stalin, yeni kurulmu Politbro ve Orgbro'daki ifte grevinin yan sra 4 3 devlet aygtnda lk kumanda mevkiini de elde etmi oldu. Bununla beraber, yeni komiserliin grevi nazik ve tartmal bir grevdi ve bu haliyle uzun sre devam edemezdi. VTsIK'nn 7 ubat 1920 tarihli bir kararnamesi ile bu komiserlik, i vc Kyl Denetleme Halk Komiserlii (Rabkrin ya da RKI) adn ald ve yepyeni bir kimlie brnd. Halk komi seri deimedii halde, "Sovyet kurumlarndaki brokratizme ve koku mulua kar mcadeleyi", Sovyetler'e delegeler seen ayn meclis ta rafndan seilmi iler ve kyller srdreceklerdi artk. "Belirli bir iletmede alan kadnl erkekli btn iilerin ve btn kyllerin zaman iinde deneeme grevini yerine getirebilmeleri amacyla" 4 4 seimler sadece ksa dnemler iin yaplacakt. Lenin'in "dolaysz d e m o k r a s i y i , brok rasiye kar kullanma anlay buydu. Bu kararnamenin ilgi ekici bir mad desi sendikalara, Rabkrin'e seilecek her adaya itiraz etme ve onun yerine bakasn seme hakk tanyordu. Nisan 1920'de nc Tm Rusya Sen38. 39. 40. 42. VKP (B) V Rezolyulsiyak (1941), c. I. s.306. Vos'moi S"ezd RKP (B), (1933), s.251. A.g.e., S . 2 I 0 . 41. Sobranie Uakonenii, 1919, No. 12, madde 122. Vos'moi S"ezd RKP (B), (1933), s.225. 43. Bkz. s.183.

44. Sobranie Uzakoneni, 1920, N o . 16, madde 94. Kararname ilkin Aralk 1919'da yedinci Tm Rusya Sovyelleri Kongresi'nde bir Moskova delegesi tarafndan yaplm bir neriye dayanyordu (7<Vserossiiskii S"ezd Sovelov (1920), s.21t).

PARTI VE DEVLET 211 dikalan Kongresi, Rabkrin'in almalarnda faal bir rol oynamaya karar ver di. 4 3 Sendikalarn Rabkrin'in almalarna katlmas, kark ve uygulan mas imknsz hale gelebilecek bir tasary tutarl klmann yollarndan biri diye kabul edilebilir. Rabkrin frtnal bir seyir takip etti. "Rabkrin'in sorumlu iilerinin Tm Rusya konferans" Ekim 1920'de Moskova'da dzenlendi. Bir konuma yapan Stalin, Rabkrin'in "baz dar kafal devlet memurlarn ve hatta onlarn sylediklerine kulak veren baz komniseri fkelendirdiini" syledi. 46 Glklerden biri, bu yeni komiserlie uygun personel bulmakt. Rabkrn', brokrasiyle mcadelede nemli bir unsur olarak gren Lenin bile, "en iyi iiler cepheye gittikleri" iin "Rabkrin'in daha ok bir zlemden ibaret olduunu" 4 7 kabul ediyordu. 1921'in sonbaharnda yakt darl konusunda Rabkrin'in hazrlad bir rapor, Lenin'in sansrne urad; Slalin, kendi memurunu yi savunan bir daire efi gibi cevap verdi. 48 Parti evrelerinin ounda Rabkrin'e giike artan bir pheyle baklyordu. Mart 1922'de onbirinci parti kongresinde Lenin, Preobrajenski'nin hcumlarna kar Slalin'i savundu* 9 ; fakat birka hafta sonra, Rabkrn' Sovnarkom le alma ve Savunma Konseyleri tarafndan yaymlanan ka rarnamelerin uygulanmasn denetlemek iin yeni bir sistemin kolu haline getirmeyi nerince, Troki, "Rabkrin'de alanlarn, esas itibariyle, baka alanlarda baar gsteremeyen iiler olduklarn" belirterek ve "Rabkrin'e bal organlarda entrikann yaygn hale gelmesinden ve herkesin diline dmesinden" yaknarak ona iddetle hcum et. Lenin soukkanllkla ce vap vererek, Rabkrn' lavetmenin deil, slah etmenin sz konusu olduunu belirtti.' 0 Lenin'in tutumunda hayatnn son aylarnda birdenbire bir deiiklik ola rak grnen eyin, Staln'e kar ahsen besledii byk bir gvensizlikten mi, yoksa Rabkrin'e kar artan honutsuzluktan m ileri geldiini sapta-

45. Tretii Vserossiiskii S"ezd Professional'nik Soyuzov (1921), c. I, s.118. 46. Slaln, Soneniya, c. IV, s.368. 47. Lenin, Soneniya, c. XXV, s.495. 48. A.g.e., c. XXVII, s.14-20, 5 0 1 . Stalin'in mektubunun, Tm Eserleri iinde yer almaynn sebebi, phesiz yirmi be yl sonra tali bir meselede bile Lenin'in grnden farkl bir gre sahip olmay uygun gmcyiidir. 49. Bkz. S.199. Lenin, Soneniya, c. XXVII, s.263-4. 50. Lenin'in ilk nerisi, A.g.e., s.287'de yer alyor. Troki'nin mektubu iin bfcz. A.g.e., c. XXVII, s.542-3. Lenin'in, Troki'nin eletirileri hakkndaki yorumu, Tm Eserier'in iinde hibir aklama yapdmakszn sadece zet olarak yaymlanm ve kronolojik sra iinde yer almayan nadir belgelerden biridir (A.g.e., c. XXV11, s.289). Lenin, Rabkrin'de atanlarn saysnn o dnemde 12,000 olduunu bildirmektedir.

212

A N A Y A S A L YAPI

mak iin speklasyonda bulunmak ihtiyatszlk olur. 1923n ilk hafta larnda yazlm ya da yazdrlm iki makale bu haliyle Rabkrin'e kar aka bir hcum ve onu parti merkez denetleme komisyonu ile birletirerek slah etmesi iin onikinci parti kongresine yaplm bir neriydi. kinci ma kale, Lenin'in yazd son makale, bsbtn sertti: ii ve Kyl Denetleme Halk Komiserlii'nin u anda hibir itibar yok. Rabkrin'e bal kurumlardan daha kt rgtlenmi bir kurum bulunmadn ve bu artlar altnda bu komiserlikten hibir ey beklenemeyeceini herkes bilmektedir Ya bu iflah olmaz Rabkrin' yeniden rgtlemeye kalkmak zahmetine demez bu gibi giriimleri ok grdk ya da g, allmadk yntemlerle, yava yava ve deneye deneye hakikaen rnek olacak, herkesin srf mevki ve rtbe yle gerektirdii iin deil gerekten saygsn ka zanacak bir ey yaratmaya almak gerekir.51 Stalin, Lenin'in reform plann hararee desteklemekle, bu dolayl payla maya ustaca bir cevap verdi. Lenin'e ikinci fel geldikten sonra Nisan 1923'te toplanan onikinci kongre, devlet ve parti kurumlarnn tamamiyle birlemesi sonucunu veren bir kenetleme sistemini kabul etti. lkin, o za mana kadar 7 yeden ibaret olan Politbro, Orgbro gibi parti denetleme komisyonlarnn nitelii, ye adedi "esas tibariyle ii ve kyllerden" ol mak zere elliye karlarak ve bana 9 kiilik bir prezidyum atanarak, ta mamen deitirildi. kincisi, "i ve Kyl Deneeme Halk Komiser lii'nin parti merkez komitesi tarafndan atanmasna ve mmknse, yelerinin denetleme komisyonu prezidyumu iinden seilmesine karar ve rildi. ncs, deneeme komisyonu yeleri, Rabkrin'e olduu kadar, eidi halk komiserlikleri yeliklerine de atanacaklard." Komiserlik, 12 Kasm 1923 tarihli kararnameyle, SSCB komiserliine dntrldnde, geni yetkilere sahip oldu. 5 3 Fakat aslnda komiserliin yetkisi, parti mer kez denetleme komisyonunun yetkisiyle birletirilmiti. G P U 5 4 ile yapt ibirlii anlamalarndan g alan denetleme komisyonu, Sovyet yneli minin btn faaliyetleri zerinde, Rabkrin vastasyla dorudan doruya anayasal bir denetim kurabilecek duruma gelmiti. Onikinci parti kongresinde Stalin'n rgtlenme hakkndaki raporu, dikkaeri, bir baka kurumun artan nemi zerine ekti. Onun safa fakat ma51. Lenin, Soinenya, c. XXVII, s. 406-18.

52. VKP (B) V Rezolyulsiyak (1941). c. I, s.502. Bu kararlardan nce, "RKI'nn ve

Merkez Denetleme Komisyonu'nun Grevleri Hakknda" uzun bir karar yer alyordu
(A.g.e., c. I, s. 498-9). 53. Sobranie Uzakonenii, 1923, No. 109-10, madde 1042. 54. Bkz. s. 198.

PARTI VE DEVLET 213 nidar bir tarzda belirttii gibi, "iyi bir siyasi izgi", bir muharebenin sadece yansn oluturuyordu. Direktifleri yerine getirebilecek yetenekte ileri semek de bir zorunluluktu. 55 1920'den beri, partinin sekreterinden biri, "saym ve datm seksiyonu" (Uchraspred) denilen ve parti yelerinin saym ve datm "parti yelerinin seferber edilmesi, nakilleri ve atan malar" 5 6 ile ilgilenen blmn sorumlusuydu. I savan sona ermesi ve terhis ileminin balamasyla birlikte Uchraspred'in yetkileri artt; Mart 1921'de onuncu parti kongresine sunduu rapor, on iki aydan az bir zaman iinde 42.000 pani yesinin nakil ve alanmasndan sorumlu olduunu gsterdi.*7 Uchraspred o dnemde, il ve blge komitelerinin yapmas gere ken bireysel atama ilemlerinden ok, "kitle seferberlii" ile urayordu. Fakat idari aygt byd ve milli ekonominin ynetilmesi onun balca levlerinden biri haline geldii iin, tek tek atamalar daha ok nem ka zand ve Stalin'in de belirttii gibi, "her iiyi iyice tanmak" gerekli oldu. Bu maksatla, merkez komitesi, onikinci kongreden birka gn nce, "balca iletmelerimizin ynetici organlarn komnistlerle donatmak imknn partiye salamak ve bylece, devlet aygt zerinde parti nderliini mmkn klmak iin" Uchraspred'i "geniletmeye" karar verdi. Bu suretle Uchraspred, devletin siyasi ya da ekonomik organlan zerinde parti tarafndan gerekletirilen denetimin gzle grlmeyen fakat gl bir merkezi haline geldi. Aynca genel sekreter tarafndan ynetildii iin, hem parti inde hem de devlet iinde Stalin'in otoritesinin kurulmasnda elve rili bir vasta olduu ortaya ku. Stalin'in onikinci kongredeki yorumlan, mekanizmann hangi manivelalarla yrtld hakknda d dnyaya veri len birka ender ipucundan biriydi. Bylece, Lenin'in lmnden nce, politika ile ilgili hereyde ve devlet ynetiminin her dalnda partinin hakimiyeti aka tannm ve iln edil miti. Zirvede politikann nihai kayna olarak partinin stnl yce makam Politbro tarafndan salanmt. dari mekanizmann ileyiinde komiserlikler, i ve Kyl Deneeme Halk Komiserlii'nin ve onun ka nalyla da, parti merkez denetleme komisyonunun denetimine tbiydiler. Alt kademede, parti talimauna ve disiplinine tbi olan parti "gruplan", res mi ya da yar resmi btn organlann almalarna etkin biimde katili55. Stalin, Soneniya, c. V, s.210-13. 56. Uchraspred ile ilgili ilk tutanak Izvestiya Central'nogo Komela Rossiiskoy Kommunistieskoy Parii (BoVevikov), No. 2 2 , S Eyll 1920, s.l2-5'tedir. Uchra spred'in grevleri hakknda ksa bir zet iin bkz. A.g.e., No, 23, 23 Eyll 1920, s.l. 57. A.g.e., No. 28, 5 Mart 1921. s. 13.

214

A N A Y A S A L YAPI

yorlard. stelik, sendikalar ve kooperatifler gibi organlarda, hatta byk snai kurulularda parti, devlet ynetimindeki nderlik ilevinin aynn ye rine getiriyordu. Nasl ki RSFSC'ni (daha sonra da Sovyetler Birlii'ni) meydana getiren cumhuriyeerin ve lkelerin zerklii, her yerde hazr ve nazr olan partinin merkez organlar tarafndan alnan siyasi kararlara bal olularyla ksanm idiyse, tpk bunun gibi, sendika ve kooperatiflerin devletle olan ilikilerindeki bamszlk da par iradesine boyun emeleriyle snrlanmt. Kurumlar ile ilevler arasndaki bu karmak ball dile getiren forml zaman zaman deiiyordu. Lenin'e gre,
Parti, proletaryann n c k e s i m i n i n , deta t a k e n d i s i olmaktadr. B u n c kesim, proletarya diktatrln gibi gerekletirmekledir bir temel olmadan, ve bu diktatrl levlerini gerekletiren sendikalar hkmet

g e r e k l e t i r m e k imknszdr. Onlara bu gereklik, y e n i tipc bir dizi z e l ku r u m k a n a l y l a , yani, S o v y e t l e r k a n a l y l a v e r i l m i t i r . 5 8

1919'da "tek parti diktatrln" eletirenlere sert bir dille cevap vermiti Lenin:
Evet, tek parti diktatrl! D a y a n a m z tek parti diktalrldr ve bu d a y a n a k t a n v a z g e e m e y i z , n k partimiz, btn fabrika v c s a n a y i proletar y a s n n n c l n onlarca yl iinde f e t h e t m i bir paridir. 5 '

Lenin, "tek parti diktatrln" bir bostan korkuluu haline getirenlerle alay ediyor ve "ii snfnn diktatrl, gerekle, 1905'ten beri ya da nceden btn devrimci proletarya le birlemi olan Bolevik Partisi ta rafndan uygulanmaktadr," 6 0 diye ekliyordu. Daha sonra Lenin, snf dik tatrl ile parti diktatrl arasnda bir fark gzetmeye kalkmann "inanlmaz ve iinden klmaz bir dnce karkl" 61 olduunu iddia etti. Parti birka yl bu formlle yetindi. Lenin'in artk yer almad 1923'teki onikinci kongrede Zinovyev, "parti diktatrlnn pratikte gerekle tirilecek fakat sz edilmemesi gereken bir ey olduunu dnen yol dalarla" alay ederek parti diktatrl retisini merkez komitenin dik tatrl olarak gelitirmeye giriti:
Her e y e nderlik eden, gl, k u d r e i l i tek bir m e r k e z komitesine ih t i y a c m z var... M e r k e z k o m i t e s i n i m e r k e z k o m i t e s i y a p a n e y , h e m S o v y e t 58. Lenin, Soinenya, c. XXVI, s 6 4 . Bu metindeki Lenin'in yazlarnda nadir grlen trden bir slup acemilii durumun karkln ele veriyor; Osuesvtiyat (gerekletirmek) fiili, burada, dn saur iinde d n kez kullanlm). 59. A.g.e., c. XXIV, s.423. 60. A.g.e., c. XXIV, s.436. 6 1 . A.g.e., c. XXV, s.188.

PARTI VE DEVLET 215

1er v e sendikalar i i n , h e m d e kooperatifler, i l y r t m e k o m i t e l e r i v e b t n i i snf i i n a y n m e r k e z k o m i e s i o l m a s d r . O n u n nderlik r o l b u n d a n ileri g e l m e k t e d i r ; parti diktatrl de kendi ifadesini bunda bulmakladr 6 1 .

Ve kongre karar, "ii mf diktatrlnn, ancak ynetici ncsnn, yani Komnist Parti'nin diktatrl eklinde gerekleebileceini" bildir di. 6 3 Bununla beraber, Zinovyev'in beceriksizlii, bu sefer bir tepki yaratt. Stalin, kendi payna, partinin devlete el atmasna deil (zaten kaybedilmi bir davayd bu), merkez komitesinin, sekreterlik dahil, partinin etkin organ larna el atmasna kar direnmekle uramak niyetindeydi ve merkez komi tesinin diktatrl retisi pek holanmad bir eydi. 6 4 Kongre'de, "partinin emirler verdii ve ordunun, yani ii snfnn bu emirleri yerine getirdii" tarzndaki grn "tamamen yanl olduunu" ihtiyatl bir dille ifade etti ve parti ile ii snf arasndaki yedi "transmisyon kay" (sendi kalar, kooperatifler, genlik birlikleri, kadn delegeler konferanslar, okul lar, basn ve ordu) benzetmesini 65 uzun uzadya aklad. Bir yl sonra, parti diktatrln bir "samalk" olarak nitelendirmekten ekinmedi ve bunun onikinci kongre kararnda yer almasn bir "hmale" yordu. 6 * Fakat o an iin ortaya atlan forml ne olursa olsun, meselenin esas asla sorgulanmad. SSCB'nde btn kamusal faaliyet ekillerine hayat, yn ve hareket veren Rusya Komnist Partisi (Bolevik) idi ve onun kararlan resmi veya gayri resmi btn kurulular iin balayc nitelikteydi. Her nemli iktidar mcadelesi bundan byle ancak parti iinde cereyan edebilirdi.

6 2 . Dvenadtsayi S"ezd Rossskoy Kommunistieskoy Parii (BoTsevikov) (1923), S.41, 2 0 7 . 6 3 . VKP (B) V Rezolyutsiyak (1941), c. I, s.473. 6 4 . L.Troki*ye gre, (Statin (N.Y., 1946), s.367) onikinci kongre'den hemen sonra Zinovyev, pani iinde sekreterliin nemini azaltmak iin planlar kurmaya balad. 6 5 . Slalin, Soneniya, c. V, s. 198-205. Yaklak yl sonra, Stalin bu fikri biraz deiik bir ekilde gelitirdi: bu kez, proletarya diktatrlnn gereklemesinde be "rehber" ya da "manivela" araclk ediyordu: Sendikalar, Sovyetler, kooperatifler, genlik birlii ve parti (A.g.e., c. VH, s.32-5). 66. A.g.e., c. VI, s.258.

NOTA

LENN N

DEVLET TEORS

Devletin, insann gnahkr yaradlndan kaynaklanan kanlmaz bir er olduu inancnn kkleri Hristiyanlk geleneinde yatmaktadr. Ortaa, kilise iktidar ile siyasi ktidar arasnda bir denge kabul ediyordu: bunlarn her biri kendi alannda egemendi, fakat kilise ikdar daha slnd. Ancak reform hareketinin, Kilise'yi devlete tbi klmas ve modern devletin ortaya kmasyla birlikte laik kanatlan siyasi iktidarn yolsuzluklarna protesto lar ykseldi. Thomas More, topya adl eserinde, ynetimin ktlk lerinin, zel mlkiyet sisteminden kaynaklandn gsteriyor ve devletin, yz yldan fazla bir zaman sonra geni lde kabul edilecek bir tahlilini yapyordu:
B y l e c e , u m a r m , beni b a l a r s n z d i y e b i l i r i m ki, g r d m y a d a b i l d i i m d i e r btn y n e t i m l e r b e n d e s a d e c e u kanaati uyandrmtr: bun larn h e p s i de, l k e y i k a m u yaratna y n e t t i k l e r i n i ileri srerek, g e r e k t e , k e n d i z e l a m a l a r n n p e i n d e n g i d e n ; v e n c e , b u kadaT h a k s z edindikleri her e y i k o r u y a b i l m e k , sonra da, y o k s u l l a r , k e n d i l e r i i i n m m k n o l d u u kadar u c u z a a l t r a b i l m e k v e d i l e d i k l e r i g i b i s m r e b i l m e k i i n k e f e d e bildikleri h e r y o l a bavuran bir z e n g i n l e r t o p l u l u u n u n aldatmacasdr.

Fakat, bu yorum nadir bir sezgi prlts olarak kald ve devlet hakkndaki modern sosyalist gr, ancak 18. yzyldan ibaren ekillenmeye balad. Hristiyan gelenee gre, devlet kanlmaz bir er'di, nk insan ya radltan gnahkrd; Aydnlanma a dnrlerinin doaya besledikleri rasyonel inanca gre, devlet, doaya aykryd ve dolaysyla er'in ta kendi siydi. Bu grn izlerine, zellikle, Morelly ve Rousseau'da da rastlanr, fakat anarizmin ncil'i denebilecek gr ortaya atan, Enquiry Concerning Political Justice adl kitabyla William Godwin oldu. Godwin'e gre mlkiyet, evlilik ve devlet, bn bunlar, doaya ve akla aykryd:
Her e y d e n n c e [diye yazyor] u n u t m a m a m z g e r e k i r ki, y n e l i m bir er'dir; z g r d n c e n i n , i n s a n l n b i r e y s e l b i l i n c i n i n g a s p e d i l m e s i d i r v e

LENtNlN DEVLET TEORS 217

her n e kadar i m d i l i k o n u k a n l m a z bir er olarak kabul e t m e k m e c b u r i y e t i n d e y s e k de, akln v e i n s a n l n dostlar olarak, b u b e l a y a m m k n o l d u u kadar a z k a t l a n m a l v e i n s a n z i h n i g i t g i d e a y d n l a n d n d a n o n u , e l d e n g e l diince zayflatmann aresine bakmalyz.1

Ayn eserin ilerici sayfalarnda Godwin daha da cesareeniyor ve "ynem denen arlatanla son vermeyi" neriyor dpedz. Bu dnemden itibaren belli bah radikal ve sosyalist yazarlarn hepsi Saint-Simon, Robert Owen, Leroux, Fourier, P r o u d h o n devletin ortadan kaldrlarak, bir reticiler ve tketiciler topluluu haline getirilmesi sorunu ile uratlar. Bu fikirlerin, 1840'a gen Alman aydnlan arasnda pek yaygn olan Hegel terminolojisine aktarlmas ii, Marxin ilk radikal yol arkadalanndan bi rine, Moses Hess'e kald. Hess, nanyordu ki, ynetim ekli ne olursa ol sun, devlet varolduka ynetenler ve kleler daima varolacaktr ve bu zk, "bu kutuplamann aru olan devlet, diyalekk bir tarzda kendiliinden orta dan kalkncaya ve topluluun art olan birlemi bir sosyal hayata yerini brakncaya kadar" 2 devam edecektir. Marx, ksa zamanda devletin, yneci snfn kendi kiisel karlarn de vam ettirmesine ve savunmasna yarayan bir ara olduu grne vard. Renanya'daki byk malikne sahiplerine kar kaleme ald ilk yazlarndan birinde "devlet organlarn", genlik dneminin abartmal slubuyla, "orman sahiplerinin karn dinlemeye, gzetmeye, yarglamaya, savunmaya, zaptetmeye ve ynetmeye yarayan kulaklar, gzler, eller ve bacaklar" 3 diye tasvir ediyordu. Modern devletin "varlk nede ni, zel mlkiyetin savunulmasyd"; ve "kendi mlklerini ve karlarn ite ve dta karlkl olarak gvence altna almak iin burjuvalarn zorunlu olarak kabul ettikleri rgtlenme eklnden" 4 baka bir ey deildi. Fakat zel mlkiyet, kapitalist aamasnda, kendi antitezini, yani kendisini orta dan kaldracak olan mlksz proletaryay yaratyordu. Hessin sylemi olduu gibi, devlet bu elikinin, snflar arasndaki bu atmann ifadesi dir. Bu eliki zel mlkiyen ortadan kaldrlmasyla ve proletaryann zafe riyle k i proletarya kendi zaferinden dolay proletarya olmaktan kacaktr zmlenince, toplum snflara blnmeyecek ve artk, devle tin raison d'tr'i kalmayacaktr. Demek ki devlet, kollektivizme bir

1. Godwin, Enquiry Concerning Political Justice (1793), s.380. 2. Einundzwanzig Bogen aus der Schweiz (Zrih, 1843), s.88. 3. Karl Marx-Friedrich Engels: Historisch-Kritische Gesamtausgabe, I e r Teil, c I, Ksm I, s. 287. 4. A.g.e.,c. V, S.52.

218

A N A Y A S A L YAPI

"ikame"dir.s Marx'in bu konudaki grnn ilk kesin ifadesi, 1847'de yaymlanm olan Felsefenin Sefaleli'nde yer alyor: Eski burjuva toplumunun yerine, iti snf, kendi gelimesi boyunca s nflar ve snflar arasndaki kartl yok eden bir toplum kuracaktr; siyasi iktidar burjuva toplumunda snflar arasndaki kartln resmi ifadesi oldu una gre dc artk bu toplumda, siyasi iktidar diye bir ey bulunmayacaktr* Snflar arasndaki farkllklar ortadan kalkm olaca in "sosyal iktidar, siyasi niteliini yitirecektir" diyen ve Marx'in olgunluk dneminin ilk eseri olan Komnist Manifesto da ayn sonulara varyordu. Fakat, bu kitapta Marx'in asl ilgilendii proletaryann "burjuvaziyi devirerek kendi hege monyasn kuraca" ve devletin, "ynetici snf olarak rgtlenmi prole tarya" ile zdeleecei ilk fiili aamayd. Bu grn, drt yl sonra, nl bir sloganla dile getirecekti Marx: "proletarya diktatrl'. Ama bu dik tatrln, "btn snflarn ortadan kaldrlmasna ve snfsz bir topluma doru, bir gei aamasndan"7 baka birey olmadn da ekliyordu. Marx, yirmi yl sonra, Fransa'da t Sava adl nl kitapnda Paris Komnnde proletarya diktatrlnn tamamlanmam fakat tannabilir bir prototipini kefedince, devletin "asalak bir tmr" olduunu yazyor gene ve "artk lzumsuz hale gelen devlet iktidarnn ortadan kaldrlmasndan"8 sz ediyor du; daha sonra Engels bu konuda daha kesin bir yorum yapt: Yeni zgr sosyal artlar iinde yeimi bir kuak, btn bu devlet dknisin frlatp alabilecek hale gelinceye dek, tpk Paris Komn gibi muzaffer proletarya da, bu er'in en klU yanlarn derhal budamak mecburi yetinde kalacaktr.* Aslnda Marx, devlet iktidarnn, snflar arasndaki uzlamaz elikinin gelecein snfsz toplumunda ortadan kalkacak olan bu er'in bir ifade si olduu grnden asla vazgemedi ve vazgeemezdi de. Fakat bu nihai arnacn tasvir edilmesine Marx'in duyduu ilgi, proletarya diktatrlnn kurulmas iin gerekli ilk tedbirlerin tahliline duyduu ilgiden daha azd; ve
5. Karl Marx-Friedrich Engels: Historisch-Kritische Gesamtausgabe, I e r Teil, c. V,

S.64.
6. Ag.e., c. VI. S.227.

7. Marx ve Engels, Soneniya. c. XXV, s. 146: Bu pasaj, Weydemeyer'e yazlm 5 Man 1852 tarihli ozel mektupu yer alyor. Mara 1875'e Gotha Programnn Elejliris nde, kapitalizmden komnizme gei dneminde, devlet, "proletaryann devrimci dik tatrlnden baka bir ey olmayacaktr" (A.g.e , c. XV, s.283) diye yazd ana ka dar, yirmi yddan fazla bir sre bu ifadeyi bir daha kullanmad. Gotha Programnn Eletirisi parti evrelerinde bilinmesine ragmen Mara'n salnda yaymlanmad. 8. Marx ve Engels, Soneniya, c. XIII, Ksm D, s.315-6. 9. A g.e., c. XVI, Ksm D, s.94.

LENNN DEVLET TEORS 219 Marksist devlet retisini btnlkl biimde ortaya koymak Engels'e decekti:
Artk bask altnda tutulacak s o s y a l s n f k a l m a y n c a ; br snfn d i e r bir s n f zerindeki e g e m e n l i i v e b u g n k retim anarisinin s e b e p o l d u u h a y a t m c a d e l e s i ortadan kalknca; bu m c a d e l e n i n yaratt a t m a l a r ve iddet or tadan k a l k n c a ; s m r v e zulm s o n bulacak, b u levi b u g n y e r i n e g e t i r e n d e v l e t iktidarn z o r u n l u klan hibir e y k a l m a y a c a k t r . D e v l e t i n , btn top l u m u n g e r e k t e m s i l c i s i olarak ortaya k a c a ilk icraat r e t i m aralarnn s o s y a l m l k i y e e d n t r l m e s i a y m z a m a n d a o n u n , d e v l e t olarak, s o n b a m s z i c r a a i o l a c a k t r . D e v l e t iktidarnn, s o s y a l i l i k i l e r e m d a h a l e s i g i t g i d e g e r e k s i z o l a c a k v e b u m d a h a l e k e n d i l i i n d e n s o n bulacaktr, i n s a n l a r idare e t m e n i n yerini n e s n e l e r i idare e t m e k v e r e t i m s r e l e r i n i n y n e t i l m e s i alacaktr. D e v l e t "ortadan k a l d r l m a y a c a k " , eriyip gidecektir.10

Birka yd sonra u satrlar yazan gene Engels oldu:

S n f l a r n o r t a d a n k a l k m a s y l a birlikte, d e v l e t m u t l a k a o r t a d a n kalka caktr. r e t i m i reticiler arasnda z g r v e eit bir birlik t e m e l i n d e y e n i d e n d z e n l e y e c e k o l a n t o p l u m , btn d e v l e t a y g t n o z a m a n ait o l a c a y e r e ; e s k i eserler m z e s i n e , krn v e tun baltann y a n n a g n d e r e c e k t i r . 1 1

Marxin ve Engelsin eserlerinde yer alan devlet retisinin byle ifte bir grnm vard. Uzun vadede devleti, er'in ta kendisi, bir elikinin rn ve gelecein komnist dzeninde hibir yere sahip olamayacak bir bask arac diye kabul eden geleneksel sosyalist gr korunuyordu. Ksa vadede, burjuva devlet aygtn devrimci yoldan tahrip eden proletaryann, burjuva toplumun son kalnular yok edilmedii ve snfsz dzen tamamen kurul10. Marx ve Engels, Soinenya, c. XIV, s.284. "insanlarn ynetilmesi" ile "nesnelerin idare edilmesi" arasndaki farkllk, sosyalist dncenin uzun zamandan beri aina olduu bir farkllkt. nsan toplumunun, "pozitif bilimlerde ve sanayide ye lerince ilerledikler sonra, hkmel rejiminden ya da askeri rejimden idari ya da snai re jime geeceini" yazan Saint-Simon tarafndan dile getirilmi bir kavramd bu. (Oeuv res de Sainl-Simon et d'Enfantin, c. XXXVH (1875), s.87). Bu cmleden anariste sonular karlyordu. Bir baka yerde yle yazyordu Saint-Simon: "nsann nesnele ri idare etmesinden yararl egemenlik yoktur, insann insan zerinde kurduu egemen lik, insanla daima zararldu" (A.g.e., c. XX (1869), s.192). 11. Mam ve Engels, Soinenya, c. XVI, Ksm I, s.149. ada bir yazar Marx'in tulumunu Saint Augusline'in tutumuyla kyaslyor: Devlet, ahlk-d bir ilkenin, ben cil snf karnn ifadesi oluyor... Devlet bu civilas diaboli bundan dolay almal, "eriyip silinmeli" ve yerini snfsz ve devletsiz "toplum"a, bir civitas dei'ye brakmaldr, Sain Augusline'in gr le Mars'n gr arasnda sadece u fark vardr: birincisi, idealini ihtiyatla bir baka dnyaya doru itiyor; oysa ikincisi, idea lini nedensel bir gelime yasas gereince, bu dnyaya dayatyor" (H.Kelsen, Sozialis mus und Staat (II. basm, 1923), s.32-3). Marksist felsefenin z, yani onun nedensel olarak, opyadan gereklie, solten'denseine gemesi, bu "farkllkta" yatmakladr.

220 ANAYASAL YAPI madii srece, kendilerine zg geici bir devlet aygtn proletarya dik tatrln yaratmak ihtiyacn duyaca savunulmaktayd. Bylece in sanlar arasnda her trl eitsizliin ortadan kalkaca, devletin aruk mevcut olmayaca, gelecein komnist toplumu ile, burjuva dzeninin son kalntlarnn henz yok edilemedii ve devletin proletarya diktatrl biimini alaca, adna "sosyalizm" ya da "komnizmin lk aamas" denile cek ey arasnda kesin bir ayrm iziliyordu. Bu ayrm, gnn birinde parti retisi bakmndan ok byk nem kazanacakt. Marksist devlet retisinde sonradan yaplan bir inceltme Lenin'i zellik le etkiledi. Devletin zn oluturan, toplumun uzlamaz iki snfa y neticilerle ynetilenlere blnmesiydi. Bakunin'in devrimci gizli "iifak"n yeren Engels, ynetenlerle ynetilenler arasnda bir uurum amakla ve "otoriter devleti" canlandrmakla suluyordu onu.12 Engels, Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni'nde devleti, "toplumun yaratt fakat ken disini toplumun stne yerletiren ve ona gitgide yabanclaan bir kuvvet"13 diye lasvir ediyordu. Bylece, bilinen brokrasi sorunu ortaya atlm olu yordu. Engels'in grne gre, Paris Komn buna bir cevap bulmutu: Birincisi, Paris Komn, ynelimde, adliyede ve halk eiliminde biiiln grevlere, genel oyla seilmi olanlar getirdi ve seilenlerin, semenlerin kararyla, her an azledilebilmelcri hakkn tand. kincisi, en knden en byne dek btn grevlilere iilerin aldklar cretlerin aynn dedi. Engels bu tedbirleri "eski devlet iktidarnn devrilmesi ve onun yerine gerekten demokratik yeni bir iktidarn getirilmesi"14 olarak gryordu. Bu gr, devletin tipik aygt brokrasinin yerini iilerin zynetiminin al masn gerekli gren Lenin'in nl tezinin temelinde yatan grtr. Marx'in lmn takip eden oluz yl boyunca devlet retisi Avrupa ii harekeni birbirine taban tabana zt iki grubaanaristler ve devleti sos yalistler blen mihenk ta oldu. Anariser, devleti reddeden geleneksel sosyalist grten hareket ediyor lard. Bu reddin temeli Marx'inkiyle aynyd; yani devleti, ynetici ve bas kc snfn elindeki bir aygt olarak gryorlard. Yine onunla ayn nihai hedefi devletin yerini, "retim glerinin ve ekonomik hizmeder dzeninin" s almasn gz nnde tutuyorlard. Fakat her trl geici devlet ek lini de reddediyorlard. Bu konuda Lenin, Engels'in bir grn ak taryordu: 12. M a m vr Engels, Sointniya, c. XDJ, Ksm H, s.550-1.
13. A.g.e., c. XVI, Ksm I, s.145. 14. A.g.e., c. XVI, Ksm T, s.93.

15. Bakunin, Oeuvres, c II (1907), s.39.

LENN'N DEVLET TEORS 221

O t o r i t e aleyhtarlar otoriter s i y a s i d e v l e t i n derhal ortadan kaldrl m a s n , h e m d e o n u y a r a t m o l a n artlar ortadan k a l d r l m a d a n n c e k a l d r l m a s n i s t i y o r l a r . S o s y a l d e v r i m i n , ilk icraat olarak, o t o r i t e y e s o n v e r m e s i n i i s tiyorlar. Bu kiiler hi devrim grdler mi a c a b a ? p h e s i z bir d e v r i m , d n l e b i l e c e k e n ooriter e y d i r . ' 6 * *

Otoriteyi reddetmi olmalarndaki tutarllk, anaristleri "proletarya dik tatrlnn amansz dmanlar haline getiriyordu b u sorun Marx ile Bakunn arasndaki atmada kendini gsteriyordu. Anarisderin kaba dog matizmini incelten sendikalisder, gelecein toplum dzeninin, herhangi bir toprak egemenliine dayal bir devletler sistemi zerine deil, sendikalar ve reticiler birlii a zerine na edileceine nanyorlard. En sekin filozo fu tarafndan tanmlanan ekliyle, sendikalizmin amac "kurulu halindeki proletarya rgtlerini, zellikle sendikalar gelitirmek amacyla, devletin ve komnn btn yetkilerini bir bir elinden almak" 1 7 ya da daha ak bir deyile, "devleti ortadan kaldrmak" 1 8 idi. ilk taktikler konusunda, sendika-list hareket, btn siyasi eylem ekillerini reddediyordu. Devlet, iilerin genel bir grev biimini alacak devrimci ekonomik eylemi neticesinde yklacakt; devlee lgili her yapc program, sendikalizmin ierii ve il keleriyle eliiyordu. Bu eilimler Fransa'da ve Marksizm'in asla salam kkler salmad dier Lan lkelerinde egemen oluyordu. te yandan Alman sosyal demokratlar, Marksizm konusunda, bir o ka dar kesin olan ve anaristler ile sendikaliserin grlerine taban tabana zt bir yoruma varyorlard. Devlet iktidarna Prusyallar'a ve Hegel'e zg bir sayg duyarak ve Bakuninin tilmizlerine kar Marksser'e zg bir kmseyi iinde yetimi olan Alman sosyal demokratlar, Bismarckin dirayei politikasna ve devletin, iilerin karlarna hizmet edebileceini iddia eden Lassalle'in cokulu szlerine inanvermilerdi. Ve iki nemli noktada, ka Marksist tutumdan vazgemeye balamlard: "Devletin eri yip gidecei" grn topya olarak kabul ediyorlar ve bylece, devlet hakkndaki geleneksel temel sosyalist gr terkediyorlard; proletarya iin, burjuva devlet aygin devrimci yollardan paralamann ve kendi dev let aygtn proletarya diktatrln kurmann bir zorunluluk olduu konusunda, Marx gibi srar etmek yerine, mevcut devle aygtm ele geirip deitirmenin ve proletaryann amalarna uygun hale getirmenin mmkn olduuna inanyorlard. 1890'larda Eduard Bernstein, burjuva devlee
16. Marx ve Engels, Soinenya, c, XV, s.136-7; Lenin, Soinenya, c. XXI, s.412. 17. G.Sorel, Matriaux d'une thorie du proltariat (1919), s.132. 18. G-Soret, Reflections on Violence (!ng. ev., 1916), s.190.

222

ANAYASAL YAPI

ibirlii yaparak, sosyalizmi bir dizi reformlarla gerekletirmenin lehinde aka saf tutan Alman Sosyal Demokrat Partisi'nin revizyonist kanadnn nderi oldu. Bu harekette yatan g, balangta Ortodoks Marksizm adna mcadele eden Kautsky ve taraftarlarnn, cn sonunda, onlarnkinden farkl olmayan bir tulumu benimsemi olmalarnda kendini gsteriyordu. Marx in devle reddeden gr, Lenin'in deyiiyle, "zaman g e m i bir saflk" diye terkedilmiti; tpk Hristiyanlk bir d e v l e t dini durumuna e r i i n c e . Hristiyanlar'! "devrimci demokratik bir ruha sahip olan ilkel Hris tiyanln btn saflklarn unutmu olmalar"" gibi. B y l e c e , Alman sos yal demokratlar, Marksizm'i hibir zaman kabul etmemi vc Avrupa sosya lizminin devlet aleyhtar grne gnlden balanmam olan sendikalist ve Fabianc ngiliz radikallerinin grne ok yaklayorlard. II. Enternas y o n a l c e Alman ve ingiliz gruplarnn ortak etkisi, 1 9 1 4 Birinci D n y a Sava paak verdii srada Enternasyonal'i paralayacak olan o sosyalizm ve milliyetilik ittifakna yol at. Lenin, en azndan Ekim Devrimi'nc kadar, iki ate arasnda, anarizm gir dab ile devlete tapnma arasnda orta bir yol takip ederek, devlete kar tavrnda tutarl bir Marksist olarak kald. ubat Devrimi'nden Rusya'ya dnne kadar olan d n e m d e isvire'de yazlm Uzaktan Mektuplar'nd kendi tutumunu ibret verici bir berraklkla aklad: Bir devrim iktidarn* ihtiyacmz var, (belli bir gei dnemi in) devlete ihtiyacmz var. Bu nokadaanaristlerden ayrlyoruz. Devrimci Marksisiler ile anaristler arasndaki fark. birincilerin, byk apta vc merkezilemi bir komnist retimden, ikincilerin ise kk apta ve merkezilememi bir retimden yana olmalarndan ileri gelmiyor sadece. Hayr, ynetim otoritesi ve devlet konusunda aramzdaki fark, bizim sosyalizm uruna giritiimiz mcadelede, devletin devrimci biimlerinin devrim amacyla kullanlmasndan yana olmamzdan, anariserin ise, buna kar olmalarndan ibarettir. Devlete htiyacmz var. Fakat bizim meruti monariden, dnyann her hangi bir yerinde burjuvazinin kurmu olduu en demokratik cumhuriyete ka dar varolan devlet tiplerinden hibirine ihtiyacmz yok. Paris Komnnden alnan dersleri ve bunlarn Marx ve Engels t ramdan yaplm tahlillerini tahrif eden ve unutan soysuzlam, eski, ryen sosyalist partilerin 20 oportnistleri ve Kautskyleti e bizim aramzdaki fark budur. 1917 Nisan banda, Rusya'ya dnd srada, kelimelerin zerine basa basa diyordu ki: 19. Lenin, Soneniya, j.398-9. Daha sonraki tarihlerde Rus komnistleri de, Hristiyanlarn ve Alman sosyal d em ok radarnn kapldklar bu eilimden tamamen uzak kalamadlar.
20 A.g.e., c. XX, s.34-5.

LENN'N DEVLET TEORS

223

Marksizm'i anarizmden ayrdeden e y , g e n e l d e devrim d n e m i ve z e l d e , kapilalizmden Marksizm'i. sosyalizme gei dnemi boyunca devletin ve devlel ikti darnn k a n l m a z l m kabul e t m i o l m a s d r . P l e h a n o v , K a u t s k y v e o r a k l a n n n k k burjuva o p o r t n i s t " s o s y a l d e m o k r a t l "ndan a y r d e d e n e y , b u d n e m l e r b o y u n c a s r a d a n bir parlamenter c u m h u r i y e t trnden bir d e v l e t i n d e i l , Paris K o m n ' n e b e n z e r bir d e v l e t i n k a n l m a z o l d u u n u kabul e t m e s i d i r . 2 1

Bununla beraber 1917 yaz sonuna doru, o sralar Finlandiya'da saklanan Lenin, Marksist devlet retisi hakknda temel eserini yazmaya koyul duunda onu en ok, bu sapmalann birincisi deil, ikincisi megul ediyor du. Siyasi eyleme ya da muhtemel bir proletarya dikatrlne kar anarist ve sendikalist tirazlar pek nemsenmiyordu 1 2 ; oysa szde sosyal demokratlarn milli devlete ballklar, devleti reddeden temel sosyalist l keyi terkelmeleri, Avrupa iilerinin enternasyonal dayanmasn par alam ve onlan, kendi lkelerinin ynetici snflarnn hesabna, bu karde kavgasna srklemiti. Bu nedenle Austos-Eyll 1917'de yazd fakat 1918'den nce yaymlanmayan Devlet ve Devrim'de Lenin'in zerinde nemle durduu konu deta tek tarafl bir nitelik tayordu. Proletarya dik tatrln savunmak iin anaristlere kar ileri srd savlar aceleye gelmi birka paragraftan ibaretti: kitabn byk bir ksm, ilkin, devletin snflar arasndaki uzlamaz elikilerin sonucu ve snf egemenliinin bir arac olduunu ve bizzat snflarla birlikte, ayn zamanda onadan kalka can; ikincisi, ilk hedefin burjuva devlet aygtm ele geirmek deil, ak sine onu paralayp yerine nihai olarak snflarn ve devletin ortadan kalk masna yol aacak olan geici bir proletarya diktatrl kurmak olduunu kabul etmeyen bu szde Marksiser'e kar bir hcumdu. Proletarya dik tatrl, burjuva devletinin devrim yoluyla yklmasndan, snfsz ve dev letsiz toplumun nihai kuruluuna kadar sren dnemi, "devletten devletsizlie geii"" birbirine balyordu. Ve bu, baka herhangi bir devlet ekli iin olduu kadar demokrasi iin de doruydu; aksine, "her devlet zgrlk yokluudur ve halka kardr" ve "demokrasi ne kadar tam ise, lzumsuz olaca an o kadar yakndr".* Btn bunlar dorudan doruya Marx ve Engels'in grleriydi ve Devlet
2 1 . A.g.e., c. XX, S.120. 2 2 . Lenin, ada Rusya'da anarizmin "pek etkili olmayn" ksmen, Bolevik ler'in anarizme kar atklar kampanyaya, ksmen de anarizmin 1870 Rusyas'nda kendi boluunu ve gvenilmezliini onaya koymu olmasna yoruyordu (A.g.e., c. XXV. S.180). 23. A.g.e.. c. XXI, s . 4 0 8 . ZA. A.g.e., c. XXI, s.382, 557.

224 ANAYASAL YAPI ve Devrinim en ilgi ekici pasajlar, Lenin'in gei dnemini anlay tarzna k tutan pasajlard. Engels'in szlerini tekrarlayarak, devletin "bir gecede" ortadan kaldrlabileceini zannettikleri iin anaristieri knyordu", gei aamas "btn bir tarihi dnemi" 2 6 kaplayacaku. Gene de bu dnemin ne kadar devam edecei tahmin edilebilirdi; 1918'de, "on yl, belki de biraz daha fazla" diyordu; 1 Mays 1919'da Kzl Meydan'da yapt konumada, "ya otuz-ouz bei gememi dinleyicilerin birounun, bizim iin henz uzak olan komnizmin douunu greceklerini" 2 1 haber veriyordu. Daha sonraki yazlarnda, "dnya tarihinin boyutu gz nnde tutulursa. 10-20 yl erken yada ge olmu, pek bir ey farketmez" 2 * diyordu. Fakat sre soru nundan daha nemli olan ey Lenin'in, Devlet ve Devrim'At devletin "eriyip gidiinin"" hemen balayacan kesinlikle ifade etmesiydi: Marx'a gre, proletaryann ihtiyac olan, yok olma srecine girmi, yani hemen yok olmaya balayacak ve yok olmaktan kurtulamayacak tarzda kurul mu bir devlettir ancak... Proleter devleti zafere ulat andan itibaren yok olmaya yz tutacaktr, nk snf elikilerinin bulunmad br loplumda, devlet gereksizdir ve varl mmkn deildir. 2 ' O tarihte Lenin ne kadar srerse srsn bu ilemin tedrici ve srekli ola cam aka mit ediyordu. Bu teorik grler, Lenin'in devrimden sonra, proletaryann geici dik tatrlnn anayasal yapsyla ilgili tavrn etkiledi. Muzaffer devrim ta rafndan ina edilmi devlet yaps, balangcndan itibaren karlkl anlamazlk tohumlarn ieren farkl grleri tatmin etmek durumundayd. Burjuvazinin son direnilerini ezmek ve ounluun yararna, bir aznl tamamen bask altnda tutmak iin, bu devlet yapsnn salam ve acmasz olmas gerekiyordu; ayn zamanda, kendi yok olu artlarn yaratmal, hatta buna hemen girimeliydi: Bu dnem kanlmaz olarak, ei grlmedik iddette ve kyasya bir snf mcadelesi dnemidir; dolaysyla bu dnemdeki devletin (proleterler ve ge nellikle yoksul kitleler yararna), yepyeni bir tarzda demokratik olmas ve (burjuvaziye kar) yine yepyeni bir tarzda diktatrce davranmas kanlmazdr... Tek br snfn diktatrl, sadece genel olarak her snfl toplum iin deil, burjuvaziyi devirmi olan proletarya iin deil, kapitaliz mi komnizmden, "snfsz toplumdan" ayran btn o tarihi dnem iin de zorunludur.30
* Osm. zmihlal, (.n.) 25. Lenin, Sointniya. c XXI, s.410. 27. A.g.e., c. XXD". s.466; c. XXIV, s.270. 29. Ag.e , c. XXI. s.385, 388.

26. A.g.e.. c. XXI, s.393. 28. A.g.e.. c. XXV, s.199. 30. A.g.e., c. XXI, s.392-3.

LENTNlN DEVLET TEORISt 225 Lenin, devletin eriyip gidiinin gerektirdii, iilerin y a n gnll katlmyla, burjuvazi zerinde amansz bir diktatrlk kurmann gerektir dii iktidar younlamasn birletirmekle ilkesel adan bir zorluk grm yordu. Bu diktatrln amansz bir diktatrlk olacan aka sylyor du. Paris Komn'nn yenilgiye uramasnn sebeplerinden birisi olarak burjuvazinin direniini "kesinkes ezemeyiini" 3 1 gryordu. Proletarya dik tatrl de. dier btn devletlerde olduu gibi, bir zgrlk deil, bask arac olacakt; ancak dier devletlerdeki gibi ounluk zerine deil, uzlamayan bir aznln zerinde kurulan basknn arac. Lenin, bu ese rinde, Engelsin u keskin szlerine iki kez deiniyordu:
Proletarya, d e v l e t e hl ihtiya duyuyorsa bu, z g r l e d e i l , muhalifleri ni bask altna almaya d u y d u u ihtiyac andr; proletarya iin z g r l k t e n s z e t m e n i n m m k n o l d u u gn d e v l e t , d e v l e t olarak varln y i t i r e c e k t i r . 3 3

Ve bizzat Lenin, nkteli bir dille ekliyordu:

D e v l e l varolduka, z g r l k yokur; z g r l k v a r o l u n c a , d e v l e t o l m a y a caktr."

Fakat Lenin'e gre, proletarya diktatrl, her ne kadar baskc olsa da, ounluun aznlk zerindeki diktatrl olmas bakmndan ei grlmedik bir dikatrlkt ve bu da, ona sadece demokratik bir nitelik ver mekle kalmyor 34 ileyiini son derece basietiriyordu:
D n n c r e t l i k l e l e r o u n l u u n u n s m r g e n bir a z n l k z e r i n d e k i basks o kadar k o l a y , basil ve d o a l bit e y d i r ki, klelerin, sertlerin, cretli iilerin isyanlarnn bastrlmasndan ok daha az kan d k l m e s i n e yol a a c a k v e i n s a n l a o k d a h a u c u z a m a l olacaktr. B u diktatrlk, d e m o k r a s i n i n nfusun o kadar b y k bir o u n l u u n a u y g u l a n m a s n a elverir ki. zel bir baskt mekanizmasna d u y u l a n i h t i y a o m d a n k a l k m a y a balar. E l b e t t e ki s m r g e n l e r , o k k a r m a k bir m e k a n i z m a o l m a k s z n , h a l k n h a k k n d a n g e l e b i l e c e k d u r u m d a d e i l d i r l e r . O y s a halk. o k b a s i t bir " m e k a n i z m a " ile, dca " m e k a n i z m a o l m a k s z n " , z e l bi a y g t o l m a k s z n , s a d e c e silahl kit lelerin ( i v e K y l T e m s i l c i l e r i S o v y e t l e r i g i b i ) , basit r g t l e n m e s i y o l u y la smrgenlerin hakkndan gelebilir.35

31. A.g.e., c. XXI, S.398. 32. A.g t.. c. XXI, s.414, 4 3 1 . 33. A.g e., C.XXI, s.436. Lenin'in birok kez kulland nl bir deyie gre devlet, ynetici snfn dier snflan ezmek iin kulland "bir makina ya da sopadr", "zel bir sopadr. bas.ka hibir ey deil" (A.g e., c. XXtV, s.377; c. XXV, s.5). 34. Bylece, proletarya diktatrl, uslun ve imtiyazl bir sekin kitle grne dayanan btn diktatrlk ekillerinden ayrdediliyordu. "Parti diktatrl" terimi bile. her ne kadar bu cmle Lenin taralndan bir kere kullanlm ise de. sonradan bir sapma olarak yerilmiti (Bkz. s,215). 35. A.g.e., . XXI, s.432. Lenin Rousseau'nun Toplum Szlemesindeki zdeyiini,

226

A N A Y A S A L YAPI

Lenin, bildik brokrasi sorununa bu adan yaklayordu. Engels'in deyiiyle, "toplum tarafndan yaratld halde, toplumun stnde yer alan" 3 6 devlet er'i, Lenin'e gre, "devlet iktidarnn organ olarak devlet me murlarnn eritii imtiyazl durumda" 3 7 kendini gsteriyordu. Lenin'in brokrasiyi burjuvaziye zg bir kurum olarak dnd anlalyor. Le nin, daha erken dnemdeki bir eserinde yle yazyordu: "Mutlakyeti ve yan Asyal Rusya'dan kltrl, zgr ve medeni ngiltere'ye kadar her yerde bu kurumun burjuva toplumunun kanlmaz bir organn oluturduunu gryoruz". 38 Brokrasi ve daimi ordu. Devlet ve Devrim'At "merkezi devlet iktidan"nn burjuva dneminin "en niteleyici ki kurumu" diye tasvir edil miti. 3 9 Kapitalizm artlan iinde, parti ve sendika grevlileri bile "soysuzlaarak brokraama, yani kielerden kopmu, onlarn stnde yer alan imtiyazl kiiler haline gelme" 4 0 eilimi gsteriyorlar, diyordu. Petrograd'a dnnden hemen sonra yaymlanan Nisan Tzleri'nde Lenin, "polisin, or dunun ve brokrasinin ortadan kaldn masn" talep ediyordu. 4 1 Devlet ve Devr/m'deyse, vatandalarn kendilerinin ynetici olduklan ilka demok rasisini rnek gsteriyordu:
S o s y a l i s t rejimde, "ilkel" d e m o k r a s i n i n b i r o k z e l l i i , k a n l m a z olarak y e n i d e n canlanacaktr, n k m e d e n i toplumlarn tarihinde, ilk k e z halk kit

lesi s a d e c e o y i l e m i n e v e s e i m l e r e d e i l , fakat ynetime de gn be gn

bamsz olarak katlacaktr. S o s y a l i s t rejimde, herkes srayla y n e l e c e k v e hi kimsenin y n e t m e m e s i n e abucak allacaktr.42

Bu anlayladr ki Lenin, Eyll 1917'de Sovyeer'i, iilerin "dolaysz demokrasisi"nin gerekleebildii yeni bir devlet eklinin vcud bulmas diye selamlyordu:
hatrlam olsa gerek: "ounluun ynetmesi, aznln da ynetilmesi, doa dzeni ne aykndr". , 36. Marx ve Engels, Soneniya, c. XVI, s.145. . 37. Lenin, Soneniya, c XXI, s.378 38. A.g.e., c. II, s.179. 39. A.g.e., c. XXI, s.388. 40. A.g.e., c. XXI, s.451. 41. A.g.e., c. XX, S . 8 8 . 42. A.g.e., c. XXI, s.452. Rousseau'nun, Toptum Szlemesi'nde dolaysz demokra siyi tek gerek demokrasi olarak dndn hatrlatalm ("Br halk kendi temsilcile rini setii andan itibaren artk zgr deildir"), 19. yzyl sosyalistlerinden birounun yabancs olmad bir grt bu. rnein, V.Considrant yle yazyordu: "Halk, hkmranln devredince, bu hkmranlktan feragat etmi olur. Halk kendi kendini ynetmiyordur artk, ynetiliyordur" (La Solution, ou le gouverne ment direct du peuple, s.13). Temsili hkmetin mahzurlann gidermek bakmndan, seimle gelen temsilcilerin herhangi bir anda semenleri tarafndan azledileblmeleri ilkesi, en azndan, Babeufe kadar uzanmakta ve RSFSC anayasasnn 78. maddesinde yer atmaktadr.

LENININ DEVLET TEORS 227

"ktidar S o v y e t l e r ' e " , her trl d e m o k r a t i k g i r i i m i e n g e l l e y e n brokratik aygtn, eski devlet aygtnn kkten deitirilmesi; bu aygtn yklarak ye rini y e n i halk, g e r e k l e n d e m o k r a i k aygtn, y a n i S o v y e l l e r a y g t n n , ya n i halkn, iilerin, askerlerin v e k y l l e r i n rgtl v e s i l a h l o u n l u u n u n almas; h a l k n o u n l u u n a s a d e c e t e m s i l c i l e r i n i n s e i m i n d e d e i l , fakat d e v l e t y n e t i m i n d e , reformlarn v e s o s y a l d e i i k l i k l e r i n u y g u l a n m a s n d a k e n d i bana v e b a m s z olarak hareket e t m e i m k n n n v e r i l m e s i d e m e k t i r . 4 3

Lenin, Ekim Devrimi'nden birka gn sonra, "Halk'a" yapt ary bu dnceyle kaleme ald:
i yoldalarl D e v l e l ' i i m d i bizzat siz y n e t m e k t e s i n i z , bunu u n u t m a y n . Sizler kendiniz birlik olmazsanz ve devletin btn ilerini kendiniz bundan ynetmezseniz k i m s e s i z e yardm e t m e y e c e k t i r . Sizin Sovyetleri'niz,

b y l e t a m y e t k i y l e d o n a t l m d e v l e l organlardr, karar organlardr. 4 4

Brokrasinin burjuva toplumunun zgl bir rn olduu varsaylrsa, bur juva toplumunun yklyla birlikte ortadan kalkacan dnmek hi de garip deildi. Ayn ilkeler ekonomik ilerin, retimin ve datmn idaresine de uygu lanyordu. Lenin, bu mesele hakkndaki grn Eyll 1917'de yazlm olan Bolevikler Devlet ktidarn Alkoyacaklar m? adl brornde aklamt ilk defa. Bask arac olarak devletin yan sra, "modem devlette, bankalara, kartellere sk skya bal olan ve muazzam bir muhasebe ve kayt ilemiyle uraan bir aygt da mevcuttur". Bu aygt "nesnelerin ynetimi" kategorisine dahildi; ne tahrip edilebilirdi ne de tahrip edilmesi gerekirdi, nk sosyalist dzenin candaman olan aygtn nemli bir ksmn oluturuyordu. "Byk bankalar olmakszn sosyalizm gerek leemezdi" Bu ilerde daha nce alm elemanlar kullanmakla ya da pro leter devlette gerekli olacak ok daha fazla sayda elemann byk bir ksmn bunlar arasndan semekte hibir glk ekilmeyecekti, "nk kapitalizm hesap ve kontrol ilemlerini basitletirmi ve bunlar, okuma yazma bilen herkesin anlayabilecei kadar kolaylatrmt". 4 ' Lenin, Dev let ve Devrim'de bu inancn srarla belirtiyor ve bunun, devletin beklenen yok olu srecine bal olduunu cokun bir dille anlatyordu:
B y l e c e , herkes y n e t m e s i n i r e n i n c e v e s o s y a l l e m i r e t i m i k i m s e y e baml olmakszn btn fiilen halk ynelince; tarafndan asalaklar, yaplan bu zengin ocuklarn, do landrclar v e "kapitalist g e l e n e i n d i e r s a v u n u c u l a r n " b a m s z olarak denetleyince, denetimden kurtulmak

43. Lein, Soinenya, c. XXL s.143-4. 45. A.g.e., c. XXI, s.260-1.

44. A.g.e., c. XXII, s.55.

228

A N A Y A S A L YAPI

i n a n l m a y a c a k k a d a r g v e s o n d e r e c e ender rastlanan bir e y o l a c a k v e mu hakkak, derhal ve o kadar sert bir e k i l d e c e z a l a n d r l a c a k t r ki (nk silahl i i l e r h a y a t n n e d e m e k o l d u u n u bilirleT, onlar r o m a n t i k aydnlar deildir v e kendilerine o y u n o y n a n m a s n a zin v e r m e y e c e k l e r d i r ) , h e r nsan toplumu n u n basit alkanlk fakat t e m e l haline kurallarna u y m a k zorunluluu o k k s a z a m a n d a bir gelecektir.46

Devrim arifesinde Lenin tarafndan dile getirilen bu grleri, bizzat dev rim tecrbesi ne lde deiiklie uratmtr? Devrimin ilk sonucu, sos yalizme geiin hemen gerekleebilecei nancn pekitirmek oldu. Lenin, 1921'de geriye doru bir gz attnda 1917-1918 k boyunca, Bolevik nderlerin istisnasz hepsinin, "sosyalizmin inasna hemen geilecei ko nusunda, belki her zaman aka ifade edilmemi olan fakat kesin diye kabul edilen nvarsaymalannn etkisinde kaldklarn" 47 itiraf ediyordu. Fakat tablo ksa zamanda kkten deiti. K boyunca idari ve ekonomik aygtn ritminde tehlikeli bir d oldu. Devrim iin tehlike, rgtl bir direniten deil, btn bir otoritenin kmesinden ileri geliyordu. Devlet ve Devrim'de "burjuva devlet aygtn paralamak" iin yaplan ar, gncel liini arlk adamakll yitirmi grnyordu; devrim programnn bu ksm btn beklentilerin tesinde gereklemiti. Mesele, tahrip edilmi olan eyin yerinene koymak gerektiiydi. I918'in Nisam'ndaLenin Buharn'e, "eski devleti ykma gerei dnn meselesiydi"; imdi zorunlu olan ey, "komnn devletini kurmaktr" 4 * demiti. Lenin ok nceden sosyalizme geiin iki artn ortaya koymutu; kylln destei ve bir Avrupa dev riminin destei. Bu artlarn gerekleecei umudu, Lenin'in iyimserliinin temel noktasyd. Ama bu umut krlmt. erde kyllk, devrimi kendi lerine toprak veren bir iktidar olarak grp desteklemiti. Ama bir kez top rak verildikten ve imdi devrimci rejimin kyllkten temel talebinin, kar ln doru drst verecee benzemedii yiyecek malzemesini kentlere iletmesi olduu anlaldktan sonra kyllk somurtkan bir direnie ge mi, hatla ehirlerdeki iilerden bir blmn kendileriyle birlikte pasif di46. Lenin, Soneniya, c. XXI, s.441. Ekonomik ynetimin basitlii hakkndaki grn uzun bir gelenei vard ve kkenleri 18. yzyd doac okula kadar uzanyordu; Morelly La Code de la nalure'de (der. .Dollans, 1910, 5.39) bunu "basit bir hesap ve bileim ilemi ve dolaysyla, ok mkemmel bir dzen"; Buonaroui ise. Conspiration pour l'galit, dite de Babeuf de (1828), c. I, s.214, "en doru ve en dzgn leyen bir dzen halinde geliebilecek bir hesap ilemi" olarak dnyordu. Bankalarn oynad roln nemt, Saint-Simon'un en sevdii fikirlerden biridir; onun grlerinin Sovyet rejiminin ekonomi politii zerindeki etkisi ikinci ciltte ele alnacaktr. 47. Lenin, Soneniya, c. XXVD, s.60. 48. A.g.e., c. XXII, s.488.

LENININ DEVLET TEORS

229

renie ekmiti. Darda, Avrupa proletaryas, emperyalist hkmetlerin onlar hl kanl savalara srklemesine izin veriyor ve devrimin ilk soluk belirtileri, bu zaman iinde bir trl olgunlamyordu. Bylece, yeni rejim, kendini lke iinde tamamen kaytsz ve bazen dman bir kyl kitlesinin ortasnda, tecrit edilmi ("geni br ounluun" deil, kararl bir aznln diktatrl) ve kendi arasnda geici blnmlne ramen, Bolevizm'e dmanlkta birlemi bir kapitalist dnya ile evrilmi buldu. Le nin, bu hayal krklklarn asla aka itiraf etmedi, hatta belki kendi ken dine bile itiraf etmedi. Ama Devlet ve Devrim'de yer alan teori ile, rejimin ilk yllarna ilikin uygulama arasndaki ak elikilerin sebebi bu hayal krklklaryd. Lenin, eski devlet aygtnn tahrip edildii ve yeni sosyalist dzeni ina etmek iin gerekli artlarn henz olgunlamad bir durumla karlamt. ite Lenin, Mart 1918de, yedinci parti kongresinde ilk uyarsn bu artlar altnda yapt. Buharin'in, gzden geirilmi parti programnda, "devletin varolmad gelimi bir sosyalist dzen" tasvirinin yer almas ge rektii yolundaki nerisine, zamansz diye tiraz etti: u anda, kesinlikle devletten yanayz; sosyalizmin, devletin varolmaya ca, gelimi modelinin bir tasviri yaplmak istenirse, "herkesten ye teneine, herkese htiyacna gre" ilkesinin gereklemesinden baka bir ey dnemeyiz imdilik. Ama henz bu aamadan uzaktayz... Bu aamaya, sos yalizme eritiimiz zaman ulaacaz. Daha ilerde yle diyordu: Devlet ne zaman son bulmaya balayacaktr? "Bakn, devletimiz nasl son buluyor" diyebilmemiz iin en azndan iki kongre daha yapmamz gerek. imdi henz ok erken. Devletin son bulduunu nceden iln etmek, tarihi 45 perspektifi zorlamak olur. Aradan ksa bir zaman getikten sonra Lenin, "kapitalizm ile komnizm arasnda bir gei dnemi bulunduuna", "snflar bir anda ortadan kaldrmann imknsz olduuna" ve "snflatn devam ettiine, btn bir proletarya diktatrl dnemi boyunca da devam edeceine" 5 0 bir kez daha iaret etti. Devlet ve Devrim'in yazan Lenin, devletin gelecekte son bula can belirtmiti ve Ocak 1919'da, "imdi bile", Sovyet iktidan rgtnn, "btn bir iktidann, btn bir devletin tamamen ortadan kalkmasna doru bir geii aka gsterdiine"' 1 inanyordu. Ama 1918-1922 yllarnn Le49. A.g.e.. c. XXII. s.364-5. 5 1 . A.g.e., c. XXII. s.215. 50. A.g.e., c. XXIV, s.507, 5 1 3 .

2 3 0 ANAYASAL YAPI nin'i, bir gei dnemi olan proletarya diktatrlnde devleti glendir menin kanlmazln vurguluyordu. Az deitirdiinin en ak belirtisi, brokrasiye kar tutumunun sey rinde grlyordu. Devlet ve Devrim'in bir yerinde umutlarnn, kendisini nasl bir sulamaya maruz brakabileceinin bilincinde olduunu gs termiti: Brokrasiyi her yerde, birdenbire ve tamamen ortadan kaldrmak sz konu su olamaz. Bir topyadr bu. Fakat, eski brokratik aygt derhal paralayp brokrasinin her trlsnn tedricen ortadan kaldrlmasn salayacak yeni bir aygtn inasna vakit geirmeksizin balamak, bu br topya deildir; Komnn tecrbesidir bu, devrimci proletaryann acil, ilk grevidir. 52 Daha Ekim Devrimi'nden nce Lenin, "kapitalistleri" alp "onlar devlet rgtnn yeni ats iinde almaya zorlamann... yeni devletin hizme tine komann" 5 3 zorunlu olduunu yazmt. Sonraki yl i sava d n e m i boyunca, devlet ynetiminde verimlilii artrmak iin giriilen mcadele, sanayi zerinde ii denetiminin baarl olmay ve savatan ekonomik rgtlenmeye kadar btn alanlarda idari mekanizmann ileyii iin burjuva uzmanlarn teknik kapasitelerinin gerekli olduunun ortaya kmas, Lenin'i geriye ark ettirdi ve devlet ilerinin, bo zamanlarnda iiler tarafndan ynetilmesi hakkndaki grnden vazgeirdi. 1921'in banda, N E F i n balamasnn arifesinde Lenin, eski tutumunu aka red dettiini gsteren bir dil kullanyordu: Her ii, devlet ynetmesini bilebilir mi? Tecrbeli insanlar bunun bir ma sal olduunu bilirler... Sendikalar bir komnizm ve ynetim okuludur... iler bu okula devam edince ok ey renecekler, fakat ilerleme yava ola caktr... Ynetime ka i katlmaktadr? Btn Rusya'da topu topu birka bin. 5 4 Lenin'in de itiraf ettii gibi bu ikilem Bolevikleri, eski devlet aygtn kklerine, dallarna varncaya dek tahrip edecekleri yerde, "bir ksm bi linli, dierleriyse bilinsiz olarak bize kar alan arlk ve burjuva top lumu kalnts yzbinlerce eski devlet memurunu" 5 5 kullanmak mecburiye tinde brakmt. Bu glkler karsnda Lenin, her zamankinden daha byk bir inatla, ilk panzehirine demokrasiyi gerekletirmenin ve brokrasiye kar koy mann tek aresi olarak, taban kitlenin devlet ynetimine katlmasna
52. Lenin, Soneniya. c. XXI, s.402. 54. A.g.e.. c. XXVI, s.103. 5 3 . A.g.e., c. XXI, s.263. 55. A.g.e., c. XXVII, s.353.

LENlNlN DEVLET TEORS 231 dnyordu. Bu sre umut ettiinden daha yava olacakt, ama gene de zo runlu bir sreti. Sovyet devlet rglnn gelimesi, [diye yazyordu Nisan 1918'de] her Sovyet yesinin Sovyet toplantlarna katlmann yan sra, devlet ynetiminde srekli almakla ykml tutulmasndan ve dolaysyla btn nfusu gitgide hem Sovyet rgtne kalmaya... hem de devlet ynetiminde sorumlu bir grev almaya tevik etmekten ibaret olmaldr. 56 Lenin'in hayaunn son iki ya da ylnda brokrasiye kar mcadele kam panyas, sadece yneci Lenin iin deil, ayn zamanda siyasi dnr Le nin iin de byk bir nem kazand. Bu, devlet iktidarna kar Devlet ve Devrim'de teorik aklamasn yapt mcadelenin pratikteki ifadesiydi. Devlen ortadan kalk fiilen nasl gerekleecektir sorusuna, pratik bir ce vap oluturuyordu. Devletin ortadan kalkmas fiilen ancak her vatanda, ynetimde kendine den ii yapmak stedii ve yapabildii an gerekleebilirdi; "insanlar ynetmenin" yerini, "nesneleri ynetmek" alnca bu i ok kolaylaacakt... 1919 parti programna gre: Brokrasiye kar en kararl mcadeleyi veren Rusya Komnist Partisi, bu illetten tamamen kurtulmak iin, aadaki tedbirleri gerekli grmektedir: (1) her Sovyet yesine, devlet ynetiminde belirli bir grev almasn an komak; (2) bu grevleri tedricen, btn ynetim kollarn kapsayabilmesi iin, sistemli olarak deitirmek; (3) emeki halktan herkesin, tedricen devlet ynetiminde bireysel olarak grev alabilmesini salamak. Paris Komn tarafndan izilmi yolda ileri bir adm tekil edecek olan btn bu tedbirlerin taslamam ve herkese uygulanmas ve iilerin kltr dzeylerinin ykseltilmesinin yan sra, idari grevlerin basitletirilmesi, devlet iktidarnn ortadan kaldrlmasna yol aacaktr. 51 Demek ki, iktidar tecrbesinin, Lenin'in devlet felsefesinde kkl bir deiiklie sebep olduunu sanmak byk bir hatadr. Marksist retiye gre, devletin tedricen ortadan kalkmas, snflarn ortadan kalkmasna, ekonomik planlamaya ve ekonomik refaha dayanan sosyalist bir dzenin nasna balyd; bu da, belirli bir anda belirli bir yerde ampirik olarak be lirlenecek artlarn gereklemesine balyd. Teorinin kendisi, takip edile cek hareket hatt ve yakn gelecee ilikin beklentiler konusunda hibir ke sin esasa dayanmyordu. Lenin bu dnm srecinin ritmini yanl hesap ladn, kendi kendisiyle elikiye dmeksizin ya da teorisini gzden 56. A.g.e., c. XXn. s.465. 57. VKP (B) v Rezolyulsiyak (1941), c. I, s.286.

2 3 2 ANAYASAL YAPI drmeksizin, pekl kabul edebilirdi. Bununla beraber, Lenin'in devlet te orisinin, tarihi srecin son derece gereki ve greceli bir tahlili ile, nihai hedefe ilikin son derece mutlak br inanc birbiriyle badatran Marksist grn ikili niteliini yanst ve her ikisi arasndaki boluu nedensel bir gelime zinciriyle kapatmaya alt da doruydu. Gerekliin topya'ya, grece'nin mutlak'a, snflar arasndaki srekli atmann snfsz topluma ve devlet iktidarnn acmasz kullanmnn da devletsiz topluma dnmesi Marx ve Lenin'in inandklar eyin zyd. Bu inanta buluna bilecek tutarszlk, temelinde yayordu; ou zaman yapld gibi devlet konusundaki tavrnn ayrntlarnda tutarl olmad iin Lenin'i knamann hibir gerekesi yoktur. Bazen ileri srld gibi, bu teorinin insann tabiatnda kkl bir deiiklie nanmay gerektirdii de sylenemez. Farkl karlarn birbiriyle badatn ne sren liberal re insan tabiatnn deieceini deil, ak sine insandaki doal bencilliin kendini, toplumun karlarna hizmet et meye elverili artlar iinde bulacan savunuyordu. Devletin tedricen orta dan kalkacan iddia eden reti ile en byk benzerlik gsteren siyasi reti budur; nitekim Marx'a, Engels'e ve Lenin'e yneltilen topyaclk sulamalarndan son yllarda Adam Smith de kurtulamamtr. Bu iki reli, ekonomik bakmdan gerekli ekilde rgdenmi toplumda, insanlar ortak refah iin birlikte almay doal karladklar nispette, devletin lzumsuz hale geleceini varsayyordu. Deiecek olan insann tabiatndan ziyade, insan tabiatnn serpilip geliecei ortamd. Bu anlamda, her ki reti de siyasi ideoloji ve davran styapsn belirleyen ekonomik bir dzene inanmak asndan tam bir tutarllk indedir.

KISIM III

DAILMA

VE YENDEN

BRLEME

BLM X

POLTKA, RET, AYGIT

(a) Politikann Anahatlar Byk Rus imparatorluu, Bolevikler'in eline getii sradai kark lklarn ve savata yenik dmenin s o n u c u hzl bir paralanma sre cinden geiyordu. Devrimin ilk etkisi bu sreci hzlandrmak oldu. Birka hafta boyunca, Petrograd'n otoritesi, kuzey ve orta Rusya'daki byk ehirlerden teye gemedi. lk iki ay, Sovyet iktidar, Ukrayna zerinden gneye ve douda Sibirya'ya doru yaylmaya koyuldu. Fakat henz balam olan bu toparlanma ksa zamanda kesintiye urad. Mart 1918 Brest-Litovsk anlamas, Sovyet Hkmeti'nin kendiliinden bamszlk tanm olduu eski arlk topraklarnn Batdaki uzantlarndan bir ksmn budamakla kalmad, ayn zamanda Rusya topraklarnn nemli bir ksmn da budad. 1918 yaz, hem i savan, hem de Alman yenilgisinden ok sonra da devam eden, iki yldan fazla bir sre lkeyi silah zoruyla birok rakip otoriteye blen ingiliz, Fransz, Japon ve Amerikan mdahalesinin balangc oldu. 1918'in sonunda, Rusya Sosyalist Federatif Sovyetler Cumhuriyeti, aa yukar, Korkun van'm fetihlerinden nceki ortaa Moskovas'nm snrlar iine ekilmiti; rejimin ayakta kalabileceine pek az kii hatta Bolevikler'in bile pek a z nanyordu. Bununla beraber drt yd sonra, eski arlk imparatorluunun eitli birimleri, birka hari, bir kez daha Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii iinde toplanmt ve yeni kurulmu olan bu birliin, en azndan eski imparatorluk kadar salam olduu ortaya kacakt. Karanlk geen 1918 ve 1919 yllarnda kimsenin tahmin edemeyecei bu sonu yapc devlet adam Lenin'in dehasnn parlak bir zaferiydi. Rus mparatorluu'nu meydana getirmi olan ve birka yerinden budanarak Sovyetler Birlii'ni oluturacak olan Avrupa ve Asya'dak usuz bu caksz topraklarda dil ve rk bakmndan son derece eitli bir nfus yayordu. Corafyaclada dil bilginleri bu topraklar zerinde birbirinden u

2 3 6 DAILMA VE YENDEN B R L E M E y a d a bu lde farkl yaklak 200 halk y a d a dil kefettiler.1 1897 nfus saymnda Byk Ruslar, toplam nfusun sadece %43'n otasiuruyottardj. Devrimden sonra, Rus olmayan bat illerinin ayrlmas, nfusun geri kalan ksm iinde Byk Ruslar'a bir para ounluk salad; yaklak 75 mil yondular, yani ortalama 140 milyonu bulan nfusun %52'sini meydana ge tiriyorlard. 2 Nfus bakmndan hemen sonra gelen gruplar; 30 milyon Uk raynal (ya da Kk Rus) ile 4,5 milyon Beyaz Rus rk, dil ve duygu bakmndan Byk Ruslar'a ok yakndlar. Byk bir doal birlik iinde olan bu Slav grup tm Rusya'da 140 milyon nfusun 110 milyonunu oluturuyordu. Slav olmayan 30 milyon nfus inde en ufak bir rk, dil ve siyaset birlii yoktu. lerinde en nemli olan zbeklerin nfusu bile sa dece 5 milyondu; Slav olmayan 8-10 milyonluk bir nfus da hl airet ya da gebe hayat yayordu. Bu halklar topluluu, "Btn Ruslarn a n " etrafnda merkezilemi askeri ve brokratik bir kast tarafndan ynetilmiti. Rus olmayan baz un surlar, zellikle Letonya ve Estonya'daki Alman toprak sahipleriyle, Po lonya, Litvanya, Beyaz Rusya ve Ukrayna'nn Polonyal toprak sahipleri bu kasta kolayca kabul edilmiti; fakat kabul edilmelerinin art Rus dilini kul lanmalar, Rus gelenek ve greneklerini benimsemeleriydi. darenin, brokratik aygtn bymesinden dolay ikinlemi olan alt kademeleri, memurlarn Rus kk burjuvazisinden ya da benzer artlar iinde Rus olmayan unsurlardan deviri yordu; farkl bir dzeyde de yerli hanlar, beyler ya da mollalar. arlk dominyonlarnn daha ilkel mslman halklar zerinde kurulmu dolayl bir otoritenin yrtcsyd. Bylece, baml halklar iinde milli hareketlere yn verebilecek olan gruplar idari aygtla kaynama eilimi gsteriyorlar ve bunun salad az ok imtiyazl duruma eriiyorlard. 1905 tecrbesinin gsterdii gibi, bu gruplarn byk bir ksm, kendi ii ve kyllerinin devrimci iddetinden rktkleri iin mili tan bir milliyetilie soyunmaya ekmiyorlard. Bu gruplarn kendi ii ve kyllerine kar en gvenilir koruyucu, arlk iktidaryd; Rus pazar da ekonomik refahlarnn temelini oluturuyordu. Bundan dolay baml halk lar adma 1917'den nce ileri srlen talepler, ok lml bir zerkliin tesine pek gemiyordu. Devrim hem ortak kar gereini, hem de birlik
1. 1926 saymna gre her grubun saysn l y n ayn gsteren tam bir dkm F Lotmes tarafndan y p t k n s t H ' . The Popu! ol ipi) Of Tne 5eiel Union (League ei Va lions (Milletler C e m i y d i ) Cenevre, 1946, tablo 23, s.55-61). 2. Bu tahminler, 1921'de Stalin tarafndan yaplmtr (Stalin, Soneniya, c. V, s . 1 1 4 ) . Nfusun 147 milyonu bulduu 1926 saym bu rakamlar g e n i ; lde doruluyor.

POLTKA, GRET. AYGT 2 3 7 simgelerini yktktan sonradr ki, btn sosyal yap kt. 1917 olaylarnn nedeni, evre blgelerin merkezden, bile isteye aynlmalanndan ziyade, mer kezin paralanmasyd; "paralarn ayrlmas deil, eski Rusya'nn kmesiydi". 3 Eer elverili doal bir faktr varolmasayd, Bolevikler arlk mparatorluu'nun her biri bir yere dalm paralarm biraraya getirme grevinin stesinden gelemezlerdi. Balangta dalmay kolaylatrm olan rk ve dil farkllklar, halk kuleleri zerinde bir mknats etkisi yaraan Byk Rusluk'un geni lde ar basmasyla giderilmiti. Habsburg impara torluunun paralanmas kanlmaz bir hale gelmiken, 1917'den sonra Romanov dominyonlarnn paralann durdurmak ve sonunda sreci ter sine evirmek bu durum sayesinde mmkn olmutu. Rusya'nn dutumu, birok bakmdan, kuzey Almanya'nn durumuna daha ok benziyordu. Byk Ruslar, Prusya'nn Alman Konfederasyonu'ndaki ar merkeziyeti basksnn aynsn, Ukraynallar ve Beyaz Ruslar zerinde kurmulard. Tpk Bavycrallar gibi baz Ukraynallar da daha gl ve din soyda larnn stnlne ierliyorlard belki, fakat ayrlk hareket iinde kendi varlklarn uzun sre fiilen kabul ettirebilecek kadar gl, ya da birlemi deillerdi. Bundan dolay, birleme sreci iinde ilk aama, nfusun yak lak bete drdn oluturan Slav halk birbirine kaynatrma aamasyd. Bir kere birletiler mi, Slav olmayan, dank ve ok daha az gelimi halklar zerinde dayanlmaz bir ekim gcne sahip olacaklard. Snai ve ticari gcn Byk Ruslarin elinde younlamas, bu birletirme abalarn sosyal ve ekonomik bakmdan pekitirip destekliyordu. Tm lkenin ekonomik hayatna hkim olan sanayi merkezleri Byk Rusya'nn merkezindeydi ya da Byk Rusya'nn "yabanc" topraklardaki deri karakol larn oluiuruyorlard.
3. V.Stankevi, Sud'bi Narodov Rossi (Bertin 1921) s.16. Slav halklarn "anarisi" eilimleri ve onlan birer devlel olmaya itecek gl bir iktidara duyulan ihiya, Rus tarihilerin gzde temalarndan biri olmutur. Gorki'nin Tolstoy ile ilgi li anlannn unl bir pasajnda bu cma islenir: "Tolstoy 'anarizm'i denen ey aslnda v e esas itibariyle, biz SU via cm hakikaten milli bir zellik s.yt devlet aleyhtarlmz ve ok eski zamanlardan beri benliimize ilemi olan gebeler gibi babo dolama arzumuzu dile getirmektedir... Her zaman en az direnme izgisinde birbirimizden kopuyoruz, bunun tehlikeli olduunu gryoruz, fakat gene de birbirimizden hep uzaklayoruz v e namuslu vatandalarn akn baklar arasnda Vryagiar'n, Tatrlar'n, Ballkl A imanlar'ur ve dier jandann aklarn bir likleri taralndan adeta lesadfen mekanik olarak kurulmu bir devletin, "Rusya'nn ta rihi denen ey, hamambceklerinn ordan oraya dolar alandr" (M.Gorki, Reminis cences of Tolstoy, Chekhov and Andreev (Ing. ev., 1934, s.47).

238 DAILMA VE YENDEN BRLEME Derken bir baka faktr eklendi bu labloya. Eski mparatorluun dank blgelerini birletirmenin pratikteki kanlmazlnn geni lde kabul edilmesi, Rus vatanseverliinin yeniden canlanyla ayn zamana rasad ve Bolevik politikay garip ve beklenmedik bir ekilde glendirdi. Devri min yol at anari, an ayrlk talebi kamlamt; ancak ksa srede bu talebin sadece yabanc ordular ve yabanc parayla desteklenebilecei or taya kt, yle ki Petrograd ve Moskova'ya baml olmay gururlarna ye diremeyenler, Almanya'nn, tilaf Dcvletleri'nin ya da her ikisinin birden uydular ve uaklar haline geliyorlard. Ukrayna'nn, Transkafkasya'nm ve hatta Baltk kylarnn tarihi byleydi. Hem Byk Britanya'nn hem de Ja ponya'nn gsz bir Rusya istediklerinden phelen ldii iin, burjuva milliyetiliinin yabanc lkelerin emrinde ve onlarn karlarna hizmet eden bir ara olarak Rusya'y blmek iin kullanld grn reddetmek zorlam. Rusya'nn birliini salamaya uraan "beyaz" generaller bile, yabanclarn maas diye damgalanmaktan kurulamyorlard. Onlar da ye nilginin acsyla kendilerini desteklemi olan yabanclara srt evirdiler. Bu konudaki locus classicus, yenilgiden bir gn nce Kolak'n, yannda alkoyduu milli altn rezervi ile ilgili bir tartmada syledikleridir: "Altnlar Iilaf Devletleri'ne vermektense, Boleviklere brakmay yele rim "\ zellikle 1920 Polonya savandan sonra Bolevikler'in Rus mi rasnn savun uulan ve yeniden birleen Rusya'nn mimarlar olduklan geni lde kabul edildi. Bununla birlikte, merkeziletirme ynndeki bu faktrler, birleme srecini balatmay kendiliklerinden salamaya yeterli deildi. Slavlar, zellikle Byk Ruslar, dank blgelerin evresinde toplanabilecei vaz geilmez bir merkezdi. Fakat iin en ilgin yan, bu faktrlerin merkezde olduu kadar evre blgelerde de bu kadar byk lde hissedilmesiydi. 1918'de, eski baml halklarda eski sadakat kalmam gibiydi. Milli yetilik dalgas ykseliyordu. Ama Lenin, milliyetiliin devrimci yanlann oktan farkctmiti ve en salam hareketin, seli karlamak ve belirli bir yne sevketmek olacan dnmt. sava bu tezi parlak bir ekilde dorulad. Ayrlma hakknn kaytsz artsz tannm olmas sadece Sovyet rejiminin azgn bir milliyetilik selini nlemesini salamakla kal mad baka hi bir ey bunu gerekletiremezdi fakat, rejimin itibarn, baml milliyetlere hibir ayrcalk tanmayan arlarn Pan-Rusya ge leneine gre yetimi "beyaz" generallerin itibarndan ok daha stn kld; Ruslar ya da Byk Ruslar dnda kalan unsurlarn hkim olduu, i
4. G.K.Gus, Sihir' Soyuz/tiki Kolak (Pekin, 1921), c II. s.332.

POLTKA. RET, AYGIT 239 savan kesin muharebelerinin verildii snr blgelerinde bu faktr, Sovyet davas lehinde son derece byk bir rol oynad. Unutmayalm ki (diyordu Stalin, allmadk bir hararetle ve cokuyla] Kolak'm, Denkn'in, Wrangel ve Yudeni'in ardnda szde "yabanclar" bulunmasayd; Rus proletaryasna besledikleri sessiz duygudalktan lr bu generallerin kuyusunu kazan eskinin ezilen halklar olmasayd ve yoldalar bu sessiz duygudalk bizim glenmemizi salayan, kimsenin gp iitmedii fakat her eyin kaderini belirleyen zel bir faktrdr bu general lerin bir tekini bile yenemezdik. Biz onlarn zerine yrrken birlikleri arka saflardan kmeye balad. Niin byle oldu? nk bu generaller, Kazaklar arasnda "smrgeci" bir unsura yaslanyorlard; ezilen halklarda, lerde gene bir bask rejiminde yaayacaklar izlenimini uyandryorlard ve ezilen halk lar kendileri iin kurtulu bayram ykseltmekte olduumuzu grerek bize gelmek ve kollarn bize doru uzatmak zorunda kaldlar.5 te yandan, Bolevikler'in programnda milliyetilik ile eski Rus impa ratorluunun byk blmnde yeni bir toprak datm anlamna gelen sosyal reformun badatrlm olmas ok nemli bir kozdu. Bu durum, milliyetilikleri zellikle ekonomik ve sosyal yaknmalardan ibaret olan kyllerin, eski dzeni yeniden kurmay amalayan devrim aleyhtar giriimlere kar ("Rus" anlamna gelse de) Bolevik nderliin saflarna katlmalarn salad. Onlar birbirinden ayran milliyet ve dil farkllklar ne olursa olsun kyller, topra eski sahiplerine geri verecek olan bir kar devrime her yerde ezici bir ounlukla muhalefet ediyordu: kar devrim kor kusu ortadan kalkmad srece de, Rus iiler ile baml halklarn kyl kitleleri arasndaki Bolevik propagandann zerinde nemle durduu kar birlii son derece salam btr temele dayanyordu. Ayn gler, kapita list gelimenin Rus olmayan bir proletarya yaratt birka sanayi merke zinde Riga, Reval ve Bak'de basndaydlar. Milleerin kendi kader lerini tayin hakknn resmen tannmas ile ortak ekonomik ve sosyal he deflerin aratrlmasnda birlie duyulan gerek ihtiyacn tannmas arasnda bir uyum salanmas, ki Bolevik milliyetilik retisinin zn olu turuyordu, i savatan Sovyetlerin galip kmasnda hayati bir rol oynad. Kapan uasnda btn bu sreci gzden geiren 1923'teki onikinci par ti kongresi, Sovyeder'in milliyetler politikasnda birbiri ard sra aama saptad. Birinci aama, "sadece Rusya'daki deil, Avrupa ve Asya'nn dier lkelerindeki kardelerinin de Rus proletaryasna gvenini salam olan" Ekim Devrimi'nin, "milli bask zincirlerini" kopard aamayd, ikincisi, mdahale ve i sava dnemiydi; Rusya halklarnn kendilerini savunmak
5. Salin, Soinenya, c. V, s.246.

2 4 0 DAILMA VE YENDEN BRLEME iin birletikleri ve "aralarndaki ibirliinin askeri bir ittifak biimini ald" dnemdi. I savan zaferle sonulanmasndan sonraki nc ve son aamada ibirlii, "halklar arasnda askeri-ekonomik ve siyasi birlik nite liini kazanyordu"". Bu aamalar kronolojik olmaktan ok mantksald. Yerel artlardan ve i savataki rastlantlardan dolay baz batl halklar arasnda kinci aama, Dou'da daha ilk aama balamaktayken olduka gelimi durumdayd ve son aamaya yaklama baz blgelerde dzenli ve yava yava olduu halde, dier blgelerde iddetli ve sertti. Fakat bu snflandrmann yarar, hem bu srecin dzenliliini hem de buna yol aan olaylarn belirsiz ve eliik ieriini aa karmasyd. Daha sonra bu ko nuyu ileyenler, ilk ayrlma ve dalma hareketlerini, nihai birleme hedefi iin nceden kurnazca tasarlanm bir balang oluturan srekli bir sre diye tanmlama eilimi gsterdiler. Bu, Bolevik nderlerin uzak grlln abartan ve surecin ikili niteliini gizleyen bir tehis ha lasyd. Hi phe yok ki, takp edilen politika ksmen milli layin hakk ilkesine balln bir fadesiydi ve o dnemdeki birok politika gibi, ka rarsz taraftarlarna Lenin tarafndan empoze edilmiti. Lenin, burjuva kendi kaderini tayin hakk retisini kabul etmenin bir zorunluluk olduunun ve bunu Rus tmparatorluu'ndak milletler iin kaytsz artsz uygulamakla hasmn kozunu krdnn bilincine varmt, bu cesaretli plan. eski birlii "kuvvet zoruyla deil, gnl rzasyla" 7 yeniden kurmann en iyi ve aslnda, biricik aresiydi. Ama gene de hatrlamak gerekir ki, Ekim 1917'yi takip eden ya da drt ay iinde Sovyet Hkmeti'nn otoritesi belli bal birka merkezden teye gemiyordu vc 1918 yaz ile 1920 balangc arasnda cann diine lak arak mcadele etmesi gerekmii). Rus mparator (uunun lam k halinde olduu, hibir gcn bu k durduramayaca bir srada milli bamszlk taleplerinin kaytsz artsz tannmas, yaplmas kanlmaz bir eyi isteyerek yapyormu grnts vermek in mkemmel bir vesile oluyordu Rus olmayan halklarn yerleik olduu btn blgelerde i sava kol gezerken, eski Rus mparatorluunu yeniden kurmaya uraanlara kar yerel halklar kendi mttefiki haline getirmeyi salamann bir arac oluyordu. Nihayet sava zaferle sonulandnda ve kaostan sonra dUzeni ina etmenin vakti geldiinde Sovyeer'in milliyetler politikas Moskova'nn Rus olmayan halklar arasndaki dostlarn ve mttefiklerini destekleyebilecei ve dank blgeleri bir kez daha gnll bir birlik erevesi iinde biraraya getirebilecei bir temel oluturmasna ye6. VKP (B) V Rezolyutsiyak (1941). c. I, s.492-3. 7. Lenin, Soneniya, c. XXI, s . 3 l 7 .

POLTKA. R E T . A Y G I T 2 4 1

lecek kadar esnekti. Fakat btn bu sreci, nderlerin ustaca hesaplarna ya da teorinin politika'karna alet edilmesine yormak, iin altnda yatan kuv vetlerin zn yanl anlamak demektir.

(b) Gelien reti ktidarn zaptedilmesi Bolevikleri, milli tayin hakknn blc eilimleri ile, hem dnya kapitalizminde hem de dnya sosyalizminde zmnen varolan daha kenetlenmi bir btnleme talebi arasnda aka grlen elikiyi amak zorunda brakyordu. O srada, ayn sorunun stesinden gelmeye uraan burjuva devlet adamlar, neden sadece baz milleenn kendi kaderle rini tayine tevik edildiinin gerekesini pratik nedenlerle akla yabiliyorlard ancak. Ama Marksistler bu kadar ampirik br lt ileri sremezlerdi. Yaplan eyin teoriyle desteklenmesi gerekirdi; Marksistler, gelime aamalarnn zaman iinde birbiri ard sra geldiini kabul etmekle kalmayan, ayn dnem farkl lkelerde farkl aamalarn bulunduunu, bu nedenle farkl dnemlerde ya da ayn dnemde farkl yerlerde politika deiikliklerinin hakl ve gerekli grlebileceini kabul eden tarihi yak lam yntemi sayesinde baardlar bunu. Bylece Bolevik uygulamadaki luarl esneklik, burjuvalarn kendi kaderini layin hakkna ilikin farkl laleplere kar takndklar tavrn aklanmayan tutarszlklarna kart olarak konabiliyordu. Milletlerin kendi kaderlerini tayin hakkna ilikin Bolevik reti tpk siyasi hakla ilgili dier Bolevik retiler gibi arta bal ve dinamikti. Milli tayin hakknn kesin ierii bu hakkn talep edildii ve uyguland toplumun niteliine balyd. Bu hak, 19. yzylda feodal otokrasinin ka lntlarna kar burjuva demokrasisi tarafndan leri srlmt. Bu bakmdan ilerici bir ierik tayordu ve bir yabanc boyunduruundan kur tulmak hem burjuvazinin hem de iilerin paylat ortak bir kard; Rusya'daysa bu mcadele 1917'de henz sona ermemiti. 20. yzylda milli ta yin hakk her ne kadar esas itibariyle burjuva demokratik bir hak ise de, daha ileri burjuva demokratik glerin emperyalizmine kar smrge ve yan smrge halklar tarafndan da savunuldu, yle ki Rus burjuvazisinin gcn yitirmesinden sonra, Rus burjuva devrimini tamamlamaya uraan Rus proletaryas ile, milli kurtulularn salayarak kendi burjuva devrimle rini gerekletirmeye alan smrge lkelerin burjuva unsurlar ve iileri arasnda doal bir ittifak mevcuttu. Fakat btn bunlar Ekim 1917'de Rus ya'da devrimin burjuva aamasndan sosyalist aamasna geiin nda

242 DAILMA VE YENDEN BRLEME anlamak gerekiyordu, ii harekeli esas itibariyle enternasyonal bir hareket ti; proletarya iin milletleme zorunlu ve ilerici bir adm tekil etmekle bir likte, ancak enternasyonal sosyalist programn tamamlayc bir paras ola rak deer tayordu. Devrimin sosyalist aamasnda burjuvazi hl mutlak ayrln savunucusu olarak grnrken, iler proleter devrimin enternas yonal dayanma ile lgili yksek amalarn kabul ediyorlar ve milleti, en ternasyonal sosyalizmin zaferine yardmc bir faktr oluturacak tarzda rgyorlard. Milletlerin kendi kaderini tayin hakk hl tannyordu. Fa kat u anda millet adna konuan iilerin bunu uygulamaya karar verip ver meyecekleri ve ne kadar snrlayacaklar, btn dnyada proletaryann daha geni kartan konusunda alnan tavra balyd. te Ekim Devrimi'nden nce, Lenin ve Bolevikler'in Marx tarafndan saptanm esaslara gre gelitirdii milletlerin kendi kaderini tayin hakk teorisi buydu. 8 Bunun pratie geirilmesi tedrici bir sreti. Bolevik nderlerin, ubat Devrimi'nden sonra Petrograd'da topladklar Nisan 1917 parti konferans, Stalin'in ilk kez milli mesele konusunda raportr olarak ortaya kmasyla dikkati ekti. Parti, 1914'ten beri Lenin'in paru retisine getirdii incelik leri zmseyecek vakti bulamamt henz ve burjuva devriminden sosya list devrime ilerleyii bildiren 1917'deki Nisan Tezleri'nin yaratt aknlktan kendini hl kurtaramamt. Stalin, esas itibariyle milli tayn hakkm feodalizme kar burjuva devriminin bir sorunu olarak ve milliyet ler zerindeki basky da burjuva demokrasisi iinde bile tedricen ortadan kaldnlabilecek bir sorun diye ele almakla yetindi. 9 Petrograd'a Lenin'le bir likte dnen ve son tanmalardan haberdar olan Piyatakov, Stalin'i, sadece "milletler zerindeki eski tip basky... milletler zerindeki eski dnemdeki basky" gz nnde tuttuu iin eletirdi. Ancak milli tayin hakknn sos yalist programda herhangi bir yeri olabileceini yadsmakla "Polonya sap m a s n da canlandrd; ve konferansta yle bir destek grd ki hazrlk ko misyonu, "milli meselenin ancak, btn snrlar kaldrlsn slogann esas alan sosyalist devrim yntemiyle zmlenebileceini" bildiren, "byk devletlerin kk milli devleere blnmesi" grn reddeden ve millet lerin kendi kaderini tayin hakkn, "muhtevas belirsiz bo bir sz" 1 0 olarak
8. Bkz. Not B, "Bolevik Kendi Kaderini Tayin Hakk retisi", s.373-4. 9, Stalin, Soneniya, c. IH, s.49-55, Pravda'd* 25 Mart 1917'de yaymlanan bir makalede Stalin, milli kurtuluun burjuva devrimi ile zde oJuunu aka belirt miti: "Feodal aristokrasiyi siyaset sahnesinden uzaklatrmak, iktidardan drmek, milliyetler zerindeki basknn tasfiye edilmesi ve milli bamszlk iin gerekli gerek artlan yaratmak demektir" (A.g.e., c. IH, s.17).

POLTKA, RET, AYGIT 14 * nitelendiren bir nergeyi, iki oya kar yedi oyla kabul etti. Bu bakaldrma, Lenin'in Piyatakov'a iddede hcum etmesine 1 1 sebep oldu. Ve konferans, Piyatakov'un nergesini reddedecek ve "Rusya'y meydana getiren btn milletlerin kendi balarna bamsz bir devlet kurma hakkn" 1 2 tanyan bir nergenin, byk bir ounlukla kabul edilmesini salayacak kadar etkile di. Fakat sosyalist bir rejimde milli tayin hakknn ne anlama geldii henz zlm deildi. Parti de bu dnemde, Finlandiya ve Ukrayna'nn talepleri ni savsaklayan Geici Hkmet'i knamann dnda, milli tayin hakk ko nusunda fiilen hibir tavr almamu. 1 3 ktidarn Bolevikler tarafndan zaptedilmesi milli meseleyi, burjuva erevenin dna hemen karmad. Ekim Devrimi'n takip eden birka hafta boyunca, Bolevik kendi kaderini tayin hakk retisini, gerek hzla tasfiye edilmekte olan arlk mparatorluu erevesi iinde, gerek Sovyet hkmeti ile temas halindeki yar smrge yabanc lkeler bakmndan yeniden gzden geirmek iin vakit ve frsat olmad. Yeni rejimin dier alanlardaki politikasnda olduu gibi, milliyetler politikas da nce, idari bir eylem olmaktan ok, ak bir tavr alma ekline brnd. kinci Tm Rusya Sovyetleri Kongres'nin barla ilgili kararnamesi, "ilhaksz" bir bar arsnda bulunuyor ve "kk ya da gsz bir milliyetin, byk ya da gl bir devletle kuraca birlii, byle bir birlik hangi anda ve hangi artlar altnda gerekleirse gereklesin, bu milliyetin aka ve serbeste ifade edilmi kendi onay ve rzas alnmadka", bir ilhak olarak tanmlyordu. Bu retinin arlk mparatorluuna baml halklara uy gulanmas, "Byk Ruslarin ilhak ettikleri topraklar" balkl bir baka pasaja atfta bulunularak belirtilmiti. 1 '' lk kesin tavr al, 2/15 Kasm
10. Sed'maya ('Aprel'skaya') Vserossiiskaya i Petrogradskaya Obsegorodskaya Konferentsii RSDRP(B) (1934), s.194, 269-71; "Polonya sapmas" iin bkz. s.386. Rosa Luxemburg, bu grs mrnn son gnlerine kadar azimle savundu: 1918 son baharnda Ukrayna milliyetiliini. "Lenin ve yoldalarnn... belli bir nokaya kadar kendi kaderini tayin hakk vb. lehindeki kuramsal aji tas y onlarnn, yapay bir siyasi faktr haline getirdii ve birka niversite profesryle rencisinin uydurduu gln maskaralk" olarak lanmlad (Archiv fr die Geschichte des Sozializmus und der Arbeiterbewegung (Leipzig), c. Xm (1928), s.285-6). 11. Lenin, Soinenya, c. XX, s.275-8. 12. VKP (B) V Rezolyulsiyak (194\), c. I, s.233. 13. SD'lerin ounlukta olduu Haziran 1917 birinci Tm Rusya Sovyeeri Kon gresi, Geici Hkmet'i, "ayrlma dahil, btn milletler iin kendi kaderini layi hakkn", "btn mllet temsil eden Kurucu M e c l i s tarafndan kabul edilmek kaydyla" tanmas iin baskda bulundu (Pervyi Vserossiiskii S"ezd Sovetot ( l 1 * ! ! ) , c. II, S. 168). Kongre, Finlandiya'nn bamszl ile ilgili kararna buna bc/-r b art ekledi (A.g.e., c. II, s.184-5). KoUonlay iki karan da Bolevikler adna clriid 14. Sobranie Uzakonenii, 1917-1918, No.l (2. basm), madde 2.

244 DAILMA VE YENDEN BRLEME 1917 tarihli Rusya Halklarnn Haklan Bildirgesiydi 15 ; bundan birka hafta sonra, "Rusya'nn ve Dounun Btn Mslman Emekilerine" balkl zel bir ar yaymland. 1 6 Bu belgelerin hepsi, btn halklar iin milleerin kendi kaderlerini tayin hakkn kaytsz artsz iln ediyordu. Lenin o dnemde yle yazyordu:
B i z e R u s y a ' n n p a y l a l a c a , ayr c u m h u r i y e t l e r e b l n e c e i s y l e n d i , fa kat b i z i m b u n d a n hibir k o r k u m u z y o k . B a m s z c u m h u r i y e t l e r n e kadar o k sayda olursa olsun biz korkmuyoruz. B i z i m iin nemli olan ey, devlet snrnn g e t i i y e r d e i l , burjuvaziye kar m c a d e l e d e h a n g i m i l l e t t e n olur s a o l s u n , btn m i l l e t l e r i n i i l e r i arasndaki b i r l i i n k o r u n m a s d r . 1 7

te yandan, Ocak 1918'de nc Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nce ka bul edilen ve RSFSC anayasasnda yec alan Emeki ve Smrlen Halkn Haklan Bildirgesi, "Rusya'daki btn millederin, federal hkmete ve dier federal Sovyet kurumlarna kaulp katlmayacaklarna ve hangi esasa gre katlacaklarna serbeste karar vermek hakkna" 1 8 sahip olduklarn belir tiyordu; bu husus ayn kongrenin "Rusya Cumhuriyeti'nin Federal Kurum lan zenne" adl kararnda 1 9 daha da gelitirilmiti. Daha bu kadar erken bir tarihte "federasyon" (kelime anayasal nce ayrmlar gz nnde tutul makszn kullanlmtr), kendi kaderlerini tayin etmeye karar vermi halklann, tek bir topluluk iinde, bir kere daha kendi zgr radeleriyle biraraya gelebilmelerini mmkn klan uygun bir biim olarak tespit edilmiti. Fa kat btn bunlar, burjuva devrimi erevesi iinde kalyordu; burjuva de mokratik uygulamay gzden drmek in burjuva demokratik ilkelere sarlmak yeterliydi ve hibir klfeti gerektirmiyordu. Bununla beraber, Rus imparator!uu'nun eski topraklarnda milli tayin hakk ilkesinin ortaya atlmas, ok gemeden can skc sorunlarn do masna yol aacakt. Bu konulardan bazlar zellikle Stalin tarafndan nceden tahmin edilmiti. Nisan 1917'de Stalin, milli tayin hakkyla ilgili burjuva taleplerin geerliliine iaret ederken, burjuva bir rejimin kurul masna bile yol aacak olsa, Transkafkasya'nm ayrlmasna bir itirazda bulunulamayacan aka kabul etmi grnyordu:
a h s e n , T r a n s k a f k a s y a v e R u s y a ' d a k i g e n e l g e l i m e d z e y i n i , proletar y a n n m c a d e l e artlarn v b . g z n n d e tutarak, T r a n s k a f k a s y a ' n m ayrl m a s n a kar k a r d m . B u n u n l a beraber, e e r T r a n s k a f k a s y a halklar ayrl-

15. Sobranie Uakonenii. J9I7-J9JS, No 2 (2. basm), madde 18. 16. A.g.e., N o . 6, ek 2. 17. Lenin, Soneniya, c. XXII. s.100. 18. Sobranie Uzakonenii, N o . 15, madde 215. 19. S"ezdi Sovetov RSFSR v Postanovleniyak ( 1 9 3 9 ) . s.44-5.

POLTKA, CiRin I. AYt III

.'I'.

may isliyorlarsa, phesiz ayrlabilirler ve biz buna hibir ekilde muhal-ir etmeyiz.-* Bununla birlikle Slalin daha 1913'te lamamen buna benzer bir durumda, mdahale etmenin partinin grevi ya da hakk olduunu vurgulayan na/k sorunu o n a y a atmt: Transkafkasya'daki Tatarlar millet olarak, diyelim Kurultaylar evresinde birle sebil irler ve beylerinin, moliarnm etkisine kaplarak eski dzeni kur maya ve devletten ayrlmaya karar verebilirler. Milletlerin kendi kaderlerini tayin hakkyla ilgili madde gereince, bu onlarn hakkdr. Ama bu Tatar mil letinin emeki kitlelerinin yararna m olacaktr? Beyler ve mollalar, milli meseleyi halletmek iin kitlelerin bana geince, sosyal demokratlar kaytsz kalabilirler mi? Sosyal demokratlarn bu meseleye mdahale edip millet iradesini belli bir ynde etkilemeleri gerekmez mi? Bu meselenin hal ledilmesinde Tatar kitleleri iin en yararl olacak kesin bir plan nermeleri gerekmez mi? 1 ' Stalin'n 1913'te, s a d e c e parti propagandasnn ve parti izgisinin gerekleri ni dnd, o y s a 1917'de devlet icraatn gz nnde tutarak dnd bir gerektir; 1 9 1 3 ' t e , e s a s olarak Transkafkasya milletinin bir yesi, 1917'de i s e bir Byk Rus gibi d n m o l m a s mmkndr. 1913'te kendi retorik sorularna aka o l u m l u bir c e v a p vermedii fakat, "bunlar, z m , lgili milletin kendini inde bulaca s o m u t tarihi artlara bal meselelerdir" diyerek iin iinden syrlmaya alt da bir gerektir. Bu nunla beraber, bu m e s e l e n i n parti retisinin bulank ve belirsiz nokta larndan biri o l d u u a k a belliydi. A y r c a Stalin'n 1 9 1 3 l e m e s e l e y i formle edi tarzna gre. pheli durumlarda "mdahale etmek" in, parti nin sert tedbirlere bavuraca da aka belli oluyordu. Pratikte bu mesele, Aralk 1917'de milli tayin talebi S o v y e t hkmetince reddedmeyen burju va Ukrayna hkmeti Petrograd'a dmanca tavr alp bir Fransz askeri h e y e t i y l e grmelere balaynca ve S o v y e t iktidarna aka c e p h e alm olan Kazak lider Kalcdin'i destekleyince ortaya kt. Stalin, bu durumdan hemen saduyunun gerektirdii sonucu kard: Bugn genel sekreterliin yap gibi, Kaledin isyann ve devrimci Sov yet ordularnn silahszlandrlmas pol i likasn desteklemek in kendi kade rini tayin ilkesine sarlmak, kendi kaderini tayin hakk ile ve demokrasinin en lerne] ilkeleriyle alay cmekir." 20. Sislin, Soinenya, c. Ill, s.52-3. 21. A.g.t., c. II, s.312-13. "Transkafkasya Tatarlar" Azerbaycan Trkleri'dir. Ruslann on lan "Tatar" diye adlandrmalarnn ne rksal ne de tarihi bir dayana vardr.
22. Revolyutsiya 1917 goda, c. VI ( D c r . I.N.Liyubimov, 1930), s.306.

246 DAILMA VE YENDEN BRLEME Bununla beraber, bu sen cevap retiden kaynaklanan btn skntlar hal letmiyordu. nc Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde Menevik lider Martov, "Ukrayna, Kafkasya, Finlandiya, vb.'de" oy hakknn sadece ii lere tannaca (bu tr bir snrlama getiren RSFSC anayasas henz hazrlanmamt) ileri srld halde, niin Brest-Litovsk grmelerinde "Polonya, Kurlanda ve Llvanya'da" milli plebisitler yaplmas islendiini sormutu. Preobrajenski'nin verdii cevap uydu: "Ukrayna, Kafkasya vb. burjuva parlamentarizmi aamasndan getikleri halde, sz konusu dier lkeler henz ne 'otokrasinin boyunduruundan kurtulmutur', ne de 'de mokratik aamaya ulamtr" "; Stalin ise, "Sovyetler'in henz varolmad ve sosyalist devrimin henz yaplmam olduu bat blgelerinde bir Sov yet iktidar talep emek samalk o l u r " " diye eklemii. Parti resiyle badaabilen tek mmkn cevap buydu. Fakat bu cevap, devrimin artk bur juva aamadan sosyalist aamaya getii varsaymm ieriyordu. Kurucu Meclis'in lavedilmesi ile birlikte, bu varsaym aka onaya atlabilirdi ve ortaya atlmas da gerekirdi. Bolevik reti, gei aamasna yeniden uyarlanmalyd; snf yaplarn ve gelime dzeylerini gz nnde tuimakszn btn milletler iin kendi kaderini tayin hakknn tannmas ank yeterli olmuyordu. Stalin'in, milli meseleyle lgili olarak kongreye sunduu rapor, bu canalc uyarlama iin yaplm bir lk giriimdi. Stalin Sovnarkom ile snr blgeleri arasndaki srtmelerin "milli ierikli meselelerle deil, zellikle iktidar meselesinde"^ ortaya ktn savunuyordu. Burjuva hkmetler, "ii kitlelerin iktidarna kar yrttkleri mcadeleye milli bir klf giy dirmeye" yelleniyorlard sadece. Raporunun sonunda aka sylyordu bunu:
B i n bunlar, m i l l i t a y i n hakk i l k e s i n i b e l l i bir m i l l e t t e k i burjuvazinin deil, ii snfnn hakk olarak yorumlamak gerekini gstermektedir. K e n d i kaderini t a y i n hakk i l k e s i , s o s y a l i z m u r u n a m c a d e l e d e bir ara o l m a l v e s o s y a l i z m i l k e l e r i n e tbi k l n m a l d r . 2 5 23. Tretii Vserossiiskii S"ezd Sovetov (1918), s.77-80; Stalin, Soneniya, c. [V. 3.36. Martov'un iaret ettii noktaya, Troysnovsk Kurucu Meclis'in oturumunda da ha nce deinmiti (Vserossiiskoe Ureditci'noe Sobranie, Der. l.S.Malevski (1930), s.98). 24. Stalin'in bu ayrmdan tam olarak ne anlad belli deil; mantki sonucu bakmndan ele alnnca bu, milli zlemlerin, siyasi iktidar zlemlerinden ayrdedilmesini savunan Avusturya tezine katld anlamna gelebilir. Birka ay sonra, biz zat Stalin, "milli mesele ile iktidar meselesi arasmda sk bir ballk bulunduunu anlayamayan Renner ve Bauer gibi Avusturyal sosyal dcraokraann kaln kafall n" yerdi (Soneniya. c. IV, s.lfSS).

POLTKA. RET, AYGIT 2 4 7

Mihenk ta buydu. Bu savn gcne dayanarak, Ukrayna'nn, Beyaz Rus ya'nn ve Ballk lkelerinin proletaryasna, yerli burjuvazinin rakip taleple rine kar milli tayin hakkm kullanmada yardm edilebilirdi. O dnemde parti evrelerinde ok jjopler olan ve zellikle Buharin'e atfedilen bir gr^ Stalin'in desteklemi olmasna amamak gerekir. Stalin'in Aralk 1918'de, "btn iktidar milli burjuvaziye slogannn yerine, proleter sosya lizmin slogan olan btn iktidar ezilen milletlerin ii kitlelerine slo gannn aldn" 2 ' srarla tekrarlad. Bu gr resmi belgelerde nadiren ifade edildi, fakat 1920'de Karelya halkna yaplan bir ar "emeki kitlelerin kendi kaderlerini tayin hakk'ndan sz ediyordu. 3 1918 baharnda, kendi kaderini tayin hakk tezini Tatar ve Bakrt iileri iin uygulamak amacyla pek umut verici olmayan ve ksa zamanda baarszlkla sonulanan bir ilk giriim yapld. 59 Bu tez, Kasm 1918'deki Alman yenilgisinden sonra, Stalin'in himayesinde, Ukrayna'da (balangta Ukrayna iin formle edilmiti). Beyaz Rusya'da (genelde gereklemeden kald) ve (milli burjuva hkmetlerin tannmas lehinde Britanya deniz kuvveerinin yapt bask sonucunda, tam bir yl sonra terkedildii) Baltk devletlerinde uyguland. Kendi kaderini tayin hakk meselesi, Rus olmayan btn snr blgelerinde, i sava meselesine sk skya baland. Mosko va'nn dorudan mdahalesi olmakszn Ukrayna, Beyaz Rusya ve Baltk lkelerinde Bolevik rejimler kurulamayaca ne kadar doruysa bu lkeler deki burjuva rejimlerin (ki bunlarn seslerini karmayan kendi halklar adna konumaya yetkili olduklar Bau Avrupa'da ou zaman tartmasz kabul edilmiti), Boleviklere muhalif merkezleri kkrtmaya alan ya2 5 . A.g.e., c. IV, s.31-2. Bu kongre tutanaklar tam deildir ve tartmalarn sa dece br zeti bulunmaktadr. 26. Bu gr o dnemin nl iki metninde yer alyordu: N.Buharin, Programma Kommunistov (1918), Blm XIX. ve N.Buharin ile Preobrajenski, Azbuka Kommumzma (1919), blm VII, paragraf 59; Buharin'in "iiler iin kendi kaderim tayin hakk" tezi ile, Polonya lezi ("milletlere kendi kaderini layin hakkna hayr") birbi rinden ok ince bir izgiyle ayrlyordu ve bu izgi gittike sil iniyordu. 27. Stalin, Soneniya, c. IV, s.177. 2 8 . Politika Sovetskoy Vlasti po Natsionat'nomu Voprosu (1920), s.50, madde 7 2 . Anaristler de '"milletlere kendi kaderini tayin hakk' anlamnda deil, 'iere kendi kaderini tayin hakk' anlamnda kendi kaderini (ayin hakkndan yanaydlar (P.Archinov, Istoriya Maknovskogo Dvijenya (Berlin, 1923), s.204). Lenin'in ilk yazlan da bu arada zikredilebilir, rnein Soneniya, c. V, s.243 ("Bize gelince, biz halklarn ve milletlerin kadelerini tayin hakkndan yana deil, fakat her milletin proletaryasnn kaderlerini layn hakkndan yanayz". Bkz. A.g.e., c. V, s.337); fakat 1905'en sonra bu slogan asla kullanmad anlalyor, 29. Bkz. s.294-5

248 DAILMA VE YENDEN BRLEME banc hkmetlerin destei olmakszn, asla tuunamayacaklar da o kadar doruydu. Milli bir proletarya ve kyllk ile milli bir burjuvazi arasndaki mcadele diye tanmlanan ey, aslnda, sz konusu blgenin denetimi iin Rus Bolevikler ile Rus ve yabanc ant-Bolevikler arasnda bir mcadeleydi. Tercih, bamllkla bamszlk arasnda deil, Moskova'ya bamllk ile, kapitalist dnyann burjuva hkmetlerine bamllk arasndayd. Her kamptaki yerel kuvvetlerin nispi gc hibir zaman llmedi ve llemezdi de. Bu yerel kuvvetler iin bile, milliyetilik, altnda yatan sosyal soruna balyd; burjuvalar da, devrimcilerde mevcut dzenin savunulmas ya da yklmas iin giritikleri mcadele de var gleriyle d mttefikler aryorlard. Mcadelenin brnd ekil ne olur sa olsun, her yerde gerek mesele, devrimin yaatlmas ya da ld rlmesi ydi. O dnemde Lenin de milletlerin kendi kaderlerini tayin hakkn soyut bir ilke sorunu olarak incelemeye ya da bunu i sava balamndan koparmaya herhangi bir Bolevik'ten y a da anti-Bolevk'ten daha hazrlkl deildi. Bununla beraber, 1918'de oraya atlan "iilerin kendi kaderlerini tayin hakk" slogan kalc bir slogan deildi. Bolevikler'e sempati besleyen ya da hi deilse kalben onlan destekleyen gerek Rus (Ukrayna'da olduu gibi) gerekse yerli (Letonya ve Esonya'daki gibi) bir snai ii snfna sa hip birka blgedeki yarar ne olursa olsun, milletlerin kaderlerini tayin hakk arsnn da yank uyandrd Dou Avrupa ve Asya'nn Rus ol mayan geni halk ynlarnn birou iin iilere kendi kaderini tayin hakk kolay kolay uygulanabilecek bir ey deildi. Lenin ise, ta 1913'tcn beri parti kararnda belirlenmi olan daha esnek hareket izgisinden asla ay rlmamt ve milli mesele, yeni bir parti program hazrlayp kabul eden Mart 1919'daki sekizinci parti kongresinde adamakll tartldnda gene ayn hareket izgisini benimsedi. O dnemde askeri sorunlarla uraan Sta lin, ne programdaki bu mesele hakknda, ne de baka bir konuda sz ald. Stalin'n nc Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'ne sunmu olduu rapora hnzrcasna deinen Buharin, bir kez daha. "btn milliyetlerin ii snf larna kaderlerini tayin hakk" talebinde bulundu ve Polonya burjuvazisinin laleplerini deil, "Hotanlar'n. Bumanlarin, zencilerin ve Hintlilerin" 3 0 ta leplerini ierecek bir forml peinde olduunu kabul etti. Piyaakov, kendi kaderini tayin hakkm gene "btn kar devrimci gleri birletiren" burju va bir slogan olarak knad; "ekonomik bakmdan bir kere birletik mi, bir tek aygt, bir tek milli ekonomi yksek konseyi, demiryolu idaresi, banka
30. Vos moi S"ezd RfCP(B) (1933). sA9.

POLTKA. RET. A Y G T 249 vb. kurduk mu, btn o nl kendi kaderini tayin hakk, rk bir yumurta kadar deersiz olacaktr" 51 diye dnyordu. Partinin eski tavnn Lenin neredeyse tek bana savunuyordu. Ona gre "ii kitieleri iin kendi kaderi ni tayin hakk" slogan yanl bir slogand, nk ancak burjuvazi ile prole tarya arasnda bir kopmann oktan balam olduu yerde uygulanabiliyor du. Kendi kaderini tayin hakk, bu kopmann henz ortaya kmad milletlere rnein Bakrtlar'a ve eski arlk imparatorluumun dier geri kalm halklarna verilmeliydi; bu hak kopma srecini hzlandrrd. Komnistlerin henz ii snfnn ounluunu oluturmad Polonya gibi lkelere tannmalyd. Ancak bu suretle Rus proletaryas, "komnizm kelimesinin ardna sinmi Byk Rus ovenizmi" 3 2 sulamalarndan kendi ni kurtarabilirdi. Lenin grn kabul ettirdi ve 1919 parti programnn milli mesele ile ilgili maddeleri parti retisinin bu konudaki en geerli zelini oluturdu, ilk iki madde, eski Rus mparatorluu milliyetlerine ve dier emperyalist lkeler tarafndan smrlen milliyetlere uygulanan ilke ve politika zdeliini Sovyet i ve d politikas arasndaki balanty ilk defa tespit ediyordu:
1. E s a s m e s e l e , toprak b e y l e r i n i n ve burjuvazinin d e v r i l m e s i i i n , ortak bir devrimci m c a d e l e verebilmeleri a m a c y l a eitli milletlerin proleter ve yar proleter unsurlarn birletirme p o l i t i k a s d r . 2. Ezilen lkelerin emekilerinin, kendilerini e z e n devletlerin proletaryasna kar duyduklar g v e n s i z l i i o l a d a n kaldrmak iin, her tr m i l l i grubun yararland btn ayrcalklara s o n v e r m e k , bUtn m i l l i y e t l e r iin lam hak eitliini salamak, smrgelerin ve tanmak gerek i r . w baml milletlerin ayrlma hakkn

Bu iki maddenin ardndan biraz an bir geile nihai birlie doru bir ara asamadan sz eden madde geliyordu:
l . A.g.e., s.80-1. 3 2 . Lenin, Soinenya, c. XXIV, s. 135-9. 3 . ki yl sonra Stalin'n de iaret edecei gibi bu karar, "son derece belirsiz" kendi kaderini tayin slogann brakyor, bunun yerine daha kesin olan "devletten ayrlna" slogann kullanyordu (Stalin, Soinenya, c. V, s.42-3). Bununla beraber, "kaderini tayin" teriminin resmen kullanlmas devam etti; rnein, RSFSC ile Buha ra arasndaki 4 Mart 1921 tarihli anlamada (Sobranie Uakonenii, 1921, N o . 7 3 , madde 595); RSFSC ile Ukrayna ve Polonya arasndaki 18 M a n 1921 tarihli ban anlamasnda (RSFSR: Sbornik Destvuyusik Dogovorov, c. II (1921). No.51. s.43) ve Trankafkasya Federasyonunu oluturan Transkafkasya cumhuriyeti arasndaki 12 Mart 1922 tarihli anlamada (Istoriya Sovelskoy Konstituts!! v Dekretak ( 1 9 3 6 ) , S . 2 0 8 ) kullanld.

250 DAILMA VE YENDEN BRLEME

3 . Pari, ayn h e d e f i g z n n d e tutarak t a m b i r l i i n g e r e k l e t i r i l m e s i n e biri olarak. S o v y e t m o d e l i n e g r e r g t l e n m i

doru g e i c i b i i m l e r d e n

bir federal d e v l e d e r birlii kurulmasn nerir.

Nihayet, ki tarihi dnem olarak burjuva devrimi ile sosyalist devrim arasndaki temel fark, milli mesele ile ilgili bir parti kararnda ilk defa belir tilmiti:
4 . M i l l e t i n a y n l m a isteini k i m i n ifade e d e c e i k o n u s u n d a R u s y a K o m n i s t Partisi, snfsal-tarihsel b a k a s n b e n i m s e y e r e k s z k o n u s u m i l l e t i n tarihi g e l i m e a a m a s n , O r t a a ' d a n bUTJuva d e m o k r a s i s i n e mi, y o k s a burjuva d e m o k r a s i s i n d e n proleter v e y a S o v y e t d e m o k r a s i s i n e m i g e m e k zere o l d u u n u g z n n d e tutar.

Karar, "ezen" milletlerin prolearyasnca benimsenen "emperyalist" bir tutu ma kar uyank bulunmak gerektiine dikkati eken ve birliin nihai ama olduunu hatrlatan numarasz bir paragrafla son buluyordu:
N e o l u r s a o l s u n , d i e r m i l l e t l e r i b a s k altnda tutan m i l l e t l e r i n proletar y a s , s o n d e r e c e ihtiyatl o l m a l , e z i l e n v c b a m l halklarn e m e k i k i t l e l e rindeki milli d u y g u kalntlarna z e t bir dikkat g s t e r m e l i d i r . S o v y e t R u s y a etrafnda birok milli S o v y e t c u m h u r i y e t i n i n birlemesi tecrbesinin de g s t e r d i i g i b i , d n y a p r o l e t a r y a s n n m i l l i b a k m d a n farkl u n s u r l a r arasnda, g e r e k t e n k a l c , g n l l bir b i r l i i n artlarn y a r a t m a k , ancak b y l e br politika takip e l m e k l e m m k n d r . 3 4

Burjuva demokrasisinden proleter demokrasiye geiin forml, son derece nemli olan drdnc paragrafta verilmiti. Milli burjuvazi "Ortaa"dan kurtulmak in mcadele ettii srece, "milletin ayrlma steinin" meru temsilcisiydi ve proletaryann desteine sahipti; proletarya, kendi milletinin burjuvazisini olduu kadar dier milletlerin burjuvazisini de destekleyebi liyordu. Fakat "Ortaa"a kar mcadele (yani burjuva devrimi) tamam lanp, "burjuva demokrasisinden Sovyet ya da proleter demokrasiye gei" aamas balaynca, o zaman proletarya "milletin ayrlma isteinin" tek
34. VKP (B) V Rezolyutsiyak ( 1 9 4 1 ) , c. 1, s.286-7. Bu son paragraf, ingiliz iilerinin, rlanda'nn bamszln desteklemeleri iin 50 yl nce Marx ta rafndan ortaya allm bir grn tekraryd. Lenin, 1918'de Ukrayna meselesinde ayn gr savunmutu: "Hem 'kendi lkelerinin' hem de dier lkelerin kapitalistle rine kar btn lkelerin iileri arasnda en salam bir birlikten yanayz. Fakat zellikle bu birliin gnll olabilmesi iin, ne Rus burjuvazisine, ne de Ukrayna burjuvazisine hibir bakmdan ve hibir zaman en ufak bir gven duymayan Rus iisi, dostluunu empoze etmeksizin, ama onlara sosyalizm mcadelesinde kendi eitleri, mttefikleri ve kardeleri gibi davranmakla gnllerini kazanarak Ukray nallarn kaderlerini tayin hakkn destekler" (Soneniya, c. XX, s.535).

POLTKA, RET. AYGIT

251

meru temsilcisi oluyordu ve bu stei ancak proletaryann entamasyonal birlii ve sosyalist dzende milli engellerin kaldrlmas temel ilkesini dai ma gz nnde tutarak yerine getirebilirdi. Komnist Manifesto'a fade edilmi olan milliyetilik ve enternasyonalizm ilkeleri, aslnda birbirine zt bu iki ilke, ilk proleter devrimin gereklemesinde birbiriyle badamt bylece. Bu ilke Rus Devrimi'ne uygulandnda, feodal dzenin son kalele ri yklmad srece, kendi kaderini tayin ve ayrlma hakkn kaytsz artsz tanyan; i savan zaferinden ve sosyalist bir dzenin inas bala dktan sonraysa Sovyetler Birlii snrlar iindeki ayn milli birimleri bir letirmenin stesinden gelen bir politikada tutarsz bir yan grlmyordu.' 5 Bu teorik emann pratie uygulanmas phesiz o kadar basit deildi. Teorik bakmdan tercih, belli bir durumda aynlma kararnn bir milletin burjuvazisi tarafndan m, yoksa bamsz bir ekilde bu milletin proletar yas tarafndan m verilecei sorusunun cevabna balyd. Pratikte ise, her iki politika ezamanl olarak izleniyordu. Estonya, Letonya, Litvanya'da bamsz Sovyet cumhuriyetleri 1918'de, bamsz burjuva cumhuriyetleriyse 1920'de tannd. Grcistan'da burjuva cumhuriyeti 1920'de, Sovyet cumhuriyeti de 1921'de tannd. Genelde, kendi kaderini tayin hakk ve ayrlma hakk ilk defa 1917'den sonra isleyerek, itenlikle ve hemen hemen kaytsz ansz tannd. Fakat aynik birimin iileri yeniden birleme ve toparlanma srecini harekete geirecek kadar kalabalk, gl ya da gven verici olmaynca (ya da baka bir deyile, bu ikinci dnemin balamas iin kendiliinden belirtiler mevcut deilse) ve askeri ve ekonomik zorunluluk lar srecin hzlandrlmasn gerektirince, parti Stalin'in 1913'te syledii gibi durumu iilerin uzun vadeli yararna dzeltmek amacyla "kesin bir plan nermek" iin byk bir istek duyuyordu. Parti, Stalin'in bunu yazd dnemde yapamad eyi, 1917'den sonra yapabiliyor ve Sovyet devletinin gc sayesinde bu tr bir plan uygulamaya koyabiliyordu. 1918-1919 k boyunca Baluk lkelerinde giriilen mdahale, ii hareketinin daima kuv vetli olduu bu blgede Bolevik mitlerin itenlikle abartlm olmasnn
35. Farkl milli zlemler karsnda ayn lutum fark gibi grnebilen eyi, bir burjuva yazar dile getirmektedir: "Dou'da milli iyetihin ahlki ve ekonomik adan olumlu ve ilerici bir faktr olarak g z nnde tutulmas gerektii halde, Avrupa'da yine ahlki ve ekonomik adan gelimenin oktan alm bir aamasna ilikindir. Avrupa'da ilerleme, ancak siyasi milliyetiliin aslmasyla doabilir. Avrupa'da miUiyetik ve yurtseverlik, tarihi ilevlerini tamamlad ve etik anlamlarn yitirdi" (Hans Kehn, Nationalism and Imperialism in the Hither East (Ing. ev., (1932), s.51). Bura da, farkl tarihi gelime aamalarnda bulunan iki kla arasnda izilen farkllk, Bolevikler tarafndan, zellikle ayn lkede normal olarak birbiri ard sra gelen iki aama arasndaki farkllk olarak ifade edilmitir.

252 DAILMA VE YENDEN BRLEME sonucu olabilir. Ukrayna'ya 1919'da ve tekrar 1920'de yaplan mdahale, daha nce yabanc mdahaleyi davet etmi bir hkmete kar meru bir sa vunma tedbiri olarak kabul edilebilir. Aa Volga'nn veya Orta Asya'nn geri kalm blgelerine mdahale, sadece dzeni salamak zorunluluundan domu olabilir. 1921'de Grcistan'a yaplan mdahale, Transkafkasya'nn Sovyetletirmesinin tamamlanmasyd; stanbul'u hl igal altnda bu lunduran tilaf Devleleri'nin, Kafkasya'ya dost ve baml bir Grcistan ka nalyla szabileceklerinden duyulan korku, daha sonralar grndnden ok daha az hayali olan bir korkuydu. Fakat her zel durumda, mdahalenin muhtemel hakl sebepleri ne olursa olsun, bu mdahalenin boyutlar, millederin kendi kaderini tayin hakkyla ilgili parti retisini yolundan aka saptrd. Bununla beraber, Bolevik milliyetler politikas, teorinin uygulamasn genellikle teorinin kendisinden farkl klan ampirik lekelerden arnmam olmasna ramen, gene de hem burjuva teorisine hem de burjuva uygula masna kyasla nemli baz stnlkler tayordu. Burjuva milli kaderini tayin hakk teorisinin yegne ierii olan baml milliyetlere siyasi bamszlk hakknn tannmas, mevcut ekonomik eitsizliklerin ve hangi siyasi ekil altnda olursa olsun, baml milliyederin egemen milliyetler tarafndan smrlmesinin devamn gerektiren liberal kapitalizme duyulan nanla badatrlnt. Bylece burjuva kapitalizmi, burjuva milli tayin hakk retisinin pratik bir ierie brnmesini mmkn klabilecek anlarn yaratlmasna almaz bir engel tekil ediyordu. Bu elikiden do lay, Mart 1921 onuncu parti kongresinin bir kararndaki deyile "burjuva toplumu", "milli meseleyi halletmekten tamamen acizdi" 3 6 . Burjuva teorisi nin ve pratiinin alnda, siyasi bamszln ekonomik refah salayaca varsaym yatyordu. Bu varsaymn yanll ortaya kmt. Bolevik te ori ve pratik ise, ekonomik lerlemenin siyasi bamszlk yolunu al ve eski baml milletlerin (sadece ekli deil) gerek eitliinin ekonomik ilerleme yolunu oluturduu grne dayanyordu. 37
36. VKPjB) V Rezolyulsiyak (1941), c. I, s.383. 37. Bolevik teori ve pratikle pek tank olmad anlalan Britanyal bir smrge yneticisi, bu konuda dikkate deer baz gzlemlerde bulunmutu: "Liberaller zgrl ekonomik ilerlemenin anahtar ve ekonomik ilerlemeyi de, milletlerin dorudan doruya siyasi bamszln salayacak yerel refahn sebebi olarak gryorlard. Smrgeler hakkndaki modem teori, ekonomik ilerlemeyi, milletlerin refahnn bir art ve milletlerin refahn da, siyasi ilerlemenin bir an olarak grmekte, fakat lke iinde ekonomik ilerlemenin salanmas iin devletin mdahalesini zorunlu bulmakladr. Liberaller, refah zgrlk vastasyla salamaya bakyorlard; m o d e m eilim ise, refah, zgrlk pahasna bile olsa salamaya

POLTKA, RET, AYGIT 253 Parti onuncu kongresinden iki ay sonra, Mays 1921'de yaymlanan bir makalesinde Stalin, milli mesele konusunda Ekim Devrimi'nden beri gelitirilmi olan komnist tavrn drt ayrdedici niteliini ele alyordu. Bi rincisi, "milli mesele" ile "smrgeler meselesi" arasndaki sk ballkt, yle ki Avrupa halklarnn kurtuluu, Afrika ve Asya halklarnn kurtu luuna balyd; bu da, milliyetler meselesi ile ilgili Sovyet politikasnda, Dou halklarnn gittike artan bir nem kazandn gsteriyordu. kincisi, "belirsiz" kendi kaderini tayin hakk slogannn yerini, milletlerin ayrlma ve bamsz devletler kurma hakknn alm olmasyd; bu da, milli kltrel zerklii savunan Avusturya grnn aldatcln ortadan kaldrmt. ncs, milliyeer zerindeki bask ile kapitalizm arasnda bir balant kurulmasyd; her ikisinden de ancak ayn zamanda kurtulmak mmkn olabilirdi (Stalin, drt ylda epey yol almt, nk Nisan 1917'de milliyetler zerindeki basky esas itibariyle feodalizme bal yordu). Drdncs ise, "milletler arasnda sadece hukuki eitlik ilkesinin deil, (geri kalm milleerin, kltrel ve ekonomik bakmdan daha ileri milletlerin dzeyine erimelerini destekleyen) gerek eitlik ilkesinin kabul edilmesiydi." Stalin makalesinin sonunda, milli eitlii gerekletirmenin be temel artn ortaya koyuyordu: 1. Geri kalm milletlerin ve halklarn ekonomik artlarnn, sosyal ve kltrel hayatnn incelenmesi; 2. Kltrlerinin gelitirilmesi; 3.- Siyasi bakmdan eilmeleri; 4. Ekonomik hayatn daha yksek biimlerine tedricen ve glk ekmeden gemelerinin salanmas; 5. Geri kalm milliyetler le, ileri milliyetlerin emeki snflar arasnda 3 ekonomik ibirliinin rgtlenmesi. * Milletler arasnda "gerek" (yani, zellikle ekonomik) bir eitlik zerinde srarla durulmas, bundan byle sosyalizm dneminde milleerin kaderlerini tayin hakkyla ilgili parti retisinin esasn oluturdu. Lenin, burjuva dzende ve burjuva dzenden sosyalist dzene geite milli tayin hakknn roln ortaya koymutu. Fakat, parti programnda iln edilen "dnya prole taryasnn farkl milli unsurlar arasnda gnll birlik" savnn dnda, milletlerin sosyalizm dnemindeki yerinden pek az sz edilmiti. Bununla beraber, devletin tedricen ortadan kalkmasyla birlikte milletler de bir gn ortadan silinecek olsalar bile, milleerin nemlerini phesiz devam etiirealmaktr" (J.S.Fumivall, Colonial Policy and Practice (1948). s.288).

38. Stalin, Soneniya, c. V, s.52-9.

254

DAILMA VE YENDEN BRLEME

ekleri uzun bir ara dnem olacakt. 3 9 imdiye kadar aklanan grler gereince, burjuva devrimi dneminde bir bamszlk talebi olarak grnen kendi kaderini tayin hakk, sosyalist dnemde bu dzen iinde yer alan btn milli gruplarn eitlii talebi haline geliyordu. Bolevikler'e gre ada milyetilik, esas itibariyle, emperyalist smr ve baskdan dolay milletler arasnda meydana gelen eitsizliklerin bir sonucuydu; bu artlar altnda milli tayin hakk, bir ayrlk hakk ekline brnebilirdi ancak. nsanlar ve dolaysyla milletler arasnda ekli olmayan gerek bir eitliin saland sosyalizmde ayrlk hakk, resmen iptal edilmemi bile olsa, an lamn yitirecek ve uygulanmayacak. Bundan dolay sosyalizmde, milli tayin hakknn z, esas tibariyle, eitlik ieriine brnmekte; retideki gelime ise, Fransz Devrmi'nden beri, zgrlk ile eitlii badatrmaya uram olanlarn karlatklar ikilemi yanstmaktadr. zgrlk aray, eitsizlii gerektirmekte ve zgrlk, salt ekli olmaktan kt andan itibaren, eitsiz blnmeden ya rarlananlar iin geerli olmaktadr. zgrlkte bir snrlandrmay kabul et mek, eitliin bir art olmaktadr. Milletlerin zgrl meselesi, siyasi zgrln ierii hakknda sonu gelmeyen tartmaya dnmek demektir. Milleder iin zgrlk, insanlar iin zgrln olduundan daha kaytsz artsz olamaz: zgrlk, ada toplumun zorunlu laleplcrinin serbeste tannmasna ve kabul edilmesine baldr.'10 Milleerin kendi kaderini tayin hakkyla ilgili Bolevik retinin nihai ifadesi, sosyalist bir federasyon iinde eit milletler birliidir. (c) Aygt Bolevik devrimin milli meseledeki ilk icraat, Jozef Vssaryonovi Cugavili Stalin'n (henz her iki ad da kullanlyordu) Milliyetler Halk Komiserlii'ne atamak oldu. Her ne kadar Geici Hkmet bu konuda yapu en son aklamada "Kurucu Meclise, milli mesele ile ilgili mater3 9 . "Proletarya diktatrl dnya apnda gerekletikten sonra bile, halklar ve lkeler arasnda mli farklar ve devlet farklar ok ok uzun bir zaman devam edecek tir" (Lenin, Soinenya, c. XXV. s.227). 40. 37 No.lu dipnotta ad geen Brilanyal yazardan bir kez daha alnt yapabili riz: "insanlar deil, evre deili: kendi hallerine brakldklar takdirde insanlar eski evrelerini yeniden yaratmaya kalkacaklardr. Fakat modern dnya ile temasa geirilmilerdir, artk bundan kaamazlar. Ne kraln atlan, ne kraln adanlan zaman geriye dndremez. insanlarn arzu etliklerini elde etmelerinin tek yolu, ancak mo dem dnyann artlan iinde, arzu etmeleri gerekeni arzu etmeleridir. zerkliin temel meselelerinden biri, insanlan, modem dnyann refahnn gerektirdii bu artlardan

POLITIKA,

RET, AYGT

255

yal hazrlamak amacyla Rusya'daki btn milliyetleri temsil eden bir milli meseleler konseyinin kurulmasnn dnldn" ima etmise de, byle bir atama ilk defa yaplyordu.'11 Bu aka bir tavr deiikliinin haberci siydi. ki ay nce Lenin, "milli meseleleri ve tarm meselelerini"; "bugnk durumda Rusya'daki kk burjuva kitlelerin temel meselesi" olarak nitelemiti. 42 Sonradan Stalin, "ban, tanm devrimi ve milletlere veri len bamszln", "usuz bucaksz Rusya'daki yirmiden fazla milletin kyllerini Rusya proletaryasnn kzl bayra altnda toplayan temel faktr" 43 olduunu bildirmiti. Milli meselenin nemi, sadece bir i mesele olmasndan ileri gelmiyordu. Baml halklar iin bamszlk ve milli ta yin hakk, Sovyet d politikasnn da temeli olmutu. Milliyetler Halk Komiserlii (Narkomnats), yeni politikann uygulan masn salayan bir arat. lk rgtlenii ok basitti. Vaktiyle Rus imparatorluuna ait olan bir milletin ya da bir milliyetin meseleleri vahim bir hal alnca, Halk Komiserlii bunlan halletmek iin sz konusu milletin bir temsilcisinin ynetiminde zel bir daire kuruyordu; milli meselelerin il gili millet tarafndan halledilmesini kolaylatrmak amacyla, phesiz bi raz safa fakat tenlikle dnlm bir rgt ekliydi bu. Bu zel daireler nce "komiserlikler", sonra da seksiyonlar diye adlandrld. Fakat balangtan itibaren Narkomnats bnyesinde yer alyorlard ve ona balydlar. lk kurulan daire. Kasm 1917'de Polonya komiserlii oldu. levi "tasfiye ilerine, askeri ilere ve mltecilerle lgili ilere" bakmak olarak tanmland, sonradan yaymlanan bir kararname gereince eitli hkmet kurumlarna, bu komiserlie danmadan Polonya meseleleri ko nusunda hibir karar almamalar, hibir kararname yaymlamamalar duyu ruldu. 4 4 Hemen sonra bir Litvanya komiserlii kuruldu. Bu komiserliin kurulmasnn asl sebebi, Alman birliklerin ilerleyii karsnda Lilvanya'yt terkeden mltecilerin okluuydu. Bu komiserliklerin ilevlerinden birinin, Rusya'daki milli kurumlanl faaliyetlerini izlemek ve denetlemek olduu anlalmaktadr. Bylece btn Polonya kurumlan, Polonya komiserbazlann arzu edecek, hi deilse, gnll olarak kabul eder hale gelecek ekilde deitirmektir" (J.S.Fumivall, Colonial Policy and Practice (1948). s.442). 4 1 . Revoiyutsiya i Natsional'niyi Vopros: Dokumenti i Material!, der. S.M.Dmanshtein,. c. Ill (1930), s.56. 42. Lenin, Soneniya, c. XXI, s.254. 43. Stalin, Soneniya, c. V, s.l 1344. Her iki kararname Politika Sovelskoy Viasli po Nalsonal'nomu Voprosu'ia yaymland, ( 1 9 2 0 ) , s.86, madde 114,116. ikincisi ayrca Sobronie Uzakonenii, 19J7-1918'de (No. 4, madde 67) de yaymland.

256 DAILMA VE YENDEN BRLEME liginin denetimi altna girdi, Moskova'daki "sosyal dernekler, hayr kurum lan, dini kurulular, vb. gibi" btn Litvanya kurumlarnn Livanya komiserliince tescil edilmeleri istendi ve Moskova'daki Ermeni Enstits, Ermeni komiserliinin denetimine tbi klnd. 4 5 Ocak 1918'de Yahudi komiserlerin yneliminde "Yahudi milli meseleleri iin geici bir komiser lik" ve mslman komiserler ynetiminde "Mslmanlar'm iileri iin" 4 * bir komiserlik kuruldu. Bu kararnameler, milli meselede, blgesel olmayan ve "kltrel" bir yaklamn denendii zlenimi vermektedir. Fakat byle bir yaklam, Bolevizm'n temel retisiyle badaamayacakt; nitekim sonradan komiserlikler ve seksiyonlar srf blgesel bir esasa gre dzen lendiler." Sistemin tam gelimesi 1918'de gerekleti. Mart 1918'de Beyaz Rusya ve Letonya komiserliklerinin kurulmas, Rusya'ya gelmi olan Beyaz Rus lar ile Letonyallarin bir faaliyet merkezine kavumalarna ve Alman igali altndaki topraklarda bir milli ^direni harekelinin desteklenmesine yarad. Mays 1918'de Ukrayna ve Estonya komiserliklerinin kurulmas da ayn sebeplere dayanyordu. Narkomnats kaydarnn resmi bir yaymnda, ilk zamanlarda balca faaliyetin, Alman igali alndaki ya da kar devrimcile rin ellerinde bulunan blgelerdeki milli hareketlerle temas gizli kanallar vastasyla salamak olduu belirtilmektedir. 48 Sonradan sistem, corafi du rumlarndan ya da gelime dzeylerinden dolay, bamszlktan ok, zerk lie yatkn olan halklar arasnda komnist ballklar tevik ve kanalize et mek iin kullanld. Narkomnats bnyesinde, Tatar-Bakrt, Kazak, uva, Kafkasya Dallar, Transkafkasya Mslmanlar (Azerbaycanllar), Mor45. Politika Sovetskoy Vlasti po Natsional'nomu Voprosu'da ( 1 9 2 0 ) , s,87, madde 118 (ayrca bkz. Sobronie Uakonenii, 1917-1918, N o . 19, madde 291); s.52, madde 7 5 ; S . I 6 . madde 15 (aynca bkz. Sobronie Uakonenii, 1919, N o . 10-11, madde 109). 46. Kelime kelime: " Rusya'daki slam isleri Komiserlii"; genel olarak slam ileri konusunda bir sorumluluk almak istenmeyiini belirtmek gerekir. Her iki karar name iin bkz. Sobronie Uakonenii, 1917-1918, N o . 17, madde 2 4 3 ve 252. 47. Mslman milliyetlerin ou iin ayn komiserlikler kurulduktan sonra, slam Komiserlii 1920'de ortadan kalkt. ! 9 2 0 ' d e "Yahudi Seksiyonu" adn alan Yahudi Komiserlii varolmakla ve bazen Rusya Komnis Parisi Yahudi Seksiyonu'yla ibirlii iinde, genel olarak Yahudi meseleleleriyle lgili bildiriler yaymlamaya de vam etti; bunlann bazlar Politika Sovetskoy Vlasti po Natsional'nomu Voprosu'da (1920), yer almaktadr, s.31-5. 48. Nasionainiyi Vopros v Sovetskoy Rossii (1921), s.28-9. 1 9 2 0 yaznda bile, Narkomnats, Polonya istilasna kar, yerel dillerde makaleler, et ilnlar ve arlar yaymlanmas ve "Beyaz Mu hafzla r'n niin, zellikle, kk milletlere maddi ve manevi kleliin zincirlerini getirdiklerinin" aklanmas ii ile fiilen urayordu (Politika Sovetskoy Vlasti po Natsional'nomu Voprosu'da (1920), s.146-7, madde 180; S . 1 4 8 , madde 184).

POLTKA, R E T . A Y < i l l

."./

dovtsiler, Volga Almanlar ve daha kk milliyetler iin komiserlikler ya da seksiyonlar kuruldu. Sovyet topraklarnda bulunan ok saydaki ek, Slovak ve gney Slavlar ile lgilenmek amacyla ekoslavak ve Yugoslav komiserlikleri bile kuruldu. 49 Bylece, Milliyetler Halk Komiserlii, dardan bakldnda, her biri kendi milli efinin ynetiminde bir komiserlikler ya da seksiyonlar kmesi oluturuyordu. 50 Grne gre bu eflerin her biri, Moskova'da kendi milli davalarn dile getiren eliler olarak kabul ediliyordu; Kazak leri Komiseri'nin bir talebi ile ilgili 1919 tarihli VTsIK kararnamesinde "dileke" keli mesi kullanlmur. 51 Fakat grn aldatcyd. Yerine getirilmesi ok zor olan bu grevler 5 2 , partiye ballklar milli ballklarndan nce gelen ve Moskova'daki genel karargha yerleince, milletlerinin acemice taleplerini genel karargha iletmekten ok, milli blgelerde merkezin politikasn uy gulamaya bakan gvenilir Bolevkler'e verilecekti. Stalin dneminde Halk Komiser yardmcs Pestkovski, Narkomnats hiyerarisi iinde "enternasyonalist" tavrn milli meselede daha ar basun aka belirtmitir:
M i l l i y e t l e r H a l k K o m i s e r l i i mensuplar, k e n d i s o y u t e n t e r n a s y o n a l i z m l e rini, e z i l e n m i l l i y e t l e r i n g e l i m e s i n i n g e r e k i h t i y a l a r n a y e tutan Rslalrlm gayri-Ruslardan meydana gelmiti. Bu politika aslnda, e s k i Rus latrma g e l e n e i n i d e s t e k l i y o r ve s a v a artlar i i n d e g e r e k bir t e h l i k e tekil e d i y o r d u . 5 3 4 9 . Politika Sovelskoy Vlasti po Nalsional'nomu Voprosu'nn ( 1 9 2 0 ) ilgili blmlerinde, dier komiserliklerin ya da seksiyonlarn kurulduunu bildiren karar namelere ait referanslar yer almakladr. Rusya Komnist Panisi iinde de "Milli sek siyonlara" tekabl eden ve her birinin sekreterlie bal "merkez brosu" bulunan bir rgtlenme kuruldu. ekoslovak, Alman, Yugoslav, Macar, Polonyal, Letonyal, Litvanyal, Estonyal, Yahudi, Manii seksiyonlar ile, Trk dilini konuan halklar iin seksiyonlar 1920'de mevcuttu (Jzvestiya Centra'nogo Komiteta Rossiiskoy Kommu nistieskoy Parii (Bol'seiikov), No. 28, 5 Mart 1921, s.17-23). 50. Jin Nasiona/'nostei, 9 Kasm 1918 tarihli 1. saysnda, 18 komiserlik ya da seksiyon ile bunlarn eflerinin adlan yer almaktadr; en kk komiserliklerin ya da en geri miliyetleri temsil eden seksiyonlarn bazlarnn banda, muhtemelen uygun bir milli ef bulunamad iin, Rus eflerin bulunduu grlmektedir. 5 1 . Politika Sovetskoy 63. 5 2 . Narkomnats'n ynetici grevlilerinden biri iki yl sonra y l e yazyor: "islam Komiserlii rgln hatrlyorum, rgtn bana g e e c e k yetenekli Bolevikler bulmak o kadar g oldu ki! Ancak Kurucu Meclis araclyla, ancak Bolevik delegeler gelince btn Mslmanlar iin genel bir komiserlik kurmay baarabildik. B e y a z Rus Komiserlii ve Yahudi Komiserlii konusunda da ayn glklerle karlatk. nk mevcut btn eski sosyalist partiler bize kar yd dar" (Jitn' Natsional'nostei, N o . 4 2 (50), 2 Kasm 1919). 53. Troki'nin Slalin (N.Y., 1946, s.257) adl eserinde gemektedir. Vlasti po Natsional'nomu Voprosu'dz (1920), s.42, madde

238 DAILMA VE YENDEN BRLEME Pestkovski'ye gre, o dnemde Stalin, tVarkomnats yneticileri iinde Le nin'in politikasnn yegne taraftaryd ve "solcu" olan, Polonya sap masnn "soyut enternasyonalizmi'ni destekleyenlerin yannda ou zaman aznlkta kalyordu. 5 4 1918 ilkbaharnda, parti merkez komitesinin emriyle S lal in, pheci i arkadalaryla dikkafal Tatar ve Bakrtlar'a bir TatarBakrt Cumhuriye'nin olabilirliini dayatmakla grevlendirildi. 5 5 Nar komnats baz milliyetlerin gznde yalnzca kendi hak ve menfaatlerinin yetersiz bir savunucusu olduu halde, yle grnyor ki, eski Bole viklerin birou onun, milliyetler yaratmaktan ve milli duygularn asla mevcut olmad yerlerde milli duygular kamlamaktan ibaret gerici bir politikay, Lenin'in telkini ve Stalin'n ynetimi altnda, uygulamaya altn dnyordu. Yeni rejim yerletike ve milli mesele i savan etkisiyle ivedilik ka zandka, Narkomnatsin grevleri ve imknlar arttrld. Kasm 1918'de Jizn' Natsional'nostei (Milliyetlerin Hayat) adl ve komiserliin politi kasna hasredilmi haftalkbir gazetenin ilk says yaymland. 5 * Bir ay son-_ ra Narkomnats, kendi seksiyonlarn zerk blgelerin idari organlarna balamaya ilikin bir sistem balatt. Bu yerel seksiyonlarn anayasal bir stats yoktu ve egemen bir gcn szde bamsz, fakat de faco baml bir lkedeki elilii durumundaydlar. Bununla beraber, onlarn kurul duunu bildiren kararnamede grevlerinin belirtilmi olmas, Narkom natsin ileyiinin genel hatlarn sistemli bir ekilde saptamak iin yaplm bir ilk giriimdi. Bu yerel seksiyonlarn levleri unlard: ( a ) Sovyet iktidar ilkelerinin her milletin kendi zelliklerine ve kendi dille rine uygulanmas; (b> MilliyeleT Halk Komiserliinin btm kararlarnn uygulanmas: (c) Belli bir blgede yaayan millelerin emeki kitlelerinin kltr dzeyini ve snf bilincini ykseltecek bn ledbirlerin alnmas; (d) Milli klklara brnen kar devrim le mcadele ("milli" burjuva h kmetler ile mcadele vb.). 57
54. A.g.e., s.257. Haziran 1919'da bile Narkomnas'n resmi gazetesi, Rosa Luxem bu fg'un milli mesele hakkndaki grlerinin, geen OQ yl boyunca Lenin tara fndan sk sk eletirildiine deinmekszin hararetle savunulduu, Pestkovski imzal bir bamakale yaymlyordu (Jim' Natsional'nostei, N o . 22 (30), 15 Haziran 1919). 55. Bkz. S . 2 9 4 , dipnoi 4. 56. Jim' Natsional'nostei, giderek artan bir dzensizlikle ubat I922'ye kadar yaymland, o tarihte ekil deitirerek, bamsz bir gazete oldu ve Ocak 1924'e ka dar ar aksak yaymland. 57. Politika madde 175. Sovetskoy Vlasti po Natsional'nomu Voprosu'a (1920), s.145,

POLTKA, RET, AYGIT .'Y>

lk kararnamelerden birine gre Narkomnats, "sosyalist almann fikir merkezi" 5 8 olacaktr. Fakat fikirler, yerel blgelerden merkeze doru deil, byk lde merkezden yerel blgelere yaylyordu. Kolak ve Denikin'in yenilgiye uratlmas, kaybedilmi topraklarn ele geirilmesi, RSFSC snrlan iinde birok zerk cumhuriyetin ve blgenin kurulmas, Mays 1920'de, resmen "Milliyetler Halk Komiserliinin yeni den rgtlenmesi" 5 ' diye tanmlanan gelimeye yol au. Bu reform, milli yetlere, hi deilse kt zerinde merkez rgt daha geni denetleme imkn salad. Her milliyet, Sovyeer milli kongreleri aracl ile Milli yetler Konsey'ne bundan byle kendi temsilcilerini seebilecekti; Milliyet ler Halk Komseri'nin bakanlndaki bu rgt, Narkomnats'n "bana" getirilmiti ve bylece, komiserliin resmi gazetesine gre, bir eit "milliyetler p a r l a m e n t o s u " 6 0 haline gelmiti. Narkomnats'n (artk "komiserlikler" diye adlandrlmayan) milli "seksiyonlan"nm yan sra, kendi balanna bir blge oluturacak kadar kalabalk ya da nfusa youn olmayan gruplan Finlileri, Polonyallar, Letonyallan, inlileri, Kore lileri vb. denetlemekle grevli bir "milli aznlklar seksiyonu" kurula cakt..O dnemin anayasal hkmlerinden birounda olduu gibi, otorite nin dalm belirsiz, ve anlalmazd. Bir yandan milliyetler, merkezi rgte daha dolaysz bir kanaldan girmelerinin saland duygusuna kaplyorlard; te yandan, buraya ulamalar tek bir kanalla snrlanmt. 61 Nihayet 1920 sonbaharnda, RSFSC le evre Sovyet cumhuriyetleri arasndaki ilikileri anlamalarla saplamaktan baret politika kabul edilince, Narkomnats, "VTsIK ile bu cumhuriyeer arasnda imzalanan anlamalara gre kurulmu federasyona dahil olmayan dost cumhuriyeerde" 6 3 temsilciler bulundurma hakkna sahip oldu. Bu anayasal yenilik, Narkomnats'n, teorik olarak d
58. A.g.e., s.82, madde 108. 59. Sobranie Uzakonenii, 1920, N o . 45, madde 202. Kararname ve bu kararname nin uygulanmas ile ilgili olarak Narkomnats'a verilen iki "talimat" Politika Sovels koy Vlasti po Natsional'nomu Voprosu'da da bulunmaktadr, (1920), s.147-8, madde 181-3 6 0 . Jizn' Natsional'nostei, No. 15 (72), 23 Mays 1920. 1921'de hazrlanm olan Narkomnats tz (Konstitulsii i Konstitutsionnye Akli RSFSR, 1918-1937 (1940), s.106-8), bunu "Narkomnats'a bal isiari temsili bir kumlu;" olarak tanmlarken, belki de daha doru bir tanm yapm oluyordu. 6 1 . Bu, zellikle, 4 Kasm 1920'de yaymlanan bir kararnamede aka ifade edil miti. Kararname, "Temsilcilerin VTsIK tarafndan onaylanmasn" da a n kouyordu {Sobranie Uzakonenii, 1920, N o . 87, madde 438). Bu tarihe kadar, baz milliyetlerin VTsIK'ya bal zel temsilcilikleri vard. Bu tarihen sonra bunlarn grevlerine son verildi ya da Narkomnats'a devredildi. 62. A.g.e., No. 99, madde 529.

260 DAILMA VE YENDEN BRLEME ilikiler olan eye bir adm atmasn salyordu. Fakat o dnemde artk RSFSC'ne dahil milli zerk cumhuriyetler ve RSFSC ile bir ittifak anlamas imzalam bamsz milli cumhuriyetler arasndaki snr izgisi silinmeye balyordu. Narkomnatsin, Mays 1921'de VTsIK ve Sovnarkom tarafndan onayla 63 nan ilk resmi tz , onun ilevlerini ok ak bir ekilde belirtiyordu: (a) RSFSC'deki btn milliyetler ile airetlerin ve anlamalarla bal dost Sovyet cumhuriyetlerinin bar iinde birarada yaamalarn ve kardee ibirlii yapmalarn salamak; (b) Onlarn hayat tarzlarnn, kl Kirlerinin ve ekonomik artlarnn zellik lerini gz nnde tutarak maddi ve manevi gelimelerine yardm cmek; (c) Sovyet iktidarnn milli politikasnn pratie uygulann kollamak. Narkomnatsin siyasi ilevleri z e r k cumhuriyetlerin ve blgelerin RSFSC yapsna yerletirilmesi ve bamsz cumhuriyetlerin bu yapya gre uyarlanmas onun grevinin en nemli ve zerinde titizlikle durul mas gereken ksm olarak kald. Fakat yapt ilerin kapsamn ve eitliliini, kararnamelerinin says, eitlilii ve resmi gazetesinin stunlar gstermektedir. uva blgesindeki bucak ve ky Sovyetleri'ne uvaa gazeteleri, e\ ilnlarm vc bildirileri halka okumak amacyla toplanlar dzenlemeleri iin alimailar vermek, "uvaa yazlm ikyet di lekelerini kabul eden bir b r o " w kurmak ya da Votyaklarin bir parti okulu na kaydnn yaplmas" gibi ayrnllarla ilgileniyordu. Narkomn3ls eitim, propaganda ve milli edebiyat tevik etmenin zorunluluu zerinde srarla duruyordu; 1920de, "ilgili milli grup iinde yeni bir Sovyet ileri kadrosu yetitirmekle" 6 6 de grevlendirilmiti. Nihayet Mays 1921 tarihli tze gre, Narkomnats, Douyu inceleme Dernei'nden, yeni kurulmu olan Dou Emekileri Komnist niversitesi'nden* 7 ve Petrograd Yaayan Dou Dilleri Enstits'nden de sorumlu oluyordu Sovyet milli politikasnda, 1920'den beri Dou halklarna verilen nemin bir belirtisiydi bu. Arlk noktasnn siyasi ve kltrel yaplanmadan ekonomik yaplan maya gemesi iin uzun zaman gerekmedi. Daha Nisan 1920'de Narkom-

6 3 . Konstitutsii i Konstitutsionniye Akli RSFSR, 1918-1937 ( 1 9 4 0 ) . s.106-8. 6 4 . Politika Sovetskoy Vlasti po Nalsional'nomu Voprosu'a (1920), s.130,

madde 162-3. 65. A.g.e., S.26, madde 32.

madde 186. 67. Narkomnas'n lavedilmesinden sonra, bu niversite Komintem'in denetimi altna girdi.
66. A.g.e., S.149,

POLTKA, RET, AYGT 261 nats'n resmi gazetesinder bir yazar, "Dou, Dou cumhuriyetleri ya da ge nelde cumhuriyet meselesi ortaya atld m, meselenin nce, ekonomik adan ele alnmasndan" yaknyordu. "Trkistan pamuk, limon, vb. an lamna geliyor; Krgzistan yn ve koyun, Bakurdistan ise kereste, avclk, hayvanclk".* 8 Ertesi yl, N E P uygulamas ve blgesel planlamayla ilgili ilk tartmalar, ekonomik meseleleri btn Sovyet politikasnn temel meselesi haline getirdi ve 1921-22 knda grlen mthi ktlk RSFSC'nin zellikle Dou cumhuriyeeri ve blgelerinden birkan kasp kavurdu. 1922 yaznda Narkomnats'n gzden geirilmi tz yaym landnda ilevleri ile ilgili yeni bir madde eklenmiti: 69
Blgesel-milli masn salamak. birimlerin retim kaynaklarnn gelitirilmesine elverili artlar v e y e n i e k o n o m i k y a p i i n d e k i e k o n o m i k m e n f a a e r n i n s a v u n u l

Son dneminde, Narkomnats sadece milli seksiyonlar halinde deil, ayn za manda tarm, alma, eitim, ordu, basn, ormanclk, sosyal gvenlik, vb. daireleri halinde de rgttendi. 7 0 Sovyet milliyetler politikasnn srf kltr alannda etkin olduunu dnmekten daha aldatc bir ey olamaz. Milli zerklie likin Sovyet grnde ifadesini bulan milli haklar, eko nomik meselelere olduu kadar siyasi meselelere de uygulanyordu. Herhan gi bir dnemde Narkomnats'n, milli zerkliin sadece bir tek yanyla daha ok ilgileniyormu gibi grnmesinin sebebi, o srada Sovyet politikasnn bir btn olarak zellikle bu yne arlk vermi olmasyd. t e yandan, Sovyet idari aygt daha iyi rgenmeye balad iin, da ri hibir ilevi olmayan fakat dier halk komiserliklerinin birounun ilevleri le atan bir komiserlik, ister istemez anormal bir hal alacakt. Bu yzden uzun zamandr eletirilere hedef olmutu. Milliyetler Konseyi'nin kuruluu 'le ilgili Mays 1920 tarihli kararnameden alt ay sonra, "Narkomnats'n dt netimi dnda kalan durumlardan tr", Konsey'in, "grevine henz tam olarak balamam olduu" kabul ediliyordu. 71 Aralk 1920'de yaplan ilk (ve son) Tm Rusya Milliyetler Kongresi'nde halk komiseri yardmcs Kamenski, eleman yokluundan, Stalin dahil eflerin ve memurlarn zel grevler yznden grev banda bulunamaylanndan, yerel memurlarn sava hizmetleri in seferber edildiinden yaknarak Nar68. Jizn' Natsionat'noslei, No. 11(68), 18 Nisan 1920. 6 9 . Konstilutsi i Konsliutsionniye Akli RSFSR, 1918-1937'(.1940), s.134-8. 7 0 . Bu liste, gvenilir bir metinden alnmtr Sovetsko Gosudarstvennoe Pravo, der. A.Vjinski (1938), s.364. 7 1 . Jizn' NatsionaVnostei, No.35 (92), 7 Kasm 1920.

262

DAILMA VE YENDEN BRLEME

k o m n a t s i n karanlk br tablosunu izdi ve rgtn tamamen ka patlmasnn daha iyi olup olmayacan s o r d u . " Milliyetlerin Narkomnalsi kendilerinin avukat ve koruyucusu olarak m, yoksa sadece onlarn haklarn dzenleyip snrlandrmaya alan merkezi iktidarn bir aleti ola rak m algladklar daima bir tartma konusuydu. Ayrca Narkomnats tarafndan uygulannda yansd gibi, Sovyet poli tikasnn arlk noktas kltrden politikaya ve politikadan ekonomiye kayd iin, Narkomnats ile dier Sovyet kurumlan arasnda srtme kmas ihtimali ister stemez artyordu. Narkomnats ile Eitim Halk Ko miserlii" arasndaki ilikileri dzenleyen ilk kararnamelerin ve kararlarn says, bu snrl alanda bile rahat bir ibirlii ve almay salamann ne kadar g olduunu gstermekledir. Sonraki dnemle ilgili belgeler yeterli olmamakla beraber, Narkomnatsin taleplerini balca siyasi ve ekonomik kurululanh talepleri le badatrmann daha az g olmadn tahmin ede biliriz. llerdeki komiserliklerin yerel organlar ile yerel Sovyeer ve on larn yrtme komiteleri arasndaki ilikiler, Sovyet sisteminin ilk yllarnda devaml bir srtme kayna oldu; Narkomnats'n yerel sek siyonlarnn da bu srtmeler dnda kalm olmas pek muhtemel deildir. Bamsz cumhuriyederde Narkomnats temsilcileriyle Narkomindel temsilcileri arasndaki srtme, eski "danmanlar diplomatik kuru lulara" atayan 8 Haziran 1922 tarihli kararnamenin yaymlanmasna sebep oldu. 7 4 "Narkomnatsin btn delegelerine ivedilikle lojman tahsis edilme si" 7 5 konusunda Sovnarkom'un Moskova iskn makamlarna direktif verme si bir baka srtme saylabilir. Gzden geirilmi 1922 tarihli tzk Narkomnats'a, "merkezi halk komiserliklerinin faaliyeti ile, bunlann zerk cumhuriyetlerde ve blgelerdeki almalar arasnda bir uyum salamak" gibi takdire deer bir ama uruna "baz halk komiserliklerinin ilerine ba kacak federal komiteler kurmak" hakkn tand. 7 6 Milliyetler asndan ne kadar hakl olursa olsun, ilgili komiserlikler tarafndan hi de ho karlan mayan bir mdahaleydi bu. zelde ekonomik politikaya imdi verilen byk nemden ve planlamadaki ilk gelimelerden tr, otoriteyi daha kkl bir ekilde zeridermenin milli blgeler kanalyla deil, ekonomik
12-Jizn' Natsional'noste, N o 4 2 (98), 31 Aralk 1920; N o . l (99), 13 Ocak 1921. 7 3 . Politika Sovetskoy Vlasti po Natsional'nomu Voprosu'da (1920), s.153-61. madde 194-204. 74. Sobranie Uzakonenii, 1922, No. 40, madde 474. 75. Politika Sovetskoy Vlasti po Natsional'nomu Voprosu'da (1920), s.150, madde 189. 76. Konstitutsii i Konstitutsionniye Akli RSFSR, 1918-1937 (1940), s.I36.

POLTKA, RET, A Y G I T

2(.:i

blgeler kanalyla mmkn olaca gr g kazand. Genelde, siyasi sis temin istikrara kavumas ile birlikte, milliyeer meselesi ilk ciddiyetini ve nemini biraz yitirmi gibi grnyordu. zel bir Milliyetler Halk Komiserlii'nin sakncalar, faydalarndan daha ar basmaya balad. 1923'Un ilk yarsnda Sovyeer Birlii kurulduunda, Milliyeer Konseyi yeni anayasa da VTsIK'mn ikinci bir kolu olarak yer ald ve yeni anayasann yrrle girdiinin ertesi gn Narkomnats lavedildi." Geriye doru bakarsak Narkomnats, Moskova le ibirlii yapma ve so nunda birleme politikasna Rus olmayan milliyetlerin desteini kazanmak ve politikay onlar birbirleriyle uzlatracak, gereksiz yere gcendirmeye cek ekilde uygulamak iin gayet iyi tasarlanm bir arat. Bu bakmdan, Sovyet sistemi inde kalan Rus olmayan gruplarn haklarna saygl davranlmasn salad; onlarn dillerini, kltrlerini ve eitim sistemlerinin gelitirilmesini tevik etti; ekonomik konularda grlerini duyurmalarn salayan bir kanal oldu ve genel anlamda koruyucular olarak kabul edildi. Fakat zaman getike, Narkomnats'a bal seksiyonlarn balca grevinin, "temsil ettikleri milliyetlerin meru haklarn hukuken savunmak" oldu unu sanmann yanll ortaya kt. 7 8 Balangtaki niyeti ne olursa ol sun, Narkomnats'n merkezi hkmetin bir organ olma temel zellii onu her eyden nce, merkezilemeyi salayan bir ara haline getirdi; bundan do lay gelimesi, sadece bn Sovyet anayasal yapsnn gelimesine deil, Lenin'in milliyet konusundaki politikasna ball ne kadar byk olursa olsun, bu meselede kesin bir merkeziyeti olarak grnen o ilk ve tek komi serinin ahsiyetine ve grlerine de balanabilirdi hakl olarak. Narkom nats, kark dnemlerde, eski Rus mparatorluumun dank paralarna bir toplanma noktas salamak ve ortalk yatnca, bu paralarn hemen hepsinin Sovyetler Birlii nin barnda birlemesini salamak iin bir ara oldu. Ve bylece, kendisini laveden kararnamede belirtildii gibi, "milli cumhuriyetlerin ve blgelerin kuruluunun hazrlanmas ve bunlarn bir cumhuriyetler birlii haline getirilmesi yolundaki temel grevini" tamam lamt; kendi varl da mantksal olarak son bulmutu.

77. Sobranie Uzakonenii, 1923, No. 66, madde 639. Kararname, Sovyeer Birlii'nin yeni VTsIK's rafndan deil, R S F S C n i n merkez yrtme komitesi ta rafndan yaymlanmt. li. Politika Sovetskoy Vlasti po Natsional'nomu Voprosu'da (1920), s.148, madde 185.

BLM X

UYGULAMADA

KEND

KADERN

TAYN HAKKI

i) Bat Snr Blgeleri arlk mparatorluumun ubat Devrimi'nden hemen sonra tam mll bamszlk talebinde bulunan blmleri sadece Polonya ve Finlandiya oldu. Her iki lkede de milliyetilik hareketine nclk eden ve lke ilerini ynelebilecek kalabalk ve ok gelimi yerli bir ynetici snf vard: Po lonya'da feodal toprak sahipleri, Finlandiya'da tccarlar ve burjuvalar. 1917'den nce bu iki lkede milli bamszlk talebinden ok milli zerklik talebi ar basyordu; bu snrlamann nedeni ksmen daha radikal bir hal aresinin uygulanabilirlii konusunda beslenen phe ve ksmen, belki de, lam bamszln sosyal bir devrime yol aabilecei korkusuydu. Lenin bu sebeplerden kincisini birka yl ncesinden saptama:
R u s y a ' d a k l t i u e l a d a n e n o k g e l i m i , bi d i z i tarihi v e s o s y a l artlardan d o l a y en o k f a r k l l a m ve ayrlma hakkn k o l a y l k l a ce "doal olarak" g e r e k l e t i r e b i l e c e k iki m i l l e t vardr. 1 9 0 5 d e v r i m i n i n t e c r b e s i bu iki m i l l e t i i n d e b i l e y n e t i c i snflarn, toprak sahipleri ile burjuvazinin, zgrlk uruna d e v r i m c i m c a d e l e d e n v a z g e i klerini, F i n l a n d i y a v e Polon ya'nn d e v r i m c i p r o l e t a r y a s n d a n korktuklar in Rusya'daki y n e t i c i snflar v e arlk M o n a r i s i ile u z l a m a y a altklarn g s t e r m i t i r . 1

Bununla beraber, devrim Rusya'da patlak verdii andan itibaren bu ekingenlikler oradan kalk ve milli bamszlk talebi hzla geliil. An cak Geici Hkmetin tepkisi her ki durumda ayn olmad. O dnemde, Polonya Almanlar tarafndan tamamen igal edilmiti ve ttifak Devletleri kukla bir Polonya devletine bamszlk vermek zereydiler. Rus Geici Hkme bundan aasn yapamazd; stelik de bunu hemen yerine getir1. Lenin. Soinenya. c. XVI, s.SOS. 1912'deki Prag konferansnda, "arln d r v nlmesi ve'Fin ve Rus halklarnn zgrl" iin giriilen ortak mcadelede "kardej Finlandiya Sosyal Demokrat Partisi ile lam bu dayanma" ngren bir karar alnd Kendi kaderini layi hakk ya da bamszlk meselesi grlmemiti (VKP (B) v Rtlolyut^yak (1941), c. I, 191)

U Y G U L A M A D A KEND KADERN] TAYN H A K K

:t,s

mek zorunda kalmadan vadedebikcek durumdayd. Geici Hkmet, Polon ya'nn bamszlm tamamen kabul ettiini bildiren bir bildiri yaymlad, fakat o srada Rus dileri bakan olan ihtiyatl Milyukov'un sonradan ka bul edecei gibi bu bildiri "kesin bir hukuk dili" le kaleme alnmamt ve "Rusya topraklarnda kurulacak zgr bir Polonya iin kanlmaz olan ge rekli deiikliin" gelecein Rus kurucu meclisince kabul edilmesi hakkn sakl tutuyordu.' Geici Hkmet henz askeri harekt sahasnn dnda ka lan Finlandiya konusunu savsaklyordu; Bolevikler onun bu isteksiz tavrn birok kere knad. 3 Ekim Devrimi'nden sonra, Sovyet hkmeti Polonya'nn bamszln kaytsz artsz kabul etti ve bu bamszl dzenlemek in hibir resmi adma gerek duyulmad; ancak on ay sonra yaymlanan ve zellikle telif haklar, sulularn iadesi, konsolosluk belgelerinin karlkl olarak tannmas ve salk kontrol gibi konularda Almanya ve AvusturyaMacaristan ile mzalanm uzun bir dizi anlamay fesheden bir kararname aadaki maddeyi de ieriyordu:
E s k i R u s Impar a torluu h k m e t i n i n , P o l o n y a k o n u s u n d a P r u s y a Krall ve Avuslurya-Macarisan imparatorluu hkmetleriyle imzalam olduu btn anlamalar ve belgeler, m i l l e t l e r i n kendi kaderlerini t a y i n e t m e l e r i il k e s i v e P o l o n y a h a l k n n m e r u b a m s z l k v e birlik hakkn t a n y a n R u s halknn d e v r i m c i hak d u y g u s u ile u y u m a z l gz n n d e tutularak, k e s i n likle iptal e d i l m i t i r *

Finlandiya daha ciddi sknalar yarau. Bir yandan burjuva Fin hkmetinin durumu ok salam grnrken te yandan Fin sosyal demokratlar gl ve org bir partiydiler. Finlandiya'da hl Finli yoldalarna yardm ede bilecek Rus birlikleri bulunuyordu. Proleter bir devrim iin vakit ok uy gun grnyordu. phesiz Stalin'in, Fin Sosyal Demokrat Partisi'nin 14/ 27 Kasm 1917'de Helsingfors'da yapt kongreye katlmasna yol aan bu inan oldu. Stalin, Milliyetler Halk Komiseri olarak ilk konumasn bura da yapt. 5 Bununla beraber, ayrlma hakk dahil, milleJerin kendi kaderini
2. P.Milyukov, luonya Voroy Russkoy Revolyutsii (Sofya. 1921), c.I, s.64 Bildi ri, Revoiyutsiya i Natstonal'niyi Voprs: Dokument! i Maleriairitdir. dr. S.M.Dmanshein (1930), c, ED, s.57-8; tercmeler iin bkz. S.Filasiewicz, La Question Polonaise pendant la guerre mondiale (1920), No. 75 ve P.Roth, Die Entstehung des polnischen Staates (1926), s.127-8. 3. Lenin, Soneniya, c. XX s.323-5, 495. 4 Sobranie Viakonenii, J9J7.JQI8, No. 64, madde 698. Kararnamenin nhi 29 Ajuste* I9IS'dir. Berlin'de 27 Auos'ta Sovyeler ile Almanya arasnda Breii-LnovJi anlamas ile ilgili u ek anlamann imzalanmas sonucu konulmu olsa gerek. 5. Stalin, Soneniya, c. IV. s.-5.

266 DAILMA VE YEN DEN BRLE M E Layin hakk ilkesi aka ortaya allml ve Bolevikler vaadlerindcn geri dnemezlerdi. Fin Hkmeti hakkn islemekte srar edince, Sovyet Hkmeti nin Finlandiya'nn milli bamszln tanmaktan baka aresi kalmad. Sovnarkom'un bununla ilgili I S/31 Aralk 1917 tarihli karar VTsIK tarafndan drt gn sonra onayland. 6 Bu kararn baz kayglara yol am olduu, VTslK'daki tartmalarda Stalin'n karan isteksizce savun masndan anlalmaktadr.
A s l n d a . H a l k K o m i s e r l e r i K o n s e y i , b a m s z l n a s o s y a l i s t R u s y a tara fndan k a v u t u r u l m u o l a n Finlandiya'nn, ne gariptir ki halkna d e i l burju v a z i s i n e , s t e h e y c i s t e m e y e z g r l k verdi. Finli iiler v e s o s y a l demokrat lar zgrlklerini d o r u d a n d o r u y a s o s y a l i s t l e r i n e l i n d e n d e i l . F i n burjuva zisi aracl ile a l m a k durumunda kaldlar.

Stalin bu durumu "Fin proletaryasnn trajedisi" diye tanmlyor ve bunu. Fin sosyal demokratlarnn kararszlna ve "anlalmaz korkaklna" yo ruyordu. 1 Bu ekilde eletirilip cesaretlendirilen Fin sosyal demokratlar. Ocak 1918'dc iktidan bir devrim darbesi ile ele geirmeye kalktlar ve meydana gelen i savala, Finlandiya'daki Sovyet birliklerinden yardm grdler. Sovyet hkmeti, bir komu lkenin hem burjuva hkmetini ve hem de onu devirmeye uraan ekirdek halindeki bir ii hkmetini ayn zamanda tanmak gibi anormal bir duruma dt. Hatta l Man 1918'de "Rusya Fede ratif Sovyetler Cumhuriyeti" ile "Fin ileri Sosyalist Cumhuriyeti" arasnda bir anlama imzaland. Byle bir durum, ne tek, hatta ne de ilkti; birka hafta nce, Ukrayna'da buna benzer bir durum meydana gelmiti. Sovyet Hkmeti ile Komintern arasnda uygun bir grev blm de henz bulunmamt. Fakat bu ikilemin. Finlandiya'nn bamszlnn ekli yan ile bir ilikisi yoktu, nk bu, yabanc bir lkede de pekl meydana gelebilirdi Finlandiya'da i sava etin oldu; burjuva Fin hkmeti ta rafndan yardma arlan Alman birlikleri gelinceye kadar devam elti. Bun dan sonra burjuva rejim Finlandiya'da iyice yerleti ve Sovyet Rusya le Finlandiya arasndaki ilikiler bamsz ve ayn lkeler arasndaki ilikiler niteliine brnd. 1917'deki demelerinde Lenin, bamszlk talebi Bolevikler tarafndan kaytsz artsz kabul edilmi bir millet olan Ukrayna ile Polonya ve Fin6. Sobranie Uakonenii, 1917191t, No. I I , madde 163, 7. Stilin, Soinemya, c. IV, s.22-4. 8. Kliyunikov i Sabanin, Medunarodnaya Politika, c. D (1926), s.120-1.

UYGULAMADA KEND KADERMTAYlN HAKKI

267

landiya arasnda sk sk bir kyaslama yapyordu. Haziran 1917 tarihli bir makalesinde Geici Hkmet'i, "temel demokratik grevini yerine getirme dii", yani "Ukrayna'nn milli zerkliinden ve ayrlma zgrlnden" yana olduunu iln etmedii iin knyordu. 9 Bununla beraber, kyaslama mkemmel olmaktan uzakt. Ukrayna halknn kyllk, proletarya ve aydnlar zmresinin milli yapsyla tarihinin zellikleri, Ukrayna milli yetilik hareketi iinde, gerek Polonya gerekse Finlandiya milliyetilik ha reketinde varolmayan belirsizlikler ve eliik akmlar yaratyordu. Ukrayna kyll sadece halkn byk ounluunu oluturmakla kalmyordu, ayn zamanda, kkl bir gelenei bulunan biricik sosyal taba kayd. Bu kylln sosyal ve ekonomik tabanl olan kyl milli yetiliinin temelinde her zaman grlen- dmanl, Dinyeper'in bausnda ounluu Polonyallardan, dier blgelerde ise Ruslardan oluan toprak sahiplerine v? hemen hepsi Yahudi asll olan tccarlarla tefecilere ynelmiti: Ukrayna kyllnn ortodoks oluu, onu Rus Kilisesi'ne balyor, gerek Polonya Katolik ligini, gerekse Yahudi dinini ona yabanc klyordu. Bu nedenle Ukrayna milliyetiliinin yapsnda grlen Yahudi aleyhtar ve Polonya aleyhtar yan, Rus aleyhtar yanma bile ar basyordu. Polonya asll olmasna ramen popler bir milli kahraman olan Bohdan Kmelnitski, Ukrayna kyllerini Polonyal efendilerine kar ayaklandrm ve Mos kova'ya balln bildirmiti. Ukraynal kyllerya da Kk Ruslar kendilerini Byk Ruslardan ayran eyin bilincindeydiler, fakat geni an lamda, kendilerini Rus olarak kabul ediyorlar ve Rusa'y andran bir dil konuuyorlard. Belki Moskova ya da Petrograd'n siyasi egemenliine ierliyorlard. Kiev ber iki ehirden de daha eski bir bakenti; fakat Kiev de bir Rus bakentiydi. Her eyden ok Rusya'ya kar bir dmanlk duygu sundan kaynaklanan Ukrayna milliyetilii, kyllk arasnda byk bir yank uyandrmamt. Bir dier dzeyde durum yerli bir Ukrayna proletaryasnn yokluu yznden karmaklayordu. 1900'den itibaren nemleri gittike artan yerli sanayi merkezlerinin nfusu, gerek ynetici gerek ii olarak byk lde kuzeyden gelen gmenlerden oluuyordu. Ukrayna'nn en byk sanayi ehri Harkov, Byk Ruslarin en youn olduu ehirdi. Bu etken, devlet memurlar ve serbest meslek erbab ile birlikte Ukrayna'nn ehir kltrne, baskn bir Byk Rus havas veriyordu. Bu da, 1917'deki durum zerinde kendine zg bir etki yaratt. Tm Rusya'da Bolevikler'in gc, ehir
9 . Unn, Soinenya, c. XX, s.539-41.

2 6 8 D A I L M A VE YENDEN BRLEME nfusu ve sanayi iilerinden kaynaklanyordu. Ukrayna'da bu gruplar sayca aznlkta kalmalarnn yan sra K a s m 1917 Kurucu Meclis seimlerinde, Ukrayna'da Bolevikler sadece 750 00 oy almlard ounlukla Byk Rus kkenliydiler. 10 Bu olgular Ukrayna'da Bolevzme, hem yabanc bir hareket hem bir ehirli hareke olmaktan dolay ifte bir engel yaralyordu. Milli blnme ile, ehir ve ky arasndaki ayrlmann akmas Bolevikler iin olduu kadar milliyetiler iin de eitli glklerin kayna olarak ortaya ku. Ukrayna'da milliyeti hareket bu aamada ne kyllkte ne de sanayi pro letaryasnda byk bir yank uyandrd, zellikle, eitim ve edebiyat mes leklerinden, papazlktan gelen ve ilerinde niversite profesrlerinden ky retmenlerine dek eitli retim grevlilerini barndran kk fakat inanl bir aydnlar grubunun hareketi olarak kalyordu; nitekim yine Avus turya snrnn le yakasnda, dou Galiya'da Ukrayna halknn ayn taba kalar tarafndan tevik ve destek gryordu. Bu ekliyle, Ukrayna milli yetilii attk Polonyal loprak sahibinin ya da Yahudi tccarn basksna deil, Rus brokrasisinin basksna bakaldrn iti. Faka! bu konuda da baz nokLalar belirtmek gerekir. Milliyetilik hareketinin ilk nclerini ayak landran Byk Ruslar'a duyduklar kin deil. arlar'a duyduklar kindi, mil liyeti olduklar kadar devrimciydiler de;.1880 yllarnda, bir Rus genel va lisinin dedii gibi, bir ceplerinde Ukraynal milli air evenko'nun eserlerini br ceplerindeyse Karl Marx'in eserlerini tayorlard"; ancak gelenek ve kyl kkenleri onlar Marksistler'den ok, narodnikler ile anaristlere balyordu. Artan ekonomik refah ve yabanc lkelerdeki gelimelerin etkisi, milliyetilik hareketini, sosyal devrim davasndan yava yava kopard. 20. yzyln ilk yllarnda, Rusya'nn baka yerlerinde olduu gibi burada da, Ukrayna miliyeilii ile kolayca badaan liberal de mokrasi ideallerinden esinlenen bir aydn zmrenin doduu grld. Fakat bu grup yerli bir ynelic snfn ekirdeini meydana getiremeyecek kadar snrl, kitlelerden kopuk ve bu yzden siyasi bakmdan etkisizdi. Kitlelere sosyal-devrimci bir arda bulunamad iin, Moskova'nn siyasal ve kltrel basksna kar alm bir kampanyayla milliyeti arya dayan mak zorundayd. Bunun da gerek bir temeli vard: Ukrayna edebiyatna ve gazetelerine 1870'U yllarda konulan yasak, 1914'te tekrar btn iddeti ile
10. Bu durum uzun sre devam elli. 1923'e be, "Ukrayna'da partinin Ruslardan ve Yahudler'den meydana geldii" grlyordu (Dvenadtsatyi S"ed Rossiiskoy Komiministiteskay Parii (Bofenkov) (1923), s.56). 11. W.K ol a n . Myths and Realities in Eastern Europe'a alntlanm., (1946), s-68.

U Y G U L A M A D A K E N D K A D E R N ) T A Y N HAKKI

.'.'

uygulanmak zere, ancak 1905'te kaldrlmt. Fkal bu lr ksllaala kyly ilgilendirmedii gibi, sanayi iisi Byk Rus iin de pek hr ey ifade etmiyordu; bu nedenle lke iinde hi bir destek grmeyen hareket, ya banc bir destek aramak mecburiyetinde kalarak Avusturyallara 1 1 , Franszlara, Almanlara" ve nihayet Polonyallara ynelmiti; bu areler, ncleri kendilerini yabanc devletlere satan bir hareketi bsbtn gzden drd. Ukrayna milliyetiliinin bu i zaaflarnn ve glklerinin ardnda, Ukrayna'nn ekonomik bakmdan Rus pazarna bal oluu ve han gi Rus devleti iin olursa olsun, Ukrayna'nn tad ekonomik nem yatyordu. arlk nfusunun bete biri Ukrayna'da yayordu; topraklar Rusya'nn en berekelli topraklaryd, Rusya'nn en modern sanayileri Uk rayna'da kurulmutu, tpk sanayinin ynetici kadrosu gibi, sanayi igc de, esas ibariyle Byk Ruslardan meydana geliyordu; nal'daki kaynaklar nispeten az gelimi kald srece Ukrayna kmr ve demiri btn Rus sanayi iin gerekliydi. Ukrayna'nn ayrlma talebi Polonya ve Finlandiya'nnki kadar ak seik olsayd, bunu ekonomik gerekliklerle bada trmak ok daha g olurdu. Fakat bu taleplerin de birbirleriyle kyas lanabilir olmadn kabul etmek gerekir. Troki sonradan. "Ukrayna'nn budayna, Don'un maden kmrne ve Krivoy-Rog'un altnna 'zerklik' tanmaya yanamam o l a n K e r e n s k i dneminin Rus burjuvazisiyle alay etti. Fakat sanayi Rusyas le Ukrayna arasndaki karlkl ekonomik bamllk, sosyal ya da siyasi rgtlenme biimlerini aan bir olguydu. Bu gelimemi milli hareketi, ubat Devrimi birdenbire glendirdi. nder buldu kendine: biri, Ukrayna'nn Tarihi adl kitabyla hareketi edebi ve tarihi bir temele oturtan geni bilgili profesr Hruevski'ydi; dieri, 1905 olaylarna karm devrimci aydn Vinnienko'ydu; Pelyura ise, kendi kendini yetitirmiti ve sonuncusu gazetecilik olmak zere eitli meslekle ri denemiti. lk ikisi samimi milliyetilerdi, ncs de faal bir serven ci. Mart 1917'de Hruevsk'nin bakanlnda, sosyalist devrimcileri, sosyal demokratlar, sosyal-federalistleri (Ukraynal radikal bir grup) ve milli aznlklar temsil eden merkezi bir Ukrayna Radas (ya da Sovyeti) kuruldu. N i s a n d a milli bir Ukrayna kongresi tarafndan onaylandlar. Rada'nm hibir resmi temsili nitelii olmad anlalyor; ve balangta, hareketin esasnda sosyal ve kltrel olan niteliine uygun olarak, siyasi bir grev stlenmedi ya da yrtmedi. Fakat, yava yava ve zamanla Rada, alu yz
12. "Ukrayna'nn bamszl iin i l i birlik" 1914 sava baladkUn soma Viyana'da kuruldu. 13. LTroki, horiya Russkoy Revolyusii (Berlin. 1933), c. II, J.48.

270

D A I L M A VE Y E N D E N BRLEME

yeli ekirdek bir millet meclisi olarak ortaya kt. Petrograd Geici Hkmeti ile grmelerde bulunmak iin yapt sonusuz giriimlerden sonra, Rada 13 Haziran 1917'de "Rusya'dan ayrlmamak ve Rus devleti ile ilikilerini kesmemekle beraber", "zerk Ukrayna Cumhuriyeti'nin" kurul duunu iln eden bir kararname ("birinci ilke") yaymlad ve hzla bir milli hkmet sekline brnen, hkmet grevlerim yerine getiren bir "genel sekreterlik" kurarak bana Vnnienko'yu gelirdi. O zamana kadar vakit ka zanmaktan ibare bir laktik uygulayan Petrograd Geici Hkmeti, isle meye islemeye, Kurucu Meclis'in nihai hkmne bal olmak kaydyla^onJara zerklik tand. Fakat bu sonu Rada'nm ve genel sekreterliin gl oluundan ok Geici Hkmet'in gszlnn bir belirsiydi. 1 4 Petrograd'da Ekim Devrimi'nden sonra merkezi otoritenin fiilen k, hareketi bamszla doru daha ok itti. 7/20 Kasm 1917'de Rada, "Rus Cumhuriyet'nden ayrlmamak, onun birliini devam etirmek", "eit vc zgr halklar federasyonu" haline gelmesi iin ona yardm elmek niyetinde olduunu tekrarlamakla birlikle, bir Ukrayna Halk Cumhuriyeti iln elti ("nc ilke"). s Bylece genel sekreterlik, usule uygun bir hkmet oldu. Vinnienko babakanla, Petlyura da askeri iler sekreterliine getirildi. Fakat Sovyet hkmetinin gtt politika nda, btn bu gelimeler Kiev ile Petrograd arasndaki ilikilerde ille de bir kopmay gerektirmiyor du; ilikiler bir sre dzgn devam etti. te yandan ayrlma sreci, uygula mada son haddine vardrlmad. D a h a 2 9 Kasm/12 Aralk 1917yekadar Rada, demiryolu iilerinin cretlerini demek iin, Petrograd Devlet Bankas'ndan para lalep ediyordu. 1 6 Bu talebinin reddedilmesi, Rada'y Aralk 1917'de kendi banknotlarn tedavle karmak mecburiyetinde brakt.' 7 Bununla beraber, devrimden bu yana bir ay bile gememiken, ilikiler ciddi bir ekilde gerginlemeye balad. 1917 yaz boyunca Ukrayna'nn eitli blgelerinde Sovyetler kendilerini gstermeye balad; zellikle
14. Bu dnemle ilgili belgeler F.A.Golder'n, Documents of Russian History (1927) adl eterinde evrilmitir, s.435-43; Ukrayna partileri hakknda en geni; bilgi B Krupnick uraCndn verilmitir: Geschichte der Ukraine (Leipzig, 19J9), i 283-4. "Birinci ilke" iin bkz. Revoiyutsiya i Natsionat'niyi Vopros: Dokumen i Marerali, der. S.M.Dimsnshein (1930), s 161-4. 15. Klyunikov i Sahanin, Mtdunarodnaya Politika, c. II (1926), s.432-5. milli savunma ile ilgd bir bildiri, Hevolyusiya i Natsionat'niyi Vopros Dokument! i Ma trialit (der. S.M.Dmanhen (1930), c. Di. s.196-7) yanllkla "nc ilke" ola rak belinilmisr. Bir Bund yesine gre, Rada'nm Bunds ve Menevik yelerinin srn zerinedir k Rusya'nn birliinin devam ettirilmesi ile ilgili madde bildiride yer ald (M.G.Rafes, Dva Goda Revolyutsii na Ukraine (1920), s.57). 16. Revoiyutsiya J917 goda, der. l.N.Liyubimov (1930), c. VI, s.236-7. 17. Vinnienko. Vdrodjeniya Natst (Viyana. 1920), c. t. s.230.

UYGULAMADA KEND KADERN TAYIN HAKK 271 Kiev'de, bir isi Temsilcileri Sovyei ile, bir Asker Sovyei kuruldu. 1 8 Ekim Dcvrimi'nden sonra, bu Sovyetler birleti ve Petrograd Sovyet hkmetinin onlan tevik etmesi" bu Sovyetlerin Rada'nn otoritesini bal talamak iin kasten yaplm giriimler olarak sulanmasna yol a t . Don blgesinde "beyaz" generallerden Komilov ve Don Kazaklarnn 111 ataman Kaledi tarafndan ani-Bolevik bir ordu kurulmas sonucu, ilikiler kopma noktasna geldi. Sovyet hkmetinin Rada'dan zel ikyetleri, esas tiba riyle, askeri bir ekle brnd. Rada, lm Ukrayna birliklerini Ukrayna'ya geri ara/ak, ordular birbirinden ayrmaya alyordu; bu da, mevcut cepheleri biraz daha paralamaya ve terhis ileminin yaram karkln artmasna yol ayordu; Ukrayna topraklarndaki Sovyet birliklerini ya da Kzl Muhafz birliklerini silahszlandryordu. Rada, Sovyet birliklerinin
18. E B o s h . GodBor'bi (1925), s.54-7. 19. Slaln'n 24 Kasm/7 Aralk 1917 iarihli Pravda' yaymlanan bir makalesi, "Ukrayna'da acilen ii, kyl ve asker temsilcileri blge kongresi yaplmas" ile ilgili bir ary ieriyordu. Bu makale Slalin'in Toplu Eserlerinde yer almamur, 20 Kzaklar ("Cossacks''), Moskova mparatorluunun dman saldrlarna ak snr blgelerinde 15. yzyldan 18. yzyla kadar birok kez ya torla loprak elde etmi, ya da srekli askerlik yapmak sanyla. arlar tarafndan kendilerin t toprak ve rilmi kolonlar 'o>undn geliyorlard. Kazaklar 19. yzylda rejimin balca dese ha line geldiler. Orta Asya'da D o n d a n dou Sibirya'ya kadir yaylm voiska'U ya da sunler diye bilinen bir duinc byk askeri lopluluk halinde rgdenmilerdi. Her top luluun band bir a La m an vard. Bu araman, her ne kadar seimle i bana gelmi bir kurula kar- sorumlu idiyse de, hemen hemen diktatrce ye ikile re sahipli. Ekim Devri m i n i n e nesi gn, Don Kazaklan'nn ataman Kale ilin, Don blgesinde bamsz bir Kazak hkumey kurdu Kuban ve Terek Kazaklan'nn atamanlan da benzeri giriimlerde bulundular. Orenburg Kazaklan'nn alamam Dutov ve Ussuri Kazaklar ataman Semenov da devrimi kip eden k boyunca Bolevik aleyhtar askeri birlikler rgedi. Gney Rusya'daki Kraklar, nce Komilov, sonra da Den ikin nderliinde, gnll Beyaz Ordu haline gelen kuvvetlerin ekirdeini oluturuyorlard. Bununla beraber, toprak dalmndaki eitsizlikler, varlkl ve yoksul Kazaklar ara J i n d a kar almalan yarall; ve u bal Devrimi ertesinde Kazak kille arasnda sava yorgunluunun arttrd bir bezginlik balad. M.Philips Price, Wjr and Revolution in Asiatic Russia ( 1 9 1 8 ) adl kitabnda (s.294-5) Kuzey Kafkasya Kzaklarnn Mart 1917'de nderlerine kar girilikleri isyan anlatr. Bolevikler bu honutsuzluktan ya rarlanmn blJder. 26 Ekim/8 Kasm 19I7 larihinde toprak kararnamesi, "er Kazak larn toprakUnn" mulk.suzlctirme dnda brakyordu. Ksa bir sre sonra bir Kazak heyeti, byk toprak sahibi Kazaklar'n topraklarn' blerek Kazak Sovyetleri kurma konusunda Troki ve Lemn liralndan tevik edildi (lohn Reed, Ten Days Thai Shook The World (N.Y., 1919, s 2 8 8 ) . Ka<m I 9 l 7 ' d e be Kazak lemsilci VTsIK'da grevlendirildi ve Sovyeller kongresi nc oturumdan itibaren. Tum Rusya tfi. Koylu, kazak ve Asker Temsilcileri Sovyeleri Kongresine dnl [Trti, Vserossiiskii S"ed Spvetov I1918), s.81). Aralk 1917'de "isi Kazaklar" u karlm bit karar name, mecbur? sktlik huzmelini ve hareke serbestisine konan ki m lam alan kaldrd; gnll askelik yapacaklara niforma ve donanm salad ve loprak meselesinin halleddeceini vadeni (Sobranie Uzakonent, 1917-1918, N o . 8, madde 68). ubat 1918'de

272 DAILMA VE YENDEN BRLEME "beyaz"lara kar br cephe oluturmak zere Ukrayna'dan gemelerine izin vermiyor, buna karlk, Don blgesinde Kaledin'e katlmaya giden Kazak birliklerinin gemesine ses karmyordu 2 1 . Brest-Litovsk'ta ttifak Devlet leri ile 2/15 Aralk 1917'de imzalanan atekes anlamas, Sovyet hk metinin yetersiz askeri kaynaklarnn ykn hafifletti. 4/17 Aralk 1917'de, Ukrayna Rada'sna, kamuoyuna da aklanan uzun bir mektup yol land. Mektup, kendi kaderini tayin hakk ilkesi adna, "Ukrayna Halk Cumhuriyeti"nin tanndn bildirerek balyor, fakat Rada'y, "uzun sredir Sovyetleri ve Ukrayna'da Sovyet iktidarn tanmay reddetmekle ifade edilen kaamak bir burjuva politikas izlemekle" suluyor ve yukarda saylan uygulamaya derhal son vermesi isteniyordu. Mektup olumlu bir talepte de bulunuyordu: Rada'nm, "kar devrimci Kadet-Kaledin ayaklan masna kar mcadele eden devrim kuvvetlerine yardm eimesi" steniyor du. Krk sekiz saat iinde tatmin edici bir cevap vermedii takdirde Rada'nn "Rusya'da ve Ukrayna'da Sovyet iktidar le ak sava halinde olduu" 2 2 ka bul edilecektir, deniyordu. Bu siyasi ierikli knamalarn ardnda Petrograd
Don Kazaklarinn gen kesimi "Bolevik propagandaya bir cevap olmak zere baba larna ve Kaledin hkmetine kar ayaklanmlard" (Foreign Relations of the United Stales: Russia, c. II, (1932), s.621). Eyll 1918'de, VTsIK'da bir Kazak seksiyonu ku ruldu ve seksiyon Kli Trudovik Kazakov adl bir gazete yaymlad. Faaliyetinin ilk ylyla ilgili rapora (Kazakii Oldel: Kralkii Islorieskii Oerk i Otet Kazak'ego Otdela VTsIK po Okiyabr' 1919 g. (1919)) deerli bir kaynaktr. I sava boyunca devrimi desteklemeleri iin Kazaklara eitli arlar yapld; bu arlar Kasm 1919'da, Ye dinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde birletirildi. (7'Vserossiiskii S"ezd Sovetov (1920), s.55-6) Bu abalarn ne gibi bir sonu verdiini deerlendirmek gtr; hi phesiz Kazak birliklerinin byk bir ksm "Beyaz"lardan yanayd. I savatan sona, Kazak topluluklar halkn geri kalan ksm iinde yava yava eritildi. Fakat Kazaklar, farkl grup adlarnn kullanlmaz olduu Sovyetler Birlii kuruluncaya kadar, Sovyet iktidarn meydana getiren dn gruptan biri olmaya devam elti. Kazaklar'n devrimdeki rol yararl bir monografi konusu oluturacaktr. Dier kaynaklar iin bkz. Bnyan ve Fisher, The Bolshevik Revolution, 1917-191% (Stanford, 1934), s.401-6; retici bir makale de Jizn' Natsional'nostei'de yer almakladr. N o . 6(63), 15 ubat 1920. 2 1 . VTsIK'ya sonradan verdii bir raporda Stalin, ilikilerin kopmasna kendi kade rini tayin meselesinin deil ("ayrlma hakkn bile kabul etmekle Sovnarkom, Rada'dan daha ileri gidiyordu bu konuda"), bu meselenin sebep olduunu srarla be limi (Stalin, Soneniya, c. IV, s.15-7). 2 2 . Metin Sobranie Uzakonenii, 1917-1918'dt ( N o . 6 madde 9 0 ) ve Lenin, Soneniya, c. XXIL s.l2t-3'te yaymland. Toplu Eserler'deki noara gre, bildiri Le nin tarafndan, sonraki ltimatom da Troki tarafndan (A.g.e., c. X X n , s.591) kaleme alnmt, ilikilerdeki kopmann sebepleri Pravda'da yaymlanan bir makelede Stalin tarafndan uzun uzadya tartlmt (Stalin, Soneniya, c. IV, s.6-14). M.Philips Price'a gre, My Reminiscences of the Russian Revolution (1921), s.198-9, Ukrayna'da domu olmasna ramen, Piyalakov, Rada'ya kar askeri harekta giriilmesinin balca savunucusuydu. Piyalakov, milletlerin kendi kaderini tayin hakk ilkesine karyd.

UYGULAMADA KEND KADERN TAYIN HAKKI 2 7 3 ve Moskova'daki alk tehlikesi ve Ukrayna'nn budayna olan vedi ih tiya yatyordu. Radek Pravda'ia yle yazyordu: "Yiyecek istiyorsanz eer, 'Rada'ya lm!' diye barn". 23 Petrograddan gelen tehdit beklenen sonucu yaratt. Ukrayna milliyetilik hareketinin isel eilimi olan, Rus iktidan ile yzyuze gelindiinde yabanc lkelerin koruyuculuuna snmak eilimi, bir kez daha ortaya kt. Ge neral Tabouis ynetimindeki bir Fransz askeri heyeti, bir sredir Kiev'dey di. "Bir direnme kuvveti oluturmas ve itilaf Devlederi'ne sadk kalmas" amacyla Rada'yt kkrtma gayretlerinin tam olarak hangi anda balad bi linmiyor. Fakat General Tabouis tarafndan 5/18 Aralk 1917'de Petro grad ltimatomunun ertesi g n Vinnienko'ya yollanan ve Ukrayna Cumhuriyeti'nin Fransa'dan istedii "mali ve teknik yardm" hakknda ayrntl bilgi vermesini talep eden 2 4 ilk resmi mektupta bu abalann izleri grlyor. Fransa ile Ukrayna arasnda bir anlamann varl Petrograd'da hemen renildi; Stalin 15/28 Aralk'ta Prawfo'da Fransz heyetinin Rada'ya ektii bir telgrafn metnini yaymlamt." Kiev'de General Tabouis ken disinin Ukrayna Cumhuriyeti nezdinde Fransa Cumhuriyeti'nin vekili ola rak atandn bildirdi ve 29 Aralk 1917/11 Ocak 1918'de Vinnienko'ya, Fransa'nn Ukrayna Cumhuriyei'ni maddi manevi btn gcyle destekle yeceini belirtti. Kiev'deki bir ngiliz temsilci de ayn dnemde buna ben zer bir beyanda bulundu. 26 Bolevikler ynnden, 4/17 Aralk 1917 tarihli ltimatomda Rada ile likilerin kesilecei hakkndaki kesin karar, Ukrayna'da derhal bir baka otoritenin yaratlmasn gerektiriyordu. ltimatom yollanmadan bir gn nce Kiev'de, Tm Ukrayna i, Kyl ve Asker Temsilcileri Kongresi balyordu. Bu kongreye hazrlk amacyla yerel Bolevik parti kurulu top lanm ve kendine "Ukrayna Sosyal Demokrasisinin Rusya Sosyal Demok rat i Partisi (Bolevik)" adn takmt. Bu melez adda, parti birliini Ukrayna'daki milliyeti duygulara verilen bir tavizle badatrmak gibi ok
23. Pravda, 2/15 Ocak 1918. 2 4 . Vinnienko, Vdrodjeniya Naisu (Viyana, 1920), c. \ s.232-3. 2 5 . Stalin, Soinenya, c. IV, s.19-21. O sralarda Petrograd'n bak asn gsteren izlenimler, M.Philips Price'n My Reminiscences of the Russian Revolution (1921), s. 194-5) adl kitabnda canl bir dille aktarlmtr. 2 6 . Bu mektuplar Vinnienko tarafndan yaymlanmtr: Vdrodjeniya Natsii (Viya na, 1920), c. II, s.235-43). Vinnienko aslnda bu mektuplarn 9/12 Ocak 1918 tarihli "drdnc ilke'de"-Ukrayna'nm bam sizli mm ilnndan nce yazldn belirtmekte dir. Fransz hkmeti, Rada'y "bamsz bir hkmet" olarak tanmaya karar vermi olduunu 7 Ocak 1918'de Washington'a bildiriyordu (Foreign Relations of the United States, 1918: Russia, c II, (1932), s.655).

274 DAILMA VE YEMDEN BRLEME acemice bir ama gd m st. Ancak bu ad deiiklii kongrede Bolevikler'in Rada taraftarlarnca yuhalanmalarn nlemcdi. 2 1 Rada'nm ltimatoma verdii yetersiz cevap M ksmen iki kamp da sava gerekten arzu etmedii, ktsmcn de Sovyet hkmeti ank duruma hkim olmasn salayan daha iyi bir imkna kavumu olduu in, ilikilerde kesin bir kopmaya sebep olmad. Ukrayna Bolevikleri Rada iktidarnn henz gl olduu Kiev'i terkederek Harkov'a geldiler ve orada, 11/24 Aralk 1917'de yeni bir Tm Ukrayna Sovyetleri Kongresi dzenlediler. ki gn sonra, kongre tarafndan seilmi "Ukrayna merkez yrtme komitesi" Petrograd'daki hkmete telgraf ekerek, "Ukrayna'da tm yekileri ele aldn"'* bildiriyordu. Merkez yrtme komitesi, esas itibariyle, Bolevikler ile sol SD'lcrden meydana gelmiu. 30 O andan itibaren, Sovyet hkmeti aktan aa kili bir politika izledi. Bir yandan, bu yeni otoriteyi "Ukrayna Halk Cumhuriyeti'nin hakiki hkme" olarak selamlyor ve gerek "ban mcadelesinde", gerek "toprak larn, fabrikalarn, atlye ve bankalarn emeki Ukrayna halkna devredilme sinde" 3 1 ona mmkn her trl yardm salamaya alyordu. Fakat bu, Rada ile ilikilerini eidi araclar zerinden devam ettirmesini 52 ya da BrestLitovsk bar konferansnda Rada heyetinin itimatnamelerini isteksizce dc olsa kabul etmesini engellemedi (zaten, kabul etmeseydi Bolevikler'in milli tayin hakk davasna ballklarnn itenliinden phe edilirdi)." Fa kat Vinnienko'nun da aka kabul ettii gibi, artk "Ukrayna halknn byk ounluu bize karyd" 34 . Birlikleri kendiliinden daldka ya da Boleviklerin saflarna katldka Rada'nn otorite alan hzla daralyordu.
27. Revolyutsia 1917 goda, c. VI, der. I.N.Liyubimov (1930), s.269-71. 28. Bu cevabn metni ve bununla ilgli yazmalar iin bkz. A.g.e., s.289-92. 29. Protokoll Zasedanii VTsIK 2 Soziva ( 1 9 1 8 ) , s.158-9; E Uosh, God Bor'bi (1925), S . 8 1 . Telgrafn tarihi burada doru yazlmtr. 30. Liste iin bkz. A.g e., s.91 31. Izvestiya, 17-30 Aralk 1917, aktaran Lenin. Soneniya, c. XXII, s.592. 32. Revotyulsia 1917 goda.c. VI, der. I.N.Liyubimov (1930), s.375-6, s.414. 33. Durumun tuhafl u ki, 28 Aralk 1917/10 Ocak 1918'de Ukrayna'daki Sovye rejiminin Petrograd tarafndan tannmasndan epey sonra Troki, Bresl-Lilovsk'la Khlmann'a verdii cevapta. Rus heyeti milli tayin hakkn tanm; olduundan, Uk rayna heyetinin ban; konferansna katlmasnda bir mahzur gonnediini bildirdi (Mirnye PeregOvor v Bresi-Liiotsk, c. I, ( 1 9 2 0 ) , s.52). Daba Semra Rus heyeti, Harkov hkmetinin dclegeenm bu konferansa dahil etmeye kalkt, ancak hem Rada heyeti hem Almanlar buna kar ktlar. 34. Vinnienko, Vidrodjeniya Natsii (Viyana, 1920), c. II, s.216; Hruevski, Histo ry of < he Ukraine (Ing. ev., Yale, 1941), s.534-5. Bolevik propagandann Ukrayna silahl kuvvetleri zerindeki etkisinden sz etmektedir.

UYGULAMADA KEND KADERINI TAYN HAKKI 2 7 5 Rada 9/22 Ocak 1918'de, "Ukrayna halknn zgr, bamsz ve egemen devleti" olarak Ukrayna Cumhuriyetini iln eden bir "drdnc ilke" yaymlad ve bamszl Alman hkmeti tarafndan on gn sonra lannd. 3 5 Fakat, bu formaliteler yerine getirildii srada Sovyet birlikleri Kiev'i kuatmak zereydiler ve 26 Ocak/8 ubat 1918'de Kiev'e girdiler; Rada devrildi; birka gn sonra, yeni Ukrayna Sovyeer Hkmeti orada kuruldu.3* Gene de bu mesele sona ermi deildi. Ukrayna Sovyet hkmeti haf ta bile tutunamad ve bu hafta boyunca halkn sempatisini kazanmak ya da "yabanc bir kuvvet" tarafndan gerekletirilmi bir igal izlenimini sil mek iin pek br ey yapmad." Rada Kiev'i kaybetmek zereyken, temsil cileri Brest-Litovsk'ta Almanya ile bir bar anlamas imzalyorlard. Pet rograd iktidarna kar bir yabanc devletin koruyuculuunu arama geleneini srdren Rada, 12 ubat 1918de Almanya'y yardma ard. 1 8 Alman birlikleri btn Ukrayna'y hzla igal ettiler; 2 Mart 1918'de Bolevikler Kiev'i, Petliyura komutasndaki Rada kuvvetlerine terkeltiler. Fakat, ne Peliyura'nm kran dualar, ne de Rada'nn bakan sfatyla Kiev'e dnm olan Hruevski'nn belagati, Vinnienko tarafndan kabul edilmi "ac hakikati", Rada'nn kendi restorasyonunu "Alman ar topusuna borlu olduu" 3 9 hakikatini ortadan kaldrmyordu. Kendinden honut oluu bile onu uzun zaman ayakta tutamad. Nisan sonunda Rada bertaraf edildi ve onun yerini, ataman Skoropadski bakanlnda Almanlar tarafndan denedenen daha etkin ya da daha uysal bir Ukrayna hkmeti ald.
35. Vinnienko. Vdrodjeniya Natsii (Viyana. 1920), c. D. s.244-52. 36. flu olaylar konusunda bavurulacak lemel kaynak donemin yaynlandr; Lenin. Soinenya, c. XXII, s.591-2, baz bilgilen iermekledir, ilgin bilgiler iin bkz. Vin nienko, A.g.e., c. l, s.252-6 ve M.Philips Price, My Reminiscences of the Russian Revolution, s . 1 9 8 - 2 0 3 . 2 3 3 - 5 . Kiev'deki Birleik Devletler konsolosunun, ehrin Bolevikler tarafndan zaplna ilikin raporu Foreign Relations of Ike United States, 1918: Russia, c. II, s.675-6'da bulunmakladr. 3 7 . M.G.Rafes, va Goda Revolyuts'ti na Ukraine (1920), s.77; M.Philips Price * gre (My Reminiscences of the Russian Revolution (1921). s.202-3), disiplinli birka Sovye Birlii Don cephesine sevkcdilmu; Ukrayna'daki Sovyet silahl kuvveleriyse "Ukrayna'ya hibir ilgi duymad ve Ukrayna hakkmda hibir bilgisi olmad halde... Ukrayna halknn kurtarclar olarak hareket ettiklerini iddia eden" rasgele silah altna alnm servencilerdi. 38. Vinnienko, Vdrodjeniya Natsii (Viyana, 1920), c. 13, $.301, 19 ubat 1918 ta rihli Izvesliya'da yaymlanan metin M.G.Rafes'e gre (Dva Goda Revolyutsii na Ukraine ( 1 9 2 0 ) . S.70), Aralk 1917'de General Tabouis ile anlama imzaland srada Rada iinde, ancak Alman deseinin Bolevikleri saf d edebileceine inanan gl bir ke sim vard 39. Vinnienko, Vdrodjeniya Natsii (Viyana, 1920), c. II, s.296, 299-302.
1

2 7 6 DAILMA VE YENDEN BRLEME Yeni rejim askeri bakmdan, Almanlar'n iine geliyordu: Ukrayna'nn i kuvvetler dengesinde bir ey ifade ettii srece, byk toprak sahiplerinin ve zengin kyllerin karlarn temsil ediyordu. Bunlarn retim fazlas, Alman igal komutanlklar iin, Almanya'nn bo ambariannt yeniden dol durma umuduydu. Ukrayna milliyetilerine pek az ey, sosyal reform taraf tarlarna da hibir ey vermeyen dpedz gerici bir rejimdi bu. Ama Sovyet Hkmeti ile ban grmelerine devam etmesini engellemedi bu durum. 4 0 Sovyet grne gre, Almanya'nn koruduu bir Rada ile, gene Alman ya'nn koruduu bir ataman arasnda tercih sz konusu deildi: Kiev'de bir Sovyet heyeti btn 1918 yaz boyunca grmelere devam ettiyse de hibir sonuca varlamad. Bolevikler'in, Ukrayna'da Almanlarla savamaya istekli olmamalar Sol SD'lerin Moskova'daki beinci Tm Rusya Sovyet leri Kongresi'nde dile getirdikleri ikyetlerden biriydi. Ukrayna'daki Alman general Eichhom'un ldrlmesi, tpk Mirbach'm ldrlmesi gibi Sovyet-Alman likilerini bozma yolunda baarsz bir giriim oldu. Skoropadski'nin Ukrayna zerindeki otoritesi, Kasm 1918 Alman askeri yenilgisine kadar devam etti. Bundan sonra bir nceki kn tarihi kendini tekrar elli. Eski Rada'nm elemanlar Kiev'e "Ukrayna direkuan" olarak yerletiler. Vinnienko bakan, szde diktatr kimliine brnm olan Petlyura da bakomutan oldu. Bir kez daha, Fransa'nn yardm etmesi isten di. Fakat Odesa'daki Fransz birliklerine komuta eden General d'Anselm'in, vaadlerden baka verecek pek bir eyi yoktu; bu vaadler bile General Tabouis'nn bir yl nceki vadlerinden ok daha az yreklendiriciydi. 41 Duru mun tek yeni zellii, ittifak Devlederi'nin otoritesinin km olduu bir srada szde "bau Ukrayna" denilen Ukrayna Cumhuriyeti'ne eski Avustur ya ili Dou Galiya'mn dahil edilmesiydi. Bylece Ukrayna ile Polonya arasnda bir anlamazlk sebebi yaraulm oluyordu. Alman yenilgisinin ve Skoropadski'nin kann yaratt kaos iinde bile, Bolevikler'in Ukrayna'da iktidar dorudan doruya ele geirememi olmalar burada rg bir desteklerinin bulunmadn gstermektedir. Al man yenilgisinden birka gn sonra, kuzey snrndaki Kursk'ta Piyalakov
4 0 . Balangla bu grmelerden sorumlu olan Stalin. Izvemya'da yaymlanan bir demecinde bunlan savundu (Stalin, Sointniya, c. IV, s.82-4). 4 1 . General d'Anselm'in, Rusya'nn restorasyonu iin "iyi niyetler besleyen btn unsurlara" Fransz yardm vaadinde bulunan son derece ihtiyatl bir demeci Vin nienko'nun eserinde yer almaktadr: Vidrodjeniya Nalsii (Viyana, 1920), c. 10, s.2678. t e yandan Bolevikler, ubat 1919 Paris B a n ; Konferansna gnderdikleri bir no tada, Petliyura ile Fransz askeri komutanl arasnda imzalanan szde bir anlama konusunda ayrntl bilgi verdiler (L'Ukraint sovieiste (Berlin, 1922), s.15-6).

UYGULAMADA KEND KADERN TAYN IIAKKI

//

bakanlnda geici bir "Ukrayna ii ve kyl hkmeti" kuruluyordu. Itu hkmet 29 Kasm 1918'de, iktidar ele geirdiini ve topraklarn kyllere, fabrikalarn da "Ukrayna'nn emeki kitlelerine" 4 1 devredildiini iln eden bir manifesto yaymlad. Aralk banda, gn devam eden bit genel grevden sonra Harkov'da iktidar bir Sovyet ele geirdi 4 3 ve silahl Bolevik birlikler gneye doru ilerlemeye baladlar. "Direktuar'n protes tolarna cevap olarak erin, 6 Ocak 1919 tarihli bir notada, Piyalakov hkmetinden ve onun "tamamen bamsz olan" birliklerinden sorumlu olmadn bildiriyordu. 4 4 On gn s o m a "direktuar", anlalan Vin nienko'nun itirazna ramen 4 5 , Moskova'ya sava iln ediyor ve bir sre sonra da Vinnienko istifasn veriyordu. Fakat bu, Harkov'da mevzilenen Sovyet birliklerinin ilerleyiini hi etkilemedi ve bu birlikler ubat 1919'da, tpk bir yl nce yaptklar gibi, Kiev'i tekrar ele geirmeyi baardlar. Halk tarafndan byk bir cokuyla karlandlar. 4 6 Azledilen "direktuar" yeleri, btn faaliyetlerini Paris ban grmeleri zerinde younlatrdlar. Fakat talepleri, Ukrayna miliyetilii davasndan ok, Rus mparatorluu birliini yeniden kurmaya soyunmu "beyaz" generallerin da vas ya da Polonya davas ile ilgilenen devlet adamlarnca dikkate alnmad. Sovyet Ukraynas'nn bakenti, en nemli sanayi merkezi olan Harkov'du imdi ve Ukrayna'da domu olmasna ramen, Ukrayna'nn bamszlk taleplerine pek sempati beslemiyor grnen Piyatakov'un 4 1 ye rine, Ukrayna Sovyet hkmetinin bana Rakovsk getirildi. 10 Mart 1919'da, Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti anayasas, nc Tm Ukrayna Sovyetleri Kongresi tarafndan resmen kabul edildi. nemli btn konularda, RSFSC anayasasndan hibir fark yoklu bu anayasann. 4 8 Ba msz Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nn gszl, anayasay imzalam olan nc Tm Ukrayna Sovyetleri Kongresi prezidyumunun
4 2 . Politika Sovelskoy Vlasti po Nalsionat'nomu Voprosu (1920), s.109-11, madde 147; Stalin'in, "Ukrayna Kurtarlyor" balkl ve 1 Aralk 191S tarihli bir makalesi Stalin, Soineniya'du yer almaktadr, c. IV, s.174-6. 43. A.g.e., c. IV, S . I 8 0 . 4 4 . Vinnienko, Vidrodjeniya Natsii (Viyana, 1920), c. III, s.205-8; M o s k w a hkmetini, eski arlk emperyalist politikasn devam ettirmekle sulayan Vin nienko'nun 9 Ocak [919 tarihli cevab iin bkz. A.g.e., c. Di, s.213-18. 45. A.g.e., c. HI, S.230. 46. A.g.e.. c. m. s.328. 4 7 . Yetkili bir gazetecinin "Piyatakov hkmetinin grleri, bu hkmeti destek leyenlerin grlerinden daha solda" derken kastettii muhtemelen buydu (Arthur Ransome. Six Weeks in Russia in 1919 (1919), s.22). 48. Politika Sovtiskoy Vlasti po Nalsionat'nomu Voprosu (1920), s.113-16, madde 151: Isloriya Sovetskoy Konstitutsii v Dekretak (1936), s.115-21.

278 DAILMA VE YENDEN BRLEME ye lsesi okununca ortaya kyordu. Rakovski. Piyaakov, Bubnov ve Kviring tannm Bolevikler'di; fakat Ukrayna halknn szcln st lenecek bir nitelikleri yoktu.** O uada d artlar hi de iyi grnmyordu. Ricat halindeki Petliyura kuvvetlerinin, Yahudi halkn byk bir ksmn acmaszca ldrdkleri bat kesiminde arpmalar bir sre devam ei. i 0 Dou Ukrayna'da olaanst niteliklere sahip bir kyl nder, anarist Nes tor Mahno, 1918'de bir partizan grubunu Skoropadsk'ye kar gerilla sava amacyla rgtlemiti. Bu grup giderek zaman zaman geni blgeleri kon trol altnda uan. bazen Bolevikler safnda, bazen onlara kar savaan bin lerce kiilik gl bir orduya sahip rgd bir hareket haline gelmiti." Ukrayna topraklar zerinde yer yer dank Alman birlikleri vard hl. Fransz birlikleri Karadeniz kysna ve Krm'a karma yapmlard. Temmuz'da Denikn'in Ililaf Devlederi tarafndan desteklenen "gnll ordusu'' kuzeye doru ilerlemeye balad. Kzl Ordu geri ekildi ve Eyll'de Kiev,
49- Rakovski hu kmelinde yer alan dier lamnms Bolevikler arasnda A n e m , Voroilov, Mejlalk ve Podvoyski de vard (lam liste L'Ukraine sovitisu'dcdr (Berlin, 1920), 5.9-10). Bunlardan banlar, rnein Troki ve Zinovyev, Ukrayna doumlu ol duklar halde kendilerini Ukraynal kabul etmiyorlard. Rakovski Romanya asllyd. 1914-1918 savanda Romanya Sosyal Demokrat Partsi'nde etkin bir rol oynam ve Ocak 1918'deki nc Tm Rusya Sovyetleri Kongresinde "Romanya Sosyal Dcmofcrasisi'nin" selamlarn ileterek ortaya kmt (Treli Vserossiiskii S~e;d Sovetov (1918), s.10-11). Olaanst bir yan yoktu bunda; pani alanlar milli zelliklerin pek nem tamad ve yetenekli militanlara ihtiya duyulduu bir zamanda, bir alan dan bit baka alana serbeste aklanabiliyorlard. Haziran 1917'de, birinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde Zinovyev, partinin Ukrayna seksiyonu adna konumutu. 50. Yahudi bir yazara gre, bir Rada yesi o donemde Yahudi dmanlna "bizim en buyuk kozumuz" diyor ve "hibir Bolevim, bizim Yahudi dmanlmz kar duramaz" diye belirtiyordu (M.G.Rafes. Dva Coda Rerolyusii na Ukraine ( 1 9 2 0 ) . s.1'32). 51, Neslor Mahno. Ukrayna'da Ekaerinoslav ilinde Gulya-Pole kynde 1905'le kurulan, "anars-komunis" bir grubun sellerinden bnydi. iki yl sonra, Solipin re formlarnn sebep olduu kyl ayaklanmalan sonunda Sibirya'ya srld. 1917'de Si birya dn, kendi grubunu kyl komn eklinde rg dedi ve 1918 gznde Skoropadski rejimine ve Alman ve Avusturyal destekilerine kar koymak iin bir partizan rgt kurdu. Mahno kuvvetleri sayca hzla artt ve 1918'den 1 9 2 1 e kadar, srasyla Ukrayna d ire km arna, Den i k i n e , Wrangel'e ve Bolevikler'e karji ve bazen de ayn anda hepsine kar jvast. Rusa yazlm anlan sonradan Paris'te cl halinde (son iki cilt lmnden sonra) deiik balklar altnda yaymland: Russkaya Revolyutsiya na Ukraine (1929); Pod Udarami Kontrrevolyutsii (1936); Ukranskaya Revolyutsiya (1937). cite. Aralk 1938'e kadark dnem anlatlmakladr Yaymlanaca ilan edilen drdnc cil, ki Mahno'nun daha sonraki dnemle ilgili notlarn ve makalele rini iermektedir, yaymlanm gibi grnmyor, ikinci ve nc ciltlerin yaymcs, ikinci cilde yazd nszde "Mahno'nun dzenli bir eilim grmediini ve edebi dile hibu yatknl olmadn" aklamakladr; bu yzden andar muhtemelen anlalmas zor bir kiilii fazla tutarl ve kararl gibi yanstmaktadr. Mahno kendini tm devlet

UYGUlAMADAKENDlKADERIrflTAYN HAKKI 271 nce Petliyura birlikleri, sonra Denikm birlikleri tarafndan tekrar igal edil di. Her yerde karklk hkm sryordu arak. Alk, ufs ve dier felkcller Ukrayna'y k n p geiriyordu." Bamsz komutanlar M a h n o onlarn en mthiiydi kh dzenli ordu, kh talana ete gibi hareket eden birlik lerinin banda blgeyi bir batan bir baa katediyorlard. Kyller arasnda Denikin'in igal kuvvetlerinin ok daha sert basksna kar duyulan nefret, Sovyet hkimiyetinin yaratt honutsuzluu unutturmutu. Denikin'in yenilgisi Aralk 1919'da Kiev'in Kzl Ordu tarafndan yeni den zaptedilmesine yol at. Ukrayna Sovnarkomu bakam sfatyla Rakovski tarafndan mzalanm bir kararname gereince, be kiilik ( Bolevik'ti) bir "askeri devrimci komile" kuruldu"; ve Ukrayna'da nc defa bir Sovyet rejimi tahkim edilmek stendi. ubat 192'ye doru, Sov yet ooritesi balca merkezlerde salanmt. Fakat karklk dnemine son vermek iin yeterli deildi bu. Bolevikler'in yenilgiye uratt, Pa ris'teki itilaf Devledcri'ndcn yz bulamayan ve Denikn taralndan reddedil mi olan Peliyura, Aralk 1919'da maddi ve manevi yardmn mmkn biricik kayna olarak grnen Polonya'ya bavurdu. Ukrayna'nn Sovyet ya da Denkin yneliminde birlemi bir Rusya'ya yeniden dahil edilme sine kar olan Polonya, Petliyura'nm ahsnda, Ukrayna ayrlklnn gstermelik tek temsilcisini buluyordu; Petlyura, Ukrayna'y, Polonya mparatorluunun uydu birimi olarak ynetmek hrsna kapld iin, Ukrayna'nn Dou Galiya zerindeki talebinden vazgeti. Pediyura'nn 2 Aralk 1919'da, Varova'da Polonya hkmetiyle imzalad anlaotonesini baskc ve krj devrimci olduu iin raddeden inanm bit anarist olarik ula un aklad i and arm Ja; fakat bu onun kendi hareketi iinde sert bir askeri disiplin uy gulamasn enlemiyordu. Kyly idealize ediyordu fakat polik deildi: toprak sahiple rine, Kazaklar'a, burjuvaziye, Ukrayna milliyetilerine (kendisinin Ukryna dilini konumad syleniyordu) ve "btn siyasi partilerden meydana gelmi bir iskambil oyunu" dedii Kurucu M e c l i s e eit lde karyd (Russkaya Revoiyutsiya na Ukraine (1929), s,IS). Mahno zaman zaman Bolevikler ile ibirlii yapi fakat, onlarn Ukray na'da bir otorite kurma giriimlerine daima kar kt. Mahno, esas itibariyle, Ukray na'nn Dnyeper'in dousunda kalan ksmnda etkin oldu; anarist karakterine ramen, zellikle bu.blgede ok gl olan Kazak bamsz askeri topluluklar geleneinden de izler tayordu. Hareketin panizanlanndan biri tarafndan anlatlan hikyesi (P.Arinov, /storiya Maknovskogo Dvijeniya, (Berlin, 1923), yazarn Mahno'ya duyduu an hayranlkan tr znden ok ey yitirmekledir. Bi Sovyet yaym bunun tam kart bir zellik tayor: M.Kabanda. Mainovsina (tarihsiz (? I92S|). 52. 1919-1020 k boyunca hkm sren tifs salgnnn arl ile ilgili bilgiler P.Arinov'un tstoriya Maknovskogo Dvijeniya (Berlin, 1923), S.I6-8) adl eserinde anla lim akladr. 53. Jizn' Nasonafnottei, No.48 (56), 21 Pervoe Piyatileie (Harkov, 1922), s.117. Aralk 1919; OktyabrSkaya Revoiyutsiya:

280 DAILMA VE YENDEN BRLEME ma 9 *, Ukrayna burjuva milliyetiliinin tamamen iflas ettiini ortaya koyuyordu; nk Ukrayna kyllerinin gelimemi milli duygularn asl kamlayan Polonyal byk toprak sahiplerin duyduklar dmanlkt. Ancak bu anlama Ukrayna'ya bu kez Mays-Haziran 1920'de al hafta ka dar Kiev'i igal edecek olan Polonya birlikleri tarafndan saldrlmasna yol ayordu. Ne var ki, bu sefer istilacnn yenilgisi ve lkeden karlmas, Ukrayna'nn yirmi yl boyunca yabanc istilasndan uzak kalmasna yol aacak. Tm Ukrayna'da dzeni salamak bir yla yakn sre ald" ve parti zanlarla yer yer yaplan arpmalar, Mahno sa kalan kuvvetleri ile birlikte 28 Austos 1921'de Romanya snrn geinceye kadar devam etti. 5 6 Nihayet lkenin mutlak hakimi olan Sovyet rejimi, artk Ukrayna halkna ban nimederini sunar grnmekle kalmyor, ayn zamanda bu frunal yllarda de nemi olduu hkmetlerin hepsinden ok daha tahamml edilebilir bir hkmet grnts veriyordu. Bylece, Sovyet Ukraynas glkle domu oldu, Milli kaderini tayin hakk ve ayni ma hakk resmen tannmt. Finlandiya'da ynetici burjuva snf, Fin milletinin temsilcisi olduunu kabul ettirecek lde gl olduu halde, Ukrayna'da devrim bir adm daha leri gtrlm ve Ukray na'nn milli bamszlnn mirass haline gelen "proletaryann ve yok sul kylln emeki ve smrlen kitlelerinin diktatrl" (Ukrayna anasayasnn ilk maddesinde bu terim kullanlmaktadr) yararna burjuvazi tasfiye edilmiti. Byle bir hal aresinin Peirograd'n yararna olduu aka grlyordu. Ama, Ukrayna burjuva milliyetiliinin yetersiz olduu da bir gerekti. Gvenebilecei hibir milli ii hareketi yoktu. Kylleri kendi safna kazanmay baaramad, nk davasn deil sosyal devrimle, byk lde bir sosyal reformla bile badatramad (nderlerinin en namuslu larndan biri olan Vinnienko tarafndan aka ve birok kez kabul edilmi bir baarszlkt b u " ) . Bu gszlk onu srekli yabanc basklara ak
54. Vinnienko. Vdrodjeniya Nanti (Viyan, 1920). e. ID. s.474-6. 55. Wcangel'in dmesinden sonra. Kasm 192ffde Sovyet komutan Frunze is rafndan Mahno'ya ekilen ve birliklerinin Kzl Ordu'ya katlmasn emreden bir ulimaom, M.P.Frunze'nn Sobranie Soinenii'iinde yer almaktadr (c. I, ( 1 9 2 9 ) , s. 176-80); ltimatom reddedilmitir. 56. P.Arinov, Istoriya Maknovskogo Dvijeniya, (Berlin, 1923), s.200. 57. Aadaki satrlar, Vinnienko'nun Vdrodjeniya Natsii (Viyana, 1920) adl ese rinden yaplm tipik lniladr. " R u s B o e v k l e r i ile. M o k o v a l l ile arptmz srece her yerde biz galiptik, fakat kendi Boleviklerimizle lernasa geince btn gcmz yitirdik" (c. II, s.155); Rada, "millete ve emeki snfa kar uygulanan sosyal baskdan emeki kitleleri kurtarma" eilimi gstermedi (c. II, 1.158); Rada'nn hatas, "kitlelerin kafasnda milli g&r ile sosyal gr arasnda bir

UYGULAMADA KEND KADERINI TAYN HAKKI 281 kld ve bylece, gerek bir hareket serbestisini engelledi. Son etkin lideri Petliyura, Ukrayna kylsnn milli dman Polonyallarla ittifak kurun ca, Ukrayna burjuva milliyetilii 1920'de tamamen iflas eti. Ukrayna burjuvazisinin, bir burjuva devrimini baarya ulatrmada Byk Rus burjuvazisinden bile gsz olduu ortaya kt. Baarszl yznden yerini kaptraca belliydi. Bolevikler hari, grnrde hibir ciddi aday yoktu; Boleviklere kar koyan kuvveerin birbiri ard sra boz guna uramas da, Bolevikler'in Ukraynal kitleler tarafndan ehveni er olarak kabul edilebileceini gsterdi. Gene de kolay bir zm yolu deildi bu. Sovyet hkmeti 1918 banda ve tekrar 1919 balangcnda, Ukray na'nn dorudan doruya Rus Sovyet birimine dahil edilmesi le, ayr bir Ukrayna cumhuriyeti yaratarak Ukraynallarn milli zlemlerini tatmin etme giriimi arasnda bir seme yapmak durumunda kalmt. kinci seenei dayatan, devrimden nce halk kitlelerine aklanm olan ilkeler ve Lenin'in milli kaderini (ayin hakk adna en geni lde blnmenin, tam bir gnll birlie varmann en emin yolu olduuna kuvvetle inanmasyd. Bamsz bir Sovyei Ukraynas'na ilikin bir politikay gerekletirmek iin Lenin'in ahsen mcadele elliini gsteren birok kant var. Denikin'in Aralk 1919'da bozguna uramasndan sonra, Sovyet otoritesi Ukrayna'da nc kez kurulaca srada Lenin'in hazrlad ve merkez komite ta rafndan kabul edilen "Ukrayna'da Sovyet iktidar" zerine bir nerge, parti nin Moskova'da yaplan zel bir konferansna sunuldu. Bu nerge her eyden nce, Sovyet yneliminin Ukrayna milli meselesi ve Ukrayna kyll ile ilgili tavrn ele alyordu. "Ukrayna dilini ikincil bir dile dntrmek iin yaplan giriimleri" knyor, tm devlet memurlarnn Ukrayna dilini konuabilmelerini an kouyor eski malikane torlaklarnn kyllere datlmasn, "ancak gerektii oranda" Sovyet ifdikleri kurul masn ve hububatn "sadece, snrl bir miktarna" el konulmasn ngryordu. Fakat parti konferansnda Ukraynal Bolevik nderler nergeye iddetle kar ktlar. Rakovski geni lde kurulacak Sovyet
eliki yaratmak oldu" (c. II, s.219). Vinnienko, Rada'nm ubat 1918'de Bolevikler tarafndan lkeden atld dnemde, "talk kitlelerinde merkezi Rada'ya kar byik bir nefretin bulunduunu" kabul ediyor ve u dokunakl itirafta bulunuyor: "Btn bunlarda korkun ve garip olan ey, onlarn ayn zamanda Vknym'yt zg her eyi U k n y n a dilini, mziini, Ukrayna oku Hrn, gazetelerini ve kitaplarn gln duruma drmesiydi" (c. II, 1.259-60). Ukrayna milliyetiliine hibir sosyal muhteva ka zandrlmam olmas, en sonunda dier zlemlerin de gzden dmesine sebep oldu. M.G.Rafes, Dva Goda Revolyuisii na kraine'de (1920, s.78) da Rada'nn "Ukray nal! atrma" politikasnn yaratt nefretten sz ediyor.

282 DAILMA VE YENDEN BRLEME iftliklerinin, Sovyet dzeninin temelini oluturacan belirtti; Ukrayna Sovnarkom'u yelerinden Bubnov, devlet memurlarnn Ukrayna dili ko numalar mecburiyetini Ukrayna milliyetiliinin neminin abartlmas olarak gryordu. Bubnov, Manuilski ve dierleri, Bolevikler'le ittifak kur maya alan SD eilimli bir Ukrayna kyl partisi olan Borot'bisti ile her trl uzlamaya kar ktlar. , ! Lenin'in nergesi kabul edildi ve Mart 1920deBorot'bisti yeleri Komnist Pani'ye alnd.** Fakat, ibandakilerin muhalefetinin ok sert ve ok kkl olduu yerlerde, parti izgisini uygulamadaki glklerin kolayca stesinden gelmek mmkn olmuyordu. Bu glkleri birka kiinin anlayszlna ya da inatlna yormak da doru olmaz. Ukraynal lar'n milli zlemleri bir burjuva ereve iinde gide rilemezdi. Fakat Bolevikler, Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriye'ni ku rarken, burjuva devrimden proleier devrime geildiini iln ettiklerinde, Uk rayna milli meselesi zmlenmesi hemen hemen imknsz yeni bir ekle brnyordu. Kyll devrime yneltecek tek kuvvetin proletarya oldu u gr, Bolevik retinin temel noktasyd; Ukrayna'da yerli bir prole tarya olmad iin, burada sosyal devrimin milli ierii de havada kalyor ve bir bakma yapay bir hal alyordu. Ukraynal burjuva aydnlara gre yeni rejimin kusuru nderlerinin byk bir ksmnn, doutan deilse bile kafa ca ve yetime tarz bakmndan Byk Rus olmasyd. Bu izlenim kolay si linmedi. Eski Ukrayna milliyetilerinden bazlarnn, zellikle 1923'e Ki ev'e dnen ve oradaki yeni Ukrayna Bilimler Akademisi'ne bakan seilen Hruevski'nin davaya kazanlm olmas, Ukrayna Sovyet ynetiminin B yk Ruslardan oluan bileimini gizlemeye yetmiyordu. Ukrayna kyls nn gznde yeni rejimin en byk kusuru ehirlilerin kurduu bir rejim olmasyd. NEP'n simgeledii kyllk le uzlama dneminde bu kusur daha az gze batyordu. Daha sonra proletaryann kyllk zerinde basks yeniden kurulunca ve Ukrayna kyllerinin ikyederi, Ukrayna aydn larnn ikyetleri ile aknca u hakikat bir kez daha ortaya kt: sosyal ve ekonomik bir ierie brndnde milli mesele ar bir hal alyordu. ubat 1919'da, Ukrayna SSC'nin kuruluuyla hemen hemen ayn anda, bir Beyaz Rus SSC'nin kurulmas, milletlerin kendi kaderini tayin ilkesi

5 8 . nerge, VKP (B) v Rezolyulsiyak (1941), c. I, s.316-18 ve Lenin, Soinenya, s.552-4'e yer almakladr. Konferans lulanklan yaymlanmad ve Lenin'in Ukrayna meselesine ilikin konumasnn metni kayboldu. Bu konumann ksa zeti iin bkz. Soinenya, c. XXIV, s.815-16, not 171; s.818-19, not 178. 59. Stalin, Soinenya, c. IV, s.304.

UYGULAMADA KEND KADERINI TAYN HAKKI 283 adna ayrlma hakk politikasnn daha ileri bir uygulann temsil ediyor du. Mesele, Ukrayna'dakinden daha basilli, nk Beyaz Rus burjuva milli yetilik hareketi henz balang aamasndayd; zm bsbtn yapay klan da bizzat bu olguydu. Ukrayna modeli yakndan izlendi. Daha Mart 1917de bir Beyaz Rus milli kongresi, Rusya iin "cumhuriyeti ve demok ratik federal bir dzenden" yana olduunu iln eden bir bildiri yaymlam ve bir Beyaz Rus milli komitesi kurmutu. 6 0 Austos 1917'de Minsk'te bir burjuva Beyaz Rus Rada 6 1 kurulmu; delegeleri Ocak 1918 banda, nc Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'ne bizzat katldklar halde, kendilerine sz hakk verilmedii gibi delegelikleri de iptal edilmiti." 1917'nin son gnle rinde Minsk'te ilgi ekici baz olaylar gereklemiti. Ekim Devriminden sonra kurulmu Bolevik bir askeri devrimci komite, Rada'y devirip, "Bat Blgesi ve Cephesi Halk Komiserlikleri Konseyi"ni oluturmu ve "Beyaz Rusya emeki halklarnn milli kaderini tayin hakkn" ln etmiti.* 3 Minsk'te birka hafta boyunca yetersiz bir Sovyet ynetimi hkm srd. 64 Ancak ilerleyen Alman ordular. ubat 1918'debu hkmeti devirdiler ve geer ake olan milletlerin kendi kaderini tayin hakk ilkesine hi deilse szde bal olduklarn gstermek iin, kendilerine gre bir Beyaz Rus Radas kurdular. Ayn yln sonlarna doru Beyaz Rus mlteciler, Moskova'da bir kongre yaparak, Rusya Sovyet Cumhuriyeti le mutlaka birlemek arzu sunda olduklarn iln ettiler.*5 Brest-Litovsk'ta kabul edilmi snrn gerisinde mevzilenmi olan Alman birlikleri. Kasm 1918'de dalmaya balayncaya dek uygulamada hibir sorun kmad. O tarihten sonra kurtarlm blgelere bir hkmet salamak gerekiyordu; ve tpk Ukrayna'da olduu gibi, hkmetin Rusya birimine dahil edilmesi ile ayr bir Beyaz Rusya biriminin yaratlmas arasnda bir seme yapmak gerekiyordu. Ayn dnceler ayn karar gerek tirdi. Karar, parti merkez komitesi tarafndan alnd ve gerekli talimat, 25
6 0 . Revolyutsiya Natsional'niy Vopros: Dokument! Materali, der. S.M.Dimanshtein, c. D, (1930), s.267. 271-2. 61. A.g.e., c. Di, S.275-6. 62. Tretii Vserossiiskii S"ed Sovetov (1918), s.64, 87. 6 3 . Revolyulsa 1917 goda, c. VI, der. I.N.Liyubimov, 1930, s.457-8. BrestLiovsk'a Hoffmann, milli kaderini layin ilkesini hatrlatan Troki'ye verdii cevapla "Beyaz Ruslar'n milli kaderini tayin hakkn srarla savunan Minsk birinci Beyaz Rus ya Kongresinin, 30-31 Aralk gecesi, Bolevikler israfndan sng ve miralyzlerle datldn" iddia etti (Mirnie Peregovori v Brest-Liovske, c. I (1920), s.95). 64. Proletarskaya Revolyutsiya, No.3 (74), 1928, s.61-130. 65. Dnemin basnnda bu kongre ile ilgili auflar Voprosi Istorii'e verilmitir, N o . 1, 1947, s . l l .

284 DAILMA VE YENDEN BRLEME Aralk 1918'de yerel komnist nder Miyasnikov'a Stalin tarafndan veril di. 6 * 1 Ocak 1919'da "bamsz Beyaz Rusya Sovyet Cumhuriyeti geici hkmeti" Minsk'te egemenliini kurdu ve "kokumu Beyaz Rusya burju va Radasf m kanun d iln etti. 6 7 Tam bir ay sonra, birinci Beyaz Rusya i, Asker ve Kyl Temsilcileri Sovyeeri Kongresi Minsk'te topland ve 4 ubat 19l9'da Beyaz Rusya SSC anayasasn kabul ederek bir Beyaz Rus ya hkmeti kurdu. 6 8 Her ey o kadar aceleye geldi ki, RSFSC anayasas model alnarak hazrlanm anayasa, Sovyetler kongresinin ilevlerini ve
66. Beyaz Rusya Sovyet Sosyalist Cumhuriyei'mn kurulmasyla Ue ilgili en ciddi kaynak, Stalin'in 6 0 . ya; gn dolaysyla yazlm, bir makaledir (Istorik Marksist, No. 1, 1940. s.63-78). Balca olgularn ks bir zeli aada verilmitir: 25 Aralk 1918'de, Alman ordularnn Beyaz Rusya lopraklann terkti meinden sonra, Stalin kuzeybat blgesi Komnis Parti blge komiesi bakan Miyasnikov ile bir telefon grmesi yapt: Komnist parti merkez komitesinin hr Beyaz Rusya Sovyet Sosyalist Cumhuriyei kurulmasna ilikin kararn Miyasnikov'a bildirerek b l g e komitesi basknn Moskova'ya ard..Yolda Stilin, Kovno ve Vina illerinin Litvanya Sovyet Cumhuriyetine verileceini ima ci. Yolda; Salin, Beyaz Rusya Sovyet Sosyalist Cumhunyetfnm kurulmas ve Beyaz Rusya Komnis Partisinin faaliyeti ile ilgili temel ilkeleri de bildirdi. Stalin yolda;in telkinleri, Miyasnikov'un katld kuzeybat blgesi parti kon feransnda ianld. Bu grler. Beyaz Rusya S S C ve Beyaz Rusya Komnist Pans'nin kuruluum temel oldu ve burjuva Beyaz Rusya milliyetiliine kar ginliklen mcadelede Beyaz Rusya Bolcvkleri'ne yol gslerdi. Beyaz Rusya S S C hkmeti on be yeden meydana gelecekti (sonradan on yedi oldu). Bunlarn seimiyle bizzat Stalin yolda ilgilendi. Bir Beyaz Rusya Komnist Partisi merkez brosu kuruldu. Merkez bro bakan, ayn zamand parti merkez komitesi ve Sovyet hkm el i bakanyd. Beyaz Rusya i ve Koylu Sovyetleri Geici Hkmetinin manifestosunu Stalin yolda hzrlad ve zerinde nemli baz dzeltmeler yapa Beyaz Rusya Sovyei Geici Hkmeti'nin yeleri Smolensk'e hareket ettiinde yolda Stilin. Miyasnikov'a yle yazd: "Beyaz Ruslar bugn Smolensk'e hareket eltiler. Bir manifesto getiriyorlar. Parti merkez komitesi ve Lenin, i izden onlar, belki henz letrubesiz fakat hayallann parti ve Sovyeer uruna feda etmeye hazr gen 1 dcJtr olarak karlamanz isliyor. Bu hazrlklardan sonra. 31 Aralkla kuzeybat blgesi olaanst pari i konferans toplanarak kendim derhal Beyaz Rusya Komnist Partisinin ilk kongresi olarak iln ederek, bir Beyaz Rusya Bamsz Sosyalist Cumhuriyeti kurmaya karar verdi. Bu ken di kaderini tayin giriimine aka itiraz eden birka komnist ("Jilunovj ve grubu") partiden istifa etliler. Bu deerlendirmenin yazld tarihteki durum, Stalin'in kiisel rolnn biraz abartlmasn gerekli klm olabilir, ancak deerlendirmenin esas itibariyle gerek ol madndn kukulanacak bir sebep yoktur. A.F.Miyasnikov, Ermenistan doumlu olduundan Beyaz Rusya ile kiisel hibir ba olmayn bir parti alanyd. Sonradan Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Sovtukom'u basknlna getirildi ve bu n f l a Aralk 1921'de, dokuzuncu Tm Rusy

U Y G U L A M A D A K E N D KADERINI TAYIN HAKKI 25

bir merkez yrtme komitesi tanmlyor, fakat yerel Sovyetlerle ya da Sovnarkom'la ilgili maddeleri meme koymay ihmal ediyordu. Ukrayna gibi Beyaz Rusya da, Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak ku rulduktan sonra bile, yeni bir skntl donem geirecekti. 1919 baharnda, ayn lde gen ve hemen hemen ayn lde gsz olan Beyaz Rusya ve Litvanya cumhuriyetleri arasnda bir federasyon kurmak iin planlar ya pld.*' Fakat Nisan 1919'da taarruza geen Polonya, Litvanya SSCni orta dan kaldrd ve Polonya birlikleri, Beyaz Rusya'nn talep enii topraklarn bir ksmn igal ederek Austos 1919'da Minsk'i ele geirdi. 1920 Polonya-Sovyet sava sonucunda Beyaz Rusya Cumhuriyeti, Polonya'ya ilerle yen Sovyet birlikleri tarafndan kurtarld ve Beyaz Rusya 1 Austos 1920'de parlak bir bildiriyle zaferi kutlad. Ekim 1920 Polonya-Sovyet atekes anlamas (k 18 Mart 1921'de Riga anlamasyla kesinleti) Beyaz Rusya'y topraklarnn bau ksmndan bir kez daha yoksun braku. Fakat, bu sefer kesin bir bar dnemi balyordu. Aralk 1920'de ikinci Beyaz Rusya Sovyetleri Kongresi, bir dizi "ek madde" kabul ederek 1 1 ubat 1919 anayasasndaki ihmalleri giderdi. Bir modem tarihiye gre, "Beyaz Ruslar iin milleeme, Rus devrimi nin adeta hi stenmemi bir hediyesi olarak gerekleti" 7 1 . Narkomnats'n resmi gazetesinde bir yazar. Beyaz Rusya ii ve kyllerinin "kendilerini daima Rus emeki snfnn bir paras olarak grdklerini" ve "sadece Be yaz Rusya kk burjuva aydnlarnn pek nemsiz bir ksmnn bamszlktan yana olduunu" 7 3 kabul etti. Ancak Bolevik teoriye gre milleeme, tarihi gelimenin kanlmaz olmamakla birlikte, normal ve yararl bir aamasn oluturuyordu ve henz ortada bir Beyaz Rus milleti yoksa da baka rneklere bakarak, domak zere olduu sylenebilirdi; Sta lin'in iki yl sonra "Beyaz Rus milletinin yapay olarak yaratld" sulamasna kar, bir parti kongresinde kendini savunmak iin leri
Sovyetleri Kongreti'nde, Transkafkasya Cumhuriyeti adna bir bildin okudu (Devyatyi Vserossiiskii S"etd Sovetov (1922), s.186). Onu, disipline aykn hareket ettii iin. ubat 1922'de partiden atlan G.I.Miyasnikov ile kartrmamak gerekir (Bkz. s 194). 67. Istoriyo Soveiskoy Konslutsii v Dekretak ( 1 9 3 6 ) , s.99-102. Rada Grodno'ya ekildi ve orada bir mddet Polonya hkmetinin koruyuculuuna tnd. 68. Anayasa, A.g.e., s. 111-14'e, hkmet listesi de Jim' Natsional'nosiet (No. 5 (13), 16 ubat 1919) bulunmaktadr. 69. Stalin, Soneniya, c. IV, s.228-9; Jim' Natsional'nostei'de (No. 6(14), 23 ubat 1919. 70. Isteriya Soveiskoy Konstitusii v Dekretak (1936), s. 140-2. 71. A.g.t.. ( 155-60. 72. D.S.Mirski Russia: A Social History (1932). s.278. 73. Jim' Natsionat'noste'dt, No. 10 (67), 6 Nisan 1920.

286 DAILMA VE YENDEN BRLEME srd olduka kukulu bir savd bu:
Krk y l n c e R i g a bir A l m a n ehriydi, fakat e h i r l e r k y l e r i yutarak b y d v e m i l l i y e t z e l l i k l e krlk b l g e l e r d e k o r u n d u u in, R i g a b u g n safkan bir Leorya ehridir. G e n e b u n d a n e l l i y l kadar nce, M a c a r i s t a n ' n btn e h i r l e r i n d e bir A l m a n n i t e l i i vard; i m d i y s e hepsi Macarlac. A y n e y B e y a z R u s o l m a y a n unsurlarn h e n z arln k o r u d u u B e y a z R u s y a ehirlerinde d e g r l e c e k t i r . 7 4

Belki de bu, en azndan Avrupa'da, milli tayin hakk ilkesine snmann, milli bilinci tatmin etmekten ok, uyarmak amacyla ortaya atlmasnn en an rneklerinden biriydi. Esonya ve Leonya'nm dutumu, Finlandiya'nnkiyle Ukrayna le Beyaz Rusya'nmki arasnda yer alyordu. kisi de kck birer lkeydi. Estonya'nn nfusu 1 milyon 250 bin, Letonya'nnki de 1 milyon 750 bindi. Fa kat birbirinden farkl olan ve ne Germen ne de Slav diline benzeyen dilleri onlara ayr bir zellik veriyordu. Her iki lkede, Alman tccarlarn, sanayi cilerin ve byk toprak sahiplerinin egemenliine kar F i n l a n diya'dakinden ok daha gsz ve daha az kk salm, fakat Ukrayna'dakinden daha gl ve kararl snrl ama otantik bir kk burjuva milliyeti lik hareketi gelimiti. Her iki lkede de Ekim Devrimi'yle birlikte Sovyet rejimler ilan edilmi, fakat ilerleyen Alman birlikleri tarafndan kaldrl mt. Kasm 1918de Almanya yenilince, Riga veTallinn'de milli burjuva hkmetler kuruldu. Fakat bunlar uzun mrl olmad. 29 Kasm 1918'de, Narva'da bir Estonya Sovyet Hkmeu, hafta sonra da bir Letonya Sov yet Hkme iln edildi. Yerli ve Rus Sovyet ordular doudan ilerlemeye baladlar, "iilere kaderlerini tayin hakk" slogannn resmen geerli olduu bir dnemdi ve bu politika, Stalin tarafndan hibir pheye yer ver meyecek ekilde iln edildi:
S o v y e t R u s y a , bat blgelerine hibir z a m a n kendi m l k y m g z y l e bakmad. B u b l g e l e r i n , oralarda y e r l e m i m i l l i y e t l e r i n i i kitlelerinin d e v r e d i l m e z m l k o l d u u n u v e b u kitlelerin, s i y a s i kaderlerini kendilerinin d i l e -

74. Stalin, Soinenya. c. 49. Aradan ok uzun bir zaman getikten sonra, S u l i n , sadece "gizil" de olsa. kapitalizm ncesi donemde de "millet unsulannn varolduu" grjun tekrarlad (A.g.e., c. XI, s.336). 1913'te Lenin, "Polonya, Litvanya, Ukray na, Beyaz Rusya, vb.'n rnek gstererek, "milli" nedenlerden dolay, ehirleri kendi elki alanlannda yer alan kylerden ve ilelerden ayrmann bir lgnlk olacan" ile ri sryordu (Lenin, Soinenya, c. XVD, s.158). Fakat Lenin'in o dnemde bundan kard tek pratik sonu uydu: Marksistler, tamamen ve sadece "millet-lke" ilkesini kabul etmekle yetinmemeliydiler.

U Y G U L A M A D A KEND

KADERuNl

TAYTN HAKKI

287

d i k l e r i g i b i l a y i n e t m e k hakkna s a h i p o l d u k l a r n k a b u l e t m i t i r . p h e s i z bu, i i E s l o n y a ' y burjuvazinin b o y u n d u r u u n d a n kurtarmak iin giritikleri m c a d e l e d e E s o n y a l y o l d a l a r m z a , S o v y e t R u s y a ' n n h e r tlU yardm yap m a s n e n g e l l e m e z , a k s i n e b y l e bir yardm g e r e k t i r i r . 7 '

Eslonya Sovyet Cumhuriyeti Petrograd tarafndan 8 Aralk 1918'de, Letonya Sovyet Cumhuriyeti ise 22 Aralk 1918'de tannd. 1 6 1919 Ocak ay banda Sovyet iktidar Riga'ya dek uzanmt. O zamana kadar Ukrayna mei izlenmiti; Riga geni bir yerli sanayi proletaryasna sahip olduu iin de, Sovyet iktidarnn temelleri Baltk kylarnda Ukrayna'dakinden daha salam grnyordu. Fakat Britanya de niz kuvvetlerinin orada bulunuu belirleyici bir etkendi. Almanya ile arpmalarn sona ermesiyle birlikte, Britanya deniz kuvveeri Balk'ta grnd. Estonya Sovyet Cumhuriyeti Ocak 1919'da devrildi. Letonya Sovyet Cumhuriyeti Riga'da be ay dayandysa da, sonunda Britanya do nanmas tarafndan topa tutulma lehdidi karsnda teslim oldu. Her iki l kede Britanya koruyuculuu altnda kurulmu burjuva hkmetler, otori telerini glendirecek vakit buldular. Yudeni serveni 77 tasfiye edildikten sonra, Sovyet-Hkmeti tutumunu yeniden gzden geirdi. Her iki burju va hkmei de sanldndan ok daha gl ve istikrarl olduklarn gsterdiler. Yudeni'e besledikleri dmanlk da, Sovyet Cumhuriye'ne tamamen dman olmadklarn ortaya koydu. zellikle d ticaret, Sovyet politikas yrngesine girmeye balad bir srada (tilaf Devletleri'nin ablukas Ocak 1920'de kaldrld) Riga ve Tallinn limanlarm kapitalist dnya ile Sovyet dnyas arasnda bir tr tarafsz blge olarak kabul etmek daha yararl grnyordu. Ukrayna modeli yerine Finlandiya modelini be nimsemeye, Esionya ve Letonya Sovyet Cumhuriyetieri tasarsndan vaz gemeye ve burjuva hkmetlerinin milli layn hakkm tanmaya karar verildi. Estonya ile 2 ubat 1920'de 7 8 , Letonya ile de 11 Austos 1920'
75. Stalin, Soinenya, c. IV, s.178. Bu bildiriyi ieren makele, Pravda'da ve Jizn' Nalsional'nosle&z y ay unland. 76. Bildiriler, Politika Sovetskoy Vlasti po Nalsional'notnu Voprosud* yaymland, (1920), s.52-4, madde 76; ve 1.133-4, madde 168. Bu ummalarla ilgili kararnameler Kliyunikov i Sabanin, Mezdunarodnaya Politika, c. H (1926), s.206-8'de yer almak tadr. Bunlar Sovnarkom'un kararnameleriydi; VTsIK'nn bir karanyla daha resmi bir ke sinlik kazandlar (A.g.e., c. E, s.208-9). 77. Ekim 1919'da Britanya kuvvederinin destekledii "beyaz" General Yudeni, Eslonya'daki slerden Petrograd'a kars la a m la geti. Taamz nerdeyse baarya ulaacakt. Yudeni, Rus imparatorluu'nu eski snrln iinde yeniden kurmay amalad iin, giriimi ne Estonya ne de Letonya Hkmeti tarafndan sempatiyle karland. 7 8 . Sobranie Uzakoneni, 1920,, N o . 7, madde 44. Burjuva Estonya hkmeti nezdinde ilk Sovyet giriimi Eyll I 9 l 9 ' d a yaplm;, fakat komularndan bamsz hareket et-

2 8 8 DAILMA VE YENDEN BRLEME d e 7 ' bans anlamalar imzaland. Bylece gerekleen rejim sadece yirmi yl srecekti. nc Baluk lkesi Litvanya, biraz deiik bir tarzda Letonya ve Estonya'nn yolundan gitti. 1917-1918 knda bir burjuva mil konsey, Tariba kuruldu. Bu konseyde, pk ubat 1918'deki Beyaz Rusya Radas gibi, esas itibariyle Almanlar tarafndan kurulmutu ve Alman igal kuvvetleri komutanlnn tevikiyle, 16 ubat 1918'de Litvanya'nn bamszln ln etti. 8 0 Almanya'nn bozguna uramasndan sonra Litvanya'da geici bir ii ve kyl hkmeti kuruldu 8 1 ve Letonya'daki daha gelimi hkmede ayn iarihte 22 Aralk 1918'de biraz vakitsiz olarak Petrograd tarafndan tannd. 8 2 Ertesi ay, burjuva Tariba, Vilna'dan fiilen atlarak, yerine Sovyet iktidar kuruldu. Nisan 1919'da Vilna'nn Polonya ordusu tarafndan ele geirilmesi, Litvanya ve Beyaz Rusya Sovyet Cumhuriyederi arasndaki federasyon tasarlarna da, Sovyet Litvanyas'nn varlna da son verdi. 15 ay sonra Vilna. Polonya sava srasnda Sovyet ordular tarafndan tekrar ele geirildiinde baka planlar devreye girmiti. 12 Temmuz 1920'de, Estonya ve Letonya ban anlamalarnn yan sra, burjuva Litvanya hk meti ile de bir bar anlamas imzalanmt 8 3 ; bu, her ne kadar, Litvan ya'nn, ayn yln sonuna doru Vilna'y Polonyal haydut Zeligowski'ye kaptrmasn nleyemediyse de, hkmet merkezini Kovna'ya nakletmi olan Litvanya hkmeti, gene de Sovyet Rusya tarafndan tannmakta de vam et. Letonya ya da Estpnya'dan biraz daha byk ve nfusa biraz daha kala balk olmasna ramen, Litvanya, proletaryann izine bile rastlanmayan ve sadece bir avu aydnn varolduu hemen hemen tmyle bir kyl lke siydi. Burjuva ya da Sovyet koruyuculuunda olsun, Litvanya'nn bamszlk talebi, maddi ve manevi desteini Birleik Devleder'de yaayan geni bir Litvanyal nfustan alan rk temellere dayanyordu. Aslnda Lit vanya'nn bamszlna Soyvet Rusya olumsuz bir gzle bakyordu. Lit vanya'nn bamszlna kavumad takdirde Polonya'nn uydusu haline
mek islemedii gerekesiyle, Eslonya hkmeti tarafndan reddedilmiti (Kliyunikov i Sabanin, Mezdunarodnaya Politika, c. II (1926), s.344-6, 387-8); Finlandiya, Letonya ve Litvanya'ya yaplan benzer neriler, anlald kadaryla grmezlikten gelinmiti (A.g.e., c. D. s.383-4). 79. Sobranie Uzakonenii, 1920, N o . 95, madde 514. 80. Bu dnemle ilgili Litvanya resmi belgelen P.Klimas'n Le Dveloppement de l'tat lithuanien (Paris, 1919) adk eserinde yer almaktadr. 81. Istorik Marksist, N o . 2-3 (1935), s.50-2. 82. Sobranie Uzakonenii, I97J91&, No. 98, madde 1006. 83. Sobranie Uzakonenii, 1920, No. 9 6 , madde 5 t S .

UYGULAMADA KEND KADERN TAYtN HAKKI 2 8 9 gelmesi daima mmknd; te yandan, bamsz bir Litvanya Polonya'nn koltuk altnda bir ban olabilirdi. Bundan dolay, milli kaderini tayin ilke sini mmkn olduu kadar geniletmek Sovyet Rusya'nn yarannayd. (b) Dou Snr Blgeleri RSFSC'nin bat snrlarnda, Avrupa medeniyeti iinde yer almakla birlikte Rus geleneini paylaan, kltr ve maddi refah seviyesi bakmndan Byk Ruslar'dan aa kalmayan ve hatta bazen onlardan daha stn Slav ve Slav olmayan halklar yayordu. Byk Rusluun ar bast merkezi bir birlik le bu halklar arasndaki iliki sorunu. Bat Avrupa'da rnein, 1918'den nce Habsburg imparatorluu ndaki ekler'in ya da, 1918'den sonra ekoslovakya'daki Slovaklar ve Sdei Almanlar'nn karlatktan soruna ben ziyordu. Ayrlma, federasyon, zerklik ya da merkez devletle btnleme klarndan herhangi biri seilebilir ve bunlardan herbiri lehinde kantlar ile ri srlebilirdi. Fakat zm yolu ne olursa olsun, ortaya kan sorunlar, Bat Avrupa'da "aznlklar meselesi" denilen eyle ayn nitelikteydi. Dou snr blgelerinde, yani Volga havzasndaki, Kafkasya'nn kuzey yama larndaki ve Hazar Denizi'nin dousuna den Ona Asya'daki topraklarda so runlarn farkl bir ierii vard. Bu blgelerin halklar, kkenleri, dilleri ve ortaa Mool uygarlnn kalntlarn tamalar bakmndan, Avrupal'dan ok Asyalydlar. Bunlarn 10 milyon kadar hl gebe hayat yayordu ve ilkel airet hayat ortadan kalkmamt. Hayat ve kltr dzey leri, Ruslar'n ve bat snr blgelerindeki halklannkinden ok geriydi. Bura larda, ok dank bir tarzda yerlemi olan Rus nfus, hem gmen hem de smrgeci rol oynuyordu. 1850'li yllarda Engels bu blgelerden yle sz etmiti: Btn zalimliine ve Slav umursamazlna ramen Rus egemenlii, Ka radeniz ve Hazar blgesi halklar iin, Orta Asya halklar iin, Bakrtlar ve Tatarlar iin uygarlatrc bir anlam tamaktadr.84 Merkez birimle ilikilerinin ya da kurtulularna ilikin taanlarn yaratt sorunlar. Bat bak asna gre, "aznlk" sorunlar deil, "smrge" so runlaryd. Sovyeere gre ise, "mill" sorunla "smrge" halklarn sorun lar genellikle birbirine balyd. Bau snrlarnda, kendi kaderini tayin hakk lkesinin uygulanmas, 1920 yl sona ermeden Polonya, Finlandiya, Estonya, Letonya ve Litvanya'da
84. Karl Marx-Friedrich Engels: S.2D6. Historisch-Kritische Gesamtausgabe, D I t r Teil, c, I,

290 DAILMA VE YENDEN BRLEME Sovyet olmayan bamsz cumhuriyetlerin tannmas ve Rusya Sovyet Cumhuriyeti'yle sk ama henz belirlenmemi ilikiler iinde olan bamsz Ukrayna ve Beyaz Rusya Sovyet Cumhuriyetleri'nin kurulmas sonucunu yaratmt. Douda sorunun zm, ksmen durumun kark oluundan, ksmen de i savan deiken etkilerinden dolay daha az belir gindi. Ama genel grn her yerde aynyd. Devrimin ilk aamasnda mil letlerin kendi kaderini tayin hakk ilkesi iln edilmiti ve uygulamada tam bamszlktan ok, zerklik talebi biimini almt. Bolevikler, bu ilkeyi Geici Hkme'ten daha kesinkes ve daha srarl ne srerek balangta, dou halklarnn giritikleri milli hareketlerin tam desteini salam olu yorlard. Ancak ayn Bolevikler, Ekim Devrimi'nden sonra, Petrograd'dan yneten bir Rus hkmeti eklinde (her ne kadar ad byle deilse de) ortaya knca ve devrimin ikinci aamasna ular ulamaz mevcut sosyal dzene aktan aa, ya da st kapal meydan okuyunca, kendi kendilerini atam olan milli nderler kar devrimci glere bel balad. Bununla birlikte bu durum, Ukrayna'daki sonularn aynn yaratt. Eski Rus imparatorluunu yeniden kurmak iin Sovyet Hkmetine sava am "beyaz" generallerin hibiri, imparatorluun geri kalm halklarnn milli zlemlerine en ufak bir yaknlk duymuyorlard. yle ki bu halklarn milli nderleri, kendilerine aru boyunduruundan baka bir ey vadetmeyen eytan ile, sosyal devri min derin denizi arasnda kalakalmlard. Bylece i sava, dou halklarnn "burjuva" milli harekederi denen eyin iflasn perinledi ve Sovyet ma kamlarn milli devrimden sosyal devrime geiin eiine getiriverdi. Genel anlamda i sava, dou snrlarnda Sovyet politikasnn iki aamas arasndaki ayrm belirledi. ubat Devrimi'nden nce bile, arlk Rusyas'nn Mslman halklar arasnda bir huzursuzluk kendini hisset tirmeye balamt. 8 5 Volga Tatarlar arasnda, ki tccar orta snfa mensup unsurlar sadece onlarda vard ve bunlarn daha nce gebeyken imdi iftilikle, ormanclkla uraan komular Bakrtlar'da, Orta Asya'da Kazan'n dousuna kadar uzanan usuz bucaksz bozkrlarda yaayan ve byk bir ksm hl gebelii srdren Kazaklar arasnda (19. yzyl yazarlar, bunlara, Krgzlar diyorlard; oysa yanlt b u ) s s , aydn grupuklarn
35. Narkomnats (ahan S.M.Dimanshtein, 1905 devriminin bu halklar zerindeki etkilerini Revolyutsiya i Natsional'nosti'ie (No. 8 ve 9, 1930 ve N o . 1, 1931) anlat maktadr. Dimanshtein'n bu halklarn airet ve milliyet adlan "Rus devlet memur larnn houna gitmedii iin," kendilerine mslman dedikleri yolundaki iddias (A.g.e., N o . 1, 1 9 3 1 , s.73) ancak ksmen dorudur: ilerinden birou milliyeti olduu kadar dindard da. 86. "Kazak" Hazar Denizinin dou ve kuzeydousunda uzanan az nfuslu geni; Orta

UYGULAMADA KEND KADERM TAYN HAKKI 291 balattklar milli hareketler 1905 devriminden beri varolagelmiti. Hem baka yerlerden gmenler getirterek hem de yerli halka yerleik bir hayat salayarak topran verimini arttrmak, tarm gelitirmek isteyen arlk rejiminin uygulad smrgeletirme politikas bu hareketleri iyice kkrtmt. Geleneksel odaklarnn Rus gmenlere peke ekilmesi Ka zaklar iin srekli bir kzgnlk kaynayd ve Birinci Dnya Sava boyun ca, halk angarya almaya zorlama giriimi, 1916'da tehlikeli bir Kazak isyanna yol at. Gney'e doru, Hiva, Buhara ve Trkistan'daki daha yerleik nfus Ortaa Cengiz Han mparatorluumun kalntlaryd bun lar ayn fkeyle alkalanyordu. 1916-1917 k boyunca Buhara'nn yan bamsz Han', kendi uyruklarnn isyann bastrmak iin Rus birliklerin yardmn istemek zorunda kalmt. Btn bu belirtiler 1917 genel hareketinin nhabercileriydi. 1917 Mays'nda, milli bamszlk deil, milli zerklik lalep etmek iin Petro grad'da, birinci Tm Rusya Mslmanlar Kongresi topland; kongredeki temel tartma "milli topraklarda federal ilkelere dayal demokratik bir cum huriyet" isleyen bir ounluk ile, birletirici bir Rus devleti iinde kltrel zerklikle yetinecek bir aznlk arasnda geti. 8 7 O srada Rusya'da hkm sren kargaalkta farkl Mslman halklar, zlemlerini gerekletirmek amacyla almaya koyuldular. Temmuz 1917'de Kazan'da toplanan ikinci Tm Rusya Mslmanlar Kongresi, Mslman halklar iinde en gelimi topluluk olarak, milli Mslman hareketi ynetmeye alan ve bu uurda Pan-Turan zlemleri bile krkleyen Tatarlar'n denetiminde geti. Ayn ta rihte, Orenburg'da Bakrtlar'n zerkliini talep etmek iin bir Baskn Kon gresi dzenledi ve Ala-Orda (Kazaklar'n efsanevi atas diye bilinen " Ala'n srs" anlamnda) geleneksel adyla bir milli konsey kuruldu. Kongre, "Rusya'nn federatif demokratik bir cumhuriyet olmas"n, Kazakistan'n da zerk bir birim olarak yer almasn talep eden bir program oluturdu. 8 8 1917
Asya bozkrlarnda yaayan, ou gebe olan ve Trke konuan nfusa verilen add. Bununla beraber, 18. ve 19. yzyllarda, bu kelinle halk dilinde imparatorluun dnda kalan ya da yeni fethedilmi blgelerde yerleen, esas itibariyle Ruslar'dan oluan sa va kolonlar anlamnda kullanld (Bat lehelerinde "Cossacks" deniyordu); esas Kazaklar'a, Rus ve batl yazarlar "Krgz" dediler: Sinkiang dolaylanndaki dalk blgede yerlemi, yine Trke konuan az nfuslu ok daha kk bir topluluktu bu. Sovyet Hkmeti ve Sovyet yazarlar, Kazak adn, gerek sahibi olan Orta Asya Kazaklan'na yeniden tandlar ve onlarn yaadktan blgeye Kazakistan adn verdiler; bununla bir likte 1920'li yllatn sonlanna kadar Kazaklar'a, resmen Krgz demekte devam edildi. 8 7 . Revoiyutsiya i Natsional'niyi Vopros: S.M.Dimanshtein, c.HI, (1930), s.294-305. 88. A.g.e., c. IH, s.315-17, 328, 363-5. Dokument! i Materiali, der.

292 DAILMA VE YENDEN BRLEME yaz boyunca deiik tarihlerde, Volga havzasnn en kk Mslman mil liyetleri Mariler, Votyaklar ve uvalar, kongreler dzenleyerek benzer laleplerde bulundular. 8 9 Ayrca, kuzey Kafkasya'nn Mslman airetleri Vladikafkas'ta, Mays ve Eyll aylarnda iki kongre dzenledi. 9 0 Kelimenin sosyal anlamyla bunlarn hibiri devrimci deildi ve belki Kazak hareke ti dnda hemen hepsinin, az ok dinci bir yan vard. Bakrt Kongre s'nin mollalardan, yallardan, kulaklardan olutuu, toplantya katlmak iin 50 ruble giri creti' 1 istendii ve kuzey Kafkasya Mslmanlar'mn Gotsinski adnda bir mollay, mft payesi vererek nder setikleri 9 2 an latlmaktadr. Bu artlar altnda, Dou'da milli meselenin Sovyet yneticilerin kar sna nce sadece Mslman bir kisve altnda km olmasna amamak gerekir. Sovyet H\ me'nin bu alandaki ilk ii, Rusya Halklarnn Hak lar Bildirgesinin ardndan "Rusya'nn ve Dou'nun T m Emeki Mslman lanna" balkl zel bir bildirge yaymlamak oldu. Rus halknn "erefli bir bar salamaya ve ezilen halklara bamszlklarna kavu malar iin yardm etmeye" can attn belirten bildirge yle devam edi yordu:
Rusya Mslmanlar. V o l g a ve Krm Tatarlar. Sibirya ve Trkisian Krgz, [Kazaklar) ve artlar, T r a n s k a f k a s y a l Trkler ve Taarlar. K a f k a s y a e e n l e r i v e D a l l a r v e arlar tarafndan, R u s y a ' n n m s l e b i t l e r i tarafndan c a m i l e r i , b a d e t h a n e l e r i y e r l e bir e d i l m i , inanlar, t r e l e r i a y a k l a r a l t n a a l n m o l a n h e r k e s ! i n a n , rf v e adetleriniz, m i l l i v e kltrel kurumlarnz u andan tibaren s e r b e s t v e d o k u n u l m a z d r . K e n d i m i l l i h a y a t n z t a m bir z g r l k i i n d e d z e n l e y i n . B u s i z i n hakknzdr. B i l i n i z k i s i z i n haklarnz, tpk tm R u s y a h a l k l a r n n k i g i b i . d e v r i m i n v e o n u n o r g a n l a r o l a n i i . K y l v e A s k e r S o v y e l l e r i n i n g l k o r u m a s altndadr. B u d e v r i m i v e onun hkmetini destekleyin.

Bildirge, daha sonra, eski Rusya snrlarnn dousunda yaayan, kendile rini ezenleri devirmeye and imi ve yardm vaadetmi Mslmanlar'm da vasna deiniyordu.' 3 19 Ocak 1918 tarihli bir kararname, Mslmanlarn ilerinden sorumlu bir komiserlik kurulduunu bildiriyordu; komiser Ta89. Revolyutsiya i Natsonal'niyi Vopros: Dokument! i Materiali. der. S.M.Dimanshtein, c. i n , (1930), s.414-28. 90. A.g.e., s.372-7. 9 1 . S.Atnagulov, Baskiriyo (1925), s.57. 9 2 . Revolyutsiya i Natsonal'niyi Vopros: Dokumenti i Materiali, der. S.M.Dimanshtein, c. m, (1930). s.377. 9 3 . Kliyunikov Sabann, Medunarodnaya Politika, c. II ( 1 9 2 6 ) , s.94-6; Franszca evirisi Revue du monde musulman, c. 1-1 (1922), s.7-9'da yer alyor. Bildiri nin sonunda "Hintlilerin" ve " E r m e n i W i n hatalarnn zikredilmi olmas, "msl-

UYGULAMADA KEND KADERN TAYN HAKKI 293 tar'd ve balca yardmclklara bir Bakrt ve bir Talar atanmt.** Bu dnemin anlaml bir jesti de, vaktiyle mparatorluk kitaplna Semarkam'an getirilmi "Hazret Osman'n Kutsal K u r a n r n n "Petrograd'daki Mslmanlar Blge Kongres"ne verilmesiydi." Bir baka jest de, BrestLtovsk grmelerinin kesintiye uramas ve Alman ordularnn yeniden hcuma gemesi vesilesiyle, slam ileri Komiserlii tarafndan "devrimci Mslman halk"a, "Mslman sosyalist partisinin kzl bayra altnda toplanma" arsnn yaplmasyd.** Kasm 1918'de Moskova'da dzenle nen Komnist Mslman rgtler Kongresi, "komnist Mslman rgt ler merkez brosu "nu kurdu. Bu merkez bro, Trke bir gnlk gazete da hil, eitli dillerde propaganda malzemesi yaymlad, ajitatrler yollad, ye rel basmevleri kurdu." Kasm 1919'da dzenlenen ikinci bir kongrede Le nin ve Stalin'in bizzat sz ald grld.* 8 Sovyet politikasnn, 1918'in ilk aylarnda balayan ikinci aamas, hem Ukrayna'da hem de douda, ubat ve Ekim devrimleri arasnda kurulmu "burjuva" milli hkmetlere kar etkin bir mdahale dnemi oldu. Bu hkmetler, pk Ukrayna Rada hkmeti gibi, Ekim Devrimi'nden sonra, ya mevcut sosyal dzene kar bir tehdit olarak grdkleri ya da bir Rus hkmeti olarak, eski baml halklara dman saydklar iin, Petro grad'daki Sovyet hkmetine srt evirdiler. Ekim tevrimi'nden sonra zerk bir Bakrt devle kurmu olan Validov adl birinin bakanlndaki Bakrt hkmeti, Sovyet hkmetine aka sava iln etmi olan Orenburg Kazaklan'nn saflarna katld." Milliyetilerde egemen olan tutumun tipik bir rneiydi bu. Bu blnme Sovyet hkmetini; sz konusu blgelerdeki yar "proleter" unsurlar (dorusu bu balamda, tpk "burjuva" kelimesi gibi, yerine oturmam bir kelimedir bu) arasnda kendine bir destek aramak ve onlarn yeni balayan honutsuzluunu ve zlemlerini krklemek zom an lir" ibaresinin Bolevikler iin tm dou halklarnn simgesi haline geldiini gsteriyor. 94. Sobranie Uzakonenii, 1917-19]8,N. 17. madde 243. 95. A.g.e.. No. 6, madde 103. Bu jeste karglk, sonunda bu nl Kuran kayboldu. Ne olduunu, nerede bulunduunu kimse bilmiyor. 96. Politika Soveiskoy Vtasi po Nasional'nomu Voprosu (1920), s.80, madde 99. 97. Vos'moi S"ezd RKP(B) (1933), (.433-4. Bronun ad Mart 1919'da "dou halklar komnist rgtler merkez brosu" eklinde deitirildi (/n' Natsional'nostei, No,S (16), 9 M a n 1919), bu tarihte artk Narkomnats'n otoritesine balanmt. 98. Lenin, Soneniya, c. XXIV, s.542-51; Stalin, Soneniya, c. IV, s.279-80. 99. S.Atnagulov, Baskiriya (1925). s.56-9. Voprosi tstoride (No. 4, 1918, s.26) yaymlanan bir makale Validov ile Orenburg Kazaklarinn ataman Dulov arasndaki anlamann 11/24 Kasm 1917'de imzalandn be!iniyor.

2 9 4 D A I L M A VE YENDEN BRLEME runda brakt; bu da "iilere kendi kaderlerini tayin hakk'n savunan bat politikasnn doudaki karlyd. Bir nceki dnemin aksine slam di nine, onun gelenek ve adetierine iddetli saldrlara giriilen bir dnem oldu bu; hi phesiz bu saldrlar ksmen ideolojiden kaynaklanyor, ksmen de "burjuva" milli hareketlerin ou zaman belkemiini oluturan mollalarn nfuzunu kuma amacn tayordu. zerk Tatar ve Bakrt hkmetler ye rine Mart 1918de, uvalar'la Mariler'i de kapsayan, "Sovyet Rusya Fede rasyonu Tatar-Bakrt Sovyet Cumhuriyeti" ln edildi. 1 0 0 Bunun ardndan, 13 Nisan 1918 tarihinde karlan bir kararname gereince, eski Tatar milli konseyi lavedildi ve Tatar nderler tutukJand.' 01 Bir o^erlendirmeye gre, VTsIK'ca benimsenen bu politika Narkomnats'a, alma arkadalarnn iddetli muhalefetine ramen, Stalin tarafndan empoze edilmiti. 1 0 2 Milli yetler Halk Komiseri Stalin'n imzalad ve "Kazan, Ufa, Orenburg, Ekate rinburg Sovyederi'ne; Trkistan Sovnarkomu na ve dierlerine" gnderilen nemli bir bildiri, bu politikann bir rnek olsun diye uygulandn gsteriyordu. "Rusya'nn merkezinde balayan devrimin, snr blgelerine, zellikle dou snr blgelerine, biraz gecikerek de olsa yayldna" deinen bildiri, "bu snr blgelerindeki emeki ve smrlen kitlelerin devrimci gelime srecine katlmalarn salayacak zel tedbirlerin alnmas gerek tii" zerinde duruyordu. "Burjuva-milliyeti gruplar zerklii, kendi halk larn ezmeye yarayacak bir silah olarak kullanmak amacyla talep ettikle rine gre", kurtulua giden tek yol "yerel Sovyet kongrelerinin dzenlen mesi ve Sovyet zerkliinin ln edilmesi" olabilirdi ancak. 1 0 3 Dou snr blgelerinde, slamiyete olduu kadar, burjuva miliyetiliine de dman yerli devrimci kidelerin varsaylan destei zerine ku rulmu, takviyeli Sovyetletirme politikas fiyasko ile sonuland. ekirdek halindeki bu milliyeti harekederi yneten mollalarn ve burjuva aydnlarn nfuzu her ne kadar kolayca abartlyorduysa da, zellikle gebe kavimler arasnda Bolevikler'in taanlarna ve yntemlerine ok daha az
100. San Sovnarkom'un bir kararnamesi eklinde yaymland (Sobranie Uakonenii 1917-191%, N o . 30, madde 394). " Rusya slam ileri Komiserlii" yeni cumhuriyet iin, "kurucu br Sovyet kongresi" dzenlemek ve kongreyi toplantya armak zere bir komisyon atayacakt. Gerek anlamda bir "Rusya Sovyet Federasyonu" mevcut deildi: o dnemde, RSPSC anayasas henz yazlmaklayd. 101. Revue du monde musulman, c. l-L (1922), s.131. 102. Pesikovski. ahntdayan L.Troki, Statin (N.Y., 1946) s.262-3. Voprosi Istorii'de yaymlann bir makale ( N o . 4, 1948, s.34) bunu doruluyor gibi: bu makalede bir ysDdan mili y eli burjuva Basknlar'm le yandan milli layin hakkn reddeden Buharinciler'in muhalefetinden sz edilmekledir. 103. Politika Sovetskoy Vlasti po Natsional'nomu Voprosu (1920). 5.8-9. madde 4.

UYGULAMADA KEND KADERINI TAYIN HAKKJ 29.S yaknlk duyuluyordu; baudaki artlara alkn kiilerce Moskova'da ko tarlan planlar, ilkel bir tarmla uraan topluluklara, ya da sorunlar srlerinin yetersiz oluundan ve otlaklardan yararlanmalarna izin verlmeyiinden kaynaklanan gebelere pek ekici gelmiyordu. 10 * Tasarlanan hr Tatar-Bakrt Sovyet Cumhuriyet'ne Tatarlar 1 dan, Bakutlar'dan ciddi bir destek salamak mmkn olmad; yerel bir tarihiye gre, ne zerklik ne de bamszlk isteyen uvalar bu federasyona dahil edilmelerine kar ktlar 1 0 5 ve her ne kadar Mays 1918'de Moskova'da hazrlk almas yapldysa da 1 0 6 bu cumhuriyet hibir zaman gereklemedi. I sava, zlemlerin birbiriyle alt, yaygn ve ne olaca bilinmeyen bir anari dnemine rasyordu; ve Haziran'da, Bolevik aleyhtar Samara hkmeti otoritesini Orta ve Aa Volga'nn byk bir kesiminde yaymaya balad. Btn bu blgede 1918de tek yapc gelime ba blgesinde Mslman ol mayan bir toplulukla ilgili olandr. Ekim 1918'de. Volga blgesindeki 400.000 Alman'n kendi Sovyetler kongresi ve yrlme kurulu olan zerk bir "ii komn" kurmalarna izin verildi."" Dier Mslman topluluklarda bunun benzeri bir politika zlendiyse de yine kesin bir sonu alnamad. Knm'da ubat ve Ekim devrimleri arasndaki dnemde kurulmu milli bir Tatar Meclisi'nce oluturulan "direktuar" Bolevikler tarafndan Ocak 1918'de devrildi ve Sivastopol zaptedilirken yaplan gaddarlk uzun sre belleklerden silinmedi. "Direktuar" yerine Knm Tatar Sovyet Cumhuriyeti kuruldu. Ama kalc olmad bu. Ukrayna iinde ilerleyen Almanlar, Sulkevi adl bir Rus generalin ynetiminde, Krm'da kukla bir hkmet kurdular. Bu hkmet, tpk Uk104. O dnemde Kazakistan'daki durumu bir yazar Narkomnats'n resmi gazetesinde yle anlatmtr: "kinci devrimin ilkeleri Krgzlar (yani Kazaklar] iin anlalma/ bir eydi, nk Krgzlar'd ne kapitalizm vard, ne de snf farkllamalar. Hatta nlann mlkiyet anlaylar bile farklyd: rnein gnlk ilerde kullanlan birok eya onlar da ortak mal olarak kabul ediliyordu". Ayn zamanda, Ekim Devrimi d grn bakmndan Kazak!ar' dehete dryordu. Merkez Rusya'da, Bolevik hareketin brnd ekillerden Kazaklar haberdar deildi. Oysa snr blgelerinde, "Bolevik ha reket iddete, yamaya, yolsuzlua ve bit tr diktatrle brinyordu. Snr blge lerinde hareket, gerekle ou zaman bir devrim deil, salt anariydi". Ayn yazar, Semipalamsk'le ve Kazakistan'n dier ehirlerinde iktidar ele geirmi olan Sovyet rgtleri hakknda unlar ekliyordu: " 8 u rgtlerin yeleri, kendilerine Bolevik diyen ve ekseriya iren bir ekilde davranan servencilerdi" (Jizn NatsionaVnostei, No.29 ( 3 7 ) . 3 Austos 1919). 105. D.P.Petrov, uvasiya (1926), s.70. 106. Stalin, Soneniya, c. IV; s.85-92. 107. Sobranie Uzakonenii, 1917-191S.no. 79. madde 831. Komn, ksa sre iinde RSFSC'nin zerk bir blgesine, daha sonra da, 1923 sonunda, zerk bir S S C n e dntrld {Sobranie Uzakonenii, 1924. No.7. madde 33).

296 DAILMA VE YENDEN BRLEME rayna'daki Skoropadski hkmeti gibi, Kasm 1918'de Alman kuvvetlerinin yenilgisiyle birlikte son buldu. Bunun zerine, Bolevikler'in denetiminde ki blgeden kaan bir grup "beyaz" mlteci, ki ounluu Kadetler'den meydana geliyordu, Pan-Ruslar'dan oluan, Pan-Rus zlemler duyan ve hi de Krm Tatariar'n temsil etmek iddias olmayan bir hkmet kurdu. Ken di otoritesini Denikin'in askeri ynetimiyle zar zor paylaan ve itilaf Dev letleri tarafndan bir dereceye kadar tannan, destek gren bu hkmet Denikin yenilgisi sonrasna kadar durumunu korudu.' 0 8 Kafkasya'nn kuzeyinde ve Dastan'da, 1918 boyunca Bolevikler ile yerel milliyetiler arasnda mcadele dnem dnem srd. Yerel milliyetilerin Trkler'den tevik ve yardm gren mcadeleleri, Denikin ordular 1919 ilkbahar ve yaznda, mcadelenin ilk aamalarndaki tm strap ve zulmleri kat kat aan bir serdikle blgenin tmne yaylncaya kadar siird. w 1918 bozgunundan sonra, Sovyetler'in ilk giriimleri i savatan kay naklanan zorunluluklarn ve savan yaratt mknlarn dayatt giriimlerdi. Mart 1919'da sava merkezleri Volga'dan uzaklamt. Hem Orenburg Kazaklan'nn ataman Dutov'un, hem de Kolak'n 1 1 0 zulmettii Bakrtlar Moskova'nn nerilerini dinlemeye hazrdlar. Geici bir sre iin saygnlk kazanm olan Validov'un yneumindeki " z e r k Bakrt Sovyet Cumhuriyeti" hkmeti ile RSFSC arasnda anlama imzaland." 1 Daha douda benzer etkiler kendini hissettiriyordu. Kazakistan'n bakenti Ala108. Ksa mrl bu Krm hkmeti, dileri bakannn sonradan yaymlad bir kitapta anlatld (M.Vinaver, Nase Praviiel'stvo, Paris, 1928). 109. Dastan'n 1917'den Nisan 1920"ye kadarki karmak urine ilikin en tam kaynak E.Samursky'n Dastan (1925, s.61-76) adl kitabnda bulunmaktadr, ayrca, bkz. Revue du monde musulman, c. 1-1 (1922), s.79-84; Stalin, Soneniya, c. IV, s.979, 106-14. Baku Dou Halklar Kongresi'nde bir delegt. Kuzey Kafkasya'daki olaylarn canl fkal karmakark bir tasvirini yapmtr (}*> S"ezd Narodov Vostoka ( 1 9 2 ) ) , S.93-5). 110. Stalin'in notlarna gate. Manam and the Notional Colonial Question (Ing. ev., ikinci basm ( 1 9 3 6 ) , s.297), bir ata, Bakrdistan'n zerkliine son veren bir kararname yaymlayan Kolak'n byk gc Validov Hkmetini 1919'da kitlelerin basks sonucu, Sovyet Hkmeline katldn bildirmek zorunda brakt, e m o v bunu ksaca dorulmaktadr. Mes Tribulations en Russie (Paris, 1921), s.10. 111. Sobranie Uzakonenii, 1919, N. 4 6 . madde 451, 1919 yaz boyunca Bakrdistan, bir kez daha "Kolak eteleri" tarafndan istila edildi ve ancak 1919 Ausosu'ndadr ki Sovyet oorilesi nihayet kuruldu (Politika Soveiskoy Vlasti po Nalsional'nomu Voprosu ( 1 9 2 0 ) , s.19-20. madde 18-19). Validov Moskova'da Aralk 1919'da dzenlenen yedinci Tum Rusya Sovyetleri Kongresinde, "Baskn proletar yasnn ve yoksul Baskn, Krgz (Kazak) kyllerinin" szcs olarak grnd ve Yudeni'e kar "proleter bakent Petrograd'tn'' savunulmasnda Bakrt. kzl ordusunun basanlarn vd ( 7 ' Vserossiiskii S"ezd Sovetov (1920, s.17) O dnemde Validov,

UYGULAMADA KEND KADERMTAYN HAKKI l'H Orda ikiye blnerek bir ksm Bolevikler'e geti. 1919 Haziran'nda Kaza kistan' ynetecek bir "devrimci komite" oluturan, Rus ve Kazak topluluk lara ayn yarg organ lan ngren br kararname yaymland. Bu kararnamede. Kazaklarn tarmla ilgili ikyederine ilk kez bir cevap bulunmaya allyordu. Daha nce yerlemi Rus kolonlarn topraklarna dokunma makla birlikte, yerleime ayrlm topraklarda bile Kazaklar'a zarar verecek her tr yerleimi yasaklyordu b u kkl bir ledbir, haua hi de devrimci bir zm olmad halde, Kazaklarn topraklarna keyfi olarak el koymay bir sre nlyordu," 7 Bu tedbirle aka amalanan tek ey, i savala ka rarsz davranan Kazaklar m desteini salamakt. Ala-Orda'nn lavedildii bildirildi.' 1 ' Hazar Denizi bitiminde Astrahan dolaylarnda yaayan, ounluu gebe olup Moolca konuan yaklak 20 bin nfuslu kk bir Budist topluluktan bare Kalmuklar'a ilikin bir bildiri yaymland: Bil diride, bir Kalmuk ii Kongresi dzenlemek niyetinden sz ediliyor ve Kalmuklar'dan Denikin'e kar savata, Kzl Ordu'ya katlmalar isteniyordu. 114 Bunu, birka gn nce Kazaklar'a hitaben yaymlanm bir kararnamenin eklen hemen ayn olan bir baka kararname izledi. Kararname "emeki Kal muk halk'nn, topraklarm diledikleri gibi ileyebilmelerini salyor ve Kalmuklar'n topraklarna artk Rus kolonlarn yerletirilmesini ya saklyordu. 1 1 1 Fakat 1919'daki btn bu kararnamelerin birou, gerek sosyo-politik kurumlar yaratmak amacyla deil, zellikle propaganda ve tevik amacyla yaymlanmt: nitekim o dnemde dou snr blgelerinde kalc pek az ey yaratld ya da hibir ey yaratlmad. 1919 sonuna kadar, Bolevikler'in dou snr blgelerinin hemen her ye rinde karlatklar muhalefet, byk lde savataki dalgalanmalardan kaynaklanyordu. Sovyet rejiminin gelecei istikrarl olmad, bu blgeler zerindeki nfuzu srekli ve yeterli grlmedii srece yerel halklar ona
komnist gein iyo ve bamsz bir Bakrt komnist partisi kurmaya yel ten i yordu (S.Anagulov, Btjkirtya { [ 9 2 5 ) , s.71-2). Validov konulunda bkz. bu bolmde dipnot 121. 112. Sobrank Uakonenii, 1919. No. 36, madde 354. 113. Dman tank Caslagn, Ala-Orda'nn laved ili sini. Haziran kararnamesine hi deinmeksizin belirterek, yle diyor: "Rusya'nn b*;ka her yerinde snfsal nitelik tayan sava, Kazaklarda airetlerle oymaklar arasnda bir sava oldu" (fievu* du monde musulman.c. 1-1, 1922. s.175-7). 114. Politika 56115. Sobranie Uakonenii, 19l9,N.a. 37, madde 368; T.K.Bwisov,Xalmukiya ( 1 9 2 6 ) adl eserinde Sovyet Kalmukisam'ndaki gelime zerine, ayrntlarda belki ok pastoral bir dil kullanmakla birlikte, olduka ak bit genel tablo izmektedir. Sovetskoy Vlasti po Natsional'nomu Voprosu (1920), s.38-9. madde

2 9 8 DAILMA VE YENDEN BRLEME katlmaya yanamyorlard. Sovyet grevlilerin slam dinine kar uzlamaz tutumu muhalefeti daha da krklyordu. Sovyet yneticiler beklenmedik bir ekilde devraldklar geni topraklarn dou blgelerini pek az tan yorlard. Kafalarnda, arlk yneticilerinden olduu kadar yobaz mollalar dan da bir an nce kurtarlmay beklenen ezilen halklar zerine belli belirsiz bir tablo vard; slamiyet'in gebe halklar zerinde ve Orta Asya'nn baz blgelerindeki etkisinin pek nemsiz kaldn, oysa baka her yerde yeni inanlara ve uygulamalara Ortodoks Kilise'den daha kararl bir diren gsteren inat ve gl bir kurum olduunu kefetmek onlar hayrete dryordu." 6 Gl olduu blgelerde zellikle Kuzey Kafkasya'da 1 ' 7 slamiyet, cemaatnn gnlk hayatn hemen hemen tm ayrntlarna dek kurallatran, dinsel olduu kadar sosyal, hukuki ve politik bir kurumdu, imamlarla mollalar siyasi ve bazen askeri nderler olmann yam sua yarg, kanun yapc, hoca ve aydndlar. Ekonomik ve kltrel hayat ok dk dzeyde olan bir halk zerinde bylesine bir otorite kurmu olmalar, Bolevikler'in onlara hcum etmelerine neden oluyordu; bununla birlikte, sorunun zmn de bir o kadar gletiriyordu. 1919'un sonunda, Sovyet otoriteleri daha gen olanlarn desteini kazanarak dini yneticileri ierden blmenin tek politika olduu sonucuna varm grnyorlard.' u Bu da slamiyet'le bir uzlamay, baka bir deyile, i sava dneminin kat ideo lojik tutumunu terkedip devrimin ilk kndaki hogrye dn gerekti- < riyordu. 1920 yl, Moskova ile dou snr blgeleri arasndaki ilikilerde kesin bir deiikliin balangc oldu. O zamana kadar, Sovyet politikas, balangta dnya devrimi iin bir umul kayna, daha sonra da rejimin varlna bir tehdit kayna olan Bat'ya gzlerini evirmiti zellikle. Oysa Mays 1920 Polonya stilas ile geici bir sre yeniden canlanmasna ramen, esas tehlike ortadan kalkma artk. Kolak ile Denikin'in yenilgi si, ilk kez dou snr blgelerini dzene kavuturmay ve Lenin'in tasar lad gibi, dounun smrlen milletlerinin devrimci kitlelerini Rusya'nn devrimci ii ve kylleri ile bir ittifaka yneltmeyi mmkn klmt.
116. O dnemde ok tannm Mslman bir Bolevik, bir mescjin yaklak 700 il 1000 mminden ve bir mollayla iki yardmcsndan olutuunu, oysa Ortodoks pa pazlarn ortalama cm bin il oniki bin Ortodoks'tan sorumlu" olduunu belirtiyor (M.Sultan Galiev, Melodi Antreligiomoy Propogandi Sred MusuTman (1922), s.4). 117. E.Samurski Dastan'da 1917'den 1921'e kadar Sovyet szmasna baaryla di renen Mslman iktidarn canl bir tablosunu izmitir (Dastan, 1925, s.126-37). I I S . Bu politikaya ilikin rnekler E.Samurskfnin Dastan adl kitabnda (s.1336) yer alyor.

U Y G U L A M A D A K E N D f K A D E R N T A Y I N HAKKI

2<W

Sovyet politikasnn arlk noktas belirgin biimde Bat'dan Dou'ya kayyordu. Eyll 1920'de Bak'de dzenlenen Dou Halklar Kongresi, dou milletlerinin bat emperyalizmine kar Sovyet nderliinde giritik leri hal seferinin balangc oldu. Ayn elken bizzat dou halklarnn kendi tutumunda benzer bir deiiklik yaratt. Btn bu blgelerde, yabanc lkelerden destek gren "beyazlar"m srdrd i savan nihai etkisi Rusya Sovyet Hkmeti nin itibarm ve otoritesini pekitirmek oldu. Hem Rus hem de Rus olmayan blgelerde, "beyaz" generallerin pek de gizlemeden, eski toprak mlkiyeti ve snai mlkiyet sistemini yeniden kurma zlemi inde olmalar, kyllerle iilerin kararsz bir ounluunu Sovyet davasna kazandrd. Beyaz gene rallerin Rus olmayan blgelerde Rus mparatorluunun birliini, Rus ol mayan unsurlar tam bir siyasi ve kltrel bamllk iinde tutma gelenei ile birlikte yeniden kurmakta ayak diremeleri, Sovyetier'in, milletlere kader lerini kaytsz artsz tayin hakk tanyacaklar yolundaki vaadleri ile (her ne kadar bu vaadler baz siyasi ve sosyal nkoullar ieriyorsa da) tamamen eliiyordu. 1918 ve 1919'da Mslman halklar Sovyet iktidarna kar ge nellikle bakaldrmlard. "Beyaz" ordularn zulm, 1920den itibaren, Sov yet basks ve nfuzu karsnda onlan daha uysal klan faktrlerden biri oldu. Bu politika gereince, VTsIK Mays ay boyunca Bakrt ve Tatar zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin ve bir zerk uva Blges'nin kurul masn ngren bir dizi kararname yaymlad"'; bunlar, ayn yl iinde, Kazakistan zerk SSC ile bir zerk Kalmuk Blgesi'nin 1 2 0 kurulmas izle di. Glklerin sona erdii anlamna gelmiyordu bu. Yaplandrma her yerde balang aamasndayd ve snrlar hl tartmalyd. Baz yerlerde "burju va miliyeti" unsurlarn muhalefetini kuvvet kullanarak ezmek gerekiyordu hla. Bakrdistan'da Mays 1920'de Bakrt zerk SSC'nin kurulmasn, ki etkin fakat babelas Valdov'un azledilmesini gerektirmiti, 1920 yaz ve gz aylan boyunca ciddi kanklklar, zellikle de Validov hkmetini ye niden kurma giriimi izledi. Blgede anari ve sava hkm sryordu; bir yetkiliye gre, "genel bir Baskn ayaklanmas glkle nlendi". 1 2 1 Ka119. Sobranie Uakonenii, /92,No. 45, madde 203; No. 5 1 , madde 222; No. 59, madde 267. 120. Politika Sovetskoy Vlasti po Natsional'nomu Voprosu (1920). t.44, madde 65; 1.41, madde 60. 121. S.Atnagulov, Bajkiriya (1925), s.72-4; tamamlayc ayrntlar Stalin'n, Marx ism and the National and Colonial Question (Ing. ev., 2. basm (1936), s.297-S) adl kitabnn notlar blmnde ve Castagne (Revue du monde musulman, c. 1-1, (1922).

3 0 0 DAILMA VE YENDEN BRLEME zakistan'da toprak sorunu bsbtn vahim bir hal almt; Rus kolonlar, hatta yerleik Kazaklar, Moskova'nn giriimiyle kurulmu rejimi destek leme eiliminde olduklar halde, gebe Kazaklar bir siyasi bilince erdikleri oranda Rus Bolevikleri Rusya an'nn doal varisleri diye kabul ettikleri iin, geni kapsaml her toprak reformu ciddi engellerle karlayordu. stelik, ekili arazinin ister otlak, isler yerleim yeri olarak, gebe Kazaklar'a toprak vermek amacyla paralanmasna kar kmak iin gl sebep ler vard: ne kadar adil ve siyasi bakmdan uygun olursa olsun, byle bir adm, retimde derhal bir gerilemeden baka bir sonu veremezdi. Kazaklar'dan alnm topraklarn yeniden dalmnn kapsam hakknda kesin bil giler mevcut deildi. Ama kesinlikle bilinen bir ey varsa, o da 1921'deki ktln, tm Volga blgesi ile birlikte Kazakistan' da zellikle kasp ka vurduudur. 112 Kuzey Kafkasya'da, 1920 sona ermeden, genel bir anlama da saland. Ayn yln sonbaharna kadar durum hl karmakarkt. Molla Gotsinski Dastan'da Sovyet iktidarna hl meydan okuyordu 1 "; daha batda ise, Te rek blgesindeki Kazaklar, Don havzasnda Wrangel'le savaan Sovyet bir liklerinin gerisinde ayaklanarak Moskova ile Baku arasndaki temel ile tiimi bir kez daha kesiyorlard. 1 2 4 Fakat Ekim 1920'de, Polonya ile bir
s.162-3) a r a f n d a n v e r i l m i i n . 1921 g z b o y u n c a parti m e r k e z k o m i t e s i , Bakrdisian'da iki grup parti alan arasnda "milli bir nitelie brnen ve amansz bir i savaa d n e n " tartmalar halletmek zorunda kald. M e r k e z komite yesi G o l o e k i n BakrdUan'a g n d e r i l d i , fakat "bu tartmalar t a m a m e n n l e m e y i " baaramad ihvestiya Cenlral'nogo Komilela Rossiiskoy Kommunistieskoy Parii (BoTsevikov), No. 34, Kasm 1921, s.5). Bakrdisan bir tr d e n e m e la hu s oldu ve anlamazlk adamakll iddetlendi, rnein, bkz. Protetarskaya Revoiyutsiya, N o . l l (58) ve 12 (59), 1926; N o . 3 (74) ve 5 (76), 1928. I savaa katlanlarn a n l a n Crajdanskaya Voina v Baskirii adl kitapta toplanmtr (Ufa, 1932). Bu k a y n a k l n ! daha a y n n t d bir incelemesi, o d n e m d e , dou snr blgelerinde uygulanan Sovyet politi kasn aydnla kavuturacaktr, Validov, bu lkelerin parmakla saylacak kadar az burjuva aydnlarnn tipik bir rneiydi. Kkl her sosyal devrime muhalif milliyeti bir burjuva olmasna ramen "beyaz"lar kk milliyetlerin taleplerini horgrd iin i savala Bolevikler'! destekledi; i sava sona erince de yeniden anti-Bolevik ke sildi. Daha sonra, O n a Asya'da Basmacdar'a katarak nl bir Pan-Turanc oldu ve bir Alman niversitesinde grev ald. Ardndan, Trkiye'ye d n d y s e d e , 1944'e PanTuranc faaliyetlerden ve devlete ihanetten mahkm oldu. Sonunda, Trk makamlaryla b a n a r a k , 1948'de Trkistan Tarihni yaymlad. Trke yazd ve tamamen Rus aleyhtan bu kitabn ingilizce'ye evrilmesi sz konusudur. 122. 1920 ve 1921 Kazakistan ol J y l a n hakknda Castagn'nin tuttuu birbiriyle ilintisiz notlar Revue du monde musulman c. disi o tarihte O n a Asya'da deildi. 1-1 (1922), s.)82-91'de yer alyor. Ken

UYGULAMADA KEND KADERINI TAYIN HAKKI 30! atekes anlamas imzaland; Wrangel ordular Knrn'a doru tam bir geri ekilme halindeydiler. Stalin ise, yeni "Sovyet zerklii" 1 2 5 politikasn Pravda'da tanmlamt. Ayn ay iinde Stalin, Kuzey Kafkasya'ya genel bir geziye kyor ve 13 Kasm 1920'de Dastan'n geici bakenti Demir-Hanura'da dzenlenen Dastan Halklar Kongresi'nde sz alyordu. Aka ve kesinlikle otoritenin sesiydi onun konumas. Wrangel yenildiine ve Po lonya ile bar imzalandna gre, "Sovyet hkmeti, Dastan halknn zerklii sorununu ele alabilirdi artk". Bu demekti ki, Dastan, "tamamen kendi zelliklerine, kendi hayal tarzna ve geleneklerine uygun olarak ynetilmeliydi". Dini gelenek ve trelere mdahale edilmeyecekti: "Sovyet hkmeti, eriaf tam geerli ve geleneksel bir yasa olarak gryor", t e yandan. "Dastan'n zerklii, Sovyet Rusya'dan aynlmas anlamna gel miyordu ve gelemezdi de"' 2 *. Drt gn sonra "Dallar" ad altnda bir araya gelen Terek blgesi halklar Vladkafkas'ta benzeri bir kongre dzenlediler. Bu kongreye katlan Stalin "Terek halklarnn hayat artlan ve Kazaklarla ilikileri konusunda Sovyet Hkmei'nin arzusunu" dile getirerek hem salanacak kolaylklar hem de meyyideleri bildirdi. "Tek bir ynetimin snrlan iinde Dallar ile Kazaklar'n birarada yaamalannn bitmez tkenmez karklklara yol at" tecrbeyle sabitti. Baz Kazaklar'n son sralardaki ihaneti Sovyet makamlarn, sulu topluluklar yerlerinden alp onlarn topraklarna Dallar' yerletirmek mecburiyetinde brakmt. Te rek nehrini, Ukrayna ile yeni kurulmu zerk Dallar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti arasnda snr blgesi kabul ederek Kazaklar') Dallardan 121 ayrma ilemini tamamlamaya karar verilmiti. Demir-Han-ura ve Vladikafkas'iaki kongrelerden ki ay sonra, VTsIK'ca yaymlanan bir kararname gereince iki zerk Sovyet sosyalist cumhuriyeti Dastan ve Dallar Cumhuriyeti kurulmutu. Bakenti Vladikafkas olan Dallar Cumhuri 128 yeti, sonradan, birka zerk blge oluturularak alt blmlere aynld. 1920-21 k sresince dou snr blgeleri boyunca salanan istikrar Sovyet ordularnn t savata kazandklar zaferin bir sonucuydu, iktidar so125. Bk. S.350. 126. Stalin, Soinenya, c. IV, s.394- 7. 127. A.g.e., c. IV, s.399-403. Topluluklar bir yerden bir baka yere yerletirmeyle ilgili bu dkkale deer rnek, ksmen bir sindirme tedbiri, ksmen de ilerde meydana gelebilecek karklklardan saknma olarak grnyor. Bu aktarmn gerek kapsamm gsterebilecek hibir bilgi mevcut olmad gibi, Dallar'n Terek nehrinin kuzey kysndan gney kysna m yoksa Kazaklar'n gneyden kuzeye mi yerletirildii aka grnmyor. 128. Dastan zerk S S C ile Dallar z e k S S C n i n kuruluuna ilikin ( 2 0 Ocak 1921) kararnameler: Sobranie Uzakonenii, 1921, No. 5, madde 39 ve N o . 6, madde 41; sonraki alt blnmeler iin bkz. Revue du monde musulman, c. 1-1 (1922), s.95-100.

302 DAILMA VE YENDEN BRLEME nura halledilmiti. Moskova, otoritenin nihai kaynayd ve zaman, Mos kova'ca tannm hkmetler biiminde ve ister Rus ster yerli olsun, Mos kova ile uyum iinde almaya hazr yneticiler ynetiminde istikrara kavuma zamanyd. Bu blgelerden hibirinde bamszl salayacak temel anlarn varolduu kabul edilemeyecei iin, hepsinde ynetim soru nunun akla uygun zm zerklikti. Bu topluluklarn tadabilecei zerkliin derecesini snrlayan etken, egemen iktidarn cimrice dav ranndan ok, yerel otoritelerin snrl kapasiteleriydi, istikran salamann anayasal ekli nemliydi. Merkezi iktidar ile yerel iktidar arasnda bu blgelerin hibiri iin ne bir anlama yaplmt, ne de zel bir madde ngrlmt, zerklik her seferinde, merkezi hkmetin tek tarafl karanyla verilmiti. Bylece stat sorunu, RSFSC anayasas erevesi iinde zme balanmt; daha geni bir Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii'nin nihai ekli dou Avrupa snr blgelerinde bir sorun olarak ortaya konmu deildi. Bu blgedeki btn snr blgeleri iinde istikrarn en son saland yer K n m oldu. Devrim yllar boyunca Krm'n tarihi, zellikle olayl gemiti. Krm "beyaz" generallerin sonuncusu Wrangel'in son sna oldu; Wrangel'in 1920'nin sonunda kesin yenilgisinden sonra takn Tatar halk bir yla yakn bir sre Sovyet ynemine meydan okumay srdrd. En sonunda, 18 Ekim 1921 larihli kararname ile RSFSC yesi olarak bir Knn zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. 1 2 9 (c) Orta Asya 1914'ten nce genellikle Rusya Trkistan denen lke, Hazar Denizi'nin dousunda, ran, Afganistan ve Hindistan snrlar boyunca uzanan ve douda ("in Trkistan" denen) Snkiang'da son bulan geni bir alan kaplyordu. Ortaa'da Cengiz Han mparatorluunun bir parasn olutu ruyordu. Bu topraklardaki balca ehirler olan Takent, Semerkant, Ko kand, Buhara, Hiva ve Merv eski bir medeniyetin gelenekleri ve antlaryla doluydu. Trkistan halklarn, kuzeydeki bozkr blgede yaayan, rksal kken ve dil asndan kendilerinden pek az farkl olan gebe Kazaklar'dan ayrdeden ey, tarih ve bir tr yerleik hayat yaamalaryd. Gneybatdaki kk ranl grup Tacikler dnda, Trkistan'n nfusu hep Trk kkenliydi ve Trk leheleri konuuyordu. Sonradan batda Trkmenler, orta blgede zbekler ve douda Krgzlar diye ayrlmalar, ksmen, dari ynetimde bir
129. SobranU Uakonenii, 1921, No. 69, madde 556.

UYGULAMADA K E N D KADERN T A Y N HAKKI

UM

kolaylk salama sorunuydu; gerek rk, dil ya da tarih farkllk lan y znden olmaktan ok, yerel ekememezklerin sonucuydu. Trkln arlk mparatoiuu'na ancak 18701i yllarda dahil edilmiti. Buhara cmiri ile Hiva Han grece bir bamszl sonuna kadar korudu. Bu illerin uzakl ve nispeten yakn bir zamanda ele geirilmi olmas Rusya'nn bu ralardaki denetimini son derece gsz klyordu. Bununla birlikte Trkistan, zellikle pamuk retimi bakmndan nemli bir ticaret merkezi olmutu ve 12 milyonluk nfusu, 500 bin Rus gmeni ieriyordu. Takent, Trkistan'n idari merkezi ve en geni Rus topluluun barnayd; Avrupa'nn nfuzu, esas tibariyle Takent yoluyla yayl yordu. 1914 savann tedirgin edici etkileri, kuzey snrnn te yakasndaki 1916 Kazak isyan ve Trkistan'da kie halinde bulunan ve devrimden nce bile, kendilerine gerek bir denetim uygulanmam olan Alman, zellikle Avusturyal sava esirlerinin varl yznden artmu. ubat Devrimi'nin ardndan, Takent'le devlet memurlar ve Geici Hkmet taraftarlarndan oluan bir "Trkistan komitesi" ile, ilerde Sovyetler'in dou politikasnda belirli bir rol oynayacak olan, deneyimli yal Bolevik B r o i d o l 0 bakanlnda daha radikal nitelikli bir t Kyl Temsilcileri Sovyeti ku ruldu. Her iki rgt de tamamen ya da byk lde, Ruslar'dan oluuyordu. Trkistan'da rgtl tek Mslman kesim olan Ulema, mollalardan, mlk sahiplerinden oluuyordu ve sosyal devrim davasna Volga havzasndaki Mslman harekeerinden bile daha az eilimliydi. Rus Imparatorluu'nun her yerinde olduu gibi, otoritedeki genel k zerklik taleplerini hz landrd. Eyll 1917'de, Takent Sovyeti merkezi yrtme komitesince yaplan bir hkmet darbesi Geici Hkmet yetkililerini ibandan uzaklaUrmt. Bylece, Takent eski arlk dominyonlarnda kurulan ilk Sovyel hkmetinin (her ne kadar henz Bolevik deilse de) merkezi oldu.' 3 1 . Bu olaylardan birka hafta sonra Orenburg'daki Kazaklar'n ataman Dutov bakanlnda giritikleri ayaklanma, ki yda yakn bir sre Avrupa ile Orta Asya arasnda ulam kesintiye uratt. Bu sre boyunca, Avrupa Rusyas Trkistan petrolnden ve pamuundan, Trkistan ise temel tahl rnlerinden yoksun kald. yle ki Orta Asya'nn byk bir kesiminde ktlk grld. Bu g artlar iinde Trkistan'da devrim, merkezi otoritenin hemen hemen hibir mdahalesi olmakszn kendi kaderine terkcdildi. 1 "
130. Broido, Narkomnats kurulunun be; yesinden biriydi, sonradan Moskova'deki Dogu Emekileri Komnis Univers itesi'nin yneticiliini yapt. 131. Protetarskaya Revoiyutsiya, No.IO (33). 1924. s.138-61. 132. Bu dnemle ilgili en gvenilir kaynak G.Safarov'un Kolonial'naya Revoiyut siya; Opyt' Turkestana (1921) adl eseridir. 1920 yazna kadar Trkistan'da bulunmuj

304 DAILMA VE YENDEN BRLEME Takent'te devrimci hareket, balangta, Rus kolonisince yrtld. 19 Kasm/2 Aralk 1917 tarihli Takent Sovyeder Kongresi'nde alnan bir ka rar gereince, zellikle Mslmanlar, hkmet grevlerinin dnda bra kldlar 133 ; yeni hkmetin ilk nareketierinden biri de ehrin yerli mahallele rinden birinde patlak veren isyan bastrmak oldu. Ancak bu arada, Fergana ilinin bakenti Kokand'da Mslmanlarca dzenlenen bir kongrede, "Rusya federal demokratik cumhuriyetine bal" zerk bir Trkistan kurulduu iln edilmiti. 1 3 4 Bunun zerine saldrya geen Takent hkmeti, etin savalardan sonra, hasmm yenerek Kokand' zaptetti. 135 Bundan sonraki be yl boyunca Basmaclar'n (dalara kan ve esas tibariyle, ekiyalkla geinen, yasa d servenci etelere blge halknca verilen ad) yldrd Fergana anari iinde yaad.13* t e yandan, Pan-Turan zlemler iindeki bir burjuva milliyeti grubun oluturduu "Gen Buhara" partisinin yardmna bo yere gvenen Soy vetler'in Buhara'ya kar giritikleri saldn yenilgiyle sonulanmt; Takent hkmeti 25 Mart 1918'de emirle bir anlama im zalayarak onu bamsz bir g olarak tandn bildirdi.' 3 7 Daha batda, Hiva han geici olarak bamsz braklmt. 1 3 8 Hazar Denizi dousunda,
olan Castagn'nin Revue du monde musulman'daic. 1-1 (1922), s.28-73) yer alan zl bir yazs da vardr. Bu olaylara kaynaklk edebilecek deerde bir eseri salamamz mmkn olmad: Pobeda Velikoy Oktyabr'skoy Sotsialistieskoy Revolyutsii v Turkestane: Sbornik Dokumenlov (Takent, 1947), Partiinaya Jizn'de (No. 4, 1948) bu eseri eletiren br yazar, eserde "Trkistan iilerinin giritikleri mcadelenin tm Rus ya'daki devrimci mcadeleden koptuu, Sovyet iktidarnn ilk dneminde drt bir yan dan dmanlarla evrilmi Trkistan'n kendi kaderine terkedildii" zlenimi veril diinden yaknyor; ama bu izlenimin, olgularla badamadn kantlamyor. Safarov, Trkistan'n 191Tden 1 9 2 l ' e kadar, "Johann Gotieb Fichte'nin ideal 'kapal ticaret devleti'" olduunu sylyordu (A.g.e., s.75), Broido'nun kendisi dnemin bir dergisinde yle yazmt: "Hemen hemen iki yl boyunca Trkistan kaderine braklmt, iki yl kadar, Moskova'daki merkezden Kzl Ordu gelmedii gibi, gerekte iliki diye de bir ey kurulmad" (Novyi Vostok, c. II (1922), s.79). 133. G.Safarov, Kolonial'naya Revolyutsiya: Opyt' Turkestana (1921), s.70. " 134. A.g.e., S.Tl. 135. 22 ubat 1918'de imzalanan teslim belgesi dahil, Kokand hkmeti ve onun bana gelenler hakknda tam bilgi P.Aleksenkov'un Revolyutsiya v Srednei Azii: Sbormk'isde (Takent, e. I (1928), s.21-40; c (1929), s.43-81) verilmitir. Kokand hkmetinin programnda balca hususlar arasnda, zel mlkiyetin, eriat'n korun mas ve kadnlarn tesettr etmesi yer alyordu. Hkmet programn Bolevikler'e dman baz Rus burjuvalar destekledi. Fakat Rus devrimcilerle muhafazakr Msl manlar arasndaki bu savata, milli duygunun en nemli faktr olduu grlyor. 136. Basmaclar hakknda ilk elden ksa tanklklar iin bakmz: Revue du monde musulman, c.l-I (1922), s.236-43. Novyi Vostok, c. H (1922), s.274-8). 137. Revue du monde musulman, c. 1-1 (1922), s.217-18. 138. 1917-1920 yllan arasnda Hiva'da meydana gelen olaylar Novyi Voslok'la (1923, c. m, s.241-57) anlatdmtr.

UYGULAMADA KEND KADERINI

TAYIN HAKK

w<

Trkmenler'in yaadklar blgelerde ise, esas itibaryla SD'lcrdc oluun Bolevik aleyhtar ksa mrl bir Rus hkmeti, Irandan ilerleyerek Merv'i igal eden kk bir ngiliz askeri birliinin destei ile, Ha/.ira 1918'de kuruldu. 1 3 9 Bu arada, Takent hkmeti tamamen dman bl gelerle, ya da dmanlk edebilecek blgelerle kuatlmt. Takent hk metine kar Ocak 1919'da bir baka ciddi isyan patlak verdi ve iddci mi silleme hareketlerine yol at. yle grnyor ki, bu isyann deta mucize kabilinden atlatlmas, hibir alternatif gcn bulunmad bir durumda bir avu yetenekli ve acmasz insann eseriydi. Trkistan'daki Komnist Parti gen bir rgtt. Ekim Devrimi'nden nce Trkistan'da pek sosyal demokrat yoktu ve Bolevikler ile Men evikler arasnda bir ayrm yaplmyordu. Trkistan Bolevikleri ancak Ha ziran 1918'de krk kadar delegeden oluan ilk mtevaz kongrelerini yaptlar. Bununla birlikte yelerinin az sayda oluu, yeni partinin gsz lklerinden sadece en nemsiz olanyd. Devrim zaferinden sonra doduu in, mcadele iinde pekimi bir rgt deildi. Balangtan tibaren, "resmi" bir partiydi sanki ve yelerinin nitelii bunun damgasn tayordu. Trkistan'daki Rus koloni balca ki kategoriden oluuyordu. Birinci kate gori, devlet memurlarndan, tccarlardan, aydnlardan; ikincisi ise, ounluu demiryolu iisi olan Rus iilerden meydana geliyordu. Her iki grubun da partiye katlmak iin kendilerine gre sebepleri vard. Bir tana gre parti, "Komnist bir papazdan Rus polis memurundan, hl dzi nelerce gndeliki i altran, yzlerce ba hayvan olan ve Kazaklar' yabani hayvanlar gibi avlayan Semireiye'l bir kulaktan oluan"'* 0 inanlmaz bir kimlie sahipti. Rusya rneinin coturduu Trkistan Bolevikleri, ksa zamanda stnlk saladlar. Ama salt kendi balarna kaldklar ve Moskova'nn dorudan nderliinden yoksun olduklar iin, balca iki sapma ortaya k. ilk nce, pk Menevikler gibi kyllerin esas itibariyle kar devrimci olduklarn dndklerinden, toprak sahipleri ni ve burjuvaziyi devirmek iin proletarya ile yoksul kyllk arasnda bir ttifakn gerekli olduunu ne sren Leninist retiyi reddettiler. kincisi, kendilerini stn rktan saydklarndan, Mslman kitleleri kmsediler ve onlarn bilfiil ynetime katlmalarn mmkn olduunca engelledi139. Austos 1918'den Mart ya da Nisan 1919'a kadar sren bu "hkmet"ten. Cas tagne, Revue du monde musulman'da sz ediyor, c. l-I (1922, s.192-201); ngiliz etkisi iin bkz. Journal of die Central Asian Society (1922), c. O, s.96-110). 140. Desyatyi S"ezd Rossiiskoy Kommunistieskoy Parii (1921), s.105. Semirciye Kazakistan'n kuzeydou iliydi; kulaklar Kazaklardan alnan topraklara yerlemi Rus kyllerdi.

306 DAILMA VE YENDEN BRLEME 1er' 41 ; bu da elbette partideki bir avu Mslman yenin ar milliyeti bir tutum taknmas sonucunu yaratt. Bylece, parti iinde, gerek parti retisinin ayn lde lanetledii "Byk Rus ovenizminin de, Msl man milliyetiliinin de rnekleri grld. Broido yle yazyordu 1920'de:
M i l i t a n B y k R u s o v e n i z m i v e k l e l e t i r i l m i s m r g e halklarn R u s lar'a duyduklar gvensizlikten kaynaklanan savunmac milliyetilik ite Trkistan g e r e i n i n l e m e l v e tipik z e l l i i . 1 4 2

Bu arada, an-partinin sekizinci kongresi Mart 1919'da Moskova'da top land ve yeni bir parti programnn kabul srasnda milliyetier politikas zerinde uzun bir tanma oldu. Her ne kadar, Trkistan ad gemediyse de, delegelerden bazlarnn, Takent'te olup bitenlerle kongrede iln edilen il keler arasnda bir eliki bulunduunu farketmi olmalar mmkndr; Moskova ancak bu dnemde Orta Asya'nn uzak kelerinde meydana gelen olaylardan haberdar olmaya balad. Narkomnats resmi gazetesinde 1 Hazi ran 1919'da yaymlanan bir makale Trkistan'n dou halklarnn kurtu luunda bir balang noktas olarak nemi zerinde duruyordu. 15 gn son ra yaymlanan bir baka makalede, "Trkistan, Ona Asya'da komnizmin ileri karakolu, merkezden yardm bekliyor" 1 4 3 diye bildiriliyordu. 12 Tem muz 1919'da, parti merkez komitesinden gelen bir telgraf Takent hkmetinin dikkatini, "Trkistan halknn hkmette geni oranda yer al mas "nn ve "blgedeki Mslman rgtlerinin rzas olmakszn, Msl manlarn mallarna el koymann durdurulmasnn" zorunluluu zerine ekiyordu. 1 4 4 O dnemde Takent'te grevli bir ngiliz subayna gre, ilk ta lep aknlk yaratmt; idari grevlerin %95'ine Trkistanllar'n atanmas "Bolevik hkmetin sonu" 1 4 5 demek olurdu. Moskova ile Takent arasnda
141. Mays 1918'de yaplan beinci Sovyeller Kongresi Mslmanlarn hkmet 'grevlerine atanmalar yasan eklen kaldrmU, ama zbeklerin, Kzgzlar'n ya da daha sk da olsa Tatarlat'n "ynetici grevlere alandklan nadirdi" (G.Safarov, Kolonial'naya Revolyutsiya: Opyt' Turkestana (1921), s.85); sendikalar sadece Rus iileri ye kabul ediyorlard (A.g.e., s.l 15). cretli kol iisi altranlara oy hakk.u yasak layan RSFSC anayasa maddesi Trkistan'a uygulanmyordu. 142. Jizn Nalsional'nostei', No.23 (80), 18 Temmuz 1920. Partideki gelimeyi ve ilk iki kongresini (Haziran ve Aralk 1918) P.Antropov (Revolyutsiya v Srednei Azii: Sbornik (Takent), c. I (1928), s.7-20; c. n (1929), s.10-42) anlatmtr. Partideki blnmeler ve parti retisindeki zayfln en yi anlatm iin, Frunze'nin Trkistan'da 1919-1920 yllan arasnda tuttuu ve toplu eserleri arasnda yaymlanan notlarna baknz: M.P.Frunze. Sobranie Soinenii, c. I (1929), s.l 19-21. 143. Jizn Natsionafnostei; No.20 (28), 1 Haziran 1919; N o . 2 2 (30), 15 Haziran 1919. 144. Lenin, Soinenya, c. XXIV, s.811. 145. F.M.Bailey, Mission to Tashkent, (1946), s.190-1.

UYGULAMADA KJr^TDl KADERINI TAYN HAKKI )/ karlkl anlay yava geliiyordu. Ekim 1919'da hemen hemen iki yllk bir aradan sonra, ulam bir kez daha salannca" 6 , VTsIK ve Sovnarkom, ortaklaa yaymladklar bir kararda Trkistan'daki durumu aydnla kavuturmaya alacak bir komisyon atadlar. 1 " Kararda hatrlatlanlar uydu:
Trkistan halklarnn k e n d i kaderlerini tayin hakk m i l l i bir grubun, d i e r bir milli grup z e r i n d e kurduu m i l l i e i t s i z l i i n v e ayrcalklarn t m n e s o n verilmesi, R u s y a S o v y e t h k m e t i n i n tm p o l i t i k a s n n t e m e l i n i oluturur v e o n u n o r g a n l a r n n h e r trl a l m a s n n ana ilkesidir... T r k i s t a n l e m e k i k i t l e l e r i n , y l l a r c a s r e n arlk h k i m i y e t i n i n e t k i s i s o n u c u R u s i i v e k y l l e r i n e b e s l e d i k l e r i g v e n s i z l i k a n c a k b y l e bir a l m a y l a o r t a d a n kaldrlabilir.118

Komisyonun karar, Lenin'in "Trkistanl komnist yoldalara" yollad bir mektupla pekitirilmiti; mektupta "Trkistan halklaryla yoldalk ilikilerinin kurulmas. Byk Rusya emperyalizminin btn izlerinin si linmesi" 1 4 ' isteniyordu. Ocak 1920 sonunda, ii propagandaclar ve yerel dillerde yazlm kitapklarla dolu ilk "Kzl tren" Moskova'dan Trkistan'a hareket etti. 1 5 0 Komisyonun gelii ve hi phesiz. Kolak ile Denikin'in yenilgisi so nucu merkezi hkmetin nfuzunun ve iktidarnn pekimesi 1920'de hzl bir dzelme salad. Kzl Ordu birlikleri ilk kez yerel birlikleri takviye et meye hazrd artk; o zamana kadar bamsz olan Buhara ve Hiva hanlklarn bundan byle yola getirmek mmknd. Hiva ham kovuldu ve Nisan 1920'de henz sosyalist deildiyse de, Horezm Sovyet Cumhuriyeti 151 kuruldu (Horezm, Hiva'nn eski adnn yeniden canlanmasyd). Hemen hemen ayn zamanda, Buhara emiri Frunze komutasndaki Bolevik birlik ler bakente doru Ierlerken,"Gen Buhara" hareketi tarafndan yenilgiye
146. Akabad'n Ekim 1919'da Bolevikler tarafndan ele geirilmesi Hazar Denizi yolunu at: Orenburg demiryolunun kurtarlmas ancak bir sonraki ilkbaharda gerekleti. 147. Komisyon yeleri u kiilerden oluuyordu: (Meneviklii yeni burakm) Grc Eliava, (Trkistan cephesi bakomutanlna atanm) Frunze. Kuybiev, Rud/ulak, Boki, Goloekin (G.Safarov, Kolonial'nay a Revoiyutsiya: Opyt' Turkestana (1921), s. 05). 148. Lenin, Soneniya, c. XXIV, $.810-11. 149. Lenin, A.g.e-, c. XXIV, s.531. 150. Jizn- Natstonal'nostei', No.4 (61). c. 1, 1 ubat 1920. 151. Castagne (Revue du monde musulman, c. 1-1, 1922, s.207) bu olaylarn 1919'im ilk yansnda meydana geldiini belirtiyor ancak hemen bunlarn ardndan Moskova ile anlama (ki Eyll 1920'de imzalanmt) iin grmelerin baladn ekliyor; muhte melen olaylarn tarihini bir yl erkene alm.

3 0 8 DAILMA VE YENDEN BRLEME uratld" 2 ; 5 Ekim 1920'de Buhara'da, Buhara emirinin eski saraynda bi rinci "Buhara ileri Kongresi" yapld.'" Bir tana gre tam bu srada "ak fikirli gen tccarlarn oluturduu ve Jn Trkler'den esinlenerek milli bir rnesans dleyen" "Gen Buhara" hareketi, yeni palazlanan ve Feyzullah Hocayev'in 1 5 4 ynettii Buhara Komnist Pardsi karsnda geri lemeye balamt. Aralk 1920'de, Moskova'da yaplan sekizinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde Buharal bir delege "Buhara Sovyeti"nin se lamn getirdiini syledi. 1 " Horezm ve Buhara'da Sovyet rejimi yerle tikten hemen sonra RSFSC ile anlamalar imzaland. 1 5 6 Moskova'dan gelen komisyon zellikle askeri ye F r u n z e bu zafer lerin elde edilmesinde gerekten nemli bir rol oynamt. Bununla beraber, yerel partide yzeysel olmayan bir birlik ve ideolojik tutarllk salamaya kalkmann, y a d a dier dou snrlar blgesinde 1920'den itibaren kabul edilmi olan, Mslman halklar arasnda birlik salama politikasn Trkistan'a uygulamann g olduu ortaya kt. Ayn yln yaznda Trkistan'daki parti rgtlerine parti merkez komitesinden yollanan bir mektupta "Rus komnistlerinin balca grevinin emeki ve ezilen halk larn gvenini kazanmak o l d u u " 1 " bildiriliyordu. Milliyetler arasnda a y n m gzetmeye son verme giriimleri oldu. 1 5 8 Fakat Trkistan'da dene yimli komnist pek azd; Moskova'da kotarlan retilersc, milli eitlik ve milliyetler arasnda ayrm gzetmeme ilkesinin, nispeten ilerici gsz bir Rus aznl, milliyetilikten esinlenen bir avu Mslman aydnn temsil ettii geri braklm kyl kitlelere baml klacak olduu bir lkeye uy gulanabilir grnmyordu. Durum, hemen ortadan kaldrlmas mmkn olmayan ktye kullanmalara yol ayordu. Trkistan'a gitmi ender eski Bolevikler'den biri olan Safarov 1920'de yle yazyordu; Devrimin ilk gnlerinden itibaren Sovyet iktidar, Trkistan'da bir avu Rus demiryolu isi aracl ile kurulmutu. Bugn bile, Trkistan'a pTOea152. M P.Frunze, Sobratie Soinenii, c. I (1929), s. 142-3; Revue du monde musul man, c. 1-1 (1922), S.2I9. 153. Novyi Vostok, c. II, (1922), s.272. 154. A.Barmine, One Who Survived (1945), s.103. 155. Vos'moi Vserossiiskii S~ezd Sovetov (1921), s.225-6. 156. Bkz. S353-4. 157. G.Safarov, Koloniafnaya Revolyutsiya: Opyt' Turkestana (1921), s. 133. 158. Daha uzlatrc bir milli politikaya ilikin Castagn'nin belirttii iki rnek (Revue du monde musulman, c. 1 (1922), s.68-9). Trkistan'da hayatn karmakln gzler nne seriyor: 1920-1921 k boyunca, ballann tatil gn olarak pazar yerine cuma kabul edildi ve posta idareleri ilk kez yerel dilde yazlm telgraflar kabul elli ler.

UYGULAMADA KEND KADERN TAYN HAKK 309

ya diktatrln ancak Ruslar'm getirebilecei inanc yaygndr... Trkis tan'da m i l l i y e t l e r a r a s n d a k i e i t s i z l i e , A v r u p a l l a r ' l a yerli halk arasndaki e i t s i z l i e a d m b a rastlanmaktadr... Trkistan'da, b a z tuhaf k o m n i s t l e r varolmutur v e h e n z bunlarn hepsi ortadan k a l k m d e i l d i r . 1 5 '

Birka hafta sonra, Trkistanl bir Mslman delege, Bak'dek Dou Halklar Kongresinde ayn tema hakknda szn saknmakszn konutu. Zinovyev'n, Radek'in ve dier devrimci yneticilerin asla Trkistan'a git memi olduklarndan yaknarak ve son yl boyunca uygulanan Sovyet politikasnn "yetersizliklerine" atfta bulunarak, "imdi komnizm kisvesi alnda alan smrgecilerimizin" geri alnmasn talep ediyor (tutanakta, tam bu anda, alklarn ve yaa seslerinin ykseldii belirtiliyor) ve szle rini yle srdryordu:
Yoldalar, aranzda y l e l e r i var ki, k o m n i z m k i s v e s i altnda S o v y e t kti darn batryorlar v e D o u d a k i tm S o v y e t p o l i t i k a s n berbat e d i y o r l a r . 1 * 0

Mart 1921 "deki onuncu parti kongresinde Safarov, Trkistan delegelerinden biri sfatyla, yerel parti yapsn bir kez daha eletirip hem Byk Rusya ovenizmi hem de Mslman milliyetilik ile daha etkin mcadele edilme sini nerince, ayn sulama tekrarlanm oldu. 1 6 1 Daha Ocak 1922'ye kadar parti merkez komitesi, Trkistan komniserini aka "smrgeci sapma dan" kurtulmaya tevik ediyordu ve Trkistan'n "bir Rus Ulster'i mer kezin desteine bel balam milli bir aznln smrgeci fronde' ha line gelmesine" gz yumulamayaca konusunda onlar uyaryordu. 1 " VTsIK'mn 11 Nisan 1921 tarihli kararnamesi gereince, RSFSC'ne ba l zerk bir birim olarak, Trkistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurul duunda, milli mesele hl zmlenmi deildi 1 6 3 ve bu kararn yan sra,
159. Pravda, 20 Haziran 1920. Mart 1921'de Moskova'daki onuncu parti kongresinde Safarov geen yaz bir Trkistan kasabasnda yle bir yaz grdn anlatt: "Bugnk vaaz komnist bir mam tarafndan verilecei iin btn komnist pani yeleri antdr" (Desyatyi S"ezd Rossiiskoy Kommunistieskoy Part (1921), s.104). Broido ise, "belirli saaerde dua eden" Mslman komnistlerden ve "ile komitesine bakanlk eden, ya da parti ve Sovyet gazeesi basan" bir Rus barahipen sz ediyor (Jizn' Nat sionaVnostei', No.23 (80), 18 Temmuz 1920). 160. ly'S'ezd Narodov Vostoka (1920), s.85-91. 161. Desyatyi S"ezd Rossiiskoy Kommunistieskoy Partii ( 1 9 2 1 ) , s.163-8. Stalin, milliyetler meselesine ilikin karara Safarov'un getirdii deiiklik nerilerinin byk blmn kabul etmekle birlikte, kongrede ona dorudan doruya cevap vermedi; daha nce bir baka vesileyle Stalin, "Byk devlet ovenizmi" sulamasn kmsemi ve Trke konuan komnistler arasndaki "milliyeti kalntlar" eletirmiti (Soneniya, c. I, s. 1-3). 162. Jizn' NatsionaVnostei; No.3 (132), 26 Ocak 1922. 163. Sobranie Uzakonenii, 1921, N o . 3 2 , madde 172.

310 DALMA VE YENIDEN BIRLEME "Sovyet ktidarnn milli mesele konusunda izledii politikann bilfiil uy gulanmasndan" VTsIK'ya ve Sovnarkom'a kar sorumlu bir "Trkistan leri Geici Komisyonu"nun Takent'e yollanmas bu konuda duyulan te reddtleri su yzne kard.1*4 Yeni cumhuriyet Ona Asya'da, batda Hazar Denizi'nden douda Sinkiang'a, gneyde ran ve Afganistan snrlarndan kuzeyde Kazakistan snrlarna kadar uzanan bir blgeyi kaplyordu. Cum huriyetin yce organ "i, Dehgan, Kyl, Kzl Ordu ve Kazak Temsilci leri Sovyetleri Kongresi"idi; "Dehganlar'n ya da Mslman kyllerin kongrede temsil edilmesi aka yeni milli eitlik politikasn ln etmenin amalandn gsteriyordu. Yeni rejim, hemen bir ban salayamad. 1921 sonbaharnda Enver Paa, Buhara'nn dousunda paak veren ciddi bir is yann bana gemek iin birden sahnede grnd. "Gen Buhara" hareketi nin ve Trkistan'daki birok Mslman topluluun Pan-Turanc zlem lerini dile getirerek Basmaclarla birleti ve lkenin dou blgesi halkn Takent'e kar ayaklandrd. 165 syan aylarca sren arpmalardan sonra ni hayet bastrld. Enver Paa, bu arpmalar srasnda, 4 Austos 1922'de ldrld melodramatik bir meslek hayatna nemsiz bir sondu bu. Bun dan sonra, Sovyet otoritesi yava yava yeniden kuruldu. Ancak Sovyeer Birli'nin oluumundan ve Lenin'in lmnden sonradr ki Trkistan'da hkmet sorununu kolaylaurmaya karar verildi ve Trkistan dn ayn cum huriyete blnerek milli zlemlere daha geni bir alan saland. Yeni kurul mu Kazakistan zerk Cumhuriyet'ne 1920'de verilmi bir sz yerine ge tirmek in bu frsattan yararlanld ve o zamana kadar Trkistan'n ilhak ettii Kazak topraklan, "halkn iradesini dile getiren bir bildiri gereince", Kazakistan'a verildi. 166 (d) Transkafloasya Cumhuriyetleri Milli meselenin ikili niteliinden tr Transkafkasya'da durum kar makt. Bat snr blgeleri gibi, bu blge de, milli bamszlk talepleri
164. A.g.e., No. 3 2 , madde 173. Komisyon yeleri. Mart 1921'deki onuncu parti kongresinde sendikalarla ilgili lartmalann ncleri olan Tom ski ve Rudzulak idi. A.Barmine, One Who Survived (1945), s.99'da Takent'te onlar ziyaret ediini anlat maktadr. 165. Basmaclar isyan Enver Paa'nn Pan-islamc niyetlerine ilikin baz ilgin ayrntlarla birlikte, Nooyi Vosok, c. II (1922), 3.274-S4'e anlatlmaktadr. Castagn'ye gre (Revue du monde musulman, c. 1-1, 1922, s.228-9) Bolevikler, Enver'den isyanclara arabuluculuk elmesini istemiler, fakat o aksine hareket ederek isyanclarn safna gemiti. Ne var ki, yazar o dnemde Ona Asya'da bulunmad iin, yarar land kaynaklar her zaman gvenilir deil. 166. Politika Soveiskoy Vlasi po Natsional'nomu Voprosu (1920), s.44, madde 65.

UYGULAMADA K E N D KADERN T A Y I N H A K K 311 geitirilemeyecek ve reddedilemeyecek olan gelimi halklar ve dou snr blgeler gibi, gelime dzeyleri tarafndan yerel zerkliin en basit ekilleriyle snrlanan ilkel halklar ieriyordu. nemli sayda Rus ve Trk gmenler bir yana braklacak olursa, Transkafkasya, en byk nn Grcler, Ermeniler ve Azeriler nfusu 2 milyondan az olan sekiz yerli milli gruptan oluuyordu; bu farkl halklarn birbirine kanml hl bir atma kaynayd. Ekonomik ve sosyal yap da ayn eitlilii gste riyordu. Kylnn hayat seviyesi, Avrupa Rusyas'nda yayan kylnnki ile karlalnldnda bile dkt: hayat seviyesinin en dk olduu yer Azerbaycan'd. Feodalizmdeki toprak kiralama sistemleri, mslman Azeri beylerle, hristiyan Grc prenslerde hl devam ediyordu; Ermenistan'da ve daha az olmakla birlikte Grcistan'da, tccar bir snf ve radikal aydnlar vard ama, bir avu demiryolu iisi dnda, hemen hemen hi proletarya yoktu; Bak'de petrol sanayi nemli bir Rus ve Ermeni kolonisi ile, ksmen yerli, ksmen Rus olan bir proletaryay kendine ekmiti. Balca milli grubu birbirinden ayran etnik snrlar birok yerde tam belirlenmemiti. zellikle nfusu Trkiye tarafndan sk sk zulme urayp datlan Ermenistan, bu bakmdan en ok zarar grendi. Grcistan ve Azer baycan'da, sonunda bilfiil kurulmu olan Ermenistan'dakinden ok daha faz la Ermeni vard; Grcistan'n bakenti Tiflis'te baka herhangi bir ehirdekine oranla, daha ok Ermeni yayordu ve Ermeniler GrctHer'den daha oktu. Bu artlar altnda, milli dmanlklar, nispeten nemsiz Rus iktidara olduu kadar, rakip milli gruba da yneltiliyordu ou zaman. 1912'de yle yazyordu Stalin: Eer Grcistan'da ciddi bir Ras aleyhtar milliyetilik yoksa, her eyden nce, kitlelerde byle bir milliyetilii krkleyecek Rus toprak beyleri ya da Rus byk burjuvazi olmad iindir. Grcistan'da Ermeni aleyhtar miUiyetilik vardr, nk orada, kk ve henz glenmemi Grc, burjuvaziyi ezerek onu Ermeni aleyhtar milliyetilie iten bir Ermeni byk burjuvazisi bulunmaktadr.167 Hem milli hereketi krkleyen, hem de Rusya'nn denetimini felce uratan ubat Devrimi, uzun sren bir karklklar ve kaos dnemine yol au. Bu nunla birlikte, eski arlk mparatorluunun hibir yerinde, milli ilkelere ilikin bir zm, ilk bakta, buradakinden daha az umut verici ve daha az uygulanabilir grnmyordu. Eyll 1917'de Tiflis'te dzenlenen blgesel Kafkasya Bolevikleri Kongresi, Kafkasya halklarnn eitlilii, nfusa az olular ve birbirine kanml gz nnde tutulduunda, Kafkasya milli167. Stalin, Soinenya, c. U, s.307.

M2 DAILMA VE YENDEN BRLEME yelleri iin "ne ayrlmann ne de federal devletler oluturmann" nerile bilecei sonucuna varmu.' 6 * Ekim Devrimi'nin ilk sonucu, 15/28 Kasm 1917'de, Tiflis'te bir "Transkafkasya Komiserlii" kurulmas oldu. Yetkisi, ustaca bir dzenleme sayesinde. Petrograd Kurucu Meclisi'ne Transkafkasya illerinden seilmi temsilcilerle, farkl blgeler tarafndan ayn oranda seilmi yedek temsilci lerin oluturduu Transkafkasya meclisinden kaynaklanan bu komiserlik, feshedilen Rus ktidar yerine kendi otoritelerini kurmay uman Azeri nderler, Grc toprak sahipleri ve milli zlemler besleyip gelecein yne tici snfn oluturmay uman radikal Grc aydnlar arasnda glkle oluturulan bir koalisyonun somutlamasyd. 1 6 9 Yaps ve ynelimi bak mndan Grc arlkl bir kurulutu bu. Bakan radikal Grc politikac Gegekori idi ve Grc Menevik nder lordanya'nn bakanlndaki yerel ii, Kyl ve Asker Temsilcileri "blge merkezi" ile yan yana grev ya pyordu. Komiserlik balangta, bir hkmet kurmaya ya da Transkafkas ya'nm bamszln talep etmeye kalkmad. "Transkafkasya devrimci de mokrasisi" adna 18 Kasm/l Aralk 1917de yaymlad ilk bildiride, "Rus devri m ine e iln edilen milliyetlerin kaytsz sars/, kendi kaderlerini layin hakk"m dile getiriyor, fakat yalnz Kurucu Meclis Petrograd'da toplanuya anlncaya kadar otorite talebinde bulunuyordu. 1 " Bununla birlikte komi serliin bak as, esas itibariyle Bolevik aleyhtaryd; Kurucu Meclis'in da utmasndan sonra, Rusya Sovyet Hkmeti'n tanmay reddetmesi de, iddialar ne olursa olsun, ona de facto bir bamszlk stats veriyordu. Bu arada, 5/18 Aralk 1917'de Trklerle bir atekes imzalanm ve Trk cephesindeki son Rus ordular da datlmt. Grmelerde Transkafkas ya'nm hibir rol oynamad 2 Mart 1918 tarihli Brest-Litovsk anlamas. Kars ve Batum Grc illeri ile, esas itibariyle Ermeniler'in yaad Arda han'n Trkiye'ye braklmasn ngren bir madde ieriyordu. Anlama balca Grc nderler tarafndan iddee yerildi 17 '; Transkafkasya komiser lii ise haberi olmakszn ve onay alnmadan, Transkafkasya illerinin Trkiye'ye braklmasn resmen protesto etti. 1 7 * Trkiye 15Nisan 1918'de
168. Revoiyutsiya i NatsionO'niyi Vopros: Dokumenii i Material!, der. S.M.Dimanshein. c. ni (1930), s.4l 1-12. 169. Slalin, Soneniya, c. IV, s.53. 170. Bu olaylar konusunda en remel kaynak, Tiflis'te, 1919'da G r c Hkmet ta rafndan y i y i m l i n i n Dokumenii Materiali o Vnenei Politik* Zakavka'ya i Gru; il'dir. IS Ksm/1 Aralk 1947 tarihli bildin iin tmioze baknz. 171. Dokwnenti i Material! (Tiflis, 1919). s.164. 168, 171. 172. Z.Avlvili, The independence of Georgia in International Politics (ianhsiz [?

UYGULAMADA KEND KADERINI TAYtN HAKK 313 Batum'u igal ederek yeni kazand bu yerlere bir an nce sahip kt ve geniletmek gibi bir niyet gsterdi. Trk tehdidini savuturmak zorunda ka lan ve Rus desteinden umudunu kesen Transkafkasya Meclisi, 22 Nisan'da bir "Transkafkasya Bamsz Federatif Cumhuriyeti" iln etti. 1 7 5 Bu cumhu riyet, Bres-Litovsk'ta Trkiye'ye braklan blgeler ve Baku ehri dnda, eski arlk mparatorluuna bal Transkafkasya illerinin tmn kapsyordu. Bak'de, petrol sanayinde alan Ruslardan ve dierlerinden oluan geni bir ii kesimi sayesinde Bolevikler, devrimin ilk knda byk bir destek bulmulard. Lenin'in dostu yal Bolevik aumjyan bakanlnda kurulan meru bir Sovyet Hkmeti, art blgedeki Trk dos tu Azeriler'den ok korkan geni Ermeni topluluun byk bir ksmndan destek grd ve bu artlarda, drt ay hkm srd, t e yandan Stalin'n "Transkafkasya'da Sovyet iktidarnn kalesi" Baku'nun, "Lenkoran ve Kba'dan Elizavetpol'a kadar Transkafkasya'nn tm dousunu kendi evresinde topladna" 17,1 ilikin Mays 1918'deki demecinin, bir hsnkuruntudan baka bir ey olmad anlalyor. Transkafkasya'da birlii salama denemesi ksa mrl oldu. Mays 1918'de Banmda Trkiye ile bir bar konferans yapldnda Transkafkas ya Cumhuriyeti'nin yesi arasndaki gizli dmanlklar su yzne kt. Grcler Batum'la ilgili Trk talebine kar direnmek iin ortaklarnn kaytsz artsz desteini bekliyorlard. Fakat Ermenilerin Grclerden i kyetleri, Trklerden ikyederi kadar derindi; Azerbaycanllar ise yalanlan ve dindalar Trkler'i hristiyan ortaklanna yeliyorlard. Cumhuriyet iinde Grcistan'n hkim bir rol oynamasn Ermenistan da, Azerbaycan da kskanyordu. Bu lkenin herbirinde milli anlamazlklar egemen parti Grcistan'da Menevikler, Ermenistan'da Tanaklar ve Azerbaycan'da Msavat ("Eitlik") p a n i s i tarafndan yaratlp krkleniyordu. birlii ksa srede sona erdi. 26 Mays 1918'de, Transkafkasya meclisi, cumhuriye ti feshetmek iin topland; ayn gn, bir Grc mllet meclisi, bamsz bir Grc cumhuriyeti iln etti. 1 7 s ki gn sonra bamsz Ermeni ve Azerbay can cumhuriyetieri ln edildi.
1940)), s.27. Bir Grc butjuva diplomat tarafndan 1924e Paris'te Rusa yaymlanan bir fciibm ngilizce evirisidir bu. 171. Meclisteki tartmalar Dokumenti i Materiatiae. (Tiflis. 1919), s.200-22 yer al maktadr. Meclis bakan tannm Grc Menevik ekidze idi. k hkmetin bakan ise, ekenkel adnda bir baka Grc idi. 174. Stalin, Soinenya, c IV. s.96. 175. Gcler'in s&zcti ereeli'nin Transkafkasya meclisinin son oturumunda yapt konumalar Dokumenti i Materiali't yer alycr (Tiflis, 1 9 1 9 . s.317-30); Grcisan'n bamszlk bildirisi iin bkz. A.g.e., s.336-8. Bu bildiri Kliyunikov i

314 DAILMA VE YENDEN BRLEME Bu yeni cumhuriyetlerin bamszl Transkafkasya Cumhuriyeti'nin bamszl kadar bile srmedi. Birka hafta iinde, Trk birlikleri Erme nistan ve Azerbaycan'n byk bir ksmn igal etti. Bamsz Ermenistan, ad olarak bile varln yitirdi; Azerbaycan hkmeti ise Trk askeri komu tanlnn kuklas oldu. Grcistan, Trkiye'nin mttefiki Almanya'nn ko ruyuculuuna snarak ayn duruma dmekten kurtulabildi. 28 Mays 1918'de Almanya ile Grcistan arasnda imzalanan bir anlama gereince Grcistan, Brest-Litovsk'ta saptanan snrlan kabul ediyor, fakat ilerde bir Trk istilasna kar, Almanya'nn zmni desteini salam oluyordu. Al manya, muhtemelen Ruslar' gcendirmeme kaygsyla, Grcistan'n bamszlm resmen tanmaktan kanmakla birlikte, Grcistan'a diplo matik temsilciler ve konsoloslar atamay stlendi. 1 7 6 Bylece, Almanya, Baku petrolnn Karadeniz'e ulamasnda nemli bir rol oynayan Transkaf kasya demiryolunu denetim altna almay salyordu; Grcistan ise, btn ham maddelerini, ki ilerinde en nemli olan manganezdi, sava boyunca Almanya'nn emrine vermeyi kabul ediyordu. Bu ittifak sayesinde glenen Grcistan, 4 Haziran 1918'de Trkiye le bir bar anlamas imzalad. 1 7 7 Tiflis'te bir Alman garnizonu kuruldu; Brest-Litovsk anlamasna ek olarak 27 Austos 1918'de Berlin'de imzalanan anlamann bir maddesine gre de, Sovyet Hkmeti Grcistan'n bamszlnn Almanya tarafndan tann masn kabul ediyordu. Ermenistan'la Azerbaycan'n, bamsz birimler olarak gerek anlamda ortadan silindikleri bir srada, Grcistan'n itibari, fakat bir dereceye kadar gerek bir bamszlk elde etmesinin sebebi ksmen rastlantyd. Almanya Grcistan manganezine gz koymutu; az gvenilir mttefikine gz kulak
Sabanin, Mezdunarodnaya Politika'd da yer almaktadr, c.II (1926), s.435-6. Bildiri, Rusya Sovyet hkmetini, "Grcistan snrlarm dman istilasna am ve Grcistan topraklarn ona terk etmi" olduu iin knayarak, "Rusya'y oluturan her halkn, -Rusya'dan tamamen ayrlmak dahil, kendine uygun gelen rejimi seme hakkna sahip olduunu" bildiren kararnameyi hamlatyor. Her iki belgenin zr dileyici havas bamszln gerekleebilecei yolundaki umutlar konusunda duyulan gvensizlii yeterince aa vurmaktadr. 176. Transkafkasya Cumhuriyeti'nin ksa tarihinde grlen bir olay da yerel birlik ler Alman komutan General von Lossow'un, Sovyet Rusya Cumhuriyeti ile bu cumhu riyet arasmda arabuluculuk nermesidir. ierin tarafndan kabul edilen bu arabulucu luk, Transkafkasya Cumhuriyeti feshedildii iin bir eye yaramad (Dokument! i Material! (Tiflis, 1919), s.302-3). 177. Alman-Grc anlamalar Dokument! i Malerialde (Tiflis, 1919, s.319-42) yaymlanmtr. Grc-Trk anlama metni konmam, dalgnlktan herhalde, nk 352. ve 353. sayfalar arasmda metinde adama var. Dizin blmyle, metin arasnda tu haf farkllklar var. Alman anlamalan dizinde yer almyor.

UYGULAMADA KEND KADERN TAYN HAKK 315 olmak, Rusya'y denetim altnda tutmak iin bir ayann Kafkasya'da ol mas da ine geliyordu; bu sebeplerden tr, Grcistan Cumhuryei'ni Alman iktidarnn paltosuyla sarmalamak istiyordu. Ayrca Grcistan, Transkafkasyal dier iki milli gruba oranla baz yapsal avantajlar tayordu. Grcistan, kendisine belirli bir mill tutarllk veren yerli bir Grc aristokrasinin kalnlanna, Grc burjuva unsurlara ve aydnlar gru buna sahipti. Grcistan'da, Sosyal Demokrat Parti bile, gl bir yerli hare ketti ve byk sanayi blgeleri dndaki ou sosyal demokrat grup gibi, hem yaps hem de ynelimi bakmndan Menevik olmasna ramen kendi inden Stalin'n yan sra baz nemli kiiler karmt. Parti nderi ve Sovyet bakan Jordanya'nn Haziran 1918'de hkmet bakanlna atan mas hkmet ve Sovyet ikilemine son verdii gibi Menevikler'in egemen g olduunu da gsterdi. Hibir d mdahale olmasayd, Grcistan k ck bir burjuva cumhuriyet olarak, gerek bir bamszlk elde edefilir miy di sorusu soyut kalmaktadr. Ancak onun taleplerinin Transkafkasyal dier iki nemli halkn taleplerinden daha az hayali olduu sylenebir. Dolaysyla, 1918 yaznda, Transkafkasya'nn Almanya ile Trkiye arasnda payedildii ve Sovyet ynetiminde kalan istikrarsz Baku ehri hari, tmyle Rusya'dan koptuu grld. 1918 sonbaharnda uifak Devlederi'nin k Almanya ve Trkiye'nin yerini ingiltere'nin almas sonu cunu yaratt. General Dunsterville komutasndaki ingiliz birlikleri, ran'dan Azerbaycan'a ilerleyerek 1918 Austosu sonunda Bak'ye bilfiil girdiyse de Trklerin ilerlemesi karsnda 15 Eyll'de buradan ekildi. 1 7 8 Hem Trklerin hem de Almanlar'n direnii alt hafta sonra krlnca, ngUiz bir likleri bir kez daha ilerlediler ve Grcistan'la Ermenistan arasnda patlak ver mek zere olan bir snr savan nleyecek ekilde Aralk 1918'de, Baku'yu ve Transkafkasya'nn balca ehirlerini tam zamannda igal ettiler. 1 7 ' 31
178. L.C.Dunsterville, The Adventures of Dunsterforce'da (1920) harekt, safa ama zaman zaman aydnlatc siyasi yorumlarla ok canl bir ekilde anlatmtr, 1920'de Tiflis'te, Brtanskii Imperialitm v Baku i Pers, 1917-1918 balkl Rusa bir evirisi yaymland. Nisan 1918'den Temmuz'a kadar Baku Hkme'ni oluturan 26 Sovyet ko miser, ngiliz birlikler Bakfl'ye girmeden nce katlar. Ama Eyll'de Trans-Hazar blgesinde Bolevik aleyhtar makamlar tarafndan esir alndlar ve sylentilere gre, blgedeki ngiliz birlikleri komutanlnn ibirlii ya da rzasyla ldrldler. "nl bir dava" haline gelen bu olayn sorumluluu, aradan drt yl getikten sonra bile, yazmalar yoluyla, Rusya ve ngiliz hkmetleri arasnda tartlmakayd (Cmd I, 846 (1923)). 179. iin elenceli yan u ki, ingiliz birliklerinin Grcistan'a giriini resmen pr. testo eden Grcistan hkmeti, ayn gn ( 2 2 Aralk 1918) ngiliz askeri hcyrm, Grcistan topraklarna Ermeni saldrlarnn nlenmesini salamas iin yurdunu anyordu (Dokumenti i Materiali, (Tiflis, 1919). s.425-6, 478-9).

316 DAILMA VE YENDEN BRLEME Aralk 1918'de ingiliz Hkmeti, "Grc Cumhuriyeti'nin bamszlnn iln edilmesini sempatiyle karladn ve bar konferansnda tannmas iin diretmeye hazr olduunu" bir Grc heyete bildirdi; Trk yenilgisinden sonra yeniden palazlanan ve ingiltere'nin koruyuculuundan, pek gze batmakszn yararlanan Ermenistan ve Azerbaycan milli hkmetleri de Paris' teki bar konferansna delegeler yolladlar. Ne var ki burada mesele, Trans kafkasya'nm bamszln tanmaya raz olmayan Kolakla Denikin'in konferansta desteklenmesinden dolay karmak bir hal ald. Ancak balca "beyaz" ordularn yenilgisinden sonradr ki Yce Konsey, Ocak 1920'de Curzon'un talebi zerine, Grcistan, Azerbaycan ve Ermenistan'n de facto tannmasna karar verdi. Fakat Paris'te sylenen gzel szlerin Transkafkasya'da pek az anlam vard. 1919 yl sona ermeden nce ngiliz kuvvetleri (Temmuz 1920'ye kadar kaldklar Batum liman hari) blgeden tamamen ekildiler. Yabanc destekten yoksun kalan, kendi aralarnda asgari mtereklerde bile anlaamayan Transkafkasya bamsz burjuva cumhuri yetlerinin, varlklarn srdrme imkn kalmamt. Ekim Devrimi'nden beri Transkafkasya politikasnn belirgin zellii Rus iktidarnn yokluuydu. Grnte bu boluk, bamsz yerel hk metlerce, gerekte ise nce Almanya ve Trkiye'nin, sonra da ingiltere'nin askeri gcyle doldurulmutu. Byk Britanya sonunda geri ekildiinde Rus iktidar onun yerini almaya hazrd. Sovyet Hkmeti, yabanc kuvvet lerin kuklas olduklar gerekesiyle, Transkafkasya cumhuriyetini boy kot etmiti. Bu cumhuriyeder, imdi de, kendi gszlklerinden tr ye nik dyorlard. 1920 Nisan sonunda, ingiliz birliklerinin ekilirken ikti darda braktklar, Ocak 1920'de itilaf Devletleri'nce tannm olan Azerbay can hkmeti, Bak'de patlak veren bir komnist isyan sonucu byk bir glkle karlalmakszn devrildi. Baku devrimci proletaryas ve Azer baycan emeki kylleri adna hareket eden "Baku askeri devrimci komitesi" feshedilen hkmeti hain iln ederek, "dnya emperyalizmine kar birlikte mcadele uruna kardee bir ittifak" kurulmas iin Moskova'ya bavurdu. Bu yardm hzla gelecekti. Bir Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti iln edildi. Kirov, Orjonikdze, Mikoyan bir Rus, bir Grc, bir Erme n i Transkafkasya'da Sovyet ktidarnn temellerini atmak iin geldiler. 1 8 0
180. M.D. Bag ir ov, Iz Istori Boievistskoy Organizatsi v Baku i Azerbaidjane ( 1 9 4 6 ) adl kitabnda bu olay tm ayrntlaryla anlatmaktadr, s.193-8. Azerbaycan askeri devrimci komitesinin ve Azerbaycan Komnist Partisi merkez komitesinin arlar, Kliyunikov i Sabann, Mezdunarodnaya Polilika, c. HI (1928), s.2t-2'de yer alyor.

UYGULAMADA KEND KADERN TAYN H A K K I MT Bununla birlikte, tam o srada Polonya sava balam olduundan, Sovyet makamlar ihtiyatl davranmay yelediler ve yeni kazanlar salamaya almadlar. 7 Mays 1920'de hi beklenmedik bir ekilde, Grc burjuva hkmetiyle bir anlama imzaladlar. Anlama gereince, Grc hkmet Sovyetler'ce tannyor, buna karlk, kendisi de Azerbaycan Sovyet Cum huriyetini tanyordu. 1 8 1 Sovyetler asndan yeni bir giriim deildi bu; Battk devletlerinin burjuva hkmeeri ile yaplan anlamalarda da ayn politika izlenmiti. Fakat Sovyet iktidarnn Kafkasya tesine yerleince, ufkunu Azerbaycan'la snrlamakla yetineceine ya da Grcistan'n, Sovyet Rusya ile yeniden doan Trkiye arasnda, sonsuz bir anlamazlk nedeni olarak kalacana inanmak gene de zordu. kinci aama Ermenistan'da gerekleti. Ermeniler, Trkler'den korktuk lar ve nefret ettikleri iin, mevcut rejim ne olursa olsun, geleneksel olarak Rus taraftar oluyorlard. Btn Transkafkasya hkmeeri iinde sadece Ermeni Tanak hkmeti Denikn le dosta ilikileri srdrebiliyordu. Azerbaycan'da Sovyet kisvesine brnm bir Rus iktidar kurulmas Erme nistan'da byk etki yaratt ve kyllerle Bolevikler'in ortak isyanna yol at. Bu isyan kolayca bastrld." 2 Ama bu sefer Trkiye rahat vermedi. tilaf Devlederi'nin manevi destei ve Ermenistan zerinden bir Amerikan ya da tilaf Devleer "mandas" kurulmasna ilikin uzun sre devam eden ve sonunda gereklemeden kalan zlem, Ermeni Hkmetinin balca kozu olmutu. 1920 yaznda son tilaf Devletleri kuvvetlerinin ekil mesiyle birlikte bu hayaller suya dt. Sevres anlamasnn gecikerek, 10 Austos 1920'de imzalanmas Ermenistan'n stanbul'daki kukla Trk Hkmeti tarafndan resmen tannmasna yol ayor, fakat M.Kemal'e ve
181. Sobranie Uzakonen, 1920, N o . 64, madde 2 8 2 , 30 Nisan 1 9 2 0 d e , Grcistan Kurucu Meclisi'nde Azerbaycan darbesinden sz eden Jordanya, "Bir lkenin kendisi, kendi lkesinin yabanc bir kuvvet tarafndan istilasn sempatiyle katlyorsa, bu ya banc kuvvete karj eyleme gemenin o lke halknn haklann ihlal etmek" olduunu ileri srmt (Z.Avalvili, The Independence of Georgia in International Politics (ta rihsiz [7 1940], s.260). Bu son derece uzlamac anlay, Sovyel-Grcistan anlamasn phesiz kolaylatrd. 182. Bu olay B.A.Bor'yan tarafndan aktarlyor: Armenya, Mezdunarodnaya Diplomatiya, i SSSR (1929), c. D, s.88-114 Sz gereksiz yere uzalan Ermeni Bolevik yazar olgulardan ok teorilerle lgileniyor, ama le yandan, Ermenice belgeler dahil eriilmesi g belgelerden yararlanyor ve eletirel bir yaklam da yok deil. Kommunistieskii InternatsionaCa gre (No. 13, Eyll 1920, Kol. 2549), Bolevik bir "devrimci komite", 3 Mays 1920'de Gmrii'de iktidan ele geirdi ve bir hafta sonra bir Sovyet Ermenistan iln ettiyse de, ilk baansn devam ettiremedi. Ayn kaynak (A.g.e., kol. 2547). Rusya Komnist Partisi Ermeni seksiyonunun (o dnemde bamsz bir Ermenistan komnist partisi yoktu), ou Ermenistan dnda yaayan, 3 0 0 0 yeden olutuunu tclirtjyor.

318 DAILMA VE YENDEN BRLEME Trk milliyetilere ar bir hakaret oluyordu. Ekim 1920'de bir snr anlamazl yznden arpmalar balad ve Trk birlikleri, Kars'la Gmr'y ele gerirdiler. Ermenistan'da Trk milliyetilerle Sovyet Rusya arasnda Tanak hkmetini devirmek iin bir dankl dv olduu nanc yaygnd. 1 * 3 Byle bir dankl dv olsayd, bundan, daha ok Sovyet Rusya yararna sonular beklenebilirdi. Gerekteyse Trk birliklerinin iler leyii devam ediyordu. Ancak daha sonra Kasm aynda, Trkler hemen he men tam bir zafer kazanmken ve Ermenistan hkmeti dalma halindey ken Sovyet birlikleri kuzeydoudan ilerlediler, beraberlerinde getirdikleri devrimci bir komite, bakenti Erivan olan yeni bir Ermenistan Sosyalist Cumhuriyeti iln etti. 1 * 4 Yeniden kurulan Ermeni hkmet Moskova ta rafndan hemen tannd ve 2 Aralk 1920'de Trkiye ile bir bar anlamas imzaland. 1 " Kua evrilmi bir Ermenistan bu iten, bamsz bir Sovyet Cumhuriyeti olarak kt. Ancak rejimin yerlemesi direnile karlat. 1921 yl ubat ortasnda halk Erivan' ve dier balca ehirleri ele geirerek yeni yneticilerine isyan etti. Ermeni bir Bolevik tarihiye gre, "kendi gszln kabul eden" devrimci komite, "Sovyet Rusya'y vardma ard ve kendisi kk bir askeri birliin koruyuculuunda kaarak Ermenistan'n kurtarlmasn. Kzl Ordu'ya braku". isyann, resmi hububat talebinin arlndan kaynaklanm olduu belirtilmektedir. Dzenin tam olarak kurulmas ancak Nisan balangcnda, NEFin ilnndan sonra, gerekleti. 1 8 6 Bu isyanda, ekonomik ve milli honutsuzluklarn oy nad rollerin hangi arlkta olduu konusunda ancak tahmin y rtlebilir. Grc Menevik Hkmet varolmakta devam ediyordu ve varlnn son aylarnda uluslararas alanda beklenmedik ve dikkate deer klar yapt. Eyll 1920'de Kautsky, Vandervelde ve Ramsay MacDonald dahil Ba Av183. B.A.Bor'yan Armeniya, Mezdunarodnaya Diplomalya, SSSR (1929)*<la, Tanak propagandasndan kaynaklandn syledii inancn hkm srdn iki kez hatrlatyorsa da (c. II, s.121, 136) kendisi bunu kabul etmiyor. O dnemin antiBolevik yaymlan, Transkafkasya cmhuriyeerini bertaraf etmek amacyla Trkiye ve Sovyet Rusya arasnda gizli bir anlama mzaland hakknda aynntl baz yazlar ieriyor: bunlarn hibiri gvenilir belgelere dayanmyor. 184. "Ermenistan devrimci komitesi Azerbaycan ve Ermenistan snrnda kuruldu ve hibir gerek gc yoktu. Tek yapt ey, bir Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuri yeti iln etmek oldu" (B.A.Bor'yan, Armeniya, Mezdunarodnaya Diplomaliya, i SSSR (1929), c. n, 122-3). 185. Kliyunikov i Sabanin, Mezdunarodnaya Polilika, c. IH (1928), c. I, s.75. 186. B.A.Bor'yan, Armeniya, Mezhdunarodnaya Diplomalya, i SSSR (1929), c. U, s.133-40; 158-9.

UYGULAMADA KEND KADERN TAYIN HAKKI H'> npa'nn en sekin ii ve sosyal demokrat nderlerinden oluan bir lcyc i kabul etti. Komintem'in kkrtmasyla, btn Avrupa'da komnistlerin sosyalist partileri blmeye altklar bir dnemdi bu. Tartmalar ok sert oldu. Grcistan gezisinin amac Bolevik aleyhtar propaganda iin mal zeme toplamakt; Grcler de bu i iin biilmi kaftand. 181 Ark uluslara ras politikaya aina olan Grcistan, Milletler Cemiyet'nin Aralk 1920' deki ilk oturumuna kabul edilmeyi ok istediyse de baaramad, ama ertesi ay, tilaf Devletleri Yce Konseyi'nce de jure [meru olarak) tannmay salad. Sovyet Rusya'nn dmanlarnn gzne girmeye bylesine can at pek ihtiyatl bir ey deildi. Grcistan'n batl sosyal demokraar ka bul eti bir srada Eyll 1920'de yaplan Baku Dou Halklar Kongresi'nde Bolevik konumaclardan biri Menevik cumhuriyetin aznlklara ve komularna kar tutumunu kyasya eletirdi; Osetler'i "imha etmekle", Abbazya'daki "tm kyleri yakmakla", Azerbaycan ve Ermenistan toprak lar zerinde oven taleplerde bulunmakla sulad Grcistan' ve 1918 yl sonunda "Ermenistan'la, ancak ngiltere'nin mdahalesi sayesinde son bulan bir sava balattn" 1 8 8 hatrlatt. Stalin, 20 Ekim 1920'de, Kafkasya gezi sinde Sovyet Rusya ile Polonya arasnda bar anlamasnn imzalan masyla birlikte, tilaf Devletleri'nin byk bir olaslkla, askeri harekt gneye [caydrabileceini ve "bu takdirde, ona metreslik eden Grcistan'n, hizmette kusur etmeyeceini" 1 8 9 belirtti. Kasm 1920'de, Narkomnats'n resmi gazetesi, Mays 1920 Sovyet-Grcistan anlamasndan sonra, Grcis tan'da Komnist Parti'nin yasallam olmasna ramen, komnisderin he men hepsi tutuklanm olduu iin, Tiflis'teki genel merkezde sadece bir kadn grevlinin kalm olmasndan yaknyordu. 1 * 0 Sovyet basnnda, btn k boyunca uursuz saldrlar yer almaya de vam etti; Sovyet ordular se snr blgelerinde ymak yapmt. Sovyet Ermenstan Sovyet ve Grc Bolevik kuvvederi snn getiler; iki gn sonra, Trkiye bir ltimatom vererek, Ardahan ve Artvin blgelerinin iade sini istedi; bu istek yerine getirildi. 25 ubat 192I'de Tiflis teslim oldu ve 191 galipler bir Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti iln ettiler. Trkistan'n alkantl blgelerini temizleme harekt hari, SSCB'ni
187. Heyetin ziyareti, Kautsky ve Vanderveldenin kitaplan dahil, ani-Bolevik bir sr eserin yaymlanmasna yol aacakt. 188.1) S"ezd Narodo Vosloka (1920), s. 149. 189. Stalin, Soinenya, c IV, s.379-80. 190. Jan Natsional'nosle, No.34 (91), 3 Kasm 1920. 191. Kliyunkov i Sabanin, Mezdunarodnaya Politika, c. m, (1928), t. 1, s X > /, < 91.

320

D A L M A VE YENIDEN BIRLEME

oluturacak blgelerde Kzl Ordu'nun son harektyd bu ve d dmanla sava tehlikesinin br kez daha ufukla grnecei, yaklak yirmi yl son rasna kadar grlecek son zorla Sovyeetirme rneini oluturuyordu. Le nin'in bu konudaki olaand tedirginlii, Orjonikidze'ye yollad 3 Mart 1921 tarihli mektubunda dile geliyordu: Lenin, "Grc aydnlara ve kk tccarlara kar bir taviz politikas" nermekle kalmyor, ayn zamanda, "Jordanya ve dier Grc Menevikler'le bir koalisyona gidilmesini" 1 9 2 de salk veriyordu. Her ne kadar Menevikler iin bir af kanldysa da koalis yon gereklemedi. Mart ortasnda lkede her trl direni sona ermi ve Grcistanl burjuva politikaclarla Menevikler, Grcistan Menevik Cum huriyeti'nin ilk ve son babakannn, Tiflis Bolevikler'in eline getii gn itimatnamesini sunduu Paris'e kamlard. 1921'de aznlklarn yaad blgede; Abbazya, Yugo-Osetya ve (Batum limann ieren) Acarisian'da zerk cumhuriyetler, Grcistan SSC snrlar iinde de zerk bir blge oluturuldu.

(e) Sibirya Eski Rus mparatorluumun, 1917'den sonra bamsz hkmetlerin kurul duu Avrupa, Orta Asya ve Transkafkasya blgelerinde, henz daha olgun lamam olmakla birlikte milli hareketler bagstermiti, yle ki, i savan ve yabanc istilann yaratt sarlardan dolay hareketlenmi ya da hzlanm olmasna ramen, ayrlk hareket en azndan baz milli temel lere dayanyordu. Demiryolu boyunca uzanan gelimi evredeki halklarn, esas itibariyle, Rus kolonlardan olutuu ve ilkel yerli airetlerin az nfuslu geni topraklara dald Sibirya'da, milli ya da ayrlk hibir et kin hareket bagstermedi. Buryat-Moolistan 1922'de zerk blge, bir yl sonra da zerk cumhuriyet oldu. 1 " Sibirya'nn kuzeydousundaki geni top raklarda yer alan Yakut blgesi 1922de zerk cumhuriyet olarak tannd, an cak lkede 1923 sonuna kadar ak isyanlar srd. , w Fakat bu nemsiz istis192. Lenin, Sointniya, c. XXVI, s.187. NEP'in uygulannn ve Byk Brianya ile carel anlamasnn arifesinde Lenin'in, Grcistan' pek dnmedii ve Mene vikler ile uzlamak gibi hayret verici bir tavr almasnn, uluslararas kanklklann yaraaca tehlikeyi azaltmak islemesinden kaynakland varsaylabilir. Lenin, mr nn sonuna kadar, Grcistan' Sovyet politikasnn hassas bir yaras olarak grmeye devam eli. 193. Bkz. 133. dipnot. 194. ubat 1921'den Kasm 1923'e kadar devim eden bu isyann, Prolearshya Revolyutsiya'da yer alan hikyesi <No.5 (76), 1928, s.66-102), isyann sebeplerinden ok, olaylar hakknda geni bilgi iermektedir. Fakat, isyan B e y a z Subaylar'n

UYGULAMADA KEND KADERM TAYIN HAKKI M\ nalar dnda, zaman zaman boy gsteren bamsz hkmetler, ya geici siyasi are araylarnn ya da yeniden kurulacak bir Rus mparatorluu'nu ynetme zlemi tayanlarn rnyd. Ekim Devrimi'nden sonraki ilk alt ay Sibirya'da bir iktidar boluu oldu. Sovyet iktidar Sibirya'da yer yer kuruluyor ve kalc olmuyordu: Moskova ile ve sivil ya da askeri dier yerel otoritelerle zaman zaman ilikiye geen yerel Sovyetler ou blgelerde belli belirsiz bir denetim uy guluyorlard. Bu belirsiz durum d lkelerin askeri harektyla sona erdi. 5 Nisan 1918'de Japon kuvvetleri, Japonlar'n can ve mal gvenliini sala mak bahanesiyle, Vladivostok'a kartma yapt 1 9 5 ve sonra da, Trans-Sibirya demiryolu boyunca Baykal glne kadar ilerledi. Mays 1918'de eski ek sava esirlerinden meydana gelen ve Vladivostok'u terketmeleri Sovyet h kmetiyle grme sonucu kararlatrlm olan ek alaylar Bat Sibirya' da Bolevkler'le karlaular ve mevzilerini korumak iin dzenli bir askeri harekta giritiler. tilaf Devletlerinden de destek alarak Volga boyunca batya ilerlediler ve bylece Sibirya'nn tamamn Sovyet iktidarndan yalup Dou Avrupa Rusyas'nm baz blgelerini geici olarak Sibirya'ya ilhak etler. ekler kilit noktas Samara'y 8 Haziran 1918'de igal ettiler. Bu anlarda, dou Avrupa ve Asya Rusyas'nda eitli Bolevik aleyhtan "hkmeer" kurulmaya balad. Kurucu Meclis'in eski yelerinden, tm sosyalist, hemen hepsi Sa SD olan, ancak birka Menevik de ieren bir grup, ek alaynn himayesinde Samara'da geici bir hkmet kurdu. Omsk'ta, Temmuz 1918'de burjuva nitelikli bir Sibirya Hkmeti olu turuldu ve kuruluunu takip eden drt ay boyunca bau Sibirya'da ksmen bir otorite salad. 1 9 6 Daha douda, Sibirya Kazaklar'mn ataman Semenov, 1917 k boyunca Harbn'de bir ordu kurdu ve Mart 1918'de Sibirya'ya yrd. Grne gre, balangta Fransz hkmetince desteklenmiti. Fakat, 1918 yaznda Japon igal kuvvetleri gelince hemen onlarla anlat ve onlarn da ibirlii ile, ta'ya yerleti. Bylece, Trans-Baykal'n nemli bir ksmna egemen oluyordu. Bu ayr ayr mdahaleleri tek bir Bolevik aleyhtar otorite kurarak tak viye etmeyi amalayan ilk giriim Eyl 1918'de Ufa konferansnda gerekleti. Semenov, hi phesiz Japon efendilerinin istei zerine, konbalattna ilikin iddia muhtemelen dorudur: Jizn' Natsional'nostei'yt re (No. 18 (116), 16 Eyll 1921), "isyanclar arasnda sadece Rus subaylar dojil, u/. svda Macar subaylar da bulunmasna ramen tamamen milliyeti nitelikle bir uyaul hu" 195. Foreign Relations of the United Stales, 1918: Russia,*.: II ( I ' M . ' ) . . 1(K). 196. Bu hkmetin faaliyetlerini yelerinden biri lim ymlmylo 1111U111115I11. hk. G.K.Gins, Sibir' Soyuzniki i Kolak (Pekin, 1921). <-. I. s. l o i 11

3 2 2 DAILMA VE YENDEN BRLEME ferans boykot etli. Fakat Omsk Sibirya hkmetinin, Samara hk metim, szde milli Kazak, Trk-Taar ve Bakrt hkmetlerinin, baz Ka zak askeri hkmetlerinin ve meruluk dereceleri belirsiz baz kk apta otoritelerin temsilcileri konferansa kalmu; konferans 23 Eyll 1918'de "geici bir tm Rusya hkmeti" kurulmasn kararlatrd. Bir kurucu mec lis toplanncaya kadar hkmet, sa SD nder Avksentiyev'in bakan lnda be yeden oluan bir direktuar tarafndan ynetilecekti. 1 * 7 Hkmet merkezi Omsk'tu. Bununla birlikte konferans, i karartc haberlerin geldii bir ortamda yaplmu. Toplant devam ederken Sovyet Ordular Kazan ve Simbrsk'i eklerden geri aidi. amara ise Ekim banda dt. 1 '* 8 Yeni "tm Rusya" hkmetinin otoritesi ksa zamanda, sadece bat Sibirya ile snrland vc iki aydan az srd. 18 Kasm 1918'de Vladivostok'tan henz gelmi olan amiral Kolak ngiltere'nin destei ve silah zoruyla hkmeti devirerek "yce komutan" iln edildi. Bu giriimin sonucu olarak, Samara hkmetinin artakalan yelerinin ou Bolcvikler'le uzlat. Kolak olay Kasm 1918den 1920'nin ilk gnlerine kadar devam etti. Sibirya hkmetine boyun emeyi reddetmi olan Scmenov. Kolak'a bo yun emeyi de reddetti; Aralk 1918'de Kolak, Semcnov'un komutanlktan azledilmesini emredip onu boyun emeye zorlaynca Japon askeri makam lar bir ngiliz ajan olarak kabul ettikleri Kolak'n Baykal Gl'nn dousunda bir giriimde bulunmasna gz yummayacaklarn bildirdiler.'* 1 Daha batda Kolak yer yer baarl oldu, fakat an sa dnda Rusya'daki btn kesimler, siyasi dmanlarna acmaszca davranndan ve zaman za man paak veren kyl ayaklanmalarna kar girilii kanl misilleme ha rekelerinden tr ona cephe aldlar. Kolak, tilaf Devletlerince Rusya'nn de facto yneticisi olarak tannd ve Semenov dahil, dier "beyaz" gene raller tarafndan yce bakan diye kabul edildii 1919 yaznda mesleinin doruk noktasna ulat. Ama, 1919 sonbahar boyunca cephe gerisinde du197. Uta konferansna ilikin en ayrmd tutanaklar G.K.Gins'in, Sibir' Soyuzniki Kolak (Pekin. 1921). c. I, s.207-55 vt V G.Boldrev'in Direkoriya, Kolak, Inter venu (Novonikolaycvsk, 1 9 2 5 . s.35-53) adl kitaplarnda yer almakladr. Bu karara ilikin metin Boldrev'in, ad geen eserinin 493-7. sayfa la tndadr (Ing. ev., Foreign Relations of th< United States, 1118: Russia, c. D (1932), s.406-9). Boldirev direkiuar kuvvetlerinin komutanyd, Kolak darbesinden s-jnra, Japonya'ya snd ve 1920'de Vladivosok'ta, Japon genelkurmay nezJinde, persona grata beyaz Rus olarak tekrar boy gsterdi. 1922'de Bolevikler'e teslim oldu ve affa urad. Yukarda belirtilen andan bir Sovyet yaynevi tarafndan basld. 198. Foreign Relouons of the United States, 10. 199. G.K.Gins, Sibir', Soyuzniki i Kolak (Pekin, 1921), c. U, s.38. 1918: Russia c. II (1932), s.381, 409-

UYGULAMADA KEND KADERN TAYIN HAKKJ 323 rum tehlikeli bir hal ald: "Kyl isyanlar btn Sibirya'ya bir gibi yaylyordu" 2 0 0 . Ekim'de Sovye birlikleri kar hcuma geti ve Kolak'n kark kuvvetleri ok gemeden paraland. Omsk 10 Kasm 1919'da boaltld ve birka gn sonra Bolevikler tarafndan ele geirildi. 1 " 1 Bu srada. ek alaylar tilaf Devleleri'ne bir nota vererek, demiryolu boyunca dzenin salanmasnda sorumluluk kabul etmeyeceklerini bildirerek bu rann derhal boaltlmasn istediler. Bu talep. Kolak rejiminin aka knanmasyla hakl kartlyordu.
e k o s l o v a k s n g l e r i n i n k o r u y u c u l u u n d a k i y e r e l R u s askeri birlikler tum m e d e n i d n y a y d e h e t e dren e y l e m l e r d e bulunuyorlar. K y l e r i n y a k l m a s , k e n d i h a l i n d e k i R u s vatandalarn askeri birliklerce s o p a d a n g e i r i l m e s i , d e mokrasi temsilcilerinin, siyasi bakmdan gvenilir olmadklar gerekesiyle kuruna d i z i l m e s i gnlk o l a y l a r d a n d r . 2 0 2

Kolak'n geici olarak yerletii rkuisk'ta durum hzla ktye gitti. 24 Aralk 1919'da meydana gelen bir ayaklanma Kolak hkmetinin 5 Ocak 1920'dc resmen devrilmesiyle ve iktidara SD arlkl yerel bir "politik merkez"in gelmesiyle sona erdi. 10 * Ulan-Ude ye kam olan Kolak, yce ko mutanln Denkin'e, Sibirya zerindeki askeri ve sivil yetkisini ise eski dman Semenov'a devrettiini bildiren bir belgeyi imzalad. 0 * "Politik merkez "n ciddi bir temelden yoksun olduu ksa zamanda anlald ve 22 Ocak 1920'de, iktidarn Bolevik bir "askeri devrimci komite"ye devredil diini onaylayan bir kararname yaymland. Bu komitenin ilk giriimi bir ii, asker ve kyl temsilcileri Sovyeti toplamak o l d u . 2 0 5 Dou'ya
200. A.g.e., c. II, s.397. 201 A.g.e., c. H, s.413 ("Kasm" yerine yanllkla, "Ekim" diye baslm); Foreign Relation^ of ike United States, 1919: Russia, c. II, s.225. 202. Nota metni G.K.Gins. Sibr', Soyuzniki i Kolak (Pekin, 1921) adl kitabnda yer alyor (s.441-2). Ayn kaynaa gre ek delegeler, bu anlklara ek birliklerinin de katldn ilen sren Kolak hkmet) yelerine u cevab verdiler: "Dorudur, bir liklerimiz sizin birliklerinizle temas elliinde batan karldklar iindir ki onlan he men geri ekmeye alyoruz" (A g.e., c. II, s.529). 203. Sibir', Soyuzniki i Kolak (Pekin, 1921). c n, s.501204 G.K.Gns, A.g.e., c. 11. s.565-6. yekilrnn Semenov'a devredildiine ilikin belgenin sureli Boriov'un. Dal'niyi Voslok adl kilabnd yer alyor (Viyana ( ) 9 2 3 ) , s. 15-16). Kolak birliklerinin General Kappel komutasndaki kk bir blm bozgun dan kurtuldu ve Yakutskay'y ve buz lumu Baykal gln olaanst bir yUrtiyjlc geerek (buna sonradan "buz tefen" dendi) Semenov'a katlmay baard (G.K.Gm. A.g.e., c. O, s.550-4). "Kappel evs i "1er birlikle hareket elliler ve sonraki iki yl ha yunca dou Sibirya politikasnda krklk karan bir unsur olarak kalJlm "Kappetevsiler", karlatklar Boleviklere son derece zalim davranmakla (h tnl.lln Bir kaynaa gre (Revoiyutsiya na Dal'nem Vosoke ( J 9 2 3 ) , balangla, Ufa'dan dcvirdikleri birok Tatar ve Bakrt vard. 205. P.S.Parfenov, Bor'ba za Dalniyi Vostok (1928), s.60-1. s.ll>0). hr

324 DAILMA VE YENDEN BRLEME kamaya yellenen Kolak, ekler tarafndan tutuklanarak "askeri devrimci komite"ye teslim edildi, 7 ubat 1920'de yarglanarak kuruna dizildi. 206 Kolak'n devrilii, ek alaynn boaltlmasnn sona ermesi, ngiliz ve Fransz heyetlerinin geri ekilmesi, Sibirya'da fiili askeri kuvvet olarak Bolevikler'le Japonlar kar karya brakt. Bundan sonras, bu beklen medik atmann her iki tarafa iyi karlanmadn ve taraflarn dorudan bir arpmadan kanmaya altn gsterdi. Rusya bakmndan, Kolak ve Denikn'e kar kazanlan zafer, yeni bir gven yaratm ve askeri kuvvederin nemli bir ksmnn serbest kalmasn salamt. Fakat 1920'nin ilk yarsnda, i idari ve ekonomik mekanizmadaki paralanmann ciddi bir boyuta ulamasndan ve Polonya tehdidinin gittike artmasndan tr, Ja ponya'nn bir mdahalede bulunmas ve bir sava ihtimalinden ayr olarak, Sovyet Hkmeti'nin Sibirya'da geni topraklar ele geirmekten sakn makta kendince sebepleri vard. te yandan, d blgelerin zerkliinin ya da bamszlnn tannmas, Bolevik reti ve uygulamada iyice yer etmiti artk ve bu esasa gre hazrlanm geici bir hal aresi ok olumlu bir yank uyandrabilirdi. Japonya asndansa, dier itilaf kuvveden geri ekildii bir srada Sibirya'da gze batacak tek bana bir mdahale, Japonya hkmetinin o dnemde gzettii ihtiyatl politikaya ters derdi. 1920 balangcnda durum Japon politikasnda Sibirya'nn igalini sonsuza kadar devam ettirmek isleyen askerler ile, ba artacak bir ykmlle, belki de deniz kuvvetlerinin desteine gvenerek, son vermek isteyen siviller arasnda yava yava almaya balayan gediin genilemesine sebep oldu. Askerler Rusya'y blnm durumda tutmann ve Bolevizm'i denetleme nin daha iyi olaca konusunda ayak diriyorlard; siviller ise, uzayan bir igalin Byk Britanya ve Amerika Birleik Devleeri'nin srekli dman lna yol amasndan korkuyorlard. 1920'nin ilk yars boyunca siviller ar bast. Dou Sibirya'da bir "tampon devlel" kurulmasna ilikin grnle zor lama tasarya bir gereklik kazandrmann arka planyd bu. Bu tasar "politik merkez"in Irkutsk'tak ksa mrl egemenlii srasnda domutu ve Bolevizm le burjuva dnya arasnda bir ara blge yaratmak iin yaplm tipik bir giriimdi. "Politik merkez", ank hzla douya doru ilerlemekte olan Sovyet askeri komutanlna bu neriyi sunmak zere bir heyet yollamaya karar verdi ve ihtiyatl davranarak, rkutsk'un Bolevik yneticisi Krasnoekov'dan heyete katlmasn istedi. Rusyal bir Yahudi
206. Karar meni iin baknz: A ga., s.64-5.

UYGULAMADA KEND KADERINI TAYIN HAKKJ 325 olan Krasnoekov yllarca ikago'da yaam ve ubat Devrimi'nden sonra Sibirya'ya dnmt. 19 Ocak 1920'de Tomsk'ta yaplan grmeler lam bir basan ile sonuland. Irkutsk heyetinin SD yneticileri, Amerikal tem silcilerle yapaklar konumalara dayanarak, "ynetimine komnist kuvvet lerden bir temsilcinin katlaca bir tampon devletin varln Amerika'nn tanmaya hazr olduuna" dair Sovyet delegelerine teminat verdi. Demiryo lunu, yabanc askeri birliklerden "diplomatik grmeler yoluyla" arndracak ve Kolak', kurmay heyeti ve altn rezervleriyle birlikte "Sov yet ktidar'na letim edecek olan tampon devletin kurulmasna ilikin br anlama imzaland. Bu anlama Lenin ve Troki'nin imzalaryla 21 Ocak 1920de Moskova tarafndan onayland. Krasnoekov, "politik merkez" nezdinde Sovyet hkmetinin tam yetkili temsilcisi olarak atand. 2 0 7 Bu ustaca plan bozan, Krasnoekov'un yokluunda "politik merkez" deviren, Irkutsk'taki Bolevik komitenin baars oldu. Kzl Ordu, birka hafta iinde rkutsk'a ula ve Sovyet hkmetinin otoritesi bu noktaya ka dar kesin bir ekilde kuruldu. Fakat ylgnla kaplmayan Krasnoekov, Ulan-Ude'ye gitti ve orada, 6 Nisan 1920'de, "Trans-Baykal blgesindeki tm halklan" temsil eden bir "Kurucu Meclis", Uzak Dou Bamsz De mokratik Cumhuriyetini iln etti. 2 0 * Krasnoekov, diplomatik grev lerinden ayrlarak. Uzak Dou hkmetinde babakan ve iileri bakam oldu. Bakanlardan biri, Rusyal Yahudiler'den tannm Amerikal devrimci nder "Bili" Shatov'du. Yeni cumhuriyet, 14 Mays 1920'de Sovyet hk metince resmen lannd. 209 Japonya'nn tepkisi daha ikircikliydi. Sibirya'y terketme kararnn Mart 1920 banda renildii anlalyor 2 1 0 , ileri mevzilerden geri ekilme de aa yukan bu dnemde balad. Bu srada durum. Mart 1920 "Nikolaycvsk olay" nedeniyle kan: Amur aznda, Sahalin'in karsndaki Nikolaycvsk liman, Japon garnizonunu imha ya da zapteden Bolevik partizan nder Tri207. Irkutsk basnnda yaymlanan belge dahil, bu olayn en iyi anlatm iin bkz. A.g.e.. s.56-7. Ayrca, bkz. G.K.Gins, Sibir', Soyuzniki Kolak (Pekin, 1921), c. II, s.545-6. H.K.Noon {The Far Eastern Republic of Siberia (1923)), bu olaylara krm olanlarla y aplii kiisel temaslardan kaynakland izlenimini uyandran aym l bil giler veriyor, fakat Krasnoekov'u srekli ycelttii iin, sorunun siyasi ieriini kav ramam; grnyor. 208. Bildirinin ingilizce evirisi A Short Outline History of the Far Eastern Republic (Washington, 1922), i.40-2'de yer alyor. H.K.Nonon'a gre (The Far Eastern Republic of Siberia ( 1 9 2 3 , s . l 3 0 ) ) , bildiri, ingilizce'yi kendi anadilinden daha iyi bitim Kras noekov tarafndan ngilizce olarak kaleme alnmt. 209. Kliyunikov i Sabann, Mezdunarodnaya Politika, c. Ill (1928), c. I, s.24 210. Revolyutsiya na Dal'nem Vostoke (1923), s.102

3 2 6 DAILMA VE YENDEN BRLEME apitsin ordusu tarafndan ele geirildi. 1 , 1 Aka bu olaya misilleme olsun diye, Japon kuvveeri 4-6 Nisan 1920'de Vladivostok'a kartma yaparak, deniz blgesindeki dier merkezleri igal ettiler, ortal kasp kavurdular. Yerel "beyaz" Rus hkmeti, deniz blgesindeki Japon igalinin uzatl masn ve tm Rus kuvvetlerinin Japon blgesinden otuz verst uzak lamasn ngren onur krc bir anlamay imzalamak zorunda kald. 1 1 5 Bu olaylar, Japon askeri kuvvetleri iin ksmi bir baar oldu ve Vladivostok' la, Pasifik kysnda son iki yl boyunca gl bir ekilde yerlemeye karar verilmesine yol at. Fakat Japonlar ileri mevzilerden geri ekilmeye ilikin genel politikalarn gene de deitirmediler. Japon kuvveeri deniz blgesi dnda kalan tm dou Sibirya'y yaz boyunca yava yava terkettiler. Bu politika, "tampon devlef' kabul ermek gibi doal bir sonu yaratt. Mays 1920'de, Uzak Dou Cumhuriyeti'nin Sovyet hkmetince tannd
2 1 1 . Mart 1920'de Nikolayevsk'te olup bilenleri lam olarak saplamak g. ubat 1920 sonunda Triapilsin ehri igal ederek Japon garnizonu ile bir modus vivendi (geici anlama J imzalamay baard. Sovyet kaynakl yorumlarn byk ounluuna gre Mart olaylar, bu anlamay ihlal eden Japonlarn beklenmedik bir hcumuyla balad: bunun zerine Triapilsin ordusu, birka sivil Japon'u ldrerek garnizonu ku att. Olaym bundan sonrasn yadsyan olmad. Japonlat'm deniz yoluyla askeri birlik yolladklan Mays ayna kadar Triapislin ehre hakim oldu. Kendisine kar stn kuvvetlerin gnderildiini renen triapilsin, esirler dahil Japonlartn tmn ldrd, ehri yamalad ve tekemeden nce ehri tamamen yakt. Temmuz banda Triapilsin, Kzd Ordu tarafndan ete geirilerek balca yardmclaryla birlikte kuruna dizildi. Bu konudaki tereddtler ksmen Mart olaylar ile M a y s olaylarn birbirine kartrmaktan; ksmen de Nisan'daki Japon misilleme harektn knamaya kalkan S o v y e t yetkililerin, Triapitsin'in Man'laki harektn Japon provokasyonunu ileri srerek hakl m gstereceklerine yoksa, Bolevikler'in mantken eylemlerinden so rumlu tutulamayaca Triapitsin'i "anaristlik" ve "servencik"le mi sulayacak la nna karar veremeyilerinden kaynaklanyordu. Farkl yazarlarca ileri srlen bu iki eliik yorum [herhalde bir dikkatsizlik sonucu, nk yaymc hibir not koymam] Revoi yutsiya na Dal'nem Vosloke, (1923). s.26-62, 119'da yer almakladr. P.S.Parfenov'un eserinde (Bar'ba za DaVniy Vostok (1928). s.95-97, 164-167), Triapitsin'i Bolevik nder olarak kabul edip siviUerin Mart'a topluca ldrlmesini kmseyen ve olayn Japon provokasyonu sonucu meydana geldiini ileri sren ilk yorum en akla yatkn olandr ve genellikle, Parfenov tarafndan dorulanmtr. Mays katliamnn ertesi gnne kadar Triapitsin'i reddetmek Bolevikler'in aklna gelmemiti. Parfenov (A.g. e., s.197-200), askeri mahkemenin Triapilsin ve temenleri hakknda Temmuz'da ver dii karan o dnemin yerel basnndan aktaryor. Basna gre, Triapitsin'in 23 yanda olduu, balca su ortann da 21 yanda bir kadn olduu anlalyor. Proletarskaya Revoiyutsiya, No.5 (28), 1924'deki bir makaleye gre, Triaptsin Nikola yevsk'te kald srece dzenli bir "komn" kurmutu. Nikola ye vsk olaylar le ilgili belgelerin evirisi E.Vameck ve H.H.Finemin kitabnda yer almaktadr: The Testimo ny of Kolchak and other Siberian Material (Stanford, 1935, s.331-64). 212. Anlama metni V.G.Boldirev'in Drektoriya, Kolak, Intervent! (Novonikolayevsk, 1925, s.498-500) adl kitabnda yer alyor. Anlama yerel kuvvetler Rus komu tam Boldirev ile Japon kuvveeri bakomutan tarafndan imzaland.

UYGULAMADA KEND KADERN TAYN HAKKI 327

bir srada, Sibirya'dak Japon komutan bir bildiri yaymlad. Bildiride, Ja pon kuvvetlerini "Rus Uzak DoV'dan geri ekmek arzusunu dile getirdik ten sonra, Trans-Baykal'da "Japon ordular le douya doru lerleyen Bol evikler arasnda, iki taraf ordularnn mdahalesinden tamamen arnm ta rafsz bir blge" yaratlmasn neriyordu. 113 Bu bildiri, dier baz gecikme lerden sonra, Uzak Dou Cumhuriyei'ni temsil eden bir heyet ile Japon askeri komutanl arasnda grmelerin balamasna yol at. 17 Temmuz 1920'de "Gongotta anlamas" nihayet mzaland (bat ita'dan 30 yerst uzakta, Trans-Sibrya demiryolu zerinde bulunan ve grmelerin yapl d istasyonun adyd Gongotta). Anlamada, "huzuru ve dzeni salamada en iyi arenin, tek bir hkmet tarafndan ynetilen ve iilerine dier devleder silahl kuvveerinin mdahale etmeyecei bir tampon devlet" kurmak olduu yolundaki gr kabul ediliyordu. le yandan, yle deniyordu: Bu lampon devlet, uluslararas ve ekonomik konularda medeni ve sanayice son derece gelimi devleJerden lecrit edilmi olarak yaayamaz. Rusya'nn Uzak Dou blgeleriyle Japonya arasnda ylesine sk bir kar ilikisi vardr ki, tampon devlet Japonya le dost olmay ve ok yakn bir ibirlii kurmay hibir ekilde gz ard edemez. Aynca, yeni cumhuriyet komnist bir cumhuriyet olmayacakt; "halka da yal ama geni lde demokratik bir cumhuriyet" olacakt. Ruslar, yeni devletin topraklarna Sovyet ordularnn girmemesini; Japonya ise, birlikle rini Trans-Baykaldan ekmeyi kabul ediyordu. ki taraf da, Uzak Dou blgesinde atmalar nleyeceklerini ve "ancak olaanst durumlarda" kesin tedbirlere bavuracaklarn taahht ediyorlard. 214 Bu anlamann ilk etkisi, Kolak'n ve onu destekleyen ngiliz efendileri nin hakkndan gelinmesinden sonra Japonya'nn gznde nemini yitiren Semenov'a kar Uzak Dou Cumhuriyeti'nin diledii gibi davranmasn salamak oldu. Ekim 1920'de, Japonlar geri ekildikten sonra, Semenov bozguna uratld ve imdi yeni cumhuriyetin bakenti olan ita'dan srld. Bunun zerine Uzak Dou delegeleri ita'da hemen bir kongreye arld ve Kasm 1920 banda kongre, Baykal glnn dousundaki eski Rus topraklarn bamsz bir Uzak Dou Cumhuriyeti haline getiren 6 Ni san tarihli Ulan-Ude bildirisinin zeti olan bir bildiri yaymlad. 2 " Aralk
213.

P.S.Parfenov,

Bor'ba ta Dal'niyi Vostok (928), i.200.

2 1 4 . V.G.Boldirev,

Direktoriya,

Kolak,

Interventi

(Novonikolayevsk,

1925),

s.363-4. 215. A.g.e., s.379-81. Ing. ev.: A Short Outline History of the Far Eastern Republic

(Washington, 1922), s.45-6.

328 DAILMA VE YENDEN BRLEME aynda Sovyet hkmeti ile imzalanan resmi bir anlama yeni cumhuriyet ile RSFSC arasnda snrlar saplyordu. 2 1 6 Ocak 1921'de yaplan Kurucu Meclis seimlerinde, komnisderle bir blok oluturan "kyl kkenli" bir parti 180 temsilci, komnistler ise 92 temsilci kard. Bu iki grup oylarn te ikisini alyordu. SD'Ier ve Menevikler 20 kadar temsilci karmt. Kurucu Mecs'te "kendi kaderini tayin hakk ve lam zerklik" talebiyle boy gsteren Buryat-Moollar 13 temsilcilii kazanmt. 2 1 7 Bu meclisin otu rumlar balangtan itibaren grltl geti. SD'lerle Menevikler, kyller ve komnistlerden oluan hkmeti terr uygulamakla ve Rusya Komnist Partisi'nin Uzak Dou brosunun aleti olmakla suluyorlard; buna karlk, kendileri de Japonlar'dan para yardm almakla sulanyordu. 17 Nisan 1921'de kabul edilen anayasa 2 1 8 burjuva demokratik grnmn korumaktayd. ounluu kyllerle komnistlerden meydana gelen bir hkmet kuruldu; bakanlar kurulu bu ynetime kar sorumlu olacaku 2 1 *; Moskova'ya kar lam bamszlk grnm korundu. Faka Kolak'a kar Kzl Orduya komuta etmi generallerden Bluer, cumhuriyet ordusu nun bakomutan oldu. 2 2 0 Bu greve, ilerde Sovyetler Birliinin gzde ge nerallerinden biri haline gelecek olan Uborevi getirildi bir sre sonra. : : Siyasi yneticilere ve sivil ynetime ilikin hakikat ne olursa olsun, ordu nun balangtan beri, dorudan doruya Moskova'nn denetimi altnda olduundan phe etmek iin hibir sebep yoktur. Japon hkmetinin bu gelimelere sevinmemesi gerekirdi. Usaca bir politikayla oyuna getirilmiti Japonya. Moskova'ya ve Bolevzm'e kar olaca srarla belirtilen tampon devlet hi de tampon deildi. ita ile Vladi vostok arasnda deniz blgesinin yeni cumhuriyete katlmasna ilikin
216. RSFSR: Sbotnik Deistvuyuik Dogovorov, c. II (1921). 78; A Short Outline History of the Far Eastern Republie (Washington, 1922), s.47-8. 217. P.S.Parfenov, Bor'ba za Dafniyi Vosiok (1928), s.289; H.K.Norton, The Far Eastern Republic of Siberia (1923), s. 157. Ocak 1922'de RSFSC snrlan iindeki Burya-Moollar "zerk bir blge olarak" kurulmutu (Sobranie Uzakonenii, 1922, No. 6, madde 59); bundan. Uzak Dou Cumhuriyeti'nin, buna benzer bir tedbir ald sonucu karlabilir, nk bu cumhuriyet RSFSC re katldktan sonra her iki cumhuriyetin zerk blgesindeki Buryat-Moollar tek bir "Burya-Mool zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti" kurmak amacyla 1923 yaznda birletiler (Sobranie Uzakonenii, 1922, No.1, madde 10-11). 218. ngilizce eviriri iin bkz. H.K.Norton -The Far Eastern Republic of Siberia (1923), s.282-307. 219. P.S.Parfenov, Ror'ba za Dafniyi Vosiok (1928), s.305-8. 2 2 0 . V.G.Boldirev, Direktoriya, Kolak, Intervent! (Novonikolayevsk, 1925), s.446. 2 2 1 . M.Pavlovi, RSFSR v Imperialistieskom Okruzhenii: Yaponskii Imperalizm na DaVnem Vostoke (1922), p.107.

UYGULAMADA KEND KADERN TAYIN HAKKJ 3 2 9 grmeler uzun zamandan beri devam etmekteydi ve deniz blgesi, Uzak Dou Cumhuriyeti Kurucu Meclis seimlerine daha nce katlmt. Bu nunla birlikte cumhuriyetin snrlarnn, Kamatka yarmadasn RSFSC'ne brakacak ekilde izilmi olduu, ilk kez Nisan 1921'de aka ortaya kmt. Ama, Kamatka maden kaynaklarnn iletilmesine likin im tiyaz, bir Amerikan irketi ile grmesini RSFSC'ne salamakt. Japon lar asndan bu olgu tampon devletin pek nem tamadn itiraf etmek gibi bir izlenim yaratmakla kalmyor, ayn zamanda, Japonya'nn karlar n dorudan bir tehdit anlamna da geliyordu. Japon makamlarnn cevab, deniz blgesinin savunmalarn tahkim etmek oldu. Uzak Dou Cumhuriyeti'ne kauima eilimini vaktinden nce aa vuran gsz yerel Vladivos tok hkmeti, Nisan 1921'de alaa edilerek yerine, Merkulov adnda nemsiz birinin bakanlnda sa eilimli, daha esnek bir hkmet kurul du. Semenov ve Kappelevtsi'Ier Vladvostok'ta bir kez daha gze batarcasna ortaya ktlar ve Uzak Dou Cumhuriyeti daha sonra, gereklii su gtrr bir belgeyi, Japon makamlar ile Beyaz Rus askeri birlikleri arasnda, en ge, 1 Temmuz 192 Te kadar cumhuriyete saldrmay amalayan bir anlama diye ileri srd. 1 2 2 Anglo-Sakson dnyasnn Japonya zerinde gittike artan basks sonun da tehlike savuturuldu. 1921 yaznda Byk Devleer'in sonbaharda Washingon'da Pasifik sorunlarna ilikin bir konferans nerdikleri duyuruldu. 2 0 Bunun dosta m, dmanca m bir neri olduunu tahmin etmekte Sovyet Hkmeti ilkin epey glk ek. Sovyet basnndan ve Komintem'den ge len lk tepkiler tamamen dmancayd. 2 2 4 Sovyet karlarnn, Uzak Dou Cumhuriyeti'ne resmen bir arda bulunmak eklinde temsil edilmesi salanmak istendi. O dnemde Cumhuriyeti ilgilendiren ilerde hibir rol oynamam olan alov ve Krasnoekov'un Moskova'ya geri arlmas, Amerikal eski bir devrimci ajiatrn bulunduu bir hkmetin 2 2 5 Wash222. 9 Haziran 1921 tarihli belge, Washington'daki konferansa Uzak-Dou Cumhu riyeti'nin delegeleri tarafndan sunuldu ve M.Pavlovi, (RSFSR v Imperiatistieskom Okruzhenii: Yaponsk Imperialzm na Dat'nem Vostoke (1922), s.67-9) adl kitabnda yer ald. Bu belgenin gerek olmad konusunda balca kanl hibir zaman uygulan mam; oluudur. 223. Amerika'nn ilk nerisi silahla nn azaltlmas iin bir konferans dzenlemekle ilgiliydi. Pasifik sorunu, Temmuz 1921'de Byk Britanya'nn nerisi zeriae eklendi. 224. Bkz. 2 Austos 1921'de hvestiya'd ve 10 Austos 192l'de Ekoiomieskaya Jim'de yaymlanan makaleler (L.Pasvolski'nin Russia in The Far East (N.Y., 1922, s.124-7) adl kitabnda zetlenmitir) ve IRKnn, I Eyll 1921'de Pravda'dz kan 1 tezleri (ayn kitapta zetlenmitir, s.127-9). 225. P.S.Parfenov, Bor'ba za Dal'niyi Vostok (1928), s.327; bu giriime baka bir sebep bulmak mmkn grnmyor. I

330

DAILMA VE VENDENBRLEME

ngton nezrimde itibar salama ihtimalinin p e t az olduunun bilincine var maktan kaynaklanm olabilirdi. Ama giriim umulan sonucu vermedi v Amerika'nn RSFSC ile tm uzlama giriimlerine kar taknd d manca tavrla baa klamad, t e yandan bilindii gibi. Amerikan Hk meti, Rusya topraklarnn igaline son vermesi iin Japonya'ya baskda bu lunuyordu ve konferans bu basky daha da arttrabilirdi. u Konferansn kanlmaz oluu, Japonya'nn Uzak Dou Cumhuriyeti ile kapsam belir lenmemi grmelere balanmasna yol at. 26 Austos 1921'de Dairen'de balayan grmeler btn k boyunca ve Washington'daki konfe rans sresince devam etti. Dairen konferans hibir sonu vermedi. Japonya'nn son istekleri on yedi madde ve gizli ek madde halinde formle edildi. steklerden en nemlisi uydu: Uzak Dou Cumhuriyeti. Pasifik'in hibir yerinde silah lanmaya, tahkimaia kalkmayacan, hibir deniz kuvvc bulundurmaya can, "kendi blgesinde asla komnist bir rejim oluturmayacam, sa dece Japon uyruklularla ilikilerinde deil, ayn zamanda, kendi vatan dalaryla ilikilerinde de zel mlkiyet ilkesine bal kalacan Japon Hkmetine taahht edecekti". Buna karlk Japon Hkmeti, "gerekli grd ve kendince uygun bir zamanda" deniz blgesini boaltaca vaa dinden baka hibir ey nermiyordu; Kuzey Sahalin'in boalulmas, sadece Nikolayevsk olayna ilikin bir anlamaya deil, ayn zamanda, adann 80 yl sreyle Japonya'ya kiralanmasna da bal olacakt. 1 " Her ne kadar Ja ponya, Dairen konferansnn bu sorunu Washington'un yrngesinden karmaya yarayacan umuyorduysa da, bu umut gereklemedi. Uzak Dou Hkmeti Washington^ ve btn dnyaya protestolar yadrd. Biroklar anlayla karlad bu protestolar; Cumhuriyei lemsil eden res mi olmayan bir heyet, Amerikallarn tevikiyle konferans koridorlarnda boy gsefdi. te yandan Ruslar'n, Dairen konferansnda dnler vermenin artk gerekli olmadna ilikin hesab doru kt. Washington'daki Japon delegeler, hem kuzey Sahalin'in hem de deniz blgesinin yakn bir gelecekte boaltlacana dair Amerikan Hkmetine zel olarak teminat verme duru munda kaldlar 7s Japon Hkmetinin baka konularda olduu gibi, bu konuda da, Anglo sakson devletleriyle her trl srtmeden kanmaya ve bir yattrma po2 2 6 . Washington'd iki Japon eliliine Dileri Bakan l'ne a 31 Mays 1921'de verilen memorandum ve Japonya'nn 8 Temmuz 1921 tarihli kaamak cevab Foreign Relations o} the United States'ae (1921, c. II (1936), s.702-5. 707-10) yer alyor. 227. Befee metni P.S.Parfenov, Bor'fra la Dafniyi Vastoknnd, yer a h yor. ( 1 9 2 8 ) . s.331-3.

UYGULAMADA KEND KADNN I AYN I H K M

"i

litikas g t m e y e karar vermesine yol aan Daircn'dck o u a n s / l u i 1,111.11,11 deil, Washington konferansnn basks oldu. Dairen g r i i s n d c , I n nuca ulamakszn Nisan 1922'de durduruldu. Fkal aya v.m.l.m Lil-> hkmeti, birliklerini 1 Kasm 1922'ye kadar Rusya'dan geri rki'vj>m v. sadece Uzak D o u Cumhuriyeti ile deil, bizzat RSFSC' lc de i'i>ryr hazr olduunu bildirdi. 2 2 3 S o v y e t Hkmeti'nin en becerikli ve at la 1 uU-l diplomat Joffe'yi tam yetkili temsilci olarak atamas buna verdifii di i r i m gsterir. Joffe, 4 Eyll 1922'de Manurya'daki ang-un kemimle bala van konferansta btn hnerini ve kararlln gsterdi. Fakat Sovyelle'n mi mut tavizler ve diplomatik tannma koparma umutlar suya diilii. H k taraf da, kendi isteklerinde ayak diredi ve konferans Kuzey .Sahaln s o m u lannn, Japonya'nn R u s y a sularnda avlanma hakknn, Japonlar' VI,nh voslok'taki sava ynaklannn datlmasnn tartlmasna dnl ksa zamanda. Joffe'nin uzlamazl, Japonya'nn bir garanti salamak ici Washington's bavurmasnn arlk mmkn olamayaca inancndan kay naklanyordu. Konferansn ardndan, 14 Eyll 1 9 2 2 d e , Japon dileri m kan knayc bir bildiri yaymlad: ang-un konferansnn baarszlkla sonulanmasna ramen, V U l v n s lok'taki Japon Ordular, Japon Hkmeti'nin daha nceki bildirilerine uygmi olarak, Ekim sonundan nce tamamen geri ekilmi olacaktr. Joffe'nin. L ponlar'n Sahalin'i ilhak etmek niyetinde olduklarn ileri sren demeleri karsnda, Japon dileri bakan, Washington konferansnda Japonya'nn stlendii ykmllklere uygun olarak, Japonya'nn Rusya'nn tojvr.k hakkn ihlal etmek gibi bir niye beslemediini, Sahalin'i, sadece N i k a h yevsk sorununun zmlenmesinde bir garanti olsun diye igal elliini h 1 Uli rir. Bu olgular nda Japon Hkmeti, Washington Konferans'na katlm lkeleri, Japonya'nn niyetlerine ilikin yanl bir yoruma kar uyarr. D e n i z blgesinin boaltlmas Ekim sonunda gerekleti. M a y s 102 l'dc kurulmu om "beyaz" hkmet derhal devrildi ve d o u Sibirya'da Bayk.t! glnden Pasifik'e kadar Uzak D o u Cumhuriyeti e g e m e n oldu. Ku/cy Sa228. Delegelerin resmi luunaklarda yer alan demeleri (Conference on ine Limitation of Armaments {Washington, 192), s.853-9), phesiz grnuj kurtarmak ii daha */. belirgindi. 229. ia'daki Japon konsolosunun Uzak Dou Cumhuriyeti dileri bakam Ymson'a 19 Temmuz 1922 tarihli notas ve RSFSC adna Krahan'n, Uzak Dou Cmhur yeti adna Yanson'un ortaklaa imzaladklar (23 temmuz 1922) cevap Novyi Vovtok* (c. n. (1922), s.40-1) yer alyor. 230. P.S.Pafenov, Bor'ba ta DaTntyi Vostok (1928), s 350-1; Joffc'nm konferansa ilikin kendi anlattklar Novyi Vostok, c. IV, (1923), s.l-ll'dc yer alyor; A.J.Toynbee, Survey of International Affairs, 1920-1923 (1925) adl klannn 442-4. sty falarnda donemin basnndan aklardm; baz ayrntlar eklemi.

3 3 2 DAILMA VE YENDEN BRLEME halin'e ilikin sorunlar ve avlanma hakk Sovyet-Japon ilikilerinde bir anlamazlk kayna olarak kald. Fakat Japon birliklerinin geri ekilme siyle birlikte tampon devletin sembolik bir anlam bile kalmyordu. 10 Kasm I920'de Kurucu Meclis, bir oylamayla, kendi varlna son vererek RSFSC'ne katldn iln etti." 1 Eski Rus Imparatorluu'nun drt bir yana dalm unsurlarnn bir btn iinde birlemeleri yolunda yeni bir admd bu.

2 3 1 . 14 Kasm 1922 larihli resmi bildiri Izveztiyo'i 21 Kasm 1922'de yaymland. Lenin balk nnde yapt son konumasnda bunu sevinle karladn belirtti (Soneniya, c. XXVII, s.361). VTsIK'mn bunu onayladna ilikin kararname Sobra nie Uzakonenii, 1923, N o . l , madde 2'de yer alyor.

BLM XU

KEND KADERN TAYN HAKKININ BLANOSU

1920 yl Sovyetler'in milliyetler politikasnda bir dnm noktas oldu. Bu tarih, i savan sonu ve bir birletirme, yeniden kurma dneminin de bayd; ayrca dikkatlerin batdan douya evrildii kkl bir deiiklii temsil ediyordu. Her iki deiiklik, burjuva devrimden proleter devrime geiin ierdii milli haklar kavramnn evrimini kolaylatrd. Lenin'in bir zamanlar kullanm olduu "ayrlma hakk"nn yerini "birleme hakk" alyordu. lkesel olarak herhangi bir sosyalist milletin, bir sosyalist millet ler topluluundan ayrlmak istemesi dnlemezdi bile; uygulamada da 1920'nn sonunda Sovyet dzenine amansz dman olmadka, salanm olan birlii datmak istemek dnlemezdi. Birlik, askeri gvenlik a sndan olduu kadar, tam bir ekonomik gelime asndan da gerekliydi, iilerle kyllerin apak kar, mmkn en geni temel zerinde ykse len bir birlikti ("Btn lkelerin iileri birlein" nihai hedefti). ilerle kyllerin bunu anlayabilmeleri iin gerekli olan ey, milletler arasnda gemite grlen ve Boleviklere gre, milliyetiliin kaynan, kkenini oluturan eitsizine ve ayrcalklarn btn izlerini ortadan kaldrmak, bun larn gelecekte bir daha ortaya kmamasn salamakt. Bylece, devrim za fere ulat andan itibaren, milletlerin kendi kaderini tayin haklarna ilikin Bolevik retisinin z, neredeyse farkna varlmakszn zgrlk kav ramndan, kendi bana kkl bir zm getirecek gibi grnen eitlik kav ramna yneliyordu. Bolevizm uzun zaman ilk sosyalist dnrlerin enternasyonalist gr asna bal kald. Milletlerin eit olduu inanc, ilk Bolevik nderlerin reti ve tutumuna derinlemesine kk salmt, bu nderler hkmette ya da partide nemli bir greve, rnein bir Beyaz Rus'u, bir Grc'y ya da bir Ermeni'yi deil de, bir Byk Rus'u getirmenin ye tutulmas dn cesinden dehete kaplrlard. Milletler arasnda ayrcalk gtmek parti retisinde ve uygulamada aka knanyordu; parti nderlerinin bir ounun suu itenlikten yoksun olmalar deil, eletiriden yoksun, hayret

334

DAILMA VE YENDEN BRLEME

verici bir iyimserlik iinde bulunmalaryd, ilk aylarn ruh halini Narkom nats kurulundan bir ye, komiserliin resmi gazetesinde drste dile geti riyordu:
Zorla Ruslatrma baka milletin tehlikesi ortadan kalkt. A n k kimse almyor... Kimse bi milleti bir bir zararna glendirmeye bakasna

s a l d r m a y , o n u milli h a k l a r n d a n y o k s u n b r a k m a y d n m y o r 1 .

insanlar arasnda millet, rk ya da renk aynm gzetmenin kesinlikle redde dilmesi Bolevik politika ve uygulamada zerinde nemle durulan deimez bir ilke olarak kald ve bir zamanlarn bamb halklaryla likilerde salam bir temel oluturdu. Fakat tek basma yeterli olmuyordu bu. Eitlik politi kasnn olumlu yann oluturan, daha geri milletlere, onlar daha ileri mil letlerden aynan mesafeyi kapaiabilmelerini salayacak bir yardmda bulun makt. Bu politika maddi yardm, tam bir eitimi, teknik uzmanlarn, danmanlarn salanmasn, geri kalm halkn bireylerinin, gelecein uz manlar haline getirilecek ekilde eitilmesini ieriyordu. Sovyet ekonomi si yneticilerinin ba kaygs, her eyden nce Sovyet topraklarnda retimi arttrmak olduu iin bu politikay snrlandrabilecek tek ey, kaynak ek sikliiydi; ne var ki uygarlk ve kltr dzeylerinde bylesine byk farkllklarn bulunduu bir yerde "milletler arasnda gerek eitsizliin or tadan kaldrlmas" 1921'dcki onuncu kongre kararnda da belirtildii gibi, ancak "uzun bir srete" gerekleebilecekti.1 Marksistlere gre, Sovyet devletini ya da devletler grubunu meydana ge tiren btn milletler arasnda ekli deil de gerek bir eitlik yaratmann temel unsuru, retim srelerinin btn lkeye eit dalmyd. O zamana kadar, uzak snr blgeleri yiyecek ve hammadde salayan kaynaklar olarak ele alnm, Rus sanayinin gelimesi sonucunda en ileri retim biimleri, esas itibariyle Avrupa Rusyas'ndaki birka merkezde younlamt; kar evrelerinin koyduu yasaklarn ya da rekabet korkusunun, smrge ve yan smrge lkelerde snai retimin gelimesini yavalatt, hatta engelledii tm kapitalist dnyadaki genel tablo da byleydi. Bundan dolay kapitalizm, milletler arasnda eitsizlii yerletirmeye ynelmiti. Oysa Sovyet hkmetinin nnde, kendi denetimi altndaki topraklarn tmnde snai retimin en yksek biimlerini gelitirmeyi kstekleyen bu tr engeller yoklu. stelik snai retimi arttrmak arzusu tek etken deildi. Sovyet nderleri lk yllarda Sovyet iktidarnn temelini sanayi isinin
1 . 7 ' Nalsional'nosei, No. S, 29 Aralk 1918. 2. VKP (B) v Rtolyuisiyak (1941), c. I, s.386.

KEND KADERN TAYN HAKKININ BLANOSU 335 oluturduuna kesinlikle inanyorlard, u anlamda ki, kylnn potansiyel kar devrimci eilimleri ve ikircikli sadakati karsnda sanayi iisinin desteine gvenmek mmknd; bu yzden uzak snr blgelerinin hemen hepsinde ar sanayi kurmak, siyasi bakmdan son derece etkin bir are ola rak grnd. Eer Trkistan'n pamuu salt Petersburg ve Moskova fabri kalarnda ilenecei yerde, Trkistan fabrikalarn da besliyorsa, bu yenilik, Bolevikler'e gre birka amaca birden hizmet ediyordu. Yeni bir retim blgesi yaratarak, toplam tekstil retimini arttryor, Trkistan'n bir geri kalmlk belirtisi olan doal rnler salayc "smrge" statsnden kur tularak snai maddeler reticisi olmak gibi daha zendirici ve daha gelikin bir statye erimesine mkn veriyor ve Trkistan'da, bir gn Sovyet reji minin ve ideolojisinin gvenilir destei haline gelecek bir yerli proletar yann domasn salyordu. Milletler arasnda, gelimi bir snai retimin eit dalm demek olan ekonomik bir eitlie ulalmas, Bolevik gr te kkl bir ekilde yer etmi oluyordu bylece. Bolevikler'in arlk dze ninden devraldklar ararda byle bir perspektif, esas itibariyle hl tarma dayal snr blgelerini, onlara yeni snai gelime iinde fazla pay vererek, eski sanayi ekirdeinin zararna kayran bir polilika gdlmesi sonucunu yaratyordu. Sovyetlerin milliyetler politikasnn, kapitalist devletlerce iz lenen tm politikadan znde tamamen farkl olduunu ve salt ekli bir eitlik tanmay deil, eitlii mmkn ve gerek klan ekonomik bir temel yaratlmasn da amaladn ileri sren Bolevik gre, ite bu politika g veriyordu. Milletlerin eitliinden dem vurmak, byle bir eitliin nvarsaymlan serbeste kabul edilmedike, bo bir iddia olarak kalyordu. Milletler arasnda eidik, sanayi toplumlaryla tarm toplumlar arasndaki snr hattnn kaldrlmas anlamna geliyordu. Bununla birlikle, uzun vadeli bir politika sz konusuydu ve eitletirme sreci saysz engellerle karlaacakt. Niyetler samimi, baarlanlar gerekti, fakat ilerleme yava yava olabiliyordu ancak. Varolan eit sizlikler, bu eitsizliklerin stesinden gelmek amacyla sarfedilen her abaya hep kar koyma ve varlklarn srdrme eilimi gsteriyordu. Bun dan dolay lk dnemde, politikann amalan le bu politikay uygulayacak aygt arasnda srekli bir ekime ve mcadele sreci sz konusuydu. Oto ritenin ve idari denetimin merkezde younlamas, ne kadar mantksz grnrse grnsn, dier milliyetleri evresinde kmelendikleri Byk Rus ekirdee tbi klmak gibi kanlmaz bir sonu yaratyordu. Daha kk milliyeerin yelerinin ynetim aygtnda st grevlere nemleri orannda, hatta bazen daha byk bir oranda atanm olmalar yetmiyordu.

336 DAILMA VE YENDEN BRLEME Bu st grevlere atanm Rus olmayan kiilerin ou, sayca hkim durum da olan Byk Ruslar'n bak asn kolayca ve farkna varmakszn zmsyordu; bu zmsemeye direnenlerin st mevkilere ykselme ans daha azd. Moskova, idari bakentti, nemli kararlarn alnd merkezdi. Yaylmasna Lenin'in kar kt brokratik zihniyet, bir Byk Rus zih niyen olmaya yneliyordu kendiliinden.
G e r e k odur k i [ d i y o r d u R a k o v s k i 1 9 2 3 ' l e ] m e r k o r g a n l a r m z , Ulm l k e n i n y n e t i m i n i , m e m u r z i h n i y e t i y l e e l e almaktadr. Y i r m i c u m h u r i y e t i birden y n e t m e k e l b e t e k o l a y d e i l d i r , a m a s a d e c e bir tek c u m h u r i y e t ol s a y d v e l k e tek bir d m e y e basarak y n e t i l e bil e y d i b u o k daha u y g u n olurdu. 3

Merkezileme standartlatrma demekti ve seilen standartlar da Byk Rus standartlaryd doallkla. Ukrayna'nn bu eilime kar muhalefetin bam ekmesine de amamak gerekir. Ukrayna, ekonomik ve kltrel bakmdan, RSFSC'nin stats ve gerekleirdikleriylc rekabet edebilecek tek cumhu riyet olmann yan sra, kendi snai gelimesi tarihi bir gerek olduundan. Byk Rus olmayan blgeler arasnda snr blgelerinin snai geliimini salama politikasndan en az kazanl kacak olanlarn banda geliyordu. Bundan dolay Ukraynal milliyetiler her iki dnyadan da en kt parann kendilerine dtn dnebiliyorlard: Sovyeder'in milliyetler politi kasnn "geri" blgelere salamak zere olduu maddi karlarn ancak pek az Ukrayna'nn payna dyordu; le yandan, Moskova'daki brokratik aygtn "Byk Rus ovenizmi", merkezi ynetimde Ukrayna'y eit bir orlak olarak tanmaya pek niyei davranmyordu. dari aygttaki bu eilimleri dengelemek iin. ksmen baarl olan, byk abalar sarfedildi. Dier kurumlarda milli alnganlklar yattrmaya daha az zen gsterildi. Bu kurumlarn bata geleni Kzl Ordu'ydu. Cumhu riyetlerden hibirinin, Sovyet ynetim eklini kurduktan sonra, kendi bamsz ordusunu devam ettirmeye istekli olduu grlmyor. 4 Balan gtan itibaren, hem RSFSC kurucu cumhuriyetlerinden, hem de onun mttefiki bamsz cumhuriyetlerden Kzl Ordu'ya asker devirildi; arlk dneminde askerlikten muaf Asya cumhuriyetlerindeki yerli halk da, dierleriyle birlikte seferber edildi. 5 sava srasnda en byk bedeli
3. Dvenadtsatyi S"ezd Rossiiskoy Kommunistieskoy Partii (Bol'evikov) (1923), S.532. 4. Borol'bist\<x (bkz. s.282) ayn bir Ukrayna ordusu istiyorlard (N.Popov, Oerk Istorii Kommunistieskoy Partii (Bol'evikov) Ukraini (5. basm, 1933) s.214-15). 5. 17 Ekim 1920'de Jizn' NatsionaVnostei, ( N o . 3 2 (89)) yaymlanan bir makale Trkistanl Mslmanlar 1 ! Kzl Ordu'ya almada karlajdan glkleri anlatyor, fakat

KEND KADERN TAYN HAKKININ BLANOSU 3 3 7 deyen, en ar zararlara urayan bamsz cumhuriyetlerin topraklannt sa vunan ve kurtaran ite bu birleik Kzl Ordu'ydu. Aralk 1921'deki doku zuncu Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde Beyaz Rusya, Azerbaycan, Grcistan, Ermenistan ve Ukrayna Cumhuriyetleri adna konuan Rakovs ki, felaketin bir daha tekrarlanmasn nlemek in Kzl Ordu'nun takviye edilmesini istedi.* Bylece Kzl Ordu, sadece birletirici bir unsur deil, apak bir Byk Rus simgesi etrafnda birletirici unsur oldu. Ukraynal Skripnik, onikinci parti kongresinde. Kzl Ordu "Ukrayna halkn ve btn Rus olmayan halklar Ruslatran bir aratr ve yle kalmakladr" diye yaknd; bunun zerine kongrenin milli meseleye ilikin kararna, "Cumhu riyetlerin kendilerini var gleriyle savunabilmelerini salayacak tm ge rekli nlemlerin alnmasnn yan sra, milli askeri birliklerin olutu rulmas iin pratik nlemler tavsiye eden" 7 bir madde eklendi. Maddeye ko nan birinci art anlamlyd. Fakat bu tavsiyeleri yerine getirmek iin aln m hibir "nlem "e rastlanmyor: milli savunmann etkinlii ba zorunlu luk olarak ne srlebiliyordu daima. Ordu rnei, sendikalarla da pekitiriliyordu. der arasnda Byk Rus unsurunun ar basmas, sendikalarn balangtan itibaren Byk Rus lemeli zerinde kurulan gl, birletirici bir faktr olmasna yol at. Bu mesele birinci Tm Rusya Sendikalar Kongresi'nde Riyazanov tarafndan ortaya atld: Rusya'da sosyalizmi kurmak isteyen kimse, bunu ancak iindeki paralarn herbirine, hr, zerk gelime imknn salamann yan sra, bizi birbirimize birletiren ekonomik ve sosyal ba da glendirdii lakdirde yapabilir; bu olmakszn, Petrograd iileri Moskova iilerinden; Pelrograd ve Moskova iileri Don blgesi iilerinden ve Don blgesi iileri Sibirya iilerinden ayr derler.8 Nisan 1920'de yaplan nc kongrede Tomski, Ukrayna'nn, Ural'n ve Sibirya'nn hen2 yeni kurtarlm blgelerindeki sendika almalar hakknda bir rapor sundu: Eitmenlerimiz Kzl Ordu rneini izlediler. "Beyazlar"dan kurtarlm ehirlerde Kzl Ordu birliklerinden sonra ilk ortaya kan sendika merkez

"ilerinden onbintercesinin" o srada, Takenl dnda bir kampla eitim grdn ek liyor. 6. Devyayi Vserossiiskii S"ezd Soveov (1922), s.208-9. 7. Dvenadlsalyi S'ezd Rossiiskoy Kommunislieskoy Parlii (Bot'evikov) (1923), s-523; VKP (B) x Rezolyulsiyak (1941). c. J. s.496. 8. Pervii Vserossiiskii S'ed Pro/essionat'nik Soyuzov ( 1 9 1 8 ) , s.27.

338 DAILMA VE YENDEN BRLEME

k o n s e y l e r i n i n e i t m e n l e r i , d o k u m a i i l e r i , deri i i l e r i , m e t a l i i l e r i , d e m i r y o l u iileri sendikalar m e r k e z k o m i t e l e r i n i n e i t m e n l e r i y d i .

Ukrayna sendikalarnn ayr rgtlenmesi ya da onlara tm Rusya rgtlenmesi iinde zel bir stat verilmesi iin Ukrayna bask yapyordu. Bununla birlikte, "Sa unsurlarn iddetli muhalefetine" ramen, merkez konsey, "birlik ve merkeziyetilik"ten yana kesin tavr almt.' Akas, "Btn lkelerin iileri birlein" slogan bir ey fade ediyor idiyse, bu en azndan, eski arlk Rusyas iilerinin birlemesi anlamna gelmeliydi. Sendikal birlik sorunu tartma gtrmezdi. Ama birlik, arlkl olarak Byk Ruslarn denetiminde bir rgtlenme anlamna geliyordu doallkla. Hepsinden nemlisi Rusya Komnist Partisi de, ordu ve sendikalarla ayn birletirici rol oynad. 1903'te Yahudi Bund'un zerk bir stat lalebinin, ikinci parti kongresince reddedilmesinden itibaren Lenin, rgtlenme birliinin parti retisinin kilit ta olduunu srarla vurgulamt. 1 0 Ekim Devrimi'nden sonra, ayr birer Ukrayna, Leionya, Litvanya ve Beyaz Rusya Sovyet cumhuriyetinin tannm olmasnn "bir federasyon temeli zerinde bile", bamsz komnist partiler rgdemek iin bir baz oluturmad vc "Ukrayna, Letonya ve Litvanya komnistleri merkez komitelerinin, parti blge komitelerinin haklarndan yararlandklar ve tamamen Rusya Komnist Partisi merkez komitesine tbi olduklar" 1 1 1919'daki sekizinci parti kongresinde alnan bir kararla saplanmt. SSCB'nin kuruluu srasnda, parti adnn "Sovyeder Birlii Komnist Partisi (Bolevik)" ola rak deitirilmesi nerisi bile bir engelleme ile karlamt; Skripnik 1923'teki onikinci kongrede bu engellemeyi knayacakt. 1 1 n e r i , nihayet 1925 sonunda ondrdn kongrece yrrle kondu. Fakat beklenen itiraz lard bunlar. Parti bir btn olarak, Rus adndan ve geleneklerinden gurur duyuyordu. Ordu, sendikalar ve parti gibi kurumlarn merkeziletirici etkisi, "Byk Rus ovenizmi" olgusunun ardnda yatan bilinli ve bilinsiz birok faktrn belki de en nemlisiydi. 1919'daki sekizinci parti kongresinde parti program hakkndaki tartmalar srasnda Lenin, "Birok komnisti

9 ret Vserossiiskii S'ezd Professionalnik Soyuzov (1921), c. 1, s.29-30. 10. Bkz. S.383. 11. VKP (B) v Rezolyutsiyak (1941), c. I, s.304-5. te yandan, Letonya ve Litvanya 1920'de bamsz burjuva cumhuriyeder olarak tanndklar zaman, bu lkelerin ko mnist partileri de bamsz oldular. 12. Dvenadtsatyi S"ezd Rossiiskoy Kommunistieskoy Partii (Bol'evikov) (1923), s.524.

KEND KADERINI TAYN HAKKININ BLANOSU 3 3 9 kazrsanz, altndan oven bir Byk Rus k a r d e m i t i . O zamandan iti baren bu sz, devrim ncesi bir Rus geleneini bilinsiz olarak devralan, ya da milliyetlerin nemini kasten inkr ettikleri iin, Ukraynallarn, Beyaz Ruslar'n ve eski arlk mparatorluu'nun Slav olmayan halklarnn milli taleplerini kmseyen komnistlerin tutumunu ifade etmek iin kul lanld. 1921 ve 1923 parti kongrelerinde bir kez daha knanmt Byk Rus ovenizmi. Bununla birlikte, 1923 parti kongresinde bizzat Stalin bu ovenizmi "cumhuriyetlerimizin birliini engellemek zere olan temel g" diye tanmlayarak, "bunun her gn ve her saat arttn", "Rus olmayan her eyden kurtulmaya baktn, ynetimin tm ileyiini Rus unsurun evresinde younlaurdn ve Rus olmayan her eyi darya attn" 1 1 De linmiti. savan son aamalarnda, Rus vatanseverlii duygusunun Bolevikler'e coku vermesi R u s milliyetilii ile komnist enternasyo nalizm arasnda ilk kez 1920 Sovyet Rusya-Polonya savanda ortaya kan bu itiraf edilmemi ttifak ekonomik edeerini NEP'de bulan bir srece yol amt. Eski imtiyazl snflarn mensuplannn, "uzman" ya da devlet memuru sfatyla Sovyet kurumlarna dolumalar Lenin'i 1922'dek onbirinci pani kongresine bir uyar mektubu yollamak durumunda brakmt. Lenin Bolevikleri, fethettii lkenin stn kltr altnda ezilmi fatih lere benzetiyordu. "Onlarn kltr adi ve sefildir, yine de bizim kltr mzden ok daha byktr." Geni brokratik aygt "ynelmekle olan" so rumlu komnistler deildi; farknda olmakszn, bizzat kendileri "ynetil mekteydi". 1 5 Burjuva, hatta aristokrat unsurlann brokrasi iinde erimesi, iki ynl bir etki yarayordu. Bu "eski unsurlann" Sovyet rejimi ile uzla tn gstermekle kalmyor, ayn zamanda rejimin "Rus" gemiinin gele neklerine daha az olumsuz bir tavr almasna da yol ayordu. Stalin, oni kinci parti kongresinde Rakovski ve Skripnik'in ynelttikleri sulamalar rtmek yle dursun, kendisi bu tehlikeden byk bir itenlikle sz etti: Smenovekovtsi'ler'6 Sovyet devlet memurlar arasnda geni bir destek bu luyorlarsa, bir tesadf deildir bu, yoldalar. Eer bu baylar, bu Smenovekovtstlet, Bolevik komnistlere vgler yadryorlarsa bir tesadf deildir bu; demek istedikleri udur: dilediiniz kadar sz edin Bolevizm'den, ener13. Lenin, Soinenya, c. XXIV, s.155.
14. Su lin, Soinenya, c. V, s.244-5.

15. Lenin. Soinenya, c. XXVII, s.244-5. 16. Smena Vek, ("Bir Snr Deiiklii") Rus gmenlerin 1921'de Prag'da yaymladklar ve Sovyel rejimiyle snrl bir uzlama savunan makaleler derlemesinin balyd; ayn bal tayan ve kabul etmelerinin ideolojik lerne leri ne olursa ol sun, Ekim Devrimini "kabul eden tm aydnlara' ak olduunu ilan eden haftalk bir

340 DAILMA VE YENDEN BRLEME nasyonalist eilimleriniz hakknda ene aln dilediiniz kadar, ama biz bi liyoruz ki, Denikin'in gerekletiremediini siz gerekletireceksiniz; siz Bolevikler'in Byk Rusya fikrini canlandrdnz, ya da en azndan onu canlandracanz biliyoruz biz. Bir tesadf deil btn bunlar. Bu grn parti kurumlarmzdan bazlarna bile szm olmas da bir tesadf deildir.17 Balangta, bu ahenksiz unsurlar savala bir araya toplam olan Rus birlii temas, i savan zaferle sonulanmasndan sonra da siyaset alannda bir rol oynamaya devam etti. Ne garipti ki "Byk Rus ovenizni" Marksist retiden y a da en azndan onun o dnemdeki arpklklarndan iki deiik yoldan dolayl olarak cesaret alyordu. Bu yollardan ilki, milliyetilii ve milli kaderini ta yin hakkn, snf sava ve proletaryann evrensel dayanmas ile badamad gerekesiyle reddeden eski Polonya sapmasnn yeniden douuydu. Dier halklarn milli zlemler temelinde statkoya kar yaptklar her giriimi yasaklayan bu grn, egemen milletin ayrcalklarm kutsallatrdm Lenn birok kez belirtmiti. Bu gr, 1917 Nisan konferans ve 1919'daki sekizinci parti kongresinde reddedil miti. Fakat hi bir knama onun hakkndan gelemedi. Narkomnats'taki grevliler arasnda bu grn revata olduuna daha nce deinmitik. 1 8 1923 kadar ileri bir tarihte, Rakovski onikinci parti kongresine bu tr bir komnistin hayali eletirisini sunmutu: Milliyeti oktan am bir lkeyiz... madd ve ekonomik kltrn milli kltrle elitii bir lkeyiz. Milli kltr, kar cepheden olan geri lkeler, kapitalist lkeler iindir; biz ise, komnist bir lkeyiz.' 9 Belki fazla abartlm bir tablo bu, ama ok inandrc; ve bu tutum milli yetilii Marx adna reddetmeye kalkmasna ramen. Byk Rus
dergi 1921 sonbaharnda Paris'te yaymlanmaya balad. Bu giriim temelde, SovyetPolonya savann krkledii vatanseverlik duygularndan ve Lenin'in dogmatik komnizmin terkedilii olarak kabul edilen N E F i balatmasndan kaynaklanyordu. Bu Smenovekovts'Uria en sekinlerinden biri olan Ustriyalov, Byk Rus ovenizmini en saf biimiyle dile getiriyordu: "Ancak 'yapca' gl bir devlet byk bir kltre sahip olabilir. 'Kk devletler' zarif, saygn, halta 'yiit' bir yaradlta olabtrier, ama byk olmalarna organik olarak imkn yoktur. Byktk yce byk bir slup, byk bir azamet, byk apta bir dnceyi ve eylemi 'bir Michelangelo'nun frasn' gerektirir. Alman, Rus ya da ngiliz 'mesihlii' mmkndr. Ama, rnein, bir Srp, Romen ya da Portekiz mesihcilii kulaa falso bir ses gibi gelir" (Smena Vek (Prag, 2. bas.m, 1922), s.57-8). 17. Stalin, Soneniya. c. V, s.244. 18. Bkz. s.257-8. 19. Dvenadlsalyi S"ed Rossiiskoy Kommunistieskoy S.530.

Partii

(Bol'evikov)

(1923),

KEND KADERINI TAYN HAKKININ BLANOSU 341 ovenizminin ekmeine ya sryordu. Marksist retiden alnan ikinci destek eski arlk Rusyas'nn nfus yapsndan ileri geliyordu. Polonya'nn, Finlandiya'nn ve Baltk devleerinin ayrlmasndan sonra, imparatorluktan arta kalan her yerde zellikle de, Moskova dnda tek ar sanayi blgesi olan Ukrayna'da sanayi pro letaryasnn byk bir ounluu Byk Rus'tu, oysa dier milliyetler, ounlukla ya da tmyle, kyl kkenliydiler. Sanayi proletaryas ile kyllk arasndaki likiler, u ya da bu ekilde, Sovyet politikasnn en etrefil sorunu olmutu daima; Marksist reti de proletaryann devrimci stnln kabul ettiine ve kyll ikinci dereceden, bazen de pek gvenilmeyen bir mtlefik diye grdne gre, "Byk Rus ove n i z m i n i n Byk Ruslar' tercih etmesi ile, geleneksel Marksizm'in prole taryaya stnlk tanmas arasnda tam bir uygunluk vard ve bu kolayca Marksist bir kla brnebilirdi. Bu anlamdadr ki onikinci parti kongresi karar, baz milli cumhuriyetlerde, "ehir ile ky arasndaki, ii snf ile kyllk arasndaki ittifakn (smika), hem Sovyet organlarnda hem de parti organlarnda bulunan Byk Rus ovenizminin kalntlarnda engelle rin en ciddisiyle karlatn" 33 bildiriyordu. Bununla birlikte, bu kongrede Stalin'in de belirttii gibi, "proletarya diktatrlnn siyasi temelini, kyl lkelerini temsil eden uzak snr blgeleri deil, her eyden nce ve esas itibariyle, sanayinin younlau merkez blgeleri oluturuyordu"; her ne kadar Stalin'in kar kmaya alt, Buharinle Rakovsk gibi, "ky lk blgeleri proleter blgeler zararna gelitirmeye kalkanlar" se de, o dnemde bunu tam tersine evirme eilimi muhtemelen ayn lde gly d.^ Kylk snr blgelerinin taleplerine. Byk Rusya sanayi merkezinin taleplerinden biraz daha az ncelik tanmak, sadece saduyulu bir davran olarak deil, ayn zamanda proletaryann stnln dile getiren Marksist retinin ve lo48'de kyl milliyetlerine kar Marx'la Engels'in kendi tu tumlarnn yansmas olarak da ne srlebilirdi. Byk Rus nyarglar savunmak iin ne bahane ne srlrse srlsn bu nyarglar, Sovyet devlet memurlarnn sk sk ikyet edilen kaba dav ranlarnn balca kaynayd. 1919'da, Narkomnats'n resmi gazetesi, "baz yoldalar cumhuriyetleri kurmann bizim amzdan hata olduunu" ileri sryorlar dedikten sonra, veryansn ediyordu: Ayrlm blgelerde alanlarn acemice taktikleri yznden ou zaman kt sonular elde edildi. Bu ayrln ne kadar yapay olduu apak
20. VKP (B) v Rezolyutsiyak (1941). c. I, s.49. 2 1 . Stalin, Soneniya, c. V, s.265.

342 DAILMA VE YENDEN BRLEME

grnyordu. Sk sk Byk Rus zihniyetiyle hareket ediliyordu, ince

b a m s z l k tabakasnn altnda M o s k o v a ' n n h e g e m o n y a s g r n y o r d u . 2 2

Dier komnistler "bu tr milli cumhuriyetlerin, yerel halklarnn milli yeti eilimlerini abucak gidermek amacyla, sadece ok ksa bir dnem iin kurulduklarn dnyorlard". 2 3 1923'te, onikinci parti kongresinin bir kararnda "bu- cumhuriyetler birlii, merkez ve yerel organlardaki Sovyet devlet memurlarnn birou tarafndan, eit devlet birimlerinin birlii ola rak deil, aksine, bu cumhuriyetlerin tasfiyesi yolunda atlm bir adm ola rak alglanyor" 2 4 diye belirtiyordu. Fakat belki de daha ciddi olan bir ey varsa o da, hibir resmi honutsuzluun asla tamamen ortadan kaldramad o brokratik ya da milli stnlk kokan davranlard. Ayn kongrede Ra kovski u olay anlatt: st dzeyde bir Ukraynal, Ukrayna diline hak eitliini onaylayan bir karara oy vermek iin geldii kongreyi terkederken, kendisine Ukrayna dilinde yneltilen bir soruyu serte cevaplandrmt: "Anlalr bir dille konuunuz benimle!" 2 5 Kanlmas mmkn bu tr hatalar o ilk yllarn edebiyatnda geni bir yer tutuyor. Fakat bu belgelere dayanarak yaplan eletiriler, rejimin balatt eitletirme ileminin ne byk bir boyutta olduunu ve Bolevikler'ce iln edilen politikay uygulamak iin almas gereken ger ek ve kanlmaz engelleri genellikle gz ard ediyorlar. Sovyet sistemini meydana getiren milletler arasnda siyasi eitlik yolunda uzun zaman en byk glk olarak kalan ey, i savan sona ermek zere olduu ve siya setin salam bir temel zerinde gelitirilebilecei bir uada Stalin tarafndan ayrntl olarak tartld. yle yazyordu Stalin Ekim 1920'de:
S o v y e t z e r k l i i n i g e r e k l e i r m e y o l u n d a e n b y k e n g e l l e r d e n biri, u z a k snr b l g e l e r i n d e yerel k k e n l i aydnlarn s o n d e r e c e a z o l m a s n n y a n sra, S o v y e t l e r ' i n v e partinin i s t i s n a s z b t n a l m a k o l l a n n d a e i t i c i l e r i n ek sikliidir. B u e k s i k l i k snr b l g e l e r i n d e y a p c e i t s e l v e d e v r i m c i a l m a y bsbtn ksteklemektedir, i t e tam da bu nedenle, halk kitlelerine belki s e v e s e v e h i z m e t e d e c e k o l a n a m a b e l k i de, k e n d i l e r i k o m n i s t o l m a d k larndan bir g v e n s i z l i k h a v a s y l a e v r i l d i k l e r i n e inandklar ve bask altnda t u t u l a c a k l a r n d a n korktuklar i i n , b u n u y a p a m a y a n o k a z s a y d a k i y e r l i aydn b i z d e n u z a k l a t r m a k a k l s z c a v e hatta zararl olacaktr. B u tr grup lar S o v y e t a l m a l a r n a e k m e , onlar e k o n o m i d e , tarmda, g d a m a d d e l e r i alannda v e b e n z e r i g r e v l e r d e alurarak, y a v a y a v a S o v y e t l e t i r m e poli22. Jizn' NatsionaVnostei, No.33 (41), 31 Austos 1919. 2 3 . S.Atnagulov, Bakiriya (1925), (.71. 24. VKP (B) v Rezolyulsiyak (1941), c. I, s.495. 25. Dveaadtsalyi S"ezd Rossiiskoy Kommunlstleskoy Parlii s.526.

(Bol'evikov)

(1923),

KEND KADERN TAYIN HAKKININ BLANOSU 3 4 3 likas basan ile uygulanabilir... Fakat milli aydnlardan oluan gruplar altrmak, eiticilere olan ih tiyac gidermekte gene de yetersiz kalacaktr. Snr blgelerinde, yerli halk lardan eitici kadrolar yetitirebilmek iin ayn zamanda her idari dalda semi nerler ve okullar a kurmalyz. nk, bu tr kadrolar olmadan, yerel okullar, mahkemeler, idari aygtlar ve yerel dil kullanan dier kurumlar ya ratmann son derece g olaca aka grlmektedir. 26 Gemiten ara kalan kanlmaz bir mirast bu glkler. arlk Imparaiorluu'nun Sovyet yrngesinde kalan uydu milletlerinden pek aznn yeleri ynetime katlmt ve bunlar nemli bir aydn snf veya potansiyel bir ynetici snf barndrmyordu. Bu milletlerin birou hibir politik tecrbesi olmayan ilkel halklard. Byle durumlarda zerkliin bir hayal olduu ortaya kt ve zerkliin ilk biimlerini dardan empoze et mek gerekti. Fakat bunun sebebi merkezi hkmetin milli grubun gcn ve etkinliini snrlandrmak islemesi deil, daha ok milli grubun kendi kaynaklarnn ve tecrbesinin yetersiz oluuydu, liu tr uygulamalar, bu milletlerin o an in yararlandklar gerek zerkliin kapsamyla deil, "geri" halklara ynetimde sorumluluklar yklenmek zere ar da olsa ei tim grme frsat saladklar iin hakl karlabilirdi. Sovyet politikasn eletirenlerin abarttklar o bildik anormallikler bu tr artlardan kaynaklan maktadr. Rus adlarn ounlukta olduunu gsteren "milli" hkmet liste leri ortaya atldnda, bu ad sahiplerinin mutlaka Rus olduklar kesin deildir aslnda; Rus adlan ve bu adlara benzeyen adlar, gerekte Rus olma yan milliyetlerin ounda da yaygnd." Bununla birlikte, doruluundan phe duyulamayacak durumlar da vard; rnein, Narkomnats kurulunun Yahudi asll yesi Dimanshten'n ilk Kazak askeri devrimci komitesine atanmas 2 * ve Yahudi Bund nderlerinden biri olan Vainshein'm Bakrt zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde TsIK'nn ilk bakan olarak grevlendirilmesi gibi. 29 phesiz parti alanlarnn, bir alandan bir baka alana aktarlmalarnn sik grld ilk yllarda ender rnekler deildi bun26. Stalin, Soneniya, c. IV, s.360-1. 27. Bundan dolay, Castagne, bir isim listesine dayanarak, Dallar Cumhuriye ti'nin ilk Sovnarkom'unda 13 yeden, en az dokuzunun Rus olduunu ispatlamaya alyor (Revue du monde musulman, c. l-I, (1922), s.93); W.R.Balsell, Soviel Rule in Russia'd* (N.Y., 1929), Tatar zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti hakknda benzer kanlar ilen sryor. 28. rVovyi Vostok, c. V (1924), s.225. 2 9 . F.Dan, Dva Goda Skianii (Berlin, 1922), s.69. Bolevizm'e ball su gt rr eski bir Menevik rgt nderinin Moskova'dan uzaklatrlmak istenmesi bu ata mada buyuk bir rol oynam olabilir.

344 DAILMA VE YENDEN BRLEME lar. 3 0 Fakat bu tr rnekler, ynelimin her alannda, yetenekli militan ktl ekildiini gstermekledir sadece. Stalin'n komnist olmayan "yerel aydnlardan yararlanlmasna ilikin nerisinde de mevcut duruma are olabilecek bir yan yoktu pek. Sovyet yrngesinde yer alan ve zerk ya da bamsz bir millete yneticer salamaya yetecek sayda milli aydnn bulunduu ender lkelerde Gr cistan'da, Ermenistan'da ve kesin olmamakla birlikte U k r a y n a ' d a Bolevikler'in devirdii burjuva hkmetlerinin atsn oluturan antiBolevik aydnlar ounluktayd o dnemde. Beyaz Rusya'da, daha 1923'e kadar, "retmenlerin, narodnik sapmaya kapldklar ve bu retmenlere gven duyulmad iin, tm eitim sisteminin baarsz olduu" 3 1 bildiri liyordu. Hkmel, iiler ve kyller tarafndan ya da onlar adna ele geirilince, yeni rejime bal ve ynelim ykn omuzlayabilecek, dene yimli yerli ynetici ktl ekilmesi kanlmazd; bu boluk RSFSC'nden yneticiler getirilerek dolduruldu. Ama bu, geici ve zorlama bir are olarak kabul edildi daima. Sovyet hkmetinin bu konudaki politikasnda eletirilecek bir yan varsa, o da. milli zerklie temel olmak bakmndan, ilkel ya da geerliliini yar yarya yitirmi ve en azndan gelecek birka yl iin hayali bir temel olduu ortaya kacak olan dilleri ve kltrleri can landrmay zendirmede ok arya kalm olmasdr; yoksa mevcut anlarda eitlii gerek klacak mmkn hereyi yapmaya almad sylenemez. zerk cumhuriyetlerin bir ksmnda ve RSFSC'nin baz bl gelerinde milli grup, nfusun ounluunu zar zor oluturuyor, nalla br aznlktan ibaret kalyordu; buralarda Rus olanlar ikincil konuma itilmi ol maktan hakl olarak yaknabilirlerd. Bundan dolay, sistemin ileyiinde aka grlen kusurlar, zerklii tannm milli gruplarn kaynak ve deneyimlerinin yetersizliinden ileri ge liyordu; merkezi hkmetin onlarn imkanlarm daraltma yolundaki arzu sundan deil. Ancak yzlerce yllk bir ura sonunda gerekletirilebilecek olan eitletirme srecini, tek bir kuak boyunca gerekletirmeye kalkmann yol at kusurlard bunlar. Merkezi hkmet, milli cumhuriyederde ya da blgelerdeki zerk kurumlarn etkili olamayndan yaknyor ve eletiriler yadryordu durmadan. Daha Haziran 1922'de Stalin parti merkez komitesi adna Kazak SSC'ndeki parti organlarn, "edil genlikle ve ktmser olmakla", ayn cumhuriyetin Sovyet organlarn da
30. Bkz, S.278, dipnot 49. 31. Dvenadtsatyi S"ed Rossiiskoy 3.565.

Kommunistieskoy

Partit

(Bol'erikov)

(1923).

KENDl r ^ D E R I W T A Y N HAKKD^IN BLANOSU

345

"nemsiz kk hiziplemeler yznden durgunlua yol amakla" sulu yordu. 3 2 "Geri" blgelerde ya da cumhuriyetlerde bu tr kusurlar salgn ha line gelmiti. Gemiten gelen bir mirast bunlar; herhangi bir tasarlanm politikann sonucu olarak grlmeleri doru deildir. Sovyet sistemi, en azndan ilk yllarda, sz konusu milletlerin gerekletirebilecekleri kadar byk bir yerel zerklik imkn sunuyor, farkl milletler arasnda ayrm gzetmeme ve eitlik ilkesini, Byk Rus unsurun ezici arlnn elver dii oranda, ylmadan savunuyordu. Ayn zamanda ekonomi politikas, gelecek iin daha gerek bir eitliin artlarn, snai gelimenin daha dzen li yaygnlamas sayesinde yaratmaya alyordu; ancak somut sonular bu ilk aamada zar zor grlebilen bir tasaryd bu. Bolevikler'in milletlerin kendi kaderini tayin hakk politikas kendi ev rimini tamamlamt: burjuva toplumundaki ayrlma hakkndan, milletler arasnda eitlik tanmaya ve birok milletten oluan bir sosyalist toplumda bir milletin bir baka millet tarafndan smrlne son vermeye varan bir evrimdi bu. Bu milletler arasndaki ba salayan Lenin'in "gnll birlik" nermesiydi. Bu olumlu sonuca, "gnll birlik" yoluyla ulalacak ve bylece birlik, milletin kendi kaderini layin hakknn reddi deil, ifadesi olacakt. Lenin'in sarslmaz kiisel inancna dayanan bu nermeye gre, sos yalist toplumda bask unsuru ynetimden tamamen kalkacak ve bunun yeri ni, ynetim kurallarm gnll kabulleni alacakt. Bu nermenin temel felsefi geerlilii ne olursa olsun, bizim incelediimiz dnem boyunca, yani bask ilkeleriyle gnll kabulleni ilkelerinin ynetimin btn srelerinde dier dnemlerdeki gibi deien oranlarda olmak zere bir likte varolmakla devam ettii bu dnem boyunca, gereklemediini sylemek gerekir. Bolevikler'in milliyetler politikas lehinde sylene bilecek olan ey, bu politikay zora bavurmadan uygulamann mmkn olduu deildir, grld kadaryla bu gereklememitir; ancak bu politi ka belki de Rusya'da dzenin, bir baka nermenin gerektireceinden daha az dorudan kuvvete bavurarak salanmasna mkn vermi, bu bakmdan, baka herhangi bir politikaya oranla ok daha fazla gnll kabulleni iermitir. Onun lehinde sylenebilecek ey, milletlerin kendi kaderini ta yin hakkyla ilgili burjuva teorinin 1919'da kanlmaz bir kmaza girdii; kapitalist dzenin, ileri toplumlar ya da sanayi toplumlar ile geri ya da smrge milletler arasnda blm kisvesine brnerek, bu milletler arasnda gerek eitlii ulalmaz kld; oysa sadece ekli olarak deil,
32. Jizn Nasionanostei, N o . 1 2 ( 4 7 ) . 15 Haziran 1922. Bu mekup Stalin'in loplu eserlerine konmam;.

346 DAILMA VE YENDEN BRLEME gerekten eit milletlerin sosyalist bir dzen iinde yeniden bir araya gelme si dncesinin, kmazdan kurtulmay salayacak gzpek ve yaratc bir giriim olduudur. Bu politikann nemi, sanayi milletleri ile tarm millet leri arasndaki blnmeyi ortadan kaldrarak eitlii gereldetirecek tedbir leri almasyd. Milli temelde bir eitlik ve ayrm gzetmeme ilkesi kabul etmek ve gelitirmek, eitsizliin iln edildii ve aynm gzetmenin uygu land baka temeller var olduu iin, hi phesiz bsbtn kolayd. Biz zat Stan, snf blnmelerine yol amak iin milletler arasndaki bln melere son vermekten sz etmiti bir keresinde. 3 3 Millet iindeki sosyal farkllklar nem kazannca, milli farkllklar daha az nemli oluyordu. Bu nunla birlikte, Sovyeer'in milliyeder politikasnn anlam ve neminin, gerek tarihsel ortam, gerek nihai etkisi asndan ne kadar byk olduunu gz ard etmek mmkn deildir. Bu politika, balangta Lenin'in o hayret verici baarsnn; savan, devrimin ve i savan yol at paralanma ve dalmadan sonra arlk dominyonlarnn hemen hepsini bir araya geti riinin canahc faktr olmutu ve uzun sre dnyann birok blgelerinde Sovyet d politikasnn etkin bir unsuru olarak kalacakt.

33. Stalin, Soinenya, c. IL s.362.

BLM xm

TTIFAKTAN F E D E R A S Y O N A

I sava 1920'nin sonlarna doru nihayet sona erince, bamszlk ya da zerklik ilkesi, artk U kategoriye ayrlm olan eski Rus mparatorluu' nun tamamm kapsama. Eski Rusya topraklarndan bazlar Polonya, Finlandiya, bamszl tannm olan Baltk devleti, Romanya'nn ele geirdii Besarabya ve Brest-Litovsk'ta Trkiye'ye terkedilen blge Mos kova'nn yrngesinden kmt imdilik. Dierleri arasnda Rusya Sosya list Federatif Sovyetler Cumhuriyeti, esas itibariyle Mslman, Rus olma yan halklarn yaad yirmi kadar zerk birimi ieren tek bir merkez olutu ruyordu; tek bana RSFSC, yzlmnn %92'sin kaplyor ve daha son ra tmyle SSCB iine katlacak nfusun %70'ini meydana getiriyordu. Geri kalan, Ukrayna ve Beyaz Rusya Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri ile Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri'nden 1 ve bakenti ita olan Uzak Dou Cumhuriyeti ile, Orta Asya'daki Horezm ve Buhara Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri'nden oluan ve itibari bamszlklar deiik oranlarda gereklemi tam sekiz devlete ayrlmt. Bununla birlikte bu dalmann d grn, olduka ileri bir aamaya varm yeniden birleme hareketini gizlemeye yaryordu. savan sona er mesi, 1923 parti kararnda gemii de kapsamak zere saptanm dnemin ikincisini oluturan "askeri ittifaka dayal ibirlii"nden ncsne, sonunda Sovyet Sosyalist Cumhuriyeder Birlii eklinde ta mamlanacak olan "halklarn askeri-ekonomik ve siyasi birlii"ne geie yol at. Bu dnemden, yeniden birlemenin salt askeri aamasn simgeleyen ikincisi, dorudan doruya i savan sonucuydu ve tehlikenin daha byk olduu Bat snr blgelerinde balamt. Ocak 1919'da, daha Kiev ele geirilmeden nce, Ukrayna geici Sovyet Hkmeti, "dnya devriminin beii olan Rusya Federatif Sovyetler Cumhuriyeti ile dayanmasn" dile getiren bir bildiri yaymlad ve Ukrayna Sovyet Cumhuriyeti'nin, Sovyet
1. Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Aralk 1920'de, Grcistan Sovyet Sos yalist Cumhuriyeti de ubat 1921*de kuruldu.

348 DAILMA VE YENDEN BRLEME Rusya ile sosyalist federasyon ilkeleri temelinde birleeceini ngrm oldu; ubat 1919'da toplanan birinci Beyaz Rusya Sovyeder Kongresi de ayn zlemi dile getirince 2 Stalin bu belirtilerden u yreklendirici sonucu kartt: "Rusya halklar, bamsz Sovyet cumhuriyeeri aamasndan ge erek, kendi zgr iradeleriyle yeni, kardee bir birlik yaratmak zere dirler" 3 . Sorunu balangta Ukrayna'daki askeri olaylar dayatt. 18 Mays I919'da, Ukrayna Sovyeti merkez komitesi, "Kiev ii Temsilcileri Sovye ti, Kiev Kyl Temsilcileri le Kongresi, Kiev sendikalar ve fabrika ko miteleri temsilcileri ile birlikte" (meselenin ne kadar nemli olduunu gsteren bir otorite ylmasyd bu), iki genel ilkeyi ieren bir kararname yaymlad:
( 1 ) S o v y e t c u m h u r i y e t l e r i n i n dmanlarna kar h e r silahl m c a d e l e , m e v c u t btn S o v y e t c u m h u r i y e d e r i n d e birlik inde yrtlmelidir; ( 2 ) Bu m c a d e l e n i n yap ni as iin gerekli tm maddi kaynaklar, btn cumhu riyetleri k a p s a y a n ortak bir m e r k e z i n e v r e s i n d e y o u n l a trl maldr.*

1 Haziran 1919'da Moskova'da VTsIK tarafndan yaymlanan bir kararname, "Ukrayna, Letonya, Litvanya, Beyaz Rusya ve Krm emeki kitlelerinin bamszln, zgrln ve kaderlerini tayin hakkn" tanmakla bir likte, 18 Mays 1919 tarihli Ukrayna kararn ve "Letonya, Litvanya, Beyaz Rusya hkmetlerinin nerilerini" (ierii belirtilmiyor) hatrlatarak ve bunlara dayanarak, bu lkelerin Sovyet sosyalist cumhuriyederi ile RSFSC arasnda bir "askeri birliin " s kanlmaz olduunu iln ediyordu. Bu birlik "askeri rgtler ve komutanln, milli ekonomi, demiryollar idaresi, ekonomik yap, alma halk komiserlikleri konseylerinin" birletiril mesiyle oluacakt. Kararname bu tasarnn gerekletirilmesini gr mekle grevli bir komisyon atandn bildirerek son buluyordu. 6 Bu kararnamenin yaymlanmasndan birka hafta sonra, i sava dalgas

2. Istoriya Sovetskoy Konstitutsii v Dekretak (1936), s.103-4, 109-10. 3. Stalin, Soinenya, c. IV, s.229. 4. Istoriya Sovetskoy Konstiutsii i Dekretak (1936), .122. 5. Rusa'da "ittifak" ve "birlik" kelimelerinin yerini iman soyuz kelimesi bu balamda ilk kez kullanlyor olsa gerek. Rusya'da anayasa anlayndaki belirsizlii gsterme asndan terminoloji karkl anlamldr ve bu durumda, bir statden bir baka statye geii kolaylatrmaktadr. 6. Sobranie Uzakonenii, 1919, N o . 2 1 , madde 264. Bu kararnamenin uyguland blgeler belirtilirken, Knm ad be yerde deil, yerde geiyor; bu da, Krm'n sonra dan dnld izlenimini uyandryor. Knm adnn gemesi doal deil, nk bu lke, sz konusu dier lkeler gibi, bamsz bir Sovyet cumhuriyeti statsnden yarar lanmamt hibir zaman. Krm'n, RSFSC'nin zerk bir cumhuriyeti haline gelmesi daha sonradr.

TTFAKTAN FEDERASYONA 3 4 9 sz konusu blgelerin byk bir ksmn kaplad. O dnemin ou karar nameleri gibi, 1 Haziran 1919 tarihli kararname de kt zerinde kald; nerilen birliin artlarm saptamas gereken komisyonun toplanp toplan mad bilinmiyor. Ama gene de bir yaran olmutu bunun. I Haziran 1919 tarihli kararname, somut bir sonuca ulamamasna ramen, ilerde Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Brlii'ni yaratacak olan srecin bilinsiz ve he men hemen rasantya dayanan bir taslayd. Eski Rus mparatorluunu meydana getiren paralar arasnda "birlik" ya da "ittifak" kavramn ieriyor, canalc nem iayan baz halk komiserlikleri arasnda "sk bir birlik" il kesini saplyor; Moskova'nn, ittifakn dier birimleri adna, balayc res mi anayasal kararlar almak hakkna sahip olduunu varsayyordu.' Askeri zorunluluk, sorunu Bolevik teoriye uygun ve onu dorulayan bir biime soktu. Milletlerin kendi kaderlerini tayin edebilmeleri btn milletlerin iileri arasnda devrimci mcadelede birlik salanmasna dayanyordu ve bundan dolay, ona bamlyd; eski Rus mparatorluumun farkl milleerinin ya da blgelerinin iileri arasnda birlik kurulamad ve kar devrim zafere ulat lakdirde, hepsi iin kendi kaderini tayin hakknn sonu demek olacakt bu. Bu sav, devrimin zaferinin ne lr bir milli kendi kaderini layin hakkna yol aacan aklamyordu. Fakat gncel askeri ivedilikler bakmndan geerli ve reddedilemez bir savd. Sosyalist milleer srekli bir kapitalist saldn tehdidi 8 altnda yaadklanndan, tartma mevcut gncel tehlikenin sona ermesiyle de geerliini yitirmedi. Birlie duyulan ihtiya srekliydi ve ifadesini Kzl Ordu'nun birliinde buluyordu. Bu bir kez kanlmaz bir askeri zorunluluk olarak kabul edilince ve ordu i savataki zaferiyle itibarn perinleyince, birlik Rusya temeli zerinde kurulan bir birlik uruna verilen mcadelenin yandan fazlas kazanlm oluyordu. Ad hoc bir askeri ittifakn "halklarn askeri-ekonomik ve siyasi birli"ne dnmesinin yolu alm oluyordu bylece. Srecin nc ve son aamas bu blgelerin burjuva hkmetlerinden ya da igal ordularndan kurtanlmas ve RSFSC ile olan ilikilerinin daha kalc bir temel zerinde kurulmas ihtiyacnn kendini hissettirmesiyle birdenbire, adeta tesadfen balad. VTsIK'mn 15 ubat 1920'de yaymlanan bir karan, "RSFSC ile
7. Lenin'in kaleme ald ve Aralk 1919 pani konferansnca kabul edilen bir karar, Ukrayna'nn 18 Mays tarihli kararn ve VTsIK'mn ayn yln 1 Hazirannda yaynlad kararnameyi, cretli bir dille RSFSC ile Ukrayna arasnda "federal bir balam" olarak lanmlyordu (Lenin, Sointniya, c. XXIV, 1.552; VKP (B) v Rezol yutsiyak ( I 9 4 I ) , c. I, S.3I6). S. 1921'deki onuncu pani kongresinin karan, kapitalist saldn tehlikesinin birlii kanlmaz kldn dile getiriyordu (Ag.e.,c. I, s.384).

350

DAILMA VE YENDEN BRLEME

zerk Sovyet cumhuriyetleri ve genelde, Rus olmayan milliyetler arasnda normal ilikiler kurulmasn", "VTsIK'nn en nemli grevlerinden biri" olarak kabul ediyor ve "RSFSC'nin federal bir yapya kavuturulmasna ilikin sorunlar incelemek iin" 9 bir komisyon kuruyordu. Bakrt, Tatar, Kazak ve Kalmuk zerk cumhuriyederi 1920 yaznda kuruldu. Polonya le sava ve Wrangele kar alan kampanya nedeniyle gecikmi olmasna ramen, merkezden da doru gelimeler vard. 30 Eyll 1920'de, RSFSC ile henz alt ay nce kurulmu Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti arasnda ek be anlama ile birlikte bir "askeri-ekonomik" ittifak anlamas imzaland; ve on gn sonra Stalin, Milliyetler Halk Komiseri sfatyla. Pravda' makale eklinde nemli bir siyas duyuru yaymlad. 10 Stalin ilk olarak askeri zorunluluk tespitiyle balyordu:
Rusya'da d e v r i m i n v e i s a v a n yl, m e r k e z R u s y a ' n n v e u z a k snr btgelerinin karlkl dayanmas o l m a k s z n devrimin zaferle sonulan masnn, R u s y a ' n n e m p e r y a l i z m i n p e n e s i n d e n kurtulmasnn i m k a n s z oldu unu gstermitir.

Sadece iki alternatif vard snr blgesi lkelerin nnde; ya Rusya ile ya da tilaf Devlederi'yle ittifak yapmak. Alayc br dille devam ediyordu Stalin:
S z d e b a m s z Grcistan'n, Ermenistan'n, P o l o n y a ' n n , Finlandiya'nn, vb.'nin s z d e b a m s z l b u k e l i m e y i mazur g r n d e v l e t l e r i n u y a d a bu e m p e r y a l i s t gruba tam b a m l l n g i z l e y e n aldatc bir grntdr sa dece.

Bu milletlerden herhangi birinde ounluk ayrlmay isteseydi, Rusya, Fin landiya rneinde olduu gibi herhalde kabul ederdi bunu. Fakat sorun artk, tartlmaz haklar sorunu deil, halk kitlelerinin karlar sorunuydu ; "halk kitlelerinin karlar snr blgelerinin aynlma talebinin devrimin bugnk aamasnda tamamen kar devrimci bir talep olduunu gsteriyordu. Salt "klrel-milli zerklik" grn reddeden Stalin, snr blge lerinin, hem ekonomik hem de kltrel planda geerli olacak "blgesel zerklii"ni savunuyordu. Fakat o srada asl ilgi alan "Sovyet zerklii" ile "Rusya'nn tamamlanmam yeni idari dzenlemesi" arasndaki ilikiydi. Stalin, "Sovyet zerklii"nin "dar bir idari zerklikten (Volga Almanlar,
9. Jizn' Nalsional'noslei (No.6 (61). yas. 63), 15 ubat 1920. 10. Stalin, Soinenya, c. IV, s.351-63. Makale Jim' Nats'tonat'noste'mn o dnemdeki saysnda da yaymland, Bu makalenin SSCB oluumunun tarihindeki nemi, 20. yldnmnde, 10 Ekim 1940'ta, Sovyet Bilimler Akademisi Hukuk Enstitsnde dzenlenen konferansla dile getirildi ve Sovelskoe Gosudarslvo i Pravo'ii yaymland (No. 11, 1940, s.1-10).

tTTlFAKTAN FEDERASYONA

35i

uvalar, Karelyenler)... geni bir siyasi zerklie (Basknlar, Volga Tatarlan, Krgzlar); bu geni siyasi zerklikten daha da geni olan biimine (Uk rayna, Trkistan) ve Ukrayna tipi zerklikten, en yksek zerklik biimine, ittifak anlamalaryla saptanm ilikilere (Azerbaycan)" kadar uzanan es nekliini vyordu. Burada anlaml olan ey, ilkin Stalin'in gerek RSFSC'nin zerk blgeleri ve zerk cumhuriyetleri arasnda gerekse. RSFSC zerk cumhuriyetleri ile Ukrayna, Azerbaycan gibi eklen bamsz cumhuriyeer arasnda bir ierik fark deil, sadece bir derece fark gzetmesi, ikincisi ise, Azerbaycan ile yeni mzalanm "askeri-ekonomik ittifak" anlamasn "zerkliin en yksek biimi" olarak ne karmasdr. Gelecek iki ylda SSCB'nin yaratlmasna yol aacak olan siyasi izgi bu bildiride aka dile getirilmiti. RSFSC'nin zerk birimleri ile, anlamal cumhuriyetler arasnda titizlikle gzetilmi olan anayasal farklla ileride daha byk bir dikkat gsterilecekti. Fakat genel eilim Stalin'in Ekim 1920 tarihli makalesinde aka belirtilmiti. lk kategoride yer alan daha kk halklar RSFSC'nin zerk birimleri olarak rgenmeye devam ede ceklerdi. Bu makaleyi yazd srada Stalin, Kuzey Kafkasya'daki eitli halklara "yeni bir idari dzenleme" uygulamay amalayan bir geziye kmak zereydi.' 1 kinci kategoride, Azerbaycan ve dier yedi bamsz cumhuriyet, RSFSC'yle anlama ilikisi temeli zerinde ve Azerbaycan'la yaplan 30 Eyll 1920 tarihli anlama rnek alnarak rgtlenecekti. Azerbaycan modeli yetersiz fakat yaln bir modeldi. Temel anlama iki devlet arasnda "sk bir askeri ve mali-ekonomik birlik (ya da "ittifak")" il kesini sapyor ve (1) askeri rgflenme ile askeri komutanln; (2) milli ekonomiyi ve d ticareti denetleme organlannn; (3) iae rgerinin; (4) demir-yollan, su ulatrma ve posta-telgraf idaresinin; (5) maliyenin birle tirilmesini mmkn olan en ksa zamanda gerekletirmelerini ngryor du. Askeri birlikle lgili madde muhtemelen yaymlanmam bir anlamada ele alnd. Dier maddeler esas anlama ile birlikte mzalanm be ek anla mann kapsamna giriyordu. Bu ek anlamalarn nde (maliye, d ticaret ve milli ekonomi) RSFSC'nin yetkili organ, "alnacak kararlarda oy hakna sahip" tam yetkili temsilcisini, Azerbaycan Sovnarkomu'nda (ya da milli ekonomi konusunda Sovnarkoz'da) grevlendiriyordu; dier iki anlamada birletirme biraz farkl maddelerle gerekletirilmiti. 1 2 Fakat ekonomik ve mali politikann birletirilmesi zerinde srarla durulduu
1 1 . Bkz. S . 3 0 1 . 12. All anlama, RSFSR: s.l-12'de yer alyor.

Sbornit Deistvuyuik

Dogovorov, c. I (1921), No.

1-6,

3 5 2 DAILMA VE YENDEN BRLEME apak grlyordu, ilk modeldi bu ve Azerbaycan gsz, geri bir lkeydi. Sonradan RSFSC ile dier bamsz Sovyet cumhuriyetleri arasnda imza lanan anlamalar gibi, bu alt anlama da, egemen devleer arasndaki anlamalar olarak sonulandrlm ve devleer hukukuna uygun olarak ta raflarn dileri komiserlerince imzalanma. Fakat birleme Azerbaycan'n RSFSC'ne bamllndan baka bir sonu veremezdi. Anlama metninde de bu gerei gizlemeye almak pek o kadar gerekli grlmemiti. Bu dizideki ikinci anlama, ay sonra Ukrayna SSC ile imzaland. Bu cumhuriyetin uzun yllar ardarda yabanc igali alnda yaaml, Polon yal istilaclarn Temmuz 1920'de yenilgiye uramasyla sona ermiti. Azerbaycan (lkenin milli zlemlerini pek umursamayan kozmopolit R s ehri Baku hari), sekiz cumhuriyetin belki de en yoksulu ve en gsz ise, eitlik ve resmi bamszlk talebinde en fazla ayak direyen ve en gls Ukrayna idi phesiz. 28 Aralk 1920'de Moskova'da, sekizinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi devam ederken imzalanm ve kongre ta ralndan resmen onaylanm olmas bakmndan, Ukrayna anlamas an laml bir geerlik kazanm oldu. Bu anlamalar iinde, RSFSC adna biz zat Lenin'in imzalad tek anlama buydu. O dnemde Ukrayna Sovnarkomu'nun bakan ve kongrede Ukrayna ba delegesi olan Rakovski askeri birlikten ekonomik birlie geii belimi:
Hi phe yok ki gelecekteki politikamz birleme yolunu izleyecektir; ve z e l l i k l e bugn, S o v y e t e k o n o m i s i n i n kurulu d n e m i n d e , b u b t n l e m e v e birleme, askeri s a v u n m a d n e m i n d e k i kadar gereklidir, belki daha da gerekli dir. 1 3

Anlama metni, Azerbaycan anlamasna oranla, daha ayrntl yazlmt. Giri blm, "byk proleter devriminin tanm olduu milletlerin kendi kaderini layin hakk"n yceltiyor ve "taraflardan her birinin, gerek ekono mik kalknmadaki karlar, gerekse lke savunmas bakmndan glerini birletirmelerinin kanlmazlm" tanmann yan sra, "taraflarn bam szlk ve egemenliini de" tanyordu. Anlamann ortaya koyduu mekaniz ma (bu kez herey tek bir arala kapsanyordu) bamll artracak her eyden dikkatle kanyordu. Ordu ve donanma, milli ekonomi, d ticaret, maliye, alma, ulatrma, posta ve telgraf her iki cumhuriyetin "birleik komiserliklerince" ynetilecekti. Bu birleik komiserlikler, "RSFSC Sovnarkom'u iinde yer alyorlar ve Ukrayna SSC Sovnarkom u'nda Ukrayna merkez yrtme komitesi ve Sovyetler kongresince onaylanp denetlenen
13. Vos'moi Vserossiiskii S'ed Sovetov (1921), s.232.

TTFAKTAN FEDERASYONA 3 5 3 tam yetkili kiilerce temsil ediliyordu". te yandan, Ukrayna SSC'nin VTsIK'da ve Tm Rusya Sovyederi Kongresi'nde temsilcileri vard ve birleik komiserlikler zerinde nihai yetki bunlarn elindeydi. Sekizinci Tm Rusya Sovyederi Kongres'ndeki tartmalar sonucunda alnan bir ka rar gereince, bir tarafn temsilcileri dier tarafn Sovyetier kongresinde, birleik olmayan komiserliklerle ilgili sorunlar gndeme geldiinde oy hakkna sahip olmayacakt. 14 1921 ylnda sisteme cumhuriyet daha katld Beyaz Rusya, Grcistan ve Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri. 16 Ocak 1921' de imzalanan Beyaz Rusya anlamas, artlar bakmndan Ukrayna an lamasnn aynsyd. 1 5 Fakat, maliye uzmanlarnn yok denecek kadar az olduu yoksul Beyaz Rusya Cumhuriyeti iin, grece gevek Ukrayna mo delinin, en azndan maliye konusunda yetersiz kald ortaya kt; alt ay sonra, Azerbaycan modelini esas alan bir anlama imzaland. Bu anlamaya gre, Rusya Maliye Komiserlii'nden bir temsilci Beyaz Rusya Sovnarkomu'nda kesin oy hakkna sahip olarak yer alyordu ve yeni bir ek maddeye gre, birleik komiserliklerin bteleri, onaylanmak ve sonunda RSFSC btesine dahil edilmek zere. RSFSC Narkomfn'ne ve Sovnarkomu'na sunulacakt. 1 '' Bu arada, Grcistan SSC ile imzalanan 21 Mays 192] tarihli anlama da, birka deiiklik hari, Ukrayna modelini izliyordu. 17 Ermenis tan SSC ile 30 Eyll 1921'de mzalanan anlama sadece mali konulara ayrlmt ve Ukrayna modelinin ortaklaa denemi ile Azerbaycan ve Be yaz Rusya'nn baml stats arasnda bir yerde duruyordu. 1 8 Bu ekli fark llklar, elbette ki, ierik farkllklarn da barndryordu. Fakat byk ihti malle deiiklikler, salanan birlemenin derecesinden deil, mttefik cum huriyetlerin, birleik bir sistemi gerekletirmedeki katklarnn derecesindan kaynakland. Dier cumhuriyet Horezm, Buhara ve Uzak Dou cumhuriyetleri "Sovyet sosyalist cumhuriyetleri" olmamak gibi anormal bir durum iindeydiler. lk ikisi Sovyet halk cumhuriyetleri, ncs ise demokratik
14. RS FSH: Sbornik Deislvuyuik Dogovorov, c. I (1921), Vos'moi Vserossiiskii S"ezd Sovetov (1921), s.234. 15. RSFSR: Sbornik Deislvuyuik Dogovorov, c. I ( 1 9 2 1 ) , W.R.BJUell, Soviel Rule in Russia (N.Y., 1929), s.204. Sbornik'le doru belirtilmi olmasna ramen, balkta yer alan bir bask anlama tarihi 16 Ocak 1920 diye gsteriliyor. No. 8, s.15-16;

N o . 7, s.13-14; tarih metin iinde hatasndan dolay

16. RSFSR: Sbornik Deislvuyuik Dogovorov, c. II (1921). No. 4 1 , s.7-8. 17. Kliyunikov t Sabann, Mczdunarodnaya Politika, c. IH (1928), Ksm I, s.2223. 18. RSFSR: Sbornik Deislvuyuik Dogovorov, c. II (1921). No. 4 0 . s.5-6.

3 5 4 DAILMA VE YENDEN BRLEME bir cumhuriyetti. Horezm (Hiva) ve Buhara, arlk mparatorluu'na hibir zaman resmen dahil edilmemiti; ve ksmen o zamanki kark dunmlardan, ksmen de sosyal gelimelerinin geri kalmlndan dolay, Moskova, on larn "yabanc" statsne bir sre ses karmamak eilimi gsterdi. Horezm ile 13 Eyll 1920'de 19 , Buhara ile 4 Mart 1921'de 2 0 ittifak anlamalar ve ekonomik anlamalar imzalad RSFSC. Askeri alanda, ortak bir plan, ortak bir ynetim ve her iki cumhuriyetin zgrlk ve bamszlnn savunul mas grevlerini yerine getirmeyi salayacak hazrlklar" yapmak zere "askeri-siyasi" anlamalar ngrlmt. 1 1 Tandk bir emayd bu; ancak Kzl Ordu'nun 1922 yaz sonlarna kadar Buhara'da Basmaclarla arpt gz nnde tutulursa, bu askeri maddelerin derhal uygulamaya konmu ol masnn ok zayf bir ihtimal olduu anlalacaktr. te yandan, anlamalarn byk bir ksmn oluturan ekonomik sorun larla ilgili maddeler, sosyalist cumhuriyetlerle imzalanan anlamalarn mad delerinden ok farklyd. Kurumlarn birletirilmesi sz konusu olamazd burada. D ticaretin tm zel kiiler aracl ile deil, devlet kurumlar aracl ile yaplacakt; ve cumhuriyetler, RSFSC'nden ya da dier bir Sov yet cumhuriyetinden bakasna, kendi topraklan zerinde sna ya da ticari bir hak tanmayacakt. Geri kalanna gelince, eski arlk Rusyas'nn, dev rimden nce Buhara'ya yerletirilmi Rus kolonlann topraklar da dahil ol mak zere (bu kolonlar, Buhara vatandaln kabul ederek, topraklannn kendilerine kalmasn salayabilirlerdi) iki cumhuriyetin topraklan ze rindeki tm haklarndan vazgemesi RSFSC'den srarla isteniyordu; ki cumhuriyete byk miktarda para yardm yaplaca vadedilmiti: Horezm'e 500 milyon ruble, Buhara'ya ise ilerde yaplacak bir anlama ile sap tanacak olan miktar. Bu anlamalar, Horezm ve Buhara iin gerekte bam sz Sovyet sosyalist cumhuriyetlerinin ya da zerk cumhuriyetlerin RSFSC'ne bamllna benzer bir bamllk, belki de daha fazla bir bamllk anlamna gelmi olabilir. Fakat ekli balar bir baka trdendi ve "federal birlik" kavramndan ok, "d ilikiler" kavramndan kaynak lanyordu. Bu iki cumhuriyetin, birleik sisteme katlmaya hazr olduk larna karar verilmesi iin, birka yl daha gerekecekti. Btn bu dzenlemelerin anayasal sonucunu, kolayca tanmlamak mmkn deil; Ukrayna, Beyaz Rusya ve Transkafkasya cumhuriyeti ile
19. RSFSR: Sbornik Deistvuyusik Dogovorov, c. I (1921), No. 9-10, s.17-26. 20. A.g.e., c n (1921), No. 42-43, s.7-14. 2 1 . Bu cmle Horezm anlamasndan aktarlmtr; Buhara anlamas. Kasm 1920 tarihli, yaymlanmam bir asker anlamaya deiniyor sadece. nerilen yeni anlama, mzalanmsa bile, yaymlanmad.

TTIFAKTAN FEDERASYONA

355

imzalanan anlamalar, biraz ittifak, biraz federasyon, biraz da birleik bir devlet zellii tayordu. 22 Fakat bu anlamalardaki belirsizlik, o dnemdeki Sovyet anayasal belgelerinin tmnn ortak zelliiydi. Ukrayna ve Beyaz Rusya anlamalarnda bulunan, Ukrayna ve Beyaz Rusya temsilcilerinin Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'ne ve VTsIK'ya katlmalarn ngren maddesinin, Asya'daki lkelerle imzalanan anlamalarda bir edeeri yoktu. Bununla birlikte, Ukrayna ve Beyaz Rusya delegeleri gibi, Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan delegeleri de, hibir itirazla karlamakszn Aralk 1921'de dokuzuncu Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'ne 2 3 katlm lard; ve kongre, "bamsz Sovyet cumhuriyetlerinin, cumhuriyetin yce yasama organnda kendi temsilcilerini bulundurma arzusuna bal olarak", VTsIK ye saysnn arttrlmasna karar vermiti. 2 4 VTsIK tarafndan btn mttefik cumhuriyetlerin topraklarnda, baka formaliteleri gerektir meksizin, balayc kabul edilen kararnamelerin yaymlanmasna resmi bir temel oluturuyordu bu. Btn anlamalarda ekonomik birlik zerinde durulmas, bir baka nemli yenilikti. Olup bitenleri sonradan gzden geirirken Stalin'n dedii gibi, "yararlandklar ekonomik kaynaklarn yetersizlii", "cumhuriyetieri, bu yetersiz kaynaklan daha rasyonel bir ekilde kullanmaya ve balca retim kollarn gelitirmeye zorluyordu". 2 5 t savan ekonomi alanndaki sonular bizzat savan askeri zorunluluklarnn balatt sreci tamam lad. Daha Mart 1920'de, "herey cephe in" slogan, yerini "herey milli ekonomi iin" sloganna brakt.2* Hatla, bundan da nce, yedinci Tm Rus ya Sovyetleri Kongresi, yerel snrlar ekonomik gruplara daha uygun ulam yollarna gre yeniden izmek iin bir "blgesel-ynem komisyo nu" atamt. 2 7 O zamandan sonra bu konu hep gz nnde tutuldu. Avrupa Rusyas'n onki, Asya Rusyas'n da dokuz ekonomik blgeye ayrmak amacyla Devlet Planlama Komisyonu'nca hazrlanan bir plan, onikinci parti kongresi tarafndan "tecrbelerin nda tamamlanmas, denenmesi ve gelitirilmesi gereken bir ilk alma tasla" olarak, ihtiyatla onaylan2 2 . Konunun merakllar, bu stat belirsizliinde tarihin kendini tekrarladn farkedebilirler. 1654 Pereyaslavl anlamasnn Moskova ite Ukrayna arasnda zel bir birlik mi oluturduu yoksa Ukrayna'nn Moskova imparatorluu'na katlmasna m yol at sorununu tarihiler yzyllar boyunca tarttlar. 23. Rakovski, bu vesileyle, be cumhuriyet adna Kzl Ordu'ya ikin sz konusu bildiriyi yaymlad. Bkz. s.337. 24. S"ezdi Sovetov RSFSR v Postanovleniyak (1939), s.219. 25. Stalin, Soinenya, c. V, s.146. 26. A.g.e,, c. IV, S.295. 27. S"ezdi Sovetov RSFSR v Postanovleniyak (1939). s.152.

356

DAILMA VE YENDEN BRLEME

d . a Milli snrlar dahil, tm siyasi snrlan kapsayan bu blgelerin ya ratlmas, Sovyetler'in milliyetler politikasnn uzun vadeli amalan ile ksa vadeli amalan arasndaki elikiyi aka ortaya koyuyordu. "Geri" milletlerin ekonomik gelimesinin ve dolaysyla, gelecekte ulalacak gerek eitliin temel art olan ekonomik birlik talepleri o ann milli zlemlerinin yol at blc etkilerle atyordu. Birlemenin diplomatik aamas, askeri ve ekonomik aamalann geri sinde kalyordu, nk birlemeye yol aacak hibir zgl sebep ya da etken yoktu. RSFSC le dier Sovyet cumhuriyetleri arasndaki anlamalann hibiri birleik komiserlikler listesinde dilerini iermiyordu; dilerinde birleik bir denelim, federasyonun geleneksel gstergesi olduu iin, bunun ihmal edilmesi burada kurulmu olan ilikinin, bir federasyondan ok, itti fak niteliine sahip olduunu gsteriyordu. Gerekte, Ukrayna kendisini tanyan 25 dier devletlerle anlamalar imzaladndan ve ksa bir dnem iin, Prag, Berlin ve Varova'da kendi diplomatik temsilcilerini bulundur duundan, kendi d ilikilerini dzenleme imknna sahip tek cumhuriyet ti. Bununla birlikte, nemli hibir yabanc lke tarafndan tannmayan geri ve yoksul cumhuriyetlerin bamsz dileri bakanlklar ve diplomatik servisler kurmada karlatktan pratik engellerin yan sra, bu cumhuriyet lerle RSFSC arasndaki iliki de, ayn bir d politika gtmek iin yaplacak her ciddi giriimi imknsz klacak nitelikteydi phesiz. Anlamalar, ylesine yakn bir resmi bir birlik yaratyordu ki, d lkelere kar ortak tu tum, her nemli meselede, ancak ortak bir otorite tarafndan belirlenebilir ve tek bir kanaldan temsil edilebilirdi. Fakat, yntem birliine benzer bir ey saptanm deildi henz. 18 Mart 1921'de Riga'da, Polonya ile ban anlamasn imzalayan Sovyet heyeti, RSFSC ile Ukrayna SSC'nin ortak heyetiydi ve Rusya delegasyonuna, Beyaz Rusya SSC tarafndan da tam yet ki verilmiti. 3 0 ki gn nce Moskova'da RSFSC, Trkiye ile Transkaf kasya cumhuriyeti arasndaki snr belirleyen, hatta blgelerle ilgili birok
28. VKP (B) v Rezolyutsiyak (1941), c. I, s.407; Jizn' Natsionainostei, No.12 (147), 15 Haziran 1922, uva blge yrtme komitesi bakannn bir protesto yazsn yaymlad: "zerk blgeler ve cumhuriyetler sadece politik haklardan yararlanacaklarda, onlara zerk milli blgeler ve cumhuriyetler demek iin hibir sebep yoktur" deniyordu bu yazda. 29. rnein, bkz. Eslonya ile 25 Kasm 1921'de imzalanan ve League of Nations: Treaty Series, c. XI (1922), No. 294'te yaymlanan anlama. Frunze 1921 sonbaharnda Trkiye ile bir anlama imzalamak zere Ukrayna delegesi olarak zel bir heyetle Anka ra'ya gim {M.P.Frunze, Sobranie Soinenii, c, I (1929), s.274). 30. RSFSR: Sbornik Deislvuyusik Dogovorov, c. II (1921), No. 51, s.53.

TTFAKTAN FEDERASYONA 3 5 7 deiiklii de ieren bir anlama imzalamt; fakat bu ii cumhuriyet, ne grmelere ne de anlamann imzalanmasna, hibir ekilde resmen katl mamt. Oysa bu nokta ihmal edilmi deildi. Anlamann sondan bir n ceki maddesi yle kaleme alnmt:
Trkiye ile Transkafkasya cumhuriyetleri arasnda imzalanacak anla malarda, i b u a n l a m a n n kendilerini d o r u d a n d o r u y a i l g i l e n d i r e n m a d d e l e rinin bu c u m h u r i y e t l e r tarafndan t a n n m a s i i n , R u s y a g e r e k l i tedbirleri al m a y s tien r. 31

Ayn yln sonuna doru Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan cumhuriyet leri, bakas hesabna verilmi szden, Kars'ta Trkiye ile bir anlama im zalayarak yararlandklarnda, "grmeleri RSFSC'nin katlmyla gereklestirdikleri" , J ve anlamay RSFSC'den bir delegenin de imzalad giri blmnde zellikle belirtildi. Ne var ki, bu ilem karmaas byle devam edemezdi. 1922 yl banda, Batl tilaf Devletleri, RSFSC'ni Cenova'da yaplacak Avrupa konferansna davet ettiklerinde (dier Sovyet hkmetlerinin anayasal statsn gz nnde tutmayan bir davetli bu), sorun bilfiil zmlenmi oldu. 22 ubat 1922'de sekiz cumhuriyet, Cenova'da yaplacak uluslararas konferansta kendilerinin karlarn "temsil edip savunmas" ve sadece orada varlacak bir anlamay deil, ayn zamanda konferansta temsil edilen devletlerle ve dier devletlerle bu konferansla dolayl ya da dorudan ilgili btn' anlamalar imzalamas ve bunlarn gerektirdii tm tedbirleri almas" 3 3 iin de RSFSC'ne yetki vermeyi kararlatrdlar. "Birleik komiserlikler" liste sine dilerinin dahil edilmemesinden doan boluu, verilen bu geni yet ki dolduruyordu. Diplomatik grevlerin birletirilmesine kar kan sadece Ukrayna oldu, nk diplomatik bamszlkla davranabilecek kadar gl olan tek cumhuriyet oydu. Ukrayna Dileri Komiserlii'ni lemsil eden Yakovlev'in 1922 yaznda verdii yattrc deme, muhalefeti sakin letirmeyi amalyordu aka:
U k r a y n a ' n n d p o l i t i k a s n n , tpk k e n d i s i g i b i p r o l e t e r bir d e v l e t o l a n R u s y a i l e ortak karlarnn d n d a b a k a karlar yoktur v e o l a m a z da. R u s 3 1 . RSFSR: Sbornik Deislvuyuik Dogovorov, c. II, N o . 5 2 , s.72-7. 32. Kliyunikov i Sabann, Mezdunarodnaya Politika, c. HI (1928), s.139. 33. RSFSR: Sbornik Deislvuyuik Dogovorov, c. III (1921), No. 1, s.1-3. Ortak blgesel ekonomik kar gcnn, Sovyet cumhuriyetleri emberinin dnda da faali yet gsteriyor olmas nemlidir; 29-30 Mart 1922'de, RSFSC'nden, Polonya'dan, Estonya'dan ve Letonya'dan delegeler, "kendi lern si kilerinin Cenova konferansndaki faaliyetini egdmlemek" amacyla Riga'da toplandlar (Confrence de Moscou sur la limitation des armements (Moskova, 1923), s.129-41).

3 5 8 DAILMA VE YENDEN BRLEME

ya'nn i v e d e m p e r y a l i s t l e r e kar U k r a y n a le sk bir ittifak iinde, h e r c e p h e d e verdii kahramanca m c a d e l e , i m d i y e r i n i ayn d e r e c e d e birleik br d i p l o m a t i k c e p h e y e brakmtr. U k r a y n a , k e n d i z g l karlar s z k o n u s u o l d u u n d a , d p o l i t i k a s n d a b a m s z d r . Fakat b t n S o v y e t cumhuriyetleri n i n ortak s i y a s i v e e k o n o m i k karn l g i l e n d i r e n sorunlarda h e m U k r a y n a h e m d e R u s y a D i l e r i K o m i s e r l i k l e r i birleik bir federal g olarak hareket ederler."

Ayn ayn temsil edilme formalitesi en son. Kasm 1922'de Berlin'de, Ukray na, Beyaz Rusya, Grcistan, Azerbaycan, Ermenistan ve Uzak Dou Cum huriyeti, Rapallo anlamasnn hkmlerini kendilerine tanyan bir anlamay Almanya'yla imzaladklannda gzlemlendi. 3 5 Aralk 1922'de Moskova'da silahlan azallma konusunda dzenlenen bir Dou Avrupa Dev letleri konferansnda Litvinov, "btn Sovyet cumhuriyetlerinin silahl k vetleri tek bir btn oluturduklanna gre, Rusya delegesi, silahlarn azaltlmasn onlar adna grmeye tam yetkilidir"3* diyordu. Bylece 1922 yl sona ermeden nce, birleme sreci hemen hemen ta mamlanmt ve gereklemi olarak kabul edilmeye balanmt. Geriye, ona uygun anayasal bir klf bulmak kalyordu sadece. RSFSC'ne anla malar kanalyla bal bamsz cumhuriyetlerle RSFSC iinde yer alan zerk cumhuriyetleri birbirinden ayran izgi, pek belirgin deildi aslnda. Tutulacak mantkl yol, ya anlamal cumhuriyetleri, geniletilmi bir RSFSC'nin zerk birimleri haline getirerek, ya da zerk cumhuriyetleri RSFSC'nin vesayetinden kurtarp, bunlan RSFSC'nin ve anlamal cum huriyetlerin yannda, daha geni bir birliin birimlerine dntrerek, bu ki cumhuriyet biimini birbirleriyle kaynatrmakt phesiz. 3 7 Fakat manta uygun olan ey, siyasi balamdan uygun olanla pek ender akr, tik zm, anlamal cumhuriyetler, zellikle de Ukrayna tarafndan, eklen bamsz statlerinin ihlali ve "Rusya"ya bamllk olarak alglanp honutsuzluk yaratabilirdi; ikinci zm se, tm yapnn kilit ta olan RSFSC'ni gsz brakabilir ve imdiki stnlnn tadn karan evrelerin d manlk duymasna yol aabilirdi. Bundan dolay, statkodan mmkn olduunca az ayrlan bir uzlama salamak gerekiyordu. RSFSC, o dnem de, zerk sekiz cumhuriyeti ve on zerk blgeyi kapsayan bir "fede34. 13 Austos 1922 tarihti hvestya'dta aktarlmtr: A.L.P.Dennis, Foreign Poli cies of Soviet Russia (1924), s.189. 35. Kliyunikov i Sabanin, Mezdunarodnaya Polilika, c. HI (1928), Ksm I. s.206. 36. Confrence de Moscou sur la limitation des armements (Moskova, 1923), s.64. 37. kinci neri, Nisan 1923'te onikinci parti kongresinin milliyetler blmnde, Transkafkasya federasyonu cumhuriyetlerinin SSCB'ne ayn birimler halinde katlmala rn talep eden Grc "sapmacTlann nerisine ek bir madde olarak yapld.

TTFAKTAN FEDERASYONA 3 5 9 rasyon" olarak kalyor 3 8 ve bamsz Sovyet sosyalist cumhuriyetleri ile eklen eit temeller zerine kurulmu bir birim olarak, daha geni bir fede rasyonun iine dahil oluyordu. Bu zm mmkn klmak amacyla, kk Transkafkasya cumhu riyetinden yerel bir federal birim iinde birlemeleri istendi; pek makul ol mayan bu neri Ermenistan ile Grcistan arasnda, rakip Grc Bolevik gruplar arasnda, bizzat parti merkez komitesi iindeki rakip gruplar arasnda ve nihayet, Stalin ile artk gcn hemen hemen yitirmi Lenin arasnda ciddi srtmelere sebep oldu. Anlamazlk, Grcistan Bolevikler ta rafndan igal edildii ve Lenin'in, beklenmedik bir ekilde, fakat bouna Menevikler'le koalisyona gidilmesine karar verdii ubat 1921 olaylarnn bir sonucuydu ksmen. 3 9 Bununla birlikte, bu anlamazlk, Grc milli yetiliin gcn ve Grcistan' Sovyet iktidarna kar Ukrayna'dan hi de aa kalmayan, "ayrlk" bir direnme oda haline getiren yeni Menevik eilimleri yansyordu. Sovyeder asndan, Grc meselesini, milli kade rini tayin hakk talebini aka dile getiren siyasi bilinli Grc gruplara kar kuvvet kullanmakszn halletmek gt, bu da paru yneticileri arasnda kararszla ve blnmeye yol at. Transkafkasya cumhuriyeti Sovyet srsne katld andan itibaren, askeri, ekonomik gszlnn ve tecrit edilmiliinin bilincine varan Ermenistan, aralarnda bir tr federasyon ya da birlik oluturulmas in srar etmiti 4 0 ; kendi bamsz geleneinden g alan Grcistan se, kendisi ile daha yoksul komular arasnda ekonomik artlan ayn dzeye indirgeye cek ve kendi kalabalk nfuslu sevilmeyen Etmeni aznlnn nfuzunu arttracak byle bir giriime itiraz etmiti. Gr farkll bu iki cumhu riyetin anayasalarna yansmt; nk Ermenistan SSC anayasas, komularla ilikilerini glendirmekten sz elii halde, Grcistan SSC anayasas, varolan tm Sovyet cumhuriyetleri ile dayanmaya ve
38. Bakrt, Tatar, Kazak, Trkistan, Dallar, Dastan, Knm ve Yakut zerk cum huriyetleri; uva, Mari, Kalmuk, Votyak, Komi, Kabarda-Balkar, Buryat-Mool, Karaay-erkez, Oyrak, Adige, een, Karelya ve Volga Almanyas (ki "ii komn" diye de adlandrlyordu) zerk blgeleri. Lisle Pyat' Let Vtasti Sovetor'da (1922) yer alyor (bu listeye, Kasm 1922'de kurulan een blgesi eklendi). Cumhuriyetlerin ve blgelerin says sonradan bir hayli artt. ki zerk cumhuriyet (Abbazya, Ataristan) ve balangta Grcistan cumhuriyetinin yesi olan zerk bir blge (Gney Osetya) Transkafkasya RSFSC'ne dahil eddiler. 39. 40. s.319, ynde Bkz. S.319-20. B.A.Bor'yan, Armeniya, Medunarodnaya Diplomalya, i SSSR (1929), c, Tl, birinci ve ikinci Ermenistan Sovyetleri Kongresi tutanaklarna dayanarak bu tavr allar belirtiyor.

360 DAILMA VE YENtDEN BRLEME "uluslararas tek bir Sovyet sosyalist cumhuriyetine" 4 1 katlmaya hazr olduunu belirtiyordu sadece. Bununla birlikte, baka blgelerde olduu gibi burada da ekonomik zorunluluklar, ister istemez, birlemeyi gerektiri yordu. ubat 1921'de Grcistan'n igalinden birka hafta sonra, Transkaf kasya cumhuriyeeri ulamnn can d j m a r olan Grcislan demiryollar, anlald kadaryla Grc Boleviklerin protestolarna ramen, Sovyet sistemindeki dier ki cumhuriyenkilerle birletirildi ve bu i iin ok sayda Rus demiryolu iisi altrld. 42 Nisan 1921'den itibaren ekonomik k tehlikesi ile yzyze gelen Lenin.'Transkafkasya'nn tamam iin blgesel bir ekonomik organ"* 3 kurulmasn srarla tavsiye ediyordu. Bir ka gn sonra, phesiz, akl hep NEPin baarsnda olduu iin, Pravda Gruziidc Transkafkasya ve Kafkas halklarn sava komnizminin arlk larna kar uyarmay amalayan bir makale yaymlad. "Taktiklerimizi" ayrntlaryla kopya etmek gerekmiyor, nemli olan onu mek almak ve 1917-1921 yllarnn tecrbelerinden yararlanmaktr, diyordu yazsnda. Ge rekli olan ey, "kk burjuvaziye, aydnlara, zellikle de kylle kar daha esnek, daha ihtiyatl, daha uzlamac davranmak... sosyalizme daha yava, daha ihtiyatl ve daha sistemli yaklamak" idi. Kylln hayat artlarn dzeltmek, elektriklendirme ve sulama almalarn balatmak, en ivedi ihtiyat. 1 " 1921'de esen NEP havasyd, merkezi disiplin ve dene timler gevelmiti. Yl sonuna kadar Grcistan'da pek bir ey yaplmad. Avrupa Rusyas'nn Volga blgelerinde ktlk kol geziyordu; ekim usulle rinde yaplan ani deiikliklere kar bir uyaryd bu. Daha sonralar Grcistan'da toprak reformunu balatacak bir ilk giriimde bile bulunul mam olmasndan yaknlacak. 4 ' Aralk 1921'de, Parti'nin Grcistan uzman Orjonikidze'nin yapt ziya retin dorudan etkisiyle yeni bir kampanya ald ve Mart 1921 genel affndan sonra Grcistan'da eylemde bulunan Menevikler'in tutuklan 46 masyla olaylarla dolu bir yl balad. 12 Mart 1922'de, merkezin srekli basks sonucu, cumhuriyet Transkafkasya Sovyet Sosyast Cumhuri41. A.g.e., c. II. S.333. 42. Bu ayrntlar onikinci pani kongresindeki tek tarafl bir iddiadan kaynaklanyor, fakat aksi, ciddi bir ekilde iddia edilmi; deil (Duenadtsalyi S"ezd Rossiiskoy Kommu nistieskoy Partii (Bofsevkov) (1923), s.535-6); Erukidze'ye gre 'A.g.e., J.540). bu hareket. Grcistan Bolevik asken devrimci komite bakannn onay ile balatld. 43. 44. 45. s.162. 46. Lenin. Soneniya, c. XXVI, s.]88. A.g.e., c. XXVn, s.191-2. Dvenadlsalyi S"ezd Rossiiskoy Kommunistieskoy

Part

(Bol'fevikov)

(1923),

Bugn uladabilen belgeler temelinde. Aralk 1921'den Aralk 1922'ye kadarki

TTFAKTAN FEDERASYONA 3 6 1 yelleri Federasyonu (FSSRZ) anlamasn imzaladlar. Bu anlamaya gre, "lam yetkili bir konferans" yce federal organ oluyor ve "ekonomi politi kasnn ynelimi" federal denetimin grevlerinden birini oluturuyordu. Bylece, Lenin'in "blgesel bir ekonomik organ" kurulmasna ilikin bir yl nceki talebi, "yksek ekonomi konseyi"nin 4 1 yaratlmasyla, nihayet gereklemiti. Ancak bu gerekleir gereklemez, Moskova'daki parti ka rarghndan emirler yamaya balad: gerekli olan ey, bir cumhuriyetler federasyonu deil, tek bir federal cumhuriyetti. Bu durum, zaten federasyonu istemeye istemeye kabul etmi yerel komnistleri akna evirdi ve isyan ettirdi. 1922 yaznda merkez komite, Cerjinski, Mitskevi-Kaptsukas ve Manuilski'dcn (bir Polonyal, bir Litvanyal ve bir Ukraynal'dan) oluan zel bir komisyonu, bir karar vermesi ve disiplini salamas iin Grcistan'a yollad. Sonbaharda yerel komnist yneciler Midivani ve Maharadze grevlerinden alnarak Moskova'ya arldlar ve yeni bir Grc parti komitesi kuruldu. Engeller bylece ortadan kalknca, Tiflis'te birinci Transkafkasya Sovyet Kongresi topland ve 13 Aralk 1922'de RSFSC anayasasna ok benzeyen Transkafkasya Sosyalist Federatif Sovyetler Cumhuriyeti'nin (ZSFSR) anayasasn onaylad. 4 8 Grclerin milli direnii yenilgiye uratlm ve daha geni bir birlik oluturmak zere uygun bir bi rim yaratlmt. 4 ' Bu giriimler sonunda, Sovyet takm ykhzndaki bamsz sekiz cumhu riyet allya indirgendi. Uzak Dou Cumhuriyeti RSFSC'ne yeniden dahil edilerek uygun bir daraltma daha yapld. Geri kalan be bamsz birimden,

onki ly boyunca Grcistan'da ve Grcistan konusunda parti iinde olup bitenlerin kar mak tarihini aynnllanyla ortaya koymak mmkn olmayacaktr. Bununla bitlikle, her iki tarafn da dndklerini apak dile getirdikleri (bir parti kongresinde grlecek ak yrekliliin son rneidir bu) Nisan 1923 tarihli onikinci parti kon gresindeki uzun tanmalardan ana haar aka belirmekledir. 47. Anlama metni, Istoriya Sovetskoy Konstitutsii v Dekrelak (1936), s.208.10*da yer alyor. "Yksek ekonomi konseyi"nin tz V.R.B at s e l i m Soviet Rule in Rusia'snda (N.Y., 1929, s.403-8), bir baka kaynaktan aktarlmtr; bununla birlikte, metinde "konsey", "konferans" olmutur. 48. Istoriya Sovetskoi Konstitutsii v Dekrelak (1936), s.223-32. 49. Nisan 1923'teki onikinci parti kongresinde Midivani, Maharadze ve Buharin'in kyasya eletirdikleri bu maddeler. Stalin, Orjonikidze ve Enukidze tarafndan savunul du. Durumun nazik bir hal almasna sebep, Lenin'in, kinci inme gelmeden nce. Mdvani'ye deslek vadelm olduuna inanlmasyd; onun. S t i l i n l e Cerjinski'yi eletiren, yaymlanmam bir mektubu delegeler arasnda elden ele dolayordu. Bu konuda kon grede s z almayan Troki, Lenin'in kendisiyle konutuunu ve onun grne katddn, sonradan aklamt. Bu olay, bu dizinin ktidar Boluu, I92S!<)24 dl drdnc kitabnda tartlacaktr.

3 6 2 DAILMA VE YENDEN BRLEME Horezm ve Buhara henz sosyalist olmadklar iin, birlie bulamyorlard ve mtteffik birim statsn koruyorlard. Geri kalan nden, Ukrayna SSC ile Transkafkasya SFSC, 13 Aralk 1922'de Transkafkasya S F S C nin kurulduu g n bir Sovyet sosyalist cumhuriyetler birlii kurulmas lehinde ayn anda karar aldlar; gn sonra, Beyaz Rusya SSC de bu ynde bir karar ald. 5 0 26 Aralk 1922'de, onuncu Tm Rusya Sovyetleri Kongresi, Stalin'in bir nergesi zerine benzer ifadelerin yer ald bir karar onay lad. 5 1 30 Aralk 1922'de, RSFSC Ukrayna ve Beyaz Rusya SSC'leri ile Transkafkasya SFSC delegeleri, kendilerini nceden SSCB birinci Sovyet ler Kongresi olarak iln ediyorlard. Ayn gn yapt nemli konumasnda Stalin'in dedii gibi, bu durum, "Yeni Rusya'nn Eski Rusya'ya, Avru pa'nn Jandarmas Rusya'ya, Asya'nn kasab Rusya'ya kar kazand zafe ri" 52 simgeliyordu; daha sonra Stalin "Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii'nin oluturulmasna ilikin resmi bildiriyi ve anlama tasarsn okumaya koyuldu. 53 Bildiri, birlii gerektiren ekonomik, askeri ve ideo lojik olmak zere etkeni sralyordu: Savatan bize miras kalan viran olmu tarlalar, almayan fabrikalar, bit kin retici gler, tkenmi ekonomik kaynaklar, ayr ayr cumhuriyetlerin ekonomiyi yeniden kurmak iin ayr ayr sarfedecekleri abalar yetersiz klmaktadr. Cumhuriyetlerin ayr ayr varlk srdrmelerinin milli ekonomi nin yeni batan kurulmasyla badamad ortaya kmtr. t e yandan, uluslararas durumun istikrarszl ve yeni saldrlar tehdidi, kapitalist kuatma karsnda birleik bir Sovyet cumhuriyetleri cephesinin kurulmasn kanlmaz hale getirmitir. Nihayet, snfsal zelliinden tr uluslararas olan Sovyet iktidarnn kendi yaps Sovyet cumhuriyetlerinin emeki kitlelerini tek bir sosyalist aile iinde birlemeye yneltiyor. Btn bu artlar, Sovyet cumhuriye derin in, d gvenlii, i ekonomik lerlemeyi ve halklarn milli gelime zgrln salayacak tek bir devletler birlii halinde birlemelerini byk bir iddetle gerektirmektedir.

5 0 . Belgeler Istoriya Soveiskoy Konstitutsii v Dekretak ( 1 9 3 6 ) . s.233-40"ta yer alyor. Statin, 18 Kasm 1922'de Pravda'y* verdii demete, bu giriimin, ay nce, bizzat bu cumhuriyetten geldiini bildiriyordu (Stalin, Soneniya, c. V, s. 138). 5 1 . Sobranie Uzakonenii, 1923, No. 28, madde 325; Istoriya Sovetskoy Konstitutsii v Dekretak (1936), s.241-2; Stalin, Soneniya, c. V, s.145-55. Bu karar, "Sovyet Sos yalist Cumhuriyetler Birlii" ibaresini kullanyor ilk kez; birlii oluturan cumhuriyet ler de, zerk cumhuriyetler de, "Sosyalist Sovyet Cumhuriyetleri" idi. Bu deiiklikle il gili hibir aklamann yaplmad anlalyor. 52. Stalin, Soneniya, c. V, s.158. 5 3 . Istoriya Sovetskoy Konstitutsii Soneniya, c. V, s.393-401. v Dekretak (1936), s.244-50; Stalin,

TTFAKTAN FEDERASYONA 3 6 3

Bundan sonraki tartmalar ksa srd, usul hakknda konumalarla geti. Mttefik U cumhuriyet adna konuan Frunze, anlama tasarsn onaylad, fakat "tarafmzdan kabul edilen giriimin, birlie katlan her devlete ortak dava uruna azami enerjiyi ve bamszl salayacak ve hibir hataya yer vermeyecek yeni, sarslmaz karlkl ilikiler yaratan bir giriim olduuna dair ek garantiler" 5 4 talep etti. Bir gn, sosyalist cumhuriyeder olarak, Birlik'e katlmaya hak kazanacaklar umudunu dile getiren Buhara ve Horezm Sovyet cumhuriyeeri delegeleri 55 ve bakan tarafndan kongreye, Transkaf kasya SFSC proletaryas adna "Bak'l bir ii" olarak takdim edilen Kirov kongreyi selamladlar. 56 Bundan sonra kongre oybirliiyle anlamay onay lad, merkez yrtme komitesini SSCB'nin ilk VTsIK'sn seerek, onu Birlik iin bir anayasa hazrlamakla grevlendirdi. Onaylanan anlama, birliin ana hatlarn saptama zaten.

54. S"ezd Sovetov Soyuta Sovetskik Sotsialistieskik Respublik (1923), s.l 1. 55. A.g.e., s. 13. Bu umut, 1925'te zbek ve Trkmen SSC'nin kurulmasyla gerekleti. 56. A.g.e., .15.

BLM XV

SSCB

ANAYASASI

10 Ocak 1923'ie, birinci Sovyetler Birlii Kongresi'nce seilen yeni VTsIK prezidyumu, anayasa maddelerini hazrlamas iin, on yeli bir komisyon atad. RSFSC'nden ondr, Ukrayna SSC'nden be ve Transkafkasya ile Beyaz Rusya SSC'nin her birinden yenin katlmasyla', komisyonun ye says hzla artarak yirmibee ykseldi. RSFSC'nin ondn delegesinden bei zerk cumhuriyetlerden geldii iin, komisyon yelerinin sadece doku zu Byk Rus demekti Enukidze'nin VTsIK'ya raporunu sunarken, ze rinde nemle duraca bir konuydu bu. Gerekte, sonradan grld gibi, anayasayla ilgili temel kararlar ne bu komisyon ne baka bir devlet organ deil, daha ok Politbro ya da parti iindeki gayri resmi bir yneticiler gru bu alyordu. RSFSC'nin ayrcalkl konumuna son vererek, onu artk eit olmu dier cumhuriyetlerle birlikte SSCB'nin ortak merkez otoritesine baml klan tasar, dier cumhuriyederi, zellikle de, ilerinde en gls ve alngan Ukrayna SSC'ni honut etmeye ynelikti. Fakat Frunze, cumhuriyetlerin kayglarn nceden dile getirmiti; yeni SSCB'nin, gittike artan bir itibar dan ve daha geni bir yetkiden yararlanarak, eski RSFSC'nin yerini alaca nn anlalmas byk bir tepkiye yol au. Ukrayna ve Beyaz Rusya merkez yrtme komitelerinin VTsIK hazrlk komisyonuna sunduklar ve sonra dan yaymlanan kar-tasarlar, aslnda merkezilemi bir otorite ilkesinin tmne bir meydan okumayd ve daha nce, Aralkta kabul edilen birlik ilkesiyle badamas pek mmkn deildi. 2 Narkomnats'a bal Milliyetler Konseyi, RSFSC'nin eitli milliyetlerinin grlerinin ifade edildii yan temsili bir rgt gibi alt. ubat 1923'te, bu konseyin, dier federal ku rulular rneine uygun olarak VTsIK'mn bir ikinci dairesine dn trlerek, SSCB'nin bir organ haline getirilmesi nerildi hazrlk komis1. Vioraya Sessiya Cenirainogo Jspolnitet'nogo Komieta Sovetskk Sotsiathtieskik ftespublik (1923), s . l l - 1 2 . 2. Reddedilen taslaklar V.I.Ignaliev'it Sovetskii Stroy ( 1 9 2 8 ) adl kitabudadr, i. 123-37.

SSCB ANAYASASI

365

yonunda. Bu neriye Rus delegeler iddetli bir tepki gsterdiler 3 ve komis yon bir kmaza girmi oldu. Her kark durumda yapld gibi, bu kez de meselenin zm partiye brakld; anlamazlk doruk noktasna ulat bir srada, Nisan 1923'te toplanan onikinci parti kongresi, cumhuriyetlerden gelen eletiriye son de rece duyarl davrand. Grcistan sorununun halledilmesinde gereksiz yere taknd uzlamaz tulumdan tr son sralarda Lenin tarafndan kyasya eletirilen Stalin, bu izlenimi silmeye ve milliyederin taleplerinin yerine getirilmesi iin elinden geleni yapmaya istekliydi. Kongre, "byk devlet ovenizminin muhtemel tezahrlerine var gcyle kar k. Parti prog ramnn, "birlii gerekletirmek iin gei aamalarndan biri" olarak "Sovyet modeline gre rgtienmi bir federatif devletler birlii" neren pa ragrafn bir an iin gz ard eden kongre, imdi kurulmakta olan SSCB'ne bu gzle bakanlar kyasya eletirdi:
H e m m e r k e z d e k i , h e m d e taradaki S o v y e t g r e v l i l e r i n i n b y k k s m , c u m h u r i y e t l e r birliini, m i l l i c u m h u r i y e t l e r i n z g r c e g e l i m e s i n i s a l a y a c a k e i t d e v l e t b i r i m l e r i n i n birlii o l a r a k d e i l , c u m h u r i y e t l e r i t a s f i y e y e d o r u bir a d m olarak, s z d e "tek v e b l n m e z " bir c u m h u r i y e t i n b a l a n g c olarak grmektedir.

Byle bir tutum "anti-proleter ve gerici" olarak damgalanmt ve bunda ayak direyenlerin cezalandrlmalar dnlmt. 4 Kongre, "milliyederi, eitlik ilkesine gre temsil eden zel bir organ oluturmas" 5 iin bir tasan nerdi. Fakat "Kimler arasnda eitlik?" sorusunun yant verilmiyordu. Resmi plana gre. Milliyetler Konseyi, federal ya da zerk btn cumhuriyederle zerk blgelerin temsilcilerinden oluacakt. Bir baka plana gre ise, drt federal cumhuriyetin temsilcilerinden meydana gelecekti.* Ukrayna delegesi Rakovski, resmi plana gre, RSFSC'nin, dier federal cumhu riyetin toplam temsilcilerinin U kat temsilci bulundurma hakkna sahip olmasndan yaknarak, Alman mparatorluu Weimar anayasasndan aln m yeni bir dzeltme nerdi: buna gre, hibir "devlet birimi" tek basma toplam temsilcilerin bete ikisinden fazla temsilciye sahip olmayacak. Stalin, yeni organn bir devletier konseyi deil, bir milliyetler konseyi ol3. Stalin, daha sonra bu vesileyle hibir lgUisi olmayan konumalarn s.244-5). 4. VKP (B) v Rezolyulsiyak (1941). 5. A.g.e., c. I, S.496. 6. Dvenadtsatyi S"ezd Rossiiskoy S.599. "Komnizmle badamayan, enternasyonalizmle yapldm belirtti (Stalin, Soinenya, c. V, c. I, s.505-6. Kommunislieskoy Parii (Bol'sevikov) (1923),

366 DAILMA VE YENDEN BRLEME mas gerektiini ileri srerek btn bu tasarlar reddetti.' En sonunda ze rinde anlamaya varlan dzenlemeye gre, Sovyeder Birlii Merkez Yrt me Komitesi (VTsIK) iki meclise aynlm. Birincisi Birlik Konseyi kurucu cumhuriyetlerin temsilcileri arasndan, nfus oranna gre Sovyeder Birlii Kongresi'nce seilmi 371 yeden meydana geliyordu. 8 kincisi Milliyeder Konseyi ise, birliin her cumhuriyeti ya da her zerk cumhu riyet iin be, her zerk blge iin de bir delege olmak zere, cumhuriyet ya da blge yrtme komitesince seilmi 131 delegeden oluuyordu. Milli yeder Konseyi, birlii meydana getiren devletler arasnda deil, milliyeder arasnda, nfus oranna bal olmayan bir eitliin resmen tannmasn sim geliyordu. Bu iki meclis, RSFSC VTsIK'snn hak ve grevlerinden, gerek teoride gerekse uygulamada esas tibariyle farkl olmayan yeni VTsIK'nn hak ve grevlerini eitlik lkesine gre blyorlard. VTsIK'nn alaca her karar, iki meclisin herbri tarafndan ayr ayr onaylandktan sonra uygu lanacakt. Aralarndaki gr ayrlklar, ortak bir oturumda 9 giderilemedii takdirde olaan ya da olaanst Sovyeer Birlii Kongreleri'ne sunula cakt. Parti kongresinin karar, hazrlk komisyonu in, almasn karar latrlm hareket tarzna gre yrtmesini gerektiren bir direktifti. Bylece uyarlan komisyon grevini tamamlayarak Temmuz banda oybirlii ile kabul edilmi bir tasary, VTsIK'nn onayna sundu. Milliyetler Konseyi'nin ikinci meclis olarak kabul edilmesi gibi bir yenilik dnda, "Sovyet Sosyalist Cumhuriyeer Birlii temel yasas (anayasas)" 1 0 nispe ten pek az zgn nitelik ieriyordu. RSFSC anayasasnn denenmi ilkeleri nin, yeni birliin genilemi alanna uygulanmas amacyla yaplm dorudan bir giriimdi bu. Tm Rusya Sovyeeri Kongresi, birlik yesi olarak brnd ikincil kimliiyle RSFSC'nin yce organ durumunda kaldndan, egemen otorite Sovyetler Birlii Kongresi'ne devredilmiti;
7. Stalin, Soinenya, c. V, s.277-8. 8. Bunlarn says, ikinci Sovyetler Birlii Kongresi'nce 414'e karld. 9. "Qitak" oturumlarda bile VTsIK meclisleri ayn ayn oylama yapyorlard ve karar alnmas iin her birinde ounluun salanmas gerekiyordu. Grevlilerin seimi ve usul meselelerini grmek iin, meclislerin birlikle oylamaya katldklar ve toplam ounluun yeterli olduu "genel kurul" oturumlar da ngrlmt; fakat bu hkm ikinci Sovyetler Birlii Kongresi'nce kabul edilen bir karar deiiklii sonucunda iptal edildi. 10. Anayasa metni, 6 Temmuz 1923'te VTsIK tarafndan kabul edilmi son ekliyle, Istoriya Sovetskoy Konstitutsii v Dekrelak (1936), s.244-50, 255-67'de yer alyor; ingilizce evirisi British and Foreign State Papers, c. CXX ( 1 9 2 4 ) , s.889-902'de yaymland.

SSCB ANAYASASI

367

Sovyetler Birlii Merkez Yrtme Komitesi, Tm Rusya Merkez Yrtme Komitesinin grevlerini ve ksaltlm adn (VTsIK) devrald, eski VTsIK da baml bir konuma geti; RSFSC Sovnarkomu, SSCB Sovnarkomu haline geldi 1 1 ve tpk dier kurucu cumhuriyeer gibi, RSFSC'nin de, ken disine ait kk bir Sovnarkomu oldu. Bylece, RSFSC'nin temel kurum lar, personel says biraz artm olarak, fakat pek byk bir deiiklie uramakszn, SSCB'nin temel kurumlar haline geldi. Gerek sreklilik, eski tertip RSFSC ile yeni tertip baml RSFSC arasnda deil, eski tertip RSFSC ile SSCB arasndayd. RSFSC anayasasnn hazrlanndan bu yana geen drt yllk dnem anayasann yapsnda nemli deiikliklere yol am; zellikle, RSFSC inde zerk blgelerin ve zerk cumhuriyetlerin kurulmas bu deiik liklerin en baa geleniydi. Anayasa Temmuz 1918'de yrrle girdiinde, sava, federasyonun zerk birimlerinin yaratlabilecei, ounlukla Rus olmayanlarn yaad blgelerin byk bir ksmna yaylmak zereydi ve ksa srede btn dikkaer askeri mcadele zerine ekildi. Fakat onsekiz ay sren bir savatan sonra. Kolakla Denikin'in yenilgisi, sorunu yeniden gndeme getirdi. "RSFSC'nin federal yapsna ilikin meseleleri incelemek zere" 1 2 ubat 1920'de VTsIK tarafndan bir komisyon atanmas sonucunda, standart bir anayasa modeli gelitirildi ve bu model, sonraki ki yl boyun ca, yerel zelliklere gre bir takm deiikliklerle Volga blgesindeki (Bakrt ve Tatar Cumhuriyetleri), Kafkasya'daki (Dastan ve Dallar Cumhuriyeti, Abbazya ve Acarisan), Orta Asya'daki (Kazakistan ve Tr kistan) ve Krm'daki zerk cumhuriyetlere uyguland. zerk cumhuriyet lerden herbirinin kendi Sovyeer kongresinin ve yrtme komitesinin yam sra, cumhuriyet Sovnarkomu'nu oluturan kendi halk komiserlikleri de vard. 1 3 Denenmekte olan anayasann en ilgin yann, yetkilerin bu komi serliklerle merkez otoriteler arasnda bllmesi oluturuyordu. blml bir snflandrma saptand. Dileri ve d ticaret yalnzca merkez otoritelere brakld; askeri meselelerden ve Tm Rusya ekas (sonradan

11. Daha nce R S F S C Sovnarkomu'na bal olan eitli kurulular (ki bunlar arasnda en nemlileri alma ve Savunma Konseyi ile Devlet Planlama Komisyonu'ydu) bundan byle S S C B Sovnarkomu'na balandlar. Bunlardan anayasada sz edil memiti ve kesin gzyle baklan transferleri konusunda resmen hibir karar verilme di. Gei srecinin baz tutarszlklarndan biriydi bu. 12. Bkz. S.350. 13. "zerk blgelerin" bu tr organlar yoktu ve anayasann ilgi alanna girmiyor lard; anayasaya gre, zerk blgeler, dier herhangi bir "blge" oblasl) ile, ayn statye ve ayn yapya sahiptiler.

3 6 8 DAILMA VE YENDEN BRLEME GPU) tarafndan, baz durumlarda yerel otoritelerin grleri alnarak yrtlen "kar devrimcilikle mcadele"den gene merkez otoriteler sorumlu olacakt. Bunu cumhuriyetler halk komiserliklerinin dorudan doruya RSFSC'nin ilgili organlarna kar sorumlu olduktan grevler izliyordu; bu kategoriye genellikle lkenin ekonomik hayaun yneten balca komiser likler giriyordu. zerk cumhuriyetlerin dier komiserlikleri ak ya da ka pal olarak VTsIK'nn genel denetimine tbi bamsz komiserliklerdi. RSFSC iindeki bu anayasal dzenlemeler RSFSC ile dier Sovyet sos yalist cumhuriyederi arasndaki ilikilerin saptanmasnda daha nce de r nek alnm. 1 4 imdiyse, SSCB'nin yapdandrlmasna temel oluturmaya yanyorlard. 1923 anayasasna gre, SSCB ve cumhuriyeer halk komiser likleri aldagelmi bu kategoriye ayrlmt. Birinci kategori, Sovyetler Birliinin be komiserliinden meydana gelmiti, bu komiserliklerin cumhuriyederde bir benzeri yoktu, yle ki bunlarn ele aldklar konular dileri, savunma, d ticaret, ulatrma, posta ve telgraf sadece SSCB' nin yetki alanna giriyordu. Burada merkezi otorite, kararlann uygulan masnda olduu kadar hazrlanmasnda da kesin bir denetim uyguluyordu, ikinci kategoriyi oluturan "birleik komiserlikler" yeni olan adyd sa d e c e Milli Ekonomi Yksek Konseyi ile alma, ae, Maliye, I ve Kyl Denetleme Komiserlikleri'ni 15 ieriyordu. Bu kategoride hem SSCB, hem de cumhuriyetler komiserliklere sahipti; cumhuriyetin komiserlikleri SSCB'de kendilerine tekabl eden komiserliklerin aracs ve yerel depart man olarak ilev gryordu. Cumhuriyet komiserlii, merkez otoritenin ald kararlann yerel olarak uygulanmasndan sorumluydu. 1 6 Birleik Dev let Siyasal Ynetimi (OGPU) de ayn kategori iinde yer alyordu. OGPU, "siyasi ve ekonomik kar devrim, casusluk ve ekiyalkla mcadelede, bir lik cumhuriyetlerinin devrimci abalarn birletirmek" amacyla, anayasa nn zel ksa bir maddesi gereince kurulmutu. RSFSC'deki GPU'nun ye rini alan O G P U , "SSCB Sovnarkomu'na balanm", fakat "birlikteki
14. Bkz. s.350-51. 15. S S C B anayasas gereince, birliin yce organlar "lm milli ekonominin te mellerini almak ve genel planlanmasn saptamak "la grevliydiler. S S C B anayasasnda bata gelen merkeziletirme etkenlerinden biri de ekonomi pol i likasnn artan younla m asyd. 16. Bu iktidar blnmesinin cumhuriyetlerde endie yaratt, Nisan 1923'teki oni kinci parti kongresinde alnan bir karardaki ihtiyatl paragraftan anlalmaktadr: "Komiserliklerin birletirilmesi, Sovyet hkmet aygt iin bir snavdr, eer bu deney uygulamada byk Rus eilimlerinin domasna yol aarsa, parti byle bir sapmaya kar en kesin tedbirleri almak, hatta baz komiserliklerin birletirilmesini yeniden gzden geirmek zorunda kalacaktr" (VKP (B) v Rezolyulsiyak (1941), c. I, s.505).

SSCB ANAYASASI

369

cumhuriyetlerin Sovnarkomu'na bal temsilcilerden" olumutu; birleik bir komiserlik ekline brnmt bylece. Nihayet, iileri, Adalet, Eitim, Salk, Sosyal Refah ve Milliyetler komiserlikleri, bu alt komi serlik, nc kategoriyi meydana getiriyordu. Bunlar cumhuriyetlerin or ganlaryd, Birlikte benzerleri yoktu; ancak anayasa, "birlik adalet divanlar nn, ceza kanunu ve medeni kanun yasal usullerinin, i kanunlarnn, milli eitime ilikin genel tedbirlerin ve halk salna ilikin genel tedbirlerin" saptanmas hakkn birlie tanmt. Birlii meydana getiren her cumhu riyetin, birlk-d komiserliklerle "birleik" komiserlikler komiserlerinden oluan kendi Sovnarkomu vard; birlik komiserlikleri de, her cumhuriyetin Sovnarkomu'na delege atamak hakkna sahipti. Cumhuriyetlerin Sovnarkomlar, gerekte hukuki varlklar olarak ilev grdkleri lde, merkez otoritenin yerel yrtme organlar olmaya doru gidiyorlard bylece. Cum huriyetlerin merkez yrtme organlarnn SSC Sovnarkomu karsndaki gleri, ayn derecede azd. Anayasa gereince, kararnamelerini ve karar larn, VTsIK nezdinde protesto edebiliyorlard; ancak "yrrle girmeleri ni erteleycmiyorlar"d. RSFSC anayasasna oranla bir baka yenilik adli rgtlenme konusunda getirilmiti. SSCB 1923 anayasas, "devrimin meruiyetini glendirmek ve birlik cumhuriyetlerinin kar devrimle mcadelede gsterdikleri abalar egdm temekle ykml", "SSCB Merkez Yrtme Kuruluna bal" bir Yargtay kurulmasn ngryordu. Fakat, yarg gc bylece ekli bir bamszlk kazanm oluyorsa da, VTsIK prezidyumu tarafndan atanan yargtay savcsnn, yargtay kararlarna kar prezidyuma bavurma hakkn ngren madde, yargnn yrtme gcnn hizmetine girmesini de salama alm oluyordu. Hukukun devlet iktidarnn elinde bir ara olduunu ileri sren Marksist hukuk teorisi bylece geerliini korumu oluyordu. 1918 RSFSC anayasasnda, anayasann adli yorumu konusunda hibir madde ngrmemi olan anlayla tam bir uyum iindeydi bu yaklam. 1923 SSCB anayasas, Yargtay'a "birlik cumhuriyetlerinin alacaklar kararlarn anayasaya uygunluu konusunda, SSCB TsIK'snn talebi zerine, gr bildirme" hakk tanyordu. Oysa birlik organlarndan herhangi birinin ala ca kararn yasalln snamak iin herhangi bir tedbir alnmam ve Bir lik ile onu meydana getiren yeler arasndaki iliki, "SSCB, birlik cumhu riyetlerinin haklarn korur" diyen bir madde ile belirtilmiti. Asl yetki, Sovyetler Birlii Kongresi'nin, ya da daha dorusu, VTsIK'mn elindeydi. Bu organlarn alacaklar kararlarn hibirinin, yetkilerinin dna ngiltere Parlamentosu'nda olduundan daha fazla kmas mmkn deildi.

370 DAILMA VE YENDEN BRLEME Anayasay deitirmek hakknn birlik cumhuriyetlerine deil, kesinlikle merkez otoriteye ait olduunu aka gsteriyordu bu dzenlemeler." 1923 anayasasnda, anayasada deiiklik yapabilmeyle ilgili tek madde, otoritenin Sovyetler Birlii Kongresi ile VTsIK arasnda blnmesine likin maddey di: 2. Madde'ye gre, anayasann "temel ilkelerini onaylamaya ve dei tirmeye", sadece Sovyetler Birlii Kongresi'nin yetkisi vard. Bu belirsiz tanmlama "temel ilkelerle" ilgili olmayan sorunlarda anayasada deiik likler yapmaya VTsIK'mn ya da prezidyumunun yetkili olduunu zmnen kabul ediyordu ve zamanla, bu yetki aka uyguland. rnein, birlik ve cumhuriyetler ae Komiserlikleri'ni kaldran ve "Birleik" Ticaret Komi serliklerinin kurulmasn ngren 9 Mays 1924 tarihli kararname VTsIK prezidyumu tarafndan; D ve Ticaret Komiserlikleri'nin tek bir Ticaret Komi seri ii'ne dntrlmesini ngren ve anayasada deiiklik gerekti ren 18 Kasm 1925 tarihli karanamc ise, VTsIK ve Sovnarkom tarafndan birlikte iln edildi. te yandan, anayasann, toplantlarn ylda bir kez yaplmasn ngren 11. maddesini, iki ylda bir yaplmas eklinde dei tirilmesine drdnc Sovyeer Birlii Kongresi kendi karar vermiti. Btn bunlardan u genel sonu kmaktadr: tpk normal yasama srecinde olduu gibi, anayasa deiikliklerinde izlenen yola da en kestirme yoldan gitme arzusu ve yetki belirsizlii hakimdi. Anayasal adan, ortaya kan eliki, anayasa deiiklikleri dahil btn kararnamelerin onaylanmak zere VTsIK tarafndan bir sonraki Sovyetler kongresine sunulmas zorunluluu sayesinde giderilmiti. Fakat bu zorunluluk, bunlarn uygulanmasn dur durmuyor ve salt bir formalite olarak kalyordu. Sovyet yapsnda 1923 anayasasndan kaynaklanan deiiklikleri zeemek gtr. Bu konuda aratrma yapanlar, balangtan itibaren garip bir paradoksla karlarlar. RSFSC ibaresinde "Federatif kelimesi vard ve bir federasyonun sz konusu olduunu belirtiyordu. Ne var ki, salt anayasal adan ele alndnda, ksmen zerk de olsa, birok baml birimi eren birleik bir devletti RSFSC. SSCB anayasasnda ve bu anayasa ile ilgili belgelerde "federatif ve "federasyon" kelimeleri kullanlmamt. Bununla birlikte, temel noktalarda SSCB bir federasyondu. eklen eit derecede ege men devletler arasnda imzalanm bir anlama gereince kurulmutu ve anayasa, federasyonu oluturan birimlerin "anayasa tarafndan saptanm snrlar inde" egemen olduklarn resmen kabul ediyordu. Anayasa, gerek
17. Bu genel ilkede bir lek istisna kabul ediyordu anayasa: birlik cumhuriyetlerine tannan ayrlma hakk onlarn nzas olmadan geri alnamaz ve bu cumhuriyetlerin snrlan deitirilemezdi (Madde 6).

SSCB ANAYASASI

371

bir federal izgi izleyerek SSCB otoriteleri ile cumhuriyetler otoriteleri arasnda bir yetki ayrlm; baz konularda da, ortak yetki kullanmn ("birleik komiserlikleri") ngryordu. Hatta bir federasyonu oluturan bi rimlere genellikle tannmayan bir hakk, ayrlma hakkm da tanyor ve tm cumhuriyetler raz olmadka bu hakkn kstlanamayacan ya da geri alnamayacan bildiriyordu. ift meclisli sistem, ye devletlerin haklarn korumak iin federasyonlarda uygulanan bir sistemdi. Btn bunlar gz nnde tutulduunda, SSCB'ni oluturan Sovyet cumhuriyetlerine, eklen de olsa, onlar bir hayli tatmin edecek imknlar tannma. Bununla birlikte, SSCB ibaresinden "federaf ' kelimesinin kaldrlnn bu federal ekillerin kabul edilmesinden ok daha anlaml olduu ileri srlebilir. O dnemle ilgili belgelerde SSCB'nin "tek bir birleik devlet" olduu sk sk ve zellikle belirtilmiti. 1923 SSCB anayasas, 1918 RSFSC anayasasna oranla, hem merkez hkmetin snrsz gcnn btn sertliiyle pekimesi bakmndan, hem de onun yetki alanna giren sorunlarn gittike artmas bakmndan, merkezilemeye doru bir admd; rejimin ilk gnlerinden itibaren, durmakszn artan younlama srecinde ileri bir admd bu. Anayasada cumhuriyetlerin haklarna verilen hibir gvence, bu merkezileme eilimine direnecek kadar gl deildi. Pratikte anayasann dayatt tekdzelik, gerekte, kolayca abartlabilirdi. SSCB'ni oluturan birimler, zellikle zerk cumhuriyetler ve blgeler bunlara dahil edildiinde, ekonomik, politik ve kltrel gelimilik asndan tarih bo yunca baka hibir federasyonda grlmemi bir eitlilik sergiliyorlard; sadece bu olgu bile, tekdze tedbirlerin uygulanmasn gletiriyor ya da yetersiz klyordu. Kkeni Narkomnats himayesinde gelimi bir kurulua kadar uzanan Milliyeder Konseyi, Ukrayna milliyetilerinin zlemlerini gi dermekte aka baarszla uram olmakla birlikte, Bozkr Kazak lan'nn ya da Kafkas Dallan'nn siyasi bilincinin uyanmasnda muazzam bir ilerlemeyi temsil etmiti. Anayasa bakmndan, temsili bir ift meclis ngren maddenin, SSCB'nin elverisiz topraklarnda burjuva dnyasnn anayasal trelerini ve aygann yeertme giriiminden baka bir ey ol mad ortaya kt. Her iki mecliste de, nemli sorunlar hakknda hibir tartma olmad gibi, aralarnda bir gr farkll ktna ilikin bir kayt da bulunmamaktadr. Kararnameler VTsIK tarafndan onaylanmaya ve onun adna yaymlanmaya devam ediyordu; fakat, ne VTsIK'nn ki meclisi, ne de onun ortak prezidyumu hibir nemli karar almad ya da bir hazrlk komitesinin yetkisinden daha etkili bir anayasal yetkiye sahip olmad. Ksacas, bat anayasa hukuku asndan eletirilecek olursa, 1923 anaya-

3 7 2 D A I L M A VE YENDEN BRLEME sasnn da, Sovyet ynetim sistemindeki tm dier anayasal biimler gibi gerekd grnd sylenebilir. Bu anayasal biimler, merkez ve yerel ynetimin sevk ve idaresinde, karar alma ve alnan kararn uygulanmasnda bir rol oynuyordu geri. Ama nemli siyasi kararlar ve byle kararlarla ilgi li tartmalar, anayasal erevenin dnda kalyordu. RSFSC ve SSCB'nin ardarda gelen anayasalarnda iktidarn giderek younlamas, birleik bir devletin gereklemesinin federal biim eilim lerini glgelemesi, anayasal frenlemelerin etkin olmay, srp giden milli alarm durumunun gerektirdii bir tavizdi bir bakma. Sonucu belirsiz bir varolma mcadelesi, hi phesiz otoritenin merkezi zelliini yitirmesine ya da zorbalnn azalmasna elverili bir atmosfer yaratmaz. stelik o dnemde, Bolevikler'in ounun aklnda, mcadele devam ettii srece acmaszca kullanlan, fakat sosyalist dzen uruna sava kazanld anda lmeye mahkm olan bir devlet kavram canlln koruduu iin, hafifle tilmesi gereken her tr tedbir mazur grlyordu. Kald ki, gl merke zileme eilimleri, sadece Sovyeer Birlii'ne zg deildi. Gerekte, Sov yet tecrbesi, federal ynetime ilikin bir el kitabndaki szleri donlamaktadr:
S a v a v e e k o n o m i k krizler sk s k tekrarland takdirde, b t n federal h k m e t l e r , hi p h e s i z , birlik h k m e t l e r i h a l i n e g e l e c e k t i r . . . S o s y a l hiz m e t l e r d e k i art da, p e k k e s i n o l m a m a k l a birlikte, ayn s o n u c a y o l a a b i l i r . 1 8

ktidarn merkezde younlamas, herhangi bir lkenin kurumlarndan zi yade dnemin bir zelliiydi. Sovyetler Birliinde bu younlamann kkenleri her eyden nce ekonomikti. Anayasadaki 1. Madde'nin dikkat ekici bir paragraf, birliin yce organlarn "tm milli ekonominin genel planlamasnn temellerini saptamakla" ykml klyordu; be "birleik" komiserliin drd de, ekonomik konularla ilgileniyordu. .Onikinci parti kongresi direktifleri uyarnca, hazrlk komisyonu ta rafndan kaleme alnm SSCB anayasas, VTsIK'mn 6 Temmuz 1923 ta rihli toplantsnda kabul edildi ve derhal uygulamaya kondu. Gene de ikinci Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Kongresi tarafndan resmen onay lanmas gerekiyordu. Bu onay, 31 Ocak 1924'te, Lenin'in lmnden on 19 gn sonra verildi.

18. K.C.Whear, Federal Government (1946), s.255. 19. Vloroy S"ezd Sovetov Soyuza Sovetskik Sotsialisteskik Respubtik ( 1 9 2 4 ) , s. 129-36. S. ve 9. notlarda belirtilen iki ufak deiikliin gerekletirildii kongreydi bu.

NOTB

BOLEVK KEND KADERN TAYN HAKKI RETS

(a) 19. Yzyldaki Arka Plan Fransz devrimi, devleti hkmdarn kiisel egemenlik alan olarak kabul eden gre son vermi ve yerine, milletin ya da halkn egemenliini koy mutu. Mlkiyet hakknn hkmdara ait olduunu savunan gr feodal toprak imtiyaz sisteminden kaynaklanyordu; snai ve cari gelimenin ya ratt yeni sosyo-ekonomik artlarla ve feodal olmayan yeni bir aydn zmrenin gelimesiyle badamayan bir grt bu. Bylece orta snflar, monarinin miraslar ve yeni milliyetilik inancnn ncleri oluyorlard.
A r i s t o k r a s i n i n e g e m e n o l d u u d e v l e t l e r d e [ d i y o r d u R o b e s p i e r r e ] , "vatan" (patrie) k e l i m e s i n i n , e g e m e n l i i e l e g e i r m i asil (patrician) aileler i i n bir anlam vardr s a d e c e . A n c a k d e m o k r a s i d n e m i n d e d i r k i devlet, o n u oluturan tm b i r e y l e r i n "vaan"dr g e r e k t e n . 1

Bununla birlikle, Fransz devrimince yaygmlatnlp sistemletirilen tanm; iktidarn emanetisi millet ya da halkur tanm, salt burjuva bir yak lam olarak kalyordu. Babeuf kalabalklarn "toplumu sadece bir dman gibi grdnden ve bir lkeye sahip olmak imknn bile yitirdiinden" yaknyordu. Weitling ise lke kavramn mlkiyet kavramna balyordu:
A n c a k m l k s a h i b i o l a n n y a d a e n a z n d a n m l k sahibi o l m a k z g r l n d e n v e mknlarndan yararlanann bir l k e s i o l d u u s y l e n e b i l i r . B u n dan y o k s u n o l a n n l k e s i yoktur.

Devle oluturan "millet" ya da "halk", muzaffer burjuvaziydi, iilerin bunda, monari dnemindeki kadar ksd bir paylar vard: Modern bir deyile, "lkede karlar yoktu" henz. Marx'in milli mesele karsndaki tutumunun arka plan byleydi ite; Komnist Manifesto'aki "iilerin vatan yoktur" zdeyii de bu gemiten kaynaklanyordu. Bazlarnn sand gibi, bu nl sz bir bbrlenme ya da program deildi. Proletaryann, milletin tam bir paras olma hakkndan
1. Discours et Rapports de Robespierre, der. C.Vellay (1908), s.328.

374 DAILMA VE YENDEN BRLEME yoksun braklmasna kar bir protestoydu. Bu nedenle "Her lkenin prole taryasnn kendi burjuvazisiyle hesaplamas gerektiini" ilk art olarak saptamt Manifesto. Bundan dolay, "proletaryann burjuvaziye kar giritii mcadele, z bakmndan olmasa bile eklen, hereyden nce mil li bir mcadeleydi", t e yandan.
Proletarya, n c e siyasal e g e m e n l i i e l d e e t m e s i gerektiinden, milletin y n e t i c i s n f o l m a k i i n a y a k l a n m a s g e r e k t i i n d e n , y a n i b i z z a t milleti o l u t u r m a s g e r e k t i i n d e n , k e l i m e n i n burjuva a n l a m n d a o l m a m a k l a birlikte, m i l l i bir n i t e l i k tar.

Btn bunlar, burjuvazinin egemenliine son vermek iin gerekli aralar proletaryaya salamaya yarayan burjuva demokrasisinin erevesi iinde yer alabilirdi. Fakat uzun vadede farkl gler etkin olacaku. Lassalle'in aksine, Marx milli bir sosyalizmle yetinmiyordu. Egemen snf ister burjuvazi, ister pro letarya olsun, retimde meydana gelen teknik gelimelerin milli devleti de rinden etkilediini gzlemlemiti Marx.
B u r j u v a z i n i n , ticaret z g r l n n , d n y a pazarnn, r e t i m tarzlarndaki t e k d z e l i i n v e b u n l a r a tekabl e d e n h a y a t artlarnn g e l i m e s i s a y e s i n d e halklar arasndaki milli farkllklar v e e l i k i l e r g n d e n g n e ortadan kalk maktadr. P r o l e t a r y a n n s t n l k k a z a n m a s , bunlarn o r t a d a n k a l k m a s n daha d a kolaylatracaktr. En azndan byk uygar lkelerin birlikle davranmas, proletaryann kurtuluunun ilk artlarndan biridir. i n s a n n nsan tarafndan s m r l m e s i n e s o n v e r i l d i i l d e , bir m i l l e t i n bir b a k a m i l l e t tarafndan s m r l m e s i d e s o n bulacaktr. M i l l e t i n d e snflar urasndaki u z l a m a z e l i k i ortadan kalkt l d e , milletler arasndaki d m a n l k da ortadan kalkacaktr.

Proletarya bu sreci hzlandracaktr. Marx'in biraz zamanndan nce cretkrca belirttii gibi, proletarya "milliyetin oktan ld" snft ve "ada toplumda snflarn ve milliyetlerin ortadan kalkmasn temsil et 2 m e k t e n d i . phesiz bu sre, burjuvazinin devrilmesinden ve sosyalizme geildikten sonra tamamlanm olacakt. Bununla birlikte, bir yandan her lkenin proletaryasn kendi burjuvazisinin egemenliine son vererek kendi sini milli snf klmaya tevik ederken, bir yandan da devrimin nihai amac olarak, snfsz ve milletsiz bir toplumda iilerin birliine inanmakta hibir tutarszlk yoktu. Mazzini'den itibaren 19. yzyl dnrlerinin
2. Karl Marx-Friedrich S.50, 60. Engels: Hislorisch-Krkische Gesamtausgabe, Pr Teil, c. V,

BOLEVK KEND KADERN TAYN HAKKI RETS 3 7 5 ou, milliyetilii enternasyonalizmin antitezi olarak deil, ona varmann bir arac olarak grmlerdi. 3 Ayn ekilde devrimin burjuva aamasndaki milliyetiliin, proleter aamada enternasyonalizm eklinde geliecei de varsaylabilirdi. Halk egemenlii retisi, demokrasinin mantki ve kanlmaz sonucu olarak grnen milletlerin kendi kaderini tayin hakk retisini eriyordu. Fakat, Fransz devrimince iln edilmi ekliyle kendi kaderini tayin hakk retisi esas tibariyle halklarn, hanedan ilkesini hie sayarak, milli devlet ler kurma hakkn ieriyordu ve uluslararas olduu kadar bir sorundu da. Fransz devrimi, genel bir ayrlma ve paralanma sreci tasarlamyordu el bette. Fransa'da devrim Breton, Normandiya ya da Provans ayrlk hareke tinin son geleneksel kalntlarn ortadan kaldrarak birletirici bir g olduunu gstermiti. te yandan sonraki elli yl boyunca, bu ilkenin ou zaman kendi lehlerine ileri srld milletler Polonyallar, italyanlar. Almanlar kendi soydalanyla birleip bir araya gelmeye uraan dank halklard. Marx'in milleerin kendi kaderini tayin hakk sorununu 1848'den nce incelemeye vakit bulamad anlalyor; fakat milli tayin hakknda, retimdeki modern artlarn dayattn dnd birleme sreciyle elien bir yan grmezdi muhtemelen. 1848 yl, miliyetilik ve mdli tayin hakk konusunda bir dnm nok tas oldu. Fransa'da 1789'da yerle bir edilmi hanedanlk lkesi, tm orta Avrupa'da sarslmt; ve milli egemenlik artk her yerde devletin temeli olarak grld iin, yeni milletler seslerini duyurmaya balyorlard. Sa dece Almanlar'n, Polonyallarn ve ttalyanlar'n milli birlik zlemleri deildi tevik edilen, Schleswig Danlan'nn, Habsburg mparatorluumun eitli halklarnn, halta lrlandallar'n milli talepleri de tartlr oldu. Bu talepler baz yeni sorunlar yaratyordu. Almanlar'n, Polonyallarn, talyanlar'n (ve bu arada, Macarlar'n) talepleri, hepsi birden Habsburg mpa ratorluumun btnln tehdit ediyordu. Uursuz Kutsal-ttifak'm bel kemiini oluturan bu imparatorluk, 1815'ten beri btn ilerici d nrlerin nian tahtas olmutu ve Alman, Leh, talyan ve Macar milli dev letlerinin oluumu yapc ve olumlu bir ilerleme olarak gsterilebibrdi ko layca. Ancak imdi de Alman birliine Danimarkallar ve ekler; Polonya birliine Rutenler; Macar birliine Slovaklar'la Hrvatlar; italyan birliine
3. 20. yzyln banda b 39. yzyl inanc unutulmutu. Mara'u "iilerin vatan yoktur" zdeyiini doru yorumlayarak, bunun bir yaknma olduunu syleyen Jaurs ve Bernstein, enternasyonal sosyalizme kar milli sosyalizmi savunurken bu zdeyii ne sryorlard. Plehanov (Soinenya, c. XIII, s.263-4) ise, Marx'in cmlesinin doru yorumunu, tam da bu islenmeyen sonuca gtrecei iin reddediyordu.

376 DAILMA VE YENDEN BRLEME Slovenler; Britanya birliine irlandallar meydan okuyordu. Milliyetilik ve milli kaderini tayin hakk ilk kez ykc, paralayc ve gerici gler olarak grlmeye baland. 4 Marx ve Engels ne o srada ne de baka bir zaman, btnlkl bir milliyetilik teorisi formle etmeye kalkmadlar. 1848 olaylar hakknda grleri sorulduunda, milli soruna ilikin tutumlann belirleyen, burjuva devriminin balamyd ve o dnemin demokratlaryla liberallerinin genel tutumundan pek farkl deildi. Bir yerde bir snr koy mak gerektiini dnyordu hepsi de. Milli bamszlk talepleri srgit anmamalyd. Btn dnrler bu konuda ayn grteydi, ilgin olan uy gulanan lerdi. Birincisi, Marx ve Engels, geni ve gl birimler kurmakla sonu lanacak olan talepleri kabul etmek ve kk devletler yaratmak amacyla byk devletlerin paralanmasna yol aacak talepleri reddetmek eilim indeydiler. Bu, hem o dnemin liberal grne 5 , hem de Komnist Manifesto'a ileri srlen, ada ekonomik gelimenin daha byk birim lerin kurulmasn gerektirdii yolundaki gre uygundu. 1866'da yazd
4. Demokrasinin bir sonucu olarak tek bana kendi kaderini layin hakk grnden C'Rurilanyenler hangi devlete ail olacaklan konusunda br seme yapmak hakkna sahiplirler" nerisinden) bamsz bir devlet kurmay milletlerin nesnel hakk olarak kabul eden mdliyet grne ("Ruritanya halk bamsz bir devlet kur ma hakkna sahiptir" nerisine) gei ilk kez 1848'de tasarland. Fransz Devrimi'nce tasarlanan insan haklan, milletlerin haklarna dnl. Haziran 1848 Slav Kongresi "Avrupa milletlerinin zgrl, eitlii, kardelii adna" balkl bir manifesto yaymlad. Rousseau'nun "genel irade"s gndeme gelmiti. 5. 19, yzyl ilerici dnrleri kk milliyellerin taleplerine, uygulanabilir bulmadklan iin, sempali beslemiyorlard genellikle. "Bir Breton iin, bir Fransa Navarre' Bask'ls iin", diye yazyordu J.S.Mill, Considrai ions on Representative Governmenl'da, "son derece uygar ve kltrl bir halkn grlerini, duygularn be nimsemenin Fransa'nn koruyuculuunun, Fransz gcnn itibar ve saygnlnn salad imknlar paylaarak, Fransz yurttalnn btn ayncalklanndan eit derecede yararlanan bir Fransz vatanda olmann bir keye ekilmekten, kendi dar zihniyetinin yrngesinde dnp durarak, dnyann genel gidiine katlmakszn, ilgi duymakszn, gemiin y a n vahi kaltnlsyla avunmaktan daha hayrl ol madn hikimse dnemez. Britanya mdletinin yeleri olarak Gali iler ya da Kuzey Iskoyallar iin de geerlidir bu saplama". Birka sayfa sonra Mili, irlanda'da ak grl bir ynetimin, "sadece en yakn komulan olmakla kalmayan, fakat ayn za manda dnyann en zengin, en uygar, en gl ve en zarif milletlerinden birini oluturan insanlarla yabanc olmak yerine yurtta olmann, daha az nfuslu ve daha az zengin bir millete salayaca imknlara irlanda halkn daha duyarl kaca" umu dunu dile getiriyordu. Lenin, tamamen ayn gr benimsiyordu: "Demokratik devlel tam bir ayrlma zgrlne ne kadar yaklarsa, ayrlma giriimleri pratikle o kadar azalacak ve gcn yitirecektir, nk ekonomik ilerleme ve kitlelerin kar asndan byk devleerin salayaca yararlar tartlmayacak kadar aktr (Soneniya, c. XIX, s.39-40).

BOLEVK KEND KADERM TAYIN HAKKI RETS 3 7 7 bir makalede Engels, milli zlemleri btn Avrupal demokratlar tarafndan desteklenen "Avrupa'nn byk ve kkl bu tarihi milletleri "(italya, Polon ya, Almanya ve Macaristan' kastediyordu 6 ) ile "tarih sahnesinde az-ok boy gsterdikten sonra, daha gl milletlerden herhangi birinin tamamlayc paras haline gelen birok kk halk kalnts" arasnda kesin bir snr iziyordu. Bu kk "milliyetler" ("Srplar, Hrvatlar, Rutenler, Slovaklar ve ekler ile Trkiye, Macaristan ve Almanya'daki dier Slav halklar kalntlar") Rus Pan-Slavclmn icadlan ya da aralar idiler ve onlarn talepleri hibir ekilde desteklenmeye deemezdi. 7 Kk milletlerin liberal dnrlerce idealize edilmesi balamama henz ve Marx'la Engels'in byle bir duyguya kaplmalar iin hibir sebep yoktu. kincisi, Marx ve Engels, gerekletii zaman Komnist Manifesto'da aklanan dnya devrimi emasn ilerletecei varsaylan talepleri, yani bur juva gelimesinin ileri bir noktaya vard lkelerden gelen, dolaysyla muhtemel proleter eylemlere umut verici bir ortam salayacak talepleri des teklemek eilimindeydiler. Komnist Manifesto'da ad geip de burjuva dev rimi snai olmaktan ok tarmsal bir nitelik tayacak olan tek lke Polonya idi; Polonya'nn talepleri, istisnai olarak bu kategori iinde yer alyor 8 ve Marx'in, Frankfurt Meclisi hakknda 1848'de kaleme ald makalelerde srekli destekleniyordu. Dier kyl milliyetiliklerinin, doalar gerei, gerici olduklar dnlyordu. Bu anlayladr ki Engels, Danlar'm Schleswig'lc ilgili taleplerini, "yan-uygar" bir milletten baka bir ey olmadklar gerekesiyle gz ard etmiti; Almanya'nn dukalklar zerindeki hakk "uygarln barbarla, lerlemenin durgunlua kar hakkyd". 9 Engels'in, Alman asll olmaktan ileri gelen nyarglardan tr byle bir yargya vard sylenir genellikle. Ama, Marx, hi de ngilizler gibi nyargl ol6. Genellikle kabul edilen bir sralamay izliyordu Engels. Bu drt halkn milli zlemlerine 19. yzyl liberal dnrlerine e tannan nceliin gecikmi son yanks Woodrow Wilson'un Ondrl Noktasinda yer almakladr. Almanlar'la Macarlar dmandlar ank; italyanlar ile Polonyaldar, milli talepleri Ondrt Nokta'da zellikle tannm tek halklard. Adlan bel inilmem i daha kk halklar iin zerklik yeterli olacakt. 7. Marx ve Engels, Soinenya, c. XIII, Ksm I, s.154-7. S. 1848 devriminin balangc olan 1846 Krakov ayaklanmas, Polonya'daki hare kete, Marx'in o dnemde zerinde srarla durduu, "demokratik" bir nitelik verdi. Bu nunla birlikle, Marx ve Engels, Polonya'nn devrim semasndaki yerinden pek honut deillerdi: onlarn bu konudaki her zaman tutarl olmayan grleri Riyazanov ta rafndan derlenmitir: Archiv fr die Geschichte des Sozialismus und der Arbeiterbewe gung (Leipzig), c. VI (1916), s.175-221. 9- Kart Marx-Friedrich Engels: Historisch-Kritische S.353. Gesamtausgabe, I e r Te, c. VII.

378 DAILMA VE YENDEN BRLEME madii halde, o donemde rlandallarn taleplerini desteklemek istemedi. 1 0 Polonyallarn talepleri dnda, Habsburg mparatorluu Slav milletlerinin talepleri, Engels'in Bakunin'e kar 1849'da yazd, sklkla alntlanan iki makalede ayn kmsemeyle reddedilmiti." Bu milletlerin hepsi (1848' deki devrimci eylemleri Marx ve Engels tarafndan defalarca yceltilen 1 2 ekler hari) geri kyl milleerdi. Onlarn zaferi, "uygar Bat'nn barbar Dou'ya; kentin kye; ticaret, imalat ve aydn zmrenin, Slav sertlerin il kel tarmna boyun emesi" demek olacakt. ncs, Avrupa'da gericiliin en gl savunucusunun Rusya olduu, 19. yzyl ilerici dnrlerinin tm tarafndan ileri srlen bir belitti ve dolaysyla, Rusya dmanl devrimci itenliin mihenk tan oluturuyordu. Habsburg monarisindeki kk milliyetlerin taleplerinin Marx ve Engels tarafndan desteklenmeyisiniz Lenin bu temelden hareket ederek aklyordu:
1 8 4 8 ' d e , "gerici m i Ketler"! e, " d e v r i m c i d e m o k r a t i k " m i l l e t l e r a r a s n d a bir a y r m y a p m a n n tarihi v e s i y a s i s e b e p l e r i vard. B i r i n c i l e r i y e r i p i k i n c i l e r i d e s t e k l e m e k t e h a k l y d M a r x . K e n d i kaderini t a y i n hakk, p e k d o a l d r ki, d e m o k r a s i n i n g e n e l karlarna b a m l k l n m a s g e r e k e n d e m o k r a t i k talep l e r d e n biridir. 1 8 4 8 ' d e v e s o n r a k i y l l a r d a , b u g e n e l karlar h e r e y d e n n c e , a r l a kar m c a d e l e y i g e r e k t i r i y o r d u . 1 3

Bundan dolay, Polonya'nn Rusya'ya kar yneltilebilecek talepleri des teklenmi, fakat, kendilerine destek salamak iin Rus gcne dayanma eilimindeki kk Slav halklarn talepleri yerilmiti. Son olarak, Marx ve Engels'in tutumu salt ampirik bir unsuru ieriyordu ve bu tutumun btn grnlerini sistemli dnlm bir te oriye yormak aptallk olurdu. rnein, Avusturya'nn Slav kyllerinin byk bir ounluu Habsburglar' daha yabanc efendiler olarak gryor lar ve dolaysyla onlar, Polonyal ya da Macar senyrlerden daha az i ren buluyorlard; 1848'de bu kyller, tam da Marx ve Engels'in, liberal10. 13 ubat 1848 tarihli bir manifestoda, ki bunu imzalayan kiiden biri de Marx idi, "rlanda halk ile Byk Britanya halk arasndaki sk ittifaktan" ve "irlanda halknn, ngiltere'nin ezilen snflan ile her iki lkeyi de ezenleri ayn nef ret kabnda eritmesine yol aan bu nyargnn krlma ihtimalinden" duyulan sevin de getiriliyordu (A.g.e., c. VI, s.652). 11. Marx ve Engels, Soneniya, c. VII, s.203-20. 12. z e l l i k l e , 18 Haziran 1848 tarihli makalede. Bununla birlikte, Almanya'nn basks yznden ekler'in "Ruslardan yana, despotluktan yana ve devrime kar bir tutum aldklann" szlerine ekliyordu (Karl Marx-Friedrich Engels: HistorischKritische Gesamtausgabe, I e r Ted, c. V u . s.68-70). 13. Lenin, Soneniya, c. XIX, s.43.

BOLEVK KEND KADERTN TAYN HAKKI RETS 3 7 9 lerir ouyla birlikle destekledikleri milli taleplere kar Habsburglar'm direnmesine yardm ettiler. Kyl milletlerin gerici nitelikte olduklarn ya da onlarn Rusya'y yelediklerini ileri sren herhangi bir teori kadar, milli davaya bu szde "hanet" de Engels'in uyarlarna yol at. Marx ve Engels'in Polonya konusundaki tutumunda Alman ve Polonya taleplerini badatrmadaki pratik glklerin de etkisi vard. ster milli nyargdan dolay, isterse devrimci adan ele alndnda Almanya onlara daha ilerici grnd ve dolaysyla, desteklenmeyi Polonya'dan daha ok hakettii iin olsun, Marx ve Engels Almanya'nn Polonya'dan toprak taleplerini daima desteklemeye, ayn zamanda da, Rusya'nn ya da Rusya ile Polonya arasmda skm kk milliyetlerin zararna Polonya'ya tavizler vermeye yatkn oldular. Bu ampirik tutumlardan teorik sonular karmak tehlikeli olurdu. O halde, Marx ve Engels, 1850'den nce hibir ayrdedici milli tayin hakk teorisi leri srmediler; ya genel demokratik reetelere uymakla, ya da zel durumlarda, ampirik kararlar almakla yetindiler. Hayatnn daha sonraki dneminde Marx, ii hareketiyle dorudan temas kurduu iin, milli soruna daha byk bir ilgi duymaya balad. 1863 Polonya ayaklan mas Britanya ve Fransz iilerinin biraraya gelmelerine vesile olmu ve bu bulumadan 1. Enternasyonal domutu. Ertesi yl Enternasyonal gerekten kurulduunda radikal evrelerde Polonya'ya duyulan sempati canlln srdryordu hl. Bu olaylar yoluyla milleerin kendi kaderini tayin hakk Enternasyonalin programnda yer ald ve Polonya dolaymyla 27 Eyll 1865'te Genel Konsey'de kabul edildi. "Her millete ait olan kendi kaderini tayin hakkn Polonya'ya salayarak ve bu lkeye bir kez daha sosyal ve demokratik bir temel vererek Avrupa'da Rusya'nn artan nfuzunu yoketmek gerekli ve ivedidir" deniyordu programn bir madde sinde. Bununla birlikte, milli tayin hakk her ne kadar, grnte sadece Rus ya'y engellemek amacyla gndeme getirilmitiyse de, uygulann Po lonya ile snrlandrmak gt. Engels, Danlar'n Schleswig ile ilgili tale bine kar tutumunu yeniden gzden geirme ihtiyacn duydu 1 4 , Marx da rlanda konusunda grn deitirmeyi kabul etti: Vaktiyle, irlanda'nn ingiltere'den ayrmas bana imknsz grnyordu. imdiyse, ayrlmann ardndan bir federasyon da gelecek olsa, bunun kauulmaz olduunu dnyorum.
14. Karl m, S.163. Marx-Friedrich Engels: Historisch-Kritische Gesamtausgabe, Til" Teil, c.

380 DAILMA VE YENDEN BRLEME Sonunda, Marx, "irlanda ile imdiki balarn koparmann Britanya ii snfnn kesinlikle kendi yararna olduu" 1 5 sonucuna vard ve bu grn Enternasyonal Genel Konseyi'nde savundu. Anlald kadaryla ilke sorunu tek bir kez gndeme getirildi. Enternasyonal'in Fransz yelerinin hepsi Proudhoncu'ydu ve milliyetiliin taleplerini reddetmekte stadlanndan geri katmyorlard. Haziran 1866'da Avusturya-Prusya sava patlak verdiinde "Proudhoncu klik" Marx'in Engels'e yazd gibi, b a n havarisi kesildi, nk "savan modas gemiti ve milliyetlerin anlam kalmamt" 1 0 . Bu gre kaulan Lafargue, birka hafta sonra Genel Konsey'de milliyetleri "modas gemi hurafeler" olarak tanmlaynca, Marx ona kyasya hcum ederek "milliyetleri reddetmekle, farknda olmakszn, onlarn rnek bir Fransz milleti iinde yok olup gitmelerini kastet tiini" 1 7 gsteriyordu. Milli tayin hakkn reddederken, zmnen kendi milli stnlklerini ileri sren Avusturya ve Polonya sosyalistleri ile "BykRus ovenlcri"ne kar, Lenin'in ilerde kullanaca bir savd bu. 11. Enternasyonal 1889'daki kuruluundan 1914'e kadar, milletlerin ken di kaderlerini tayin hakk retisine, I. Enternasyonal'dcn de az lgi duy mutu. Bu meseleye ilgi 1870'den sonra azalmt. Ne Polonya'da ne de bir baka yerde, milli tayin hakkn Avrupa ktasnda gncelletirecek yeni olaylar patlak vermedii gibi, dier ktalardaki ezilmi halklarn sesleri de dnyada yeni yeni duyulmaya balyordu. Bu konuda en kapsaml beyan, II. Enternasyonal'in 1896 Londra Kongresi'nde kabul edilen bir kararda dile getirildi:
Tm milliyetlerin tam zerkliinden yana olan kongre, bugn askeri, m i l l i y a d a b a k a tr d e s p o t l u k l a r n s u l t a s n d a y a a y a n b t n l k e l e r i n iilerine duyduu yaknl dile getirmekte; ve bu lkelerin iilerini, ulus lararas k a p i t a l i z m i d e v i r m e k v e d n y a s o s y a l d e m o k r a s i s i n i k u r m a k i i n , dnyann snf bilincine sahip ileriyle omuz omuza mcadeleye armaktadr." 15. Karl Marx-Friedrich Engels: Historisch-Kritische Gesamtausgabe, III er Ted, c. III, S.422; c. IV, s.258. Daha sonra Lenin yle yazyordu: "Marx ve Engels'in irlanda meselesine ilikin politikas, baskc lkeler proletaryasnn, milli hareketler konusunda taknacaktan tutumun, pratikteki tm nemini bugn de koruyan, lk byk rnei oldu" (Soinenya, c. XVII, s.464). 16. A.g.e., iner Teil, c. Di, s.336. 17. A.g.e., R" Teil, c. Di, s.341. 18. International Socialist Workers and Trade Union Congress, Londra, 1896 (ta rihsiz), s.31; Almancas'nda (Verhandlungen und Beschlsse des Internationalen Arbeiter-und Gewerkschafts-Kongresses zu London (1897), s. 18) "zerklik" (autonomy) kelimesi Selbstbestimmungsrecht diye evrilmi ve bu bakmdan, Rusa metindeki anlamna bal kalnmtr (Lenin, Soinenya, c. XVn, s.455). .

BOLEVK KEND KADERN TAYN HAKKI RETS 381 Bylece, kararn ilk yansnda, burjuva milli zerklik ya da kendi kaderini tayin retisinin proletaryaya yaran zerinde duruluyor; ikinci yansnda da dnya proletaryasnn nihai dayanmasna beslenen gven dile getiriliyor du. Fakat bu ilgi formalite gerei gsteriliyordu. 1914'e kadar. Enternas yonalin sonraki kongrelerinde bu konuya tekrar deinmek iin hibir aba sarfedilmedi.19 (b) 1917'den nce Bolevik reti Milletlerin kendi kaderini tayin hakk, Rusya Sosyal Demokrat i Partisi'nin 1898'dcki kurulu kongresinde aklanan ilk manifestosunda iln edilmiti. 1903'te, ikinci parti kongresince kabul edilen parti program, "Devleti oluturan btn milletlere kaderlerini tayin hakk" tanyordu. Bu maddenin Rusya'nn i politikas le ilgili dier maddeler arasnda yer al mas ve kullanlan dil, Rusya devletine dahil milliyetlerin sz konusu olduunu gsteriyordu. 2 0 Bu yaln ifadenin uluslararas alandaki uygulama da ne anlama geldii 1914'e kadar hi sz konusu edilmedi. Fakat milli ve parti ii anlam btn bu dnem boyunca tartld. 1905 Devrimi'nden sonra bu tartmalar daha sertleti; Lenin'in milli meseleye verdii nem de, 1912 yaznda Avusturya Polonyas'na gitmesiyle, onun gznde artm olabilir. Ertesi yl, "milli meselenin Rus sosyal hayat ile ilgili btn sorunlar arasnda imdi son derece nemli bir yeri olduunu" 2 1 belir tiyordu. Devrimden nce, Bolevikler'in bu soruna ilikin balca bildirile ri bu dneme aittir. O dnemde pani politikasna meydan okuyan iki temel sapmadan ilki Avusturya kkenliydi. Aa yukan 20. yzyln balarnda Avusturyal Marksist yneticiler, Avusturya-Macarstan mparatorluumun khne yapsn tehdit eden bir milliyetiliin ykc etkilerine kar koyma kaygsyla, sosyal demokrat retide kabul edilmi bir hak olan milli ta yin hakk yerine, toprak ve siyaset btnl tahrip edilmeksizin tm im paratorlukta milli gruplarn yararlanabilecekleri, topraa bal olmayan
19. Finlandiya'nn Rusya'dan ikyetlerinin, ki 1905'ten sonra btn dnyaca bi linir olmutu, soyut bir kaderini tayin hakk t e m e l i zerinde deil, Rus mparatoriuu'nun anayasal temeli zerinde tanlm olmas dikkate deer bir nokta. 20. Lenin'in programn bu blm ile ilgili olarak hazrlad tasla yorumlarken Plehanov, szc sadece arlk rejimine uygulanabilir klmak ve ilerde kurulacak br burjuva ya da sosyalist cumhuriyeti, Rusya'nn paralanmas anlamna gelebilecek bir politikaya balamaktan saknmak iin, "devlet" yerine "imparatorluk" denmesini neriyordu (Leninskii Sbornik, c. II (1924), s.144). 21. Lenin, Soneniya,' c. XVH, s.133.

3 8 2 DAILMA VE YENDEN BRLEME kltr zerklii neren bir tasar sundular." Bu tasan ilk ve en ak olarak partiye uyguland. 1897 kongresinde Avusturya Sosyal Demokrat Partisi, alt zerk milli partiden Alman, ek, Leh, Rulenyal, talyan ve Yu goslav oluan bir federasyon halinde yeniden rgenmeye karar veri yordu. 1899'da Brnn'de yaplan bir sonraki parti kongresi, Avusturya'nn bir "milliyetler federasyonu" eklinde yeniden rgtlenmesi lehinde mphem bir dille kaleme alnm bir karar kabul etti. Bunu, kiisel bir milli kltr zerklii sistemi lehinde Otto Bauer ve Karl Renner {ki Ru dolf Springer takma adyla yazyordu) tarafndan ynetilen bir kampanya izledi; gayet zekice tasarlanm bu sisteme gre, farkl milliyeerin birey leri, kendi eitim ve kltr ilerini ynetmek in, kamet blgelerine bal kalmakszn, milli konseyler halinde rgtlenecekler, bylece mo narinin siyasi ve ekonomik birliiyle ynetimi olduu gibi kalacakt. Devletin rgdenmesiyle olduu kadar partinin rgtlenmesiyle de ilgi li bu grler Rusya'da, genellikle Bund denen Tm Rusya ve Polonya Yahudi iler Genel Birlii'nce cokuyla karland. Rusya'da en eski sos yal demokrat rgt olan Bund, Rusya Sosyal Demokrat Partisinin 1898' deki kurulu kongresine, "sadece dorudan Yahudi proletaryay ilgilendiren sorunlarda bamsz, zerk bir rgt" 2 3 olarak kabul edildi. 1903'eki ikin ci kongrede Bund delegeleri, "Rusya'nn neresinde yayor ve hangi dili konuuyor olursa olsun, Yahudi proletaryasnn biricik temsilcileri" ol mak ayrcaln korumak iin mcadele ettiler. 24 Oylamada ar bir yenil giye uradklanndan, kongreyi ve partiyi terkettilerse de, 1906'daki drdnc kongrede, hibir eyi halletmeyen anlalmaz bir forml gereince, tekrar kabul edildiler. 25 Fakat o dnemde, Letonya ve Kafkasya sosyal demokrat partileri de. Bundun taleplerinin aynn leri sryorlard. Milli seksiyonlarn zerklik politikas sadece Lenin ve birka eskiBplevik tarafndan eletiriliyordu ve milli meselenin gitgide daha vahim bir hal almasyla birlikte parti ii anlamazlk bsbtn iddetlendi. Bu anlamazlk srp giderken, yle grnyor ki, parti iinde milli zerklik ile devlet iinde milliyetlere kltr zerkliinin, birlikte kabul
22. Almanlar Avrupa'da geni bir alana yaylm olduklarndan, milliyel an laylarn toprak esasma gre deil, daha ok kiisel bir temele dayandrmak eil imi nd ey diler. I848'de Frankfurt Meclisi'ndeki delegeler, blgeleri deil. Alman topluluklar tems ediyorlard (bu topluluklardan bazlan. zerinde yaadklar toprak larda aznlktan oluturuyorlard). Paris'teki Alman topluluundan delegeler kabul edilmesi bile nerildiyse de, bu neri reddedildi. 23. VKP (B) v Rezolyulsiyak (1941), c. I, s.5. 24. Vtoroy S"ezd RSDRP (1932), s.323-5; bkz. s.39-40. 25. VKP (B) v Rezolyulsiyak (1941), c.I, s.81-2.

BOLEVK KEND KADERN TAYN HAKKI RETS 3 8 3 edilecek ya da reddedilecek, birbirini tamamlayan iki lke olduu taraflarca kabul e d i l m i t i . 2 6 Partiyi milliyet esasna gre blmenin partiyi zayflatacana nanan Lenin, ayn eyin devlet iin de geerli olduunu dnyordu; mcadelesini parti iinde olduu kadar devlet konusunda da srdrd. 1903 balangcnda, ikinci kongreden nce, tm Rusya iin bir "federal cumhuriyet" ve Kafkasya milliyetleri iin "kltr zerklii" talep eden bir Ermeni sosyal demokrat grubu kyasya eletirmiti. Proletarya, "milli zerklikle lgilenmez diyordu Lenin. Gerekte, onun ilgilendii iki ey vardr sadece: bir yanda, "siyasi zgrlk, kii zgrl ve tam bir hak eitlii", te yanda, (ayrlma hakk demek olan) "her milliyete kendi kaderini tayin hakk". 2 7 Bylece Lenin, milli tayin hakk konusunda "ya hep, ya hi" denebilecek uzlamaz bir tutum taknd ksa zamanda; ilk bakta grndnden daha az elikili bir tutumdu bu. Bir milletin ayrlma hakk vard; bu hakk kullanmamay setii takdirde, her ne kadar yelerinin her biri, svire gibi bir burjuva demokrasisinde bile varolan haklardan, dile, eitime ve kltre ilikin haklardan, dier vatandalarla eitlik iinde yararlanabiliyor da olsa, millet olarak, baka hibir hak talep edemezdi.3* Demek ki, Lenin'in tutumu daha 1903 banda belirlenmiti. On yl sonra, milli mesele daha vahim bir hal aldnda, o uada kendisini Galya'da grmeye gelen gen Grc Bolevik Stalin'i Avusturya Marksistleri'nin tezini rtmekle grevlendirdi. Stalin'in Milli Mesele ve Sosyal Demokrasi adl denemesi 1913 ilkbaharnda bir parti dergisinde yaym land. 2 9 I ve d kantlar bu denemenin Lenin'in grlerinden esinlenerek
2 6 . Stalin, bu konuyu, sonradan uzun uzadya tartacakt: "rgtlenme tarz... iilerin dnce hayalnda silinmez bir iz brakr... iler kendi milliyetlerine gre rgtlendiklerinde, milli kabuklan iine ekilirler, rgtsel blmelerle birbirlerinden ayrlrlar. ileri birletiren ey zerinde deil, onlar birbirinden ayran ey zerinde durulur... rgt konusunda milli bir federasyon modeli iilere dar bir milli zihniyet alar" (Stalin, Soneniya, c II, s.365). 27. Lenin, Soneniya, c, V, s,242-3. Stalin, Ermenistan sosyal demokratlarn da ayn gerekeyle eletirdi (Soneniya, c. 1, s.37). 28. Lenin'in aklad ilke 1919 Versailles ban anlamasnda kabul edildi. Milli tayin hakk, bir milli grubun, mevcut bir devletten ayrlarak baka bir devlete katdmas ya da bizzat kendi devletini kurma hakkn ieriyordu. Bununla birlikte, her hangi bir sebepten dolay br milli grup, ayrlma hakkn kullanmad takdirde, yelerinden herbirine, kii zgrl, siyas zgrlk ve hak eitlii "aznlk anlamalar gereince" salanm olsa da, artk grup olarak tannmay talep edemezdi. 29. Stalin, Soneniya, c. H, s.290-367, Marxism and the National Question adyla yer alyor; ingilizce evirisi Stalin'in, Marxism and the National and Colonial Ques W l n d a d i r (2. basm. 1936), s.3-61.

3 8 4 DAILMA VE YENDEN BRLEME yazldn gsteriyor. Bu konuda parti yaynlar arasnda rnek bir alma olarak kalacakt Stalin'n denemesi. Bu denemenin giri blmnde "ykselen milliyetilik dalgas" knanyor ve sosyal demokratlar, "milliyetiliin karsna, enternasyona lizmin denenmi silahn, snf mcadelesinin birlii ve blnmezliini getirerek kitleleri bu 'genel salgn'dan korumaya" arlyordu. Bundan sonra Stalin, milleti, "bir kltr birliinde kendini gsteren dil, ekonomik hayat ve psikolojik yap birliinin oluturduu ve tarih boyunca evrimleerek istikrara ulam bir topluluk" olarak tanmlyordu. Avusturya Markssicri'nin milleti, "artk topraa bal olmayan br kltr toplu luu" (Springer) ya da "bir kader birlii temeli zerinde meydana gelen belli niteliklere sahip bir topluluk" (Olto Bauer) olduu eklindeki tanm Stalin tarafndan milliyetin objektif niteliini vc onu yaratan deiken ta rihi vc ekonomik artlar gz ard ettii iin ycrilmit. Aslnda, "millet, sadece bir tarihi kategori deil, ayn zamanda belirli bir dneme, kapitaliz min ykseli dnemine ait bir tarihi kategor"ydi. Burjuvazi, milletin ya ratlmasnda "ba rol oynamtr" ve "burjuvazinin kendi milliyetiliini rendii ilk okul pazardr". Bundan dolay, "milli mcadele burjuvalarn kendi aralarnda bir mcadeledir". Bir milli hareket, "esas itibaryle bir burjuva mcadelesidir, zellikle burjuvaziye uygun, ona yarayan bir mcadeledir daima". 3 0 Genel grnm, feodal otoritenin uzun sre devam etmesi yznden milli devletlerden ziyade ok milletli devletlerin ya ratlm olduu dou Avrupa ile, bat Avrupa arasnda deiiyordu. Ancak, milletlerin douuna ilikin bu yaygn genellemeler her yer iin geerliydi. Bylece yaraulm milleti, objektif ve bamsz bir varlk ola rak grmek gerekiyordu. "Milletler egemendir, btn milletler eittir." Milletlerin tam kendi kaderlerini tayin hakkn ve ayrlma hakkn ieren bu gr, Avusturya tezine iki adan hcum ediyordu. Avusturya tezi bir yandan hem kendi kaderini tayin hakkn hie sayarak ok-millctli devleti devam ettirmek istedii, hem de siyasi egemenlik haklar yerine kltrel haklar ltn koymaya kalkt iin, milletlerin haklarn snrlyordu. te yandan, sadece milli nyarglarn srmesine yol at iin deil", ayn zamanda, milleti deimez ve srekli bir kategori olarak ele ald in, milliyetilii krklyordu. Bu teze gre, gelecein sos30. Lenin o dnemde bu gre tamamen katlyordu: ona gre, "ticari retimin tam zaferi iin, burjuvazinin i pazar ele geirilmek zorunda oluu", milli hareketle rin "ekonomik temelini" oluturuyordu ve milli devlet, "tm uygar dnyada kapitalist dnem iin tipik ve normal"di (Soinenya. c. XVII, s.428.)

BOLEVK KEND KADERINI TAYN HAKKI RETS 3 8 5

yalist dzeni bile "insanl, milliyetlerine gre snrlandrlm topluluk lara blecekti". Bu ille sapmann aksine, Stalin, Bolevik nanta yer alan ikili millet anlayn neriyordu. Bir yanda, millet, burjuva devrimi dneminde tarihsel olarak ne srlm devlet rgt ekliydi ve bundan dolay, ok-milletli bir devletten ayrlma eklinde gerekleen geri alnamaz bir kendi kaderini tayin hakkndan yararlanyordu. te yandan, sosyalizmin nihai amac, dnyann "milliyetlere gre snrlandrlm top luluklara" blnmesi yerine, "dnya ileri arasnda enternasyonal bir dayanma ilkesini" yerletirmekti. Burjuva devriminin milliyetilii ile, burada sadece birazck deindiimiz proleter devriminin enternasyonalizmi arasndaki ayrm, ancak sonradan ortaya kacak olan nemli sonulara yol aacakt. Bolevik retinin kar kt ikinci sapma, o dnemde esas itibariyle Polonya sosyal demokrasisinden kaynaklanyordu. 3 1 1890'l yllarn banda, Polonya sosyal demokrasisinin iki grubu arasnda, milli mese leye ilikin bir blnme oldu. Bu gruplardan birinden, Pilsudski'nin "yurtsever" Polonya Sosyalist Partisi doacakt. Rosa Luxemburg'un grlerini kabul eden dier akm, "Polonya devletinin yeniden kurulmas talc hini" bir "topya" diye knyordu; sonunda Rus Partisi'nin bir seksiyo nu haline geldi. 3 3 Anlamazlk, Rosa Luxemburg'un Neue Zeit gazetesinde yaymlanan zehir zemberek bir makalesinde ortaya kondu. 3 4 Rosa, milli bamszln bir burjuva meselesi olduunu ve proletaryann esas itiba riyle enternasyonalizmi simgelediinden, bunda bir kan olmadn ileri sryordu bu makalesinde. Rosa Laxemburg'un gr ayn derginin son raki saylarnda Kautsky iarafndan reddedildi. Kautsky, "FinisPoloniae?" balkl bir makalede, ilerde Bolevikler'in benimseyecekleri bir tutumu savunuyordu. 3 S Polonyal toprak sahipleri ve tccarlar, Polonya kyl lnn ya da proletaryasnn devrimci eylemlerinden korktuklar iin Rus taydalarna bel balarken, Polonya ynetici snfna kar koyamayacak
3 1 . Lenin, kltr zerkliinin gerici sonularna mek olarak, "Amerika'da, gne yin eski kleci eyaletlerinde zenci ocuklar ayr okullarda okutulurken, kuzeyde, beyaz ocuklarla zenci ocuklarn birlikte eilim grdklerini" belirtiyordu. 32. Pcstel'den emievski'ye kadar Rusya'nn ilk radikallerinin ve de ayn grte olduklarn eklemek gerekir. Bunlarn hemen hepsi kar dman ya da kaytszdlar. 3 3 . Lehe kaynaklara eriemeyenler iin, bu tanmay Polonyallar ran en iyi kaynak, Prolelarskaya Revolyulsiya'a yer alan bir makaledir: 2), 1927, s.148-208. devrimcilerinin milli taleplere asndan akta No. 2-3 (61-

34. Neue Zeil (Viyana), c. XIV (1895-1896), c. D, s.176-81, 206-16. 35. A.g.e., c. XIV, Ksm D, s.484-91, 513-25.

3 8 6 DAILMA VE YENDEN BRLEME kadar gsz bir Polonya bamsz devrimci partisi fikrinin Polonyal devrimciler tarafndan reddedilmesi, 1914'en nce Rus Polonyas'nda halkn btn kesimlerinde Rusya'ya duyulan bjllin k m bir belir tisidir. Rosa Luxemburg'un, 1907-1908'de bir l ' u l o m j dergisinde yaymlanan uzun bir yazs, Lenin'e. Polonya ic/.m tm ayrntlaryla rtecei bir makale yazma imkn verdi. 3 6 Bolevikler'in Polonya tezine cevab U noktada younlayordu. Birin cisi, "milli bamsz devletlerin oluumu btn burjuva demokratik dev rimlerde grlen bir eilimdir" 3 7 , yle ki bu aamada ayrlma hakknn tannmas, burjuva devrimin proletarya tarafndan desteklenmesi re tisinin bir sonucudur. Proletarya, burjuva ilke ve uygulama gereince ve rilmi bile olsa, bir kendi kaderini tayin hakkm bu aamada reddedemez ya da snrlayamazd: Lcnin, burjuva kendi kaderini tayin hakk yak lamnn arpc bir kant olarak sklkla 1905'te Norve'in sve'ten ayrlmas rneini ileri sryordu. 1 9 kincisi, ynetici bir milletin dier milletlere kendi kaderini tayin hakkn tanmay reddetmesi, milletlerin eitlii ilkesini hie saymakt. Yncici bir milletin proletaryas byle bir reddedie asla su ortakl edemezdi. Tpk Marx'in, ngiliz iileri rlanda'nn bamszln desteklemeye tevik etmesi ve Lafargue', milli yeti reddederken, aslnda Fransz milletinin stnln ileri srd iin knamas gibi, Lenin de, milli tayin hakknn Rus sosyal demokraUar is rafndan reddedilmesinin, "toprak klesi sahiplerinin karlarna ve ynetici milletlerin en berbat nyarglarna tbi olmak" 3 9 anlamna gel diini sylyordu. Polonyal bir demokratn, Polonya in ayrlma politi kasn reddetmesi meruydu, ama bu, partinin tmnn, zellikle de Rus yelerin, Polonya'nn ayrlma hakkn iln etmelerinin gerekliliini hi de azaltmyordu. Bu tartma, Lenin'in nemle stnde durduu nc nok36. Lenin'in Rosa Luxemburg'a kar kaleme ald Milletlerin Kendi Kaderlerini Tayin Hakk (Soneniya, c. XVII, s.427-74) balkl makale I 9 ! 4 baharndan nce yaymlanmad. Bu makalede ileri srd savlardan bazlar 1913'n son yansnda yazd makalelerinde yer alyordu: Rusya Sosyal Demokrat si Partisinin Milli Program Hakknda (A.g.e.. c. XVII, s.116-21) ve Mitli Mesele Hakknda Eletirel Notlar (A.g.e., c. XVII, s.133-59). O dnemde Lenin, dncesini milli mesele u ze rinde younlatrmt. 37. A.g.e., c. XVn, S.47I. 38. A.g.e., c. XVII, s.327, 441, 449-54. 39. Ayn cmle bu grn defalarca yer ald Lenin'in o dnemdeki makalele rinde iki kez geiyor (A.g.e., c. XVII, s.169, 446). Troki bu gr, daha sonra y l e dile getirecekti: "Ynetici bir milletin statkoyu devam ettirme arzusu, 'milliyetilie' oranla stnlk kisvesine brnr, tpk muzaffer bir milletin, ele geirdii ganimeti muhafaza etmek arzusunun kolayca pasifizme dnmesi gibi" (Is toriya Russkoy Revolyutsii, c. H (Berlin, 1933), Ksm U, s.50).

B O L E V K KEND KADEME TAYTK H A K K I R E T S 387 lay getiriyordu: (ayrlna hakk dahil) kendi kaderini tayin hakkyla, ayrlma karar arasndaki ayrm. Lenin'e gre, aynlma hakkn savunmak, zgl bir durumda ayrlmadan yana olmay gerektirmiyordu. 40 Kendilerine ayrlma hakk tannm olanlar, ayrlmay isteyip istemediklerine karar vermeliydiler. Sonraki bir aamada bu ayrm son derece nemli oldu. Milliyetilik konusunda partinin ilk kapsaml tavr, Galiya'da (Lenin o tarihte burada yayordu), 1913 sonbaharnda, merkez komitenin top lamnda kabul edilen bir kararda grlmekledir. Be blmden oluan kararn ilk blm Avusturya sapmasna, dier ikisi Polonya sap masna ayrlmt. Ana noktalar unlard:
( t ) Kapitalist sarlarda, b a l c a t a l e p l e r btn m i l l e t l e r v e d i l l e r i i n h a k eitlii, zorunlu devlet dilinin o l m a m a s , okullarda yerel dilde e i l i m y a p l m a s , g e n i bir b l g e s e l z e r k l i k v e y e r e l bir y n e t i m d i r . ( 2 ) B e l l i bir d e v l e t iinde milli kltr z e r k l i i ve ayr bir m i l l i r e n i m il kesi, g e n e l d e demokrasiye ve z e l d e de snf m c a d e l e s i karlarna aykr o l d u u n d a n , reddedilmitir. ( 3 ) i i s n f n n karlar, bir d e v l e t i n tm i i l e r i n i n , m i l l i e s a s l a r a g r e b l n m e m i proleter rgtler h a l i n d e b i r l e m e s i n i gerektirir. ( 4 ) Parti, "arlk m o n a r i s i n i n e z i l e n m i l l e t l e r i n i n k e n d i k a d e r i n i t a y i n hakkn, yani ayrlma v e b a m s z bir d e v l e t kurma hakkn" d e s t e k l e r . ( 5 ) Parti, bu h a k k n herhangi bir z e l durumda u y g u l a n m a s n n g e r e k l i o l u p olmadna, "proletaryann s o s y a l i z m uruna snf m c a d e l e s i n i n karlar vc t m s o s y a l g e l i m e asndan" bakarak karar verir. 4 '

Anlamazlk 1913te alnan kararla son bulmu olmuyordu. Milli layin hakkyla ilgili tanma, savan etkisiyle her yerde, zellikle de, sosyaldemokraf evrelerde ivme kazanmt. Eyll 1915'e sava aleyhtan parti lerin Zimmerwald konferansnda yaymlanan bildiride, bilinen bir fadeyle, "milletlerin kendi kaderini tayin hakknn tannd" belirtiliyordu; bildiri Polonyal sosyal demokrat Radek'in iddetli tepkisine yol at, Radek, bir tsvire gazetesinde yaymlanan yazsnda "var olmayan bir kendi kaderini layin hakk iin mcadeleyi", "aldatc" 4 * bulduunu sylyordu. Bir son raki ilkbaharda, anlamazlk, Zimmerwald Solunun kard Vorbote ga zetesinin stunlarna tal. Gazete, Nisan 1916'da, kendi kaderini tayin hakknn lehinde ve aleyhinde olmak zere balca iki tez yaymlad. Tez lerden ilki Lenin'in, dieri de Radek'indi. Radek, sosyal demokrasinin "hibir durumda, Avrupa'da yeni snr-karakollar kurulmasndan, ya da
40. Lenin, Soinenya, c. X V 0 , s.119. 41. VKP (B) v Rezolyulsiyak (1941). c. I, s.210-11. 42. Lenin, Soinenya, c. XVI]], 1.323.

D A I L M A VE Y E N D E N BRLEME

emperyalizmin ortadan kaldrd snrlarn yeniden kurulmasndan" yana olamayacan; milli tayin hakkn kabul etmenin, kesinlikle "sosyalvatanseverlik"e yol aacan ve sosyal demokratlar in kabul edilebilecek biricik slogann, "snrlar kaldrlsn!" 4 3 slogan olduunu ileri sryordu. Birka gn sonra, bir baka dergide Radek Dublin'deki 1916 Paskalya ayaklanmasm bir " k o m p l o " " diye yeriyordu. Lenin, Kendi Kaderini Tayin Hakk Tanmalarnn Sonular balkl uzun makalesinde meseleyi zet liyordu. Radek bile "ilhaklara" kar kmt; oysa kendi kaderini tayin hakknn reddedilmesi ilhaklar desteklemek demekti. Almanya Belika'y ilhak ettii takdirde, Belika, kendi kaderini tayin adna bamszlk lalep ederse hakl olmayacak myd? Bamsz bir Polonya'nn yok oluu, "lha kn" ta kendisi deil miydi? Milli kaderini layn hakknn tannmas, milli baskya gz yummay nleyecek biricik alternatifli. JS 1913'le kabul edilen karar, zellikle burjuva dnemin "kapitalist anlarna" ilikindi ve tartmalarn tm bu balamda yrtlyordu. Bundan dolaydr ki Bolevik retinin ak-seik anlalmas iin gerekli olan bir konu zerinde fazla durulmuyordu. Lenin sosyalizme yaklauka "milli farkllklar vc uzlamaz elikiler"in "gitgide ortadan kalkacam" syleyen Marksist anlaytan hibir zaman vazgememiti. Bu nedenle bu uzlamazlklara srekli, ya da mutlak bir geerlilik tanmyordu. Daha 1903'e Lenin sosyal dcmokralann tand artl milli kaderini layin hakkyla, burjuva demokrasisinin tand kaytsz s a m z milli kaderini tayin hakkn kar karya koymutu:
Burjuva demokrat v e o n u n i z i n d e n g i d e n a d a s o s y a l i s t o p o r t n i s t d e m o k r a s i n i n s n f m c a d e l e s i n i ortadan kaldrdn hayal e d i y o r v e bundan d o l a y , lm s i y a s i taleplerini, " t m h a l k n " karlar a s n d a n , hatta mutlak bir e b e d i a h l k i l k e s i a s n d a n , s o y u t olarak, " k a y t s z a n s z " ileri sryor. S o s y a l d e m o k r a t i s e , ister s o y u t dealist bir f e l s e f e e k l i n d e sunul s u n ister m i l l i b a m s z l k i i n k a y t s z a n s z bir l a l e p o l a r a k o r t a y a k s n bu burjuva a l d a t m a c a s n her z a m a n ve her y e r d e a c m a s z c a tehir ediyor."^

Ve on yl sonra, Poronin'de alnan karann iln edildii yl, Lenin milli mesele konusunda Marksist tavrn, devrimin iki aamasna tekabl eden iki aamasn, daha ak bir ekilde birbirinden ayrdediyordu:

43. Lenn, Soneniva, c, XIX, s.37-48, 438-40. 44. A.g.e., c. X K , s.268. 45. A.g.e., c. XIX. s.241-72. 46. A.g.e., c. V, S.33S-9.

BOLEVK KEND KADERINI TAYtN HAKKI RETS 3 8 9

G e l i m e h a l i n d e k i k a p i t a l i z m , m i l l i m e s e l e k o n u s u n d a iki e i l i m ta nyor. B i r i n c i e i l i m , m i l l i h a y a l n v e m i l l i h a r e k e t l e r i n uyandr, m i l l i basknn her trliisylc m c a d e l e d i r , milli d e v l e t l e r i n yaratlmasdr, i k i n c i s i i s e , m i l l e t l e r a r a s n d a her trl i l i k i n i n g e l i m e s i , g i t t i k e s k l a m a s , milli s n r l a r n k a l d r l m a s , u l u s l a r a r a s s e r m a y e b i r l i i n i n v e g e n e l d e e k o n o m i k hayat, s i y a s e t , b i l i m v e b e n z e r l e r i n d e b i r l i i n kurulmasdr. B u iki e i l i m k a p i t a l i z m i n e v r e n s e l kanunudur. B i r i n c i s i , g e l i m e s i n i n b a l a n g c n d a e g e m e n d i r ; ikincisi, s o s y a l i s t bir t o p l u m a d n m e y e y z tut m u g e l i m i k a p i t a l i z m i n niteliidir. M a r k s i s t l e r ' i n m i l l program, ilk du rumda milletlerin ve dillerin eitlik hakkn, h a n g i trden olursa o l s u n ayrcalklarn kabul e d i l e m e y e c e i n i v e m i l l e t l e r i n k e n d i kaderlerini layin hakkn; i k i n c i d u r u m d a s c , e n t e r n a s y o n a l i z m i l k e s i n i s a v u n a r a k , h e r iki e i l i m i de dikkate alr. 4 7

Burada yaplan ayrm, burjuvazinin feodal dzene kar henz kendi haklar iin mcadele enii dnem ile, burjuva devriminin gereklemesinden sonraki dnem arasndaki ayrmdr. lk dnem boyunca, milli mcadele, zellikle, burjuva nitelikte bir mcadeleydi ve millet-devletin yaratlma sn amalyordu. ilerin bunda hibir kar olmad ya da bunu destek lememeleri gerektii anlamna gelmiyordu bu: "hareket zgrlnn k stlanmas, oy verme hakkndan yoksun brakma, aznlk dillerinin yasak lanmas, eitimin kstlanmas ve dier bask ekilleri, daha ok deilse bile. en az burjuvaziyi olduu kadar iileri de etkilemektedir". 4 8 Bununla birlikte iiler, milletlerin kendi kaderlerini tayn taleplerini mutlak kabul etmiyorlard. Bu talep, uluslararas sosyalizmin talepleri ile asla atmamalyd:
"Kendi'' m i l l e t i n i n b u r j u v a z i s i y l e s i y a s i birlii, b t n m i l l e t l e r i n p r o l e taryas ile t o p y e k n birlikleri liitn tutan ii, kendi k a r n a aykr hareket e t m i , s o s y a l i z m i n v e d e m o k r a s i n i n karlarna aykr hareket e t m i olur. 4 *

Aynca
M a r k s i z m , e n "adili", c n "arnm", e n i n c e s i , e n uygar b i l e s z k o n u s u olsa, milliyetilikle badamaz. Marksizm, btn milliyetilik ekillerinin y e r i n e , t m m i l l e t l e r i n daha y c e bir birlik i i n d e k a y n a m a s n ifade e d e n enternasyonalizmi koyar.ia

Sosyalist bir politikann hedefi, diyordu Stalin nl denemesinde, milli engelleri ortadan kaldrmak ve halklar "farkl trde bir blnmeye, snf lara gre blnmeye yol aacak ekilde" 5 1 birletirmektir. Milli mesele
Al. A ?.e., c. XVn, s.139-40. 49. Lenin, Soinenya, c XVL i.509. 51. Stalin. Soinenya. c. H, s.362. 48. Stalin, Soinenya. c. D, s.308. 50. Age., c. XVII. s. 145.

390 DAILMA VE YENDEN BRLEME araya girdike, "nfusun en alt tabakalarnn dikkati "ni snf mca delesinden, kendilerini ve burjuvaziyi ilgilendiren geici "ortak" sorunlara yneltiyordu. 5 2 O halde milli kaderini tayin hakk ilkesinin, greceli, artl ve geici geerliliinin tam bilincine vararak ve nihai enternasyonal hedefini daima gz nnde tutarak kabul edilmesi gerekirdi. Fakat, devrimin ki aamasna ilikin reti. Bolevik kendi kaderini layin hakk teorisine daima temellik etlii halde, o zamana kadar milli mesele, zellikle ilk aamay, burjuva aamay ilgilendiren bir sorun ola rak ele alnmt pratik nedenlerle; nk ikinci aama, henz uzak bir ge lecee bal grnyordu. 1914 sava, Lenin'i yava yava u gre ge tirdi: kapitalizm kendi elikilerinden dolay neredeyse kme noktasna gelmiti ve ikinci aamann, devrimin sosyalist aamasnn balamas yaknd; bu durumda kendi kaderini tayin teorisinde bir ayarlama gerekti riyordu. Ne var ki savan etkiledii dnya sarlarnn incelenmesi, yeni bir karkl oraya koydu. Devrimin aamalar zaman iinde ardarda ge liyordu. Fakat, kapilalizmin cilsiz gelimesinden dolay, ayn anda dnyann farkl yerlerinde farkl aamalara varlabiliyordu vc bunlar birbir lerini karlkl etkiliyordu. Bu iki zellik, Lenin'in Nisan 1916'da kaleme ald Sosyalist Devrim ve. Milletlerin Kendi Kaderlerini Tayin Hakk balkl tezlerinde akland." Bu tezlerin ilkinde, aka "Sosyalizmin gereklemesi iin gerekli lm objektif artlarn bir araya geldii" ileri srlyordu. "Muzaffer sosyalizmin" ilk grevi demokrasiyi tamamlamak olduuna gre, "ezilen milletlerin kendi kaderlerini tayin hakkn, yani siyasi ayrlmaya zgrce karar verme hakkn" da gerekletirmek duru munda kalacakt. Tezlerin iinde en byk yenilii getiren, dnyay "balca tr lkeye" blmeye ilikin olan e/.di. ilki, "bat Avrupa'nn nde gelen kapitalist lkeleri ile Amerika Birleik Devletlcri'ni" kapsyordu: bu lkelerde "burjuva ilerici milli hareketler oktan tamam lanmt". kinci grup, dou Avrupa'y ve "zellikle, Rusya"y kap syordu: burada, "20. yzyl, burjuva demokratik milli hareketlen zel likle gelitirmi ve milli mcadeleyi iddeUcndirmii". nc kategoride "in, Iran, Trkiye gibi yan smrge lkelerle smrgeler" yer alyordu; bu lkelerde "burjuva demokratik hareketler ya henz balamaktayd ya da tamamlanm olmaktan uzakt". Bylece Lenin, milli kaderini layin mcadelesinin burjuva aamasndan sosyalist aamasna gei yolunu ararken mcadelenin burjuva aamasnn tahliline de yeni bir incelik getiriyordu, ilk kez Emperyalizm, Kapitaliz52. Slalin, Soneniya, c. D, 5.309. 53. Leru, Soneniya, c. XIX, .37-48.

BOLEVK KEND K^ERJJfl TAYlN HAKKI RETS 391 mn En Yksek Aamas adl unlu kitabnda* 4 aklad grlerinin dorudan sonucuydu bu. Lenin bu kitabnda 19. yzyl rekabeti burjuva kapitalizminin, 20. yzyln smrc burjuva emperyalizmine dn tn sergiliyordu. Milli kurtulu mcadelesi, esas itibariyle, burjuva demokratik bir mcadeleydi. 19. yzyldaki tipik ekliyle bu mcadele, fe odalizmin vc otokrasinin kalntlarna kar bir mcadele olmutu; ve bu ekliyle ikinci kategorideki lkelerde, yani dou Avrupa'da ve "zellikle Rusya"da tamamlanmamt henz. 20. yzyldaki tipik ekliyle, nc kategorideki smrge vc yar-smrge lkelerin mcadelesi, artk khne feodalizme vc otokrasiye kar deil, burjuva emperyalizmine kar bir mcadeleydi. Bylece, ikinci vc nc kategoride yer alan lkelerin milli hareketlen arasnda, 19. yzyln khne otokrasisinin kurbanlanyla, 20. yv.ytn yeni emperyalizminin kurbanlar arasnda, dou Avrupa ile Asya arasnda gerek bir ittifakn temcileri atlmt. 1916'da yle yazyordu Lenin:
Smrgelerde ve Avrupa'da kk millclcrin isyan olmakszn, tm nyarglarna r a m e n kk burjuvazinin devrimci patlamas olmakszn, bilinsiz, p r o l e t e r k i t l e l e r l e y a r - p r o l e t e r l e r i n s o y l u l u u n , k i l i s e l e r i n , m o narilerin ve y a b a n c milletlerin basksna kar bakaldrmas olmakszn, bir s o s y a l d e v r i m i n dnlebilir o l d u u n u v a r s a y m a k , sosyal devrimi inkr etmek demeklr."

Bununla birlikte, bu incelikler, gene Lenin tarafndan 1916 Nisan Tezle rinde yaplan aklamann; millclcrin kendi kaderini tayin hakk ilkesinin burjuva uygulama aamasndan sosyalist uygulama aamasna geiinin yaklatna ilikin aklamann nda kavranabilirdi. 5 6 Bu konuda da Rusya merkezi ve canalc bir konuma sahipti. Burjuva devriminden sos yalist devrime gei dneminde milli mcadelelerdeki gelimenin burjuva vc sosyalist aamalar arasndaki snr izgisi de belli belirsiz bir hal almt, zellikle de, iki aama arasnda bulunan Rusya iin geerliydi bu.
5J A g e., c. XIX, s.78-175. 55. A g.e., c. XIX, s.269. 5t>. Salin, aradan uzun bir zaman geliken soma yle yazyordu: Ekim 1916 laribli Kendi Kaderini Tayin Hakk Tartmalarnn Sonular makalesinde Lenin, "milli meselimin kendi kaderini tayin hakkna ilikin canalc noktasnn, genel demokratik harekelin tamamlayc bir paras o l m a k t n ktn ve genel proleter, sosyalist dev rimi oluturan bir para haline geldiini" bildiriyordu (Stalin, Soneniya, c. Vll, s.223). Slan'in, bu satrlarn y e r ald makalesi, ilk kez 30 Haziran 1925 tarihli Bolevik'le (say 11-12) yer ald, Voprosi Leninizma'mn sonraki basmlarna konmad ve Toptu Eserlerde yeniden yaymland. Dorudan meinden yaplm bir alnt deildir bu. ^lalin'in Lenin'in makalesini geriye donuk olarak yorumlayn temsil ediyor, an cak Lenin'in sylediklerini aslndan daha kesin bir di] kullanarak aktaryor.

3 9 2 DAILMA VE YENDEN BRLEME Fakat Lenin milli kaderini tayin hakk retisinin burjuva ve sosyalist aamalarnn herbirine uygulad bir ll kullanyordu:
B u sorun h a k k n d a k a f a y o r m a m olanlar, e z e n mokratlarnn sosyal bir "ayrlma zgrl" ise demokratlarnn birbirleriyle "birleme zgrl" milletlerin sosyal de ezilen milletlerin srar etmelerinin imdiki zerinde durmalarnn, zerinde

"eliki" olduuna hkmediyorlar. hareketle bu h e d e f e giden,

Fakat b i r a z c k drtlecek o l u r s a , cncrnasy ona z m e bir yol olmad, giden, olamayaca

milletlerin durumdan

kaynamalarna, baka

grlecektir.37

Ekim Devrimi, milletlerin kendi kaderini tayin hakk gibi acil bir soruna ilikin teorisini ve pratiini bu biraz belirsiz temel zerine ina eimek du rumunda kalacaku.

57. Lenin, Soinenya, c, XIX, s.262.

KISALTMALAR

eka Kominern GPU KKI Narkomfin Narkomirtdel Narkomnats NEP OGPU Rabkrin, RKI RSFSR

rezyjainaya Komssiya (Tm Rusya Olaanst Komisyo nu) Kommunistieskii Internatsional (Komnist Enternasyonal) Gosudarstvcnnoc Politieskoe Upravlenie (Devlet Siyasal Ynetimi) Ispolnitel'niyi Komitet Kommunistieskogo In tern als i on al a (Komintern Yrtme Komitesi) Narodniyi Komissariat Finansov (Maliye Halk Komiserlii) Narodniyi Komissariat Inostrannik Del (Dileri Halk Ko miserlii) Narodniyi Komissariat po Dclam Nasional'nostei (Milliyet ler Halk Komiserlii) Novaya Ekonomieskaya Politika (Yeni Ekonomi Politi kas) Ob"edincnnoe Gosudarstvennoe Politieskoe Upravlenie (Birleik Devlet Siyasal Ynetimi) Raboaya j Krcst'yanskaya Inspcktstya (ii ve Kyl De netleme Halk Komiserlii) (RSFSC) Rossiiskaya Sotsialistieskaya Federatvnaya Soveskaya Rospublika (Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti) Sovet Narodnogo Hozyaistva (Milli Ekonomi Konseyi) Sovet Narodnik Komissarov (Halk Komiserleri Konseyi) (SR) Sotsial Rcvolyutsoncr (Sosyalist Devrimciler) Sovct Truda i Oboroni (alma ve Savunma Konseyi) Tsentral'niyi Ispolnitel'niyi Komtct (Merkez Yrtme Ko mitesi) Uchet i Raspredelene (Saym ve Datm Seksiyonu) Vsi Sovet Narodnogo Kosyaistva (Milli Ekonomi Yksek Konseyi) Vserossiiskii Ispolnitel'niyi Komitet Soyuza- Jeleznodorojnikov (Tm Rusya Demiryolu iileri Yrtme Komitesi) Vsesoyu7.naya Kommunisticeskaya Partiya (Bol'cvikov) (Sovyetler Birlii Komnist Partisi (Bolevik)). Vserossiiskii (Vsesoyuzntyi) Tsentral'niyi Ispolnitel'niyi Komitet (Tm Rusya (Sovyetler Birlii) Merkez Yrtme Komitesi)

Sovnarhoz Sovnarkom SD STO TslK Uchraspred Vcsenka Vikjel VKP(B) VTsIK

DtZN
AbOazya 319-20. 359 d., 367. Aearslan 320, 359 d.. 367 Adige 359 d. Atenov.V 3 6 . 4 0 . Akselrod, P 16 a. 25. 39. 42. 53. 60. Altran Baj'insii Sosyal Demokrat Paris (USPDl 167. Alman Sosyal Demokrat Pariisi (SPD) 42-3. 48,174. 207 d, 222. Almanya, RSFSC ile iliki ter. Bkz. RSFSC. Amerika Biriesk Devle Heri, RSFSC ile ilikiler. Bk. RSFSC; Washington konferans. Anaristler 19. 132. 15, 174, 220-4. 247 d., 68. Anayasa, - RSFSC Anayasas: kkenleri 107. 121,134: hazrlk komisyonu 123; hazrlklar 123-4; ve devle iktidar 124-7; ve proletarya diktatrl 127, 36-7, 140; ve merkeleme 129-30, ve yerel Sovyetler 127-8: lederal nitelii '31-6. ve kii zgrlkleri 37-8. ve hak eul 3?-8. ve ayrded-c oy hakk 138-9, 306 d.: ve erklerin ayrl 140-2. ye brokrasi 143; onaylanmas 144. 156. drellmes 201, ve milletlerin kendi kaderini tayn hakk 244. - SSCB Anayasas' kkeni 361-3. taslak komisyonu 362, 366. ve parti 364-S; ve milliyetler 364-6. 370-1; Slaln ve anayasa 365-6. hazrlklar 366-8; onaylan mas 366 d.: ve Halk Komiserlikleri 368-9: ve yargnn rgtlenmesi 369: deitirme yetkisi 370: ve ayrlma hakk 370 d.; federal nitelii 370; ve merkezileme 370-2; nemi 369-72. Artem (Sergiev. F ] 9 d . 2 7 8 d . AvKsenoyev. N 114.322. Avusturya Sosyal Demokrat Partisi 382. Ayrlma hakk 238.243 d., 244-5, 248-52. AzerBaycan: 311-20. 337. 347, 351-3. 355, 357-9, 6aoeut.G.373. Bakmm. M. 19. 42. 220-1.378. Bak'deki Sovyel hukimeu 315-7, 352. Baku Kongresi, Bkz Dou Halklar Kongresi. Basmaclar 300 d., 304. 310, 354. Bakrdistan, Basknlar 247. 249, 258. 261. 289-98, 299 d , 300 d.. 322, 344, 350, 359 d., 261,289.344.350.Taar-Bakrt Cumhu riyetine de bkz. Bauer, O. 382,384. Bebel. A. 43. Berdyayev. N 20 Bernslein, E. 2 1 . 212. 375 d. Besarabya 347. Beyaz Rusya: 283-5, 337-8,344, 348. 354-5. 356. 362.364. Birlik Konseyi 366. Bucher, V.328. Boodanov, A. 53,83 Bok 307 d. Boldirv, V. 322 d., 327 d. Bolevzm. Bolevikler: kkenleri 39-42, ve Menevikler 42-52; ve 1905 devrimi 53-4, 60-1: ve partinin yeniden birlemesi 56-8. ayr t> pai olarak kuruluu 70; ve 191419iB sava 72-3, 78-9. ve ubat devrimi 76-65. ve Geici Hkmet 79-80. ve birinci Tum Rusya Sovyetleri Kongresi 92-3; iktidar ele geirmeleri 97-101; ve Kurucu Meclis 105. 108-19; ve koalisyon hkmeti 109: ve Sol Sosyalist Devrimciler 110-11; ve devle teorisi 124-5; ve tederalzm 132-3; ve dev rimci terr 149-51; ve muhalefet 160-3. 1659, 172-3: ve aznlk partileri 160-3; ve kllK yardmr 168. ve Sovyeler 205: ve milletlerin kendi kaderini tayin hakk 241 -54; Sovyetler Birlii Komnsi Partisi (Bolevik), MeneVIOTI ve Menevkler'e de Bkz.

Brest Llovsk anlamas. 3 Mart 1918. 2 2 , 141. 153-S. 157.161. 168. 177-9. 182. 186. 205 235, 246, 265 d . 272. 274-5. 283. 293, 312-4. Brodo G. 303. 304 d., 306, 309 d. Bubnov A. 70.96-8.100. 178 d.. 278, 282 Buhara 291. 302-10, 347. 353-4, 362-3. Buham. M 33, 72, 94. 116. 123, 172, 178, 191 d .228-9, 247-8.341. 361 d.. Bulgakov, S. 20. Bund (Rusya ve Polonya Yahudi iler Genel Birlii] 15, 36, 39,44,132. Buryal-Moolistan, Buryatlar 320, 328,359 d. Brokrasi 143, 209-11,226-31. Cengi / Han 291,302. Cenova Konferans 357. Cennsk 96. 98. 100. 151. 153, 154 d., 157, 159. 177. 184, 19i d., 196,361. Credo 21. Cuzon. VSCOffl 316 alma ve Savunma Konseyi (STO) [nceki i ve K6ylu Savunma Konseyi) 202. 367 O een rerk blgesi 292,359 d. eka (Vee-Ka| 151-62, 165-6,170-1, 198. ekenken,A.313c. ekidze. N. 69, 76, 62,313d. ekoslovak lejyonlar 135, 157,321-4. eretel. I.92, 117, 3 i 3 d . ernov, V. 116-8. 164. 166-7. ierin, G. 277, 314 d. in, RSFSC ile ilikiler. RSFSC'ye bkz. n Trkis tan. Bkz Sinkiang uva zerk Cumhuriyeti, uvalar 257, 259 .d . m. 292. 294-5, 299. 350. O'Anselm. General 276. Dag s ian 296, 299 d.. 300-1. 359 d., 365 allar zerk cumhuriyeti 301-2,359 d. Dan.f 4BC. 57,154.165-6.

DZN
Denkin 193. 233, 259. 278-9. 2 8 1 . 23-8, 307.316-7,323-4,371 d. Devlet Denetleme Hai Komiserlii Bkz. i ve Koylu Den erteme Halk Komiserlii (Rat>. krin) Devrim : Rusya, 1905, 53, &a. Rusya. uba J9l7, 7 5 8 1 ; ve Gec Hukmei 75-81: ve "ikili iktidar" 75, 85-. 114. Rusya. Ekim 1917, 99-102. 145-7; Amerikan devrimi ve lederalzm 131; Fransz devrimi ve federa lizm 131 ; "Srekli Devrim'e de t>ltz. Devrimci Sosyal Demokrat Birlik 40. D siyasel Bkz RSFSC DklaOrluk. Bkz. proletarya dhlaorf. para diktatrl. Dimanshlen. S. 343. Dou Emekileri Komnis (Inverslesi, 260. 303 d. Dou Halklar Kongresi (Bak Kongresi) 96 d.. 298.309, 319

-WS

Dunsrervlle.L C.315.
Duiov, A. 271 d.. 296. 303 Eichhorn. General 276 Ekonomzm 19-27. 49. Elava, Sh 307 d. Emein Kurtuluu 16-8. 25 Emerr ve Smirufen Halkn Kaklar Bildirgesi 107. 115, 121.134, 137. 244 Engels, F ve federalizm 132-4; ve devrimci leror 149; ve devlet 218-20; ve Rusya 289; ve milli sorun 341,376-80. Enternasyonaller: - Birinci (Uluslararas Emekiler Brlj);ve Mar* 29 ve milletlerin kendi kaderini fayn hakk 380. Ikna (Sos 1 yal i S ya da Sosyal Dematu-ai) ve sava 71 2,222; ve lm cezas 1*8 d.: ve milletlerin kendi kaderini tayn hakk 380. - nc (Komnis. Komnlem). ve Rusya Kominiir Parasita anlamazlk (95 EnukK)ze.A.20ad.364 Enver P a a 3 i o . Eremeev 78 Ermenistan 311-20, 337. 344 347. 350, 3534, 357-9. Estonya 286-9. Fabianlar 30.222. Fin Sosyal Demokrat Partisi 264 d., 265. Finlandiya 264-9,341.347.350. Fourier. F. 217, Traksiyonojluk" 188 d.. 188-9 Frunze, M. 191 C, 280 d.. 307-8. 363-6. Gaiiya, Dofju 276. Geici Hkmet 75-87. 90-3. 98. 100. 105, 109, 111, 264-7. 270. 290 Gegekor. E.312. Godwin, W,216-7. Gldenberg. I. 83.

Goloekin,F.3O0d.,3O7d. Gorki, M. 32,168. 237 d. Gotsinski 292. 300. GPU. Bkz OGPU Gurvi.G. 123 d. Gney Oseya (Vygp Oseiya) 320.359 d. Grcistan 331-20. 337, 344. 347. 350, 353-4. 357-61.365 Haase, H. 207 d. Halk Komiserleri Konseyi (Sovnarkom) 100, 105, 114, 123-4, 141-3, I S I . 155,161.183, 200-11,246,260-2, 266,294,307, 367. Halk Komiserleri Sovyeli (Sovnarkom). Bkz. Halk Komiserleri Konseyi. Halk Komiserlikleri, Bkz. SSCB Anayasas; Halk Komiserleri Konseyi. Herzen, A. 25 d. Hess, M. 217. Hiva. Bkz. Horezm Hocayev, F 308 Hoffman. Man 283 d. Hoover, H 169 Horezm (Hiva) 302-8. 353-4, 363, 347, 362. Hruevsk.M. 269,274 d.. 275,282. Ignatov, E. 184. Iskra (Kvlcm) 17,18, 28.29,36. 4 1 , ileri Halk Komiserlii 170-1 i Temsilcileri Sovyeti. Petersburg (1905) 54-5, 75. 88; Petrograd H917) 75, 97-8, 100-1. i Muhalefeti 85-8,194. i Snfnn Kurtuluu in Mcadele Birlii 16 7. i ve Kyl Denetleme Halk Komiserlii (Rabkrn)[nceki Devler Denetleme Halk Komiserlii] 209-13. si ve Kyl Savunma Konseyi Bkz alma ve Savunma Konseyi, itilaf Devletle ren mdahalesi 153-4. 238, 252.3)9-34 Jzvesf/ya 55. 77. 83,114,116. 123. Japonya, RSFSC ile ilikiler Bkz. RSFSC. Jaures T J.375d. Jefferson,T. 148 d. Jelezniyakov. V. 117. Jilunovi 284 d Joffe, A. i S d.. 331. Jordanya.N.312,315. Kabarda-Balkar zerk blgesi 259 d. Kadetler 109,111-4,150. 6 , 2 9 5 . Kaledin, A. 245,271-2. Kalinin, M 70,77.191 d.. 20 Kalmukya. Kalmuklar 297-9. 359 d.. 350. Kamalka 329 Kamenev, L B. S3. 57. 73, 78-81. 84. 86, 93, 96-100, 108-9, 150. 168, 176-7. I9l d.. 207.

396

DZIN
Krjijanovsk, G. 17. Kronstadt ayaklanmas 167,186. Krupskaya,N. 17.32,43 d. Krusalev Nos sar, 55. Kuybiev, V.178 d.. 198-9. 307 d Kurucu Meclis 105, 109-19, 134, 142, 144. 164, 246, 255, 268, 270, 312, 321. 328-9, 332. Kuskova. E. 22 d.. 49 d., 168 d. 169 d Kutuzov, 1.191 d. Kuznetsov, N. 196. Kuhlmann, R. von 274 d. Kvring, E. 278. Lafargue, P. 380, 386. Larin. V. 177 d. Lassalle, F. 222, 374. Legal Marksizm 19-23,48. Lenin. Vladimir liyi (Ulyanov): doumu ve eilimi 16-7; Pleranov'un etkisi 17: Sibir ya'da srgn 17; Iskra ve Zarya'run yaym lanmas 7-8: "Lenin" adn IIK kullan 18. Ne Vapmal'18. 22.30. 37 d.. 38. 41, 44: ve na rodnkler 19-20, 38, 41, 44: ve proletary ar h rol 20, 25-6. 61-3; ve "Legal Marksistler'' 20-1; ve "Ekonomistler" 21-6. 30. leor ve praiK zerine 26-7, 34, 47; parti ergllenmesi zerine 26-31, 38. 44-5; kiilii 32-5; stne Troki 33-4; ikinci parli kongresinde 37-8; Iskra yaym kurulundan k 41 ; Bonapartizm ve Jakobencllklesulanmas 42-3; Menevikler'le atmas 44-5, 47-8; Bir
Adm leri, ki Adm Geri 44; ve "demokratik

Kamert9ki,A.26i. Kappel, General 323 c 329. Karaay-erkez zerk blgesi 359 d. Karahan.L. 331 d.

Karlya359d.
Kautsky 27, 43. S6. 149 d.. 222-3. 318. 385. Kazaklar (Cossacks) 271-2. Kazakistan, Kalaklar 290-305,310,322.344. 350.359 a.. 367. 371. Kelali.T. 1668. Kemal. M. (Atatrk] 317. Kendi kaoenn tayin hakk (Milletlerin): burjuva retisi 240-1. 252, 345-6, 373-6. 388-9; Bolevik reti 241-54, 333-6, 242-6, 37392: ve "Polonya sapmas'' 242, 247 d.. 258. 340,385 7: ve RSFSC anayasas 244; ve fe deralizm 244; Avusturya tezi 246 d.. 253, 381-5. 387. "iiler iin- 246-9. 294; ve Po lonya 264-5. ve Finlandiya 264-7; ve Ukray na 267-82. 336-8: ve Beyaz Rusya 282-6. ve Estonya 266 8: ve Letonya 286-8: ve Litvan ya 388-B-: ve dou ralkar 269-302: ve Orta Asya 302-10, ve Transkafkasya 310-20; ve Sibirya 320-32. ve yeniden birleme 333-6. 347-63: ve eitlik 333-6, 342-6; ve ekonomik birlik 355-B, ve dplomalk birlik 356-7; ve Grcistan 359-60; ve Birinci ve kinci Enter nasyonaller 379-80; ve kltrel zerklik 38i3; Milliyetilik; Milliyetlere de bkz. Kerenski, A. 90. 93. 95.146,172. 269, 272. Krgzistan. Kzgtzlar 261, 297.302. 351. Krm 295.302,348, 367. Ktlk. 1921,167-9, 360. Kzl Ordu 336-7. 349-54. Kienthal konferans 74. Kilise ve Devie 23.137,146 d. Krov.S 316,363. Kskn, N 169 Kmelntski, Bohdan 2E7. Kolak, A. 163, 238-9, 259, 296. 298, 307,

merkeziyetilik" 44-5; ve Bolevik merkez rgl 45; Vperyodu kuruu 45; ve burjuva demokratik devrim 60-1, 119. ve 1905 devri mi 54-5.60-1; Solsial Demokraten yaymlan
mas 57; Materyalizm 57, Sosyal Demokrasinin re Amoiriyo-Kritszm ki Taktii 61-2; ve

316,322-8. 367,
Kollontay, A. 82-3, 94, 96.185,196, 243 d. Komi erk blgesi 359 d, Komintern. Enternasyonaller, nc'ye bkz.
Komnist Manifesto 16, 23, 25. 29, 37, 46.

kylln rol 62-7, 119-20; devrimin aa malar zerine 62-7,119-20. ve "Srekli dev rim" 64, 120; Troki ile anlamazl 66-9; Bolevik merkez komitesinin yesi olarak 69; ve 1914-18 sava 71-4; ve ikinci Enter nasyonal 71 ; ve Zimmerwald konferans 72: ve Kienthal konferans 74: Emperyalizm. Ka
pitalizmin En Yksek Aamas 73; Rusya\a

218, 251,373-4,376-7. Komnist P a n i. .Sovyetler Birlii. Almanya vb. Komnist Partisi'ne bk2. Komnist Birlik 23. 29. Kornlov,L.97.271. Kosior. S 178 d. Kylln devrimci rol 61-3, 120 Krasm. L.B 53.168. Krasnoekov, A. 324-5. 329. Krasnov, P. 146. Krestnski, N. 183,191. Krilenko. N. 72.156, 203-4.

dn 74, 81-2; "Nisan Tezleri' 83-4; ve Sovyetler 87-9, 128, 143, 226; iktidarn ete geirilmesini planlay 95-100: Kamenev ve Znovyev'n muhalefeti 97-100. ilk Pollbro'ya seilii 97; ve Ekim devrimi 100-1, 119-20. ve sosyalizm 105-7. 119. ve koalis yon bkme 108-11; Kurucu Mee*s zeri ne Tez/er 112-4; ve RSFSC anayasas 1223. 139 40; ve devlel teorisi 125, 220-31, ve proletarya diktatrl 125, 137, 214-5; ve federalizm 132-4: kuvvetlerin ayrlmas 140,

DZN ve brokrasi 143, 209-12, 220. 226-7, 2301, ve devrimci terr 146, 148 d, 149-50. 152. 156 d.. 158,161; Lenin'e suikast gm 159. ve anaristler- 161 d., 220-3: ve Menevklerle uzlama 163; GPU'yu eletir mesi I 7 i : v e SD'lerin yarglanmas 172: ve Sol komnistler 177-8; ve "ii muhalefeti" 186-7. ve eletiri zgrl 187-90; "sapma" 2enne 188 d.; ve parti tasfiyesi 192; ve M yasnikov muhalefeti 194; ve NEP'e muhale(e 194, 196-7; hastal 199. 202, 212; ve Sovnarkom 205. 207-8; parti ve devlet ze rine 208. 214: Rabkrin zerine 211-2: "pari diktatrl" zerine 214-5, 225 d.; Devlel ve Davm 223-32; ve milletlerin kendi kade rini tayn hakk 238. 240, 242-4, 247 d.. 253 4, 26a. 267. 281-2. 298, 340, 345. 376 d.. 378, 380-3. 384 d., 385-92: ve ayrlma hakk 243. 2a9. 386-7. ve "iilerin kendi kaderini tayn hakk" 248-9, ve Grcistan'da verilen tavz 320. 339: Stalin ile anlamazl 359. 361 d .365. ve Transkafkasya 360.361 d. Lerou. G 217. Le ion ya 286-9. Litvanya 288-9. Litvnov, M. 53. 358. Lomov.A. 96.176. Lossow, General von 314 d. Lunaarski 53,92, 168. Luxemburg. Rosa 43.149. 243 d.. 385. Lvov, G. BO. 93. Mac Donald. R. 318. Maharadze. F 361. Mahno.N 153 d.. 161.278-80. Manuitski. O 282.361 Man zerk blgesi 292, 294.359 d. Marksizm: Rusya'da 20: ve devrimin aamalar 50-1; "Legal Marksizrfe de bkz. Martnov. A. 36,37 ., 40, 60. Martov. Y. 17, 22, 38, 40, 43. 53, 57, 66, 72. 74, 92, 119, 154, 156 d., 165, 167,246. Marx, Kari: Rusya'daki etkisi 20; ve Alman devrimi 23-4; "srekli devrim" zerine 2 4 . 6 3 : ve devlet 125, 217-20; ve federalizm 132-3 ve kuvvetlerin ayrlmas 140; ve proletarya diktatrl 145 d., 218; ve devrimci terr 148; ve milli sorun 373-80; Maysk.t 1 5 5 0 . Mazzn. G. 374. Medvedev. s. 196. Mejlauk. V. 278 d., Menevjm. Menevikler: kkenleri 39, 46; ve Bolevikler 41-4; v Cenevre konferans 46. 54; ve 1905 devrimi 56-60; ve partinin yeni den birlemesi 54-8; ve panide son blnme 69-70: ve ubat devrimi 76,95-6; ve Kurucu Meclis 109,112: ve devrimci terr 149,156;

397

kendi ilerinde anlamazlk E4; Sovyetler1 den dlanma 155; Bresi-Lnovsk'a muhalelet 161: Boleviklerle uzlama 163-5 Sovyeler'de lekar yer allar 163 rgl muhale fetlerinin sona erii 166-7, Berlin'de rgt lenme 168; Grcistan'da 315,360. Sovyetler Birlii KP (Bolevik), Bolevzm'e de bkz. Merkulov. S. 329. Me/rayonfca91, 94. Midivani. B. 361. Mihaiiov, L. 191. Mkoyan, A. 316, Milli Ekonomi Yksek Konseyi (Vesenka]; ve desantralzasyon 203; ve SSCB anayasas 368. Milliyetilik; Rus milliyetiliinin yeniden can lanmas 238, 339; ve sosyal relorm 239: Uk rayna 243 d-, 267-80, 336-7. ve enternasyo nalizm 250-1; Bolevik retoe 253-4, 33340. 381-92; Beyaz Rusya 283-6; Eslonya 286; Letonya 286; dou halklar 289-302; Orta Asya 302-10: Transkafkasya 310-20; Sibirya 320-32; Grcistan 259. ora snflar 373; proletarya 373-6. Milliyetler: saylar 236; 1917'den once 236; stnde birletirici etkiler 236-8; ile ilgili Sov yet politikas 239-40, 243, 247-8, 250-2, 261, 263. 333-40; ile ilgili ilerin ynetimi 254-63; ve "Byk Rus ovenizmi" 338-46: ve ekonomik birlik 354-6. Milliyetler Halk Komiserlii (Narkomnats) 25463. Milliyetler Konseyi 259.261 -3.364-6,37i. Mlyukov.P 86,90,167,265. Mlyutn.V. lOO, 109.177 d. Mirbach, W. von 144, 57. 172.276. Mitin, M. 198. Mtskevi-Kaptsukas 361. Myasnikov, A.N. 284. Myasnikov, G.I. 194,196,284 0. Molotov (Skiriabin) 73, 77-8, 83, 191, 193, 196. Moskova, bakent oluu 122. Muranov, M. 78, 80,184. Mslmanlar: arasnda milli hareketler 290302; dine kar Sovyet tutumu 297-8. NarodrriWeM. 18-20, 4B, 268. NEP [Yeni Ekonomik Politika]: ilan edilii 1B7, 206; ve parti tartmalar 194-7.

Nogin V.94. )09, !77d.. 192.

Nfusun yer deitirmesi X I . Obotenski, V. Bkz. Osinskl, N OGPU (nceki GPU) 171-2, 198.212,368 Oryak zerk blgesi 359 d. Olminski, M. 78. Orjonikidze. S. 70,191d 316,320. 360,361d. Osnski, U. (Obolenski, V.) 178.182.

398

DZN nasyonallar; Washington konferansna da bkz. - anlamalar Ermenistan, 30 Eyll 1921 353; Azerbaycan. 30 Eyll 1920 350-1; Bu hara, 4 Mart 1921. 354; ttifak Devletleri, 3 Mart 1918. Bkz. Brest-Lilovsk. Estonya, 2 ubat 1920.287-8; Uzak Dou Cumhuriyeti, 15-30 Aralk 1920.327-8; Grcistan. 7 Ma ys 1920, 316-9, 21 Mays 1921, 353; Ho rezm, 13 Eyll 1920, 354; Letonya, 11 Aus tos 1920, 287-8; Litvanya, 12 Temmuz 1920 288; Polonya, 18 Mart 1921, 285; Trkiye, 16 Mart 1921, 356-7; Ukrayna, 28 Aralk 1920,352; Beyaz Rusya, 16 Ocak 1921,353 Rusya Halklarnn Haklar Bildirgesi 105,244. Rusya Komnist Partisi (Bolevik) Bkz. Sov yetler Birlii Komnist Partisi (Bolevik). Safarov, G. 74,178 d., 308-9. Sahalin 325,330-1. Saint-Simon. H. 217,219 d., "Sapma" 187-8 d. Sapronov, T. 178 d.. 184, 203. Savinkov, B. 157. Semenov, G. 271 d,321-9, 327,329. Sendikalar: ve Rabkrin 210-1; parti ile ilikisi 214; merkeziletirme etkisi 337-8. Sendikalistler 221. Serebriyakov, L. 183.191. Sibirya: 320-32. Sinkiang 310. Skoropadski, P. 275-8, 295. Skripnik,N. 337-9. Slavclar 19.
StnenaVek 339 d.

Owen, R. 217. lm cezas 147-8,150,155-6, zbekistan. zbekler 236,302,363 d. Pan-Turarchk 300 d, 304. 310, Parti diktatrl 214-5. Parvus, (Gelfand, A.L.) 64 d., 67 d. Peslkovsk, S. 257-8. P e e r s b u r g , adnn P e t r o g r a d olarak deitirilmesi 78 d. Petliyura, S. 269-70. 275-81. Petrograd (Petersburg) i Temsilcileri Sov yeti. Bkz. i Temsilcileri Sovyeti. Petrovski.G. 191 d. Piyalakov, Vc. 72,178'd., 242-3, 248,272 d.. 276-8. Plsudski, J. 385. Plehanov, G. 16-8, 22, 36-7, 39, 41, 45, 49, 53.66,72, 223,375d.,381 d.. Podvoyski, N. 97,278 d. Politbro. Bkz. Sovyetler Birlii Komnist Parti si (Bolevik), Polonya: ve Rusya Geici Hkmeti 264-5; ve RSFSC. Bkz RSFSC. Polonya Sosyalist Partisi 385. Potressov, A. 17.33. 39, 53,144.
Pravda 71, 77.

Preobrajenski, E. 178 d 183-4, 191-3, 199, 211.246. Prokopovi, S. 169. Proletarya diktatrl, 37, 125, 127, 137-8. 140. 145, 214-5.218-25. Proudhon, P J . 132,217. Rada, Ukrayna. Bkz. Ukrayna. Radek. K. 49. 74, 172. 179 d., 191 d.. 273. 387-8. Rakovski. K. 191 d.. 277-9, 2 8 , 336-7, 33942, 352,365. Rapallo anlamas 358. Raskolnikov, F. 117. Reisner, M. 124-6,140. Renner, K. 382,384, RSFSC. Bkz. Rusya Sosyalist Federatif Sov yetler Cumhuriyeti Riyazanov, D. 177 d., 179 d., 191,337. Rikov, A. 96,108-9,168,177 d., 191 d. Robespierre. M. 147,373. Rousseau, J.-J. 216, 376 d., Rudzutak, Y. 191 d., 307 d 310 d. Rusya Sosyalist Federatif Sovyetler Cumhu riyeti (RSFSC); snrlarnn belirsizlii 136, 235-6; SSCffnin kurucu birimi olarak 34959; zerk cumhuriyetleri ve blgeleri 358-9; anayasas, bkz. Anayasa, - RSFSC'nin iliki leri: ttifak Devletleri, Bkz. Brest Litovsk. Estonya 287-8; Japonya 324-32; Polonya 2645, 279-69; Trkiye 312-8; Amerika Birleik Devletleri 169. Cenova konferans; enter-.

Smirnov, V.M. 170-1, 178. Sokolnikov, G. 74, 96-7,100. Soi Komnistler 177-8,183. Solts. A. 196. Sorel,G.221 d. Sosyal Demokrat Parti. Bkz. Alman. Polonya vb. Sosyal Demokrat Partisi Sosyalist Devrimciler (SD'Ier): ve ubat devri mi 76, 90-2, 95: aralarndaki ilk blnme 110; ve Kurucu Meclis 111-2: iklidarrt ele geirilmesi giriimi 157; ve siyasi suikast 159; Sovyetler'e yeniden girileri 164-5; aralarndaki d a h a ileri blnme 164: yarglanmalar 171-3. Sosyalist Devrimciler (SD'Ier), Sa: Bolevik ler'in devrilmesini savunmalar 154: Sovyet lerden dlanmalan 155. Sosyalist Devrimciler (SDler), Sol: Bolevikler"le koalisyon 111,205 d,: ve Brest-Litovsk 153; Sovnarkom'dan klar 153; ve lm cezas 155-6: ve Mirbach'r suikastle ld rlmesi 157. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB): oluumundaki aamalar 347-63; ilk kez

DZN "Birlik" kelimesinin kullanlmas 348 d.; karar 261-3; ad 362; kuruluu, bkz. SSCB Anaya sas Sovyetler: iktidar organlar olarak 105; rgt lenme ve ilevleri 200-1. 203; ve demokratik merkeziyetilik 203; ve "ikili bamllk" 2034; ve parti 205-6; ve brokrasi 209-10; Tm Rusya Sovyetleri Kongresr; Sovyetler Birlii Sovyet Kongresi; Lenin; Devrim. Rusya'ya da bkz. Sovyetler Birlii Komnist Partisi (Bolevik) [nceki Rusya Komnist Partisi [Bolevik) ve daha nceki Rusya Sosyal Demokrat i Partisi): kuruluu 15; birinci kongre. 1898. 15-6; ikinci kongre. 1903. 36-41; ilk program ve lzk 36-40; Bolevik-Menevk bln mesi 41-52; ve 1905 devrimi 53-6, 58-60; nc kongre. 1905. 53-4; Botevik-Menevik yeniden birleme 56-8; drdnc [bir lik) kongresi. 1&06 56-7. beinci kongre, 1907 57: Paris konferans, 1908 57-8; Prag konferans, 1912 69; Bern konferans, 1915 72; "Nisan konleans", 1917 90-1; almc kongre, 1917 94, 176. ilk Poltbro'nun olu turulmas 97; progam 122. 139, 143; ve RSFSC'nin anayasas. 1918 142-4; parti iinde iktidarn merkezilemesi, 174-5. 1805; ve devlet kurumlar 175-6, 204-7: siyasi tekelcilii 175-6; parti iinde kiisel nderlik 175-181 ; parti disiplini 175-7. 179-80; parti iinde muhalefet 176-8, 178-80: ve Sol ko mnistler 177-8, 183; yedinci kongre 177, 179; Rusya Komnist Partisi [Bolevik) ha line gelii 179; rgtlenmesi 181-2; parti kongresi 181-2. 206-7; merkez komitesi 182, 184, 205-6. 214-5; Politbrosu 183. 191. 206. 213; Orgbrosu 183, 191; sekreteryas 183-4. 191-2. 199, 215; sekizinci kongre. 19)9 182, 190. 204. 210; dokuzun cu kongre. 1920 184; ve "askeri muhalefet" 184; ve "ii muhalefeti" 185-7, 195; denet leme komisyonu 185, 188, 212-3; ve sen dikalar 185-6; onuncu kongre, 1921, 18594; ve "sapma" 187; ve "fraksiyonculuk" 1889; parti iinde ilk tasfiye 191-4; bymesi ve yelik 192; merkez soruturma komitesi 193-4; onbirinci kongre, 1922 193, 196-7: ve Miyasnikov muhalefeti 194; ve NEP 194-7; ve "22'lerin bildirgesi" 195-6: ve GPU 198; tz 207;vedevletdenetimi209-10;oni kinci parti kongresi 1923, 212, 214. 364-6: ve milletlerin kendi kaderini layin hakk 2423, 273. 381-92; ve Ukrayna 267, 272-5; ve Trkistan 305-6, 308-9: birletirici rol 339: adnn Sovyetler Birlii Komnist Partisi [Bolevik) olarak deitirilmesi 338; ve "B yk Rus ovenizmi" 338-9; ve SSCB anaya

sas. 1923, 364-6. Bolevizt. Bolevikler. Menevzm, Menevikler'e du ikz. Sovyetler Birlii Merkez Yrume Komitesi (VTsIK): iki daireye blnrrm'.i 364-5; ve anayasa 367; yetkileri 369 /O. Milliyetler Konseyi ve Birlik Konsey'ne do hkz. Sovyetler Birlii Sovyetler Kongr.p-. 262. 266. Smrge sorunu. Enternasyonal, nc; Le nin; Millyetler'e bkz. Spindonova. M. 110. 116,157. Springer, R. Bkz. Renner. K. Stalin, J o s e l Vissoriyonovi(Cgavili): ve "Ekonomistler" 26 d.; Lenin'le ilk karlamas 56; Bolevik merkez komitesinin yesi ola rak 70; Petrograd'a gelii, Mart 1917. 78; ve ubat devrimi 78-81, 86. 94 s, ilk Poltlbro'ya seilii 97; ve iktidarn ein geirilii 98; Troki ile ilk atmas 99-100, ve nc Tm Rusya Sovyetleri Kongresi 121; ve RSFSC anayasas 123, 126-7. 129, 133-6; Politbro ve Orgbro yesi olar.k 183: ve "7. madde" 139 d.; ve parti atamalar 191; ve "22'ler bildirisi" 195; Genel Sokreter atan mas 198; ti ve Kyl Den.ileme Halk Komiseri olarak 210-3; paru rgtlenmesi zerine 212-3; genileyen otorosi 213; parti vedevlet zerine 215; ve aynim;] hakk 239. 244-5; ve milletlerin kendi kaderini tayn hakk 242. 244-7, 248, 253-4. 383-5, 38990,391 d.; ve "iilerin kendi kdenni layin hakk" 246-7; Milliyetler Halk Komiseri olarak 255, 258, 262-3; ve Ukrayna 2/1 d., 276 ri ve Finlandiya 266; ve Beyaz Ru'iya SSC 278 d.. 285-6; ve Estonya 286-7: vu dou halklar 294; ve Dastan 301; ve Terek hlgesi 301 ; ve Trkistan 309 d., 319; ve Gmcistan 311: ve Transkafkasya 313; ve "Byuk Rus ove nizmi" 338-43; ve milli eitlik 34.'-6; ve Sov yet cumhuriyetlerinin birlenum 348, 355; ve "Sovyet zerklii" 301, 350 ; ve SSCB' nin oluumu 361-3: ve S S U l anayasas 365-6. Steinberg, I. 107 d., 117. Steklov, Y. 83,123,139,144. Stotipin, P. 57, Struve, P. 15,20. Suhanov.N. 82,115. Sulkevi. General 295. "Sreklidevrim"24,62-3,67d.. .'t. Sverdlov, Y.73, 94-100, 116, IHI. 125, 161, 182,191,201. Shatov,"Biir 325,329. aumiyan, S. 313. evenko, T. 268, astni.A. 155,156 d. liyapnikov, A. 73, 77. 79, ;\ II15. 191 d.. 193,195-7.

400

DZN
kuzuncu: ve eka'nn kaldrlmas 170-1; ve yllk toplantlar 200 d.; -Onuncu. SSCB'nin olumas 362-3. Tm Rusya Sovyetleri Merkez Yrtme Komi tesi (VTsIK); bileimi 93; yelikte deimeler 110; ve kurucu Meclis 114-5, 118; ve RSFSC Anayasas 123-4, 129-30; yetkileri 141-3, 200-3; prezidyumu 201-2, 206 d. ve Sovnarkom 201-2. Trkistan 359 d. Trkistan, in. Bkz. Sinkiang Trkiye: ve Grcistan 311 -5; ve Azerbaycan 313; ve Ermenistan 313, 317-8; ve RSFSC, bkz. RSFSC Trkmenistan, Trkmenler 302-3, 363 d. Uborevi, I. 328. Ukrayna 267-82, 336-8, 347-8, 349 d 352-3, 356, 361-2. Uluslararas Emekiler Birlii. Bkz. Enternas yonal, Birinci Unlkt, 1.178 d.; Urtsk, M. 96,98, 109, 151 d.. 159,178 d.. Ustriyalov, N. 340 d.. Uzak Dou Cumhuriyeti 325-31. Vains h tein 343. Valdov. Z. 293. 296. 299, 300 d. Vandervelde, E. 172,318. Vesenka. Bkz. Mitli Ekonomi Yksek Konseyi Vinaver, M. 296 d. Vinnienko. V. 269-77. 280. Volga Alman zerk blgesi 295.359 d Volodarsk. V. 159. Vorolov.K. 191 d.,278d. Votyaklar, Votyak zerk blgesi 292.359 d. VTsIK. Bkz. Tm Rusya Merkez Yrtme Komitesi; Sovyetler Birlii Merkez Yrtme Komitesi Washington Konferans 329-31. Wilson, Woodrow 377 d. Witte, S. 20. Wrangel, P. 239,278 d.. 280 d., 300-2, 350. Yakovlev3S7. Yakut zerk cumhuriyeti. Yakutlar 320.359 d. Yanson, Y. 33 d. Yargtay, SSCB 369, Yaroslavski 178 d 191. Yudeni, N. 165,193. 239, 287, 296 d. Yurt Dndaki Rus Sosyal Demokratlar Birlii 38. 40. ZalUtSki,P. 73, 77.193, Zaya(afak}17,l8 Zasuli, Vera 16-8,39, 42. Zeligowski 288. Zimmerwald hareketi 72,357,387, Zinovyev, G, 57,70,72, 74, 97-9,108-9. 114, 177. 264, 195-6: 205 d, 206 d.. 214-5, 278 d..

Tabouis, General 273, 276, Tacikistan. Tacikler 302. Tarm politikas. BW.Kyllk Tasfiye. 192 d. Sovyetler Bitlii Komnist Par tisi (Bolevkl'ne de bkz. Tatar-Ba kn zerk cumhuriyeti 292-3, 359 d. Tatarlar 290-8, 359 d. Terek blgesi 301. Tikhon.V. 146 d. Tomski. M. 184, 191 d.. 310 d.. 337. Trans-Baykal 321.327. Transkafkasya 310-20; - anlamalar: Almanya-Grcrstan, 28 Mays 1918 314; TrkiyeGrcistan, 4 Haziran 1918 314; Uzak Dou Cumhuriyeti-Japonya. 17 Temmuz 1920 327; Trkiye-Ermenistan. 2 Aralk 1920 318. RSFSC tarafndan onaylanan anlamalar iin RSFSC'ye bkz. Brest-Litovsk anlamas; Rapallo anla mas 'na da bkz. Tri api sn. 326. Troki, L.D.: Lenin zerine 3-4; ikinci parti kon g r e s i n d e 39; Lenin'i J a k o b e n c i l i k l e sulamas 42 ve 1905 devrimi 55, 67-9; ve "srekli devrim" 64-5. 67 d.; Lenin ile anlamazl 68-9; Perograd'a gelii. Mays 1917 91; ve ubat devriminin sonular 9t-4 Boleviklere katl 92; Petrograd Sovye ti'nin bakan olarak 96; ilk. Poltbro'ya seilii 97; ve Ekim Devrimi 97-101; ve koa lisyon hkmeti 108; ve devrimci terr 150; ve Bresl-Ltovsk 157. 186: ve sendikaclk 177 d. ve "askeri muhalefet" 184; merkez komitesinin rol zerine 190-1; Rabkrin'e saldr 2 . 274 d.; ve Ukrayna 269: ve Koaklar 271 d.; ve Transkafkasya 361 d. Troyanovsk, A. 246 d. Trutovsk, 125,126. Tugan-Baranovski, M. 21. Tuntal 191 d. Tm Rusya Kyl Temsilcileri Kongresi 110, 114, 139,150. 'Tm Rusya Alara Yardm Komitesi 168. Tm Rusya Mslman Komnist rgtler Kongresi 291,293. Tm Rusya Sovyetleri Kongresi: - Birinci; ve milletlerin kendi kaderini tayin hakk 243; bileimi 92; -kinci: ve Ekim Devrimi 100, 106; ve lm cezasnn kaldrlmas 147. 150, 156; -nc: ve Kurucu Meclis 114-5.119; ve yerel Sovyetler 130; ve RSFSC Anaya sas 135-7,144;-Beinci: ve RSFSC Anaya sas 126,144,158; rgtlenme ve ilev 1267, 131, 141-3; bileimi ve almalar 156-7; Altnc: ve genel siyasi af 162; ve devrimci yasallk 162; -Yedinci: ve Menevikler 165-6; ve VTsIK 201 ; -Sekizinci: ve muhalefet grup lar 116-7; ve VTsIK prezidyumu 2 0 1 ; -Do

METIS

YAYINLARI

BOLEVK DEVRM
1917-1923, C L T II

Edward Halletl C a n 1892 ylnda Londra'da dodu. Mer chant Taylors School ve Cambridge Trinity College'da renim grd. 1916'da Dileri Bakanl'nda alma ya balad. 1927'de Moskova'ya ilk gezisini yapt. 1936' da Dileri Bakanl'ndan ayrld ve 1936-47 arasnda Aberstwyth'deki Wales nversitesi'nde uluslararas po litika profesr olarak ders verdi. 1941-46 arasnda The Times gazetesinin yayn ynetmeni yardmcln yapt. 1953-55 arasnda Oxford niversitesi'ne bal Baltiol College'da, 1955'ten sonra da Trinity College'da eitli akademik grevler stlendi. Birok kitab arasnda balcalar unlardr: The Romantic Exiles (1933), The Twenty Years' Crises, 1919-1939 (1939), Conditions of Peace (1942), The Soviet Impact on the Western World {1946), The New Society ( 1951), What is History ? (Tarih Nedir?) (1961) ve Sovyet Rusya Tarihi adl dizide The Bolshevik Revolution 917-923 (3 cilt), Interregnum 1923-1924 (1 cilt) ve Socialism n One Country 1924-1926 (3 cilt).

METS YAYNLAR pek Sokak 9,80060 Beyolu, stanbul BOLEVK DEVRM 1917-1923, CLT II zgn Ad. The Bolshevik Revolution 1917-1923 ilk ingilizce Basm: Macmillan 1952 Dier Basmlar: Pelican Books. 1966-76 Edward Hallen Carr, 1952 Bu evirinin Trke yaym haklar Metis Yay ni an'na Aittir. Birinci Basm: Ekim 1998 Dizgi ve Bask ncesi Hazrlk: Metis Yaynclk Lld. Kapak ve Bask: Yaylack Matbaas Cilt: Sistem Mcelli t hanesi

Takm No: ISBN 975-7650-19-6 Cilt No: 975-342-164-8

SOVYET RUSYA TARH

BOLEVK DEVRM 1917-1923

CLT II

EDWARD HALLETT CARR

eviren: Orhan Suda

METS

YAYINLARI

NSZ

Bu eserin birinci cildine yneltilen eletirilerden en inandrc olan, Sov yet rejiminin lk yllarndaki siyasal ve anayasal dzenlemeleri, bunlar ge ni lde dayatan ve aklayan ekonomik artlar ele almadan nce anlat maya kalkmakla, normal dzeni tersine evirdiim sulamasyd. ikinci cildin ilk ciltten bir yl sonra yaynlanmas, birbirine sk skya bal bu iki konunun, imdi birlikte incelenmesini salayacaktr; ve bu artc seimi yapmak zorunda kaldm iin. nce iinde yer aldklar siyasal ereveyi saptamakszn dnemin karmak ekonomik gelimelerini inceleyerek ii kolaylatrm olmam gerektiine tamamen ikna olmu deilim. imdi bile tablo henz tamamlanm deil, nk Sovyet Rusya'nn o yllardaki d ilikileri gelecek yl yayna hazr olacak nc ciltte yer almaktadr. Elinizdeki bu kitapta dzenlemeyle ilgili tuhaf sorunlar ortaya kt. Ekonominin her bir ksm dier btn ksmlarna bal olduundan, p hesiz burada, Sovyet ekonomisini balca sektrlerine ayrmak zorunluy du. Daha az ak olarak grnen ey ise bu cildin kapsad dnem iinde alt dnemlere gre yeni bir blmlemenin de kanlmaz oluuydu. lk ba kta, rnein btn bu donem boyunca tarmn gelimesini tek bir blm de incelemenin daha iyi olaca dnlebilir. Bununla birlikle sz konusu dnem, birbirinden tamamen farkl nitelikteki alt dneme asl devrim dnemi, sava komnizmi dnemi ve NEP'in ilk dnemi ayrld iin, sonunda blmler arasnda ekonominin her sektrnn bu dnemlere ay rlm ksmda da incelendii kronolojik bir sralama yapmay setim. Okur isterse, sanayiye, maliyeye ilikin blmlere girmeden, rnein tan rm tarihini cilt boyunca rahatlkla izleyebilecektir. Aklama gerektiren bir baka sorun, bu cildin hangi noktada sona erdi rileceidir. Sovyet Rusya tarihinin bu ilk ciltlik ksmnn genel plan, ge limeleri aa yukar Lenn'in sahneden ekildii ve iktidar mcadelesinin balad ana kadar izlemeyi ngryordu. Birinci ciltte, SSCB'nn douu, anayasann kabul ve Temmuz 1923'te Milliyetler Halk Komiserlii' ntn il-

6 NSZ

gasi uygun bir durak noktas oluturdu, ikinci ciltte ise durak noktas biraz daha erken olulu. NEP'inilk aamas [922-23 knda sona erdi ve onikinci parti kongresi Nisan 1923'te Lenin'in alamaz hale gelmesinden bir ay sonra rakip liderleri tutum almaya zorlayan kanlmaz bir ekonomik kri zin glgesi altnda topland. Bu yzden, bu kongrede yer alan "Planlamann Kkenleri" hakkndaki tartmalar, sonrakilerin deil ilk tartmalarn ze tiydi ve bu bakmdan son blmde ele alnd. Birinci cildin nsznde yardmlarndan dolay kendilerine minnet duy duklarmn hemen hepsi ikinci cildin hazrlanmasnda da bana u ya da bu ekilde yardm ettiler; ayrca Sayn Maurice Dobb kendi kitaplndan be nim iin eriilmesi mmkn olmayan baz kitaplan dn verme inceliini gsterdi. Royal Institute of International Affars'den Sayn Dewar, Sovyetler'de igc politikasna ilikin incelemesi iin toplam olduu belgeleri yararlanmam iin bana cmerte sundu. Widener Library of Harvard University'deki yaynlanmam Troki Arivi'yle ilgili notlarndan yararlan mam salad iin Sayn Isaac Deutschere ayrca minnettarm. Hepsine ve bu cildin belgelerinin aratrlmasnda ve hazrlanmasnda bana yardm etmi olan ve grlerinden yararlandm herkese bir kez daha yrekten teekkr ediyorum. Yararlandm kaynaklarn tam listesinin nc ve son cildin sonunda yer alacan d a b u vesileyle belirtmek isterim. E. H. CARR 5 Haziran 1951

NDEKLER

KISIM IV
Ekonomik
15 TEORLER VE PROGRAMLAR 16 DEVRMN ETKS
(a) Tann (b) Sanayi (c) alma Hayat ve Sendikalar (d) Ticaret ve Dan (t) Maliye

Dzen
II 33
33 57 96 110 125

17 SAVA KOMNZM
(a) Tarm (b) Sanayi (c) Emek ve i Sendikalar (di Ticaret ve Dalm (e) Maliye

139
139 162 210 209 225

S SAVA KOMNZMNDEN NEP'E 19 NEP: LK ADMLAR

(a) Tarm

246 255
255

(b) &wtayi
(c) Emek ve ffi Sendikalar (d) Ticaret ve Dalm {t) Maliye

270
288 300 311

20

PLANLAMANIN KKENLER Not C MARX. ENGELS VE KYLLK Not D. DEMRYOLLARINDA DENETM

325 346 355 359 361

KSALTMALAR LSTES DZN

KISIM IV

EKONOMK DZEN

B L M 15

TEORLER VE PROGRAMLAR

Marx'in retisi kendi zengin, dourgan hayal gleriyle ideal sosyalist toplumlar reten ve gelecein bu ideal toplumlarnn varolan toplumlardan nasl doacan dnme gerei duymayan k sosyalistlerin "topyacl"na tepki olarak dodu. Marx'in yntemi tarihseldi: nsanln kaderinde ve rgtlenmesinde meydana gelen btn deiimler durmadan akan tarih sel bir srecin paralaryd. Marx modern toplumun, uzun vadede, kendi retici kaynaklarndan en etkin yararlanmay salayacak ekilde rgtlen meye alaca varsaymndan hareket ediyordu asla ispatlamaya kal kmad tek nermesi buydu. Dolaysyla Marx ie varolan toplumun bir tahliliyle balad; amac, kapitalist dzenin bir sre iin insanln retici kaynaklarnn ei grlmedik derecede bymesini salayp kolaylatrma nn arac olduktan sonra, tarihsel gelimesinin artk bu kaynaklardan azami yararlanmay frenleyen ve ilerlemeyi engelleyen bir aamaya eritiini gstermekti: Demek ki kapitalist toplum, Marx'in balang nermesi ge-. erli kald lde, yerini, retici kaynaklardan azami yararlanmay sala yp kolaylatracak yeni bir sosyal dzene (onun bazen "sosyalizm" bazen "komnizm" dedii bir dzene) boyun emek zorundayd. Kapitalizmden sosyalizme geiin, ynetici snf olarak burjuvazinin yerini proletaryann almasn gerektireceine ve en azndan birok lkede, bu yeni dzenin id dete bavurmadan gereklemesinin dnlemeyeceine inand iin, Marx'in gr siyasi ve devrimci bir grt. Fakat ayn zamanda bilimsel ve evrimci bir grt bu. Tpk kapitalist toplumun ekonomik yapsnn feodal toplumun ekonomik yapsndan domas gibi, sosyalizmin ekono mik yaps da benzer bir sreten geerek kapitalizmin ekonomik yapsn dan doacakt. Marx'in eserlerinin birou okurlarn kapitalizmden sosya lizme geiin istenir olmasna deil b u varsaym onun nermesinde r tk olarak bulunuyordu kanlmazlna inandrmay amalyordu. Nitekim Marx hayat boyunca, kapitalist dzenin ykntlarndan doa-

12 EKONOMK DZEN

cak olan gelecekteki sosyalist dzeni tanmlamak yerine, varolan kapitalist dzem tahlil etmekle ve kendi iinde kapiaiizmt kemirip kertecek gle ri sergilemekle urat. Kapitalizmin fiilen kt an gelmeden gelecein sosyalist dzenini tasvire kalkmak, bir bakma vaktinden once giriilmi bir aba olacaku. Marx, "bir sorun kendisini, ancak zm iin gerekli maddi artlar zaten varolduu ya da en azndan, gerekleme srecinde ol duu takdirde ortaya koyar," diye yazyordu Ekonomi Politiin Eleirin"ne nsznde. Marx, mizac ve inanc gerei, topyacltn her trnn amansz dmanyd; onun dncesi, gelecein sosyalist toplumuna ili kin gerekd tablolarla oyalanan topyan sosyalistlere kar kaleme ald ilk polemiklerinin damgasn tayordu. alma hayatnn sonuna do ru, Fransa'da f Sava'ta iilerin "hazr hibir topyalar" ya da "gerek letirecek hibir idealleri" olmadn kmseyici bir srarla aklyordu: iler, "artlar ve insanlar dntren bir dizi tarihsel sreten, uzun m cadelelerden gemeleri gerektiini," biliyorlard. Toplumun tarihsel sre ler zerinden dnebileceine beslenen bu inan, baz bakmlardan ampi rik bir yaklam olarak grnen bir ey iin cesaretlendiriciydi: Engelleri nnze ktka aacaktnz. Marx gelecein sosyalist dzenine ilikin bir program ya da manifesto yazmad. Sadece bir kez. Gotha Programnn Eletirisi'nde "komnist toplumun en yksek aamasna" dair geici bir n grde bulunma izni tand kendine: "Toplum, retici gler doruk nokta larna eriince ve refah kaynaklan bollanca herkesten yeteneine, herke se ihtiyacna gre, diye yazablecektir bayrana." Kulland allmadk inandrclktaki terminoloji bir yana, Marx'in sosyalizmin yozlam bir kapitalizmin engelledii retici gleri kurtarmak ve gelitirmek iin ge rekli olduu eklindeki temel varsaymnn tekrar belirtilmesinden baka bir ey deildi bu; stelik EU}tir'y]e birlikle Brakke'ye yollad aklayc mektubunda, burada da ihtiyatll elden brakmyordu. "Gerek hareketin her adm bir dzine programdan daha nemlidir,"' diye yazyordu. Ancak sakncalar vard bu zdeyiin. Marx'in "Gelecee ilikin program yapan kii gericidir"' szn (belki gerekten o sylemitir) kaydeden revizyo nist Bernstein oldu; topya ile Marksizm arasndaki badamazln en iyi teorik ispatlamasn ise sendikals Georges Sore! yapmt:

1 Mai* vt Engels, Sufnenya. c. XV. s. 267. 2. G Soiel'in Reflections an Violence (ngilizce evirisi, 1916) adl eserinde alini il ann r.s. 150.

TEORLER VE PROGRAMLAR 13 Gelecein ekonomik dzeninin teorik bir tahlilini yapmak, buna temel olmas gereken retim artlarnn ideolojik styapsn nceden ina etmeye kalk^makur; dolaysyla bu tr hibir giriim Marksist olmayacakir ' Bernstein da Sorel de, her biri kendince, bu savdan u sonucu karyordu: "Hareket her eydir, hedef ise hibir ey " Marx bu sonuca kart kard. Ancak tutumuyla bunu bir anlamda desteklemi oldu. Bu yzden, Marx'm gelecek kuaklara miras brakt ey, sosyalizmin ayrntl bir ekonomi projesi deil, kapitalizmin ekonomik bir tahliliydi; onun ekonomik aralar kapitalist sisteme uygun aralard. "Ekonomi poli tik", bilinen deer, fiya ve kr kategorileri ile. esas itibariyle kapitalizme ait bir eydi ve onunla birlikte yok olup gidecekti:' Sosyalizm dneminde emek-deer leoriii bile anlamn yitirecekti. 1 Ekonomik yasalarn insan ira desinden bamsz olarak iledii gr bile kapitalist toplumun zne aitti. Marx, kapitalist dzendeki retim anarisinden birok kez sz etti ve dnemsel krizlerin piyasann kr yasalanna gvenmenin kanlmaz bir so nucu olduunu savundu. Komnist Manifesto'da. "proletaryann, burjuva zinin elindeki btn sermayeyi adm adm skp almak, retim unsurlar nn tmn devletin, yan ynetici snf olarak rgtlenmi proletaryann elinde toplamak ve retici glerin saysn olabildiince hzla artrmak iin kendi siyasi stnlnden yararlanacan" kesinm gibi kabul edi yordu. Yirmi yl akn bir zaman sonra, Fransa'da Savala, milli reti mi "ortak bir plana gre" dzenleyen Paris Komn'nn bildirisinden v g y l e s o z ediyordu; Engels ise proletaryann burjuvaziyi mlkszlelirdikten sonra, "sosyal retim aralarm sosyal mlkiyete dntrecei" ve b y l e c e "sosyal retimi, nceden dzenlenmi bir plana gre" 6 gerekle tirmeyi mmkn klaca an bekliyordu. Marx Kapitai'de. sosyalizmde retimin, toplumun bilinli ve nceden tasarlanm denetimine tabi olaca n sylyordu. 7 Ancak Marx, sosyal bakmdan planlanm rem artla rn ya da aralarn tartmaya girimedi hibir zaman. Bu konularda on dan renileceklerin tmn, kapitalist retinin nitelii ve sonularna

3.G. Sorel, DictmpoutuniluMarxism? (3 hasm. 1923), s. 37. 4. le yandan Engels, "ekonomi politii", en geni anlamyla, "insan loplumunda maddi geim aralarnn retim ve deiimim ynelen yasalarn bilimi" olarak ianmlar.t (Marn ve Engels. Silinenini, c. XIV s. 149); bu cmle sonradan. 1920'1 yllardaki lartjmalada, planlama d ne nun de ekon o mil y as alnt geerliliini srdrdn kantlamak iin ilen s rld. 5.A.ge .c XV,s. 273. S.A.g.c.c XIV.S.2S8-9. 7. Karl Mai.Kapital, c. 111, KsraX.

14 EKONOMK DZEN ilikin tahlilinden karsamak gerekiyordu. Datm ve deiim konusunda 8 sylenebilecek ey daha da azd. Sosyal ilikileri belirleyen sosyal retim yntemleri, datm ve deiim yntem lerini de bel irliyordu.' retim, dalm, deiim ve tketim... bunlarn hepsi bir butunun paralardr, bir birimin farkl grnleridir. retim dier brn faktrlerin nne geer. Sre tier seferinde tekrar ondan balar.111 "Esas itibariyle datm sorunlar etrafnda dolanp duran" l ! ve sosyalizmin amacnn retimin sosyalletirilmesi deil, datmn eit klnmas olduu na inanan sadece "kaba sosyalizm"di. Komnist Manifesto, "burjuva re tim artlarnn" komnistler tarafndan ortadan kaldrlmasnn, "alm sat mn komnistlerce ortadan kaldrlmas" 1 - anlamna da geldiini oktan ilan etmiti. Kapitalizmin sona ermesi, meta retiminin ve kapitalist anlam da deiimin sona ermesine yol aacakt. Marx, Gotha Programnn Elettrisnde "retim aralarnn ortak mlkiyeli zerine kurulmu kolektif bir toplumda, reticiler rnlerini deiime sokmazlar," d i y e yazyordu. Nihai komnist toplumda, maddi teviklerin yerini manevi tevikler alaca iin datm, almay tevik edici bir e olmaktan kacaktr. Fakat "kapita list toplumun" barndan henz kan ve kendi kkeninin "doum izlerini" tamaya devam eden g e i toplumunda, iinin, toplumdan (kolektif fon iin sarf edilen emek dldkten sonra) u kadar miktar emek sarf ettiini kantlayan bir makbuz alaca ve sarf ettii emein deerine tekabl eden tketim malland sosyal stoklardan bu makbuz karlnda salayaca bir sistem tasarlyordu Marx. 1 1 Fakat zaman zaman sylenmi bu obiter dic8. Man, "datm" (Verteilung) ve "deiim" (Austausch) arasnda bir ayrm gzetiyor du Birincisi "rnlerin bireylere ne orunda (nicelikle) pay edildiini", ikincisi ise, "brcyfcrin (atmda kendilerine dsen pay iin lolep evlikleri biimler olarak zel rnleri belirler". da tm sosyal bir kran, deiim ise breytel bir ka/an temsil eder (Mar* vc Engels, Soi meuyo.c XII, Ksm 1.5 119). 9.A.e,c.XII, Ksm I. s, !85 10. A.g.e., c. XII, Ksm I, s 189; Marx bununla birlikle, "her organik btnde" olduu gi bi "farkl faktrler arasn Ja da karlkl bir etki vardr," diye ekliyordu Il A.g.e., . XV.s.276. 12. lk susyalisiterin tm. ictatan, reticilerin aksine, toplumun asalaklar olarak gos yorlard: Owen, "Associaiion of All Classes of All Naions" ("Btn lkelenn Biiin Snfla rnn Birlii") iin kaleme ald 1835 larihli "taslak tiizik"tc "papazlarn, yarglarn, askerle rin, satc ve alclan bulunmadii" bit toplum ngryordu. 13. Marx ve Engels, Saineniya. . XV, s. 274; ayn gr, hemen hemen ayn szlele Kari Mars'n Kaplatinde de tekrarlanr, c. III. Ksm XVIII.

TEORLER VE PROGRAMLAR 15 ta*, onun sosyalist toplumda datm ve deiim sorunlarn tahlil etmeye pek kalkmadn gstermektedir yalnzca. Planl bir ekonomide deerin, fiyatn ve krn ilevlerine ilikin tanmalar ise ok daha uzak bir gelecei beklemektedir. Marx'i, bilerek ya da bilmeyerek, sosyalizmin ekonomik sorunlarna ya pc bir yaklamda bulunmaktan alkoyan bir baka sebep, sosyalist top lumda planlamann kimin tarafndan yaplacan kesin bir ekilde sapta makta yetersiz kalyd. Planlamann temel ilevi konusunda son derece ak olmasna ramen "toplumu" bu ile grevlendirmekle yetiniyordu: Toplum, rnein demiryollar yapm gibi, uzun bir zaman, bir yl ya da daha uzun bir sre alan, ancak retim aralar, geim aralar: ya da herhangi bir kullanm deeri salamayan, buna karlk yllk toplam retimden emek, retim aralar vc geim aralar eken sanayi kollarnda, herhangi bir zarara yol amadan, bu tur i lerde ne kadar emek, retim aralar ve geim aratan kullanlacan nceden he sap etmelidir. 14 Ekonomik planlama devletin bir ilevi olarak deil, daha ok, devleti ge reksiz klacak bir ilev olarak tasarlanmt. "Gelime iinde snf farkllk lar ortadan kalknca ve retimin tamam tm yurttalardan oluan geni bir topluluun elinde toplannca, kamusal iktidar siyasi niteliini yitirecektir," d i y e ilan ediyordu Komnist Manifesto. Fakat bu "geni yurltalar toplulu unda" retimin planlanmas iine nerede el atlacakt? Marx bu soruyu as la cevaplamaya kalkmad. Kapal'deV bir pasaja gre toplumun kendisi, "kr bir kuvvet olarak rnlerin deiimi tarafndan ynetilmek yerine, bizzat reticilerin dzenleyecekleri ve onu kendi ortak ynetimleri altna alacaklar bilinli ve sistemli bir topluluk halinde rgtlenecekti".' 5 Ekono mik hayatn planlanmas ve ynlendirilmesi aka sosyalizmin tamamla yc bir paras olduu halde, Marx, Saint-Simon'dan itibaren btn sosya listlerin ileri srdkleri gibi, bu ilevlerin devlet ya da herhangi bir siyasi rgt tarafndan deil, fakat bizzai reticiler tarafndan gerekletirilecei varsaymn yinelemekle yetiniyordu 1 6 ; Marx'in tilmizleri de. 1917'ye ka dar bu alanda anlaml bir ilerleme kaydetmediler. Planlama, tartlmaktan

* resmi olmayarak ileri srlen dnce, rasgele sylenmi 5 0 1 ") 14 Kail Marx, Kapital, c. II. Ksm XVI S A.g.r.. c, III, Ksm XXXIX. 16. Saint Simon "sanayiciler' kelimesini kullanyordu, retime kanlan herkesi kapsyordu bu kelime. Onun lmnden sonra, belki de, "sosyalistliinin" pek gvenilme oluundan e kinen tilmizleri "ii birlg"nden sz ederek, "iiler" kelimesini kullandlar {Doctrine de Sami-Simon: Exposition, Premire Anne [lS30],s. 197).

16 EKONOMK DOZEN ok, doal bir ey olarak kabul ediliyordu. 1903'teki ikinci kongre tarafn dan kabul edilen Rusya Sosyal Demokrat ii Partisi program, kesin bir Marksist terminoloji kullanarak "retim ve deiim aralar zerindeki zel mlkiyetin yerini sosyal mlkiyetin alacandan ve sosyal retim s recinin planlanmasna g e i l e c e i n d e n , " " sz ediyordu. Ancak iin biim sel yanyd bu; devrimden nce, Bolevik literatrde planlama anlayn ayrntlaryla ortaya koyan hibir ey yaplmad. Devrimin arifesinde, Le nin bu aikr boluu bizzat Marx'in ileri srebilecei bir savla aklad; Marx'ta. topyalar yaratmaya, bilinemeyecek olan bolukta kefetmeye kalk mann hibir izine rastlanmaz, Marx komnizm meselesini, tpk bir doa bilimci nin yeni bir biyolojik tr meselesini formle etmesi gibi onaya koyar: doa bilim ci ancak bu trn bir biimde varlk kazandnn ve belirli bir ynde erilmekte olduunun (arkna vardktan sonra Byle bir fbnnulasyona gidecektir.1* Marx sosyal olarak planlanan bir ekonomi grn bir yana brakmt, onun kapialisl dzene ilikin ekonomik tahlili, diyalektik bir sre izleye rek sosyalisl planlama tekniklerinin temelini ortaya k o y a c a k t . F a k a t sos yalist dzeni yaratma mcadelesi boyunca devrimin gemek zorunda kal d gei dneminin ekonomi politikalar, devrimi gerekletirmi olan i iler tarafndan denenerek kotanlacakt. Marx gelecekteki sosyalist dzenin gelimesine ilikin uzun vadeli ge nel belirlemelerden ayr olarak, ekonomi politikasnn gncel sorunlar hakknda zaman zaman aklamalar yapyordu ve bu aklamalarn, prog ramlarnn Marx'in retisinden esinlendiini ileri sren partiler zerinde daha dorudan bir etkisi vard. Marx Komunht Manifestoda, hi deilse "en ileri lkelerde" proletaryann mevcut artlarda latmin edcj reformlar olarak savunulabilecei baz acil tedbirler sayyordu. Marx'in, kanlmaz olarak "kendi kendilerini ama" ve "eski sosyal dzene baka mdahaleleri gerektirme" eilimi gstereceklerini dnmesine ramen, bu reformlar burjuva demokrasisinin snrlar iinde gerekleebilecekti. Manifesto'da sralanan on tedbirin en nemlileri (Marx bunlarn lkeden lkeye deie bileceim kabul ediyordu), zel toprak mlkiyelinin kaldrlmas, dereceli gelir vergisi, miras hakknn kaldrlmas, para aknn milli bir banka ara-

17. WfAflJfAf)uflt(194l I l s 30 18 Lenin. Soineniya, c XXI, s JS;. 19. Somadan Sowyel Rmyada uygulanm olan planlama leknklen. Man n Krj/iorde kapialisl suit mm tahlili iin kulland kale goril ere dayanyordu: fkal rejimin ilk yllarnda bu teknikler ya ok az uyguland ya da hi uygulanmad.

TEORLER VE PROGRAMLAR 17

clyfa merkezilemesi, haberleme ve ulam aralarnn devlet elinde merkezilemesi, devlein sahip olduu fabrikalarn ve retim aralarnn geniletilmesi, herkes iin alma ykmll, parasz eilim, ocukla rn fabrikalarda "imdiki ekliyle" altrlmasna son verilmesiydi. Bu s nrl taleplerin karlanmasnn, proletaryann ektii skntlar azaltmakla birlikle, onun devrimci cokusunu kreltecei ve bu tr taleplerin geek devrimciler tarafndan ilen srlmemesi gerektii yolunda zaman zaman teorik kar klar olmutu. Ancak pratikte hibir parti geni ii kitleleri nin acil taleplerine are bulmaya ynelik bir program olmakszn onlarn desteini salayamazd. Komnist Matfesto'aak' rnei izleyen sosyal de mokrat partiler iin, devrimci zlemlerini dile getiren azami programlarla mevcut burjuva dzen iinde bile hemen gerekleeceini umut edebildik leri talepleri ieren asgari programlar arasnda ayrm gzetmek bir alkan lk haline geldi. Bu ayrmn beklenmedik sonularndan bii. inanlar ya da mizalar gerei azami programdan ziyade asgari programa ilgi duyan ok sayda yenin sosyal demokrat partilere katlmasyd; asgari talepler den bazlarnn fiilen gerekletii, dierlerinin ise gelecekte gerekleebi lecek gibi grnd lkelerde, burjuva demokrasisinin evriminden dola y, partiler azami programda yer alan talepleri uzak teorik amalar katego risine havale etme eilimi gstermiler ve parti faaliyeerin asgari progra mn gerekletirilmesi zerinde younlatrmlard. Baka bir deyile, sosyal demokrasi teoride devrimci olarak kalrken, pratikte esas itibariyle reformist oldu. Alman Sosyal Demokrat Partisi bu tedrici dnmn kla sik bir rneini sergiliyordu.

Marksist retinin Rusya'da yaylnn Rus toplumunun hem ekonomik artlarnn hem de siyasi artlarnn geriliine denk den baz zellikleri vard. 19. yzylda Kafkasya'nn fethi ve Sibirya'nn gbeindeki, son dere ce zengin maden kaynaklarnn bulunduu Altay blgesine ulalmas Rus ya'nn snai gelimesinin maddi artlarn salad ve bu lkeyi potansiyel bir sanayi gc haline getirdi. Sertlerin ! 86 l'de zgrlklerine kavumalar k dorudan Rus feodal dzeninin kalesine indirilmi bir darbeydi b u ba kmsz ve gl bir kapitalist burjuvazinin gelime artlarnn hi bulunma d bir lkeye modern sanayi kapitalizminin ilk kez giriinin iareti oldu. Bu reformun tarihi ilevi, ngiliz tarihindeki itleme harekeline benze bir ekilde, milli ekonominin sanayilemesi iin gerekli emei topraktan kopar tp kentlere ve fabrikalara srmekti. Fakat bu durum en bata tm gelecei

18 EKONOMK DZEN atkatartma konusu olan kylln sosyal durumunu ve toprak imtiya z sistemini etkiledi. Sonraki otuz yln en ok tartlan sorunu olacakt bu. lk Rus Marksist gruplarn, Rus kylsnn ve Rus tarmnn kaderi konu sunda nurodnikier'[e aralarndaki tartmalar sonucu ortaya kmalar do ald. Tarm sorunlar, Marx'in dncesinde tali biryertuttuu halde, nfu sun yaklak yzde 9 0 ' m m esas olarak tarmla urat bir lkedeki tilmiz lerinin gznde hayati bir nem tayordu, ayrca Marx'in, hayatnn son yl larndaki kimi szleriyle Rus Marksistler'e kar narodtikle'den yana kar grnmesi belli bir skntya yol amt. 3 " Narodnikier Rus koy komn nn, serflik boyunca varolan ve serflik kalktktan sonra da devam eden, top ran donem dnem kii ya da aile bana bltrlerek ortaklaa iletilme si sisteminin, gelecein sosyalist dzeninde topran ortak mlkiyeti ilkesi ne temel olacana ve Rusya'nn bu nedenle btn dnyaya sosyalizm yo lunda nderlik etmesine imkn verecek esiz bir frsata sahip olduuna ina nyorlard. Oysa Rus Marksizmi'nin babas ve yurt dndaki ilk Rus Mark sist grubun kurucusu Plehanov'un, Rus tarm sorunu asndan Marksizm'in ne anlama geldii hakknda hibir kukusu yoklu. Plehanov tpk Batdaki gibi Rusya'da da, kylln esas itibariyle muhafazakr bir unsur olduu grndeydi. I892'de kaleme ald ve sk sk alntlanan bir yazsnn bir blmnde, "lkemizde muhalefetin ya da devrimci gruplarn, burjuvazi ve proletarya dnda, destek salayabilecei hibir sosyal g grmyoruz," : diye belirtiyordu. Dolaysyla Rusya'da devrimin Batfda izledii yolu Komnist Mcmifesto'da aklanan y o l u izlemesi gerektiine inanyordu. lk aama, Rus sanayisinin gelimesini destekleyecek ve ky komn gibi khne feodal toprak imtiyaz sistemlerini ykacak burjuva kapitalist bir dev rim olacakt. Sonra kapitalizm kentte ve kyde zafere ulanca, proleter sos yalist devrim tarafndan alaa edilecei an gelecekti. Kapitalizm aama sndan gemeden ve gl bir proletarya yaratmadan ky komn aracl ile sosyalizme ulamann mmkn olduunu ileri sren narodnik gr ham bir hayaldi ya da gericilie bir klft. Lenin 1890'larda Plehanov'un ateli bir savunucusu olarak siyaset sahnesine kt. Onun ilk yazlar narodnikle/'e kar giriilen polemii iliyor, Rusya'da kapitalist gelimenin 2onnlu olduuna ilikin tezi hararetle destekliyordu. 1890'li yllarn ortalarnda Lenin almalarna baladnda, olgular

20. "Not C y e bakm "Marx, Engels ve Kyllk', s. 346-54. 2].G.V.P!eranov. Soineniya,e.Ill,s. 119.

TEORLER VE PROGRAMLAR 19 Marksist ler'i hakl karmaya balamt. l&40'l yllar boyunca Haxthau sen, bu ileri grl Prusyal gzlemci, serfliin Rus ekonomisindeki can alc roln aka ortaya koymutu: Eer byk e kli mlkiyet medeniyetin ilerlemesi ve milli refahn artmas iin gerekliyse, ki bence kesinlikle byledir, sertlii ortadan kaldrmak henz imknsz dr." Sertlerin zgrl, Rus krsal kesiminde yrrlkte olan alt dzeydeki sertlik ekonomisinin salad dengeyi, yerine baka bir ey getirmeksizin temelinden sarsyordu. Eski serlerini cretli tarm iisi olarak altrarak ve ihracata ynelik byk lekli bir retimi gelitirerek maliknelerini ve rimli bir kapitalist temel zerinde iietebilen becerikli ve alkan toprak sahiplerinin iine yaryordu bu zgrlk; daha az giriken ya da daha az el verili durumda olan toprak sahipleri ise yeni artlara uyum salayamadk lar gibi gitgide bor batana saplandlar ve hibir ey yapamaz oldular. Reform, mlklerini salama balayarak gelitirebilen ve talihi yaver git meyenleri altrarak g durumdan kurtulabilen az sayda becerikli ky lnn de iine yarad; fakat kyllerin byk ounluu iin borlanma, daha ar artlar ve eskisi kadar tepki duyulan yeni smr ekillerinden baka bir ey geirmedi. Reform, kyll, bir yanda bazlar tarm iile ri altran (baz blgelerde bete bir oranna kadar ykselen) toprak sahibi kyller aznl, br yanda emeklerini byk toprak sahiplerine y a d a ha li vak yerinde kyllere satan topraksz veya g e i m iin yeterli topra ol mayan kyller ounluu olmak zere bld. B y l e c e Rus krsal alannda kapitalizmin giriinden kaynaklanan snf farkllklar balam oldu." Bu arada, sertlerin zgrle kavumalarn Rusya'da sanayilemenin ilk admlan izledi. 1890'dan sonra, yabanc sermaye aknnn etkisiyle sa nayinin hzla gelimesi, Rusya Sosyal Demokrat i Partisi'nin zerine in a edilecei temelleri yaratt: 1896 grevleri proleter hareketin gerek ba langc oldu. Ancak Rusya'da kapitalist sanayinin bu gecikmeli gelimesi birok zelliini de belirledi; bu yzden Lenin, Rusya'da "en modern kapi-

22. A. von Hau Ihausen, ludes sur la Situation Intrieure, la Vie Nationale, e les Instituti ons Rurales de ta Russt, c.1(1847),s. 151.

23. Plehanov'un belirttii gibi. bir bit olarak kyllk, bir snf deil, fkal bir "ortaa ztimresi-ydH-tfls/oyunie). 1861 reformu iki snfa bldiikyll;opraksaribi "ky burjuva zisi" ve topraksz "yoksul kyller", smrenler ve smrlenler (O. V PlehanDv, Sofineniy, c. Ill, s. 410). ISO'e Len n ko y Llin kararsz duru mu nun "kk burjuva* ve "yan-proleer" tabakalara blnm olmasndan ileri geldiini belirtiyordu {Sointniya, c. VI, s. 369-70),

20

EKONOMIK D Z E N

taust emperyalizm, adeta kapitalizm ncesi ilikilerin sk dokusuyla sar malanmtr,"" diyordu. Batj Avrupa'da, 20. yzyl balarnda, sanayiyi ynlendirenler ya da ynetenler, aka izlenebilen tedrici bir srecin r n olarak klasik iktisatlarn yatandan tand o bireysel giriimcinin ge limesiyle ortaya kmt. Kk iletmeci ekonomide hl nemli bir rol oynuyordu ve modern byk sanayi, barnda gemiin maddi ortamndan ve dnya grnden bireyler tayordu, Rusya'da modern sanayi, tm donanmyla Bat ve Rus mali evrelerinin beyninden domutu. ; 5 Modern sanayinin gelimesinin nedenleri ekonomik olduu kadar siyasald da 2fi ; sa nayi bu gelimeyi iadamlarndan ok devletin ve bankalarn giriimine borluydu; ve Rusya'da sanayideki byk iletmelerin oran baka herhan gi bir Avrupa lkesine gre adamakll yksekti, 27 Batl iilerle Rus fabri ka iileri arasndaki fark ise ok daha arpcyd. Batda fabrika iisi k k zanaatkarn becerilerinin ve dier zelliklerinin bazlarna hl sahipti, Rus fabrika iisi ise kyden gelmi ve l mevsimde ya da ekonomik kriz dnemlerinde kyne dnebilecek bir kylyd. Yasal bakmdan da kyl saylyordu ve "kk burjuva" kategorisine dahil dar zanaatkarlar zmre sinden farklyd. Bat'da kapitalizmin krlarndan pay alma hevesinde olan gelime yolundaki "ii aristokrasisi" zmresini yaratm olan vasfl ii lik ve eitimden yoksundu ve neredeyse snrsz lde smrld iin, devrimci propagandaya elverili bir zemin yaratyordu. Hem sanayinin ya psndaki hem de iilerin niteliindeki bu farkllklarn ou Bat ve Dou Avrupa'daki farkl siyasi sistemlerde yansmasn buluyordu. Ksacas, Rus fabrika iisinin ve Rus kylsnn kimlii, her ikisinin karlaryla ik yet konularnn birbirini yakndan etkilediini gsteriyordu ve genellikle, Bat lkelerinde olduu gibi bunlar pratik amalar iin birbirinden ayr mak ya da ayrt etmek imknszd.

24. Lenin, Snfinemye. c. XIX. s. 136. 25. BJ morunla ilgili bavuru kitaplarna gre, yabanc sermayenin Rus sanaysindeki yat rmlar 1914'ten nce 2 milyar rubleden fazlayd. Bunun %32'si Fransz, %22'si ngiliz. %19.7'si Alman, %I4..T Belika, %5 2'si de Amerikan sermayesydi (P.B.Ol.V.S Rozenfeld'in P ttittfffliuva Poitult SSSR (19261 adl eserinin 44. sayfasnda at iHlanmakad) 26. Sanayinin en gl destekisi Witte anlarnda anlaml bir yorum yapy "Sanayinin gelimesi iin yapay aralar kullandm syleniyor. Bu aptalca cmlenin anlam nedir? Ya pay aralardan baka hangi aralarla sanayi gelitirilebilir?" (Vosp/uninaniya [Berlin, 1922], c. I,s. 4SI). 27. mlle.Ru. sanayi filerinin %24.5'i, lOOPden fasla isi ve tW S'i, 50O0 1000 ii kapsayan birimlerde al inliyordu; I SD7'de Almanya iin ayn rakamlar srasyla %8.1 ve idi.(Y.S. Rozenfeld, il.g.e..s.A6).

TEORLER VE PROGRArvfLAR 21 Bu yzden, Rusya Sosyal Demokrat i Partisi'nin ilk program arami ve asgari talepleri kapsayan blmlere ayrlmt. Ancak Rus partisi. Al man partisini saran sinsi tehlikeye, asgari talepleri azami talepler aleyhine yceltmek trnden bir tehlikeye manz deildi ve bunun ok ak bir ne deni vard. 1848'den beri asgari program anlay esas itibariyle burjuva ka pitalist dzenin erevesini paralamak szn burjuva devrimiyle gerekle tirilebilecek olan eylere tekabl ediyordu. Azami program proleter sosya list devrimin programyd. Burjuva devrimin bit fait accomplye* dnt Bat Avrupa'da asgari program, bu nedenle arlk devrimci bir program deildi ve bu lke farkndan dolay, azami devrimci programdan ayrlm bulunuyordu. Rusya Sosyal Demokrat ii Partisi 1 9 0 3 t e programn kabul ettiinde, Rusya'da burjuva devrimi henz g e l e c e e ait bir eydi ve bu ne denle asgari ve azami programn her ikisi de devrimciydi. 1903 parti kong resi tarafndan kabul edilen programn asgari siyasi talepleri, arlk otokra sisinin devrilmesi ve onun yerine demokratik bir cumhuriyet kurulmasyla balyordu. 2 1 Bunun ard sra gelen asgari ekonomik talepler, ll bir lmllkla ifade edilmi olmalarna ve ileri burjuva demokrasilerinde vak tiyle gereklemi ya da gereklemek zere olanlardan baka bir ey iermemelerine ramen, yine de bir bun olarak bakldnda o dnem Rusyas iin devrimci taleplerdi. Sekiz saatlik ignn, haftalk tatili, teknik zo runluluklar dnda g e c e vardiyasnn kaldrlmasn, 16 yandan kk ocuklarn (ba2i snrlamalarla 18 yandan kk ocuklarn) ve kadnla rn salksz ilerde altrlmalarnn yasaklanmasn, hastalk ve yallk iin devlet sigortasn, fabrikalarn fiilen denetlenmesini ve Bat toplumla rnn sosyal yasalarnda ya da radikal programlarnda yer alan dier bit dizi maddeyi kapsyordu Programn tarm blm, gerekte "sertlik rejiminin kalntlarn ortadan kaldrmay" ve "lkede snf mcadelesinin zgrce gelimesini" kolaylatrmay amalayan tedbirlerle yetindii iin zellikle lmlyd. Tarm blmnn balca nemli maddeleri, azat edilmeleri kar lnda kyllerden istenen demelerin iptali, daha nce yaplm deme lerin geri verilmesi, kilise topraklarna ve imparatorluk arazilerine el ko nulmas, sertliin ilgas srasnda kyllerden alnm topraklarn [szde "parsellerin") ky topluluu yelerine geri verilmesi iin kyl komiteleri nin oluturulmasyd 2 9 Kongrenin programn ekonomik talepler blmne

* oldu bitti {Fran, .n ). 28. Bkz. E H. Carr, Bol;evik Devrimi, c I, s. 36-41. 29.1903 program VKP<B) v Rezolyutuyak ( 1941) iindedir, c. I, s. 19-23.

22

EKONOMIK D Z E N

gsterdii ilgisizlik anlamlyd. Ne o zaman ne de Bolevikleie Mene vikler arasndaki blnmeden sonra balayan polemikler srasnda ekono mik sorunlar byk bir rol oynad. Rus-Japon Sava kentte ve krda iten ie kaynayan bir huzursuzlua yol at. 1905 Devrimi gen fabrika proletaryasnn sanayi kapitalizmine kar yeni balayan isyan ile Rus kylsnn dayanlmaz tarmsal artlara kar yzyllk isyannn kendiliinden, dzensiz ve yar bilinsiz birlei minin ilk dramatik belirtisiydi. 9 Ocak 1905'te, Kanl Pazar'da devrimi ace mice balatanlar kentli iilerdi, iilerin 1905 sonbaharnda gerekletir dikleri sanayi grevleri ise devrimin en grkemli baarlar oldu. Ancak da ha ubat 905'te, Ukrayna'da kara topraklardaki, Baltk ve Kafkasya bl gelerindeki kyller de ayaklanmlard; ayn yln sonunda tm Rusya'ya yaylan kyl ayaklanmas, devrimin kentlerde ve fabrikalarda bastrlma sndan ok sonra, 1906 ilkbahar ve yaz boyunca yer yer patlamay srdr d. 1905 olaylar devrimde proleter ncln zorunluluuna ilikin Bol evik retiyi doruluyordu. Ancak bu olaylar, Rusya'da devrimin kyl ln etkin destei olmakszn baarya ulaamayacan gsterdii gibi, Rus kylsnn, parti programnn lml tarm blmnn ierdiinden ok daha kkl bir devrimci talebe ak olduunu da ortaya koymutu.

1905 olaylarnn sonucu, Bolevikler'in deerlendirmelerinde kylle tamamen yeni bir nem ve stn bir yer vermeleri oldu. Daha 1905 Nisan'nda, Londra'da toplanan nc parti kongresi (Bolevik), "kyl hare ketinin ykseliini" selamlyor ve henz "kendiliinden ve siyasi bakm dan bilinsiz" olduunu tespit etmekle birlikte sosyal demokratlarn deste ini hak ettiini bildiriyordu. Parti programnn lml maddelerini ok aan kongre karar, "kyll ve ky proletaryasn", "vergilerle borlar top luca reddetmeye ya da askere gitmemeye, hkmetin ve onun temsilcileri nin emirlerine, buyruklarna itaat etmemeye" 5 " kkrtyordu aka. Lenin yine ayn ay iinde, devrimin ilk hedefi olarak "proletarya ve kylln devrimci-demokratik diktatrln" gsteriyor ve Demokratik Devrimde Sosyal Demokrasinin ki Taktii adl brornde, proletaryann tm kyl lkle ittifak edecei devrimin ilk ya da burjuva aamas ile kylln ge rici unsurlarna kar yoksul kyllerin proletaryaya katlaca ikinci ve sosyalist aamasn birbirinden dikkatle ayrarak ayn temay iliyordu:
m A ve r 1 s dfi-7

TEORILER VE PROGRAMLAR 23 Kyl hareketini devrimci-demokratk nitelikte olduu lde destekliyoruz. Gerici olduu ve proletaryaya kar bir rol oynamaya kalkt lde ona kar mcadele etmeye hazrlanyoruz (evet. imdiden hazrlanyoruz). Marksizm'in tm zn bu ikili grev oluturuyor 31 Ancak bu ki aamada izlenecek olan tarm politikasnn ierii hi tartl mad. Aralk 1 9 0 5 t e Tammerfors'daki Bolevik konferans parti program nn tarm blmn yeniden gzden geirme sorununu ele ald. Konferans, programdan (fazla lml olduu iin) "parseller "le ve (zaten artk tasfiye edildii iin) bor demelerinin iptali ile lgili olan eski maddelerin karl masn: zel toprak mlkiyetlerinin hepsine el koyma dahi!, kylln al d tm devrimc tedbirleri desteklemeyi; kylleri, "kendi karlar ile ky burjuvazisinin karlar arasndaki zlmesi imknsz elikiye inan drmak" ve kyllere sosyalizm hedefinin yolunu gstermek iin aba sarf edilmesini neriyordu. 3 2 Bolevikler'le Menevikler arasnda 1905-6 knda gerekleen yakn lamann sonularndan biri, lam programnn deitirilmesine ilikin nerileri saptayp i n c e l e y e c e k ortak bir komisyon kurulmasyd 3 3 ; bu neri ler Nisan 1906'da Stockholm'de toplanan (Bolevikler'in sonradan drdn c kongre diye adi andracak lan) s z d e "birleme" kongresi tarafndan de erlendirilecekti. Stockholm kongresinde partinin tarm politikas, sosyal demokrat evrelerde o zamana kadar hi olmad kadar uzun bir sre bo yunca, kapsaml ve ayrntl bir ekilde tartld; Bolevikler'le Menevik ler (ki kk bir farkla ounlua sahiptiler) arasndaki temel blnmenin yan sra, hem Bolevikler hem Menevikler kendi aralarnda da blnm lerdi. Pek az istisna dnda herkes, eski programn geerliliinin kalmad n ve kylln sk sk patlak veren ayaklanmalarla dile g e l e n zlemle rini gidermek iin bir btn olarak toprak konusunda bir eyler yaplmas gerektiini kabul ediyordu. lk adm nispeten basitti. Bolevikler devletin, kilisenin, imparatorluun ve toprak sahiplerinin tm topraklarna "el ko nulmasn" istiyorlard. Menevikler ise, bir d e m e y i gerektirdii ya da en

31. Lenin, Sotntniya. c. VII1, s. 185-6. Ltnin'in o dnemdeki grlerinin daha kapsam l bir ahi il i iin bakm E H Carr, Bolevik Devrimi, e. 1. s. 61-3
32. VKPtBjvRtiotyuiuyakaWhc I, s 5S-9;Mc/auriesufUnm.z 1,(fofiilwceeviri

si. 1930), s. 131-3'K Krupskaya Lenin'n 1105 De vn m i 'ni n tec rubele rinden kard sonula r ilk kez Tammerfors kongresinde ortaya koyduunu belirtir. 33. Komisyonun hazrlad rapor Lenin'n Sof/neny'snda yer alyor, c. IX, s. 458-60; Lenin (komisyonun ounluunca kabul edilen) bu tasary gerekelerini de aklad ayr bir bror olarak Man I906'da yaymlad (Somenya, c. IX, s. 55-76).

24 EKONOMK DZEN

azndan fideme olasln ortadan kaldrmad iin bu topraklarn "devre dilmesini' stiyorlard. Fakat Menevikler'in nemli bir blm bu konuda ounluu salamalar iin Bolevikler'le anlat ve "el koyma" kelimesi kongrenin kararnda yer ald. Kk mlkiyetler, daha kesin bir tanm geti rilmemi olmakla birlikte, "e! koyma"dan muaf tutulacaklard. El koymadan sonra neler olaca ok daha nazik ve tartmal bir konuy du Bu konuda balca gr ayrt edilebilir. Menevikler, merkezilemi bir devlet otoritesine gven duymadklarndan, topran mlkiyetini onu ileyen kyllerin mr boyu yararlanmalarn salayacak olan "yerel zynetim organlartna ' devretmek istiyorlard "Be te d iye (etirme" diye bi linen zmd bu. ikinci gr., Lenin'in kaleme ald ve hazrlk komis yonunun ounluunca desteklenen tasarda dile getiriliyordu. Bu gr, el konulan topraklarn bir Kurucu Meclis toplamneaya kadar kyl komitele rinin denetimine verilmesini neriyordu; daha sonra tam anlamyla demok ratik bir cumhuriyet kurulursa ancak byle bir ey olursa parti, zel loprak mlkiyetinin kaldrlmasn ve topran "tm halka" (ya da bir baka neriye gre, devlete) devredilmesini isteyecekti. Lenin, kendi tasarsnda yer jlan tmyle demokratik bir cumhuriyetin kurulmasna ilikin artl hkmn, Menevikler'in, topran merkezilemi bir devletin yetkisine devredilmesinin yaratacan iddia ettikleri tehlikeleri ortadan kaldraca n ileri sryordu. Boleviklerin ounluunu ieren nc grup ise Le nin'in tasarsnda kyl komitelerinin kurulmasna ilikin ilk adamay ka bul ediyor, fakat ormanlarla madenlerin devlete ve "ortaklaa ekilip biile cek" topraklarn yerel zynetim organlarna devredilmesinden sonra geri kalan topraklarn kyller arasnda tam mlkiyet esasna gre pay edilebil mesinin Kurucu Meclis'ten islenmesini neriyordu. Vakiyle esas itibariyle kapitalist olan kk kyl mlkiyetinin, toprak aristokrasisinin sahip ol duu byk loprak mlkiyetine dayal ve topraklarn emeki kyllk tara fndan ilendii feodal sisteme oranla ileri bir adm temsil ettiini ileri su ren Lenin", imdi, paylatrma politikasnn "yanl" olmakla birlikte (n k nihai ama olarak sosyalizm yolunda hibir katkda bulunmuyordu) "za rarl" olmadn, oysa beledi y eletirme politikasnn (ki ne kapitalistti ne de sosyalizm yolunda bir admd) "hem yanl hem de zararl" olduunu id dia ediyordu. Bu nedenle hibir baar ans olmayan kendi nergesini geri ekecek ve belediyeletirmeye kar paylatrmay destekleyecekti Btn

.14. Lenin, Saiaeniya, c. IX. s. 61

TEORLER VE PROGRAMLAR 25 bu tartma, gelecekteki devrimin burjuva demokratik bir nilelik tayaca varsaymndan kaynaklanyordu. Lenrt, kylnn bireysel mlkiyetinin desteklenmesine kar temel itirazn sosyalizm aamasna eriilip geni kolektif retim dzeni yeniden kurulduunda paylatrma srecini tersine evirmenin nihai zorunluluu ne kongredeki konumasnda ne de sonra dan buradaki savn gelitirdii brorde" aka dile getirdi; bu kadar ile risini dnen baka biri de yoktu. 36 Ancak Bolevikler aznlkta kaldlar, Menevikier'in belediyeletirme nergesi kongrenin gr olarak kabul edildi. Bununla birlikle taktikle ilgili ek bir kararda partiye "meta etmi varolduka, kitlelerin yoksulluum ortadan kald ramayacafc ahn kuuk mlkiyet sisteminin ekiciliine kar onu (yani kyly) uyarmas ve ni hayet her trl yoksullua ve smrye son verecek tek are olan sosyalist bir devrimin zorunluluu zerinde durmas" nerilerek daha geni bir ufuk alyordu. Bir baka karar ise kyl isyann "proletaryann arla kar saldr hareketi" ile egdml klmann neminden sz ediyordu." Stockholm kararlarndaki yetersizlikler, naradmkler'm varisleri olan, donemin balca kyl partisi Sosyalist Devrimci 1er'in (SD'ler) larm prog ramyla karlatrldnda ortaya kt. SD'lerin Ocak 1906'daki parti kongresinde kabul edilen programlarna gre, SD'ler topran "ticari dei im arac olmaktan karlp, zel mlkiyet yerine milli bir ortak mlkiyete dntrlerek" sosyal leti rilmesini destekliyorlard. Toprak bireylere iki ilkeye, "emek ilkesi" ve "eit datm" ilkesine gre datlmalyd, yani toprak onu ileyenler arasnda eit olarak datlmalyd, tek glk eitli in hangi lte gre (hanedeki alan saysna gre mi, yoksa tketici sa ysna gre mi) hesaplanacan saptamakt. Bu politika SD'leri, sosyaliz min zn reim yntemlerinin deil, eit dalmn oluturduuna inanan Marksist olmayan sosyalistlerle bir araya getiriyordu, ilk bakta SD prog ram, Stockholm Kongresinde reddedilmi olan Bolevik karar tasarsndan pek de farkl deildi, o tasar da topran kyller atasnda eit paylamn talep ediyordu. Fakat Lenin 1907 sonunda kaleme ald, tarm politikasna ilikin uzun bir aklamada bu iki tutum arasndaki ortak noktay ve nihai

35. Lenin, Anwwwi.t. IX, s 149-56, 1S4-2DD 3fi. Bir yl srra Lenin yle yazyordu "Proletarya kendisi ile birlikte kk mulL sahip len ni n eitliine dayal brsnsyalizmi deil, gems k'cklr sotyolle^mij retime dayal bir sos yalizmi getirecektir' (5omtntyu. c XI, s 187).
37. VKP(B) VReziityutsyak (1941), s. 75-6. Stockholm Kongresindeki tartmalar elverty (Ob"eJnitel'ny) S"ezdRSDRP (1934Vie yer alyor.

26 EKONOMK DUZEN

temel gr ayrln yle aklad: Eitlik fikri genel olarak eski mutlakyet dzenine kar, zel olarak da toprak imtiyazna dayal, serf kullanan byk mlkiyele kar mcadelede en devrimci fi kirdir. Eitlik fikri feodal toprak klelii sisteminin eitsizliine kar mcadeleyi dile getirdii lde kk burjuva kyl iin ilerici ve meru bir fikirdir. Toprak imtiyazn "eitleme" fikri, yedi desyatinlik tarlalarda yasayan ve toprak sahipleri nin perian etlii on milyon kylnn, serf aldranlarn ortalama 2300 desyaun yzlmilndeki byk topraklarnn paylam18 uruna girilii mcadeleyi dile getirdii lde meru ve ilericidir. Tarihin imdiki annda bu fikir gerekten bu tr bir mcadeleyi dile getirmekte ve yan-sosyalst bulank szlerle allanp pullanma sna iamen lutarl bir burjuva devrimini canlandrmakladr (...) nnrodmkhr'm "sosyalletirme" diye anladklar bu devrimin gerek z, toprak kleliini kesin likle ortadan kaldrarak kapitalizme giden yolu en tutarl bir ekilde amaktan iba ret olacaktr (...) narodnikler bu "eitletirmenin" burjuva unsuru ortadan kaldraca n hayal ediyorlar. Oysa bu. en radikal burjuvazinin emellerini temsil ediyor 3 9 Bylece Bolevikler asndan, bu ilk aamada SD'lerin "eitletirme" slo gannn kullanlmas ve hatta tarm politikas konusunda SD'lerle ak bir ittifak kurulmas mmknd Fakat SD'lere nihai sosyalist hedef olarak g rnen ey Bolevikler iin yalnzca burjuva devriminin arzi bir olgusuydu. Burjuva devrimi feodalizmin ve sertliin kalntlarn herkesin toprak sahi bi olmas adna ortadan kaldrd zaman, Boleviklerin sosyalist tarm an lay SD'lerin tarm anlayndan tamamen farkh olduu iin blnme ba layacakt. Fakat sosyalizmin larm politikalarnn tam anlamyla ele aln masnn vakti gelmedike Bolevikler'le SD'ler arasndaki snr izgisi ko layca gzard edilebilirdi. arlk hkmeli 1905-6 olaylarndan devrimcilerin kardklar sonu cun aynsn karmt, yani kylln tutumu Rusya'daki durumun odak noktas deildi. ehirlerdeki liberal ve radikal unsurlar yattrmay ama layan 17 Ekim 1905 anayasa bildirgesini, 3 Kasm'da kyllerin denme mi borlarnn balanacan vadeden bir baka bildirge izledi. Tam bir yl sonra bu arada Stockholm'de parti kongresi yapld Stolipin'in yeni tarm politikasn aklayan 9 Kasm 1906 tarihli nl kararnamesi yaym land. Bu kararnamenin iki ynl bir etkisi oldu. Topran dnem dnem

38. Lenin 511 notu ekliyor: "Burada rnlkiyel asmlan paylamdan deil, ekip bime a sndan paylamdan sz ediyorum: ve paylam mmkndrkiuk iletme ar bastka bir sUe iin kanlmazdr da hem be led iye leti rme hem de kamulatrma altnda mmkndr bu."
39 Lenin, SoReniya.Q. XI,s. 347.

TEORLER VE PROGRAMLAR 27

yeniden datlmas alkanlnn geerliliini yitirdii kyl komnleri lavedildi ve topraklar komn oluturan aile reisleri arasnda datld. Topran yeniden datmnn hl uyguland komnlerde aile reisleri, komn toprandan pay alarak komnden ayrlmaya tevik ediliyordu; top raklan yeniden gruplayarak bu tr ayrlmalar kolaylatrmak iin dzenle meler yapld. Bylece kararname, kylln eski kolektif mlkiyet siste mini paralayarak, yerine, Rusya'da ky ekonomisinin temeli olarak birey sel kyl mlkiyetini getirmeye yneliyordu. Yasal dzenlemelerin yan sra kendi topran ileyen ya da ilemek isteyen kyllere uygun artlarla bor veren Kyl Toprak Bankas da dahil, dolayl tevikler dnlmt. Kararnamenin ilanndan sonraki on yl boyunca iki milyonu akn hane ko mnlerden ayrld; bu ayrln en youn olduu dnem 1908 ve 1909 ylla ryd. Bu reform en byk etkisini, eski komn topraklarnn yaklak yar snn bireysel mlkiyete getii Ukrayna'da, Dinyeper Nehri'nin batsnda gsterdi. Bu blge buday ihracatnn merkeziydi: Rusya'da tarmn en kr l olduu ve kapitalist biimde en iyi rgtlendii blge burasyd. Tarm iisi alarak alan topraksz kyllerin sefaletinin u noktaya vard bi ge de burasyd. Bu anlamdadr ki Troki Ukrayna'nn kara topraklar blge sine "Rusya Hindistam" 4 0 diyordu. Yirminci yzyln ilk yllannda Ukray na'dan Sibirya'ya ve Atlantik tesine uzanan g dalgalar birbirini izledi. Geri Stolipin hkmetinin baskc ynelim politikas gz nnde tutul duunda "Stolipin gericilii"nden sz etmek olaandr, ama bu deyim elf lerin zgrlemeleriyle balayan gelimenin mantki sonucu olan Stolipin tarm politikas iin geerli olamaz. Bu zgrletirmenin asl amac snai gelime iin yedek bir "zgr" emek kitlesi yaratmakt; krsal kesim de pa ra ekonomisi alanna srklenmi, kapitalizm eski feodal dzeni mahvet miti. Bu eski dzenin son kalnts olan kyl komn kapitalist rekabetin ve kapitalist verimliliin Rus tarmna girii karsnda bir engeldi imdi. Belki de Stolipin reformu refaha kavumu ve halinden memnun bir kyl snf yaratarak devrimi engelleme arzusundan esinlenmiti; ancak kapita lizm feodalizme oranla bir ilerlemeyi temsil ettii srece, Lenin'in dedii 41 gibi, "bilimsel-ekonomik anlamda ilericiydi". te yandan kapitalist tarm iki farkl ekle brnebilirdi: ucrelli tarm iisi altran mlk sahipleri kapitalizmi ve bireysel kyl kapitalizmi. Lenin ilkini Prusya sistemi, ikin-

40.L. Troki, 1905 (ikinci bas. 1922), s. 18. 4 1 . Lern, Soineniya, c. XI, S. 352.

28

EKONOMIK D U 2 E N

cisn se (bir bakma yanlarak) Amerikan sislemi diye nitelendiriyordu.^ Stolipin reformunu da ikincisinden ok ilkini hedef aldndan, btnyle kylle yneltilmi olduu gerekesiyle yeriyordu (bu nklada da bir bakma yanlyordu). "Komnlerin kulaklar'ca yamalanmasna tevik et mekle, eski tarm ilikilerini bir avu zengin mlk sahibinin yararna ve kit lelerin hzla mahv pahasna paralamakla" sulayarak yapyordu bunu; bylece Stolipin "yz lanet toprak sahibi" ile ayn kefeye konulmu ve po litikas "kyll lamamen mahveden, ne pahasna olursa olsun tarmda kapitalizme yol amak iin komnleri zorla ortadan kaldran bir politika" 1 1 olarak tanmlanm oluyordu. Yine de bir gerek pay vard bu demagojik szlerde. Bu konuda yazlan larn hepsinde kyll kategoriye ayrmak alkanlk olmutu: toplam kylln yzde SD'ni oluturan topraksz yada kendi emeklerini ve aile lerinin emeklerini bakalarna satmakszn g e i ne mey ece k kadar az toprak l "yoksul kyller", kendi tarlalarnda kendi ailelerini altrarak yaaya bilen "orta kyller" ve (her ne kadar tek bir ii altrmak bile bu katego ride yer almaya yetiyorsa da) tarm iisi altracak kadar varlkl "ky burjuvazisi" ya da kulaklar. Reformun amac daha az alkan, daha az ve rimli ya da daha az talihli yoksul kyl kitlesinin zararna kulaklar'} veya polansiyel kulaklara destekleyip tevik etmek ve bylece hali vakti yerin de, rejime sadk kyllerden oluan bir st tabaka yaratmakt. Stolipin'in kendisi, "hkmet muhtalara ve ayyalara deil, gzpeklere ve gllere oynad," diye aklyordu.' 14 Bu hesap boa kt. Tarm retiminin iler ac s dzeyini ykseltmeyi baaramyorsa eer, Rusya'da tanm sorunu asn dan, hibir zm kabul edilebilir saylmyordu ilerde Boleviklerin de ban artacak bir ikilemdi bu. Modern makinalar ve modern teknikler kullanlmakszn herhangi bir zme ulalamazd, te yandan kyllerin bireysel mlkiyeti zerine kurulu sistemde modern makina ve tekniklerin kullanlmas da mmkn deildi. Lenin Stolipin plann Prusya sistemiyle bir tutmakla hakl olsayd, plan en azndan aslnda sahip olmad o can al c nemdeki verimlilik zelliine sahip olurdu; gerekeyse byk iftlik birimlerini paralayp daha kk birimler oluturma eiliminde olduu l de teknik adan gericiydi. Bu durumda Stolipin, uyuuk, yoksul kyl

42.Ag.e,c XI. s 348-9, 352. 43. A.g.c. c. XI. s. 378: c. XII. s. 123. 44. O T. Robnsgn'un Rural Russia Under ihr Old Regime 11932) adl eserinin 194 sayfa snda alnulanmtr.

TEORLER VE PROGRAMLAR 29

kitlesinin daha da acmasz smrlmesi pahasna bir avu "becerikli ve gl" kulak'n payna deni anrmay Lenin bu hususla tamamen hak lyd umabilirdi ancak. Sonunda devrimi savuturmay amalayan tedbir devrimin baarsna ok nemli bir katkda bulundu. Kyllerin ounlu unun kaderini hem mutlak olarak hem de ilerinde daha ansl olan az sa ydaki benzerlerine kyasla daha da ktle t irerek, kyllerin kendi arala rnda blnmelerine yol at; bylece devrimcilerin arlar kylln saflarnda bile smrlen yoksullarn zengin smrclere kar kmasn salam oldu. Bu yzden propagandac Lenin, bu yllar boyunca Stolipin reformunun kyl kulesi iin bir felaket olduunu surla tekrarlad. Ne var ki Marksist ve Rus iktisats Lenin nihai zmn nerede olduunu gayet iyi biliyordu: Toprak sahipleri ve kapitalistler arpacaklar dmann kim olduunu ok iyi biliyorlar; toprak sahiplerinin kendi karlarnn zaferinin, bir btn olarak toprakla zel mlkiyelin zaferiyle ve kyllerin kendi karlarnn zaferinin, hem mlk sa hiplerinin hem de kyllermki dahil, zel toprak mlkiyetinin ortadan kaldrlma
syla zde olduunun devrim tarafndan tespit edildiini ok iyi sezinliyorlar. .

Gerekte mcadele, Yeni Rusya'nn toprak sahipleri tarafndan m kurulacana [her tur lopran zel mlkiyete dntrlmesi dnda, byle bir ey imkanszdr) yoksa kgyl kitlesi tarafndan m kurulacana (yan-feodal bir lkede hem toprak sahiplerinin topraklarnda hem de pay edilmi topraklarda zel mlkiyeti ortadan kaldrmakszn bu mmkn deildir) karar vermekten ibarettir/" Topran kyllere eittik esasna gre datlmasnn, devrimin burjuva aamasnda gerekli bir adm temsil etmekle birlikte, kalc hibir zm salayamayacann ve tpk toprak sahiplerinin mlklerinin burjuva devri mi tarafndan ortadan kaldrlaca gibi, kyllerin topraklarnn da gnn birinde sosyalist devrim tarafndan daha geni ekonomik birimlere katl mas gerekeceinin, belki de Lenin'n o dnemdeki yazlan iinde buluna bilecek en ak kabulyd bu Gerek Rus hkmetinin, gerek Rus devrimcilerin o dnemde tanm soru nuna gsterdikleri byk ilgi yalnzca 1905'in tecrbeleriyle deil, kyl ln nfusun yzde 80'ini oluturduu ve milli gelirin yzde 50'sini retti i bir lkedeki temel ekonomik artlarla da kolayca aklanabilir. Bununla birlikte gelecek asndan daha anlaml olan ey, sanayinin milli ekonomi iindeki hzh ve srekli bymesiydi. 1900-13 arasnda Rusya'da snai re45 Lemn,&fini)t,c. XII, s. 406

30

EKONOMIK D Z E N

lim, tarm retimindeki yzde 35'lik arta karlk yaklak yzde f>2 artt." Ayn dnemde snai ve ticari tekellerde youn bir gelimeyle birlikte sana yide, hem yabanc hem de Rus devlet yatrmlarna artan bir bamllk g rld. Bylece ilkel bir kyl evrede faaliyet gsteren ileri bir kapitalist sanayinin elikileri sava ve devrim krizi yaklatka artt. 1900'lerin ilk yllarndaki ekonomik bunalmdan sonra 1908-13 dnemi Rus sanayisi iin refah ve byme yllan olmutu ve sonu olarak ortada devrimci propagan daya elverili bir zemin yoklu. Bu yllar boyunca, Rus sosyal demokratlar partinin sanayi politikalarnn gelitirilmesi iin ortaya pek az yeni fikir ko yabildiler. Petersburg Sovyeti tecrbesinden esinlenen Troki, proletarya nn sekiz saatlik ign gibi "demokratik talepleri" uygulamaya kalkarak, kanlmaz olarak fabrikalar ele geirmeyi amalayan "sosyalist" politika ya yneleceini vurgulamaya devam ediyordu Lenin de daha temkinli bir slupla, "sekiz saatlik ign ve benzeri reformlarn her siyas durumda, kanlmaz bir ekilde nc hareketin aralar olacan" belirtiyordu**; an cak bu yorumun tarm poilikasnm tartlmas vesilesiyle yaplm olmas anlamldr. Bununla birlikte sanayi kesiminde 1905 kitle grevlerinin yenil gisinden sonra geri ekilmi olan huzursuzluk dalgas 1912'de daha iddetli bir biimde ykseldi. 500 grevcinin askeri birlikler tarafndan ldrld "Kanl Pazar'dan sonra en dehet verici katliamLena altn madeninde patlak veren ciddi kavga, sanayi kesimindeki huzursuzluklarda yeni bir d nemi balatt; 1914te savan patlamasndan nceki iki ylda nkseden kyl ayaklanmalar da belileyici oldu. 1905 Devimi'ni yapm olan gizli gler bir kez daha iin in kaynamaya balamt Had safhaya varm be yllk bir karamsarlk ve ykc parti ii ekimelerden sonra Lenin bir kez daha sorunlarla dolu bir gelecee umut balad. 1914 Sava Rus milli ekonomisinin modern sava artlar iindeki yeter sizliini ve gszln hzla aa kard. Askeri ihtiyalar ar sanayi ye hz verdi; Sava yllarnn yaratt iki zgl gelime, sanayi zerinde devlet denetiminin yaygnlamas ile kk ve gsz iletmelerin elenme si sonucu sanayinin younluk kazanmasyd. Fakat yabanc lkelerden ma ki na ve zel donanm ithalinin fiilen durmas, sava sanayilerindeki genile meye bile ksa zamanda son verdi. Dier sanaylerse ksa sre iinde nere-

46. P. I. Lyajenko. htnnyu Narodngo Kvzyaistva 5SSR, c. II (1948), s 349 47. Bkx E. H. Cart. B<lj*v,k Devrimi, c. I, s. 66-7. 48. Lenin. So(ineiya. c. II, s. 197.

TEORLER VE PROGRAMLAR 31

deyse tmyle durdu. 1916 sonunda Rusya'nn temel snai gcnn tken dii aka ortaya kmt. Bu arada tarm, en etkin insan gcn orduya kaptrd ve tarm makinaJaryla ara gerelerindeki yenilemeyi artk sa layamaz olduu iin sanayiye oranla daha da byk bir kayba uramt. retim felaket lsnde dt ve 1916-17 kndan itibaren byk kentler de alk bagsterdi. Aln, fabrikalarda giderek gleen artlarn ve sa vatan doan umutsuzluun kamlad sanayi grevleri ubat Devrimi'nin ilk admlan oldu. Kapitalizmin tm Avrupa'daki can ekime belirtilerini svire'den izleyen Lenin, tarihin gelecee doru dev bir adm daha attn belirtiyor, fakat gelecein sosyalist dzeni hakknda kehanetle bulunmak tan ya da tasanlar yapmaktan kendine has slubuyla kanyordu. 1916 yl boyunca, sava dnemindeki balca eseri Emperyalizm, Kapitalizmin En Yksek Aamas'm tamamlad. Lenin Marx'in gerek bir tilmiziydi; devri min arifesinde sosyalizmin ekonomi bilimine yapt bu katk, kapitalist toplumun en son aamasnn ekonomisini irdeleyen ara tn c i bir tahlildi. Lenin'n 3 Nisan 1917'de Petrograd'a dnn Nisan Tezleri izledi. Ni san Tezleri, devrimin "iktidar burjuvaziye verdii ilk aamas"ndan "kti dar proletaryaya ve kylln en yoksul tabakasna devredecek olan ikinci aamast"T\& getiini ilan ederek. Ekim Devrimi'nin stratejisini orta ya koyuyordu. Ekonomik program 6., 7. ve 8. tezlerde aklanmt. 6. tez "tarm programnda arlk merkezinin (Lenin'in o dnemdeki anlayna gre Kyl Sovyetleri'nden ayr tutulmas gereken) Yoksul Kyl Temsil cileri Sovyetleri'ne aktarlmas" ve" toprak sahiplerinin tm maliknelerine el konulmas" arsn yapyordu. Topraklarn tm Yoksul Kyl ve Kyl Temsilcileri Sovyetleri'ne tahsis edilecek ve (yerel artlara gre, 100 ile 300 desyatinlik yzlmne sahip olan, ki bu say byle bir adlan drma iin hayli dktr) byk malikneler, "yoksul kyllerin deneti 4 minde ve sosyal yarar iin" * alan rnek iftliklere dntrlecekti. 7. tez ti Temsilcileri Sovyetleri tarafndan denetlenen tek bir milli banka y, 8. tez, "sosyal retimin ve rnlerin datmnn" i Temsilcileri Sov yetleri tarafndan denetlenmesini (bu her ne kadar, "acil grevimiz olarak sosyalizmin balatlmasn" ngrmyorsa da) ifade ediyordu. 5 " Bankalara, sanayiye, ticarete ilikin tezlere kyasla tarmla ilgili tezin ok daha ayrnt-

49. Burada "sosyal" ile karladmz Rusa kelime vbfestvermi. "topran sosyalizasyo nu" teri mirideki fiilde de bulanan br belirsizlik (ayor; nk buradaki "sosyal yarar", "ortak yarar" diye anlalabilecei gibi, "kamu yaran" diye de anlalabilir.

32 EKONOMK DZEN

l olmas, Lenin'rt dncesinde en byk nem tayan eyin ne olduunu aka gsteriyordu. Lenin bir gerekiydi ve imdi Rus Devrimi ni, esas itibariyle kyllerden oluan bir lkedeki devrimi, ilk kez somu! artlan gz nnde tutarak dnyordu, isvire'den ayrlmadan nce, Geici Hkmet'in halka ekmek veremediini (en iyi durumda, olsa olsa yalnzca Al manya'nn yapt gibi "dahice rgtlenmi bir alk" verebileceini), n k ekmein "ancak sermayenin ve mlkiyetin kutsal nitelii ile badama yan tedbirlerle"^ etde edilebileceini yazyordu. Lenin 6. tezdeki pek aynntandrlmam rnek iftlikler benzetmesinde olduu gibi, burada da Rus Devriminin can damarna parmak basyordu. Toprak mlkiyetinin en kkl biimde yeniden datmyla da olsa hibir burjuva demokratik dev rimi Rusya'y besleyemezdi: Toprak mlkiyetine en etkili darbeyi ancak sosyalizm indirebilirdi. Troki burjuva devriminden sosyalist devrime ge iin zorunluluunu 1905 Devrimi'nde Petersburg proletaryasna ilikin gzlemlerinden kartmken, Lenin'in, 1917'de savan ykc srecinin btn plakl ile ortaya koyduu, Rus halknn nasl beslenecei gibi te mel bir sorunu inceleyerek benzer bir sonuca vardn sylemek hakszlk olmaz. Bu iki yol hibir zaman tam akmad ve ncller ayn deildi. Fa kat 1917'de her iki yol da pratikte ayn politikaya gtryordu.

50. Lenin, Soineniya, c. XX, s, 88-9.

51.A.g.e., c. XX, s. 19.

BLM 16

DEVRMN ETKS

(a) Tanm Lenin'n Nisan Tezleri'nin ekonomi ile ilgili blmnde tanm sorununa verdii ncelik sonula doruland; oysa o dnemde Bolevikler arasnda bu teze hi taraftar kmamt. Kyllk hl bilinmeyen bir nicelikti ve Lenin 1917 Nsan'nda taraftarlarna gelecee ilikin son derece ihtiyatl bir tahminini aktaryordu: Kylln burjuvaziden daha ileri giderek toprak sahiplerinin elinden toprak larn almasn istiyoruz, ama u anda gelecekteki tutumu hakknda kesin bir ey sylemek imknszdr... Proletarya partisinin imdi umutlarn kyllkle kar or takl zerine dayandrmasna izin verilemez. Kyll kendi saflarmza ek mek iin mcadele ediyoruz, fakat kyllk, br dereceye kadar, kapitalistlerin sa fnda bilinli olarak yer almaktadr.1 Lenin siyasi adan, Sosyalist Devrimci Part'nin burjuvaziyle balarn koparmayacana inanmakta haklyd; kyllk de geleneksel savunucular olarak SD'lere balyd hl. Bolevik nderliin devrimde baanya ula ma koulu, kyll bu bamllktan kurtarmaya balyd. Geici Hkmet'e kar Sovyetler'in yrtt mcadele iinde Bolevikler'ce cansi perane ve tutarl bir biimde, her iki tarafta da taban olan SD'lerce ise g nlszce ve tereddtle yrtlen mcadelede Bolevikler kyllerin desteini kazanmak iin bir de SD'lerle mcadele etmek zorundayd. Bu sorun ubat Devrimi ile Ekim Devrimi arasndaki dnemin btn siyasi hesaplarnda ve manevralannda etkili olmutur. Rusya'da tanm devriminin seyri Lenin'n sosyalizm yolunu "milyonla rn ie el koymasyla kazanlacak tecrbelerin gsterecei" eklindeki lke sini dorulad. ubat Devrimi'nin besledii umutlar ve coku, Rusya'nn birok yerinde kyllerin kanklklar karmasna yol at. Olup bitenin iyz ve kapsam hakknda kesin kant elde etmek gtr. 1917 Nisan so1. Lenin, Su inen iya, c, XX. s 2 4 ! , 245.

34

EKONOMIK DUZEN

nunda Lenin, "kyllerin tazminat ya da aylk kiray demeksizin top raklan imdiden ele geirdiklerini," ve Penzaeyaletinde "kyllerin toprak sahiplerinin hayvanlarna el koyduklarn," belirtiyordu: Geici Hkmet ve taraftarlarnca kyllere Kurucu Meclis'n kararlarm beklemeleri yo lunda yaplan srekli arlar da bu tr olaylarn 7 sk sk meydana geldiini kantlamaktadr. Geici Hknet'in bu kanklklaracevab, ancak Kurucu Meclis toplandnda yrrle konabilecek olan, bir loprak reformunun koullarn hazrlayacak bir komileler hiyerarisi kurulmasn ngren bir kararnameydi; halk tarafndan seilmi krsal bucak toprak komiteleri, ile komiteleri, il komiteleri ve nihayet merkezde, Toprak st Komitesi bulu nacakt. Bu komitelerin yaplar Sovyetler'inkini andryordu, fakat kyl komiteleri hl ilkel bir aamadayd ve ynetim aygtnn tamamen dnda kalyorlard. Kararname, Geici Hkumet'in, bir Kadet olan ve ilke olarak lopran lazmnal karlnda kamulatrlmasn destekleyen ilk tarm ba kannn eseriydi. Sonradan, Juprak komileleri SD'ler laranan ele geiril di ve politikalarnn nemli bir arac oldu. Bu arada Bolevik Partinin o ayn sonunda loplanan "Nisan Konferan s", tarm sorunu konusunda Nisan Tezleri'nde ngrlen politikay yrr le koy.n bir karan kabul etti. Kararda toprak sahiplerine, kiliseye ve devlete ait btn topraklara el konulmas, btn topraklarn derhal 'Kyl Temsilcileri Sovyetleri ya dii gerekten ve tam demokratik bir biimde se ilmi dier zynetim organlar iinde rgtlenmi kyllere devredilme si" ve tm topraklarn devlet mlkiyeti halinde kamulatrlmas, devletin de topran datm hakkn yerel demokratik organlara aktarmas isleni yordu. Lenin konferansa sunduu raporunda, topran rgtlenmi kyl le devredilmesini ngren maddenin, "bizim iin asl olan devrimci ey lemdir: yasalar ise bu eylemin sonucu olmaldr"' gerekesiyle, kam ltr may ngren maddeden once gelmesi gerektii zerinde srar etti. Karar daki tek yenilik buydu. Kyllere "toprak sahiplerinin rzalarn alarak" an lamaya almalarn tavsiye eden, onlar "yasay kendileri yapmayJ" kal2. Trock (hMrtyt Ru.skoy Revhuts. c. I, (Berlin, 19.11), s. 429-45. c. il (Berlin. 19.1.1),

s 5-39). 1917 ubat'yla Ekimi arasndaki eidi kyl kanklklar iin oyiz rnek ver
mekle lr

3. Lenin. So\ineuy<. c XX. s 270, devrimci eylemin ncelii dujunccsin Lenn, daha I906'da Stockholm'deki drdnc pali kongresinde, "el koyma szcnn, zorla alma fiili nin hukuki olarak tannmas, yasal olarak onaylanmas olduju" gerekesiyle bizzal kendi ka rar taslagndaki "el konmu" kclimr<.ini "zorla alnm" diye deiutirken dile gelirmi
iAg.e.,z IX.s (85).

DEVRMN ETKS 35

klklar in cezalandrmakla tehdit eden Geici Hkmet taraftarlarnn aksine. Bolevik kararname kylleri "mlklere en kk bir zarar ver meksizin ve rerimi artrmaya alarak topra rgtl bir ekilde ele ge irmeye" aryordu. Dolaysyla Bolevikler, toprak sahiplerinin bir ky l devrimi tarafndan zorla mlkszletirilmesini benimseyen tek partiydi; kylln desteini salamak iin giriilen uzun ve sabrl bir kampanya nn ilk admyd bu. Byk lekli tarmn sosyalizmin temel bir unsuru ol duuna ilikin gr. Nisan Tezlerinde byk malikneleri "sosyal yarar iin alan... rnek iftliklere" dntrme nerisi eklinde kabul edilmi ti; ksa bir sre son ta Lenn Ptavda'd, Bolevik gr gerekeleriyle bir likte birkezdaha aklad: Meta piyasalar ve kapialitr var olduka, kk lekli larmn insanl kitle sel yoksulluktan kurtaramayacan, soyjl yarar iin alan byk Ol^ekf tarma gei konusunda dnmenin ve bunu bir an nce ele atmann zorunlu olduunu kyllerden, krsal blgelerin proleterlerinden ve y au-pro le te ilerinden saklayanla yz; bu geisin uyjtun pratik ledbrrJerir t idelere oeierek VC kitlelerden renerek gerekletirebiliriz.' Ancak kyl devrimi gelecee ait bir ey olarak kaldka, bu bir bakma henz uzak bir ideaf otarak grnyordu ve devrimci taktiklerin alkantl havas iinde, hemen uygulanamayacak ve kylye ekici gelmeyen bir neri olarak kolayca gzardj ediliyordu. Nisan konferansnda kabul edilen karar, neriyi istee bal ve biraz yumuatlm bir biimde ileri sryor du. Sonu blm "krsal blge proleterlerine ve yar-proleterlerine, her malikneyi, tarm iileri temsilcilerinin Sovyetleri tarafndan, tarm uz manlarnn yneliminde ve en iyi teknik yntemler uygulanarak, sosyal ya rar iin iletilecek yeterli byklkte bir rnek iftlik haline getirmeye u ramalarn," salk veriyordu.* Geici Hkmel'in "Nisan krizi" Bolevik parti konferansyla ayn za mana rastlad. Kriz, Milyukov'un istifas ve Bolevikler dnda tm sosya list partilerin katldklar, SD'lerin nderi enov'un Tanm Bakan olduu bir koalisyon hkmetinin kurulmasyla son buldu. Bu deiiklik, Kurucu Meclis'ten nce hibir ey yaplamayacana ilikin karar dahil, hkmetin tarm politikasnn btn sorumluluunu SD'lere yklyor ve Bolevik lerin ansn arlnyordu. Kyl ayaklanmalarnn btn krsal blgelere yaylmas, Bolevikler'in ve koalisyon partilerinin tarm politikalar arasn daki farkn ne olduunu en ak ve en anlalabilir ekliyle ortaya koymu
A A.ge..c XX. s. 19* 5 VKPIB) r Reolyumuk(\W\c. I.s. 229-.

36

EKONOMIK DZEN

oldu. Tm Rusya Kyl Temsilcileri Kongresi 1917 Mays'nda Pelrograd'da toplantya arldnda, Lenin Pravda'a delegelere hitaben, tarm konusundaki btn tartmay tek bir soruna, "kyller toprak sahiplerine hibir ey demeksizin ve Kurucu Meclisi beklemeksizin tm topraklan derhal ele geirmeli mi, geirmemeli mi?" a sorununa indirgeyen bir ak mektup yazd. Bundan on gn sonra, Lenin'in kendisi Boleviklerin ba delegesi olarak kongreye hitap etti; topraklarn kyller tarafndan derhal ele geirilmesi sorunu Bolevik karar tasarsnn banda yer almaktayd ve Lenin'in konumasnn neredeyse yars bu konuya ayrlmt. Lenin, anari yayma sulamasna kar partisini yle savundu: Anaristler laf. devlet iktidarnn gerekliliini ktleyenler iin kullanlr; biz devletin, yalnz u andaki Rusya iin deil, dorudan sosyalizme geen bir devlet iin de kaytsz artsz zorunlu olduunu sylyoruz. ok kararl bir iktidar kaytsz artsz zorunludur. Biz sadece bu iktidarn tmyle ve yalnzca i, asker ve kyl temsilcileri ounluunun elinde olmasn istiyoruz. Lenin, ihtiyalar sadece tm topraklarn "halka" devredilmesiyle karla namayacak olan "cretli tarm iilerinin ve en yoksul kyllerin" savunu culuunu stlenerek szlerim srdrd. Her eyden nce, en yoksul kyl lerin tm kyl rgtleri iinde "ayr bir kesim ya da ayr bir grup" halini almalan gerekiyordu. kincisi, her byk malikne (Lenin bunlarn says n 30 bin olarak tahmin ediyordu) "tanm iileri ve vasfl tarm uzmanlan tarafndan sosyal yarar iin iletilecek" rnek iftlikler haline getirilmeliy di. Lenin, "toprak, bilimsel eitimden gemi tarm uzmanlarnn yneti minde en yi makinalan kullanan tarm iileri tarafndan ortaklaa iletilmedike, kapitalizmin boyunduruundan kurtulmann hibir aresi olma dn" ileri sren "sosyalist retiyi" bir kez daha yineledi. Aslnda bu bir reti sorunu da deildi: Acil gereksinim tm Rus halknn kapsn alyor. Bu acil durum, eski usul ift ilii srdrmenin olanakszl gereinden kaynaklanyor. Eskisi gibi kk ift liklerimizde kalacak olursak, zgr topraklarda zgr yurttalar olsak bile, kanl maz bir ykmla kar karya kalacaz... Bireysel parseller zerinde bireysel ifti lik "zgr toprak zerinde zgr emek" olsa bile, korkun bunalma kar kar yol deildir... Gerekli olan, byk rnek iftliklerin birlikte iletilmesine gemektir.7 Bolevikler, tamamen SD'lerin egemenliindeki kongrede kk bir azn lk oluturuyorlard. Fakat bu durum, kyl kitlesiyle onlarn SD hamileri6. Lenn. Somenya, c. XX, s. 50.

l.A.g.e., c. XX, s. 416-17.

DEVRlMlN ETKfSt 7 nin arasn ama srecinde bir aamaya damgasn vurdu. SD'ler ayak dire diler ve kyl kongresinden hemen sonra toplanan nc parti kongrele rinde topraklar zorla alma ya da Kumcu Meclis'in kararlarndan nce dav ranma giriimlerini knadklarn bir kez daha belirttiler. 1917 yaznda Petrograd'da birbirini izleyen kongreler, Geici Hkmet'e katlm olmalar kendileri iin bir ayakba haline gelen SD'leri ni yetlerini daha da aa vurmak zorunda brakt. Haziran ortalarnda topla nan ilk Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde SD'ler ounluktayd ve kong renin tarm konusundaki karar, esas itibariyle parti programnn akianyd. Toprak "ticari dolamdan karlacakt." Yani ne satn alnacak ne de satlacakt. Topran tasarruf hakk "tm halkn" olacak ve "demokratik zynetim organlarnca" uygulanacakt. "Hem bireylerin hem de topluluk larn" topra kullanma haklan "tm vatandalarn eitlii ilkesine gre zel hukuki normlarla"* gvence altna alnacakt. Toprak komiteleri pira midi, kyl Sovyetleri'yle ezamanl olarak, imdiki halde baaryla kurul mutu 9 ve SD'lerin tasarladklar yapnn payandasn oluturuyorlard. Se imle ibana gelmi ve ara organlar araclyla Petrograd'daki Toprak st Komitesi'ne kar sorumlu blge komiteleri, "krsal blgelerdeki tm serflik dzeni kalntlarnn en hzl ve en kesin bir ekilde tasfiye edilmesi ni" salamakla ve genel olarak tanm politikasnn uygulanmasn denetle mekle ykml olacaklard.'" Eski narodnikler'in savunduktan "kara bl m" hatrlatan kamulatrma ve eit datm nerisi kylleri yattrmak bakmndan iyi hesaplanmt. Fakat Geici Hkmet yeleri olarak SD'lerin Kurucu Meclis' beklemeksizin topraklarn kyller tarafndan ele geirilmesini srarla knamalar, bu nerinin etkisini krd. Lenin halkn SD'lerin programna gsterdii ilgiyle birlikte programn bu en can alc zaafn da hemen fark etti. kinci aamaya 1917 Austosunda ulald. O srada devrim hzla olgunlayordu. Temmuz gnlerinden beri Lenin ve teki nde gelen Bole vikler ya gizlenmilerdi ya da tutukluydular; kentlerde ve krsal alanlardaki kargaa hzla byyordu." Tekrarlanan krizlerin etkisiyle tm hkmet ay8. Pen-y Vs<rossiskiiS"e;4Sov<!tm <I930), c. t.s. 104. 9. E. A. Lutski'ye gre (Voprosi Istorii, No. 10, 1947, s. 17) Austos 1917'de 52 il komi tesi, 422 ite komitesi ve bilinmeyen sayda krsal bucak komitesi vard. 10. Penyi VserossiiskiiS"ezdSovetov (1930), c. II, s. 306-10. 11. Resmi istatistiklere gre, k Oy t (iler tararndan yaplan toprak igaller Mays 1917'de 152, Haziran'da 112. Austosla 440, Eyll'de 9S&' (Razvine Svelskoy Ekom/niti.az. A A. Arutinym ve B. L Markus (1940), s. 60).

38 EKONOMK DZEN gt atrdiyordu. Austos ortasnda SD'ler denetimindeki Tm Rusya Ky l Kongresi'nin gazetesi, birinci kongrede delegeler larafind an sunulan 242 lalebi esas alarak hazrlanm "model kararname" denilen bir kaarname yaymlad. nerilerin z bilinen eylerdi. Maliknelerin kamulatrlma sn, tm toprak mlkiyetinin halka verilmesini, cretli i altrmann ve toprak alm satmnn yasaklanmasn, topran "eitlik temeli zerinde, yerel koullar elverdii lde, ya emek standardna ya da tketim standar dna g r e " : datlmasn ve yerel zynetim organlar tarafndan belirli zamanlarda yeniden datlmasn ieriyordu. Artk ktidar ele geirme annn yaklatna ve bu durum gerekletiinde devrimin sosyalist aa maya geiinin hemen balayacana inanan Lnin, yeni bir taktik uygula maya karar verdi. Model kararnamenin kendi bana bir program olarak ka bul edilebileceini aklad: "SD'lerin kendi kendilerini aldatlar ya da kyllerin onlar tarafndan aldatllan", bu programn, kapitalist rejimi ykmadan uygulanabilecei yolundaki teoride yatyordu. O ana kadar Le nin, topran kamulatrlmasn burjuva devrimi programmin bir paras olarak e l e almt; imdiyse, topraklarn byk bir ksm bankalara ipotek edildii iin, "devrimci snf, kapimlistlerin direncini devrimci yasalarla krmcaya" dek topraklara el koymann dnlemeyeceini savunuyordu. 242 talep, kyllkle ittifak yapan proletaryann nderliinde kapitalizme kar amansz bir sava ilan edilince gerekleebilirdi ancak. O zaman, sermayenin ve cretli emein hkimiyetine son verilecek, o zaman sosyalicinin, barn ve emekilerin salanat balayacaktr11 [diye szlerini bitirdi Lenin], B y l e c e Lenin, SD'lerin ilan ettikleri tarm programn, bu programn bur juva kapitalizmine kar devrimin, ancak balamak zere olan proleter sos yalist devrimin bir paras olarak gerekleebdecei yolundaki can alc e kinceyle birlikte btnyle devralyordu. Lenin'in "model kararnameye" ilikin, Finlandiya'da gizlendii yerde yazm olduu ve kapatlan Pravda'mn yerini alan yan-yasal parti gazetesi Raboie yaymlanan makalesi byk bir ilgi uyandrmad ve devrimin 12 Bu madde nbkz. 6.4V 13. Lerin, Sfineniya, c. XXI. s. 107-13. Bylece 1917'den nce, topran kamu(atrlmisinin sadece burjuva devriminde bir adm olduunu ilen sren Lenin, bu gonijn dei tirmi oluyordu: Kamulatrma imdi "sadece burjuva devriminin 'son sozU' deil, takat ayn
zamanda sosyalizm yolunda alilini} bir adm"\ (A.g.e.. c. XXI, s. 233).

DEVRMN ETKS

19

kargaas iinde unutuldu. Lenin'n devrimin ertesi gn yaptklar, hem dmanlarn hem de kendisini desiekleyenlerin birounu artt. Nfu sun byk ounluunun, yani kylln devrim karsndaki tutumunu belirleyecek iki yakc sorun sava ve toprakt. 26 Ekun-8 Kasm (917de kinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresine sunulan ve oybirlii ile kabul edilen bar kararnamesi ve toprak kararnamesi diye anlan iki karar namenin belirleyici nemde olduu grld. Toprak kararnamesi ksayd. Topraktaki tm zel mlkiyete son verildiini, toprak sahiplerine, devlete ve kiliseye ait topraklar ile tahsisli topraklarn tmnn "Kurucu Meclis toplanmcaya kadar, krsal bucak toprak komiteleriyle ilelerdeki Kyl Temsilcileri Sovyetleri'nin emrine verileceini," ilan ediyordu; uygulama nn ayrntlar iin ise Austos'ta SD'ler tarafndan ileri srlm (ve imdi Lenin'in konumasnda, "Rusya'nn tmnde bilinli kyllerin byk o unluunun kaytsz artsz iradesinin ifadesi" diye tanmlad) "model kararname" btnl iinde kabul ediliyordu. Emeki kyllerle emeki Kazaklar'a ait kiiuk parseller el koyma kapsam dnda braklmt. 14 Le nin'in kylln sempatisini kazanmak iin olduu kadar, Rusya'nn kr sal blgelerindeki balca siyasi gu olan SD'leri blmek ve ypratmak iin de giritii en usla siyasi manevralardan biriydi bu. Teorik bakmdan, Lenin, bu manevray iki farkl zeminde savundu. Sa duyunun tecrbeden doaca umuduyla, balangta bunu taktik bir zo runluluk olarak, ayn gr paylalmasa bile ounluun iradesine boyun eme olarak savundu. Bu, devrimin hl demokratik aamasnda olduu, tamamen sosyalist bir program iin henz olgunIamad gryle uyumluydu. Kararname kongreye sunulduunda ve bunun SD'lerin ii ol duu yolunda proteslolar ykseldiinde s ise Lenin yle cevaplad Kimin ii olduunun ne nemi v7 Biz, demokrauk bir hkmet olarak, onlarla ayn gr paylamasak bile. halk tabannn kararlarndan kananlayz. Kararna meyi hayatn atei iinde, pratikte snayarak, yerinde uygulayarak, kyller kendi leri neyin doru olduunu anlayacaklardr... Hayat en iyi retmendir ve kimin hakl olduunu kantlayacaktr, kyller bir ucundan, biz ohr ucundan balayarak Ifi bu sorunu halledelim.
14 Sabrante Uzakvnenu, I9/7-IQIH. No.l (ikinci basml. madde 3; Lenin, Sotntnyu. s.

XXII, s. 23. telemlerin aceleye getirildiini, te ine I "loprak kararnamesi" ile "model kararname" arasndaki zmlenmemi eliki onaya kaymaktadr; ilki, tazminat sorununu Kurucu Met li s'e brakyordu, ikincisi ise topraklara tazminat denmeksizin el konulacam ilan ediyordu. 15. emov daha sonra fkeyle. 'Lenin bizim kararlarmz topya edip 'kararname' diye yaymlyor," seklinde yaza aktr [ Deh Narodn. 17-30 Kasm 1917)

40 EKONOMK DZEN Ve hafta sonra, SD'ler blndklerinde ve Sol grupla koalisyon kurul duunda Lenin, "ikinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi tarafndan onayla nan loprak programnda salt SD maddelerle ilgili sorunlarda" Bolevik lerin ekimser oy kullanacaklarn aklad; zellikle " S D maddelere" r nek olarak Lenin, "kk toprak sahipleri arasnda topran kullanm ve datmnn e i t l e n m e s i n i " " gsterdi. Lenin, g e e n austosta nce v g y l e karlam olduu model kararnamenin, yani SD programnn znde do ru, ne var ki ancak sosyalist bir devrim erevesinde doru olduu gr n yineliyordu. Bu yzden Lenin, Tm Rusya Kyl Temsilcileri Kongres'ni "toprak kararnamesini oluturan btn dzenlemelerin ram anlamyla gereklemesinin, ancak 25 Ekim'de balayan sosyalisl ii devriminin ba arsyla mmkn olduunu'' kabul e t m e y e ve "25 Ekim Devrimi'ni yrek ten desteklediini ve onu sosyalist bir devrim olarak desteklediini," ilan etmeye aryordu. 1 ' Lenin'in all ay nce zerinde o kadar srarla durdu u byk lekli tarm iletmelerini gelitirme ihtiyac, btn bu dnem boyunca, farkna vanlmakszn arka plana itildi. Pratikte belki bu teorik tartmalarn sonucu ok da nemli deildi. Da ha 1917 Eyll'nde Lenin, "kyl isyannn her yere takn bir sel gibi ya yldn," kaydediyordu." Ekim Devrimi bu seli engelleyen son setleri de devirdi. Sadece kylleri boyunduruktan kurtulmaya aran devrimci bir parti deil, kendini hkmet ilan etmi bir rgt, yaymlanan ilk demele rinden birinde "kylleri iktidar derhal kendi ellerine almaya aran", "Halk Komiserleri Sovyeti" vard imd. U Fakat devrimin zaferi, eski dze nin ykln tamamlamay amalayan devrimci srecin srdrlmesiyle yeni dzenin kurulmas ve glendirilmesi iin gerekli rgtlenme sreci arasndaki mcadeleyi hzla harekete geirdi. Ekim Devrimi'ni izleyen alt ay boyunca bu mcadele, an arda gelen, ancak birbiriyle ilikili iki aama dan geti. lk aamada sorun uydu: Toprak sahiplerinin maliknelerine kyller tarafndan el konulmas, beraberinde getirecei iddet ve tahribat dahil, devrimden nceki kyl isyan kalbm m izleyecekti, yoksa yeni

16. Lenin, Soinemya, c. XXII, s. 23. Lenin sonradan bu savna daha gelitirilmi bir bi im verdi: "Proleterlerin kyllere emetmek, onlara herhangi bir jey zorla kabul cnirmek is lemediklerini, aksine, onlara yardm etmek, onlarla dost olmak islediklerini ispatlamak iin muzaffer Bolevikler, toprak kararnamesine kendilerine ai tek bir h-ltme koymadlar ve SD'ler tarafndan SD gazetesinde yaymlanm kyl kararlarn (en devrimci kararlarn bun la/olduu da bir gerektir) kelime kelimesine kopya eltjler" {Age., c. XXIV s. 641).
17. A.g.e., c. XXII, s. B3-4. 19. A.g.e., c. XXII, s. 53. 18. A.g.e., c. XXII, s. 89-90 20. A.g.e., c. XXI, s. 273.

DEVRMN ETKS 4i devrimci otoritelerin talimallarndaki gibi dzen iinde ve rgtl bir tarz da m yrtlecekti? 21 kinci aamada. SD politikarm bireyci akmlar ile Boleviklerin kolektivist eilimleri arasndaki temel atma yeniden can lanyordu. Birok farkl biim alan bu atma, toprak kararnamesinde SD programn Bolevikler tarafndan kabul edilmesi ve bunun ardndan Sol SD'lerle koalisyon kurulmas sayesinde geici olarak askya alnmt; an cak tarm politikasna ilikin somut sorunlar hakknda karar vermek gere kince hzla tekrar alevlendi ve Sol SD hkmet yelerinin Brest-Litovsk' tan sonra stifa etmesiyle bir dnm noktasna ulat. Topraklara iddet kullanarak ya da dzen iinde el konulmas sorunu ksmen yerel artlara gre deierek, ksmen de Sovyet otoritesinin genel de ilgili blgedeki yerleme hzna bal olarak zmlendi. Olaylarn sey rinin sadece ilden ile deil, kyden kye bile deitii bylesi bir durumda kantlar dank ve aldatcdr. yle grnyor ki topran dzenli ve r gtl bir ekilde ele geirilii tanmn teknik bakmdan en ileri olduu bl gelerde en yksek derecesine ulamtr; bu, Bat Ukrayna vePodolyagibi pancar retimine ayrlm, ya da ihracat amacyla geni apta buday reti len blgelerin genel zelliiydi. Buralarda tarm zaten ok sayda topraksz tarm iisinin altrld kapitalist yntemlerle yrtlyordu; bylece bu iilerin hzla rgtl bir nderlie kavumalar mmkn olmutu." Genelde, topraklan ele geirme sreci en dzenli biimde, Sovyet iktidar nn hzla yerletii ve merkezi otoritenin en youn hissedildii, merkeze en yakn illerde gerekleti. Daha uzak blgelerde 1917-18 k boyunca anar i ve dzensizlik ar bast ve kyllerin topraklar ele geirmesine ou zaman iddet ve ykm elik etti. 2 3 sava srasnda bu farkllk son derece nemli oldu: nk Sovyet kuvvetleri arlkl olarak, tarm devriminin

21. Toprak kararnamesi "bundan byle tm halkn mal olan el konmu mlkiyete" verile cek her liri zarann bir "devrim mahkemesince" cezalandrlaca konusunda kylleri uya ran ve ile Sovyetleri'ni bu kararnameyi dzenli bir ekilde uygulamakla ykml klan bir madde ieriyordu. 22. RazviryeSovetskoyElanomkt, haz. A. A. Aruntinyan ve B.L.Markus (1940). s. 93. 23. E. A. Luski, tvesiya Akademt Nauk SSSR; Seriya Isorii Ftosafii, c. V (1948), No. 6, s. 510-141c. Sovyet yneliminin Ekim Devrimi'nden hemen sonra kurulduu Tver ve Rya zan illerinde topraklarn kyllere devredilmesinin, ou durumda dzenli bir ekilde gerek letiini, oysa Sovyet yneliminin ancak Ocak ISIS'de kurulduu Tambov'da "loprak sahip lerinin mlklerinin tasfiyesinin byk lde maliknelerin birdenbire yamalanmas ek linde olduunu yerel belgelere dayanarak gstermektedir. Narkomzem'in bir yetkilisine gre, karklklar, esas itibariyle Ukrayna'nn kara topraklar blgesinde ve loprak ihtiyacnn had salhaya vard Otta Volga blgesinde meydana geldi (OZemU, c. 1 (1921), s. 20).

42 EKONOMK DZEN

hzla gerekletii ve uzunca bir zamandan beri hayli dzenli bir ynetim altnda olan blgelerde tutundu; buna karlk tarm mcadelesinin en id detli ve kyasya olduu, kargaann youn bir ekilde hkm srd bl geler "beyaz" hatlarn gerisinde kald. Ancak topraklarn ele geiriliinin dzen iinde ya da iddet yollu oluu, neredeyse tmyle, sz konusu yer lerdeki insanlarn drtlerine, girikenliklerine bal kaldv, merkezi otorite nin bu konuda ya hi sesi kmyor ya da clz kalyordu. lk Halk Tarm Komiseri, "toprak sahipleri iktidarn tasfiye etme iinin kyl kuleleriyle yerel organlar tarafndan" gerekletirildiini belirtiyordu; "bunlar gerek Halk Komiserlii aygtlaryd" Zaman asndan birincisinin stne binen ikinci aama, kamulatrma srecinden ya da el koymadan sonra giriilen, topran blm srecini kapsyordu ve Bolevikler ile SD mttefikleri arasnda byk bir gedik a mt. Bolevikler de SD'ler de eski toprak sahiplerinin tazminat demeksi zin mlksiizletirilmesi konusunda samimi olarak gr birlii iindeydi ler. Ortadaki temel mesele bu olduu srece, btn kyllerin karlar ay nyd. Bu gerekletii andan itibaren ise kylln farkl kategorileri farkl amalar ve tutkular peinde komaya balamt. Bu noktada, SD'lerin kendi topraklarn bireysel olarak ya da komnlerde ileyen nispeten hal vakti yerinde ve yi rgtlenmi kyllerin yannda yer aldklar, Bolevkler'in ise topraksz kylleri ya da emeklerini bakalarna satmakszn kendilerini geindirmeye yetmeyecek kadar az topraa sahip olan kylleri destekledikleri sylenebilir. Bu farkllk zaten topraklarn kyllere dzen li bir ekilde ya da "kendiliinden" devredilmesi konusunda Bolevikler'le SD'lerin arasn aan atmaya da bir dereceye kadar yansmt- Yoksul ve topraksz kyller, toprak sahiplerinin maliknelerinin zorla ve devrim ci bir tarzda paralanp paylalmasna, kendiliinden pallak veren genellemi kyl karklklarnda kendi kk mlklerinin de zarar greceini dnen rahat yerinde kyllerden daha yatknd. Bu anlamda SD'ler zellikle de Sa SD'ler Bolevikler'den daha az devrimci bir partiydiler ve kentlerdeki vasfl ii gruplarn temsil eden Menevikler'i andryorlar d. Tarm politikasnn Ekim 1917'den Haziran 1918'e kadar uzanan tarihi ne, nce Sa SD'ler le kylln daha yoksul tabakasnn karlarn on lardan daha ok destekleyen Sol SD'ler arasndaki blnme, sonra da yok-

2 4 . V P Milyun, Agramuya Politika 55517 (ikinci basm, 1927), s 60; bu baka yom in cil da "larmda yere) anlamda bir kendi kaderim nyin hakk'"ndan sz etmekledir (5. N. Prokopovi, The Economie Condition of Soviel Russia [19241, s.681.

DEVRMN ETKS 43

sul kyll kulaklar'a kar kkl bir ekilde destekleme politikasn tek bana sonuna kadar gtrmeye kararl Bolevikler ile Sol SD'ler arasnda ki blnme aklk getirmektedir. SD'lerin tarm programnn birok maddesinin SD'ler in kendi aralarnda bile farkl yorumlanyor olmas, programn balca maddelerinin Bolevik ler tarafndan stlenilmesini kolaylatrd 26 Ekim-8 Kasm 1917 tarihli Bolevik toprak kararnamesinde ierilen SD model kararname, topran eit kullanmn, onu ileyenler arasnda "emek ltne ya da lketici l tne gore" eit olarak datlmas diye tanmladnda, bu farkllklarn en dikkat ekici olann ustalkla gzden saklyordu. "Eit datm'n, top ra leyene datm yaplmas anlamna geldiini herkes zmnen kabul ediyordu. Fakat eitlik, bilfiil ii saysna gore mi (eer byle ise, kadnlar la genler, lam anlamyla ii olarak m hesaplanyordu), yoksa (ocuklar, yallar ve sakallar dahil) beslenmesi gerekenlerin saysna gore mi hesaplanml? lk alternatif herkesin bilfiil ileyebildii kadar loprak hak ellii grne, ikinci alternatif ise kendisini ve ailesini geindirmeye yelecek kadar toprak hak ellii grne dayanyordu. Her biri kendi iinde luarl ve devrimci gelenee sk skya bal bu iki gr birbiriyle badamyor du; stelik, her yerde bu taleplerden birini ya da dierini karlamaya yete cek kadar loprak bulunacann herhangi bi garantisi de yoktu. Bu sorun SD'lerle Bolevikler arasnda asla kesin bir tartma konusu olmad, nk hangi zmn hangi kyl kategorisinin yararna olaca sorusunun kes tirme bir cevab yoktu. Ne var ki sorunun zm yerel kararlara brakld nda her ey bu konuda karar verecek otorilenin niteliine ve tutumuna bal kalyordu. kinci bir yorum fark da. model kararnamenin "youn ta rm uygulayan malikanelerin (yani bahelerin, plantasyonlann, fidanlkla rn, vb.'nin), haralar ve retme iftlikleriyle birlikle, boyutlarna ve nemle rine gre, devletin ya da komnler'n zel kullanmna" braklacan n gren maddesi zerinde ortaya kt. lke bakmndan byk lekli tarm dan ve merkezi denetimden yana olan Bolevkler'in, "youn tarm uygula nan malikneler" kategorisine neyin girecei (bu kalegori pancar, keten, pamuk gibi "sanayi" rnlerine ayrlm tm topraklar kapsayacak my d?) konusunda olduu kadar, pratikte bunlar hangi otoritenin ynetecei konusunda da zamanla, SD'lerin birounun grnden farkl bir gr benimsemeleri mmknd. nc ve tn belirleyici fark ise hangi toprak larn datlaca konusunda ortaya kt Model kararname, hem kylle rin topraklarnn hem de toprak sahiplerinin maliknelerinin "eit" datm

EKONOMIK D Z E N

iin ortak fona dahil edilmeleri gerektiini aka ortaya koyuyor gibiydi; sadece "az toprakl kyllerin demirbalarnn" bunun dnda brakld ilan edilmiti. Ancak mesele somut bir biim aldnda, hali vakti yerinde kyllerin karlarn temsil eden Sa SD'ler tutumlarm deitirdiler ve halihazrda bireysel y a d a kolektif kyl mlkiyeti altnda bulunan topraa doku nul am ayacam, eitlik ilkesinin ancak toprak sahiplerinin el konulan maliknelerinin yoksul ya da topraksz kyllere datlmasn gerekle :) tirdii lde uygulanabileceini savundular. Kylln farkl kategori lerinin karlar bu noktada birbiriyle aka eliiyordu; ite Sa ve Sol SD'ler arasnda, sonra da Sol SD'lerle Bolevikler arasnda ortaya kan te mel ayrlk bu temelin zerinde ykseldi. Bununla birlikte kararnamede birok nemli nokta, yerinde yaplacak pratik yorumlamaya ak brakld ndan, kararnameyi uygulamakla ykml bucak toprak komitelerinin de netim altnda tutulmas son derece nemliydi ve denetim imdilik asl ola rak SD'lerin elindeydi. Toprak komiteleriyle. Lenin'in bir kyl delegasyo nuna aka "yerel blgelerde devlet iktidarnn yetkili organlar" 1 6 diye ta nmlad Kyl Temsilcileri Sovyetleri arasndaki ilikiler ise o dnemde ki kararname ve demelerin tmne zg anayasal bir sise brnmt.

Durum, krsal alanlarda gzle grlr bamsz bir g oluturamam olan Bolevikler in SD'lerle bozumasna elvermeyecek kadar nazikti; Sa SD'lerin denetimindeki Toprak st Komitesi, 31 Ekm-13 Kasm I917'de toprak kararnamesinin geerliliini tanmay reddeden bir deme yaymla dnda buna kar kan bir giriim olmad." Birka gn sonra, ilk Tarm Halk Komiseri Milyutin stifa ettiinde, SD'lerin iki kanad arasnda te den ben bir blnmeye yol amay amalayan Lenin, SD'lerin tarm ilen szcs Kolegayev'e aka tarm bakanln leklif e n i . " Teklif reddedtl25 Oenel olarak, SD'ler Mays 1917'den itibaren Tarm Bakanln ellerinde bulundur duktan Ceci Hkmet dneminde srekli Saa kaydlar Son SD tarm bakan Moslov. mlksizlepirilen toprak sahiplerine, kyllerin kendi Jen nt datlan maliknelere dedikleri kira zerinden (azmmol denmesi konusunda Kadetler'le bir uzlama salad. Lenin bunu "SD'lerin partisinin kyllere yeni bir ihaneti" olarak knad (Soineniya, c. XXI, s. 357-61) SD'lerin ubat ve Ekim Devrimleri arasnda lanm sorununa ilikin tutumlarnn hayli d manca fakat iyi belgelendirilmi bir bilanosu E. A. Moroko vets' in Agraryne Programm Rossinkk Palueskk Pariv 1917g (19291 adl kitabnda y lmakadr (s. 103-ltj). 26 Lenn, Soineniya, c. XXII, s. 52; oloriler niteliini vurgulamak amacyla, Lenin'in bu demeci Sabrante U;akonem, 19I7-19IK No. 2, madde litt de yaymland. 27. Volya Narada, i\ Ekim 1917, Veprost tsforu. No. 10, 1947,s 19daalnllanmtr 28. ProtkoliZastanii VTslKSoiva (1918), s. 29.

DEVRMN ETKS 45

di. Fakat aradan daha iki hafia gemeden, Lenin'in SD'Ieri blme politikas baaryla sonuland. Boleviklerle Sol SD'ler arasnda koalisyon kuruldu ve Kolegayev Tarm Halk Komiseri oldu. Sa SD'lerin aksine Sol SD'ler, 26 Ekm-8 Kasm 1917 tarihli toprak kararnamesini tandlar. Epey yol alnm oldu bylece. Fakat ksa sren resmi grevi srasnda Milyutin'n Tarm Halk Komi seri ii'ni (Narkomzem) rgtlemek iin pek az vakti ol duundan," bu kurulu Kolegayev'n ynetiminde de, personel ve amalan bakmndan Geici Hkmete bal SD Tarm Bakanlnn bir alt uzant s olarak kald. 13-26 Aralk 1917 tarihli yeni bir kararname ve talimatna me, esas itibariyle SD politikay vurguluyordu. Toprak komitelerinin "da ha nce karlm ya da gelecekte kanlacak tarm yasalarn uygulama ya" yetkili olduklar, bu kararnameyle bir kez daha teslim edilmi oluyor du. "zel bir tarm uygulanan ya da sanayi bakmndan nem tayan top raklarn.., ve bilimsel deneme iftlikleriyle tanmsal ve dier eilim kurum lar topraklannm" paylam d braklaca ve toprak komitelerinin yne timine tabi olacaklar .zellikle belirtilmiti; dier bulun topraklar "eiti tkemek" ilkesine gre datlacakt. Kararnamede daha fazla ayrnt belirtil memiti. 3 0 Bundan bir hafta sonra, toprak kararnamesini tanmay hl red deden Toprak st Komitesi Kurulu, Sovnarkom'un kard bir kararna meyle lavedildi. 31 Komiteleri merkezde bamsz olarak temsil edilmek ten yoksun brakan bu ilem, onlarn itibarn ve gcn snrlama ve onlar yerel Sovyetler'e tabi klma yolunda atlm ilk admd. Bundan sonraki dnm noktasna ise Ocak 1918'de Kurucu Meclis'in kapatlmas ve nc Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nin toplanmasyla gelindi. Sovyet olorilesi imdi kuzey ve merkC2 Rusya'da, Volga blgesin de yerlemi bulunuyor ve hzla Sibirya'ya yaylyordu. Toprak sahipleri nin m ks z! etiril m es i her yerde tamamlanyordu ya da tamamlanma yo lundayd. Fakat Kurucu Meclis'in kararn bekleme zorunluluu herkes ta rafndan kabul edildii iin, topraklarn yeniden datm ilemi henz ba lamamt ve her ey le ve bucak toprak komitelerinin ya da yerel Sovyet lerin toprak seksiyonunun denetimine bal kalyordu. Bu konuda durum Bolevikler asndan henz gven verici olmaktan uzakt. Merkezde bile,

29 "lk gnlerde Tarm Halk Komiserlij'nn merkezde} mis bir rgl yoklu; raporiann ve ilerin limu Smolni'den yrtlyordu' (V. P, Milyuln, Agramaya Politika (ikinci basm, 1927). s. 60); Mlyufin "sabotaj" ve "grevlilerin direnci"nder de sz adyor. 30. Sobmnie Uzaktmtai. 1917-1918, No 7, madde 105. 3l.Voprosilstorii.tUi. 10.1947, s. 38.

46 EKONOMK DZEN

Sol SD'lerle Bolevikler arasndaki koalisyon hi de i ac deildi. n c Tum Rusya Sovyetleri Kongresi Kurucu Meclis'in lavedilmesini onay lamak iin toplandnda, eski Tm Rusya Kyl Temsilcileri Kongresi, resmi olarak Kongre'ye dahil edilmesine karn, Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nin "kyl seksiyonu 1 ' olarak Kongre'nin glgesinde varln ba msz olarak srdrmeye alt. Krsal alanlarda koalisyonun henz b yk bir etkinlii yoktu; Bolevikler'e ak bir dmanlk gsteren SD'ler toprak komiteleri zerindeki egemenliklerini srdryorlard. Petrograd'da. nc Tm Rusya Sovyetleri Kongresi ile ayn zamanda toprak komiteleri delegelerinin bir kongresi topland. Delegelerin drtte Sol SD'lermi gibi grndkleri halde, balangta sadece "kyl seksiyonu" ile grmeye raz olarak. Tm Rusya Sovyetleri Kongres'ne kar d manca bir tavr aldlar. Kolegayev arabuluculuk etmek iin canla bala a lt ve Lenin delegelere seslenen bir konuma yapt." Sonunda kongre, tartmal toprak datm sorununa are bulmay amalayan ve nc Tum Rusya Sovyetleri Kongresi'nin 18-31 Ocak 1918'deki son oturumuna alelacele sunulmu olan "Topran Sosyalizasyonu zerine" balkl bir yasa tasarsn onaylad. Tasarnn son anda sunulmu olmas kongre tara fndan tartlmasn nledi. Tasan ilke olarak kabul edildi ve zerinde ay rntl olarak allmas ii VTsIK'ya brakld. 3 i Ayn kongre Bolevik ta nn politikasnn iki temel maddesini de Emeki ve Smrlen Halkn Haklar Bldirgesi'ne koymutu; "Toprakta zel mlkiyet kaldrlmtr," ve "rnek iftlikler ve tanm iletmeleri milli mlkiyet ilan edilmitir." Serilerin zgrlemesine ilikin l. Aleksandr kararnamesinin 57. yld nmne denk getirilerek 19 ubat 1918'de ilan edilen "Topran Sosyali ,a zasyonu zerine" yasasnn son metni, Bolevikler'in grleriyle SD'le rin grlerinin bir dereceye kadar badatrlmasn temsil ediyordu. 9. madde ekilebilir topraklarn datmn "ky, bucak, ile, il, blge ve fede rasyon Sovyetleri'nin toprak seksiyonlarna" brakyordu; bylece eski top32 Bu kongrenin tutanaklar hakknda, o deinem basnndan ve yaymlanmam; arivler den toplanm bilgiler, Vpmsi hhrii. No 10. 1948, ss. 29-30 ve tzvesyu Akademi NouL S5R. Sema hlnii i Filmojii, c. V] (1949). Mo 3, s. 23l'de bulunabilir; Lenin'n konumas nn basnda kan yetersiz bir rnei, k bu konumann mevcut tek belgesidir. Sn intniya. c XXII > " ^ - T r yer almakladr. 33 letu V*tu>s<uilS"fz<<Smeuv ( ( 9 1 8 ) , s 86 34 Sobnne Urjkanenh I9IT-IVIR No. 25, madde 346; Kongre'nin kapan lanhi olan 18-31 Ocak 191 ti ile. yasann, bu lanhcn on dokuz gn sonra ilan edilii arasnda yaplan g rmeler Vvptvsi Islorii. No. 10, 1948, s. 32-3'e anlatlmn-.

DEVRMN ETKS 47 rak komitelerini iptal ediyor ya da onlar Sovyetler'in birer blm hafine getiriyordu. Sa SD'ler toprak komitelerinin yapsna e g e m e n olmaya de vam ettikleri iin, bu dzenleme, hem Bolevikler hem de Sol SD'ler tara fndan kabul edilebilir bir dzenlemeydi; bununla birlikte Bolevikler Sov yet aygtm btnyle denetledikleri iin sonunda bundan krl kan onlar oldu. Yeni yasann uzun vadede Bolevikler'e en ok yarat dokunacak maddesi buydu. Ancak Lenin, sosyalist bir tarm programnn amalarn aadaki ekilde tanmlayan 11. maddeyi de gururla belirtiyordu: (a) Topran verimliliini artrarak, tarmsal teknikleri geliirerek ve nihayet. Ta rmla uraan emeki kulelerin tarm bilgisinin genel dzeyini ykselterek lke n i n retici glerinin gelimesine uygun artlan yaratmak; (b) Ekilebilir topraklar iin bir yedek ion yaratmak; (c) Bahecilik, arclk, sebzecilik, hayvanclk, st rnleri gibi iarm iletmelerini gelitirmek; (d) Tarmsal nfusun daha iyi bir biimde dalmn salayarak, eitli blgelerde az verimli ekim sistemlerinden daha verimli ekim sistemlerine geii hzlandr mak; (e) Sosyalist ekonomiye geii salamak amacyla, bireysel ilemelpc kar, hem rnler hem de emek asndan daha ekonomik olan kolektif iarm sistemini ge litirmek -'s B y l e c e bu yeni yasada, 26 Ekim-18 Kasm 1917 toprak kararnamesinde geici olarak bir yana braklm olan Bolevik kolektif tarm ilkesi, SD "kara blnme" ilkeleriyle yan yana, aka yer alm ve kabul edilmi olu yordu. Bununla birlikte bu Bolevik demeler daha ok, sonradan Lenin'in tr nak iine alarak ifade ettii gibi "ruhu"nu "topran eit kullanm slogan nn o l u l u r d u u " u bir yasaya eklenti grnmndeydi. Yasann bu slogan uygulamaya kalkmakla yapt ey onun gerek d niteliini gstermek oldu. Sosyalist Devrimci temel ilkeler tmyle kabul edilmiti. 3. madde, "topra kullanma hakk, onu kendi emei le ileyene aittir,'' diyordu; 5 2 . madde ise cretli ii altrmann "yasa tarafndan yasaklandn" zel likle belirtiyordu. 12, madde, "emekilere toprak datmnn eitlik ilkesi ni. S/btane Uzakoneni. I917-9H. No 25. madde 346. Sonradan 19IS'de Lenin, iki kez. zel bir honutlukla bu maddeye atfla bulundu {S<nineniyt, c XXII), & 397. s 425-6); hana biraz abartarak bu kararnamede "Sovyel iktidarnn komnleri ve birliklin en on plana kararak onlara ifoi'rira'rf bir ncelik vermi olduunu" syleyerek vnd (A.g.e.. c. XXIII, s. 3991. 36..4..e.e.c XXIII.s.398.

48 EKONOMIK DZEN

ne ve topra ileyenlerin yeteneine gre yaplmas gerektiini... hi kim senin ne ileyebilecei topraktan daha fazlasna, ne de kendi geimi iin gerekenden daha azna sahip olmamasna dikkat edilmesi gerektiini," sy lyordu. 25. maddeye gre, "bu kuraln uygulanmasnn anlam, bireylere tahsis edilmi topran yzlmnn, tketici-emek standartnm snrlar n amamas gerektiiydi ve bu standard nasl hesaplanaca ekteki ay rntl bir "klavuz" ile aklanyordu. Belirli bir topran bykl, bu topraktaki "emek birimleri"ni (bir erkek bir birim, bir kadn 0.8; 16-18 ya larndaki erkekler 0.75; ayn ya grubundaki kzlar 0.6; 12-16 yalarndaki ocuklar ise 0.5 birim saylyordu) ve "beslenecek nfusu" gz nnde tu tan etrefil bir hesaba gre saptanacakt. Topraklarn bu standarta ulama d yerlerde, eksikliin, maliknelere el koyma sayesinde yaratlm "hti yat topraklar"la giderilebilecei, bunun mmkn olmad durumlarda ise ailelerin bir baka blgeye g etmeleri gerekecei varsaymnn kabul edilmi olduu anlalyor. Fakat uygulamadaki glklerin hibiri zm lenmedi, hatta dikkate bile alnmad. Yasann bir baka blmnde, "topra n doal bereketliliinden ya da bir pazara yakn oluundan dolay sala nan fazla gelirin, bunu sosyal yarar iin kullanacak olan Sovyet Hkmeti organlarna devredilmesini ngren" bir madde bulunmasna ramen, y zlmleri standarttan daha byk olan topraklarn standarta uydurulmas sorunu es geildi. Yasa, yerel zel artlara uyum salayc birok maddeyi de ieriyordu. "Topran Sosyalizasyonu zerine" yasasn, Lenin sonradan u teorik gerekeye dayanarak eletirdi: Eit dalm slogannn "burjuva demokra tik devrimde ilerici ve devrimci bir anlam" olduu halde, sosyalist devrim le hibir ilikisi yoktu ve Bolevikler tarafndan sadece devrimci gelimeye gerekli bir adm olduu ve o dnemde kyllerin ou tarafndan arzulan d iin kabul edilmiti. Biz Bolevikler [diye yazyordu Lenin] kylle, kk burjuva sloganlarn stesinden gelebilmesi ve sosyalisi sloganlara olabildiince abuk ve kolay gee bilmesi iin yardm edeceiz^1 Bu yasaya yneltilecek daha dorudan ve pratik bir eletiri, maddelerinin an mulakl yznden hemen hemen btn ikircikli sorunlann yerel olarak yorumlanmaya braklmas ve ortaya konan ilkelerin uygulanmasn da btnsellik perspektifinin her trlsnn gz ard edilmi olmas olabi37 Soinenya, c. XXIII. s. 398

DEVRMN ETKS 49 lirdi. Ancak artlarn eski arlk imparatorluunun farkl yerlerinde hem sosyal hem de ekonomik adan byk lde eitlilik gstermesi, btn lkl her tarmsal dzenlemeyi rastlantlara kalm bir giriim haline getiri yordu. O dnemde ve topran kullanm gibi can alc bir sorun hakknda herhangi bir merkezi otoritenin, gl yaptrm mknlar olmakszn (ki Bolevikler'in yoktu) Rusya'nn Sovyet rejimini kabul etmi krsal blgele rinde bile kararlarn yrrle koyamayaca akt. Topran datm bi imi, ilgili kyllerin koleklif isteine ya da onlar tarafndan kabul edilmi yerel otoritelerin kararna balyd. Moskova'dan gelen her karar ancak ak la yakn grnd ve kyllerin devrimin kendilerine neler getirmesi ge rektii konusundaki anlayna uygun dt lde kabul gryordu; ve bu anlay, Lenin'in bildii gibi, Bolevikler'in Rus tarm asndan sadece nihai ama deil fakat ayn zamanda nihai zorunluluk olarak grd ko lektivizmden ziyade SD'lerin "eit datm"na yaknd. 1918 ilkbahar ve yaz ba boyunca Avrupa Rusyas'nm merkez, kuzey bat ve kuzeydou illeriyle Sovyet iktidarnn kesinlikle yerletii tm Vol ga havzasnda (toplam 28 il) yeniden bir toprak datm gerekleli." Fa kat bu datm sreci daha henz aklanm olan yasayla pek az ilintiliydi ve en az bir nceki k boyunca toprak sahiplerinin topraklarna el konul masnda olduu kadar karmak, deiken ve g izlenebilir nitelikteydi. Sosyalizasyon ulusal apta gerekletirilemedi [diye yazyordu bir Narkomzem grevlisi]... Pratikte, kyller yalnzca kendi yrelerindeki topraklara el koydular ve topran az olduu yerlerden daha bol olduu yerlere gme giriiminde bulun madlar. Kylerin hemen hepsinde eit toprak datm gerekletiyse de, krsal bl geler arasnda bir eillemcye pek ender rastland. Blgeler ve iller arasnda eil da lm ise daha da a grlen bir olguydu. w Toprak sknts eken merkezi eyaletlerde ve Volga dolaylarnda tketici bana datm yaygnken, nfus younluu daha az olan Kuzey Rusya ve Sibirya steplerindeki illerde emek gcne gre datm daha yaygnd. Ye niden datmn sreli olarak yapld komn iletme sistemi reformdan

38. Voprosi slimi. No. 11. 1947, ss. 6-8. olu? sekiz ilin aynnll bir lislesini vermekledir

Asya Rusyas'nm baz blgelerinde de dalm yapld anlalyor; fakat bumda sre o ka dar dzenli deildi ve aynnul kaytlarda bulunmamaktadr 39. OZenle. c. I (19211. ss. 24-5. Voprosi Isoni. No. II, 1947. s K e gre, "bucaklar, kyler arasndaki topraklarn dalmnda uygulamadaki sorunlar hakknda karar veren temel kurulu ile toprak seksiyonuydu", daha stteki kurulularn pek etkin bir rol oynamadklar anlalyor.

50 EKONOMK DZEN

etkilenmedi; gereklen, cretli tarm iisi altrmaya ve toprak kiralama ya yasaklama getirmek gerekiyorsa, aile durum larndaki deiiklikler gz nnde tutulduunda, sreli yeniden dalm ok ak bir zorunluluktu. Dank topraklan ilemek glkleri azaltmyor, artnyordu; kaytlarda kyllere evlerinden 70 ya da 80 verst uzaktaki topraklarn verildii ar durumlar 1 " vard. Baz raporlarda kyllerin datm srecini, kyl komnlerindeki sreli yeniden datmdan edinmi olduklar tecrbe sayesin de hi sorunsuz yrttkleri anlallrken, bakalarnda kutaklar'la yoksul kyller arasnda ak atmalar ktndan sz ediliyordu. J l izilen bu farkl tablolann tm gerekti; asl glk herhangi bir oran yada genel bir perspektife varmak istenince ortaya kyordu El konulan topraklarn yz de 1 l'i, esas itibariyle Sovyet iftlikleri eklinde devlete, yzde 3' de ta rm kolektiflerine brakldndan, yzde 86'snn kyllere datld an lalyordu. Kyllere datlan topraklarn miktarndaki ortalama artt bl geden blgeye bir desyatnn drtte birinden drtte ne kadar deiiyor du. 1 ' Fakat eitliin uygulanmas sadece dar snrlar iinde kalmad gibi. her yerde benzer ekilde de deildi. Bazen kyn ya da blgenin tm top raklan datma arz ediliyor, bazen de toprak sahiplerinin el konulmu olan topraklan datlyordu. Datm bazen "tketici" ya da beslenecek nfus saysna gre, bazen de iilerin varsaylan emek gcne gore yaplyordu (topran sadece tohumluu olan kyllere datld durumlar da vard). Bolevikler genel olarak, tm topraklarn datlmasn ve hesaplamann yoksul ve topraksz kylleri gzetecek biimde tketici saysna gre ya plmasn destekliyordu. SD'ler ise datmn toprak sahiplerinin arazisiyle siniri andn masn ve igcne gre datm yaplmasn savunuyorlard; bu yntem varlkl kyllerin yararnayd. J l Genel nedenlerle ve ilgili ku rulularn birouna SD'ler egemen olduklar in yoksul kyller varlkl komularna oranla datmdan genellikle daha az yararlandlar.

40. OZetnte.n. 1(1921), s. 160. 41 Bnyan ve Fsher'in kitabnda alnllanms; belgelere baknz: The Bolshevik Revoluti on 1917-I9IH (Stanford, 1934), ss. 679-83. 42. Oteet Nari'd'u'go Kumissarita 2emledeliya i Vseossiiskomu S'edu Sverdi-(1921). s 6. bu yzdeler nemsiz, kk bir farkla. O Zemle. c 111921), s. 23'e de tekrarlanyor. 43 Bufakl uy gulamalann rnekleri Rtuyttye Svelskoy Eknnvmtkt (ha. A. A. Arunyan ve B. L. Markus, 1940). ss. 94-5'fe ve ItvesiyaAkademiiNaukSSSR:Striyo hiriiiFiiosofl. c. VI (1949). No. 3, ss 231-5'te bulunmaktadr: Her iki belge de yaymlanmam; arivlere da yanmaktadr.

DEVRMN ETKS 51

Brest-Litovsk anlamasnn onaylanmas Sol SD yelerin Mart 1918'de Sovnarkom'dan istifa etmelerine neden oldu ve Tarm Halk Komiseri Kolegayev'jn yerini Bolevik Sereda ald. Bu durum Sol SD'lerin yerel toprak komi [elerindeki stnln annda zayflatmad iin, yeniden datm sreci muhtemelen bundan etkilenmedi. Sol SD'ler VTsIK yesi olarak kaldlar 44 ve Kolegayev'in istifasndan sonra Narkomzem'i denetimleri al tnda tutmak in yaptklar kararl giriim baarszlkla sonulatdtysa da, J o zamana kadar neredeyse tmyle SD grevlilerden oluan komiser liin bnyesi ve genel grn pek az deiti. Mays 1918 gibi ileri bir ta rihte Sverdlov, "krsal blge Sovyetleri'nde burjuva kutaklar'm ynlendiri ci bir rol oynadklarndan" yaknmakta" haklyd bir bakma. stelik mer kezi otoritenin buyruklar krsal alanlara hl zorlukla ulayordu. Yerel Sovyetler'in, "tm iktidar Sovyetler'e" slogann, kendi mutlak egemenlik leri ya da en azndan, merkezi otoritenin talimatlarn diledikleri gibi uy gulamak ya da bilmezlikten gelmek anlamnda yorumladklar dnemdi bu. Merkezde politika Sol ya da Sa SD'ler tarafndan denetlendii srece byle bir otorite salamak iin hibir giriim mmkn grnmyordu: Sol SD'lerle yaplan koalisyonun denmesi gereken bedeliydi bu. Merkezden etkin bir mdahaleyi zorunlu klan ve bu koalisyonun kesin kn haber veren ey, Boleviklerin artk grmezlikten gelemeyecek leri vahim bir aciliyetti: bakentte yiyecek ktl. 1917'nin ilk haftalarnda Petrograd'da uzayan ekmek kuyruklar ubai Devrmi'ne katkda bulunan nemli bir faktrd; orlalamann altna den 1917 haat cepheye yollanan erkeklerin yokluunu hissettirmiti. Ulam ve ekonomik rgtlenme bo zulmaya devam etti ve Ekim Devrimi'nden sonra, Rusya'nn en zengin tahl ambar olan Ukrayna, merkezi otoritenin denetiminden kt. Resmi olarak, ktla buday stoku yapan speklatrlerle zengin kyllerin sebep olduk lar leri srlyordu. Bu gerek olmasna gerekti ama gerein sadece bir yzyd, ne var ki, alt ay sonraki haata kadar insanlarn dertlerine deva
44 Bununla birlikle, nemli konularda arlk VTsIK'nn kylj seksiyonuna danlmad tPmiokli Zastdami VTsIK St>v<>a (1920), si. 403-4). ve kyl seksiyonunun kastl olarak denekten yoksun brakld yi a ilgili yaknmalar da vard (Pyani Vserttiiskil S'"ez<(5<!reWv(I9l8) r ss. 53-4) 45. Sol SD'lerin lalebi pani merkez komitesi tarafndan ncelendi ve 3 Mays 1918de red dedildi (Leninstii Sbvrnk, c. X X I ( l 9 3 3 ) , s . 147): ancak Sol SD grevlilerin Narkomzem'den atlmas Temmuzdaki karklktan sonradr. 46. Protokoll Zasedanii VTsIK 48 Sotiva (1920). s. 294.

52 EKONOMK DZEN bulunacana ilikin baka umut da yoktu. Ocak 1918'de yiyecek sorunu hem Petrograd'da hem de Moskova'da bir kez daha kayg verici bir hal ald. Petrograd Sovyeti prezidyumu ile iae dairelerinin temsilcileri arasnda ya plan bir toplantda Lenin, ambar ve depolarda "topyekn arama" yaplmas ve buday istif eden speklatrlerin bulunduklar yerde kuruna dizilmesi gerekliini savundu. 1 " iae Halk Komiseri de hem kylere silahl birlikler gnderilerek tahl stoklarn silah zoruyla almay hem de kentlerle kyler arasnda rn deiiminin tevik edilmesini nerdi. 48 Sonraki birka ay bo yunca bu iki areye de bavuruldu, faka! her ikisi de baarszlkla sonu land. Brest-Litovsk krizi doruktayken silahl birlikleri rgtleyip kylere yollamak kolay deildi ve gnderilen bu birliklerden bazlar sert bir di renle karlat. Ticareti ve deiimi tevik ledbirleri de ksmen kyllerin satn alabilecekleri mallar kt olduu, ksmen de, Lenin'in aklad gibi, varlkl ky kk burjuvazisi para sknts ekmedii ve maln hemen sat ma ihtiyac duymad iin etkisiz kald."'1 Krsal kesim kentlere kar pasif bir isyan halindeydi. Kyl ekonomisinin belirleyici olduu bir proletarya devriminde esas sorun imdiden su yzne kmaya balamt, tae Halk Kom5eri'nin 1918 yazmda beinci Tm Rusya So vyetlerKongresi'ne sun duu, ynetimle ilgili aresizlik tablosunu gzard etmek g olacakt: Mal ve yiyecek sevkiyattyla ilgili emirlerimizin uygulandna likin hibir bil gi edinemedik, tek kelimeyle her yerde mthi bir kargaa hkm sryor... Yiye cek ykl vagonlar istasyonlardan geerken, kim okluklar bilinmeyen birtakm ki iler kendilerinde vagonlar katardan aynp mallan aktarma hakkn gryorlar... Ve ayn zamanda, anlar ne olursa olsun tahl vermeyi reddeden halkn son derece iddetli direnciyle karlatk. Yaadmz gereklerden kardmz sonu udur ki. o kadar umul baladmz tedbirin, yani mal deiiminin yararl olma ans pek azdr. Malmz olmadn gren kyllerin, "mal olmadka buday teslim etme yeceiz" dedikleri birok durum yaadk. Mallan getirdiimizde de tahl alamadk ve mallan aralannda paylatlar.5" Fakat durum bundan ok daha nce umutsuz bir hale gelmiti. Trde bir grup olduklar varsaylan kylleri yldrmaya ya da ikna etmeye kal kmak somut hibir sonu vermemiti ve yle grnyordu ki, neredeyse son bir giriim olarak hkmet, Lenin'in 19Q5"te Demokratik Devrimde Sosyal Demokrasinin ki Tahii'nde, krsal kesimde devrimin iki aama47. Lenin, Soineniya, e. XXH. s. 243. 48. /zviy, 18-31 Ocak 1918 49. Lenin, Soineniya, c XXII, s. 515.
50. PyiiryiVserosniskS'tzdSavetov (1918), ss. 141-2.

DEVRMN ETKS 53 syla ilgili olarak yazdklarndan bu yana Bolevik programn temel esi olan bir areye sarlmak zorunda kalmt. 5 1 u srada, 1918 ilkbaharnda Lenin'in ngrleri gerekletirilebilirdi. Feodal toprak sahiplerine kar tm kyllkle birlikte yryen proletarya, devrimin ilk aamasn tamam lamt. Devrimin, proletaryann kyll ikiye blerek, "yan proleter" yoksul kyllerle birlikte kk burjuva kulaklar'a. kar yryecei ikinci aamasnn zaman gelmiti. Moskova'da 14 ubat 1918'de Lenin bir kyl topluluuna, "Emeki kylln, kendi zalim kulaklar'ma kar amansz bir sava ilan edeceine ve halk ve sosyalizm uruna daha iyi bir gelecek in giritiimiz mcadelede bize yardm edeceine inanyoruz," diyordu." hafta sonra, Brest-Litovsk anlamasn onaylamaya karar veren parti kongresinde, daha kesin bir dille unlar syledi: Tarm sorununu dntrmek gerekiyor, u anlamda ki, burada ilk kez proletar yann saflarna katlmak, sosyalist devrimde ona destek olmak ve tm nyarglarna ve geleneksel inanlarna ramen sosyalizme gei grevini stlenmek isleyen k k kyllere ilikin bir hareketin ilk admlarn grmekteyiz... Kyllk, iktidar ele geirmi olan proletaryann sosyalizmi gerekletirmesine yardm etmek stedi ini lafla deil eylemle gstermitir.S) Mays 1918'de Lenn, krsal kesimdeki kk burjuva unsurlarn, "ancak yoksullar, yani nfusun ounluu y a d a yar proleterler bilinti nc prole 4 tarya etrafnda rgtlenebildii takdirde," engellenebileceklerini* yeniden vurguluyordu. Bolevikler'in devrimin ilk alt ay boyunca bu politikann gereklemesi yolunda ciddi bir adm atmay baaramam olmalan, krsal blgelerdeki gszlklerinin belirtisiydi Sol SD'lerle koalisyon yap mak zorunda kalm olmalan da ayn gszlkten ileri geliyordu. Tm dikkatlerini krsal alanda glerini tesis edecek nlemler zerine evirmele ri ise ancak kentlerdeki alk tehlikesinin etkisi altnda mmkn oldu. Krsal alanlara ilikin yeni Bolevik politika ciddi bir ekilde Mays 1918'de balad. 9 Mays'ta VTsIK, "Buday Stoklarn Saklayan ve Bun lar Hakknda Speklasyon Yapan Ky Burjuvazisi ile Mcadelede iae Halk Komiserlii'ne Olaanst Yetkiler Veren Kararname"ye onay verdi. Kararnamenin uzun balnda dile getirilen tema, tumturakl bir nszle gelitirilmiti: Tkeci yrelerin alktan krld bir zamanda, retici yreler 1916 ve 1917 hasatlarndan kalma henz tlmemi tonlarca tahl isf ediyor. Bu tahl kylerSl.Bkz. Bolevik Devrimi,c. 53. A.g.e.,c. XXII.ss.356-7. l,s.62, 52. Lenin, Soineniya, c. XXII, s. 253. 54. A.g.e., c. XXIL s.515.

54 EKONOMK DZEN deki kulaklarm ve zengin kyllerin, ky burjuvazisinin elindedir. Sava yllan boyunca bolca para biriktirmi, rahat yerinde ve iyi beslenmi ky burjuvazisi, i ilerle yoksul kyllerin feryallanna inalla kulaklarn tkyor, oral bile olmuyor ve sonuta devletin naslsa ekmek fiyatlarn daha da artrmak zorunda kalacan hesaplayarak buday toplama merkezlerine teslim etmeyi reddediyor. Kararnamenin somut hkmleri pek etkileyici deildi. "Tm iilerle top raksz kylleri " kulaklar'^ kar amansz bir mcadeleye aryor, tahl istifilerinin ya da tahl iki yapmnda kullananlarn iddetle cezalandrla can belirtiyor ve ae Halk Komi seri i i'ni (Narkomprod) yerel otoritele rin kararlarn iptal etme y a d a bu otoriteleri datarak yeniden rgtlemeye girime, "buday ve dier doal rnlerin nakline kar konulduu takdirde silah kullanma" yeikisi veriyordu. Kararname en etkili arenin zor kullan mak olduunu saklamyordu: "Buday istifilerinin a yoksullar zerinde kurduklar baskya cevap burjuvazi zerinde bask kurmaktr. , , S i Kabul edilen yeni hareket tarz byk bir gayretle uygulanmaya balan d. Birka gn sonra Putilov fabrikasndan bir temsilci Petrograd iilerinin durumunu anlatmak iin Lenin'i ziyaret etti. Lenin buna bir lelgrafla cevap verdi; telgrafta iileri "iae Halk Komiserli'nce rgtlenen yiyecek bir liklerine katlarak devrimi kurtarmaya" 56 aryordu. Petrograd iilerine "Ktlk Hakknda" gnderdii mektup ise, uygulanacak yeni taktiklerin tam bir aklamasn eriyordu. Sa SD'ler de dahil olmak zere sa parti lerin Sovyet iktidarna kar giritikleri ak muhalefeti Sol SD partinin, "iae diktatrln 'protesto etmeyi' yeterli sayan, kendini burjuvaziye teslim eden, kulaklarla mcadeleden korkan, isterik bir ekilde bir o yana bir bu yana yalpalayp, sabit fiyatlarda art, zet ticaret iin izin vb. tavsi ye eden 'kiiliksiz' tutumu" ile karlatryordu. Mektup birincil ilkelere dnerek son buluyordu: Ekim Devrimi'nin, Sovyet Devrimi'nin en byk, en sarslmaz grevlerinden bi ri, yoksul kylnn klavuzu, emeki kyl kitlelerin nderi ve isi devletinin kuru cusu olarak nc iinin "halka" gitmesi gerekliliidir... nc iilerin usuz bu caksz lkemizin her kesine yaylacaklar topyekn bir "seferberlie'' ihtiyacmz var. Komnizme yreklen bal bilinli proletaryann bugnknden on kat fazla de mir birlik oluturmasna htiyacmz var. O zaman yeneceiz al ve isizlii 57 Devrimi sosyalizmin eiine getirmeyi o zaman baaracaz. 55 Sobrane Vrakmenu, 1917-1918, No. 35, madde 468; Kararname, muhalifleri tarafn dan "iae diktatrl kararnamesi" diye adlandrld ve sonradan genellikle t>u adla anld. 55 Lenin, Soineniya, c. XXIII, 524-5; Lenin'in kaleme ald lk taslak iin bkz. A.g.e.,c
XXIII. s. 25.

DEVRMN ETKS 55

Elli yl tince, narodniktefin "halka gitmesi", kylle feodal toprak sa hiplerine bakaldrda nclk etmeyi amalayan radikal aydnlarn hare ketiydi. Bolevik halka gitme hareketinin ise, yoksul kylye burjuva ku laklara bakaldrmakta nclk edecek, bylelikle sosyalist devrimin za ferine yol aacak bir sosyalist proletarya hareketi olmas gerekiyordu. i lerden oluan bu "demir birlikler"in ikili grevi, Narkomprod'a tm "hayati ihtiya maddelerinin" dalm zerinde tekel kurma yetkisi veren 27 Ma ys 1918 tarihli yeni bir kararnamede ok ak grlyordu. "Asl olarak t ketici blgelerden oluturulan" birlikler, yiyeceklerin toplanmasna yar dmc olmak amacyla Narkomprod'un yerel organlarna bal kalacaklar d. Fakat "balca grevleri", "kulaklcu'z kar emeki kyll rgtle mek" olduundan, bu birlikler ayn zamanda "rgtleme, eitim ve ajttasyon" iin de kullanlacaklard. 58 Bu kararnameler yaymlandnda i savan kara bulutlan her yere ya ylmt. lk belirgin patlamalar Lenin'in Petrograd iilerine mektubuyla hemen hemen ayn zamana rastlad, t sava ekonomi politikasnn her ala nnda "sava komnizmi" diye bilinen bir dizi dzenlemenin kabul edilme sini hzlandrd. Ancak bu deiiklikleri bir lye kadar daha nce olup bitenler hazrlamt ve bu hibir alanda, alk tehdidinin bu tr rgtlen meleri zaten hazrlad ve i sava aciliyetinin de tamamlad tanm polilikas alannda olduundan daha belirgin deildi. Tanmda "sava komnizmi'rin kuruluu nl "yoksul koylu komiteleri "ni {Kombedi) "iae or ganlarnn dorudan katlmyla ve ae Halk Komiserliinin genel yneti minde yerel i ve Kyl Temsilcileri Sovyetleri tarafndan rgtlenmi yoksul kyllerin krsal bucak ve ky komiteleri"ni resmen tanyan 11 Haziran 1918 tarihli kararnameyle ilan edilmiti. "Tannm kulaklar, zen gin kyller, toprak sahipleri, tahl ya da dier doal rn islifileri, yoksul kylleri ya da emekileri altran ticari iletme ve imalathane sahipleri" dnda, btn krsal nfusun bu komitelere seme ya da seilme hakk var d . " Bunlar "kulaklarda ve zenginlerin" ellerinden tahl fazlasnn alntna-

57.A. s .e.,c.XXll,s. 26-31 SZ.Sobranie Uzakonenii, 1917-1918. No. 38, madde 498; kararnameye ilikin genel bilgi in bu kilapas. 117'ye baknz. Birka gn sonra, "Devlele Tahl Teslimal Yntemi zeri ne" balyla ek bir kararname yaymland ( A.g.e., No. 38. madde 502). 59. Daha sonraki bir dnemde ngiliz bir gezgine verilen bir belgede seim ynlenu yle anlatlyordu: "Ttlm ky ahalisi topland ve [Ky Sovyei'nin] bakan 'yoksulluk komilesi'ne aday olanlarn listesini okudu. Okunan her ad tathyo ve adaylarn birou 'yoksul' olma dklar gerekesiyle reddediliyordu. Oylama el kaldnlarak yapld. Yaklak krk uy e ve

56 EKONOMK DZEN sna, cahilin ve zorunlu ihtiya maddelerinin datmna ve genelde Sovyet Hkmet'nin tarm politikalarnn yerinde uygulanmasna yardm edecek lerdi. Ele geirilen tahln bir ksm, hizmetlerine karlk, yoksul kyllere 15 Temmuz'a kadar bedava, 15 Austos'a kadar yzde 50 indirimle, bu ta rihten sonra yzde 20 indirimle verilecekti; dier ihtiya maddelerini de buna benzer ndirimlerle alacaklard. 611 Btn belgeler Lenin'in. zellikle, bu dzenlemeye verdii byk ne mi dorulamaktadr. Siyasal amal bir dzenlemeydi bu. Stolipin, Rus ta rmnn retkenliini artrmann yollarn ararken, reformlarm kylln kayrlan kesiminin rejime balln salayacak ekilde kotarmay belki de esas itibariyle sadece b u n u dnml. Boleviklerin yoksul kylye sesleniinde de benzer bir gd yatyordu Fakat ayn zamanda sosyalist ilkelerin gerektirdii bir dzenlemeydi bu. Burjuva izgisi yete rince akl: Bize diyorlar ki, zel fiyatlara, sabit fiyatlara, tahl tekellerine gerek yok. Dile diiniz gibi ticaret yapn. Zenginler daha da ok kazanacaklar, len yoksullara ge lince, iyi de onlar zaten her zaman alktan lr. Ancak bir sosyalist byle mantk yrtemez.4' Fazla reten zengin kyl buday fiyatlarnn ykselmesinden, fyallarn smrlandnlmamasmdan; kendi tketimi iin bile yeteri kadar retemeyen ve emeini satarak yaamak zorunda kalan yoksul kyl ise dk ve sabit fiyatlardan yanayd. Bu l, burjuva ve sosyalist politikalar arasnda kesin bir tercih anlam tayordu. Sonunda Lenin, bu admn her eyden o k bur juva devrimden sosyalist devrime geite nihai ve kesin aamay belirleyici bir nem tadn hissetti. Kentlerdeki iiler ok nceden gemilerdi bu aamadan. Fakat, krsal kesimde kyllk feodal toprak sahiplerinin mlk lerine el koyma amacyla birlemi halde ve blnmeden kald srece, devrim burjuva demokratik aamadan syrlamyordu. Ancak kyllk iki ye blnd, sanayi iileriyle ittifak kuran ve onlar tarafndan ynetilen yoksul kyller kk burjuva kulaklar'a kar saldrya getikleri zaman

kiilik bir 'prezidyum' seildi" (British Labour Delegation to Russia. 1920: Report (1920). s.

1.14). Birka ay sonra bu kotnieleri gzden drmek isleyen Zinovyev, altnc Tum Rusya Sovyetleri Kongresi'nde yapt konumada bunlann hi bir "gerek seim ilkesine" dayan madn, "birlikte loplanan [Sovye] yrtme komitesi temsilcileri yada parti rgt temsilcilen tarafndan atandklarn" iten srmt te slv Vserosukit r-vieynyi S"ezd Sovefov (1919). S6.87-8). 60 Sobranie Uzakoneni //7-WS,No.43, madde524. 61. Lenin, Soineniya, c. XXU, s. 126.

D E V R I M I N ETKISI 57

sosyalist devrimin krsal kesimde de baladndan sz edilebilecekti. 0 dnemde Lenin, "Ancak 1918 ilkbahar ve sonbahar srasndadr ki krsal kesimimiz kendi Ekim (yani proleter) Devrimi'ni bizzat yaad," diye yaz yordu,*2 Ve ksa bir sre sonra, yoksul kyl komitelerinin kurulmasn, "bizim devrimimizin inas ve gelimesi srecinde son derece nemli bir dnm noktas" ve "burjuva devrimini sosyalist devrimden ayran snn a mamz salayan adm" diye niteliyordu. w Bylece, aln ve i savan basks, Sovyet rejimini, onu sosyalizm yoluna gtrecee benzeyen gerekli tedbirleri almaya zorlamt. Kanl maz bir acil duruma hazrlkl olmak iin gereken ve ayn zamanda kom nist ilkelerin ifadesi olan bu dzenlemelerin tad ikili nitelik daha soma "sava komnizmi" diye adlandrlan eyin zyd. Bir rastlant deildi bu akma ve Bolevikler bunu, komnistlerin savunduu ilkelerin nesnel bir durumdan bilimsel olarak karlm sonular olduunu syleyen Marksist tezin dorulan olarak kabul ettiler.

(b) Sanayi Sanayi politikas, Bolevik dnrlere, tanm politikasnn yol atklanna benzer glkler yaratacak gibi grnmemiti. Proletarya nderliindeki sosyalist devrim, kendi ilkeleriyle elimeyecek ve kyll kendine d man etmeyecek bir tarm politikas gelitirmeye ve bunu geerli klmaya kalkmann etin bir i olduunu fark edebiliyordu. Oysa sanayi politikas hayli netti: Kendi hesaplanna ve kendi adlarna hareket eden iiler, doal olarak sanayinin denetimine el koyacaklard. Nisan Tezleri'nin ana hatlanna bu konuda pek fazla bir ey eklemeyen Nisan 1917 parti konferans, "acil dzenlemeler" kapsamnda, "kapitalizmin en gt konsorsiyumlar ze rinde devlet denetimi kurmay," salk veriyordu** ve bu tezi savunan Lenin, bunlarn ele geirilip devlet denetimine tabi klnmalaryla, "Rusya'nn sos yalizme bir adm atm olacan," ilan etmiti.' 1 ' Uygulamada ise sorunun o kadar basit olmad ortaya kt. Bolevikler, krsal kesimdeki tecrbeleri nin aa yukar aynsn fabrikalarda da yaadlar. Devrimin seyri, sadece topraklarn kyller tarafndan ele geirilmesine deil, ayn zamanda fabri62. A.g.e., c. XXIII, s. 393. 63. A.g.e., c. XXIII, s. 420. 64. VKP(B)vRezotyusiyak U941). c. I.s.237. 65 U n i n , Sointniya. c. XX. s. 2B2.

58

EKONOMIK D Z E N

kalarn iiler tarafndan ele geirilmesine de yol a. Tarmda olduu gibi sanayide de devrimci parti ve daha sonra devrimci hkmet, kendilerini bir ok bakmdan zor duruma dren, ancak devrimin temel itici gc olarak onaylamaktan kanamayacaklar bir hareketin iine srklendiler. Savaan teki lkelerde olduu gibi Rusya'da da sava, bir ilk karklk dneminden sonra sanayi relimine geici bir ivme salad. Ancak Rus ya'da snai donanmn eksiklii, balca kaynaklardan tecrit edilmilik, emein retkenliindeki yetersizlik, snai ve siyasal rgtlenmedeki clz lk nedeniyle, bu ivme dier lkelere kyasla daha zayf kald ve ok abuk snd. 1916'dan itibaren sava yorgunluu, temel maddelerin eksiklii, ge relerin ve makinalann anp eskimesi kendini hissettirdiinden retim dmeye balad. ubat Devrimi tm elverisii etkenleri daha da artrd. Her trl ktlk srekli bit hal ald ve hammadde yokluundan fabrikalar kapanmaya balad. Bu artlar sava zamannda grlen kamulatrma ve devlet denetimi eilimini kamlad. Geici Hkmetin ilk giriimlerinden biri, "Rusya'da retici glerin gelitirilmesi stne daimi bir konferans" dzenlemek olmutu. Haziran 1917'de bunun yerini, "milli ekonominin r gtlenmesine ilikin gene! bir plan yapmak, ayn zamanda yasa tasarlar hazrlamak ve ekonomik hayatn rayna oturmas iin genel dzenlemeler yapmakla" ykml bir Ekonomi Konseyi ile Ekonomi st Komitesi al d. 6 6 Ekonomi Konseyi sorunlarn grlp tartld bir kuruldu Ekono mi st Komitesi se kk bir planlama dairesinin ekirdeini oluturuyor du. Ne var ki Geici Hkmet ynetimi allnda Ekonomi Konseyi'nin de. Ekonomi st Komitesi'nin de ne gittike hzlanan ekonomik k ve paralanmay durdurabilecek gc vard ne de byle bir eye kalkabilirdi. Sava dnemi planlamasna kar gsterilen bu aka isteksiz yaklam lardan ok daha nemli olan ey ubat Devrimi'nin ii hareketine salad atlganlkt. Fabrikalarda hzla ii komiteleri kurulmu, Geici Hk metin 22 Nisan 1917 tarihli geici bir kararnamesiyle bunlara iverenler ve hkmet nezdinde iileri lemsil etme hakk tanndndan, yasal bir kim lik de kazanmlard. 6 ' tik talepler ignnn sekiz saate indirilmesi ve c retlerin artrlmasna ilikindi. Ancak bu talepler, ynetime el koyma ve fabrikalar ele geirme amacyla iiler tarafndan nce yer yer gerekleti rilen ve ksa zamanda gitgide yaylan az ok rgtl giriimlere dnmek -

66. Sobranie Uzakontni I9I7-I9IS, No. 182, madde 1015 67. S. Zagorski, Stale Control of Industry in Russia during 'he War (Yale, 1928). s. 173

DEVRMN ETKS 59

te gecikmedi. Troki'nin I905'le nceden apak grd gibi, devrimci bir durumda taleplerinin reddedilmesine kar iilerin kanlmaz bir tep kisiydi bu ve devrimi burjuva demokratik bir erevede snrl tutmak iste yen her giriime kar da bir meydan okumayd. verenler kimi kez boyun ediler ve fabrika komileleriyle anlamalar yaptlar, ama ou zaman lo kavt ilan ederek, fabrikalarn kapatarak intikam aldlar." Bolevikler yk selen gerilimi artrmak iin her eyi yapt. Fabrikalarda ykselen anari dalgas onlann devrimci amalarna yaryordu. Bunu isteseler de nleye mezlerdi; ama bu harekete katlmaya hazr olduklar lde anariyi ks men ynlendirmeleri mmknd. Bolevkter'i, Bolevik olmaktan ok anarist ve sendikalist olan uygulamalar kendilerininmi gibi kabul edip savunmak zorunda brakan da bu durumdu. Ne var ki hi kimsenin nceden gremedii ey. fabrikalara iiler tara(tndan el konu/masnn, topraklarn kyller tarafndan ele geirilmesine kyasla, uzun vadede sosyalist bir dzenin kuruluuyla ok daha az bada r olmasyd. Bu glk bir sure iin belirsiz ve ift anlaml "ii denetimi" terimiyle maskelendi. Lenin Nisan I917'de, eker tekeli "iilerle kylle rin denetimi altnda devletin eline gemelidir," dediinde, Nisan Tezleri'nde ve Nisan konferans kararlarnda ortaya atlan "Sovyet" ya da "dev let" denetimi ilkesinin somut br rneini veriyordu. Cmlenin ilk ksm, ikinci ksm iin bir cilayd sadece; devletin "iilerle kyller" araclyla ve onlar adna hareke edeceinin ifadesiydi Birka hafta sonra Geici Hkmet'in, sanayi iletmeleri zerinde "sosyal denetim" kurmakla ykml bir komite oluturulmasna ilikin bir karan Lenin'i. "fabrikalar ve tekeller zerinde proleter deneti m kurma zorunluluunun ii evrelerinin bilincin de giltike yer ettiini," ve ancak proleter denetimin etkili olabileceini'" belirtmek durumunda braktnda, Lenin sylediinin yeni bir ey olduu nu ya da "ii evrelerinden" ykselen bu talebin kendisinin vaktiyle sa vunduu eyden farkl bir ey amaladn kabul etmiyordu belki de bunun lam olarak bilincinde deildi. Birka gn sonra, 1917 Maysnn or-

68. u bal 1917 ile Ekim 1917 rasnda fabrika komiteleri hareketine ilikin genel Bilgi Voptosi Ittorii. No. 10, 1947, s 40-64'e yer alyor. G. Tsiperovi, Sindikat r Tresli v Rami | 3 . basm, 1920) s. 145"te, iverenler tarafndan, Ekim 1917'den nce "retimin suni olarak azaltldn' ve "iletmelerin lopla halde kapaldn" anlatr. V. P. Milyuin, htoriya Ek>wnsktrf!i>Razvii)iSSSR\ basm, I929)s. 45'le alntlanan slalistikJee gre. Man 1917 ile Austos 1917 arasnda, aydan aya art gsteren bir biimde, lOOOOO'dett fazla iinin a lt 568 fabrika kapall d. 69.Lenin, Souuniya, c. X X . s . 2 1 1 . 70. A.g.e, c. XX,s. 348.

60

EKONOMIK D 2 E N

talarnda Lenin "denetim"Ie ilgili grlerini daha da gelitirdi. Sovyetler ya da banka alanlar kongreleri, tek bir devlet bankas kurulmas ve "ok sk bir denetim uygulanmas," iin planlar hazrlamalyd; tekel ve kartel iileri Sovyetleri kendi kurumlar zerinde denetim kurmay salayacak benzer dzenlemeler yapmalyd; denetim hakk sadece tm ii, Asker ve Kyl Temsilcileri Sovyetler'ne deil, her byk fabrikadaki ii Sovyetleri'ne ve "her byk siyasi partinin temsilcilerine" de tannmalyd." An cak bu adamakll zorlayc tavsiyelerde iki nokta belirgindi. Her eyden nce Lenin'in bu balamda hesaplarn halka aklanmas zerinde srarla durmas, onun. imalatla ya da fabrikann rgtlenmestyle ilgili teknik i lemler zerinde bir denetim kurulmasn deil (bu aamada bu tr olgular henz sorun olarak alglamyordu), 73 mali ve ticari kararlar zerinde, hesap defterleri esas alnarak denetim kurulmasn dndn gstermektedir. kinci olarak, yle grnyor ki Lenin u ya da bu fabrikadaki, snai ya da idari alandaki iilerin temsilcileri olarak Sovyetler'in "dorudan" eyleme gemesini deil, devlet iktidarnn merkez ya da yerel temsilcileri ve ema netileri olarak Sovyetler'in "siyasal" eylemini ngrmekteydi. "Siyasal" ve "dorudan" eylem arasndaki bu ayrm pratikte olduu ka dar leoride de nemliydi. Bu ayrm teoride, ekonomik gcn genelde ii ler tarafndan merkezi bir siyasal otorite araclyla rgtlenmesine inanan komnislleri, iilerin dorudan ve kendiliinden gerekleen ekonomik giriiminin tm devrimci eylemler iinde en stn eylem olduuna ve des potlua dnmeye mahkm merkezi siyasal otoriteye kar bir alternatif oluturduuna inanan anaristlerden ve sendikalistlerden ayryordu. Pra tikte bu ayrm, devrimin temel stratejisini iilerin disiplinli ve dzenli r gtlenmesi varsaymna gre planlayan Bolevik nderler le gnlk haya tn dayanlmaz basks altnda ezilen, kendilerini kapitalist patronlarnn boyunduruundan kurtaracak bir devrim zlemiyle yanp tutuan ve parti merkezlerindeki yneticilerin politikalarna ya da grlerine hi ilibar et meksizin her eylemi bir frsat olarak kabul eden fabrika iileri arasnday d. Btn Sovyetler, i ya da i Temsilcileri Sovyetleri olduuna gre, giritikleri ya da onlar adna giriilen "siyasal" eylemle "dorudan" eylem

ll.A.g... c. XX, s. 377. 72 Lemn, oksonralan elektrifikasyonun ateli bir savunucusu oluncaya kadar sanayinin teknik sreleriyle hi ilgilenmedi; fabrika iisinin siyasi zihniyetini ok iyi anlamakla bir likte, onun gnlk hayalna ilikin olarak bir kylnn gnlk hayalna dan bilgisinden ok daha az ey biliyordu

DEVRMN ETKS 61 arasndaki snr izgisi kolayca bulan klasjyordu. Sovyetler, daha nce de deinildii gibi, belirgin bir sendikalist eilim (ayorlard." S o v y e t l e r i ve ynetimin bizzat iler tarafndan denetlenmesi ilkesini cokuyla karla yan Lenin, Nisan ve Mays 1917'deki demeleriyle bu ayrm daha da belir siz bir hale getirmiti. Ancak sanayi politikasnda ortaya kan ve tarm po litikasnda devlet iftlikleriyle bireysel kyl mlkiyeti ztlna tekabl eden, "devlet denetimi" ile "ii denetimi" arasndaki potansiyel ztlk yete rince gerekti. Eer "ii denetimi" Sovyetler'in merkezi kongresi ve onun yrtme komitesi tarafndan ynetim anlamna geliyorsa, bu "ii ve kyl hkmeti" ynetimi altnda gerekletirilen bir kamulatrma ve devlet de netimi demekti. te yandan eer "ii denetimi", iyeri komiteleri ya da fabrika Sovyetleri tarafndan denetim anlamna geliyorsa, sadece devlet denetimi ile deil, retimdeki kapitalist anariyi sona erdirmek iin uygula nan "planlama" politikasyla da aka elien tamamen farkl bir eydi. Bolevik e k o n o m i politikasnn nderlerinden biri tarafndan daha sonra yaplan yorumda bir hakllk pay vard: Partimiz, 25 Ekim'den nce ii denetimi sistemini bir btn olarak nasl tasar lyordu ve onu hangi ekonomik temel zerine kurmak niyetindeydi diye soracak olursak, hibir yerde bunun ak seik bir cevabn bulamayacaz." Petrograd blgesindeki fabrika ve iyeri komitelerinden 400'den fazla temsilcinin 30 M a y s 1917'dePetTDgrad'da katld konferans, lk snav ol du. Lenin, konferans iin, pani merkez komitesi ve Bolevikler'in oun lukta olduu konferans dzenleme brosu tarafndan da onaylanan bir ka rar tasars hazrlad. Sanayinin rgtlenmesi hakknda devrimden nceki en nemli Bolevik tasar olan bu bildiri, "ii denetimi" tezine dayanyor du ve imdi artk poplerlemi olan bu slogan parti belgelerinde muhte melen ilk kez kullanlyordu. Tasar, "Rusya'da tm ekonomik hayatn ta mamen kntye uradn," ve kestirilemeyecek boyuttaki bir felaketin yaklatn belirterek y l e devam ediyordu; Felaketi nlemenin aresi retim ve rn datm zerinde gerek bir "isi de netimi" kurmaktr. Bu denetimi uygulamak iin, nce temel kurumlarn hepsinde iilerin oylarn en azndan drtte n alarak ounluu salamas, ilerini lerk etmemi is sahipleriyle bilimsel ve teknik bakmdan deneyimli personelin bu kuru m lan n almasna katlmaya zorlanmas; ikinci olarak, tm fabrika ve atlye ko73. Bkz. Bolevik Devrimi, c. I, s. 125-7

74. N. Osirski lObolenski]. SroytelStvoSusiaiiLma (1918), s. 34.

62 EKONOMK DZEN mitelerinin, merkez ve yerel i, Asker ve Kyl Temsilcileri Sovyetleri'nin ve sendikalarn denetime katlma hakkn elde etmeleri, tm banka ve ticaret hesapla rnn incelenmek zere onlara ak tutulmas ve nc olarak, byk demokratik ve sosyalist partilerin hepsinin ayn haktan yararlanmalar gereklidir. eitli anlamazlklar srasnda kapitali silerce oktan kabul edilmi olan ii de netimi, iyice dnlm ve derece derece, ancak derhal uygulanabilecek bir dizi dzenlemeyle iilerin retimde ve rn dalmnda lam bir dzen kurabilmelerini salayacak ekilde derhal gelitirilmelidir. Kararda daha sonra, "tarm aralarnn, giyeceklerin, izmelerin ve benzeri mallarn blgeler, hatta tm lke dzeyindeki deiiminin rgtlenmesi", "gene! zorunlu ahma"nn yrrle konmas ve bir "ii milisi" kurulma s gereinden s z ediliyordu. Tasar konferansa Zinovyev tarafndan sunul du. lk okunuunda 2 9 0 oy ald ve bir yaz kurulunun yapt kk dei ikliklerden sonra 21 aleyhte ve 44 ekimser oya kar 297 oyla kabul edil dii bildirildi. Konferans, byk bir Bolevik ounluu temsil eden ilk byk toplantyd ve bu bakmdan nemliydi. 1 5 Bu kararn yaps ve taktikleri Lenin'in siyasal dehasnn mkemmel bir rneiydi. Lenin, ii denetimi lehinde kendiliinden balayan devrimci harekeli cokuyla karlad; hatta mmkn olduu kadar o k sayda ii r gtne fabrika komitelerine, yerel ve merkezi Sovyetler'e, sendikalara ve kararda ad geen tm "demokratik ve sosyalist partilere"yaylmasn salayarak bu hareketi tevik eder grnd; byle yapmakla, geneldeki ta sarlan ve uygulan biimiyle ii denetiminin anarik sonularn tama men gn na karyor ve "meta retimi ve datm zerinde iilerin tam denetimini" gerekletirmek iin gerekli olacak "iyice dnlm ve tedrici" dzenlemelerin nn ayordu. Karar Lenin iin sadece taktik bir manevra deil, ayn zamanda eitici bir sreti. Konferansta ek bir konu ma yapmakla yetinerek, "sanayi zerinde tam anlamyla bir denetim sala mak iin, bunun bir ii denetimi olmas gerekir," dedi, ama ardndan "so rumlu btn kurumlarda iilerin ounlukta olmas ve yneticilerin en yetkili durumdaki ii kurulularna uygulamalarnn hesabn vermeleri gerektii ni, " , s vurgulayarak szlerini lml bir havaya soktu. Niyetinin yanl anlalmas korkusuyla, bu noktay Pruvda'da yaymlanan bir maka lesinde konferansta yapmay g z e aldndan daha aka ve kesinlikle dile 75. Lenin'n ilk tasla Soineniya, c. XX. s. 422-4'te yer alyor; konferansn tutanaktan iinbkz. Ottyabr'staya Revolyusiya i Fubzavkumi (1927), e. I, s. 63-137 76. Lenin Soineniya, c. XX, s. 459; bu konuma ile ilgili belge olarak sadece ksa bir ga zele haberi kalmtr.

DEVRMN ETKS 63

getirerek, "lke apnda bir rgtlenme sz konusu olduuna gre, deneti min ve ynetimin rgtlenmesinin i, Asker ve Kyl Temsilcileri Sov yetleri tarafndan salanmas gerekir," diye belirtti. 71 Ne var ki karan onay lam olanlarn tmnn bu yorumu kabul ettikleri sylenemezdi. Bir ay sonra. Tm Rusya i Sendikalar Konferans eklinde yeni bir unsur ortaya kt. Rus ii sendikalar ilkin 1905 Devrimi'nde etkin bir g olarak belirmi, on yl hibir varlk gstermemi, ancak ubat Devrimi ile yeniden hayata dnmt. 7 8 Haziran 1917 konferans, kitlelere kyasla daha az radikal, daha az devrimci olan rgtl bir "sekin" ii eilimini bir kez daha simgeleyen geni bir SD ve Menevik ounluu ieriyordu ve fabri ka komitelerindeki "ekonomik anari"yi umursamaz bir hava iindeydi. Konferans bu tr komiteleri ilkece kabul etmekle birlikte, bunlarn merkez den belirlenmi sendikal politikann organlar haline gelmelerini istiyor ve sendikalar tarafndan hazrlanan listelerden, sendikalarn denetimi altnda seilmeleri gerektiini dnyordu. Konferansn en nemli baars mer kezi br sendikalar rgtnn kurulmas oldu. Konferansla temsil edilen btn partilerin yelerinden belirli oranda oluturulan bir Tm Rusya Sen dikalar Merkez Konseyi seildi ilk kez. Merkez Konseyin Bolevik yele ri liyapnikov ile Riyazanov'du. Daha da nemlisi, birka hafta sonra Bol evik partisine katlacak Mejrayonka'clardan birinin, Lozovski'nin sekre terlie atanmasyd." Lozovski sonraki birka yl boyunca sendikal hareke tin kaderinde nemli rol oynayacak yetenekli ve haris bir aydnd. Fkal o srada u ya da bu ekilde iileri temsil ettiklerini iddia eden btn grup ve rgtlerden en az nemseneni sendikalard. lerinden birou Menevikler'in ya da Menevik grn etkisindeydi. Sendikalar Ekim Devrimi'nin hazrlannda hibir rol oynamadlar; aslnda birou Ekim Devrimi'n eletirmekteydi. Haziran konferansnda oluturulan Merkez Konseyin nemli bir rol oynamasn salayacak ne kaynaklan vard ne de rgtleri. Sonradan Lozovski tarafndan izilen karanlk bir tabloya gre, Konseyin taraya gnderebilecei sadece tek bir rgtleyicisi vard ve Ekim Devrimi'nden nce aylk dergisini sadece iki say yaymlayabil initi.* 1

ll.A-g.e., c. XX, s. 472. 78. Sendikalarn rol ve Boleviklerin onlara kar tavr bir sonraki blmde incelenecek tir (bkz. s. 96-104). 79. Konferansa 2 Temmuz 1917 tarihli tzvesliyt'a geni yer verildi; bu konferansla ilgili varl bilinen hibir resmi tutanak yoktur. 80. Pervi Vsenmsiskii S"ed Prfessionainik Soyuov (1918), s. 34-6; Ocak 1918de Tm Rusya Sendikalar Kongresi'ne katlan Menevik bir delege, merkez konseyin alt ay bo-

64 EKONOMK DZEN

te yandan, fabrika komiteleri se gitgide gleniyorlard. Mays 1917' deki Petrograd Fabrika Komiteleri Konferans, Mays ile Ekim arasnda dzenlenen bu tr drt konferansn ilkiydi; sonuncusunu se Ekim Devrimi arifesinde bir hafta boyunca toplanarak kendini "Birinci Tm Rusya Fabri ka Komiteleri Konferans" olarak lan eden ve komitelerin merkezi rgt n kurmaya alan daha geni ve temsili nitelii daha byk bir kongre iz ledi."1 Bylesine bir giriim Tm Rusya Sendikalar Merkez Konseyi'ne ak bir meydan okumayd ve ki rakip rgt arasnda ok iddetli bir tart maya yol at. Konferansta net bir ounlua sahip olan Bolevikler, fabri ka komitelerinin bamszln destekleyen SD'ler ve Anaristlerle disip linli bir sendika rgtnden yana olan Menevikler arasnda kalp ikiye b lndler. Bu belirsizlik konferansta kabul edilen kararlara da yansd. "Tm lke apndaki bir ii denetimi"nin desteklenmesi kayg vericiydi; sendikalarn nclnde "alma artlarnn denetimi" le "retimin do layl bir ekilde, komiteler tarafndan denetimi" arasndaki ayrm da benzer kayglara yol ayordu. Tm Rusya Fabrika Komiteleri rgt tarafndan, grevi aka "milli ekonomiyi dzenlemek" olarak tanmlanm merkezi bir organ seilecek ama bu organ Tm Rusya Sendikalar Merkez Konseyi'nin bir seksiyonu olarak alacakt. 8 ' Devrimden nceki son aylarn kargaas iinde bu anlamazlklarn ve farkllklarn pek az nemi vard. Fabrikalara ve fabrika yneticilerine ii ler tarafndan giriilen saldrlar devrimci gerilimi artrm ve ekonomik paralanma srecini hzlandrmt. Lenin bu eylemleri dnemin zellikleri olarak memnuniyetle karlad ve "i denetimini" vmeye devam etti. Ey ll 1917 banda yazlm ve ancak birka hafta sonra yaymlanm olan Yaklaan Felaketle Nasl Mcadele Edilir balkl kitapkta sanayi politi kasna dair hayli belirsiz bir taslak neriyordu. Alk tehlikesini nlemek in gereken ey, "devlet tarafndan denetim, tefti, mali lerin yrtlme-

yunca "kesinlikle hibir ey yapmadn", "tek aktif yenin Lozovski olduunu" belirtiyordu <A.g.e.. s. 52). 81. Btn bu konferanslala ilgili tutanaklar Oktyabr'skaya Revolyusiya i Falrzavkomi'e yer alyor (2 cilt, 1927). 82. Okryabr'xkaya Revoiymsiya i Fabzavkomi ([927),c. i l , s . 186-8,193; Komitelerin sen dikalarla kaynamasn savunmu olan Ryazanov {a.g.e.. c. Il, s. 191-2), sonradan bu karar, "ynelimi lmyle sendikalara terk eden. bylece isi snfnn durumunu dzeltmeyi de sen dikalara brakan" fabrika komiteleri iin "lm ferman" olarak nitelendirdi, fakat Ryazanov komitelerin kendilerinin bu yoruma katlmadn kabul ediyordu (Pervii Vserossiiskh S"ezd Professonal'nik Soyuzav ( 1918), s. 233-4).

DEVRMN ETKS 65

si, dzenleme, meta retimi ve datmnda gcnden tam olarak yarar lanmann salanmas, milli kaynaklarn yi ynetilmesi, kaynaklarn bo yere israf edilmesine son verilmesi ve bunlarn kullanmnda tasarruftur," diye yazyor ve Kadetler'den, SD'lerden ve Menevikler'den oluan mevcut koalisyon hkmetinin, "toprak sahipleri ve kapitalistlerin snrsz gcne, onlarn ei grlmedik, akl almaz, yz karas kazanlarna zarar verir kor kusuyla" hibir zaman bu gibi dzenlemelere yanamayacan ekliyor d u . " Lenin somut be dzenleme yaplmasn gerekli gryordu: bankala rn kamulatrlmas (tek bir imzayla gerekletirilebilirdi bu); byk "tica ret ve sanayi tekellerinin (eker, kmr, demir, petrol, vb.)" kamulatrl mas ve devlet tekellerinin kurulmas (bu da kolayca gerekletirilebilirdi, nk tekeller aslnda kapitalizm tarafndan zaten yaratlmt); ticari gizli liin kaldrlmas; hem etkili bir retimi hem de denetimi kolaylatraca ndan kk iletmelerin birlemeye zorlanmas; haka ve etkin bir karne yntemi uygulanarak "tketimin dzenlenmesi". i denetimi bu ema iinde yer alyordu. Lenin iilerle iverenleri "konferanslarda ve kongre lerde" bir araya getirmenin ve "iilere, retimde genel bir denetim ve art salamalar artyla, krdan belirli bir oranda pay vermenin iyi olacan," dnyordu. Bu da, "toprak sahipleri ile kapitalistler zerinde ii ve ky ller tarafndan denetim" anlamna gelecekti. 8 " Fakat Lenin, burada esas olarak propaganda amacyla bir burjuva devrimi erevesi iinde bile, teorik olarak Geici Hkmet'in uygulamalarna ak olan dzenlemeler den sz ediyordu. Gelecein sosyalist dzeninde ii denetimi sorunu ile henz yz yze gelmemiti. Birka hafta sonra Lenin, devrim sonras ekonomi politikasn ilk kez ayrntyla ele ald Bolevikler Devlet iktidarn Elde Tutabilecekler mi? balkl ok daha nemli bir kitapk yazd. Bu kitapkta bankalar ve b yk tekellerin kamulatrlmas ve kk iletmelerin "zorunlu olarak bir letirilmesi" hakkndaki grlerini tekrarlyordu. nce biraz tereddtle "plan" kelimesini ortaya atyor ve "merkeziyetilikten ve proleter devletin planlamasndan yana olduunu" lan ediyordu." 5 Lenin'in planlama hakkn daki felsefesinin ilk tasla k i henz bir politika olmaktan epey uzakt iilerin denetim haklarnn gl bir savunmasn da ieriyordu:

83. Lenin. Soneniya. c. XXI, s. 160. 84. A.g.e., c. XXI, s. 164-79.

85 Age., c. XXI s. 269-70: bu blm ileride, s. 327-8'de daha geni biimde alnllanmakta ve (art! maldadr.

66 EKONOMK DZEN Proleter devri min yenmek zorunda olduu balca glk, sosyal retim ve da tm zerinde kurulacak, her eyi inceden inceye hesaplayan bir iidenetiminin, l ke apnda gerekletirilmesidir. Ancak sendikalizm sulamasn bir kez daha reddeden Lenin, slogana M a ys konferansndan sonra getirdii yorumu ak seik ve kesin bir ekilde tekrarlyordu: "i denerimi" derken, bu slogan proletarya diktatrlyle yan yana ancak da ima ondan sonraya koymakla, nasl bir devlet tasarladmz en ak ekilde gs termi oluruz. Devlet bir snfn egemenlik organdr. Hangi snfn? Eer burjuva zinin ise. Rusya'da emeki halkn alt aydan fazladr kahrm ektii KadetKornilov-Kerenski tr bir devlettir bu. Eer proletaryay, bir proletarya devletini, yani bir proletarya diktatrln dnyorsak, o zaman mallarn retim ve da tmnn hesab "i denetimi" ile milli, herkesi kucaklayc, her yerde hazr ve na zr, son derece dikkatli ve vicdanl bir ekilde tutulacaktr.*4 Lenin saymanlk ve denetimle ykml mevcut devlet aygtnn, devletin dier "baskc" unsurlar gibi devrim tarafndan ortadan kaldrlmasnn zo runlu olmadn szlerine ekliyordu: Bu aygt kapitalistlerin elinden alna cak ve "proleter Sovyetleri"ne tabi klnacakt s a d e c e . " B y l e c e "ii dene timi", "proleter Sovyetleri"nin denetimi ile eitlenmiti veya siyasal, ya da mesleki kapasitesini gerekletiren ii Sovyetleri eklindeki nce ayrm izgisi izilmemiti. Sonunda Lenin Devlet ve D e v r i m d e btn bu kartl ustalkl bir kalem darbesiyle halletti: Burada tm vatandalar, tpk silahl iiler gibi, devletin cretli hizmetkrlar haline gelmitir. Tm vatandalar tek. lke apndaki bir devlet "tekeli"nin cretli leri ve iileri olurlar. nemli olan eit almalar, doru alma normlarn gzet meleri ve eit cret almalardr. Bunun muhasebesi ve denetimi kapitalizm tarafn dan olaanst biimde basitletirilmi ve her okuryazar insann anlayabilecei, aritmetiin drt ilemini bilmeye ve uygun makbuzlarn kartlmasna dayal son derece basit inceleme ve kayt tutma ilemlerine indirgen mi iir. n Devletle iiler tek ve ayn ey olunca, devlet denetimi ile ii denetimi arasnda hibir ztlk olamazd. Lenin'in, zorunlu grd nihai bir hedef peinde srarla gidiini, bu srarn halkn bu hedefle aka elien bir tale biyle badatrmadaki olaanst becerisini bundan daha iyi sergileyen pek az rnek vardr.

86. A.fi.e., c, XXI, s. 259.

87. Lenin, Soineniya, c. XXI, s. 260.

S&.A.g.e., c. XXI, s. 440; "tek bir byk kartel" olarak ii devleti kavram, a.g.e., c. XXI, s. 437'den balayarak tekrarlanmaktadr.

D E V R I M I N ETKISI

67

Devrimin ilk aylarndaki sanayi politikasnn tarihsel geliimi de "ii denetimi"nden "planlama"ya geerek, devrimden hemen nceki aylarda Lenin'in dncesinde oluan evrime uygun bir yol izledi. "Ekim Devrimi'nin en popler ve en geerli sloganlar" olan "ii denetimi'ni, "bar" ve "toprak"la yan yana koyan yorumcu 8 9 "i denetimi" ite ilgilenen fabrika iilerinin says, "ban"ia ya da "toprak edinme"yle lgilenenlerin saysndan epey az olduuna g r e durumu abartmaktan baka bir ey yapm olmuyordu. Lenin 25 Ekim-7 Kasm 1917'de leden sonra Petrog rad Sovyeti'nde yapt ilk konumasnda "retim zerinde gerek bir ii denetimi kuracaz," diyordu; ii denetimi, hem bu vesileyle kabul edilen kararnamede hem de sonraki gn ikinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nin lan etlii bildiride yeni rejimin hedefleri arasnda yer atyordu. w Kongrenin bu konuda toprak ve ban kararnameleriyle ayn zamana rastla yan bir kararname ilan etmesi ngrlmt ve bir tasar hazrlamas iin parti merkez komitesince Milyutin'e birka gn ncesinden talimat veril miti.*1 Ancak sorunun karmakl belki de tasar hazrlanrken ortaya kt. Kongre'de bu konuda hibir ey yaplmad ve birka hafta sonra Pravda Lenin'in kaleme ald bir karar taslan yaymlad. Taslak ii de netiminin her fabrikada Sovyetler modeline gre, fabrika bunu mmkn klacak kadar kk olduu takdirde dorudan doruya, dier durumlarda ise "seilen temsilciler" araclyla gerekletirilmesini ngryordu. i denetimi organlarnn kararlan iverenler iin balaycyd ve ancak "sen dikalar ve kongreler" tarafndan iptal edilebilirdi (sendika kongrelerince mi yoksa Sovyetler kongrelerince mi iptal edilebilecei ak deildi). lke apnda neme sahip iletmelerde iverenler de ii temsilcileri de, "sk bir dzenin ve disiplinin salanmasndan, retim aralarnn bakmnn en iyi ekilde yaplmasndan" devlete kar sorumluydular. 93 Bu anlay Le nin'in daha nce Bolevikler Devlet ktidarn Elde Tutabilecekler mi?'ds iledii anlayt. verenlerin ve teknik elemanlarn "ii denetim"nn titiz gzetimi altnda iletmelerini altrmaya devam edecekleri, hi kuku du yulmadan varsaylyordu. te tam bu srada sendikalarn mdahalesi belirleyici bir hal ald. Fabri ka komitelerinin Ekim ayndaki konferans, Sendikalar Merkez Konse89. Narodnoe Kvzyaisvo, No. 1-2,1919, s. 23. 90. Lenin. So ineniya, c. XXII, s. 5-6, s i l . 9 1 . A.g.e., c. XXII. s. 575, nol 7. 92. A.g.e., c. XXII, s. 2 5 - '

68 EKONOMK DZEN y'nin ii denetiminiil anarist eilimlerini n l e m e y e ynelik ilgisini orta ya koydu; ayn ilgi temel retim srecini d e v a m ettirmek ve rgtlemek iin mcadele eden devrimci hkmet tarafndan daha da youn bir biim de paylalyordu. B y l e c e Lenin'in taslann yaymlanmasn izleyen per de arkas tartmada sendikalar beklenmedik bir ekilde dzeni ve disiplini salamann, retimi bir merkezden ynetmenin nde gelen savunucular haline geldiler; sonunda 14-27 Kasm 1917'de VTsIK'ya sunulan g z d e n geirilmi karar tasla, sendikalarla fabrika komiteleri arasndaki mcade lenin. Ekim konferansndan beri devam eden mcadelenin sonucu oldu.* 3 Karar tasla, ii denetiminin "milli ekonominin planl bir ekilde dzen lenmesi yararna" gerekletirildiini belirten itenlikli bir hkmle bal yor, ii temsilcilerinin kararlarnn balayc niteliine ve verenlerin ve ii temsilcilerinin devlete kar sorumlu olduklarna ilikin olarak Le nin'in zgn taslanda yer alan maddeleri tekrarlyordu. Ancak S o v y e t modelinden aktardklarn, Sovyetler'in siyasal modelini aynen taklit eden yepyeni ve karmak bir ii denetimi aygt gerekletirerek daha da geli tiriyordu. Fabrika komiteleri ya da konseyleri belli bir yerin (bir kentin, bir ilin ya da bir sanayi blgesinin) yksek ii denetimi konseyine kar so rumluydu; bu yerel konseyler de en sonunda ii denetimi konseylerinin kongresine kar sorumlu olan Tm Rusya i Denetimi Konseyi'ne kar sorumluydu. Taslak, eletirileri nlemek kaygsyla "Tm Rusya i D e netimi Konseyi ile milli ekonomiyi rgtleyen ve dzenleyen dier kurum lar arasndaki ilikiler hakknda yasa gcnde bir kararnamenin ayrca ya ymlanacan," vaat ederek son buluyordu. VTsIK iindeki tartmada en sert eletiri sendikalarn szcs Lozovski'den geldi:

Bu tasarnn balca kusuru milli ekonominin planl dzenlenmesiyle hibir ilgi si olmay ve retim zerinde denemi younlatrmak yerine datmasdr... Her iletmedeki iilerin iletmenin kendilerine ail olduu izlenimine kaplmamalarn aka ve kesinlikle belirtmek gerekir. Bununla birlikte Lozovski aslnda, "sendikalarn kararnameyle atanm ve ii snfnn karlaryla badaan bir denetim kurmay amalayan organ lara bal olmalar artyla" bu kararname lehinde oy kulland. Sonradan 93. A. Lozovski, Raboii Konimi' (1918), s. 20. Bu kitapk hakkndaki bir eletiri de, Veslni* Narodnagv Komissariata Truda, No. 2-3 (ubat-Mart), 1918, s. 385-7, Lazovski hem "ii denetiminin" sebep olduu zarar hem de fabrika komiteleriyle sendikalar arasnda ki karlkl dmanln lsn 11 abartmakla sulanmaktadr: Gerekle kaynama fazla g lk kmadan gerekleti.

DEVRMN ETKS 69 koyu bir "kamulaurmac" olan kararname raportr Milyuin, adeta zr di Seresi ne "hayat bizi ayor, mahallinde gerekletirilen ii denetimini tek bir devlet aygt iinde birletirmek acil hale gelmitir," diyerek, mant ken bir "ekonomik plan" erevesi iinde yer almas gereken i denetimi yasalarnn, bizzat planla ilgili yasalardan nce gelmesi zorunluluunun doduunu aklad.*4 Aslnda ii denetimi lk tasarlan ve o dnemde geneldeki uygulan asndan ele alndnda VTsIK'da hemen hemen hi destek grmedi. Br konumac i denetiminin kapsamn geniletmek s teyenlerle daraltmaya uraanlar arasndaki blnmeye deindi. Fakat ii denetimini en fazla dillerine dolayanlar ve yaygnlatrmay savunanlar as lnda ii denetimini merkezilemi, geni lekli bir kamusal kuruma d ntrerek, itaatkr ve zararsz klmak iin baarl bir giriimde bulunmu oldular. Kararname VTsIK'da 10'a kar 24 oyluk bir ounlukla kabul edildi ve sonraki gn yrrle girdi. 9 5 Hayat yasa yapclar "amaya" devam etti ve zerinde iyice dnl m olan 14-27 Kasm 1917 Kararnamesi de pratik hi bir sonu verme di." 6 iilerin kendiliinden fabrika komitelerini rgtleme ve fabrika y netimine mdahale etme eilimi, kanlmaz biimde, iilere lkenin artk kendilerine ait olduu ve onu kendi yararlarna diledikleri gibi ynetebile cekleri inancn veren devrim tarafndan iyice kamlanm. Ekim Devrimi'nden nce olumaya balayan ey artk daha sk ve apak bir biimde tekrarlanyordu; bu devrim dalgasnn nne hibir ey geemezdi bundan byle. phesiz olaylarn ayrntlar fabrikadan fabrikaya deiiyordu, bu yzden tam bir dkmn salamak mmkn deildi. ou zaman ive renler fabrikalar kapatmaya ya da dikbal iileri iten atmaya hazrlan yorlard. Sovyet Hkmeti'n en ok korkutan htimal uydu: Lenin'in i denetimi hakkndaki tasla "ii temsilcilerinin rzas olmakszn, bir ilet menin kapatlmasn ya da retimin durdurulmasn," yasaklayan bir mad de de ieriyordu. 5 " Bazen fabrika yneticileri le iler arasnda, sonuta

94. Protokoll Zastdanii VTsIK 2 Sozva ( 1918), s. 60. 95. Tartma a.g.e., s. 60-2'de, kararname ise Sobranie Uzakonei 1917-1918'de, No. 3,

madde 35'te yer alyor 96. Tm Rusya i Denetimi Konseyi, Ryazanov'un Ocak I918'de aklad gibi(Pervi Vserossiiski S"ezd Profioyzov (1918), s. 234) ya sadece bir kez topland, ya da ayn kiinin drt ay sonra sylediini dikkate almak hibir zaman loplanmad (Trtdi I Vserossiiskogo S"ezda Sovetov Narodnogo Kuzyaistva [1918], s. 104); bir baka yoruma gre ise konsey top lant yapmaya kalksysa da ounluk salanamad (A.g.e.. s. 72). 97.23 Kasm/16 Aralk 917 tarihli izvestiya'da yaymlanan bir makalede, ii denetimi-

70 EKONOMK DZEN iin devamn salayacak gerilimli birpazarlk yaplyor; bazen de bu ibir lii, belirli bir sanayi kolunda iverenlerle iiler, cephane retimine ayrl m fabrikalarn kapatlmas ya da iin younlatrlmasn likin hkmet kararlarna kar koymak iin birletiklerinde, ya da yine hi umulmadk bir biimde, kadnlarn g e c e altrlmasn yasaklayan kararnameyi uygu lamamak ynnde anlatklarnda olduu gibi, tedirgin edici biimlere brnyoTdu.^ o u zaman fabrika komiteleri fabrikalara dorudan doruya iiler adna el koyuyordu. Kendi balarna braklan iiler bir fabrikann iletilmesi iin gerekli teknik yetenei, i disiplinini ve muhasebe bilgisini, o dnemin artlan iinde nadiren salayabiliyorlard. ilerin bir fabrikay ele geirdiklerinde fabrikann stoktaki mallarn ve donanmlarm kendi hesaplarna sattklan durumlar ortaya k t . " Ynetimine bir ii komitesi tarafndan el konulan ve eski yneticisinin sabotaj suundan aya mah km edildii Moskova'daki bir d m e fabrikas on be gnlk bir uratan sonra komitenin ynelmeyi becerememesi nedeniyle kapanmak zorunda kald; yneticilere yol verdikten sonra tekrar ibana gelmeleri iin onlara yalvarp yakaran iilere ya da fabrika komitelerine de rastlanyordu." 1 0 1918 bahannda ii denetimi artk g z d e n dtnde, birinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde bir konumac bu tr durumlara yol aan baz artlar ak bir dille ortaya koydu: Bu iletmelerde alanlar kusurun sadece "toplant yapmalar" yznden ii lerde olmad, iletme personelinin ve yneticilerinin iileri gtmekle kullandk lar sopalar ellerinden dt ve Bat Avrupa burjuvazisinin iileri altrmakta yararland imknlarn hibirine sahip olmadklar iin ellerinin bal kald sy lenebilir... Btn bu artlarla birlikte ii snf, kendini dayatan bir iletme yneli mi greviyle yz yze geldi ve bunu stlenmesi gerekiyordu. phesiz ii snf acemice sarld bu ie. Anlalr bir ey bu. iiler eski yneicileri ve teknisyenleri kovdu; muhtemelen bu insanlar gemite onlara kt davranmlard; yine de baz fabrikalarda yneticilere iyi davranld durumlar da grlmtr.IU1 i denetimi anlay kamu hizmetlerine bile yayld. Devrimin ilk ay bo yunca yaymlanan bir sr kararname arasnda, Posta ve Telgraf Halk Ko miserlii le Donanma Halk Komiserliinde denetimi ele geiren Devlet nin "lokavt lann faal i yelini felce uratmak iin" gerekli olduu belirtiliyor ve bu kararname olmakszn "lkenin ve devrimin felakete urayaca" ileri siri Ilyordu.
98. Pervii VserossiiskiS"et4 frofsoyuzm (1918), s. 173, s. 194.

99. G.Tsiperovi, Sindkat Tres vRossii (OncUbasm, 1920), s. 157. 100. A. Lozovski, Raboii KonroV (1918), s. 33-4. JOI. TnuHI Verassrsfo'goS'ezdaSovelovNarodnogoKvzyaisrva (1918).s.

339-40.

D E V R M N ETKS 7

Memurlar Sovyetleri'nin kapatl dii m ilan eden iki lgin kararname de yer ald. 1 " 3 Demiryollarnda ise baka bir durum ortaya kt. ilerle tek nik personel ynetime el koyup demiryollarn iletmek iin anlatlar ve dardan gelen her trl mdahaleye uzun sre inatla kar koydular. 1 0 3 Bu gibi uygulamalarn Rus sanayisi genelinde ne lde yaygnlam olabileceini saptamak gtr. Fabrika komitelerinin amansz dman R yazanov Ocak 1918'de, "bunlarn Petrograd dnda hibir etkinliklerinin olmadn, orada da sadece metal sanayisinde aktif olduklarm,'' ileri sr mt."" Bu szler o tarih iin bile bir azmsamayd. Petrograd'daki metal iileri proletaryann devrimci sekinleriydiler, yle ki devrimin ilk hafta larnda orada meydana gelen her eyin daha sonra baka yerlerde de tekrar lanma ihtimali vard. Ekim Devriminden nce bile, Rus sava sanayisinin atrdayan merkezi olan Petrograd'da artlar zaten zellikle zordu: zl me imdi bu merkezden da doru yaylyordu. Bu srecin de lmyle ya da esas olarak ii denetimine balanmas mmkn deildi. Hammadde ktl, makina ve gerelerin bakmsz kal, savan yaratt bezginlik ve moral knt gibi etkenler yznden bu sre devrimden ok nce bala mt. Devrim butrt bu elverisiz etkenleri pekitirdi ve sureci hzlandrd. Sanayide hkm sren bu kaosun balca kentlerden Sovyet topraklarnn tmne yaylna dair kesin kaytlar yoktur. Devrim baz blgelere ve baz fabrikalara ar nfuz ediyor ve iler bir sre neredeyse eskisi gibi devam ediyordu. Petrograd'daki Coats iplik fabrikas 1918 ubat sonuna kadar herhangi bir sorunla karlamakszn yksek verimle alt ve ancak bu tarihte, iletiim ve ulam eksiklii yznden datmn aksamas ve byle ce stoklarda anormal bir birikim olumas sonucunda retim durdu. 1 " 5 Tm ikisadi organizma rdnde, salkl kalanlar da kendilerini genel sal gndan k urlara rn yordu. zlme sreci ksmen Bolevik eylem tarznn sonucu olarak, ksmen

102. lki kararname olarak yay ml and halde (Sobranie Uaktmenii. I9I7-19IX, No. 3, madde 30), gerekle. "Posta Telgraf Bakanl (aynen byle denmi) Halk Komiseri1' tarafn dan btn posta-lelgraf memurlanndan sabolaja son vermelerini isleyen bir ar gibiydi. Ka rarname syle son buluyordu: 'Posta lelgraf dairesi ynetimi adna hibir szde giriim grubu ya da komitesi merkezi iktidara ait yetkilere ve Halk Komiseri ifalyla bizzat benim yetkileri me el atamaz.' Donanma Sovyei'nin kapatldna ilikin kararname 28 Kasm 11 Aralk ,9!7arihlidiuAjr.c, No.4. madde58). 103 N o D ' y e b k i "Demryollan'ndai Denetimi", (s. 355-8). 104. Ptrvi V.erosushiS"eza-Prufessianat'nikSmuzo. (19(8). S. 234. 105. The Lansing Papers, 1914-1920.c. lt. (Washington, 1940), s. 369.

72 EKONOMK DZEN

de Bolevikler'in bu sreci engelleme abalarna ramen devam etti. Bolevikler'in bu ikili tutumu kolaylkla aklanabilir. Ekonomik k, bir nok taya kadar Bolevik politikann zorunlu bir parasyd. Burjuva iktidarnn hem siyasal hem de ekonomik mekanizmasnn paralanmas devrimin za ferinin zorunlu bir kouluydu ve ii denetimi bir tahrip silah olarak dev rim davasna tartlmaz bir katkda bulundu. na etmenin n koulu ola rak nce ykmak gerekiyordu. 1,16 Fakat belirli bir noktaya eriildiinde (ke sin biimde tanmlanmas o dnem iin imknsz olan "ideal" bir noklayd bu) tahribatn srmesi rejimin varln tehdit eder hale geliyordu. Bir top lumda retim ve snf ilikileri sorunlarn tek tek her fabrikadaki iilerin dorudan ve kendiliinden eylemlerinin z inleyebilecei gr, sosya lizm deil sendikalizmdi. Sosyalizm, sorumsuz kapitalist iletmeciyi, mev cut siyasal otoriteden bamsz olma hakk talep eden bir o kadar sorumsuz bir fabrika komitesine tabi klmay amalamyordu. Marx'in kapitalizmin lanetlenmi lekesi sayd "retim anaris"ni kalc klmaktan baka bir so nu veremezdi bu. Fabrika komitelerinin nne geilemeyen bu kanl maz eilimi, belli bir fabrikadaki ya da belli bir blgedeki iilerin karla rn gzeten kararlat almakt. Sosyalizmin z ise merkezi bir otorite tara fndan, en ince ayrntlarna dek dzenlenip planlanm bir ekonominin toplum yararna gerekletirilmesinde yatyordu. Bir rgtlenme biimi olarak ii denetimi, varln devrimin ilk hafta larndan sonra pek srdremedi. 14-27 Kasm 1917 tarihli kararnamenin, ii denetimini kurumlatrma ve bu yolla adem-i merkeziyeti etkilerini yok etme giriimi baarszla uraynca ve kararname l bir metin hali ne gelince, yapc gleri harekete geirecek baka aralar bulma zorunlu luu dodu. Bu amala seilen ara, grevlerinin ne olduu aka anlalmakszn, Aralk 1917'de kurulan ve sonraki iki yl boyunca sanayiyi mer keziletirmenin ve ynetmenin balca oda haline gelen Milli Ekonomi Yksek Konseyi'ydi. Bu konseyin iilerle ilgili grevleri, ii denetimine duyduklar hasetten dolay iktisadi devlet kurulularyla sk ibirlii yap mak durumunda kalan sendikalar tarafndan yerine getiriliyordu. Birinci Tm Rusya Sendikalar Kongresi Ocak I918'de toplandnda, bu sre son kenesine varmt.

106. Bu gr; sonradan Buharn larafndan derinlemesine gelitirildi Ibkz. s. 183). 107. Sendikalarn daha sonraki gelimesi bir sonraki blmde incelenecektir (bkz, s, 97100).

DEVRMN ETKS 73

Kimi zaman Ekonomi Yksek Konferans, kimi zaman da Milli Ekono mi Konseyi diye adlandrlan organn kurulmasnn devrimin ilk gnlerin de tartma konusu olduu anlalyor. 17-30 Kasm 19I7'de ii denetimi kararnamesinden gn sonra Sovnarkom, Geici Hkmet'in Ekonomi Konseyi'n ve Ekonomi st Komitesi'ni resmen sona erdiren ve bunlarn yetkilerini geici olarak "bir Milli Ekonomi Konseyi kuruluncaya kadar, Ekonomi Yksek Konferansnn dzenlenmesi amacyla Sovnarkom tem silcilerine devreden" bir kararname yaymlad. Bu temsilciler Obolenski, Smirnov ve Saveliyev'di; imdi bunlara Buharin, Larin ve Milyutin de kat lyordu.11* Bundan on gn sonra Lenin, "ekonomi konferansna imdiye ka dar yeterince ilgi gsterilmediinden" yaknd ve Buharin'i bu asal gre vinden alarak Pravda'mn yaz kuruluna atama ynndeki bir leklife kar bo yere protestoda bulundu. , w 1-14 Aralk 1917'de Lenn, VTsIK'da, bir Milli Ekonomi Yksek Konseyi kurulmas iin Buharin tarafndan neri len taslak kararnamenin lehinde konutu."" Kararname 5-18 Aralk 1917' de yaymland. 1 1 1 i denetimi kararnamesi ii denetiminin amacn, "milli ekonominin planl bir ekilde dzenlenmesi" olarak tanmlamt. 5-18 Aralk 1917 ka rarnamesi Milli Ekonomi Yksek Konseyi'nin (ksaca Vesenka deniyordu) amacn, "ulusun ekonomik faaliyetinin ve hkmetin mali kaynaklarnn rgtlenmesi" olarak tanmlyordu. Bu yeni organ, Tm Rusya i Deneti mi Korseyi dahil, merkezi ve yerel tm ekonomi otoritelerinin faaliyetleri ni "ayn hedefe doru ynlendirecek", Tm Rusya i Denetimi Konseyi yeleri ile btn Halk Komiserlikleri'nin temsilcilerinden ve danman ola rak atanm uzmanlardan meydana gelecekti. Yksek Konsey ii denetimi aygtnn yerini alyor ve onu kendi iinde eritiyordu; Lenin'in birka hafta sonra belirttii gibi, "ii denetiminden Milli Ekonomi Yksek Konse108. Sobranie Uzakonemi. 1917-1918. No. 3. madde 38; Lenin, Sointniya, c. XXII, s. 588; Narodi-e Kazyaistvo. No 11. 191 8, s. 1 2 . Larin'e gn: {a.g.e.. s 16), Lenin devrimden birka gun sonra kendisine yte demiti: "Siz Alman ekonomisinin erginlenme sorunlarn, konsorsiyumlar, trstleri, bankalar incelediniz, imdi de bunlar bizim iin inceleyiniz." l09.Lenn, Socineniya.t XXII, s. 107. 110. Lenin, Soineniya. e. XXII s. 108; VTsIK'nn bu toplamnn tutanaklar yazk ki ka yptr. Larin kararnamenin Buharn tarafndan kaleme alndn belirtmekledir (Namdnoe Kviyanv.No II. 1918, s 17); Bronla s* Buharin. Savelyev ve kendisi tarafndan yazld m sylemektedir {Trudt I Vserossiiskoga S'ezdaSoveav Naradnogo J C H ; I O T ! / K ) { 1 9 I 8 ) , S
162).

111. Sobranie Uzakonenii 1917-1918, No. 5, madde 83.

74 EKONOMK DZEN

yi'nit yaratlmasna geilmiti." 1 1 1 Baz durumlarda yeni kurulan rgt ile eski rgt arasnda bir sreklilik de sz konusuydu: rnein, kurumlam ender ii denetimi organlarndan biri olan Petrograd ti Denetimi Blge Konseyi de kendisini Petrograd Milli Ekonomi Blge Konseyine dn trd. 1 1 3 Bununla birlikte, ii denetimi kararnamesinin yaymlanmasndan sonra geen hafta boyunca ok ey renilmiti. Yeni kararname Vesenka'y tm retim ve ticaret dallarna el koymak, mallarn haczetmek, kamula trmak ya da bunlarn tmn zorla birletirmekle yetkili klyordu; yneti mi almdaki bln iktisadi kurulular mekezilemmek ve ynetmekle grf-vlendirilmili; ekonomiyle ilgili yasalar ve kararnameler Sovnarkom'a onun araclyla iletilecekti. Gnlk ilerin egdm on be yeli br b ro tarafndan salanacakt. Obolenski, retimin rgtlenmesi ve Dzen lenmesi Halk Komiseri sfatyla (ki bu sfat ksa bir sre sonra kullanm d kalacakt) Vesenka'nn bakanlna atand. Vesenka'nn ilk brosu Buharin, Larin, Milyulin, Lomov, Saveliyev, Sokolnikov ve Shmidt'ten oluu yordu.' 1 4 Eski Ekonomi st Komitesi binalar usulen devralnmt ama personel ii terk etmiti. Ve se nka selefinden birka bro eyasndan ve bir ka dosya ile klaptan baka hibir ey devralmad. 1 s Yeni domu bir reji min her projesinin belirsiz ve karmakark olduu bir dnemde Vesenka aka lkenin ekonomik hayatn planlayp yneten merkez organ olarak kabul ediliyordu. Douunun arifesinde Lenin onu "tpk Sovnarkom'un politikada y aplii gibi, ekonomik alanda kapitalist lerle loprak aalarna kar mcadele organ" diye tanmlamt. 1 1 6 Kuruluun polansiyel ilevle rinin tanmsz kald ve bu ilevlerin nereye kadar uzandnn belirsiz ol duu, farkl seksiyonlar gsteren ilk listede "askerlerin terhisi" ve "finans" terimlerinin "yakt" ve "madenler" terimleriyle yan yana sralannda da grlyordu. Bakan Obolenski'nin ilk grevi Devlet Bankas'nn devraln masn] ynlendirmek oldu." 7 Obolenski'nin bilinen ilk kararnameleri (res-

112. Lenn, Somemya, c. XXII, s. 215. 113. Naronvt Ktnyaistvo, No. 11, 1918. s. 8 Rikov dato sonra Vesenka'nn "Petrograd fabrika komielennden doduunu" dorulad (Treii VsemssU 5"erd Professional'nik Soyuzov (1920], c, I (Plenumi), 7). 114. Sobrumr Uzakoneni, 1917-1918, No. 9, madde 129. Bots,\a Sovetskaya Enlsiklontda c. XIII.(1929,s. 561. VSNKhmaddesi. 115 Nurodm* Kuzyasnu. No. II, 1918. s. JI-2. l Lenn. Saementya.z. XXII, s. [08. ai.NarudnoeKozyaisno, No. 11,1918,s 12.

D E V R M N ETKS

75

men yetkisi olmad halde kendisinde yasama gc gryordu) Smolni'deki hkmet kararghna yasaklanan saatlerde elektrik verilmesine ili kin ynetmelii 1 1 8 ve d ticaret politikasna ilikin kurallar ve ilkeleri ie riyordu." 1 ' Bu nedenle tm teki ilevleri dlanarak Vesenka'nn ok gemeden Sovyet sanayi politikasnn balca arac haline getirilmesinin balangta ki niyetle bir ilgisi yoktu. Ne var ki bu rota, Vesenka brosunun 14-27 Ara lk 1917'deki ilk toplantsnda az ok rastlantsal olarak belirlendi. Olaylar la dolu bir gnd bu. zel bankalar o sabah Kzl Muhafzlar tarafndan i gal edilmi ve VTsIK ilerleyen saatlerde bankalarn kamulatrldn bil diren bir kararname yaymlamt.' Vesenka brosunun toplantsna kat lan Lenin, sadece bankalarn deil tm sanayi iletmelerinin kamulatrl malarn ngren bir karar tasars sundu. 1 3 1 Bu oturuma ilikin hibir resmi tutanak bulunmuyor. Obolenski'ye gre Lenin'in nerilerine sadece Lo zovski ile Ryazanov aka kar kmt. Fakat toplantda bulunanlarn ou bu nerilerin uygulanabilir olmad grndeydi 1 " ve karar tasars ilan edilmemi ve yaymlanmam olarak kald. 20 Aralk 1917-2 Ocak 1918 tarihli kararname ile Vesenka, sanayinin devlete finansmannn ve devlet kurumlarnca denen cretlerin tmnn denetimini stleniyordu; bu uygulamalarda egdm Vesenka'nn "devlet planlama seksiyonu" tara fndan salanacakt. 1 -' Bu kararname de o dnemdeki birok benzeri gibi l bir metin olarak kald; sadece Vesenka bnyesi iinde tek bir kiinin, muhtemelen Larin'n, zamann lesinde dnebildiini gstermesi bak mndan ilgin bir kararnamedir yine de. Yalnzca gene) bir ekonomik pla nn deil, sanayinin bir bulun olarak ve etkin bir ekilde kamulatrlmas nn da henz ok uzanda bulunuluyordu. Birka gn sonra Vesenka, yabanc bir tann canl bir ekilde tasvir et tii o ilk genel toplantsn yapt. 13 " Pek az eya bulunan souk bir odada yirmi kadar kii bir masann etrafnda toplanmt: Sendika temsilcilerin den, fabrika komiteleri iilerinden, baz Halk Komiserleri'nden ve "uzman olarak" metal ve demiryolu ikolundan gelen birka mhendisten oluan

118. Sobranie Uzakonemi 1917-1918. No. 10 madde 158. I W.Ag.e., No. 10, madde 159. daha geni bilgi icn ileride, s. l l - 2 ' y e b l 120. B k s 128-31. 121. Lenn, Soineniya. c. XXII. s. 139-41. 122.NaruJnoeKoyatn-o, No. II. 1918.5 11-14. 123. Sobran,t Uakanenti 1917-1918, No. 11. madde 167 124. M. Philips Price, My Reminiscence! of the Russian Revolution, (1921), s 213-15,

76 EKONOMK DZEN "ok kark bir topluluk"tu bu. Obolenski ii denetimi kararnamesinin ye tersizliinden, fabrika komiteleriyle sendikalarn abalarnn Sovyetler'in merkezi siyasal otoritesi ile egdml klnmas ihtiyacndan sz eden bir konuma yapt. eitli pratik glkler grlp tartld. Toplant farkl sanayi kollan in zel komisyonlar gelecekteki glavklar ve "merkez ler"- kurulmasna ilikin bir plan ve ikinci derecedeki yerel organlar a nn gerekletirilmesini ngren ve 23 Aralk 1917-5 Ocak 1918'de iian edilen bir kararnameyi onaylad. Kararname her blgede, Vesenka'nn de netimi altnda bir Milli Ekonomi Konseyi (Sovnarhoz) kurulmasn ng ryordu. Her blge Sovnarhozu merkezdeki Vesenka'nn minik bir kopyasyd. Blge Sovnarhozu farkl sanayi kollarn kapsayan on drt seksiyona ayrlacak ve yerel kurumlarla rgtlerin temsilcilerini ierecekti: Bu tem silcilerin says "i, Asker ve Kyl Temsilcileri Sovyei (muhtemelen oradaki blge Sovyeti) tarafndan saptanacakt. 1 1 3 Blge Sovnarhozlar, k k birimlerden oluan, ayn grevlerle ykml, kendisine kar sorumlu il ve yre Sovnarhozlar oluturmakla ykmlyd. Bunlar eer halihazr da mevcutsa, o yerin ii denetimi organlaryla birleeceklerdi. 1 3 6 Sonradan Mays 1918'de, 127 birinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongre si'nde resmiletirilen tm sistem, bata yukardan aaya rgtlenen kong releri olmak zere ii Kyl Temsilcileri Sovyetleri'nin siyasal yapsnn ekonomi alanndaki bir kopyasyd. Fakat siyasal ve iktisadi otoriteler ara snda gerekd bir yetki blmne dayanan bu paralellik tamamen etki sizdi. 1 " Vesenka zirvede de olsa, ekonomik bir Sovnarkom olmay asla amalayamazd, tara Sovnarhozlar ve yerel Sovnarhozlar Sovyetler'e kar kamazlard. Ekonomik nitelikleri olan Sovyetler fikri l domutu. Yaratlm olan ey yerel brolar olan merkezi bir ekonomi blmyd. Bu kararnameyle ngrlm ayrntl rgtlenme, ekonomik faaliyetle ri her yanyla denetlemeye ynelik ilk niyetin izlerini tayordu hl. Ama bu niyet ksa zamanda yok oldu Milli ekonominin bir btn olarak plan125. Sabrante Utlkonemi. 197-19IS. No. I3.madde 196. 126. illerde Sovnarho'.lar, yerel Sovyetler in ekonomi seksiyonlar ve (eer mevcutsa) ye rel ii derici in organlar arasnda herhangi bir aynm yaplmam pb glnyor: Nijni Novgorod'da (Gorki) bu nn grevlerini lek bir organ yerine getiriyordu (Gad Proletaskay Dkialuri (Nijni Novgorod, 1918). s. 2S-3I ); Trudil Vsenmiiskoga S"ezda Saveov Narodmgt Ktnyaistva (1918), s. 219da dabakabf rneklen s o i edilmektedir 127 Ajr*..s 485-8 128. Lenn birinci TUm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde yapi al; ko numasnda Vesenka'nn, "b n de viel kum laflan iinde, kendi yerini srekli koruyacak biri-

DEVRMN ETKS 77 lanmas eriilmesi zor bir ideal olarak kald. Tarm politikas Sol SD'ler ile Bolevikler arasnda hassas bir dengeye balyd; maliye politikas se ge nelde Vesenka kurulmadan nce izilmiti ve Maliye Halk Komiserlii'nin snrlar inde kalyordu. Ticaret ise hl retimin ikincil bir ilevi duru mundayd. i denetiminin kendisinden bekleneni veremedii ortaya kt ndan, asl boluk sanayi politikasmdayd. Bu alanda planlama ve rgtle me can alc bir ihtiyat ve Vesenka giderek bu boluu doldurmaya y neldi. Vesenka'nn 23 Aralk 1917-5 Ocak 1918 tarihli kararnamesinde n grlen rgtlenme, "her sanayi kolu iin zel komisyonlar" ieriyordu. le yandan. Rusya'dakj byk sanayilerin ou. sava srasnda grdkleri resmi destek ve teviklerin yardmyla, sanayinin tm adna sz sahibi ol duklarn, retimde egdm ve satlarda dzenleme salayacaklarn u veya bu dzeyde iddia eden merkezi organlar kurmulard. Devrimin ilk haftalarnda bu tr kurulularn Sovyet iktidaryla ilikilerinin nasl olaca srekli gndemdeydi; birka sanayi kolunda sendikalar nemli bir rol oy nayacak kadar glydler, ama zaien devlete ait olan demiryollar dnda hibir alanda belirleyici bir etkileri yoktu. Hi kuku yok ki baz durumlar da Vesenka'nn sanayicilerin hakkn yemeye yeltendii oluyordu. Mays 1918'de birinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde bir de lege, "byk bir metal iletmesinin bana bir terzinin ve bir dokuma fabri kasnn bana bir ressamn getirildiinden", "bir bakma bohem" bir tablo nun ortaya klmdan sz etti, 1 3 9 Bu tr eyler gerekten de olmutu ve ki mi zaman, Lenin'in Devlet ve Devrimde ileri srd ve. imdi Buharin ta rafndan hararetle yaygnlatrlan teorilerle aklanmaya allyordu. An cak bu gibi olaylarn daha ok iverenle yneticilerin aka direnie getik leri, baltalama giriimlerinde bulunduklar ya da fabrikalarn terk ettikleri yerlerde meydana gelmi olmas daha muhtemeldir. Ayakta kalan kapitalist iletmelerle yeni iktidarn organlar arasndaki iliki tarz ounlukla tedir gin edici, gvensiz ve adeta dmanca bir ibirlii grnmndeydi. Vesenka'ya yaplan ilk atamalarda partiye ballk esas alnm olabilir. Ancak Moskova Blge Sovyeti Ekonomi Komitesi ile Harkov Blge Birinci Sovnarhozu'nda adamlarnn temsilcilerinin bulunduu kaytlarla sabittir. 110

cik kurulu;" olduu, nk hkmetin siyasal organlarnn ortadan kalkaca sosyalizm ko ullan altnda, bir "ynetim" olarak varln srdrecei temasn gelitirdi (Soineniya, c.

XXIII. s. 36).
129. Trudi I Vscrossiiiogu S'rzda Sovtft/v Narodnogo Kozyaistva (1918), s. 71. 130, Bot'aya Somskaya Entsklopedya. c. XIII (1929), s. 559-60. VSNKh maddesi.

78 EKONOMK DZEN Devrimin ilk knda, sanayinin adm adm Vesenka'nn elinde topland nn, sanayi zerinde merkezileen bir denetim kurulduunun en ak ka nt, Rusya'nn en byk ki sanayi dal olan metal ve dokumada yaanan olaylarda grlebilir. Her ikisinde de denetim, devrim ncesinde saptan m esaslara gre kurulmutu. Metalrji sanayisi Rus ekonomisinin en yi rgtlenmi birimiydi; bu sanayinin btnn kapsayan Prodamet adl ilk pazarlama rgt 1902 kadar erken bir tarihte kurulmutu. Savan dayatt talepler, metal rnlerinin datm iin I915'le Rasmeko adnda resmi bir komitenin kurulmasna yol amt. Vesenka'nn ilk uygulamalarndan biri Rasmeko'yu kendi metal seksiyonunun bir yrtme organna dntr mek ve onu maden fiyatlarn saptamakla grevlendirmek oldu.1-" Mart 1918'de, Vesenka'nn devrim ncesi esaslara gre kurulmu maden ve me talrji seksiyonu 750 kiinin alt etkin bir rgtt. 132 Dokuma sanayisi Rusya'daki byk lekli sanayilerin en eskisiydi. B tn fabrikalarnn merkez blgede toplanm olmas gibi apayr bir zellii de vard, oyle ki tm dokuma sanayisi Sovyet denetimindeki blgede yo unlamt. Ancak ok gemeden balca yerli hammadde kayna olan Trkistan'la balar kesildi. lk dnemde kamulatrlan fabrikalar arasnda pek az dokuma fabrikasnn bulunmas, 1 3 3 bu sanayideki iverenlerin, dier baz san ay il erde ki iverenlere oranla daha uzlamac olduklarn dndr mektedir. Dokuma sanayisi ile anlaan Geici Hkmet, merkezi M o s k o va'da bulunan ve grnrdeki amac mallarn dalja iyi datlmasn sala mak olan entrokan adl bir rgt kurmutu. 16-29 Aralk 1917'de yaym lanan bir kararname, M o s k o v a Sovyeti'nin ekonomi seksiyonuna "tm do kuma fabrikalarnn dkmn karmas, bunlara devlet mlkiyeti olarak el koymas ve mallarn ae Halk Komiserlii'nin genel devlet rgt ara cl ile datmas" iinentrokan'm yeniden rgtlenmesi talimatn veri yordu. 1 3 ' Bu kararname byk bir ihtimalle, Sovyet ktidarnn sanayiciler le bir anlama zemini bulabilecei bir rgte temel salamaktan baka bir

l3\.Svbranie Uzakoneni, 1911-1918. No. 10. madde 149; bundan birka gn nce. Tica ret ve Sanayi Halk Komiserlii larafndan hemen hemen ayn mahiyetle bir kararname yaym lanmt (A g e.. No. 10. madde 155); ne var ki bu komiserlik sanayi rg D tien me s i ne ilikin tm yetkilerini ksa birstlre sonra Vesenka'ya devretti. 132.ByuUeeni Vsse#oSoveaNaodnogoKozyatsn/a, No. I.Nisan 191 S . s . 4 2 . 133. V. P Milyutin'e gore (Isluriya Ekonomieskogo Razvtiya SSSR (ik>aQ basm, 1929), s. 112), 1 Haziran 1918den nce, kamulatrlan tm iletmelerin sadece yzde 5'i dokuma i$kol undayd. 134. Sobranie (zakoneni. 1917 1918. No. 9. madde 137

DEVRMN ETKS 79

sonu vermedi. Ocak 1918 sonunda dokuma iileri sendikas, phesiz resmi makamlarn da tevikiyle bir kongre dzenledi ve sanayi iinentroJekstil adl bir merkezi rgt kurulmasn ngren karar kabul etli. 1 3 5 En sonunda Vesenka, Mart 1918'de, dokuma sanayisini ynlendirecek bir r gt kurdu; ad iiler tarafndan nerilmi bu rgt, gerekte entrotekstil ile entrokan'n bileiminden oluan merkezi bir rgtt. Yeni entroteks til, tznde, "bu sanayinin tm faaliyetini birletiren ve yneten bit dev let kuruluu" olarak tanmlanyordu. Kurulu otuz sanayi iisinden, on be mhendis ile iletme yneticisinden (arlk dneminin deyiiyle, "vergi lendirilmi" ya da "vergi deyen" grup deniyordu bunlara) ve eitli resmi ya da yar resmi kurulularn otuz temsilcisinden oluacak, yrtme kurulu ise 11 yeden meydana gelecekti. 136 Kukusuz hammadde ktl tehdidi (ki 1918 sonbaharnda had safhaya ulamt), bu sanayide yneticiler, ii ler ve Sovyet iktidar arasnda nispeten st dzeyde bir ibirlii kurulmas n kolaylatrmt. Metalrji ve tekstil sanayileri, Vesenka'nn 1918'in ilk aylarnda belirli sanayi kollarnda birleik bir ynetim kurma srecini nasl balattn gs termektedir. 1915 ve 1916 boyunca arlk Hkmeti, savan srdrlme si iin dorudan yada dolayl gerekli olan mallan reten birok sanayi iin, bazen "komiteler" bazen de "merkezler" ad verilen merkez organlar olu turmutu' 3 7 ve 1917'ye gelindiinde, sz konusu sanayilerin temsilcilerin den oluan ve nitelii pek belli olmayan idari ilerle ykml bu merkezi organlar sanayi retim alannn hemen tmne yaylmt. 1918'in ilk yan snda Vesenka bu organlara ya da bu organlardan ana kalanlara yava ya va el koydu ve bunlar glavki (st komi(eier) ya da enri (merkezler) ad altnda, Vesenka'nn ynetim ve denetimine tabi idari kurululara dn 138 trd. Deri sanayisi iin st komite (Glavkoz) Ocak 1918'de oluturuldu. Bunu hzla, kt ve eker st komiteleriyle sabun ve ay "merkezleri" izle di; bunlarn tm ve entrotekstil Mart 1918'de etkin durumdayd. 1 1 9 Bu organlarn temeli devrimden nce atlmam olsayd ya da sanayide alan

135. Narodnae Kozyastvo, No. 10. 1918, s. 32, No. 11,1918. s. 43-6. 136. A.g.e., No. 2, 1918, s. 43-4. 137. S. Zagorski, Suae Control of Industry in Russia during the War (Yale, 1928), s. l i W a pamuk, yn, deri, keten ve kt sanayileri iin komiteler oluturulduunu anlayor. 138. NarodnaeKozyaistvo, No. 11,1918.s. 18; TrudiIVserossiskogaS"tzdaSove<o\Narodnogv Kozyaistva (1918). s. 95. 139. ByuUettni Visegu Soveta Narodnogo Koyaisrva, No. 1, Mart 19JS, s. 28; eker sa nayisi usl komesinin (Glavsaka/) kurulduunu ijaj eden kararname Sobranie Uzakoneni

80 EKONOMK DZEN idari ve teknik elemanlarn ibirlii olmasayd hayata geirilmeleri ok zor olurdu. ounun 1918'n baharnda ve yaznda yaymladklar dergiler de, resmi grnmlerinin ardnda daha ok eski ticaret gazetelerinin zellikle rini tar nitelikteydiler. Bu dnemde Almanya'da sava srasnda kurulmu modeli rnek alan Rus ekonomisi, Vesenka'nn temsilcisi olduu yaygn bir devlet denetimi altnda, sanayi ile yeni devlet iktidar arasnda youn lama ve zynetim temelinde kurulan bir uzlamaya doru yneliyormu gibi grnyordu. Ancak devlet denetiminin ne dereceye kadar etkili oldu u sorusuna ak seik ve tek ynl bir cevap vermek mmkn deildi. Ne var ki, bu denetimin etkili olmas, bask ve zorlamann deil daha ok ibir liinin rnyd. Savan ve devrimin kerttii Rus ekonomisinin anari ve paralanma uurumuna yuvarland bir noktada, dzenli bir retime dnmeyi dnen sanayicilerin daha saduyulu ve lml olanlaryla hk met arasnda zmni bir kar birlii salanabilirdi. 140 Bu yzden ilk Bolevik programda sanayide youn bir kamulatrma yer almyordu ve Vesenka'ya "el koyma, kapatma, haczetme" gibi yetkiler verilmi olmasna ramen, kamulatrma yolundaki ilk admlar ekingen ve kesintili oldu. Sanayinin kamulatrlmas balangta kendi bana bir ama olarak deil, zel artlara, genellikle iverenlerin ters tulumlarna bir cevap olarak ele alnm ve bir btn olarak sanayi dallarna deil, tek tek fabrikalara uygulanmt; yle ki bu ilk tedbirler herhangi bir planlama un surundan tamamen yoksundu. Bu ilk dnemin kamulatrma politikasn tanmlamak iin Sovyet literatrnde ki sfat kullanlmt: "cezalandncf'yd 1 '", yani kapitalistlerin direncini y a d a baltalama giriimlerini etkisiz klmay veya cezalandrmay amalyordu; "kendilinden"di, 1 J yani esas olarak merkezi otoritenin deil, iilerin kendiliinden eylemlerinin sonu-

fit7.1Q!8, No 29, madde 377'de yer alyor, ay merkezinin (entroayf kuruluuna ilikin ayrntlar iin bkz. hvesttyaennaya. No. 1,25 Nisan 1918. 140. Narodnoe Ktnyaistvo. No, 3. 1918. s, 7-12'de zehirli gaz uzman ve Teknoloji Ensti ts eski retim grevlisi Makavetsk adnda bir "uzman"m makalesi yaymlad. Makalede Rus kimya sanayisinde gelime ve verimliliin ancak devlet denetiminin kabul edilmesiyle mmkn olduu ilen srlyor ve bu sanayinin kamu! atl mas savunuluyordu: V N Ipalieft. The Life ofa Cicemht (Stanford. 1946). s. 237'de, kimya sanayisi sl komitesi G lav k i m'in. arlk fiusyas Sava Bakanl Topuluk Yksek Dairesi'ne bal kimya komitesinden olu turulduunu ani almaktadr. 141. V, P, Mlyuin, honya Ektmcmitsktgo Razvinya SSSR (ikinci basm. 1929), s. 137; Lenin. Ocak I918'de. nc Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde. rejimin dman kapita listleri yererken "bankalarn kamulatrlmasn ve mal varlna el konulmasn", "onlan dize getirmeyi amalayan tedbirler" olarak tanmlyordu {Soineniya. c. XXII, s. 210).

DEVRMN ETKS SI

cuydu. Bu her iki tanmlamay dorulayacak birok kant bulunabilir. ister Sovnarkom ister Vesenka larafindan yaymlanm olsun, ilk kamu latrmalarn "cezalandrc" zelliini kamulatrmay gerektiren ya da dorulayan sebeplerin, ilk kararnamelerde daima belirtilmi olmas gster mektedir. i denetimine tabi olmay reddeme en ok ileri srlen kamu latrma gerekesiydi. 1 " Bir elektrik sirkeli, yneticileri devlet yardmlar na ramen iletmeyi "tam bir mali iflasa srkledikleri ve iilerle anla mazla dtkleri" iin kamulatrlmt.Petrograd'daki Putlov fabri kasna "hazineye olan borlarndan" dolay el kondu; bir baka byk me talrji iletmesi "yneticilerin, irketin ilerini tasfiye etmek niyetinde ol duklarn beyan etmeleri zerine" kamulatrld. 14 ^ ivi reten bir baka demir ve elik fabrikas ise, "irketin fabrikay iletmeye devam edecek du rumda olmamas ve hkmet asndan nemli" olduu iin kamulatnld. 1 4 6 Ocak 1918'de nc Tm Rusya Sovyetleri Kongresinde kabul edi len Emeki ve Smrlen Halkn Haklar Bildirgesi tm fabrikalar, ma denleri ve ulatrmay devlet mlkiyeline geirdi. Bu. her ne kadar yasal bir tasarruf olmaktan ok ilkelerin ortaya konmasydysa da. kesinlik kazan m bir gr ifade ediyordu ve o tarihten itibaren kamulatrma kararna melerinde, kural olarak herhangi bir gereke gsterilmez oldu. 1 4 ' lk kararnamelerdeki "kendiliindenlik" esi cezalandrc zellie oranla ok da ha belirgindi Sovnarkom ve Vesenka tarafndan karlan kararnameler, esas olarak Petrograd'daki iletmeler ile bakentle brolar bulunan tara daki tannm baz iletmeleri kapsyordu. Fakat lkenin drt bir yanndaki irili ufakl iletmelerin byk bir ksm blge Sovyetleri, yerel Sovyetler, Sovnarhozlar veya teki yerel organlar tarafndan, ya da yerel Sovyetler'in onay olsun olmasn, bizzat iiler tarafndan kamulatnld. 1 4 8 Bazen, yerel

142. Trudil Vseatsinki'gt> S'ezdu Soveuv Njrodnngv AVyvuriviii 1913), s. 92; ZaPym' Let (I922),s. 238; Rusa siikimi kelimesi iin bk. Bolevik Devrimi, c. [, s. 25, not 22. 143. Bu ilk rnekler iin bkz. Sobranie Uaktmeni, I9I7-J9IR, No. 4, madde 69; No. 6, madde 95, No. 13. madde 190, 191.192; V. P. Mynlite gn (/sloriya Ekanmieskoga Razviiy SSSR (ikinci basm, I 9 I 9 | . s. 115), o dnemde kamulatrmalarn yzde 70, iverenler ya i I dene limini kabule Y a n a m a d k l a r yada [jbrikalarn terk ettikleri iin yanlmt. IJ4 Sobranie Uiakvnw I9I7-I9IX. No 9. madde 40. 145. SburkDekrenvpuNarodnmuKonasrvt (1918).s. 270-1 146. Sobranie Uzukanem. 1917-1918, No' 9, madde 130. 147. ubat ve Man 1918'de yaymlanan bir dizi kamulatrma kararnamesi iin bkz. a.g.t. No. 27. madde 3 5 0 , 3 5 1 . 3 5 4 - 6 0 148. Esas itibariyle gda maddelerine ilikin, erken dnemdeki bir kararname yere! Sov yetlere "butun licaret ve sanayi iletmelerine" el koyma hakkn da vermiti (Sobranie Uzako-

82 EKONOMK DZEN Sovyetler tarafndan yaplan kamulatrmalar siyasal zerklik talepleriyle el ele gidiyordu. Devrimden hemen sonra, Moskova ve Petrograd'daki do kuma fabrikalar iin gerekli pamuk ikmalini salamak amacyla Trkis tan'a gnderilen heyet, Trkistan Sovyeti'yle Sovnarkomu'nun yerel pa muk sanayisini oktan kamulatrm olduunu kefetmiti. 1 " Usuz bu caksz Soyve lkesinde olup bitenler hakknda kesin bir tahminde bulun mak mmkn deil. 15 " Ancak her ey, 1917-18 k boyunca kamulatrma nn balca kaynann ii denetiminin dzensiz ileyii olduunu ve bl ge Sovyetleri, yerel Sovyetler ve Sovnarhozlar'n ou zaman kendi giri imleriyle ilgili kararnamelerden ok bizzat iilerin eylemlerini kapsayc kararnameler karttklarn gstermektedir. Daha sonra Rikov'un belirttii gibi, kamulatrma "ihtiya maddeleri sorununa ya da ekonomik kayglara aldrmakszn devam ediyordu; ortaya k nedeni sadece burjuvaziyle he saplama zorunluluuydu".' 5 1 Bu geliigzel "cezalandrc" ya da "kendi liinden" kamulatrma giriiminin zellii, yalnzca tek tek iletmelere uygulanm olmasyd. Daha nce tek bir birim halinde rgtlenmi ve Ocak 1918'de yaymlanan bir kararnameyle 1 " kamulatrlm olan ticaret filosu dnda, bir sanayinin tmnn birden kamulatrlmasna ilk rnek. Mays 1918de eker sanayinin kamulatrlmas oldu; bunu bir ay sonra, petrol sanayisinin kamulatmmas izledi. 153 Bununla birlikte, kanulatr-

nenii I9l7-9le, No. I (ikinci basm), madde 9); fkal o dnemde yasallk sorunu pek bir ey ifade etmiyordu. 149 Trudil Vemtsiskogo S"e:dd SovelvvNaradnogv Ku:\aitt\a. 3918, s. 97 150 V. P Miiyulin'in alntlad slaisliklere gre (Isiortya. Eknomie^kgn Rtmt'na SSSR tiknci basm, 1929), s. 1)3), 1 Haziran 1918'den nce kamulasnnlan 521 ijlcmenn yzde 50's blge Sovnarhozlan, yzde 25'i daha alt dzeydeki Sovnarhozlar ya da Sovyeler tarafndan, sadece yzde 20\i Sovnarkom ya da Vesenka Larafind an kamulatrlmt phe siz st dzeydeki yetkililer iin bir hayli doru olan bu istatistiklere, daha alt dzeydeki kamu latrmalar sz konusu olduunda pek gvenilemez; stelik hibir istatistiin bu resmi kamu latrmalarn hangi oranda iilerin "kendiliinden" eyleminin sonucu olduunu onaya koy masna imkSn yoktur. Rikov'un kamulatrmalarla ilgili istatistiklerin gvenilmezliine ili kin yorumu /iyle: "Birok rakam ilen srlyor, ama bu rakamlarn doruluk derecesini kim se bilmiyor" (Trudt I VserossirkogoS'ndaSovelovNarodnugo Kvzyaistva (1918).s. 92). 151. Trudi I VseossmkogoS rzn Soveim Nadnogp Knyaisrva ( 1918). s 92 152. S,J>nwit Uzahmenii 19J7.191K No. I9,madde 290 153. A g t.. No. 34, madde 457; No. 45, madde 546. Her iki ijletme de Almanya'nn Uk rayna'y igalinden dolay son derece istikrarsz bir durumdayd. Yukarda sylediimizin gzle grlr istisnas, kibrit ve mum fabrikalarnn 6 Mart 1918 kararnamesi gereince kamlatnImasdir (A.g.e., No. 29, madde 385). Kurald bir durumdu bu. Kararnamenin ama c baz temel maddelerin (pirin, kahve ve karabiber de bunlara dahildi) datm zerinde bir devlet tekeli kurmaku. Kibrit ve mum fabrikalarnn "kamulatrlmas" bu amacn lali bir par-

DEVRMN ETKS S3 mann birimi sanayi kolu deil de fabrika olduu srece, ii deneiiminde varolan sendikalisr eilimleri tam anlamyla gidermek mmkn olmad. Sendkalist bir izgiden ok sosyalist bir izgiye gre rgtlenmeyi ama layan bir toplulukta, herhangi bir fabrikann ya da iletmenin kaderi hak knda, deyim yerindeyse salt onun yararlan gz nnde tutularak karar ve rilemezdi. Sanayinin tm ya da belli bir retim dal ve nihayet milli eko nominin tm tek bir btn olarak ele alnmak zorundayd. Brest-Litovsk anlamas tm Sovyet rgtlenmesi zerinde ciddi bir ok etkisi yaratt. Neredeyse topyekn bir aresizlii, paralan tm plakl iie yanstarak ekonomi alannda son aya damgasn vurmu olan yalpa lama ve uzlama politikalarna dur demenin zamannn geldiine dikkati ekti. Anlamann imzalanmas srasnda en ok vurgulanan tema "sosya list anavatann savunulmas" iin yeni bir ordunun kurulmas gerei ve yaklaan dnya devrimine duyulan kesin gvendi: Bu iki nokta 8 Man 1918 anlamasn onaylayan yedinci parti konferans kararnn ana tema syd hl. Tam bir hafta sonra, anlamay resmen onaylayan Drdnc Tm Rusya Sovyetleri Kongresinin karan bu iki temay tekrarlyor ve bun lara yeni bir tema ekliyordu ekonomi politikasnda kesin bir yn dei tirme zorunluluu: Kongre, tm iilerin, askerlerin ve kyllerin, tm emekilerin ve smrlen kitlelerin dikkatini srarla u andaki en temel gncel ve zorunlu greve eken ii lerin faaliyetlerinin ve z disiplinlerinin artrlmas; her yerde ve her alanda meta retimi ve datmn mmkn olduu kadar geni lde kapsayan gl, iskrarl rgtlerin yaratlmas; ykc savan yol at tarihsel olarak kanlmaz, fakat ay n zamanda sosyalizmin nihai zaferinin ve sosyalis toplumun temellerinin glen dirilmesinin nndeki balca engeli oluturan anari, dzensizlik ve paralanmay la amansz bir mcadele l S J phesiz Brest-Litovsk anlamasnn sebep olmad, ancak tescil ettii byk ekonomik kayplarn dkmn yapmann vakti gelmiti. Bu kayp lar eski Rus imparatorluu sanayisinin ve alan nfusunun yzde 40'na, asyd. Ve kamulatrma tenm kullanlm olmasna ramen bu iki fabrika {kararnameyi karan) Vesenka'nn ya da bir baka devlet organnn denelimne deil, Kooperatifler Merkez Konseyinin (entrosnyuz) dendimine tabi klnmt. Mays 1918'de birinci Tm Rusya Mil li Ekonomi Konseyleri Kongres'nde Vesenka'nn o zamana kadar sadece iki sanayinin, deniz tamacl sanayisi ite eker sanayisinin tmn kamulatrd zellikle belirtilmiti (Trudt i Vse'osiiskog S"ezda Soverov Naradrugo Kozyaistva (1918). s. 93). 154.S-ezdiSoveovRSFSRvPostanovleniyak (1939),s 69.

84 EKONOMK DZEN

demir ve elik sanayisinin yzde 70'ine ve eker sanayisinin yzde 90'ma ulayordu. 1 * 5 lkeyi ykmn penesinden kurtarmak iin kesin nlemler almak gerekiyordu. te yandan Alman tehlikesinin bir bakma atlatlm olmas ihtiyatl bir iyimserlik yaratmt. Son aylardaki karklklar, hakl olarak savan dehetine yorulabilirdi, imdilik sonuna gelinmiti bunun. Sovyet Cumhuriyeti yabanc stilas kaygsndan ilk kez kurtulmutu. Sa nayinin yeniden yaplandrlmas, "soluk alma dneminin" ilk ve en acil greviydi. Siyasetteki bu yeni dnme Yesenka'daki nemli deiiklikler elik etti. lk bakan Obolenski birdenbire itibarn yitirmi grnyordu. 15 '' Obolenski, Buharin ve Lomov, birden Brest-Litovsk anlamasnn et kin muhalifleri olarak parti merkez komitesinin tartmalarna katlmlar d; orada yenilgiye uraynca Vesenka brosundan ekildiler ve Vesenka' nn zledii politikann sorumluluunu stlenmediler. 1 5 ' Bu durumda Ve senka'nn kararghnn en nfuzlu yeleri olan Larin ve Mlyutin'e yol al m, bir an Larin'in bakanla getirilecei umulmutu. I S N Sabk Menevik Larin. sava donemi Almanyas'nn devlet himayeciliindeki sanayiye n celik tanyan planl ekonomisini incelemiti ve bunlara hayrand. Milyutin ise bandan beri Bolevik olmasna ramen, Kasm 1917'deki koalisyon tartmalar nedeniyle istifasnn da gsterdii gibi, hi de uzlamaz bir a rlk yanls deildi. 1 5 9 Larin de Milyulin de, her eyden nce retimdeki fe ci d durdurmay amalayan pratik iadamlar olarak ortaya kmlar d. Her ikisi de planlamadan ve merkeziyetilikten yanayd. Temsil ettikle ri politika ii denetiminin ve "kendiliinden" kamulatrmann arlklar na kar bir tepkiydi ve bir sre iin Lenin'den de destek grd.

155. Bu rakamlar Mays 1918de. birinci Tum Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongre sine sunulan bit raporda Rjdek tarafndan venSd (Trud I Vierosaiskogv S'esda St'vtltn Nurvdmif/ Koi\tiiuva, s. 15). lgili kayplar hakkndaki daha ayrntl hesaplamalar M N-vi Puiyuk (192).c 111. s. 16I-3U yer almakladr. 156. Ocak 19 IS'de Obolenski, Donetz madenlennn kamulatrlmas hazrlklar iin Harkov'a gnderildi (Narodmre Kozyaistva, No. I I . 1918, s. 14); Man I918'de,Vesenka plenumunda Donetz madenlerinin kamili atn mas lehinde bir rapor sundu (Byulteteni Vss'go Sil vern NarodnogoKozyaistva, No. I, Nisan 1918,5.34-41). 157. Vesenka'nn gazetesi Narodnoe KozyaisTva'nm Mart 918 tarihli says Obolenski, Lomov ve Snimov'dan oluan bir yaz kurulunun sorumluluu almda yaymland; ikinci sa ydan itibaren (Nisan 1918) Milyutin bu gazetenin yaz ileri mdr oldu. i 58. Obolenski ayrldktan sonra bakanlk yapan Saveliev'in demeci iin bkz. Bnyan ve Fisher, TK Bolshevik Revolution, 19I7-I9S (Stanford, I934),s.624. 159. Bkz Botfevik Devrimi, c. I, s 108-9.

DEVRIMIN ETKS

85

Bu yeni yolda atlan ilk kararl adm 3 Mart 1918'de Brest-Litovsk an lamasnn imzaland tarihte Vesenka'nn yaymlad, Larin'in imzas n tayan bir kararnameydi. Bu kararname sanayide teknik iletme yneti minin ilevlerini ak seik belirtiyordu ve ayn zamanda eksiksiz bir mer kezi ynlendirme ve denetim sisteminin temellerini atmay deniyordu. Her "merkez ynetim"(gfavfc ya da merkez), kendi denetimindeki sanayiye ait iletmeye hkmet temsilcisi ve denetleyicisi olarak bir komiser ve biri teknik dieri idari iki mdr atayacakt. dari mdr iletmenin ii, ive ren ve teknisyen temsilcileri ile sendikalar ve Sovyet organlar temsilcile rinden oluan "ekonomik ynetim konseyi"nin kararlarna tabiydi. Teknik yneticiye ise yalnzca hkmet komiseri ya da sanayinin "merkez ynetim"i tarafndan itiraz edilebilirdi. Kararname, "kamulatrlm iletmeler de ii denetimini uygulamann, fabrika ya da atlye komitesinin ya da de netleme komisyonunun tm deme ve kararlarnn ekonomik ynetim kon seyinin onayndan gemesine bal olduu"nu ilkeletiriyordu; ayrca, eko nomik ynetim konseyi yelerinin ancak yarsnn iilerle iverenlerden oluabileceine ilikin bir madde vard."" Vesenka'nn 19 Mart 1918'de balayan bir oturumunda Milyutm, "Proletarya diktatrl, tm ekonomi politikamzda tepeden trnaa bir deiiklii kanlmaz kld," diyerek ana raporu sundu. O gne kadar uygulanm i deneliminin ve kamulatrma nn yetersizliklerini ihtiyatt bir dille eletirdi: Kamulatrma blge ve ounlukla da yerel i, Asker ve Kyl Temsilcileri ta rafndan aadan yukarya, ya da burada olduu gibi Sovnarkom veya Vesenka ta rafndan yukardan aaya gerekletirildi. Fakat bu kamulatrma sisteminin ku suru genel bir plandan yoksun oluudur. Tm kamulatrma sreci ekonomik du rum ve snf mcadelesi koullannca, dardan, zorla dayatld. u anda sanayimize mali destek vermek devlete dyor ve fiiliyatta, kamulatrlm iletmelerin de zel iletmelerin de birou, imdi, devlet hazinesinin destei ile iler durumda. Bu yzden, devlete olan borlan gz nnde tutulduunda, kamu 1 a tn mi iletmeler le kamulatrlmam olanlar birbirinden ayrt etmek gereklen g olacaktr ve ge ne ayn nedenle gelecekte henz kamulatrlmam bu fabrikalar, atlyeleri vb.
ynetmek ve sanayinin kamulatrlmasn gerekletirip tamamlamak gibi bir ge

reklilikle kar karya olacaz. Bunun doal sonucu, "cezalandrc" kamulatrma sistemini terk edip uy gun biimde hazrlanm ve herhangi bir sanayi kolunun tamamn kapsa yan "planl bir kamulatrma sistemi" uygulamakt. Byle bir kamulatr160. Sbvrmk Dekrcov i Pcsanovlenii po Nan-dnvmu Ktzyaisna (1918), s. 311-15

86 EKONOMK DZEN ma ile "retimin artrlmas" arasnda bir bant kurulmas gerekiyordu. Ayrca Larin, Vesenka'nn grevinin "lkede retilen yararl mallarn mik tarnn artrlmas" olduunu ifade ediyordu bugnden bakldnda ola an bir yarg gibi grnse de, o zaman iin epey yeni bir grt bu, Larin bayndrlk ileriyle ilgili byk projeyi (Ona Sibirya'da Kuznetsk ma denlerinde youn makina donanm, Petrograd'da sanayinin elektrie ka vuturulmas ve Trkistan'da sulama) nerdiinde yaad dnemin ok ilerisindeydi. 161 Ukrayna ve gneydou Rusya'da ykma uram sanayile rin yerine Sibirya'daki madenleri ve sanayiyi gelitirmeye ynelik planlar 1918 balarnda ok tartld, fakat i sava yznden kesintiye urad; ay n nedenlerle Trkistan'la ilgili proje de uygulanamad. Sanayinin elektrie kavuturulmas,daha sonra verimli haie gelecek bir dncenin ilk nvele riydi ve Sovyet planlama tarihinde saygn bir yer kazand. Fakat o dnem de, Larin henz olmayacak hayaller kuruyordu. Brest-Litovsk anlamasn izleyen ksa sreli, yzeysel sknet dne minde iddetli bir tanmaya yol aan sorun, devrimci hkmetin kapitalist sanayinin eski yneticileriyle olan ilikisi oldu. Lenin'in, patronlara kendi sanayi iletmelerinin sahipliini ve ynetimini brakan, ancak denetimin ve ynlendirmenin devletin elinde olduu bir rejim olarak "devlet kapitaliz mi" gr terk edilmemiti. Vesenka ile sanayiciler arasndaki ilikiler tevik edilmiti; demir elik sanayisinin nfuzlu kiisi, lkenin balca lo komotif ve vagon yapm fabrikalarna sahip olan Meerski ile sanayinin gelecekteki rgtlenmesi konusunda grmelerin balam olmasnda a lacak bir ey yoklu. Mart 1918'de Meerski, hisse senetlerinin yanana kendi grubunun, dier yarsna devletin sahip olaca ve ortaklk adna grup tarafndan ynetilecek yeni bir metalrji trst kurulmasna ilikin parlak bir neride bulundu. Bu temel zerinde grmelere geilmesi Ve3 senka'da kk bir ounlukla kabul edildi.'* Hemen hemen ayn zamanda Stakeyevadl bir baka sanayici Urallar'da kendi grubunun iki yz milyon, devletin iki yz milyon, ad belirtilmeyen Amerikal kapitalistlerin de yz milyon ruble sermaye ile katlacaklar bir demir elik sanayi trst kurul161. Milyuin'in iki konumas, V. P. Mlyulin, htorya Ekonon^tikog Ramyu SSSR (ikinci basm, 1920, s 130-141'de yer alyor. Larin'in raporu ise ByuUeteni Vaeg Sovea Narodnugo Kzyai'na, No 1, Nisan 1918. s 23-34'te; resmi bir lulanakyaymlanmad an lalyor, Mlymn'in konumasnn bir ksm emek polilikasna da deiniyordu. Bkz s. 105-6 162. Natvdnot KviywiM). No. 11. ]91 ft. s. 22de ye alan bu ivlanaa gore. "Sovnnrlom'dan Util liderlerin" de katld bn Vesenka prezidynmu toplantsnda karar sadece tek oy (arkla kabul edildi.

DEVRMN ETKS 87

masn nerdi. Bir baka neri de, tum sermayenin devlet tatafndan kar lanmas ve trst devlet adna Stakeyev grubunun ynetmesydi. , w Bu projeler, ki ilerinde en ciddi olan Meerski projesiydi, ksa sre iinde sert bir siyasal muhalefetle karlat. Brest-Litovsk anlamasnn onaylanmas konusunda yenilgiye urayan sol grup, Buharin ve Radek'in nderliinde, geni bir ekonomik cephe zerinde hcuma geti. 4 Nisan 1918'de bu grup bir parti toplantsnda bir dizi tez sundu ve bu tezler on be gn sonra, ksa mrl Kommunist dergisinin ilk saysnda yaymland. 1 " Toplantya katlan Lenin bir dizi kar tez getirdi - Bu tezler o dnemde ya ymlanmad, fakat anlalan o ki. daha sonra parti merkez komitesinin ona yndan geerek allmadk arlkla bir resmiyetle 28 Nisan 1918 ta rihli t'zvestiya'da yaymlanan Sovyet ktidarnn Acil Grevleri balkl ok kapsaml makalenin ilk taslann bir blmn o l u t u r d u . S o n r a k i gn VTsIK'da Lenin tarafndan halka ak bir genel tartma balatld; 3 Mays'ta VTsiK Sovyet IkJart'mn Acil Grevleri'nt ilikin olarak alt tezi ka bul etti, bu da Lenin'in tutumunun tamamen desteklendiini gsteriyor d u . 1 " Bu biimsel zaferle yetinmeyen Lenin, polemii sona erdiren ve ken disinin o dnemde ekonominin genel grn hakkndaki en mkemmel tahlilini ieren "Sofun ocukluk Hastal ve Kk Burjuva Zihniyeti adl canl kitapyla zaten yenik dm rakiplerini iyice hrpalad. Bir dnm noktasna erildii konusunda her iki taraf da gr birliindeydi. Devrim i dmanlarnn hakkndan gelmi, burjuvazi iktidardan in dirilmi, siyasal ve ekonomik burjuva ynetim aygt okertilmiti; devri min ykc aamas tamamlanmt. Ancak yapc aamada nasl hareket edilmesi gerektii konusunda grler kkl farkllklar gsteriyordu. Sol grup yeleri. Ekim 1917 Devriminin ncesinde ve sonrasnda hemen sos yalist devrime gei olanana kukuyla yaklaanlarn tam kart kutbunda yer alyorlard; sosyalist devrimin gereklemi olduunu ileri sryor ve
l.G.Tsperavi, Sndkati Tresiv Rossii (ncbasm, 1920), s. 161-2 164. Biz. Bolevik Devrimi, c. J.s 178; bu lezler Lenin. Sofineniya. c XXII, s. 561 -71' de de yer almaktadr. 165. A.g.e., c. XXII, s. 439-68; ilk taslan Mart sonunda yazlm ve kesin eklim alm metinden bir hayli farkl olan bir paras korunmutur, a.g.e. c. XXII. s. 412-25: merkez ko mitenin onayndan getii, muhemelen yaymlanmam parti arivlerine dayanlarak, belirti liyor, a.g.e. c XII,s.620. not 177. Kommunist. No. 1,20Nisan 918.S. 13. Lenin'in karj l len yaymlamam ol masn knyordu 166. Prookrii Zasedani VTsIK 4 i Sob-a (1920), s. 206-38; Lenin'in iki konumas (ikincisi Buharn e bir cevaptr) Sonenya. c. XXII. s. 471 -98'de de yer almakladr; alt tez sn a.g.e..c.XXlI.s 499-501.

88 E K O N O M I K D Z E N

hayat verici meyvelerini toplamak iin sabrszlanyorlard. Sol grup yele ri somut bir program ne srmekten kandlar ve esas olarak bir muhalefet grubu olarak kaldlar. Ancak sz konusu ilke apakt. Yeni devlet iktidar n glendirmek uruna proleter devrimin program rafa kaldrlmak ze reydi. Nasl ki dnya devrimi davas, "Sovyet devletinden arta kalan koru mak ve glendirmek" uruna Brest-Litovsk'ta feda edildiyse, ayn ekilde ekonomik alanda da, "imdi btn gler, kapitalist retim ilikilerini par alamaya, hatta bu ilikileri ksmen yeniden kurmaya kar karak, retim kapasitesini takviye edip gelitirmeye, topyekn bir ina hareketine ynel tilecekti". Bu sav dyle devam ediyordu:
Ksmi kamulatrmadan byk lekli sanayinin g e n e l bir s o s y a l i z a s y o n u n a doru gitmek yerine, "sanayinin byk balar" ile anlamalara girimek, dardan bakldnda d e v l e t giriimleriymi grntsn veren, ancak sanayiciler tarafn dan y n e t i l e n ve balca sanayileri kapsayan byk trstlerin o l u u m u n a yol amak durumundadr. Bu (Ur bir rgtl retim sistemi d e v l e t kapitalizminin evrimi iin s o s y a l temel oluturur v e bu ynde bir g e i aamas yacatt.

Ayn eletiri, "sanayi trstleri yaratma politikasnn sanayiyi kamulatrma bayra altnda yaplmasndan" yalanan Menevik basn tarafndan da tek rarlanyordu.' 6 ' Lenin'in merkezi rgtlenme ve bunun gerekletirilmesi amacyla nerdii dzenlemelerle ilgili yeni srarlar, sosyalizmden devlet kapitalizmine geri dn temsil ettii iin reddedildi. Nisan 1918 ortasnda bu tartma doruk noktasndayken, Meerski pro jesini red karar alnd."1* Muhalefetin bu kararn alnmasnda ne gibi bir rol oynad tam olarak bilinmiyor; bir yoruma gre red karan, Meerski gru buna ait hisse senetlerinin byk bir ksmnn Almanlar'n eline getiinin anlalmas zerine alnmt. m Ancak ilke tartmas bu karar sz konusu edilmeksizin devam etti. Lenin'in Sol muhalefetin eletirisine cevab ken-

167 Lenin, Si-fwmyu, c XXII. s. 52'e al milan m sur 168. Meerski projesiyle ilgili grmeler hakknda pek az ayrnt yaymland. Birinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde bir konumac, 'Boleviklerin, bu birin ci snf trst yneticisinden. Meerski'den renmek ve ders almak iin tam drt ay harcam olduklarm" syledi; Rikov'a gore, Meerski ile Larin arasnda bir plan grlm fakat bu. Vesenka Prezidyunu'nda ounlukla reddedilmiti (TVud / Vserossiiskaga S'ezda Sovetov fiurodnugo Kozyaistva (1918), s. 72. 112) OsinsVi'nn (Obolenski) bir makalesine gre (Konvnunis, 27 Nisan 1918, No. 2, s. 17) partinin 4 Nisan'daki toplantsnda Lenin. Meerski'ye, grubun byk bir metalrji trstn rgtlemeyi stlenmesi halinde 200-250 milyon ruble tutarnda bir "rvet" vermeye gereklen hazr olduunu syleyerek plan savunmutu. 169 G, Tsiperovi. Sindikati i Tresi v Rossi (nc basm. 1920), s. 165.

DEVRMN ETKS 89 dine zg ve anlamlyd. Nisan 1917'den beri devrimi dar bir burjuva er eveye oturtmaya alanlara kar, burjuva devriminden dorudan doru ya sosyalist devrime gei retisini savunmutu. Ancak sosyalizme gee bilmenin zaman ve artlar konusunda ok ihtiyatl davranmt. "Acil g revimiz sosyalizmin 'balatlmas' deil," diyordu Nisan Tezleri'nde, "aci len i Temsilcileri Sovyeti'nin denetimine geilmesidir." Ekim Devrimi arifesinde yazlm olan Devle: ve Devrim't, tekelci devlet kapitalizmine devlet sosyalizmi diyebilen sapknl yermekle birlikte, sava Almanyasin gz nnde tutarak "tekelci kapitalizmin tekelci devlet kapitalizmine dnmesi dnemi"nden sz etmiti; bu sosyalizm deil, sosyalizm yolun da atlm bir admd. 1111 Lenin'in "devlet kapitalizmi" derken kaslettii ey, szde zel mlkiyete ait, ancak kapitalistler tarafndan ynetilen devletin sk denetimi altndaki son derece merkezilemi ve tekellemi bir ekono mi anlayyd. Bunu devrimden hemen sonra, ii denetimi sisteminde gerekletirme giriimi, ksmen kapitalist iverenlerin kendilerinden bekle nen rol oynamay reddelmeleri nedeniyle baarszla uramt. 1 " An cak Vesenka'nn denetim ve ynetiminde izlenen byk sanayi tekelleri r gtleme politikas, Meerski ile grmelerin sonusuz kalmasna ra men, byk bir baar salamt. 1 , 3 Sosyalizm deildi bu, fakat sosyalizme giden yolda bir admd. "Rusya'nn sosyalist olmaya kalkmadan nce ge rilikten kurtulmas gerektii" yolunda Menevikler'in bel balad gr Lenn asla tartma konusu yapmamt. Lenin'in btn hesaplarnn aksi ne, Almanya ve Bat Avrupa proletaryasnn Rus devrimine yardm elini uzatmamas yznden sorun bsbtn vahim bir hal almt. Geri kalm Rusya'nn, Avrupa kendisine yardm edinceye kadar kendi burjuva devri mini tamamlamas, kendi gayretiyle modernlemesi gerekiyordu. Bundan Lenin'in "devlet kapitalizmi" savn bir sulama olarak deil, bir vg olarak karlad sonucu kyordu. VTsIK'daki tartmada muhalif lerini alayl bir dille mal etti:
170. Lenin, Soineniya, c. XXI. s. 391.416. 171. Ne gariptir ki, uzun bir sre bundan tr onlara dis, bilendi. Birinci Tm Rusya Sen dikalar Kongresi'nde, "kapitalist snf," diyordu liyapnkov, "relimde kendi stlerine den rgleyici rol oynamay reddcui" tPervi Vseroniakii S'ezd Profesiunai'nik So\nztn> [I9I8J.S.) 172. Bu dnemdeki iktisat teorilerinin yetkin bir temsilcisi olan Kritsman, Vesenka'nn (milli ekonominin birletirilmesinde) "finans kapital kurulularnn mirass ve halefi olduu"ndnn sz ediyordu (Ortrk Kazyaistvemoy Jizi i Orgonizatziya Narodnogo Kozyaisrva Sovetskoy Rpsh! [1920], s 123).

90 EKONOMK DZEN Devlet kapitalizmine doru evrim ite bize mcadele etmemizi nerdikleri eytan, ite mcadele edin dedikleri dman. Yine de Sol Komnistler'in gazetelerinde bu dmanlarla ilgili yazlan okuyun ca, bu adamlara n'oldu. nasl oluyor da bir kitaptan yaptklar alntlar onlara gere i unu Kurabiliyor diye soruyorum. Devlet kapi lal izm inin bizim iin ileri bir adm olacan hakikatler sylyor. Eer Rusya'da ksa bir zamanda devlet kapitalizmini gerek leti rirsek, bu bir zafer olacaktr. Kk mlk sahibinin, kk sermayenin dmanmz olduunu nasl oluyor da gremiyorlar'1 Nasl oluyor da devlet kapita lizmini ba dman belliyorlar? 17i Lenin, "Solun ocukluk Hastal ve Kk Burjuva Ziltniyeti'ne bu g

r ayn arlkla ve daha ayrntl bir biimde gelitirdi. Rusya deiik retim biimlerinin birbiriyle mcadele ettii bir arenayd. Fakat aslolan kimin dman kimin mttefik olduunu bilmekti: Burada sosyalizme kar mcadele eden ey devlet kapitalizmi deil, bem devlet kapitalizmine hem sosyalizme kar tek bir vcut olarak mcadele eden kk bur juvazi ve zel ticaret kapitalizmidir.114 B y l e c e devlet kapitalizmi sadece sosyalizme bir atlama ta deil, ayn za manda dmanlarnn dman olarak sosyalizmin de mttefiki oluyordu. S a d e c e devrimci Lenin'in deil, devlet adam Lenin'in de byk bir dik katle izlemeye devam ettii yabanc lke Almanya'yd. Lenin'in Almanya' nn sava ekonomisine gsterdii ilgi meyvelerini vermeye balyordu. Bu temay byk bir tutkuyla ilerken henz Brest-Litovsk anlamas mzalanmamt: Evei, ders al AJman'dan! Tarih zikzaklardan, eri br yollardan geerek iler ler Gryoruz ki vahi bir emperyalizmle yan yana. en modern makina sanayisi ile sk bir muhasebe ve denetim temeli zerinde disiplin, rgtlenme, yek vcut ola rak birlikte alma ilkelerini Alman temsil etmektedir bugn. 175 Ie bizde eksik olan tam da budur. renmemiz gereken tam da budur. Lenin "Sol"un ocukluk Hastal ve Kk Burjuva Zihniyetinde btn bir blm "devlet kapitalizminin en somut rnei" ve byk sermayenin ada tekniinin ve planl ekonominin "en son modeli" olarak Alman n Lenin, Soineniya. c. XXII, s. 481 m.Ag.e.c XXII. s 514. 175 A.g.e.. c, XXII, s 378. Bresl-Llovsk anlamasndan sonra Almanya ile ekonomik g rmeleri ynelmek ere Berlin'e giden Bronski, Alman yetkililere Sovyel ekonomi politika sn akladnda bu yetkililerin, "sizin tasarladnz, bizim yaptmz eydir; sizin kom nizm' dediinize biz 'devlet denetimi' diyoruz," diye cevap verdiklerini anlatr (Trudi I Vserassiskogo S"ezda Sovetav Namdnogo Kozyaistva []916|, s. 157). Lenin bu karlatrmay kabul emi olabilir, ama buna hibir zaman komnizm ya da sosyalizm dememitir

DEVRMN ETKSt 91

ya'ya ayrd. Alman devlet kapitalizminin tek hatas, devletinin "Junker burjuva emperyalizminin devleti" olmasyd. Bunun yerine "Sovyet"], yani proletarya devletini koyduunuzda "sosyalizmin salayaca artlarn iimne kavumu" olacaktnz. Tarih garip bir oyun oynamt. Ayn yumur tada yan yana iki civciv bulunmas gibi, 1918 banda, biri Almanya'da di eri Rusya'da olmak zere "sosyalizmin farkl iki yarsn" yaratmt. Si yasal devrim Rusya'da meydana gelmiti; ekonomik rgtlenme ise Al manya'dayd. Sosyalizme erimek iin her ikisi de gerekliydi. "Nasl B yk Petra barbarlkta mcadelede ilkel silahlardan korkmakszm, Batcl n barbar Rusya tarafndan kabul edilmesini hzlandrmsa", Alman dev riminin balamasn beklerken Rus sosyalistlerinin de grevi, "Almanlar'n devlet kapitalizmini incelemek ve diktatrlk yntemlerine bavurmaktan ekinmeksizin, mmkn olan btn gleriyle bunun bir an nce kabul edilmesini salamakt"." 6 Lenin'in eserlerinde Byk Petro'yaya da bel ki herhangi bir Rus arna takdir dolu tek atf bu olsa gerek. Bylece Le nin, devrimin birinci aamasyla ikinci aamas arasnda ok kesin bir ay rm yapm oluyordu. "Smrclerin direncini krma grevi esas olarak 7 Kasm (25 Ekim) 1917 ile aa yukar ubat 1918 dnemi arasnda" ta mamlanmt. te yandan, "proleter muhasebecilii ve denetimi rgtleme grevimiz, sorunlar stne dnen herkesin aka grd gibi, mlksz 1 estirenleri derhal mlkszlelirme grevimizin gerisinde kald." Bir sonraki aamann "radikal grevi ise kapitalizmden daha stn bir sosyal dzen yaratmakt"; bu da, "emein retkenliini artrmak ve bu hedefle balantl olarak (ve buna erimek iin) retimi daha yksek dzeyde r gtlemek" anlamna geliyordu. "Sizden alnm olan ne varsa yamalayn," slogan ilk aama iin tamamen yerindeydi; ikinci aamada slogann, "ya malananlarn saymn yapn, bunlarn israf edilmesini nleyin ve bunlar dolayl ya da dolaysz kendine mal etmeye kalkarak disiplini bozanlar kuruna dizin" olmas gerekecekti. 1 7 ' Birinci aamada devlete kar duyu lan sosyalist bir dmanl ve burjuva devlet aygtn paralama gereini vurgulamak nemli grlmt: Lenin'in Devlet ve Devrim'de vurgulad da buydu. Buharn Devlet ve Devrim 'i Nisan 1918'de Kommunlst'ls irdeler ken "imdiden... khnemi olan, dnn sorununu" almtlaml sadece;

176. A.g.e.. c. XXII. s. 516-17; Lenin yaklak ii yl sonra bu pasaj belirtirken, bile bile ya da tesadfen Byk Petro'ya atfta bulunmay unutmu [A.g.e., c.XXVI, s. 326). 177. A.g.e.. c. XXII, s. 493. nl "Grab' Nagrablennoe" nEs-ira ngilizce'de veciz bir karl yoktur. Lenn buna "mlkszletienleri mlkszlelirme" diyor ksaca.

92 EKONOMK DUZEN

yarnn grevini, "muhasebeyi, denelimi ve disiplini gerektiren her eyi" ise sessizce geitirmii. 178 Birinci dnemde "ii denetimi" genel slogan olmutu; imdi ise sosyalizme giden yol olarak rgtlenme zerinde durul mas bu slogan unutturmutu: ar dneminde binlerce, Kerenski dneminde yz binlerce insan rgtledik. Bu hibir ey demek deildir, politikada bunun bir nemi yok. Hazrlk almas, bir hazrlk snfyd bu. ilerin ncleri on milyonlarca insan rgtlemeyi ren medike sosyalist saylamayacaklar, sosyalist toplumun yaratclar olamayacaklar ve rgtlenme iin gerekli tecrbeyi edinemeyeceklerdir. rgtlenme yolu uzun bir yoldur ve sosyalizmi ina grevi srekli ve sabrl bir almay ve henz yete rince sahip olmadmz tecrbeleri gerektirir. Bizden daha gelimi olan, hemen ardmzdan gelen kuan bile sosyalizme tam bir geii gerekle t m ede ii epey zor olacak. 1 " Lenin o dnemde rgtlemenin nemini belki de bilerek abartyordu. Eer bir lccar ona demiryollarnda bir dzelme olduunu sylemise, "Byle bir vg bence yirmi komnist kararnameden on kat daha deerlidir," di yordu. Demiryollar "kilit" nemdeydi; "kentle krsal kesim arasnda, sana yi ile tarm arasnda sosyalizmin temel dayana olan somut ban gsterge lerinden biri"ydi. s u Burada, iki yl sonra Lenin'in hayallerini dolduracak olan her derde deva elektriklendirme kampanyasnn ilk belirtileri sezil mektedir. Mays 1918'de sanayinin rgtlenmesine ilikin tartmaya son verildi; taraflardan hibiri iin kesin bir zafer deildi bu. Bir yandan kapitalistlerle bir anlamaya varlmas hakkndaki neri reddedilmi ve yenlenmemit: kapilalislele "devlet kapitalizmi" bayra allnda bir uzlama imkn otladan kalkmt le yandan yerel zynetim ve "ii denetimi"nin Sol mu halefet tarafndan savunulmas da tavsam oldu; gnn sloganlar rgt lenme ve merkeziletirmeydi. Meerski plannn reddedilmesini, kamu latrmay tartmak zere Mays ortasnda Moskova'da Vesenka tarafn dan dzenlenen bir metalrji sanayisi konferans izledi. Esas olarak ilgili lelmelerin ii ve teknik personelinin temsilcilerinden oluan konferansa, Larin bakanlk ediyordu. Konferansta Lenin'in Sovnarkom adna gnder dii bir mektup okundu. Mektupta farkl iletmelerin mhendislerle uz178 A %e, c. XXII. s 489; Devolveevrj'm'dedevlealeyhindeki grlerinihanrlararak Lenin'in imdiki mumunu gzden drmeye kalkan Buharn e ynelttii knamay, "Sol"un
ocukluk Hainlii ve Kk Burjuva Zr/nyen'nde tekrarlad (A % e. c. XXII, s. 527-8).

17S. Lenin, JoiWniyfl.c XXI,s.487.

180 4

cXXH.. 494.

DEVRMN ETKS 95

manlardan meydana gelen tek bir ynetim altnda birletirilmesi ve "tam bir emek disiplini" salayan kurallarn kabul edilmesi artyla kamulatr madan yana olunduu belinilyordu. Teknisyenler oylamaya katlmadlar, fakat tartmalar da engellemediler. Durum mantki olarak bir zorunluluu dayatyordu: Meerski'nin yan yarya kamulatrma projesi reddedildii ne gre, tam kamulatrma akla uygun tek alternatifti. Konferansn sonun da, "fabrikalarn derhal kamulatrlmasn ve fabrikalarn birletirilmesi nin gerekletirilmesini" destekleyen bir karar alnd ve Lenin'in "zorunlu trstleme" ilkesine gre Vesenka tarafndan kurulmu trstlerin ilki ve en nemlisi olan "devlet birleik metalrji fabrikalann" (Gomza) rgtlemek zere Vesenka'nn himayesinde geici bir komite atand. 1 " Ulatrma d nda tek bir btn olarak ele alnan ilk sanayi olan eker sanayisi de iki hafta nce bir Sovnarkom kaarnamesiyle kamulatrlm) " Birinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi Zo Mays 1918' de Moskova'da topland. Bu kongre bir tr ekonomi parlamentosu olarak tasarlanmt. Oysa bunun yerine Vesenka'dan, Vesenka'nn glavklarittaan ve merkezlerinden, blgesel ve yerel Sovnarhoz'lardan ya d3 dier ekono mik kurululardan ve sendikalardan oy hakkna sahip 100'den fazla delege gnderilmiti; ayrca 150 kadar gzlemci delege v a r d . K o n g r e y e Vesen ka'nn bakanlna yeni atanm olan Rikov bakanlk ediyordu. 1 M Sol mu halefetin sesi bir kez daha ykseldi. Resmi grevi parti merkez komitesinin selamlarn kongreye iletmek olan Buharn, "bayra komnizme doru' ykselteceklerine kapitalizme geri eken kimselerin bulunduunu." biraz ineleyici bir dille belirtti. Obolenski bu yeni dzenleme gereince "reti min anahtarlannm kapilalisllerin elinde kalmasndan" korkuyordu Sosya lizmin kapitalistlerden renilmesine ilikin cmlenin 1890larda "szde Marksist" (ve imdiki burjuva) Sruve tarafndan icat edildiini kongreye hatrlatan Lomov, ii denetimini savunmak iin geriden hcuma ge ve sonraki yllar boyunca btn muhalefet gruplarnn dillerine dolayacaklan gr dile getirdi:

181. A.g.e.. c XXIII. s. 22; bu konferans hakknda bkz. o.g.*.. c. XX11J. s. 538-9, nol 4 ve J. Bnyan. Intervention. Civil War. anl Communism in Russia (Baltimore, 1936), s. 379-81. 182. Sobranie Uiakonenti I9I7-I9I8. No. 34, madde457. 183. TruJi I Vsrrossiiskgo S'tvia Sovelnv Narodnogo Kozyaistva ( 1918). s Vl-X. 82 (Bu metinde loplam delege say snd aka bir bask halas vardr). 184. Rikov'un temiz Bolevik gemii ve tarafsz grleri, onun sabk Menevik Larin'e ye tutulmasn salad: Larin ve Milyutin Vesenka'nn "Ekonomi Politikas Seksiyonu"nun yneticileri olarak kaldlar

94 EKONOMK DZEN

Her areye bavurarak kamulat!rarak, merkeziletirerek lkemizin gle rini boazlyoruz. Milli ekonomimizin btn dallarnda kitlelerin canl yaratc g le ba kesiliyor.IB' Fakat teoriden yaplan fedakrlk ne olursa olsun, retimi artrma ve rgt leme konusundaki pratik ihtiyacn gereklii kongreye hkim oldu. Ana ra poru hazrlayan Milyutn'in nerileri gelecee ilikin iyimser deerlendir meleri kadar eletirilmedi; Vesenka'nn bakam sfatyla Rikov topyekn bir kamulatrma politikasndan yana konutu. O zamana kadar izlenen ampirik yntemler ne ekonomik anariye etkili bir panzehir olmutu ne de sosyalizmin kuruluuna gerek bir katkda bulunmutu. Tek lek her ilet menin kamulatrlmas sosyalizm deildi, bu olsa olsa sendikalizmdi. Sa nayilerin tmden kamulatrlmas bile yeterli deildi. Her zaman iin. uluslararas sosyalist bir devrimin gerekletmesi artyla sosya list bir toplumu rgtlemenin mmkn olacam dndm [diyordu Rikov], fkal sosyalist bk sanvy kolu rgtlemek, lek bir fabrikay ya da ilelmeyi sosyalletir mek Beni affedin ama hibir sosyalist ne imdiye kadar byle nerilerde bulun du ne de bundan sonra bulunabilir. 1 8 6 Ancak yan sosyalist-yar kapitalist bir ekonominin badamazlna ilikin reti byle aka dile getirilmekle beraber, "kamulatrmay sadece sana yinin belli bir ksmnda yapmak ve byle kamulatrlm letmeleri idare etmek durumunda olunduunu" da kabul etmek gerekiyordu ve bu yzden en nemli olandan balamak zorunluydu. 187 Kongrenin asl kararnda ise daha lml olan u noktaya yer veriliyordu; retimin rguilenmesi alannda kamulatrma almasn tamamlamak ve lek lek iletmelerin kamul atn m asndan (ki bunlarn 34 kamulatnlm ve leme konmutur) sanayi kollarnn ve ncelikle metalrji, makina yapm, kimya, petrol ve dokuma sanayilerinin kamul atn masn a gemek kanlmazdr. Kamulatrma Sreci rasgele olmaktan karlmal ve zellikle ya Vesenka ya da Vesenka aracl ile Sovnarkom tarafndan gerekletirilmelidir. Kongre ticaret, maliye ve i disiplinine ilikin olarak da kararlar ald. Biri komn iftliklerinin yararlarna ilikin olmak zere, eitli kararlar kar tan bir tarm seksiyonu bile vard; ancak kongrenin btn bu kararlar dik kate alacak vakti yoktu. Tartmalarn genel etkisi hem Vesenka'nn faa liyet alann snrlandrmak, hem de otoritesini artrmak ynnde oldu. Ve185. Trudi I Vstrnssiiskogr S"ezda Sovetov Narodnogo Kozyaistva, 1918. s. 7,63.73,75.

\Z6-A.g.e.,s. 98. 188. A.g.e., s. 473.

187.A S ,*..s. 113. 189. A.g.e, s. 273-4. 460-3.

DEVRMN ETKS 95

senka'nn asl ilevinin sanayinin rgtlenmesi zerinde younlamak ol duu onay grd ve bu alanda kesin yetkiye sahip oldu. Uyumlu bir Sov yet sanayi politikas, kaynak eksikliinin, zellikle de vasfl personel ek sikliinin bu politikann bilfiil uygulanmasn aksatmaya devam etmesi bir yana, ilk kez Mays 1918'de mmkn bir hale geldi. Bununla birlikte olaylar bu gidiat ksa srede hzlandracakt. yle ki daha Birinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongres'nin Moskovadaki toplants srasnda ekoslovak birlikleri Urallar'da silaha sarl maktayd: Haziran aynda i savan hzla gelitii ve tilaf Devletleri m dahalesinin balad grld. Btn bunlar Moskova'da gerginlii artra cak ve sanayinin daha sk rgtlenmesini ve denetlenmesini acil bir zorun luluk haline getirecek gibi grnyordu. Fakat harekete geirici ilk itki baka bir yerden geldi. Brest-Litovsk anlamasndan sonra Ukrayna'nn Al manya tarafndan igali Almanlar'n Rus kaynaklarna duyduu ilgiyi artr mt ve Rus ar sanayi hisse senetlerinin Alman gruplar larafndan geni apta satn alnd grlyordu. Bu srecin byle devam etmesi halinde Rus sanayisinin nemli bir ksmnn Almanya'nn eline geeceinden ve Almanya'nn kamulatrma aleyhindeki diplomatik mdahalesinden korku luyordu. Baz raporlara gre, Moskova'daki Alman elisi Mirbach imdi den protesto etmesi iin talimat almt. 1 9 1

190, Vesenka nn ykselii ksmen, sanayi politikasndan uzaklajtnlnca grevi esas itiba riyle dis. ticareti denetlemekten ibaret kalan Ticaret ve Sanayi Halk Komiserliinin zaranna gerekleti. Bu komiserliin evrimi. Mays 1918'de birinci Tm Rusya Milli Ekonomi Kon seyleri Kongresinde komiser yardmcs Bron ski larafndan ani al di (A.g.e., s. 161-2) Vesen ka. 39 kiiden oluan bir d ticaret seksiyonu bile kurdu Norodnne Kozyaistvo, No. 1. 1918, s. 11 ), fakat bu alandaki faaliyeti hakknda pek az ipucu var. 191 Almanya'nn bir eylem tasarladna ilikin hibir kam olmad ortaya kyor: fakat eitli tedbirleri ieren bir kararnamenin arabuk yaymlanmasnn bu (ur bir eylemden du yulan korkudan ilen geldiini iki ayn tanklk dorulamaktadr (M Philips Price, A/y Reminiuences of he Russian Revolution (19211, s. 285-6; S. Liberman, Building Lenin's Russia (Chicago. 1945) s. 24-6). Binnci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde, bir ay nce Radek. "Alman vatandalarn Rus iletmelerindeki hisse senelerini geri satn almak" ge reinden sz etmi ve burjuvazinin her areye bavurarak "kendi hisse senetlerini Alman va tandalara salmaya ve her trl sahte ve hayali anlamayla Almanya'nn yasal desteim sala maya kalktndan" yakinmisii (Trud I Vserossstogo S"ezdu Snetcv Narodnogo Kczyastva 11918), s. 16) Bronski (belirten Y. S. Rozenfeld, Promjlenneya Politika SSSR (19261. s, 99-100) biraz farkt bir yorum getiriyor. Brest-Litovsk anlamas son aamasndayken, zellikle Rusya'da el konulmu Alman mallarn a toptan bir (azminat saptamak iin Berlin'de Alman hkmetiyle grmeler yaplyordu (Sovyet heyetine Bronski bakanlk ediyordu): Sovyet Hkmeti anlama sona ermeden nce bu mallan mmkn olduu kadar fazla kamulanrnayacan atyordu.

96 EKONOMK PZEN

Bu korkular artc bir karara yol at. 28 Haziran 19I8'de btn bir ge ce devam eden bir oturumdan sonra Sovnarkom. tm nemli sanayi dallar n kam ulat ran bir kararname yaymlad. Ksa giri blmnde de belirtil dii gibi. bu kararnamenin amalar "retim ve iae alanndaki kargaayla kararl bir ekilde mcadele etmek" ve "ii snfyla yoksul kylln diktatrln pekitirmekti" tarm politikasnn aralar olarak yoksul kyl komitelerinin kuruluu ile sanayideki durum arasnda hayli aldatc bir paralellik kurma abasyd bu. Mal varlklarnn tm artk "Rusya Sos yalist Federatif Sovyetler Cumhuryeti'nin mlkiyeti" lan edilen sanayiler madencilik, metalrji, dokuma, elektrik, kereste, ttn, reine, cam ve se ramik, deri ve imento sanayileiyle, buharla ileyen i malama neler, yerel kamu kurulular, zel demiryollar ve daha az nem tayan teki baz sa nayilerdi. Fakat bu cesur balangtan sonra, bu kararnameyi kaleme alan lar bir iletmeyi kamulatrmakla bu kamulatrlm iletmeyi ynetmek arasndaki Lenin ve Rikov tarafndan srarla belirtilmi olan ayrmn bilin cine daha iyi vardlar. "Kamulatrlm iletmelerin ynetimini rgtle mek", "acil bir mesele olarak" Vesenka'ya ve onun seksiyonlarna brakl d. Ancak Vesenka bu kararnamenin kapsamna giren zel iletmelere ili kin zgl talimatlar yaymlayana kadar, bu tr iletmeler bunlar finanse et meyi ve bunlardan gelir salamay srdrecek eski sahiplerine bedelsiz ki ralanm kabul edileceklerdi ve yneticiler ve personel grevlerini terk et tikleri takdirde cezalandrlacaklard. 1 " Bylece 28 Haziran 1918 kararna mesi, mlkiyetin yasal olarak devlete devredilmesi le k i kendi bana herhangi bir pratik sonu yaratmayacakt b u pratikte ynetim sorumlulu unun devlet tarafndan stlenilmesi arasndaki ayrm srdryordu. Al man mdahalesi tehdidi altnda, byk sanayiler konusunda ilk adm hzl bir biimde atlmt, ikinci adtm ise belki de kararnameyi yapanlarn d ndklerinden ok daha hzl bir biimde, i savan zorlamasyla atlmak durumunda kald.

(c) alma Hayat ve Sendikalar Marksist program esas olarak bir "emek" politikas oluturuyordu. Deerin biricik kaynann emek olduu teorisinden mantksal karsamalar yapSobranie Uzakonenii, 1917-1918, No. 47, madde 559.

DEVRMN ETKS 97 yor ve proletaryay gelecekteki devrimin temel arac ve balca yararlancs olarak gryordu. Normal olarak "ii" platformlarnda yer alan taleple re kar kimi zaman kaytsz kalyor gibi grnmesinin nedeni, sz konusu taleplerin kapitalist sistemin kabuln varsaymalar ve ancak bu sistem var olduka bir anlam tamalaryd; dolaysyla bu tr talepler ancak ikincil kabul edilebilirdi; iilerin asl amac kapitalizm koullan allnda kendi du rumlarnn dzelmesi deil, kapitalizmi devirmek olmalyd. Komnist Manifeso'ea ve daha sonra ondan esinlenmi parti programlannda isilerin asgari talepleri olarak yer alan maddeler kendi karlarndan ok, devrimci amacn aralan olarak nemliydiler. Almanya'daki "Revizyonistler" ve Rusya'daki "Ekonomistler" rnekleri, tek bana ya da an derecede bu as gari talepler zerinde younlaan partilerin balarna neler geldiini gste riyordu. Bu iki rnei daima gz nnde tutan Bolevik ler'in "reformist" bir pani deil, devrimci bir parti olduklarn unutmalar mmkn deildi; ii poliikalannn bu ltn nda oluturulmas gerekiyordu. le yan dan ise Bolevikler, burjuva bir ynetim altnda bile ksmen tatmin olabi len iilerin pratik taleplerine ilgisiz kalamazlard. 1903'te ikinci kongre ta rafndan kabul edilen parti program ignnn sekiz saate indirilmesini, haftalk tatil gn taleplerini ve bir ii programndaki allagelmi dier konulan ieriyordu. Ayn belirsizlik ve uzlama Boleviklerin sendikalara kar tutumunda da vard. Birinci Enternasyonal, sendikacln son derece nemli olduu nu dnen yelerinin (esas olarak ngiliz grubun) tutumlar ile devrimci mcadeleyle bir lgisi olmad iin sendikacl gzden karmaya ei limli olanlar (esas olarak Franszlar ve Almanlar) arasnda bir orta yol tut turmutu. 1866 Cenevre Kongresi'nde kabul edilen bir karar "kapitalizm varolduka'" sendikalarn gerekli ve vazgeilmez olduunu kabul ediyor, fakat onlar "ksr" amalar peinde komaya kar uyaryor ve "ezilen mil yonlarca iinin genel kurtuluu iin mcadeleye" tevik ediyordu. 1 9 3 Bu karar, ii snfnn mcadelesini sendikalarn "ekonomik mcadelesi" ile snrlamak stemi olan Ekonomistler'in szde amentsne kar kan Le-

193 Karar kongrede bulunmayan Marx larafndan merke konseyi delegelerine yazlm bir "talimara dayanyordu. Sendikalarn patronlara kar "gnlk mcadelesi" "sadece meru deil faka zorunluydu" da te yandan "sendikalar sermaye ile emek arasndaki gerilla sava iin gerekli olmakla birlikte, acreili emek ve termuye iktidar sisteminin kendilim ykmak iin rgatlu bir gu olarak" daha da nemliydiler: Onlarn temel grevi "ii snfnn lam kurtulu undan" baka bir ey olamazd (Marx ve Engels, Soineniya, c. XIII. Ksm I, s. 201-2).

99

EKONOMK DZEN

nin tarafndan 1899'da alntlann sl. 194 ngilizce "trade-unionism" [sendi kaclk] kelimesini aalayc bir anlamda kullanmak Lenin ve dier Bol evik yazarlarda bir gelenek olarak korunmutu. Lenin Ne Yapmalmda, "Ekonomistler, srekli olarak sosyal demokrasiden sendikacla kayyor lar," diye yazyor, "sosyal demokrasinin siyasi mcadelesinin, iilerin i verenlere ve hkmete kar ekonomik mcadelesinden daha kapsaml ve daha karmak olduunu" savunuyor ve sosyal demokratlarn sendikalarda mcadele verirken, sosyal demokrat sendikalar kurmaya kalkmamalar gerektiini dnyordu. 1 9 ' "Parti d" sendikalar ilkesi. 1906'da Stockholm'da yaplan drdnc parti kongresinde hem Menevikler hem Bole vikler tarafndan savunuldu ve kongre kararnda yer ald. 19 * 19D7 Londra Kongresi ise bu karar tekrar dorulayarak "sendikalarda sosyal demokrat partinin ideolojik nderliinin" gereine dikkat ekiyordu; 1 9 7 ayn yl iin de daha sonra Lenin sendikalarn tarafszlnn "ilke olarak savunulamayaca" grne dndn aklad. 19 '' Sonraki yl merkez komitesi, bun dan byle parti tarafndan temel ilke kabul edilen bu tezi benimsedi. 1-H Sen dika hareketini partiye baml ve parti politikasnn bir arac olarak dn me eilimi Bolevik retinin znde de vard zaten, ve bylece partinin sendikalara daha aktif katlmn salama ynndeki her giriimle daha faz la glendi.' 1 " Boleviklerin emek politikas ve sendikalar karsndaki tutumu Rusya' ya zg durumu yanstyordu. 1905'Ien nce, alma koullarnn dzeltil mesiyle ilgili hibir programn en ufak bir baar ans yoktu ve sadece ge limemi bir sendika hareketi vard. nemli grevler patlak verse de, bunlar dayanlmayacak lde ar koullara kar dank ve kendiliinden is yanlard. I905'te isyanc iiler sendikalarda deil, balangtan beri siya sal ve devrimci yaplar olan Sovyeller'de rgtlendiler. Rusya'da ilk sendi ka toplantlar 1905 ve 1906'da yapld; ancak hemen ardndan gelen bask

194 Lenn, Soineniya, c. ti. s. 480-2; Ekonomi.-tler'le tanma konusunda J'/jct Dev rimi, c. I, s. 22-4'e baknz. 195. A.f-.e., c IV, 5. 447-8. 197. A * i v c l , s . IfJg. 196 VKP(B! v Rezotyumyuk (1941). c. 1. s. 79-B0. 198. Lemt.Someniva.c. XII.s. 66.

199. 4 (.<.. c. XII. s. 138. 200. Sendikalarn ii partisinden daha nce varolduu ingiltere'de, sendikalarla parti ara snda daha yakn iliki kurma giriiminin sendikalar tarafndan parti zerinde daha etkin br denetim kummya dnmesi; buna karlk sendikalarla partinin hemen hemen zamanda gelitikleri Almanya'da, uzun sren bir rekabetin eit dzeyde ibirlii anlay ile son bulman anlamlyd. Bolevik bak as ngilide'inkine taban tabana ztt.

D E V R M N ETKS 99 dneminde sendikalar da sol siyasi partiler kadar eziyet ektiler. 1917 u bat Devrimi sendikalara yeniden bir canllk kazandrd ve ye saysnn artmasna yol at. ubat ve Ekim Devrimleri arasndaki dnemde sendika larn rolne daha nce deinmitik. n ' Austos 1917'deki altnc parti kong resi, "Ekonomik Durum stne" balkl kararnda, sendikalardan, fabrika komitelerinden ve i Temsilcileri Sovyetleri'nden. nitelikleri ve ilevleri arasnda hibir ayrm yapmakszn "ii rgtleri" diye sz ediyordu. 3 " ; Fa kat en radikal ve en etkin iilerin gznde sendikalar. Sovyetler'in gc karsnda pek snk kalyordu;' ve Bolevikler Ekim Devrimi'ne kadar, ii sendikalaryla fabrika komiteleri arasnda tercihte bulunurken, esas olarak Menevikler'den oluan ve emein dzenli rgtlenmesini savunan sendikalara kar, gelecee devrim asndan bakan ve Bolevik ounluk ieren komiteleri desteklemekte her bakmdan haklydlar. Sovyet iktidarnn zaferinden hemen sonra Bolevikler'in tutumunda kkl bir deiiklik meydana geldi. Hayli ge bir zamanda ve yerleik b yk lekli sanayi rgtlenmesinin artlan iinde doan Rus ii sendika lar tekil meslek ve z a n a a l temelinde deil, btn olarak sanayi ikollar te melinde bymeye yneliyorlard. Bu yzden Rus ii sendikalarnn bir201. Bkz, s. 63-4. 202. VKP(B) v Re.'-.lymsiyak (1941), c. 1. s. 257. 203. 1917'den nce de sonra da Sovyetler'in ii sendikalarndan ok daha fazla nem ka zanmalarnn balca sebeplerinden biri, iileri olduu kadar askerleri (yani kylleri) de tem sil etmeleriydi Ocak 1918'de. birinci Tm Rusya i Sendikalar Kongresi'nde Znovyev. 1917 Sovyetlen'ni 1905 Sovyelen'yle kyaslarken 'Onlarn gc askerlerin iilerle birlemi olmasndan ilen gelmekledir," diyordu ( P e n i / ' Vserasstsk S"ezd Pmfemonal'mk Soyuzov 119! S], s 72). Fakat Sovyetler'i ii sendikalanm temsil ediyormu gibi gstermeyi amalayan bu dnce sosyalizm dneminde ii sendikalm ikilemin in bir n belirtisiydi; eer ynetimin organlar resmen iileri temsil eden organlardysa, geleneksel sendikalara ne gibi bir yer veri lecekti? Buna karlk yalnzca sendikalarn iileri temsil etmeleri gerektiim ileri sren Men evik 1er'in, Sovyetlerin iileri lemsl ellikleri grn kabul etmemeleri mantklyd (kinci Tim Rusya i Sendikalar Kongresi'nde Menevik karara bkz. 186). Sovyetlerle I I sen dikalar arasndaki ekememezlk.en azndan yerel planda, 1920-21 k boyunca da devam et ti; o sralarda sendikalar konusundaki tartmada, Zinovyev'e gre. illerdeki parti evrelerinde Sovyetler'in ii sendikalarn gereksiz kld gr bir hayli yaygnd (Parliya i Soyli. G. E. Znovyev, basm 1921, s. 3-4) Bu gr savunanlardan biri olan Miyasnikov {a.g.e, s. 282-7) birka ay sonra partiden atlmt (bkz. Bol}e\k Devrimi, C. I, S. 194, 196). Almanya'da Kasm J91S'de S ovyeUer kurulduunda da ayn sorun bagosterdi. Aralk 1918 de Alman Ko mnist Panisi'mn kurulu kongresinde bir delege "sendikalar terk ediniz" slogann nerdi ve Rosa Luxemburg bile, sendikalarn yerini ii ve Asker Temsilcileri Konseyleri ile fabrika ko mi re le ri alnca sendikalarn ortadan kalkacam dnyordu {Berich! ber die Verhandlun gen des Grndungpaneitages der KPD, 1919. s. 16, SO); o dnemde Almanya Bamsz Sos yal Demokrat Panisi'mn Sol kanad sendikalarn i Temsilcileri Konseyleri iinde erimeleri gerektiini ilen surdu (E. Prget, Geshiche der USPD [1922], s. 192).

JOO EKONOMK DZEN

ou Ball sendikalara kyasla yelik asndan daha kapsayc ve daha genellemi bir yapya sahipti ve kendilerini belirli bir meslek grubunun de il, btn iilerin temsilcisi olarak gryorlard. 2 "" Rus ii sendikalarnn faaliyette bulunmak zorunda kaldklar karmak devrimci durumun peki tirdii bu gelenek, Sovyet politikasnn yeniden inaya ilikin ihtiyalaryla tamamen badayordu. Devrimci hkmet, ncelikle, Bat demokrasile rinde uzun zamandan beri yrrlkte olan i yasas dzenlemelerini, Rus ya'nn mevcut artlanndaki uygulanabilirliine pek aldrmakszn, yrrl e koymaya girili. Devrimden drt gn sonra, gnde 8, haftada 48 saat a lma ilkesini getiren, kadnlarla genlerin almalarn snrlandran ve 14 yandan kklerin ahurlmasn yasaklayan bir kararname yaymlan d. 3 0 5 11-24 Aralk 1917 ve 22 Aralk 1917-4 Ocak 1918 kararnameleri i sizlik ve hastalk sigortas hakknda hkmler eriyordu. 2 " 6 Bu "koruyu cu" i yasas politikasn iileri temsil eden merkezi bir organla ibirlii yapmadan hayata geirmek mknszd. Bylece sendikalar yaratlm olan bu gedikten ieri szdlar ve buna bal olarak durumlar glendi. Baka bir mekanizma olmadndan. Aralk 1917 kararnameleri gereince sosyal sigortalarn ynetimi sendikalara verildi.2"7 kinci olarak Sovyet Hkmeti acil olarak, fabrika komitelerinin ve ii denetiminin yol al artan anari ye kar denge salayacak bir arla ihtiya duymaktayd ve bunu belirli grup karlarna kar ii snfnn genel karlarn temsil ettiini ileri s ren bir rgtte bulmu oldu. i sendikalar burada da kendi hesaplarna bir zafer kazanm oldular. Fabrika komitelerinin dzenli sendikal rgt lenmeye baml klnmas hem sendika politikasnn hem de Sovyet politi kasnn amac haline gelmiti.

204 Tomsk I920'de Rusya'ya gelen ngiliz i Partisi heyetine "bizim laktiimiz, ngil tere ve Amerika Birlejik Devletleri'nde uygulanan taktikten tamamen farkldr Bu lkelerde sendikalar sadece kendi yelerinin durumunu detmey denetler; oysa biz lm ii snfnn durumunu dizetrneye alyoruz," demiti [British Labour Delegation lo Russin. I92 Re pon 11920). s. 118) 205. Sobranie Uzakmenii, 19I7-I9I8. No I (ikinci basm), madde 6. Bir yl soma Narkomtrud, kararnamenin genlerin i gnlerini snrlayan ve ocuklarn altrlmasn yasak layan maddesinin uygulanmasn zorunlu klan brialimal yaymlad, nk bu tedbirlere ald r edilmiyordu; 1918'in sonunda, yeni bir kararname ocuklarn altrlmasn yasaklyordu (Sobranie Uzakaneii, 1919, No 1, madde 7). gc skntsnn had saflaya ulat i sava dneminde bu (iir yasaklar pek az etkili oldu. 206 SobranieUzakonenii./9/7-/9/S.No.8.madde 1 1 1 ; N o . 13,madde 188 207. ok daha ncesinden geniletilmi VTslK'ya 50 sendika temsilcisinin kabul edilmesi sonucu, sendikalar resmi kimlik kazanma yoluna girmilerdi (Bkz. Bolevik Devnm. i I, s. IlOj.

DEVRMN ETKS

101

Hkmetle ii sendikalar arasndaki yeni ittifak, Kurucu Meclisin ka patld srada. Ocak 1918'de Petrograd'daki Tm Rusya ii Sendikalar Kongresi'nin ilk toplantsnda aka onayland. Ekim Devrimi'nin baars sendikalarn siyasal grnmn de etkilemiti: Oylamaya katlan 416 de legenin 273' Bolevik, 66's Menevik'ti. 2 0 8 Hkmetle ii sendikalar arasndaki likinin gelecei bir anda kongrenin temel meselesi haline geldi ve en iddetli tartmalara konu oldu. i denetiminin sebep olduu anari nin stesinden gelmek amacyla hkmet ve sendikalar arasnda ittifak sa vunduu halde, her zamanki sert slubuyla, ii sendikalarn siyasal otori teden tamamen bamsz klmann gerektiini yazl ve szl olarak dile getiren ve bu yzden Bolevik Partisi'nden istifa eden ya da ihra edilen Lozovski'nin tutumu yznden sorun daha da karmak bir hal ald. Sendi kalar Merkez Konseyinin nde gelen teki Bolevik yesi Ryazanov parti yesi olarak kald, ama onun da Lozovski'nin grlerinden pek farkl ol mayan grler tad herkese biliniyordu. Kongre'de Bolevik Partsi'nin ba delegesi olarak grnen Znovyev sendikalarn "bamszl" grne iddetle saldrd: Vaktiyle burjuvaziden bamsz olmay dile ge tiren bu slogan, ii ynelimi dneminde "sabotajclar destekleme" hak kndan baka bir anlama gelemezdi. Sendikalar VTsIK'ya delegelerini yol lamakla, Sovyet iktidarnn bir paras haline gelmilerdi. te yandan Zinovyev, grevleri yasaklamak gibi bir niyeti olmadn ileri srd (kamu latrlm sanayiler sorunu henz gndeme geliyordu); hatta hkmetin kendisi grev fonuna katkda bulunmaya hazrd. Menevikler'in en nemli szclerinden Mayski ve Martov, devrim bir burjuva demokratik devrimi olduuna ve daha da baka bir ey olamayacana gre, sendikalarn bildik grevlerini devletten tamamen bamsz olarak yerine getirmeye devam et meleri gerektiini ileri sryorlard. Ekim Devriminden beri tutumunu de itirmemi olan Lozovski akllca davranp bir orta yol tutturdu. Sendika-

208. Pervii VserossiskiS"ezdPrrfessw'ii'nikSoyuzov(l9i&}, s. 338. Bolevik!er1 in de netimi salama tarz sendikadan sendikaya deiiyor ve ayr bir incelemeyi gerektiriyordu. Baz duru ml arda sendika yesi iiler genellikie balangtan ilibaren Bolevik sempari zailiy di; Ocak 1918 Tm Rusya Metal ileri Sendikas kurulu kongresinde 75 Bolevik. 20 Men evik, 52 partisiz delege, bir avu Sol SD delege ve dier grupuklar vard (Professivnal'nye Soyun SSSR, Y K. Milinov basm, 1927, s.l 19); ayn ay iinde birinci Tm Rusya Dokuma ileri kongresinde delegelerin yzde S2'si Bolevik'ti (a.g.e., s. 135). t e yandan Posta ve Telgraf ileri Sendikasnda Bolevikler ancak Mart 1918'de ve hayli baskc yntemlerle ounluu salayabildiler (a.g.e., s. 325-6); durum Demiryolu ileri Sendikas'ndaki duru mun genellikle aynyd (bkz. s. 355-6); Basn ileri Sendikas se uzun sre Menevikler'in kalesi olarak kald.

102

EKONOMK DZEN

larin derhal "devlet organlarna" dntrlerek devlet kararlarn "zorla uygulamalar gerektiini" savunan gre deer vermediinden, kendisini Zinovyev'in grlerinden kesinlikle ayryordu. Fakat Menevikler'in g rlerinde ma edilen, sosyalizm gerekletii andan itibaren sendikalarn devlet aygtyla btnlemesine zaten tiraz edilemeyecei yolundaki de erlendirmeyi kabul etti. Kongrenin ana karan, devrimi "sosyalist devrim" olarak selamlarken, Lozovski'nin zamanlama konusundaki daha ihtiyatl grleriyle bir tr uzlamay yanstyordu; Gelimi ekliyle sendikalar imdiki sosyalisi devrimin evrimi iinde sosyalist iktidarn organlar olmaldr... Bylece lasarlanan evrim gereince sendikalar ka nlmaz plarak sosyalist devletin organlar haline gelecekler ve belli bir sunay ko lunda alanlarn lmnn sendikalara katlmalar devlcie kar grevlcnnn bir paras olacaktr. m Bylece birinci Tm Rusya i Sendikalar Kongresi, sendikalarn dev lete tabi klnmas ilkesini ortaya atm oluyordu; bu ilke yaklak yl bo yunca. Menevikler hari, hi tartlmad. Sosyalist ekonomide temei bir sorun olan emek politikas slnkr ele alnmt. Karar "retimi rgtle me ve lkenin darmadan olmu retici glerini toparlama temel grevi nin sendikalar tarafndan stlenilmesi gerekliini," bildiriyor ve bu anlay iinde "retimi dzenleyen btn merkezi kurululara evkle katlmay, i i denetimini rgtlemeyi, igcnn kayda geirilmesini ve yeniden da lmm gerekletirmeyi, kentle krsal kesim arasnda mal deiimini rgt lemeyi, sanayinin sivil hayata uyarlanmasna etkin olarak katlmay, balta lama hareketleriyle mcadele etmeyi, herkesi almakla ykml klmay vb. sendikalarn en acil grevleri olarak" sralyordu.- 10 Fabrika komiteleri bir kez daha anlamazlk nedeni oluyordu. Bir anarist delege fabrika ko mitelerini "gelecein sosyalist dzeninin, siyasi iktidar olmayan bir dze nin hcreleri" diye tanmlyordu; bir dieri sendikalardan "canl cenazeler" diye sz ediyordu. Ancak Kongre, "fabrikalarla atlye komitelerinin, ken dilerine tekabl eden sendikalarn yeTel organlar olmalar gerektiini" bil diren bir karar onaylatmakta pek glk ekmedi. 3 1 1 Fabrika komitelerinin bir merkezden ynetilen sendikalar sistemine dahil edilmesi, kk ii gruplarna ait zgl karlarn proletaryann genel karlan dorultusunda gzden karlmas anlamna geliyordu; zaten 1917-18 knda ve daha

209. A.g e., s. 38. 73-5,97-8. 364-5. IO Age, s 364 211.A.g < s 1 0 1 . 374

DEVRMN ETKS

103

sonraki yllar boyunca genel karn esas olarak "retimin rgtlenmesi" ve "lkenin harap olmu kaynaklarnn onarlmas" olduunu inkr etmek mmkn deildi. Bu savda birok eksiklik vard. Yine de kendi snrlar iinde geerli bir savd bu. Bu roln ii sendikalarnca kabul edilmesinin mantksal sonularndan biri Sendikalar Merkez Konseyi ile Vesenka ara snda sk bir ittifakn kurulmas oldu. Fabrika komiteleri her ikisinin de ba n artm; her kisi de merkezilemeye inanyordu ve ekonominin di er sektrlerinden ykselen taleplere kar snai retim davasn destekli yorlard NAS) ki kimi zaman kapitalist lkelerde iverenler ve sendikalar, tketici ya da ziraat karsnda aalarnda bir kar birlii olduunu kefe diyorlarsa, benzer bir ortak kar da Sovyet Rusya'da bu iki nemli kurulu arasndaki ilikide yansmasn bulmutu. 1918 Martina gelindiinde, Sov yetler ile sendikalarn organlar ve ilevleri arasndaki btnleme ileri noktalara ulamt. alma Halk Komiserlii (Narkomtrud) yneticilerin den birou imdi, tpk blgesel ve yerel temsilcileri gibi ("alma komi serleri" deniliyordu bunlara) ii sendikalar tarafndan atanyordu ve Shmidt'n Narkomtrud'un resmi gazetesinde yer alan bir makalesine gre, "btn sorun. Tm Rusya i Sendikalar Merkez Konseyi ile alma Halk Komiserlii arasnda oluturulmas gereken btnlemenin pratik e kilde nasl gerekletirilebileceiydi. Bolevik ounluklu kongre yeni bir Tm Rusya i Sendikalar Mer kez Konseyi seti; bakanla Znovyev, yoldan km ancak henz pi manln aklamam eski sekreter Lozovski'nin yerine ise Shmidt getiril di. Fakat Znovyev baka birok ile de grevliydi ve Man 1918'de konse yin genel merkezi de hkmetin ardndan Moskova'ya tannca, Sovyet i i sendikalar hareketinde on yl sreyle nemli rol oynayan ve sendikala rn itibarnn artmasna byk katkda bulunan Bolevik ii Tomski ba kan oldu. Ocak ayndan itibaren ii sendikalar, danman olarak seslerini duyurduklar bir emek politikasnn temsilcileri ve uygulayclar olarak ta nnr hale gelmilerdi. Bu politikann ve dolaysyla da sendikalarn en acil hedefinin retimi rgtleyip anrmak olduu zalen nceden kabul edilmi ti, retimi artrmann ya da hzla azalmasn durdurmann temel art nn ii rgtlemek ve i disiplininin uygulanmasn salamak olduunun, dolaysyla gelecek yllarda sendikalarn balca grevinin bununla snrl kalacann anlalmas se daha yava oldu.

212

VestnkNarodnagoKi'miuatuiaTrvda.'iiti.

2-3.

191S.S

Z7-B

104 EKONOMK DZEN

Bu sevimsiz ilkenin kabul dolambal yollardan saland. Daha Mays 1917 gibi erken bir tarihte Lenin, Tm Rusya Kylleri Kongresi'nde, ge ni lekli tarm birimlerine ii devirmek iin bir "zorunlu alma"ya ih tiya duyulabileceinden sz etmiti. 2 1 1 Eyll I917'de de daha genel sz lerle, kapitalist ereveyi aarken "hayatn kapsaml bir zorunlu alma"y gndeme getirdiini belirtmiti.' 14 Devrimin arifesinde. Bolevikler Devlet iktidarm Elde Tutabilecekler mi?'mn arpc bir blmnde "buday teke lini ve ekmek karnelerini biz deil, sava halindeki kapitalist devlet yarat t," diye belirtiyordu keyifle: Kapitalist devlet "kapitalizm erevesi iinde genel zorunlu almay, yani iiler iin cebri askeri klelii" de yaratm t. ilerin devralarak kapitalistlere "ve genelde zenginlere" kar uy gulamalar iin hazr bekleyen aralar olduunu sylyordu Lenin bunla rn. Fransz Devrimi dmanlarnn kellesini uurmutu; proleler devrim ise onlar kendi yararna almaya zorlayacakt. Lenin, "almayana ek mek yok," diye belirtiyor ve bunun, "t Temsilcileri Sovyetleri'nin ktida ra geldiinde uygulayaca v uygulamas gereken temel, ilk ve ana kural olduunu" ekliyordu. 2 1 5 Bu basknn kapitalistlere uygulanaca, iiler iin gerekli olmayaca eklinde ima edilen umut, devrimin zafere ulama syla birlikle yitirildi. Ama bundan aka vazgemek de kolay deildi. Ocak 1918de yaymlanan bir kararname gereince i ve ii bulma kurum lan kurulunca, iverenlerin sadece bunlar araclyla ii almalar zorunlu hale getirildi; oysa iilerin yerine getirmeleri gereken tek art, isiz kaln 316 ca bu kuruma kayt yaptrmalaryd. Shmidt Ocak 1918 kongresinde, "sabotaj"dan ve "hkmet temsilcilerinin ahsnda ii snf tarafndan iz lenen politikaya muhalefet etmekten" sorumlu olanlardan sz etti; Shmidt, "bunlarn kendilerine den ii yapmaya mecbur edilmesi iin zora bavur 217 maktan kanlamayacam," dnyordu. Ayn ay iinde yazlm bir makalesinde Lenin, "almayana ekmek yok" cmlesini "sosyalizmin pra tik ilkesi" olarak bir kez daha alntlyor ve "ilerini savsaklayan iileri", "hapse atlmay" hak etmi sulu kiiler kategorisine dahil ediyordu.- 18 An cak bu makale yaymlanmad ve sorun iki ay boyunca askda kald.

213. Lenin, Sotneniya, c. XX. s. 417: "zorunlu alma'' (tmdavaya povinnosi) terimi "zo runlu askerlik" (voennaya povinnost) (erimine benzetilerek yarallm ve zor kullanmn artryordu 2U.A.g.e.,c XXI, s 233. 215. A.g.e., c. XXI, s. 263-4. 216. Sobranie Uzukonenii, /9.'?-/9/S.No. 21. madde319. 217. Pervt VserossiiskiiS'edFrofessional'nkSoyuzov (1918), s. 218. Lenin. Surtnemya. c. XXII. s. 166-7.

108

DEVRtMN ETKS

105

Brest-Litovsk krizi ve snai retimdeki hzl d durdurma giriimi, i disiplini v tevikler sorununu kanlmaz hale getirdi. 1918 Mart ay ba nda anlamann onaylanmasna karar veren yedinci parti kongresi "z di siplini ve iilerle kyllerin disiplinini ykseltmek amacyla en enerjik, en kkl ve en sert tedbirlerin alnmasn" talep ediyordu; 7 1 5 anlamay bir hafta sonra resmen onaylayan drdnc Tm Rusya Sovyetleri Kongresi ise "iilerden verimi artrmalarn ve kendilerini disipline sokmalarn" is liyordu. 22 " Bu sorun Vesenka'nn bir oturumunda Milyulin'in sunduu ra porda gelitirildi, Milyutin, "zorunlu alma sorunundan, ancak kelimenin en geni anlamyla bir zorunlu almadan; Batida uygulanan ve kitlelerin dnd trden, herkesi altran bir alma zorunluluundan deil, retimi artrmak amacyla i disiplini ve iin rgtlenmesi sistemine dayal bir zorunlu alma sorunundan" 2 2 1 sz ediyordu. Byle bir plan, "ancak i i snf kitlelerinin bamszl ve elik z disiplini temelinde kurulabi lir," diye ekliyordu. 2 2 2 Ancak sonunda sorumluluu yklenerek, 3 Nisan 1918' de tm soruna ilikin bir "dzenleyici karar" yaymlayan. Sendikalar Merkez Konseyi oldu yeni rejimin i disiplinine ve almann tevik edilmesine, sendikalarn bu alandaki grevlerine ilikin yeni rejimin ilk ay rntl bildiriiydi bu. "Proletaryann mhasna" yol aabilecek "ekonomik paralanma" koullan iinde, sendikalar "emein retkenliini artrmak ve dolaysyla fabrika ve atlyelerde i disiplininin kanlmaz temellerini at mak iin canla bala uramak" zorunda olduklarn grmlerdi. Her ii sendikas, "btn meslek ve iilik kategorileri iin retkenlik normlarn saptayacak" bir komisyon kuracakt. "Emein retkenliini artrmak iin" para bana cret tarifelerinin uygulanmas biraz tereddtle kabul edildi;

219. VKP(B) Rezatyutsiyak i 1941), c. 1,s. 278 220 S'ezi Svvetvv RSFSR v PosiumwUmiyuk. 1?. s 69. 221. Linn bu konuda, geni; lde sava Almanyas'nda emein seferber edilmesi tecr besinden esinlenen Trudovaya Povnnost' i Raboii Kontrol' (1918) adl kitapn yeni Ya ymlamt, resmi Vestnik Narodnagt Komissariaa Trufa'da (No. 2-3. 1918, s. 385-7) bu ki tapa ilikin bir bayaz bu vesileyle ortaya kmas mmkn olan olumsuz izlenimi dat maya gayret ediyordu aka. 222. V ?MlyulT\Jstori\aEkonomieskogo RazvilyaSSSR (iYmbw 1929). s. 1378. Vesenka'nn bu oturumuna ilikin yaymlanm lulanaklar temin edileme mistir. Lenin'e g re (Soneuya, c XXII, s. 622, not 186), kendisi Vesenka prezidy um un un bu nerilerin (art ld iki oturumuna katlmt. Bu sorunlarn ii sendikalarna aktarlp aktarlmamas konu sunda henz br karar verilmemiti o srada: ele alman tasanlar arasnda "i karneleri" vard. disiplini konusunda "kapital sl erin, mhendislerin ve teknisyenlerin" de grlerini dite getirmeleri islenecekti.

106 EKONOMK DUZEN

ve yine "standart alma normunu aan retkenlik artna denecek prim ler, iiyi canndan bezdirmeksizin, retkenlii belirli snrlar inde artra cak yararl bir tedbir olabilirdi". Nihayet, eer "baz ii gruplar" sendika disiplinine uymay reddedecek olurlarsa, sonuta "getirecei btn sonu lara da katlanarak" sendikadan atlabileceklerdi. Bu dzenlemeler ok gemeden eletirilere yol at. Sol muhalefet 4 Ni san 1918 parti toplantsnda okunan ve iki hafta sonra Kommuisf'te" 4 ya ymlanan tezlerinde, " 'z disiplin' bayra altnda iiler arasnda disiplin uygulanmasna, iiler iin alma zorunluluu getirilmesine, para ba crete ve ennun uzatlmasna ynelik bir emek politikas "ndan nefretle szediliyo ve "retimde kapitalist ynetimin dirilulmesyleel ele giden i disiplini uygulamasnn ii snfnn kleletirilmesne yol aaca ve pro letaryann sadece geri tabakasnn deil, nc kesiminin de honutsuzluu na neden olaca" sonucu kartlyordu."" Menevik yayn organ Bole viklerin, 'lkenin retici glerinin canlandrlmas bayra altnda sekiz saatlik ignn ortadan kaldrmaya ve yerine para ba creti ve Taylotzm'i getirmeye yellendiklerini" 23 * duyuruyordu emein retkenliinin artrlmasn amalayan bir dnemin nl Amerikan sistemi Taylorizm'i Lenn nceki yllarda "nsann makina tarafndan kleletirilmesi" olarak nitelendirmiti.--' Lenin VTsIK'da bu eletirilere meydan okudu. "Sosya lizm iin balca gln i disiplinini salamak olduunu anlamayanlar dkn kk burjuva aydnlardr sadece," diyordu ve "bizim proletarya diktatrlmz dzenin, disiplinin ve emek retkenliinin teminatdr, 1 ' diye ekliyordu."" Sol muhalefete cevap olarak tasarlanm olan Sovyet ikti darnn icel Gevleri kitapnn ilk taslanda, "disiplinin ve z di siplinin en kesin ekilde uygulanmasn salama grevini" ele alarak yle diyordu: Burjuvazinin iktidardan devriliinin ertesi gnnde, yani kapitalizmden sosya lizme geiin ilk aamasnda ya da zor kullanmadan bylesine bir grevin ba san labil ecei ni hayal eni olsaydk gln topyaclara benzerdik. Yaymlanan metinde ise ihtiyolllkladaha rtk bir dil kullanmt:
2J.Au(rn!w K W . - . K I I " V . N O . 2 . 1918, s. 18 224. Bu tezler ve Sol muhalefetin gazetesi iin bkz., s. 87 221 Lenin'n J ^ i / w m i r ' s m d a a l i n l i l a n i y o r ; . XXII. s 569 226 *-...-*;alntlanyor; c XXII. s. 625. not201. 227 A K / . c . X V l l , i 347-8 228. A g t. de ol ini lnyor, c. XXII. \ 486 229. A./;* .c \XU.a 424.

DEVRMN ETKS 107 Ekonomiyi canlandrmann an iilerin disiplin allna alnmasn salamak, i hnerlerini, dikkatlerini gelitirmek, hz ve younluu artraak almay daha iyi rgilemeklir. Rus proletaryasnn en bilinti ncs i disiplinini gelitirme grevini imdiden stlendi... Bu almay desteklemeli ve var gcmzle ileleimeliyiz Para bana cet gndeme getirilmeli, pratie geirilmeli ve denenmelidir: Taylor sisteminde ki bilimsel ve ilerici olan birok ey uygulanmal, cretler retimin genel bilano suna ya da demiryollar ve su yollar iletmesi, vb. yerlerde elde edilen sonulara gre ayarlanmaldr.-"1'1 O dnemde en gl tepkilerin zorunlu alma projelerine kar deil, par a bana cretin ve etimi tevike ynelik dier farkl prim tarzlarnn devreye sokulmasna kar ortaya ktn belirtmek gerekir. Burada tehli kede olduu dnlen ey i disiplininden ok eitlik konusuydu Kom nist Manifesivda belirtildii gibi, kapitalist toplumda iiyi "maknann bit paras" haline geliren ey iblumyd. Eitliki bir loplumun kurulmas na balang olarak snai emekle tarm emei, el emei ile kafa emei ara sndaki farkllklara son vermek sosyalistlerin bilinen amacyd."' Bu yz den herkese eit cret verilmesini salayacak sosyalist politikann benim senmesi zorunluydu Engels Paris Komn'n "en alttakinden en sttekine kadar btn grevlilere dier iilere verilen miktarda cret dendii" iin vmt ve sosyalizmde iilerin eitimi ve yetitirilmesi toplum tarafn dan karlanacana gore, daha nitelikli iinin devletten en az nitelikli ola nn alaca cretten daha fazlasn talep edemeyeceini ileri sryordu.' 3 1 Ne var ki bu aklamalar eldeki mevcut mknlala nihai ama arasndaki ayrm izgisini belirsizleiiriyor gibiydi Marx, Gotha Programnn Eleti/rinde "komnist toplumun" ilk aamas ile daha sonraki aamalar arasn da ayrm yaptnda, ilk aamada datmn henz ihtiyalara gre deil ya plan e gre gerekletirileceini aka belirtmiti. etimin "herkese ih tiyacna gre" ilkesi le birlikte komnizmin tamamen gereklemesine ye tecek bir dzeye geliine kadar, "eit ie eit cret" ilkesi (aslnda eitsizlik ilkesinin ta kendisidir bu, nk bireylerin yetenekleri arasnda daima eit sizlik vardr) tasarlanabilecek lek eitlik biimi olarak kalacakt. 3 - w Bunun230. A.g.e.. c XXII, s. 414. The Syriern of Taylor zerine bir alma 1918'de Moskova'da yaymland; Lenn 1922'de kiabtn ikinci basmndan sz elli (Sfwm, e XXV11, 302). 231. Marx v< Engels. Softnentya, c (V, s. 58 Lenin evfef t )f rm'de iStunenna, c XXI. s. 43b) cretler aracndaki farkllklarn ada nu! eitsizliin balca kayna ve bunlarn ortadan kaldrlmasnn devlein yok olu anlarndan biri olduunu soyluyordu. 232. Man ve Engels. Syrmemyo. c. XVI,bol. II,s. 93.C XIV. s 204 233. A.g.t. c. XV, s. 274-.

108 EKONOMK DZEN

la birlikte Ekim Devrimi'nin hemen ncesinde yazlm olan Devlet ve Devrimde Lenin, milli ekonominin, "teknisyenlerin, saymanlarn ve biltn dier yneticilerin 'ii creti'nden daha yksek maa almayacak" ekilde rgtlenmesini "yakn bir hedef olarak gryordu;3-14 yine ayn dnemde yazd daha az teorik ve daha pratik yaklaml Bolevikler Devlet ktida rn Elde Tutabilecekler mi? adl kitapnda eit cret politikasna sadece "uzmanlar" iin geici bir istisna getirilebileceini dnyordu. ! 3 Bu retinin sonucu olarak imdi Bolevik nderler arasnda ve onlar dan da ok Bolevik kille tabannda, farkl emek trleri ya da farkl iiler arasnda ayrm gzetilmesine kar byk bir nefret uyanmt; reti dev rimin ilk aamasnda cretlerin eitlenmesine ilikin hibir kesin gvence salamam olsa da, hi phesiz, eitlii eriilecek bir ideal olarak koru mutu. lk kararnamelerden biri, bir halk komiserinin aylk cretini 500 ruble ile snrlandrrken, almayan ve geindirmekle ykml olduu her kii basmada 100 ruble vermeyi ngrmt vasfl bir fabrika ii sinin cretine denk bir cretti bu; 2J * uzun yllar yrrlkte kalm bir parti kural da, dnem dnem belirlenen asgari bir miktarn stnde cret alan parti yelerinin cret fazlasn parti kasasna yatrmalarn gerektiriyor du.3-" Parti gr asndan, taraftarlar arasndaen vasfl iilerin bulun duu Menevikler cret farkllnn, Bolevikler ise cret eitliinin doal savunucular olmulard. lk alma Halk Komiseri liyapnikov, Narkomtrud ve Sendikalar Merkez Konseyi tarafndan kabul edilmi "genel il keye" gre, "cretli iiler arasnda imtiyazl br grubun olamayacan,' ve cretler ve istihdam artlarna ilikin politikalarn "tulumlu iiler ile ce ketli iler arasndaki her trl fark ortadan kaldrmas" gereklii akla masn yapmt. 3 1 8 Ancak cretleri eit klmak iin zel bir aba gsteril medii gibi, eitlik ilkesini uygulamak amacyla ciddi hibir giriimde de

234 Lenin, Sor. renya, c. XXI, E. 404 235. Ag.e., c. XXI, s. 263, Mart 1919 parti programnda benimsenen tutum da buydu (VKPIB) v Reoiyusiyak (1941).c. [, s. 2911 236. Sobranie Uxxkimenii. 1917-1918, No 3, madde 4 6 , 2 Temmuz 1918 tarihli bir karar name bit Halk Komsen'nn aylk berelini 800 ruble olarak saplyordu, dier Sovyet yetkilile rin aytk ceti 3 5 0 rubleye kadar dyordu; fkal baz "uzmanlara" Sovnarkom'un onayyla 1200 rubleye kadar aylk cret denebiliyordu (A.jj.e . No 48, madde 567) 237. Bu ilk kural yaymlanmam gtn y or, ancak partinin sonraki kararlarnda bu kural sk sk belirtilmiti (rnein VKP(B)vRe.;ohutsiyak, 1941, c. I, s 434,470) 238. Protokoll 11 Vserossiiskogo S"ezda Komissarm Truda t Predsurvielei Birj Truda i Strakovk Kass, 1918. s. II, Ocak 1918. Birinci Tm Rusya i Sendikalan Kongrcsi'nde "aylk cretlerin, vergi dldkten sonra azami 6 0 0 ruble olarak snrlandrlmas" na dkn

D E V R M N ETKS

109

bulunulmam!!. Petrograd metalrji sanayileri in cret derecesini sapta yan 19 Ocak-1 ubat 1918 tarihli kararname, cretler saptanrken gz nnde tutulmas gereken ltleri artc bir pragmatizmle belirtiyordu: gerekli asgari geim dzeyi, iin gerektirdii profesyonel ustalk derecesi, zellikle ar ya da tehlikeli alma koullar ve sz konusu sanayi kolu nun milli ekonomi iindeki greli nemi. Bu esasa gre saptanm cret ka demeleri en yksek cretle en dk cret arasnda 3/2 oran olacak ekilde deiiyordu ve olaanst durumlarda para bana cretleri, retim norm larna uyulmamas halinde cret kesintilerini ve yeteneksizliin ispatland durumlarda daha alt dereceye nilmesini ngren hkmler konulmu t u . w Bundan birka gn sonra, posta telgraf hizmetlerindeki cretlere ili kin bir baka kararname de vasfl iler iin ayda 215 ile 600 ruble arasn da deien bir cret ve bir fabrika "mdr" iin 800 ruble aylk saptyor du. 2 * 1 Resmi kararname ile saptanm olmalarnn dnda bu oranlarda ye ni bir ey yoktu. Parti teorisyenlerinden bazlarnn ileri srdkleri savlar ne olursa olsun, yeni rejim farkllatrlm cretler uygulamasna kar k mamt. O srada eletiriye yol aan ey ise bu farkllklar retimi artrc bir tevik olarak bilinli ve kastl bir ekilde kullanmak ve younlatr makt. Mays 1918 birinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi, ekonomi politikasnn dier ynleri hakknda olduu gibi bu konuda da. devrimin bu ilk dneminin acil ve anlamazlk konusu olan sorunlarn ie ren bir taslak hazrlad. Tomski, Tm Rusya i Sendikalar Merkez Kon seyi delegesi olarak, "sendikalarn u andaki tm grevlerinin savan kerttii sanayiyi canlandrma grevlerine sk skya bal bulunduunu" bildirdi ve szlerini, "Milli Ekonomi Yksek Konseyi ve sendikalar birbiri ne ylesine benzeyen, ylesine bal rgtlerdir ki her iki rgtn ayr ayr taktikler uygulamas imknszdr," diye bitirdi.-*" Vesenka'nn ilk bakan ve artk Sol muhalefet yesi olan Obolenski para ba cretleri ve Taylorizm'i eleiirdi. ! 4 2 Lozovski Taylorizm' "her eyi sekin iiler zerine ku ran, ii aristokrasisini glendiren bir teori" olarak deerlendirdi; bunun

Larin tasam gndeme geldj (Pervri Vserossiiskii S"ezd Professional nik Soyuzov, 1918, s. 82) ama bir daha bu tasandan sz edilmedi. 239. Sobranie Uzakaneni. 1917-1918. No. 16, madde 742 240. A.g.e., No. 18. madde 262. 241. Trudi I Vserossiiskogo S"ezda Soveav Narodnagu Kozyaistva, 1918. s. 10. 2 4 2 . A g . e . . 5 . 66.

MD EKONOMK DIJZEN

bir saknca olmadn dnen bir baka dejege ise "en iyi Boievii alr ve ona para bana cret verirsek normalin ok snde bir verim salanacablif."^1 diyordu. Kongrenin sonulan balayc deildi. "Kamulatrl m Sanayilerin Ynetimi Hakknda" kabul edilen bir karara gre ynetici lerin te biri sendikal iiler tarafndan atanacakt; bu karar Sendikalar Merkez Konsey'nin "salama balanm belirli bir crete kar, belirlen mi, sabit bir retim orannn garanti edilmesi"n ilkeletiren "Emein Ve rimliliinin Artrlmas" hakkndaki kararyla eklen badayor, para ba na i ilkesini ve "normalin stndeki urelkenle prim denmesini" ihti yatl bir dille kabul ediyordu. Sendikalar "i disiplin kurallarn" saptamay da stlendiler ve "bu kurallarn en sk ekilde uygulanmasn salama" g revini fabrika komitelerine braktlar. ! 4 J Belirli bir politikadan ok bir g r birlii havas olumaktayd. Ancak 1I8 yaznda bu tedrici gelime bir denbire durdu; sava ve bunun neden olduu sava komnizmi, bu yava yava olgunlaan eilimlere hzla somut bir biim ve ierik getirdi.

(d) Ticaret ve Datm Uygar bir toplumda datmn balca sorunu daima kentlerle krsal blge ler arasndaki iliki olmutur. Sava dnemi Rusyas'nda bu iliki dorudan doruya yiyecek ktl eklinde kendini gstermiti. Ekmek karnesi uygu lamas Petrograd ve Moskova'da daha 1916 ylnda balam ve Petrog rad'daki yiyecek kuyruklar ubat Devrimine yol aan nemli etkenlerden bin olmutu. Geici Hkmet hemen bir iae komitesi oluturmu, tahln fiyatn belirleyerek devlete teslim etme zorunluluu getirmi ve tekellelirmii. Mays l917'de SD'lerle Menevikler'den meydana gelen bir koa lisyon hkmeti kurulunca, iae komitesinin yerini gerek bir ae Bakanl ald.2*5 Ne var ki bu tedbirlerin karaborsay icvik ettii ve kyllerin fi yatlar ykseltmek iin tahllarn saklamalarna yol at grld. ae Bakanl'nn grevleri arasnda sadece tahl tekelinin ynelilmesi ve tahl fiyatlarnn saptanmas deil, kyllere kendi rnleri karlnda ihtiya duyduklar maddelerin uygun fiyatlarla salanmas da vard. Bylece 1917 Eyll'nde, ordunun ihtiyac karlandktan sonra, dokuma retimi fazlas nn yzde 60'nn kyllerle bir mbadele sreci balatmak iin kullanl-

liS.A.ft.e. s 78, 39.1

244 A Ke.. * 477-8, 481-2

DEVRMN ETKS

111

mas yolunda bir karar karld.-4* Bu dzenleme de etkili olmad: iftile rin taleplerini karlamak iin tartln resmi fiyatnda iki kez yaplan art, iktidarnn son dnemi boyunca Geici Hkmetin kentlerdeki a insanla rn da gznden dmesine yol at. Bolevikler ubat'la Ekim arasnda Geici Hkmetin adil bir datm sistemi kurmakta urad her baarszlktan alabildiine yararlandlar. Lenin'in 1917 Nisan Tezleri, hem datm hem de retim zerinde Sovyet denetimi kurulmasn talep ediyordu ve Nisan Konferans kararlarnda "devlet tarafndan denetlenmeleri'' talep edilen "en gl kapitalist tekel ler1' hem imalat hem de ticaret tekellerini ieriyordu. 2 4 7 O tarihten itibaren datm, kamu denetimini ya da ii denetimini gerektiren faaliyetler ola rak genelde uteiimle bir araya getirildi ve "devlet ayglf'na dahil edildi Lenin'in deyiiyle "kapitalizm altnda tamamen 'devlet' olmayan, ancak bi zimle, sosyalizm altnda tamamen 'devlet' olacak aygta",-'J" Ekim Devri mi'nin ertesi gnnde Petrograd Sovyeti, mal retimi ve datm zerinde "ii denetimi kurulmasn" talep etti.-4'' i denetimine ilikin 14-27 Ka sm 1917 tarihli kararname kt zerinde, telim yapanlara olduu kadar datm yapan iletmelere de uyguland. Ancak kararnamenin tamam, tp k devrim ncesi dnemin parti demeleri gibi, yazarlarnn dncesinde aka fabrika iilerine hitap ediyordu; maazalarda ve dier datm ir ketlerinde alanlar, kelimenin en dar anlamyla, ii deildiler ve ii ola rak rgtlenmem ilerdi. Boleviklerin onlar arasnda pek fazla taraftar da yoktu. Eski ae Bakanlnn yeleri. Geici Hkmet tarafndan kurul mu iae konseyinin emirlerini yerine getirmeyi yeliyorlard ve yeni ata nan ae Halk Komiserini tanmay haftalarca reddetti 1 e r . Y e n i rejim he nz kendi datm aygtn kurmasna imkn verecek kaynaklara sahip ol mad iin, mevcut ticari ve resmi datm aygtnn tam anlamyla kme siyle kar karyayd. Sorun ok basilmi gibi grnmesine ramen zm sanld kadar
245. Sobranie Uzakonenii Raspoyajenii Vremennogo Pravitet'stva. 1917. No. 60, mad de 358; No. 85. madde 478; No. 103, madde 574. Narkomprod'un yerine geen bu bakanlk ve komiserlikten ou zaman Yiyecek Bakanl (ya da Komiserlii) diye sz edildi; fakat Kua prodavol\rv\e kelimesi. Franszca'daki ravitaillement tae) kelimesi gibi duba geni bir an lam lar. 246. P.l. Lyas/enko, Klordu NaroJnogo Kozyasrva SSSR, c. II. 1 9 4 8 . 5 676 247. VKPlB) VRezotyutsyak c I,s. 237. 248. Lenin. Soineniya. e XXI. s. 260 149 A.g.e., c. XXII, s. 6. 250. Sobranie Uzakonenii. 1917-1918, No. 5, madde 88.

112 EKONOMK DZEN basil deildi. Ekim Devrimi'aden gn sonra yaymlanan ve yiyecek maddelerinin ve "en gerekli mallarn" datmndan ve nfusu 10 0 0 0 ve daha fazla olan btn kentlerde" 1 yiyecek maazalarnn, lokantalarn, otellerin ve un fabrikalarnn denetiminden belediye yetkililerini sorumlu tutan kararname kt zerinde kalmaktan teye geemiyordu; nk mev cut btn belgelere gre ktln balca sebebi kentlerde datmn yetersiz oluu deil, krsal kesimden kemlere mal sevkyatn gerekletirmedeki baarszlkt. Orduya yaplan bir aklama, cephedeki komiserliin baar szlklar karsnda Sovnarkom'un duyduu kaygy dile getiriyordu: lkede yiyecek ktl yok. Toprak sahipleri, kulaklar ve tccarlar bol miktarda yiyecek maddesini sakladlar. Yksek devlet memurlar, demiryolu ve banka al anlar askelere, iilere ve kyllere kar burjuvaziye yardm ediyorlar... Banka yneticileri Sovyet Hlikmei'ne iae salamasn mmkn klacak paray vermeyi reddediyor.252 Bu aklama "speklatrlere, hrszlara, rveti ve kar devrimci memur lara" kar "son derece enerjik tedbirlerin" alnacann pularn veriyor du. Yaymlanan bir kararname bu gibilerin tmnn askeri devrimci komi te tarafndan "tutuklanarak Kronstadt hapisanelerine atlacan," bildiri yordu. 3 5 1 Ne var ki bu demelerin tonu, gnah keisi aramann areler bul maktan ok daha kolay olduunu dndryordu. Btn siyasal ve eko nomik paralanma dnemlerinde vurgunculuk srekli bir hal alr; Fransz Devrimi'nin e k o n o m i y e ilikin ilk kararnamesi yiyecek maddesi stoklayan vurgunculara kar karlmt. 1917'nin son gnlerinde gazeteler yeni bir "uvalclk" olayyla, krsal kesimden uvallar dolusu yiyecek maddesi toplanmas olayyla ilgilenmeye ve ehirlerde ate pahasna satmak zere kyllerden yiyecek maddesi satn alan "uvall adamlarn" yaptklarn anlatmaya baladlar. 2 5 4 24 Aralk 1917-6 Ocak 1918'de VTsIK'nn bir ka rarnamesi kinci T m Rusya Sovyetleri Kongresi'tin bir kararna deine rek, Sovnarkom'a bal olarak bir Tm Rusya ae Komitesi'nin, bunun da

251. Ag.e.."Ho. 1 (2 basm), madde; ProokulZaseduni VTslK 2 SKJ-IMU. 1918. S. 5-6.

252.SobranieUzakoaenii, l9I7-!9l8,No.3.madde29. 253. A.g.e , No. 3, madde 33; askeri-devrimei komite ksa zamanda ilk eka'nn douuna yol aacakt (Bkz, Bolevik Devrimi, c. I, s. 151). 254. Bnyan ve Fi seher- in The Bolshevik Revolution, 19I7-191X adl kitabnda (Stan tord, 1934, s. 330-1 ) yer almakladr: L. Krisman'a gre, Geroyeski Period Veliko Russkai Revolyulsi (tarihsiz 11924?], s, 135), bu olaylar Oeici Hkmet'ir buday tekeli kurmasndan son ra balamtr.

DEVRMN ETKS

113

kendisine kar sorumlu ve yerel Sovyetlere bal yerel komitelerden olu masn karara balyordu."' Ancak bu sadece, bir krizi hibir zaman etkili olamayacak ekilde kt zerinde uydurulan mekanizmalarla zmeye a lmann bir baka rneiydi. Datmdaki k retimin azalmas kadar cesaret krcyd ve nlen mesi ok daha gt, buuk yllk bir savatan sonra Rus kyls doku ma rnlerine, ara gerelere, neredeyse her tr tketim malna susam bir haldeydi. O srada balca engel mal yokluu da deildi. Birok fabrika stoklarnda hla satlmam mal bulunduunu rapor ediyordu." 6 Neler olup bittii yeterince akt. Devrimi dzenli ticari ilikilerdeki genel bir para lanma izlemiti; yeni rejimin resmi bir datm mekanizmas kurma yolun daki aceleci giriimleri de tamamen sonusuz kalmt. Aralk 1917 ile Mart 1918 arasnda yaymlanan bir dizi kararname dokuma rnleri, iae, kibrit, mum, pirin, kahve ve karabiber alm satmnn tekelini resmi ku rumlara verdi. 257 Bir baka kararname tahl ambarlarnn tmn devlet mlkiyetine ald.-5" Hkmet kendi yneticilerinin Geici Hkmet dne minde kyasya eletirdikleri hareket tarzn benimseyerek nakit para enf lasyonuna ayak uydurmaya kalkt: lk alt ay boyunca sabit tahl fiyatla rnda iki yeni art gerekletirildi. 359 16 ubat 1918'de "uvalcla kar son derece kararl bir mcadele yrtlecei" ilan edildi ve uvalclarn tu tuklanmalar ve silahla direnmeye kalkmalar halinde olduklar yerde vu rulmalar konusunda yerel Sovyetler'e ve demiryolu rgtlerine emir veril di. 2 6 " On be gn sonra Lenin fkeyle, "demiryollarnn kaaklardan, ser-

255. Sobranie ;s,konen. 19I7-I9IS.NO. 12, madde SI. 256. Dokuma sanayisine ilikin bir rnek iin baknz s. 71; Man 1918'de mailen rnleri stoklan, "grnrdeki ar talebe ramen" durmadan artyor ve satlarn yzde 6 0 karabosada gerekleiyordu iByulleteni Vis;cgo Smea Narodnogo Kuzyuistva, No 1. Nisan 1918. s. 44-5], Aynca bkz. Trud 1 Vserosstiskugo S ezat S-werorNarodmgo Knzwtsnv(1918), s. 413. 257. Sobranie Uzakonenii, 1917-1918. No. 9, madde 134; No. 12, madde 181; No. 29, madde 385. 258 A.g.e., No. 25, madde 344 259 Birinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresinde br konumac, kentlerde temel besin kayna olan avdar ekmeinin Fiyatn m artrlmas konusunda ayrntl bilgi ver di. 1916 balangc ile ubat Devrimi arasnda avdar ekmeinin fiyat yzde 170, ubat Dev. rimi ile Ekim devrimi arasnda yzde 258. Ekim Devrimi ile Mays 1918 arasnda yzde 181 artrlm, yani Ocak 1916'dan ben loplam yzde 800 orannda bir art meydana gelmil (Trud t Vterossskugo S'ezf Savttov Narodnogo Koyasna. 1918, s. 384). 260 L. 136. Kritsman. Geroyeski Periyod Vetikoy Russkty ftevoiyulsi, tarihsiz (1924?), s.

114 EKONOMK DZEN

serlerden temizlenmesini" istiyor, uvalclar "vurguncular, kaaklar, ta hl tekelini ihlal edenler" ve "en byk 'i dmanmz" diye suluyordu." 1 Fakat bu resmi knama pek bir ie yaramad. Hkmetin elinde, denetledi ini ve dattm iddia edebilecei hibir mal stoku yoktu; kemlerde in sanlar aln eiine gelmilerdi, yaamay sadece az miktarda ve ate pa hasnda bir mal dolam salayan karaborsa mmkn klyordu. Bununla birlikte yetkililer aba sarf etmekten geri durmuyorlard. 15 Mart 1918'de Sovnarkom tahl karlnda kyllere satlacak mallarn alm iin bir milyar rubleyi aan bir fon ayrd. ; u Nihayel, datm sorununu bir btn olarak ele almak zere yeni rejimin ilk sistemli giriimi olan 2 Nisan 1918 tarihli kararname, kyllerden alnacak tahl ve dier yiyecek maddeleri karlnda verilmek zere Narkpmprod'a giyecekten ivi ve at nalna ka dar her lrl tketim maln tedarik etme yetkisi verdi. Dalm Narkomprod'un yerel organlar ya da onun izin verdii kurulular tarafndan sala nacak, ancak yoksul kyller de "muhta nfusun" kendine den pay al masn gvence altna alacak ekilde bu datm iine katlacaklard: By lece kararname kendi ekonomik amalaryla kolayca elikiye debilecek bir snf temeline dayanm oluyordu.^ 1 Bu kararnamelerin ncekilerden daha etkili olup olmad kukuludur. Sovyet makamlarnn buyruklar b yk ehirler dnda pek az etkili oluyordu. Daha kapsaml ticari ilikiler kurabilecek ae komiteleri ya da benzer devlet organlar henz parmakla saylacak kadar azd.

Bu arada sorunla ilgili olarak daha umut verici grnen bir baka yakla m ortaya kt. Rusya'da kooperatifilik hareketi yaygn biimde gelimi ve Farkl biim almt: krsal kesimdeki arm ve el sanatlarm ieren retim kooperatifleri, kredi kooperaiifleri ve tketim kooperatifleri. Bunla rn hepsi de grnrde siyasi olmayan kurululard. zellikle krsal kesim2 6 ! Lenn. Suinemyu, c XX11,305.514; ok daha sonra Lenn bu vurg une ularn "ekono mi ve siyasel kuramlarndan bamsz olarak insana mkemmel dersler veren yaratklar oldu unu" syledi (A.g.t.,c XXVII,s.41J. 262. Lenin. Saineniy, c. XXIV, s. 744. not 31. 263. Sbaue Uahmem 1917-1918, No 30, madde 398 Vesenka dajhnmn yerel Sovnorhozlar'ca ve gla\ -klar'n yerel kurulularnca ^alanmasn nermii i. Sovnarkom. tahl top lamakla yukumlu bir kurulu oluunu guz nnde tutarak Narkomprod un lehinde karar verdi {Trdi! Vsernsuiskogfi S"ezda Smet'iv Narodnago Kuzyaisva, tarihsiz, s 47). Bylece 2 Ni san 1918 kararnamesi NarkonprorTu lie arc ve dalmla grevli kurulu olarak belirledi. Bununla birlikte fiyalann saptanmasndan Vesenka ile Narkomprod ortak lafa sorumluydular

DEVRMN ETKS

115

de faaliye gsteren retim ve kredi kooperatifleri SD'lerle, ounluu kent kkenli tketim kooperatifleri ise Meneviker'le balant kurmutu. Lenin lk eserlerinden birinde, narodnik parti programnn maddeleri arasnda yer alan kyl bankalarndan ve "ucuz kredi"den kmseyici bir dille sz et miti, nk "bunlar sadece burjuvaziyi glendirip gelitirmek" iin tasar lanmt; 264 gemite de sosyalistler retim kooperatiflerine, kapitalist ilet melere dnme eilimi gsterdikleri iin genelde iyi gzle bakmamlar d. 1910'da Lenin kinci Enternasyonalin Kopenhag Kongresi iin bir ka rar tasars kaleme almt; kararda, retim kooperatiflerinin "ancak tke tim kooperatiflerinin bir parasn oluturduklar takdirde snf sava a sndan anlaml olabileceklerini" belirtiyor, tketim kooperatiflerini de ihtiyatllk iinde onaylyorduk" Bolevikler imdi gzlerini Rus lketim koo peratiflerine evirmilerdi. Tketim kooperatifleri iki kategoriye ayrlm t: fabrikalar odak alan i kooperatifleri ve esas olarak kk burjuvazi tarafndan ynetilen genel kooperatifler. Devrim ii kooperatiflerinin yay gnlamasna yol amt. Mos ko va'd ak i bir birleik i kooperatifinin 200 000, Petrograd'daki Pulilov fabrikasnn ii kooperatifinin 35 000 yesi olduu syleniyordu. Austos 1917'de Petrograd'ta yaplan kongrede ii kooperatifleri iin zel, merkezi bir organ kurulmasna ilikin bir karar kabul e d i l d i . ^ Bununla birlikte bu kararn hayata geirilemedii anlal yor. Ekim Devrimi srasnda, entrosoyuz adyla bilinen gl bir merkez organ evresinde beklenmi yedi sekiz milyon yeli, eitli trlerden, yir 267 mi ile yirmi be bin tketim kooperatifi vard. lk adm, Lenin'in 1917nin son gnlerinde, Noel srasnda Finlandiya'da kalrken tm halk yerel tketici kurulularnda toplamak gibi epey naif bir plan kaleme almasyla atld. Her kuruluun kendisine bal bir satn alma komitesi olacak, hem bu irketler hem de onlarn komiteleri tketim malla r ticaretini tekellerinde bulunduracaklard. Ancak tasan bu mekanizmay, sadece mevcut kooperatifleri devralarak yaratma niyetine dnt: "Mev cut tm tketici kurulular kamulatrlma!! ve belirli bir blgedeki tm halk ye yapmakla ykml klnmaldr." 2 6 8 Ocak 1918'de bu tasan Na264. Lenin. Sfmenya.c. I, s. 143. 265 Karar tasars iin bkz. a.g.e,, c. XIV. s. 434-5; Lenin'in yorumlan iin bkz J-g.e., c. XIV,s 357-63. 266 E Fuckne. Die Ruuivhe Ceru/siemchafnbewegung. 1865-1921 ( 19221. s. 114-15. 67. Lenin. Smneniya, c. XXII. 5 . 4 5 1 . kooperatiflerin ye saysnn 'on milyondan faz la" olduunu Deri simuktedir. 268 A.g.e.. t. XXII, s. 172-3.

116

EKONOMK DZEN

ko m prod tararndan bir karar tasars eklinde yaymland; bu nabz yokla yn yaklam bir muhalefetin beklendiini ve Sovyet Hkmeli'nin kendi politikasn bir rpda kabul ettirecek kadar gl olmadn gsteriyor du. Kooperatiflerle grmeler yaklak ay kadar srd. Boleviklere gore kooperatiflerin durumu ve onlara kar alnacak doru tavr, "devlet iktidar proletarya tarafndan ele geirildiinden beri kkten deimiti". Ama ancak Brest-Litovsk krizi allatldktan sonradr ki Lenin'in, "burjuva kooperatifleriyle burjuva gre saplanm ii kooperatifleri arasnda bir uzlama" diye tanmlad noktaya gelindi. 2 6 9 11 Nisan 1918'de anlama VTsIK tarafndan grlp kabul edildi; yine de "temel zaaflar olan uz lamac bir karar" diye nitelendirildi.-,7" zr dilercesine sarf edilen bu sz ler, kendi yetkilerinden henz pek emin olmayan bir hkmete kar ba msz bir savunma harekt yrtebilen bir rgln gcnn fiilen kabul edilmesiydi. Yaymlanan kararnameye gre tketim kooperatifleri herkese ak olacak, "lm halka hizmet edecekti"; te yandan her ne kadar yoksul larn 50 kapik gibi sembolik bir aidat deyerek ye olmalar mmkndyse de, kooperatif yelii kendiliinden ve bedelsiz gerek le mi yordu. te yandan kooperatiflerde tketim mallar ticaretini Lenin'in taslanda ng rld ekilde tekellerine alm deillerdi. "Bakalarnn kooperatiflere ye olmalarn tevik etmek iin"," 1 kooperatif yelerinin yl sonunda ken di kooperatiflerinden geri alacaklar yzde be orannda bir gider vergisi konulmu olmasna"- ramen, zel ticari giriimler de kabul grmekteydi. Ayn alanda sadece iki kooperatif "genel vatanda kooperatifi" ve "ii snf kooperatifi" faaliyet gsterebiliyordu; bu ayrm mevcut uygulama lara da uygundu. Son olarak kooperatifler de zel ticari iletmeler gibi Ve senka'nn dzenlemelerine, gzetimine ve denetimine tabiydi.- 71 Koopera tiflerle ilikileri yrtmek amacyla Vesenka kendi prezidyumunun U ye sinden ve Narkomprod'un bir temsilcisiyle kooperatif temsilcisinden oluan zel bir blm kurdu. 2 7 4 Bu kararname kooperatifleri fiilen Sovyet

269. A.g.e...XXII,s.423.452. 270 Proiol-!iZasedamiVTslK4SSoavaU920),&. 104. 271. Trud I Vserossiskogo S'ezdu SuveovNurodnogo Kozydisva, 1918, s. 437. 272. Eski bir kooperatif yetkilisine gre kooperatifler yelerine yzde 5 sat vergisini geri demekten baka, kendileri de bu vergiyi devlete demekle ykml klndlar; yle ki vergi aslnda iki kez denmi oluyordu (E Fuckner, Die Russische GenoitenschafmbeKegung, 1865-1921,1922. s. 106-7). 273. Sobranie Uzakonei, 1917-1918, No. 32, madde 418. 274. Trudi 1 Vserossiiskogo S'ezda Sovetov Narodnogo Koiyaistva (1918), s. 436.

DEVRMN ETKS 117 iktidarnn yrngesine sokmu oldu. yelerinin saysn artrarak ve zel ticaretin zararna kayrarak kooperatifleri glendiriyormu gibi grn mekle birlikte, onlar Sovyet Hkmeti'nin bir organna kar sorumlu tutu yor ve ayn organa baml klyordu; Vesenka kararnameyi uygularken bu bamll gerek bir bamlla dntrecee benziyordu. 1918 ilkbaharnn bu karmakark artlan iinde, kooperatiflerle ilgili kararname Rusya'daki fabrikalarla iftlikler arasndaki ticaret ve datm sorununu zmeye yetmedii gibi, Vesenka ile Narkomprod arasndaki re kabeti iinden klmaz duruma sokan yeni bir unsur oldu. Kararname koo peratifleri komiserlie kar deil, Vesenka'ya kar sorumlu tutuyordu. Bununla birlikte o dnemdeki genel eilim, retimin denetimini Vesenka' ya, datmn denetimini Narkomprod'a verecek olan bir ilev ayrmndan yanayd. 9 Mays 1918 tarihli, "iae diktatrl" kararnamesi denilen ka rarname "iae ile ilgili btn dzenlemelerin" tek bir merkezden ynlendi rilecei "tek kurum'' olarak Narkomprod'u tanyor ve tm yerel iae rgt lerini onun denetimine tabi klyordu. 2 " Bu kararname ne Vesenka'dan ne de kooperatiflerden sz ediyordu. Ancak "iae Halk Komiserlii'nin ve Ye rel ae Organlarnn Yeniden rgtlenmesi stne" balkl 27 Mays 1918 tarihli bir baka kararname, amacn "halkn birincil neme sahip ihti ya maddelerinin karlanmasn tek bir rgt iinde birletirmek, bu mad delerin lke apnda datmn rgtlemek ve birincil neme sahip ihtiya maddeleri ticaretinin kamulatrlmasna geii salamak" olarak belirtiyor ve bu eksiklii gidermeye alyordu. Kararname bu tr birincil neme sa hip ihtiya maddeleri fiyatlarnn Vesenka tarafndan, Narkomprod ile "bir likte" saptanmasn ve "bu maddelerin halka datmnn, kooperatiflerin de katlmyla, yerel ae rgtleri tarafndan gerekletirilmesini" ngren maddeler ieriyordu. Narkomprod'a balanan bir iae konseyinde hem Ve senka'nn hem de entrosoyuz'un temsilcileri bulunacakt. Bununla birlik te, kararnamenin byk blm, bu alanda faaliyet gsteren dier rgtleri hesaba katmakszn, Narkomprod'un yerel iae komitelerinin tzk ve yet kilerinin tanmlanmasna ayrlmt; ve btn datm biimleri zerindeki otoriteyi Narkomprod'un elinde toplama niyeti yine de belli oluyordu. 27 * Kentle krsal kesim arasnda ticaret ve deiime ilikin temel sorun ko nusunda ilk byk tanma Mays 1918 sonunda birinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde k t . m Tanma iinden klmas g
275. Bkz. s. 53-5. 276. Sobranie Uzakoneni. 1917 t9IX,No. 38, madde 498 277 Trudi I VserossitkogoS'tzdaSovetov Narodnogo Kozyaistva (1918), s 291-6.395-

118 EKONOMK DZEN birok sorun yaratt. Resmi kanallardan resmi fiyatlarla yaplan licarelin hemen hemen durduu ve datmn, ilerini ya lakas yoluyla ya da resmi fiyatlarla hibir ilgisi olmayan fiyatlar uygulayarak yrten "uvalclarn" ve karaborsaclarn elinde olduu herkese biliniyordu. Fakat bu hastal tehis etmeye alanlar iki farkl aklama getiriyordu. Bazlarna gre hastalk sadece, datm mekanizmasnn paralanmasndan, eski kapitalist sistemde bu mekanizmay yneten irketlerin ya da bireylerin yok olmasn dan ileri geliyordu. Dierlerine gre sorun esas olarak parasald. Hem tahl hem de dier birincil neme sahip ihtiya maddeleri iin hkmet tarafn dan tespil edilen resmi fiyatlar banknot basmndaki tedrici artn neden olduu para enflasyonu dolaysyla yrngesinden kmt. Ne var ki bu ikinci aklama zerinde gr birliine varanlar are konusunda farkl d nyorlard. Bazlar parann deer kaybn gz nnde tutarak fiyatlarn artrlmasn savunuyorlard; dierleri ise fiyatlar dizginleyen ve parann deere kavumas iin banknot basmn azaltan deflasyonist bir politika dan yanayd."* kn parasal nedenlere dayandn ileri sren ikinci aklama hayli inandrcyd. Fakat bunu nerenler kendi aralarnda bln m olduu ve fiyatlarda tedrici bir art ya da para basmnn snrlandrl mas 1918'in ilk aylarnda siyasal adan uygulanabilir olmad iin, has tala daha iyi bir rgtlenmenin are olacan savunan birinci aklama resmi kabul grd ve o dnemdeki politikay etkiledi. Kongre'nin karar Narkomprod'un datm alanna reklenmesinden duyduu rahatszl ortaya koyuyor, ancak yapc bir ey nermiyordu. Kongre'nin en yeni ne risi, "zel ticari rgtler yok olduu, felce urad ya da youn bir spek lasyona kalktna gre" ve "deiim sreci lkeyi neredeyse mahvolma ya srkleyecek toptan bir kesintiye urad" iin, "devlet organlarnn ynetim ve denetiminde ve tercihen bir komisyon creti temelinde" zel ti cari giriimlerden yararlanmaya girimenin gerekliliiydi. m Kongre ayn zamanda, Vesenka'nn kooperatifler zerindeki otoritesini pekitirmeye zen gsterdi ve "kooperatif faaliyetlerinin egdmnn salanarak Sovyet rgtlerinin faaliyetiyle bir araya getirilmesini", bu s recin tketim kooperatiflerini olduu kadar tarm ve kredi kooperatiflerini de kapsamasn, kooperatiflerin tm halk kucaklayan genel rgtlere d nmesinin "rnlerin ve tketim mallarnn sosyal datmn salamak"
436; 27 Mays 1918 kararnamesi kongre toplant halindeyken yaymland, ancak bu toplant boyunca bundan s o ; edilmemi; olduu anlalyor 2T8.^. K .e.,s.29l-6.395-420. 279 A g.e.. s.483-4.

DEVRMN ETKS

119

iin esas olduunu, Vesenka'ya bal blgesel ve yerel Sovnarhozlar'n ko operatif hareketi zerinde genel bir denetim yrtmesi gerektiini vurgula yan bir karar onaylad .""Genel niyetin kooperatifleri Sovyet politikasnn aralar haline getirmek olduu yeterince akl. Fakat tutarl bir dalm sistemini tasarlama gc hl yoktu. Yerel Sovnarhozlar le Narkomprod'un yerel iae komiteleri arasndaki ilikiler, her ikisinin de yerel Sov yetlerde ilikilerinde olduu gibi, iyi tanmlanmamt. Moskova'da farkl blmler arasnda phesiz kyasya bir rekabet vard: yerel birimlerde de iae komiteleriyle Vesenka'nn kanad altndaki kooperatifler arasnda sk sk srtmeler oluyordu. : " Eer Vesenka ya da Narkompod'an birisi gerekten dalm zerinde elkin br denetim salayabilmi olsayd, ya da yerel Sovnarhozlar ve iae komiteleri krsal alann ekonomisinde herhangi bir ekilde kk salmaya vakit bulabilselerdi, kanlmas ok zor, ciddi bir rekabet atmas ortaya kacakt. Ne var ki btn bu yeni kurumlar henz nve halindeydiler; varlklarndan sz edilebiliyorsa da birou henz k t zerindeydi. lke i savaa srklendiinde, son kararnamelerle kurul mu olan deiim ve datm sistemi hzla bir kenara atld ve bir sre bo yunca kyllerden tahl alabilmenin en etkili aralar kemlerden ve fabri kalardan gelen iilerden oluan ve yerel yoksul kyl komitelerince takvi ye edilen "demir mfrezeler" oldu. Bu sel karsnda bir dereceye kadar direnebilen ve ayakta kalabilen yegne iae rgtleri, temelleri ok eskiden atlm olduu iin, kooperatiflerdi. Bir sonraki dnemde de kooperatifler, zorlanarak ve sk bir biimde Sovyet iktidarna balanarak, Sovyet da tm politikalarnn lemel aralar haline geleceklerdi.

ticaret zerindeki Sovyet denetimi bu ekilde eitli uzlamalardan ve gerilemelerden geerek dura kalka ilerlerken, d ticaret hibir ara aamadan gemeksizin, Ekim Devriminden alt ay sonra kesin bir dzenlemenin, tam bir devlet tekelinin kurulduu yegne ekonomik faaliyet alan oldu. Bu hzl gelime retiden kaynaklanan herhangi bir nkabulden deil devrimden nce d ticaretle ilgili Bolevik demeler bulmak ok gur baz zel anlardan ileri geliyordu. 1914'ten nce Rus d ticaretinde ihracat ithalata oranla ok yksekti, nk Rusya Batl kapitalistlerce salanan hizmetleri malla dyordu. Sava boyunca, Rusya'nn en byk ticaret orta olan Al manya ile ticareti tamamen durmutu; dier lkelerle ticareti ise hem her
280. A.g.e.. s. 484-5

120 EKONOMK DZEN

yerde ticareti kstlayan genel ktlktan hem de Rusya'ya ulamann zel g lklerinden tr snrl kalmt; kukusuz Rusya'nn gerek yiyecek madde lerinde gerek hammaddelerde ya da ilenmi rnlerde byk lde azalan retimi de tmyle sava tarafndan emildii iin, ihracata hibir ey brak myordu. Bu artlarda Rus d ticareti 1916'dan itibaren byk lde azal mt ve daha ok, Rusya'ya mttefikleri tarafndan gnderilen mallardan ibareni, bu yzden de d licaet dengesinde nemli bir ak oluuyordu. ti laf Devletleri Ekim Devrimi'nden sonra mal sevkyana son verince Bres-Liovsk anlamasndan sonra gerek bir abluka uygulanmt d dnya ile ticaret neredeyse tamamen durdu. Bolevikler d ticaretteki bu kopmay dman bir dnya iinde tecrit edilmiliklerinin hem bir belirtisi hem de simgesi olarak grdler. Dier baz zel etkenler de Sovyet Hkmeti'nin bu alanda, dier alanlardaki politikasna kyasla ok daha kkl bir politika izlemesini kolaylatryordu. 1914'ten nce Rusya'nn d ticareti nin byk bir ksm Petrograd ve Moskova'da ubeleri bulunan yabanc fir malar tarafndan yrtlyordu; bunlarn birou da sava balar balamaz onadan kaybolan Alman firmalar, ya da temsilcileri Alman olan firmalard. Sava boyunca, gittike azalan ticaret dorudan ya da dolayl bir biimde hkmet denetimine girdi Ekim Devrimi baladnda bu alandaki zel gi riimler savatan dolay ya dalm yada glerini yitirmilerdi ve kendile rini savunamaz bir haldeydiler. Tpk Sovyet sanayi politikas gibi Sovyet d ticaret politikas da, sava boyunca savaan btn lkelerin politikalarn etkileyen benzer artlar al tnda geliti. 1914'ten nce. kendi sanayicileriyle tccarlarnn krlarn ar nmay gozelen hukmeller. her eyden nce ihracat levk etmeye ve mil li rnlerle rekabet edebilecek ithal mallarn snrlandrmaya bakyorlard. Sava her yerde, o zamana kadar uluslararas ticareti ynlendirmi olan bi reysel karlarla elien daha yaygn bir milli kar kaygsn one kard. Hkmetlerin politikas imdi, savan srdrlmesi n u y a d a bu ekil de gerekli mallar azami miktarda ithal eimek ve ihracat, bu gerekli ithala tn finansmann salamaya yetecek zorunlu asgari miktara drmekti. t halat da ihracat da bireylerin karlarnn deil, milli kara ilikin genel karlarn ar bast bir ayklanma srecine tabiydi. Bu amalar sanayideki mevcut "devlet kapitalizmi" sisteminden esinlenen ve onun takipisi olan bir devlet denetimi sistemi sayesinde gerekletirildi D ticareti denetim

281 A . g , s 429.

DEVRMN ETKS

U!

allnda tutan bu yeni politika, mevcut kriz atlatlr atlatlmaz kapitalist g lerce isteksizce (erk edilirken, Sovyet Rusya'nn bunu mantksal sonucuna kadar gtrm olmas ksmen sosyalist teoriden alabildii onaydan, ama asl olarak Sovyet ekonomisinin bu gibi destekleri vazgeilmez klan zayf lndan kaynaklanyordu. Sovyet d ticaret politikas ilkin bir savunma eylemi olarak tasarland. Ekim Devriminden birka gn sonra Petrograd'daki Amerikan askeri ata esi, "Bolevikler iktidarda kalrlarsa ve Almanya ile bar yapma prog ramlarn srdrrlerse. Rusya'ya yaplan ihracat zerindeki mevcut am bargonun devam edeceini" Rus genelkurmayna bildirdi;*-' zvestiya ise fkeyle, "Kuzey Amerikal zenginlerin Rus askerlerinin kellelerine kar lk lokomotif ticaretine hazr olduklarn," yazd. 2 5 3 Rusya'ya ambargonun uyguland son derece sert nlemler dneminde, lkeyi bir yandan yaban c mterileri yararna kt rezervlerinden yoksun brakmay, te yandan d lkelerden toplumun acil ihtiyac olan rnler yerine yksek fiyat dene rek satn alnabilecek trden mallar ithal etmeyi kr bilen i dmanlara kar bir korunma aranmas acil bir zorunluluklu Vesenka'nn 5-18 Aralk } 917'dc yaymlanan i)k kararnamesi ihracat ve ilbalau dene ile m en in ilkele rini saptamay amalayan bir giriimdi. "Halihazrda Arhangelsk'den yap lan ay ve dier rnlerin sevkyat da dahil olmak zere", yiyecek madde leri ihra edilmeyecekti; "krk, ran hals ve dier lks maddeler", Rus ya'ya fabrikalar iin gerekli makina, yedek para ve dier mallarn satlma sna zin vermeye hazr olan "sve'e ve dier lkelere" ihra edilebilecek ti; hammaddeler, ancak Rus sanayisi in yeteri kadar stok varolduu tak dirde ihra edilebilecekti; sadece "Rus ekonomisi iin kesinlikle gerekli olan" mallar ilhal edilebilecekti; ithalat ve ihracat belgelerinin karlma 38 sndan Vesenka'nn bir seksiyonu sorumlu klnmt. * Aralk aynn so nunda Sovnarkom, lisansl olanlar dnda ihracat ve ithalat resmen yasak layan bir kararname yaymlad. 2 8 5 1917-18 knda bagsteren sevkyat glkleri d ticare iin belki de hkmetin uygulad kstlamalardan daha etkili bir engel oluturdu. 26 Ocak-8 ubat 1918'de ise ticaret tilosu-

282. Foreign Relations of the Uniled Stales. 191R. Russia, c. I (19l), s. 266-7: ItiM Dev let leri'nce, Rusya'ya yaplar ilim ihracan durdurulduuna dair resmi bir lehligat yaplmad anlalyor 28. tee<i\a. (4-27 Ka<m 1917 284 Sobranie Uzakoneru. I9I7-I9IS. No. 10, madde 159. 285. Age, No. 14. madde 197; Larin bu kararnameyi kaleme alanlardan biri olduunu iddiaetmektedir(iVjro<lrweijj)'irvo.No. 11. 1918,s 19)

122 EKONOMK DZEN

nun kamulatnlmasyla baka br denetim biimine geildi. 3 " 3 Mart 1918'de Bresi-Lilovsk anlamasnn imzalanmas Bat Avrupa ile ticaretin yeniden balamas ansn tamamen ortadan kaldrd, fakat Sovyet-Alman ticareti sorununu yeniden gndeme getirdi. Bu da eitlik te melinde bir ticaret deildi. Sovyet heyeti ilk demecinde, dier meselelerin yan sra grmelerde "gl milletlerin iktisadi boykot, ticaret anlama lar ve ayr gmrk tarifelerine dayal szlemeler sonucu ekonomik ba mllk yaratmak gibi dolayl yntemlerle zayf milletleri ezme giriimle rinin" knanmasn da nermiti. 2 S ? Ancak bu istekler kabaca geri evrildi. Ukrayna'nn tahl ambarlarna ynelik acil Alman emelleri bir yana, Al manya kendisinin tilaf Devletleri ablukasndan kurtulmasna yardm ede bilecek btn mallan dize getirilmi bir Rusya'dan salamaya can atyor du: B rest-Li to vs k anlamasna ek iktisadi anlama Sovyet Rusya'nn ittifak Devletlerine kar 1903'tekinden daha yksek gmrk Tarifeleri uygulama masn ve kereste ya da maden cevheri ihracatna yasaklama ya da gmrk ykmllkleri getirmemesini art kouyordu. 28 * Yeni rejimi i ve d tica ret zerindeki denetimini artrmaya iten farkl faktrlerin greli etkisini saptamak gtr. Kukusuz Sovyet politikasnn yneticileri de Sovyet Hukmeti'nin Almanya ile ticari ilikilerinde sadece dzenleyici deil, ayn zamanda egemen unsur olarak onaya karak, Brest-Litovsk anlamasnn maddelerini resmen ihlal etmeksizin allm ticari pazarlk srecinde iste dii her snrlandrmay ya da an getirebileceini hzla kavramlard. D ticaret zerindeki devlet lekeli, hkmelin kamu yararna olan politikalarla atma ihtimali olan zel karlar tmden hie saymasna yol amakla kalmyor, ayn zamanda, Brest-Litovsk anlamas dahil, yrrlkteki ulus lararas ticari anlamalarn getirdii kstlamalarn da geersiz klnabilmesini salyordu. Btn bu dnceler, d ticaretin sanayiden ya da i ticaretten ok nce kamulatrlmasndaki aceleyi aklamaya yardm etmektedir. 22 Nisan 1918 tarihli bir kararnameyle tm d ticaretin kamulatrld ilan edildi; yabanc devletlerle ya da yabanc ticari irketlerle olan btn licari ilikiler yalnzca "zellikle bu ama iin yetkili klnm kurulular tarafndan Rus ya Cumhuriyeti adna" yrtlecekti. Kararnamenin uygulanmasn, bu
286.A.j;<..No I9,madde290 287. Mrrm Perogovon v Brts-Litnvsk ( 1 920), s. 9-11. 288 MirnyiDvROvor{\<)\%),s. l2-3;TexsvjheRussian '7V" (Washington, 26-8.

1918),s.

DEVRMN ETKS 123 amala br D Ticaret Konseyi kuracak olan Ticaret ve Sanayi Halk Komi serlii salayacakt bu konsey Vesenka'nn, onun glavktar'tnm ve mer kezlerinin temsilcileriyle, kooperatiflerin, sendikalarn ve halta zel ticari kurulularn temsilcilerinden olu saakt. 2 D ticaret tamamen ve kaytsz artsz kamulatrlmt; ancak retim ve datmn byk bir ksm devlet denetiminin dnda kald srece, d ticaret tekeli, szlemeli kooperatif lerle zel letmelere 2 *' ve lke iindeki satclar olan glavklar'a ve merkez lere bal kalacakt yine de Bu gariplik durumun kendisinden ileri geliyor du. in ok daha vahim olan yan mal ve personel eksikliiydi. Milyutin sonradan, uygulamada hemen her eyin yaplmay beklediini kabul elli: Kararnameyi uygulamaya koymakta balca glk, phesiz, mallann satn alnmasn ve devletin elinde toplanmasn salamakla grevli, geni bir adem merkeziyeti aygtn yaratlmam olmasnda yatyordu. Bu aygt yaratmak gere kecektir, nk imdiye kadar hi varolmad..- Kamulatrlm d ticareti salam temeller zerine oturtma imkn ancak zaman iinde ve byk bir hazrlk alma sndan sonra doacaktr. 2*L Dorusunu sylemek gerekirse, d ticaretteki bu aksaklklar Sovyet eko nomisinin herhangi bir dalnn rgtlenmesinde karlalanlardan daha g ze batc deildi; karlalan glkler genel olarak daha nemsizdi. 1918 sonbaharnda Bolevikler'in az saydaki tecrbeli i idarecilerinden biri olan K/asin D Ticaret Konseyinin bakanlna atand. B y l e c e ksmen d ticaretin Rus ekonomisinde nispeten kk bir rol oynamasndan, ks men kapitalist lkelerin ekonomik smrsne kar savunmann acil zo runluluundan, ksmen de bir dizi aksilikten tr, d ticaretin tekelleti rilmesi, S o v y e t sisteminin n nemli esi olarak, bu kadar erken ve kesin biimde gerekleti. 1918 ilkbaharnda, en azndan kt zerinde bir d ticaret rgt yarat mak, bir politika saptamaktan o k daha kolayd. Fakat bu ie de kalkld. Birinci T m Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde Radek, Sovyet-Alman grmelerinde Sovyet grmecilere bir hareket hatt saptama y amalayan siyasi bir deme okudu. Gelecek birka yl boyunca Sovyet d ticaretinde ak vermek kanlmaz olduuna gre, S o v y e t Rusya, "Rus 239. Sobranie (Jzakonenii, J9I7-I918.NO. 33. madde 432. 290. Binnci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde Bronski'nin, "Sol" tasfi yecilerin eletirilerine kar bu uygulamay savunmakta glk ektii anlalyor (Trudi i
VserossiiskogoS'ezda SoveovNarodnugvKvzyuisva, 1918.s. 160).

291. V. P. Milyutin, hlvrya Eknnvmieskogo Razvhya 5S5 (ikinci basm. 1929), s. 10910.

124 EKONOMK DZEN retimi iin gerekli yabanc mallar" sadece d borlar ve krediler sayesin de salayabilirdi. O y s a bu ancak "Rusya'nn henz yararlanlmayan retim kaynaklarnn genel bir plana gre sistemli bir ekilde gelitirilmesi iin ge rekli yeni iletmelerin yaratlmas" amacyla imtiyazlar vererek gerekle tirilebilirdi. Bu tr imtiyazlarn "yabanc lkelerin Rusya'da nfuz alanlar yaratmalarna" yol amamas gerekiyordu; Urallar, D o n e t z ve Kuznetsk havzalar ve Bak blgesi bu plann dnda braklacakt; imtiyaz sahipleri S o v y e t yasalarna tabi olacaklard; S o v y e t Hkmeti, rnlerin belirli bir miktarn piyasa deeri zerinden alacak ve elde edilen krn %5'i g e m e s i durumunda krdan pay alacakl. Dier anlar gereince, A l m a n y a D o n bl gesini tahliye edecek ve S o v y e t Rusya'nn Ukrayna, Polonya, Baltk ya da Kafkasya lkeleriyle mzalad ticari anlamalara mdahalede bulunma may taahht edecekti. D e m e btnyle, aka ya da dolayl olarak sade ce Almanya'ya ynelikti ama anlaml bir genel maddeyi de ieriyordu: Tarafsz bir lke olan Rusya iin ttifak devletleriyle ekonomik ilikiler kurmak ve tilaf Dev le ileri'y le ilikilerini devam ettirip geniletmek milli ekonomisinin kal kndrlmasnn ayrlmaz bir artdr.293 Larin 1917-18 knda, Amerika Birleik Devletleri'ne mal y a d a dn pa ra karlnda Kamatka zerinde imtiyaz vermeyi ieren bir tican anla ma plan nerdiini, ancak bu gr sadece Radek'in ciddiye aldn an latmaktadr. 2 " Bununla birlikte, Amerikal Albay Robins M a y s 1918'de Moskova'dan AB D'ye dndnde, Radek'in plan dorultusunda imtiyaz lara ilikin genel bir teklif getirmiti;'"* birinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde Bronski, Amerika'y "milli ekonomimizi kalkn drmamz salayacak bir eyler gnderebilecek tek lke" diye tanmlyor d u . " Bu tr planlar o d n e m iin topyayd. Ancak grnle daha elve rili olan Almanya ile ilgili projenin de olgunlamam ve gerekletirilme si imknsz olduu ortaya kt. S o v y e t d ticaretinin yapsn ta ta st1

292. Trtdi I Vsevsfishgo 5~e:da Soveun Narndnogo Knzyaisva ( 1918), s. 21

Bu de

me ienn'in birka hafta sonra beinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde okuduu rapor da da yer al maktadr. 293 Naiiidnoe Koyaistva, No 11, Kasm 1918, s. 20. Amerikan yardmna ilikin umut son derece yaygnd Ocak 1918'de. bnnci Sendikalar Kon g resi' n de bu konumac, an al m rezervlerine sahip olan ABD'nn Rusya gibi b lkeye, zellikle de Sibirya'ya sermaye ih ra etmekte saknca grmeyecei inancnda olduunu" syledi (Pervyi Vserosstiskit S"ezd Pro/eraonar/ti*S<7yu;ov(19l8),s. 167). 294. Bu teklif Ksm V'te 13. ciltte) de alnacaktr
295. Trud IVserossskogo S"c;a\iSovelty Narodnogo Kvzyaisva (1918), s. 163

DEVRMN ETKS

125

ne koyarak ina eimenin uzun ve yorucu sreci sonraki yl boyunca da devam etti. Yine de Sovyet Hkmeti'nn gelecekteki imtiyazlar politikas nn ana hatlarnn bu kadar erken bir dnemde izilmi olduunu kaydet mek ilginlir.

(e) Maliye Bolevikler'in Ekim Devrimi'nden nceki mali politikas srarla tekrarla nan iki lalepte zetlenmiti: bankalarn kamulatrlmas ve nceki Rus h kmetlerinin mali ykmllklerinin iptali. Bunlarn yan sra. Austos 1 17'deki altnc parti kongresi mali sorunlarn grld ilk kong r e "kt para basmnn derhal durdurulmasn", emlak vergisini, "lks maddelerden alnacak dolayl yksek vergileri" ieren mali reformlarn ve bir selir vergisi reformunun yaplmasn talep etti 2 * 6 Bu son dilekler, yap c bir programn ana hatlar olmaktan ziyade. Geici Htkmet'in uyuuklu unu eletirmeyi amalayan hareketler olarak dnlyordu ve bunlar gerekletirmenin yolu yordam zerinde asla durulmad. Ekim Devri mi'nden sonra ilk adm bankalarn kamulatrlmas ve borlarn iptaline likin balca taleplerin yerine getirilmesi oldu. Bu, Brest-Litovsk anla masndan nceki btn bir dnemi kapsad. Ancak Bresl-Litovsk krizinden sonradr ki, maliye ve vergi politikasyla ilgili daha byk sorunlarla ilk kez ciddi bir ekilde yzleildi. Bankalarn kamulatrlmas Bolevikler'in mali programnn en yaln ve en somut maddesiydi. Planl ve rgtl bir ekonomide bankalarn bir de netim manivelas olarak dnlmesi Saint-Simona kadar uzanmakla dr; 1 '" bu gr, 19. yzyl sosyalist geleneinde batac edilmiti. Yzyln sonunda btn Avrupa'da ve zellikle Almanya'da sanayinin gelimesinde bankalarn stlendikleri barol bu varsaymn pratikteki parlak bir dorulan olarak grld. Hilferding'in 1909'da yaymlanan Fianzkapitai Marksistler tarafndan her yerde Marksist teoriye nemli bir katk olarak kabul edildi ve Emperyalizm, Kapitalizmin En Yksek Aamas adl kita bnda Lenin'in de balca esin kaynaklarndan biri oldu; Hilferding bu ese rinde "Berlin'deki alt byk bankaya sahip olmann, bugn byk sanayi-

296. VKPfB) vRezotyusiyak (1941), c. I. s. 257. 297. Lenin, Emperyalizm, Kapitalizmin En Yksek Aamas'mn sonunda (Soineniya, s. 174-5). Saint-Simon'un en nemli blDmn ikinci elden aktarr

126

EKONOMK D Z E N

nin en nemli sektrlerini ele geirmek anlamna geleceini" ileri sryor du. 1 '* Lenin de uzun bir sre nce Paris Komnu'nn yenilgiye uramasn da bankalar ele geirmeyi baaramam olmasnn byk bir rol oynad n d n m i u . w 1917'deki yazlarnda da tekrar tekrar bankalar kamula trmann canalc! nemi zerinde duruyordu. 3 0 " Rusya'ya dnnden he men sonra, "birgrup bankac sava sayesinde kplerini doldurmakta ve b tn dnyay avularnn iinde tutmaktadr," diye yazyordu; bir sre sonra ise bankalar "kapitalist milli ekonomi sisteminin balca sinir merkezleri" olarak tanmlyordu."" Nisan 1917 parti konferans "tm bankalar zerinde devlet denetiminin kurulmasn ve bunlarn tek bir merkez bankas iinde birletirilmesi" talebinde bulundu; Temmuz-Austos 1917 altnc parti kongresi "bankalarn kamulatrlmasn ve (ek bir merkeze balanmasn." talep e d i y o r d u . m Sonunda Lenin. Ekim Devrimi arifesinde, sosyalizmde bankalarn rolu hakkndaki geleneksel gre kesin bir biimde katld:
Byk bankalar olmakszn sosyalizm gerekleemez. Byk bankala sosyaliz

mi gerekletirmek iin bize gerekli olan ve kapitalizmden lazr aldmz "devlet aygn"rfz\.. Her blgede, her fabrikada bir ubesi olan (mmkn olan en geni;] ck bir devlet bankas sosyalist aygtn onda dokuzu demektir.31" Vakti gelince yeni rejim dier birok konuda olduu gibi bu konuda da, gncel zorunluluklar kadar, kendi programnda yer alan maddelerin de da yatmasyla kar karya kald. Rus bankaclk sistemi kategoriden olu uyordu. En tepede adndan baka hibir eyde bir hkmet dairesine ben zemeyen Devlet Bankas vard: Tzne gre bu banka "dorudan Mali ye Bakanlna tabiydi."Paray ve krediyi denetliyor(1897'den beri bank-

291S. R. Hlferdig. Das Finanzkapital ( 1909). s. 506; Zinovyev Ekim 1920'de, Almanya Bamsz Sosyal Demokral Partisi'nin Halle Kongresi'nde bu pasaj lam tamna aklarmad
(USPD. Protokoll ber die Verltandtungen des ausserordentlichen Parteitags in Halle |larih-

siz],s. 149, s. IB2 ile karlattrnz). 299. Lenin, Sainenh-a. c. Vill s. 82; partinin 1919 program bu nokla zerinde srala du ruyordu t VKP(B) V Rezslyushak ( 1941). c. 1, s 302). , 300 Lenin, SfH w,e.'xX,s.377;c XXI. < 164-8. 301 A g . c. XX. s. 156; c. XXI. s. 164 Bu goru Bolevikler'e zg deildi; Otto Bauer sosyalist rejimde milli bankann "lkenin en yce ekonomik kuruluu, balca ynetim ogan" olacam, bankalar kamulatrmann topluma "igcn bir planagre dzenleme ve kay naklarn mantkl bi ekilde eti fatki kutlan arasnda datma gct" vereceini d nyordu ie We> zum Sozialismus ( 1921). s. 26-7). Mal dzenlemenin grne, onun milli ekonomi siyasenin balca ynelim arac olduuna beslenen inan kapiaisl dnyada da uiunsue va ljn srdrd. 302. VKPB) V Rezolyusiyak (1941), c. I, s. 237,257.

D E V R M N ETKS 127

not basm tekelini elinde tutuyordu), hkmete ve lkenin dier bankaclk kurumlarna kar banker rol oynuyordu; her ne kadar zel kiilerden ya da irketlerden mevduat toplayp kredi veriyorduysa da, genellikle bir mer kez bankasnn yapmas gereken eyleri stleniyordu, ikinci srada, genel likle bankaclkla uraan ve sistemin ekirdeini oluturan elli kadar b yk anonim irket yer alyordu; bunlar arasnda "yedi bykler" toplam mevdualn yarsndan fazlasn ellerinde tutuyordu. 3 " 1 nc srada ise retim ya da ticaret alanndaki zel kurululara ya da halkn zel bir kesi mine hizmet veren uzmanlam banka ve kredi kurumlan vard: Bunlarn hacimleri, kooperatiflerin bankas olan byk Moskova Narodniyi Bankas'ndan nemsiz yerel ya da belediyeye ait kredi kurumlarna kadar uzanan bir eitlilik gsteriyordu. Sovyet makamlar balangta ilk iki kategoriyle ilgileniyorlard.-1"5 kti darn Bolevikler tarafndan ele geirilmesine bankalarn ilk cevab, yeni rejimi mali bir boykotla felce uratma giriimi olmutu. Bankalar kaplar n gnde ya sadece birka saat ayor ya da hi amyorlard; banka hesa bndan para ekme miktar snrlandrlmt ve ynetimin acil ihtiyalarn karlamak ya da iilerin ele geirdikleri fabrikalarda creilerin denmesi iin ne kredi n e d e nakit para v e r i y o r l a r d . 3 0 Ekim-12 Kasm 1917 tarih li bir kararname bankalara faaliyetlerine yeniden balamalarn ve adlarna dzenlenmi ticari ve ahsi ekleri demelerini emrediyor, bunun aksi ha reket eden dikbal yneticileri hapis cezasyla tehdit ediyordu. Ancak ka rarnamenin sadece mevduat sahiplerinin yararna karld akland ve banka sermayesine el konulacana ilikin sylentiler y a l a n l a n d . M a z e ret szckleriyle dile getirilen bir emrin bir zaaf belirtisi olarak alglanma sna ve bylece grmezden gelinmesine belki de amamak gerekir. Bu-

303. Lenin. Saneniya. c. XXI. s. 260. 304. M. S. Atlas, Natoulizaisu Btmkov v SSSR (1948). s. 6. Kitabn 10. sayfasnda yer alan istatistikle], bankaclkla uraan anonim irkeleri sermayesinin 1900-17 yllar arasn da hemen hemen drt kat anln ve 1900de nemsiz olan yabanc sermaye katlmnn 1917'dc toplam sermayenin yzde 34'ne ykseldiini gstermektedir. Bu yabanc sermaye nin yzde 47'si Fransz, yzde 35'i Almand. 305. E. Epstein'in Les Banques de Commerce Russes (19251 adl eserinin 74-108 sayfala rnda. Petrograd Rus Bankalar merkez komitesi bakan yardmcsnn bankalarn kamulat rlmasna ilikin ayrntl ama dmanca yorumu yer almakladr. 306. A.x.e.,a. 75-6: sonradan yaymlanan Bolevik bir demece gre "iilerin el koydukla r fabrikalara bankalarn para vermemeleri" konusunda sanayicilerle bankalar arasnda bir an lama vard (Trudi I Vserssiiskogv S"e;da Suvelov Narodnog Knzyaistva (1918), S. 174). 307. Denejnoe Obra;enie i Kreditnayt Sslemu Soyuz SSSR za 20 Lei (1939), s. I.

128 EKONOMK DZEN

nurla birlikte devrimin zerinden daha on be gn bile gemeden nakit pa ra sknts, tereddtle ve yar gnll de olsa hkmeti harekete gemeye zorlad. Artk ismen ve hukuken Sovyet Hkmeti'nin bir temsilcisi duru munda olan Devlet Bankasinael atld ilk olarak. 7-20 Kasm 1917'de, Ma liye Halk Komiseri Yardmcs Menjnski, askeri-devrimei komite adna devlet bankas yneticisinden Sovnarkomun acil ihtiyalarn karlamak zere resmen on milyon ruble avans talep etti. Talep reddedildii iin Men jnski ayn gn leden sonra silahl bir birlikle geri geldi ve bir arada bulu nan tm banka personeline i ve Kyl Hkmeti'nin on milyon ruble ve rilmesini talep edej emrini okudu,31"1 Silahl birlik bankadaki igali srdr d. Ancak ne bu birliin varl ne de ertesi gn VTsIK'nn bankann "sa dk" personeline ars3"* boykotu krabildi; alt gn sonra banka Sovnarkom'a yirmi be milyon ruble tutarnda ksa vadeli bir avans verilmesini ta lep eden yeni bir kararnameyi de umursamad. Ayn gn hkmet Obolenski'yi bankann "devlet komiserlii "ne atad; 17-30 Kasm 1917'de yeni bir kararname yaymlayarak, Obolenski'yi Sovnarkom'a gerekli iki milyon rublenin dn verilmesini salamak ve geici bir nlem olarak, gn iinde, "resmi ve sosyal kurumlarda" ve "ticari ve snai kurulularda al an iilerin aylklarnn denebilmesi iin" gelecek talepleri karlamakla grevlendirdi. 31 " Bu son dzenlemenin, bu kritik haftalar boyunca byk bir sabrla ve hukukun snrlan iinde kalnarak davranlan anonim irket bankalarn di rencini krma giriimi olduu akt. Devlet Bankas'nn iine dt k maz bu bankalar nakit paradan yoksun brakarak faaliyetierini felce ura tnca, Obolenski banka yneticilerini gn sren bir konferansa davet et ti. Konferans anlamayla sonuland; anlamaya gre Devlet Bankas Ko miseri para salamay garanti edecek, zel bankalar da Devlet Bankas'nn denetiminde i grecekler ve hesaplarn ona bildireceklerdi. 3 " Bu uzlama uygulanamad ve ksa srd. 14-27 Aralk 1917 sabah silahl birlikler ba kentteki balca zel bankalar igal ettiler. 3 1 2 Ayn gnn ge saatlerinde
308. Bu emirnamenin yaymlanmam arivlerden salanan metni M. S. Atlas'n Nmionalizaisiya Btnkm- v SSSR (1948), s. 72-3'nde yer almakladr. 309 Protokoll Zasedani VTsIK 2 Soziva (1918). s. 44. 310. Sobranie Uzakonenii, 1917.1918, No. 3. madde42. 311. Bu grmelerin tm aynallar E. Epstein'in kitabnda yer alyor: Les Banques de Commette Russes (IMS), s. 77-80. 312. Moskova'daki bankalar ise ertesi gn igal edildi (E. Epstein, Les Banques de Com merce Russes (1925), s, 80).

DEVRMN ETKS

129

VTslK'nn bir toplantsnda Lenin, hkmetin bankalarn engellemede s rar etmeleri yznden zora bavurmak durumunda kaldn savundu: Denetimi salamak amacyla bankalar yneten kiileri toplantya ardk ve birlikte dzenlemeler zerinde altk, onlarda bu dzenlemeleri onayladlar; by lece denetimin btn y ie saland ve sorumluluun stlenildii koullarda avans alabileceklerdi... Bankerlerle uyum iinde almak istedik, iletmelerin finansma n iin onlara avans verdik, ancak imdiye kadar grlmedik boyutlarda bir sabotaj harekeline giritiler; dolaysyla denetimi baka yntemlerle salamak zorunda kal dk.3 Partinin maliye uzmanlarndan, gelecein Maliye Halk Komiseri Sokolnikov, bankalarn muhalefeti ve sabotajlar finanse ettiklerini ve muhasebe kaytlarn tahrif ederek denetimden yakay syrdklarn aklad VTsIK' ya. 3 ' 3 Onaylanan iki kararname toplant sonunda hemen yaymland. Birin ci kararnameyle bankaclk zerinde devlet tekeli ilan edildi. zel bankalar ise Devlet Bankas'yla btnletirildi. 3 1 5 tkinci kararname btn zel kasa larn zorla almasn, altnlara ve klelere el konulmasn ngryordu; tm banknotlar ise Devlet Bankas'nda sahipleri adna alm hesaplara aktarlacakt. 31 * Ksa bir sre sonra. Devlet Bankas'nn ad Milli Banka'ya ya da Halk Bankas'na dntrld. Devrimin bu aamasnda "devlet" ke limesinin Bolevikler'in kulaklarnda hl irkin ve yabanc bir tns vard. O anda bile g olan ey, kamulatrmaya ilikin kararnameler karmak deil bunlar yrrle koymakt. nc Tm Rusya Sovyetleri Kongre si'nde Lenin yle diyordu:
313. Lenin, Soineniya, c. XXII, s. 132. Bir ay sonra, nc Tm Rusya Sovyetleri Kong resi'nde Lenin az deitirdi: "'Eitilmi' kiilerin, daha dorusu, bilgilerinin geri kalannn ticaretini yapan burjuvazinin 'eitimsiz' taraftarlarnn eletirilerinden korkmakszn bildii miz gibi hareket ettik. Dedik ki: Bugn btn zel bankalar igal etmeleri iin iilerle kyl leri silahlandrdk; onlar bunu gereklelirince, tm iktidar bizim elimize geince, ne yapma mz gerektiini ite o zaman tartacaz. Ve sabahleyin bankalar igal edildi. Akam da VTsTK kararnamesini yaymlad" (Age., c. XXII, s 214). 314. Protokoll Zasedanit VTsIK 7 Soziva (1918), s. 149. 315. Sobranie Urakonenii, 1917-1918, No, 10, madde 150. Bu kararname daha sonra Lordlar Kamaras'nda grlrken Lord Cave, "bunun hemen yrrle konmak zere ya ymlanm bir yasadan ziyade siyasi bir ama grnmnde olduunu" syledi (Law Reports (House o/ Lords). 1925. s. 124). Sonradan bu deerlendirmeyi bir Rus hukuku yle yorum lad: "Aka belirtmek isterim ki ben bu yoruma katlmyorum, aynca bunun siyasi bir deme olmadn Rusya'da herkes kendi iinde hissetmekledir" (Law Reports (King's Bench Divisi on), 1932, c. I, s. 629). Hukukular tarafndan deil de Sovnarkom yeleri tarafndan kaleme alnan ilk dnem Sovyet kararnamelerinde pek resmi olmayan bir sluba rastlanyordu. 316. Sobranie Uzakonenii, 1917-1918, No, 10. madde 151.

130 EKONOMK DZEN

Aramzda, kapitalist iirelm sisteminin temeli zerinde yzyllar boyunca geli mi bankaclk gibi bylesine entrikaya dayal ve hassas bir aygtn birka gn iin de belinin krlacan yada yenilebileceini hayal eden tek bir kii bile yoktu. Asla byle bir ey ddia etmedik... Karmza kan glkleri asla kmsemiyoruz. fa 315 kat aslolan daha imdiden yaptk Kamulatrma kararnamesinin ilan edilmesinden sonraki birka hafta bo yunca banka memurlarnn srdrd grev direnmenin uzamasna neden oldu. Bankalar yeni ynelim altndaki faaliyetlerine ancak 15 Ocak 1918' 18 den sonra balad.-' ubatla ise kamulatrlan zel bankalarn sermayesi Devlet Bankas'nn aktarld; bankalarn tm hisse senetleri resmen iptal 11 edildi ve bu alandaki ilemler yaiad ilan edildi.- '' Nisan'da, beklenmedik bir ekilde banka temsilcileri ile yeniden grmeler balad ve gerekten yeni bir anlama kaleme alnd; bu anlamaya gre zel bankalar kamula trlm iletmeler grnm altnda, ancak eski yneticilerinin zerk y netiminde yeniden yaplandrlacakt"" (sanayicilerle Meerski arasndaki grmelerin 321 mali alandaki karlyd bu). Ancak bu tasarlar her ne ka dar o dnemde Lenin'in salk verdii "devlet kapitalizmi" retisine denk dyor olsa da. Sofun sen muhalefetiyle karla ve zel bankalarn yeni den yaplandrlmas plan da dier planlar gibi suya dt. Uzmanlam bankalarn ya da yerel bankalarn ve kredi kurumlarnn geri kalan (devlet tarafndan ynetilen ve tasfiye edilip Devlet Bankas i l e btnletii ilan edilen iki tarmsal kredi bankas'" hari), birka ay daha bamsz kimlik lerini srdrd. Bunlarn ou 1918 yl boyunca tasfiye edildi. Kooperatif
in Lenin, Sonenya. c XVII. s. 214-5. .118. M Philips Pnee, My ( r t m w i of the Russian Retolm-n (1921). s. 211, Lenn 12-25 Ocak 1918'de 5t) bin banka grevlisinin direniten vazgetiini belirtti (So\ iemya, c. X X I I . s. 241). Bankalarl. sanayinin kamu [asln tmiin da farkl yntemlerin uygulandn ve erl engellerle karlaldn belirtmek gerekir, b-mkalann durumunda prokTcr unsur mev c u t deildi ve ii denetimi aamas yaanmad. \f. Sobranie Uzakoneni, 19l?!<UR,tia. 19, madde 295 320. Grmelerin aynlan E Epstein'in kitabnda anlatlmakladr Les Banques de Comment Rinses 11925), s b 106. Epstein. "Sovyet jnjrnecilcn byle bir onljj may im zalamaya hazr olduklarm grnce banka temsilcilerinin ok ardklarn" belin ir Sadoul'un M Nisan I4>1 B'dc y-jigm goe Gukovski, bankalaun kamulatrma d braklmas ve d bolarn vadelerinin iptal edilmesi iin Lenin ve Trok dahil "balca Halk Komiserleri nin" onayn almtr (J. Sadoul. Noies sur la Revolution Bolchevique ( 1 9 I 9 | , s. 309-10); Gukov.ski'nin bankalarn kamulatrma d braklmasndan yana olduu syleniyordu ve Gu kovski bu sylenliyi Mays 1919'daki birinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongre si nde yalanlamak zorunda kald {Trudi I Vserossiskogo S"ezdo Soielov Narodnogo Kozyarva(l9]8),s. 133). 321.Bkz. s. 86-7.

DEVRMN ETKS

131

erin merkezi bankas olan Moskova Narodniyi Bankas, sona kalan banka lardan biriydi. 2 Aralk 1918 tarihli bir kararname bu bankann da bamsz statsne son vererek ubelerini Milli Banka'ya bal ubelere dntr d. Ayn gn iinde "RSFSC topuklarnda faaliyel gsteren btn ya banc bankalarn" resmen tasfiye edildiini bildiren bir kararnameyle''' or tadaki tuhaf duruma son verilmi oldu. Bolevik mali programndaki ikinci ve nemli bir madde devlet ikrazla rnn ve tahvillerinin iptaliydi. nc Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde Lenin'in de belirttii gibi, bankalar kamulatrmaktan daha kolayd bu. ) 2 ! arlk hkmetinin borlarnn devrimci ynetim tarafndan tannmamas ilkesi, o donemdeki hkmetin yabanc lkelerden yeni bir bor alma giri imini ktlemek amacyla, ilk kez Aralk l9S'te, Petrograd Sovyet'nin yaymlad nl "Viborg Bildrges"nde ilan edilmiti. Bildirge zellikle d borlarla ilgiliydi; Rus Hukmeti'nin daha az nemi olan teki borlar ise dahil edilmemiti. Sovyet Hukmeti'nin ilk hareketi 29 Aralk 1917-11 Ocak 1918de, tahvil ve hisse senetleri zerinden tm faizlerin ve temettlerin denmesini durduran ve bu alandaki ilemleri yasaklayan bir kararna me yaymlamak oldu."* Ayrca. 28 Ocak-10 uba 191*?" de. "Rus lopak sahipleri ve burjuvazisinin ynetimlerinin" hem d hem i borlarn kap sayan ayrntl bir kararname yaymland. D borlar kaytsz artsz iptal edildi. tahvil sahiplerinin 10 bin rubleye kadar olan alacaklar yeni bir RSFSC ikrazna dntrld: Ksa vadeli senetler ve Hazine bonolar faiz getirmeyecek, ancak dolamda pat3 olarak kullanlmaya devam edecek t i . 3 " Sovyel Hukmeti'nin kendisinden nceki hkmetlerin mali borlar-

322 Sobranie Utkonemt. 1917-19R. No 4. madde 56 Ayn donemin dier kararname leri gibi bu kararnameyi de yaymlamak uygulamaktan daha ko Uy oldu. sz konusu iki ban kann tasfiyesine ilikin ayrntl lali matlar ieren, bir yl sonrasna M bir Maliye Halk Konu serli kararnamesinin gsterdii de budur [Sbomik Dekretm Rastomajenni po Finansam. W7-/9/P(l9l9).s.54-5>. 323. A. g t . N o . 90. madde912. Daha sonra Kreti nski, Moskova Narodniyi B a nkas'n ka mulatrmann niin gerektiini itenlikle aklad: "EkimDevrimi. hzm saflarmzda iktidar ve loprak iin jpan tm kylln imfakyla gerekle(inld O donemde biz Moskevn Narodniyi Bankasa saldusaydk, saflarmzda yer alan kylln bir ksmm hi( phe yok ki kendimi i dman edecektik, bu da ortak dmana kar mcadelenizi zayfiatacaku. Fakat krsa! kesimde blnmelerin baladn grnce, bize sempati besleyen yoksul ve orta kylln desteim salayacamz bildiimizden Moskova Bankasna el koymaya, karar verdik" (Trud Vserossiiskogo 5 "ezdu Zuveduyusik Finordelam 11919), s. 76). 324..4.g.e. r No.90,madde907. 325 Lenin, Soineniya, c. XXIl.s. 215. 326. Sobranie Uzakonenii. 917-9IH. No 13, madde 185. 327. Aff e . No 27. madde 353. Fomgn Relations of he Unoed Saes. I9IS: Russia, t 111

132 EKONOMK DZEN

ni deyebilmesi ya da demek istemesi beklenmediinden bu kararname Rusya'da hibir zel ilgi uyandrmad." 8 Ancak tilaf Devletleri'nde resmi ve gayr resmi iddetli protestolara yol at; Petrograd'daki balca yabanc temsilciler tarafndan imzalanan bir notada "bu kararnamenin kendi uyruk lar iin geersiz olduu" ilan edildi 3 2 9 ve kararname uzun yllar iddetli tar tmalara konu olmaya devam etti. Bankalarn kamulatrlmas ve borlarn iptaline ilikin bu iki talebin dnda Bolevik nderlerin mali grleri belirsiz ve ekilsizdi; mevcut gncel sorunlara daha balan kesin bir mali kuralclkla yaklayorlard. Devrimin ilk haftalarnda burjuva kamu maliyesinin, bir btenin dengeli olmas gerektii, kamu giderlerini karlamak iin snrsz banknot basm nn derhal son verilmesi gereken bir felaket olduu, dolaysz gelir vergisi nin ve lks maddelerden alnan dolayl vergilerin gelir artn salamann en tutarl areleri olduu trnden yerleik ilkeleri hi kimse tarafndan tar tlmad. 1917-18 knda Sovyet Rusya'da bu ilkelerden hibiri gerekte itibar grmedi. Baarszln tmyle geici olduu dnld ve Avru pa'nn savaan byk devletlerinin ve birok tarafsz lkenin urad baa rszlklara benzetildi. Sovyet Hkmeti Rusya'da iktidara geldiinde he men hemen her Avrupa devleti gelirinin bir ksmn banknot basmn enflasyonist bir biimde kullanarak salyordu. Rusya mali ihtiyalarn ayn yoldan, ancak ok daha byk boyutlarda karlad iindir ki bir istisna oluturuyordu; bunun da Boleviklikle hibir ilgisi yoktu. Rusya'nn dev let btesindeki ak 1914'te toplam giderinin yzde 39'una ulam, sonra ki yl boyunca ise srasyla yzde 74'e, 76'ya ve 81'e ykselmiti.' 5 " Bu aklar yansmasn gittike artan bir para enflasyonunda buluyordu. 1897'deki Witte para reformundan sonra Rus rublesi I9l4'e kadar istikrarl bir deer tutturmutu; o tarihle, 1.6 milyar rublelik para basm hemen he-

(1932), s. 3I-2'de yer olan bir rapora gre, kararname 1-14 Ocak 1918'de Sovnarkom ve 21 Ocak-3 ubat 1918'de VTsIK tarafndan onaylanmt; resmen aklanmasnn "uluslararas sebeplerden dolay ertelendiini." Narodnoe Kozyaisvo dorulamaktadr: No. 11,1918. s. 19. 328. 10 bin rubleye kadar olan tahvillerin RSFSC tahvilleriyle deiimini ngren madde uygulamaya konulmad, nk byle bir ikraz gerekletirmek mmkn deildi; bu tahviller zerindeki meblalarn Devlet Bankas tarafndan sahiplerine denmesini Ekim 1918'de ya ymlanan bir kararname garanti ediyordu (Sobranie Uzakoneni. 1917-1918. No. 79. madde 834) 329. Foreign Relations of The United States. 1918: Russia, c U.NaNovikFutyak0923),c 11, s. 2. 111(1932), s. 33.

DEVRMN ETKS

133

men tamamen Devlet Bankas'nn altn rezervleriyle karland. Birinci Dnya Savaimn balangcyla ubat 1917 arasnda altn rezervi nemli lde azalrken, tedavldeki para miktar yaklak 10 milyar rubleyi bul mutu. ubat ve Ekim Devrimleri arasnda kt para basm 9 milyar ruble artt. Geici Hkmet tedavldeki para miktarnn yasal snrn her sefe rinde geriye dnk olarak be kez yksekli sonuncusu yasal snrn 16.5 milyar rubleyi bulduu 6 Ekim 1917'deydi, o tarihte bu rakam zaten oktan almt.3-'1 Ancak Bolevik nderler balangta nakit para sorununu ok nemli grmyorlard ve hkmet htiyalarn karlamak iin banknot basmaya devam etmekte saknca grmediler. Modern dnya henz para deerinin o sralar Rusya ve Almanya'daki gibi felaket haline gelen bir oranda dmesi tecrbesini yaamamt ve bunu ciddi bir ihtimal olarak bile hesaba almyordu. Geici Hkmetin i piyasa iin kard szde "zgrlk bonosu" giriimi de fiyaskoyla sonuland. nceki Rus hk metlerinin kard tahvilleri iptal eden Sovyet kararnamesi hem i hem d ikraza kaplan bir sre kapad; vergi gelirleri ise, nakit parann deer kaybna uramasndan ve ynetimdeki kaostan dolay azalyordu. Bylece bask makinalar Sovyet Hkmeti iin ulalabilir tek gelir kayna olma y srdrd. Her ne kadar Lenin, Mays 1918'de, "imdiye kadar yapld gibi i ekonominin kt para basm sayesinde yrtlmesi ancak geici bir tedbir olarak hakl grlebilir," demi olsa da,' H bu durum ilk birka ay boyunca kendiliinden ve hi sorgulanmakstzn devam etti. Geici Hkmet'in Ekim 1917'de saptad ve oktandr alm olan yasal snn yk seltmek iin hibir resmi giriimde bulunulmad. Ancak btn bu dnem boyunca tedavldeki kt para miktar Geici Hkmet dnemindeki hza eit bir hzla yava yava artt. Bu art, nce Geici Hkmet'in "zgrlk bonosu"ndaki yz rubleyi amayan kuprl tahvilleri, sonra iptal kararna mesinden nce vadesi gelmi tm devlet tahvillerinin denmemi kuponla rn ve nihayet tm hazine bon ol any la ksa vadeli hazine tahvillerini de me aralarna dntren bir dizi kararnameyle pekitirItfi-JJ-^ Ksmen k k tasarruf sahiplerinin ykn hafifletmeyi, ksmen de Hazne'y hemen

331. 1914-17 dnemine ilikin istatistik bilgiler u kitapla yer almakladr A. 2 Arnold, Banks, Credi and Money in Soviel Russia (New York, 1937), s. 27-52; banka kredilerinde de hl bir art vard, bununla ilgili ayrntlar iin bkz. M. S. Alias, Nationalizalsiya Bankn v S5Stf(1948), s. 28, 36-7. 332. Lenin. Soinenya. c. XXIII. s. 19. 333 Sobranie Uzakonemi. /9I719I8, No. 24. madde 331; No. 39. madde 509.

134 EKONOMK DZEN

yerine geiremeyecei ykmllklerden kurtarmay amalayan bu tedbir ler, aka kt para basmna bavurmaya gerek kalmakszn tedavldeki paray artrmak gibi bir sonu verdi. Rejimin ilk dnemi boyunca vergi toplama, en iyi artlarda bile rasgele ve kesintilerle yaplyordu. Vergilendirmenin geleneksel ilkelerinden ayrl mak sz konusu deildi henz. 1903'ieki ilk parti program, "devletin de mokratiklemesinin temel art olarak" (yani burjuva demokratik devrimin asgari programnn bir paras olarak) "btn dolayl vergilerin kaldrlma sn, gelir ve miras zerinden artan oranda vergi alnmasn," talep etmiti"" ve Lenin daha nce alntladmz Mays 1918 tarihli konumasnda, "tm sosyalistlerin dolayl vergilere kar olduklarn, nk sosyalist gr a sndan kabul edilebilir lek verginin anan oranda gelir vergisi ve emlak ver gisi olduunu" tekrarlamt." 3 Ne var ki ok gemeden iyice anlald ki btn bunlar o zamann artlar iinde, ciddi vergi politikalar yerine ikame edilmi bo bir dilekten ibaretti. Ekonominin tmyle paralanmakla oldu u bir durumda ve ekonomi politikas zel gelirlerin tasfiyesine yneldii srece, ne gelir vergisine arlk vermek, ne de vergi sistemini yeniden d zenlemek ciddi bir ekilde dnlebilir bir ey deildi. Yeni Tejimin im dilik, nceki rejimin kendisine brakm olduu gelirlerle gn gnne ya amann dnda herhangi bir eye zenmesi mmkn deildi. Rejimin ver gi alanndaki ilk ii, 24 Kasm-7 Aralk 1917'de, gelir vergisi iin Geici Hkmet'in saptad matrah zerinden, bir son deme tarihi bildiren ve vergi denmedii takdirde uygulanan cezalan artran bir kararname yaym lamak oldu; ayn tarihte karlan bir baka kararname de ttn vergisinin 6 toplanmasnda kk deiiklikler getiriyordu." Bunlar muhtemelen n ceki Rus hkmetlerinden birinin kard yasalarn uygulanmas ve pekitirilmesiyle ilgili ilk iki Sovyet kararnamesiydi. Ocak 1918'deki bir ba ka kararname, Geici Hkmet'ten miras kalan elence vergisinin genellik le uygulanmadn belirtiyor ve gelecekte kesinlikle tahsil edilmesini isti yordu." 7 Vergi konusunda ilk devrimci giriim, dier geiir kaynaklarndan yok sun kald iin hali vakti yerinde vatandalardan keyfi deerlendirmelere gre "ba" almaya balayan yerel Sovyetler tarafndan yapld. Ancak merkezi otoritenin gitgide glenmesiyle birlikte bu uygulama, devrimci
334. VKP(B) V Rezulyutyak (1941 ),c. I, s 21 335. Lcnin, Soineniya.. XXIII. s. 19. 336.SobranieUzakonemt, 19l7-I9S.No 5,madde7l;No. 12,madde 169. 337. A.g.e.. No. 14. madde 205,

DEVRMN ETKS

U5

deerlere lers dmedii halde, belki ksmen mali muhafazakrlara kar bir saldr ksmen de merkezi hkmetin vrgi alanndaki yetkilerine teca vz olduundan, Maliye Halk Komiserliinin (Narkomfin) iddetli muha lefetiyle karlat." 8 Mart 1918 sonunda komiserlik yerel kurululara bu uygulamay yasaklayan bir genelge gnderdi. ileri Halk Komiserlii tarafndan desteklenen yerel Sovyetler se kendi zerk haklarna yaplan bu mdahaleyi protesto etti. VTsIK, yerel Sovyetler'i kayrarak "ba" siste mine rtl destek verdi; 14 " yerel Sovyetler'in kendi htiyalarn vergileri ykselterek karlama hakk. RSFSC anayasasnda da tannd. Bu, merkez ve yerel otoriteler arasndaki anlamazln balang noklas oldu.-141 Yerel Sovyetlerin mali seksiyon temsilcilerinin Mays 1918'de Moskova'da, i leri Halk Komiserlii'nin himayesinde yapt toplanlda raportr yerel ma li ilerin merkez denetiminden tamamen ayrlmasn savundu. "Demokra tik merkeziyetiliin" yeni rejimin gerektirdii mali reformlarn bir art olduunu ileri sren Lenin bu neriyi tepkiyle karlad. w ; Yine de merkez ve yerel maliye arasndaki ilikiler 19(8 boyunca karmaa iinde kald. Ne var ki bu. Sovyet Hukmeti'nin karlat kamu maliyesi sorunu nun yannda sadece kk bir ayrntyd. Brest-Litovsk anlamasndan he men sonra genel politikann yeniden ynlendirilmesi srasnda bu sorunlar ilk kez ciddi larmalara yo] at. O srada hazrlanmakla olan RSFSC ana yasasnn bte blm, cumhuriyetin mali politikasnn "burjuvaziyi mlkszletirmeyi ve zenginliklerin retimi ve datm alannda cumhuri yet vatandalarn eit klacak artlar hazrlamay ngren temel amac" gerekletirmeyi hedef aldn ve bu amacn "zel mlkiyet hakkna teca vzlerden" dolay yara almasna izin verilmeyeceini ilan ederek balyor338 Bu vergilerin saplanmasnda ve tahsilinde, elbette ki, ktye kullanmalar oldu Mali ye Halk Komiseri Gukovski, Perm ilinde 5 000 nfuslu bir kasabaya 2 milyon ruble vegi bi ilmi olduunu sylyordu (Trud I Vserossislugo S"ezda Sovelov Murodnogo Kzyaistva (1918). s. 142). 339. Sobranie Vzalumenii. 1917-1918. No. 31. madde408. 340.7>ud" l'serossskogo S'erdaZaveduyuft Finoldetam (1919).s 34 VTsIK nleye medii eyi desteklemekle yeli ni y urdu: Tartmalar srasnda Lenn. "Eer bir vergi deerlen dirmesi gerekletrseydk. farkl belgelerin, halen kendi vergilerini kendi kafalarna gore, di ledikleri gibi ve yerel artlatn el verdii lde saptamalar durumuyla karlaldk," dedi (Soineniya, c. XXJ1. s. 428). 341. Bkz. Bolevik Devrimi, r. ). s. 143-4. 342. Lenin. Sotneaiyo, c XX), s. 18 19. Konferansn lamamen Narfcwnfin'in dnda, "yerel karlar, yerel ihtiyalar, yrel vergiler, yerel bteler havas iinde" yaplm olmas sonradan sk sk ikyet konusu oldu (Trudi VserossttskogoS'ezdaZaveduyusik Finotdcktm (1919), s. 4).

J36 EKONOMIK DZEN

du. Ancak grne gre Narkomiln'den kaynaklanan sonraki maddelerin hibir zgn yan yoktu ve bu maddeler tmyle ortodokstu. 15 Nisan 1918'de Maliye Halk Komiseri Gukovski, bte ile lgili bir rapor olmas beklenen, ancak gerekte kendisinin bir bte oluturacak yetenekte olma dn teslim eden eyi VTsIK'ya sundu; yukarda sz edilen yerel Sovyet ler mali seksiyon temsilcileri konferans Mays ortasnda Moskova'da top land; Mays sonunda ise birinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde Sovyet maliye politikasnn ilkeleri ilk kez tam bir eletirel tanmaya konu oldu. Bu tartmalardan hareketle (sadece nc tartma nn tam tutana mevcuttur), ac tecrbelerin nda su yzne kmaya balayan farkl eilimler hakknda epey net bir fikir edinilebilmektedir. Gukovski'nn temsil ettii resmi gr, genel anlamda sylersek Sa'n gryd ve aka orodoks ilkelerden kaynaklanyordu, Gukovski, "te davlde para olduka" (bu snrlandrma, parann en sonunda ortadan kalka cana ilikin retiye ayinsel bir ball yanstyordu yalnzca) kt para basmnn altnla desleklenmeinin art olduunu ileri sryordu. Narkomfin'in grevinin, ona harcamalar dairesince sunulan gider tahminlerini el den geldiince azaltmak ve gideri gelire gre ayarlamak olduu inanan dayd. Gukovski maliye bakanlarnn dolayl vergilendirmeden yana olan geleneksel tercihini temsil ediyordu; dolaysz vergi kapitalist bir rejimde sosyalistler tarafndan hakl olarak savunulmu olmakla birlikte, bundan salanan gelir ve kaynaklar kapitalistler ortadan kaldrldka azalacaktr, diyerek savunuyordu grn. Gukovski "ba" tahsilatnn yerel Sovyet ler tarafndan yaplmasna, hem yanl olduu hem de merkezi iktidarn ma li otoritesine bir mdahale oluturduu iin iddetle kar kyordu. 3 4 3 Le nin Mays'taki Moskova Konferans'nda bu konu stne yapt, o dnem deki dncesinin en ayrntl ifadesi olan konumasnda, Gukovski'den sa dece parti tarafndan uzun zamandan beri tercih edilen dolaysz vergiyi sa vunmakta ayrlyor; gelir vergisinin genelletirilmesini ve aylk demeler eklinde tahsil edilmesini (phesiz gerekletirilemez bir neriydi bu) ileri sryordu. Lenin lke olarak Gukovski kadar kar deildi "balara"; an cak bunlarn "gei dnemi iktidarna" ait olduunu ve vergi tahsilatnn tek bir merkezden gerekletirilecei dnemin geleceini dnyordu. 3 4 4 Res-

343. Gukovski'nn savlan birinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresinde yapt uzun konuma esas alnarak incelenebilir (Trudi I Vserossslwgo S"ezda Sovelov Narodnago Kozyaistva (1918), s. 129-43). 344. Lenin, Soineniya, C XXIII, s. 19-20.

DEVRMN ETKS

137

mi tezi gsz klan ey, bu esasa gre ya da aslnda baka herhangi bir esasa g o r e tutarl br bte yapmann imknszlyd; Nisan 1918'de, VTsIK'da Gukovski ilk alt ay iin rejimin giderlerini 40-50 milyar ruble olarak tahmin etti ve gelir konusunda hibir tahminde bulunmad. Alt hafta sonra yaplan birinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde ise ilk alt ay iin giderleri 20-25 milyar, geliri de 5 milyar ruble olarak tah min ediyordu. w s Ancak bu rakamlarn her birinin tahminden te herhangi bir anlam olduunu dnmek gerekten gt. Kongrede szcln Smtrnov'un yapt Sol muhalefet, bir bte ha zrlamann mmkn olmaynda artc bir yan grmedii gibi (burjuva bteler ne de olsa uzun yllar boyunca edinilmi tecrbelerin rnyd), bte anda da, harcamalar stenen amalara kullanld srece telalandrc bir yan grmyordu. Sol muhalefet para basm makinalarnn ifra ta varan kullanmndan lr rublenin deer kaybna uramasn da hi mursamyordu, nk "sosyalizm zafere ulanca, rublenin hibir deeri kalmayacak ve deiim para olmadan yaplacakt." Dolaysz vergi de do layl vergi de gnn mevcut artlan iinde pek fazla bir ey ummaya mkn brakmyordu, ancak ba sistemi tevik edil mel iyd.341, Kongre'de hi kimse Smirnov'a cevap vermeye kalkmad: Bu radikal reti ya anlal mad ya da ciddi bir ilgiyi hak etmeyecek kadar fantastik bulundu. Mali po litika stne esas raporu hazrlayan Sokolnikov baz bakmlardan bir orta yol izliyordu. D lkelerle ticari ilikilerde altnn nemi zerinde duru yor, ancak lke iinde banknot basmnn altn karlna bal olarak s nrlandrlmasn ne gerekli ne de gerekleebilir gryordu. Ar miktar da kt para dolamnn tehlikeleri fiyatlar sabit tutularak nlenebilirdi: "Mallarn fiyatlarn drmeyi amalamamz gerekmez, ancak hedefimiz her yerde fiyat istikrarn salamak olmaldr." Bununla birlikte Sokolni kov vergilendirmeye kar kmyordu; aksine, kyllerden dolaysz vergi alnmadka "Rusya'nn varolamayacan," ve "Sovyet iktidarnn ekono miyi ynelemeyeceini," ileri sryordu. Bte yokluu konusunda, Fran-

345. Trud i Vserossiskugo S"ezda Sovelov Narodnogu Kozyaistva (1918), s. 140; Gu kovski bir baka yerde (a.g e., s. 133) departmanlar tarafndan talep edilen kredilerin toplam 24 milyar olduunu, bunun 14 milyara indirildiini, fakat bu rakamlarn aslnda eksik olduu nu sylyor 1918'in ilk alt ay in ngrlen bte 11 Temmu 1918'de Sovnarkom larafndan onayland {Sobranie Uzainnenii, I917-I9I&. No. 50. madde 579); resmi rakamlara gre bu dnem iin giderler 17.6 milyar, gelirler de 2.3 milyar rubleydi (G. Y. Sokolnikov vd., So viet Policy m Public Finance (Stanford, 1931), s. 126). 346. Trudi I Vserossiiskago S"ezda Sovetov Narodnogo Kozyaistva (1918), s. 147-149.

138 EKONOMK DZEN sa'nn 1918 yl iin hl bir bte dzenlememi olduunu bir teselli ola rak belirtiyordu. 347 Kongre, aka zmsz grnen bu sorunlar hakkn da herhangi bir ey sylemekten kand. Ticaret ve mbadeleye ilikin ka rarn tek yarar, gereki bir mali politika izlemenin Sovyet ekonomi siya setini ynetenlerin dncesinden henz ne kadar uzak olduunu gster mesiydi. Karar, "dolayl ya da dolaysz vergi artn, ek kullanmnn yay gnlamasn, para basm politikasnda daha belirleyici bir azaltmaya gidil mesini," talep ediyordu. 31 " t sava Sovyet Hkmeti'nin mali politikasnn esas olarak henz biimlendirilmedii, hatta tanmlanmad bir anda pat lak verdi.

347. A.g.e..s. 116-28, 173.

348.

TrudiiVserQS$nskogoS"ezdaSovetovNarodnf>goKozyaistva

(1918), s. 483.

BLM 17

SAVA KOMNZM

(a) Tarm Tarmda "sava komnizmi"nin uygulanmas ile Sol SD yelerin Mart 1918'de hkmetten istifasna ramen VTsIK'da ve Sovyetler'de kalm olan Sol SD'lerden kesin siyasal kopu ayn zamana rastlad, Bolevikler'le Sol SD'ler resmi ortaklar olarak son kez 5 Temmuz 1918'de (Mirbach'n l drld gnn arifesinde), beinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nin ikinci oturumunda yan yana yer aldlar; oturum tarm konusunda iddetli bir tartmaya sahne oldu ve bu tartma srasnda Spiridonova "Bolevik Partisi'nin amansz muhalifi olduunu" ilan etti. 1 Sovyet Hkmeti'nin politikas Sol SD'lerin noktada saldrlarna hedef oluyordu. SolSD bir konumac nn dedii gibi, Bolevik ii mfrezeleri "neredeyse kentlerin krsal kesi me kar ilan ettii bir sava yrtyorlard";- ve SD'ler kentlere kar kr sal kesimin geleneksel savunucularyd. Yoksul kyl komiteleri, biro unda hl SD'lerin sz sahibi olduu toprak komitelerinin yetkisine son vermek iin Bolevikler tarafndan gerekletirilmi bir giriimdi; hali vak ti yerinde kyllerin ounluunun Sa ya da Sol SD'lere bal bulunduu, buna karlk yoksul ve siyasi bakmdan daha az bilinli kyllerin, henz Bolevikler tarafndan kazanlm olmasalar da, en azndan Bolevikliin cazibesine ak olduklarn yanstan bir farkllkt bu. Nihayet, ele geirilen topraklarda byk iftlikler kurulmasnn hkmet tarafndan tevik edil mesi o srada etkisiz de kalsa hem SD'lerin kyllere toprak datm politikasna, hem de topran ilenmesinde cretli ii altrlmasna kar koyduklar yasaa tamamen ters dyordu; kyllerin topraa susad blgelerde byk toprak sahiplerinin mlkleri blnmeden kald ve ii ler, gerek sosyalist ilkeler hie saylarak cret karl tarlalarda altrl d iin kongrede protestolar ykseldi. 1 Ormanlarn kamulatrlmasna ve
\.PyatyiVstrm$ski\$"edSmretov (1918),s. 55. 7. A.g.e.,s. 75. 3. Pyatyi VserossiiskiS"ezdSovetovW}\&). s, 5 6 - 7 . 0 dnemin SD gazetelerinden alntt-

140 EKONOMK DUZEN merkezi bir orman idaresi tarafndan ynetilmesine ilikin yeni bir kararna me de doal kaynaklarn tek bir merkezden ynetilmesi konusundaki ilk giriim benzer bir muhalefetle karlat. 4 Mirbach'n ldrlmesinin sonucu olarak Sol SD'lerin yasad ilan edil mesi, salt Bolevik nitelikli bir tarm politikasna kar merkezdeki tm muhalefeti ortadan kaldrd. savan hzla yayl kyllerden kentler ve ordu iin tahl toplanmasn bir lm kalm sorunu haline getirdi; te yan dan i sava kyllere giyecek ve dier tketim mallar salanmasn da gitgide gletiriyordu, nk ne var ne yok her eye ordu sahip kmak tayd. Bu yzden ii mfrezeleri ve yoksul kyl komiteleri aracl ile mallara el koyma yntemine hz vermekten baka are yoktu. 1918 Austosu'nun ilk haftas boyunca bu mfrezelerin grevlerine ilikin tam ka rarname yaymland. Birinci kararname sendikalar, fabrika komitelerini, kent ve ile Sovyetleri'ni tahl reten blgelere giderek "sabit fiyatlar ze rinden tahl salayacak ya da bunu kulaklar'dan zorla alacak" olan, "ii ve yoksul kyllerden" oluturulacak yiyecek mfrezeleri rgtlemekle yet kili klyordu. Bu yolla elde edilecek tahln yars mfrezeleri gnderen r gte ya da rglere, dier yars da genel dalm iin Narkomprod'a tes lim edilecekti. kinci kararname, il ve ile Sovyetleri ile yoksul kyl ko mitelerini ve sendikalar, ihtiya duyulan her yerde hasada el koymak ze re benzer mfrezeler kurmaya anyordu. nc kararname, "gvenilir ve devrime bal en az yirmi be ii ve kylden" oluacak bu mfrezele rin rgtlenmesinin ayrntlarna ilikindi.' Yerinden oynatlmam ta b rakmamak ve leri salama almak iin ayn hafta iinde "mallarn zorunlu deiimine" ilikin bir baka kararname daha yaymland. Kararname, tahl reten blgelerde kooperatiflerin ve mallarn datmyla ilgili kurulula rn, tarmsal rnlerin deerinin en az yzde 85'intn denmesini art komakszn herhangi bir blgeye ya da kye mal veremeyeceklerini, bunun aksine hareket edenlerin iddetle cezalandracaklarn bildiriyordu* Bu kararnamelerin ardnda hangi gereklerin yattn kestirmek gtr.
lar hrestiya AkademiiNaukSSR; SeriyaIstoriii Fiuaofi, c. VI (1949), say 3, s. 235-6'dabu lunmaktadr. Tanm iletmelerinde cretli ii altrmann yasaklanmas SD'lerin programn da her zaman yer almt; bir vakitler Lenin, "tarmda cretli ii altrmann, kapitalizmin balca belirtisi ve lt olduunu" sylemiti (Saineniya, c. XVII, s. 644). 4. Sobranie Uzakanenii. 1917-1918, No. 42. madde 522; Fyayi Vserossusk S"edSocw v ( l 9 1 8 ) . s 56 5. Sabrante Uakaneai. 1917-1918 .No. 57. madde 6 3 3 , 6 3 5 : No. 62. madde 677. b.A-g.e.,No. 58. madde 638.

SAVA KOMNZM 141 Tarm Halk Komiseri Tsiurupa, beinci Tm Rusya Sovyetleri Kongre si'nde yapt konumada tahl salamak iin her olaan areye bavuruldu unu ve "sadece hibir ey elde edilemediinde, ancak o zaman mfreze gnderildiini," aklad. "Bu mfrezelerin kylere vanr varmaz elrafa da lp sarho olduklarna" ilikin sylentilere gelince; bu tr eylerin olduu doruydu, ancak mfrezelerin oluturulmasnda son derece titiz davranmak dahil, bu gibi olaylar engellemek iin gerekli btn tedbirler alnyordu. Bizbumfrezelen "salt askeri bir g olarak" dnmyoruz; geri bu mfreze lerde, silahl olarak kylere giden nsanlar gryoruz, ama ayn zamanda fikirleri mizi kylere tayacak, krsal kesimde propaganda yapacak ajitatrlerdir onlar.7 Kyller g z e alabildiklerinde tahllarna el konulmasna kar direniyor lard. B a z e n direni ciddi boyutlara ulayor ve lam anlamyla atmaya dnyordu, istisnai olsa da bu tr olaylar muhtemelen ok da ender de ildi. 11 Bu mfrezelerin saysn ya da bunlarn faaliyetlerinin kapsamm tahmin etmek de kolay deil. kinci T m Rusya ti Sendikalar Kongresi' ndeki bir konumacya gre, Petrograd Sovyeti 189 mfreze, yani 7 200 ki i, M o s k o v a Sovyeti de hemen h e m e n ayn sayda mfreze yollamt, 1 ' O tarihte, toplanan erzakn kapsam, buday, hayvan yemi, eker ve patates ten, et, balk ve kenevir tohumu, ayiei ve keten tohumu ya dahil, dier bulun hayvansal ve bitkisel yalara kadar geniletilmiti. 1 " Lenin bu uygu lamalar iin geerli olabilecek y e g n e mazereti, sonunda bunlardan vazge ildii bir anda ortaya koydu; Sava komnizminin zellii gerekte ordunun giderlerini karlamak ve iileri korumak amacyla kyllerden tm rn fazlasn, hatta bazen fazla olmayp kendi geimleri iin gerekli olann da bir ksmn almamzdan kaynaklanmaktadr. ou zaman bunlar kl para karl krediyle alyorduk. Aksi halde, ounluu kk 11 kyl olan bu lkede byk toprak sahiplerini ve kapitalistleri yenemezdik. Umutsuz hal areleriydi bunlar. Sosyalist teori asndan, ihtiyalarn saptanmasndaki lt doal ve uygun grnebilirdi: Kylden, kendisinin ve
7 Pyatyi VserossiskiiS'ezdSoietov (1918), s. 143-4

8. ki yl sonra Volga blgesinde bar kylere giden bir ingiliz gzlemciye "civar kyler den birinde karklklar ktndan ve birok kylnn ldrldnden" sz edilmiti {Bu
tish Labour Delegation to Russia 1920: Repart (1920], s. 132). 9. Vtoroy Vserossiiskii S"ezd Prvfessional'nik Soyuzov (1921), c. 1 (Plenumi). s. 170; bir

baka delege ii rgtlerince yollanan mfrezelerin toplam 30 000 kii olduunu syledi (A.*.,c.l. s. 174.)
10. Sobranie Uzakontnii. 1919. No. 1, madde 13.

11. Lenin, Soinemya.c XXVI. s. 332.

142 EKONOMK DZEN

ailesinin geimi in gerekli olann dnda ne varsa vermesi isleniyordu. Uygulama asndan ise kt bir kadere mahkmdu bu. Kulak denilen ky llerden keyfi olarak saptanm bir rn fazlasn zorla almaya kalkmak kylnn ki geleneksel cevabna yol at: stoklar saklamaktan ibaret olan ksa vadeli cevap ve kendi ailesinin geimi iin gerekli olandan daha fazla topra ilemeyi reddetmekten oluan uzun vadeli cevap. Sovyet yneticileri bu tehlikelerin tamamen farkndaydlar. 30 Ekim 1918'de ilk kez yeni bir ayni vergi denemesi devreye sokuldu. Her ne kadar tahl fazlasn bu ayni vergi ilan edilmeden nce teslim etmi olanlar vergi kapsam dnda tutuldularsa da, bu vergi tahl toplama uygulamalarnn yerine geecek bir tedbir deildi, aksine tamamlayc nitelikteydi. Vergi, kylnn geindirmekle ykml olduu kiilerin yan sra, sahip olduu topran ve hayvanlann da gz nnde tutulaca karmak bir hesaba gre saptanacakt. 1 - Bu vergi sadece rn fazlasnn alnmasn deil, varsaylan bir deme gcne gre saptanm sabit miktarlarn denmesini ngryor du. Ne var ki bu da o dnemin hibir zaman yrrle konmayan saysz kararnamelerinden biri oldu. 1 3 Ocak 1919'da yeni bir karar yrrle kon du. Merkezi hkmetin tahl ve hayvan yemi ihtiyac, Sovnarkom'un Narkomprod tarafndan verilen ayrntl bilgilerle tamamlanm bir kararnamesince saptand; temin edilecek miktar farkl retici iller arasnda "blt rld"* ller bu kotalar ile merkezleri arasnda, ile merkezleri bucaklar arasnda, bucaklar da kyler ya da kyller arasnda bltrecekti. 1 " Bu sistemin yarar vergi tahsilat gibi ar bir yk merkezdeki yetkililerin zerinden kaldrmasyd: sisiem arlk hkmeti dneminde tarm vergi sinde uygulanan kolektif sorumluluk ilkesini geri getiriyordu. Ancak s rekli deien bu tedbirler Sovyet Hkmeti'nin karsnda duran almaz glkleri gstermekten baka bir anlam tamyordu. Harap olmu, yara lanm, paralanm bir lkede Kzl Ordu'nun ve kentli nfusun ihtiyalar tarmsal retimdeki rn fazlasnn tm olmakszn asla karlanamazd. Oysa sanayi, normal deiim srecini rayna oturtmay salayacak mamul mallan retebilecek durumda deildi; dier yandan urun fazlasnn zoria alnmasnn srdrlmesi, tahl stoklannn saklanmasna ve kyllerin kendi ihtiyalarnn dnda ekim yapmamasna yol aacakt. Kriz iyi kl

12. Sobranie Uzakmemi. 1917-1918. No. 82, madde 864; No. 91 -2. madde 92S. l3.Bki.s_ 228-U. 14.SobranieUzakonenii. 191*5, No. t,madde 10. II.

S A V A K O M N Z M l 143

atlatld; ordunun ihtiyac karland, kentler alktan kurtulmam olsa da ktlktan lmekten kurtuldu. rn fazlasn elde etme yntemi gelitirildik e ve i savan kasp kavurduu blgeler Moskova'nn denetimi altna getike toplanan tahl miktarnda art saland. 15 Ancak sava komniz mi boyunca kylnn tahlnn ya el altndan serbest piyasaya srldn ya da hkmet grevlileri tarafndan zorla ele geirildiini sylemek yanl olmayacaktr. Kendileri iin daha da kl olacak "beyaz" bir ka-devrim tehlikesine kar Sovyet Hukmeti'nin yannda arpan kyller bile bir yandan bu tahl savan yrtmeyi srdrdler. 1918 yaz boyunca yoksul kyllere yneli Sovyet politikasndaki bir dier temel hedefe, geni lekli tarmn gelitirilmesi hedefine balanm t. Bu yneli sz konusu hedefe aka kar kan Sol SD'lerle kesin bir kopmaya yol amt; yoksul kyller mal sahibi olmaya kaytsz kalaca ve potansiyel olarak kolektif tarm: destekleyecei dnlebilen yegne kyl grubuydu. 1 6 Bu kolektif kurulular birka farkl tipteydi, ilk Sovyet iftlikleri (Sovhoziar) Lenin'in Nisan Tezlerinde ve daha sonraki de melerinde szn ettii rnek iftlikler genellikle eker pancar ve ke ten gibi zel rnler yetitiren ve teknik beceri ya da zel dzenleme ge rektiren byk tarm alanlarnda kurulmutu. 1 7 Datlmam topraklar i lemek iin bir araya gelmi kyllerin harcanan emei ve elde edilen rn
15. Narkomprod'un resmi rakamlar bu yllarda toplanm lahit miktarn (milyon pud olarak| aadaki gibi gsteriyordu 1917-18: 47.5: 1913-19: 107 9; 1919-20: 212.5, 1020-21. 283 0 (Pyat'Lei Vlasti Srveit. 11922], s. 377). Ksmen, bu ilk yllarda kesin istatistikler yapl mad, ksmen de, gzlemlenen blge hep ayn blge olmad iin bu rakamlara pek giivenilemez: 1918-19'da Volga havzas ilk kez bu istatistiklerin kapsamna alnd, 1919-20'de ise Ukrayna, Transkafkasya ve Ona Asya dahil edildi. Ayn rakamlar, hafif deiikliklerle G. Y. Sokolnikov vs , Soviel Policy in Public Fiunre, (Stanford. 1931). S. 93'le yer almakladr 16 Enesi yl, resmi polilkaorta halli kylleri kayrmaya baladnda, bunlann kolektif iarna. "kk tarm tekemeyecek" yoksul kyllerden ok daha yatkn olduktan ilen sr lyordu (Buharin ve Potebbrzientki, Arbuka Kamrmtnzmt [}9l V|. KsmXIt. s. 114); asln da, yoksul kyllerle orta halli kyller eski toprak imtiyaz sistemlerine bal kalmay ayn inatla srdryorlard. 17. 1914*ten itibaren herhangi tir ylda eker pancar ekimi yaplm olan, kyl tarlalar dndaki btn topraklar, Mays 1918'de, "kamulatrlm eker fabrikalarnn devredilemez toprak fonlan"na dntrld. (Sobranie akonenii, 1917-1918, No. 34, madde 457), 13 Temmuz 19)8 tarihli kararnameyle, bu topraklarn ynelimi Vesenka'nn eker st Komitesne (Glavsakar) brakld (PrmzvudsTvu, eri Raspredeiene Produkov Narodnogo Korratrra [tarihsiz], s 16). Ekim 1918'de Narkomzem'in, rnek ciltliklerin, "teknik" iftliklerin ve "zellemi ekonomilere dayalr eski byk maliknelerin' ynelimine el koymas ngrld (Sobranie Uzatomen I917-19K. No. 72. s. 787).

144 EKONOMK DZEN bltkleri tarm komnleri vard; bunlar R u s kyllndeki ilkel kom nizmin uzantsn temsil ediyor gibiydiler. " Nihayet komnal unsurun re tim ve pazarlama ile snrland t a n m artelleri* vard. 1918 sonbaharnda Lenin, henz "devlet desteinden yararlanan sadece birka yz t a n m ko mn ve Sovyet iftlii bulunduunu" kabul ederken muhtemelen btn bu kolektif tanm biimlerini hesaba dahil e t m e k t e y d i . y O srada S o v y e t denetimindeki blgelerde ekilebilir topraklarn datm, alelacele olmakla birlikte az ok tamamlanm gibiydi. eker pancar, keten ve dier z e l rnlere ayrlm snrl alanlarn dnda en iyi topraklar kyl mlkiyeti ne dnmt; ortaklamac deneyler iin kalan toprak ise muhtemelen en kt ve ilenmesi en g olanlard. Sonradan bir Bolevik yorumcunun yazd gibi: Byk toprak sahiplerinin topraklannn byk br ksm blme sunulmutu ve tarmda geni lekli retimin ortadan kalkacandan korkmak iin yeterli neden vard. Bundan ayn olarak kk mlkiyet ideallerinin ok glenmesi tehlikesi de vard.10 Cesaretle uygulanacak dzenlemeler gerekiyordu. 4 T e m m u z 1918'de S o v narkom, iarm komnlerini tevik iin 10 milyon rublelik bir fonu onayla d. 11 2 Kasm I9I8'de, t a n m komnlerine, tanm iileri derneklerine, ky topluluklarna ya da gruplarna, "bireysel tarmdan ortak ekip b i m e y e ve ortak hasala gemeleri artyla" avans vermek zere I milyar rublelik bir fon ayrld." Sonraki ay Lenin, "birinci tm Rusya tarm seksiyonlar, yok sul kyl komiteleri ve tarm komnleri kongresi" diye adlandrlan toplan tda uzun ve nemli bir konuma yapt. Konumann konusu krsal kesime sosyalizmin giriiydi ve bu onun tarmn sosyalletirilmesiyle ilgili ilk nemli aklamasyd. Lenin bu konumasnda geni tarihi perspektiflerin* Kolektif rnlerinin gelirini paylaan sendikal iiler t n.) 18 ubnl 1919'da Narkomzem, iarm kooperatifleri iin ilkel komnizmin safiyetini yan slan "rnek bir Tzk" kabul elti; "Herkim bir komne girmek islerse, paradan, retim arala rndan, suni hayvanlarndan ve genelde komnist bir ekonominin ynetimi iin gerekli her eyden komn yararna vazgeer.., Komnn berllyesi, lm gcn ve tm yeteneklerini ko mne adamaldr. Komn her yesinden gcne ve yeteneklerine gre bir hizmet isler ve onun gerek ihtiyalarn karlar" (Normai'nyi Usav Set'skokozyaistvennik Proizvodel'nik
A"mmun[19l9J,s.4-5). 19 Lenin. Soinentya, c. XXIII, s. 403. 20. V P. Milyutin, tsroriyoEkonomieskngoltazviliyaSSSR (ikinci basm, 1929). s. 171-2. 21. Bu karar Lenin. Selected Works (tarihsiz), c VIII, s. 409'da yer alan bir notla yet al

yor, bunun ilk kaynan bulamadk.

22 Sobranie Uakanenii 1917-191$, No. 81, madde 856.

SAVA KOMNZM 145 den birini ortaya koydu. Kylln bir btn olarak ortak abalaryla "loprak sahiplerinin iktidar fiilen alaa edilmi ve sonunda ortadan kaldrlmt. ". Ancak R u s krsal alanndaki devrim burada duracak olursa, Ba tda 1789 ve 1848 devrimlerinin durduu noktada kalm olacakt:
D e v r i m btn emekilerin en gl, en m o d e m dmanna, s e r m a y e y e dokun mad henz. Bu y z d e n devrim, tpk kenl iileriyle tm kyllk arasndaki gei ci birliin monariyi devirmeyi, ortaan kalntlarn ortadan kaldrmay ve topra loprak sahiplerinin mlkiyelinden ve iktidarndan az o k t e m i z l e m e y i baard, fakat hibir b i i m d e s e r m a y e iktidarnn temellerini ykmay baaramad Bat l kelerindeki devrimlerin birounun birdenbire sona ermesindeki gibi bir tehlikeyle kar karyadr.

Yoksul kyl komiteleri kyll paralama ilevini yerine getirmilerdi: "Krsal kesimde birlik ortadan kalkt." Bu baar, "kentlerdeki ii snfnn Ekim'de kararl ve kesin bir ekilde yapmak istedii gibi devrimimizi s o s yalizm rayna oturttu". imdi yaplmas gereken ey diye srekli tekrarl yordu L e n i n kk bireysel kyl iftliklerinden, toprakta s o s y al le tiril m i almaya gemekti. H e d e f i n devasaln gizlemeye de almyordu:
Kk bireysel kyl i l e m e i n d e n topran ortak lenmesine bir g e i olarak hayatn ve varoluun en derin kklerini temellerinden sarsan, on milyonlarca insa nn hayatna g t e n bu tr byk devrimlerin ancak o k uzun sren bir aba sonunda gerekletirilebileceini, ancak zorunluluklar insan lan hayati an m y e n i d e n biim lendirmeye ittii zaman g e r e k l e e b i l e c e i n i iyi biliyoruz.

Sava, ardnda brakt tahribatla bu zorunluluu yaratmt. Ayn zaman da, tarm retiminde kkt dnme yol aabilecek "teknik harikalar" or taya karm ve halkn bilincinde yer etmesine yol amt. Kongre, tarm politikasnn ana hedefinin "tarm komnlerini, Sovyet komnist iftlikle rini ve toprakla sosyal almay rgtlemenin kararl ve sarslmaz bir e kilde srdrlmesi" olmas gerektiini ilan eden bir karar onaylad." Kampanya birka hafta btn hzyla devam etti. Ocak 1919'da, ikinci Tm Rusya ii Sendikalar Kongresi'nde genel bir tartmann konusu o l du; resmi szclerden biri, "kentlerin beslenme sorununun ancak krsal alanlarda geni retim birimleri kurularak zmlenebilecei" grn 24 dile getirdi. Bu gr VTsIK'nn 14 ubat 1919'da yaymlad uzun bir kararnamede doruk noktasna ulat; bir yl akn bir zaman nce Sol

23. Lenin. Sfineniya. c. XXIII, s. 420-9.588. nol 135. 24.N...sky, VroroyVstrosiiik S"ezd Pr/fsoyuzoy (1919). s. 85

!46 EKONOMIK DZEN

SD'lerle birlikte ilan edilen "sosyalizasyon" kararnamesinden beri, tarm politikasndaki ilk nemli yasayd bu. Yeni kararname "topraktan bireysel yararlanma biimlerinden kolektif biimlere geileceini," cesaretle ilan ediyor, "topraktan bireysel yararlanma biimlerinin tmnn geici ve khnemi kabul edilebileceini." duyuruyor ve temel hedefin "Sovyet cumhuriyetinde, halkn emeini en az dzeyde israf ederek en byk mik tarda iktisadi mal salamaya ynelik tek bir retim ekonomisi yaratlmas" olduunu aklyordu. Kararnamenin 138 maddesi Sovyet iftliklerinin ve tarm komnlerinin kuruluuna, yetkilerine ve ykmllklerine ilikin ay rntl hkmler ieriyordu. Tekbir ynetici y a d a bir iletme komitesi tara fndan ynetilebilecek olan Sovyet iftlikleri dorudan doruya il Sovyeti'ne ya da yerel Sovyet'e ve bunlarn araclyla da Narkoruzerrt'in ilgili dairesine kar sorumlu olacaklard'. rgtlenme kamulatrlm fabrikala rn Vesenka'nn denetimi altnda rgtlenmesine yakndan benziyordu. Ta rm komnleri, "gnll ii birlikleri" olarak sonunda her ne kadar yerel toprak seksiyonuna ve Narkomzem e kar sorumlu olsalar da, daha geni bir zerklikten yararlanyorlard. 35 Bu alandaki bir baka deney de kent iileri iindeki rgtl bir kendi kendine yardm giriiminden doup geliti. 1918 sonunda kentlerdeki yiye cek durumu, ilerin ounun geldikleri kylere dnmesiyle, proletarya in tam bir paralanma tehlikesi yaratt. Aralk 1918 tarihli bir kararname, sendikalara ve ii rgtlerine, kendi yelerinin yararlanmas iin buday ve un dndaki yiyecekleri bunlar da ksa bir sre sonra kaldrlacak is tisnalard stoklama ve nakletme hakk tanmt." Yiyeceklerin kolektif olarak salanmasndan koleklif tarma gemek iin yalnzca kk bir adm kalmt; 1918-19 knda bu kk adm, aka Vesenka'nn beceri si ve giriimcilii sayesinde'atld. Sovyet iftlikleri le ilgili kararnameden hemen ksa bir sre sonra, 15 ubat 1919'da, sanayi iletmelerinin ya da sa nayi letme gruplarnn, kent Sovyetleri nin, sendikalarn ve kooperatifle rin kendi ihtiyalarn karlamak zere toprak edinerek Sovyet iftlikleri kurmalarna zin veren bir kararname yaymland." Kendileri tarafndan

Z5. Sobranie Uzakmeni. 1919, No. 4. madde 44 26. Sobranie Uzakonenii, f 9 / 7 9 J 8 , N o 91-2. madde 92J. 27 Sobranie Uzakoneni. 1919. No. 9, madde 67. Sonradan yaymlanan bir kararname, "geici ya da isusnai" de olsalek lek her fabrikaya, hl fabrikaya el ifilikler "tahsis" edile bilmesine ragmen, bu plan Sovyet iftlikleri gruplarn denetleyen geni rgtlerle snrlan drmay denedi (a.g.e., No. 24, madde 277).

SAVA KOMNZM

147

denetlenen fabrikalar adna toplam 80 000 desyatin kadar toprak edinmi, saylar otuzun jerinde glavk ve merkez rapor edilmitir. 28 Bu sanayi tipi Sovhozlar'da yerel igcnn, fabrikalardan gelecek ii ekipleriyle zaman zaman takviye edilebilecei de dnlmt akas: Fabrika iisinin hasat zaman kendi kyne dnmesi Rus sanayisinde sk sk grlen bir olayd. Bu plan (her ne kadar bu kararname karnelerde belirtilen miktara oranla yiyecek maddeleri fazlalnn datlmayp Narkomprod'a teslim edilmesini ngryorduysa da) karnelendirme ve dzenli datm ilkelerin den bir kat. Yine de aciliyet dayatan bir ihtiyac karlamt ve kentleri yeterli miktarda beslemen in kk lekli kyl tarm sistemiyle her hal krda badamad gereini sergileyen kk bir rnekti. Dnemin resmi propagandasnda kolektif iftliklere verilen nem elde edilen sonularla tamamen ters orantl gibi grnyordu. Ukrayna hari Avrupa Rusyas'na ilikin mevcut en ayrntl istatistikler 1918'de 3 100, I919'da 3 500 ve 1920'de 4 400 Sovyet iftlii bulunduunu gstermekte dir. Grlen bu hafif artn nedeni fabrikalara "tahsis edilmi" ve 1920'de Sovyet iftliklerinin hemen hemen yansn oluturan iftliklerin saysnda ki hzl artt; yle ki dorudan doruya resmi makamlarca iletilen iftlik lerin saysnda gerekte bir azalma olmu olmas mmkndr. O dnemde* ki Sovyet iftliklerinin birou epey kkt ve sonraki on yllarn dev Sovhozlarfyla pek az bir benzerlik gsteriyordu: 1920'de bunlarn yzde 80'inden fazlasnn yzlmlerinin 200 desyatinden az olduu tahmin edi liyordu. Topraklarn genel kalitesi de ok iyi deildi ve yansndan az bir ksm ekiliydi. ubat 1919'da, yzlmleri toplam 12 000 desyatin olan otuz be Sovhoz'un (bunlar en byk iftliklerden olsa gerek) dorudan doruya Narkomzem'n, geri kalannn ise yerel Sovyetler'in ynetimi al tnda olduu ve "perian bir halde bulunduklan" rapor edilmiti. 1919 orta snda 2 100 tarm komn vard; sonradan, bu tr komnal giriimleri te vik eden cokunun azalmasyla birlikte bunlarn saysnda giderek bir azal ma oldu. te yandan, tanm artellerinin says 1919'da 1 900 iken, 1920'de 3 800'e ykseldi ve daha sonra da hzla artt; fakat tarm alannda bu tarz 5 alma kolektif tanma katk salamyordu. *

28. Dva Goda Diktann Prolelariata (tarihsiz 11919'?]). s. 47-50. Bu cokulu yazar, bu yoldan edinilmi iftliklerde alan iiler iin sanatoryumlar kurma projesinden bile sz et mektedir. 29. Yukardaki paragrafta belirtilen istatistikler Narkomzem'n yaymlad O Zemle, e I (1921). s. 30-40'lan alnmm Otet Narodnogv Komissariata Zemledriiya IX Vserotsiisko-

148 EKONOMK DZEN

Bu saylar tarmda daha geni retim birimlerinin kyller tarafndan kendiliinden desteklenmediini aka gstermekte ve Bolevik politika nn tam bir yenilgisini yanstmaktadr. Geni lekli tarm kampanyas zellikle kentlerden ve resmi makamlardan kaynaklanyordu. Geni lekli tarm lehindeki savlar sosyalist teori asndan da, pratikteki verimlilik a sndan da kar klamaz nitelikteydi. Kararnamelerde, bu tur birimlerin yaratlmas iin kullanlabilecek topraklarn datlmam byk mlklerle ve dier kullanlmayan ya da gal edilmi topraklarla snrl tutulmas ge rektii zerinde titizlikle durulmutu. Ancak bu tr toprak igallerinin, ge leneksel olarak topraa susam olan kylln hrsn tahrik etmemesi beklenemezdi. zellikle, yaanlan somut koullarn gemite ekilen zor luklara ya pek az dzelme getirecei ya da hibir ey getirmeyecei bir d nemde kk mlk sahibi olma sevdasndan vazgemeleri ve "tarm prole terleri" olarak Sovyet iftliklerinde almalar istenen kimi insanlarn duy gularn tahmin etmek g olmasa gerek. "Kyl yle dnr: Byk bir mlk sz konusu olduuna gre, ben bir kez daha cretli tanm iisiyim demektir."" Mart 1919da Lenin, Petrograd ilinde bir tarm iileri sendi kas kurmak amacyla dzenlenmi bir kongrede kolektif tarmn yararla rndan sz edince, 14 ubat kararnamesinin Sovyet iftliklerinde alan i ilerin kendi sr ve kmes hayvanlarna ve sebze bahelerine sahip olma larn yasaklayan maddesi hakknda soru yamuruna tutuldu; Lenin kimi zaman baz istisnalarn gerekli olduunu ve tartp grldkten sonra, Petrograd ilini "ksa bir sre iin" bu istisnalardan biri haline getirmenin mmkn olabileceini istemeye istemeye kabul e t t i 1 1 Her zamanki gibi, kyller dndklerini aka sylemiyorlard. Ne var ki i sava dier btn sorunlar unutturdu ve kyl muhalefeti ve engellemesi, Sovyet iftlikleriyle dier kolektif iftliklerin her trl genilemesini fiilen durdurdu. Sovyet Hkmeti, uzun vade iin ne kadar arzu edilmi olsa da, daha ilk hasatta hzl bir azalmaya yol aabilecei aikr bir politikada srar ede mezdi. Ancak o srada, Sovyet tarm politikasnda bir baka kkl deiiklik or taya kt. Haziran 1918'de yoksul kyl komitelerinin kurulmas esas ola rak kyll blmeye ynelik politik bir hareketli. Bu komiteler pratik bir
mu S"ezdu Soveov (1921!, s, 106-7 ve V. P. Milyutin, Isloriya Ektmomieskago Razviya SSSR (ikinci basm, 1929), s. 171 ise I 9 1 8 v e 1919'daSovhozlar'a ilikin daha dk rakamlar veriyorlar. JO Lenm, Soineniya.c.XXiV. s. 167-8. 31. A.g.e., e. XXIV,s. 42-4.

SAVA KOMNZM

149

ilevin yerine getirilmesini, muhbirler yaratlmasn salad. Bunlar kurul madan nce, blgeye yabanc olan grevlilerin ya da iilerin tahln nere de saklandn, belli kulaklar'm ne miktarda stoa sahip olduunu bilme lerine imkn yoktu; bu yzden birok tahmin "hatalar" da yaplmt. 31 Ku laklarn yolsuzluklarnn yada kaamaklarnn ihbar edilmesinde blgede ki yoksul kyllere gvenilebilirdi; bu yolla ortaya kan kin ve dmanlk krsal alanlardaki snf savan da krkleyecekti. Bununla birlikte yoksul kyl komiteleri kurumu baarszla urad. Artk topraklar datlm ol duundan kaybedecek hibir eyi olmayan kyller anlamndaki "yoksul kyller" Bolevikler'in tahmin ettiinden ok daha fazla azalmt. Komi teler etkin olduklar yerlerde, krsal alanda alma konusunda tecrbeli ol mayan ve o dnemde ounlukla parti d bir yapya sahip olan yerel Sov yetlerle hemen atmaya giren ateli Bolevikler tarafndan ynlendirili yor olmalydlar. yle ki, tarm ilerinin yerel ynetiminde komitelere de, Sovyetler'e de yer olmadnn ak biimde grld bir ktidar mcade lesi balamt." Kasm 1918'in ilk gnlerinde Petrograd'da dzenlenen Petrograd blgesi yoksul kyl komiteleri kongresi bundan mantksal bir sonu karmaya hazrd; temsilcilerin ou tm siyasi iktidarn Sovyet ler'den komitelere devredilmesini talep etmeye gelmilerdi. Ancak ynetimdekiler iin bu kadar fazlayd. VTsJK duruma mdahale etti ve kongre, ierii tamamen farkl bir karar ounlukla kabul etmek zorunda kald. Kararda vg ile st rtk bir knama ustalkla dengelenmiti. Komiteler kulaklar'^ kar mcadele etmilerdi, ama bu grevi yerine getirirlerken "kanlmaz olarak 11 Haziran kararnamesinin snrlarn amak zorunda kalmlard"; bylece "krsal alanda ksr bir enerji dalmna ve ilikiler de karkla yol aan ikili bir iktidar yaratlmt". "iler ve en yoksul kyllerin diktatrl, tabandan yukarya dek Sovyet iktidarnn st or ganlarnda" somutlaabilirdi ancak; ve komitelerin grevi "krsal bucak ve ky Sovyetleri'nin, kent Sovyetleri modeline gre Sovyet iktidarnn ve ko mnizmin kuruluunun hakiki organlarna dntrlmesine en etkin e kilde katlmak" olmalyd. Petrograd Kongresini ynetmi olan Znovyev, bir hafta sonra bu karan, konudan konuya atlad tuhaf bir konumayla al-

32. Pyatyi Vserossiisk S"ezd Svverov (1918), s. 143. 33. Her iki tarafn da atmay nceden Tasarlamam olduu sylenemez; VTslK'da SD bir szc komiteler kurmann "Kyl Temsilcileri Sovyetleri'ne kar bir imha sava amak" amacna ynelik bir plan olduunu ifade etmiti (Protokoll Zasedanii VTslK 4%" Svziva [1920], s. 403).

150 EKONOMK DZEN Unci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'ne de sundu; karar hi tartlmadan oy birliiyle kabul edildi. M Gerekte, yoksul kyl komiteleri bamsz statlerini yitirmi ve yerel Sovyetler'de bir bask grubu haline gelmi ol dular. Kongre kararnn ardndan 2 Aralk 1918'de VTsIK'nn yaymlad bir kararname, krsal alandaki "ikili ktidar" durumu nedeniyle ky Sovyetleri'nde yeni seimlere gidilmesinin acil bir zorunluluk haline geldiini, yoksul kyl komitelerinin bu seimlerin dzenlenmesinde aktif bir rol oy namas gerektiini, ancak yeniden seilecek Sovyetlerin "yegne iktidar organlar" olarak kalacan ve komitelerin lavedileceini ilan ediyordu. 3 5 Lenin daha sonra bu konu hakknda parti kongresinde yapt aklamada, "Komiteler o kadar iyi rgtlenmilerdi ki usulnce seilmi Sovyetleri bunlarn yerine geirmek, yani yerel Sovyetler' snf egemenliinin organ lar, proleter iktidarn krsal alandaki organlar haline gelecek ekilde yeni den rgtlemek bize mmkn grnd," 3 4 dedi. Idealize edilmi bir tabloy du bu. Komitelerin ilgas, baarszln tam vaktinde yaplm bir itirafyd savunulamayacak bir tutumun terk edilmesiydi. Ancak karar ilkesel bir karar deildi ve ayn deneyin bir baka yerde tekrarlanmasn engellemedi. 1919'un banda, Alman yenilgisinden sonra Ukrayna'da Sovyet iktidar yeniden kurulunca, yoksul kyl komiteleri, tam da RSFSC topraklarnda tmyle ortadan kalktklar bir zamanda burada tekrar kurulmu oldular. 3 '

34 Petrograd Kongresi hakknda Zinovyev'in Sestoi Vserossiiskii rezviainyi S"ezd Sovetov (1918), s. 89'da anlattklarna ve Lenin, Soineniya, c. XXIII, s. 254, 567-8, not 66'ya; altnc Tm Rusya Kongresi'nin almalar konusunda Sestin Vserossiiskii rezviainyi S"ezd Sovetov (1918), s. 86-93'e baknz. Karar S" ezdi Soveov RSFSR v Postanovieniyak (1939), s. 120-l'de de yer almaktadr. Petrograd kararnn Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'ne sunulduu gnn arifesinde Lenin Moskova blgesi yoksul kyl komiteleri kongresinde ko nutu ve bu nerilerin sonucunu yle anlatt. "Yoksul kyl komiteleriyle Sovyetler' birle tireceiz ve bunu o ekilde yapacaz ki komiteler Sovyetler haline gelecek" (Lenin, So ineni ya, c. XXIII. s. 283); Moskova Kongresi'nin Petrograd Kongresi'nden daha olaysz getii an lalyor. 35. Sobranie Uzakoneni, 1917-1918, No. 86, madde 901. 36. Lenin. Soinemya.c. XXIV, s. 162. 37. Zengin kulaklar']^ topraksz a kyller arasndaki farkllama, Ukrayna'da, Byk Rusya'ya oranla, zellikle Stolipin reformundan sonra had safhaya varmt. Lenin o dnemde bir ngiliz gzlemciye yapt aklamada i savan "Ukrayna'da, byk bir ihtimalle, baka yerlere oranla dahaein geeceini, nk mlkiyet gdsnn Ukrayna'da kyllk arasn da daha gelimi olduunu ve ounlukla aznln orada daha eit glere sahip olacan" belimi (A. Ransome, 5> Weeks in Russia in 1919 [1919], s. 151); ayn gr iki yl sonrada tekrarlad (Lenin, Soineniya, c. XXVI, s. 305). Yoksul kyl komiteleri forml, bu yzden. Ukrayna'ya zellikle uyarlanabilir grnyordu. Fakat bu, tanm politikasnda hatalar yapl masn nlemeli Resmi bir parti tarihisine gre, RSFSC'de lenen balalar 1919 ilkbaharn-

SAVA KOMNZM

151

Yoksul kyl komitelerini ilga etme karan "orta kyl"y kazanarak Sovyet iktidarna destek olmasn salama isteine sk skya balyd. Devrimden bir sre nce Rusya'da iki yerine kyl tabakasn birbirin den ayrmak alkanlk haline gelmiti kendi geimleri iin olduu ka dar pazar iinde retim yapan, cretli tarm iisi altran ve rn fazlas n satan zengin kyller (kulaklar), topraksz ya da kendisini ve ailesini ge indirecek kadar topra olmayan ve yaamak iin emeini satmak zorunda kalan yoksul kyller (batrak'Vai) ve ailelerini ge indirebilen fakat genel likle tarm iisi kullanmayan ve satacak rn fazlas olmayan bir ara kat man olan "orta kyller". Bu tr bir snflandrma ister istemez ok belirsiz kalyordu ve ilgili istatistikler de gvenilir olmuyordu. Ancak kulaklar1 \n kylln yzde 10'dan az bir ksmm oluturduu, "yoksul kyller"in yzde 40'a ulat, geri kalan yzde 50'nin de "orta kyller" olduu genel bir kabul grmt. 3 8 Orta kyller Bat Avrupa'da genellikle kk kyl ler diye bilinenlere tekabl ediyordu. Rusya'nn yoksul kylleri Bat ter minolojisinde esas itibariyle tarm emekileri olarak geerdi; fakat bazlan ailelerinin geimi iin bile yetersiz kalan ama yine de onlar teknik anlam da "topraksz" kyller kategorisinin dnda brakan kk toprak parala rna sahipliler. Ekim Devrimi srasnda Lenin, Sovyet rejiminin politikasnn "emeki kylye yardm etmek, orta kylye zarar vermemek, zengin kyly ise zora komak" olduunu ilan ettiinde Rus kyllne ilikin bu l s nflandrmay kabul etmiti.' 9 Ancak bu politika henz hayata geirilme miti. Krsal alandaki devrim hl burjuva aamasndayd, Bolevikler'le Sol SD'ler arasndaki ittifak yrrlkteydi ve 1917-18 knn ana hedefi
da Ukrayna'da da tekrarland. Orada da (politik hazrln yaplm olmamas bir yana), asgari teknik imknlar dahi yokken, orta halli kylnn ihtiyalar gz nnde tutulmadan ve sanayi knt iindeyken Sovhozlar'la komnler mekanik bir ekilde kurulmaya kalkld"; Man 1919'da hfarkov'daki nc parti kongresi, "tek kiilik ekonomiden kolektif ekonomiye ge ilmesinde" ayak diretti (N. N. Popov, Oerk Islorii KommuniitieskDy Partit (Bot'fevikov] Ukraini [5. bask. 1933]. s. 181. 185-6). Ayn anda Lenin, Moskova'da sekizinci parti kongre sinde, Ukrayna dahil "Rusya'nn snr blgelerinde", RSFSC'de yapld gibi, bu politikay deitirmenin gerekebileceini ve Rusya'da yaymlanan kararnameleri "Rusya'nn btn bl geleri iin krkrne ve aynen kopya etmenin bir hata olduunu" belirtiyordu {Soineniya, c. XXIV, s. 125-6), Bununla birlikle Ukrayna yoksul kyl komiteleri (Komnezamoji) NEP uygulamasna kadar varln srdrd; onlarn faaliyetleri Aralk 1920'de sekizinci Tm Rus ya Sovyetleri Kongresi'nde bir temsilci tarafndan savunuldu (Vos'moi Verossiiskii S"ezdSovelov(l921],s.202). 38. V. P. Milyutin, AgrarnayaPolitikaSSSR, (2. basm, 1927), s. 161-2. 39. Lenin, Soineniya, c. XXII, s. 50.

152 EKONOMK DZEN

kylln tm yararna byk toprak sahiplerinin mlkszletirilmesini srdrmekti. Sonra, 1918 yaznda Sol SD'lerle ayrlma ve kulaklar'& kar sosyalist devrimi balatacak olan yoksul kyl komitelerinin kuruluu gn deme geldi. Bu yeni hareketin verdii coku iinde "orta kyller" pek he saba katlmad. Yasa akland srada Lenin orta kyllerle yaplacak "anlama" ve "ittifak" ihtiyacndan ve verilmesi gereken "tavizler"den zel olarak vurgulayarak sz etti; 4 " ve Austos 1918'de tm yerel kurululara, Lenin ve Tsiurupann imzasn tayan ve Sovyet Hukmeti'nin "iileri smrmeyen orta kyllere" hibir ekilde kar olmadn ve 11 Haziran 1918 tarihli kararnamenin yararlarnn yoksul kylleri olduu kadar orta kylleri de kapsayacak ekilde geniletilerek uygulanmas gerektiini bil diren bir genelge yolland. 4 1 Ancak yoksul kyl komiteleri aktif ve gl olduklar srece, en yoksul kyllerin karlar zerinde younlama ve or ta kylleri kulaklarn iinde eritme ynndeki eilim kanlmazd. Yoksul kyl komitelerinin 1918-19 knda datlmasnn ardndan Sovyet tanm politikasnda meydana gelen deiiklii Saa kayma ya da 1921'in Yeni Ekonomi Pol ti kas 'nn (NEP) bir balangc olarak tehis et mek yanl olacaktr. Ancak bu, sava komnizminin daha ar uygulama larnda belli bir yumuama ve o zamana kadar krsal alandaki kk burju va unsurlar olarak kabul edilenlerle bir uzlama politikasna dn anlam na gelmiti. savan dnm noktas saylabilecek bir annda Sovyet y neticileri mmkn olan btn mttefikleri, byk tehlike ieren bu mca delede kendi saflanna ekme ihtiyacn duydular. Orta kylye verilen ta viz, bir yandan eka'nn kanatlarn krmak iin balatlan sonusuz giri imle, Menevikler-ve SD'lere kar Kasm 1918'de balayan ve k boyun 42 ca devam eden hogr hareketiyle, te yandan yeni rejimin hizmetine girmeleri iin burjuva aydnlara ve her trden "uzmana" yaplan daha genel bir aryla ay m zamana rastlad. Lenin "orta kyllkle, dnn iiler ara sndaki Menevizmi ile, yine dnn devlet memurlar ya da aydn zmre iindeki sabotaj hareketleri ile bugn yaplan anlamann" tek ve ayn poli tikann paralar olduunu zellikle belirtti. 41 Bunlarn hepsi de burjuva da vas le proleter davas arasnda bocalayan ve her an saf deitirebilecek kk burjuva eilimli, gvenilmez unsurlar olarak kabul ediliyordu."

40 A.g..,c.XXIII.s 128. 173. 41. zvesliya, 18 Auslos ! 9 I 8 , aktaran Lenin, Soineniya, c. XXIV. s.767-8, not61. 42. Bkz. Bolevik Devrimi, c. t, s. 163-4. 43. Lenin. Suineniya, e. XXIII, s. 295. 44, Lenn orta kylln "ister istemez bocalayacan ve ancak geiin kanlmazl-

SAVA KOMNZM

153

Eer o srada bu unsurlarn Sovyet iktidarn belli lde desteklemesi sa lanmam olsayd, i sava asla kazanlamazd. Ancak bu deiiklik Bole vik nderlerin, tarm reformu sonucu ona kyllkteki saysal ve etkisel g artn kmsemi olduklarn kabul ettiklerini de gsteriyordu. Bol evik teorisyenler daima, topran kk kyl mlkiyeti eklindeki dal mnn krsal alandaki kk burjuva kapitalizminin gcn zorunlu olarak artracan ne srmlerdi. Teori imdi pratikte dorulanm oluyordu. "Yoksul" kyller, Lenin'in daha sonra yazd gibi, "orta" kyllere d nmt.* 1 Yoksul kyl komitelerini kullanarak vurucu taktiklerle sosya lizm alama giriimi baarl olmam, uzlama gnn zorunluluu haline gelmiti. Bu adan bakldnda, bu cephe deiiklii Mart 1921'de girii len ok daha geni harektn habercisiydi Orta kylnn yattrl mas 1919 yl boyunca Sovyet politikasnn lemel ve nemli bir zellii oldu. Mart 1919'daki sekizinci parti kongresi s rasnda bu politika tm hzyla sryordu. K o n g r e ' d e Lenin a konuma snda, merkez komitesi almalar hakkndaki genel raporunda ve "krsal alanda alma stne" olan ayn bir raporunda olmak z e r e en az kez bu konuyu vurgulad. Orta kylleri "tarafszlatrmak" artk yeterli olmuyor du, ulalm olan sosyalist ina aamasnda ilikileri "sk bir ittifak temeli zerine" oturtmak gerekiyordu. Engels'in Fransa ve Almanya'da Koylu So runu stne balkl son kitapnda kk kylye cebir uygulanmas karsnda yapt uzlama tavsiyelerini iki kez alntlad. 4 6 phesiz, ku laklarn uzlama diye bir ey sz konusu olamazd: "Kulaklar'a kar at mz i sava devam ettirdik, ettiriyoruz ve ettireceiz." Ancak kulaklar'a indirilmesi gereken darbeleri, "Sovyet iilerinin tecrbesizliinden tr" orta kyllere indirmek ciddi bir hatayd. 47 Kongrede onaylanan yeni parti programnn tarm blm, Sovyet kolektif iftlikleriyle dier kolektif ift liklerin ve tarm kooperatiflerinin desteklenmesi ilkesini onayladktan son ra bireysel kylye geiyordu. "Kk kyl ekonomisi daha uzun bir sre devam edeceine" gre, parti "kyl ekonomisinin retkenliini artrmaya ynelik" tedbirler zerinde durmak zorundayd. Bu yzden rnn ve
n somut vc nandrc bir uygulamasn grd zaman sosyalizme karlacam" kabul etli (a g.e.,c. XXIII, s. 426); daha sonra onu, "ksmen mlk sahibi, ksmen de emeki olduu iin yalpalayan bir snf tr" olarak tanmlad ( a.g.e., c. XXIV, s. 164). 45. Lenin, Soineniya,c. XXVI, s. 330. 46. Bkz. 353-4; Lenin bu pasaj Kasm 1918'de tanm politikasna ilikin bir tanmada ak tarmt (Somemya, c. XXIII, s. 307-9). 47. A.g.e..c.XXIV.s. 14.126-7, 158-71.

154 EKONOMK DZEN

topran gelitirmesi iin kylye mmkn olan her trl yardm yaplma lyd, krsal alandaki "sosyalist ina" almalarna daha fazla sanayi iisi katlmalyd, "kulaklar'n. krsal burjuvazinin" muhalefeti kesiti biimde ezilmeliydi. Son paragraf ise ona kylle kar taknlacak tutumu ta nmlyordu: Parti orta kylln ihtiyalarn dikkatle inceleyerek, bu katmann genliine kar asla bask tedbirleriyle deil, ideolojik ikna tedbirleriyle mcadele ederek, can aic karlarnn sz konusu olduu her durumda bilfiil anlama yolunu araya rak, sosyalist dnmlerin gereklemesini salayacak aralarn tercihinde taviz ler verrek on a kyll kulaklardan ayrmay ve ii sndnn yanna kazanmay kendine grev bilmekledir. Kongre orta kyllk konusunda bu sonucu pekitirecek ekilde zel bir karar kabul etti. "hayli gl ekonomik kkenleri" nedeniyle ve Rus krsal kesimindeki teknik gelimenin geriliinden tr, orta kyllk "proleter devrimin balangcndan sonra da epey uzun bir sre direncini srdrebilir di"; Sovyet iileri "bakalarnn emei zerinden kr elde elmedikleri iin orta kylln smrclere dahil olmadm" kabul etmeliydiler. Bu yzden orta kylleri tarm komnlerine ve her tr kurulua katlmaya te vik ederken, bu ama iin "en kk bir bask" bile uygulamamak gereki yordu. Tm "keyfi zorla el koyma eylemleri" iddetle cezalandrlmal, vergilerin arl "tmyle kulaklarn zerine" yklmal, ona kyllk "son derece ihtiyatl bir ekilde, tamamen imknlar lsnde ve bask uy gulanmakszn" vergilendirilmeliydi. 49 Btn glklere ramen bu.kararlar uygulamak iin hibir frsat katnlmad. VTsIK'nn saygn ve etkh bakanlk koltuunda oturan Sverdlov, parli kongresinden az nce lmt. Yerine Kalinin aland; Tver ilinden gelmi eski bir kyl, bir orta kyl olan ve Lenin'in ifadesiyle, "kyle balarn koruyan... ve her yl kyn ziyaret eden" Petrogradl ii Kali nin. Lenin bu atamann sembolik niteliini aka belirtiyordu: "Kk kyl tarmna dayal bir lkede temel grevimizin iilerle orta kyll 49 n sarslmaz illifakn salamak olduunu biliyoruz." Ancak 1919 yaz boyunca gvenle izlenen bu yolun baz sakncalar da olduu ortaya kt Orta kyl daha ziyade kulak!ar\n geleneksel zelliklerini gsteriyordu ve nasl yoksul kylye verilen destek retimi tevik etmeyi baaramamsa.

48 VKPiB)vt!obul.'nakl\9i\),. 1, s 292.307.0 49. Until, Sainrniya, c XXIV, s. 189.215.

SAVA KOMNZM

155

ona kylye verilen destek de retilenlerin gitgide daha fazlasnn karabor saya akmasna yol amt. Lenin ilk tehlike iaretini Kasm 1919'daki bir parti iileri konferansnda vermiti: Orta kyl kendi ihtiyacndan daha fazla yiyecek retiyor ve ayfeoe 'hfl fath sna sahip olduu iin a iiyi smrr hale geliyor. Temel meselemiz, temel eli kimiz de budur. Bir emeki, kendi emeiyle yaayan, kapitalizm tarafndan ezilen hr insan olarak koylu, iinin yanndadr Ama rn fazlasna sahip olan mal sahibi koy li onu diledii gibi salabilecei bir mal olarak grme alkanlndadr. Ve daha sonra yle demiii: Serbest tahl ticaretinin devlete kar ilenmi bir su olduunu kyllerin tm anlamyor Kyl alkanlkla, eskiden olduu gibi "bu buday ben rettim, kendi ellerimle rettim, om stediim gibi satmaya hakkm var.'' diye dnyor. Biz de bunun devlete kar ilenmi bir su olduunu sylyoruz.50 Ona kyl idari dzenlemelere, krsal alann kymelli ayrcalklarna kar kentlerin bir tecavz olarak kahul eden geleneksel kyl zihniyetiyle ba kyordu. Verilen destein yoksul kylden orla kylye evrilmesiyle bir kez daha kk burjuva kyl kapitalizmi glerinin n alm oluyordu. Ancak o an in yaplacak baka bir ey de yoktu. Aralk 1919'daki yedinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi, kapsam tahl ve etten "patatese ve gere inde dier tarmsal iirrttoe" de geniletilebilecek birzorla el koyma poli tikasn onaylayan sert bir karar kard." Yoksul kylden orta kylye bu dn Sovyet iftliklerine ya da dier geni lekli tarm biimlerine de herhangi bir yarar salamad. Mart 1919' da, orla kylyle uzlama politikasn ilan eden dokuzuncu parti kongresin de Lenin, kolektif tarmn can alc noktalarndan birine iaret ediyordu. Orta kylnn komnist topluma kazandnlmas. "ancak., hayatnn eko nomik artlarnn kolaylatrlmas ve dzeltilmesiyle" mmkn olacakt. Glk de buradan kaynaklanyordu. Yann son model 100 000 traktr verebil eydik, bu traktrlere yakt ve donanm salayabil eydik (gayet iyi biliyorsunuz ki bugn iin bu bir hayaldir), ona kyl "ben komnden (yant komiiizmden/ yanaym," diyecekti. Ancak bunu yapabil mek iin nce uluslararas burjuvaziyi dize getirmek, onu bize bu traktrleri verme ye mecbur etmek gerekir.51

50. A.g.e- c. XXIV, s. 538, 540-1. $1. Srd SovetovRSFSR> PwmnovUrdyak 52. Leoni, Stuutuya, c. XXIV, s. 170

( 10391,s. I - .

158

EKONOMK DZEN

ildi. Yine de bin bu sakncalara ramen, kaba istatistiksel bir zet ola rak, Rusya'da tarmn NEP arifesindeki bir resmi izilebilir. Ekim Devrimi'yle balayan topran yeniden datm, Sovyet denetimi altndaki blgelerde 1918 sonunda fiilen tamamlanmt; 1920 yaznda ise uygulama Sovyet cumhuriyetlerinin kapsad tm alana yaylmt. Bu uy gulama retim biriminin yzlmnde dikkat ekici bir eitlenmeye yol at. O dnemde yaymlanm bir tablo 1917,1919 ve 1920 yllan iin yz lmleri farkl iletmeleri yzde olarak yle snflandnyordu:
1917

%
E k i l e m e y e n topraklar Ekilebilir topraklar (4 desyatine kadar) Ekilebilir topraklar (4 ile 8 desyatin) Ekilebilir topraklar (8 desyatinin st) 11.3 58.0 21.7 9.0

1919 %
6.6 72.1 17.5 3.8

1920

%
5.8 86.0 6.5 1.7

Tek bir kyl ve ailesi tarafndan iletilen, genellikle tek bir ata sahip olan ve daha 19l7'de tipik saylan kk iletmeler, 1920'de Rusya tarmnda egemen birim haline gelmiti. Byk toprak mlkiyeti ortadan kalkmt. Byk toprak birimini Sovyet iftlii ya da tarm komn eklinde yeniden yaralma giriimi her yerde direnli bir muhalefetle karlam ve pek az baar salamt. Ekim Devriminden somaki yl boyunca retimin d mesinin birok sebebi krsal alann ykma uramas, igc kayb, hay vanlarn telef olmas, donanm ve gbre ktl arasnda kk iletme nin byk iletmeye kyasla daha dk verim salamasna ok fazla yer vermek hakszlk olur. Ancak bu, dorudan doruya savatan ve sava tan kaynaklanan faktrlerden daha kalc olan, sreklilik gsteren bir en geldi ve Sovyet ekonomisinin temel ikilemini oluturuyordu. Kk kyl tarmnn byk iletmeler aleyhine gelimesi baz zg! sonular da yaratt. Her eyden nce, daha deerli ve uzmanlk isteyen rn trlerinin gndelik geime ynelik rn trleri lehine terk edilmesine yol at. nc Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi Ocak 1920' de, "teknik ve uzmanlk gerektiren rnlerin (eskisine gre daha az
62. L. Kritsman. Geroyeskii Period Vetikoy Rustkuy Reyolytsii (tarihsiz (? 19241), s. 68; bir baka tahlo (a.g.e. s. 67) 4 desyatine kadar bal altnda snflan din lan topraklarn yan sndan fazlasnn yzlmnn 2 desyatinden oz olduunu gstermektedir Baka bir tablo (a g e . s 67j iletme bana at says hakknda benzer sonular vermektedir Atsz isletmeler yzdesi 1917'dc 29 iken IMO'de 7.6'ya dmU, ek all istetmeler 49 2'den 63 9'a ykselmi, iki attan fail asna sahip iletmeler yzdesi ise 4.8'der> 0.9'a dmtr.

SAVA KOMNZM

159

kelen, keresle, yal tohumlar, pamuk, vb.) ve iftlik hayvanlar yetitirici liinin zararna, besin maddeleri retimine doru tehlikeli bir ynelim" ol duuna dikkat ekti. 0 3 Kasm 1920' de toplanan sekizinci Tm Rusya Sov yetleri Kongresinin tanm sorunlar raportrne gre Sovyet cumhuriyetle rinde ekili topraklar 1917 ile 1 9 9 arasnda yzde 16 azalmt: Bu d avdar ekili topraklarda daha az olmu (yzde 6.7), zel rn ekiminin ya pld topraklarda ise en yksek yzdeye ulamt (kenevir yzde 27, ke ten yzde 32, hayvan yemi yzde 40). M kincisi, kk kyl iletmesi sa dece daha az retmekle kalmyor, rettiinden daha fazlasn tketiyordu da; bylece ehirlere kalan miktar iki kat azalm oluyordu. rn fazlasnn olduu yerlerde ise bunlarn toplanmas ok daha glemiti ve dzensiz lik gsteriyordu, nk birka zengin iftiye ya da devlete veya kent pro letaryasna bal kolektif birimlere kar kullanlmas mmkn olabilecek zorlayc nlemleri geni bir kk ya da "orta kyl" kitlesine kar uygu lamak, hem maddi hem de manevi bakmdan mknszd. Lenin'in daima ngrm olduu gibi, ortalama retim biriminin boyutlarn drmek su retiyle kylye toprak datmak, proletarya devriminin zaferini mhrle mek iin kentlere gerekli olan yiyecek ve hammadde evkinin art nn de lmcl bir engel oluturdu. Ekonomisi geri bir kyl tarmna bal olan bir lkede sosyalist bir dzen kurmann zorluu bir kez daha btn akl ile grlmt. Tarm sisteminden kaynaklanan btn glkler bir yana, ehirlere yi yecek maddesi salamada en temel glk karlk olarak kyllere verile bilecek ie yarar hibir eyin olmamasyd, ve hangi ekil altnda olursa ol sun zorla alma aslnda tahl elde etmenin tek yasal yntemiydi. Uygulana bilecek herhangi bir alternatif nerileri olmayan Sovyet nderleri bu ac 65 gerei kabul etmekte hayli yava davrandlar. Ancak 1920 sonbaharnda kyllerin honutsuzluu st rtlemeyecek lde yaygnlat. Eyll

63. Rezolyumi Tre'ega Vsertisasktg S"eda Suvtmv Narodnogo Koyaatva (1920). s 22. 64 Vus'm<'iVserossihkiiS'ezdSovmv,{.W2\).s. 123. 65. 1920 yaznda, Lenin Varga'nn Macar devrimi tecrbesinden esinlenen bir uyarsn, "Zoralmlar amalarna ulamyor, nk retimde bir azalmaya sebep oluyor." fadesini oku duunda bu cmlenin kenarna iki soru iareti koymu jiu (Leninski Sbomik. c VII11928], s. 363); birka ay sonra Buharn Ekmomka Perehdnogo Penoda'smda kylye kar zor kul lanmann "sadece basit bir zorlama" olarak kabul edilemeyeceini, nk bunun "ekonominin genel gelimesi yolunda zorunlu hr adm olduunu" yazmt. Lenin, bu kez "ok gzel" diye bir not dt (A.g.e., c. XXXV [1945], s. 175).

16*J

EKONOMK D U Z E N

ayndan itibaren askeri birliklerin terhisi, orta ve gneydou blgelerde kyl ayaklanmasnn geleneksel ekli o l a n "ekyala" yol at; Tam bov ili bu karklklarn merkezi gibi grnyordu. 6 6 Moskova ili ky Sov yetleri yrtme komiteleri bakanlarnn Lenin'in konumasyla alan bir toplantsnda kyllerin dmanl aka dile getirildi: Lenin konumas nn sonunda, "souk, alk ve dayanlmaz vergilerin kyllerin ounluu nu son derece etkilediini," ve "grlerini aka dile getirenler olsun, do layl konuanlar olsun bunlarn byk ounluunun merkez iktidar sula dn" kabul etti. 6 7 Sava komnizmi dneminde tarm sorununun ciddi anlamda son ele aln Aralk 1920'deki sekizinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'ydi. Wrangel'in yenilgisi i savaa son vermiti ve kongre kendini hemen he men tmyle sadece ekonominin kalkndrlmasna verdi. Lenin a ko numasnda "Kk kyl mlkiyeline dayal bir lkede asl ve temel gre vimiz tarm retimini artracak devlet yaptrmn oluturmann yolunu kefetmektir" grne bal kalyordu. 6 * Menevik Dan'n konumas Sovyet pratiine kar sulamalarn bir zetiydi. "Zora dayal iae politika s" fiyaskoyla sonulanmt. Geri kyllerden otuz milyon pudluk tahl alnmasnda basan h olunmutu ama bu. "eskiden ekilen topraklarn toplam yzlmnde hemen hemen drtte bir orannda genel bir d, iftlik hayvanlar miktarnda ve sanayi hammaddesi olan bitkilerin ekiminde d ve tarmda vahim bir knt pahasna elde edilmiti". 6 9 Sol SD delege tarafndan sunulan bir karar, "tarmda gelimeyi tevik etmek amacyla" zorla alma uygulamasnn her kylnn rettiinin sadece bir ksmyla s nrlandrlmasn, geri kalannn "hem kendi tketimi iin, hem de emeki kyl hanesinin ihtiya duyduu maddeleri tketim kooperatifleri sistemi iinde dei tokula salayabilmesi iin" kylye braklmasn neriyor du, 7 0 Menevik bir karar daha da ileri giderek, Rus kyllerinin "faaliyetle rini pazar ekonomisinin ilkelerine bal olarak gelitiren ya da azaltan bir reticiler snf" yani bir kk kapitalistler snf oluturduunu ka bul ediyor ve "devlete kar, kesin bir biimde tanmlanm belli ykml lklerini yerine getirdikten sonra kylln, serbest meta deiimi teme-

66. Desyaryi S"ezd Rossiisktry Komaunisleskay Parii (1921), s. 37-8. Kj boyunca.

Narkomprod on u blgede buday toplamay lamamen durdurmak zorunda kald (a.g.e.. s.

231). 67. Lenin. Soineniya, c. XXV, s. 426 69. Vos'moi Vserossiiskii S"ezdScnelov (192!), s 42. 6. A.g.e., c. XXVI, s. 38 70. A.g.e., s. 122.

SAVA KOMNZM 161 linde ya da devletle anlama yoluyla sabitlenmi fiyatlar temelinde, kendi ne kalan diledii gibi kullanabilme imknna kavuturulmasn" neriyor du. 71 M e n e v i k neri byk bir tepkiyle karland; B o l e v i k bir d e l e g e bu nerinin "zellikle Ukrayna'da btn kulaklar'va ve ekyalarn azndan defalarca dinlenmi szlerden" hibir fark olmadn belirtti. 7 2 Ancak tar tma bir btn olarak skc ve ksrd. Raportr Teodorovi durumun temel zelliini yle saptyordu: "krsal kesimde genel bir yoksullama", tarmsal retimde uzmanlam ekimden "doal" ekime g e i i n elik ettii bir d ve "kyl iletmelerinin aralarndaki farkllklarn kaldrlmas". Bu artlar iki "temel kusur" yaratmt: ekili topraklarn alannda bir d ve ("birok Bat Avrupa lkesine kyasla drt kat daha az" olan) dk bir retkenlik. Teodorovi, kyle kent arasndaki ezeli ikilemi, "ksr dn gy", ve her birinin karlkl taleplerini bir k e z daha y l e aklyordu: Krsal alanlar yeniden canlandrmak iin kentlerden onlara gelen mallarn nor mal miktarda olmas gerekir; ne var ki kentler de bu mallan retebilmek iin belli miktarda hammadde ve yiyecek maddesine ihtiya duymaktadr." Ne var ki bu ksr dngden kurtulmak ve kentlere gereken "belli miktarda ki" rn salamak iin ileri srlen grler hl ok acemiceydi ve tama men kentli bir bak asnn arln tayordu. 1919'da Tula il Sovyeti y rtme komitesi, daha fazla retim salamak amacyla kyller arasnda bir "ekim komitesi" kurulmas fikrini ortaya atmt. 7 '' Bu fikir baka yerlerde de kabul grmt ve lkenin tamamna uygulanabilir nitelikte grnyor du.
75

II, ile ve krsal bucaklarda "ekim komitelerimin kurulmasna karar ve

rildi. N a r k o m z e m tarafndan "btn lke in geerli zorunlu bir ekim plan" hazrlanacakt. l komiteleri "zorunlu bir ekim plan hazrlayacak... ve btn bir il ve tek tek her ile iin e k i m alanlar saptayacaklard"; alt komiteler de plann uygulanmasndan sorumluydular. "Devletin ekim plannda saptan m topraklar" ilemenin bir "devlet hizmeti" olduu ilan edildi.
76

1. A.g.e,, s. 201. 72.A.g.e.,s 202. 71.A.g.e., s. 123-5. 74 A.g.e.,s. 148. 75. Tasan Gosudamvennoe Regulirovanie Kresyanskogo Kozyaistva (1920) adl bir ki

tapkla Osinski (Obolenski) tarafndan aklanmt: Osinski "yiyecek maddeleri zerinde kurulan tekelin yerine, serbest ticarete ve 'kulaklar'C kayran bir politikaya yol aacak vergi nin malla denmesi'ne ilikin her tasary yeriyordu (o-g.e., s. 16). 76. Karar (S'et Semetav RSFSR v Posanovlenyak [ 1939], s. 170-5) kongrenin dier kararlanyla birlikte Sobranie Uzakonenii, 1921, No. 1, madde 9'da yaymland; Ocak banda yaymlanan resmi bir kararnameyle ekim komiteleri oluturuyordu (a.g.e., No. 2, madde 14) ve Ocak ay sonunda yaymlanan bir baka kararname ise bu komilelerin grevlerini tanml yordu (o-g.e.. No. 7, madde 52) sava komnizmi dnemi tarm politikalannn l domu son ocuuydu bu.

162 EKONOMK DZEN

Sekizinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'ndeki tartma belirli bir iler lerne salad. Bolevik rejimin ilk yl boyunca yiyecek ktl bir retim sorunu olarak deil toplama ve datm sorunu olarak dnlmt. Ya kn zaman ncesine kadar buday ihracats olan bir lke iin doal olan bu varsaym, imdi trajik bir hata olarak grnyordu, t sava, tarm refor mu ve zorla el koymann neden olduu reticiler grevi ekili topraklarn yzlumnde ve rekoltede srekli bir azalmaya yol am. sava sona er diinde Sovyet tarm politikasnn lemel meselesinin kylnn varolma yan rn fazlasn zorla almak deil, tarmsal retimi tevik etmek olduu aka grlmt. Kongrede kabul edilen de buydu. Ne var ki edinilmi btn tecrbeye ramen, kyly istenilen miktarda rn teslim etmeye zorlamann yada ikna etmenin mmkn olabilecei dncesi bir kez daha ar bast. Ancak bu sefer yanlg ksa srd. ay sonra Lenin'in ilan etti i Yeni Ekonomi Politikas, sekizinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde Sol SD'lerin ve Menevikler in dile getirmi olduklar tasarlardan artk hi de uzak deildi.

b) Sanayi I savan sanayi zerindeki etkisi, tarm zerindeki elkisine kyasla daha dolaysz ve ksa vadede daha ykc oldu. sava tarmda tm talebi artrd ve bylece baka trl daha acelesiz ve daha denetlenebilir ekilde kotan labilecek olan hal arelerini zorlayarak retim ve iae alanndaki tm g lkleri pekitirdi. Sanayide ise bln bunlarn daha da fazlasna sebep ol du Bar ekonomisine geiin gndeme geldii bir srada retimin eklini daha da arptt, en nemli sanayilerin tmn Kzl Ordu iin bir levazm rgl haline dntrd ve sanayi politikasn askeri slralejinin bir paras haline getirdi; btn kararlar, uzun vadeli perspektifler ve ilkeler gz nn de tutulmakszn, acil duruma bal olarak alnyordu. savatan nce ve sonra Sovyet sanayi politikasnda bir sreklilik saland srece, bu du rum savalarn ve sosyal karklklarn nceki ve daha derin sebeplerden dolay meydana gelen devrimci deiiklikleri hzlandrdna ilikin gr tamamen n plana kard. Bolevikler iktidara gelmeden nce Birinci Dnya Savann tevik ettii sanayi zerindeki devlet denetimi, i savan etkisiyle imdi yeni ve kesin bir ivme kazanyordu ve bunun Bolevik re tideki yeri zorlu bir praik tecrbeyle yeniden dorulanm oluyordu. Sana-

SAVA KOMNZM [63

yinin i savatan ald balca ders merkezi bir denetimin, ynetimin ve planlamann kanlmazlyd. sava grnte sosyalist ilkelerle daha az badaan ama etkililik bakmndan gerekli olan iki sonu daha yaratt: teknik uzmanlara ve ynetimden tek kiinin sorumlu olmasna duyulan ih tiya. Devletle sanayi arasndaki yasal ilikileri, tm sanayi iletmelerinin ted ricen kamulatrlmas belirledi. Sanayide sava komnizmi dnemi, belli bal tm sanayi dallarn kamulalran 28 Haziran 1918 kararnamesiyle balad." 1918 yl sonunda bir takm kamulatrma kararnameleri 28 Ha ziran kararnamesinden doan boluklar kapatt; "Cumhuriyetin tm reti mini dzenleyen ve rgtleyen merkez organ sfatyla" Vesenka'dan baka hibir rgtn snai iletmelere el koyma hakkna sahip olmadna ilikin kural tekrarlayan Ekim 1918 tarihli bir kararname'" yerel Sovyetlefle Sovnarhozlar'n hl kendi hesaplarna kamulatrmalarda bulunduklarn d ndryor. Ancak, ok kk birka sanayi iletmesi dnda, resmi ka mulatrma, el koymann gereklemi olup olmamasna baklmakszn 1918 sonunda artk kapanm bir mesele halini almt. 1919 ylnn ban dan itibaren dikkatler yoksul kyllerle ailelerinin genellikle ek i yapma larna ya da evde almalarna dayanan dank ve rgtlenmemi kk kyl zanaatlar zerinde topland. Bu tur iletmelerin Rusya ekonomisin de muazzam bir pay vard. Fabrikalarn makinalam byk sanayisi ile hemen hemen ayn oranda olmak zere kylnn basit ihtiyalarn, aletle rini, avadanlklarn, giysilerini, evinin gerekli eyasn ve donanmn kar lyorlard." Ne pahasna olursa olsun retimi artrmay amalayan Mart 1919 parti program devlet siparileri vererek, mali destek salayarak kr sal kesimdeki kk zanaatlar tevik ediyor ve "kendi balarna alan ky emekilerini, tarm iileri anellerini. retim kooperatiflerini ve kk ilemeJeri daha geni telim ve sanayi birimleri haline" getirmeyi arzuluyordu.*" Vesenka ve yerel Sovnarhozlar bnyesinde krsal sanayilerin r gtlenmesi iin ze! seksiyonlar kurulmas Aralk 1918'de kararlalrlm77. SibrameUzakimtnn, 1917-1918, No. 47, madde 559: bu kararname iin bkz. s 104-5. 78. Sbornk Dekrerv Pvslanovlenii p Nurodnomu Kozyaistvu, c. 11 (1920), s. 83. 79. Narodnikter kylerdeki bu zanaat kentlerin kapitalist sanayisine salkl bir alternatif diye yceltmilerdi; le yandan Rus M ark s s Jen bunlar tanmlayan sfat (kusumi) mecazi anlamda, aalk, rgtlenmemi ve geri kalm her ey iin kullandlar. Devrimden nce bu ky sanayileri kylerdeki igcn rguleyip "smren" kk iletmecilerin el arlklar bir yemlikti, 80. VKPtBlvRezehutsiyak t\94i),c. l,s 290.

164 EKONOMK DZEN

t;" Ocak 1920'de Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi, bunlar kooperatiflerin ynetiminde birletirmeyi nerdi." Bu alanda neyin ne ka dar gerekletii pheli. Beten fazla ii altran makinal ya da 10 ii altran makinasz tm kk iletmeleri kamulatran bir kararnamenin Kasm 1920 sonunda yaymlanmas yasal duruma ilikin btn pheleri sonunda ortadan kaldrm oldu. Ne var ki 28 Haziran 1918 kararnamesi gi bi bu kararname de sadece yasal unvan kapsyordu; Vesenka ya da yerel organlar harekete geinceye kadar, mal sahipleri iletmelerinin gerek sa hipliini korudular. 8 3 Sava komnizmi dneminde sanayiyi kamulatrmann kesin dkm hibir zaman yaplmad. O srada Sovyet rejimine tabi blgelerde (ve ger ekte Dou Sibirya hari, daha sonra Sovyetler Birliini meydana getire cek btn blgelerde) 1920'de yaplan sanayi saym, 350 000'i iler du rumda 404 000 "sanayi iletmesi" bulunduunu ortaya koydu. Bu 350 000 iletmenin yaklak drtte tek bir kiinin ya da ailesinin alt ilet melerdi; sadece %26's cretli ii alnyordu. Sanayide altrlan top lam ii says 2 200 000'di. Bu say sanayideki tm ilerin yzde 89'uydu ve bunun I 410000'i her biri 30 ii altran szde byk iletmelerde a lyordu. Kasm 1920 kararnamesi gereince kamulatrlm sanayi ilet melerinin toplam says 37 000'd; bu iletmelerde toplam 1 615 000 ii alyordu. Ayrca, sanayi kooperatiflerinde 230 000 ii altrlyordu. 8 '' Ancak bu genel kamulatrmadan nce Vesenka tarafndan derlenen ra kamlar gerek durumu daha iyi yanstmaktadr. Bu rakamlara gre, toplam 6 908 sanayi iletmesi Vesenka tarafndan kayda geirilmiti. lerinden 4 547'si gerek anlamda kamulatrlmt, yani devlet denetimi altna gir miti. Ayn zamanda statistik Genel Mdrl kamulatrlan iletme sa ysnn 3 833' amadn saptyordu. 85 Ulatrma, elektrik, kimya, doku ma ve kt sanayilerinde kamulatrmann hemen hemen tamamen ger81 Trudi II Vserossiskogo S"ezda Sovelav Narodnogo Kozyaistva (tarihsiz), s. 396, 82. Rezolyutsi Tre'ego Vserossiskogo S"ezda Soveiov Narodnogo Kozyaistva (1920), s. 30-2. Bu kongrenin Tomskt tarafndan nerilen bir baka karan, sadece "tamamen gerekli kol larna" yardm edilmesi gereken ky sanayilerine kar sendikalarn dmanlk beslediklerini ortaya koydu; genel politika "ky sanayisi yerine fabrikay'" ikame etmekti'" lA.g.e,, s. 28). 83 Sobranie Uzakonenii, 1920. No. 93, madde 512. 84. Saym sonulan NaNovikPuryak (1923), c. Ill, s. 165-78'de tmyle zet lenmir. 35. Bu rakamlar, birbirini tutmayanlar arasnda bir badatrma abasna girilmek sizin, L. Kritsman, Geroyeskii Period Velkoy Russkoy Revolyutsii (tarihsiz [1924?]), s. 127-8'de yer almaktadr; V. P. Milyutin, Istoriya Ekonomieskogo Razvitiya SSSR (kinci basm, 1929), 1920 ubat iin 6500'un biraz alUnda bir rakam veriyor; bunun hemen hemen 3 000'i "trstle}-

S A V A KOMNZM

165

ekletirilmi olduunu btn yetkililer kabul etmektedir. Sava dnemi komnizminde gerek sorun sanayinin kamulatrlmas deil, sanayinin devle! tarafndan sosyalist esaslara gre ynetilmesiydi Lenin'in de sk sk iaret ettii gibi kamulatrma bizatihi sosyalist bir ted bir deildi ve burjuva kapitalist yapnn henz deimeden varlk srd lkelerde bile o srada bir dereceye kadar zaten gerekletiriliyordu.* 6 Sa nayi hakknda Temmuz 1918'den 1919 sonuna kadar yaymlanan bir sr kararnamenin en nemlileri "sanayi iletmelerinde ynetimin devlete dev redilmesini," (kullanlan ibare buydu) ngryordu; bazen kararname Ve senka'nn ynetimi stlenecek seksiyonunu belirtiyor, bazen de bu sorum luluk Vesenka'ya ya da onun prezidyumuna braklyordu. Kararnameler belirli iletmelere ilikindi. Belirli bir sanayi kolundaki iletmelerin ya da fabrikalarn tm ayn zamanda kamulatrlmad; Geni ve deiken do kuma sanayisine el koymak iin bir dzineden fazla kararname gerekmiti. Ancak politikann hedefi, Lenin'in 1917 sonbaharndan itibaren kapitalist rgtlenmenin nihai aamas ve bu yzden sosyalizmi rgtlemenin gerek li bir art dedii, sanayinin cebri "trstletirilmesi"ni tamamlamakt. 8 7 Her bir sanayi kendi glavk'mn ya da merkezinin ynetiminde, politikann yce hakemi Vesenka'ya kar sorumlu tek bir "trst" halinde gruplandrlacaku. 1919 sonunda bu "devlet trstleri"nin doksan kadar rgtlenmiti. 88 Sanayi politikas alannda bu dnemin trl trl kararnamelerinde be lirli ve lutarl bir politika kefetmek her zaman kolay deildir. Vesenka o s rada kendi bakan Rikov'un dedii gibi, "ekonominin nizami rgtlenme si "ni bir yana brakmak ve arkadan gelecek bir hcumdan korunmak iin ar tedbirlere bavurmak zorunda kalmt." Hi phe yok ki i sava, sa-

tintmi ve son derece nemli iletmelerdi", geri kalan 3 500'ii ise yerel Sovnarhozl ar tarafndan ynetilmekleydi, 86. Mart 1919'da, Komntem'jn birinci kongresinin grnle Troki tarafndan kaleme alnm olan bildirgesi u nokta zenndc duruyordu: "Kapitalist liberalizmin o kadar kar k t ekonomik hayntrn kamulatrlma*! baarld. Bu gereklen geri dnlemez ne serbest rekabete ne de trsdenn, konsorsiyumlarn ya da dier ekonomik biimlerin egemenliine Asl sorun udur: Kamulatrlm retimin ynetimini sonra kim stlenecek? Emperyalist devlet mi yoksa muzaffer proletarya m?" (Kommunisieskii International v Dokumentek 11933], s. 57-8; Troki, Soineniya, e. XXII, s. 41). 87. Bkz. sayfa 64-5. 88. V. P. Milyutin, Isortya Ekonomieskogo Razvitiya SSSR (kinci basm, 1929), s. 170. Trdstktirilemeyecek kada geni ve dank olan dokuma sanayi, o srada tek bir merkezin yneliminde 40 "birlik" halinde rgtlenmiti (A.g.e., s 171). 89 NarodnoeKozyaistvo.no 10. 1918,s. 31.

166 EKONOMK DZEN

va in dorudan doruya ya da dolayl olarak gerekli sanayi iletmelerinin kamulatrlmasnda dier btn faktrlerden ok daha etkili olmutu. De mir elik sanayisi zerinde devlet denetiminin kurulmas 28 Haziran 1918 tarihli kamulatrma kararnamesi ilan edildiinde bilfiil tamamlanmt. Deri, dokuma, kimya, elektrik sanayileri gibi balca sanayi kollarndaki i letmelerin 1918 sonbaharnda hzla kamulatrlmas sava yznden zo runlu olmu. Aralk 1918'de tm yaktlarn retim ve dalm zerinde dik tatrce yetkilerle donatlm bir yakt komilesinin (Glavtop) kurulmas iin hibir aklamaya gerek olmamtr. Kt, ttn, sigara, atee dayankl kapkacak reten fabrikalara erken bir zamanda el konulmasnn yada Hazi ran kararnamesinde nedense unutulmu olan arap ve ispirto sanayilerinin Kasm 1918'de kamulatrlmasnn ve ertesi ay ynetim altna alnmasnn sebebi daha genel dncelere balanabilir. Ancak mzik eserleri yaym ve basm sanayisini ya da Moskova ve Petrograd'daki ekerleme sanayisini ka mulatrmak ve ynetimlerine el koymak iin Aralk 1918'de alnan tedbir lerin nedenini kefetmek daha gtr*" Makul ve gerekli sebeplerden dola y harekete geirilen "kamulatrma" aygt kendi kendine hzlanm ya da btn br brokratik evrime zg karmak ve ksmen tesadfi sebepler ve drtler tarafndan hzlandrlmt. Bu dzenlemelerin sonucu Vesenka'y balangta dnld haliyle tm Sovyet ekonomisinin yneticisi ve hakemi olma grevinden saptrmak ve onu kamulatrlm Sovyet sanayisinin ynetiminden sorumlu bir b lm haline getirmek oldu. Austos 1918 tarihli uzun bir kararnamede belir tilen iki grevden, "retimi ve datm dzenleyip rgtlemek" ve "cum huriyetin bln iletmelerini ynelmek" grevlerinden, ikincisi bundan byle onun asl grevi oldu. Ayn kararnamede Vesenka'nn yaps ayrntl bir ekilde aklanyordu. 69 yesinden 10'u VTsIK, 20'si blge Sovnar hozlar, 30'u da sendikalar merkez konseyi tarafndan atanmt; ayda en az bir kez toplanacakt. Gnlk almalar bakan ve bakan yardmclar Sovnarkom, dier yeleri ise VTsIK tarafndan atanan 9 kiilik bir prezidyum yapacakt Prezidyum ksa zamanda yneten ve politika saptayan bir kurulu haline geldi. 1918 sonbaharndan sonra Vesenka bir konsey olmak tan kt. Tpk ingiltere Ticaret Odas gibi, etkinliini yitirmi bir kurulu90. Bu ve buna benzer kararnameler Sbornk Dekretov i Postanuvlenii po Narvdamm Kozyaisnu, c. II (1920). s a -IO, 112-34'le yet almakladr. Ayn dnemde yaymlanan ve lek tek istetmelerin kamulatrlmasna ilikin birok kararname a.g.t., c. II, s. 137 67'de bulun maktadr

SAVA KOMNZM

167

sun unvann tayan bir devlet organ haline geldi." Vesenka'nn bu yeni sanayi kralln yrtme giriiminde kullanaca aygt, merkezi kurululardan glavklar ve merkezler oluan bir sisiemden gelitirilmiti; bunlardan ilki kamulatrmadan nce kurulmu bulunu yordu. Daha az nemli sanayilerden bazlar dorudan doruya Vesen ka'nn blmlerine balanarak bu sistemden ayrldlar. Ancak bu nemli bir farkllk getirmeyen bir ayrcalkt, nk merkezler ve glavklar yar ba msz statlerini gitgide yitirerek Vesenka'nn seksiyonlarna dnm lerdi. Merkezlerin ve glavklar" tn bu dolaysz bamll, kamulatrlm iletmelere tahsis edilen tm krediler Vesenka'dan gemeye balad an dan itibaren kanlmaz hale geldi. Aralk 1918'de, ikinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresinin bir kararyla da resmen dorulanmt bu durum.*- Balangta daha belirsiz ve ikircikli olan ey, merkezlerin ve glavklar'in kendi denetimleri altndaki sanayilerle ilikileriydi. Sanayinin kamulatrlmasndan nce kurulan ilk glavklar an olan petrol st komite sinin (Glavneft) grevleri yle tanmlanmt: "Petrol ticaretini devlet he sabna rgtleyip ynetmek, zel petrol sanayilerini denetlemek ve bir d zene balamak ve bu sanayi alannda faaliyet gsteren farkl iletmeleri ka patmak, amak ya da birletirmek.'"" Yine ilk kurululardan biri olan ttn st komitesi (Glavtabak) "hammaddeleri plan dahilinde salamak ve rn w lerin planl bir ekilde datmn gerekletirmekle" grevlendirilmiti, iletmelerin dorudan doruya Vesenka ya da glavklar tarafndan ynetil mesi kamulatrmadan nce de sonra da tasarlanmamt. Dokuma sanayi sinde ynetimi devlet tarafndan stlenen iletmeler gittike artt iin dev let dokuma fabrikalarn entrotekstil emrinde ynetmek amacyla Aralk 1918'de Natsional'tkan adl yeni bir rgt kuruldu." le yandan deri st ko mitesi (Glavkoz) "kamulatrlm iletmelerin ynetimini rgtlemekle", boya ve vernik st komitesi (Glavlak) bu tr iletmelerin "genel ynetimini

Sobranie Uzakoneni. 1917-1918, No 58, madde 644, V. P. Milyulin, Isoriya Ekmomieeskogo Razviiya SSSR (kinci basm, 1929). s. 68. Bu dnemde Vesenka'nn erginlenme sinin ayrntl bir anlatm in bkz. L. Kritsman. Geroyeskii Period Veliky Russkov Revvl\niiii (tarihsiz [ 1924^)), s. 99-105. 92. Trudi II Vserossskt'sv S"ezda Svveivv Namdnogo Kmyaisiva (tarihsiz), s. 396-400: bu karar iin bkz. s 232-3; ayn kongre, sanayinin ynetimine ilikin ayrntl kararlar kabul etli {A.g.e., s. 402-31 93. Byulleieni Vssego Soveta Narodnogo Kozyaistva, No. 6-8. 1918, s. 34-8. 94. Glavabak.Na. 1, Austos 1918.s. 50. 95. Sbamik Dekrelov i Postanovienii po Narodnomu Kozyaistva. c. II. 1920. s. 66enlroteksl haliknda bkz. s. 78-9.

168 EKONOMIK D Z E N

salamakta" grevlendirilmi ve kt st komitesi (Glavbum) "kt sanayisindeki devlet iletmelerinin st ynetimine" dntrlmt.*' Bu ter minoloji deiiklikleri hi phesiz farkl uygulamalara tekabl ediyordu. savan hararetli atmosferi dzenli ve yekpare bir sisiemin gelimesine hi de elverili deildi. Saylan 1920'de 42'yi bulan merkezlerle g la vk la r'n" en zayf noktalan balangta kendilerine verilmemi ve bu amala donatlmadklar bir gre vi sonuta yerine getiremeyileri olabilir: Ynetmekten ziyade mdahale etmekti grevleri. Sonraki yorumculara gre her trl gszlkle e an laml bir hale geldiler ve sava komnizminin hatalarndan biri olan ar merkeziyetiliin somu! simgesi olarak kabul edildiler. B u n u n l a birlikte, o zamanki artlarda merkezileme nlenemezdi. Devrimin ilk knda yne timdeki kaosa kar gsterilen tepki hem kanlmaz hem de salkl bir tepkiydi.
Kaos ancak merkeziletirme gerekletirilirken, yerel karlarn terk e d i l m e s i y l e bertaraf edilebilir Jdiyordu Lenin Ocak 1919'da]; ne var ki yerel karlar tek k
y o l u m u z olan m e r k e z i l e m e y e kar muhalefetin tepkisini kskm. k. . nk lam anlamyla merkeziyeti olamadk "* Durumumuz

Merkezilemeyi tevik eden i sava oldu; dier btn savalar gibi nemli kararlarn tek bir merkez tarafndan alnmasn, kimi zaman da re timin tek bir noktada younlamasn gerektirdi. Ekim 1918'den itibaren, hammadde ktl birok sanayi kolunda retkenlii daha dk fabrikalann kapanmasn ve retimin, en iyi verim alan fabrikalarda younlamasn zorunlu kld;9* bu tr kararlar ancak gl bir merkezi otorite tarafndan alnabilirdi. RSFSC topraklar 1919 yaznda eski Moskova Prenslii'nn boyutlarna indirgendiinde, sanayinin merkez tarafndan denetimi nce den ya da sonradan dnlene oranla ok daha gerekleebilir bir neriy di. Her ey merkezilemeyi kanlmaz klyordu; ancak ok pahalya mal olan lzumsuz bir brokrasiyi gerektiren bu merkezilemeyi uzun zaman srdrmek de mmkn deildi. Merkezileme politikas, ksa zamanda i) Sovnarhozlar'nn kskan di9 6 . 4 . g . e . , c . l l . 5 . 3 7 , 39.72 97. L. Krisiman, Gertu\tski Period Vetkoy Kusskoy Kevulyutsi (tarihsiz [1924?]), s 103-1'tbi lisle yer alyor. Bi baka lise, Vesenka nn glavk. mekez ve ubelerini Kasm I920'de74olarak gsteriyor (rVororfnwnzjawrvo, No. 4, 1921. s. 48). 98. Lenin, Soineniya, c. XXIII, s. 472. 99. Narodnoe KozyaJsm,, ne 12, 1918. s. 30-1.

SAVA KOMNZM 169

renciyle karlat, (kinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi Aralk 1918'de topland srada, siyasi Sovyetler'in yan sra hantal bir ekonomik Sovyet sistemi kurma efsanesi artk terk edilmiti. l Sovnarhozlan'n Vesenka'nn "yrtme organlar" olarak kabul eden yeni bir kararna me blge Sovnarnozlan'n ilga etli ve yerel Sovnarhozlan ka adet ku rulmu olduunu kestirmek gtr bunlara tekabl eden yerel Sovyet ler'in yrtme komitelerinin "ekonomi seksiyonlan"na dntrd. Ancak kararname, il Sovnarhozlar'n geni zerk yetkilerle donattn iddia et mesine ramen, gerekte. glavktar'\a merkezlerin il genel kararghnda kendilerine tabi aygtlar kurmalarna izin vermekle onlarn kolunu kanad n krm oluyordu ve her ne kadar bu aygtlar szde il Sovnarhozlan'na balanm oluyorsa da bu tedbir btn lkede sanayi kollarndan her biri nin, Moskova'da Vesenka emrindeki glavk'mn ya da merkezinin aracl ile merkezi denetime doru bir adm daha atm olduunu apak gsteri yordu. Sovnarhozlar'a hzla kmekte olan bir grup sanayiyi, "yerel nem tayan" sanayileri ynetmekten baka bir ey kalmyordu. u n Ynetim d zeyindeki bu gelime, merkezi sendikal rgtlenmenin yerel fabrika komi telerinde ve dier sendika) rgtler zerindeki anan hkimiyeliyle aba gidiyordu"" ve hatta sendikalarn glavklar'a adamakll glendii eklin de yorumlanyordu. 10 - Gtavk ve Sovnarhoz temsilcileri arasnda Nisan 1919'da yaplan zel bir toplant bir uzlama salayamad ve merkez organ larn glenmesini denetlemeyi de baaramad.'"' Bununla birlikte, an merkeziyetilik uygulamann mmkn olmadnn aka grld ve bir tr adem-i merkeziyetiliin acil hale geldii tek alan, sanayinin gn gnne ynetildii aland. Bu yzden, ekonominin ynetilmesinde merkezilemeyle zerklik ara snda ak bir mcadele olarak balayan ey ksa zamanda ilevsel ve corafi adem-i merkeziyetilik arasnda bir mcadeleye dnt. Giavklar her sanayinin bizzat kendisinin tek bir otoriteye kar tek bir kurulu olarak i lev grecei "dikey" bir rgtlenme sistemini temsil ediyorlard. l Sovnar100. Trud II Vsenaitkttgt S'ezda Sown Narvlnago Kozymm-a (tarihsiz), . 4D6-8. kinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde "yerel bir nemi olan tm reti min ve retim aygtnn yerel Sovnarhoz'un (yani il Sovnahozu'nun) elinde kald" ve "sana yiyi tm Rusya apnda yneten glaxktar'la merkezlerin yerel Sovnarhoz Prezidyunu ile do rudan doruya temas halinde olmas gereklii1' zerinde duruldu (A.g.e.. s. 208). Fakat bu avutucu gvencelerin geni lde uygulanm olduu phelidir 101.Bkz 190-i. 102. NarodnoeKozyaistvo,Nc.4.1919.S. 103. A.g.e., No. 5. 1919, j . 4 0 - 5 . 16-19.

170

EKONOMK DZEN

hozlan ise belirli bir ildeki sanayi iletmelerinin il yksek kurulu tarafn dan rgtlenip denetlenecei "yatay" bir dzenleme adna bu sisteme kar kyorlard. Sorun Aralk 1919'da, yedinci Tm Rusya Sovyetleri Kongre si'nde, Halk Komiserlikleri yerel organlarnn yerel Sovyetlere ve onlarn yurulme komitelerine kar olan sorumluluu hakkndaki genel tartma s rasnda ortaya atld. Yerel Sovyetler'in yetkilerini ihlal ettikleri gereke siyle Sovnarhozlar' sekizinci parti kongresinde kyasya eletiren Sapron o v , l w "Sovyetler halinde rgtlenme'' yerine "blmler halinde rgtlen meyi", demokratik bir sistem yerine brokratik bir sistemi ikame giriimini temsil ettiklerini ileri srerek bu kez eletirisini gzden dm glavklar'a yneltiyordu. Bir baka konumac. "Denikin ve Kolak'm yenilgisinin er tesi gnnde ortadan kaldrlmas gereken nedir?" sorusuna halkn yzde 90'tnn, "glavklar ve merkezler" diye cevap vereceklerini dile gelirdi. Kali nin, "Btn glavklar'm en ok merkezileeni ve halka en fazla yk olan Kzl Ordu'dur," 1 " 5 diyerek yardma kotu. Tartma hibir sonu vermedi ve glavktar'i desteklemek iin sendikalarla irtifak kuran Vesenka preziyumunun. yerel Sovnarhoz temsilcileri tarafndan kyasya eletirildii Ocak 1920 tarihli nc Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde tekrar ele alnd. Sanayinin ynetimine ilikin bir karar te iki ounlukla kabul edildi. Karar iletmeleri gruba ayryordu: dorudan doruya Ve senka'nn merkez organlar tarafndan ynetilen "bir araya getirilmi" ya da devleie nemli iletmeler, "Vesenka'nn merkez organlar emrindeki" il Sovnarhozlar tarafndan ynetilen iletmeler ve sadece il Sovnarhozlarinn ynettii yerel nem tayan iletmeler.'"* Mart 1920'de dokuzuncu parti kongresi bu sounu eie ald ve "rgtlenme grevi, dikey merkeziyet ilii hem glavklar ilkesine gre srdrp gelitirmek hem de corafi bl geler ilkesine gre iletmeler aras yatay bamllkla badatrmaktr," di yen bir karar kabul etti. 1 1 " Ancak gzel szler hibir eyi zmlemiyordu. Merkeziyetilikten yana kuvvetler gcn i savatan alyordu ve i sava devam ellii srece nlenmeleri zordu. Buna kar tepki ancak NEP'le bir likte ve genel politikann bir paras olarak balad.

104. Bkz. Bolevik Devmi. c. 1, s. 203. 105. 7< Vser/ssishi S"eul Z-vetov (1920).*. 197.218.222. 106. Rczohusi Tre'ego Vtertssiiskug S"ezda Sovtov Nandnogo Koryasn u (1920), s. 6-7.15-16. 107. VKFilvRezolyurtiyvk (1941).c. I.s 331.

SAVA KOMNZM 171

Vesenka'nn merkeziyeti rgtlenmesine hcumlar bazen aka, ou zaman alttan alta yaplan daha iddetli bir tartmay uzmanlarn kulla nlmasna ilikin tanmay ieriyordu. Bu konuda da i verimliliinin gerekleri jle sosyalist halta demokratik zynetim ilkeleri arasnda bir a tma olduu aka grlyordu. Ancak uzmanlar konusundaki tartma parti retisini ve partinin nyarglarn da hedef alyordu. Bu tartma Le nin'in 1917 sonbaharnda Devlet ve Devrimde belagatla yineledii eski y netim aygtnn paralanacana ve devletin ortadan kalkacana ilikin inan ile Bolevikler ktidar Elde Tutabilirler mi P'de kesin bir dille akla d, kapitalizm tarafndan yaratlm verniras braklm ekonomik ve ma li denem teknik aygtn ele geirmenin ve kullanmann pratik zorunlulu u arasndaki ak elikiyi yeniden canlandryordu"" Devrimin ilk dne minde, ii denetiminin yol at anariden sonra sanayiyi ynetmenin ba sit bir ey olduunu, akt banda her vatandan bunu yapabileceini ileri sren retiyi uygulama giriimleri oldu. Bu reti Devlet ve Devrim'deki baz pasajlara dayanyordu. Mart 1918'de Vesenka'nn bir yetkilisi bir fab rikada burjuva bir mhendis altrmann "iilere ihanet olduunu"1 ya zabiliyordu hl. Ancak ok gemeden kkt bir deiiklik meydana geldi. Bolevikler ktidar Elde Tutabilirler mi?'de Lenin yeni rejimde her zaman kinden daha ok "mhendise, tarmcya, teknisyene ve bilimsel eitimden gemi her trden uzmana" ihtiya duyulacan, bunlarn "gei dnemi boyunca" dier iilerden daha yksek cret almalar gerekeceini ng rrken ihtiyatl davranmt. 1 " 1 Brest-Litovsk'an sonra Troki Kzl Or du'yu kurmak iin eski subaylardan yararlanrken. Lenin "bilginin, tekni in ve deneyimin eitli dallarnda uzmanlar ynetmedike sosyalizme ge iin imknsz olduunu" aka bildirdi ve "burjuva uzmanlar emrimizde altrmamza imkn verecek artlan henz yaratamadk," diyerek znt 1 sn dile gelirdi. " Sol muhalefet bundan "kapitalistlerin nderliinin ye niden canlandrlmas 1 ' diye sz ettiinde, Lenin bu "nderliin" kapitalist lere kapitalist olduklar iin deil, uzman leknisyenle ya da rglleyiciler olduklar iin nerildiim belirtiyordu."' Mays 1918'de birinci Tm Rus ya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde "burjuva uzmanlardan yarar lanma grevinden" ve sosyalizmi gerekletirmek isteniyorsa, "bilimsel

108. Bkz s. 67. 109. Narodm-e Kozyistvo, No. 1. 1918, s. 19. 110. Ltmn. Soineniya.c XXI, s. 263. 111. A.g.e.. c. XXII. s. 446. 112 Agr. c. XXII, s S 2 4

172 EKONOMK DZEN

eitimden gemi geni bir uzmanlar kadrosu" oluturma ihtiyacndan do lay "dman unsurlara" bile gvenmek durumunda bulunulduundan sz etti ve yineledi: "Bu olmadan sosyalizmin de olamayacan biliyoruz." 1 1 3 Vesenka'da grevli olanlarn says Mart 1918'de 300 kadar iken, alt ay sonra 2500'e, hatta glavklar ve merkezlerdeki personelle birlikte 6000'e ykseldi.1 IJ Vesenka'ya den ve i sava ortasnda Rus sanayisini yeniden rgtlemekten ibaret olan muazzam grev gz nnde tutulduunda bu ra kam pek fazla bir ey ifade etmiyordu. Ancak bu durum brokrasideki art a ilikin bildik ikyetlere yol at, nk Lenin'in talimatlarnn ardndan, bu yeni sorumlularn ounun nereden geldii biliniyordu. "Uzmanlar" sorunu sonraki iki yl boyunca bir anlamazlk konusu ol maya devam etti. Aralk 1918'de ikinci Tm Rusya Milli Ekonomi Kon seyleri Kongresi'nde Molotov en nemli 20 glavk le merkezlerde alan larn bir dkmn kard, tlgili 400 kiiden yzde 10'ueski iveren y a d a iveren temsilcisi, yzde 9'u teknisyen, yzde 38'i Vesenka dahil eitli da irelerdeki grevliler, geri kalan yzde 43' de ii ya da sendikalar dahil i rgtleri temsilcileriydi. Demek ki ounluk "sanayideki proleter unsur larla hibir ilikisi olmayanlardan" meydana geliyor ve glavkla'n "prole tarya diktatrlne tekabl etmekten uzak bir organ" olarak dnlmele ri gerekiyordu: politikay ynetenler "patronlarn temsilcilerinden, teknis 5 yenlerden ve uzmanlardan" oluuyordu." Menevik delege Dalin, "Avrupa'daki byk trstlerde" pek az brokrasi bulunduunu aka dile getirir ken ve "hazrlanmam bir alanda hazrlanmam bir mekanizmaya gre" sosyalizmin vaktinden once uygulanmasna kar kan Menevik gr tekrar ederken genel bir saldry balatm oldu: Proletarya yok, geride proletaryann deil ilemeyen fabrikalarla atlyeleri sul tas almda tutan byk bir brokratik aygtn diktatrl var sadece. Demek ki biz, kltr ve eitimi umursamayan ve ancak ii snf zerinde kurduu baskdan dolay eski burjuvaziye benzeyecek olan bir burjuvazi yaratmaktayz. Sizler zulm ve smrye hibir snr tanmayan bir burjuvazi yaratmaklasnz.

l l 3 . A g . c e XXII, s. 40-1 114. Narodnae Kozyaistva, No 10,1918.s 31. 115. Trudi II Vsttrossskvgo S"ezda Sovttov Narodnogv Kozyaistva (tarihsiz), s 213. ki

yl sonra Rikov ianfndan verilen rakamlara grt Vesenka ve yerel Sovyelle prezidyumlannn yzde 57'si. glavktar'te merkezlerin yzde M, fabrika ynelir.ilerinin yzde 63' iiler den meydana geliyordu: Vesenka'ya bal tm iksadi kurulularda alanlarn yzde 6'i i
i, yzde 30'uda uzmand (Vos'noi Vserossiiskii S"ezdSovetov [\92\], s. 103). Fkal bu ii

lerin birounun sadece "temsili" bir grevi vard.

SAVA KOMNZM! 173 Bir konumacya gre "Amerikan burjuvazisi" olarak adlandrd eyin gelimesi retimin dmesine ve iilerin tembelliine yol amt ve k k burjuvazinin orta kylye kar yeni tutumunda belirginleen uilama politikasna balyd. 1 '* Bu tr hcumlar "uzman" burjuvalarn Sovyet aygtyla gittike btn lemesini pek fazla engellemedi; bunlarn yardmn zorunlu klan i sava, anavatann yabanc istilacya kar savunulmas asndan, uzlamay daha da kolaylatryordu. Sovyetler'in emrinde askeri ya da ekonomik alanlarda altrlan eski burjuvalar konusunda Lenin, "Ne yani, bunlar iten mi ata lm?" diye baryordu. "Yzbinlerce insan iten atamazsnz, byle bir ey yapsaydk kendi mahvmza sebep olurduk." 1 " Mart 1919'da kabul edi len yeni parti programnda "bilinli komnistlerin ynetiminde ii kitle siyle elele" alan uzman burjuvalar hakknda dosta szler yer alyor du. 1 1 8 Bu bunalml aylar boyunca, ynetimin etkinliinden baka bir lt olamazd. 1919 sonbaharnda Moskova'dan Omsk'a ulaan bir "beyaz" pro fesr "birok merkezin veglavk'm banda eski iverenlerle iletme yneti cilerinin bulunduunu, bu merkezlerle glavldar'dan habersiz ve ahsen eski sanayi ve ticaret alemine aina bir ziyaretinin byk deri fabrikalarnn es ki sahiplerini Glavkoz'da, byk sanayicileri dokuma sanayisi merkezinde grmekten hayrete deceini," anlatyordu. 1 1 9 sava nerdeyse kazanl mak zereyken ve gelecee umutla bakmak yeniden mmkn hale gelirken Lenin, "burjuva uzmanlar"dan vgyle sz etti:
Bu gruptakileri daha iyi bir duruma kavuturmann gereine inanyoruz. nk kapitalizmden k o m n i z m e g e i burjuva uzmanlar kullanmakszn imknszdr ve btn zaferlerimizi, y a n e m e k i y a n mlk sahibi kyll p e i n d e n srkleyen proletarya nderliindeki Kzl Ordu'muzun btn zaferlerini k s m e n burjuva uz manlar kullanma y e t e n e i m i z s a y e s i n d e kazandk. Askeri m e s e l e l e r d e uygulanan bu politikamz, lkeyi yeni batan ina etmedeki politikamz o l m a l d r . I 0

Ancak yedinci Tm Rusya Sovyetleri Kongesi'nde Lenin kendini bir kez daha savunmak zorunda kald. Kanlmaz olarak "kapitalist toplum" dan gelen "eski uzmanlarn yardm olmakszn" bir devlet aygt kurmak
! 16. A.g.e.,%.25-6. 117.Lenin, Soineniya,*:.XXIV,s.67. 11? VKPiB)vRezolyusivak <mv),c I,s 29}'. 119. G. K. Gins, Sibir'. Soyuznk. Kolak (Pekin, 1921), c II, s. 429; L. Kritsman, Geroyeskii Period Velikoy Russkoy Revolyatsii (tarihsiz [1924?]). s. 200. kamulatrma ile birlikte kapitalistlerin lemsi! ei lehn m jjtat fardan atldklarn iddia ediyor. Bu dier burun tanklk larla elime ked . 120. Lenn, Soineniya, c. XXIV, s. 568.

174 EKONOMK DZEN

imknszd. Bununla birlikte, ihanet etmeseler bile stisnai deil, srekli karlalan bir durumdur bu, diye serte ekliyordu Lenin "yeni artlan, yeni grevleri, yeni ihtiyalar" anlayamazlard. GlavktaAa merkezlerde ve Sovyet iftliklerinde, ordu ynetimindekinden ok daha fazla kardevrimci unsur, ok daha fazla brokrasi vard. nk bu alanlara daha az ii ve kyl alnmt ve dolaysyla uzmanlar denetlemek pek mmkn olmuyordu. Tek are srekli gzetimdi. 1 3 1 Btn bu srete genel izlenim, burjuva uzmanlarn durumunu parti tabannn kskanlklarna ve tepkileri ne kar savunmak iin Lenn ve birka nderin etin ama kararl bir mca dele srdrdkleridir.'- Ancak bu politikada bir yumuama yoktu ve olma s da mmkn deildi; Mart 1920'de, dokuzuncu parti kongresi, "partili i ilerden, proleter devrimin burjuva dzenden devrald uzman teknisyen lerle iiler arasnda yoldaa bir ibirlii havas yaratlmas iin mcadele etmelerini" isteyen ak seik bir karar kabul etti. 1 2 3 Sava komnizminin sanayi alanndaki en uzun vadeli politikalarnn geni lde eski burjuva teknisyenlerle sanayicilerin aktif ibirlii sayesinde gereklemi olmas il gin bir durumdur. Bununla birlikle, Lenin'in burjuva uzmanlar kullanmay gerekli (ve ma hiyeti tibariyle geici) bir beladan baka bir ey olarak dndn y a d a devleti bizzat iilerin ynetmesi dealinden vazgetiini sanmak yanl olur. iler ynetim ilerine hazr olmadklar yada henz yeterli sayda ye121. Lenin, Sointnnu, c. XXIV. s. 621-3. O dnemde Milyutin "uzmanlar (aralndan gi riilen gizli baltalama hareketinden" de sz etli vc arenin "i$i saflarn da rgt ley ciler yetilimek olduunu" ne srd (V. P. Milyutin, fsiorira Ekonamteshgo Razviiya SSSR [ikinci basm, 1929]. s. 168). 122. lgin ve aklayc bir belge. Gluvkoz'a bal devlet deri sanayilerinin ynetim kuru lu bakan olan, Vorotej Tarm Enslis'rtUn sabk hr profesrnn Lenn'e yollad ve Le nin'in sevabyla birlikle Pruvduda28 Man 1919 da yaymlanan bir mekfupor (Lenin. Si'meniMi. i. XXIV, s. M-7) Mcklubun yazar, ali dzeydeki konns grevlilerin devlet hesab na alan burjuva uzmanlarla aydnlara yaptklar "aslsz itibarlar, sulamalar, sonusuz f kal son derece onur kinci aramalar, lm Tehditlerini, zoralmlar, el koymalar" ieren ezi yetlerden yaknyordu. Lemn bu yaknmalarn bazlarnn abartldn ve burjuva uzmanlarn aslnda ayrcalkl durumlarna ok gvendiklerini dnyordu, ama grevlerin ktye kulla nldn da kabul ediyor ve parti adna "aydnlara yoldaa davranmasn" neriyordu. Pro fesr fkelendiren sebeplerden biri, komUns bir grevlinin profesrle karsn ayn yatakla yatmaya rlamasiydi; Lenin her R U S U I J genellikle kendine al bir yala olmasna yelecek ka dar yalak bulunmadn belirtiyordu. Yaklak u yl sonra Lenin "sadece Urallar'da deil. Donbas'daki kamulatrlm madenlerde dc mhendislerin iiler tarafndan ldrlmesini" ve Moskova Sular daresi ba mhendisinin srekli taciz yoluyla intihar etmek zorunda braktsm knayacakt (Soineniya, c. XXVII. s. 155) 123. VKP(B) vRezaiyvuiyak (194l),c.l,s 334.

SAVA KOMNZM

175

tikin eleman olmad iindir ki burjuva uzmanlara baml kalnmas ka nlmazd. Lenin 1920'de lkenin genelindeki parti almas konusunda yle diyordu 1 Bu almann balca kusurlarndan biri devlet ilerini nasl yneteceimizi bilmeyisimiz. yoldalarmz, hana yneticilerimiz arasnda eski yerall alma al kanlnn hl devam etmesi, ulke iinde ya da yun dnda grupuklar kurduu muzda almamz devletin karlarna gore dzenlemeyi hibir ekilde dnemeyiimizdir... Hl kt ileyen muazzam bir devlet mekanizmamz var nk yete rince becerikli deiliz, onu gerei gibi ynetmesini bilemiyoruz.'^4 Brokrasiyi knamak srekli bir tema haline geldi Aralk 1920'de seki zinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde Znovyev, "btn kurumlarmz zerine reklenmi" diye anarak Sovyet devlet memurlar ordusunu kya sya eletirdi.1-* NEP'in devreye girmesi gereksiz personelin azaltlmas le hinde byk bir bask yaratt. Ve Lenin mrnn son ylnda brokrasi eytanyla daha da ok uramak zorunda kald. Bu ilk yllardaki Sovyet b rokratlarn, nceki dnemde genellikle burjuva aydn zmreye ya da yne tici snfa mensup olduklar ve eski Rus brokrasi geleneklerini byk l de devam ettirdikleri tartma glrmez. Ne var ki sz konusu gruplarn saladklar bilgi ve teknik yetenekler olmakszn rejimin ayakta kalmas imknszd. Bu "snf dmanlarnn yardmna bavurmakszn sosyaliz min mmkn olmayaca hakknda Lenin'in 1918 ve Iyi9'da yineledii gr devrimin temel ikileminin bir ifadesiydi.

Merkeziyetilie ve uzmanlarn kullanlmasna ilikin anlamazlklar, taraflar arasndaki kartlktan dolay, "tek kii ynetimi" bal altnda tekrar su yzne kt. "Ortaklaa ynetim" denen ey hibir parti progra mnda yer almyordu ve parti retisinde de resmen ngrlm deildi. Ancak bunun Fransz Devrimi tecrbesinde saygn bir yeri vard; kararla rn tek bir kii tarafndan deil bir grup tarafndan alnmasn ngren de mokratik sosyalizm anlayna uygundu. Her halk komiserinin evresinde, nemli sorunlarda danlmas gereken ve kendi kararlan konusunda Sovnarkom'a bavurma hakkna sahip be kiiden oluan bit kurul vard. Bu il ke Sovnarkom'un demiryollarnda mzmin hale gelmi ertelemeler ve d zensizlikler sorunuyla karlat bir srada, Mart 1918'de lk kez ihlal
124. Lenin, Somemya,c. XXV, s. 301 125. Vs'moiVsrrnssiiskiS~edSoveov ( 1921), s.214.

17b EKONOMK DZEN

edildi. Lenin "her yerel merkeze demiryollar rgtlerince seilmi bir tek sorumlu grevlinin atanmasn ve onun emirlerinin tartmasz uygulanma sn" kesinlikle talep etti. 1 ' 6 Bu talep zerine Sovnarkom'un yaymlad kararname 1 " hem Sol SD'ler hem de Bolevik Sol muhalefet tarafndan merkeziyetilik belasna yol aaca gerekesiyle iddetle eletirildi. Sol muhalefetin gazetesi Kommttnist'ts Osinski, "Ynetimin merkezilestirilmesinin yanma, bir de mstebitlik ekleniyor," diye yazyordu sert bir dille; "mstebit" sfat zellikle arn eski unvanlarnn en nefret edilenini hatr latyordu.1-8 Lenin grnde ayak diriyordu ve bu ilkeyi genelletirmeye hazrd. Sovyet Ikttdartmn Gnce! Sorunlar 'nda yle yazyordu: Sosyalizmde retimin kaynan ve maddi temelini oluturan her byk makinalasm sanayi yz binlerce ve yz milyonlarca insann ortaklaa almasn dzen leyen kesin, mutlak bir irade birliini gerektirir. Tek bir iradeye kaytsz sansz bo yun eme, makinalam j hyk sanayi modeline gre dzenlenmi bir almann baars iin mutlak bir zorunluluktur "* Hi phe yok ki ok kat nyarglara yol aan bir temayd bu. Ancak Aralk 1918'de, i savan adamakll kzt bir sradadr ki Lenin ikinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde bu lemay tekrar ihti yatl bir dille ele alarak, sz zellikle kamulatrlm sanayinin ynetimi konusuna getirdi: Sava durumu zel bir sorumluluk gerekliren ar grevler yklyor bize. Sen dikalarn katlaca kurullara dayal ynetim bir zorunluluktur. Kurullar olutur mak bir zorunluluktur, fakat kurullara dayal ynetim pratik almalara engel te kil etmemelidir... Tm Sovnarhozlar'dan, giavklar ve merkezlerden kurullara daya l ynetim sistemini, kesinlikle laf salatasna, kararnameler yazmna, planlar hazr lamaya ve blgecilie dntrmemelerini stiyoruz.130 Ancak bu uyar tartmada ele alnmad; "ynetim kurullar yelerinden kendilerine verilmi ilerde ve banda bulunduklar iletmelerle kurulula rn almalarnda sorumlu davranmalarn" steyen bir kararnamede l l bu na sadece yle bir deinildi. Yaklak bir yl sonra, yedinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde Lenin yine ayn eyi savunuyordu:

126- Leain, Soineniya. c. XXII, s. 622, nol 187. 127. Kararname iin bkz. s. 357. 128. Lento, Soineniya. c XXII, s. 627, nol 215. 129. A g.e.,c. XXII, s. 462. 130. Lenin, Soineniya, c. XX1, s. 447.

SAVA KOMNZM 177

Bizim iin kiisel sorumluluk esastr; kolektif ynetim temel sorunlarn tartl mas iin nasl gerekliyse, krtasiyecilii, sorumluluklardan kanmay nlemek iin de kiisel sorumluluk ve bamsz ynetim o derece gereklidir. Bize, her du rumda bamsz ynetmeyi renmi insanlar gereklidir | M nc Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde Lenin, bu so runu "emek ordular" sorunuyla btnletirerek konumasna ana tema ola rak ald. Aklamalar gene uzlatrc ve yapcyd: Sovyet ynelim rgtnn tipik zellii olan kolektif ynetim ilk aamada, bir eylerin yoklan varedilmesi zorunlu olduu zaman nemlidir. Ancak, az ok isikral yaplar olutuktan sonra uygulamaya geerken, insanlarn yetenek ferin in en iyi e kilde kullanlmas ve yaplan iin sadece laf olsun diye deil gerekten denetlenmesi gerektiinden, bunu garanti edecek tek kiilik ynetim zorunlu olmaktadr.131 Ancak kongrenin karan "kolektif ynetim ilkesinin" "kamulatrlm sa nayiyi ynetmenin" esasn oluturduunu bir kez daha doruluyor, ama tek kiilik ynelimin ancak "her zel durumda, lgili sendikann onay al narak" uygulanabileceini belirtiyordu. 154 Tek kiinin ynetimi ilkesine kar gsterilen tepkinin sendikalardan geldii o srada aka grlyordu. Lenin Tm Rusya i Sendikalar Konseyinin Bolevik fraksiyonunda. Ocak ve Mart 1920'de ki kez bu ta sar lehinde konutu ve her kisinde de nerisi reddedildi: ikinci seferinde fraksiyon, Tomskt'nin kolektif ynetim ilkesini srarla savunan "ii sendi kalarnn grevleri"ne ilikin tezlerini kabul etti: Sanayiyi dzenleyen ve yneten organlarn yaratlmasnda temel ilkeki geni kitlelerin partiye sendikalar aracl ile katlmn ancak bu salayabilir Vesenka pre z id y umundan fabrika ynetimlerine varncaya dek, sanayide halen uygulanmak 1 la olan kolektif ynetim ilkesidir. ** Bunun zerine Lenin sorunu en yce organa, kendi nfuzunun etkisinden en fazla yararlanaca organa, yani 1920 ylnn Mart ay sonunda toplana cak dokuzuncu parti kongresine gtrmeye karar verdi. Kongre'de en sert tartmalarn kkeninde bu sorun vard. Troki'nin tek bir kii tarafndan ynetim ilkesini ihtiyatl bir dille onaylayan karar tasars, kendilerine "de131 Trudi H Vstrossiskogo S "ezda Sovetov Naradnogo Kazyaima (tarihsiz), s. 393. 132. Lenin. Soinemya, e. XXIV, s. 623.

133. Age., c. XXV, s. 17. Bu kongrenin steno ile kaydedilmi tutanaklar yaymlanmad ve Lenin'in konumasnn metni sadece o dnemin basnnda yer ald. "Emek ordular" iin
bkz. s. 196-7. 134. RezolyuIsiiTe'ego VserossiskogoS'ezdaSovetovNatod. Kozyaistva (1920),s. 13.

135. Bu tartmalar hakknda bkz. Lenn. Soineniya, c. XXV. s 593. not 26.

i 78 EKONOMK DZEN

mokratik merkeziyetilik" diyen grubun yneticilerinden Osinski ile Sapronov'un ve sendikalar adna konuan Tomski'nin nerileriyle alt. 11 * Arada kalan grup, tek kii tarafndan ynetim ilkesinin kk sanayilerde ve "tek tek askeriletirilmi iletmelerde" sendikalarn onayndan getikten sonra uygulanmasn kabule yanarken, Tomski'nin tezleri uzlamaz bir tarzda, "sanayide halen uygulanmakta olan kolektif ynetim ilkesinin" sr mesini zorunlu gryordu. 1 3 7 Ksa bir zaman sonra Vesenka'nn bakanl ndan uzaklatrlacak olan Rikov kolektif ynetimi hararetle savundu, Smirnov kstaha tek kiilik ynetimin Sovnarkom'a niin uygulanmad n sordu, nefret uyandran bu yenilii daha az nemli birinin zerine atma ya alan Tomski tek kiilik ynetimin ilk savunucusunun "Troki deil Krasin" olduunu ve Lenin'in bu ilkeyi iki yrllrk bir tereddtten sonra des teklediini ileri srd. I J * Her zamanki gibi tartmalar Lenin'in konuma lar sonuca balad. 1 3 ' Tartmay noktalayan kongre karar tek kii tarafn dan ynelim ilkesini aka kabul eden bir madde ieriyor, sanayiyi ynet menin henz deneme aamasnda olduunu belirterek tek kii ynetimini gerekletirme yolunda "mmkn olan dn deiik forml" neriyordu: sendikalardan gelen bir ynetici-iletmeei ve teknik asistan konumunda bir mhendis; ynetici olarak bir uzman mhendis ve kendisine bal bir sen dikal komiser; ynetici olarak bir uzman ve kendisine yardmc bir ya da iki sendikac; ya da bakan ynetimden tamamen sorumlu olmak kaydy la, nceden varolan ve tam bir birlik iinde etkin bir biimde alan kk bir kolektif ynelim kurulu. Ayn zamanda, "iletmenin ynetimine hibir sendikann dorudan mdahale etmemesi" ngrlmt."" Parti disiplini, partinin yce organ kararn bildirdi mi tartmaya son vermeye yetecek kadar glyd. "i muhalefeti" olarak henz palazlanmaya balayan grup adna Lutovnov, "holanmadklar halde bu karar uygulamak iin kendisinin ve arkadalarnn sadakatle alacaklarn" aklad. 1 * 1 Birka gn sonra toplanan nc Tm Rusya ti Sendikalar Konferans'nda ka rar sorun kmadan, zmnen kabul edildi; Lenin ve Troki'nin konumalar bu kez alma ykmllne ve disiplinine ilikin yeni bir tartmaya

136 Bkz Bolevik Devrimi, c. I . s . 184 137 Troki'nin karar tasam ve dier iki kars tez Devyatyi S~ezd RKPjBI (1934). s. .113. 535.537 -?da yer olmakladr. 138. Denary, S"edRKP(B)'W4U. 140. 168. 169 139. U n n . &*rnm>, c. XXV, s 102-8. 109-15 140. VKP(B) VRezolyulsiyak (194l),c. 1. 332-3, 339. 141 Devyaryi S"ezd RKP(B) ( 1934), s. 257

SAVA KOMNZM

179

arlk veriyordu. M Kasm 1920'de yaplan bir aklamaya gre, kolektif ynetim kamulatrlm iletmelerin sadece yzde 12'sinde uygulanyordu. 1 4 3 Bu istatistik herhalde Vesenka'nn merkez organlar tarafndan de netlenen byk iletmelerle ilgiliydi; haklarnda ayrntl bilgi verilen ilet meler topu topu 2 051'den ibaretti; 1920'de tek kiinin ynetimi altndaki iletmelerin says ise 1 783't. 144 Sava komnizmi dneminde sanayi retimine ilikin istatistikler tarm relimine likin istatistiklere kyasla daha azd ve tahminlere dayanyordu. Snai retim tarm retiminin ok daha altna dmt, ii bana verim lilikteki d, muhtemelen daha arpcyd (nk kt beslenme, teki unsurlara ekleniyordu)" 5 ve sanayide altrlan ii saysnda da net bir azalma olmutu; tarmda byle bir durum yoktu. D gittike artyordu, nk bir sanayide retimin durmas bu sanayiye bal dier sanayilerde de ou zaman retimin durmasna yol ayordu. Sanayideki kriz ancak 1919'da hissedilmeye baland. Devrim srasnda varolan mal stoku imdi tamamen tkenmiti ve i sava ya da itilaf Dev let leri'ni n uygulad ablu ka, bunlarn yenilenmesini genellikle nlemiti; ham pamuun tek kayna olan Trkistan 1919 sonbaharna kadar tamamen tecrit edilmiti; balca keten reticisi olan Baltk lkeleri kendi kaderlerine terk edilmiti ve bu l kelerle ticaret ancak 1920'de balad. Bak blgesinden ve Kafkasya'dan petrol salamak 1918 yazndan 1919 sonuna kadar mmkn olmad. Ukrayna'daki balca kmr ve demir kaynaklarna ancak 1920'de eriilebildi. Sanayideki kn balca sebebi yakt kriziydi. Mays 1919'da yaplan bir tahmine gre, o srada sanayi iin gerekli yakt ihtiyacnn ancak yzde 14 onu salanabiliyordu. * 1918-19 ve 1919-20 klarnda, insanlarn sefaleti ve verimsizlii muhtemelen alktan ok soua balyd. kn hem bir paras hem de sebebi olan bir dier temel unsur demiryolu ulamnda ki krizdi. Avrupa Rusyas'ndak 70 000 verstlik* demiryolunun, savata ya da savata sadece 15 000 versti salam kalmt. Lokomotif ve vagonlar

* Rusya'da kul lan Inn 1067 m deerinde yol isU birimi, (.n.) 142. Bkz. s. 198-200. 143. Narodwe Kazyaisrvo, Kasm I920,s. 12. 144. Afi.e.,No.4, 1921. s. 56. 145. Bir tahmine gte. 1920'de byk sanayide isi verimlilii 1913'leki rakamn yzde 39'u. kk sanayide ise ylzde 57'siyd (L. Kritsman, Geroyeskii Period Velikoy Rusk/y Revryunii (tarihsiz (19247)1. s. 190): kdk sanayi byk lde krsal kesimdeydi ve orada ki artlar hemen hemen tarmdaki artlarn aynyd. 146. Trudi VserossiskagoS"tzdaZaveduyu$vikFinodelamt (1919), s. 49.

180 EKONOMK DOZEN

da byk zarar grmt. 1919 sonunda kriz had safhaya ulatnda. 16 000 lokomotifin yzde 60' kullanlamaz haldeydi. 1 4 7 Ocak 1920"de nc Tm Rusya Mill Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde belirtildii gibi, btn bu faktrler "lkenin retici glerinin tam olarak istihdam edilemedii ve fabrikalarmzla atlyelerimizin byk bir ksmnn kapal kald" bir du rumun ortaya kmasna yol at. 1 4 8 Bununla birlikte, belki de sanayideki kn en dikkat ekici belirtisi sanayi proletaryasnn danklyd. Sanayi iileri kitlesinin byk bir ksmnn krsal kesimle balarn ancak nadiren koparm olan ve baz du rumlarda, hasat zamanlar genellikle oraya donen eski kyllerden meyda na geldii Rusya'da, ehirlerde ya da fabrikalarda patlak veren bir kriz alk, isizlik, ilerin durmas kelimenin Batdaki anlamyla proletarya da bir isizlik sorunu yaratmyor, ehirlerdeki sanayi iilerinin akn akn g ederek ky hayatna dnmelerine yol ayordu. Devrimin ilk knda sanayideki zlme byle bir harekete yol amt; Mart 1918'de, yedinci parti kongresinde Buharin proletaryann dalmasndan sz ediyordu. w sava her iki taraftan, tkenmi ve aresiz bir durumdaki yzbinlerce insa nn silahl kuvvetlere katlmasna sebep olunca bu sre bir hayli hzland. Hem seferberlikten hem de karmak donanm ve retim aygtnn kme sinden zellikle sanayi zarar grd. Krasin 1918 sonunda, Brest-Litovsk s rasndaki "korkunun yaratt panikle" Petrograd'n alelacele boaltlmas nn ndirdii "byk darbenin sanayinin tamamen kmesine neden oldu undan" sz ediyordu.' 5 0 Derlenen tahmini rakamlar ii saysndaki azal mann ilk nce ve en byk hzla Petrograd blgesinde meydana geldiini doruluyor; Petrograd blgesinde ii says iki yl nceki saynn ancak yarsna eriiyordu. Tehlike iaretini Ocak 1919'da ikinci Tm Rusya ii Sendikalar Kongresi'ndeRudzutak verdi.
Sanayi merkezlerinin byk bir ksmnda fabrikalarda retimin gerilemesinden dolay iilerin k y l k i t l e s i y l e btnlemekle o l d u u n u g r m e k t e y i z ve biz ii n fus yerine y a n kyl, halta bazen tamamen kyl bir nfusa sahip o l m a k l a y z . " 147. Ulatrmadaki krizin eksiksiz dkm Aralk 1920'de Troki'nin sekizinci Tm Rus ya Sovyetleri'ne sunduu rapordayeralmaktadr(Vos'moi VserossiiskiiS"ezdSoveov [1921] s. 154-75); nl "1042 sayl emir" ve ulamdaki durumu dzeltmek iin Troki tarafndan yaplan deiiklikler iin bkz. 336-7. 148 RezotyutsiiTret'egoVserossskago S'ezda Soveov Narod.Kozyaistva (1920),s.22. \A9.Std'moS''ezdRossiiskoyKommunistitskoyPattii (1924),s. 33.45. 150 Tmdi II Vserossiiskogo S"ezda Sovelov Narodnogo Kozyaistva (tarihsiz), s. 75. 151. Vtaray VserossiiskiiS"ezd Profesonalnik Soyazov (1921),c.l(Ptenumi).s. 138.
1

SAVA KOMNZM

181

1919'da Sovyet denetimi altndaki tm blgelere ilikin sendika statistik lerine dayanan tahminler sanayi iletmelerinde i saysnn 1917'deki top lam sayya oranla yzde 76'ya, inaat sektrnde yzde 66ya, demiryolla rnda yzde 63'e dtn gstermektedir. 1 " Birka yl sonra yaymlanan genel bir tabloya gre sanayide alan ii says 1913'te 2 600 000 iken 1917 de 3 milyona ykselmi, sonra gitgide azalarak 1918'de 2 500 000'e. 1920-2 t'de I 480 000e ve I92l-22'de I 240 000'e, yani 1919'daki toplam saynn yarsna dmtr." 1 1920 tarihli bir rapora gre, Briyansk'daki nemli demir elik sanayilerinde Ocak 1919'da iilerin %78'inin. Tem muz 1919'da yzde 63'nn, Ocak 1920'de yzde 59'unun ve Nisan 1920' de yzde 58'inin altrld anlalyor. En byk kayp vasfl iiler ara snda grlyordu. 1920 iLkbaharnda Vesenka en nemli 60 metalrji i letmesinde "nc ii gruplar" kurulmasn istedi; Kolomenski fabrikala rnda ie gelmeyenlerin says Ocak 1920'de yzde 4] iken, Mays 1920'de yzde 27'ye dt. Bu rakamlarn yer ald rapor "Rusya'da metalrji ve madeni eya sanayinin bir kmazda olduu" sonucuna varyordu. 1 1 4 "Tm retimdeki genel azalmann, emein olaanst dk verimliliinin ve alr haldeki iletmelerin pek azndan yararlanmann" yol at bunaltc artlar Ocak aynda gzden geiren Tomski, temel sebebi alabilecek gle salkl elemanlarn (1) krsal alanlara, (2) orduya, (3) ii komnle rine ve Sovyet iftliklerine, (4) tanm sanayisine ve retim kooperatiflerine, (5) memuriyete (iae birlikleri, denetim, ordu, vb.) ynelmesinde ve sana yiye krsal alanlardan yeni ii aknn olmaynda gryordu.'" ilkba harda Rusya'ya giden ingiltere ii Partisi heyeti "eski psk.giyinmi, yan a fabrika iileri" grm, kyllerin altrdklar insanlara fabrikalarda denenden ok daha yksek bir cret dediklerini "ve ehirde iinin alma d miktarda erzak verdiklerini," renmiti. 1 " Sava komnizmi dne minde krsal alanlardaki artlar ne kadar g olusa olsun, herhalde ehir-

152 Bu rakamla! S. G. Slrumilin'in Vesenka yaynlarnda yer alan bir incelemesine da yanmakladr: Dva GodaDiktoturiProletariate, 191?-19t9(ian\az), s. 17-18, yazar bu ince lemesinde kesin bir lahminde bulunmann imknsz olduunu aka kabul ediyor. Sendikalar tarafndan 1919 yl iin venlen rakamlar o srada bir ile alanlarn saysn muhtemelen ol duundan dahaytlksek gstermektedir. 153. Y. S. Rozenfeld, Promislennaya Politika SSSR (1926), s. 317. 154. Narodnoe Kozyaisrvo. No. 9-10, 1920 s. 2-6; eer mevcutsa, o dnemde lek tek her fabrikayla ya da sanayilerle ilgili istatistikler, muhtemelen genel istatistiklerden daha gveni lirdir. 155. Rezolyuts Tret'ego S"zda Sovaov Narodnogo Kozyaistva (1920), s. 25. 156. British Labour Delegation iv Russia. 1920-Report (1920). s. 18.

182

EKONOMK DZEN

lerde ve fabrikalardaki artlardan ok daha iyiydi. 1920 sonbaharnda ta radaki krk kentin nfusu 191 Tden beri yzde 33 azalarak 6 400 OOO'den 4 300 000'e, dier elli byk kentin nfusu yzde 16 orannda bir azalmayla 1 517 OOO'den 1 271 OOO'e dmt. Kent ne kadar bykse, nfustaki azalma da o kadar byk oluyordu; Petrograd'n nfusu yl iinde yzde 57.5, Moskova'nnki ise yzde 44.5 azalmt. 1 5 7 Burakamlardunmun vahametini yeterince gsteriyor. Ancak emein ve rimli ligindeki d istatistiklerin gsterdiinden ok daha fazlayd ve re timdeki gerek d ii saysndaki azalmann yol aabileceinden ok dahabuykt. Yaymlanan istatistikler tm sanayi kollarnda retimin 1920'ye kadar srekli dtn gsteriyordu. En bykd demir cevheri ve dk me demir retiminde grlyordu. 1914 rakamlarna oranla bu sektrdeki retim srasyla yzde 1.6'ya ve yzde 2.4'e dmt. En iyi durumda olan petrol retimiydi; 1920'deki retim 1913 rakamlarnn yzde 43'iydi. Bunu tekstil retimi izliyordu. Maden kmr retimi se yzde 27'ydi. fakat yz deler genellikle 10 ile 20 arasnda deiiyordu. 1 5 ' Rublenin sava ncesi de eri esas alnarak yaplan bir tahmine gre, ilenmi meta retimi 1913'teki retimin yzde 129'u, yan ilenmi meta retimi ise yzde I3.6'syd. w "Proletarya diktatrl" kurulduktan sonra, paradoksal olarak, adna kurul mu olduu ii snfnn gerek saysnda, gerekse ekonomideki zgl arl nda bir d meydanageldi.>*" Bunun tali birsonucu, 1919'dansonraekonominin eitli dallarndan sorumlu dier birok komiserlik arasnda artk s radan bir komiserlikten baka bir ey olmayan Vesenka'nn itibarn yitirme si ve zoralma bavurarak tahl salamakla grevli Narkomprod'un sava ko mnizmi dneminde temel bir kurulu haline gelerek neminin artmas ol mutur. Ekonomiyi denetleyen bir organ olarak Vesenka, alma ve Savun ma Konseyi (STO)' 0 1 yannda pek snk kalyordu.

157. EkmiHiucetkttya Jizn'. 1 Aralk 1920. 158. ZaPyat'Let (1922), s. 406-8; Donetz kmr madenlerine ilikin ayrntl rakamlarNa Novik Punak t !923),c.M, s. 47-9'dadr. 159.Ai'.e.,c. Ill, s. 180-1. 160. Mene vi kler'in ve rejimin dier muhaliflerinin sk sk gndeme getirdikleri bir ine lerne konusuydu bu. Lenin Mays I92l'de verdii cevapta "proletarya snf zelliinin zayf lad bir dnem geirecek de olsa, iktidar ele geirme ve srdrme grevim yine de yerine getirebilir." diyordu {Snineniya, c. XXVI. s. 394). 16! Vesenka run gzden dn inceleyen L. Krisman, 1920 yl boyunca Narkomprod'a ve dier komiserliklere kaptrd grev k l hr bc sralyor (Grroyf cefat Pernd Velkuy Rusky ffri''Htt" [tarihsiz (1924?)]. s 208): 1921'rJe Lenin Narkomprod iin "en iyi kuru lularmzdan biridir," diyordu (So uenya. c. XXVI, s. 248). STO iin bk. s. 334.

SAVA K O M N Z M 183 Mevcut kaynaklar deerlendirerek sanayide bir canlanmay gerekle tirmesi beklenen i savan sona ermesi, ilk bata umulann aksine bir s o nu yaratr gibi oldu. Bunun sebepleri ksmen psikolojikti. Savan yaratt zel drtlerin ortadan kalkmas gerginliin ve bunun yan sra gayretle rin azalmasna yol at. Savatan yorgun k m bir halk e k o n o m i k durumu dzeltme istei duymuyordu. Ancak bu srekli gerilemenin maddi sebeple ri de vard; Sanayinin k, makinalann ve hammaddelerin tamamen t kenmesi, durumun kolayca dzeltilmesine imkn vermeyecek bir noktaya erimiti. Mart 1920'deki dokuzuncu parti kongresi ilk kez i sava deil. Lenin'in "ekonominin yeniden inasnn kansz cephesi'' dedii e y i " 0 ele ald. Ancak 1920'nin ruh hali, Polonya'ya ve Wrangel'e kar kazanlan za ferlerin yaratt bir sevin duygusuydu genel olarak. Aralkta dzenlenen sekizinci T m Rusya Sovyetleri Kongresi'nde Rikov, S o v y e t sanayi reti minde ve S o v y e t iisinin verimliliinde meydana gelen d mazur g s termek iin, Almanya, ngiltere ve Amerika Birleik Devletleri ndeki ben zer dleri leri srd ve "ekonomide genel bir canlanmann baladn" belirtti. 1 " Ekonomi alannda yln kitab Buharin'in Gei Dnemi Ekonomis'ydi. Kapitalizmin knn kanlmaz olduunu ngren (ve byle c e . Ocak 1920'de Komintern'n ikinci kongresinde hkim olan iyimser ha vay dile getiren) Buharn, proleter devrimin kapitalist toplumun sadece si yasi aygtn deil ekonomik aygtn da tahrip etmesi gerektiini ileri sr yordu. Bu elbette retimin azalaca bir g e i dnemini gerektiriyordu:

retimde anari ya da Profesr Grinevetski'nin deyiiyle "sanayinin devrimci paralan", hibir yaknmann nleyemeyecei kanlmaz bir tarihi aamadr. Di er bn devrimler gibi komnist devrim de retici glerde bir zayflamaya sebep olur i" Bir baka yazar devrimin ekonomi alanndaki gcn bir demiryolu kpr sn havaya uuran ya da topusunun ateine yol amak iin bir orman 162. Lenn, Soineniya, c. XXV, s. 107. 163. Vns'ttm Vserossiiskii S'ezd Soveroi (1921), s. S9-90. te yandan, Rikov kongreyi "burjuvaziden devralnan sloklann artk tkenmi olduu" ve "isilerle kyllerin sadece, devralnm soklan lkemekJe yeinmeyip ibliya duyduklar eyleri kendilerinin retebile ceklerini gstermeleri gerektii" konusunda uyard (A.g.e., s. 94).
164 N Buharin, Ekonomika Perehodnugo PeriotUU920), s. 48. Grinevetski'nin Poslevo-

ennye Perspeksri Russkoy Promislennosi adl eseri 1918'de yazld. Troki Ocak 1920'de nc Tm Rusya Mitli Ekonomi Konseyleri Kongresi ni u gryle rahalall: "Bir eko nomik duzenden bir baka ekonomik dzene gei, ekonomik fedakrlkta* da dahi) olmak zere daima saysz fedakrlklar pahasna olur" (Troki. Soineniya, c XV. s. 55)

184 EKONOMK DZEN

dmdz eden bir komutann eylemine benzetir "Ekonomik adan tama men etkisiz olan tedbirler, devrim asndan etkili olabilirler.' 1 " Ekonomik kaosun tezahrleri ve ekonomi aygtnn k sosyalizm yolu zerindeki kilometre talar olarak selamlanabilirdi. Sava komnizmi dneminde or taya atlan btn teoriler gibi bu teoriler de, kanlmas mmkn olmayan bir eyin ex post facto* dorulanmasyd; o srada sanayiyi denetlemek iin yaplm her ey sava komnizmi uygulamalarnn yaratt genel honut suzluu sonradan daha da artrd. Bununla birlikte, sanayideki kn r gtlenmedeki herhangi bir eksiklikten leri gelmediini, aksine sebepleri nin ok daha derinlerde olduunu, yle ki buna glavklar'n ya da Vesen ka'nn brokratik ihmallerinin yol atn savunan daha sonraki bir eili min de hibir ekilde hakl grlemeyeceini, ayrca sava komnizminin nihai iflasnn sanayideki kten ziyade ehirlerin ve fabrikalarn beslen mesi in gerekli rnlerin kyllerden salanmasna imkn veren bir ta nm politikas uygulayamamakan kaynaklandn aka belirtmek gere kir. Sava komnizminden NEP'e gei, Sovyet ekonomisinin btn dalla rn etkiledii gibi sanayiyi de etkiledi; ama bunun asl zorlayc sebepleri ekonomi politikas alannn dndadr.

c) Emek ve Js Sendikalar Yeni rejimin ilk aylarnda emek politikasn iinden klmaz bir hale geti ren tereddtler ve belirsizlikler i savan etkisiyle ortadan kalkt. Kar ko nulmaz bir milli hedefin varl, igcnn ynetim ve disiplinine ilikin politikalara hz kazandrd, ii sendikalaryla devlet arasndaki ilikiler so runu, ii sendikalarnn ve devletin bekasn "beyaz" ordulara kar kazan lacak askeri bir zafer uruna tm erkeklerle tm makinalann seferber edil mesinde gren aldatc bir basitlie indirgendi. Sava komnizmi dnemin de emek politikas, iileri sava gcne katmak ve onlar kendilerine en ok ihtiya duyulan yerlere gndermekti; ii sendikalar bu politikann en etkili bir biimde uygulanmasna yarayan ara oldular. sava devam etti i srece her ilke sorunu ak seik, dolambasz ve tartlamaz grnd. * sonradan yap mi s ol up nceki Itri de kapsayan <.n.)
I6S S6. L. Kritsman. Geroyeski Ptrod Vefikoy Rustkoy Rrvolyulsi (larihsi (I924">)>. s.

SAVA KOMNZM 185

Yeni bir denetim aygtnn kurulmas yolunda gze arpmayan ilk adm lar, isiler adna hareket eden ii sendikalaryla iverenler ya da fabrika yneticileri arasnda toplu szlemelerin sonulandrlmas iin gerekli artlan dzenleyen 2 Temmuz 1918 tarihli bir kararnameyle atUd. ivere nin ii sendikalarnca nerilen szlemeyi reddettii durumda Narkomrud'un bunu resmen kabul ettirme yetkisine sahip olmas, kararnamenin en nemli maddesiydi. I 6 * Sadece laftan anlamayan iverenlere baskda bulun may amalayan bu madde, gerekte i sendikalaryla gr birliinde alan Narkomtrud'a istihdam artlarn diledii gibi saptama hakkn tan yordu; kararnamenin en kalc etkisi de bu oldu. Sava komnizmi dne minde igcn rgtlemenin hukuki temeli, RSFSC'nin, 10 Ekim 1918'de VTsIK tarafndan kabul edilip alt hafta sonra yaymlanan ilk i yasasn da 1 * 7 bulunuyordu. Yasann maddeleri emei korumay amalayan mevcut hukuki hkmleri tekrar doruluyor, cre dzenlemelerinin yneticilere ya da iverenlere danldktan sonra sendikalarca hazrlanmasn ve Narkomtrud tarafndan onaylanmasn ngryordu. Narkomtrud yeleri asln da sendikalar tarafndan atand iin, bu onaylama sadece br formalite so runuydu; toplu i szlemesi tamamen rafa kaldrlm oluyordu. Sava ko mnizmi retilerinin ve uygulamalarnn mantki sonucuydu bu. Sanayi nin en nemli kollarn kamul atran 28 Haziran 1918 kararnamesinden sonra, devlet teorik adan balca iveren oluyordu. almak topluma hiz met etme ekliydi; tgcu alm satmna ilikin kapitalist szleme anlay nn modas gemiti. cret oranlarnn saptanmasnda iin gl y a d a ri zikolar, sorumluluk derecesi ve gerekli nitelikler hesaba katlacakt. Nisan 168 1918 sendikalar kararnamesiyle yasaklanm olan para bana cret sa dece ho grlmekle kalmad, ayn zamanda normal kabul edildi ve Sovyet cret politikasnn bir parasn oluturduu iin bir daha hi tartlmad. 1918 i yasas herkesin almasn art kouyor ama iiye de kendi ni teliklerine denk bir i ve uygun bir cret talep etme hakkn ianyordu; bu nunla birlikle bu hak iinin kendi nitelikleriyle badaan bir i bulamad takdirde geici bir ii kabul etme mecburiyetini getiren bir baka maddeyle deitirilmiti. Ancak bu yasa zorla altrma sorununa deinmiyordu. Daha nce, Eyll 1918'de yaymlanm bir kararname siz birinin kendisi ne nerilmi bir ii reddetmesine izin vermiyor, aksine hareket eden iiyi

166. Sobranie Uzakonenii. / P / M P / S . N o . 48. madde S68. 167. A.g.e., No 87 S. madde 905 168 Bkz. s. 105-6

186 EKONOMK DUZEN isizlik deneinden yoksun brakyordu. 11 * Ama baka bir ceza ngrl memiti ve ii doal bir lepki gsterip memleketine dnnce bu tehdidin pek bir hkm kalmyordu. 29 Ekim 1918 tarihli bir kararnameye gre i ve ti bulma kurumlar Narkomtrud'un yerel organlarna dntrlm t; iilerle iverenlerin bavurmalar gereken kurulular sadece bunlard ve bir teklifi reddeden iiye ayrca ceza uygulanmyordu. 1 7 " Ayn ay iin de burjuvazinin her iki cinsten 16-50 yandaki yelerinin sosyal bakmdan gerekli bir ite almalarna zin veren bir kararname yaymland. Burju vazinin 14-55 yandaki tm yelerine "alma karneleri" verildi; yiyecek kardan ya da seyahat belgeleri almak iin bu karneleri gstereceklerdi ve bunlar ancak sahiplerinin sosyal bakmdan yararl bir i yaptklarn gste ren bir kanl ierdikleri takdirde geerli olacakt. 1 7 1 Emein rgtlenme ekli Ocak 1919'da, ikinci Tm Rusya i Sendika lar Kongresi'nde aka onay a kt. savan kzt bir dnemdi bu, bir ay nce Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi sanayide deneti min merkezilemesi ynnde salam bir adm atmt ve Lenn "merkezi yetiliin" ve "salt yerel karlardan vazgemenin kaosa kar biricik are olduundan sz ediyordu." 2 ii sendikalar kongresi, devlet ve sendikalar arasndaki ilikiler sorunu le bu anlar altnda bir kez daha yz yze geli yordu. Kongreye katlan 600' akn delegenin 450'si Bolevik delegelerdi. Kk bir anarist grup tm iktidarn bamsz sendikalarn elinde olmasn istiyordu; otuz Menevik, sendikalarn bamszl ilkesini ileri sren ve Sovyet iktidarnn iileri lemsil ettiini reddeden bir karar lehinde oy kul landlar; Lozovski'nin nderliindeki otuz yedi "enternasyonal sosyal de mokrat" daha ihtiyatl bir tutum taknarak, sendikalarn ilevlerinin devlet organlarnn ilevlerinden ayrlmasn ve sendika organlarnn devlet tara fndan massedilmesinin "devrimin bu aamasnda" "sama" olacam sa)f>9. Sobranie Uakiinemi, !9i7-I9I8,Ho 64, madde704. 170. Ag.e.,No.80, madde 838. 171. A.g.e., No. 73, madde 793. alma karnesinin Lenin iin sembolik bir deeri vard Eyll 1917'de yle yazyordu: "Her iinin alma karnesi var. Bu belge fu srada kap lal ist kolebg, iinin u ya da bu ekilde dangalan tekine ait olduunu belgelemekle birlikte II yi kk drmyor. Sovyetler al jma karnelerini zengin/tr iin. sonrada, yava yava bu lun bit hail iin uygulayacaklar. alma karnesi, yeni toplumda, bundan byle 'iiler' dyr bu eyin bulunmadnn, ana almayan bi kimse de kalmadnn kanl olacak (S/nmem\a, c XXI, s. 261). iiler, zellikle Moskova'daki iiler iin alma karnesi Haziran 1919 larihli bir kararnameyle oluturuldu Kzl Ordu ve Kzl Donanma mensup lan n a da alma karnileri verildi {Sobranie Uzakvnenii. 1919. No 28,madde315>. 172. Bkz. s. 168.

SAVA KOMNZM 187 vundu. 1 " Kongrenin byk ounluu. Lenin'in ilkesel olarak destekledii Bolevik karar kabul etli Ancak Lenin yapt uzun konumada "devletle tirme" 1 " ilkesini kabul etti ve bunun sendikalarla devlet organlarnn kay namas eklinde deil, "her ikisinin egdm ve dayanma iinde, tenlikli almalarnn kanlmaz sonucu olarak ve sendikalarn geni emeki kitleleri devlet aygtnn ve tm iktisadi denetim organlarnn ynetimi ko nusunda hazrlamasyla gerekleeceini" vurgulad. 1 7 5 Bu karar bir belir sizlii de ortaya koyuyordu: D e v l e t mi sendikalar yava yava kendi bn yesinde eritecekti, yoksa sendikalar m devleti kendi bnyelerinde eritecek lerdi? Ancak Tm Rusya ti Sendikalar Merkez Konseyi sekreteri olan ve komiserlie atanmas bu kurulu sayesinde gerekleen alma Halk Ko miseri Shmidt ii sendikalarnn giriimi ilkesini ustaca destekledi: Komiserliin rotu... sendikalar tarafndan yaplan nerileri ve hazrlanan planla r uygulamak olmaldr. Ayrca, komiserliin sendikalarn haklarna mdahale et memesinin yan sra. komiserlie bal organlar da mmkn mertebe sendikalar ta rafndan olu;turu)maldr Biz merkezde daima bu ilkeye gre hareket ediyoruz Tm Rusya Merkez Konseyi, Narkomtrud'un rolnn sendikalarn rolyle "tamamen ayn" olduunu tereddtsz bir dille fade etli: Natkomrud'un temel ald alma s m . sendikalarn gnlk eylemlerinde ilan etlik teri ve kendi kongrelerinde kabul edilen kararlarda dile gerirdikleri ilkeler dorulusundadr. alma Komiserlii tarafndan kabul edilen bu kararlar, dcvle ikidan olarak yine onun tarafndan uygulanmaktadr. Shmidt konumasn "Halk Komiserinin sendikalar merkez konseyi tara fndan atandn ve Narkomtrud'un tmnn merkez konsey temsilcilerin den olutuunu" aklayarak srdrd. Eksik olan ey, Narkomtrud'un ye rel temsilcileriyle sendikalar temsilcileri arasnda buna benzer sk bir i birlii kurmaktan ibaretti. * Bununla birlikte bu st kapal pazarln bir
173. karar lasans Viurvy Vserossiiki S "ezd Projesuonanik Soyuzov (1921), c. I
17

(Plenumi). s. 72-8,92-4.94-6; oylama sonular a.g.e., c. l,s.97'(Jeyeralyor. 174. Lenin, Soineniya, c. XXIII, s. 490 Bu kelime (ogoudarsrvtenie) sendikalara ilikin lan hmalarda gerek bir klie halini ald; ayn kelime kimi zaman sanayinin kamulaun mas iin de kullanldysada. bunun iin daha yaygn olarak tercih edilen kelime nanionalzal.sva idi.
(75. Vumy V;eros.whiS'ez<rf'ftft.toarniiSo)i-iJ>yii92l).e 1 (Plenum, s 96-7

Bolevik karan destekleyen Ryazanov " b i m idealimiz daha gelikin bir dev let le j irme de il, dm sosyal hayatn devletten anndnlmasdr." diyordu (A.g.e., c. I, s. 69) Bu tavr devlet iktidarnn dolaysz bir biimde glenmesi olgusunu gzlerden karmak iin, devletin gc n yi terek ortadan kalkacan ileri sren gr dile getirmenin bir baka rneidir.

188 EKONOMK DZEN

baka yan Tomski'nin obiter dictum'anda* ortaya kt: Sendikalarn cretleri ve alma artlarn dzenledikleri, aynca alma Halk Komiserinin atanmasnn da kongremize bal olduu bir srada Sovyet Rusya'da hibir grev yaplamaz. Bu bylece bilinmelidir. 177 Hayati n e m tayan pratik bir konuya dair politikann byle aka dile ge tirilmesi, sendikalarla devlet arasndaki ilikilere hl hkim olan tm teo rik belirsizliklerden o k daha anlamlyd. ikinci sendikalar kongresi ilk kez genel bir cret politikas saplamaya da giriti. Bir Menevik delege, t o p l u s z l e m e uygulamasna dnlmesini sa vundu. I 7 * Ancak ya erken davranyordu ya da g e kalmt. yasas aslnda cretlerin tek tarafl saptanmasn, iverenlere danlmas ve Narkomtrud'un resmi onaynn alnmas kaydyla sendikalara brakyordu; sava ko mnizmi dneminin cret tespitine ilikin balca kararnameleri VTsIK ve Sovnarkom tarafndan karlmt. Kongre kararlan, retimi artrmak ve lke ekonomisini yeniden ina etmek iin iilerin sendikalara ve sendika larn da tm proletaryaya kar sorumlu olmas gereinden sz ediyordu. cret politikas rekabet, dllendirme esasna, rnein para bana cret ve prim ilkesine, ya da para bana iin mmkn olmad yerlerde kesin bir ekilde belirlenmi retim normlarna gre saptanacakt. cret tarifeleri gruplara gre snflandrlacak, en yksek iki cret baremi "st seviyedeki teknik, ticari, idari personele" ve "orta derecedeki benzeri personele" ayr lacakt. dari personel olsun ii olsun, btn gruplar yetenek temelinde on iki dereceye ayrlmt ve birinci dereceyle on ikinci derece arasndaki de i m e oran 1-1.75'ti; ancak her grup iinde kategoriler aras cret baremi aynyd. " Geri bu herkese eit cret dealine ok uzak dyordu a m a g e 1

* Bir yetkili tarafndan geerken sylenmi balayc olmayan sz. (.n.) 176. Vtoroy VserossiiskiiS"ezdProfessional nikSoyuznv (1921), c. t (Plenumi), s. 98-9. 177 H. .sky. V:orovVMr<i5si(.*n5''e7iiPfSSionar'iiitSoyii;.>v(l9191,5 96. Birinci sen dikalar kongresine grev fonlar iin bir devlel yardm sunan Znovyev (bkz. s. D), Ocak 1920'de nc kongredeki konumasnda, sendikalarn aruk grev fonlarna ihtiyac kalmad na gre bu para dier lkelerin devrimci sendikalar iin uluslararas bir fon oluturulmasnda kullanlabilir, diyordu (Treii Vserossiiskii S"ezd Professional'nik Soyuzov [1920], s. 14). sa van doruk noktasna ulat bir srada, zaman zaman gayn resmi grevler yapld oluyordu; 1919'da sendikalar merkez konseyinde liyapnikov sendikalardan iilerin honutsuzluklarn gidermeye almalarn isliyor ve "onlara bu gibi ynle mlecit ne kadar ykc olduunu aklyarakdzen bozucu grev eilimlerine kar var gcmzle mcadele etmeliyiz." dyodu(DyatyS'ezdRKP\B) |19331,s.869-701eyera!anyayimlanmamis;arsivlerdenalin(ilanrni5Ur). 178. VtoroyVserossiskiiS~ezdProfess\onaTnikSoyuzm 179. A.g.e., c. I (Plenumi), s. 153-4, (1921),c.I(Plenumi),s. 156-7.

SAVA KOMNZM 189 ne de vasfl isi ile sradan iinin cretleri arasnda 1914'ten beri srege len farkta bir azalmay temsil ediyordu. 1 , u Kongreye bu konu hakknda bir rapor sunan Shmidt, "bir iletmenin zn orta vasftaki iinin oluturdu unu", onlara daha adil bir cret denmesinin nemli olduunu ileri srd; fakat bir konumac buna itiraz ederek cret baremlerinin "proletaryann vasfl kesimini" haksz yere zor duruma soktuunu syledi. 181 M o s k o v a kenti ve dolaylan iin yeni cret baremleri V T s I K tarafndan 21 ubat 1919'da yaymlanan ve 1 ubat'tan itibaren geerli olan bir kararname ile saptand. Bu kararnameye gre yetikin bir ii iin asgari cret ayda 600 ruble, st seviyedeki en vasfl ynetici personel iin ayda 3 000 rubleydi; daha yksek cretler, her zel durumda ancak Sovnarkom'un zel kararyla denecekti. hafta sonra bir baka kararname yzdeleri saptad. Bu yz delere gre M o s k o v a standartj 100 kabul edilerek, Moskova'nn cret ba remleri lkenin dier btn ehirlerine uygulanacakt. m Nisan 1919'da "sorumluluklar olan siyaset iilerinin" cretlerine ilikin bir kararname Halk Komiserler'nin, V T s I K yelerinin ve st dzeydeki baz grevlilerin cretlerini ayda 2 000 ruble olarak y a da en yksek kategoriden teknik ve ynetici personelin cretlerinin te ikisi olarak saptyordu. 163 A u s tos 1919da fiyat artlar cretlerin yeniden gzden geirilmesine yol at. En dk cret 600'den 1 200'e, en yksek cret ise 3 OOO'den 4 800'e ka rld 1 8 1 ve daha fazla eitlik lkesi zenle korundu. Sava komnizminin ilk dneminde eit cret idealini gerekletirmek iin hibir giriim yaplma m olmakla birlikte, eitlik lkesi dier baka sebeplerin yol at daha

180. Bu durum A. Sei gson, The Srmnre ofSn-fei Wages i Harvard, 1944), s 182'de gs terilmitir. ISI. Vtary Vserostiiskii S"ezd Professimal'ntk Soyuzov, e. I tPlenumi), s. 152. 157. 182. Sobranie Uzakonenii, I9i9,Ho. 5. madde 52; No. 15, madde 171. Petrograd iin c ret oranlan Moskova'da t inin yzde 120'siydi ve Perosavodsk'un kuzeyinde, Murmansk de miryolu icileri iin (tiphesiz son deere ar anlardan dolay) yzde I25'e kadar ykseliyor du. Dier btn ehirlerde (yzde 100 olarak saptanm Yaroslavl hari) oranlar Moskova'da kinden daha dkt ve kylerde ehrlerdekinin altndayd. En dtijk oran yzde 45'le Kuzey Kafkasya'dayd. Bu incelikli dzenlemelerin ne kadarnn uyguland se kukuludur. 183. Sobranie Uzakooenii. 1919, No. 18, madde 206; Ekim 1919'da "sorumluluklan olan siyaset iilerinin" le re ileri fyal amlan gz minde tutularak en yksek knegorinin eline ayda 4 200 ruble geecek ekilde bir kez daha ykseltildi (A.g.e . No. 50, madde 489); Hazi ran 1920'de bu kategorinin aylm 7 600 rubleye karan yeni bir art oldu (Sobranie Uzakanenii, 1920, No. 53. madde 231). Daha sonra, sava komnizmi dneminde ise nakit cretle rin artk bir anlam kalmad ve NEP baladktan sonra cretlere ilikin resmi rakamlar genel likle yaymlanmaz oldu 184. A,g.e No. 4 1 . madde 396.

190 EKONOMIK DZEN

fazla farkllama eilimlerini frenleyici bir engel oluturuyordu. Bununla birlikte bu eilimler ksa zamanda tekrar onaya kacakt. kinci sendikalar kongresi sendikal rgtlenmenin pekitirilmesi ynn de ileri bir adm att. Birinci kongre sendikalarn mesleki zelliklere gre deil, "sanayiler" tarafndan kurulmas ilkesini ortaya atmt; "mesleki a dan ok yakn gruplar", ayn iletmedeki lm iiler ayn sendikaya bal olacak ekilde birbirleriyle kaynaacaklard. 1 " Bu kural uygulama giriim leri oldu; bir tank, bamsz kk sendikalann Austos 1918'de Petrog rad'daki Treugolnik kauuk fabrikasndan nasl atldklarndan ve iilerin kimya sanayisi sendikasna ye olduk i arndan sz etmekledir.'"* Ancak iler leme yava oluyordu. Bu hedefin gereklemesinin fabrika iisini bro g revlisinden ve teknisyenden ayran "siyasi ve iktisadi nyarglar" yznden ertelendiini belirten ikinci kongre, "bir yllk proletarya diktatr l"nden sonra, bu kural uygulamaya koymann vaktinin geldiini dnyordu. Sendikalar, "iletmenin ya da kuruluun kusursuz almasn, iiler ara snda i disiplinini, cretlerin belirlenmesi ve retim ltleri konusunda sendikalarn koyduklar kurallara uymay" salamak amacyla sorumluluk stlenecekler, genel toplantlar dzenleyerek sendika yeliini zorunlu kl maya alacaklard. Tm Rusya ii Sendikalar Kongresinin kararlar b tn sendikalar ve yelerinin her birini ykml klyor ve Tm Rusya Sen dikalar Merkez Konsey i'nce kongre adna hareket etme ve kendi adna ba layc kararlar alma yetkisi veriyordu. 1 "'rgtlenme gelitike sendikalarn ye says. Ocak 1918'deki birinci kongre toplandnda 2 600 OOO'e ve Ocak 1919'daki kinci kongrede 3 500 OOO'e ykseldi. 1 "'

kinci sendikalar kongresi Ocak 1919'da toplandnda i sava henz doruk noktasna ulamamt ve ekonomi bir btn olarak savan gerekle rini karlayacak kadar donatlmamn. Bunu izleyen iki ay boyunca hu ba kmdan dikkate deer bir ilerleme oldu. Sekizinci parti kongresi frtnal bir hava iinde topland. Kongre ilk olarak modas gemi 1903 program[ii.Perv VserrssiiskS"ndProfessumaTmkSoyuzov (19)B). s. 375. 186. ProlestiouUnytSuyuriSSSR, der. Y. K Milonov(192T). s. J64. 187. VraroyVunssMkiS"*tdProjessnrt*kStytz<>v ( I 9 2 l ) , c . I (PtauniJ.s 191-3. SE Bunlu. Znovyev in onuncu parti kongresinde aklad rakamlard ( 0 y u f y i S"ezd Ri.fsiiskoy Kommunistieskny Ponii [1921], s, 188). Saylarn iirilmi olduunu kabul et mekle birlikte karlatrma asndan yararl olacan sylyordu ve muhtemele bu doruy du. Baka kaynaklar tarafndan verilen rakamlar ok az farkllk gstermektedir.

SAVA KOMNZM 191 nn yerine yeni bir parti program kabul etti. Devrimden beri parti sendika lara kar tulumunu belirleme frsatn hibir zaman bulamamt. Artk "sanayinin rgtl aygtnn" e s a s itibariyle sendikalara dayanacam ilan ediyor ve ilerde glkler yaratacak bir ifade kullanarak, "tek bir ekonomik birim olarak kabul edilen milli ekonominin ynetiminin fiilen sendikalarn elinde younlamas" gerektiini ileri sryordu. Fakat i savata sendika larn balca ilevi programn ekonomiyle lgili blmnn bir baka pa ragrafnda aklanyordu: Devletin mevcut igcnn tamamnn alabildiine kullanlmas, bu igcnn hem farkl corafi blgeler arasnda hem de milli ekonominin farkl kollan arasnda milli ekonominin plan h gelimesi iin uygun bir ekilde dalm ve yeniden dal m, Sovyet iktidarnn ekonomi politikasnn sendikalarla sk bir ibirlii kuruimakszn gerekletirilmesi imknsz olan acil grevini oluturmaldr Belirli br sosyal ii gerekletirmek uruna alabilir tm nfusun sendikalarn katlmyla en son ferdine varncaya dek Sovyet iktidar tarafndan seferber edilmesi, imdiye kadark i mien ok daha geni ve ok daha sistemli bir tarzda gerekletirilmelidir. "Sosyalist retim ynteminin ancak iiler arasnda yoldaa bir disiplin temeli zerinde gerekleebileceini," belirten program, "bu yeni sosyalist disiplini yaratma grevinde barol" sendikalara v e r i y o r d u . M a r t 1919 parti kongresinin ardndan Sovnorkom'un genel bir seferberlii emreden 10 Nisan 1919 tarihli kararnamesi yaymland;'*' ertesi gn Lenin parti merkez komitesi adna ii sendikalar merkez konseyine, lkenin her ya nndaki tm parti ve sendika rgtlerini bu seferberlik grevinde ibirlii ne aran " D o u Cephesi'nin Durumu" balkl bir dizi tez sundu. ileri gayrete getirmek iin sendikalarn yelerinin yzde 50'sini derhal seferber e t m e y e kendiliklerinden karar verdikleri Pokrovsk rnei ileri srld ve sendikalar "lke iinde kendilerine ihtiya duyulmayan yelerini V o l g a ya da Ural cephesine sevk e l m e y e " tevik edildi. 1 9 1 Bundan bir yl sonra Tro ki btn belagat y la yle diyordu: Cephede iler etinle since, bir yandan komnist partisi merkez komitesine, te yandan sendikalar merkez konseyi kuruluna bavurduk. Ve nde gelen iiler bu iki 189 VKP<B> vAyj(yKi>(i*(l*Ml). c. I, s. 290-1. Son eklini alm metinde, ii sendika larnn disiplin konusunda oynayaca rol. Lenin'in, muhtemelen ubat 1919'da kaleme ald ve yine de daha o zamandan, 'igcnn en geni ve mmkn olan en btnlkt biimde l ke apnda merkezilemesini" (Soinenha, c XXIV. s. 102) isteyen ilk tasarsna kyasla ok daha kesinlikle belirtilmiti. Ne var k bu zaman zarfnda savan iddeti de altml. 190. /), M Nisan 1919. 191. Lenin. Soineniya,c. XXIV,s.224-6,229-42.

192 E K O N O M K DZEN

merkezden cepheye gnderildi; bylece bu iler Kzl Ordu'yu kendi suretlerinde ve kendi s)up 1 arnca yarattlar. Kararname ve Lenin'in tevikleri resmen askerlik hizmetine aryla s nrlyd ve o dnemde alma ykmlln zorunlu klan hibir karar name yaymlanmad. Fakat askerlik hizmeti ile alma ykmll ara sndaki ayrm ok gemeden gerekliini yitirdi. Seferberlik kararnamesi ile ayn zamanda, STO tarafndan maden iilerinin iten ayrlmalarn ya saklayan ve askere arlma yana gelmi btn madencilerin bulundukla r yerde seferber edilmi saylacaklarn bildiren bir kararname 1 " yaym land. Sekizinci kongrede yeni parti programnn kabul, Sovnarkom'un sefer berlik kararnamesi ve parti merkez komitesinin sendikalara ars sava komnizmi ilkelerinin emein rgtlenmesinde tastamam ve kesinkes uy guland kritik bir yln balangcn belirledi. Sava komnizminin emek politikasnn z emek pazarnn ve iilerin stihdam ve ynetimine ili kin geleneksel kapitalist ilemlerin tetk edilmesiydi; ayn dnemde uygula nan dier politikalar gibi bu da, savan gerektirdii bir taviz gibi deil sosyalist dzene doru gerek bir ilerleme olarak gsterildi. Kendi vatan dalarn cepheye gnderme hakkna kimsenin itiraz etmedii ii devleti nin, fabrikalar iin gerekli iileri seferber etme hakk na da sahip olduunu svunan gre itiraz etmek ok gt; emei alnr satlr bir mea olmak tan ziyade bir ykmllk olarak kabul eden bu gr, teoride sosyalizmin yksek ideallerini kapitalist cret sisteminin aalk uygulamalarndan ayrt eden her eyin simgesiydi. Nakit cretin giderek ayni hale dnmesi de esas itibariyle parann deer yitirmesinin ve normal mbadele srecin deki genel kn sonucu olmakla birlikte, kolayca bu gre mal edilebi lirdi Buharin, "proletarya diktatrl sisteminde iiler cret deil sosyal 194 bakmdan belirlenmi bir pay alrlar," diye yazyordu ertesi yl. Devlet iinin igcn satn alaca yerde, tpk cephedekilerin geimini salad gibi onun da geimini salyordu alt srece. Yiyecek karnelerinin sendikalar araclyla fabrikalarda datlmas bu tutumu doruluyordu; Eyll 1919'da. sendikalar merkez konseyi tarafndan fabrika ve atlyelerdeki iilere ii niformalarna lekabl eden ve iletmenin mlkiyelinde

192 Treni Vserossiiskii S'ezd ProfessionalnikSoyuzov (1920),c. 1 (Plermi), s. 87.

193. Sobranie Uakonenii, 1919, No 14, madde 163; bu kararname daha sonra'emek or dularnn" madenlerde daha geni lde al olmalarnn yolunu da am oldu.
194 N Buharin, Ekonomika Perehodnoga Penada (1920), s. 105.

SAVA KOMNZM

193

kalan ii I ulumlar datlmas emredildi. 1 0 1 Bu anlarda yetkililer iiler arasnda iten kaytarma ve verimsizlik gibi mzmin hale gelen iki belann retimde yaratt de bir son vermek iin, kapitalist dzende olduu gibi "ekonominin kams"nn yerini alacak yeni tevikler gelitirme ihtiyacn duydular. Sosyalizm anlayna en uy gun tevik, fabrika iisini de tpk cephedeki arkada gibi harekete geire cei umulan devrimci cokuydu. Mays 19 9'da, igcnn seferber edil mesine ilikin kararnameden bir ay sonra Moskova-Kazan demiryollarn daki Moskoval birka yz ii, birliklerin ve erzakn cepheye yollanmas n hzlandrmak amacyla cumartesi gn gnll olarak alt saat fazla me sai yaptlar; bylece "Komnist Cumartesi 1er"!n ilki balam oldu. Bu det yaygnlat ve Lenin sz konusu almay, zel bir kitapkla, "yeni sosyal disiplinin, sosyalist disiplinin" dikkate deer bir rnei diye nitele yerek minnetle and."* Fakat partinin kapsam snrl bir giriimiydi bu; 1 9 ' ve maddi dllerle takviye edilse de, igucu zgl bir ekilde rgtlenmedike ve i disiplini salanmadka, moral ykseltmelerin yeterince etkili olaca hibir zaman ciddi bir ekilde dnlmedi. Byle bir rgtlenme yi gelitirmek artk acil bir grev halini almt. Zorla altrmann sadece eski burjuva snfnn yeleriyle toprak sahip lerine uygulanmas gerekliine ve iileri gayrete getirmek iin z disipli nin yeterli olacana ilikin o ilk varsaym ok gemeden terk edildi. Ekim 191S tarihli i yasas daha nce RSFSC anayasasnda yer alan genel ilkeyi, almay herkes iin zorunlu klan ilkeyi tekrarlyordu yalnzca; ne bunun uygulanmas iin bir tedbir ne de almay reddedecek olanlar iin bir ceza ngryordu. Fakat gnll alma sisteminden geriye ne kaldysa 10 Ni san 1919 tarihli seferberlik kararnamesiyle fiilen sona erdi. Haziran 1919' da Moskova ve Petrograd'da iilere alma karnesi verilmesi, denetimi artrma yolunda yeni bir giriimdi.' 9 8 phesiz, baka bir alternatif olmad ndan sendikalarn almasna ok fazla umut balanmt. Oysa sendika lar vasfl iilerin seferber edilmesinde bile etkili olamamt. 19J 9-20 k195 ProkwdstQV, Uel i Raspretteteme Produklo Narodnogo Kotyaatva- Sbarnik Dekretor (larihsi [ 192 !?]), s. 446-8. )96.Unn,5oi:-ocrvo,C-XXlV.s 329. 197. Buharin ve Preobrajenski. Azbuka Kommunizma, blm XII, parag. 100V gre "Ko mnist Cumartesiler"e katlanlarn s s y m 5 OOffder A gustos-Eyll 1919'da lOOOtfe ykseldi; normal verimlilik dzeyinde yzde 213, vasfsz iinin verimlilik dzeyine oranla ise yzde 300 art salayan vasfl iilerden sz ediliyordu. 198 Bkz. s. 186, not 171.

194 E K O N O M K D Z E N

mda Lenin znt iinde, Tomski'ye vasft 10000 maden iisinin demir yolu tamir allyelerine transfer edilemeyiinden yaknyordu.^ 1919 so nundan itibaren, vasfsz iileri seferber etme grevi Narkomtrud'a ve onun yerel organlarna braklmak zere sendikalarn elinden alnd. Ka smda, yakt krizi, "her trl yakt salamak, doldurmak, boaltmak in" kyllere alma ykmll getiren ve yerel organlarn talebi zerine szmona "arabal tamaclt", yani istasyonlara ya da limanlara kereste, erzak, askeri gere nakliyat iin at. araba ya da kzak salama hizmetini art koan bir kararname yaymlanmasna yol at. Kararname askere a rlmam olan, elli yan amam tm kyllerle krk yan doldurmam kadnlara uyguland. ; " Ocak 1920'de Sovnarkom yaymlam olduu bir kararnamenin nsznde genel alma ykmllnn ilkelerini onaya koydu. Daha nce de RSFSC anayasasnda ve i yasasnda vatandalarn "sosyalist toplumun karlar iin sosyal bakmdan yararl ileri" yapmalar ve "sanayiye, tarma, ulalrmaya ve milli ekonominin dier kollarna ge nel ekonomik plan esasna gre igc salamalar" zorunluluu getiril miti. "alan nfusun" herhangi bir yesi eitli ykmllkler iin bir kez ya da dnem dnem ie anlabilecekti: Yakt, tarm ("devlet iftlikle rinde ya da baz durumlarda kyllerin iftliklerinde"), inaat, yol yapm, iae, kar temizleme, arabaclk ve doal afetlerin sonularyla mcadele et mek iin gerekli tedbirler rnek olarak sralanmt. alma ykmll n rgtlemek iin STO ynetiminde alma st komitesi (Glavkomtrud) kuuldu; 1 '" il. ky ve kent alma komiteleri Glavkomtrud'a baland. Bunlar, emek borsalarnn yerini alan Narkomrud'un yerel organlar ile birlikte arttk igcnn topyekn seferber edilmesinden sorumluydular. 2 " ? Kaytlarndan yararlanlamad iin "vaktiyle sadece ehirlerdeki vatan
m Lenin. Snjmemy.c. XXIX. i .183-1. 200. Sobrwiit Uratoneni. 1919. No 57. madde :? 201. Sobranie Vtakvneni. 1920, No. 8. madde 49; ek bu kararname ky Sovyetleri'ni. kr sal kesim iilerini emek ordular iin seferber etmekle grevlendiriyordu <A g.e.. No. I I . madde 6 8 ) . Kolomenski fabrikalarndan bir ii 1920 ilkbaharnda Rusya'y ziyarel eden n giltere ii Partisi heyetine, "fabrikalardan firarlarn olaan hale geldiini, firarilerin askerler taralndan tutuklanarak kylerinden gen getirildik le rim" syledi {Bntsh Labour Dtlegaiwn l.'ltussia. 1920 Rep"! 11920). > IS? 202. Moskova Komitesi 1920 yaznda alma ykmllne ilikin almalar konusun da o dnemdeki basnla kyaslandnda aydnlatc bilgiler vefecek olan Izvesnya Moskovsfaifio Komieia po Tradovoy Pavinaoji adl haftalk bir gazete yaymlad. Mays 1920 tarihli bir kararname [Sobranie Uzakonen. 1920, No. 35, madde 168) Glavkomtrud ve onun yerel organlarn ilen kamann buDn biimlerine kar mcadele imekle yetkili klyordu

SAVA KOMNZM

195

daslar deil, kylerdekileri bile filemeyi becermi eski polis rglnn" devrim tarafndan datlm olmasna neredeyse haytflanld sylenebi lir. Yine de bir are bulundu ve ormanlarda, ulatrmada, naatla ve vasf sz iilik gerektiren dier ilerde altrlmak zere ok sayda ii aln d. 1 0 3 Sonradan Narkomtrud'un bir szcs "plana gre, yani ne zel nite likleri ya da becerileri, ne de iinin u ya da bu ite alma isteini gz nnde tutmakszn ii salyoruz," dedi. ( U Bir yetkiliye gre. 1920'nin ilk yarsnda alma ykmll gereince kereste sanayisinde altrl mak zere alt milyondan fazla insan seferber edilmiti.*' 5 O srada, balangta saysal neminden ok aslnda simgesel bir nemi olan, yeni bir igc kayna ortaya kt. Nisan 1919'da eka. devrim mahkemeleri ya da halk mahkemeleri tarafndan yarglanarak sulu bulu nanlardan kimileri iin mecburi alma kamplar kuruldu. Bu tr kamplar kurma giriimi yerel eka'lardan geliyordu. Kamplarn ynetimi iileri Halk Komiserliinin (NKVD) bir seksiyonu tarafndan salanyordu; bu kamplardaki mahkmlar "Sovyet kurumlarnn talebi zerine" altrl yordu. ocuklar ve reit olmayanlar iin ayr kamplar kurulmutu. Sekiz saatlik ign ngrlmt, bununla birlikte i yasasnca saptanm art lara gre fazla mesai ve gece vardiyas da uygulanyordu. Tutuklularn c retleri sendika tarafndan belirlenecek, ancak bu cretlerin te birini a 3 6 mayacak bir ksm tutuklularn bakm ve kamp giderleri iin kesilecekti. " Sistem, bu ilk aamasnda, sonradan temel bir ekonomik deer nitelii alan meum kimliine brnmemiti. Ayn tarihte, i sava srasnda kar dev rimci faaliyetlerden sulu grlenlere kar daha sert bir ceza ekli olan ; "toplama kamplar" oluturuldu. " 1920 ilkbaharnda ngiltere i Partisi heyeti iin hazrlanm bir raporda "Halk Komiseri iinin, ar ve hoa git meyen eitli ilerin grlmesi iin toplama kamplarnda luluklu bulunan lardan (esas itibariyle eski ynetici snfn elemanlarndan) oluan ii mf 108 rezeleri salad" belirtiliyordu.

203 Bulun bu bilgiler Nisan 1920 nc Tm Rusya Sendikalar Kongresi'ne sunulan eksiksiz ve gvenilir bir raporda yer alyor (Treat Vserosstsk 5 "raf Professional mk SuvuW v | 1 9 2 0 ] . c 1 (Plenumi],s 50-1). 204. Senogrtfeskii Oiei Pvatogo Vserostiiskogo S'ezd Professtnal'mi Soyuzn' (1922). s 3 205. L. Kntsman, Gero\(rskii Period Vehka\ Russkoy Rwhutsii (tarihs [!924?D, s 106 206. Sobranie zakoneu. 1919, No. 12. madde 124; No 20. madde 235. 207. A g e.. No. 12, madde 130.

196 EKONOMK DZEN

igc seferberlii doruk noktasna 1920'nin ilk aylarnda, Denikin ve Kolak'n yenik dmesi sayesinde seferberlii gerekli klan kanlmaz aciliyet ortadan kalkmaya balad srada ulat. Ocak 1920'deki nc Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi'ndeTroki konumasnn en byk ksmn alma ykmllne ve alma disiplinine ayrd; 3 " sanayide igc tkeniine ilikin karamsar incelemesini daha nce belirt tiimiz 2 1 0 Tomski'nin nerisi zerine, baka eylerin yan sra tek tek ya da toplu halde prim denmesini, ii disiplin mahkemeleri 2 1 1 oluturulmasn, alma ykmllnden kaytarmalar nlemek amacyla lm iilere a lma karnesi verilmesini, gc seferberlii ve transferi iin gnll as ker alma sisteminin harekete geirilmesini talep eden geni kapsaml bir karar kabul edildi. 312 Bu arada, cephede savalarn durmas askeri birlikle rin dier acil grevlere sevkedilmesine yol at. 15 Ocak 1920'de yerel sivil makamlara kar askeri stnlkten yararlanlarak Urallar'daki nc or duyu "ilk devrimci emek ordusuna" dntren bir kararname yaymlan d. 2 1 5 "Emein askeriletirilmesi" iin sahne hazrd artk.
208. Y. Larin ve L. Kritsman, Oerk Kozyaisrvennoy Jizni i Organ'tanya Narodnogo Kozyaanu (l92Q\,s, 126- 7 ; cezalandrma amacyla yaptn lan iin, toplumun ihtiya duyduu en ar ilerle zdele jri me si bu kuruma son derece acmasz bir kimlik kazandrdl. 209. Kongre tutanaklar yaymlanmad, ancak Troki'nin konumas kiapk olarak basl d ve sonradan toplu eserlerinde yer ald. {Soineniya, c. XV, s. 52-78). 210. Bkz. s. 181 211. I919yl ortasnda fabrikalarda ilk "iiler aras yoldaa disiplin kurullar" oluturul du. (Sobranie Vzakonenii. 1919, No 56. madde 5371 Bunlar ok gemeden fabrikalarda di siplini salayan dzenli kurulular haline geldi. i disiplin kurullarnn ileyii hakknda pek 1 azla ayrntl bilgi yok. ancak fabrika personeli ve alanlar iin oluturulan benzer kurulu larn ileyiine ilikin baz rakamlar, sulamalar ve uygulanan cezalar hakknda bir fikir ver mekledir. 1920'de ilem gren 945 davann hemen hemen yans ilerin tam vaktinde yaplmamasyla ilgiliydi; "mterilere saygsz davranlar", "cumartesi fazla mesaiden kaytarma", "sendikadisiplinine aykr harekeletme", "emirlere itaatsizlik", "kad i; brakma" ve "i g nnn ksaltlmas lehinde propaganda" ska rastlanan sulamaladand Davalarn drtle bi rinden fazlas beraatle, yarsna yakn ilen atlmayla sonulanm, 30 davada mecburi al ma, 79'unda da toplama kampna gnderme cezas verilmiti (D. Antokin. Profdvijene Slujaik [1927], s. 152). Daha sonraki yllarda, sava komnizmi sadece ac bir hatra olarak kal dnda Tomski baz sendikalarn o dnemde ii dikbal yeleri iin "hapisaneler kurmaya" kadar vardrd kistim utan duyarak anmsyordu (Vo'mo S"ezd Professionai'nik Soyuzov 212. Rezotyultti Tre'ego Vserossitskogo S~ezd Sovtiv Narodnogo Kozyasrva (19201. s 25-30. 213. Sobranie (Jrakonenii, 1920,fio. 3, madde 15. Sonradan VTsIK'ya sunduu bir rapor da Troki, ilk emek ordusunun nc ordudan balayarak "ordunun giriimiyle" kurulduu nu" leri srd (Soineniya, c. XV, s. 5), ilk i ordusuna ilikin ou belgeler a.g.e.,c. XV, s. 26.1-342'de yer almaktadr. Dokuzuncu parti kongresinde Troki, "bizi bir blgesel ekonomik

SAVA KOMNZM 197

D o k u z u n c u parti k o n g r e s i M a r t 1920'de t o p l a n d n d a k a r l a l a n y e n i s o r u n b u y d u . Artk s a v a s o n a e r d i i n d e n K z l O r d u birlikleri e k l i n d e or taya k a n e m e k ordular her y e r d e g r l y o r , o r m a n c l k v e m a d e n c i l i k d a h i l h e r trl a r i t e a l t r l y o r d u . V e b u n u n n e a n l a m a g e l d i i k o n u s u n d a e n ufak bir p h e y o k t u . S a n a y i n i n sorunlarnn a n c a k i s a v a n ka zanlmasn salayan yntemlerle ve c o k u y l a z m l e n e b i l e c e i n e inanan Troki, "alma y k m l l lkelerine g r e altrlan g e n i k y l kitle lerinin a s k e r i ! etiril m e s i " g e r e i n d e n s z e d i y o r v e y l e d i y o r d u : i sendikalarn sendikalar olarak askeriletirmeden ve her iinin kendini bir e m e k neferi gibi h i s s e d e c e i , kendi e m e i n i z g r c e lasarruf e d e m e y e c e i bir re j i m kurulmadan, herhangi bir askeriletirme d n l e m e z ; iinin baka yere gn derilmesi emredldii takdirde bu emre uymas gerekecektir, uymad takdirde ka ak ilemi grecek ve cezalandrlacaktr. K i m lgilenecektir o n u n l a ? Sendika. Y e ni rejimi yaratan odur. i snfnn askeriletirilmesi budur i t e . 2 1 4 R a d e k , Komintern'in sorunlarn e l e ald k o n u m a s n , " M e n e v i k l e r ' i n v e h e r t r d e n u z l a m a c n n drt e l l e sars di k l a n ' " e m e i n z g r l e m e s i ' burjuva n y a r g s n n defterini d r m e k iin sendikalara b i r a r d a " buluna rak t a m a m l a d . m B a k a h i k i m s e b e n z e r i b i r s l u p k u l l a n m a d y s a da, T r o k i ' n i n a r k a s n d a m e r k e z k o m i t e s i n i n v e P o i t b o ' n u n d e s t e i vard; k o n g r e kl p a y a t l a t l m bir a s k e r i y e n i l g i n i n e t k i s i a l t n d a y d h l v e a l mas hemen hemen imknsz e k o n o m i k glklerin yeterince bilincindey di, d o l a y s y l a bu politikay aktan a a e l e t i r m e d e n k a b u l l e n m e k duru m u n d a y d . 3 , 6 T r o k i ' n i n e t k i l i s l u b u n u n i z l e r i n i t a y a n u z u n bir k a r a r d a

merkez haline dntren" ordunun otoriter tutumuyla vnd ve yaplan eyin "yasad ol makla birlikte, son derece mkemmel bir i olduunu" iddia etti (Devyaryi S'ezd RKP(B) [1934], s. i 14); hemen ardndan, "Urallar'da normal bir ekonomik ve askeri hayat gerekle tirme ve glendirme iinde genel ynelimin, ilk i ordusunun devrim konseyine havale edilmesine'' karar verildi (Sobrtmte Uzakonen, 1920, No. 30, madde 151). Austos 1920'de Gneydou Rusya ii ordusunun devrim konseyine de benzer grevler verildi (A g.e No. 74, madde 3441 ve Kasn 1920 gibi ileri bir tarihle Ukrayna ii ordusu konseyi "alma ve Savunma konseyi yerel organ" olarak tannd {A.g.e., No. 86. madde 4281 Troki'nin 1920'ri in ilk aylarndaki yazlan ve konumalar (Soineniya, c. XV, s. 3-206) ii ordular hakknda zengin bir bilgi kaynadr bir ordu petrol nakliyat iin Trkistan'da bir demiryolu yapm, bit dieri de Donez kmr madenleri iin igc salad (A.g.e., c. XV, s. 6). 214. Devyaryi S'ezd RKPiB) (I934).s 101 215. Izvestiya, 2 Nisan 1920, bu konumann ok ksa hir zetini veriyor. Konumann metni ayn bir kitapk halinde yaymlanaca gerekesiyle kongre tutanaklarndan karld (Devyaryi S"ed RKP(B) [1934], s. 277); tutanan ikinci basksndaki bir notta kitapn hi bir zaman yaymlanmad belirtiliyor. 216. Kongreden nce liyapnikov, "siyasi iktidarn ifadesi" olan Sovyetlerle "ulusal eko-

198 EKONOMK DUZEN

kongre. Kzl Ordu birliklerinin "askeri grevler iin gerekli olduu sre ce" alma ykmll altnda islihdam edilmelerini ihtiyatl bir dille onaylyordu. Emein askeriletirilmesi ilkesi konusunda ise kongrede her hangi bir kayg grnmyordu. "retici bir almaya yneltilmeleri ama cyla, tm vasfl iilerin dkmn, ordunun ihtiyalarn karlamak iin subaylarn seiminde gsterilen ayn kesinlik ve titizlikle yapmalar iin" sendikalara ve ii kurulularna yardm etmek gerekiyordu. 2 1 7 alma y kmll gereince kulelerin seferber edilmesine gelince, mevcut insan says ile iin kapsam ve gerekli ara gere arasnda bir uyum salamak ve "Kzl Ordu'nun yaratlmas durumunda olduu gibi" uzman eitmenler salamak gerekiyordu yalnzca, tini terk eden ii bir "emek kaa" ola rak kabul edilmeli ve "toplama kampna gnderilmek" dahil bir din ar cezaya arptnlmaJyd. 3 1 6 Mecburi alma konusundaki tartma birka hafta sonra, kk fakat sesini duyuran bir Menevik grubun"' katld ve Boleviklerin saflarnda bu politikaya kar hl varolan muhalefetin gl olabildii nc Tm
rom inin rgtlenme sn in yegne sorumlusu" olan sendikalarn birbirinden ayr olduunu ileri suren tezler dalmt delegelere Troki'nin getekleirdi| emein asken lest irilme* ine kar s sen bir cevap olman amalanan bu lezle resmen l art I ma mak la birlikle. Krestinsk ve Bu narin kongre boyunca bu teJere atlla bulundular tDe vyaryi 5'etd RK'Pl) [19341 s. 88.22,*: bu autlardan yaplm alntlar iin bkz. a.g.e.. s 564, nol 32) liyapnikov'jn kendisi kongre ye katlmamt; sendikalarla ilgili bir grev iin belki de kongreden uzak tutulmas istendi i iin yurtdna gnderilmiti( A.g.e.,s. 62) 217 Kwvnandni' sosav kelimesi astsubaylar da kapsar. i kitlelerini rgt ley ip ynet mek iin vasfl iilerden oluan bir tur subay topluluu" (bu tasarya kar olan lan n "ii aristokrasisi" dedii ey) yaratma fikrini yanstr Bu tasarnn tam bir aklamas Goltsnar'n 26 Man 1920 larihli Pavdu'dz yaymlanan, dokuzuncu parl kongresinde sz edilen {Der yaryS"edRKP(B,\\W).s. 171), Tok iaralndan onaylanan (A g.r . t. 210-12) ve Ryaza nov tarafndan kyasya eletirilen (A g.e.. s 247-9) bir makalesinde yer almaktadr. Lenin Goltsman'n gr U Jen ne mphem ancak scak bir slupla deindi (Soineniya, c. XXV, s. 120). Zinovycv kongreden nce yaymlanm "tezlerde" bu gr knamt: "Sendikal hare ket iinde komnist iilerin grevi, ii snfnn bir aznln oluturan vasfl iilere bir ay rcalk unyarnk bunlar ayn grupl and rmak un ibaret olamaz" (G. Zinovyev. Soineniya. c. VI [19291, s. 344). 218 V'KPt) ve;ofyu!.<iyulr (1941), c. ) , s . 330.335-6; kaak le hakkndaki kararna me, ayn mahiyellek resmi bir kararname gereince kongreden hemen tr-nra yrurie girdi (Sobranie Uzakonen. /02O.No SS.madde 168). 219. Yaklak 1 000 delegenin 7 0 Menevik'ti. Menevik szcler matbaa, kimya, meta lrji ve tekstil iileri sendikalarnda hl ounlukta olduklarn iddia ediyorlard (Treni Vse rossiiskii S"ezd Profesuona'nik Soyuzov [1920], c. 1 [Plenumi], s. 43. 110); malbaa iileri sendikas hari bu iddiann doruluu kukuluydu. Emein askerilet iril mes ine kar Mene vik mu hal? ft, Rusya ziyaretinde ngiltere i Partisi heyetine sunulan bir aklamada da yer ldKBrnsh Labour Delegation lo Russia. I92 Repon [ 1 9 : 0 | . s . 80-2)

SAVA KOMNIZMI

Rusya i Sendikalar Kongresi'nde tekrar balad. Bir hafta nce Tm Rusya maden iileri sendikas kurulu kongresinde "Kzl Ordu'da salad mz yoldaa disiplinin aynsn sendikalar araclyla yaratmalyz,""" diyen Lenin, imdi bu politikann daha lml bir savunmasn yapyordu Brest-Litovsk'lan sonra Nisan 1918'de VTsIK'ya sunduu tezlerde Sol Ko mnistlere kar karken, "alma disiplininin pekitirilmesi"ni destekle dii "rahatlama'' dnemini hatrlalt. "ki yl nce emek ordularnn sz ko nusu olmadn' kabul ediyordu Fakat "sermayeye kar mcadele biim leri deiiyordu". Bir baka rahatlamann ayn sorunlar yaratt u srada "igc yeni bir tarzda rgtlenmeliydi, almay tevik etmenin ve al ma disiplinini salamann yeni ekillerini yaratmak gerekiyordu"; bununla birlikle Lenin, "yeni sosyal disiplin ekilleri yaratmann onlarca yl gerek tireceini" de kabul ediyordu. 3 3 ' Lenin sorunu bu geni erevede ortaya koydu ve konumasndan hemen sonra kabul edilen ksa btr kararla, kongre "tm ii rgtlerinde tabandan tavana kadar sk alma disiplininin der hal uygulanmasna" karar verdi.-" Rikov kongrenin sonlarna doru "Bu gn kendi mi 2 zora komakstzm yaayamayz." dedi ksaca. "Savurganlar la takafahlar, iilerle kylleri alktan ve ktlktan kurtarmak amacyla zorla altrlmaldr.""' Menevik "alma zgrl" savunusuna kar Bolevik tulumun teorik savunmasn yapmak daTroki'ye kald; Zorunlu olmayan zgr emein ne anlama geldiini Menevik szcler akla snlar; kle emeini, serf emeini biliyoruz, ortaa loncalarnn zorunlu rgtl emeini biliyorut Burjuvazinin "zgr" dedii cretli emein ne. olduunu grdk. imdiyse sosyal tur ekonomik plan temelinde dienlenmi}. lkenin tamam iin. yani tm iiler iin zorunlu bir emek trne doru ilerliyoruz Sosyalizmin temeli dir bu... Bunun byle olduunu kabul ettiimiz andan balayarak ii devletinin, esas itibariyle eklen deil esas itibariyle kadn ya da erkek her iiyi ekono mik grevlerin gerekletirilmesine ihtiya duyulan yere gnderme hakkna sahip olduunu da kabul ediyoruz Bylece, devlein emrine uymay reddeden, kendi ra .desini ii snfnn iradesine ve onun ekonomik grevlerine tabi klmayan erkek ya da kadn her iiyi, devletin, ii devlerinin cezalandrmas hakkn da kabul ediyo ruz. Emein szn ettiim temel anlamda askeri (etiril mes i. alma glerini rgtlemenin zorunlu ve temel yntemidir. Her emein sosyal bakmdan zorunlu emei oluturduunu biliyoruz. lmemek iin almak gerek almay reddede !>1 ni loplum almaya zorlar, almamann cezasn ektirir
220. Lenin, Sotmeniya, c. XXV. s. 135. 221. A.g.e., c. XXV, s. 137-42. 222 Tretii Vserpssiskh S"ezd Professional'nikSoyuzov (1920), c. I (Plenumi), s. 28.

223./({-..e. t, s. 87. 224. A.g.e.. s. 88-90. Bu gOr, Troki'nin dokuurc parti kongresindeki konumasnda

200 EKONOMK DZEN

Emein devlete srekli ve snrsz askeriletirilmesini savunan bu g r, tpk parann kaldrlmasn savunan gr gibi kanlmas imknsz ar bir zorunlulua teorik bir klf bulma giriimi olarak anlalmaldr. Ancak bu dobra dobra konuma partinin resm politikasn temsil etmesine ve kongrede Menevikler'n muhalefetinden baka bir muhalefetle karla mamasna ramen, Troki'yi sradan sendikal iilerin gznde hi de se vimli klmyordu. Ayn yl Buharin Gei Dnemi Ekanomisi'nde, devlet kapitalizmi dneminde zorunlu alma ykmll "ii snfnn kle lemesi" anlamna geldii halde, ayn tedbir proletarya diktatrl dne minde "ii snfnn kendi kendini rgtlemesini" ifade eder diyordu. 2 " Manevi teviklerle ve rneklerle maddi ikna yntemlerinin yan sra ceza landrlma korkusu da, Polonya sava ve Wrangel saldrs srasnda gide rek artan glklere ramen i disiplini dzeninin salanmasnda etkili ol du. alma disiplinine ilikin dzenlemeleri azimle destekleyen dokuzun cu parti kongresi karar "iiler arasnda" bireysel ve kolektif rekabetin te vik edilmesini savunuyor, ayni prim sistemini tavsiye ediyor ve nceki yaz kendiliinden balam olan "Komnist Cumartesiler" uygulamasn hara retle destekliyordu.-"'' Mays 1920'de parti basm iileri harekete yeni bir ivme katmak iin bir gnlk zel bir gazete. Komnist CutnartesCy] yaym layarak rnek bir davranta bulundular; ayn yl cumartesiye rastlayan I Mays sabah bizzat Lenn Kremlin'de bir "Komnist Cumartes'ye katld. Daha sonra bir parti kararyla parti yelerinin cumartesi gnleri de alma s zorunlu hale getirildi." 7 Yine ayn yl boyunca, Troki'nin balatt ulatrmann restorasyonu kampanyasna katlan son derece aktif baz ii gruplar, askeri bir mecazla, udarnikler'i, nc birliklerini oluturdular; ve udarnik ekipleri ok g ya da acil ileri gerekletirdiklerinden, emek cep hesinde zellikle vgye deer almalar dile getirmek zere udamiesrvo ya da "nc alma" kelimesi yaratld. Bu yntem balangta yararl bir itki oluturdu, fakat sonradan olur olmaz her ey iin kullanld iin giderek nemini yitirdi. 3 3 8

da ksmen dile getirilmiu (Devyatyi S"czd RRP(B) [19341, s 104-5); urada yer alan uzun b lm. L. Troki. Terrorizm i Kommunizm (1920), s. 124-5D tekrar basm, Soineniya. e XII, s, 127-53) bu iki konumann bir sentezidir. 225. N. Buharn. Ekonomika Perekadnogo Perioda U92Q), s. 107; Bolevik nderler ara snda sava komnizminin en tutarl teorisyeni olan Buharin, o sralar sendikalar konusunda Troki ile ayn grteydi (Bkz s. 205-8). 226 VKP(B) vRezvhwuiyak (1941). c. I.s. 330-1.336 227. Lenin, Soineniya. c. XXV, s. 612, not 92, s. 697-8.

SAVA KOMNZM 201

Ilk udamikler, sadece moral ve psikolojik tevik grdkleri iin, srf an olsun diye altlar. Mevcul maddi teviklerin tamamen kmsenmesi anlamna gelmiyordu bu. Ocak 1919 ikinci Tm Rusya i Sendikalar Kongresi tarafndan saptanm cret izelgelerinin" 9 ne derece uyguland n kestirmek g. Ancak Nisan 1920'de toplanan nc kongre tm dik katini sadece emein askeriletirilmesi sorununa ayrmayp cret politika sn da tartt ve yeni bir cret izelgesini kabul etti. Yeni bir tasar sunan alma Halk Komiseri Shmidt, "cretlerin saptan mas ndaki deiiklikle rin sanayiye vasfl igc ekmeyi amaladn." aka belirtti ve bu ama gzden karlmadan cretler arasndaki farklar belirlendi; buna go re, en vasfsz iilerle en vasfl iilerin cretleri arasndaki oran 1/ 2'ydi. J W Bylece, sava komnizminin doruk noktasnda vasfl iileri gayrete getirecek daha esasl tevikler salama ihtiyac kendini dayatt iin balangta ngrlm ve bir dereceye kadar uygulanm olan eit c ret politikasna oranla bir gerileme balam oluyordu. Bununla birlikte, bu yeni politikaya damgasn vuran ey, ayni demeler lehine nakdi demele rin ortadan kalkmak zere oluuydu. Pay kategorilerinde her ne kadar tke ticilerin durumuna ve mesleklerine gre birok deiiklik yaplmtysa da, 3 3 1 bu paylar bireysel verime gre ayarlamak in 1920'den nce bir gi riimde bulunulmamt. Ocak 1920'de, nakdi cretler hemen hemen hibir ey ifade etmez bir hale geldii ve paylarn ayni crete dnt bir srada ayni primler verilmesi nerisi gndeme geldi ve bu neri nc Tm Rus 232 ya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde destek buldu; ayn neri Mart 1920'deki dokuzuncu parti kongresinde ve ertesi ay nc Tm Rusya i Sendikalar Kongresi'nde de tekrarland. 1 " Haziran 1920'de "emein ve rimliliini artrmak iin" hem nakdi hem de ayni primler sisteminin kurul masn emreden bir kararname yaymland. Genel kanya gre bu sistemin uygulanabilirlii, "ayni primler iin genel bir fon oluturulmasna" baly-

228. Y. S. Bozenfeld, Premislennaia Politika SSSR (1926). s 138; Mays 1921 drdnc Tm Rusya i Sendikalar Kongresi'nde bir konumac, '"nc alma' kavramnn kapsa m yle geniledi ki imdi 'nc almayan' iletme den daha ok 'Cnc' iletme var," diyordu (etvercyi VserassiskiS"ezdProfcsstonal'nik Soyumu (1921],c. II (Seklsil.s 48). 229. Bkz. s. 188-9. 230. Treni Vserossiiskii S"eui Professional'nik Soyuzov (1920), c. I (Plenumi), s. 112: A. Bergson, The Structure of Soviet Wages (Harvard. 1944), s. 183-4. ayn dnem iin cretler arasnda daha byk farkllama eilimine ilikin baka rnekler sralyor, 231.Bkz-s.2l3-4. 232. Bkz. s. 196, 233. VKP(B) V Rezotyutsiyak (1941), c. I, s. 331; Treni Vserossiiskii S"ezd Professionanik Soyuzov (1921), t. KPlammi), s. 112-14.

2 0 2 EKONOMK DZEN

d ; : M bu amala. Ekim 1920'de 50000 pud'luk bir tahl fonuyla, dier yiye cek maddelerine bir o kadarlkpay ayran ikinci bir fon oluturuldu. 1 " An cak sendikalar tarafndan uygulanmas gereken bu plan, Narkomprod'un u beleri "erzak ou zaman prim eklinde deil normal payn bir ksm ola rak datt iin"" 6 iae yetersizliinden dolay baarszla urad. Para artk hemen hemen btn deerini yitirdiinden, isilerin gerek creti, s rekli artan ve ayni olarak denen bu paydan ibaretti. Ama iae ktl asgari pay snrn aan her datm srekli engelledii in. prim ya da cret fark llklar iin denmesi ngrlen maddi tevikler ortadan kalkm oluyordu. Emek politikas alannda sava komnizminin nihai sonucu, devrimci co ku ve salt ykmllk dnda baka hibir tevik brakmamak oldu 1920 sonuna doru, Wrangel'in yenilgisinden ve i savan bitmesinden sonradr ki emek cephesi milli ekonominin dier btn veheleri gibi daya nlmaz rahalszlk areleri vermeye balad. "Emein askerilelirilmesi", lut kalm sava srerken kabul grm gibi grnen haklln yitirdi. i sendikalar bir kez daha kyasya srtmelerin merkez konsey in deki, merkez konseyle sendikalar arasndaki ve sendikalarla Sovyet ma kamlar arasndaki srmemelerin alan ve konusu haline geldi. ou za man ilkesel olmaktan ziyade ikbal sorunlar: olarak grnen tartmal so runlar, sendikalarn temel grevinin retimi tevik etmek mi yoksa yeleri nin acil ve zel karlarn savunmak m olduunu, igcn cebir yoluyla m yoksa kendi arzusuyla m rgtleyp seferber edeceini, politika konu sunda yaplacak eyin devlete boyun emek mi, bamszln belli lde korumak m olduunu saptamakla lgiliydi. Emein askeriletirilmes soru nu ile sendikalarn devletle olan ilikileri arasnda hibir temel ba yoktu. Fakat emein askeriletirilmesini sosyalist ekonominin bir paras olarak dnenlerin ii sendikalarn devlet aygtyla btnletirmeye almalar doald, oysa bamsz sendikalardan yana olanlar sendikalarn stn nite liini uygulanan disiplinin gnll yapsnn oluturduunu varsayyorlar d. Emein cebren seferber edilmesi ve sendikalarn devlete tam bamll konusunda snr tanmakszn srar eden Troki'nin parlak ahsiyeti tar tmay kztrd ve ztlklar keskinletirdi; Tomsk ise geleneksel "sendi-

234. Sobranie Ucakonenti, 1920. No. 55, madde 239 235. A.g.e . No 92. madde 497, Lenn bu kararnameye "Sovnarkon'un ve STO'nun karar nameleri ve kararlar iinde en nemlilerinden bindir," dedi (Soi neaya, c XXVI. s 40). 236. etvertyi Vrrossislii S"e;d Professional nk Svyuzov ( 1921). c. I (Plenurm), s. 29, 114-15.

SAVA KOMNZM 203

katar "m savunucusu olarak grnd. Birinci Tm Rusya i Sendikalar Kongresi "sendikalarn devlet ikti darnn organlar haline gelmesi gerekliini," 1918'de ilke olarak kabul et mi, ertesi yl dzenlenen sekizinci parti kongresi pani programnn bu so runla lgili blmnde "sendikalarn ulusal ekonominin tm ynetimini tek bir ekonomik birim olarak de facta ele geirmeleri gerektiini" bildirmiti. savan kzt bir srada her iki gr birbiriyle kaynaabiliyordu; ne var ki i sava sona erince temel seeneklere ilikin kararlatn sendikalar larafndan m yoksa devlet tarafndan m alnaca sorununun ortaya k mas kanlmaz oldu Tartmaya yol aan artlar az ok kendiliinden ge liti. 1919-20 knda demiryollarnn durumu ok ktyd ve ulamda h km sren topyekn kargaa, ekonomide bir ke sebep olacak gibiydi Lenin o srada Urallar'da bulunan Troki'ye bu sorunla ilgilenmesini bildiren bit telgraf ekti." 7 Bilinen bask yntemleri dnld nce STO'nun 30 Ocak 1920 tarihli bir kararnamesi tm demiryolu iilerinin alma y kmll in seferber edilmesini bildirdi ve bir hafta sonra bir baka ka rarname demiryollar ynetimine disipline ilikin geni yetkiler verdi; her iki kararnamede de sendikalardan sz edilmiyordu."* Mart 1920 banda Troki kendi politikasn uygulamak iin UlaUrma Halk Komiserlii (Narkompud) bnyesinde "demiryollar st siyasal ynetimi" (Glavpolitput) denilen yeni bir rgt kurulmasn salad. Bu rgtn grevi demir yollar iilerinin siyasal bilincine seslenmekti. 13 " Bunun yaratlmasnn se beplerinden ya da en azndan sonularndan hr, devrimin t!k haftalartndski karklklardan beri bamsz eylem geleneini srdrmekte sendikala rn biroundan daha fazla ayak direyen demiryollar sendikasn devre d brakmakt. Mart 1920 sonunda dokuzuncu parti kongresinin zel bir ka ran ulatrmann byk nemi zerinde duruyor, "ulamn dzene sokul masnda karlalan temel gln demiryollar sendikasnn gszl nden" kaynaklandn vurguluyor ve "ulatrmay deneyimli komnist lerin tgtsel etkisi sayesinde dzeltmek... ve ayn zamanda demiryollar sendikasn glendirmek, Glavpolilput'un gnderdii iilerin tmn sendikaya kaydetmek ve bizzat sendikann kendi rgt iinde demir bir disiplin uygulayarak sendikay demiryollar ulamnn gelitirilmesinde

237 LTrocVi. Maya Jjn Berlin. 1930i. c. II, s. 19; bkz. s. 370-1 238 Sobranie Vaionenii 1920. No. 8,madde52; No. 10, madde64. 239 f:vestiya enntal'nogv Komuetu Rosiskvy Konmunisatskoy Partit No. 13,2Marl 1920, s. 4.

Bol'evtkuvl,

204 EKONOMK DZEN

yeri doldurulamaz bir ara haline getirmek" 3 4 0 gibi ifte bir grevi stlen mi Glavpolitput'u yrekten selamlyordu. Ksa zamanda kskanlklar ba gsterdi ve Glavpolitput ile demiryollar sendikas arasnda ak bir mca dele balad. Austosta parti merkez komitesi demiryollar sendikas komi tesini grevden alp yerine bir sonraki anlamazlkta Tsektran 2 4 1 diye bili nen yeni bir komite atadnda mcadele doruk noktasna ulat. Polon ya'yla savan srmesi ve Wrangel'in gneydeki yeni mdahalesi, ulamn salanmasn mmkn klabilecek tm acil otoriter tedbirleri yine de hakl gsterir gibiydi. Ancak Eyll sonunda ii sendikalar, "sendikalarn iile rine her trl aalk vesayeti ve mdahaleyi" knayan, ulatrmada duru mun "tamamen dzeldiini" belirten, Glavpolitpud'u ve onun nehir tama clndaki uzants Glavpolitvod'u sendikal rgtlere dntrme zaman nn geldiini bildiren bir karar alan parti merkez komitesinde eski itibar nn birazn yeniden kazand. 3 1 1 Bu yzden. Tm Rusya ii Sendikalar Konferans (tam bir kongre de il) 1920 Kastmimn ilk gnlerinde Moskova'da toplandnda gergin bir hava esiyordu. Polonya ile atekes anlamas imzalanm, sava ve ula trma krizlerinin en kts fiilen sona ermiti. Bolevik delegeler konfe ransla izlenecek tulumu saplamak zere, her zamanki gibi nceden toplan mlard. Troki retime ilikin bir tanmay frsat bilip "silkelenmesi" ge rektiini syledii sendikalara kar genel bir hcuma geti; Tomski serte cevap verdi. 343 Bu tartma Rudzutak'n retiminin artrlmasnda sendika larn rolne ! 4 4 ilikn hayli tarafsz tezlerle yetinen konferansn dna tat. Ancak parti iinde durum ylesine gergin bir hale gelmiti ki merkez komi tesinin ie el atmas gerekiyordu. 8 Kasm 1920 tarihli bir toplantda Lenin ve Troki farkl tasarlar sundu ve ertesi gn etin tartmalardan sonra ko mite Lenin'in tasarsn esas alan bir karar drde kar on oyla kabul etti (Troki, Krestinsk, Andreyev ve Rikov aleyhte oy kullanmlard). Karar

240. VKP(B) v Rezolyuuiyak (1941 ), . I. s. 335. 241 Onuncu parti kongresinde Troki, Tsekran' (muhtemelen Tnjki'nin giriimiyle) kurma karan nm Tomski'nin itirazlarna ramen Lenin, Znovyev ve Sislinin destei ile 28 Austos 1920'de merkez komitesi tarafndan alndn iki kez tekrarlad ve hi kimse bunu yalanlamad (Desyatyi S"ezd Rosnskoy Kammunislieskuy Partit [1921 ], s. 195,214). 242. Izvtsttya entral'nogo Komitetu Rosiiskov Kommunistieskay Partit (Bot'sekov), No. 2 6 . 2 0 Aralk 1920, s. 2. 243 DtsyattiS"ez Rossiskny Kommunistieskav Partii (1921), s, 202; Lenin, Soineni ya.':. XXVI, s 87-8,631.not49. 244. Lenin, olduu gibi alntlad bu tezleri vd (A.g.e., c. XXVI. s 77-80)

SAVA KOMNZM 205 brokrasiye ve "sendikalar zerinde aalk bir vesayete dnecek olan merkeziyetilik ve igcnn askerilelirilmi ekilleri" ile "igcnn askeriletirilmesinin salkl ekilleri" arasnda ince bir ayrm yapyordu. Tartlan sorunla ilgili olarak Tsektran'n, sendikalar merkez konseyine di er byk sendikalarn merkez komiteleriyle ayn dzeyde kalmasn n gryor ve sendikalarla lgili yeni direktifleri saptamakla grevli bir komile atanmasna karar veriyordu. 3 4 5 Bunun ardndan Tsektran bnyesinde bir blnme meydana geldi 2,16 ve 7 Aralk 1920'de merkez komitesi gittike gerginleen bir atmosfer iinde tartmalara yeniden balad. Bu vesileyle Lenin, Trok'y eletirme iini Zinovyev'e brakt. Ancak komite yeleri nin hepsi bu iki ncye kar cephe ald. Buharin "tampon grup" denilen ve Preobrajenski, Serebriyakov, Sokolnikov ve Latin'den oluan bir grup kur du ve gelecek ilkbahardaki parti kongresine kadar tm sorunlarn askya alnmasn amalayan uzlanc bir karar yediye kar sekiz oyla kabul edildi. Glavpolitput ve onun uzants Glavpolitvod resmen datld, yele ri ve mal varlklar ii sendikalarna transfer edildi. Ulatrma iilerinin ubat 1921'deki kongresinde yeni seimler yapmak kaydyla Tsektran var ln srdrd.3'*'7 O andan itibaren, parti ii gr ayrlklarnn aka tartlmasn tevik etmeme konusunda Kasm'da abnm olan ilk karara bal kalmak mmkn olmad. 2 " 8 Merkez komitesinin Aralk'taki oturumundan 8 Mart 1921'de balayan onuncu parti kongresine kadar geen ay boyunca parti toplant larnda ve basnnda sendikalarn rol konusunda iddetli tartmalar ol du. 2 * 9 Troki ve Tsekran'a gre, demiryolu iileri sendikas retimin rgt245. Karar Protokoll X S~ezd RKP(B) (1933). s. 798-9'da tekrar yaymland. Troki'nin tasan%\ Pariiyai Soyuzyi. der. G. Zinovyev (1921), s. 354-60'ta yaymland. ki gnlk tartma nn baz ayrntlar. Lenin'in tasarsnn drde kar sekiz oyla kabul edildii, Troki'nin tasar snn yediye kar sekiz oyla reddedildii ilk gnk oylama dahil, Lenin, Soineniya, e. XXVII, 88'de yer almakladr. (Lenin "tartma srasnda aka abartl, dolaysyla yanl sav lar ileri srdn" kabul ediyor); s. 624, not 35; s. 630, not 45; Troki bu komiteye katlmay reddetti ve bu yzden Lenin tarafndan iddetle knand (A.g.e.. c. XXVI, s. 88). 246. Izvesiya entral'nogo Kotni/ea Rossiskoy Kommunisieskoy Partii (Bol'gevikov), No.26,20Aralkl920,s 3 247. Lenin, Soineniya, c. XXVII, s. 88-9.630, not 45; "tampon" karar 14 Aralk 1920ta rihli Pravda'a yaymland ve G. Zinovyev. Soineniya. c. VI, (19Z9I, s. 599-600'de yer ald. 248. Lenin'in kararlan zerine konan yasan kaldrlmasn steyenin Zinovyev olduunu Troki belirtmektedir (Desyaryi S''ezd Rossiislu>y Kommunisieskoy Partit [1921], s. 216). 249. Bu tanmann benzersiz genilikteki kapsam hakknda bi fikir vermek iin belirleyi ci noktalarndan birkana iaret etmek gerekir. 24 Aralk 1920'de, Troki ok sayda sendikac ve delegenin katld sekizinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde bir konuma yapt; konu-

206

EKONOMK DZEN

lenmesini kinci plana atmakla kapitalist bir sendika gibi davranm oluyor du: Tomski "ii devletinin Gompers'i"* roln oynuyordu. Hasmlarna gre "Narkomput aygt, geriye boynuzlarndan ve toynaklardan baka bir ey brakmakszn, sendikalar aygtn yutmak zereydi". 1 W Yarm dzine program ya da "parti bildirgesi" yaymlanmt. Kongre toplandnda du rum bir bakma yaln bir grnm kazanmt, Buharn'in "tampon grubu" uzlama salayamadndan Troki ile anlat ve merkez komitesinin sekiz yesi Troki. Buharin, Andreyev, Cerjinski, Krestinski, Preobrajensk, Rakovski ve Serebriyakov adna kongreye ortak bir tasar sunuldu." 1 Muhalif kanatta, 1920-21 k boyunca "ii muhalefeti" ad altnda bir sol grup olutu. Mulak ama geni kapsaml program snai retimin ii sendi kalar tarafndan denetlenmesini ieriyordu ve onuncu parti kongresine bu ynde neriler sundu: Bu hareketin liderleri yapnikov'la Kollontay'd.- 52 Bu yeni unsur, Lenin-Znovyev grubunun merkez ve lml bir g olarak grnmesini bsbtn kolaylatrd; kendi grn kongreye "On'lar"n Lenin, Znovyev, Tomski, Rudzutak, Kalinin, Katnenev, Lozovski, Petrovski, Artem ve Stalin gr diye bilinen bir karar tasars 2 5 3 eklinde

mas ertesi gn bir kitapk eklinde yaymland (Rol' i Zadasi Profsoyuzov); bu loplantda Tomski ve dierleri de konutular (Le r in, Soin eniya, c. XXVII, s. 625, not 35; s. 639, not 78). 30 Aralk 1920'de benzeri bir baka toplantda Lenin, Znovyev. Troki. Buharin, liyapnikov ve dierleri konutular; bu konumalar bir kitapkta yer ald: O Role Professional' nik Soyuzav V Prozvodstve (1921). Bir hafta sonra Znovyev Petrograd'daki bir loplantda konutu (G. Znovyev, Soineniya, c VI [1929], s. 403-31 ). Ocak 1921 boyunca Provda hemen her gn, bu farkl grleri savunanlarn makalelerini yaymlad. Stalin'in Troki aleyhindeki makalesi 19 Oc ak 'la (Soin eniya, c. V.s. 4-15). Lenin'in Fani Soflarnda Kriz balkl makalesi 21 Ocak'a (Soineniya,c. XXIII, s. 87-94) yaymland. Lenin Ocak sonunda, Troki ve Buharin Yvtdalarm Halalar Hakknda al baln las yun Yine Sendikalar Hattnda balkl kitapkta tart malarn bir dkmn yapt (Soineniya, XXVII, s. 111-45). Kongre toplanmadan nce, bal ca belgeler, merkez komitesinin emriyle Znovyev tarafndan hazrlanan Partiya i Soyuzi (1921)'de yaymland. Parti kongresinde bir delege, Znovyev Perrograd'da mcadele verirken "sava sl ratejisi uzman ve ar-demokrat Stalin yoldan. Lenin'in grnn daha ok oy top ladna ve Troki'nin grnn sadece alt oy aldna, falan ya da filan cephede kazanlan zafere, vs." dair raporlar yazdn alay yollu dile getirirken. Slaln'in perde arkasnda oynad roln, yaymlad tek makalenin yaratt etkiden phesiz ok daha nemli olduunu ortaya koyuyordu (DcsyaryiS"ezd Rossiiskoy Kommunistieskoy Parli [1921], s. 52-3). * Samuel Gompers (i 850-1924), Amerikal sendika lideri. 188 ['de bir federasyona dn trd ii send i kalan 1886'da Amerikan i Federasyonu (American Federation of Labo ur) adn ald. Seventy Years ofLxfe and Labour adl bir eseri vardr, (.n.) 250. Partiya i Soyuzi.der. G.Zinovyev (1921), s. 116-17.126,250. 251. DesyacyiS'ezdRossiiskoy KomntunisliesktryPanii (1921 ),s. 352-9. 252. Desyatyi S"ezd Rossiiskoy Kommunistieskoy Partii (1921). s. 360-4; ii muhalefeti iin bkz. Bolevik Devrimi, c. I. s. 185-6.

SAVA KOMNZM 207

sundu. Kk gruplar mcadele alannda balca dman brakarak kimi kongreden nce kimi kongre balar balamaz ortadan kayboldular. Onuncu parti kongresindeki ak tartma usulen yaplmt. Bu da, zel likle karlkl nemsiz sulamalarla geen tek bir oturumda yapld; dele geler artl and irildii iin sonu nceden biliniyordu. Lenin'in kiisel nfu zu ve parti aygtnn arl sonucu deitirmeye yetiyordu. Ancak alterna tif programlar kongre oylamasnn yansttndan ok daha byk bir sem pati toplad. Sz konusu ilke sorunlarn balca program aka gsteri yordu. "i muhalefeti", tpk "ii denetimi"nin eski savunucular gibi parti retisindeki sendikalist eilime gndermede bulunarak temelde sendikalist bir "ii devleti" grn kabul ediyordu: Kongrede liyapnikov, Engels'in "gelecein toplumunun, sanayiyi tm reticilerin zgr ve eit i birlii esasna gre rgtleyecei" 2 5 4 ngrsn dile getirdi. Sendikalar dorudan doruya ve zellikle ilerin temsilcileri olduklarna gre, hangi trden olursa olsun siyasal bir otoriteye boyun emeleri dnlemezdi. Milli ekonomiyi merkezde bir tm Rusya reticiler kongresinin, daha alt dzeyde ise sendikalarn ynetmesi gerekirdi. Siyasal grevler, 2imnen si yasal iktidarn emanetisi olarak kesinlikle yok olup gidecek olan Sovyetler'in eline teslim edilmiti. Acil pratik sorunlar konusunda ii muhalefeti cretlerin eit klnmasn, yiyecek maddeleriyle temel maddelerin tm i ilere serbeste datmn ve parann yerine zamanla ayni demelerin ge mesini talep ediyordu. i muhalefeti kelimenin dar anlamyla ileri tem sil ediyordu ve en azndan teoride, kyllere verilecek her tr tavize kary d. Emein askeriletirilmesini andrabilecek her eye kar kmakla bir likte, sava komnizminin en an ekonomik ve mali politikalarm kabul ediyor ve bylece kendini partinin sol kanadna yerletiren tutumunu sr drm oluyordu. i muhalefetinin onuncu parti kongresinin geirdii krize kar nerebilecei hibir ey yoktu ve topu topu on sekiz oy alabildi. Troki'nin birazck yumuatlm ilk grn temsil eden Troki-Buharin program, kendini "sendikal" bir programa kar bir "retim" progra m diye tanmlyordu. "Sendikalarn sadece ismen deil, z ve alma yn temi olarak da retim birimlerine dnmesini" talep ediyordu. 1919 parti program, "tek bir ekonomik varlk olarak kabul edilen ulusal ekonominin tamamnn ynetiminin btnyle" sendikalarn elinde toplanmasn n253. A.g.e., s. 334-51; Lozovski partiye 1919'da yeniden katlmt. 254. Desyayi S"ezd Rossiiskoy Kommunisieskoy Parii. s. 196; Lenin "Engels sadece 'komnist toplum'dan sz ediyor," diye karlk verdi {Soineniya, c. XXVII, s. 236).

208 EKONOMK DZEN

grmt. Ancak bu, "sendikalarn planl bir ekilde ii devletinin aygtla r haline gelmesini" varsayyordu. Bu srecin bir sonucu olarak Vesenka ile sendikalar merkez konseyi arasnda daha sk bir btnlemenin gerek lemesi ve alma Halk Komiseri ii'ni n bsbtn ortadan kalkmas gere kiyordu. Pratikte sendikalarn "devletletirilmesi" zaten ok leri bir aa maya ulamt. Bunu tam anlamyla sonulandrmamak iin hibir sebep yoktu. Troki-Buharin program son derece tutarl ve mantklyd. Ancak, sanayi ilerinin genellikle Sovyet devletinin karlarndan farkl karlar olmamas gerektiini, dolaysyla bamsz sendikalarca korunmasna ge rek kalmadm temel alan varsaym her ne kadar "proletarya diktatrl" teriminin gndelik kullanlyla dorulanm gibi grnse de mevcut devletin sanayi iisi ile kyl arasnda sregiden bir uzlamaya dayanma s olgusunda da grlebilecei gibi gerekte pek az dayanaa sahipli; Troki-Buharin program, tpk ii muhalefetinin program gibi bir baka adan benzer sulamaya yol ayordu, yani Sovyet iktidarnda kyl unsu runu hesaba katmamakla sulanyordu. Bu programn benimsenmesinin nndeki daha somut bir engel, kendi ncllerinin mantksal sonucu olarak iilerin zorunlu seferberlii politikasn desteklemesiydi. Zekice ve inan drc bir tarzda sunulmu olmasna ramen Troki-Buharin tasars kong rede sadece 50 oy alabildi. Biri 50, dieri 18 oy alan iki rakip tasarya kar 336 oyla kabul edilen "On'lar" karan, nndeki engeli bylece am oluyordu. Bir sonuca varmay ve her eyi hemen hemen olduu gibi brakmas bu tasarya ynelti len balca eletiriydi. "Onlar", Zinovyev'in kar knda aka grld gibi, "byle vahim bir anda ounluu partisizlerden ve byk bir ksm Sosyalist Devri m ci 1er'le Menevikler'den oluacak" tm Rusya reticileri byk kongresi nerisini kesinlikle reddediyordu." 5 Ne var ki, sendikalarn imdiden devletin baz ilevlerini yerine getirmelerine karn, "hzla devlet letirilmelerinin byk bir hata olacan da", Troki'nin aksine, aka ifa de ediyordu. nemli olan "parti dndaki bu kitle rgtlerini giderek Sov yet devletine kazanmakt", ti sendikalarnn belirgin zellii, bazen "pro leter zorIama"ya bavurulsa da ikna yntemlerini kullanmasyd; sendika lar devletle btnletirmek onlar bu yeteneklerinden yoksun brakmak olurdu. 3 5 0 "On'lar" tasars teorik tutarllktan ziyade pratik arelere arlk veriyordu. Gcnn kayna da buradan geliyordu. "On'lar" da cretleri

255.

DesyatyiS"ezdRosiiiskoyKommmisUceskoyf-arlii

(1921), s

190.

SAVA KOMNZM 209

eit klmann nihai hedef olduunu kabul etmekle birlikte, belirli konularda bunun ii muhalefeti tarafndan acil bir politik ama lan edilmesine kar kyordu; sendikalarn nakdi ya da ayni cretleri iileri disipline sokma nn ve retkenliini artrmann (prim sistemi, vs.) bir arac olarak kullan malar gerekiyordu. Ayn zamanda onlar disipline uymaya zorlamalar ve "yoldaa ileyen disiplin mahkemeleri" sayesinde iten kaytarmalara kar mcadele etmeleri gerekiyordu. Sendikalar konusundaki anlamazla are olarak onuncu parti kongresi tarafndan kabul edilmi "On'lar" nerileri ye ni ya da sansasyonel deil, akla uygun nerilerdi. Ancak sendikalarn dev letin temsilcileri haline getirilmeksizin gerek bir ileyie nasl kavuturu laca sorusunu yine de cevapsz brakyordu. Troki kongredeki konumasnda, kabul edilen karann "on birinci kong reye kadar hkmn yitireceini" ne srd. 2 ' 7 Dedii gibi de oldu. k ay sonra yeni bir kriz meydana geldi ve partinin sendikalar hakkndaki tulumu merkez komitesinin Ocak 1922 tarihli kararyla bir kez daha byk lde deiti. 2 " Bu yeni deiikliklerin 1920-21 kna damgasn vuran ac du rumdan payn almadan gereklemi olmas iki nedene dayanyordu: Bi rincisi, onuncu kongrede parti disiplininin sklatrlmas kongre ncesin deki gibi ak ve iddetli bir tartmay imknsz klmt. kincisi, 1920-21 knda sendikalar konusundaki tartmann tamam sava komnizmi sis temi dneminde ve bu sistemin ekonomik varsaymlarndan tr meyda na gelmiti. Sava komnizminin terk edilmesi ve NEP'in balatlmas, ii politikasnda hem Trokistler'in hem de i muhalefetinin programlarn hkmsz klan, fakat kongre tarafndan kabul edilen daha esnek program la uyum salayan ve onun mantki sonucu gibi grnebilecek deiiklikle re yo! at. Emein devlet tarafndan seferber edilmesine ilikin Trokist politika sava komnizminin an gerginliini yanstyordu ve acil durum dzelince bu gerginliin yerini bir rahatlama alacakt. Bununla birlikte, sz konusu politika sava komnizminin dier baz zelliklerinden daha uzun sreli bir geerlilie sahip olduunu da ortaya koymu oldu; nihayet be yllk planlarda benimsenen emek politikas onuncu parti kongresince ka bul edilen karardan ziyade Troki'nin grlerini yanstyordu.

256. Lenin sendika sorunu hakknda kongrede yapt ksa konumada zellikle hu nokta zerinde durdu: "Ne pahasna olursa olsun nce ikna etmeli, sonra zora bavurmalyz" (Soi neniya, c. XXVII, s. 235). 257. Desyali S"ezd Rossiiskoy Kommunisieskoy Partii 258. Bkz. s. 295-6. (1921), s. 214.

210

EKONOMK DZEN

d) Ticaret ve Datm ehirlerle kyler arasnda ticaretin kntye uramas Sovyet Hktneli'ni daha 1918 ilkbaharnda baz yeni tecrbelere yneltmiti rnlerin dolaysz mbadelesini rgtleme ve kooperatiflerle uzlama. 1918 yazn dan itibaren i sava bu sorunu gitgide acilletirmi ve baz bakmlardan abalan en gerekli ve en basit ihtiyalar zerinde younlamaya zorlayarak bas i I leti rm ti. Sava komnizminin ticaret ve datm alannda birok be lirgin zellikleri vard: devletin acil gereksinim duyduu rnleri sala mak iin mbadeleden ziyade zoralm yntemlerini geni lde uygula mas, ayni mbadelenin daha da gelitirilmesi, sabit fiyatlarn ve karne usulnn yaygnlatrlmas, balca toplama ve datm aralar olarak ko operatiflerin Sovyet sistemiyle zdelemesi, resmi ticaret kanallarnn ya n sra karaborsann palazlanmas ve sonunda, kapsam ve nem bakmn dan onlar ikinci planda brakmas. Temel rnlere yani o dnemde Kzl Ordu iin yiyecek maddelerine, donanma ve ehir halk iin besinlere el koyma i savatan dolay ka nlmaz olmutu ve askeri zorunluluk gerekesiyle hakl grlebilirdi. Halta bu el koymalar, para gcnn teme! faktr olduu mbadele yntemlerinin yerine geecek ve herkesten yeteneine, herkese ihtiyacna gre ilkesini geerli klacak olan gelecein komnist toplumunun bir n aamas olarak da kabul edilebilirdi. Teorik adan ele alndnda, ihtiyalara gre da tm lkesi elde edilen rnler karlnda datm ilkesiyle eliebilirdi: Bu :w iki ilke ticaret tekeline ilikin 2 Nisan 19S tarihli ilk kararnamede yan yana yer almt. Fakat mal yokluunda bu iki ilkeden hibirini uygulamak mmkn olamayacana gre. bu eliki kyllerden kaynaklanmyordu. Karlnda kendilerine pek az ey verilebilen kyllerden azami miktarda tarmsal rn salamak iin sarfedilen umutsuz aba dorultusunda, silahl birliklerce 1918 yaznda balatlan ve yeni kararnamelerle Austos 1918' de tekrarlanan zoralm yntemine 1 6 0 1919 ve 1920'de de devam edildi; yle ki btn bu dnem boyunca kyllerden tahl salamann balca arac ti caret ve mbadele deil, emir uyarnca uygulanan zoralmd. Bu, ksa za manda kamuoyunda sava komnizminin belirgin bir zellii ve kyller arasnda bagsteren kzgnln ba sebebi olarak yer etti.
259 Bkz. s 114

260. Bk s. 140.

SAVA KOMNZM 211

Sava komnizmi dneminde devlelle sanayi arasndaki likiler de tica ri bir sre olmaktan kt. 1918 ortasndan itibaren Vesenka, Rus sanayisi nin tum nemli kollarn hzla kendi denetimi altna ald ve tm retim ola naklarn i savan ihtiyalarna tabi kld. Sava zamannda daima olduu gibi, kullanm in retim pazar iin retimi dlad. Vesenka'nn genel ka rarghnda bir "sava szlemeleri seksiyonu" ve yerel Sovnarhozlar'da da buna bal alt seksiyonlar kuruldu;" 1 bu kuruluun yan sra, blmler aras nitelikte bir "sava gereleri iin olaanst komisyon" oluturuldu ve ba kanlna Eyll 1918'de Rusya'ya dnen Krasin getirildi; iki ay sonra da ad "Kzl Ordu'nun donanm iin olaanst komisyon" olarak deitiril d i . 2 " Bu rgt 1919 yaznda Rikov'un "olaanst yetkilerle" ii ve Ky l Savunma Konsey'ne atanmasyla glendi ve en yksek siyasa! yelkiye sahip olarak, 2 ''' tarmsal rnler dnda kalan tm gere ve donanm Kzl Ordu'ya salamay stlendikten baka, snai retimin ba kullancs ve ba denetleyicisi haline geldi. Kzl Ordu'nun gereksinimlerini karlamak, Krasin'in deyiiyle, "ekonomi politikasnn temel tan oluturuyordu". 3 6 4 1919 ve 1920 boyunca Rus sanayisinin hl faaliyette bulunan iletmeleri nin byk bir ksm Kzl Ordu'nun siparilerine hasredildi. Rus sanayisinde sivil halk iin tketim mallan stoku olarak kalm olan ne varsa sava gc uruna kullanld. Bu snrl malzemenin temel ilevi, kyllerin mal ihtiyacn dzenli bir ekilde karlayarak onlan Kzl Or du'nun savaabilmesi ve kentlerdeki ahalinin alktan lmemesi iin gerek li yiyecek maddelerini salamaya tevik etmekti. Bu yzden Vesenka hem dorudan doruya Kzl Ordu'nun ihtiyalarn karlayan sanayileri, hem de tketim mallan sanayisini daha sk denetlemek zorundayd; bu mallarn datmn Narkomprod'un stlenmi olmas ne amala kullanlacaklarn gsteriyordu. 1918 sonbaharnda, sanayileri kamulatrma akm aka "zel ticaret aygt"nn yerini almas amalanan "aenin rgtlenmesine Dair" balkl 21 Kasm 1918 tarihli bir kararnameyle doruk noktasna ulat. Bu kararname bilhassa "zel ticaret aygtnn" yerine gemek iin ta sarlanmt ve fiilen devlet ticaret lekelini gerekletiriyordu. Vesenka ile
261. Sbornik Dekretov Poslanovicn po Nwi'dnPinu Ktyaistvu, c. ti (I92I, s ?2-3 262. Ac c , c 11. s. 7 2 1 ; bu komisyonun grevlen hakknda bkz. Kiassin, Trud II Vserosiskago 5 ezdaSoverov Nartdnoga Kozyaistva (tarihsiz), s 78-80. 263. Sbornik Dekretov i Posanuvlenti po Nurodnomu Kozyaistvu, e II (1920), s 742-3, 1st iler ve Kyller Savunma Konseyi (sonradan alma ve Savunma Konseyi [STO]) iin bkz. Bolevik Devrimi, c.l, s. 202. 264. Tmdi II Vserossiiskogo S"ezda S-velov Narodnogo Kozyaistva (tarihsiz), s. 75

2 1 2 EKONOMK D Z E N

Narkomprod arasndaki ilikileri dikkatle tanmlamaktayd. Kamulatrl m ya da Vesenka'nn denetimindeki fabrikalarda retilen ve "kiisel tke time ya da ev ekonomisine" tahsis edilmi btn rnler ilgili glavk mer kezleri ya da seksiyonlar tarafndan, bir plana gre kullanlmak amacyla Narkomprod'a aktarlacakt; plan nce ihracata ayrlacak miktarlar, soklanmas gereken miktarlar, snai tketim ve halka datm iin gerekli mik tarlar belirleyecekti, ikinci olarak retim fiyatlar, toptan ve perakende fi yatlar saptanacakt. nc olarak ise halkn tketimine tahsis edilmi mallarn datm yntemini saptayacakt. Bu ilerin birincisi ve ncs, Vesenka, Narkomprod ve Ticaret ve Sanayi Halk Komiserlii'nin temsil edildii bir "kullanm komisyonu"na havale edildi.-*s ikinci grev Vesen ka'nn fiyat komitesine verildi. Datm ilevlerinin yerine getirilmesi, Ve senka'nn yetki alanna girmeyen rnlerin (zellikle ky el sanallar rn lerinin) toplanmas iin Narkomprod, Glavprodukt denilen ve Vesenka'nn da temsil edilecei zel bir organ oluturdu. Kooperatifler lkenin her ye rinde halka kolaylk olsun diye sk bir perakendeci dkkn ayla destekle necek datm srecine katlacaklard. Perakende ticaret "belediyenin de netimine tabi klnacak", yani yerel Sovyetler'in denetimi altna girecekti. : ( * Kararname kt zerinde iyi dnlmt. Bolevik politikann 1919 parti programnda lanmlanan "ticaret yerine tm lkede rnlerin planl, rgll datmnn salanmas" amacna uygun dyordu.""' Ne var ki, karne ile datm temeline dayal bu sistem iki eyin, gl bir yne tim dzeneinin ve datlacak yeterli miktarda rnn bulunduunu var sayyordu. 1919 ve 1920 Rusyas'nda bunlarn hibiri yoktu, olmas da mit edilemezdi. Bununla birlikte, sava komnizminin dier veheleri gi bi bu sistemi de teorik dncelerden ziyade acil pralik ihtiyalar ortaya karmt ve i savan kzl bir ortamda uygulanacak baka bir sistem ta sarlamak gt. Tahl iin uygulanan sabit fiyatlar, tahl tekeli ile birlikte Geici Hkmet'ten devralnmt ve fiyatlar o zamandan ben defalarca artrlmt. Di er mallar zerinde 1918 ilkbahar ve yaznda balayan devlet tekelini bu mallarn fiyatlarnn saptanmasnn izlemesi mantki ve kanlmazd. 191S
265. "Kullanm Komisyonu" ksa bir sre iin nemli bir kurulu oldu; Y. S. Rozenfeld, Proni$lennaya Politika SSSR (1926), s. 125'te bu komisyon iin "glavklar sisteminin lepe noktas" deniyor. Komisyonun planlama ncesindeki ksa mrl rol hakknda bkz. s. 333. 266. Sobranie Uzakonenii 1917-1918, No. 83, madde 879. 267 VKP(B) v Rezolyulsiyak 11941). e. i. s. 293.

SAVA KOMNZM 213

son bulmadan nce post, deri ve deri eya, yn ve ynl mamuller, pamuk iplii ve pamuklu mamuller, kauuk, sabun, ttn ve ay fiyatlar saptanm. 1919'da ve 1920'nin ilk yarsnda denetimler artrldka sabit fiyat lar listesine hemen hemen btn tketim mallar dahil edildi."* Sabit fiyat lar tahl fiyatlarndaki dzenli artlara kyasla daha sk olmak zere boyu na artyordu; yle ki, ticari koullar gitgide iilerin yararna ve kyllerin zararna ilemeye balad. 2 6 9 Fakat fiyatlar para deerindeki hzl d hesaba katacak ekilde artrmak mmkn olmadna gre, bunun ie yarar bir yan yoktu. Bylece zaman iinde, yasak olmasna ramen karaborsada satlmasna gz yumulan ayn rnlerin sabit fiyatlar ile "serbest" fiyatlar arasndaki fark gitgide artt; 1920'den itibaren sabit fiyatlarn genellikle hkm kalmad; sabit fiyatlara gre datm fiilen bedava datm demekti ve sonunda onun yerini ald. Fkal datm iin devlet organlarnn elinde bulunan mallar hemen hemen yok denecek kadar azalmt. Karne uygulamas sabit fiyatlarn doal sonucuydu. Temel yiyecek maddeleri iin karne, Geici Hkmet dneminde Petrograd ve Mosko va'da yrrlkteydi; eker ve ekmek ubat Devrimi'nden nce karneye balanmt. Sovyet rejiminin, karneyle mal salamann gitgide zorlat ve ayn mallarn sabit fiyatlaryla serbest piyasa fiyatlar arasndaki farkn artt ilk dokuz ay boyunca sistemde hibir deiiklik meydana gelmedi. Ancak 1918 yaznda zellikle byk kentlerdeki iileri etkileyen ar kt lk ve kyllerden zoralmla tahl salama politikasnn kabul edilmesi da tmdan dorudan doruya hkmeti sorumlu kld. Austos 1918'de Mos kova ve Petrograd'da halk kategoriye ayrld ve ilk kez farkl bir karne
268 1918 kararnameleri Sbttrnik DekreUn Postanovltuii po Nurodnomu Kozyaistva. e. II (1920), s. 473-656; dier kararnameler Prozvodsrvo. U^e t Raspredelenie Produhov Na rodnogo Kozyaistva (tarihsiz [1921 ?)), s. 231 -409. 269, Mays 1919 Tum Rusya Maliye Grevlileri Kongresi'nde Milyutin. nceki Ekim aynda ekmein fiyat artrldnda dier sabit fiyatlarda "ehir halkm kayran" benzeri bir art yapldn aklad. Ocak 1919'da, cretlerdeki yzde 50 artla bantl olarak, ilen mi maJiann fiyatlar bir nceki sonbahardaki liyatlann iki buuk kan artrld, ancak ekme in fiyatnda bir deiiklik olmad. Ekim 1918'de 1914'tekinin yirmi be kat olan ilenmi madde fiyadan Ocak 1919'da altm kol artl (Trudi Vserossskogo S'tda Zaveduyutk Finndelami [19191 s. 50 l) Bu kadar hzl olmamakla birlikte, ayn sre NEP balayncaya kadar devam elti. Man 1919'da 1.3 pound arlndaki avdar ekmei ile edeerde olan bir arn kuman karl iki yl sonra 2.2 pounda ykselmiti (L. Krisman, Ceroyejki Period Vetkoy Russkoy Revolyusii (tarihsiz {1924*)]. s. 212) Lenin kylye rettikleri karlnda haka bir deme yaplmadn, ondan devrimin zaferine kalk olarak, kent proletaryasna "kredi amas" ya da "avans vermesi" istendiini birok kez kabul etmiti (Soinemva, c. XXIV. s. 409-10.569.696).

214 EKONOMIK DZEN

usul uyguland: Ar ilerde alan kol iileri birinci kategoriyi, dier i iler ve tm ii aileleri ikinci kategoriyi, eski burjuvazinin yeleri ise nc kalegoriyi oluiumyordu; nc kategoriye oranla, birinci katego rinin pay drt kat, ikinci kategorinin pay kat fazlayd. 170 Farklla da yal bu sistem hzla yayld ve saysz deiik trleri grld. Kol iileri daima en yksek kategoriyi oluturdu ve dier btn kategorilere oranla kendilerine mutlak bir ncelik tanndndan "esasl bir pay" aldklar sy leniyordu. Kzl Ordu mensuplarnn aileleri de genellikle bu en yksek ka tegoriye dahil ediliyordu. Bununla birlikte, topluma saladklar hizmetle rin deeri esas alnarak kol iilerini oluturan farkl gruplar ile kamu al anlarn oluturan farkl gruplar arasnda bir aynm gzetilir olmutu; ha yati ya da acil lerde alan nc iilere daha byk pay veriliyordu. Bu ayrmclk o derece ileri gtrld ki, 1919 sonbaharnda baz yerlerde yir miye yakn farkl pay kategorisi olumutu. Bu durum sadece ynetimde dayanlmaz karklklara deil, ayn za manda, Kasm 1919'da bir Sovyet datm aygtlar konferansnda aka ifade edildii gibi kurald uygulamalarn, kskanlklarn ve honutsuz luklarn yaygnlamasna da yol amt. O srada Narkomprod'da grevli olan SSCB'nin mstakbel Basavcs ve Dileri Bakan Viinsk konfe ransa bu konuda bir rapor sundu. Hohenzollern Almanyas ile Habsburg Avusturyas'nda ve Rusya'da Geici Hkmet dneminde karne uygulama sna egemen olan "burjuva eitlik ilkesi"ne iddetle saldrd. Buna gre burjuvaziye kar ayrmclk hakl ve yerinde olmakla birlikte "sava dne minde kendi komularna kar ayrcalkl gruplar yaratan", ehirlere ve blgelere gre tamamen farkl bir ekilde uygulanan kame sistemi de savu nulabilir deildi. Viinski kol ileri, dier iiler ve ii olmayanlardan meydana gelen standart l kategoriye dnlmesini neriyordu: Paylar bu kategoriler arasnda , iki, ve bir oranna gre saptanacakt. Konferansla bu ynde bir karar oybirliiyle kabul edildi." 1 Bir ay sonra. Kasm 1919 yedinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi "iiler iin tek bir pay" talep edi yordu."' Nisan 1920'de, ar ilerde alan iilere ve "son derece uzman lam kafa iilerine" zel tayn verilmesi kaydyla, ilk kategoriyi and-

370. L. Krilsman, Gtroyesk Period Velikoy Ruskoy Revolyuta (tarihsiz [I924''|l, s 110. 271. Vserosshfkoe Sovesant Predsaviele Rasprtdeiiet'mk 13-16,28,51-2. 272.S'ezdiSovemRSFSRvPosantvleniyak (1939),s 144 Prodorganov (19201. s.

SAVA KOMNZM 215 ran bir sisteme d n l d . m Ancak 1920 boyunca karne sisteminin yerini ayni cret sistemi aldka bu deiiklikler anlamn yitirdi. Bunun, cretler le fiyatlar deerini yitirmekte olan bir paraya gre hesaplama zorunlulu undan kurtulmak ve yaplan almalar kabataslak bir karnelendirme sis teminden umulabilecek olandan ok daha dakik bir ekilde dllendirmeyi salamak gibi ift ynl bir yarar vard. Bu kriz dnemine, sanayi iisi iin teorik adan yetenee gre datm zerine kurulmu bir cret siste mi, teorik adan ihtiyaca gre datm zerine kurulmu bir karne siste minden daha uygun dyordu. 27,1 Kyllere tketim mallar, ilke olarak, ihtiyaca gre datmdan baka bir lt nermeyen 21 Kasm 1918 tarihli kararname gereince verilecek ti. Ancak kyllere tketim mallar datmann ba nedeni, aslnda karlk olarak tarm rnleri salamakt. Datm, 6 Austos 1918 kararnamesi ge reince "zorunlu mbadeleye" gre, yani teslim edilen rnlerin tutarnn yzde 85'inin ayni olarak denmesi ilkesine gre yaplyordu 2 " ve ilenmi rnlerin fiyatlarn tarm rnleri fiyatlarna oranla daha yksek dzeyde tutma politikas gndemde olduu iin, bu uygulama kyllerden belirli bir vergi alnmas anlamna geliyordu." 6 1919 haatndan sonra bu durum 5 Austos 1919 tarihli yeni bir kararname ile pekitirildi. Bu kararname ge reince Narkomprod, "her l ya da blge iin teslim edilmesi zorunlu tarm ve ky el sanatlar rnlerinin miktarn ve ky halkna tahsis edilecek mal miktarn ayr ayr saptayacakt"; ilk teslimat sonulanmadan yeni teslimat yaplmayacaku. Yeni kararname bir yl ncekine gre iki bakmdan ileri bir adm oluturuyordu: Her eyden nce, para unsurunun tamamen orta dan kalkt grlyordu. Edeerlerin hesaplanmas, gerekli tahl ve dier rnlerle eldeki mevcut ilenmi rnler esas alnarak Narkomprod tara fndan yaplacakt, ikincisi, Austos 1918 kararnamesinde askya alnm olan kolektif sorumluluk ilkesi imdi aka lan ediliyordu; datlan ilen mi rnlerin miktar teslim edilen tarm rnleri miktarna bal olmakla birlikte, dalm gerekletiren "tketim kurulular", "devletten cret ya da denek alan proleter veya yar proleter unsurlara" kar farkl davranma hakkna sahip deildi; yle ki alnan mallarla teslim edilen rnler arasnda

273. Sobranie Uzakonenii, 1920, No. 34, madde 165. 274. Ayni demeler konusunda bkz. s. 201-2. 275. Bkz. s. 140. 276. Zorunlu mbadeleye ilikin kararnameye ek ledbir olarak tahl fyallarnn artrlma sn savunan Lenin, ilenmi rn fiyatlarnn "ayn oranda (hatla daha da fazla) artrlmas" gerekeceini zellikle belirtiyordu (Soineniya, c. XXX, s. 991).

216 EKONOMIK DZEN

mutlaka bir balant olmas gerekmiyordu. 1 7 ' Sava komnizminin son aa masnda gelii irilmi haliyle krsal kesimle kentler arasndaki resmi mba dele sistemi bylece kelimenin allagelmi anlamyla ticaret ya da mba deleyi deil, tarm rnlerinin salanmasnda bavurulan ve ilenmi rn lerin bedava datmyla telafi edilmi bir zoralm sistemini andryordu da ha ok. Bu sistem bireyi retime tevik edici unsurlardan yoksundu hl ve "herkesten yeteneine, herkese ihtiyacna gore" ilkesi yetersiz bir biimde de olsa uygulanmaya kalkldka byle bir ey mmkn deildi.

Sava dnemi boyunca datm politikasnda Sovyet Hkmeti tarafn dan salanan bu sonular, esas itibariyle, kooperatif hareketini bu politika nn balca arac haline g et irmesin deki baarsndan kaynaklanyordu. savan etkisi kooperatiflerin Sovyet ynetim aygiyla btnlemesini ve bu aygtn eksiklerini kapatmakta kullanlmasn hzlandrd. Sovyet Hkmeti'ni, kentlerle krsal kesim arasnda ticareti gelitirmek amacyla gemi e oranla daha dolaysz ve daha enerjik bir ekilde mdahale etmeye zorla d ve Vesenka en sonunda snai retim alanna kaydrldndan, bunun gerekletirilmesi Narkumprod'a brakld. te yandan Sol SD'lerin gz den dmesi ve Sovyetler'den atlmalar kooperatifi eri onlarn siyasi desteinden yoksun klmt. Kooperatifler iin. imdi artk hogrl davran mak ya da uzlama aramak iin hibir siyasi gerekeye ihtiya duymayan Bolevikler'le anlamaktan baka are yoktu. Bylece tketim kooperatif lerim Sovyet ynetim aygtna katmak iin 11 Aralk 1918 kararnamesiyle balatlan hareket imdi daha hzl devam ettirilebilirdi. Bu srecin ilk ak belirtisi "zorunlu mbadele"ye ilikin 6 Austos 1918 kararnamesi ydi. Kyllerle yaplacak mbadeleye likin 2 Nisan 1918 tarihli ilk kararname kooperatiflerle yaplan anlamadan nce sonu landrlmt ve kooperatiflerden hi sz etmiyordu. Yeni kararname mba delenin gereklemesini salayacak aralar olarak kooperatifleri resmi Sovyet organlaryla bir sayyor hatta maddelerden biri, resmi organlarn deil sadece kooperatiflerin adn anyordu ve saptanan kurallara uyma dklar takdirde cezalar ngryordu: Hatal grlen kooperatif ynelim kurulu mahkemeye verilecek, yeni ynelim kurulu Sovyet Hkmeti tara fndan ya da onun onayyla atanacak ve kooperatifin kendisi para cezasna

m . Sobranie Uakonen,

/9/o,No

41,madde387.

SAV A3 KOMNZM 217

arptrlacakt." 8 ticaretin kamul atn masna ilikin 21 Kasm 1918 ka rarnamesi kooperatiflerin ayrcalkl durumunu tanyordu. Toptan sat de polarn ve perakende sat maazalarn "kooperatifler kendileri iletecek ler, ama Narkomprod'un denetimine tabi olacaklard". Yerel Sovyet organ larnn an gayretkelii sonucu kamulatnldtklat ya da belediyenin de netimine tabi klndklar yerlerde bunlar kooperatiflere geri verilecekti. Buna karlk Narkomprod entrosoyuz prezidyumuna, iller ve blgelerde ki kooperatiflere tan yetkili bir temsilci atamakla yetkili klnmt."' Koo peratiflere belirli bir taviz verilmesi demekti bu ve Menevikler'le Sol SD'lere zeytin dal uzatlmasyla ve onlarn ksa bir sre iin Sovyetlere yeniden kabul edilmeleriyle 1 8 0 ayn zamana rastlyordu. Kararname parti evrelerinde honutsuzlua yol at; 3 " ancak Lenin, kooperatiflere hkim olduklarn kabul ettii kk burjuva unsurlarn "maazalarn nasl rgt leneceini bildiklerini," ve dolaysyla trstleri rgtleyen kapitalistlere ta nnan hogrden bunlarn da yararlanmalar gerektiini ileri srerek duru mu savundu. 1 " 3 Gerek olmaktan ok grnte bir tavizdi bu. Uzun vade de kararnamenin, kooperatifleri, eskiye oranla daha tam ve daha ak bi imde Sovyet politikasnn gvenilir temsilcileri haline getiren bir etkisi ol du. Birka gn sonra Moskova Narodnyi Bank'a el konulmas, kooperatif lerin mali zerkliini tamamen ortadan kaldrd. 3 " Sava komnizminin doruk noktasna ulat bundan sonraki iki yln dkm, bu e) koymalar sonunda balatlan srecin tamam]anmasyd yal nzca. Bolevikler, nce ii kooperatiflerini blerek v onlar genel koope ratiflere ya da "tm yurttalarn" kooperatiflerine kar kkrtarak rgt ele geirmeyi ummulard. Aralk 1918'de Moskova'da toplanan ii koo-

278. Sobranie Uzakonenii. 1917-1918, No. 58, madde638. 279. A g r . . say 83. madde S79 2B0. Bkz Bolevik Devrimi c. I. s. 163-4 281 kinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresinde kooperatiflerin yerel yel kiJle tarafndan kapailmasn ya da "kamulaj(mhnas"n protesto edenlere kar, kooperatif yneticilerinin "ekler ve Beyaz muhafzlarla" birlikte Ufa'ya katklar iddia edildi ve da tm iini kooperatiflere brakmann "btn bu ileri kendileriyle mcadele edilen unsurlara teslim etmek" anlamna geldii ileri srld {Trudi II Vserassiskogo S'ezda Sovetnv Narod nogo Kozyaistva [tarihsiz], s. 110,114). 282. Lenin. Soineniya. c. XXIII, s. 328. 283. Bkz. s. 13 i; Narodnyi Bank, Milli Banka'nn kooperatif ubesine dnt rtldii. Bir ka ay sonra Maliye Halk Komiseri gerekte hibir eyin deimemi ve eski memurlarn yer lerinde kalm olmasna sevini y o du, nk bu dumm kooperatiflerin Sovyet denerim siserayle btnlemesini koJaylanyordu (Trudi Vsercniiskoge S ezda Zaveduyus'k Finoldelam [1919], s. 77)

2 1 8 EKONOMK DZEN

peratifleri kongresi, enrosoyuz'un tznn ii kooperatifleri delege lerine prezidyumda srekli bir ounluk salayacak biimde deitirilme sini az bir oy okluuyla onaylad. 2 8 4 Bolevikler'in hl aznlkta olduu tm kooperatifler kongresi Ocak 1919'da Moskova'da toplandnda, o unluk. entrosoyuz ynetim kurulundaki on yelikten beini ii koo peratiflerine nererek bir uzlama salamay denedi. neri reddedildi ve Bolevik delegeler kongreyi terk ei. 2 B S Bunun zerine daha ak yntem ler denendi. Mart 1919'daki sekizinci parti kongresinde kabul edilen parti program, parti politikasnn "ticaretin yerine lkenin drt bir yannda plan l bir mal datm sistemini ikame etmeyi srdrmek olduunu" bildirdi, bu amala tm halk "tek bir tketim komnleri a" iinde rgtlenecekti; bu nunla birlikte bu tketim komnlerinin, "kapitalizmin tarihi boyunca oluagclmi en geni tketici rgtn ve kitlesel datm aygtn oluturan ii kooperatifleri ve mevcut genel kooperatifler" tarafndan yaratlaca da ayrca belirtiliyordu."* Parti politikas ok gemeden devlete benim sendi Kongre henz toplant halindeyken yaymlanan 16 Mart 1919 tarihli bir kararname "tek bir datm aygt" talebini yanstt. Kararname, tm ii ve genel tketim kooperatiflerinin ve datmla uraan devlet organlar nn, hepsi bir rnek olan "tketim komnlerine" dntrleceini ve iki lip kooperatif arasndaki geleneksel ayrm ortadan kalkaca iin tm hal kn bu komnlere katlacan bildiriyordu. Tketim komnleri il birlikleri ne temsilciler seecekti: her ildeki birlik se sistemin ynetici organ olarak kalan entrosoyuz'a bir delege seecekti. Sovyetler'in piramit biimindeki yaps bylece epey basitletirilmi bir biimde benimsenmi oluyordu. Kooperatif grevlilerinin ve alanlarnn statsn devlet levazm organ larnda alanlarn statsyle badatran bir madde, sistemin resmi niteli ini belirtiyordu. Nihayet, yerel Sovyet levazm organlar btn yerel koo peratiflerde temsil edilme hakkn kazanmt ve "Halk Komiserleri Konse yi. entrosoyuz ynetim kurulu yelerini kendi gerekli sayda iemsilcisiyle tamamlayabilecekti". Kararnamenin uygulanmasndan Sovyet Hkme ti adna Narkomprod sorumlu klnmt; Vesenka, kooperatiflerden so-

284. Krestinski'ye gre {Devyatyi S"ezd RKP(Bj [1934], s 277) "partim isi kooperatif lerinin balca fikir merkezinde ounluu salamay baard", E. Fuckner.O/tf Russische Genosstnschaftsbewegung, 1865-1921 (1922], s. 116. Bolevikleri kongre seimlerinde hile yapmakla suluyordu. 285 DcrvatyiS etdRKPtB) 09^),^ 278 2S6. VKP(tJ) v Rezolyusiyat (1941). C. I. s. 293.

SAVA KOMNZM 219 rumlu seksiyonunun kapatlmasyla bu alandaki grevlerinden sonuncusu nu da yitiriyordu. Kararname boyunca "tketim komnleri" teriminin kul lanlmas, artk gemite kalan kooperaliflerin adn bile anmamak arzusu nun anlaml bir belirtisiydi."'' Bu kararnamenin uzun vadeli etkileri oldu. entrosoyuz'un mevcut y netim kurulu, ii kooperatiflerinden (Bolevik ya da Bolevik sempatiza n) drt ye ve genel kooperatiflerin Bolevik olmayan sekiz yesinden ibaretti. lgin bir uzlama sonucu, Sovnarkom kararname tarafndan ken disine tannan hakk kullanarak entrosoyuz ynetimine temsilci atad; bylece Bolevikler gene aznlkta kalyordu, ancak bu temsilciden biri olan Frumkin'm veto hakk vard. Boleviklere her eyi engelleme yetkisi ni veren, ama herhangi bir neride bulunmalarna da olanak tanmayan bu plan ok gemeden ilerliini yitirdi. Temmuz 1919'da Sovnarkom tem silci daha a t a d . ; , 8 I savan doruk noktasna ulat bir zamanda koopera tiflere baskda bulunmak 5on derece netameli bir iti ve entrosoyuz'daki kesin ounlua ramen kooperatifleri eritme ilemi yava ilerliyordu. Yi ne de Kasm 1919'da Narkomprod'un bir yerel temsilcisi "Sovyet organla ryla kooperatifler arasndaki lke ayrlnn azaldn,' yle ki koopera tiflerin artk "devlet aygtnn" bir paras gibi kabul edilebileceini belirtiS9 yordu. Ocak 1920'de i sava krizi atlatlmadan hemen nce nemleri ve gleri ok daha az olan kjedi ve retim kooperaiiflerine saldn younlat rld Nakit parann hzla kntye uramasndan dolay hem mevduat hem de demeler fiilen durunca, kredi kooperatifleri zgn ilevlerinden birounu yilirmilerdi ve baz durumlarda mal alm satmna finansman salayan araclar olarak i gryorlard. retim kooperatifleri, tarm rn lerinin ve ky el sanatlar rnlerinin retimini rgtleyerek hl yararl bir i yapyorlard. 2 9 0 Ancak Ocak 1920 tarihli bir kararname her ikisinin de

2tS7. Sobranie Uzatoneni, !9!9. No. 17. madde 1 9 ] ; ay sonra bir baka kararname (age.. No. 34, madde 339) "tketim komnlen" renmn kaldryor ve kooperatif gelenein de ayak diremenin sembol olar "luketim dernekten" terimini koyuyordu. 288. Devyaryi S"ezdRKP(B) ( 1934), s. 280-1. 289. VserossiakoeSotefcanie Predslaviele Rasprrdtlilet'nik Prodorganov ( 1920). s. 20. 290. kinci Tm Rusya Mdli Ekonomi Konseyleri Kongresi Aralk 1918'de tanm koopera tiflerini "milli ekonominin devlet tarafndan dzenlenmesini ngren genel bir ileme" katl malar, "lanm reticileri komnlerinin rgtlenmesi dahil" ianmda ibirliini gelitirme ama cn daima gz nnde tutmalar artyla destekliyordu [Trudi II Vserossskogv S'ezea Sovelov Narodnogo fCozyasrva [lanhzj. s. 395) ve Man 1919 parti program "lanm retimini ar trmay ama edinmi, lanm kooperatiflerinin devleun um deslenden yararlanma!arn" n gryordu (VKPiB) VRezolyutsiyak [1941].c. 1,s. 292)

2 2 0 EKONOMK DZEN

"Tm Rusya'da bir merkezleri bulunmadn," ve ou zaman kurulular ve yaplan gerei iilerin cvktsVarwt deil, snf rBmanlamn Variam yansttklarn vurgulayarak mal varlklarn tkelim kooperatiflerine dev rediyor ve onlar dorudan doruya entrosoyuz'a labi klyordu. 2 " 1 Byle ce kooperatif hareketinin her tr, daha ncesinden Sovyet ynetim aygt na balanm tek bir merkezi rgtn ats altnda toplanm oluyordu. Bu kadar yol aldktan sonra, bu gibi ilemleri tnanlkh bir sonuca vardr mann ve kooperatifleri devlet organlarna dntrmenin vakti gelmi gi bi grnyordu. Bu gidiat Mart 1920 dokuzuncu parti kongresinde geni bir ounluk tarafndan desteklendi. Kongrede bu sorunla ilgili olarak Mil yutin kooperatiflerin "devletletirilmesi" ni iddetle savundu ve bunlarn "Narkomprod'un teknik aygtlar" olmalarna ilikin bir kararn onaylan masn salad. Ancak Milyutin bu baarsnn bir ksmn "devletleirme"ye kar kanlarn kendi aralarnda anlaamam ve kooperatiflerin ilerdeki statleri hakknda en azndan ayr neride bulunmu olmalarna borluydu. Genel Kurul'da Lenin Milyutin'e iddetle kar kt ve Krestinski adna nerilmi bir karar kongreye kabul enirdi. Bu konuda ileri srd balca kant, byle bir deiiklie hazr olmayan kyll ka zanma zorunluluuna ilikin malum kantt: "Kolay eriemediimiz ve ka mulatrmaya hi de raz gelmeyen bir snf var karmzda." 20 Man 1919 ve 27 Ocak 1920 tarihli iki temel kararnameyi esas alan Krestinski kararna mesi tketim kooperatiflerinin Narkomprod'a, tarmsal retim kooperatif lerinin Narkomzem'e, snai retim kooperatiflerinin Vesenka'ya tabi oldu undan aka sz ediyordu; retim kooperatiflerinin entrosoyuz'a ba mll "sadece idari ve siyasal bir nitelik" tayacakt. Kooperatiflerin "devletletirilmesi", bylece ismen deilse bile fiilen gereklemi!!; sava komnizmi rejiminde baka trl de olamazd. Ancak kooperatiflerin ba mszlnn eklen gzetilmi olmas bir sonraki dnem boyunca gene de

291. Sobranie Uzakonenii. 1920, No. rj. madde 37; E. Fuckner. Die Russische Genossenschaflsbewgung, 1865-1921 (1922), s 150. bu kararname gereince "tas(iye edilen' ve entrosoyuz'un yt da Narkomzem'in ubeleri haline gelen kooperatiflerin bir listesini venyor. 292. Lenin'n bu tutumunun zellikle d politikay gzetmekten kaynakland dnle bilir. Ocak 1920'de abluka resmen kalkmt ve I930sonuada ngiliz hkmeti, kooeratHei le ilgili grmelerle SOY y el Hukme'ylc ilgili gMilmeler arasnda aka bu ynm yapa rak, ucarein yeniden balamasn tanmak iin emrosoyuz'dan bir heyeti kabul edeceini bildirmii i : o srada, bu aynm desteklemek Sovyeler'in yarannayd, 293 Dokuzuncu parti kongresindeki artma, birok karl tasarnn metinleri dahil. Dvyarr S'ed RKP(B) s 277-319,381-400'de yer alyor. Lenin'in kongredeki konuma-

SAVA KOMNlZMl 221 bir nem kazanacakt. 2 " entrosoyuz'un bakan eski M e n e v i k Kinuk dokuzuncu parti kongresinde partiye alnd; yeni rgtlenmeyi reddeden kooperatif yneticilerinden birou sonraki ay tutuklandlar ve hapis ceza sna arptrldlar. 4 Bununla birlikte, sava komnizmi dnemindeki i ticaret tarihinin en anlam ksm kararnamelere ve resmi politikaya gre yazlamaz. Bu dne min tarihi insanlarn hayatta kalabilmelerini salayacak rnleri mbadele etmede ayak diremelerini ve ne gibi areler aradklarn gsteren saysz r neklerle doludur. Bu yasad arelerin ilki ve en basiti, devrimin ilk gnle rinden itibaren herkesin szn ettii ve yeni rejimin brnde bir ban ba olan "uvalclar" karaborsasyd. Ancak gda rnlerinin kentlere kaak olarak nakli, demiryollarnda ve nehir yollarnda yolcularn yanla rnda gtrdkleri ar miktarda yiyecek maddelerine arama ekipleri tara fndan el konulmasn emreden bir kararnameye ramen engellenemyordu, ; * Eyll 1918'de M o s k o v a ve Petrograd iilerinin bir buuk pud'u a mayan yiyecek maddelerini kente getirmelerine izin veren bir emirde u valclar karaborsasna zmnen g z yumulmutu. Ksa bir sre sonra, uval clara "bir buuk pud'luklar" dendi ve bu taviz her ne kadar 1 Ekim'e ya da sonraki bir deiiklie gre 10 Ekim'e kadar geerli s a y l a c a k ' " olsa da, bu miktarlar amayan yiyecek maddelerinin nakli konusundaki iznin srekli geerli olduu anlalyor. Ocak 1919'da VTslK'nn yaymlad bir emir ise yolcularn hrpalanmasn ve kiisel kullanm iin gerekli yiyecek mad delerine haksz olarak el konulmasn knyordu.^* 1 9 1 8 - 1 9 kndan itiba ren fabrikalar, sendikalar ve dier rgtler iin, kendi yiyeceini kendin sala yniemlerinin yasallamas sayesinde bask birpara hafifledi. 39 * An cak "uvalclk" ya da "uvalclar" deyimi kullanlmaz olduysa, bunun se bebi aslnda bu durumun s z e d i l m e y e c e k kadar yaygnlamas ve resmi makamlarn buna genellikle hogrl davranmasyd. O dnem statistik ileri 1919-20'de kentliler tartndan tketilen yiyecek maddelerinin ne ka s. Santma, c XXV, s. 122-S'e, kongre karan VHP(BI v Rtzolyumtak (19411. c. I,s. 1442'dedir 294, A r t ; ZapijU(Pan5j. No. 1. 1920. s. 15i. 295. Bkz. s. 112.
2%. Srane Vukvnem, I917-I9IR. No. 57, madde 364; Mahne anlaniKUUPorf Uda-

rami Kuntrmvlyutsii [Paris. 1936], s. 151). 1918 yaznda Ukrayna-Rusya snrn geen "bin lerce uvalcdan" sz etmektedir. 297. Lenn. Sfinrnlya,c.WW,y 590. no 147'dc yet almaktadr. 298. Izveuya, 30cak 1919. 299 Bkz.s 146-7

222 EKONOMK DUZEN

darnn karneyle, ne kadarnn yasad yollardan salandn hesaplamaya altlar. Bu istatistiklerden birine gre, yiyecek maddelerinin sadece yz 3 de 20'si ya da 25'i karneyle salanyordu; "" "tketici" blgelerdeki kentler le "retici" blgelerdeki kentler arasnda bir ayrm yapan bir baka statisti e gre ise birincisinde ihtiyalarn yzde 25-40'j. ikincilerde yzde 3511 55i karneyle salanmt." Nisan 1920'deki drdnc ii sendikalar kongresinde, bir iinin gerekli masraflarnn ald nakdi ya da ayni cre 101 tin iki buuk kalna eit olduu saptanmt. Durum her ne olursa olsun, sava komnizmi dnemi boyunca kenl halknn ya alk ekij ya da te mel yiyecek maddelerinin yansndan fazlasn yasad bir ticaret aracl yla salam olduu aka grlyor. NEP'n devreye sokulduu srada, karneli datmn en yksek kategorisinden yararlanan iilerin bir kol ii si iin kabul edilmi 3 000 kalorilik asgari miktarn sadece ) 200 ila WJ I 900'nu ald saptanmt . Birka hafta sonra. Piyatakov "Don havza sndaki bir madencinin .. tm gcn (oparlayabilmesi iin gerekli kalori miktarnn sadece yzde 50'sni aldn" ileri sryordu; Rikov da serbest piyasadan mal almayan pek az ii olduunu, "bizim burjuvazimizin bu e kilde yllardr gelitiini" kabul ediyordu. , l u Bu yasak mallarn karl ne ekilde deniyordu? Balangta "uval clar" ar fiyat bierek parayla denmesini kabul ediyorlard; sonradan parann deeri dtke alveriin byk bir ksm takas usulyle yaplr oldu. Sadece varlkl kiilerin satlk mallar vard ve bu mallar ksa zaman da tkendi Bylece, yiyecek maddelerinin karaborsadan salanmas dier mallar iin de karaborsa yolunun almasna neden oldu. Devrimden he men sonra fabrikalar cretleri kendi rnlerinden bir ksmnn verilmesi eklinde ayni olarak demeye baladlar; balangta hi phesiz iile rin ve ailelerinin kiisel kullanm iin tasarlanm olan ey ksa zamanda takas arac haline geldi ya da serbest piyasada yksek fiyatla satld. Mays 1918'de Tm Rusya M11 Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde bir konuma-

300. G. Y. Sokolnikov. vd Soviel Polity m Publia Finance {Stanford, 1931 ). s. 62. Bu de erlendirme 1919 sonbaharna ilikindir; yazar bu orann 1920'de antiini bildirmektedir. 301 Nrodne Kozyaistva. No. 9-10, 1920. s 43-5; dnemin gncel terminolojisine gre "Tketici" illet Urs iliklen yiyeceklerden v o k daha fazlasn tketen illerdi, buna karlk "reti ci" iller tkeniklerinden ak daha fazlasn cet yarlard 302. Vrvvryt Vserossiiskii S'ezd ProjestanaVmk Soyuzov i 192 l),c. I (Plenumi), s. 119. 303. Desyatyt S"ezdRossiiskoy Kommunisieskoy Parii (1921). s. 237. 304.TrudiIVVserossistogoS'ezaaSvelovNarodnogoKozyaistva (1921).s.40,57.

SAVA KOMNZM 223 ci "para mal sat "olarak adlandrlan bu uygulamaya dikkat ekti: uvalclk korkun bir felaket, para mal sat mthi bir felaket; fakat iilere kendi rettikleri rnleri ayni olarak demeye baladnzda ve kendileri para mal satclar haline geldiinde bu daha byk bir felaketti r. w i Ancak bu uygulama devam etti ve hatta Aralk 1918'de Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi, fabrika iilerine ayni deme yaplmas lehinde bir karar onaylad.3" ki yl sonra skandal ok daha kt bir hal ald ve dr dnc ii sendikalar kongresi, iilerin altklar fabrikalarn kaylar n, aletlerim ve donanmlaryla ilgili teki mallar satmalarn knayc bir karar ald.' 0 ' Kamu kurulular ve kamulatrlm sanayiler, resmen yasak lanm olmasna ramen ihtiyalarn ou zaman serbest piyasadan sal yorlard. Bylece, sava komnizmi dneminde Sovyet Rusya'da iki farkl da tm sistemi bitlikte varlk srdrd: devlet temsilci Ii k teri nce sabit fiyatlar zerinden (ya da sonradan bedava) datm ve zel ticaret araclyla da tm. 2 Nisan ve 21 Kasm 1918 kararnamelerinden 3 "" sonra, yiyecek madde leri ve gerekte bulun gnlk tkeim mallar ticareti, fiilen bir devlet lekeli haline geldi. Bu mallardan bulunabilenler, balangta (kooperatifler de da hil olmak zere) devlet kurulular araclyla, szde karne sistemi uyarn ca sabit fiyatlarla datlyordu; oysa ekmek ve birka ana giyecek maddesi dnda karne sistemi hibir zaman dzenli yrmedi. Sadece bu tr da tmlar yasal olarak kabul edilmiti: Nisan 1920'de kaleme alnm gve nilir bir raporda, "yasal i ticaret gerekte mevcut deildir, bunun yerini bir devlet datm aygt almtr," diye belinJlyordu. IU Ancak bu resmi da tm sisteminin yan sra, hukuken yasaklanm olmasna ramen btn t ketim mattan iin zel ticaret devlet tarafndan saptanm fiyatlarn krk elli

305 TrudiI Vserossiiskoga S"ezdaSa\elo\ Narodnogo Kayatsna (1918), s. 434. 306 TrudiIIVwross<skogoS"ezdaSvvciovNarodnogoKozyaisiva tarihsiz),s 393 W?. elverryi Vserossiiskii S"ed Professianal'mk Stmiw (1921). c 1 (Plenuni), s. 66. 119 308 Bkz 114,211 309.1920-21 k boyunca, 34 milyon kii. yani gerekte kentli nfusun lamammn ve kr sal kesimden 2 milyon el sanatlar iisinin karne usulnden yararland belirtilmiti (eryre Godo Prodovol'svennoy Politik [19221, s M-2); ancak bu rakam, muhtemelen uygulamadan ok, hedefi gstermektedir. 310. Y Larin ve L. Knisman. Ojrk Kozyarveuoy Siznii Orgunzasiytt Narodnogo Koz\astva (1920), s. 133; bu kitapk balangta Rusya'y ziyaret eden ngiltere i Partisi heyeti iin kaleme alnmt.

224 EKONOMK DZEN

kati fiyatlar uygulanarak olanca hzyla devam ediyordu. Moskova'da bu ti caretin merkezi, karaborsaclarla mterilerin doldurduu Suharevski Meydan'ndaki pazard. Polis zaman zaman baskn yapsa da bu byk "karabor sa" pazarna genellikle gz yumuluyordu ve "Suharevka" Sovyet ekonomi sinin bu "serbest" sektrnn takma ad oldu. Lenin, "kapitalistlerin kara borsa, Suharevka, vb. araclyla Sovyet iktidarnn temellerini maynla maya devam ettiklerini," ileri srerek karaborsay knamaktan geri durma d. 5 1 1 Ancak zaferi kimin kazand ortadayd. 1920'nin balarnda resmi bir haber organ "tamtakr Sovyet maazalanyla", "Suharevka, Smolensk Pa zar, Okotni Riyad ve dier zel ticaret merkezlerinde grlen canllk" ara sndaki ztl belirtiyordu. 312 Btn bu donem boyunca Sovyet Rusya'da l ke ii mal datmnn gittike artan bir ksm kabul grmeyen, genellikle yasad olan yollardan gerekleti; buna kar bo yere mcadele eden res mi makamlar bunlar nce kanlmaz bir felaket, sonra da ulusal ekonomi ye olumlu bir katk olarak benimsediler. Baz bakmlardan NEP, hkmet kararnamelerini hie sayarak ve sava komnizmi dneminde devlet bask sna ramen kendiliinden gelien ticaret ynlemterini onaylam oluyordu sadece.

D ticaret sava komnizmi dnemi boyunca Sovyel ekonomisinde fii len hi bir rol oynamad. 19I8'in balarnda tilaf Devletleri ablukasnn yaratt ember, ayn yln Kasm aynda Almanya'nn urad yenilginin Kta Avrupas'yla olan ilikilere son vermesiyle ve i savan Dou pazar lar ve rn kaynaklaryla son ba da koparmasyla bsbtn darald. 191B'de nemini yitiren ithalat ve ihracat 1919'da sfr noktasna ulat; o srada Sovyet Rusya'nn ekonomik bakmdan bu ekilde tamamen tecrit edilmi olmas, kapal bir sistem dnda denenmesi ya da srdrlmesi ok zor olan ekonomik tecrbelere katkda bulunan gl bir faktr oldu. Ocak 1920'de ablukann kalk ve bundan on be gn sonra Estonya ile imzala nan bar anlamas teorik olarak uluslararas ticaret imknn yaratt. An cak demelerin Rus altnyla yaplmasnn tilaf Devletleri nce reddedilme si gayr resmi "altn ablukas" Sovyet makamlarn en gerekli mallarn ithalatn salamak iin bavurabilecekleri tek deme aracndan da yoksun brakyordu. lk Sovyet ticaret heyeti Mart 1920de Krasin'in bakanlnda Kopenhag'a gitti ve Mays 1920'de bir grup sve firmasyla imzalanan bir
3il.LcBn,5fefi>a,c.XXV,s. 155. 312. EkonomiceskayaJizn', 18ubat 1920.

SAVA KOMNZM 225 anlama Sovyet Rusya'ya snrl miktarda deerli demiryolu malzemesi ve tarm makinalan salad. Krasin sonra Londra'ya da gitti, ancak Polonya sava daha uzun vadeli grmelerin bir kez daha nn kesmi oldu ve 1920 boyunca pek az ey gerekletirildi. 3 IJ Fiilen yrrlkten kalkm olan Tcarel ve Sanayi Halk Komiserli'n Krasin bakanlnda bir D Ticaret Halk Komiseriii'ne dntren 11 Temmuz 1920 kararnamesi,"* mevcut bir ihtiyac karlamaktan ziyade gelecee ynelik bir politika ve hazrlk bildiriiydi. 1920 ylnda ticaret istatistikleri 1919'un sfr dzeyine oranla att gsteriyor, ancak 1918 ylnn nemsiz rakamlarna bile ulaamyordu. hracata ayrlm kereste, tahl, keten fazlasna ilikin iyimser tahminler gereklemedi. Resmi bir gazetede, "D Ticaretimiz" balkl 20 Eyll 1920 tarihli bir makalede daha gereki bir tutum yanstlyordu: ok ihya duyduumuz bir eyi saln almak iin. daha az ihtiya duyduumuz bir eyi ihra etmemiz gerekecek. Her lokomotif, her saban iin kelimenin tam an lamyla ulusal ekonomimizden koparlm paralar kullanmak zorunda kalaca
z. 3 ' *

Sovnarkom'un 1920 sonbaharnda. 1918 ilkbaharnda tartma konusu ol mu bir tasarya imtiyazlar karlnda yabanc sermayeye yeil k yakma planna geri dnmesine yol aan ey bu kanlmaz zorunluluun ortaya kyd. 316 Ancak ksa zamanda ya da derhal baar salayamaya cak bu ilham, o srada artk neredeyse iflas elmi sava komnizmi gr ne deil yaklaan NEP dnemine aitti

e) Maliye 1918 yaznda sava komnizmi rejimi baladnda Bolevik mali plannn ilk hz kesilmiti. Plann ana hedefi olan bankalarn kamulatrlmas iin gerekli yasa tam zamannda karlm ve byk lde uygulanmt. kin ci hedef olan nceki Rus hkmetlerinin borlarnn reddedilmesi de ger eklemiti. Sosyalist teoriye gre bankalarn kamulatrlmasnn sanayi nin denetimim ve finansmann kendiliinden salayacak bir ara olaca 313. Sovyt Rusya ile Bat Avrupa arasndaki ticari ilikilerin yeniden kurulmas aamala r 3. ciltle incelenecektir
314. Sobranie Uakontn. 1920,Ho. 53 madde 235. 315. Ekonomieskaya Jim-. 3 Eyli 1920.

316. Sobranie Uzukonenii, 1920, No. 91. madde 481; imtiyazlara dn yaratan anlar 3. ctte inceleyeceiz.

226

EKONOMIK DZEN

umudu, aslnda gereklemedi. D borlarn reddedilmesi de kamu gider lerinin finansman sorununu zemedi; aksine, gelir salama yntemlerin den birini, bor alma imknn ortadan kaldrd. Para basm, cari kamu gi derlerini karlamak ve sanayiye kredi vermek iin gerekli fonlar salama nn lek geerli kayna olarak katyordu. Srekli bu ynteme bavurulmas parann deerinin hzla dmesine ve sonunda, satclarn rnlerine kar lk, artk hemen hemen hibir deeri kalmam banknotlar kabul etmekten kanmalarna yol at; yle ki para, normal ticaret ve mbadele srecini kolaylatrma ilevini yitirdi. Sava komnizminin mali adan belirgin zellii ekonomiden paray fiilen kaldrmakt. Bununla birlikte bu niyet, hibir anlamda bir retinin ya da bilinli bir amacn rn deildi. Aus tos 1918de Maliye Halk Komserli'ne, maliye konusundaki kat ve yavan tutumundan tr partinin an sa kanadnda yer alan Gukovski'nn yeri ne, Ocak 1918'den beri Milli Banka Komiserlii grevini yrten, daha es nek ve zeki biri olan Krestinski atand. Krestinsk, Brest-Litovsk konusun da Sol muhalefete katlm ancak sonraki ekonomik tartmalarda onlardan uzak durmutu. Ne var ki bu deiikliin yeni bir mali politikann habercisi olarak tasarland phelidir. Maliye Halk Komiserlii'ni yeni ve beklen medik giriimlere zorlayan ey i savan basksyd. 1918 sonbaharnda geliri artrmak iin bavurulan normal yntemler t kenmiti. 30 Ekim 1918'de VTsIK farkl iki vergi ya da maliye politikas anlay arasnda bir uzlamadan ziyade, umutsuz bu durumdan kurtulmak iin akla gelebilecek her areye bavurmak gibi karmak ve gnbirlik bir giriimi temsil eden iki kararname yaymlad. Birinci kararname bir "ola anst devrim vergisi' ngryordu Toplam on milyar ruble tutarnda bir mebla getirecei umulan dolaysz bir vergi tryd bu. kinci kararna me ise ilke olarak btn iftilerden retimlerinin ailelerinin ihtiyalarn aan bir miktarnn tahsil edilmesi eklinde "ayni bir vergi" getiriyordu. 3 " Birincisi, kamu giderlerini dolaysz nakdi vergiyle karlamak iin Sovyet rejiminin ilk dneminde yaplm son ciddi giriimdi; ikincisi, sava kom nizmi dneminde paradan vazgeiin doal sonucu olan ilk ayni vergi de nemesiydi. Krestinski b ikisi arasndaki ztla bu anlamda iaret ediyor-

317 Sobranie Uakmem. I9I7I918. No 80. madde 441. No. 82. madde 864. Lenin e ay ooce ayn bir vergi nermi [Soineniya, c. XXX. s. 392); Cnen sahibinin kendisi olduu nu iddia eden Larin'e gre ise hu ayni vergi Sovnarkom tarafndan kabul edilmi, ancak VTslKlarafindanreddedilmisii(A , Q;ffl^oeA - o;yi.tri'ri,No 11, | 9 1 8 . s. 21). 318 Trudi Vserossshrgo S~ezdaZa\eduyfk Fnoldelami (1919).s. 20.

SAVA KOMNZM

227

du "Olaaniisi vergi bizim gemile bamz, ayni vergi ise gelecekle ba mz. Olaanst devrim vergisi Sovyetler'in elinde kalm olan tm iller tara fndan, bizzat kararnamede saptanm oranlar iinde desteklenecekti. Bu, yabanclar ya da Beyazlar tarafndan igal edilen Ukrayna, Gneydou Rusya. Asya illeri ve kuzeyde Arhangekk blgesinin dland anlamna geliyordu. Moskova ve Petrograd kentleriyle bunlara bal illerin on mil yar ruble tutan toplam verginin yarsn deyecekleri bekleniyordu. Dier leri ise nfuslarna ve kaynaklarna gre daha az vergi deyeceklerdi; le rinde en yoksulu olan Olonels'n sadece 15 milyon ruble demesi gereki yordu Bu kapsaml miktarlar iinde, blgelerin ve son olarak bireylerin vergilendirilmesi il yrtme komitelerinin takdirine kalmt. Hibir mlk olmayanlar ve ayda 1500 rubleden fazla kazanmayanlar vergiden bak tutulmutu; kamulatrlm ya da belediye ynelimine labi klnm ilet meler de vergi demeyeceklerdi. Ayr bir madde yoksul kentlilerle yoksul kyllerin vergilendirilmeyeceklerini, "orta tabakalarn" az miktarda vergi deyeceklerini ve verginin btn arlyla "zengin kentlilerle zengin kyllerin zerine keceini" bildiriyordu. Olaanst verginin denmesi iin saplanan ilk tarih 15 Kasm 191 S'di. Ancak btn bir k boyunca Narkomfin'e soruturmalar, ikyetler yad vc genelgelerle ya da genelge-telgraflarla il m akam I an na cevaplar verildi Bir ym ey yerel ynetimlerin yetkisine ve kararna brakldndan yo rum farklarnn ortaya kmas kanlmazd; ikyetlerin byk bir ksm, kararnamede vaat edilen vergi baklklarnn uygulanmamasndan kay naklanyordu. 15 Ocak 1919 tarihli uzun bir genelge verginin mali amac nn yan sra bir de snfsal ama ierdiini sylyordur Vergi mali adan parlak bir baar salasa bile, kimi hatal uygulamalardan t r verginin yaratt honutsuzluk yoksullarla krsal kesimdeki ve kentlerdeki ku laklar arasnda bir yaknlamaya yol ayorsa bunu bir baanszlk olarak kabul et memiz gerekecektir."* Bu iki hedefi birbiriyle badatrmann ve hatta vergi tahsil etmenin son derece g olduu ortaya kt. Nisan 1919'da orta kyllere ilikin olarak duyulan byk kaygy dile getirerek balayan (nk politikann aka onlardan yana ark etlii and bu 3 2 0 ) kararname, vergilerini dememi k319. Bu genelgeler Sbornik Dtkrrv i Rasporyojtni po Finansam. 1917-1919 (1919). s.. 151-62. 320. Bkz. s. 151-2.

228 EKONOMK DZEN k vergi ykmllerinin tmn vergiden bak tutuyor, orta halli y kmllerin vergisini azaltyor, ama buna karlk "en byk vergi ykm llerinin genel indirimden yararlanmayacaklarm" bir kez daha belirtiyor du. 3 2 1 Vergi toplama yntemleri de sonular da ilden ile byk farkllklar gsteriyordu. Toplam vergi tutarnn yarsn d e m e k l e ykml Moskova ve Petrograd'a bal illerde haslat ok dkt. Birka l demekle ykm l olduklar verginin yzde ellisini, birok il yzde yirmi beini dedi. Fa kat Mays 1919'da toplam haslat vergi matrahnn yzde onunun altnday d, topu topu bir milyar ruble tutuyordu. 3 " Bu tarihten sonra daha fazlas nn tahsil edilmi olmas ihtimali ok azdr. phesiz, haslat o dnemdeki dier dolaysz vergi haslatndan daha az deildi. Ancak Milyutin'in uygu lamadan u sonucu karmas da kanlmazd: ahsen dolaysz vergilerden hibir umudum yok. Denemelerimiz nemsiz so nular verdi Bu vergilere gelecekle phesiz devam edilecektir, fakat buna umut balamamak gerekir. Saladktan nemsiz sonularn yan sra byk bir honut suzluk yaratyorlar ve tahsil edilmeleri iin karmak bir aygt gerektiriyorlar.3'3 Sovyet Hkmet'n alternatif areler aramaya, teoriye ar ballktan ok, dolaysz nakdi vergideki bu ak baarszlk yneltmi oldu te yandan, ilk ayni vergi denemesinin byk lekli dolaysz nakdi vergi giriiminden o k daha ksr bir sonu verdii o n a y a kt. Ayn vergi yi ngren Ekim 1918 kararnamesi, tpk olaanst devrim vergisi gibi, tedbirin mali nitelii zerinde olduu kadar snf nitelii zerinde de duru yordu. Ekonomisi darmadan olmu sava halindeki bir devletin tanm rnlerine duyduu byk gereksinim vergiyi hakl klyordu. Ama kinci hedef, "vergiyi hkim snflarn zerine ykarak yoksullar bu ykten tama men kurtarmakt; bu hedef lkedeki orla kyllerin sadece az bir vergi de mesi ve devletin tahsil ettii vergilerin byk ksmn, kulaklarda, zenginle rin demesi eklinde gereklemeliydi". 3 3 4 Verginin merkezi ynetimini Narkomfn stlendii halde (bu onun mali sorumluluunun tek belirtisiy di), vergi tahsili yerel yrtme komitelerine ve tarm blgeleriyle kylerde

321. Sobranie Uzakoneni. 1919. say 12. madde 121.

322. Trud Vserassmkngti S'ezdaZaeduyufk Finoldelatn (1919), s. 21-3. 33-5, abartl

olduu dnlen bir baka labmne gore vergi tahsilinden 1919 ortasnda vazgeildiinde 1.5 milyar ruble salanmt (G. Y. Sokolnikov. vd.. Soviel Po!tc\ m Public Finance (Stan ford, 193t],s. Ii5).
323. Trudi Vserossi.'kogoSyzdaZaveduyusfik Finotdelami (1919), s. 50. 324. Sobranie Uzakonenu, 1917-1918, No. 82, madde 864.

SAVA KOMNZM

229

bu amala atanm ve ounluu yoksul kyllerden oluan komisyonlara havale edilmiti. 1 3 5 Ancak bu hkmlere ve vergi miktarlarn sahip olunan topran yzlmne, verginin uyguland ile ve mal sahibinin aile fert lerinin saysna gre saptayan ayrntl izelgelere ramen vergi tahsilat tam bir baarszla urad ve Lenin daha sonra bunun, o dnemin "asla uygulanmam" kararnamelerinden biri olduunu syledi."'' O dnemde tasarlanm haliyle ayni verginin zellii, retime gre deil varsaylan ih tiyalara gre saptanm olmasyd. Hesaplanan tek ey "vergi ykml s n n ve ailesinin ihtiyalaryd; bunun dnda her eye el konmutu. Bu yzden, vergi zoralmdan ayrt edilemez oldu. Bu umutsuz are, 1919-20 yllar boyunca Sovyet Hkmeti'nin Kzl Ordu ve RSFSC kentlerinin halklar iin gerekli mallar elde etmesini salayan tek ara deilse bile balcasyd. Bu artlarda, sava komnizmi dneminde devlet bteleri ie yaramaz bir formaliteden baka bir ey olamazd. 1918'in ikinci yars iin, tpk birinci yarsnda olduu gibi bir bte" 7 saptanm ve ayn dnemin sonuna doru resmen kabul edilmiti. 5 3 " 1919'un ilk yars iin dzenlenen bir bte 30 Nisan 1919'da Sovnarkom tarafndan kabul edildi. 3 2 9 Sonra dan, gemi yllar iin det yerini bulsun diye hazrlanm btelerin geriye dnk olmak zere onayland 1921 ylna, yani NEP balayncaya kadar Narkomfin'e hibir bte tasarsnn sunulmad anlalyor. 1919 ve 1920 yllar boyunca parann srekli deer yitirmesi ve paraya duyulan gven sizlik her trl bteyi anlamsz hale sokuyordu, 33 " sava, Sovyetler'in vergi haklan konusunda, Narkomfin'le yerel Sov yetler arasndaki bitmemi mcadeleyi krkledi. Anayasa vergilerin nihai denetiminin merkezi otoriteye ait olduunu kabul etmekle birtikre, vergi lendirme yetkilerini ncelik hakkn kullanmakta ayak direyen yerel Sov yetlere brakmt. 1918 yl boyunca esas itibariyle zel vergiler ve katk lar eklinde uygulanan yerel vergi, lkenin byk bir ksmnda merkezi h-

325. Sbtrnk Dekretov Rasparyajenii p, Fnansm. 1917-1919 (1919), s 169. 326. Lenin, Soineniya,c.XXVI, s. 217. 327. Bkt. s. 137, not 345. 328. Sbornik Dekrelov i Rasporyajeni po Finansam. 19)7-1919 (1919). s 291 : rakamlar giderlerin 29 milyar ruble, gelirlerin 12 7 milyar ruble olduunu gsteriyor (G. Shkolnikov. vd Soviel Policy n Public Finance [Stanford. 1931], s. 126). 329. Sobranie Uzakonenii 1919, No. 2 3 . madde 272. 330. NaNavik Puryak(l923), c. II, s. l-49"da Narkomfin'de grevli bir memurun bu yllar daki btelere likin makalesi kabul edilen rakamlar ieriyor, ancak bu rakamlardan elle tu tulur bil sonuca varld grlmyor.

230 EKONOMK DZEN

kmetin ald vergilerden daha ar ve daha etkili oldu. Ekim 1918'de ola anst devrim vergisine karar verildiinde, Sovnarkom, ile, kent, il Sovyetleri'ni kendi hesaplarna benzeri vergiler tahsil etmekle yetkili klan bir baka kararname yaymlad; 3 Aralk 1918'de genel ve ayrntl bir kararna me farkl Sovyeller'in vergi konusundaki yetkilerini bir esasa balyordu. 3 " Ancak 1919 boyunca denge kesinlikle yerel giriimin aleyhine bozuldu. 3 Aralk 1918 kararnamesi yerel Sovyetler'in gelir kaynaklarn tanmlarken, gerekte bunlar snrlandrmt; le yandan, yerel ihtiyalarn ksmen ye rel vergilerle ksmen de devlet yardmlaryla karlanacan hkme bala mt. Tm vergi tahsilatna ket vuran parann deerinin dmesi ve sanayi de en verimli kaynaklan kurutan kamulatrmayla (kamulatrlm ilet meler her trl vergiden bakt) bitlikte yerel Sovyetler'in gelirleri hzla azald ve merkezi ynetime bamllklan artt. 3 3 2 Mays 1919 maliye seksi yon bakanlar kongresi, vergi konusunda yerel zerklik ilkesine kar cep heden hcum elli; kongre 3 Aralk 1918 kararnamesinin yrrlkten kald rlmasn isteyen ve Narkomfin'in bir sonraki Tm Rusya Sovyetleri Kong resi'ne anayasann bte blmne ilikin bir deiiklik nergesi sunmak niyetinde olduunu bildiren bir karan kabul etti. Bu arada bir baka karar, "tek bir devlet butesi"nin genel ilkelerini ortaya koyuyordu:
D e v l e t gelirleri de yerel gelirler de tek bir devlet hazinesine yatnlr; ayn ekil de, ihtyalan karlamak i t i n gerekli k a m u giderleri de, yerel giderler de tek bT devlet hazinesinden karlanr. H e m gelirler hem de giderler hakknda mali adan tm deerlendirmeler g e n e l bte kural lan na gre yaplr. 3 3 3

Bir sonraki Tm Rusya Sovyetleri Kongresi ancak alt ay sonra, Aralk 1919'da topland ve anayasadaki deiiklik resmen tartmaya sunulmad. Ancak Eyll 1919 tarihli bir kararname, yerel Sovyetler'den gelecek btn mali yardm taleplerinin kendisine sunulaca ve Narkomfin'in belirleyici bir oya sahip olaca blmleraras bir komite kurdu; 3 3 J vergi ve maliye
m. Sobranie Uzakonenii. 1917-191 fi. No 8 1 . madde 846: No. 93. madde 931. Narkomfn bu iki kararnameye de kar k. Daha soma Kretin ski, "bu kararnamelerin gemiten kaynaklandm. Maliye Komiserliine geliinden nceki iddetli tartmalarn bir sonucu ol duunu1' bildirdi [Trudi VserossUskogaS"ezdaZaveduyuikFinotdelam [1919),s. 18). 332. O dnemdeki yerel bteler hakknda istatistik yaymlanmad anlalyor. Smo lensk ilinde buna ahsen tank olan bir yazarn anlattktan O Y Sokolnikov. vd.. Soviet Po licy in Public Finance (Stanford, J93l),s. 133-7'deyerahyor. 333. Trudi Vserossiiskogo S"ezdaZaveduyusik Finoidelami (1919), s. 130-1. 334. Sobranie Uzakonenii, 1919, No. 59, madde 558.

SAVA KOMNZM 231

yetkilerinin merkezilemesi belki de asl o anda gerekleti. Durum ancak 18 Temmuz 1920de VTsIK'nn bir kararnamesiyle dzenlendi:
BUlenin devlet btesi ve yerel bte diye ayrlmasna son verilmitir; g e l e c e k te yerel giderler ve gefirler g e n e l devlet btesine dnfil edilecektir.... Narkomfn'e a m a l a n kesinlikle belirlenmi ve z g l yerel i h i i y a l a n karla mak iin tahsil e d i l m i bir vergi sistemi kurmas iin talimat verilmitir. 3 3 5

Ne var ki o donemde nakdi vergi hemen hemen yrrlkten kalkmt ve bu talimat yerine getirmek iin hibir ey yaplmad. Topyekn merkezi leme adna eklen kazanlm bir zaferin yannda bte sisteminin tmn de bir bozulma meydana geliyordu. Ancak N E P uygulamasndan ve istik rarl bir parann yerlemesinden sonradr k RSFSC anayasasnda ngr lene uygun yerel bir vergi sistemi olutu. Sanayinin finansman sorunu devlet btesinden kamu giderlerini kar lama sorunundan daha az vahim deildi. 1919 pani program, mlkiyetin kam ulatrlmasyla birlikte dolaysz vergi kaynaklar ortadan kalktka "devlet giderlerini karlamann, eitli devlet tekellerinin gelirinin", ya da baka bir deyile kamulatrlm sanayilerin krlarnn, "bir ksmnn zo runlu olarak derhal devlet gelirine dntrlmesine bal olduunu" bildi rirken, parti iinde ortaya km gncel grleri yanstyordu. m Fakat devrimin ilk ylnda bu henz uzak bir idealdi ve savan ypratt kamu latrlm sanayiler hem yatnm iin hem gnce! iler in kredi sknts ekiyorlard. 1917-18 k boyunca bankalar kamulatnlnca ve Vesenka, kamulatrlm olsun olmasn, balca sanayiler zerinde denetim kurunca bu kredilerin nereden bulunabilecei sorusu ortaya atld. ubat 1919 tarih li bir kararname, snai iletmelerin kredi taleplerini ncelemek zere VTsIK'nn, Vesenka'nn. ii sendikalar merkez konseyinin ve eitli Halk Komiserlikleri'nin temsil edildii bir Milli Banka merkez komitesi kur d u . " ' Benzeri komiteler Mill Banka'nn yerel ubelerine balanmt. An cak batan ortak bir hareket hatt saptanmad ve yle grnyor ki krediler dikkatli bir incelemeden geirilmeksizin ve Vesenka'nn politikas gz nnde tululmakszn verilmiti."* Mlkleri Vesenka tarafndan kamula-

335. G. Y.Sokolnikov.vd., Smiet Policy in Public Finance (Stanford, 1931). s. 137. 336. VKP(B)vRezolyutsi\ak (1941). c. I. s. 294. m.Si-branie Vzakwunu, I9I7-IQIR, No. 24. madde 332 338. Milli Banka ve ubelen. Mart 1918den nce "zel iletmecilere birka yz milyar ruble avans vermiti" (Trudi Vserossiskfgo S"ez4a Zavedyufik Finoldelam [1919], s. 75).

232

EKONOMK D Z E N

trl m ak zere olan mlk sahiplerinin kamulatrmann arifesinde bunlar Milli Banka'nn bir ubesine potek etmeyi baardklar durumlardan sz edil m ektedir. 5 3 9 Bu rizikolu usullerin bir dzene sokulmas ve sistemletirilmesi gerektii aka grlyordu. 1919 ilkbaharnda Oukovskj'nn ve Sa evrelerin desteiyle hazrlanan ilk somut plan, sanayinin balca kol larn finanse etmek in hisselerin yarsnn devlete, yansnn da o sanayi kolundaki zel yatrmclara ait olaca zel bankalarn tahl bankas, metal bankas, tekstil bankas, vb. kurulmasna ilikindi. Meerski ve dierleriyle grlen karma irket projelerinin bir karl olan ve zel bankalar zerkliklerine yeniden kavuturmay amalayan 1 *" plann doal uzants olan bu tasarya, 4 Nisan 1918 tarihli muhtrasnda "bankalarn bir baka kisve altnda kamulatrma d braklmasdr bu," diyen Sol muha lefet tarafndan kar kld." 1 Meerski plannn yenilgisi bu plann da terk edilmesine yol at. Fakat bankalarn bamszlnn bylece ortadan kaldrlmas ve hazine dnda dier btn kredi kaynaklarnn kurumasyla birlikte meydan bo kald ve Rus sanayinin finansman Vesenka'nn eline geti. Mays 1918'de birinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kong resi arifesinde yaymlanan bir kararname gereince kamulatrlm sana yilere krediler Vesenka'nn kararlar temelinde hazine tarafndan verilecek ti: Kredi talepleriyle ilgili denetlemenin ve incelemelerin sorumluluunu glavktar'ia benzeri rgtler ya da blge Sovnarhozlar stleniyordu.' 4 2 "Bankalarn yaygnlamasfna ilikin Gukovski plann kongrede iddetle eletiren Sokolnikov, 1918'de sanayinin finansman iin Vesenka'nn emri ne iki buuk ya da milyar ruble tutarnda bir fon verilmesini nerdi. 3 4 3 Bu neri destek grmedi ve Vesenka hazine ile olan ilikilerinde gnbir lik yaamaya devam etti. Fakat uygulamada, hareket serbestliinin hibir ekilde snrlandrmad grlyordu ve 1918'in ikinci yarsnda, karar namelerin elverdii lde Vesenka Rus sanayisinin mutlak denetleyicisi oldu. Kasm 1918 ikinci Tm RusyaMilli Ekonomi Konseyleri Kongresi, Milli Banka'nn "Vesenka'nn ve ona bal organlarn kararlar uyarnca demeleri gerekletiren ve muhasebeye bakan teknik bir kurulua dn trlmesi n i " 1 " istedi. Snai iletmelerin bilanolar, kr ve zarar hesaplar

339. A. Potyaev, Fnansovavu PolitikSoveskogoPravitel'slva (1919).s. 31. 340. Bkz s.86-7 w s . 130-f. 341 Lenin, Soineniya, c. XXII, s. 568; 4 Nisan 19 IS tarihli muhtra iin bkz. s. 94 342. Sobranie Uzakonenii. 1917-1918, No. 36. madde 477. 343. TrudiVserossitskogoS'ezdaSovetovNarodnogoKozyaistva (1918), s. 121-7.

S A V A KOMNZM

233

Vesenka'ya sunuluyor, siyasal kararlar buna gre alnyor, devlet btesine yalnzca bakiyeler aktarlyordu. Bu arada, 1918 sonunda sanayinin finansman zerinde Vesenka'nn uy gulad zel denetim srekli eletiri konusu oldu. Lenin'in de dahil olduu sosyalist yazarlar, sosyalist bir ekonominin saymanlndan sorumlu ola cak bir merkez bankas ngrmlerdi. Ne var ki Milli Banka bu grevi y netim ve saymanlk rollerini badatrmaya kalkan Vesenka'ya brakm t. Bu iki grevi bir arada ynetmenin kanlmaz sakncalar vard. Vesen ka'nn tek amac, hangi yntemle ve ne pahasna olursa olsun retimi artr makt. sava krizinde savunulabilirdi bu. Ancak her eyin acilen yapl masnn gerektii bir dneme bal yetersizlikler ve yeni brokrasinin tec rbesizlii Vesenka'y, Narkomfin'in ve Milli Banka'nn kskan ve grece uzman maliyecileri iin kolay bir hedef haline getiriyordu. Vesenka'nn he saplarnda yatrm kredileriyle yani iletme sermayesiyle gelir arasn da ayrm yaplmad ortaya kt. M S Krlar yeniden sanayiye yatrlm ve genellikle btede sadece zararlar gsterilmiti. 1919'un balarndan itiba ren Vesenka ile Narkomfin arasnda grmeler balad ve Sovnarkom'un 4 Mart 1919 tarihli kararnamesinde kisi arasnda bir uzlama saland kaydedildi. Sanayinin finansmannda Vesenka'nn yetkisinin blnmezli ini tanyan Mays 1918 tarihli kararname iptal edildi. Devlet iletmelerine kredi almas konusunda Vesenka ve organlar tarafndan verilen btn kararlar "Maliye ve Devlet Denetimi Komiserlkleri'nin katlmyla ortak laa alnacak"; zerinde uzlama salanamayan anlamazlklar Sovnarkom'a havale edileceki. Btn krediler, tm hesaplarn ve tm giderlerin incelenmek zere sunulaca Milli Banka araclyla verilecekti.' 4 " Bir baka deiiklik Narkomfin'in yetkisini artrrken Vesenka'nn yetkisini tekrar snrlandryordu. 1919'un ilk yars iin hazrlanm btede, kamu latrlm sanayilerle bunlar denetleyen gtavklar'a, merkezlerin ve Nar-

344. Trudi IIVserossiiskaga S'ezda Sovtrov Narodnogo Kozyaistva (tarihsiz), .s. 397. Mit li Banka kongrede ar eletirilerle karland; bir delegeye gre "eski grevlilerle alt iin. henz yrrlkten kaldrlmam olduu anlalan yntemleri kr krne uygulamak layd' (A g t. E. 272). 34S 7W V\trosstislagoS'ezda Zavtduyusik Faadttam 11919). s 26-7; Vesenka'nn 2 Kasm 1918 larihli kararnamesi bunu gidermek iin yaplm bir giriimdi [Sobranie Uzukanenii. 1917-1918. No. 96. madde 960). 346. Sobranie Uzakonenii, 1919. No. 10-11, madde 107; Vesenka ile Narkomfin arasnda ki "anlama"dan Trudi Verossiiskogo S"ezda Zaveduyuik Fitotdelami (1919), s. 79'da sz edilmekledir.

234 EKONOMK DUZEN komprod'un cm gelirlerinin Narkomfin hesabna yatrlmas ve devlet bt esinin gelir ksmnda gsterilmesi ngrlmt.
347

Bu dzenlemeler Vesenka'y sanayinin finansman zerindeki zel yet kisinden yoksun klyor ve son sz Narkomfin'e brakyordu. Hi phe siz maliye ile leknik ynelimi birbirinden ayrma, ilke olaak sanayinin da ha etkili bir biimde rgtlenmesi ynnde ileri bir admd. Faka bu dei ikliklerin tecrbeyle dorulanmayan bir baka yan da vard. Sanayinin fi nansmanndan dorudan doruya Narkomfin'in sorumlu klnmas ve sana yi bilanosundaki baz maddelerin devlet btesindeki maddelerle btn lemesi, sanayinin finansmannn ticari kredi ilkelerine gre deil bte il kelerine gre ynetildii anlamna geliyordu. Byle bir sistem iinde ban kacln kendi basma bir yeri yoktu; bu durumun doal sonucu Milli Banka'nn Ocak 1920'de lavedilmesi oldu. Sovnarkom'un yaymlad karar name atlan admn sebeplerini hayli ayrntl aklyordu: Sanayinin kamulatrlmas tum devlet sanayi vc care btelerinin genel bir sisteme tabi klnmasyla. Milli Banka'nn (Devlet Bonkas'nn) kelimenin nceki anlamyla devlet kredi kurumu olarak kullanlmasna son verdi. Banka kredi sistemi, zel kk snat letmeler ve tasarruflarm devlet USurruf bankalarna yatrm vatandalarn kiisel ihiyalarn karlamak zere geerlilii ni her ne kadar koruyor ise k. bu ilemler milli ekonomik hayatla nemlerini gi gi de yitirmeleri bakmndan artk zel banka kurumlarnn varlm gereklirmiyor imdi bu tali ilevler Narkgfin'in merkez ve yerel kurulular tarafndan mkem mel bir ekilde yeline gelin r bilmekledir J " Bylece, sava komnizminin merkeziyeti eilimlerinden yararlanan Narkomfn sadece stn bil mali otorite olmakla kalmad, ama ayn zaman da, yerel ynetimin ve bankaclk sisteminin zararna, gerek bir tekel ol may da baard Her iki alandaki bu younlama sreci N E P dneminde yeniden gzden geirilip dzenlenecekti.

Narkomfin'in, 1919'un balarnda yerel kamu maliyesi ve sanayinin fi nansman zerinde otoritesini kurmakta gsterdii baarlar, milli ekono mide saduyuya dayanan bir dzen kurulmas yolunda nemli bi adm olarak grnmektedir. Ancak bu baarlar, ksmen siyasi ve ekonomik d zen bylesine merkezilemi bir denetimin arlna dayanacak kadar ya347 Sobranie Uzukmeni. 1919, No. 23. madde 273.

348. Sobranie Uuloen. 1920. No. 4-.S. madde 25. Tasarruf bankalarna Milli Bankayla blimlrjtkleri 10 Nisan 1919 la/i hine kadar dokunulmad {Sobranie Uuthmeii, 19/9, No 18. madde 21X1]: Ocak 1920'de mevdualin lm gerek deerini yitirdii varsa yl ab lir

SAVA KOMNZM 235

plandnimam olduu, ksmen de Narkomfin'in yararland mali silahlar parann ba dndrc bir hzla deer yitirmesi sonucu kendi elinde patla d iin, Pirus zaferleriydi. 1919'dan itibaren rublenin deer yitirmesi Sov yet mali ve ekonomi politikasnn btn alanlarna hkim oldu ve sava ko mnizminin btn hedeflerine nihai ve karakerislik eklini verdi. Sovnarkom'un birdenbire yasallk kaygsna kaplarak karlksz banknot basm nn 33.5 milyar rubleye kadar artrlmasn onaylayan bir kararname ya ymlamas ancak 26 Ekim 1918'de gerekleti.'" Bylece, Geici Hkumet'in son kararnamesiyle 16.5 milyar ruble olarak saplanm miktar res men 50 milyar bulmu oldu. Bu konuda da Geici Hkmet tarafndan saptanm emsal ok yakndan izlenmiti. Kararname vaktiyle yaplm olan onaylamaktan baka bir ey yapm olmuyordu; daha ilan edildii an da bu yeni snra ulalmt ve snr bir kez daha almak zereydi. O andan itibaren, i savan giderek byyen ihtiyalar, hanknol bas mnn artnda ve rublenin satn alma gcn yitirmesinin bir yansmas olan hzl fiyat ykselmelerinde kendini hissettirmeye balad. Bizzat olgulardaki kesin bir deiiklikten ok, olgularn psikolojik alglanmasndan ibaret olan dnm noktas I919'un ilk aylarnda gerekleti. yle grn yor ki yeni parann dolama kmas Bolevik liderlerin iyimser dnce lerinde bir an iin belli belirsiz bir kurtulu umudu yaratt. 3 5 0 O zamana kada Sovyet Hkmeti, arlk ve Geici Hkmet tarafndan kullanlanlara benzer banknotlar hi deitrmekszin basmaya devam etmiti. RSFSC banknotlar lk kez ubat 1919'da, fakat "daha sadeletirilmi" bir, iki, rublelik birimler halinde dolama karld. 1 3 1 Ardndan. ISMays 1919'da btn birimler iin Sovyet tipi yeni banknotlar ngren ve ayn zamanda Milli Banka'ya " 2 6 Ekim 1918 kararnamesiyle saptanm dzeyin stnde ve piyasadaki banknotlar iin milli ekonominin gerek taleplerinin snrlar iinde" banknot basma hakk tanyan bit kararname yaymland. 1 " Uzun bir sre bu banknotlar, hem Rusya'da karaborsada hem de d lkelerle d viz ilemlerinde, arlk banknotlarndan daha dk deerdeki Geici H-

349 Sobranie Uzaluuumt. I9I7-19K. No. 90, a d * 913. 350 Mays 1919'da Krestinski, "Lenin'in ve (kentlisinin) eski para yetine yem t> para karlmasna, zenginlerin ellerindeki parann byk bir ksmnn iptaline ilikin nerilerine" atfta bulundu (Trudi Vsenmiskaga S"ezda Zaveduyuftit Finotdtfam [1919], s. 29). Bunun la birlikle, Kreslnsk'nin "kollu bir para reformu'ndan hli szemesire ramen, o andan iti baren bu tr neriler uygulanamaz olduu iin terk edildi \A g e, s. 30). 351. Sobranie Uakonemi. I9I9.HO. 352. Ag.e..Ho. 16. madde 179. 10-11.madde 102

236 EKONOMK DZEN

kmet banknotlarnn da altnda bir deer zerinden geerli oldu. Bir Sov yet yetkilisine gre, arlk Rusyas'nn 1 000 rublelik bir banknolu bir d nem 50 000-60 000 Sovyet rublesi deerindeydi. 3 " 15 Mays kararnamesi snrsz banknot basmna kar son resmi engeli ortadan kaldrnca banknot dolam 80 milyar rubleyi at. 1918'dekinin iki kat olan banknot miktarnda 1919'da kat, 1920'de de be kat art meydana geldi. Para deerindeki bu kn nlenemez bir felakete d ntn saklamak artk mmkn deildi ve bunun tm etkileri ilk kez kendini hissettirmeye balad. Rublenin alln ya da yabanc paralar kar snda hemen hemen hibir deeri kalmad. D ticaret 1919'da fiilen durdu ve sonraki yl yava yava canlanmaya baladnda, d ticaret tekelinin varl demelerin istikrarl bir yabanc parayla yaplmasn zorunlu kl yordu.-'-'1 Ne var ki i piyasada rublenin saln alma gcndeki d. feci bir hal almt. Enflasyon srecinin ilk aamasnda fiyatlardaki ykselme para hacmindeki arttan daha yavatr, yle ki dolamdaki toplam parann sa tn alma gc artar ve banknot basm kamu giderlerinin finansmannda ge ici fakat etkili bir ara olur. kinci aamada, halkn byk ounluu enf lasyon olgusunun bilincine varp paraya duyulan gven sarslnca fiyatlar para hacmindeki arta oranla ok daha hzl ykselmeye balar, yle ki ye ni para basm fiyatlardaki bu hzl ykselmeyi gemleyemez olur ve dola mdaki parann satn alma gc iyice azalr. Bu ikinci aamaya daha ubat 1917 Devrimi srasnda ulalmt. ubat Devrimi ile Ekim Devrimi'ni ay ran sekiz ay boyunca banknot hacmi neredeyse iki kat artarken fiyatlar kat artt. Sovyet Hkmeti iktidara geldiinde, fiyallarm para hacmine oranla daha hzl ykseldii bu ikinci aamada enflasyon kat be kat artm t. Devrim'in ilk yllarndaki dme oran, belirtilen tarihlerde dolamdaki toplam parann satn alma gcne ilikin ve 1914 fiyatlar esas alnarak res mi hayat pahall endeksine gre hesaplanm bir deerlendirmede ortaya konmutur: 1 Kasm 1917 1 Temmuz 1918 2200 milyon ruble 488

353. Z. S Katzenellenbaum, Russiaa Currency and Ranking. 1914-1924 (1925). s. 80-1. 354. Zanan zaman byk deiiklikler gsteren rublenin mbadele deeri zerinde Mos kova'da ve yabanc borsalarda speklasyon devam elli. 8 Ekim 191S larill bir kararname (Sobranie Uzokunenii. I9I7-19IS. No. 72, madde 781) Sovyet vatandalannn ya da iletme lerinin dviz bulundurmalarn ve Narkomfin'in zel izni olmakszn, ne ekilde olursa olsun d lkelere ya da igal akndaki blgelere para trans fer elmeleri ni yasaklad.

SAVA KOMNZM 237

1 Temmuz 1919 1 Temmuz 1920 I T e m m u z 1921

152
62 29

Bir baka deerlendirme ayn sreci farkl bir ekilde ortaya koyuyordu. 1918-I9'da 523 milyon altn rubleye ykselen devlet geliri, 1919-20'de 390 milyona, 1920-21'de 186 milyona dt." b 1919 ortasnda rublenin hzla artan hacminin meta olarak deeri nerdeyse sfra yaklayordu. Yine de alkanln etkisi ve itibari bir mbadele aracna duyulan kanlmaz ge reksinim, gerekte deerini yitirmi bu rubleyi yl daha yaatt. Darpha ne durmadan alyordu. 1919 sonunda "paraya talep o kadar bykt ki, ad kada baslm, zerinde yetkili birinin, kurumun ya da herhangi bir komite bakannn damgas bulunan fabrika bonolar" para yerine gemeye balad. 357 1920'de banknol basm Moskova, Penza, Perm ve Rostov'da 10 000'i akn kiinin alt drt farkl iletmeye braklmt.'*" Rublenin knn fiili sonular giderek artt. Resmi fiyatlar para de erinin dne ayak uyduracak kadar hzl ykselmedii iin, sabit fiyat larla serbest piyasa fiyatlar arasndaki uurum akl almaz boyutlara ulat ve ekonominin resmi fiyatlarn hil egemen olduu sektrlerinde, artk hibir anlam kalmam parasal ilemleri tamamlayacak ve onlarn yerini alacak deiik trampa usulleri ve ayni deme biimleri kt ortaya. Byle ce, kamulatrlm fabrikalara resmi fiyatlar zerinden hammadde teslim etmek zorunda olan tccarlara, karlk olarak fabrikann rnleriyle ayni deme yaplyordu.' 5 '' iilere ksmen altklar fabrikalarn (ya da anla mal bir baka fabrikann) rnleriyle deme yaplyordu, yle ki hemen hi deeri kalmam para yerine ya kendi kullanmlar iin ya da takas et mek zere eitli rnler alyorlard."" Para deerindeki d, sanki sos355. L.N. Yurovsk, Currency Problems and Policy of' the Soviet Union (19251,5.27. 356. Bol'saya Sovetskaya Emsiklopediu. c. XII (1928). s. 374, "Voennyi Kominunizm" maddesi Ayn kaynaa gre, ayn ut, dnem boyunca tahl zoralm srasyla 121.223 ve 480 milyon alm-ruble olarak hesaplan initir. Para enflasyonu tanm rnleri salama arac olarak etkisini yitirdike, dorudan doruya zoralma bavurmak gerekmitir. 357. Dva Goda Dtktaluri Proletariat. 1917-1919 (tarihsiz), v. 56. 358. Finansovayo Politika la Petod s Dekabna 1920 g. po Dekabr' 1921 g.: Oet klX Vserossiiskomu S'ezdu Sovelov (1971), s. 140. 359 V P. Milyuin, Isoriyt Ekmomiceskogo Rurvttya SSSR (ikinci basm, 1929). s. 197, 1920 banda geerli olan baz oranlardan sz ediyor: bir kilo ilenmemi yaa bir kilo sabun. 5.92 metre keten bezine 100 kg keten tohumu. 100 kilo patatese 2 S kilo niasta 360. Bkz. s. 221-2. Sislem ylesine dzene sokulmutu ki nce Narkomprod. sonra da Tm Rusya i Sendikalar Merkez Konseyinin bir seksiyonu larafndan bu amala ruhsat verildi. {Sobranie Uzakmenii. 1920, No. 84,madde 415).

238 EKONOMK DZEN yalizmin ruhuna zellikle uygunmu gibi grnen doal bir ekonomiye d nn dier rneklerini oluturdu. Sabit fiyatlarla serbest piyasa fiyatlar arasndaki fark boyuna arttndan, karneye tabi mallarn sabit fiyatlar ze rinden datm gitgide bedava datma yaklayordu. Bu noktadan itiba ren btn temel mallar ve hizmetlerin parasz salanmas iin kk bir mesafe kalmt geriye, ve bu mesafe de 1920'de yava yava ald. Mays 1919'dan beri, on drt yandan kk ocuklara yiyecek maddeleri bedava veriliyordu. 561 Ocak 1920de, ilk nce Moskova ve Petrograd ii ve me murlarna parasz "yemekhaneler" almasna karar verildi. 3 6 3 11 Ekim 1920'de Sovnarkom'un bir kararnamesi Maliye Komiserlii'ne, postatelgraf-telefon, su, kanalizasyon, aydnlatma, kamu konutlar gibi genel hizmetler in Sovyet kurumlar ya da onlarn ii ve memurlar tarafndan yaplan demelere son vermek amacyla ynetmelikler hazrlamasn em retti. J 6 J 4 Aralk 1920'de karneyle verilen tm yiyecek maddeleri iin, 23 Aralk 1920'de ise devlet kurumlaryla iletmelerine ve buralarda alan iilerle memurlara salanan yakt iin nakdi demeye son verildi, 27 Ocak 192 d e "kamulatrlm evler ve belediye evleri iin" kira deme ykm ll kaldrld. 364 Nakdi vergi tahsilinin bir anlam kalmad. Damga ve gmrk resmi Ekim 1920'de terk edildi. 3 6 5 3 ubat 1921'de VTsIK'nn nnde tm nakdi vergilerin kaldrlmasn ngren bir kararname tasars duruyordu; NEPin devreye girmesi atlacak bu mantki admt tam zama nnda nledi.

Para deerindeki k lk Bolevik plann bir paras olmak yle dur sun, sorumlu her Sovyet lideri tarafndan balangcndan itibaren nlenme si iin mmkn olan her trl tedbirin alnmasn gerektiren gerek bir fela ket olarak kabul edilmiti. Ancak uygulamada bir are bulmann mmkn

361 Snbrane Uzakonenii. 1919, No. 20, madde 233 362. Sobranie Uzakonenii. 1920. No. 4-5. madde 21 363. A.g.e., No. 85, madde 422, bu kararnameden Komintern, Tm Rusya i Sendikalar Meke? Konseyi, entrosoyuz gibi kurumlarla Kzl Ordu mensuplar, sava mallleri ve aile leri ve Sosyal Sigortalar Halk Komiserlii'nden yardm alanlarn tm yararlanyordu. Karar namenin amac sadece btn nakdi deme ekillerini deil, bu hizmetler iin her lurid parasal hesaplamay da ortadan kaldrmakt. 364 A g.e.. No. 93. madde 505: No. 100, madde 539. Sobranie Uzakonenii 1921. No 6, madde 47. 365. Sobranie Uzakonenii. J 9 2 0 . N o 84.madde4IJ. 366. Pyas' Lei Vlasli Sovrlov (1922), s. 393.

SAVA KOMNZM

239

olmad anlalnca ve sava komnizminin son dnemlerinde para Sov yet ekonomisinde etkin bir unsur olmaktan knca, kanlmaz hale gelmi olan ey bir erdemmi gibi gsterildi ve parann bilinli bir siyaset gdle rek ortadan kaldrld gruu yayld. Bu gr iki farkl sava dayanyor du. Birinci sav, darphaneyi "burjuva sisteminin artsn yaylm ateine tu tan ve bu rejimin para yasalarn rejimin kendisini ykmak iin kullanan Maliye Halk Komiserliinin mitralyz" olarak tanmlayan Preobrajenski'nin nl deyiinde zetlenmiti. 3 *' Snrsz kt para basmnn, devlet yararna burjuvaziyi sermayesinden yoksun brakma yntemi olduu ger ekti. Fakat bu sakal bir yntemdi ve bu durumda ortaya kan sonu nce den tasarlarmami. Enflasyonun kk fakat nfuzlu br sanayici grubun yararna hizmet ellii ve d ykmllklerin yerine getirilmemesi iin umulmadk bir mazeret salad 1919 sonras Almanyas'ndaki durumla benzer hibir yan yoktu. Rublenin deer kaybnn burjuva para sistemini tahrip ederek burjuvaziyi kertmek iin Sovyet Hkmeti'nce krklendi ini ya da hogryle karlandn ileri sren bu tez, kanlmaz olduu iin devam ettirilmi bir srece, her ey olup bitlikten sonra meru bir ge reke aramann sonucuydu. Enflasyonu aklamak ve hakl gstermek iin ileri srlen ikinci ve da ha yaygn kant, gelecein komnist toplumunda parann erge ortadan kalkacana ilikin bilinen retiden kaynaklanyordu. nanl Bolevik lerin paraya kar duyduklar gvensizliin parann geleneksel itibarn azaltm ve onu daha ak bir hedef haline gelirmi olduu da sylenebilir. Ancak ciddi hibir komnist parann ortadan kaldrlmasn ncelikli br hedef olarak dnmemiti. ok eskide deil, Mart 1919'da sekizinci parti kongresinin kabul ettii gzden geirilmi parti program, "kapitalizmden komnizme geiin ilk aamasnda ... parann ortadan kaldrlmasnn 368 mmkn olmadn" bildiriyordu ve bundan iki ay sonra, paray kurtara bilecek kkl bir reformdan umudunu kesen Krestinski, "para sistemimizin nihai kn erteleyebilecek ve onu Bat'da sosyalist devrim gerekle 1 inceye dek devam ettirmemize yardm edebilecek" "geici nlemlere"" *
367. E. Preobrajenski. Bmajnyt Den'givEpot P'o!eiar.koy Dikarur (1920), s 4. Mart 1921 'deki onuncu parti kongresinde Preobrajenski, Fransz Devrimi ossignal'\o.n 500 kal de er kaybettii halde, rublenin deerinin 20 000 kat azalmasndan dolay kongreyi yan alayc bir dle kutlad: "Demek ki biz Fransz Devrimi'ne kar 40'a 1 galibiz" (Desyaryi S"ed Rossiiskoy Kommunstieskny Panii [1921], s. 232). 368. VKP'B) vADfyHMi)'jt(1941), c. 1, s. 293; bu gr daha nce Lenin'in tasarsnda irade edilmiti (Soineniya. c. XXIV, s. 103).

240 EKONOMK DZEN umut balyordu hl. Rubleyi ayakta tutmann kanlmaz zorunluluu o dnemde Lenin'in tahl rnn kt para karlnda devlete teslim et meleri iin kyllere yapt arda zmnen mevcuttu; kyller "karl nda mal alamayacaklar" ama "banknotu devlete duyduklar gvenin bir simgesi" olarak kabul edeceklerdi. 3 7 " 1919 sonbaharnda yaymlanm Ko mnizmin ABC'si adl nl kitabnda Preobrajenski, "kapitalizmle kom nizm arasndaki zorunlu bir ara aama olan sosyalizmde" parann mutlaka gerektiini srarla vurguluyordu." 1 Parann ortadan kalkmas toplumun sosyalizmden (ya da komnizmin alt aamasndan) gerek komnizme gemesiyle gerekleecekti, ve Bolevikler'in hibiri Rusya'da, Avrupa'daki muhtemel bir proleter devrimin destei olmakszn bu nihai aama nn gerekleebileceine inanmyordu. Gerekte, bazlar parasz bir eko nomiye kavuulacam hl dlyorlard. Parti program parann ortadan kaldrlmasn reddetmekle birlikte gene de "parann ortadan kaldrlmas na zemin hazrlayabilecek" dzenlemeler nermekleri geri durmuyordu ve Komnizmin ABC'si de bu temay ilemeye devam ediyordu. Sava kom nizmi son aamasna ularken, parann ba dndrc bir hzla dnn, gelecein parasz komnist dzenine giden yolda bir aama olduu dn cesinde bir teselli aranyordu. 1919 sonunda bir Sovyet maliye uzman "ekonomide maddi dolam asndan parann rolnn byk lde sona erdiini.'' memnuniyetle belirtiyordu. Bylece bir sr lzumsuz i grl memi olacakt. 3 7 2 Deersiz Rus parasn sulayan Alman Sosyal Demok ratlara kar Znovyev u kant ileri srd: Rusya'da parann deerinin dmesi elbette bizim iin katlanlmas zor bir du rumdur. Bunu inkr etmiyoruz. Fakat bizce bir k kaps, bir umut var. Parann
tamamen ortadan kaldrlmasna doru yol alyoruz cretleri ayni dyoruz,

tramvaylar bedava, renim parasz, akam yemekleri (geri imdilik kt ama) be dava, lojman, aydnlatma bedava, vs." 3

369. Trudi Vserossiiskngo S'eda Zaveduyuik Fnodelami (1919), s 30 Hemen hemen ayn zamanda Krestinski yabanc bir gazeteciye. Bat'daki devrime atfta bulunmakszn ayn gr savunuyordu. "Yok oluumuzun ya da kurtuluumuzun parann hzla azalan deeri (ve bunun sonucu olarak, daima daha r/ok banknot basma zorunluluu) ile paradan lamamen vaz geebilirle yeteneimiz arasndaki yana bal olduunu hakl olarak syleyebilirsiniz" (A. Ransome, Six Weeks in Russia in 1919 [1919J.S. 89). 370. Lenin. Soineniya, c. XXIV, s. 409. 3 7 ! . Buharn ve Preobrajinski. Azbuka Kommunimai 1919).blmXV. parag. 120. 372 Dva Goda Dklaluri Prolelaraa. 1917-1919 (tarihsiz), s. 57 373. G Znovyev, Zwlf Tage m Deutschland 11920). s. 74.

SAVA KOMNZM 24i

Ancak komnizmin en yksek aamasna bir ilk adm olarak sava kom nizmine ilikin bu iman tazelemelerin hibiri, bu snrsz enflasyon politi kasnn bir aklamas diye dnlmemelidir. O dnemde, Sovyet kurumlar ve kamulatrlm snai iletmeler arasn da "parasz demeler" uygulanmasna ilikin ok tartlm ve ok daha fazla merulua sahip bir talep, 19I9ve 1920 yllan boyunca parann orta dan kaldrlmas lehinde gittike yaygnlaan kampanyaya aslsz bir g kazandrd. Ne var ki, "para" kelimesinin kullanlndaki belirsizlik bu sa vn geerliliine glge drmekteydi. Sol muhalefetin Nisan 1918 tezleri, "merkezi, sosyal bir saymanlk rgtlenmesine ve kapitalist mal; uygula malara son verilmesine" ilikin bfttalep ieriyordu" 4 ve Mays 1918'de, ka mulatrlm iletmeler dahil btn kamu kurulularna defter tutmalar, nakdi varlklarn Milli Banka'ya yatrmalar ve btn ilemleri ekle de meleri emredildi; 3 1 4 kapitalizmin bilinen uygulamalarndan hi de farkl ol mayan bu dzenlemeler," 6 biroklarnca sosyalist ekonomide parann kal drlna doru bir adm diye kabul edildi. Aralk 1918 ikinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi'nde Larin. Vesenka'nn grevinin ge rekli rnleri kamulatrlm snai iletmelere sipari etmek ve sz konusu iletmenin sipariin yerine getirilmesi iin gereken hammaddeleri, yakt ve dier mallar almasyla ilgilenmek olduunu ileri srd. letmenin bu mal lar iin demede bulunmasnn, ya da ilenmi rn iin kendisine bir de me yaplmasnn ya da bunlarn tanmas in devlet demiryollarna navlun denmesinin hibir anlam yoktu. ilerin cretlerinin denmesi iin ilet melere para verilmesi gerekiyordu, ama parann bundan baka hibir rol olmayacakt. Bununla birlikte, bu savn btnnde temel bir belirsizlik giz liydi. Larin'in fiilen parasal bir deme yaplp yaplmayaca ya da bu i lemler iin para deeri zerinden fatura karlp karlmayaca sorusunu geitirdii anlalyor. Bu yzden, Narkomfin'in bir szcs Milli Banka'nn grevinin fabrikadan fabrikaya tanan mallarn hesaplarn "eski pa ra birimleriyle ifade edilmi de olsa" denetlemeyi salamaktan ibaret oldu unu belirttiinde, Larin'le kendisi arasndaki tek anlamazln, Vesen ka'nn saymanlkla grevli seksiyonuyla Milli Banka arasndaki belirli ili-

374. Lenn. Sofinenyo. e. XXII, s. 568 375. Sobranie Uzakonenii. I917-19IS, No. 35. madde 460; Austos 1918 kararnamesi da ha da kapsamlyd {A.g.e., No. 63, madde 691). 376. Narodnoe Kozyaistvo, No. 1 -2, 1920, s. 7'de bir yazar Sovye kurumlarnca benimse nen "parasz (Memeleri" ngiliz bankalarnn lakas sistemi ile kyaslyordu.

242 EKONOMK DZEN kiler konusunda olduunu kabul ediyordu ya da kabul eder gibi grnyor du. Dier konumaclar ise daha muhafazakr bir yorum getirmilerdi. Me talrji iilerinin bir temsilcisi, "demelerde imdiye kadar uygulanan bu muhasebe kaytlarna artk gerek kalmadn"; Milli Banka tarafndan ne rilen plan gereince "herkesin yararsz hesap ilerinin kleleri olacan" ileri srd; bir baka delege ise sendikalarn yakn bir gelecekte ayni cret sistemi uygulayacaklarn, bu ekilde para ihtiyacnn ortadan kalkacan ve "nihayet rubleyle hesaplamaktan ve her gn her saat sarf edilen enerjinin hesabn tutmaktan vazgeeceimizi" dnyordu. Ancak sorumlulardan hibiri bu temel sorunu cesaretle karlamaya hazr deildi. 3 " Bu tanma sonunda kongre, sanayinin finansmanna ilikin uzun ve epey belirsiz bir karar onaylad; kararn Narkamfm'le varlan bir anlama y lemsil ettii aka belirtilmiti."* lkelere ilikin tumturakl bir akla ma yer alyordu kararda:
E k o n o m i k hayatta sosyalist yeniden inann g e l i m e s i , retimde zel s e r m a y e y e z g eski karlkl ilikilerin terk edilmesini ve s o n tahlilde eitli e k o n o m i k fak trler arasndaki ilikilerde parann etkisinin ortadan kaldrlmasn zorunlu klmak tadr. z e l mali kurumlarn ilgas, retimin temel kollarnn devle elinde younla mas ve datmn devlet organlar tarafndan y n e t i l m e s i para dolamnn i m d i y e kadar ki btn boyutlaryla birlikte e k o n o m i k hayattan kesinlikle tasfiyesi iin ye terli birtemel oluturmaktadr.

Karar, konuyla ilgili bu giriten sonra devlet letmelerine ait emtiann devlel demiryollarnda ve deniz yollarnda cretsiz tanmasn, senetlerin "tasfiye" edilmeleri iin Narkomfn'e devredilerek iletmeler arasnda ba kiye borlarn iptal edilmesini, Vesenka'nn emri zerine devlet iletmeleri tarafndan ya da devlet iletmelerine salanm mallar iin hibir deme yaplmamasn ve devlet iletmelerinin nakdi demeye ancak ayni deme yapmann mmkn olmad hallerde bavurmalarn ngryordu. Karr kongre tarafndan oybirliiyle onayland. Daha cokulu baz dele gelerin gelecekte herhangi bir devlet iletmesinin dierine rn ya da hiz met salamas sz konusu olduunda bu gibi ilemlerin parasal terimlerle

377. Trudi II Vserossiiskvgo S'ezda SonumNarodnvgoKozyaistva (tarihsiz), S. 266-8; tartma genel oturumda deil, "sanayi finansman seksiyonumda yapld, tanma tutana nn sadece ksa birSze yaymland. 378. A.g.e., s. 192. 379. Trudi II Vservssiskogo S"ezda Sovetov Narodnogo Kozyaistva (tarihsiz), s. 396-400.

SAVA KOMNZM 243

kayda geirilmeyeceini, halta herhangi bir alternatif lt nerilmediine gre, deer olarak ifade edilmeyeceklerini de dnm olmalar mmkn dr. Herkeste para sisteminin sona ermek zere olduu izlenimi uyandrl mak isteniyordu. Parann ksa vadede ortadan kaldrlmasnn mmkn ol madn vurgulayan gzden geirilmi Mart 1919 parti program, gene de "parasz demelerin daha geni bir alana yaylmasn salayacak ve paraya son vermenin yolunu aacak bir takm tedbirler neriyordu: parann Milli Banka'da bulundurulmas zorunluluu, para yerine ek ve mal alma hakk veren ksa vadeli bonolar kullanlmas, vb." 3 8 0 Ne var ki, para muhasebesi sorununun henz aka ortaya atlmad bir durumda bu tarzn savunucu lar gitgide savunmaya gemek durumunda kalyordu. Mays 1919'da top lanan mali seksiyon bakanlar konferansnda bu aka grlyordu. Krestinski htiyatl bir dille, "komnist rejimde ayr bir maliye blm ve ayr bir maliye politikas" olmayacan ve byle bir anlayn "gelimi bir lkeye" yabanc olduunu ileri srerek tartmalar at. imdi bile "salt bir maliye politikas" olamazd; maliye ekonominin hizmetindeydi. 3 8 1 Ancak basiretli biri olan Milyutin, "para sistemini salam temeller zerine oturtan parasz demelere geii" kutladktan sonra, maliye ile kamulatrlm sa nayi arasndaki ilikileri ok kesin szlerle yle niteledi; Parasz bir sistem demesiz sistem deildir. Tam aksine. Bir iletmenin geliri nin, tpk giderleri gibi parasal simgelerle ifade edilmesi ve hesabnn verilmesi ge rekir, para elden ele gememeli, gerektii biimde milyon ruble olarak kaydedilme lidir; hesaplar belli bir iletmenin su kadar milyon harcadn ve u kadar milyon ruble tul arnda mal teslim ettiini gstermelidir... Muhasebe yoluyla deme ynte mi bize bir iletmenin geliip gelimediini, bunun sebeplerinin neler olduunu, glklerin nereden kaynaklandn, ne gibi bir are bulmak gerektiini deerlen dirme imkann verecektir. Fakat, tekrar ediyorum, mal satn alm ve teslimi iin i letmeler arasndaki bu tr demeler parasal simgelerin dolamn tamamen gerek siz klar. Tanmalarn daha sonraki bir aamasnda Krestinski, "para maddi olarak varln yitirecek bile olsa, rublenin hesap birimi olarak kalabileceini," ihtiyatla kabul ediyordu.* 13 Fakat hi kimsenin aklamad ey, deerin llmesini mmkn klabilecek bir saymanlk sistemi iin "parasal sem boller" salama ilevinin hzla deer kaybetmekte olan bir para tarafndan
380. VKP(B) V Rezotyutsiyai ( 1941), c. I, s. 293. 381. Trudi VserossskogoS'edaZaveduyuskFinoffckm 382. Ag.e., s. 51-2. 383. A.g.e., s. 84.

(1919).s.9-10.

244 EKONOMK DZEN tatmin edici bir tarzda nasl yerine getirileceiydi. Rublenin sadece bir do lam arac olarak deil, istikrarl bir hesap birimi olarak da ilevini yerine getiremeyii, sosyalist bir ekonominin gelimesinin parann ortadan kald rlmasna bal olduu lehindeki gl teorik atlm kamlyordu. Demek ki, rublenin etkili bir dolam arac olamamas bir yana, hesap birimi de olamay bir baka hal aresinin aratrlmasn erge kanlmaz klacakt. Marksistler bu hal aresini nerede arayacaklarn biliyorlard: Muhasebe bir baka sabit birimi gerektiriyor (diye yazyordu bir maliye uzman 1919 sonunda]; gelecekte hayat enerjisinin kalorinin- evrensel genel birimine dntrlebilecek emek sresi birimi, belki de bu ilevi yerine getirecektir K'' Ocak 1920'de nc Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresi, "para biriminin ve hesap biriminin (rublenin) an istikrarszlndan" do lay, ekonomide lt olarak emek birimini kabul eden "yeni bir hesap biri mi saptamann yerinde olacan bildiren 1 ' bir tezi 3 8 5 sonunda kabul etti. Bu neri bir komisyona havale edildi. lkenin en sekin ekonomistlerini ay larca uratrd ve "emek birimi", red (trudovaya edinilsa) diye ksaltla rak dile yerleti. Robert Owen kendi d e m e modeli iin "emek parasf'n ta sarlamt. Emein deerin kayna kabul edilmesi ortodoks Marksizm'in yceltilmesi olarak grnyor, bir yanyla da, tamamen saduyudan kay naklanm izlenimi veriyordu. Larin, daha Aralk 1918'de bunun temel l kesini yle ortaya koymutu; Bugn mitli ekonominin tm bir btn olarak ele alndnda nisbi kr ya da zarar anlay anlamn yitirir. Bugn asl sorun belirli bir retim dalnda ne kadar gnde ne kadar mal retileceini bilmektir.-1*6 VTsIK Haziran 1920 tarihli bir kararnda, para sisteminin tamamen orta dan kaldrlmas amacyla R S F S C ' n i n ekonomik ve snai gelimesinin temel sorunlarna tpatp uyan bir zmd b u parasz demelerin yay g nlatrlmasndan sz ediyordu. 3 8 7 Fakat bu, alternatif bir hesap birimi bulma sorununa pratik hibir z m getirmiyordu; hesaplar ne kadar yanl tc grnrse grnsn, saymanlar deer yitirmekte olan rubleyle gr meye devam ediyorlard. 15 T e m m u z 1920'de Sovnarkom'un bir fcararna384. Dva Gada Dikahri Proletariat, 1917-1919 (tarihsiz), s. 58. 385. L. N. Yurovski. Currency Problems and Policy af the Soviet Union (1925), s. 34'ie

yer almaktadr. Bu tez kongrenin yaymlanm kararlarnda yer almyor,

386. Trudi 11 Vserossiiskogo S'ezda Soveov Narodnogo Kozyaistva (tarihsiz), s. 96. 387. L.N. Yurovski, Currency Problems and Policy of the Soviel Union (1925). s. 33-4.

SAVA KOMNZM

245

mesi, devlet kurumlaryla iletmeler ve kooperatifler arasndaki demele rin kurumdan kuruma para, ek, polie dolamna gerek kalmakszn Milli Banka araclyla yaplmasn bir kez daha karara balyordu.-1"1 Ancak bu, nceki kararnamelerde ngrlm olanlarn tekrarndan baka bir ey deildi ve paray hl hesap binmi olarak kabul ediyordu. NEP'n balama s tm tasary bir kez daha akademik speklasyon haline getirince, para yerine red ya da baka bir hesap birimi kullanlmasna ilikin saysz tasa rlarn hibiri kabul g r m e d i . w

388 Sabrante Uaktmeni. 1920. No. 67,madde .105 389. 1920 ylnn ve I92l'in ilk aylarnn ekonomik yazlarnda hu tartma ok byk bir yer kaplad; tied yerine "enerji birimi" (enedi nerildi. Bu tartmann ayrntl bir incelemesi leorik adan ilgi ekici olabilir; ne var ki sonraki gelimeler zerinde hibir elksi olmamn bu tartmann. Alman iklisal Ottu Neurath'n o donem Sovye yazarlarnca Uzennde ok du rulmu iki eseri bu tartmay etkilemitir' Durch die Kriegswirtschaft zur Naturalwirtschaft (Mnih, 1919) ve Von Oer Nchsten und UbernchstenZukanjt (Jena, 1920).

BLM 18

SAVA KOMNZMNDEN NEP'E

Devrimin lk sekiz aymda burjuva dzeninden sosyalist ekonomi dzenine gei baarlamad. O zamana kadar balca kazanm, gelecein ekonomi sinin temellerini atmak yerine feodal toprak sahiplerinin ve burjuvazinin ekonomik glerini krmak olmutu. O dnemdeki temel dzenlemelerin hibiri Marksist anlamda sosyalizmin hele hele komnizmin zgn damgasn tamad. Toprak eklen kamulatrld; gerekte tanm amacyla saysz kk iletmelere blnmt. lerici burjuva radikallerin birou tarafndan salk verilen bu dzenleme, Marks is tler'in esas itibariyle kk burjuva olarak kabul ettikleri Sosyalist Devrimciler'in programyd. Sana yide ar aksak ve hayli isteksiz bir kamulatrma politikas balatlmt; ancak bu, devlet kapitalizmi programnn bir paras olarak uygulanyor ve hl "kapitalistlerden ders almann" gerei telkin ediliyordu. Ticaret ve da tm alannda, Geici Hkmetin kurduu tahl tekelinin yaygnlatrl mas ve rgtlenmesi dnda hibir ey yaplmamt. Maliye alannda bankalar kamulatrlmt burjuva radikalizmiyle tamamen badaan bir dzenleme sz konusuydu yine; baka bakmlardan da Ortodoks kapita list uygulamadan herhangi bir kopmaya rastlamak gt. Lenin o dnem de, birok kez Sovyet niyetlerinin lmll zerinde durmutu. Daha sert tedbirler uygulandnda, hatay baka yerde aramak gerekiyordu: "Kapita list snfn kabul edip uygulad taktik bizi, eski ilikileri balangta tasar ladmzdan ok daha byk lde bozmak zorunda brakan umutsuz btr mcadeleye yneltti." 1 Nisan 1917 tezlerine ana hatlaryla bal kalnmt: Acil grev sosyalizmin uygulanmaya "balamas" deil, isi Temsilcileri Sovyeli'nin rnlerin sosyal retim ve datmnn denetlenmesine derhal balamasdr. Lenin, Mays 1918'de, RSFSC'nin gelecekteki adn yorumlarken bu duru mu zetlemiti:
I Lenin, Saiattya. c. XXVII, s. 63-4.

SAVA KOMNZMNDEN NEP'E 247

"Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti" deyimi Sovyet iktidarnn yeni ekonomik d zenlemeleri sosyalist dzenlemeler olarak kabul ettiini deil, sosyalizme geii gerekletirme niyetini gstermektedir.2 Demek ki sosyalizmin ekonomi politikalarna girimek ve bunu amansz bir i savan basks altnda stlenmek sonraki dneme braklyordu. "Sa va komnizmi" denilen ey, nde gelen ada tarihilerden birinin yazd gibi "sosyalizme geiin ilk admlarnn denenmesiydi". 3 1918'den 1920 sonuna kadark dnem yeni rejim iin her alanda bir deneme sreciydi; ye ni rejim eski dzeni ihya etmekten baka bir ey amalamayan dmanlar n alacak bir kolaylkla yenerken i savan dayatt zorunluluklar kar karya kalaca temel ikilemi de aa kard. Rusya'nn ekonomik gerili i devrimcilerin siyasi zaferini kolaylatrmt, nk ortada, rm bir feodalizmin kalntlaryla az gelimi ve henz etkisiz bir kapitalizmden baka direnen yoktu. Ancak bu durum sonraki dnemde sosyalizmi ina grevini son derece gletirdi, nk yeni bir sosyalist dzeni Marksist te orinin zorunlu grd salam demokratik ve kapitalist temeller olmaks zn kurmalar gerekiyordu Lenin'in tamamen bilincinde olduu bu zgl artlar sosyalizmin asl grevlerine yaklamda bir yavalk ve ihliyatllk gerektiriyordu. Teorik bakmdan, sosyalist devrime gemeden nce burju va devrimini gerekletirmek gerekiyordu ve Lenin dahil parti yneticileri nin zihnindeki bu geie en uygun ana ilikin tereddtler bu gizli sknty yanstyordu. sava rejimi sosyalizm yoluna ster istemez son hzla y neltmekle btn tereddtleri ortadan kaldrd. Fakat Rusya'dak bu sava komnizmi byk lde, Almanya'da kimi zaman "sava sosyalizmi" de nilen eyin yapay ve istikrarsz niteliklerine sahipti. J Son derece acil bir du rumun rryd ve bu durum son bulduunda (baz kalc izler braksa bi le) tam olarak hayatta kalabilmesini salayacak yeterince salam bir sosyal ve ekonomik temelden yoksundu. Wrangel'in Kasm 1920'de yenilmesiyle, savan zaferle sonulanma s ve yaratt gerginliin azalmas sava komnizminin kaderini tayin etti. Sava devam ettii srece gnbirlik politikalar kanlmazd; savan son bulmas bu politikalarn daha uzun vadeli dncelerin nda yeniden gzden geirilmesini zorunlu klyordu. Yarnlara balanan umutlarn zara rna da olsa, varolu gerekesi gnn ihtiyalarn) srekli ve acmaszca
2 Lenin, Soineniya. c XXII, s. 513. 3. L. Kitsman, Gerayeski Period Vehkoy Russkoy Rvolyuii (tarihsiz ( 1924?]), s. 75. 4. Bu benzetme L Krilsnuu. a.g.e., s. 69'd a gelitiril mistir.

248 EKONOMK DZEN

karlamak olan tahl zoralm politikas iin zellikle doruydu bu. Bole vik rejime sadakat gsteren ve esas itibariyle, "Beyazlar" geri geldii tak dirde topraklarn kaybetmekten korktuklar iin zoralmlar sineye eken kyllerin tutumu belirleyici faktr oldu. Bu korkudan kurtulur kurtulmaz, tek hakllk nedeni de artk ortadan kalkm olan ar zoralmlara kar meru bir bakaldr iin yol alm oluyordu. Eyll 1920'de seferberliin sona ermesiyle birlikte kyller arasnda balayan huzursuzluk,* "terhis edilmi on binlerce, yz binlerce askerin" ekyala balad Lenin tara fndan Mart 1921'de kabul edilinceye kadar 6 btn bir k boyunca giderek yaygnlat ve iddete dnt. Artan bu karklklar1918 yazndan beri Sovyet rejimine kar lkede lk rgtl isyann Mart 1921 Kronstadt ayaklanmasnn arka plann ve balangcn hazrlad. Kyllerin talepleri isyanc denizcilerin toplantsnn ilk kararnda nemli bir yer tutuyordu: "Btn topraklar zerinde kyllere tam bir alma zgrlnn yan s ra kendi imknlaryla, yani cretli ii al!rmakszn, yetitirdikleri hay vanlara sahip olma hakk tanmak" ve "bireysel emee dayal kk lekli serbest retime izin vermek..."' flas ettiini bu olaylarn ortaya koyduu sava komnizminin ekono mik sonular, zm iin hibir balang noktasnn bulunmad bir ksr dng oluturdu. Ksmen emein rgtsz oluundan, ksmen de glavklar tarafndan temsil edilen merkezi sistemin hantallndan dolay snai re timde meydana gelen feci gerilemenin ardndan, sabit fiyatl mallarn dev let ya da devlet denetimindeki kurulular tarafndan datmnda fiili bir k yaanmas fahi fiyat uygulayan yasa d zel ticaretin hzla by mesine ve azgn bir enflasyona yol at; mal ktl ve deersiz para kar snda kyller kentlere gerekli olan tahl rnlerini teslim etmemeye bala d, yle ki nfus giderek sanayi merkezlerinden ekildi ve snai retim ta mamen duracak bir hale geldi. Tarihe NEP diye" geen panzehir, bir ham-

5 Bkz s 158-60. 6. Linin, Soineniya, c. XXVI, s. 204 7. ivesiyaRevtlyutstmnogo KtmitelaMairosov Kasnoameisev iRaboikgor Kronladla. No. I. 3 Mart 1921. yeni basm Pravda oKransadle (Prag, 192l)'de, s 46-7. Bununla birlikte. NEPin Kronstadt isyanndan kaynaklandna ilikin yaygn gr doru deildir NEP'le ilgili karar isyandan be gn nce, 24 ubat 1921 'de parti merkez komitesine sunul mutu. 8 Byk harf ya da trnak kullanmadan yazlan "yeni ekonomi politikas" terimi, ilk kez Mays 1921'de yaplan parti konferansnn kararnda kullanld (VKP(B) v Rezotyutstyak (1941], c I, s. 405), ancak yaygnlk kazanmad. Terim devrimin drdnc yldnmn kut lamak iin Lenin'in kuleme ald. 14 Ekim 1921 tarihli P avda da yaymlanan makalesinde

SAVA KOMNZMNDEN NEP'E 249

led e kavranamayan, sre iinde birbirinin iinden karak gelien bir dizi dzenlemeydi. Tehlikenin en vahim hale geldii noktada, kylleri yeni den tevik edip tahl teslimatn anrmay amalayan bir politika olarak balad; ticaret ve mbadeleyi gelitirmeye ynelik bir ticaret politikas ve paray istikrara kavuturacak bir maliye politikas eklinde devam etti ve nihayet felaketin kkenlerine inerek sosyalizmi ina etmenin an olan s nai retkenlik artn salayacak bir sanayi politikasna dnt. NEP'irt temel zellii, sava komnizmi politikalarm yads mayd. aknln ilk etkisi geer gemez herkes NEP'i bir zorunluluk olarak kabul etti. Kimi leri istekle kabul ederken, kimileri vicdanen huzursuzdu; NEP'i hakl gs terme abas daha rejimin ilk gnlerinde balayan ve sonraki ekonomik ih tilaflar belirleyen uzun tartmalarn ana konusu oldu. Sava komnizmi iki temel eden olumutu: bir yandan merkezi de nelim ve ynetim dahil ekonomik yetki ve iktidann younlamas, kk retim birimlerinin yerini byk retim birimlerinin almas ve bir bakma birletirilmi bir planlama; ote yandan karne sistemi, temel ihtiya ve hiz metlerin parasz ya da dk fiyata salanmas, ayni deme ve farazi bir pazar yerine dorudan kullanm iin retim gibi ticari ve parasal datm ekillerinden kanma. Bununla birlikte, bu iki e arasnda hayli net bir ayrm yapmak mmknd Younlama ve merkezileme sreci sava ko mnizmi serasnda serpilip gelitii halde, devrimin ilk dnemi boyunca balam olan surecin devamyd. Sosyalizmin mantken devlet kapitaliz minden sonraki adm olduunu' ve birinin znde bulunan rgtlenme bi imlerinin dieri in de gerekli olduunu Lenin ok zaman nce belirtmi ti. Sava komnizmi kendisinden nce yaplm olann temelleri zerine bir eyler ina ediyordu ve baarlarnn birou kalc olmutu; tercihleri nin ayrntl uygulamalarndan ve kapsamnn ok geni tutulmasndan do lay sonradan eletiriye urad ve hkmn yitirdi. Sava komnizminin ikinci esi, yani "pazar ekonomisi" yerine "doal" bir ekonominin ikame si byle bir temele dayanmyordu. Devrimin ilk dnemindeki tercihlerin manki gelimesi olmak yle dursun, bu tercihlerin dpedz terk edilmetmak iine alnmt (Soineniya. c. XXVII, s. 30); Aralk 1921 parti konferansnn hr karannda "yeni ekonomi politikas denilen ey" diye gemektedir (VKP(B) v Reotyutsiyak [1941], e. I. s. 411). Ksaltlm ad NEP, Man I922'de, Lenin'in onbirinci parti kongresine sunduu raporun notlarnda ve raporun bir baka yerinde yer alyordu (Soineniya, c XXVII, s. 207, 241), fakat ksalilnan ekli raporun nemli bir blmnde ve kongre kararlarnda aynen kullanlyordu. Daha saura her verde NEP diye geli. 9. Bkz. s. 88-9.

250

EKONOMIK DZEN

siydi bilinmeyene hazrlksz bir dalt. Sava komnizminin bu ynleri NEP tarafndan kesinlikle reddedildi; zaten sava komnizmini muhalifle rinin gznde deersiz klan da, her eyden ok bu ynleriydi. Bununla birlikle, sava komnizminin bu iki temel esi arasnda bir baka aynm da vard Younlama ve merkezileme politikalar neredeyse sadece sanayiye uygulanmt (bunlar tarma uygulama giriimleri baar szlkla sonulanmt); devrim balca sosyal desteini sanayide buluyor ve Rus ekonomisi sanayide ileri kapitalizmin baz zelliklerini yansyordu. Parann terk edilmesi ve "doal bir ekonominin" ikamesi politikalar, lm nfusun yzde 80'ini oluturan geri bir kyl tarmnn sorunlarn zememekten kaynakland. Bu politikalar, kk burjuva eilimli antifeodal kyl devriminin, antiburjuva ve antikapitalist sanayi proletaryas dev rimiyle bir arada yrtlmesinde karlalan temel gln ve kentle ky arasndaki elikinin ifadesiydi. Sava komnizmine bakaldrya ve onu tahrip etmeye yol aan badamazlklar bunlard. Genellikle sava komnizmi diye bilinen politikalar yumann znde ki bu farkllklar, partinin ona ilikin yorumlarn byk lde aklamak tadr. Dnce akmlarndan birine gore, sava komnizmi, nceki dnem de uygulanan politikalarn mantki bir gelimesi olduu ve doru olarak saptand halde i savan etkisiyle acele uygulanm bir kararlar diziiy di; sava komnizminin temel hatas niteliksel olmaktan ok bir nicelik ve zamanlama halasyd. Sava komnizminin en ar dzenlemelerini bile sosyalist ilkelerin zaferi olarak selamlayanlarn gryd bu. Bir dier dnce akmna gre sava komnizmi, rejimin ilk dnemlerindeki polilikalardan ihtiyatsz ve gsterii bir biimde dnlmesiydi ve objektif an larla dorulanmam bir biimde bilinmeyene ve topyaya dalt. Bu gr e gre sava komnizmi sosyalizm yolunda bir ilerleme deil, i savan aciliyetine kar zorlama bir cevapt, iki dnce akm arasndaki ayrm ne kat ne de deimez bir ayrmd. Birinci gr daha ok, eski Solmuhalefelin tutumu ile, ve proletarya zerinde artan basklardan yaknan, bir devrim ekonomisinde sanayinin byk nemine aret eden yeni kurulmu ii mu halefeti ile zde leiyordu Bu gr, Geif Dnemi Ekonomisinde sava komnizmini Rusya'da kapitalizmden sosyalizme geiin zel artlanna zg bir gei sreci olarak inceleyen Buharin'den destek alyordu bir l de, ikinci gr, Lenin ve Troki dahil, kylln taleplerine ve karlar na imdi daha byk bir arlk vermenin gereine inanm teki nemli parti nderleri tarafndan ilenmiti. Ancak Lenin sava komnizminin ar-

SAVA KOMNZMNDEN NEP'E 251

dndaki itici g c tanmlamakta ok tutarl deildi. Onuncu parti kongre sinde NEPle ilgili iki konumasndan birinde, sava komnizmine Sovyet dzeninin "ekonomik temeli"ni ylda deitirmenin mmkn olduunu dnen "hayalperestlerin bel baladklarn sylyor, dier konumasn da ise sava komnizmini "ekonomik ihtiyalarn deil, askeri zorunluluk larn, dncelerin ve artlarn dayattn" belirtiyordu 1 ". Mart 1921'in kriz atmosferi iinde sava komnizminin daha ar politikalarnn yerine NEP'in ikame edilmesi genellikle arzu edilen ve gerekli bir rahatlama ola rak kabul edildiinde bu gr ayrlklar geici olarak unutuldu, ama t myle ortadan kalkmad. Sava komnizmi, ekonomik zorunluluklarn de il askeri zorunluluklarn, sosyalizmin gereklerinin deil sava artlar nn dayatt bir sapknlk olarak dnld lde, NEP, esef verici ama elbette ki kanlmaz yanlglardan sonra. Haziran 1 9 1 8 ncesinin g venli yollarna bir dnt. Sava komnizmi sosyalizmin doruklarna doru pervasz, an cokulu, vaktinden nce ve phesiz vgye deer bir srama olarak kabul edildii lde, NEP, elde tutulmas imdilik imkn sz grnen ama er ge ulalmas gereken mevzilerin terk edilmesiydi, Birinc grn aa vunjlmams gerekesi geri bir ky ekonomisini ve gen bir kyl zihniyetini hesaba katmann pratik zorunluluundan, ikinci gr n aa vurulmam gerekesi ise sanayiyi yeni batan kurma ve devri min temel dayanan oluturan iilerin durumunu tehlikeye drmeme ihtiyacndan kaynaklanyordu. Her iki grn de izlen Lenin'in konumalarnda, yazlarnda ve NEP politikalarnda grlebilmektedir. Birinci gr, Lenin'in Nisan 192Tn balannda yaymlad Yiyecek Vergisi zerine (Yeni Politikann ve Onu Yaratan anlarn Anlam) adl kitapkta kuvvetle savunuldu. Bu kitapk ta Lenin daha nceki ihtiyatl slubunu terk ederek, NEP'i 1918 ilkbaharn da kendisi tarafndan saptanm ve ancak i savatan dolay ara verilmi
10. Lenin. Soineniya, c. XXVI, s 239,253. Nihai resmi knror denilebilecek hali Bniaya Sovenkaya EirikUpedya, c. XII. 11928), s 374'le "Voennyi Kommunizm" balkl makale de yer alyordu "Sava komuni aminin ak ekonomik uopy ar lnn arkasnda ekonomimizi pazar ekonomisi 2 mekeilemi bir temel zerine inaetmeye kalkan ujva komnizmi dneminin ekonomi politika i 1 m, esas itibariyle zafer iin amansz bir mcadele nin d ay alln grmemek bytlk bit hata olurdu . Sava komnizminin tarihi anlam. sken ve siyasi gce dayanarak ekonomik temeli ele geirme zorunluluundan ibarettir. Fakat sava komnizminde sadece sava artlarnn gerektirdii seferberlik tedbirlerini grmek bir hata dr. i snf tm ekonomiyi i savan gereklerine uyarlamaya almakla, tutarl bir sova komnizmi sistemi ina etmekle, ayn zamanda gelecein sosyalist dzeninin lemelleriDi de atmakladr"

252 EKONOMK DUZEN

asl amaca yeniden dn olarak tasvir ediyordu. Sol muhalefete kar Ma ys 1918'de kaleme ald Sol'un ocukluk Hastal ve Kk Burjuva Zihniyeti'ndcn uzun bir alntyla balyordu. Geri kalm Rus ekonomisin de, devlet kapitalizmi (NEP, Mart 1921'de belirtildii gibi. krsal kesimde devlet denetiminde kk lekli kapitalizmin tannmasn temsil ediyor du) sosyalizme giden yolda ileri bir admd:
Yiyecek vergisi ar sefaletin, ykmn, savan dayatt olaand "sava komnizm"nden rnlerin dzenli s o s y a l i s t m b a d e l e s i n e g e i biimlerinden biridir. Bu sonuncusu ise (yani N E P ) halk arasnda kk kylln yol at zelliklerin n e kmasyla birlikte, s o s y a l i z m d e n k o m n i z m e g e ' i biimlerinden bindir. 1 1

Ticaret zgrlnn restorasyonu kapitalizme bir dnt. Ancak Lenin, vaktiyle 1918'de syledii eyi, altn izerek tekrarlyordu: "Kapitalistler den renilebilecek ve renilmesi gereken ok sey var."'- Bu sz, sosya lizme geiin gven iinde ve baaryla gereklemesi iin grece ok uzun bir STC gerektii anlamna geliyordu Partili iilere yeni rotay ak lamak iin toplanm olan Mays 1921 paru konferansnda Lenin, NEP'in "ciddiyetle ve uzun bir sre iin" kabul edildiini srarla vurguluyordu; konferans karar NEP'i "yllarlallebilecek uzun bir sre iin kabul edil di," diye tantyordu. 13 te yandan Lenin, NEP'in bir "geri ekilme" oldu unu da belirtiyordu ayn toplantda; birka ay sonra se NEP iin "yeni bir saldr iin bir yenilgi ve geri ekilme," dedi;" hu tur tanmlamalar NEP'i mmkn olduu kadar abuk hakkndan gelinmesi gereken bir felaket, par tinin zerinden silinmesi gereken bir leke olarak kabul eden gr tevik ediyordu. 1921 sonunda Lenin, daha da geri ekilinmesi gerektiinden sz 5 etti.' ubat I922'de "bu geri ekilmenin, kapitalistlere verdiimiz tavizler anlamnda sona erdiini" bildirdi birdenbire; ayn deme bir ay sonra. NEP'in merkez komite tarafndan onaylandn da belirterek, daha resmi 16 bir tarzda tekrarland. Ancak bu demecin polilika zerinde dorudan hi bir etkisi olmad ve phesiz tek amac, partinin bozulan moralini ykselt mek ya da Rusya'nn Uluslararas Cenova Konferans'nda dn vermeye-

11 Lenn. Sotneniya, c XXVI, s. 332. 12. A K t.. c. XXVI, s. 341 \3.A.g.e.,e XXVI,s.408; VKPtB)vRe2o!yusiyakUM].c l,s.396. 14. A .e. e. XXVI. s. 408, e. XXVII, s. 35; Lenin baka bir blmde, sava komnizmini Japonlarn Pon Arthur'u dorudan bir hcumla ele geirme giriimiyle karlatrd: dolayl yaklamn doru laktiinin kefedilmesi ve uygulanmas iin pahalya mal ulan zorunlu bir haa(Aj>.e.c XXVII.s 58-9). 1 5 . A f .c XXVII.s 70. 16. A.g.e.t XXVJJ.s 1 7 S . 8

SAVA K O M N l Z M t N D E N N E C E 253

ceini btn dnyaya ilan etmekti. Partinin ve bizzat Lenin'in NEP*e kar tutumundaki bu kararszlklar ve tutarszlklar NEP'in aTdnda yatan amalarn kili karakterini, ne pahasna olursa olsun kyllkle anlaarak elverili bir ekonomi yaralna ihtiyacn ve uzun zamandr ertelenen ve ancak tarm ekonomisinde kkl bir dei iklikten sonra mmkn olabilecek sosyalist dzene geii gerekletirme arzusunu yanstyordu. B u . Bolevik devriminin balangtan beri peini brakmayan temel sorunu, burjuva demokrasisi ve burjuva kapitalizmi a a masndan gememi bir lkede sosyalist bir dzen kurma sorununu gnde me getiriyordu Lenin N E P ' i ort birinci kongreye sunduunda, 1905'len be ri aklam olduu sosyalizme geiin iki artn 17 tekrar soz konusu edi yordu: "Sosyalizme dolaysz gei" ancak "gelimi kapitalist lkelerde" mmknd. Rusya'da hla "sanayi iileri aznlkta, kk reticiler ise ezici ounluktayd";
B y l e hr lkede sosyalist d e v n m ancak iki arta bal olarak zafete ulaabilir. artlardan birincisi, bir ya do birka ileri lkede sosyalist bir devrim taralndan tam zamannda desteklenmesidir, bildiiniz gibi bu art yerine getirmek iin bundan n c e yaplanlara kyasla ok daha fazlasn yaptk, ama g e r e k l e m e s i iin yeterli olmad. ikinci a n . diktatrln u y g u l a y a n ya da devlet ktidarn elinde tutan prole tarya ile g e n i kyl kitlesinin a n l a m a s d r . "

Lenin ne o zaman ne de daha sonra bu iki art arasndaki balanty tart mad gibi, birinden ya da tekinden vazgeebileceini de ima etmedi. Fa kat N E P ' i n 1920yaznda, byk umutlarn birdenbire krld, uluslararas bir sosyalist devrime beslenen inancn 1917 yazndan beri hi olmad ka dar zayf olduu bir anda balatlmas, birinci art zerinde deil, kanl maz olarak ikinci art zerinde durulu yormu izlenimini uyandryordu. Dnya devrimi geciktii. Bat Avrupa proletaryas yardma gelmeyi baa ramad iindir ki Rus devrimi kylln insafna kalm ve N E P zorun lu olmutu. Lenin onuncu kongrede, "dier lkelerde devrim gereklein ceye kadar Rusya'da sosyalist devrimi kyllkle anlamak kurtarabilir an cak," diyordu ve Ryazanov N E P ' i "bir kyl Brest-Litovsk"u diye nite lerken ayn tartmann nceki eklini hatrlatyordu aka. N E P ' i n z
s

17. Bkz Bolevik Devrimi, c l . s 66-7. IB. Lenin. Sointnya.c. XXVI. s. 237-8. 19 Lenin, 3"j.mrorvu. c XXVI. s. 239. Drtyeryi S'nd Rmriukify Kvnmummtk/ry f o r t (.1921). s. 255

254 EKONOMK DZEN

kyllkle proletarya arasnda, i savan kazanlmasn salayan "ba" devam ettirmekti. Proletarya kylln nderidir {diyordu Lenin Mays 192 l'deki parti konferan snda], fakat bu snf toprak sahipleri ve kapitalistleri saf d brakp yok ettiimiz gibi saf d brakmak mmkn deildir. Onu yorucu bir alma ve byk yoksun luklar pahasna dntrmek gerekir. m ki ay sonra, Lenin ayn gr uluslararas bir toplantda, nc Komin tern kongresinde aklad. Smrcler snfnn yan sra, hemen hemen btn kapitalist lkelerde kk reticiler ve kk tarm iletmeleri vard. Rusya'da bunlar byk bir ounluu oluturuyordu. "imdi, devrimin te me! sorunu bu son iki snfa kar mcadele etmekten ibaretti." Smrc lere uygulanm olan mlkszletirme ve lke dna jkarma tedbirleri on lara uygulanamayacandan, baka yntemlere bavurmak gerekiyordu. Bu yntemler "proletarya ile kyllk arasndaki ittifakn devam ettirilme sini, bylece proletaryann nderliini korumasn ve iktidarda kalmasn" ilke edinmi olan NEP'te som ut I a y ordu. Kylln ikili durumu, baka bir deyile kendisini alt etmek isteyen bir mcadelenin hem temel bir mt tefiki hem de odak noktas oluu, gelecekte birok sorunun sebebi olacakt. Lenin bir sre dndkten sonra, "herhalde, giritiimiz tecrbe gelece in proleter devrimlerine yararl olacaktr," 21 diye ekledi. Mart 1922 on bi rinci parti kongresinde yukardaki grn tekrarlad: "Yeni ekonomi po litikas, bizce, ky ekonomisiyle balanty gerekletirmek zere olduu muzu gstermesi bakmndan byk bir nem tamaktadr." 2 2 Ancak NEP bu bakmdan aprak, henz tam olarak ortaya kmam sorunlar hakkn da nemli uyanlar eriyordu. NEP'in eilimi sosyalizme geiin bu iki ar tndan birini, yani Sovyet iktidarnn gerekletirmeyi baaramad sosya list bir dnya devrimi artn ikinci plana atmak ve btn dikkatini kyll kendi davasna kazanmaya vermekti. Bunun yerine getirilmesi de Sov yet politikasnn yaratclna ve gcne balyd. yl sonra birinci ar tn gerekletirilmesinin mmkn olmad aka ortaya knca, Lenin'in NEP'in sosyalizme giden doru yol olduunu srarla belirtmesi "tek lkede sosyalizm" retisinin habercisi olarak grnyordu.

20. A.g.e., c. XXVI, s. 400. 2 1 . A,g.e., c. XXVI, s. 4 5 5 , 4 6 0 . 22. A.g.e., c. XXVII, s. 228; birka dakika sonra "ky ekonomisiyle balantnn henz ku rulmam olduunu" ekledi {A.g.e.,c. XXVII, s. 229).

BLM 19

NEP: LK ADIMLAR

a) Tarm Yeni Ekonomi Politikasnn ilk tedbiri, rn fazlalarna el konulmasnn yerine ayni verginin ikame edilmesi, bir yenilik deildi. Ayni vergi ilk ola rak 1918 sonbaharnda ileri srlmt, ama zoralmlar devam etmi ve ay ni vergi terk edilmiti. 1 ubat 1920'deki dokuzuncu parti konferansndan nce, savan sona erecekmj gibi grnd bir anda Troki Politbro'ya rn fazlalarna el konulmas yerine retim yzdesine gre hesaplan m bir ayni vergi alnmasn ve kyllerle rn mbadelesinin kolektif ol maktan ziyade bireysel bir temele dayandrlmasn nermiti. Ancak Le nin Troki'ye kar km ve Troki'nin nerisi on be oydan sadece dr dn almt? Wrangel'in kesin yenilgisinden sonra bu tr tasanlar yeniden gndeme gelmiti ve sekizinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde Sosya list Devrimciler ve Menevik delegeler tarafndan aka tartlmt 3 O zamana kadar bu tr tasarlar, Bolevik ilkelerden kabul edilemez, dn lemez bir sapma "serbest ticarete" ve kk burjuva kapitalizmine bir d n olduklar gerekesiyle reddedilmiti. Ancak Troki'nin ilk girii minden tam bir yl sonra, 8 ubat 1921'de Poltbro'da tanm politikasna ilikin bir tartma Lenin'i aka benzer bir tasar nermeye evketti. Lenin tarafndan kaleme alnm ve incelenmek zere bir Politbro komitesi ne sunulmu olan tasannn ana hatlan yleydi:

l.Bkz. s, 228-9. 2. Troki onuncu parti kongresinde bu olgular hibir polemie girimeksizin aklad (Desyatyi S"ezd Rossiiskoy Kommunistieskoy Purtii [1921], s. 191). Daha sonra. ubat t92ffde Politbra'ya sunduu muhtrann temel noktalarn "ae ve Tanm Politikasnn Te mel Sorunlar" adyla, L. Troki, Novyi Kurs {\92i), s. 57-8'de yeniden yaymlad; Troki bu muhtrann "Urallar'a yapt bir gezi ve ordudaki durumun etkisiyle" kaleme alnm olduu nu ekliyordu {A.g.e., s. 53).

3. Bkz. s. 159.

256 EKONOMK DZEN 1. Partisiz kylln zoralm (yani rn fazlasna el konulmas) yerine bir lahl vergisi uygulanmas arzusunu yerine getirmek, 2. Bu verginin miktarn nceki yln zoralmna oranla azaltmak, 3. Vergi miktarm iftinin sarf ettii abayla orantl olarak saptama ilke sini benimsemek, yani bu vergiyi, ifti daha byk bir aba sarf ettii lde azaltmak, 4. Vergiyi zamannda ve tamamen dedii takdirde, iftiye geri kalan rn fazlalarn yerel mbadele iin kullanma zgrl tanmak. 17 ve 26 ubat'ta Pravda'da, bu deiiklikler tasarsndan esinlenilerek onu savunan ve aklayan makaleler yaymland. 24 ubat'ta, Lenin'in notlar esas alnarak komite tarafndan hazrlanm ayrntl bir tasar parti merkez komitesine sunuldu. Yeni bir tanmadan ve bir baka yaz kurulu atandk tan sonra, merkez komite gzden geirilmi bir tasany 7 Mart 1921 'de onaylad. Ertesi gn onuncu parti kongresinde genel politikaya ilikin ola rak yapt konumada Lenin, tasany phesiz htiyatla ve temel konu bu deilmi gibi bir slupla sundu. 15 Marttaki baka bir konumasnda Le nin neriyi kongreye resmen sundu; kongre neriyi oybirlii ile kabul etti ve bir yasa metni hazrlamak zere yeni bir yaz kurulu atad; bu metin Politbro'ya da sunuldu ve orada metin zerinde yeni deiiklikler yapld. 20 Mart'ta konu ilk kez paniden hkmet aygtna havale edildi. Kararname en sonunda, Politbro tarafndan kabul edilmi ekliyle, ertesi gn V T s I K 3 tarafndan resmen onayland. Kararnamenin ll dili deiikliin devrimci niteliini gizlemiyordu. Rekolte yzdesine gre hesaplanan ayni vergi, orta ya da yoksul kyllerle
4. Partinin yaymlanmam arivlerinde yer alan Politbro almalarn in ayrnt lan ve Le nin'in tasar metni Lenin, Soineniya, c. XXVI, s. 651-3, not 11'dedir. Parti kongresindeki tar tmalar yalnzca sondan bir nceki gn dzenlenen tek bir oturumla snrl kald (Desyatyi S"ed Rossiiskoy Kornmunisieskay Pariii [1921], s. 221-4); 140 delege Krontadt'a hareke! eni, dierleri evlerine dndler (A.g.e., s. 184) Olurumun yaklak yars Lenin'in a ve ka pan konumalaryla geti (Lenin, Soineniya, c. XXVI, s. 237-56): Lenin'den sonra sz alan ae Halk Komiseri Tsiurupa temelde ayn grte olduunu, ancak kooperatiflere zgrlk tannmasn doru bulmadn belirtti (Bkz. s. 305). Tartmann geri kalan ksmnda prezidyumun setii all konumac grlerini dile gelirdi; her birine on dakikalk bir sre lannmi. lerinden hibiri neriyi ilke asndan eletirmedi, aynnlarla ilgili birka eleiri ya pld. Kongrenin dikkatini Kronstadt isyan, partinin birlii ve sendikalar hakkndaki hareketli tartmatar ekiyordu. Delegelerin ou kararnamenin nemini ancak daha sonra anladlar. I Mart 1921'de parti kongresince onaylanan men. VKPIB) v Rezolyusiyak (1941), c. 1, s. 3889'dadr; 23 Mart'ta Izvestiya'da yaymlanan kararname Sobranie Uzakonen. 1921, No. 26. madde 147'dedir.

NEP: LK A D I M L A R

257

"kasaba iilerinin" iftliklerini daha az etkileyecek ekilde arlan oranl bir vergi olacakt. O zamana kadar, yetenee ve ihtiyaca gre ayarlanm vergi ilkesine bal kalnmt. Fakat Lenin'in ilk tasars, ekili topran yzl mn ya da tm topraklarnn verimini artran kyllere vergi indirimi sa lanarak uyguland; ve baka bakmlardan, parti kongresinden sonra Politb ro tarafndan yaplan ve kararnamenin son metninde yer alan deiikliklerin hepsi, bu yeni politikann tamamen ticari nitelikte olduunun altn izmeye ynelikti. Kongre tasarsnda hl kabul gren kolektif sorumluluk aka kaldrlmt ve her kyl demek zorunda olduu vergiden sorumlu tutulmulu; "halkn en yoksul kesimine" deil, ancak vergi tutarnn stnde g nll olarak teslim edilen rn fazlas karlnda tketim mallan ve tarm sal donanm salamak amacyla bir devlet fonu kurulmutu; rn fazlasn "yerel ekonomik mbadele erevesi iinde" satma zgrl, "hem koo peratifler aracl ile hem de piyasada ve pazarlarda sat" szlerinin eklen mesiyle daha da belirgin klnmt. Birka gn sonra Sovnarkom'un bir ka rarnamesi, "ticaret, satma ve satn alma zgrln" salayarak ve yiye cek maddelerinin karayolu, demiryolu ve deniz yoluyla ulatrlmasna ko nulan kstlamalar kaldrarak, "yerel mbadele" deyiminin kapsad btn kstlamalara son verdi. 5 Mays 1921'de bir parti konferans, "yeni ekonomi politikasnn yllarla llebilecek uzun bir dnem iin yerletiini" ve "te mel dayanann" mal mbadelesi olduunu ciddi bir slupla aklad.* NEP'in devreye girmesi, yeni kurumlar yaratmaktan ziyade mevcut ku rumlar bask aralar olmaktan karp bunlar kylnn bireysel giriimi ni tevik eden yeni politikann aralarna dntrmeyi gerektiriyordu, ilk giriim. Aralk 1920'de sekizinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nin kara ryla kurulan "ekim komiteleri 1 ' oldu. 1 26 Mays 192l'de VTsIK ile Sovnar kom'un ortak bir kararnamesi o zamana kadar tanmlanm ekliyle komite lerin grevlerinin "ok snrl" olduunu, faaliyet alanlarnn "kylln bamszlnn gelecekteki gelimesi yararna" geniletilmesi gerektiini, tohum ekilen tarlalarn yzlmn geniletmenin yan sra tarm yn temlerini gelitirmeyi, tarm sanayilerine yardm etmeyi, yerel mal mba delesini ve kooperatiflerin gelimesini tevik etmeyi de i edinmelerini ilan ediyordu." Bir ay sonra, bizzal Lenin'in kaleme ald uzun bir kararname.
5. Sobranie Uzakonenii. No. 26. madde 1 4 9 dadr. 6 VKPtB) y Rezolyu'syuk (1941), c. I, s, 796-7; NEP dneminde ticaretin yaygnlamas hakknda bkz s. 300-2. 7. Bkz. s. 160-1. 8. Sobranie Uzakonenii. 92 i, No. 57, madde 364.

258 EKONOMK DZEN

ky komiteleri sistemini ile ve il "ekonomi konferanslar" araclyla (es ki "ekonomi Sovyetleri" hayaline dn) alma ve Savunma Konseyi'nin emrine veriyordu. 0 Ancak bu karmak yap hibir zaman hayata geirilmedi ve sonraki gelimelerde de hibir iz brakmad. Merkezi denelim, devle tin kylyle ilikisini vergi tahsildarlna indirgemeyi amalayan NEP an layyla badamayacak kadar sava komnizmi kokuyordu. NEP'in temel anlay yani kylye rn fazlasn diledii gibi kullan ma ve topran tasarruf etmekte gvenlik iinde zgr olma hakk tannd takdirde tarmsal retimin artrlabilecei kans doruydu. Ancak bu nu uygulamak ve gelitirmek iin zaman gerekiyordu; oysa ok vahim bir duruma are bulmak iin aceleyle alnan 21 Mart 1921 karar, byk bir doal felaketi nlemekte ya da yattrmakta ge kalm bir karard. yle grnyor ki, ilk tahminler nceki yln rekoltesi esas alnarak ihtiyatlca yaplmt. Sovnarkom'un 28 Mart 1921 tarihli bir kararnamesi, ayni vergi olarak alnacak miktar, 1920'de 423 milyon olarak hesaplanan ama ger ekte yaklak 300 milyon pud'u tahsil edilen miktara karlk, "ortalama bir rekolteye gre" 240 milyon pud olarak saptad. 1 " 160 milyon pudluk bir miktarn ticaret ve mbadeleden salanaca, bylece 400 milyon pud ola rak hesaplanan asgari miktara ulalaca tahmin ediliyordu. 11 Politikada deiiklik yaplaca aklamas klpay bir zamanlamayla tohumlama programn etkileyebilecei bir dneme rastlad. Belki de ksmen NEP'in tevkleriyle kuzey ve merkez illerinde ekim alan yzlm 192 l'de yz de 10 ile 15 artrld. Bununla birlikte, bu iller kendi ihtiyalarn bile kar layamayan "tketici" illerdi; ok daha nemli olan gney ve gneybat ille rinde ekim yaplan tarlalarn yzlm fiilen ayn oranda azald. 1 2 Ancak

9. Age., No. 44, madde 223. Lenin'in 21 Mart 1921 tarihli ilk tasars Soineniya, c. XXVII, s. 364-81'dedir ve o dnemde NEP'in Lenin tarafndan tasarlanm kapsamnn bir zelidir. 10 Sobranie Uzakonenii. 1921, No. 26. madde 148. Man 1921'deki onuncu parti kongre sinde Tsiurupa'nn demecine gre. o srada "haslat bu rakama yaklayordu" (Desyuiy S"ed Rssiiskay Kommuniseskoy Panii [1921 j, s. 228); ayn anda yaplan ihtiyatl bir latmine g re "imdiye kadar" haslat 265 milyon pud'du (A g.e , s. 236). 21 Nisan 1921 tarihli iki karar namede patates (112 milyona karlk 60 milyon pud), yal tohumlar (24 milyona karlk 12 milyon pud), yumurta (628 milyona karlk 400 milyon pud) tahminleri belirtiliyordu (Sobra nie Uzakonenii. 192!, No. 38. madde 204 ve 205). 11 Lenin, Soineniya, c. XXVI. s. 302, 409,417-18; bu rakamlar Un in'in 1921 ilkbaha rndaki konumalarnda birok kez tekrarland, 12. Otet Narodogo Komissariata Zemledeliya IX Vserossiiskomu S'ezdu Saveov (1921), s. 70-5.

N E P : LK A D M L A R

259

btn hesaplar altst eden ey, zellikle Volga havzasnn "retici" illerin de ikinci bir kuraklk ylnn balamasyd. alma ve Savunma Konseyi'nin Nisan 1921 sonunda "kuraklkla mcadele tedbirleri"ni ilan etmesi1-' ilk tehlike iaretiydi. Temmuz 1921'de, partiyle balants olmayan Tm Rusya Alkla Mcadele Komttesi'ne grev verilmesinin yaratt yanklar ve bundan bir ay sonra alara yurtdndan yardm salayan Hoover's Ame rican Relief Administration (ARA) ile mzalanan sansasyonel anlama, fe laketin ne kadar vahim olduunu gsterdi. 1,1 Temmuzda, ktlk blgelerin den 100 000 kiinin Sibirya'ya gnderilmesi iin kararnameler karld. 1 5 Birka gn sonra, rekolteleri byk zarara urayan kyllerin ayni vergi den bak tutulmalarn ngren bir kararname yaymland. 1 6 Yl sonun da, RSFSC'nin Avrupa illerinde 38 milyon desyatinlik ekili topraklarn 14 milyon desyatinlik ksmnda 1921 rekoltesi sfrla sonulanmt. 1 7 Tahmin edilen 240 milyon pud yerine 1921-22 ayni vergisi sadece 150 milyon pud, yani 1920-21 haslatnn yansn salamt."* Tm Volga havzasn mahveden 1921 ktlnn sebep olduu ykm bir ok tank tarafndan, zellikle d lkelerden gelen alara yardm heyetleri nin yeleri tarafndan ok canl bir ekilde anlatld. Ktlk ou zaman dorudan deil dolayl bir lm sebebi olduu iin l saysna ilikin tah minlere gvenilemez; ne kadar hayvan ldn tahmin etmek de mm kn deildir. Tum Rusya Komitesi'nin kurulu kararnamesi ihtiya iinde olanlarn saysn on milyon olarak tahmin ediyordu. Be ay sonra, Aralk 1921 'de dokuzuncu Tm Rusya Kongresi'nde yaplan resmi tahmin ise yir mi iki milyondu ve Kalinin gerek rakamn en az be milyon daha fazla ol duuna dair aklamalarda bulundu. O srada, yaklak bir milyon iki yz elli bin kiinin felakete uram blgelerden Ukrayna'ya ve Sibirya'ya g ettiine ve bazlarnn haftalarca hatla aylarca yol yrdklerine inanlyor du. Ktln ok ile ekmi ve zayf dm insanlar zerindeki etkileri, 1891-92'deki byk ktla oranla daha yaygn, daha iddetli ve daha va him olmutu. Kalinin, Aralk 1921'e kadar yaplan yardmn toplam mikta rnn, lke ii stoklardan 1 800 000 pud tahl, 600 000 pud dier yiyecek
13. Sobranie V?ukons'iii. 1921. No 49, madde 250. 14 Bkz. BfilftitkDevrimi, c. I. s. 169. 15. Sobranie Uikonenit, 192i, No. 59. madde396 ve 397. 16. A.g.e.,No. 64, madde 484. 17. Oel Narodnogo Komissariaa Zemiedeliya IX Vseostiiskomu (1921), s. 80. 18. Pyat'Let Vtas Sovetov (1922), s. 373.

S"edu

Sovelov

260 EKONOMK DZEN

maddeleri, d. lkelerden 1 600 000 pud'u tahl olmak zere 2 380 000 pud olduunu tahmin ediyordu. 1 9 Bu yiyecek maddelerinin byk bir ksmm salayan ve datmn yapan resmen tannm tek yabanc kurulu ARA' yd. Kamenev'in o dnemdeki bir makalesine gre, "Amerikan Hukme ti'nin destei, ARA'nn geni apl bir yardm sistemli bir ekilde baarma sn ve baka herhangi bir kuruluun yapabildiinden daha fazlasn yap masn salad". 2 0 Yetersiz rekolte ve ktlk tm dikkatlerin bir sonraki hasat zerinde top lanmasna neden oldu ve Aralk 1921'de bir parti konferans ve dokuzuncu Tm Rusya Sovyetleri Kongresi, "tabandan tavana btn parti rgtnn katlmasn isledikleri" "1922 yl tarm seferberi ii" ni n aln ilan etti ler. 21 Tohum salanmas ve dier maddi yardmlar dahil bilinen levik ve rgtleme tedbirlerinin yan sra, bireysel ve kolektif levikler ilkesi ilk kez kaytsz artsz uyguland. Aralk banda bir Tm Rusya tanm kongresi devrimin ilk gnlerinde olduu gibi sadece kyllerin deil, tarm grevli lerinin de katld kongre "ekonomik dzeyin ykseltilmesinde her ba arnn, zellikle daha dzenli bir ekilde Emek Nian ve parayla dllen dirilmesi "ni istedi. 2J Aralk ortasnda, dokuzuncu Tm Rusya Sovyetleri Kongresi iarafndan "1922 tarm seferberliinin baarlarn ve baarsz lklarn saptamak ve illeri, ileleri, blgeleri aka tevik elmek amacyla, 1922 sonbaharnda Moskova'da, en baarl olanlara ekonomik bakmdan yararl dllerin verilecei (rnein, bir elektrik santralnn kurulmas iin gerekli donanm ya da bir traktr Filosu) bir tarm sergisi almasna" karar verildi." O srada NEP etkisini gstermeye balamt; ama bir Narkomzen
19 Devyaryi Vserossiiskii S"ezd Sovetov (1922). cumhuriyetinden gelen grg tanklar kongreye 110-17. 135-6) Kalinin Mays 1922'de VTslK'ya iskogo entrat'nogo Ispolnitei'nogo Komiteta IXSoziva s. 23-33: Saratov ilinden ve Volga Alman ktlkla ilgili raporlar sundular (A.g.e, s. bir baka rapor sundu (III Sessiy Vsero^i. No. 1 [22 Mays 1922). s. 1-5).

20. lb:gBorb s Gohdomv 1921-1922 gg (1922). s. 24: Kamenev bu makalesinde. Ame rikan yardmnn zellikle hangi "i; politika karlarndan ve d politika hesaplarndan kay naklandm" kendi kendine soruyor ve "Amerika'nn, yapt nemli yardm sayesinde, Rus ya'nn ekonomisi ve dier artlarn baka herhangi birlkeden daha iyi lan yabitecek durumda olduunu" ekliyor. Amerikan yardmnn aynnllan F. M. Surface ve R, L. Bland, American Food in the World War and Reconstruction Period (Stanford, 1931), s. 244-57'de yer alyor. 21. VKPfB)vRezolyutsiyak(m\), c. I . s . 108-9; S"ezdi Sovelov RSFSR v Postanovleniyak(1939).5.2l2-l(Sabranie Uzakonenii. 1922'ie yaymland: No. 4, madde 41). 22 NovoeTakanadnel'stvovOblastiSeVskogoKozyaistva;Sbornik Dekretov (1913). s.64. 23 S'-ezdi Sovelov RSFSR vPosianovleniyaki [9s9), s 231-41; sergi sonradan 1923 son baharna kadar ertelendi (Novoe Zakomdaiet'stvo v Oblasi Sel'skogo Kozyaistva: Sbv/nk Dekretov [Mil t. 452).

N E P : I L K A D I M L A R 261

grevlisinin 1921 sonunda tasvir ettii yeni toprak alnn, "toprak iin gerek mcadelenin" NEFden mi yoksa ktlktan m kaynaklandn bil mek yine de gtk 4 Mart 1922'den itibaren resmi makamlar kendilerini, gelecekte ayni vergiyi retimin yzde 10'u kadar azaltacak ve verginin denmemesi halinde kyllerin elinden hayvanlarnn alnmasn yasakla yacak kadar gven iinde hissetmilerdi." 1922 ilkbaharnda ktlk bir fela ket olmaktan ktnda ve yeni rekolte umudu belirdiinde, NEP'in ky lerde dnm noktasna ulat grld: Sadece iyi bir hasat gerekiyordu bu iyilemenin gereklemesi iin. Eski toprak sahiplerine ait maliknelerin kyllere datm fiilen 1918' de son bulmutu ve bu gerekleince sava komnizmi dnemi boyunca toprak imtiyaz sisteminde artk baka kkl deiiklik grlmedi. Yeni kolektif tarm biimlerinin resmen desteklenmesi uygulamada deil, daha ok teoride nemli oldu. Sava komnizmi doruk noktasna ulat zaman bile, kylleri kolektifletirme tedbirlerine zorlamak iin hibir giriimde bulunulmad. Topran dnem dnem kendi yelerine ve bireysel iletme lere yeniden datld wuYler, aralarnda resmen bir aynm gzetilmeksi zin, yan yana varlk srdrdler. Fakat resmi makamlarn tutumu belirsiz di. 2 6 Topra kiralamann (kamu mlkiyeti teorisi asndan, toprak alm sa tm mmkn deildi) ve cretli ii altrmann hukuken yasaklanm ol mas, kylnn aile artlarnda meydana gelen deiikliklere uyum sala masn m i r sisteminde yeniden datm yoluyla kendiliinden gereklei yordu b u nlyor ve bylece bireysel toprak imtiyaz aleyhine iliyordu; ayrca rn fazlasna el konulan bir rejimde kyl kendi hesabna tarm yap may gze alamyordu. Sava komnizmi tartmal toprak imtiyaz sorunu nu genelde ki farkl ekilde etkiledi. Bir yandan, teviksizlik ve imknsz lktan dolay deitirilemeyen mevcut toprak imtiyaz biimlerini devam et tirme eilimindeydi. te yandan, srekli tekrarlanan zoralmlarn moral bo zucu sonularnn yan Sra toprak imtiyaznn btn bir gelecei aka i

2A.OZemle,C-\,l)92il s. 6. 25. Novae Zakmodatel'stva v Oblasi Sel'skogo Kozyaistva: Sbomik Dekretov ( 1923), s. 432-3. 26. Merkez loprak komitesinin 16 Mays 1919 tarihli bir emri, kyllerin komnal tarmdan aynlp kendi topraklarn (kutor ve olrub) ileme hakkna sahip olduklarn tekrar doru luyordu. Fakat bunun iin Mtn komn yelerinin raz olmasnn gerekip gerekmedii asla akla kavumad: farkl yerel otoriteler farkl tutum aldlar ve baz yerel otoriteler bireysel tarmn her trlsn engellediler (O Zemle, c. I [1921], s. 7).

262 EKONOMK DZEN

savan sonucuna bal olduu ve bir Bolevik zafer ihtimali bile yeni dev rimci deiikliklere kar bir garanti salamayaca in, sava komnizmi tam bir gvensizlik ortam yaratyordu. Demek ki, NEP'in nemli bir levi kylye son derece nem verdii iki eyi salamasyd: uygulayaca tanm eklni seme zgrl ve toprak imtiyaz gvenlii. Ne var ki bu durum toprak kiralamaya ve cretli ii a ltrmaya konulan yasaklarn uygulanmas halinde, bunlann yaplacak se imi adamakll aldatc klacaklar konusunda hzla bir tanmaya yol aa cakt. Eer sava komnizmi dneminde bu yasaklar byk lde ihlal edilmediyse, bunun nedeni byle bir ihlal iin yelerli saiklerin ortada olma masyd. imdiyse, ticari tevikler NEP'le birlikle yeniden ilerlik kazan maya baladndan, ihlaller kanlmazd. Ekim 1921 'de Narkomzem, "ki ralamann gizlice yapldn" belirtiyordu; 37 ayn ey cretli ii altrma iin de geerliydi phesiz. Toprak imtiyaz sorunu, "mevcut yasadaki tm belirsizlikleri ortadan kaldrmak amacyla" yrrlkteki farkl mtiyaz sis temlerini birer birer sayan ve bunlar arasnda zgr bir seim yapma hakk tanyan Aralk 1921 Tm Rusya tarm kongresinin ba konusu oldu." 1 On be gn sonra, dokuzuncu Tm Rusya Sovyetleri Kongresi uzun ve mulak bir tartmada bu konuyu ele ald. Osinski sorunun "mevcut yasada ok be lirsiz ve anlalmaz bir ekilde lendiinden" ve "kylmzn topra ken di yararna kullanmak iin yasal gvencesi olmadndan" yaknd. Osins ki, kylye sahibi olsun diye deil kullansn diye verilmi otan topran ki ralanmasna izin vermenin yaratt anormallii kabul ediyor ve bir uzla ma yolu olarak kiralamann alt ylla snrlandrlmasn yllk sistem de iki rotasyonun edeeri neriyordu. 2 9 Glklerin bilincinde olan fa kat zm yollar konusunda blnmeye urayan ya da karar veremeyen kongre. VTsIK'y bu ilkeleri bir kararnameyle aklamakla grevlendirdi ve Narkomzem'den "yeni ekonomi politikasnn esaslaryla tam bir uyum salamas ve btn tarm iletmeleri iin ak seik, lutarl ve anlalr bir dizi yasa hazrlamas amacyla" mevcut tarm yasasn yeni batan ele al masn istedi. 3 "

27. O Zemle, c I (1921), s 16. ayn yaynda bir Narkomzem yetkilisinin kiralamann ya sallamas lehinde uzun bir yazs yer alyordu (Ag.e.. c I, s. 105 15). 28. Novae Zakonodatel'stvu v Oblasi Sel'skogo Koz\aitva Sbamik Dekretov (1923), s. AO. 29.Devyat)'i,VserowiskiS"ezdSovetov{\922),s. 103-1. 30. S"ezdi SovelovRSFSR v Postanovleniyak ( 1939). s. 209.

N E P : LK A D I M L A R

261

VTsIK'nn "Topran iler Tarafndan Kullanlmas Hakknda Olu/ Yedi Maddelik Temel Yasa" balkl kararnamesi Mays I922'de yaym land. " Artel, komn, mir, oirub ya da kuiv eklindeki bireysel toprak ve ya bunlarn bileimi kabul edilmiti: lgili kyl tercihini yapmakta zgr d; anlamazlk halinde yerel yetkililerin pek ak seik tanmlanmam bir karar verme hakk vard. Topran dnem dnem yeniden datmna daya nan Vin devam ettirilmesi ne yasaklanmt ne de aka yerilmiti. Fakat kyl, en azndan teorik adan, mir i terk etmekte ve topran kendisi ile mekte zgrd; kararname szde olaanst zel durumlar bir zme balama gerekesiyle hem topran kiralanmasna hem de cretli ii al trlmasna izin veerek bunu mmkn klyordu. Doal felaketler ya da i gc kayb yznden "geici olarak zor duruma dm" aileler, toprakla rn azami iki rotasyonluk bit dnem iin kiralayabileceklerdi. "Kiralanan iilerle birlikte eit derecede almak" cadyla aileler cretli ii kiralaya bileceklerdi. Bylece NEP'in devrim dneminden arta kalan eitliki ei limlere son veren bir etkisi oldu. NEP kylnn topran kendi malym gibi ileme, geniletme, cretli ii tutarak ekip bime ya da bakalarna ki ralama hakkm bu hak kamusal toprak mlkiyeli retisiyle badat l de tanm oluyordu. Kylnn devlete kar ykmllkleri vergi de yen birinin ykmllkleriydi. Buna karlk devlet ona devrimden bu ya na ilk kez topra hem kendisi iin hem de kamu yararna ileyip verimini arlrrma gfenliini salyordu. NEP uygulamas (fabrikalara, Sovyet kurumlarna ya da ii sendikala rna "tahsis edilmi" iftlikler dahil) Sovhozlar, tarm komn ya da artel gibi yrrlkteki gnll kolektif tarm kurulularna salanan resmi des tei teorik bakmdan etkilemedi. NEP lehindeki ilk konumalarndan birin de Lenin, tarmsal gelimenin geleceinin "en dk verime sahip, en k k, en az donatlm ve en dank iftliklerin yava yava birlemeleri ve byk lekli bir tarm ortaklaa rgtlemeleri" perspektifine bal oldu unu tekrarlayarak u anlaml sz ekliyordu: "te sosyalistler btn bun larn byle olacan hayal etmilerdi."" tike asndan tek deiiklik, NEP dneminde devlet sanayisine uygulanan yeni ticari lkelerin imdi kendile rinden kr elde etmeleri beklenen Sovhozlar' da kapsamasyd. 1 " "Tahsis edilmi" iftlikler bunlar leten ve komiserlie ayni bir kira deyen ku31. Novae Zakmodatel'stva v Oblasli Set'skago Kozvaistva. Sbomik Dekreiov (1923), s. 441-6. 32. Lenin, Soineniya. c. XXVI. 299. 33. Bkz. s. 275-7.

364 EKONOMK DZEN

rumlara yasal bir szlemeyle kiralandndan, tm Sovyet iftlikleri Ta rm Halk Komiseri ii'ne balym gibi kabul edilecekti. 34 Sonradan, Sovhozlar'n kaynlm baz zel kiilere kiralanmasna izin veren emirler de yaymland." Sanayide yaplmakla olanla bir benzerlik kurularak, her ilin Sovhozlan bir il "trst" halinde yeniden gruplandrldlar ve bu yap Narkomzem'e bal "devlet iftlikleri trst" (Gossel'sindikat) le tamamland, tster tanm komnleri ister arteller eklinde olsun retim kooperatifleri hl fiilen destekleniyordu. 56 Fakat NEP krsal kesimle kem arasnda normal mbadele kanallarn yeniden atka, balangta "tahsis edilmi" iftlik ler sistemini yaratm olan atlm tavsad ve dier Sovhozlar zar zor ayakta kalabildi. Bireysel iletme zerinde durulmas, devlet tarafndan rgtlen mi kolektif tarm kurulularyla badamyordu. 3 7

Partinin NEP'e Mart 1921 deki hogrl ve rahat yaklamnn devam etmesi beklenemezdi. Sosyalizm yolunda ileri bir admn tm partide ya ratt umutlara ve beklentilere bylesine aykr ve bylesine kkl bir de iikliin ilk bakta sadece kapitalizme deil ayn zamanda Sosyalist Devlimciler'le Menevikler'in dile getirdikleri ktmser grlere de bir taviz gibi grnen, politikay devrimin nc gc ve destekleyicisi sanayi prole taryasna deil, geri ve genellikle kk burjuva kylle devreden bir B deiikliin kayg ve fke yaratmas ka nil mazd. Kylle kar bu yeni tutum NEP'in temelini oluturduundan, ilk hcumlarn en iddetlileri

34. Novoe Zakoodutel'stvn v Oblas Sel'skogo Karratttva: Sbornik Dekretov (1923), s. 42-7. 3 5 . A g . f . , s . 167. 36. Novoe Zokonodael'stvo v Obtain Set'sktgo Kozyaistva: Sbornik Dtkram (1923), s. 47-9, Sezdi Sovetov RSFSR v Posanovtenyuk (1939). s. 230-1. 37 NEP dneminde Sovyet ftlklenne ilikin tam bilgi N Nm-ik Puryak < ! 9 ) , c V. s 582-618'dedir Verilen ayrntl bilgi verim dkln ve umursamazl olduu gibi yan stmaktadr; bu cildin editrlerinin, makale yazannca verilmi istatistiklerin sorumluluunu almamalar anlamldr. 38. 1921 yaznda bir Fransz ziyaretiye Maksim Corki'nin ok arpc bir ekilde dile ge tirdii buydu: "imdiye kadar iiler efendiydi, ama onlar lkemizde sadece kk bir azn lktr, birka milyondan ibarettirler. Kyller ise sr Us une bereket. Devrimin balangcndan beri bu iki snr arasnda devam eden mcadeleyi kyllerin kazanma ans ok daba byk tr. . Kent proletaryas drt yldan beri srekli gerilemekledir. Kylerdeki muazzam gel gil sonunda her eyi yutacaktr. Kyl Rusya'nn efendisi olacaktr, nk sayca stndr. Ve geleceimiz asndan felaket olacaktr bu" (A. Morizet, Chez Lnine et Trotski Moscou [ta rihsiz (1922?)], s. 240-2). Boleviklerin birou kukusuz bu duygulan paylayor ama ak a dile getirmiyordu.

NEP: ILK ADIMLAR 2 6 5

yeni tarm politikasna yneldi. Parti evrelerinde yeni bir eletiri anlay yayld ve bu anlay iki farkl izgide dile getirildi. Tarmda NEP uygulamasna yneltilen ilk eletiri kylln sosyal ya ps zerindeki etkisine ilikindi. yl boyunca, Sovyet tanm politikas nn daima eitleyici bir etkisi oldu: Sz konusu politika hem en alt dzeyde hem de en st dzeyde bir eitlik salamaya alm ve bunda epey baar l olmutu.' 9 Kulaklar'a dmanl, yoksul kyllerin kaderini deitirmek ve herbirinin tarlalann geniletmek arzusunun tamamlayc bir parasyd. NEP'in amacnn kulakla/m itibarn salamak ve onlar yoksul kylnn zararna tevik etmek olduu imdi ortaya kyordu. Lenin bu gerei ka bul etti ve yaplan eletirilere verdii tek cevap buna mecbur kalndn sylemek oldu:
Zoralm yerine ayni vergiyi ikame e m e n i n fa&iiar'n saysnn bu s i s t e m d e , e s kisinden daha ok artaca anlamna geldii g e r e i n e g z l e r i m i z i kapayamayz. Kulaklar g e m i t e tutunamadklar yerlerde ortaya kacaktr
411

Piyasadaki serbest rekabetin baanl ve zengin olanlarla baarsz ve yok sul olanlar arasndaki farkllamay artrmas ve zenginlere yoksullar s mrme imkn salamas kanlmazd. ster Stolipin reformu dneminde, ister NEP dneminde olsun kapitalizmin kylere yaylmas iin denmesi gereken bir bedeldi bu. 1921 ktlnn yaratt mthi artlarda kulak larn yeniden canlanmas kolay deildi: ktlk eken blgelerde tek mesele hayatta kalabilmek ya da alktan lmekti. Fakat dier blgelerde belirtiler daha akt. Aralk 1921 parti konferansnda Preobrajenski tu/afc-ifti tipi ekonominin gelimesi zerine dikkat ekti. 4 1 Mart 1922'de, on birinci parti kongresi hazrlklar vesilesiyle merkez komitesine sorunu ilk kez ciddi bir ekilde ele alan ayrntl bir dizi tez sundu. " sava boyunca ekonomik is tikrarn korumu ve kentlerin kylere ar bamllk olduu dnemde glenmi olan" kyl tabakas NEP dneminde "geici ya da srekli ola rak cretli ii altran, youn tarma dayal kk iletmeler eklinde ya da Sibirya'da ve dier snr blgelerinde srekli ii altran byk lek li iletmeler eklinde" stnlk kuruyordu. te yandan, "yk hayvanlar saysndaki azalmann, iilerin emperyalist sava ya da i sava cephesine gnderilmelerinin ve art arda gelen yetersiz hasatlarn sonucu atsz, tarlala r ilenmemi, ineksiz ... kyllerin says artt". Bylece ilk eilimlerin

39. Bkz. s. 158. 40. Lenin. Soineniya, c. XXVI, s. 246. 4 ) . Vserossskaya Konferensiya RKP [Botsevikov), No. 3 ( 2 1 Aralk 1921). s. 20.

266 E K O N O M K D Z E N t a m tevsi bir g e n e l g r n m o l u m a k z e r e y d i : Krsal kesimde snf elikilerinin dengelenmesi sreri bozuldu. Farkllama s reci yeniden balad ve giderek glendi, ky ekonomisindeki canlanmann en sa lkl olduu ve ekili alanlarn artt yerde doruk noktasna ulat... Koy ekonomisi bir btn olarak mthi gerilerken ve kyleri genel bir yoksulluk kaplarken bu ta rm burjuvazisi domakladr. P r e o b r a j e n s k i ' n i n m e v c u t felaketlere ilikin ayrntl incelemesi B o l e vik teorinin eski ideallerine bir d n l e son b u l u y o r d u : " S o v h o z l a r ' geli t i r m e k , fabrikalara tahsis e d i l m i t o p r a k l a r d a proleter tarm desteklemek ve y a y g n l a t r m a k , k o l e k t i f tarmn g e l i m e s i n i tevik etmek ve bunlara sosyalist e k o n o m i d e k y e k o n o m i s i n i n d n t r l m e s i n i n t e m e ! ekli o l a n p l a n l e k o n o m i iinde y e r v e r m e k . " P r e o b r a j e n s k " b y k t a n m iletmeleri y a r a t m a k " v e kaba t a r m d a m o d e r n teknik y n t e m l e r i u y g u l a m a k a m a c y l a y a b a n c s e r m a y e v e y a b a n c iiler k u l l a n l m a s n n e r i r k e n g n n m o d a sna u y u y o r d u . 4 2 P r e o b r a j e n s k i ' n i n tezlerini o k u r k e n , y a a n l a n a n n pratik i m k n l a r y l a p e k a z lgisi o l d u u g r l e n b u u z u n vadeli p l a n l a m a y a likin teorik al trmalar karsnda L e n i n ' i n sabr tat. P o l i t b r o ' y a s u n d u u son derece eletirel bir notta bu tezleri " u y g u n b u l m a d n " belirtti. G e l e c e k k o n g r e nin " b e y l i k szleri tekrarlayp d u r m a k y e r i n e salt y e r e l

pratik tecrbeyi

ay

rntlaryla i n c e l e m e k l e " g r e v l e n d i r i l e c e k bir k o m i s y o n k u r u l m a s s o r u n u n u ele a l m a s n n e r d i . Parti m e r k e z k o m i t e s i L e t i r i i n g r l e r i n i k a b u l etti. 4 3 P r e o b r a j e n s k i ' n i n e k o n o m i k p o l i t i k a h a k k n d a genel bir t a n m a al m a s talebi r e d d e d i l d i i n d e n , k o n g r e tartmalar b u esasa g r e d z e n l e n d i v e k o n g r e n i n , k o m i s y o n u n tavsiyesi z e r i n e kabul edilen ksa k a r a n , N E P ' n v a r s a y m l a r geerli k a l d srece are b u l u n m a s i m k n s z o l a n bir fe lakete d e i n m e k t e n k a n d . 4 4 R e k o l t e d u r u m u belli o l m a d n d a n

kulak

lara

kar bir k a m p a n y a a m a n n z a m a n d e i l d i .

i k i n c i eletiri d a h a g e n i bir temele d a y a l y d ve daha acil bir tehdit ie riyordu. N E P k y l y e z o r u n l u bir t a v i z o l a r a k b a l a t l d n d a ,

kimden

ta-

42. Lenin, Sa menim. c. XXV11, s. 440-*. 43. Lenin'in Polilbiro'ya nou iin bkz a.g.e., c. XXVII, s. 191-4; merkez komitesinin ko ran iin bkz. a g e ,c.XXVM.t.524,not8l. 44. OdinnadiMri Seid ftKP(B) (1936). s. 88: VKP(B) v Rerutyutsiyak (1941). s 428-9. Krarn kaleme alnmasnda Lenin'in ne deeceye kadar katkda bulunduu, hibir eletirel in celemeye dayanmayan "cahilce mdahale 1er "den nefretim dile getirdii Osinslu'ye mektu bundan anlalabilir {Sa nen ra, C. XXVII, s. 273-4).

N E P : (LK ADMLAR 267

vizde bulunmasnn talep edildiini sormakta.hi kimse acele etmemiti: tarmsal retimi ve kentlerin iaesini artrmaya ynelik her tedbirin, en azndan herkes kadar sanayi iisinin de yararna olduu nandrc bir e kilde ve iyi niyele savunulabilirdi. Ancak 1921 yl boyunca kylye taiz stne tavz verildi ve yiyecek karnesi hakkn yitirme ve isiz kalma tehdi di altndaki sanayi iisinin durumu gittike sarsld. Aralk 1921'de parti konferans ve dokuzuncu Tm Rusya Sovyetleri Kongresi, sanayide artan honuisuzluu umursamakszn kyll n planda tutmaya devam etti. Onuncu parti kongresince kyasya sulanan lk i muhalefeti NEP ncesi dneme aitti, ve bu muhalefetin, "proleter olmayan" unsurlarn partide s tnlk kazanmasndan yaknrken ima ettii kyllk deildi. Ancak NEP'in kyl yararna sanayi iisinin feda edilmesi anlamna geldii sy lentileri yaylmaya balaynca, bu yaknmann ii muhalefetinin eski ye lerinin faal olduu evreler tarafndan sahiplenilmesi doald. Mart 1922 on birinci parti kongresinde NEP'in amacnn "kyllere daha az pahalya mal olan bir hkmet" salamak olduunu ve bunun iilerin zararna ger ekletirildiini azndan karan liyapnkov'du/1'' Lenin, Preobrajenski'nin eletirisine yapt gibi, liyapnikov'un eletirisine de dorudan do ruya cevap vermeklen kand. Kyllkle "ba" kurmann zorunluluuna ilikin grn tekrarlad ve "her eyin bu anlaya bal olmas gerektii ni" zellikle belirtti. Lenin sanayi konusuna ksaca ve epey belirsiz bir e kilde deindi ve "eitli sebeplerden, genellikle de hastalndan dolay" raporunun bu blmn hazrlayamad iin zr diledi. Gen ekilmenin sona erdiini bildirdi." Ancak konumasnda politikada kkl bir deiik lik olduunu dndrecek hibir ey yoktu. NEP'in altnda yatan genel so runlar henz yeterince olgunlam deildi. Lenin'in on birinci parti kongresinde izlemekle yetindii bekle-gr poli tikas daha sonra byk lde doruland Ksmen NEP'in tanm retimine salad tevikler, ksmen de havalarn iyi gitmi olmas sayesinde 1922 rekoliesi devrimden beri en bereketli olanyd 4 7 ve Sovyet iktidar ile ky45 Wimadtsuryi S ezdRKPIB) i 1916), s. 108 46. Lenin, Soineniya, c. XXVII. s. 230,231.238. 47. Nisan 1923 on ikinci parti kongresinde Zinovyev, "1922 rekoltesinin sava dnemi n cesi ortalama rekollenin yzde yet m i; beini olurdunu" resmen aklad; <-nai retim sa va neesndekinin yoje 35'iyd {Ihenaduatvi S"ezd Rosstkm K<"nmun%esKo\- Poii IBofsevikovJ [1923]. s. 25). Y. S. Rozenfeld. Pomtlennayu PolMa SSSR (1926). s. 432'de yer alan daha sonraki bir luhmine gre. lanmsal retim 1913 rakamlarnn yde 75'i. snai tirelim ise te biriydi.

268

EKONOMK DZEN

llk arasndaki yeni ilikilerin tamamen dorulanmas anlamna geliyor du. Kyl devrimden beri ilk kez yerel yetkililerin tevikiyle rn fazlasn satma hakkna kavumakla kalmyor, ayn zamanda bu ii olaanst elve rili piyasa artlarnda yapyordu. Yar a yar tok yaanan yllardan sonra kentler yiyecek maddelerine susamlard ve ayn zamanda sanayi, tama men farkl sebeplerden dolay.'" ilenmi rn stoklarnn byk bir ksm n tasfiye etmek zorunda kald. yle ki, 1922 yaz ve sonbahar boyunca fi yatlarda sanayinin zararna ve tarmn lehine grlmedik oranlarda bir ge lime oldu. NEP'in hem aklanm amalarnn hem de gizli kalm sonu larnn birdenbire tahmin edilemeyecek kadar geni lde bilincine varl d: Ksmen bile bile, ksmen tesadfen, kyl proletarya diktatrlnn mark ocuu olmutu. Kasm I922'de Komintern'in drdnc kongre sinde Lenin, NEP'in baarsn ilan etmekte tamamen haklyd: 1921 'den nce Rusya'nn adeta genel bir zellii haline gelen kyl ayaklanma lar hemen hemen tamamen son buldu. Kyllk imdiki durumundan memnun... Kyllk iktidarmzn u ya da bu alandaki uygulamasndan honut olmayabilir, yaknabilir. phesiz byle bir ey mmkn ve kanlmazdr, nk devlet aygt mz, milli ekonomimiz henz bunu nleyemeyecek kadar kusurludur; ama kyll n bir btn olarak bizden gerekten honut kalmamas gibi bir dumm katiyen sz konusu deildir. Bu sonuca bir yJ gibi ksa bir srede ulald.'19 1922 yaznda meydana gelen eyin hem Preobrajenski'nin hem de liyapnikov'un eletirilerini hakl kard dorudur. Neredeyse alt yedi yllk bir aradan sonra, kyllere gereken mallar snrl br ekilde de olsa kent lerden ve fabrikalardan gelen mallarla karland. Bu mallar en geni ve en bereketli topraklar edinmi ve rekoltenin baarl olmasna en ok katkda bulunmu en etkin ve en zengin kyllerin eline geti. Kylerde NEP tara fndan salanan refahn yan sra ar sanayide benzeri bir lerleme olmad, ve bir bakma sanayi iisinin zararna geliti bu. Ancak bu kantlar teorik bakmdan ne kadar doru olursa olsun, NEP'in ekonomiye kazandrd iv me imdilik bunlar bastracak kadar glyd. Geri tarmdaki canlanma nn salad krlarn tamam kulaklar'n ve kulaklar'u zenenlerin cepleri ne akmt, ama yoksul kylnn son yllar boyunca katlanmak zorunda kald dayanlmaz basklar da ksmen de olsa zerinden kalkmt. Her ne kadar kyler ehirlerin zararna zenginlemiyorsa da, datmn eitsiz ve fi yatlarn yksek olmasna ramen kentler rn bolluundan nemli krlar

48. Bkz. s. 283

49.Lemn. 5ocinem>fl.c.XXVII,s.347.

N E P . LK A D I M L A R 2 6 9

salyorlard. NEP'in canlandrc etkisi ekonominin her alanna yayld; her ne kadar uzun vadede yeni gerilimler ve yeni eitsizlikler yaratacak ol sa da, imdilik genel refahn artmakta oluu bunlar unulturuyordu. 1922 sonbaharnda, NEP baarsnn doruk noktasna ulatnda ve he nz yeni bulutlar ortal kaplamadan nce, Sovyet Hkmeti durumu ya sal yoldan istikrara kavuturmaya karar verdi. 30 Ekimde VTsIK tarafn dan resmen onaylanan ve 1 Aralk 1922'de yrrle giren tanm yasas511 hibir yenilik iermiyordu. Aslnda yasa mevcut hkmler erevesinde kylye gven duygusu vermeyi amalyordu. Topra kamulatrma ilke si yasada yeniden resmen dorulanmt: "RSFSC snrlar iindeki toprak lar, madenler, sular ve ormanlar zerinde zel mlkiyet hakk ebediyen kaldrlmtr." Tarmsal amalarla kullanlan ya da kullanlacak toprakla rn tamam "tek bir devlet fonu" oluturuyordu. Bununla birlikte, toprakla rn "iiler tarafndan iletilmesi hakk" bilinen btn biimleriyle uygula nabilecekti; dzenli bir yeniden datm ve karma ekimi ieren ya da ier meyen mir tarm topluluu, bireysel iftlik, tarm komn eklindeki g nll ortaklk, artel ya da Sovhoz. Anlaamayan bir bireyin ya da aznln kendisine belirli bir toprak tahsis edilerek ayrlma hakk, iftliklerin an paralanmasn nlemeye ynelik (ve Mays 1922 yasasndan beri ok da ha dikkatle tanmlanm) hkmler uygulanmak kaydyla tannmt." Bu snrlandrmalarn yan sra, toprak sahibi kyllere fiilen uygulanan snr landrmalar hemen hemen tamamen ortadan kalkmt. Toprak kiralamaya ve cretli i alsurmaya ilikin temel haklar, tmyle Mays 1922 yasas hkmlerine benzer hkmlerle tannmt. "Cins, inan ya da milliyet far k gzetilmeksizin btn vatandalar topra tarmsal amalarla ve kendi emekleriyle" ileme hakkna sahiptiler. Yasa srekli yararlanma hakk diye bir ey tanmyordu, ama yasada tannan haklarn zamanla snrl olmad kastediliyordu. Tarm topluluunun kk kyl ilemesi ilkesini ve gele neksel tarm modelini geni lekli mixlern kolektif birimin korkun sulta sna kar savunmak iin giritii mcadelede, kyl kendi rn fazlasn pazarda satma hakkn savunmadaolduu kadar parlak ve tam bir zafer ka-

50. Sobranie Uzakonenii. 1922. Nu. 68, madde 901 51. Kylnn mr'i terk elme hakk yasada en ok tanlan sorun oldu ve karar iin Sovnarkom'a bavurmak gerekti (IVSestya Vserossiiskogo entrai'noga Itpolnlel'ngo Kvmiela IXSoziva, No. 1 (25 Ekim 1922], s. 33). VTsIK'nn yasa raportr* paralanma sorununu gerektii gibi or menin g olduunu kabul elti; Ekim iin asgari yzlm saptama isi ille rin kendilerine brakld ( A.g e., s 35-6).

270 EKONOMK DZEN zanm grnyordu. 1922 sonbaharnda N E P kylerde hl baarlyd ve hi deilse bu bakmdan ciddi bir deiiklie uramas mmkn grnm yordu. Fkal Rusya'nn tarmsal yaps ancak on yl kadar devam edecekti, ve bu yllar boyunca Sovyet ekonomisinde tarmla byk sanayi arasndaki temel soruna ilikin tartma hi durmamacasna devam etti. 1923'n "ma kas krizi" daha o gnden bu tartmann balangcn belirliyordu.

b) Sanayi
Yeni Ekonomi Politikas tarma ynelik bir politikayd ve bu yzden, sana yiye deil i ticarete ynelikti. NEP'i onaylayan parti kongresi sanayi so runlarn tartmad. "Zoralm Yerine Ayni Vergi kamesi zerine" balkl karar, sanayiye ancak "ulatrma ve sanayideki yeniden canlanma Sovyet iktidarna tarm rnlerini normal yoldan, yani fabrika rnleriyle kk sanayi rnleri karlnda almay salayabildii lde" atfta bulunuyor du.' 2 ki ay sonra Lenin. NEP'i tm ayrntlaryla aklad makalesinde sorunu pratik adan ilk kez ele alm oldu: Sefalet ve ykm O hale geldi ki. byk lekli sosyalist relim biranda rayna olunmamz mmkn deil.. Yani makinalar gerektirmeyen, nemli hammaddeler, yakt ve yiyecek gerektirmeyen ve ky ekonomisine ksa vadede yardm salayan kk sanayinin" kalknmasna bir lde yardm etmek zorunludur.54 Ama byk sanayinin ikinci plana atlmasnn yaratt glkler de vard. Birka hafta sonra, M a y s 1921 ortasnda kaleme almm ve sonradan VTsTK'nn kararnamesi diye yaymlanm bir tasarda sorun daha htiyatl bir biimde askda braklmt: Byk, sosyalist ilelelenn devle rnlerinin retimini ve teslimatn artrarak bu mbadeleyi yoluna koymay ne lde baaracamz, yerel kk sanayiyi ne lde tevik edeceimizi ve gelitireceimizi bize tecrbe gsterecek. 55
52. VKP(B) v Rezolyttsiyak (1941}, c. [. s. 388.

53. "Kk'' sanayi balca kaegorider oluuyordu: kendi balarna, yardmsz ya da en ok bir veya iki cretli iiyle birlikte alan bamsz zanaatkarlar; part-lime iilie ya da kyllerle ailelerinin almasna dayanan "ev" ya da 'koy" ekonomisi ("kusturnaya promiftennnu"), ve ilk iki kategoriden birindeki ya da dierindeki iileri bir araya getirip rgt leyen sanayi kooperatifleri: "Kk sanayi sadece basit makinaiar kullanyordu ve kentlerde ki sanayi fabnkalanndan farkl olarak, esas itibariyle kov ekonomiciydi 54. Lenin, Soinenhv. c. XXVI, 5 332-3. 55.Ag.e..c.XXVl,s 365-6. Sobranie Uzakonenii. 1921, No. 44, madde 223.

N E P : LK A D I M L A R 2 7 1

Bununla birlikte, bu lasar drdnc Tm R u s y a Milli Ekonomi Konseyle ri Kongresi'ne ve drdnc Tm Rusya ii Sendikalar Kongresi'ne sunul duunda, beriki kurulu da byk lekli milli sanayinin karlarm savun duu iin kukular hzla aa kt. Bir konumac kyllerin kendi ihti yalarn e s a s itibariyle yerel sanayiden karlayacam, bu yzden "kentle ky arasndaki ban" kopacan dnyordu; tartmann sonunda M i l yutin, kongre bakanlna iletilen dzinelerle pusulada "serbest rekabet ve kk sanayiyi tevik ynndeki bu yeni gidiatn byk sanayiyi temelin den ykaca" kaygsnn dile getirildiini belirtti." Drdnc Tm R u s y a i Sendikalar Kongresi'nde Lozovski sendikalarn, "kk sanayi"nin dzenlenmesi srecine katlmalar gerektiini ileri srd; Shnidt ise bu ye ni artlarda, ii snfn "temel grevinden saptrarak kk sanayiye y neltecek" bir tehlike gryordu. " Mays 1921 sonunda dzenlenen parti konferans Lenin'in btn bu eletirileri her zamanki gibi ustaca trplemeine vesile oldu. Sosyalist toplumda byk sanayinin stnl n plana karlmad y sa, sebebi bu nun genellikle kabul edilmi bir nkabul oluuydu. imdi en g z d e deus ex machina st* olan elektriklendirme plann yardma aryordu: Tamamen kesin hesaplara dayanan, en byk Rus bilim adamlar ve uzmanlar tarafndan hazrlanm bir planmz van bu plan. Rusya'nn doal zenginliklerini gz nnde tutarak, ekonomimizi nasl ve hangi kaynaklarla byk sanayi zerinde kurabileceimiz hakknda tam bir bilgi vermektedir. Bu olmakszn, ekonomik ha yatmz iin gerekten sosyalist bir temelden sz etmek mmkn deildir. Ancak byk sanayiyi daha bol mifclurda yiyecek ve hammadde olmak szn yeniden canlandrmak imknszd, bunlar da ancak mbadele yoluyla salanabilirdi. Kk sanayinin gelimesini tevik etmek bu sreci balata cakt. "Byk sanayinin canlandrlmasna ciddi ve sistemli bir ekilde ba layabilmek iin kk sanayinin canlandrlmasna ihtiyacmz var."
s,i

Konferansn karar, sanayi politikasna ilikin dilekleri bu gr asndan mantki bir sraya gre saplyordu. nce "zel ya da kooperatif eklindeki, * Bir bunalm zmek iin dar Jan mdahale (.n )
%. Trud IVVserossukogo 5"'e;4Narodn/go Knzysrva (1921), s. 42,43. 57. etveni Vserossiiskii S'ed Professional'nik Soyuzov (1921). c. I (Plenumi). s. 49,

115. Eyll 1922'de beinci ii sendikalar kongresinde Gney Rusya'dan bir delege, Roslov'daki byk sigara fabrikas iilerine yol verirken, o yrede sigara retimiyle uraan manifakrlerin hzla gelitiinden yaknyordu (Senografeski Oce Pyaoga Vserossiiskogo
S"evla Professional'nik Soyuttu- [I922J, s. 91-2).

58. Lenin, Soineniya.c XXVI. s. 390-1.

272 EKONOMK DZEN

kk ve orta iletmeleri destekleme"; sonra "devlet iletmelerinin zel ki ilere, kooperatiflere, artellere ve kurumlara kiralanmasna izin verilmesi"; nc olarak "byk sanayi ile ilgili programlarn, kyllerin her gn kul landklar tketim mallarnn retimini artrma ynnde ksmen gzden ge irilmesi" ve nihayet "mali ve maddi kaynaklarn kullanma konusunda b tn byk iletmelere daha ok bamszlk ve giriim imkn salanma s".5* Sovyet talimatnamelerinde izlenmesi gereken sra buydu. NEP'in sanayi alanndaki ilk admlar, l7Mays 192 l'de Sovnarkom ta rafndan yaymlanan iki kararnameydi. Birinci kararname "hkmetin isler zel, ister kooperatifler eklinde olsun kk sanayilerin ve tanm sanayile rinin gelitirilmesi in gerekli tedbirleri" almak ve "bireylerin ya da grupla rn ekonomik giriimini yokeden ar bir dzenlemeden ve ekilcilikten ka nmak" niyetinde olduunu bildiriyordu;' 10 ikinci kararname ise retim ko operatiflerinin kapsamn ve yetkilerini snrlandran nceki kararnamelerin birounu iptal ediyor, 17 Mays 1921'den nce yrrle girmi kamula trmalarn iptal edilmeyeceini garanti etmekle birlikte 29 Kasm 1920 ka rarnamesinin uygulanmasna son veriyordu.*' Btn bir 1920 yaz boyunca yaymlanan bir dizi kararname aka sanayi kooperatiflerini tevik eder ni telikteydi. Bu iletmeler tzel bir kiilikten yararlanyor, toplam yelerinin yzde 20'sinden az olmak kaydyla cretli ii kullanabiliyor, i ve Kyl Denetimi Halk Komiserlii'ne tabi olmuyor ve bylece devlet kurumlar gi bi baml olmaktan kurtuluyorlard. te yandan Narkomfin'in kooperatif seksiyonundan ksa yada uzun vadeli kredi alma hakkna sahiptiler. 0 "Evde

59. VKP(BtvRez<tytisiyuk (1941 ). c. 1. s. 397. 60. Sobranie Uzakonenii. 1921. No. 47, madde 230 61. A.g.e., No. 48. madde 240. Bu kararname, o dnemde kullanld anlamda kamulatr ma teriminin belirsizliini aka gstermektedir. Btn snai iletmeler (baz nemsiz istis nalar dnda), kelimenin hukuki anlamyla 29 Kasm 1920 kararnamesi gereince "kamulanlmt"; 17 Mays 1921 kararnamesi o ana kadar ynetim tarafndan el konulmam ilet melere dokunulmayaca anlamna geliyordu aka. 14 Haziran 1921de Adalet Halk Komi serlii, bu anlama gelen bir "yorum" yaymlayarak 17 Mays 1921'den nce devlet tarafndan el konulmam iletmelerin "kamulaunlmam kabul edileceini" belirtiyordu {Navaya Ekonamifeskaya Politika v Promilenmtti. Sbornii Dekret"* [1921], s. 38-40). Aralk 1921 ta rihli bir kararname bu kark durumu bir para akla kavutunyofdu. Bu kararnameye co re. Vesenka prezidyumunun belli bir iletmeyi kamu I a n mi ya da kamulatrlmamtr di ye itan eimesi kesin bir hkm oluturuyordu (Sobranie Uzakonenii. 1921, No. 79, madde 684); ayn kararname. 20'den az ii altran ve daha once kamulatrlm olan iletmelerin devlet organlan tarafndan yeterince kullanlmad takdirde kamulatrmadan karlmasn da ngryordu. 62. Sobranie Uzakonenii. 1921. No. 53. madde 322. No. 58, madde 382

NEP: LK ADIMLAR 273

alan iiler dahil on ya da yirmiden fazla cretli ii altrmadklar" saptanm ky sanayileri ile kk sanayi iletmeleri, fazla gze batmaya cak bir ekilde bir hayli kayrlm oluyorlard, nk kendilerine kamulatnlmayacaklan yada belediye ynetime tab olmayacaklar ve Vesenka ku rulularndan yardm grecekleri vaadediyordu. 6 3 Bu tedbirlerin genel so nucu, kk zanaatkarlara ve krsal kesimdeki kk letmelere, NEP'in kylle sunduu yasal gvencenin ve carel yapma frsatnn aynn tan mak oldu. Mays 1921 parti konferans kararnda sz edilen ikinci aama, vaktiy le kamulatrlm, ama bu yeni artlarda devlet asndan verimli olmayan sanayi iletmelerinin kiralanma yoluyla zel ynetime ve zel denetime geri verilmesiydi. Bu letmelerin eski sahiplerine mutlaka geri verilecei sylentisi ylesine yayld ki. tapu senetleri eklindeki ilemler Mosko va'da mal sahiplerinin kendileri ya da miraslar tarafndan hzla gerek letirildi. 54 Parti konferansnn karan "yerel organlara" kendi ynetimlerin deki iletmeleri "st makamlann izni olmakszn" kiralama hakk tanyor du. Yerel organlar Sovyet kararnamesinin resmen yaymlanmasn bekle meksizin hemen bu ynde harekete getiler. Milli ekonomi il konseyleri, nc kategoriye dahil (kendi zel denetimleri altndaki) iletmeleri 6 ' y netmenin ar sorumluluundan kurtulmak iin bunlar, hangi anlarla olursa olsun, isteyen herkese kiralamaya baladlar.*6 Birdenbire balayan bu ilemin, kendi haline terk edilmi birok iletmeyi yeniden canlandrd ileri srlebilirdi belki. Ancak bu durum karsnda Sovnarkom 6 Tem muz 1921'de kamulatrlm iletmeleri kiralama artlarn saptayan bir kararname yaymlad. ncelik kooperatiflere tannmt, ama iletmeler zel kiilere de kiralanabiliyordu. Kiraclar kiraladklar mlklerin yneti minden hem hukuk mahkemesine hem de ceza mahkemesine kar sorum 67 luydular ve iletmelerin ve iilerinin iaesi sadece kendilerine aitti. Kira lamalar genellikle iki-be yllkt ve kira elde edilen rnlerden yzde ver mek eklinde ayni vergi olarak deniyordu. Kararnamenin yerel giriim dolaysyla yaymlanm olmas esas itibariyle yerel kk iletmelere uy-

6 3 . 4 . . e . , N D 5 3 , madde 3 2 3 . 6 4 . Trudi IV Vseromiskgo S'edu Sfretov Narodnugv Kczyaisfna

(1921). S. 12.

274 EKONOMK DZEN gui andm dndryor. Bu sistemin bir yllk uygulamasndan sonra 1 Eyll 1922' de yaymlanan istatistikler de bunu doruluyor. Bu tip kirala mann en ok uyguland iletmeler deri ve gda maddeleri iletmeleriydi Kiralanabilir varsaylan 7 100 iletmeden 3 800 kiralanmt; bu iletme ler toplam 68 000 ii altryordu, yani her birinde ortalama 20 i al yordu. Kiralanm iletmelerin sadece yansna yakn bir ksm ile snrl olan rakamlar, bunlarn yzde 50'den daha aznn, ounluu eski sahipleri olmak zere zel kiilere kiralandn gsteriyordu; geri kalan koopera tiflere, ii artellerne ve devlet kurumlarna kiralanmt. Bunlarn byk bir ksmnn az bir sermayeyle snrl olduklar ve esas tibariyle yerel pazar iin retim yaptklar aka grlmektedir.*' Bu tr ilemler, baz sanayi iletmelerinin zet mlkiyete dnmesinin ve dierlerinin kiralanmasnn sosyalizmin ilkelerine bir ihanet olduunu dnen ortodoks parti evrelerini fkelendirmeye devam ediyordu. Pani il merkezlerine gnderilmi ve merkez komite sekreteri Molotov'un imzasn tayan Kasm 1921 tarihli bir talimat bu tutumun parti ii konseylere bile ne kadar yaylm olduunu gstermektedir. Bu yaz, bir komnistin cretli ii altran bir ekonomik kuruluun sahibi ya da kiracs olmasnn ya da kr amal bir ekonomik kurulua katlmasnn kabul edilemeyecei konu sunda parti yelerini uyaryordu. Komnistler ancak devlet ya da koopera tifler hesabna alan bir anele ya da kolektif bir ekonomik kurulua katla bilirlerdi, "amac zellikle zenginlemek olan" kurulular sz konusu ola mazd.6'* lke sorunu maddi karlardan ok daha nemliydi. Aralk 1922'deki onuncu Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde Kamenev zel ya da kiraya verilmi sanayilerde altrlan 70 000 iiye karlk, devlet sanayi lerinde ulatrma dahi! 3 milyon iinin altn bildirdi. 1 " Mart 1923'te snai denilen iletmelerin 165 000'inde yaplan bir saym bunlann yzde 88 5'inin ze! ya da zel ahslara kiralanm iletmeler olduunu, yzde 8.5'inin devlet tarafndan ynetildiini, yzde 3'nn ise kooperatiflerden olutuunu gsteriyordu. Ancak tm sanayi iilerinin yzde 84.5'i, her biri ortalama olarak 155 ii altran devlet iletmelerinde alyordu; buna
63 Buradaki is.uiisl.kl Mlyuti'm M Nuuk Pulyak (1423). c. [11, s 69-84'te yaymla nn makalesinden alnmjlr. Marl 1922 on birinci parti kongresinde belirtilen rakamIat {Odinnadnaryi S"ezd RKPlB) [ 193-6]. s. 268) ortalama olarak daha u ii altran kiralan n (iletmektin sayca ok daha fazla olduunu gstermektedir. 69 krestiya CentralnoRt' Komiteni Rtssii;k>\ Kommuili'liieskvv No 34. l 5 K a s i m ! 9 2 l . s 10 70 Dcsytiryi Vseroswstii S"ezd Sovem (1923). s. 20. Partit (Bvl'seviktn),

NEP: ILK ADIMLAR 275

karlk kooperatif iletmelerin her biri ortalama 15 cretli ii, zel ilet meler ise sadece 2 ii altryordu. Ayrca, emek retkenlii devlet ilet melerinde ok daha yksek olduundan bunlar deer olarak tm retimin yzde 9 2 . 4 ' n salyorlard; oysa tm reimin sadece yzde 4 9u zel i letmeler, yzde 2.7'side kooperatifler tarafndan salanyordu." Aylar son ra Lenin Komintern'in drdnc kongresindeki saldrlar karsnda NEP'i savunurken, vnerek "tm hkim mevkilerin" devletin elinde kaldn sylyordu." nandrc ve hakl bir savunmayd bu. Yeni sanayi politikas nn asl nemi, ou asla kamulatrlmam ve t> dnemde kamulatrlma lar fiilen mmkn olmayan bir yn kk iletmenin zel sahipliine ya da zel ynetimine izin vermi olmas deil, Mays 1921'deki parti konfe ransnn byk sanayinin tketim mallar sektrnn glendirilmesine ve snai iletmelerin "bamszlnn ve giriimciliinin" gelitirilmesine ili kin nc ve drdnc talimatyla badaan yeni bir tutum izlenmesiydi.

Sovnarkom'un "Yeni Ekonomi Politikas lkelerinin Yrrle Konma s zerine" balkl 9 Austos 1 9 2 1 tarihli "talimat", NEP'in esas itibariyle byk sanayiye ynelik ilk nemli kararnamesiydi. Bu kararname "ky sa nayisini ve kk sanayiyi byk sanayinin yardmcs olarak" kabul edi yor ve iletmelerin sistemli bir tasnifini yapmaya alyordu:
Devlet Vesenka'nn ve onun yerel organlarnn ahsnda, sanayinin farkl kollar

n ve devlet iin baz bak ml ar Jan n e m tayan ya da birbirini karlkl olarak ta

mamlayan iletmelere tabi snrl sayda kk iletmeyi dorudan d o r u y a kendi ynelimi altnda lutar.

Bu kategorilerin hibirine girmeyen iletmeler kooperatiflere ya da dier kurululara veya zel kiilere kiralanacak, kirac bulamayan iletmeler ka patlacakt. Ancak dorudan doruya devlet organlarnn ynetimi altna giren iletmeler "kesin bir ekonomi politikasnn (kozraet) ilkelerine gre ynetileceklerdi". T ki ilke aynt zamanda kabul edilmiti; biri merkeziyet ilik ilkesi, dieri de ademi merkeziyetilikti. Ayn "retim kolu"nda yer
71. Y S Rozeftld. Pr>mislfnu>aP<MlikaSSSR {Wby. 211-12 72. Lenin, Srfinentyu c XXVJJ. s. 350. 73. Sabrante Uzakvncnii. 1911, No. 59. madde 403. 'Talimat" Vesenka taraf Man kaleme alnmt (Pyaf Let Vlasi Savetov [I92l\, s. 318). Bunda, NEP okundan sonra buyk sanayi de meydana gelen "yeniden canlanmann" balangcn grmek mmkndr. Bu yasal bir karamaue olmaktan ziyade, nasi) bir yol izlenmesi gerektiini gsteren bir talimatname eklin deydi; ama bu tr bildiriler resmi kararnameler arasnda ska grlmektedir ve ywal bakm dan balayc nitelikleri vardr.

276 EKONOMK DOZEN alan letmeler, o dnemde "birlikler", sonra da "trstler" diye bilinen ku rumlarda "bir araya geleceklerdi"; te yandan "birlikler" ve birleme dn da kalabilecek kadar byk ya da nemli iletmeler bamsz olmak anla mnda "ayrlacaklar" ve Vesenka ile ona bal kurulularn ynelim ve de netimine tabi olmayacaklard. STO'nun 12 Austos 1921 tarihli bir karar namesinin ifte temasyd bunlar: Belirli bir sanayi kolunda teknik bakmdan en iyi donatlm, en iyi rgtlenmi ve en iyi durumdaki iletmeler kozrase ilkelerine gre yaranlm ve rgtlenmi zel bir birlik iinde yer alabileceklerdir. Bireysel iletmeler de ayn ilkeler dorul tusunda "ayrlabileceklerdir".''4 Kamulatrlm byk sanayinin dorudan devlet ynetiminden "ayrlma s" ve ticari ilkeler uyarnca bamsz olarak ynetilmesi, kamulatrlma m ya da kiralanmam ve yeni ekonomik dzenin temel tan oluturan her tr kk sanayiyi tevik etmenin karl oluyordu. altrdklar ilerin geiminden dorudan sorumlu olan ve nakdi yada ayni her trl ge im eklinin cret olarak kabul edildii iletmelerde, "ayrlma"', emek poli tikasnda can alc nemde sonular yaratyordu;" sanayinin byk oun luunun kendi sanclar ve mterileri olarak devlet organlarna bel bala mak yerine serbest piyasada alc ve satc olmay yeledii ticaret ve da tm alannda da durum aynyd.'* Sanayinin bte tahminlerine gre artk hazineden deil, ama krllk esasna gre devlet bankasndan ve daha son ra da dier bankaclk kurulularndan kredi ald maliye polilikas alann da da yine ayn durum sz konusuydu." Lenin'in "ticari ilkelere gei" ola rak tanmlad kozrase uygulamas NEP'in yaratt kanlmaz bir sonu tu: Devlet sektr piyasa actlann kabul etmedike, ayn ekonomi iinde zel kapitalist tarmla devlet sanayisini badatrmak mmkn deildi." Kozraefa ilevi, her eyden nce devlet iletmelerinin devlete yk ol maktan kmasn salamak, ikincisi, resmi makamlarn hangi iletmelerin devlet mlkiyeti ve ynetimi imtiyazn korumay hak ettiklerini belirleme lerini mmkn klmakt. Ancak 1921 sonbaharnda devletin elindeki ara lar bu etin ii gerekletirecek kadar mkemmel deildi. Aralk 1921'deki dokuzuncu Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'ne sunduu raporda Vesenka, kr tanmna ilikin en basit kararlarn bazlarnn hl alnmam olduunu kongreye hatrlatt:

74. Sobranie Uzakonenii. 1921, No 63, madde 4 6 ; . 75. Bkz. s. 291-2. 76. Bkz. s. 280. 77. Bkz. s. 314-5. 78. Lenin, Soineniya. c. XXVII, s. 76.

NEP; LK ADIMLAR 277 Krdan ne anlamak gerektii, tmyle hesaplanp hesaplanamayaca, letme sermayesini artrmak amacyla krn bir blmn ayrmak gerekip gerekmedii, iletmeye kalan satlmam rnler eklindeki krn nasl deerlendirilecei konu sunda imdiye kadar yol gsterici hibir talimat yoktur." Bunlar ne basit ne de salt biimsel sorulard Yaklak iki yi sonra STO' nun bir yaynnda uzman bir yazar farkl trstlerin retim maliyetlerini ve dolaysyla krlarn ok farkl biimde hesapladklarn belirtiyordu.* 0 Trstlerin oluumu, sanayinin kozraett. geiini salayacak ve bu dei ikliin yarataca gerilimlere dayanabilmesini mmkn klacak bir yn temdi. Bir bakma kendi yayla kavrulma polilikasyd bu. Sanayi, zel likle sava boyunca mutlak ncelik kazanm olan ar sanayi, kylle verilmi tavizlerin ve bir pazar ekonomisine dnn ar ykn tamak zorunda kalacakt. Bununla birlikte, byk lekli sanayi artk proleter devletin gzdesi deilse, ak rekabetin yeni, allmadk gerilimlerine da yanmak in rgtlenmesi gerekirdi. Daha acil bir baka anlamda, trstler manta uygun zm bulma sorununa bir cevapt. Dk verimli baz i letmeleri kapatp en etkili olanlarn retimini artrarak muazzam hammad de, donanm ve igc israfn nlemenin mmkn olduu uzun zamandan beri fark edilmiti. Her iletmenin ayr ynetildii, ynetimin tutuculuunu hafifletmek iin hibir ey yapmam gl bvr sendikacln hkm sr d glavk sisteminden pek bir sonu alnamamt. Ayn retim kolunda bazen trst, bazen kust ya da "demet" denilen kk letmeler kurma giri imleri de pek az baarl olmutu. Mays 1921'e, NEP'in ilk cokulu d neminde, parti merkez komitesi drdnc Tm Rusya i Sendikalar Kongresine iileri en iyi, en byk ve mmknse kalabalk olmayan let melerde toplayarak iletme ve ii saysnn hzla azaltlmasn tavsiye et miti. Parti merkez komitesi, drdnc Tm Rusya Milli Ekonomi Kon seyleri Kongresi'ne de ayn tavsiyede bulunmutu." 1 Fakat ilerleme yavat. Yakt krizi sadece can alc nemdeki tek bir sektrde kkl tedbirler aln masn 20runlu klmt. 1920 yaznda teknisyenlerden oluan bir komis-

71. Ftnansovaya Poiitih -i Period s Dcbbrya 1920 g. p# Delubr' 192/ g . ler i l\ Vserossustmu S"ezdu Saveim (19211. s. bO-l. Vesenka'nn eski bakan Rikov. mevcut sta tisiflerm hibir "gerek korase" iin yeterli olmadn ve "sabit sermayeyi belirleyecek ra kamlardan bile yoksun olduklarn" yazyordu o dnemde (A I. Rikov, Sfa'i i Re, c If [19281, s. 97). 80. Nil toovik Putyak ( 1923), c. Ill, s. 133-7. 81 rtesUva entral'nogo Komitem Rossiiskoy Kommunisieskoy Panii (Bol'sevikov) No.32.6A|uslrsl921.s.3-4.

278 EKONOMK DZEN

yon. Do ne iz havzasnda birok askeri harektn sebep olduu ykmlardan sonra yeni onarlm kmr madenlerini denetledi ve donanmsz altk lar iin "kyl kuyular" olarak adlandrlan 338 kuyu da iinde olmak zere, faaliyet halinde 959 kuyu kefetti. Sava komnizminin son dne mindeki emek ordular Donetz madenlerinde geni lde altrlmt, ve phesiz bu yzden younlama nispeten kolay oldu. 1 Temmuz 1921' de alan maden kuyusu says 687'ye indirildi. 81 Yeni sanayi politikas, her yerde trstler olumasn tevik ederek bu il kenin en geni ekilde uygulanmasn mmkn kld. Biri kelen fabrikas, dieri Beyaz Deniz blgesindeki bir bk fabrikas olmak zere, ilk iki trst (o dnemde henz birlikler deniyordu) STO'nun kararnameleriyle Austos 1921'de kuruldu. Tzkleri onlar kr ve zarar hesab tutmaya mecbur ediyor ve serbest piyasada (szde istisna olsa da) gere satn alma larna ve rnlerini satmalarna zin veriyordu." 3 Bu iki trst kurulacak ben zerlerine rnek oluturmalar iin almt ve Ekim 1921'den itibaren bu tr trstler hzla oald. Aralkta, dokuzuncu Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde Vesenka'nn yeni bakan Bogdanov on be byk trstn (bu kelime artk serbeste kullanlyordu) kurulduunu bildirdi." 4 Eyll 1921'de STO tarafndan Don havzasna bir baka heyet gnderildi. Bu he yetin almalar sonunda 288 maden kuyusu devlet ynetiminde kald (bunlarn 267'si alr durumdayd) ve yeni bir trste, Donugol'a dahil edildi; geri kalan 400' kiraland y a d a terk edildi.* 5 1922 yaznda dier k mr retim blgeleriyle petrol retim blgelerinde de ayn modele gre trstler kuruldu. Bunlar tamamen trstlemi ve bir araya getirilmi sanayi lerdi. Ancak ayn mantksal sre hafif sanayiye de uyguland. Daha nce Glavkoz ynetimindeki deri sanayisinde I OOO'den fazla iletmenin I24' devlete geti ve deri trstleri halinde yeniden gruplandrid, dierleri kira land ya da terk edildi. Ancak bu 124 letme kendi aralarnda toplam reti min yzde 70 ila 88'ini salyorlard" 6 Austos 1922 sonunda, trstleme sreci fiilen tamamlandnda 421 trst olumutu; bunun 50'den fazlas tekstil, metalrji ve yiyecek maddeleri sanayisinde, 40'tan fazlas deri, 35'i

82. Nt Novik Pulyak ( 1923).c. UI.s. 49-50. 83 No\wa Ekonomice skaya Politika v Promiflennost: Sbornik Dekretov ( 1921). s. 95103.110-20. 84 Devyatyi Vserossiiskii S"ezd Sovetov (1922), s 72,89. 85 Na Novik Putyak (1923). c. Ht. s. 51. 86 A.g.e.. c. III. s. II.

N E P : LK A D I M L A R 2 7 9

kimya ve 20'si elektrik sanayisindeydi. Her trst iinde yer alan iletmele rin ortalama says yaklak 10'du. Haklarnda ayrntl islalistiklerin mev cut olduu 380 trst 84 000 ii altryordu, bunun 525 000'i tekstil ve metalrji trstleri ndey di. Bu rakamlara byk kmr ve petrol trstleri da hil deildi.*' Trstlerin en by 54 000 i altran vanovo-Voznesenk tekstil trst 8 * ile srasyla 48 000 ve 41 000 ii altran Gomza ve Yugostal metalrji trstleriydi. Her biri 10 000'den fazla ii altran 21 trst vard. 8 9 Devlet trst Sovyet cumhuriyetlerinde sanayi iin balca r gtlenme ekli olmutu. Kozrafet'lete gei, trstleme srecine oranla balangta geri kald. 27 Ekim 1921 tarihli bir kararname iki devlet iletmesi kategorisi arasnda ay rm yapyordu: devletten hibir ekilde mal ve yardm almayan iletmeler ve ou zaman iilere tahsis edilmi, Narkomprod tarafndan datlan karneler eklinde devlet desteine baml iletmeler. Ksa zamanda devlet iletmelerinin byk bir ksmn kapsayacak olan birinci kategori, rnleri ni serbest piyasada diledii gibi satma zgrlne sahipti; esas itibariyle ar sanayinin temel sektrlerini ieren ikinci kategori rnlerin yzde 50 kadarn zel anlamalara gre, piyasaya srebiliyordu; ama ncelii dai ma devlet kurumlarna, sonra koopetariflere ve en son olarak zel alclara tanmak zorundayd. 9 " letmeler rnlerinin bir ksmn serbesl piyasada deerlendirme iznini kolayca elde ediyorlard ve bu uygulama Aralk 1921 0 parti konferansnn zel onayndan geti. ' 21 Mart I922'de daha ileri bir adm atld: Yakt sanayisi ncari bir labana oturtuldu. Sanayi iletmeleri ya kt bundan byle artk devletten salamayacak. Yksek Yakt tdaresi'nden satn almak mecburiyetinde kalacaklar anlamna geliyordu bu. te yandan, yakt sanayisi iileri artk iaelerini de devlet organlarndan almayacaklar-

87. A.g.e., c. 111. s. 27-30. Devrimin beinci yldnm vesilesiyle Kasm I922'dc yaym lanm bir kilap, 4144 iletmenin yer ald ve toplam bir milyon kadar iinin alt 430 trsen sz etmektedir; bunun 6 5 i yiyecek, 57'si maden ve 52'si tekstil sanayisindedir (Pyu' Lei Vusti Sovetav [1922]. s. 321). Y. S. Rozenfeid, Promslennaya Politika SSSR (1926), s. 216-20'de trst says biraz dana yksek venlmckledir 88 1922'de bit VTsIK temsilcisi trstlerin oluumuna ilikin baz aklamalarda bulundu. En nemli yerel tekstil fabrikalar bu rse dahildi, daha az nemli fabrikalar once kiralan m, ama sonradan yerel Sovyet'in ticaret ve sanayi blmnn ynelimi allnda bir birlik oluturmulard (IVSessiya Vstrasfiiskoga enrat'nogo tspolnitet'nogo Komutta IX Sozna. No.2 [26 Ekim 1922],s. 25-6). 89. Y. S. Rozenfeld, Promisiennayu Potmka SSSR (1926), s. 220. 90. Sobranie Uzakonenii, 1921, No 72, madde 577. 91 VKP(B)vRezotyntsiyak (194l),c. I..410.

280 EKONOMK DZEN

d . " Ne var ki bu kesin emrin grne baklrsa, baz istisnalar da vard. Kararname demiryolu idaresine bedava yakt vermeye devam edilmesini ngryordu; sonradan eklenen bir madde gereince, Donetz havzas ma dencilerinin iaesi saland. 1 " Ancak "ticari ilkelere" gei, snai alann b yk bir ksmnda temelde 1922 sonundan nce tamamlanmt. 1922 sonbaharnda yurttalk yasasnn hazrlanmas yeni trstlerin ya sal statsn tamamlamak iin ilk ciddi giriime yol at. Yeni trstler bir ynetim rgtnn (Vesenka ya da gtavk ve merkezleri) dorudan yneti mine tabi olmadklar ve kendi kr ve hesaplarndan kendileri sorumlu ol duklar iin, sava komnizmi dneminin devlet snai iletmelerinden ya da bu tr letme gruplarndan farklydlar; te yandan o dnemde ne sabit sermayeleri vard ne de tzel kiilikleri. Yurttalk yasasnn 19. maddesi "zerk bir ynetime tabi ve finansman devlet btesine bal bulunmayan devlet iletmeleri ve devlet iletmeleri birlii" eklinde zel bir kategori yaratt. Bu tr kurulularn "bamsz tzel kiiler sfatyla ekonomik i lemlere katlma" haklar vard ve normal yasal ilemlere tabiydiler; iletme sermayesi dahil, dner varlklar (milli mlkiyet olarak kalan sabit sermaye ler hari) borlanmalara kar teminat olarak gsterilebliyordu. Nihayet 10 Nisan 1923 tarihli kararname, trstlerin statsn bu emaya gre tanmla yp dzenliyordu.
[Kararnamenin I. maddesine g o r e ] devlet trstleri her letme iin tanmlanm stat e r e v e s i n d e faaliyet gusletmeleri a m a c y l a d e v l e t e bamszlk tannm vc kr salamak iin ticari muhasebe ilkelerine gre hareket eden devlet snai iletme leridir.

Devlet kendi devrald trstler dndaki trstlerin borlarnn sorumlulu unu kabul etmiyordu ve muhtemel zararlar karlamak mecburiyetinde deildi. Baz yasal kesintilerden sonra, krlar devlete kalyordu Her trste sabit sermaye olarak bir mebla tahsis edilmi ve sermaye yzdesi olarak hesaplanm amortisman yllk karlar zerinden alnmt; krn drtte biri trste, yzde 22'si iilerin durumunu dzeltmek iin bir sosyal fona kal yor, yzde 3' yneticilerle memur ve iilere prim olarak datlyordu. Trstler serbest piyasada alm satmda tamamen zgrdler ve devlet kuru lularna ncelik tanmalar ancak nerilen ya da talep edilen fiyatlar eit
92. Novae Zahmodatel'stvo v Obtasi Sel'skogo Kozyaistva- Sborntk Dekretav (1923), s. 216-18. <)1. NaNovikPutyak (1923),c.ni.s 53.

NEP: LK ADIMLAR 281 derecede elveriliyse mmknd. 9 4 Kozraset'te yer alan kr esi zerinde zellikle durulmutu: balangta bir rasyonelletirme arac ve bir deer l l olarak tasarlanm olan ey. snai retim iin yeni bir tevik olarak ge litirildi. Tarmda NEP, Sovyet Rusya'y ekonomik kalknma yoluna ynelten ge rekli retim gdsn hzla salad. Sanayide ise ilerlemeler yava, daha dolayl ve tehlikeli bir ekilde lek yanlyd. lk hedefi kylye rnleri iin abuk ve yeterli bir gelir sunmakt ve gelime 21 Mays parti kararnamesin de izilen yolu izledi. Bu genel ama dorultusunda, her eyden nce do rudan doruya kyl iin retim yapan, donanm iin ya pek az ya da hi sermaye yatrm gerektirmeyen ve rnlerini tarm rnleriyle hzla mba dele edebilecek kk ky sanayilerini ve yerel sanayileri tevik etti. Mo dern sanayiler alannda NEP ekonomiye daha uzun vadede yarar salaya cak olan yatrm mallar sanayilerini deil, rnleri hemen pazarl an ab ile cek tketim sanayilerini tevik etti. zel iletmeye ve serbest piyasaya d n bu hedeflerin gerekletirilmesine hizmet ediyordu; Rusya ekonomisi nin ilkel artlarnda bu hedefler, uzun vadeli sermaye yatrmlarn gerektir meyen gnlk ve basit tketim ihtiyalarn yanstyordu sadece. 1920'de, hemen her yerde snai retim en dk seviyedeydi; 1912 deki rakamn yzde 16'syd.95 Kalknma ok eitsiz bir ekilde gerekleti. 1920'de, 1912'deki retimin ancak drtte birine ulaan kk sanayide ky ve el sanatlar retim 1921'de 1912 rakamlarnn yzde 35'ine, 1922'de yzde 54'ne ykseldi. Ote yandan, 1920'de modern byk sanayide 1912'deki retim seviyesinin yzde 15'ine den retim 1921'de sadece yzde 17'ye ve 1922'de yzde 20'ye ykseldi. Byk sanayide en iyi sonular, dorudan kyller iin retim yapan hafif tketim mallar sanayisinde alnd. Deri sa nayisi o yllarda 1912 yl retimine eit bir retim salayan lek sanayiydik Tekstil sanayisinde de byk bir ilerleme oldu. 1912 rakamlarna oranla ynl mallar retimi 1920'de yzde 36'yken, 1922'de yzde 55'e; keten

94. Sobranie Uzakonenii, / 2 J , N o . 26, madde336 95. 1912 liyallanna gre altn ruble olarak hesaplanm rakamlar Wo Novk Putyak ( 192 3 ). c. III. s. (Sndadr; phesiz bunlar sadece kaba tahminlerdir. 1922 rakamlar i l k d o t u z a y m gerek sonularna gre hesaplanmtr ve btn bir yla ilikin niha sonular tam olarak yanstmamakladr 96. Bu artc sonu "1912 istatistiklerinde yer almayan" ya da belki "el sanatlar" sanayi sine dahil edilmi kk deri iletmelerinin ank kamulatrlm olmasna atfediliyordu

l/l s.>., c M. s 185).

282 EKONOMK DZEN

rnleri 1920'de yzde 35'ken, 1922'de yzde 72'ye ve pamuklu maddeler (balca hammadde kayna olan Trkislan'a ki yl boyunca ulamak mm kn olmaml) 1920'de yzde 6.5 iken 1922' de yzde 15.5'e ykseldi. Ar sanayi alannda maden sanayisi 1912'deki retime oranla 1920'de yz de 33'lk bir retim salad; retim 1921'de yzde 30'un altna dt ve 1922'de sadece yzde 36'ya ykseldi. Dikkate deer bir gelime sadece pet rol sanayisinde grld; 1912'deki retime oranla 1920'de yzde 16 olan retim 1922'de yzde 39'a ykseldi; petrol sanayisinde 1920'de retimin dk olmasnn asl nedeni nceki iki yl boyunca meydana gelen askeri olaylard Ancak en anlaml sonular Rusya'nn devrim ncesi sanayileri nin en by ve geni lekli sanayisinin temeli olan metalrji sanayisin de alnd. 1920'de retim 1912'dekinin yzde 6's iken, 1921'de yzde 9'a ykseldi ve 1922'de tekrar yzde 7'ye dt. Nisan 1923'teki on ikinci parti kongresinde verilen bir demece gre. rasyonalletirme tedbirlerine ramen sanayi o dnemde kapasitesinin ancak yzde 30'uyla alyordu." NEP'in ilk dneminde Sovyet sanayisi iki ters etkiye maruz kalmt. Her eyden nce NEP balangta sadece kylye bir taviz politikas deil proletaryann zararna bir taviz politikas, ya da en azndan sanayiyi gzet meye imkn vermeyen bir taviz politikas oldu. Bu yzden, byk sanayi 9 iin rktc bir politikayd. * ikinci olarak, NEP tketim mallan talebini tevik ederken sanayi sektr iindeki dengeyi bozdu. Bu etkilerden ilki, sanayi rnleri fiyatlarndaki krizde kendini neredey se birdenbire gsterdi. Sava komnizmi boyunca resmi sabit fiyatlar ilen mi mal reticisinin yararlanaca ekilde dzenlenmiti. te yandan, ka raborsada yiyecek maddelerine ar talep nceki dengeyi bozdu; yle ki, rnein bir pud avdar karlnda sava ncesi dnemdekinden ok daha fazla miktarda deri ya da pamuklu kuma alnabiliyordu Bu yzden, dene timler kaldrldnda tarm rnleri (iyatlannda br yukseune beklenebilir di. Sadece gereklemekle kalmayan, ama hi kimsenin tahmin etmedii bir iddette ve kapsamda gerekleen bu hareket, hem kylerdeki hem de kentlerdeki zel artlatn sonucuydu. Kylerde sava komnizminin zorahmlan kylleri ihtiyati erzaktan yoksun brakm ve 192l'in feci hasad

97 DvemdtsdM S"ezd Rossitsi? Kvntmunisteskoy Partit iSt'l'sevkevj (1921), s. 339. 98 Aralk 1921 'de bir par konferansnda Kamenev NEP'in temel ikilemini syle akl yd du "Sanayiyi ve dolaysyla lum ekonomimizi ancak ya koylunun ya da isinin, veya her ikisinin alevhine canlandrabiliriz" [Vst'nmskva Ken/eremsno RKP IBolstvkoy). No. I 119 Aralk I921].s 20)

N E P : LK A D I M L A R 2 8 3

lkenin birok yerinde halk NEP'in gelimelerinden yararlanmaktan al koymutu; yle ki sanayi mallarna gerek talep beklenmedik derecede azalm, buna karlk rezervleri tkenen yiyecek maddelerine kentlerden gelen talep her zamankinden daha fazla artmt. Yllardan beri ilk kez, NEP kyly ailesinin ve vergi tahsildarnn taleplerini karladktan sonra retim fazlasn diledii fiyata satacak duruma getirmiti 1921-22 knda, satlacak rn fazlas olan kyller kendi glerinin bilincindeydiler ve sa va komnizmi dneminde kentlerden ektiklerinin acsn karmaktan geri kalmyorlard. Sanayinin durumu daha karmakt. NEP dnemindeki ticarel zgrl ve denetimlerin gevetilmesi kylleri tevik eder ve cesaretlendirirken, birdenbire kendi yayla kavrulmak durumunda kalan ve kozrae'in insaf na terk edilen byk sanayi iin durum bambakayd: 1921 sonbaharndan itibaren saylan gitgide anan iletmeler her trl devlet kredisinden, ham maddeden ve yiyecek maddesinden yoksun kaldlar, kendi balarnn are sine bakmalar istendi. En gl iletmeleri bile karanlk bir gelecek bekli yordu. Yedi yllk bir ihmalden sonra donanm son derece ypranmt ve yinelenmesi daha fazla ertelenemezdi. Mali kaynaklar Vurumuiu ve kredi bulma imkn hemen hemen yoktu." letme masraflarn karlamak, bir ksm artk dorudan devlet yardmndan yoksun kalm iilere nakdi ya da ayni cret demek iin kaynak bulmak gerekiyordu. Mevduat, gerekte, ikamesi ancak serbest piyasa fiyatlar zerinden mmkn olabilen ham madde stoklarndan ve ilenmi rn stoklarndan meydana gelmiti; ilet melerin birounda, aslnda derhal paraya evrilebilen deerler sadece i lenmi rnlerdi l 0 " Bu yzden, devlet desteinin son bulmasnn sebep ol duu acil iletme sermayesi ihtiyac ilenmi rn stoklarn geni lde eriterek karlanabilirdi ancak. Bu tasfiye hareketi, 1921 sonunda rozbazalvaniye (pazarlarda satma) diye adlandrlacak kadar ilgin bir olgu haline geldi. , u
99. Ticari birlemdde sanayiye kredi ama ye ikili olan yeni Devlel Bankas ancak 16 Ka sm 1921'de almt ve kaynaklar yetersizdi (Bkz. s. 315). 100 Na Novk Pur\\k (19231, c. Ill, s. IS'e yaymlanm, kesin bilgi edinmeye imkn ver meyecek ama genel bir deerlendirme iin kullanlabilecek bir tabloya gre 1 Ocak 1922'de ilenmi rn stoklar, metalrji ve lekslil sanayisi hari, bliin sanayilerde hammadde stokla rndan faciayd. ok daha speklaf bir baka tahmine gore ise bu stoklar sanayilerin iletme sermayesi ihtiyalarn karlayamayacak bir durumdayd 101. Rabozarovanne, sonuna "demlen ey" szcklen eklenerek Aralk 1921 dokuzuncu Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde de dile getirildi (Dewdrvi Vtn>siiski S"ezJ Soveov (9Z2),s.)

284 EKONOMK DZEN

Kat ve esnek olmayan bir piyasada stoklan ne yapp yapp eritme girii mi kanlmaz olan sonucunu verdi; lenmi rnlerin fiyatlarnda byk bir d. NEP gereince, devlet sanayisi artk tek bir otoriteye baml de ildi; "aralannda hemen hemen hibir ba olmayan ayr ekonomik birimle re" blnmt veyrrlkleki yeni ticari anlaya gre bu birimler arasn daki "snrsz rekabet", her birini daha fazla salmak iin fiyatlann indir mek zorunda brakarak k hzlandrd. I Srekli para enflasyonu bu gidii ksmen ve geici olarak maskeledi, ancak ktlktan dolay ykselen tarm rnleri fiyatlaryla sanayi rnleri fiyatlar arasnda yaplan bir kar latrma durumu aka gsteriyordu. rnein, I Ocak 1921'de bir arn pamuklu kuma 4 1b. avdar unu, bir kutu kibrit 0.23 Ib. avdar unu ve yarm kilo eker 11.55 1b. avdar unu de erindeydi; 192fin ilk drt ay boyunca, bu rnlerin deeri avdar ununa oranla yzde 50'den fazla azald. 1 Mays 1921 'e tekabl eden fiyatlar sra syla 1.68 Ib., 0.09 lb. ve 5.07 ib. oldu." 12 sanayi ve 12 tarm rnne g re saptanm fiyat endeksi, tanm rnlerinin deerinin 1 Ocak 1922'de 104 iken (100, 1913'teki seviyedir) 1 Mays 1922'de 113'e ykseldiini, buna karlk sanayi rnlerinin deerinin ayn dnem boyunca 92'den 65'e d tn gstermektedir."" Bylece, tarm rnleri deerleri ile sanayi rn leri deerleri arasnda Mays 1922'de en u noktasna ulaan fark, bir dere ceye kadar tarmsal deerlerdeki ykselmeden ve byk lde de snai deerlerdeki dten ileri gelmektedir. Sanayinin kt durumda olduu Mart 1922'dek on birinci parti kongresinde liyapnikov tarafndan dile ge tiriliyordu:
Piyasann durumu yle ki d a y a n m a m z m m k n deil, mal bolluundan bam z kalduamyoruz. A c i l e n paraya hiyacmz var ve para bulalm derken y l e anar ik bir rekabet yaratyoruz ki b u metal rnleri iin de g e e r l i rnlerimizin deerinin a n dmesi yznden aylklar d e y e c e k para bulamyoruz. 102. Na Novit Putyakt [92T).<: III.s. 34,138. 103 Bu rakamlar a.g.e. (1923). c. t, s I l'den, Kondratiyev'in bir makalesinde ki izelgeden alnmtr. Benzeri rakamlar o dnem Sovyet istatistiklerinde grlen nemsiz deiikliklerle birlikle S C. Slnmiln, Nu Kpzyastvtnnom Frene (1925). s 211'de yer alyor. ki izelge ara sndak Tark Kondratiyev'in [920 ve I Ocak 1921 resmi fiyatlann esas almasndan, buna kar lk Strumilin'in o dnemde yasad olan serbest piyasa fiyatlarn kullanmasndan ilen gel mektedir; yle ki Kondratiyev'in izelgesinde rnlerin deerinde avdar ununa oranla d ancak 1 Ocak 1922'de balar, oysa Strumilin'de 1 Ocak 1922 deerleri, NEP ncesi dnemin serbest piyasa deerlerine oranla bir dmen in oktan balam olduunu ortayakoyar, 104. 4 . f i , ( l 9 2 5 ) , s . 2 l 2 . 105 Od<*m,disar?iS"ezdRKP<B) (1936), s. 111.

N E P : LK A D I M L A R 2 8 5

Genel bir tahmine gre pamuklu kuma Mays 1922'de maliyetinin yarsn dan daha dk bir fiyatla satlyordu" 16 ve tekstil sanayisi mali bakmdan dierlerinden daha salam bir durumdayd. Sonradan bir Sovyet iktisats nn yazd gibi. "avdar diktatrl ve devletimizin sanayi sermayesinin israf edilme dnemiydi bu"." 1 7 Bu sonular, NEP'in acil amacna phesiz uygun dyordu: Kylye emeinin karlnda haka bir cret demek. Ne var ki, Sovyet sanayisi iin bir felaket olan bu duruma liderlerin ve yneticilerin tepki gstermele ri kanlmazd. Normal bir kapitalist sistemde bu tr durumlarn yaratt tepkiye ok benzeyen bir tepkiydi bu. M a n 1922'de felaket byk bir boyu ta ulatnda ve Lenin "geri ekilme"nin sona erdiini ilan ettiinde, belli bir sanayinin tm sat aygtn bir araya toplamay ve inhisanna almay amalayan "tekeller" kurulmaya baland. Sonraki ay boyunca belli ba l btn sanayilerde trstler, sanayisine gre retimin yzde 70 ila 100'n kapsayan bu tr tekeller kurmak iin birletiler. 108 Bu rgtler aracl ile sanayinin kazand artan pazarlk gc, snai rn fiyatlarnn dmesini nleyen balca faktr oldu ve Mays 1922'den sonra gidiat kart yne evirdi. Vesenka bakan, tekellerin "her eyden nce trstlerin ticari kar larn savunmak iin kurulduunu," ve "zel durumlarda kendilerine den rol yerine getirerek rekabeti nlediklerini, bylece bir dizi rnn fiyat nn ykselmesini s aladk! an n" aka belirtti. 1 0 9 Austos 1922'de, zarar lar ylesine giderildi ki, sanayi ve tarm rnleri fiyatlar 1913'tekinin he men hemen ayn oldu. Bu tarihten itibaren sanayinin daha iyi rgtlenmesi ve iyi bir hasat sayesinde, fiyatlar arasndaki farkllk aksi ynde, yani ta rm fiyatlar lehine deil sanayi fiyatlar lehine artt. Bu yeni farklln ya-

106. NaNm-kPunok (1923).c ti, s. 17. 107. Y. S. Rozenfeld, Promislennaya Politika SSSR (1926). s. 42B. 108. Y. S. Rojenfeld, PromisUnnaya Politika SSSR (1926), s. 30 7 1972 sonunda en nemlileri tekstil. Ural madenleri, deri, diki, iplii, ttn ve iarm aleten tekelleri olmak ze re 18 leke! vard (NaNovik Putyak(\923],c. I. s. 336-42); tekellenn listesi iin bkz. a.g.e., c. III, s. 36. nceki deneyimden farkl olarak, NEP'in ilk dneminde tekellerin oluumuna kendi istekleriyle ve tamamen katlanlar ar sanayilerden ziyade tketim sanayileriydi. 109. Desyay Vserossiiskii S"td Sovetov (1923), s. 42. Birka ay sonra on ikinci parti kongresinde Bogdanov. belki de nceki demelerindeki aksozlfll haffkunek iin lekellertn ilevi hakknda daha lml bir deme verdi. Bu ikinci demece gore, "tekellerle trstler imdi genel masraflarn azaltmaya baladlar maliyet fiyatlarnn azaltlmas slogan trstle re bu ynde bask yapan, onion piyasann gereklerini hesaba kalmaya zorlayan tekellerimizin temel slogandr" (Dvenadtsatyi S"ezd Rossiiskoy Kommunistieskox Parai [Bol'evikovl II923.S.332).

236 EKONOMK DZEN

rat gerilimler Sovyet tarihine 1923'n "makas krizi" diye geti. NEP'in sanayi alanndaki ikinci kart etkisi, ar sanayi zararna hafif tketim sanayilerini tevik etmek oldu; balangta daha az sarsc olan bu ikinci ynelim uzun vadede daha vahim sonular yaratt. NEP sadece, k k burjuva ky ekonomisini andran ve buna karlk geni lekli mo dern sanayinin bir hayli uzanda kalan, zel ynetime tabi bireysel ya da dar kapsaml retim ekillerini gelitirmekle kalmad, ayn zamanda, b yk lekli sanayi alannda sanayi proletaryasnn geleneksel kalesi, lke nin sanayilemesinin ve sosyalist inann kilit ta olan ar sanayilerin za rarna, rnleri gn birlik tketilen hatif sanayileri de harekete geirdi. 1922 yl sona ermeden nce. ar sanayinin gelecei hakknda drt bir yandan tehlike iaretleri belirmiti. Eyll 1922'deki beinci Tm Rusya i Sendikalar Kongresi, "serbest piyasaya dayal baz retim kollarnda bir canlanma kaydedildiini" dile getirirken, 'tm milli ekonominin gelime sini belirleyen temel sanayi kollarnn" ulatrma, maden, metalrji, makina yapm ve elektrik sanayilerinin daha iddetli bir kriz yaamakta ol duunu hatrlatyor ve "geni lekli sanayinin ve ulatrmann restorasyo nunu cumhuriyetin acil grevi" ilan ediyordu."" iki ay sonra Lenin, dr dnc Komintern Kongresi'nde NEP'i savunduu konumasnda, hafif sa nayide "genel canlanma" ile ar sanayinin "ok g durumu" arasndaki ayn ztla dikkat ekerek, alnmas gereken derse iaret ediyordu: Rusya, sadece bir ky ekonomisindeki iyi bir hasatla kurtarl ama z yeterli de ildir bu; kylle tketim mallan salayan hafif sanayinin durumunun dzelme siyle de kurtulamaz bu da yeterli deildir; ar sanayi de gereklidir... Ar sanayinin devlet teviklerine ihtiyac var Bu tevikleri salayamazsak, sosvBJis devlet olmak yle dursun, uygar bir devlet bile olamayz 111 Lenin'in ekonomik sorunlar konusundaki bu son konumas NEP'in ilk iki yl boyunca yaratt temel sorunu en yakn ve en ak szlerle ifade edi yordu. Bu kayglarn ima ettii ey, hemen kabul edilemeyecek kadar tedirgin edici ve geni kapsamlyd. 1922 sonbaharnda ar sanayideki huzursuz luk Devlet Bankasnn uygulad kstlayc kredi politikasndan yaknma
na. Stenagrafieskii Olel Pyatoga Vserosuskogo S'eaa Profesionai'nik Soyuzav

11922). s. 507-4: kongrede en nemli konumay yapan Tomski, Lenin'in u szn halrlatl "Afr sanaysz. sosyalizm ina edilemez, dolaysyla sosyalizm olmaz, hatta kt sosyalizm bile olmaz" (A.g.e., s. 114).
111 Lenin, Soineniya, c. XXVII, s. 34S-9

N E P : LK A D I M L A R 2 8 7

arda dile geldi. Vesenka'nn bakan Bogdanov VTsIK'da Narkomfin'i k yasya eletirirken, Donetz madenlerinin kredisizlik yznden cretleri jdeyemedii iin madencilere yol vermek zorunda kaldn iddia ediyorII]."'Kredi yokluu Kasm'da dokuzuncu Tm Rusya Sovyetleri Kongre;i'ne sunduu raporun da ana temas oldu." 1 Kongrede resini szcler hl asasz bir iyimserlii dile getiriyorlard. Kamenev "ilke sorunlar konusun la siyasi tartmalar dneminin kapandn," ve "yeni ekonomi politikas sorununun bir ilke sorunu, bir ihtilaf sorunu olmaktan ktn, artk akama gerekmediini" bildirdi ve her ne kadar bir sre sonra "NEP'in devlet sanayisine kar bir mcadele verdiini" kabul ettiyse de, Sovyet ktidarn NEP'i dizginleyecek kadar gl olduundan emin olduunu syleJi. 1 1 4 Maliye Halk Komiseri Sokolnikov, kozae'e oUn sarslmaz gveni1I tekrar dile getirdi. Sanayi bundan byle devlet tarafndan finanse edile mezdi; devlet sanayi iilerinin cretlerini demeyi ya da onlara yiyecek karneleri salamay artk stlenemezdi. Devletle sanayi arasndaki iliki, atn ald bir eyin parasn tastamam deyen bir mteri ilikisi olabilirJ ancak. "sler pazarda satsn, ister devlete satsn, sadece retmeyi deil ima sermayesini yenilemesini de mmkn klan" anlarda salmak zorunda alan sanayi ile devlet birbirinden tamamen ayrlmt Sokolnikov, sanayi kylnn satn alma gcne dayandna gre sanayiye yardm etmenin en iyi eklinin kylye yardm etmek olduunu bile ileri srd." 5 Larin, Sokolnikov'un tezlerine ar sanayi adna kar kt; bir baka delege ise "sa nayi Narkomfin'in vey ocuudur," dedi. l l f i Ne var ki NEP'in o srada ge erli olan yorumu temelinde hibir dzelme mmkn deildi. NEP piyasa ekonomisini yeniden kurarken, ekonominin deiik eleri arasndaki kar lkl bamll kapitalist dzenin bilinen esaslar zerine oturtmutu. Ar sanayiye devletin dorudan doruya mdahalesi yeni ilkelere aykry d. Sanayinin kaderini ve snai retimin ynn belirleyecek olan ekime ler ticari ve mali politika alanlarnda cereyan edecekti.

112. IV Sessiy Vserossiiskg enrrt'noga Ispalniiet'nogo Komela IX So7.i\t, No. 5 (29 Ekim 1922). s. 5. 113. Deswryi Vserossiiskii S"ezd Soveluv 11923),s. 36,40. H4.A);.e.,s.l7.1g,29. 115. A.g.t.,s. 101-2,110-11. 116 A g.e-.s. 121.136.

288 EKONOMK DZEN

c) Emek ve ii Sendikalar NEP'in emek politikasna etkileri, tpk tm sanayi zerindeki etkileri gibi kendini birdenbire hissettirmedi, 1921 yaz ve sonbahar boyunca grlr hale geldi ve nihayet 1922 ilkbaharnda biimlendi. Sava komnizmi d neminde emek, tpk dier retim faktrleri gibi karl ve denmesi tica ri ilkelere tabi olmamas gereken zorunlu bir devlet hizmeti olarak ele aln mt. Bu tutum, emek istihdam eden baz snai giriimlerin yeniden zel mlkiyete ve ynetime getii, devlet mlkiyetinde ve denetiminde kalan larda ise ilerin ticari ilkelere gre yrtlmesinin ngrld bir sistem de kkl bir biimde yeniden gzden geirilmeliydi. Gerek zel sanayi ge rekse devlet sanayi rnleri meta olarak dnleceine gre, bunun man tki sonucu igcnn de bir meta olmasn gerektiriyordu. NEP dnemin de serbest piyasaya dn serbest bir emek pazarna dn anlamna da ge liyordu ve bu sonu hemen grnmemekle birlikle, igcne kar takn lan tutum deiikliinde belirleyici oldu. Sava komnizminin tm ilkeleri iinde ilk terk edilen zorunlu igc seferberliiydi. Buna kar bir tepki i sava sonunda, ordular terhis edildi inde domu ve Mart 192 l'deki onuncu parti kongresinin ii sendikalar na ilikin kararnda dile getirilmiti Bu tepki politika deiikliini zo runlu klan genel huzursuzluun nemli bir ksmm oluturmakla birlikte, NEP' in kabul edilmesine yol aan temel dncelerin dnda gelimiti. Kongreden sonra yaymlanan ilk kararname Glavkomtrud'la yerel organla rn ilga ederek, grevlerini Narkomtnd'a devretmiti; bu dzenleme zo runlu almay uygulayan aygtn paralanmasna yol amakla birlikte, zorlamay uygulayan g odaklarn olduu gibi brakyordu ve aslnda kongreden nce hazrlanmt." 8 Birka gn sonra, "yoldalardan kurulu disiplin mahkemeleri"ni dzenleyen ayrntl bir kararname yaymland. 1 1 9 6 Nisan 1921'de bir baka kararname iilerin deitirmelerine ilikin balca kstlamalar kaldryor, bylece serbest emek pazarna dn yolu alm oluyordu. 1 2 0 Ancak bu olumsuz dzenleme yava yava geerlilik kazand ve balangta devlet iletmelerindeki stihdam artlar zerinde byk bir etki yaratmyormu gibi grnd. Bu kararnameyle Narkomt-

117. Bkz. s. 208-9. [ 18. Sobranie Uzakonenii, 1921, No. 30. madde 164. 119. A.g.e., No, 23-4. madde 142; disiplin mahkemeleri konuurda bkz. s. 196, not 211 120. Sobranie Uzakonenii. 1921, No. 36, madde 188.

NEP: LK ADMLAR 289

rud'a devredilmi olan emek ordular 1 1 1 bile bir sre feshedilmedi. Haziran 1921'de, eker pancar h asal iin yeteri kadar gnll igc salanamad takdirde zorunlu alma hizmeti ngrlmt. 1 2 2 Temmuz 1921'de ay rntl bir kararname ormanclk almalar iin kyllerin seferber edil mesinin koullarn dzenliyordu. 1 " Zorunlu alma hizmeti gereince se ferber edilecek olanlara likin 3 Kasm 1921 kararnamesi bir dnm nok tas oldu. Bu kararnameye gre hizmete arlacak insanlar kesin bir bi imde snflandrlyordu; bunlar hibir devlet organnda, kurumunda ya da giriiminde grev almam olacaklard ve grevlendirilmelerinin amac da belli bal doal afetlerle snrlyd. 154 Sava komnizmi dneminde uygu lanan zorunlu alma hizmeti hayaletini savuturmadan nce 9 ubat 1922'de bir baka kararname gerekti; e alma ve iten karma ilemleri i salamann ve iileri bir yerden bir baka yere gndermenin olaan yntemleri haline geldi. 1 3 5 Emein cretinin belirlenmesi se daha g bir sorundu. almann bir devlet hizmeti olduu sava komnizmi dneminde cretlerin denmesi iki ekilde anlalrd: (tpk bir askerin laym iin yaplan harcama gibi) yararl olmas amacyla iyi salkl klmak iin devlet fonlarndan gerek li harcamann yaplmas, y a d a iinin toplum uruna almas iin gerekli sosyal ykmll ("almayana ekmek yok" ilkesi) dengeleyen ama a lt ile zel bir ilgisi bulunmayan sosyal bir hak saylmas. Her iki gr de gittike yaygnlaan ayni cret demeleriyle teorik grlerden ziya de parann deerindeki kn zorunlu kld ve kolay kolay terk edilme yecek uygulamayla badayordu. Drdnc Tm Rusya i Sendikala r Kongresi Mays 1921'de toplandnda Shmidl "ii snfnn alm ol duu, devlet tarafndan garanti edilmi yardmdan iileri vazgemeye mecbur etmenin mmkn olmadn" dnyordu hl. Kongre, NEP'in gelmesiyle ar sanayiyi destekleme politikasnn her zamankinden daha zorunlu olduu ve "ii snfnn ihtiyalarnn parayla deil ayni yardm larla karlanmas gerektii" yolundaki bir kararnameyi byk bir oun-

121. A.g.e.. No. 27, madde 155 122. A.g.e.,No. 55. madde337. 123. A g.e . No. 55. madde 343 124. A.g.e, No. 74. madde607 Shmdt'e gre (SirnografitdiOtet Pyaoga Vserosstskogo S"eda Prafessionat'nk Soyuzuv, [1922], s. 83) bu giriim Nakomrud'dan geldi; ilke konusundaki karar ise Narkomtrud'un bir raporu zerine VTsIK tarafndan alnmt (Sobra nie Uzakonenii. 1921, No. 72. madde 591). 125. Sobranie Uzakonenii, 1922, No. 17, madde 179.

290

EKONOMK DZEN

lukla kabul etti. I 2 f i Ayrca, sava komnizminin son gnlerinde bedava kar ne sistemine dnen bu cret deme ekli, toplumda hedeflenen ideal bir datm olarak tasarlanm eitilik anlayna da denk dyordu; onuncu parti kongresinin ii sendikalar karar, bu eitilik duygusunun srmesini epey hayret verici bir takdirle karlyor ve "nicelik farklarna tekabl eden cret farkllklarnn birok sebepten dolay bir sre daha korunmas gerek se bile, takip edilecek politikann yine de cretler arasnda mmkn olacak en kapsaml eitlii salamay ama edinmesi gereine" iaret ediyordu. 1 3 7 Mays 1921 'deki sendikalar kongresi hl eklen ayni primleri tavsiye ederken, kronik mal ktl karsnda byle bir sistemin uygulanamayaca n da belirtmek mecburiyetinde kalyordu. 1 3 8 NEP'in sanayiye uygulannn mantki sonular elde edilinceye kadar belli bir zaman gemesi gerekti. Kozraet uygulamas para ekonomisine dn gerektiriyor ve bedava karne sistemiyle ya da vatandalara devlet tarafndan yaplan bir sosyal hizmet eklindeki cret anlayyla badam yordu. Sava komnizminin emek felsefesi geerliliini yitirmiti. Mays 1921 parti konferans, "iinin retimden salayaca kara" dikkat ekil mesini nerdi ve "cretlerin ayni vergi olarak hesaplanan ksmnn rnle rin cari fiyatlarna tekabl etmesi gerektii" zerinde durdu. I M Ancak ger ekletirilmesi g olan bu deiiklik bir ka ay ertelendi. 10 Eyll 1921 tarihli bir kararname cret sistemini "sanayinin gelimesinde temel bir fak tr" diye tanmlayarak bir yenilik getiriyordu. cretler artk ii ile iinin almakta olduu letme arasndaki ilikiye balyd ncelikle. Kararna me "iletmenin retimle ilgisi olmayan her eyden ve sosyal yardm niteli inden arndrlmasn" ngryordu; Sosyal yardm bundan byle devle tin yetkisinde olacakt. Bu deiiklik, farkl emek biimlerinin deerlerine gre dllendirilmesini salayacakt. "Her trl eitliki dnce bir yana braklmalyd." cretler retkenlie bal olacakt. Mhendislerin ve va sfl iilerin, cret sistemi zaten hibir farkllk gzetmiyor diye kaba iler ,: de altrlmalar gerekmiyordu artk. "Kasm 192l'den sonra, iae karne lerinin bedava ya da itibari bir fiyat zerinden datm yerine, cretlerin

126. etvertv VserossiiskiiS"ezdProfesshnai'nikSoyuov (1921), c, 1 (Plenumi). s. 134. 127. VKPiB)vRezolyuisiyak (1941), c. 1, s. 376. 128. etvertyi Vserossiiskii S"ezd Professionat'nik Soyuov ( 1921 ), c. 1, s. 30. 129. VKP(B1 VRezoIyusyak (1941),c. l . s . 4 1 0 . 130. Sobranie Uzakonenii, 1921, No. 67, madde 513.

116,

NEP: LK ADIMLAR 291

bir ksmna saylan, ama deerleri piyasa fyallanna gre hesaplanm olan yiyecek maddeleri datmna baland. 131 Bu sistem bir yldan fazla devam etti. 1 " Bylece, 1921 sonbaharndan itibaren cret sistemi yava yava is tikrar kazanr ve igc fazlasna kozraet adna yol verilirken, bir taraftaki ii ve bal bulunduu sendika ile kar taraftaki iveren arasnda zgrce imzalanan bir szleme temelinde, ie alma iverenle ii arasnda bildik olaan iliki biimini ald; eski sistemden artakalan tek ey zorunlu bir as gari cretin devlet tarafndan saptanmasyd. Sanayi trstlerinin 1921 son baharnda gelimesiyle birlikle, 113 ii sendikalar tarafndan kendi yeleri adna imzalanan toplu i szlemeleri dnemi balad. NEP dneminin ilk nemli toplu i szlemesi ilk byk devlet trst Severoles ile kereste ii leri sendikas arasndayd ve Kasm 1921'de imzaland. 1 3 4 Ayni demeden nakdi cret sistemine gei halk tarafndan hi ho kar lanmad iin ancak kademe kademe uygulanabildi. Teoriyi umursama yan ii, garantili ayni demeler yerine satn alma gc boyuna azalan is tikrarsz bir nakdi cret almann yarataca sonulara kar son derece du yarlyd. Bu maddi zarar karlayacak m gibi grnen zorunlu alma se ferberliinin kaldrlmasnn 1 3 ' ok aldatc olduu ortaya kt; nk bu ilkel i disiplini ynteminin yerini kapitalizmin bildik "ekonomik kams" almt. savan sona ermesi v NEP uygulamas, kozraet ilkelerine g re yeniden rgtlenen devlet hizmetlerinde ve snai iletmelerde byk l deki iten karmalardan tr ciddi ve yaygn bir isizlik dnemi balat t, O zamann bir simgesi haline gelmiti bu: 1921 sonbaharnda, yar yar ya unutulmu 1918 isizlik sigortas mevzuatn hatrlatan bir kararname yaymland; br baka kararname ise devlet iletmeleri ve kurumlarndan "kendi hatalar olmakszn" karlan iilere bir aylk cretlerinin yansnn

131.A.g.e, No. 76, madde617. 132. Sbz konusu sislem Eyll 1922'dc hl uygulanyordu ve besinci ii sendikalar kong resinde bundan, yanllkla "eski karne sistemi" diye sz edildi (Slenografeskii Olel Pyatoga Vserossiiskogo S"eza Professionai'nik Soyuzov [1922], s. 97). AfuMn-'it Pwryafc(923),c. 111. s. 108'deki bir izelgeye gre, cret demelerinde 1921'de %6'ya kadar den para esi 1922'nin ilk aynda ancak yzde 32'ye ykselmiti. 133. Bkz. s. 277-9. 134. Slenografeskii Olel Pyaiogo Vserossiiskogo S"ezda Professionai'nik Soyuzov (1922),s.47. 135. liki salt teorik deildi: Ayni yardm vaadi zorunlu igc seferberliini tahamml edilebilir halta hoa gidebilir klan bir uyaran olmutu. Daha Aralk 1921'de dokuzuncu Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde bir konumac Do netz kmr madenlerinde almak zere iki kez gnderildiini ama bir nc kez gitmek istemediini, "nk iae olarak hibir ey ve rilmediini1' bildiriyordu (Devyatyi Vserossiiskii S"ezd Sovetov (1922), s. 86).

2 9 2 EKONOMK DZEN

verilmesini ngryordu." 6 Gereksiz kadrolar isten karma uygulamalar gittike hzland. 1921 yaznda 1 2 4 0 0 0 0 olan demiryolu iileri says 1922'de 720 OOO'e indirildi. 1 " nde gelen bir dokuma fabrikasnda 1 000 bana ii ve cretli says 1920-21'de 30 iken ertesi yl I4'e ndirildi (1914'ten nce ortalama 10.5'du). l3B 1918'in ilk yarsnda isiz sanayi ii leri kylerine dndler ve krsal kesimde kolayca massedildiler, yle ki i sizlik yalnzca proletarya saf!arndaki bir azalma olarak belirdi. 1921de ktlk kyleri sard ve isiz sanayi iileri kentlere doluarak ilk kez Batl sanayilemi lkelerde grlen trden bir isizlik sorunu yaratt. Bu yolla klasik ekonominin "yedek igc ordusu"nun olumas, igcn ihtiya duyulan yerlere daha baka yasal hkm gerektirmeksizin kendiliinden yneltecek lde gl bir bask yaratt. Hukuki bir ykmllk olarak almann (ki Emeki ve Smrlen Halkn Haklar Bildirgesi 'nin ve RSFSC anayasasnn (emel kavramlarndan biriydi bu) yerini ekonomik zorunluluk olarak alma, hukuki cezalardan korkunun yerini alk korku su ald. En sonunda, 9 ubat 1922 tarihli kararname igcnn zorunlu se ferberlii yerine "ie alma ve iten karma"y yerletirdi. 139 oktan modas gemi bir silahn terk edilmesiydi bu. Mart 1922'dek on birinci parti kongresinde, liyapnikov'un kapitalist lkelerde uzun zamandr bilinen eyden, yabanc ii ithalinden dolay yerli iilerin isiz kalmasndan ya knd bile duyuldu. 1 4 " Henz bir yl gemeden NEP kapitalist ekonomi nin temel zelliklerini yeniden yaratmt. 141

Sava komnizminin ve zorunlu alma hizmetinin kaldrlmas, ii sendikalarn mantki olarak iki ynde etkiledi. zin verilen zel iletmele rin ve devlet iletmelerinde kozraefn ortaya kard yeni artlarda, ii nin karlarn iverenlere kar korumak ii sendikalarnn balca grevi olarak grnyordu ve sendikalar devletle btnletirme hareketi hakll136. Sobranie Uzakonenii, 1921, say 68, madde 536; say 77, madde 646. 137S.G.SuumiIin, SaKozyaisnennamFronte (19251.i 86. 138. fVoMn-rt/Wi* (1923). c III.s. 14 139. Bkz s 289 140 OdmnadnatyiS'ezdRKPlB) (1916), s. Ul 141. siz says Ekim 1921'de 150 000, Ocak 1922'de 625 000. Ocak I923'e 625 000 ve Ocak 1924'le 1 240 000'di (Y. Cindin. Regulirovanie Rinka i Bor'ba s Bezrabvsey (1928J s. 13. 1 S); isizlik kendini illerden ziyade Moskova'da hissettiriyordu ve isizliin en youn ol duu kcnl Pelrograd'd (Stenografieskii Otet Pyalogo Vserassiiskogo S"ezda Professionai'nik Soyuzov [1922], s. 101). 1924 ilkhahannda sosyal sigorta maliyesinin iflasndan tr isizlerin sadece yzde 15 ila 20'si "dzenli yardm alyordu" (Repon of the Bnttsh Labour DeleRation[mi\,s. 154).

NEP: LK ADIMLAR 293

n yitiriyordu. Drdnc Tm Rusya i Sendikalar Kongresi Mays 1921'de toplandnda, bu sorunlardan ilki henUz tartlabilecek bir hale gelmemiti. Sanayinin NEP koullarnda rgtlenmesi ancak balamt. i sendikalarnn devlet sanayilerine kar tutumu ile zel ynetime dev redilmi sanayilere kar tutumu arasnda kesin bir ayrm olduu varsay m, kongrenin kararn (sonraki gelimeler bu karar dorulamamt) h kmsz klyordu. 1 4 3 kinci sorun ii sendikalaryla devlet arasndaki ilikiler sorunuparti yelerine gre iki ay nceki onuncu parti kongresi nin kararyla zmlenmiti. Ancak bu karar eski, ama o zamana kadar ikincil nemde kalm bir soruna partiyle sendikalar arasndaki ilikiler sorununa d a kendiliinden yeni bir anlam veriyordu. Sendikalarn dev letten bamsz olmalar NEP'in mantki bir sonucuydu. Ancak sendikalar phesiz yine de parti tarafndan denetlenecekti. Parti kongresinin karan bunu htiyatla ama kesin bir dille belirtiyordu: Rus Komni sl Partisi, ii sendikalarnn al {malarnn lm ideolojik ieriini eskiden olduu gibi merkez ve yerel organlar araclyla kaytsz artsz ynetir... Sendika harekeline nderlik edecek olanlann seimi, phesiz, partinin ynlendiri ci denetimi altnda yaplmaldr. Ancak parti rgt, yneticilerin rgtl kitleler tarafndan seilecekleri ii sendikalarnda proletarya demokrasisinin normal yn 143 temlerini uygulamaya zellikle dikkat edecektir. Drdnc Tm Rusya ii Sendikalar Kongresi 17 Mays 1921'de top lantya arld; "Sendikalarn Rol ve Grevleri zerine" balkl bildik tezler kongre tarafndan incelenerek kabul edilmek zere parti merkez ko mitesi tarafndan hazrlanmt. Bununla birlikte bu tezler, parti kongresi kararnn aksine "sendikalarda proletarya demokrasisinin normal yntem lerinin'' uygulanndan sz etmiyordu artk; sz konusu tezler kongre top lanmadan birka saat nce Bolevik fraksiyona sunulduunda, Ryazanov bu kararn artlarna ilikin bir deiiklik nerdi. Bu beklenmedik deiik likten akna dnen ya da belki de bunu pek nemli bulmayan Tomski de iiklie yeterince kar kmad ve deiiklik Bolevik fraksiyonun byk ounluu tarafndan onayland. Kongre ayn akam usulen Tomski'nin resmi bir konumasyla ald. Ancak merkez komite olu; bitenlerin fark na varnca, tezleri Bolevik fraksiyona aynen kabul ettirmeyi baaramad iin Tomski'yi knad ve kongredeki grevinden geici olarak uzaklatrd.

142. etvertyi Vserossiiskii S"ezdProfesorud'mk Soyuov 143. VKP(B) V Retoiyvsiyak (1941), c. 1,372-3.

(IHIkc.l(Plenumi),s.66-7.

294 EKONOMK DZEN Tm Rusya i Sendikalar Merkez Konseyi almalar hakkndaki rapor gene Shmidt tarafndan; "i Sendikalarnn Rol ve Grevleri zerine" tezler ise bizzat Lenin'in de katld Bolevik fraksiyonun daha sonraki bir toplantsnda, Lozovski tarafndan sunuldu. 1 " Tomski olsun, onun hatal davranndan sorumlu tutulan Rudzulak olsun, ikinci oturumun alnda kongre prezidyumuna seilemedi; kongre sonunda yaplan merkez konsey seimlerinde ise Rudzutak konsey tam yeliine yeniden seildii halde Tomski sadece yedek ye olarak kald. 1 " 5 Birka hafta sonra, Tomski ve Rudzutak yeni kurutmu Trkistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ndeki olaylar denetlemek zere Takent'e gnderilen zel bir komisyonun yeli ine atandklarn rendiler. 14 * Bu deiikliklerin artc bir sonucu, onuncu parti kongresinde Troki platformunu destekleyenler arasnda olan ve merkez komitesine yeniden seilemeyen Andreyev'in grevine iade edilmesiydi. Andreyev drdnc ii sendikalar kongresinin en tartmal sorunu haline gelen "rgtlenme Sorunu zerine" resmi bir rapor hazrlamak zere seildi, ii sendikalar nn bamszl NEP'in kabul grm bir zellii haline geldii iin, sade ce partinin merkez sendika rgtn tam bir denetim altna almas deil, merkez rgtn de sendikalar tek tek denetleyebilmesi gerekiyordu. Bu ama Andreyev'in nergesi sayesinde ustalkla baarld. i sendikalar rgtnde zorunlu bir ademi merkeziyetilik kisvesi altnda tam tersi yn de bir sonu elde edilmiti. Dorudan Tm Rusya Sendikalar Merkez Konseyi'ne bal yerel sendikalar aras rgtler, ademi merkeziyetilik kisvesi altnda belirli sendikalarn yerel organlar zerinde tam bir denetim kurmu olacaklard: nc kongrede ortaya atlm olan bir gr ele alan ner ge, gnn birinde sendikalarla rgtlerinin "sanayi seksiyonlar ieren tek bir sendika"yla btnletiini grme arzusunu dile getiriyordu. Bu neriler kyasya eletirildi. Bir delege, asl sorunun "sanayi sendikalarnn varlk srdrp srdrmeyeceklerini" bilmek olduunu syledi; bir baka delege

144. Bu olaya ilikin balca kaynak, Tomski'nin halal davrann aratrmak iin merkez komite tarafndan Sl al in'in bakanlnda oluturulan zet bir komisyonun hazrlad rapor dur {Izvesliya enral'nogo Komiea Rossiiskoy Kommunisieskoy Partii (Bol'sevikov), No. 3 2 , 6 Austos 1921, s. 2-3); Riyazanov, kendisini bundan byle sendika almalarna katl maktan alkoyan merkez komite kararnn kaldrlmas talebinde bulunduu on birinci parti kongresinde bu olaydaki rolUnden szetti ( OdinnadsaryiS"ezdRKP(B> [1936], s. 277-9). 145. avertyi Vserossiiskii S"ezd Professionai'nik Soyuzov (1921), c. I (Plenumi), s. 18. 185. 146. Bkz. Bolevik Devrimi, d . s . 310.

NEP. ILK ADIMLAR 295

ise kararnamenin "yerel seksiyonlar olan bir i sendikalar komiserlii kurulmasna" yol aacan bildirdi. Bolevik olmayan delegelerin aznlk ta kald bir kongrede Andreyev'in nergesinin zne ilikin deiiklik nerisi yine de 593'e kar 453 oy toplad. 1,17 Ne var ki Andreyev'in nerge si byle dk bir ounlukla onaylanm olsa da, alnan sonu zerinde belirleyici oldu. Partinin Tm i Sendikalar Merkez Konseyi zerindeki denetimi, tpk Sovyet devletinin aygtlar zerindeki denetimi gibi mutlak t. Merkez konseyin sendikalar zerinde denetimi tam anlamyla gerekle ince drdnc ii sendikalar kongresinden kan karann son derece belirleyici olduu bir sreti bu partinin, devletin ve sendikalarn tek bir g halinde kaynaarak birlemesi ileri bir aamaya varm oldu. i sen dikalarnn "devletletirilmesi" sorunu hkmn yitirdi. Ancak ekonomi politikasndaki her yeni adm, sendikalarn nceden sahip olduklar ne min ve bamszln bir ksmn daha yitirmelerine yol at. Sava kom nizmi dneminde devlet iktidarnn hi deilse gerekli ve ksmen zerk or ganlarydlar. NEP dneminde ise artk bu durumda deildiler ve yeni art larda devlet otoritesine kar muhtemel her bakaldr eilimini engellemek gerekli olduu iin, partinin ii sendikalar zerinde uygulad denelim daha da artrld. Drdnc ii sendikalar kongresinden sonra merkez konsey bakanlna Tomski'nin yerine Andreyev atand. 1921 sonuna doru NEP'in sonular sanayide kendini hissetirmeye ba laynca, ii sendikalarnda sabrszlk belirtileri grlr oldu. O zamana kadar Tomski ve Rudzutak Trkistan'dan geri arlm ve onlarla Andre yev arasnda parti st makamlarnn mdahalesiyle kesin bir anlama sa lanmt. 28 Aralk 1921'de parti merkez komitesi, ii sendikalar hakknda Rudzutak, Andreyev ve dierleri tarafndan sunulan raporlar dinledi. 1 w Po litbro. 12 Ocak 1922'de Lenin'in Rudzutak ve Andreyev'in sunmu olduk lar lezleri esas alarak hazrlad ayrntl bir nerge kabul etti ve bu nerge he gn sonra Pravda'a yaymland. nerge "ii sendikalarnn farkl g revleri arasndaki bir dizi elikiyi" ortaya koyuyordu. Bu elikiler "arzi deildi ve onlarca yl gemeden" aslnda kapitalizmin ve kk sanayi-

147. A.g.e., s. 153-62, c. 11 (Sektsii), s. 202. Sava} komimi imi dneminde, ayni cret de melerinden lr ye aidat genellikle tahsil edilemez olmutu, ve sendikalar esas itibariyle merkez konsey aracl ile denen devlet yardmlar sayesinde varlklarm srdrdkleri iin, konsey kendi otoritesini kabul ettirecek kadar gl imknlara sahipli (Stenografaestii Oiel Pyaogo Vstros.'iiskogoS"ezdaProfesnrmarnkSf}uzuv [1922], s. 44-5). 148. Lenin, Soineniya, c. XXVII. 6.515, not 56.

296

EKONOMK DZEN

nin kalntlar ortadan kalkmadan giderilemezdi. Bylece, isi sendikala rnn her zamanki ikna ve eitim yntemleri le onlarn "devlet iktidarnn ortaklan olarak" bavurmalar gereken bask yntemleri arasnda, "emeki kitlelerin karlarnn savunulmas" ile "devlet iktidarnn ortaklar ve tm milli ekonominin kuruculan olarak" bavurmalar gereken "bask" yntem leri arasnda, snf mcadelesinin uzlamazl ile sendikalara zg uzlatr ma tedbirleri arasnda eliki vard. Bu elikiler sosyalizme gei dnemi nin elikilerini yanstyorlard. Ancak kararn somut tedbirlerle ilgili pa ragraflar daha da anlamlyd. Kozraset'm devlet letmelerine uygulanmas kanlmaz olarak "bu iletmelerin ynetimleri ile buralarda attnlan i iler arasnda bir ztla" yol al iin, NEP dneminde Sovyet ii sendi kalar baz bakmlardan kapitalist dzendeki sendikalarn levine benzer bir ilev gryorlard. ilerin karlarn savunmak "kaytsz artsz" onla rn greviydi. te yandan, ilerin sendika yelii istee bal olmalyd (bununla birlikte, devlet hem hukuki hem de maddi bakmdan "iilerin sendikalara katlmalarn tevik edebilecekti"); sendikalar fabrika yneti mine mdahale etmemeliydiler. Btn bunlar tamamen kapitalist diye ad landrlabilecek bir sendika anlayna verilen tavizlerdi. Devlet iletmele rinde v e kamulatrlm iletmelerde grev bile yasaklanm deildi; ne var ki sendikalar "proleter bir ynetimin geerli olduu bir devlette grev lerin byle bir devlet bnyesinde ancak brokratik sapmalara ve kapitalist kalntlara kar hakl grlebileceini" iilere aklayacaklard. Anla mazlklar gidermenin normal yolu iiler ile ilgili ekonomik kurulu ara snda grme yaplmasyd ve bu amala uzlatrma komisyonlarnn ku rulmas salk verilmiti. 1 " Politbro'nun karan Tm Rusya i Sendikalar Merkez Konseyinin ezici ounluunu oluturan Bolevikler iin balaycyd phesiz; ubat 1922'de konsey kararn uygulanmasn grmek zere topland. Sonradan, beinci sendikalar kongresinde Tomski, "bu bizim sendikal devrimimizdir, ii sendikalar hareketinde yeni bir an balangcdr," diyecekti. 1 5 0 Ger ekte, NEP ilkelerinin ii politikasna ilk tutarl uygulamasyd bu. cret-

149. Lenin, Soineniya, c. XXVU. s. 147-56. 150. Slenografieskii Ote Pyaogo Vserossiiskogo S"ezda Professionol'nik Soyuzov (1922). s. 105; ayn kongrede Andreyev'in konumas (a.g.e., s. 40-54) yeni politikann srek liliini salayan eler zerinde ve 1921 sonunda, yani Andreyev'in henz merkez konseyin politikasndan sorumlu olduu dnemde, bu deiikliklerin hangi lde nceden tahmin edildii zerinde anlaml bir ekilde duruyordu.

NEP: L K A D I M L A R

297

lerin bundan byle retkenlie bal olaca dorulanyor ve istihdamn toplu i szlemesine dayand onaylanyordu; sekiz ay sonra, "devlet i letmelerinde ya da zel iletmelerde iilerin ezici ounluunun toplu szlemesi rejimine tab olduu" gzlemleniyordu, filere devlete garan ti edilen asgari cretin mmkn olduu kadar stnde cret salamak, ve bylece kk sanayilerin rgtlenmemi ve esas itibariyle ky kkenli binlerce iisini sendikalamann yararlarna inandrmak sendikalarn gre viydi. Grevlerin kabul edilebilir olduu htiyatla belirtiliyor ve nerilmi uzlatrma komisyonlarnn kurulmasna likin tedbirler alnyordu. ste yen herkes sendika yesi olabilecekti. Sava komnizmi dnemindeki dev let yardmlarnn kesilmesinin bir sonucu olarak sendikalarn mali kaynak lar bundan byle sadece yelerinin aidatna dayal olacakt. 1 " Bir ay sonra, on birinci parti kongresi Polibro'nun kararn resmen kabul etti ve partinin denetimini salamlatrmak iin ald bir baka kararla, ancak uzun bir s reden beri parti yesi olanlarn ii sendikalarnda yneticilie seilebilece i koulunu getirdi; liyakat sresi yneticilik grevinin nemine gre dei iyordu. 152 Sendikalarn bana gelenler, belirli bir ekonomik zgrlk tan yan NEP'in bu artl zgll ktye kullanmaya kalkabilecek olan bi reyler ya da organlar zerinde partinin dorudan denetimini nasl tahkim et tiinin ok arpc bir rneiydi. Parti kongresinden bir ay sonra, N E P t e ve parti kararnda ngrld ekilde, ynetim grevlerinin sendikalarn elinden alnmas, hastalk ve isizlik sigortas ynetimini i sigortalarnn elinden alp Narkomtrud'a devreden bir kararnameyle bir adm daha ileri gtrld. 1 " Eyll 1922'de toplanan beinci Tm Rusya i Sendikalar Kongresi'nin en ilgin olay, Tomski'nin yeniden eski grevine alanmasyd. And reyev bir nceki kongreden beri yapt almalara dair bir rapor sundu.
151. Senagrafeskii Ote Pycogo Vserossmkogo 5"<zda Professionai'nik Soyuzot (1922), s. 48, 88-9. 109. Gnll yelik uygulamasnn sendika yneticileri arasnda "tered dtlere" sebep olduu kabul edilmiti (a.g.e., s. 34); ama bunun aslnn olmad anlald. Do layl basklar ve cretlerden yelik aidat kesilmesi iileri sendikalarda tutmaya yetiyordu Temmuz 1921'de 8 400 0 0 0 olan ye saysnn Ocak 1922'de 6 700 OOO'e. (gnll yelik ku ralnn konulmasndan iki ay sonra) Nisan 1922'de ise 5 800 OOO'e dmesinin nedeni anan i sizlikti Bununla birlikle, bu rakamlarda daha nceki rakamlar gibi (bkz. s. 190) farkllklar gsterebilir. 152. VKP(B) i Rezolyusyak ( 1941 ). c. 1. s. 424. 153. Sobranie Uzakonenii, 1922, No. 29, madde 338; 15 Kasm 1921 tarihli bir kararname bu hizmetler iin nakdi katk ngryordu (Sobranie Uzakonenii, 1921, No. 76, madde 627); bylece bu katklar ilk gerek sigorta hizmetini oluturdu.

298 EKONOMK DOZEN

Ancak kongrede asl konumay "Yeni ii Sendikalar Politikasnn So nulan ve Sendikal Hareketin imdiki Grevleri" bal altnda Tomski yapt; kongre tarafndan merkez kongreye seilenlerin listesinin banda Tomski ve Rudzutak yer alyorlard.' 5 4 NEP, gelimesinin doruk noktasna ulamak zereydi; Politbro'nun Ocak'ta, ii sendikalar konseyinin ubat'ta ve pan kongresinin Mart'a sylemi olduklarn tekrarlamak ve vur gulamaktan baka bir ey yapmak gerekmiyordu artk. Sadece iki hususta uyanda bulunmann yerinde olaca dnlyordu. i sendikalar iiler iin en iyi artlarn salanmas zerinde srarla durmalarna ramen, Tomski'nin deyiiyle, "retimde istikrarl bir dzeye eriilmesinden" vazgee mezlerdi ve emein retkenliini artnnann yollarn aratrmalar gereki yordu. Dier etin sorun grevlere ilikindi. Andreyev'e gre, nceki yl 43 000 iinin katld 102 grev olmutu: Kapitalist lkelerdeki grevlere oranla nemsiz bir sayyd bu, ama gene de azaltlmas gerekiyordu. Kong renin karar her grev ihtimalinin, "ilgili ekonomi sektrnn nemi ve bu sektrn lum ekonomik hayat ilgilendirmesi asndan, tmyle bireysel bir sorun olarak ele alnmas" gerektiini bildiriyordu. Tomski "rnein, i i snfnn genel grevleri asndan, demiryolu iileri grevinin hogrlemeyeceini" zellikle belirtiyordu. Karar, "kendiliinden ya da sendikal rgtlerin isteklerine kar" patlak veren her grevin "hzla nlenmesinin" ss sendikalarn grevi olduunu belirtiyordu. Kongre oturumlar devam ederken modas gemi 1918 i yasasmn i S * yerine lke apnda yeni bir i yasas tasars ve NEP ilkelerinin yrrle konmas zerinde tartmalar balamt. Ekim 1922 sonunda tasary sunan ve VTsIK'da savunan alma Halk Komiseri Shmidt'di. 1918 i yasas "esas itibariyle, genel alma hizmeti zerine kurulmutu"; 1922 i yasas ise, NEP anlayna uygun olarak gnll anlamaya dayanyordu. 1918'de devlet cretleri ve istihdam artlarn saptayp snrlandrmay istemiti; imdi devletin grevi, artrlabilecek ve genellikle alan bir asgari cret saptamak ve baz asgari artlar (sekiz saatlik i gn. cretli tatil, ocuk a ltrmann snrlandrlmas, vs ) zerinde sar etmekti. i sendikalar ta rafndan karara balanan toplu szleme zorunlu olmayan bir anlamayd. aramak iin. ilke olarak i ve ii bulma kurumlanna bavurulacakt, ama zellikle mesleki ya da "siyasi" bir yetenek gerektiren iler iin bu kuraln
154. Setograficcski Ole 11922), s. 511-2. 155.A.gt.,s.$l, 109.529-30. Pyuogv Vserossiiskogo S"eda Pofessional'nik Soyuzov

156. BJc. s. 185-6.

N E P . LK A D M L A R 2 9 9

dna kan saysz istisna kabul ediliyordu. i sendikalar emei ve iile rin karlarn koruma lekelini ellerinde lutuyorlard; fabrika komitelerinin seimi ilgili sendikann (zne uygun olarak yaplacak ve sendika tarafn dan onaylanacakt. Tomski, i yasasn sendikalar adna memnuniyetle kar lad; "crellerin devlet tarafndan dzenlenmesi ilerliini yitirdi ve Yeni Ekonomi Politikasnn artlarna kesinlikle uymuyor," dedi ve sendikalar dan "iilerin karlarn savunan zel rgtler" diyerek vgyle soz etti. Bununla birlikte, NEP anlayna gre resmi ya da zel iverenlerin hak lar da gzetil me liy di. retimi tevik etmek sendikalarn grevleri arasnda yer alyordu; fabrika komiteleri zellikle "devlet iletmelerinde normal re tim srecinde ibirlii" yapacaklar, "ilgili sendikalar araclyla milli eko nominin dzenlenmesine ve rgtlenmesine" katlacaklard. Gerekli retim dzeyine eriemeyen iinin cretinde kesinti yaplacak, bununla birlikle, creti normal tarifenin te kisinden aa drlmeyecekti. Bir iinin s z l e m e y e uymad gerekesiyle hangi durumlarda tazminat denmeksi zin iten atlacan belirleyen bir dizi gereke, i yasasnn VTslK'da ciddi bir eletiriye urayan tek maddesi oldu: Bir konumac hakl olarak, "bunun zel iverenlerin elinde bir koz olacan" dile getirdi. 1 " Lenin, yasann ka bul edildii V T s I K oturumunda yapt konumada topluluk nndeki son konumalarndan biri ve VTsIK'daki son konumasyd b u Shmidt ve Tomski'nin resmiyeli iyimserliine katlmyordu: u olguyu gz nnde tutmalyz: lgn kapitalist rekabetin hkm srd, milyonlarca, on milyonlarca insann isiz kald, kapitalistlerin gl kapitalist it tifaklar kurmak iin aba gsterdikleri ve i snfna kar kampanya yrttkleri ulkeiere kyasla kltrce daha geriyiz, kaynaklarmz daha az gelimi vc nasl bir alma yntemi izleyeceimizi bilmiyoruz... Ancak lam da bu gerekleri tumtu rakl szlerle ve resmi vglerle flrttas etmeye kalkmadmz, aksine aka iliraf eniimiz, durumumuzun bilincinde olarak bu eksikleri gidermek iin daha ok enerjiye ihtiyacmz olduunu ifade etmekten korkmadmz iin. teki lkeleri hayal bile edemeyecekleri kadar ksa bir zamanda yakalamay baaracamz d nyorum 'ss Emek ve ii sendikalar politikas milli ekonominin daha verimli bir hale getirilmesi sorununun temel bir parasyd. NEP kendi mant gereince 157. IS Kasm 1922'de yrrle giren yasa Sobranie Uzakonenii. 1922, N o . 70, madde 903'te yer almakladr VTsIK'daki lanna IV' Sessrya Vitnasxkago entoJ'nvgo hp&lnii-t'nogv Kamiea IX Sozva, No. 1 (28 Ekim 1922). s. 1-20'de yer alyor; yasann onaylan ise a ge.,Uo. 7(1 Kasm 1922). s. 6'da anlatlmaktadr.
158. Lenin, S u f i n e n j , c . X X V I , s . 3 l 8

300 EKONOMK DZEN

ne (iU: yaptn ml ar ngrrse grsn, Sovyet ekonomisinin temel ihtiyac s nai relimin artnlmasyd: NEP'in tarm sektrne tand imtiyazlar oranla sanayi elverisiz bir durumda kald iin bu ihtiya bsbtn hayal bir nem tayordu ve emek politikas yle ya da byle ve her ne pahasn, olursa olsun bu ihtiyacn karlanmasna yardmc olabilmeliydi.

d) Ticaret ve Datm reticiden tanm rnleri fazlasnn zorla alnmas yerine bir yntem olaral ayni vergilendirmeyi ikame etmenin doal sonucu zel ticarete dn oldu Devlet tarafndan tahsil edilebilecek tahln az miktarda oluu karne siste minin srdrlmesini imknsz klyordu; 1 w kyll yeniden tevik, on; hasat fazlasn sabit bir fiyatla devlete satma zorunluluu yerine serbest pi yasada diledii fiyata salma hakkn veriyordu. Bu sonu partinin sadl yeleri iin ne kadar sarsc olursa olsun' 6 0 kanlmazd. Parti kongresind bu yeni politikay ven Lenin, "ticaret zgrl slogannn kanlma; olacan," nk bu slogann "kk lekli retimin varoluunun ekono mik koullarna uygun dtn" ne srd. 1 6 1 Bununla birlikte, bu yen politikann akland kararname, tam olarak ticaretten deil mal takasn dan sz ediyordu;
Vergisi dendikten sonra, artan y i y e c e k maddelerinin, hammadde ve hayvan ye m i n i n tm reticiye aittir; bunu kendi e k o n o m i k durumunu gelitirmek ve g l e n dirrnek iin, ya da kendi tketimi iin kullanabilir veya ilenmi rnlerle, el san at lan rnleriyle y a d a tarm rnleriyle m b a d e l e edebilir. M b a d e l e y e rnlerin yerel dolam e r e v e s i iinde, kooperatiflerde, pazarlar da, arlarda yaplmak kaydyla izin verilmitir. 1 6 3

Ayrca kylnn bu tr bir tevik grmesi mbadelede kendisine ortaklk edecek sanayi isine de benzer bir kolaylk salyordu: Mbadele imkn
159. NEP uygulamasndan nce 34 000 000 kii ihtiyalarn karneyle salyordu. Bu sa y 1921 sonbaharnda 7 000 000'e dt (etyre Coda Prodovol'stvennvy Poliliki [19221, s. 61-2). 160. Eski bir komnist, "hapiianelerde ticaret yapmay renmedik" diyordu biiyuk bi d krkl iinde (Lenin, Soineniya, c. XXVII, s. 74); Lenin bu "duygusal sosyalizmi" k namakla birlikte, ticareti sadece "ekonomik adan bir gei ekli* olarak salk vermeye zen gsterdi {A g t. c. XXVil. s. 64). 161.Age.,c.XXVl,s.216-l7. 162. Sobranie Uzakonenii, I9ZI. No. 26. madde 147.

NEP: LK ADIMLAR 3 0 ]

kylnn hem salmak hem saln almak istedii eye uygulanabilecekti. On be gn sonra yaymlanan bir baka kararname sanayi iilerine rnlerden salanacak bir "mbadele fonu" oluturma izni veriyordu; bylece stoklanan sanayi rnleri kylnn tarmsal rnleriyle mbadele edilecekti: Bu mbadeleyi gerekletirmek iin ii kooperatifleri kurulacakt. Sanayi i ileri de rnlerinin bir ksmn kendi tketimlerine ayrabilecekler ve bu amala i zamanlarnn bir ksmn bu zel retime hasredebileceklerdi; ya da belirli bir iletmede iilerin bir ksm bu zel retim iin tam gn al abilecekti.'" Aslnda bu kararnamenin amac belki de zellikle, sava ko mnizmi dneminde tehlikeli boyutlara ulam olan kaak ticareti 164 ya sallatrmak ve denetim altna almakt. Drdnc Tm Rusya i Sendika lar Kongresi'nde bir "deney" olarak tanmlanmt bu. , 6 S Lenin, bunu psi kolojik nedenlerin yol at bir "taviz" diye niteledi:
K y l l e r e bir ayrcalk tannd: ayn g e r e k e y l e iilere de ayn ekilde davran mak zorundayz. **

Bu rn mbadelesi sadece "yiyecek maddeleri salamann balca ynte mi" deil, ayn zamanda "sanayi ile tarm arasnda, uyumlu bir karlkl ilikinin de mihenk t a y d 1 9 2 1 Mays sonundaki parti konferans bu nun "yeni ekonomi politikasnn ana kaldrac olduunu" bildirdi. 1 6 ' ou zaman zel ticarete dn olarak nitelendirilen ey gerekte bir yenilik deil, o zamana kadar sregelen yasad uygulamalarn resmen ta nnmas ve yasallatrlmasyd. NEP'in bu ilk aamasnda hkmetin asl grevi sadece i mbadele hacmini belirli bir dzeye ykseltmek deil, ay n zamanda bunu tm sosyalist yapy kertmeyecek ve zel sermayenin ekonominin her alannda egemen olmasn nleyecek ekilde dzenlemek ve gereinde nne set ekmekti. Lenin, "ticaret zgrlnn bir derece ye kadar kapitalizmin gelimesi anlamna geldiini'' aka kabul etmi, ancak "bu kapitalizmin devletin denetim ve gzetimi altnda olacan" ek lemiti. 1 6 9 Bununla birlikte ilk dzenleme giriimleri baarsz oldu. 21

163. A.g.e., No. 28, madde 1$6 164. Bkz. s. 233-4. 165. everryi Vserossihkii S "t;d ProfessionaTnik Soyuzov [1921), c. 1 (Plenumi). s. 11718. Bu deney ilkin 31 Mays 1921'de sona eren bir donemle s n rl andrl m t, fkal bir para ekonomisinin yeniden lam olarak kurulmasna kada yer yer devam etli. 166 Lento, Soineniya,c. XXVI, s. 392-3. 167 Sobranie Uzakonenii, 1921. No 44, madde 223; NEP'in ilkelen hakknda VTsIK'mn bu ayrntl bildirisi Lenin taralndan kaleme alnmt {Soineniya. c. XXVI, s. 364-81). 168. VKP(B)\Rezofyutsiyak ( 1 9 4 1 ) , d . s . 397.

302 EKONOMK DZEN Mart 1921 tarihli lk NEP kararnamesinde ticarete "rnlerin yerel mba delesi erevesi iinde" izin verilmekle neyin amalanm olduu ak de ildi. Ama ama ne olursa olsun, ok yaydan frlamt. D z e n l e m e ilkesini geerli klma amacyla Sovnarkom'un lahl, hayvan yemi ve palates ticare tine ilikin 28 Mart 1921 tarihli kararnamesiyle bir giriimde bulunuldu. Ancak bu kararname ulamla ilgili btn kstlamalar ortadan kaldrd iin aslnda yerel engellerin kaldrlmas gibi bir sonu yaratt. 1 7 0 zel m badele lkesi bir kez kabul edildikten sonra, bunu yerel pazarlarla ya da ay ni mbadeleyle snrlandrmaya kalkmann baarszlkla sonulanmas kanlmazd. 24 Mays 1921'de yaymlanan bir kararname btn vatanda lara ve kooperatiflere, ayni vergt dendikten sonra, elde kalan tarmsal rnleri "mbadele etme, satn alma ve satma" hakk veriyordu." 1 A u s o s 1 9 2 1 d e Lenin bu konuda yenilgiye uranldn aka kabul etti: Niyetimiz btn lkede sanayi rnlerinin, genellikle sosyalist bir tarzda tarm rnleriyle mbadele edilmesi ve bu mbadele sayesinde sosyalist rgtlenmenin mmkn biricik temeli olan byk sanayiyi kurmakt. Sonu ne oldu? Sonu, uygu layarak sizlerin de ok iyi anlad ve tm basndan izleyebildii gibi. rn mba delesinin denetlenemez hale gelmesidir, yani alm satma dnmesidir. Kendi ye nilgilerini kabul etmekten kanan insanlarn durumuna dmek istemiyorsak, teh likeyi cesaretle karlamaya hazrsak, bunu artk itiraf etmek zorundayz. Devlet ka pitalizminden, alm satmlann, para dolamnn devlet tarafndan dzenlenmesine geerken yetennee geri ekilmediimizi, biraz daha geri ekilmemiz, geriye doru bir adm daha atmamz gerektiini itiraf etmeliyiz. rn mbadelesinden elimize hibir ey gemedi; zel piyasa bizden daha gl k ve rn mbadelesi yerine alm satmla, dpedz ticaretle urar olduk. Buna uyum salamak iin aba goslerin. aksi halde alm salmn, para dolam nn arl altnda ezilirsiniz. 173 Lenin'in bu uyarda bulunduu M o s k o v a ili komnistleri konferans, "bir piyasann varlndan hareketle ve bu pazarn yasalarn g z nnde tuta rak ona e g e m e n olmann ve pazar mekanizmasnn doru bir deerlendiril mesi zerine kurulmu, sistemli ve iyi dnlm ekonomik tedbirler sa yesinde ... pazar dzenlemenin ve para dolamn denetim altna almann" 169 Lenn, &v'Mfliyo,c. XXVI. s 307. 170. Sobranie Uzakonenii. Jv2/,No. 26, madde 149. 171 Ag.e..No.<IO,madde2l2. 172 Lenin. Soineniya, c. XXVII, s. 67-8. daha sonra Lenin NEP dnemi Sovyet devletini sen hzla giden bir arabaya benzeni: "Arabada bir src var, ama sanki araba onun istedii ynde gmyor" (A.g.e., c. XXVII, s. 237).

N E P LK A D I M L A R 3 0 3

acil hale geldiini bildiren bir karar kabul e t t i . " J Bundan iki ay sonra, do kuzuncu Tm R u s y a Sovyetleri Kongresi'nde Lenin bir k e z daha, "ticaretin ekonominin mihenk ta olduu"nu syledi; yeni ekonomi politikasnn z renmekti kr salama inde, hibir komnistin ya da sendikac nn beceremedii lde yzde yz kr edecek kadar yetenekli olan tccar dan r e n m e k . , M Kamenev bir kez daha savundu bunu: Ayni vergiler sayesinde hr pazar yaratarak tahl ticaretine izin vermekle srekli gelien birevre yarattk. Pazar, varolan ekliyle kalabilecek mantki bir olgu deil dir. Pazar durmadan gelien ve boyuna yeni olgular yaratan bir olgudur.'" "Bir i pazar olumasnn" ve "parasal mbadelenin gelimesinin" ekono mik panoramann tipik zellikleri olduunu belirten kongre karar, N E P dneminde yaanan serbest rekabeti manta aykr gelen bir tarzda v yordu; Artk komnist ynetimle zel ynetim arasndaki mcadele ekonomik alanda, pazarda srmektedir kanulatnlarak ii devletinin eline gemi olan sanayi, pa zar artlarna ve onunla ilgili rekabet yntemlerine uyum salayarak, nihai stnl kazanmaldr.1"1 N E P dneminde ticaretin kurumsal rgtlenmesi ynlyd. Ticaret zel tccarlar, kooperatifler ve devlet organlar tarafndan yrtlyordu. Birbi riyle eit artlarda rekabet ettikleri sylense de, doal olarak aralarnda bir yeterlik ayrm oluuyordu. zel tccar esas itibariyle perakende ticarette uzmanlarken, zamanla devlet trstlerinin ve dier resm kurulularn tem silcisi sfatyla toptan ticarette de boy gsterdi. D e v l e t organlar balca ti cari faaliyetlerini toptancla hasrettiler; bununla birlikte perakende sat yapan devlet maazalar da ald. Kooperatifler eski geleneklerini srd rerek toptan ve perakende licaret bir arada yrttler. zel kiilerin perakende ticarete tevik edilmesi bir nceki politikaya ta mamen ters dyordu. T e m m u z 1921 'de yaymlanan bir kararname, on al t yandan yukar herkesin dkknlarda, meydanlarda, pazarlarda ya da arlarda devlete salanan hammaddelerden imal edilmi rnler dnda her trl rnn ticaretini yapmak amacyla ruhsat almasn mmkn kl-

173 A.g.e.,c XXVII.s 430'da almnlanmtr. Kararda ilen srlerparareformu iin bkz. s 314 174 Lenn, Soineniya, e. XX VII, s 135-6.
175 Devyatyi Vserossiiskii S"cd Sovetov (19221, s. 60 176 S'ezdiSovetnv RSFSR Posanevleniyak (1939), s. 222.225-6.

304 EKONOMK DZEN

yordu: Bu kstlamann amac, herhalde kamu sanayisi rnlerini pazar d nda tutmakt. 1 7 7 Burada da, yeni bir ey yaratmaktan ziyade daha nce va rolan yasallatrp yaygnlatrmak sz konusuydu. En nls Moskova'daki Suharevka olan pazarlarda gizli ya da yar yasal bir ze! ticaret za ten her zaman kesintisiz srmt. NEP'in ilk yl boyunca zel ticareti, mallarn az ok rgtl pazarlarda, arlarda sergileyen gezici esnafn, seyyar satcnn yapt ticaret simgeliyordu; ancak seyyar satc zaten NEP'in yaratt bir tccar tipi deil, sava komnizminin "uvalcsnn mirassyd ve eet resmi bir kimlik kazanmam olsayd ondan ayrt edil mesi de olanakszd. Bununla birlikte zel ticaret ho grlp tevik edilin ce, bu ilkel tccar tipi varln srdremeyecekti. Daha gelikin ve daha etkili bir ticaret ortam yaratmaya yeterli sermaye ve yeterli iletme olu tuka, bu ilkel ticaret ekilleri ortadan kalkacakt. 1922 yl ortalarnda bu yeni sre oktan rayna oturmutu. Vesenka'dan treyen, tm byk kent lerde ubeler aan Genel Devlet Maazas (GUM) ksa zamanda, saylar gittike artan perakende maazalarn en by oldu. 1922'de, 1917'den beri ilk kez iki nl Rus fuar yeniden hayat buldu: ilkbaharda Sibirya'da dzenlenen Irbit fuar ve yaz sonunda dzenlenen Nijni Novgorod fuar." 8 Kk perakende ticaretin tamamna yakn bir ksm ze! ellerde kald; devlet kurulular yalnzca daha byk iletmelerde nemli bir yer edine bildiler. 1 "

177. Sobranie Umkoneni, 1921, No. 57, madde 356. 178. Fuarlarn yeniden al hakknda bkz Na Novik Puryak (1923), e. !. s. 272-80; al STO'nun karan zerine gerek! eli ri d i ve fuarlarda dev le ticareti egemendi. Njni Novgorod fuarna katlan birine gre ciro 1917'dekinn yzde 75'ine, 1913'lekinin yzde SO'sine ula yordu (Slenografieskii ler Pyatogo Vseraasiahgo S"ezda Profesrunal'nk Sayu;ov [1922|, s. 160-21 179. 1921 ve 1922'de verilen ticaret izin belgesi zerine aynnll bir aratrma farkl Icare ekillerinin greceli nemi hakknda ok kesin olmayan fakat ilgin bilgiler veriyor. 1921 yl licarel izm belgeleri U kategoriye ayrlyor: gezici esnaf, ak pazarlar ve arlar, son olarak da "kapal yerler" yani dkknlar in izin belgeleri. 1922'de nc kategori sz konusu dk knn boyutuna gre alt kategoriye ayrlyordu, yani toplam be kategori vard lk kategori gerekte zel lccarlardan, ikinci kategori zel tccarlarla kooperatiflerden oluuyordu. Bi rinci kalegori ticaret daha rgtl hale geldii iin 192l'den itibaren geriledi; en ok izin bel gesi ikinci kategoriye verilmiti, zin belgesi says bakmndan deil, ticaret hacmi bakmn dan en nemli kategoriler ise ayn licarel eklinin birbiriyle rekabet enii nc, drdnc ve beinci kategorilerdi. ildeki kemlerden gelen istatistiklere gre 1922 yl iin yaplm bir deerlendirme tm kategorilerdeki iin belgelerinin yzde 84'nn zel iletmelere, yzde 15'inin kooperatiflere, yaklak yzde l'inin ise devlet iletmelerine verildiini gsteriyordu. Ancol bu rakamlar izin belgeleri arasnda faik gzetmemekledir. 1922 ylnda Moskova'da izin belgelerinin yzde 9 5 . f i zel iletmelere, yzde 3,6's kooperatiflere ve yzde 1.3' de

NEP: ILK ADIMLAR 305

NEP zel ticaretten ok kooperatifleri kayrmak iin balatlmt, n k kooperatifler Bolevik O r t o d o k s l u a , rekabeti bireycilik kadar sevim 181 s i z gelmeyen kolektiflik ilkesi zerine kurulmutu hi deilse. ' Lenin Mart 192 Lde onuncu parti kongresinde NEP'i verken, kooperatiflerin ke sinlikle Narkomprod'a tabi olmasn srarla belirten bir nceki kongre kara 8 rnn iptal edilmesini nerdi;' ' nk ayni verginin tahsilinden sonra k y llerden tarm rnleri salamann yollar takas ve ticaret olduuna gre, tketim kooperatifleri nemli bir rol oynayacakt. 7 Nisan 921 tarihli bir kararname bu kooperatiflere iki y l nce yitirdikleri ekli bamszln bir ksmn geri veriyor, ancak Narkomprod, "devlete kar zorunlu grevleri ni" y e r i n e getirmede onlar ynetme hakkn, VTsIK i s e seilmi yelerle 182 e i t haklara sahip ynetici yeleri atama hakkn koruyordu. Sonraki ay, hkmetle kooperatifler arasnda bir d i z i anlama imzaland. Bunlardan bi ri 17 Mays 1922'de tketim kooperatifleriyle imzalanm olan ve "genel szleme" denilen anlamayd. Bu anlamaya gre, entrosoyuz btn l kede tketim mallarnn toptan datm in hkmetin tek temsilcisi o l u yordu." 13 NEP'in ilk a y l a n n d a hkim olan anlayn bu dzenlemelerden kaynakland aka grlyordu. Kylden yiyecek iki yoldan salana cakt: ayni vergi ve rn mbadelesi. Bunlardan birincisi dorudan doru ya Sovyet makamlarnca, ikincisi ise Narkomprod'un temsilcileri sfatyla kooperatifler tarafndan gerekletirilecekti. Bu anlay baarszla urad. Baarszlnn nedeni ksmen Nar komprod'un 1 8 4 mbadeleye ayrlmas ngrlen tketim mallarn salaya bilecek d u r u m d a olmayyd; yle ki ksa bir zaman s o n r a Narkomprod'Ia
devlet iletmelerine verilmiti; oysa devlet iletmelerine drdnc kategoride izin belgeleri nin yzde 12,9'u. (sayca daha az olan) beinci kategoride ise yzde 45.9'u verilmiti [NaNovikPutyak [1923], c. I, s. 179-85). 180. Lenin srada yle yazyordu' "Rusya'nn imdiki anlarnda kooperatiflere tannan zgrlk ve haklar kapitalizme tannan zgrlk ve haklar anlamna gelmektedir... Fakat 'ko operatif kapitalizm. zel licari kapitalizmden ayn olarak Sovyet iktidarnda bir tr devlet ka pitalizmidir ve byle olduu iin imdilik bizim amzdan iyi ve yararldr phesiz bir l ye kadar" {Soineniya, c. XXVI, s. 336). 181. A.g.e.,c. XXVI, s. 242-3; dokuzuncu parti kongresinin karar iin bkz. s. 220- i. IS2. Sobranie Uzakonenii. 1921, No. 26, madde 150. l43 m.NaNovikPutyak{i923),c.l,s. :Leain,Soineniya,c. XXVI,s.401-2("anlama" diye sz ediyor). Mays 1921 parti konferansnda kooperatifler hakkndaki rapor Kinuk tara fndan kaleme alnd (bkz. s. 220-1); konferansn karan kooperatifleri "mal mbadelesini y nelen temel aygt" diye betimliyordu (VKP{ B) v Rezolyusiyak [19I]. c. I, s. 397). 184. NEP dneminde karne usultlnn ve ayni demelerin tedricen ofladan kalkmasyla birlikte Narkomprod sava komnizmi dnemindeki itibarnn ve neminin bir ksmn yitirdi

306 EKONOMIK DZEN

entrosoyuz birbirlerinden yaknmaya baladlar. Ancak asl olarak bu i iin gerekli son derece iyi rgtlenmi aygtn yokluundan tr, btn bu hantal mal mbadelesi sreci Lenin'in deyiiyle "denetlenemez" olmu ve "alm satma" dnmt. NEP'in harekece geirdii ve yaratclarnn zapt edemedii gler, devlet tarafndan denetlenen bir ayni mbadele sis temi plann dumura uratarak, kooperatiflerin statsnn ve grevlerinin yeniden deerlendirilmesini zorunlu kld; Sovnarkom'un 26 Ekim 1921 ta rihli kararnamesi de kooperatiflerin kitlelerin gvenini ne lde kazanm olduklarn gsteren bu yeniden deerlendirmeye ilikindi. Kamulatrl m ya da yerel ynetime tabi klnm kooperatiflere ait btn mlkler kendilerine iade edilecekti (1919 ylna kadar uzanan eski bir anlamazlkt bu); kooperatifler ynetimin hibir mdahalesi olmakszn alm satm hak kna kavumu oluyordu; trstler, gtavklar ve Vesenka'nn seksiyonlar da hil Sovyet sanayi organlarna mal lanm ncelikle entrosoyuz'a ya da yet kili yerel kooperatiflere teklif etmeleri emredilmiti, ancak bu ncelikli mteriler kabul etmedikleri takdirde fiyatlar artrmadan onlar da ak pi yasaya mal sunabileceklerdi. 1 " Ayn zamanda, parti merkez komitesinden tm parti yelerine verilen bir talimatta NEP ats allnda kooperatiflere tannan yeni bamsz rol zerinde duruluyor ve "bu rgtlerde denetimi w salamak amacyla" komnistlerin etkin bir rol oynamas isteniyordu. Teorik adan, yrrlkteki bu kararname tketim kooperatiflerinin sta tsn ve bir sonraki dnem boyunca entrosoyuz'la Sovyet Hkmeti arasndaki ilikileri dzenlemeyi srdrd. Uygulamada ise tartmalar ve ikyetler devam ediyordu. Kamulatrlm mlklerin kooperatiflere geri verilmesi konusunda Vesenka ile grmeler uzadka uzad; devlet organlan ve trstler (ve Nisan 1922'de kurulmaya balayan tekeller) kooperatif leri atlayarak zel tccarlara sat yapmay yelediler. Bununla birlikte el deki rakamlar, 1922'nin ilk yarsnda kooperatiflerin mallarnn drtte n trstler dahil devlet organlarndan almay srdrdklerini dorular gibi dir. 1 8 7 Baz blmlerin ve kurumlarn kendi balarna baz engellemelere
(DvenudisaniS'ezdRassiiskoy KommunnieskmParin men onadan kalirifi konusunda bkz. (.3)0-1. IBolevikav} [1923]. s. 334); tama

135 Sobranie Utahmen. 1921, No. 72. madde 576. 186 fzvemiya enral'nago Komlela Rutsiskay Kommunisieskoy Parla {Bat'fevikov), No. 33. Ekim 1921, s. 33-4; sendikalar illerinde parti de nel i minin glendirilmesi giriiminin karlyd bu (Bkz. s. 292-5). 187 Bu ikyetlerden bazlar ve istatistikler, grnte kooperatiflerden yana bir kaynak olan fi/a Novik Putyak ( 1923), c. I, s. 144-6'da yer almaktadr.

N E P ; LK A D M L A R 307

kalnmalarna ramen parti olsun hkimel olsun kooperatiflerden vazgeemiyordu. Austos 1922'deki parti konferansnda kooperatiflere kar ta knlacak tutum hakknda uzun bir karar onayland. Kararda zorunlu yelik ilkesinin "tketim kooperatiflerini sadece rn mbadelesini ve datmn salamakla ykml teknik aygtlar haline getirmemesi" gerektii belirtili yordu. zel ticaretin devlet tarafndan denetlenen sanayi ile kyl arasnda araclk etmesi bir "elikiydi"; kooperatiflerin grevi "zel sermayeyi ti caretin dnda brakmak ve bu sayede, ky ekonomisi ile sosyalist sanayi arasnda salam bir ba kurmakt"."* Kooperatiflerin rolne dair bu iyim ser gr gereklemedi. Devlelle kooperatifler arasndaki iliki kolay y rmeyen, istikrarsz bir iliki olarak kald. Sovyet Hkmeti ya da baz hkmel organlar, kooperatiflere kar onlarla itenlikle alamayacak ka dar kskan ve gvensizdiler. Kooperatifler toptan ticarette zel tccarlarla rekabet etmekte zorlanyorlard; trstler ve devletin sat kurumlan lehine giritikleri rekabet iin de ayn ey sz konusuydu. Perakende ticarette ise, tketiciler arasnda uzun zamandan beri devam eden geleneksel nleri du rumlarn srdrmelerini salad. Lenin I923'n balarnda yazm olduu en son makalelerinden birinde NEP dneminde kooperatiflerin "olaans t nemini" belirtiyordu."'* Nisan 1923'teki on ikinci parti kongresinde se Kinuk yaklak 25 000 tketim kooperatifinin ve 30 000 sat kooperatifi nin varlndan sz ediyordu. 1 * 1

NEP'in balatlmas devlet organlarnda bir boluk yaratt; nk i tica reti ynlendirmenin ya da ynetmenin Sovyet Hkmeti'nin grevlerinden biri olduu o zamana kadar kabul edilmemiti. Kapitalist lkelerle ticaret apayr bir eydi ve zel bir kurulu tarafndan ynetiliyordu. Ticaret ve Sa nayi Halk Komiserlii balangta i ticaretle hi uramamt; halkn ia esini denetleyen Narkomprod ve Vesenka'nn organlar ticarel organlar deil, datm organlarydlar. NEP baladnda, ticaretin eer varsa tamamen kooperatiflere ve zel kiilere braklmas gerektiini savunan gr abucak terk edildi. Vesenka iinde merkezi bir ticarel seksiyonu ku-

188. VKP(B) v Rezvlyuttiyak (1941), c. 1, s. 460-3; kararn ikinci alnly yaptmz ve bu cilde alnmayan son blm Direktivi VKP(B) v Oblasi Kozyaisnennoy Poliik, der M. Saveliev (1928), s. 356-64'te yer almakladr 189 Lenin. Sflfinennio, XXVII, s. 391. 190. Dveutdsatyi S'ezd Rossiiskoy Kommunisrifeikay 328. Partit (Bot'ftvikov) (1923). s

308 EKONOMIK D Z E N

ruldu; bu seksiyon, G U M aracl ile perakende ticarete mdahale etme nin yan sra, l Sovnarhozlan'na bal toptan ticaret kurulularn (gostorgi ya da ksaca torgi) ynetiyordu. Narkomprod ve dier komiserliklerin bir ou da, kendilerini lgilendiren mallarn ticaretini yapacak ticaretseksiyonlan kurdular. 191 Ancak daha nemlileri balca ilenmi rnlerin reti cileri olan sanayi trstleriydi; bunlar ticari ilkelere uyacak ekilde eitildik lerinden, kendi rnlerinin satn bazen kooperatifler, bazen de (26 Ekim 1921 kararnamesi ile kooperatiflere verilen gvencelere ramen) zel tc carlar aracl ile salamay denediler. Balangla devlet ticaret organlar nn ya da devlet organlarnn ihtiya duyulan mallar piyasadan satn alma lar ngrlmemiti. Fakat hammaddelerin ve mallarn merkezi sistem ta rafndan salanmas zamanla ilerliini yitirince, bu kurulularn bunlar ak piyasadan almalarna nce istisnai olarak, daha sonra ise 4 Ekim 1921 kararnamesi gereince izin verildi; fakat kendilerinden kooperatiflere n celik tanmalar isteniyordu. m Ne var ki bu kurumlardan hibiri ne gelenek ne de tecrbe asndan karmak ticari srelere atlacak donanma sahip deildi. "Mal mbadelesi" ve ayni deme politikasndan vazgeilince ve "alm satm" ciddi olarak balaynca piyasann kurallarn ve leyiini ok iyi bilen, gerektii anda alc ve satc bulabilen, fiyatlar konusunda tavsi yelerde bulunan ve genellikle hi alkn olmadklar bu ticaret aleminde kendilerini rahatsz hisseden yneticiler adna araclk yapacak insanlara acil bir ihtiya duyuldu. Bu boluk daha hrsl, daha baarl Nepadamlan tarafndan dolduruldu: lerinden bazlar devrimden bu yana yaadklar yeralt dnyasn terk eden itibarl ya da szde itibarl i adamlaryd, dierleri ticaretin yeni ayak oyunlarna hzla uyum salam yeni tiplerdi. Nepadamlannn gc, devletin ticari kurumlar ve sna trstler in kendilerini gerekli klmakta gsterdikleri baardan kaynaklanyordu. Yan resmi bir rapora gre, "a da zel toptan ticaretin ayrt edici zellii zel sermayenin devlet ticari kurumlarna gl bir ekilde girmesi ve bu ikisinin birbirleriyle kayna malaryd". Nepadamlan devlet kurumlarnn temsilcileri olarak seyahat

191. Na Novik Pulyak (1923), c. 1, s. 107-128, NEFn ilk aylan boyunca ticaret ubeleri kuran devlet kurulularnn listesini vermektedir: bunlar arasnda Salk ve Eitim Halk Ko miserlikleri'y le Devlet Bankas da vardr. 192. Sobranie Uzakonenii, 1921, No. 68, madde 527; ayn zamanda, devlet organlarnn siparilerini yerine getirmeleri gerektiinde zel mteahhitlerle i grmelerine de izin verildi (A.g.e., No. 68, madde 529).

NEP: LK ADIMLAR 309 ediyor ve her yerde zel kabul gryorlard; phesiz, rvetin her trls ne bavuracak kadar byk krlar salyorlard. Bir ksm zel ticareti sr drmek iin kullanlmaya balanan kooperatifleri ele geiliyorlard. Byle ce "zel sermaye devlet organlarn her yandan sarmalyor, onlarla besleni yor ve onlarn zararna varlk srdryordu". 1 9 'Aralk 1921'de dokuzuncu Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde bir konumac nispeten zararsz bir ol guya, yeniden canlan "caf chantant'lar, mezeciler, pastaclar eklinde kutlayan speklatrlerin, karaborsacIann, faizcilerin kk kapitalizmi ne" iaret ediyordu. 1 9 4 Yeni devlet kapitalizminin zel temsilcileri in, 1922-23 yllarnda yabanc ziyaretilerin bir hayli eletirdikleri lks bir Moskova grnts yaratan bu olguydu. m Lenin'in "ticaret yapmay renmek" emrini yerine getirmek iin denmesi gereken bir bedeldi bu. 1922 sonbaharnda NEP'in ilk aamas tamamlandnda, Sovyet Hk meti tarm ve i yasalaryla'^ birlikte yeni bir yurttalk yasas da karma ya karar verdi. Lenin bu yeni yasay, "kesin bir biimde uyguladmz ve hakknda hibir tereddte kaplmamamz gereken bu politikann" ete kemi e brnmesi, "mbadeleye dayal mevcut ekonomik sistemde vatandala rn meru yollardan tatmin edilmesiyle NEP'in istismar edilmesi arasndaki 97 snn koruma" giriimi diye tanmlad.' Yasay onaylanmas iin VTsIK' ya sunan raportr, yasann amalarm "devletin. Yeni Ekonomi Politkas'nm gerektirdii tavizleri verdiinde bile koruduu bu fetihlerin, bu yce iktidarn ii ve kyl devletinin elinde zedelenmeden kalmasn ve ayn zamanda zel giriime ii ve kyl devletinin karlarnn elverdii snr lar iinde gelime imkn tanmasn gvence altna almak," diye tanml yordu. m Ancak aradan geen zaman NEP'in balatlmasn gerektiren mt193. Na Novit; Putyak (1923), c. I, s. 1S5-8; yerel raporlarn yan sra, bu melinde Rabkrin larafndan yaymlanan ve bizim yararlanamadmz Nata Trestirovannaya Promijiennojfdaki "bu soruna ilikin ok zengin kaynaklar"dan sz edilmekledir. 194. Devyatyi Vserossiiskii S"ezd Sovetov (1922), s. 93. 195. Moskova'y iyi bilen ve gl bir bellei olan Menevik Dan, Ocak 1922'de hapisten karken yiyecek mallarnn bol lastiini, ama bunlarn ancak yeni zenginlerin alabilecekleri bir fiyata satldn. "speklalrler"in her yerde boy gsterdiini, barin kelimesinin garson lar, faytoncular arasnda yeniden kutlanl ln. Tverskaya'ya hayal kadnlarnn dolutuunu belirtmiti (F. Dan, Dvu Goda Shani [Berlin, 1922], s. 252-5). Krusin Eyll 1922'de Mosko va'dan karsna yle yazmt: "Moskova'da her ey yolunda; baz semtleri sanki savatan n ceki gibi" (Lyubov Krasn. Leonid Krasin: His Life and Work (tarihsiz ( 1929?)], s. 202). 196. Bkz. s. 269-70,298-9. 197. Lenin. Soineniya, c. XXVII, s. 319. 198. IV Sessiya Vserossiiskogo emral'nogo Ispotnitelnogo Komteta IX Soziva, (27 Ekim 1922), s. 7-8.

No.

310 EKONOMK DZEN hi krizi unutturduu, yeni ekonomi politikasnn hoa gitmeyen baz so nulan aka grld iin NEP'ten yaknmalar s t makamlarda nadi ren dile getirilmekle birlikte gittike daha fazla duyulur oldu. VTsIK' da Narkomfin'in bir szcs krsal kesimde "merkezin adamakll saa kayd n d a n , "speklatrler"le "yamaclar" kayrmann anlamsz olduun dan, "onlara kar Sovyet yasalarnn uygulanmadndan", tersine bu "speklatrler"in "kesinlikle N E P tarafndan korunmas istenen" tccarlar ol duundan sz edildiini fkeyle dile getirdi. Ayn d e l e g e y l e d e v a m edi yordu: NEP'in durumunun sallantda olduuna dair son zamanlarda Moskova'da bile dolasan dedikodularda bir miktar doruluk var, nk bugnlerde "devrimci yasallk"tan oka sz etsek de, yasalara her yerde sayg gsterildiinden sz edile mez. '*> Daha nce belirttiimiz gibi, RSFSC i ticareti ynetebilecek ya da dzen leyebilecek hibir resmi aygt olmakszn N E P dnemini balatmt. N E P kendi felsefesi gerei devlet organlarn ticarete katlmaya tevik ederken, devletin mdahalesi olmakszn arz ve talep yasasna gre ticaret yaplmas zerinde srarla duruyordu; demek ki N E P , farkl sebeplerden dolay da ol sa, denetleyici herhangi bir kurumun yaratlmasna sava komnizmi kadar karyd. Aslnda tam bir resmi tarafszlk imknszd. Takasa dayal mal mbadelesini gerekletirmek amacyla yaplan beceriksizce giriimler her yerde parasal ilemlere yol anca, fiyatlarn denetim altna alnmas ihtiya c kendini kanlmaz olarak hissettirdi. Narkomfin, 5 Austos 192l'den tibaren, devlet organlar ya da devlet iletmeleri tarafndan piyasaya sr len tm mallann fiyatlarn saptayacak br fiyat komitesi kurdu. 2 0 0 Ancak bu tam bir fiyaskoyla sonuland ve fiyatlar her yerde piyasa artlanna gre deiti. 2111 1921 sonbaharndan itibaren Narkomfin parann yeniden istikrar kazanmasn, dengeli bir btenin salanmasn amalad ve NEP'in ak piyasa ekonomisine her trl mdahaleye kar k o y d u . m Aslnda, hibir devlet dairesi bu rol stlenebilecek durumda deildi. Vesenka'nn merkez ticaret seksiyonunun "ticareti dzenleyecek bir ynetime" dntrlmesi

199 As.e.,No.5(29Ekiml922),s.3.
200. Sobranie Uzakonenii, 1921, No. 60, madde 406. 201. Bu baanszln hikyesi Finansovaya Politika za Period s Dekabrya 1920 g. p De-

kabr' 1921 g.;QektXVserossiskomtS'ezduSo\eov (1921),s. 112-16'daanlatlmaktadr. 202. Narkomfin'in fiyatlarn dzenlenmesine kar tmyle geleneksel mali ilkelere daya nan itirazlar Na Novik Puryak (1923), c. 1, s. 4Tde yer almakladr.

NEP: LK ADIMLAR 311

iin bir giriimde bulunuldu. 3 " 3 Fakat hakl olarak, ekonominin sanayi sek trn temsil ettii dnlen bir organnn ilevlerinin geniletilmesinin ticari politikay ynlendiren organlar tarafndan kabul edilme ans pek az d. Mays 1922'de Sovnarkom, kendisinin ya da STO'nun onayna sunula cak kararname tasarlar hazrlamakla ve mevcut kararnamelerin snrlan iinde kendi bana dzenlemeler yapmakla snrl, STO'ya bal, bir i ti caret komisyonu k u r d u . m Bu komisyonun yetkilerini geni lde kullan mas ya da fiilen uygulamas byk bir ihtimalle mmkn olmamtr. D zensiz bir ticaretin yol at razbazarovaniye krizinin uyarsna ramen i ticaretin gelimesine, en azndan 1923 sonbaharna kadar hemen hemen sa dece rekabet yasas egemen oldu. ticaret komisyonunun Narkomprod'un kalntlaryla birleerek bir Ticaret Halk Komiserlii kurmas ancak Mays 1924'ten sonra mmkn o l m u t u r . m

e) Maliye Yeni Ekonomi Politikas mali sonular hi dnlmeksizin balatld. Yerel pazarlarda mbadelenin takas eklinde yaplmasna ilikin ilk tasar, parasz bir ekonomiye ynelile ve srekli para enflasyonu ile badayor gibi grnyordu. Neler olabileceini sezinleyen, sk sk enflasyonun er demlerini ven Preobrajenski'ydi sadece. NEP'i onaylayan onuncu parti kongresindeki konumas keskin bir saduyu le inanlmaz bir hayal gc nn karmyd. "Piyasada sadece gn boyu deil, her saat ba dalgalanan bir ruble kuruyla ticaret yapmann imknsz olduu" konusunda kongreyi uyard; ama nerdii tek zm gme endeksli yeni bir parayd. Ne leri srd kantlar, ne de "ine girilmekte olunan yeni ekonomik artlara uy gulanacak" mali politikann tm evrelerini gzden geirmekle ykml bir komite kurulmas yolundaki makul nerisi kongreyi etkiledi.'"* Teoriden

203 dg.?.,c.I,s.386-7. 204. Sobranie Uzakonenii, 1922, No. 34. madde 400. 205. NEP dneminde d ticarel Sovyet ekonomisinde ilk kez nem kazanmaya balad. D ticaretin canlanmasnn bir belirtisi olan ngiltere-Sovyet Rusya ticaret anlamas, onuncu parti kongresinde Lenin'in NEP' ilan etmesinin ertesi gn imzaland. mtiyazlar karlnda yabanc sermaye ekme giriimi daha nce balatlm olmasna ramen (bkz. s. 224-5). ou zaman NEP'in bir zellii olarak belirtildi, ama bundan bu dnem boyunca hibir somul so nu salanamad. D (karelin ve imtiyaz teklifinin o dnemde ancak d politika asndan nemi oldu. Bu konu 3. ciltte ele alnacaktr. 206. Desyaryi S "ezd Rossiiskoy Kommunistieskoy Pari (1921), s. 232-4.

312 EKONOMK DZEN

deil, tecrbeden ders alnmas gerekiyordu ve henz bunun vakti gelme miti. Sanayiyi finanse etmek iin geleneksel bankacla ya da devlet gi derlerinin adamakll azaltlmas sayesinde dengeli bir bte salayacak olan geleneksel mali politikaya dnmeyi hi kimse dnmedi. Bu sonu lara, kyllerin tarm rnleri fazlasn ihtiya duyduklar rnlerle mba dele etmelerine imkn veren ilk tedbirden hareket edilerek, yava yava ve dolayl yollardan varld. NEP dneminde mali politikann rotas, tek bir ekonomik yap iindeki paralar arasnda gerekli olan karlkl ilikiyi m kemmel bir ekilde aklamaktadr. Yerel pazarlarda mbadelenin takas eklinde yaplmasna ilikin ilk ta sar lke apnda bir alm satm anlayna dnnce, para politikas NEP'in ayrlmaz bir paras oldu. Kapitalizme hatta "devlet" kapitaliz m i n e dn, para ekonomisine dn kanlmaz kld. Parti indeki nyarglar ilk admlarn yava ve ihtiyatla atlmasn gerektirecek kadar glyd. 30 Haziran 1921'de, giri blmnde "ekonomik mbadeleleri engelleyen kstlamalar kaldrmak, mevduat ve transferlerin gelitirilmesi sayesinde salkl bir para dolam salamak" arzusunu dile getiren bir Sovnarkom kararnamesi, zel kiilerin ya da kurulularn bulundurabile cekleri meblalar zerine konulan tm kstlamalar kaldrd. Narkomfin'in ya da kooperatiflerin tasarruf bankalarndaki mevduatna artk el konulama yacakt ve istendii takdirde mevduat sahibine denebilecekti; mevduat sa hibi ve adl makamlar dnda, hi kimseye bu mevduatla ilgili bilgi veril meyecekti. z " 7 Sovyet Rusya'y geleneksel maliyecilie glrecek uzun yol daki ilk adm oluturan bu dzenleme halkn gznde paraya itibar kazan drmay amalyordu. Ne var ki bu dzenleme, Preobrajenski'n in kongrede beceriksizce ortaya att sorunu, gven salayabilecek ve mbadelenin en temel ilevlerini yerine getirebilecek istikrarl bir para yaratlmas sorununu n plana kard. Matbaa maki nal ar t snrsz miktarda ruble basmaya de vam ettii srece istikrarl para elbette ki mmkn deildi; hkmet iki ya kasn bir araya getirecek bir baka are bulmadka para basmn durdur mak imknszd. Devlet sanayinin finansmann ve ii cretlerini ieren muazzam ykten kurtulmadka, devlet giderlerini muhtemel kaynaklarn snrlar iinde tutmak mmkn deildi, istikrarl bir para birimine duyulan ihtiya, kamulatrlm sanayinin kozrae ilkelerine gre faaliyet gsterdi i bir ekonomide ok daha acildi. Dokuma fabrikalar trstnn kurulmas-

207 Sobranie Uzakonenii. 1921. No. 52, madde 301.

NEP: ILK ADIMLAR 313 ni ngren 8 Austos 1921 kararnamesi aktifin " 1913-14 fiyatlar" zerin den hesaba katlmasn emrediyordu. 2 " 8 Birka gn sonra byk sanayinin gelimesine ilikin bir kararname, "stoklarn ve hammaddelerin, yaklak olarak Bat Avrupa piyasas (zellikle Londra piyasas) fiyatlar ortalamas na gre deerlendirilmesini" ngryordu.* Fakat bu artc nlemler, soruna iyice dnlm zmlerden ziyade tehlike iaretleriydi. NEP'tenmali sonular karmakta isteksiz grnen nderler, 192! yazn da st ste ylan btn bu sorunlarla kar karya geldiler; acil durumlara yant vermek iin atlan admlar hibir tutarl plana dayanmayan ksmi are lerden ibaretti. Bte sorununu her iki taraf da ayn zamanda ele ald. Sava komnizmi dneminde bte kavramna bile srt evrilmiti. Bte taanla r 1919'un ve 1920'nin ikinci yans iin hazrlanm ama hibir zaman res men onaylanmamt. Sanayi bilanolarnn devlet btesine dahil edilmesi devlet gelir ve giderleri anlayna son vermiti; nakdi vergilerin tmn kaldran 3 ubat 1921 kararname tasars.-'" yrrle girdii takdirde do al ekonomiye doru evrimin mantki bir parasn oluturacakt. imdi NEP dneminde btn bunlar tersine dnmt. Temmuz ve Austos 1920' de iletmelerin kiralanmas baladnda ve devletin elinde kalan iletmeler kozraet't geme emrini aldklarnda sanayinin devlet btesinden destek lenmesi son buldu. Temmuz 1922'de, altrlan ii saysna gre deien ruhsatname cretini ve sermaye tedavln kapsayan bir sanayi vergisi ge tirildi.-" Birka hafta sonra Sovnarkom'un bir kararnamesi, devlet ya da devlet organlar tarafndan salanan btn mal ve hizmetlerin pein parayla denmesini kesin hkme balyordu. 212 21 Austos 1921'de Sovnarkom, devlet btesi hazrlanmasn yeniden zorunluluk haline getirdi. Sovnar kom 1919'un ikinci yarsna ilikin anlamsz saylar ieren btelerle fgelir

208 Nm-ava Ekonomiceskaxu Politika v Promilennosn: Sbornik Dekretov (1921). s. 94 29. Sobranie Uzakonenii, 192i. No 63. madde 462 210. Bkz s. 238. 211. Sobranie Uzakonenii. 1921. No. 56, madde 354 212. A.g e.. No. 59, madde, 394. 9 Temmuz'daki bit kararname yeni demiryolu tarifesini saptyordu. Kararnamenin birinci maddesi ulatrmann pein parayla denmesini zorunlu k lyordu, devlet iletmeleriyle kooperatifler iin istisnalar hat geerliydi {a.g.e.. No. 54. mad de 327); yeni tarifenin uygu lan mus iyi a ulatrma ucrelleri 20 000 kat artrlarak, sava ncesi rublesiyle sava ncesi cretlerin yaklak yzde 40'na ykseltiliyordu (Pyat' Lei Vlast SvveMv 11922], s 401). Austos 1921'de posta-lelgraf hizmetleri iin yeni bir tarife yaymland (Sobranie Uzakonenii. 1921, No. b. madde 351). 15 Eyll 1921'den iiibaren, kanalizasyon dan baca le njzle meye varncaya kadar bul n kamu hizmetleri iin pein para zorunlu hale ge(irildi (ag.e. No. 62. madde 445); kiralarla ilgili 27 Ocak 1921 kararnamesi (bkz s. 238) y rrlkten kaldn di.

314 EKONOMK DZEN

28 milyar ruble, gider 164 milyar ruble) I920'ye ilikin bteleri (gelir 159 milyon ruble, gider I 215 milyar ruble) usulen onaylad. Sonra, devlet daire lerinden 1921 yl tahminlerini Ekim'den nce, 1922 tahminlerini Mart'tan nce ve 1923 yl tahminlerini 31 Aralk 1922'den nce hazrlamalarn isted i . I i l Sonraki gn, yerel yetkililerin mali zerklie kavuturulmas ynnde bir adm am: Merkez btenin ykn hafifletecek bir baka dzenlemeydi bu. Bu dzenleme, il yrtme komitelerinin mali gereksinimlerini karla mak iin sanayi vergisinden belirli bir orann oraya aktarlmasn salyor d u k ^ Bylece Ekim 1921 banda VTsIK, NEP'in balangcndan beri mali ye politikasn ilk kez sistemli bir ekilde gzden geirdiinde, temel al malarn birou yaplmt. 10 Ekim tarihli bir kararda VTsIK, Narkomiin'i, "devlet gelirlerini anrmak", "dviz harcamalarn kstlamak ve idareli kul lanmak", "milli ekonomiyi iyiletirmek iin gerekli banka ilemlerini geli tirecek" dzenlemeleri yapmakla grevlendiriyor ve "devlet bteleriyle yerel btelerin birletirilmesi uygulamasnn feshedilmesine" karar veri yordu. Bunlar aslnda daha nce ilkesel olarak alnmalar islenen kararlard; gereken sadece yrrle konmalaryd, bu da kapsaml bir gereksinmeydi. Ama karar Narkomfn'e yeni ve hayali nemde bir talimat da ieriyordu: "Banknot sorununu zmlemek", I S Tm maliye reformu yapsn talan dracak olan dzenlemeye giden yol iaret edilmi ama henz zellikle ar lk verilmemiti: stikrarl bir parann yarailmasyd bu yol. Bununla birlikte. Ekim 1921 mali reformlarnn en etkileyici olan ba lang drtsn bir baka kaynaktan ald. Devlet kredilerinin kesilmesi sanayiyi zor bir durumda brakm, her zamanki dner sermaye kaynan kurutmutu. Balangla Sovyet sanayisi Milli Banka'dan kredi alyordu. Sonradan ticari kredinin yerini devlet btesinden avanslar ald; Milli Banka'nn varl aslnda Ocak 1920'de sona ermiti. NEP balatldnda, Sov yet Rusya'da kredi kooperatiflerinden arla kalanlar resmen az ok destek lemeye devam eden Narkomfin'in kooperalif seksiyonundan baka bir kre di kurumu yoktu. Ank yeniden ticarete dnld ve sanayi devlet hazi nesince desteklenmeyecei iin bir kredi kurumu yaratmak gerekiyordu. 12 Ekim I92l'de, maliye konusundaki genel kararn sonucu olarak VTsIK bir devlet bankas kurulmasna ilikin Sovnarkom karar tasansn onaylad ve sonraki gn bu bankann tzn resmen kabul etti. Bu banka "sanayi213 Sburmk Dekretovt Rasporyajenii pp Finansam. c. IV,<192I). t 214. Sfbrame Uzakmett. 1921, No. 62. madde44 215. Sbrnik Dekreav i Reuporyajemi' pt> Frunsam. c. IV, (1921). i 120-J 121-2.

NEP: LK ADMLAR 315

ntrt. (armn ve mal mbadelesinirt gelimesini kredi ve dier banka ilem leri yoluyla gerekletirmeyi" amalyordu ve kozraet ilkelerine uygun hareket edecekti. 2 000 milyar rublelik balang sermayesi devlet tarafn dan salanm, ynelim kurulunu Narkomfin atamt: bakann atanmas ise Sovnarkom tarafndan onaylanacakt. : a RSFSC'nin yeni Devlet Banka s ( G o 5 b a n k ) m 16 Kasm 1921'de ald. Balang hi de cesaret verici de ildi. Kaynaklar kurulu sermayesinden ibaret olduu iin snrlyd ve fa iz oranlan ok yksekti; faizin yan sra banka verdii kredilerden devlet kurumlan iin yzde 8. kooperatifler iin yzde 10 ve zel irketler iin yzde 12 zerinden hesaplanm bir "sigorta yzdesi'' uygulayarak parann deer kaybna kar kendini gvence altna alyordu.-" Bankann salad yardmn byk lekli sanayinin sermaye htiyalarn karlayacak'"' ya da gelecek k patlak verecek olan razbazarovaniye krizini atlatacak kadar hzl ve cmert olmayna amamak gerekir. Hzla deer kaybeden bir pa rayla i grmek bankay g durumda brakyor, sermayesinin satn alma gcn gittike azaltyor ve tm kredi politikasn engelliyordu. Nasl ki bte durumu dzelnedike parann istikrara kavumas mmkn deilse, para istikrara kavumadka gerekli kredi sistemi de ilerlik kazanamazd. Ekim 1921'de ngrlen ve Devlet Bankas'nn kurulmasyla doruk nokta sna ulaan mali reformlarn tm tek bir politikann birbirine bal para laryd.

Sonuta Austos 1921'de, istikrarl bir parann ve dengeli bir benin her mali reformun temel unsurlar olduu ve bizzat NEP'in temel anlarn meydana getirdii ak bir biimde ortaya kt. NEP'in ardndan, 1921 ya znda artk mzminlemi olan fiyat ykselmelerinde geici bir duraksama ortaya kt; Temmuz 1921'den itibaren fiyatlar Ekim Devrimi'nden beri ilk kez dolamdaki para hacminin art oranndan daha dk bir oranda 22 ykseldi ve para basmnda bir yavalama oldu. " Para politikasnda dam216. Sobranie Uzakonenii. 1921.No.12, madde 593. 594; say 75. madde 615. 217 Ad iki yl sonra "SSCB Devle Bankas'na dnlrildi (Sobranie Uzakonenii. 1921, No. 81. madde 7S6). 218. Na Novik Pulyak (1923), c. H, s 192. 219. 1 Ocak 1922de Gosbank'n sanayiye verdii avanslar (1922 rublesi zerinden) top lam P milyonu buluyordu Bu miktar sava, ncesinin 400 000 rublesine esini. Mal karls kredilerde 10 milyon rubleye ykseliyordu Polieler zerindzn skonto ancak Mays 1922'de balad (A.g.e.. c If, s 201-5). Sonradan avanslar ve krediler yava yava anl. ama ancak 1922 sonbaharnda nemli bir boyuta ulaabildi

316

EKONOMK DZEN

manlk yapacak bir komisyon atand. 3 Kasm 192l'de, sonraki yl yeni bir para karlmasna karar verildi. Yeni ruble 10 000 eski rubleye edeer olacakt; yeni banknotlara artk "deme bonosu" yerine "kt para" deni yordu phesiz "para" kelimesine itibar ve saygnlk kazandrmak ama cyla devrim ncesi alkanlna bir dnl bu." 1 5 Kasm 1921'de Sov narkom 1922 btesine ilikin iki nemli karar ald. Bu bte dokuz aylk bir sreyi kapsayacak, bylece gelecek bte yl 1 Ekm'de balayacakt; btenin hazrlanmasnda sava ncesi rublesi esas alnacakt.- 21 Ayn ta rihte Narkomfn'den gelen bir talimat cari rublenin deitirilme orann sa va ncesinin bir rublesine karlk 60 000 Sovyet rublesi olarak saptyor d u . - ' Sonradan, bu oran fiyat ykselmelerini gz nnde tutmak iin ay dan aya deitirilerek Mart 1922'de 200 000 rubleye ulat. 5 2 4 Aslnda, fiyat endeksine gre ayarlanm ve bazen "meta ruble" demlen bir parayd bu. Fakat cari fiyal dzeyi ile 1913 yl fiyat dzeyi arasndaki dalgalanan ora n srekli bir lt olarak kullanmann mahzurlarn ve samalm iktisat lar hemen gsterdiler; bu sorun evresinde gelien tartma boyunca, "meta ruble" "alln ruble" lehine yava yava terk edildi. 14 Kasm 1921 ta rihli bir kararname kiralanm letmeler iin denen kiralarn altn ruble esasna gre hesaplanmasn ngryordu. ; ] 5 Ekonomi politikasnn evri minde bu aamaya ilikin ilgin bir belge. Lenin'in Ekim Devrimi'nin yl dnm nedeniyle Pravda'da kan makalesiydi. Devrimin bu drdnc yldnmnde makalenin beklenmedik bir bal vard; "Altnn imdiki ve Sosyalizmin Kesin Zaferinden 5onrakt nemine Dair". Makale, zellik le alln sorunundan ziyade genellikle NEP'e hasredilmiti ve Lenin'in nl kehanetini ieriyordu: "Btn dnyada zafere ulatmzda, dnyann en byk kentlerinden bazlarnn caddelerinde umumi tuvaletleri som alln dan ina edeceiz"; ama makale aslolarak RSFSC'nin o gnk artlarnda

220.ZaPyafUut922l.s.33l. 221. Sobranie Uzakonenii 1921, No. 77. madde M 3 . Paradan soz ederken kullanlan ra kamlar aaya ekerek yaratlmas umulan psikolojik sonu gereklememi olmal, nk eski rakamlar halk arasnda kullcr maya devam etmiti' Bundan bir yl sonra yaymlanan bit kararname ile iSobrome Uzakonenii. 1922. No. 66. m*ld<: 867). I93'te baslan bir rublenin 1522 yl basm olan 100 rubleye, ya da nceki yllarda baslan I 0 0 0 0 0 0 rubleye edeer ol duu belirtilmitir. 222 Sbornik Dekreov Rasporyajeni po Finansam. c. IV (1921), s. 126 223 Ane..: IV.< 127. 22<l M>>r ZakcnodateTsrvo v Oblasi Sel skogn Kozyaistva Sbornik Dekreov (1923). s 273-7. 225. Sbornik Dekretov i Rasporyajenii po Finansam. c. IV (1921). 136.

NEP: LK ADIMLAR 317 en nemli eyin "altn idareli kullanma" ve "ticareti iyi renme" zorunlu 116 luu olduunun zerinde duruyordu. Ekim ve Kasm 1921'de maliyeye ilikin kararlar mali politikann Sov yet liderlerinin uralar arasnda bata geldiini ve Narkomfin'le Gosbank'n bir sre in NEP'in en hassas komuta merkezlerine dntrld n gsleriyoTdr Sava komnizmi dnemindeki tutumlarn tuhaf bir bi imde tersine dnmesiydi bu; o dnemde mali ilerin ekonomi politikas nn bir arac olmaktan teye geemeyecei yksek sesle dile getiriliyor ve Narkomfin szcs adeta zr dileyerek bunun bir an nce son bulmasn bekliyordu. Bu deiiklii bir dizi yeni atama simgeledi. Vaktiyle Sol mu halefet yesi olan ve Mart 1919'dan beri artk ar bir i saylmayan Maliye Halk Komiseri greviyle parti merkez komitesi sekreterliini bir arada y rten Krestinski, Mart 1921 onuncu parti kongresinde baarl olamad gerekesiyle ikinci grevinden uzaklatrld."' Ksa bir sre sonra grevli olarak Almanya'ya gnderildi, orada Sovyet elisi oldu ve onun yerine Narkomfin'in bakanlna Sokolnikov getirildi. nl kilitli trenle Petrograd'a Lenin'le birlikte dnm olan, partinin kdemli yelerinden Sokolni kov, mali politika konusundaki ilk tartmalarda yetkin ve ekili bir rol oy nayan tecrbeli bir iadamyd." 8 Kendini NEP'in mali sorunlarna, zel likle de istikrarl bir para yaratlmas sorununa adad ve birka yl boyunca Narkomfin1 i Sovyet politikasnda tutucu ya da sa eilimlerin kilit noktas haline getirdi. Bir bankerin olu olduu sylenen ve o zamana kadar pek tannmayan bir parti yesi olan Sheinnan, Gosbank'n bana getirildi. 1922'nin balarnda ise pk daha sansasyonel bir adm atld: Wine kabine sinde bakanlk yapan ve 1905'ten sonra Kadet partisi yesi olan eski bir maliyeci ve sanayici olan Ktler, Gosbank ynetim kuruluna atand. Bu ta rihten 1924'teki lmne kadar Ktler, Gosbank'n belki de Narkom fin'in perde arkasndaki nfuzlu bir kii oldu ve parann istikrara kavu turulmasnda nemli bir rol o y n a d . ! M Gosbank'n kurulmas, milli ekonominin merkezi dzenleyicisi olarak
Z26. Lenn. Soineniya, c. XXVII, s 79-8! 227. Bkz. Bolevik Devrimi, c. I, s 191. 1918'de Maliye Halk Komiserlii'ne atans ve maliye konusundaki szleri hakknda bkz. s . 226.243-4 228 Bnnc Tirn Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kongresindeki konumas s. I49'da yer almakladr. 239 NEP'in en parlak dneminde devrim ncesi rejimin uzmanlaryla ibirlii yapmay gizleme gerei duyulmuyordu ank: V. N. Ipaief). The Life of a Chemist (Stanford. 1946), s. 402, 1922 sonbaharnda Shenman'la Kuilcr'iD. "Devlet Bankas'nn birinci yldnmn ve

3ia

EKONOMIK DZEN

bir devlet bankas araclyla derhal ve ncelikle istikrarl bir para yaratl masn amalayan ve uzun vadede "geleneksel" kapitalist maliyenin temel ilkelerini yeniden geerli klmaya ynelik bir kampanyann balang nok tas oldu. 20 Kasm 1921'de. para sorunuyla ilgili komisyonun raporunu in celemek zere Gosbank'la bir konferans dzenlendi ve bundan all ay o n c e olsa byk sansasyon yaratacak bir dizi tez kabul edildi. Raporda serbest piyasalar, i ticareti hzla gelitirmek amacyla ar sanayiden ziyade hafif sanayinin desteklenmesi, d ticaret tekelinde deiiklik yaplmas, d l kelerden kredi salanmas amacyla yeni giriimlerde bulunulmas ve daha sonra altn para esasna dnlmesi neriliyordu 1 1 " Maliyecilerin grle riydi bunlar ve Narkomfin'in desteini salam olmalarna ramen, parti nin tm tarafndan kabul e d i l e m e y e c e k kadar ileri gitmilerdi. Ancak Aralk 1921 parti konferans, "kt para basmn snrlandrmay amala yan tutarl bir plann gerekletirilmesine ynelik bir ilk adm olan metal (altn) esasna dayal para dolamna dnn S o v y e t iktidarnn mali ko nularda temel ilkesi olmas gerektiini" ilan etti." 1 Bu program Kamenev'in "ekonomik bir plan yapmann ya da bir devlet btesi hazrlamann para renkli kt paralarndan' ibaret kaldka mmkn olamayacan" belirttii dokuzuncu T m Rusya Sovyetleri Kongresi'nde de tekrarland." 2 Mart 1922'de toplanan on birinci parti kongresinde Sokolnikov parti kong resinin maliye konusunu ilk kez e l e aldn zellikle belirterek yeni mali politikann ayrntl bir savunmasn yapt.
233

Lenin kongredeki tek konu

masnn epey tutarsz, ama dikkate deer bir blmn yaklamakta olan "mali krize" ve bunun sanayiye yansyan sonulana ayrd '

Eer kriz ok iddetli ve gk vahim ise. birok eyi bir kez aha gzden geir memiz ve tm gcmz tek bir nokta zerinde toplamamz gerekecektir. Eer kriz istikrarl bir parann yarallmasn kutlamak" iin, konservalnarda dzenlenen genel bir top lantda nasl konutuklarn anlatmaktadr. te yandan, Norkomfin iinde sren nufz aray tan, onu. politikasna kar kan sanayi evrelerinin hcumlar karsnda hedef haline getir di Berlin'de yaymlanan ve ou ramn gvenilir kaypaklara dayanan Menevik gazele Solsialneh Vf sinik. No. 2, 17 Ocak 1923, s 16'ya gte, Aralk 1922 onuncu Tm Rusya Sov yetleri Kongresinde Lann. Sokolni kovun "eski ar bakanlar. Ktler, vb. israfndan kullanl dn" dile getirmitir; ama Larin n bu sz resmi tutanakta yer almamakladr.
230 231. Fnansovaya Polmka ;a Ptrod s Dekabrya 1920 g. po Dekabr' 1921 g Oekli

VserossiiskvmuS'eduSovetov

(1921),s. 35-43

VKP(B)vRezt/lyttsiyak(M\).c.\,f,.4G7.

232 S'ezdi Sovetov RSFSR v Posianovleniyak (1939). s. 222; Devyatyi Vserossiiskii S"ezd

Soi* to* 11922). s. 53.

233. OdinnadisatyiS"etdRKP(B>.( 1936),s. 312.

N E P : ILK A D I M L A R 3 1 9

vahim deilse yararl bile olabilir' Komnistleri her tr devlel trstnden azal ede cektir. Ama unutmamamz gereken bir ey var. Mali bir kriz kurumlan ve isletme leri sarsar ve ilerinde en zayf olanlar daha ilk azda kertir. Ama her eyden sa dece uzmanlar sorumlu tutmaya kalkmamal, sorumlu grevlerdeki komnistle rin kusursuz olduklar. n safla mcadele verdikleri ve her zaman ok iyi altkla r iddiasnda bulunmamalyz Bylece, mal kriz ok vahim deilse bundan yarar lanabiliriz, bir tastiye hareketi')-1 mmkn olur, me.kezi denetleme komisyonlar ya da merkezi soruturma komisyonlar gibi davranmadan, gerekli olduu takdirde ekonomik kurumlarda sorumluluu olan komnistleri tam anlamyla tasfiye edebi liriz.-^ phesiz, bu vgde mali krizin yararl etkileri geleneksel kapitalist mali yenin terimleriyle ve bile bile abartlmt; ayn ekilde komnistlete kar uzmanlarn savunulmasnda da bir abartma vard. Ancak Lenin'in "geri e kilmenin" son bulduunu ilan ettii konumasnda yer alan bu pasaj, mali sorunun o srada parti tarafndan nasl alglandnn iaretiydi. Kongre, tartmay maliye politikasna ilikin olarak "devlet ekonomisinin doal paynn azaltlmas bedeline karlk parann dolam alannn geniletilme sini" ngren, "bte a ile mcadele edilmesini" hatrlatan ve "ekono mi ve maliye poJikasnn aJnn esasna dayal istikrarl paaya gven duya rak yneldiini ifade etmenin" zorunlu olduunu ilan eden uzun bir kararla i,t; kapatyordu. 1922 yaznda bu politikann yava yava olgunlat grld. Aralk 1921'de onaylanm ve sava ncesinin rubleleri esas alnarak hesaplanm 1922'nin ilk dokuz ayna ilikin bte tahminleri, ngrlm giderlerin yzde krkn amayan bir ak gsteriyordu; 1920 ve 1921'in sorunlu bt esine tekabl eden yzdeler srasy/a W ve Devk kurumlarnda ki personel saysn azaltarak ve mmkn olduu kadar ok sayda sanayi iletmesini ve iiyi bte dnda brakarak, giderlerde ksnt yapmak iin byk bir aba harcanmt. Parasal bir ekonomiye dn mantki olarak ayni vergiden nakdi vergiye geilmesini zorunlu klyordu. Ancak bu dei iklik ilkel bir ky ekonomisinde ok yava gerekleiyordu. lk adm Mart 23+ Bk Bnlink Devrimi, e t. s. 192-4 Rusa'da 'ayklama" ya da "temizleme' anlam na gelen tstka ya do sii kelimesi genellikle "tasfiye hareketi" diye evrilince daha seri bir ifade kazanmaktadr: kelime tm komnistlerin azledilecei anlamnda deil, hepsinin du rumlarnn dikkatle incelenecei ve yetersizlii grlenlerin tasfiye edilecei anlamnda kul lan ilmi sur.
235 Lenin. Sotnemva, c. XXVII, s. 257. 236. VKP(B>v Re<>\ttsi\akWAl),t I, s, 425-8. 237 N<NvvikPurvak<.[92),c ll.s 2.

3 2 0 EKONOMK DZEN

1922'de alld: Zoralm yerine bit yl nce ikame edilmi bir dizi ayni vergi, belirli oranda avdarla hesaplanan tek bir vergiye ndirgendi."" Fakat tarm rnleri zerinden ayni vergilendirme btn 1922 yl boyunca yrrlkte kald: Ayn yln sonunda toplam gelirin te birinden fazlas hl bu yol dan tahsil edilmiti.-" Ayn zamanda arap, alkoll ikiler, ttn, bira, kib rit, bal ve maden suyu vergisi gibi yeni nakdi vergi kaynaklar yaratld; b tn bu vergiler Austos 1921 ile ubat 1922 arasnda yrrle kondu. Ocak 1922'de, bienin sava ncesinin rublesi zerinden hesaplanmas karar lum vergilerin sava ncesi rublesi zerinden hesaplanmasn ve cari kambiyo kuruyla denmesini ngren bir kararnameyle tamamland. 4 "ubal I922'de, aslnda ktlk kurbanlarna mali yardm amalayan kelle vergi si ("vatanda bana" vergi) konuldu. J 1 1922 sonbaharnda daha da nemli bir deney yaanmt: "Serbest" meslek erbabyla (doktorlar, avukatlar, ya zarlar, vd.) Nepadamlan'nn ve devlet kurumlarnda ya da sanayi trstlerin de alan Sokolnikov'un, "trst kurulularmzn st tabakasn olutu ran kent burjuvazisi unsurlar, kent burjuvalar, teknisyenler entelijensiyas" dedii yksek cretli grevlilerin kazanlarndan gelir vergisi aln maya baland. 2 4 2 Btn bu dzenlemeler sayesinde nakdi gelirden sala nan haslat, btede ilk kez nemli bir blm oluturdu. 1922 ylnn ilk do kuz aynda tm devlet gelirlerinin sadece yzde 10u nakdi vergiden, yzde 60' ise kt para emisyonundan elde edilmiti. Oysa nakdi vergiden sala nan haslatn Ocak ve EylTde yzde 1,8'den yzde I4'e ykseldiini, buna karlk kt para emisyonundan salanan haslatn yzde 90'dan yzde 56'y a dtn gsteren aylk rakamlar daha cesaret vericiydi.-'" 1922'nin son aynda Sokolnikov gelirin te birinin nakdi vergiden, te birinden daha aznn kt para emisyonundan, geri kalann da ayni vergiden salan dn ilan edebildi. J U 1922 yaznda geleneksel kamu maliyesine yeniden dn iin baka bir deneme daha yapld. Sovyet Hkmeti toplam lOmilyon pud avdar dee rindeki ilk devlet istikraz tahvillerini piyasaya kard. Deeri 100 pud olan tahviller faiz getirmeyecek, fakat 95 pud olarak ilem grecek ve 1 Aralk

238. Sobanie Uzakanenli. mi,No.22. madde 233 239. Deryatyi Vserossiiskii S"ezdSovel(iv (1923), s. 138. 240. Sobranie Uzakonenii, 1922, No. 6. madde 75. 241. A.ge , N o . 16. madde 167. 242. A.ge,No.76,madde940; Desyor\i Vserossiiskii S"ezd~ Soveov (1923),s. 138-9 243. Na Novik Puryak (1923), c. II, s. 134-5. 244. Desyaryi Vserossiiskii S"ezd Soveiav (1923), s. 138

NEP: ILK ADIMLAR 321

1922 ve 31 Ocak 1923 arasnda itfa edilecekti. deme ve geri deme av darn piyasa fiyat zerinden nakd olarak yaplacak, istikraz, devlet hazine sine yatrlacak 10 milyon ruble deerinde altn mevduat ile garanti edile cekti.- 45 stikrazn onayland VTsIK oturumu, devlet istikrazna duyulan gvensizliin ve Sovyet Hkmeti'nin bunu baaryla uygulayabileceine kar duyulan phelerin ne kadar kkl olduunu gstermektedir: Sokolni kov gemite ilenmi hatalarn devlet istikraz tahvili karma olanan ortadan kaldrmadn ispatlamak iin Fransz Devrimi rneini ileri sr d.2'"' Ekim 1922'de, arzedilen miktarn yzde 85'i satn alnm olduun dan, Sokolnikov istikrazn baarl olduunu ilan edebildi. 1 ' 1 Ne var ki, esas ilgi ayni verginin tahvillerle baa ba denmesi olanandan kaynaklan yordu. Bunu yzde 6 faizli 100 milyon altn ruble deerinde bir istikrazn karlmas izledi: stikrazn amac parann istikrarna zemin hazrlamak t. 1 4 " Bu stikraz, byk ihtimalle devlet kurumlan ve devlet sanayi trstleri tarafndan taahht edilmiti. Fakat istikrazn amac NEP dneminde birik mi zel servetin bir ksmn da ekmekti; satn alnmalan iin byk l de ahlaki baskda bulunulmutu. 2 4 9 26 Aralk 1922'de Sovnarkom'un ona yyla tasarruf sandklarnn kurulmas, kamusal borlanmaya dnn ve zel tasarruflar teviketmenin iaretiyd. ; y , llk iki tasarruf bankas Mosko va ve Petrograd'da ubat 1923'te ald. Mevduat altn ruble olarak hesap lanmt ve cari kurdan geri denecekti. Tasarruf bankalar, phesiz ilk balarda bir yatrm ekli olmaktan ziyade parann deer kaybna kar bir garanti yntemi olarak kullanld, fakat bir alkanln ve gelenein yaraltmasnda etkili oldu. Ekim 1923'te 60 000 mevduat sahibini kapsayan 300 banka bulunduu ve bu saynn alt ay sonra on katndan fazla artt syle-

245. Snbramt Uzakonenii. 1921, No. 36. madde 430. 246 III Se\<ya Vserossiikogo enral'nago IspolMtelnago Komitem IX Soliva, No 7 [21 Mays 1922). s 16-17. 247. IV Satra Vserossskogo entral'nogo Ispolniel'nogo Komleia IX Sulha, No 4 (28 Ekim 1922), s 26. 248. Sobranie Uzakonenii, 1922, No. 67, madde 887; G V Sokolnikov. G/sudars.tvennyi Kapitalizm Nova\a Fnansovava Politika (1922), s. 31-4. 249. Aralk 1922 onuncu Tum Rusya Sovyetleri Kongresi'nde Sokolnikov, "islikraz des tekleme imknna sahip bir insan desegini esirgerse, biz bunu aslnda Sovyt Hkmeli'ne yardm redrkdivor eklinde yorumlayabiliriz, byle y Olumlayacaz da," diyordu {Desyam Vserossiiskii S"ezd Sovetov (1923). s. 140) 250. A. Z. Arnold. Banks. Credit and Honey in Soviet Russia (New York, 1937). s. 324; eski tasarruf bankalar 10 Nisan 1919'da Milli Bankann ynetimine gemiti (Bkz. s, 234, not 348).

322

EKONOMK DZEN

niyordu." 1 ubat 1923'te milli piyango uygulamasnn ilan edilmesi gemi in mali yntemlerine dn yolunda atlm bir baka admd." 2 Bir Devlet Bankas'nm yeniden kurulmasn, doal olarak tm bankac lk sisteminin yeniden kurulmas giriimi zledi. Nasl ki bir devlet bankas nn kurulmas iin ilk giriim sanayiye devlet hazinesinden dorudan yar dm kesildikten sonra kredi kayna salama ihtiyacndan doduysa, siste min geniletilmesi iin ilk nemli giriim de tpk bunun gibi 1922'nin ba larnda sanayinin szcs olarak Vesenka'dan geldi ve hem Gosplan hem de yeni sanayi trstleri tarafndan desteklendi. Sanayiye ksa vadeli ticari kredi ve yl sreli istikraz salamaya yetkili bir Sanayi Bankas (Prombankj tasars 1 Eyll 1922'de STO tarafndan onayland. Bu bankann ser mayesi, Vesenka ve ilgili halk komiserlikleri dahil devlet kurumlar ve devlet sanayi iletmeleri tarafndan taahht edilmiti."-' lk projenin amac, hi phesiz sanayiyi Devlet Bankas'nm vesayetinden ve maliye yetkilile rinin sanayiye kar kstlayc politikasndan kurtarmakt. Fakat Prombank hibir zaman Devlet Bankas'nm ve Narkomfin'in vesayetinden kurtulacak kadar gl olmad ve smsk kenetlenmi bir bankaclk sisteminin bir paras haline geldi. ubat-1922'de kooperatifler. Ocak I923'te Tm Rusya Kooperatif Bankas'na (Vsekobank) dnen" 4 bir Tketim Kooperatifi Bankas (Pokobank) kurmulard. 1922 yl boyunca yerel sanayilerle yerel ynetim projelerini finanse etmek iin belediye bankalarnn-" ve NEP d neminde kk tccarlarn ihtiyalarn karlamak amacyla karlkl (or tak) kredi kurumlarnn da kurulduklar grld. 35 '' Yeni geleneksel maliyenin tapna Gosbank'n nfuzunun hzla artma s, NEP'in mali alanda salamakta olduu gelimelerin simgesiydi. Nar komfin'in cari rubleyi sava ncesinin rublesine dntrmede esas ald fiyat endeksi maliyecilerin eletirilerine uzun sre dayanamad. Mart 1922' de bu sistem kaldrld ve sonraki ay, Gosbank tarafndan satn alma fiyat

251..4.g.*..s.32S-6. 252. Sobranie Uzakonenii. 1922. No. 67, madde 871 ; No. 81, madde 1029. 253 A Z Arnold, Banla, Credit and Money m Soviel Russia (New York. 1937). s. 287-8. Prornbank'n ilk drekr. Uzak Dou Cumhuriyeti'nin sabk babakan Krasnoekov'd (bkz. Bolevik Devrimi, c. 1. s. 324-5); 1924'te grevini klye kullanmaktan ve banka fonlar n zimmetine geirmekten hapse mahkm edildi (V. N. Ipatieff, The Life of a Chemist (Stan ford. 1946), 5.402-3). 254. Sobranie Uzakonenii, 1922, No. 16, madde 163; A. Z. Arnold, Banks, Credit and Mo ney in Soviet Russia (New York, 1937), s. 296-7. 255 A g . , s . 3 0 7 - 8 . 256. A.g.e., s. 318-19.

N E P . LK A D M L A R 3 2 3

zerine kurulmu altn rubie sistemi ikame edildi. Dntrme oran her ay artk Narkomfin tarafndan deil, Gosbank tarafndan ilan ediliyordu: Bun dan byle tm devlet gelir ve giderleri sava ncesi rubleye gre deil, al tn rubleye gre hesaplanacakt. 2 " Paraya temel olan altnn ve onu koru yan Gosbank'n itibar artrld. Para reformuna giden yolda bir adm daha atlmt. 1921 yaznda enflasyonist gidite ksa bir yavalamadan sonra, ekonomik dengesizliin hl dizginlenememi gleri bir kez daha ar bast ve kt para emisyonu orann azaltma giriimleri aresiz terk edildi. ! Eyll 1921'de tedavldeki toplam kat ruble 3 500 milyar iken, Ocak 1922'de 17 500 milyar 1921 yl rublesine gre), 1 Mays 1922'de 130 000 milyar, 1922 yl sonunda ise yaklak 2 milyon milyar rubleye ykseldi. 25 * Altn karl bulunan ve bir devlet bankas tarafndan denetlenen, Avrupa modeline gre bir kt para emisyonu zorunluluu kendini kanlmaz bir ekilde hissettiriyordu. Sonradan kukulu ve snrl bir geerlilii olduu ortaya kan bir iddiaya gre, d ticaret gelitirilmek isteniyorsa istikrarl bir para birimi zorunluydu.251* 25 Temmuz 1922'de Sovnarkom Gosbank'a ervonel denilen yeni para birimine dayal kt para karmas iin yetki verdi. Bir ervonet on altn ruble deerindeydi; kt para emisyonu yzde 25 deerli madenle ve yzde 75 ksa vadeli tahvil ve dier likit varlkla te minat altna alnmt. 2 "' 11 Ekim 1922 tarihli bir baka kararnamede yer alan daha ayrntl hkmlerden" 1 sonra ilk ervonetler Kasm sonuna do ru dolama karld. Yllarca sren bir mali anari ve nakit para kargaa sndan sonra istikrarn cazibesine kaplmamak imknsz grnyordu. Mu halefet ok gl deildi; VTsIK'da Narkomfin'in szcs muhalefeti "so lun ocukluk hastalnn" yeni bir uzants olmakla sulad. 262 lk kt pa ra emisyonu ok snrl oldu ve yeni ervonetler uzun bir sre dolam arac olarak, fakat daha ziyade yedek ake ya da hesap birimi olarak i grd. On

1ST. Sobranie Uzakonenii, 7922. No. 26. madde 310; No. 31, madde377. Ausos 1922'de bir baka deiiklik yapld. Dnlmle oran Narkomln ve Gosbank'n temsil edildii bir komisyon larafndan. istikrarl yabanc dvizlere ilikin deiim kuru esas alnarak saptand {A.g.e., No. 55. madde 692), 1922-23 btesi sava ncesi rubleye gre deil, alim rubleye g re hazrland. 258. A Z. Arnold, Bank. Credit and Money in Soviel Russia (New York, 1937), s. 12S-9. 259. G, Y. Sokolnikov, Gosudarstvennvi Kapitalizm i Nvava Finansovaya Politika (1922). s. 6. 260 Sobranie Uzukonemi. 1922, No. 46, madde 578. 261. A.g.e.. No. 64, madde 827. 262. IV Sessiya Vserossskogo enral'nago Ispaintel'naga Komiteta IX Soziva, No. 5 (29 Ekim 1922). s. 2.

324 EKONOMK DZEN

be ay boyunca, islikrarl fakat snrl miktarda ervonet dolamda snrsu ve boyuna deer yitiren rubleyle yan yana yer ald. nemli ilemler git gi de ervonetle ifade edilir oldu; fakat pein demeler cari kur inerinden rub leyle yaplmaya devam etti. Bylece, 1922 sonunda maliye ve ekonomi politikasnda ksa vadeli ve aldatc belirli bir denge salanm oldu. NEP'in kazandrd ivme ve 1922 haatnn verimlilii, henz ok uzaktan da olsa gelecekte dengeli bir dev let btesini ve can ekien bir parann canlanmasn olmasa bile ikamesini grlr hale getirmiti. Fakat devrimin ilk yllarndaki tutkulardan tama men farkl olan bu tutkularn peinden ancak ekonominin dier sektrlerin de iddetli sarsntlar yaratma pahasna gidilebilirdi. Bunlarn tam anlamy la gereklemesi iin, nce 1923 krizinden kurtulmak gerekiyordu.

BLM 20

PLANLAMANIN KKENLER

Akld, plansz kapitalist ekonominin karsna gelecein sosyalist dze ninin planl, aklc ekonomisini koyan Marksist zmleme biimi, kapita lizmden sosyalizme gei sreci hakknda hemen hemen hibir ey syle miyordu. Sadece Engels, mrnn son yllarnda Alman Sosyal Demokrat Partisi'nin Erfurt programnda geen "zel kapitalist retimin kendi znde planlamann olmadna" likin bir pasaja atfla, hisseli irketlerin zel retime oktan son verdikleri ve "hisseli irketlerden tm sanayi dallarn tekelletiren ve kendi vesayeti altna alan trstlere geildiinde yalnzca zel retimin deil, bu planlama eksikliinin de sona erecei" 1 kehanetinde bulunuyordu. Demek ki, planlamann gelimesi kapitalizmin ve kapitalist retim biriminin durmadan artan hacminin znde vard. I909'da yaym lanm Das Finanzkapital adl kitabnda Hilferding, yirminci yzyln ilk yllarnda balca kapitalist lkelerde sanayi sermayesinin nemli bir ks mnn byk bankalarn eline getiini ve mali sermaye eklinde daha da younlam olduunu gstermekle bu tahlili daha ileri gtryordu. Bu ise, banka sisteminin sanayiyi yneten ve rgtleyen kaldra olduuna likin geleneksel sosyalist gr dikkate deer bir biimde doruluyordu ve Marksist tahlile gre, sosyalist devrimin etkisiyle kapitalizmin kendi mahvna giden yolda bir adm daha attn dorular gibiydi. Lenin'in Em peryalizm: Kapitalizmin En Yksek Aamas balkl kitab bu metnin daha 2 da gelitirilmi ekliydi. 1914 sava btn bu srelerin yeerdii bir alan oldu. Sava, savaan balca lkelerin kapitalist ekonomilerini youn bir birikime ve merkezilemi bir planlamaya zorlayarak, Marksstler'e gre zel kapitalizmin par1. Marx ve Engels, Soineniya. c. XVI, Ksm II, s. 103-6; Marx "kapitalist hisse senei irketlerin", "kapitalist retim tarzndan sosyal retim tarzna gei biimleri" olarak ii sa nayi kooperatifle tiyle yan yana bulunduunu belirtiyor! DasKapial. c. Ill, Ksm XXVII). 2. Lenin'in bankalarn roln vurgulamas ve Saint-Simon'dan aklard pasaj hakknda bkz. s. 126.

326 EKONOMK DZEN alanmasn hzlandracak ve planl bir e k o n o m i y e yol aacakt. Bu geli meler Almanya'da daha fazla g z e arpyordu; nedeni ise Almanya'nn ekonomik gerginliklerin en iddetlisine maruz kalm olmas deil (bu ba kmdan Avuslury a-Macaristan ve Rusya da ayn durumdayd), Almanlar'n savalan nce de bu ynde ok daha ileri gitmi olmalaryd. Stockholm'da yaayan o dnemin nl Menevikler'inden Larin, Petrograd'da yaymla nan Vestnik Evropi dergisi iin Almanya'nn sava ekonomisi hakknda 1915 yl boyunca bir dizi ilgin makale yazd. Nisan I 9 l 5 ' t e yaymlanan ilk makale y l e son buluyorduada Almanya t lim dnyaya, belirli bir plana gore tek bir makina gibi alan m erk ezil e mi milli ekonominin rneini verdi. ada Almanya'da makinann ku manda kollarm ellerinde tutanlar Siemens, Brsig. Gwinner. Blcichrder, (ilkenin en byk bankalarnn ve sanayi sermayesinin en byk birikimlerinin temsilcile riydi Kumanda kolunu elinde tutan makinay kendi anlayna gre iletir; ama mo dern medeniydin erevesi iinde bylesine birleik bir makinay ina edebilen b yk bu lkenin pratik bayatnda bu tecrbe, uyandrd teorik lg ve sosyal bilim sel anlam asndan nemlidir. Ve drt ay sonra, Hefferich'in Maliye Bakan olmasndan sonra, Larin du rumu yine zetliyordu: Alman ekonomisi, byk sermayenin devletin byk bankalarla ibirlii saye sinde gerekleen planl ve rgtl egemenliine doru yol almaktadr.' Baka kaynaklardan yararlanm olsa da, Lenin phesiz Larin'in makale lerini okumutu ve ubat D e v r i m i n d e n sonra Rusya'ya dndnde devlet denetimindeki sava dnemi Alman ekonomisi onun ekonomi konusunda ki dncesini giderek etkilemii. Lenin'in "tekelci devlet kapitalizmi" ya da sadece "devlet kapitalizmi" diye adlandrd ekonomi sistemiydi bu Almanca'daki karl Planwirtschaft, Franszcas une conomie dirige. ngilizcesi ptaning'di. y l e yazyordu Lenin: Zorunlu trstleme, yani devlet denetimindeki kurulularla zorunlu birleme, i te kapitalizmin hazrlam olduu ey. ite Junker devletin Almanya'da gerekle tirdii ey, ite Rusvada Sovyetler'in ve proletarya diktairlnn yararna ger ekletirilecek olan. ile bizim evrensel, modem ve brokrasiden arnm "devlet a\gt"mz\n gerekletirecei ey budut' 3. VesnikEvropi, Nisan 1915, s. 303. Austos 1915, s. 300; Larin'in makaleleri Mosko va'da 1928'de (ilk Be Yllk Plan'n yapld yl) Cosudarsrvennyi Kapitalizm Voentogo Vremeni v German adyla yaymland 4. Lenin, Soineniya. c. XXI. s. 261-262.

PLANLAMANIN KKENLER

327

Lenin bunun sosyalizm olmadn zellikle belirtiyordu: "Alman PlehanoVlarn (Scheidemann'n, Lentsch'in, vb.) sava sosyalizmi dedii ey, as lnda tekelci devlet kapitalizmidir." Ancak kapitalizmin bu nihai aamasn da savan basksyla bu noktaya gelinmi olmas sosyalist devrimin yak lamakta olduunu da gsteriyorduTarihin diyalektii yledir ki, sava tekelci sermayenin tekelci devlet kapitaliz mine dnmesini son derece hzlandrmakla insanl bu sayede sosyalizmin eii ne getirmilr Emperyalist sava sosyalis devrimin arifesdir. Ancak proletaryann ayaklan masna yol aan ey. tad tum dchelc sava deildir sadece ekonomik ha kundan olgunlamam sa. hibir ayaklanma sosyalizmle sonulanmaz. Tekelci devlet kapitalizmi sosyalizm yolunda en kapsaml maddi hazrlk ve sosyalizme geif yolu olduu iin. tarih merdiveninde sosyalizm basamayla onun arasnda ba
ka hibir ura basamak \oktur artk*

Devlet kapitalizmi kisvesine brnen planlama, bylece kapitalizmden sosyalizme geite ba yeri igal etmektedir. Sorel'in aykn gelebilecek bir ekilde belirttii gibi. "sosyalizmin sanayinin rgtlenmesini kendine dert etmesine gerek yok artk, nk bunu kapitalizm stlenmitir".*' Kapitaliz min kendisi, anarik eilimlerine panzehir olacak bir planlama esi geli tirmekledir Kapitalizmin gelimesinin son aamas, sosyalizmin yaratl nn da ilk aamas olmaktadr. Tarihi adan Friedrich List planlama teori sinin babas olarak Marx'dan nce geldi; Birinci Dnya Sava Almanyas'nda ilk modern planl ekonomiyi rgtleyen Rathenau, Sovyet Rusya'da planlama sorununa yaklam bilinli olarak Almanya modelinden kaynak lanan Lenin'in ncsyd. Ama Menevik bir yazar 1917 sonbaharnda planlamann Rusya'ya uygulanmasn nerdiinde ve bunun "aygtn dei tirilmesini deil, sadece yenilenmesini gerektirdiini" ne srdnde, Le nin "plan" anlayn savunmakla birlikte (kelime, o srada trnak iinde gsterilecek kadar yeniydi), kapitalist dzeni savunmann son hatt olan planlama ile sosyalizme gei arac olacak planlama arasndaki fark yle aklad: Proletarya zafere ulanca yapaca ey udur: ki i salclara, mhendislere, tarm uzmanlarna, ii rgtleri denetiminde ve onlar tarafndan incelenecek bir plan hazrlatacaktr ve ii rgtleri merkezileme sayesinde igcnden tasarruf salama nn yollarn aratracaktr.. Biz merkeziyetilikten ve "plan"uan yanayz, ama pro5. i4.jc.ee. XXI, i. 186-187. 6. G. SofeJ. Reflecims n Virlente (ingilizce (evin. 1916). s 35

328 EKONOMK DZEN

leer devlete zg. yoksullarn, smrlen iilerin yararna, smrclere kars, proleler retim ve datm kurallarna zg bir merkeziyetilikten ve plandan yana yz.7 Bu szler devrimden birka ay sonra Lenin'in sosyalizmin artk gerekle tii maddi, ekonomik yarsnn Almanya'da tekelci devlet kapitalizmi eklinde, siyasi yarsnn ise Rusya'da proletarya diktatrl eklinde ger eklemi olduu yolundaki szlerinin habercisiydi." Bolevik devrimin temel kilemi sosyalist bir toplumu ekonomik ba kmdan geri bir lkede kurma giriimi planlama sorununu iki farkl e kilde etkiliyordu. Rusya'nn yoksulluu, sermaye kaynaklarnn clzl, sanayisinin dk verimlilii, balangtan itibaren, zel kapitalizmin aley hine devlet kapitalizminin gelimesini tevik etmiti. Rusya'da sanayi, dev letin amalarna hizmet etmek ve devlet iktidarn glendirmek amacyla geni lde hkmetin giriimleriyle kurulmutu; devlete, hem mteri olmas sfatyla dorudan, hem de byk bankalar zerinden dolayl olarak baml kalan sanayi kamusal ve yan askeri niteliini hibir zaman tama myla yitirmedi. Bat lkelerinde planlamaya kar muazzam bir g olu turan zel giriimin salam olduu karlar Rusya'da hemen hemen yok gibiydi ve byk sanayilerde egemen olan byk younlama, devletin mdahalesini teknik bakmdan kolaylatryordu. Birinci Dnya Sava bo yunca, planlama Rusya'da byk bir lerleme kaydetmediyse, 9 bunun nede ni Rusya'nn merkezi bir ynetim iin olgunlamam olmasndan ziyade, lkedeki kamu hizmetlerinin yetersizlii ve aka grlebilen savruklu uydu. te yandan, Rusya'da geni lde gelimi zel kapitalist giriimlerin olmay planlamay bir dereceye kadar kolaylatrmakla birlikte, Sovyet planlamaclar geri adm atmak zorunda brakyordu. Planlamaclar byk maddi skntlar iinde almak durumunda kalyorlard, bylece planlama kavram ar ktl ve yoksunluu artryordu. Deneyimli personel ve rgtlenme kaynaklan etkili bir planlamann ihtiyalarnn ok altndayd. stelik ilk yllarda rejimi boykot ettikleri ve rejim tarafndan boykot edil7. Lenn. Svimntya, c. XXI, s 268-370. Lenin'in planlamaya ilikin ilk tartmas "ii denetimi" lehinde yurlt mcadeleye sk skya balyd (bkz. s. 64-6). 8. A.ge., c. XXII. s. 517; le yandan Lenin Man 1917'de Almanya'daki sistemi "dahiyane rgtlenmi bir alk* diye tasvir ediyordu. 9 Balca sanayilerin sava komiteleri ile Geici Hkmet tarafndan kurulan Ekonomik Konsey ve Yksek Ekonomi Komitesi planlama in ok ciddi kolklar olmamakla birlikle, sonradan Sovyet organlarnn kurulaca bir temel saladlar.

PLANLAMANIN KKENLER 329

dikleri iin ekonomi ve teknik alanlarda atan zaten snrl saydaki Rus burjuva uzmanlar da dlanm durumdaydlar. Ciddi bir planlama ancak 1920 ve 1921 yllarnda, vasfl kiilerle salanan uzlamadan sonra mm kn oldu. En nemlisi de, Rusya ekonomisinin geri kalml kendini planlamaya kar dier her eyden fazla direnen ilkel bir tarmda ortaya ko yuyordu. Bu yzden Rusya'da planlama kanlmaz olarak sanayinin geli mesi zerinden ekonomide yeni bir denge salama giriimiyle balad ve kentle koy arasnda yzyllardr sren mcadelenin bir paras oldu. 1923 ilkbaharnda yaymlanm son makalesinin sonuna doru Lenin, "mecazi olarak sylemek gerekirse, bir attan bir baka ata yani kylnn, mujik'in sska atndan ar sanayi alna gemenin" gereine iaret ediyordu 111 ve bu na "almamzn, politikamzn, taktiklerimizin, stratejimizin genel plan" diyordu. Rusya'nn artlarndan tr balangtan tibaren ve gelecek yl lar boyunca Sovyet planlamasnn ana temas bu oldu.

Sosyalist ekonomiye likin Marksist grn kendi zndeki planlama ilkesi Ekim Devrimi arifesinde Lenin tarafndan ihtiyatla onayland. Bu il kelerin somut uygulamasna ilikin ilk deneysel giriim, Brest-Litovsk ant lamasnn ertesi gn oldu. O srada ekonomik kalknma yolu sanki al m gibi grnyordu. te o anda Lenin bu grevin bykln ve yenili ini kavramaya balad: Sosyalizmin ne olduunu biliyoruz, ama milyonlarca insan ilgilendiren bit r gtlenme nasl gerekletirilir, mallar nasl rgtlenir ve datlr, bunu bilmiyoruz. Eski Bolevik nderler bize bunu remediler. Bolevik el kitaplarnda buna dair henz hibir ey yazlmad. Menevik el kitaplarnda da hibir ey yazl deil bu konuda." Birka hafta sonra daha uzun bir aklama getiriyordu: Tum bildiimiz, kapitalist toplumun bu gidiat nceden gren en yetenekli uz manlarnn, en gl beyinlerinin bize aklad klan tek ey, tarihsel bir zorunluluk olarak belirli bir genel izgideki bir deiimin gerekleeceiydi; retim aralannn tarihe mahkm edilmi olan zel mlkiyeti son bulacak, smrenler mlkszletirilecekti. Bilimsel bir kesinlikle saplanmt butun bunlar. Bunu biz sosyalizm bayran ykselttiimiz, sosyast olduumuzu ilan etliimiz, sosyalist partiler kurduumuz, sosyalist yeniden rgtlenmeye girimek iin iktidar ele geirdii miz zaman biliyorduk. Ama bilemediimiz ey. bu dnmn alaca biimler ve bu somut yeniden rgtlenmenin gelime hzdr. Ancak kolektif tecrbe, milyon larca insann tecrbesi bu alanda bize kesin bilgiler verebilir.'2
10. Lenin,Soineniya, c. XXVII, s. 417. 11. A.g.e-, c. XXII. s. 484.

330 EKONOMK DZEN Lenin, Bilimler Akademisi'nn lkenin doal kaynaklarn aratrm oldu unu renince,
13

"sanayinin yeniden rgtlenmesini ve Rusya ekonomisi

nin yeniden canlandrlmasn salayacak" ve sanayinin corafi dalmn, retimin birka byk iletmede younlamasn, ulatrmann ve tarmn elektrie kavuturulmasn ierecek bir plan hazrlamak iin uzmanlardan oluan bir komisyon kurulmasn nerdi. 14 Lenin hemen hemen ayn d nemde "retimin rgtlenmesi ve on milyonlarca insann yaamas iin ge rekli mallarn planl datmm salayacak yeni rgtsel ilikileri ieren, son derece karmak ve dakik bir ulam ann gereklemesine ilikin po zitif nitelikte ya da yaratc bir grev" de tasarlyordu. 1 5 Yeni kurulmu olan Vesenka "planlama" sorunlarn ele almak iin de neysel bir giriimde bulunmutu bu srada; aslnda henz planlama kelimesi kullanlmyor, "bayndrlk ileri" deniyordu. Mart 1918'de bir toplantda Larin, ok acil olarak yaplmas gereken "bayndrlk ii"nin listesini sundu: Kuznetsk kmr madenlerinin gelitirilmesi. Petrograd sanayisinin elektrie kavuturulmas ve Trkistan'da pamuk retimi iin topraklarn su lanmas."' Aa yukar ayn zamanda Vesenka'nn bayndrlk ileriyle g revlendirdii kurulun bakan Pavlovi, Mays 1918'de birinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri kongresine ayrntl bir rapor sundu. A m a doal kaynaklarn tamamnn kullanlmasndan baka bir ey deildi. Komite de miryollar, kanallar ve yollar, elektrik santrallan, tahl silolar, havuzlar ve souk hava depolar, su gcnn dzenlenmesi ve kullanlmas, topraklarn sulanmas, tarma elverili hale getirilmesi iin projeler hazrlanmasn nerdi. Pavlovi komitenin yetkileri ve ileyii hakknda ayrntl bilgi ver mek zere hazrlklyd: Bayndrlk ileri komitesi, kuruluu srasnda her eyden nce iki grevi ama edinmili: birincisi, tiim Rusya iin genel bir yap ileri plan hazrlamak, ikincisi de lke apnda tm yap ilerini tek bir blmde birletirmek. Yapmla ilgili grevler komiserliklerin elinden alnmal, genel grler ve hel2.A.g.t.,c XXIII, s. 40 13. Mays 1915'de mparatorluk Bilimler Akademisi, Rusya'nn Doal relim Kaynakla rnn ncelenmesi Komisyonu'nu kurdu. Bu komisyon devrimden sonra da varln srdrd ve 1918den itibaren Sovyet Hkmeli'nden yardm ald lObzo' Saunoy Deyaei'osti Komissii po Itueniyu Estesrvenmk Proizvodiel'nikSl Rossii, der. G P. Blok [1920], s 6 bu ki

tapk komisyonun bilimsel yaynlarnn uzun bir hilesini ieriyor, komisyonun f alsmalannn daha sonra ele alnd bir kaynak da Rabti Akudemii Nauk v Obiasn hsledovaniya Pri-

rodnikBtgalsvRossii

[I922]'dir). 15. A.g.e., c. XXII, s. 451.

No. 1, Nisan 1918, s. 27.

14. Lenn. Soineniya, c. XXTI. s. 434.

16. Bydleeni VisegoSovttaNanulnogo Kozyaistva,

PLANLAMANIN KKENLER

331

defler dorultusunda hareket edecek, lkenin i ve d politikasnn gereklerini gz nnde tutacak zel bir kuruma devredilmelidir. Kongrenin bu raporla ilgili tartmann ertelenmesini onaylamas ve gr nte, bu konu hakknda hibir karar almamas, belki de delegelerin oun luunun konu zerinde pek dnmediinin kantyd." Eyll 1918'de Ve senka "ynetimin rgtlenmesinden retimin rgtlenmesine geildiim" bildirdi ve tm glavk ve merkezlere "gelecek alma yl iin bir retim program hazrlamalarn" emretti. , K Ayn ay, elektroteknik yapmla ilgili ve bayndrlk ileri komitesine tabi zel bir seksiyon kurdu Vesenka. 1 0 Ama i savan gereklikleri daha tehlikeli boyutlara ulatka bu muaz zam projeler dosyalarda kald. Bayndrlk ileri komitesi arka plana ekil di.2" Aralk 1918 ikinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri kongresinde Vesenka'nn "ekonominin gene! sorunlarn" ihmal ettiinden, vaktini ve dikkatini zellikle "gnlk ilere" hasrettiinden yaknan Larn'in szleri ise hayli gerekdyd. ! l Kongre "1919 yl iin (ek bir ekonomik plan ya plmasnn" mmkn olduundan hl umutla sz ediyordu." Mart 1919 sekizinci parti kongresinde kabul edilen gzden geirilmi parti program "lkedeki tm ekonomik faaliyetler arasnda, genel bir plana gre kurula cak azami bir birlik" ngryordu.- 3 Ancak bu o srada, yalnzca bir z l e m olarak kald. Vesenka bu grevden zmnen vazgetii iin, ekonomi politi kasnn kapsad tm alanlar tek bir organ tarafndan denetlenmiyordu ar tk. Planlama konusunda btn yaplan, kamulatrlm sanayileri rgtle mek iin lkel giriimlerden ibaretti sadece Ekonomik faaliyet i savata Kzl Ordu'nun iaesinin salanmas gibi ok yorucu ve bazen neredeyse umut krc gnbirlik bir grev haline gelmiti.

17. Trudi I VSeossiskogn $"e;da Srnel/n Nuradmgo Kozyasna ( I9IS). i. 180-1, 702;

15 sayfalk kongre tutanaklanm ieren bu rapor (a.g e . s. 176-2021 planlamann kt zerin de kaldnn dikkat ekici bir rneidir.
18. Narodnoe K>zyatst\>, No. 10,1918, s. 42. 19. Sbornk Dekreun Poslutmlenu po Narodnomu Kozyoisrvu. c II (1920), s 4.5-6; aa

yukan ayn zamanda Sovnarkom Krasn'in nerisi zerine bir "merkezi elektrik konseyi" kurdu (Trudi S Ekklrolekneskogo S'tzda [tarihsiz ( 1921?)], c. I. 128-9). O Srada kurulan saysz rgtn pek az yrrlkle kald. 20 A. Ransotne. Six Weeks in Russin in 1919 (1^19), s. 65-72,rJe "savasn herseyi berbat elliinden' ve 'bu komienin Rusya'y hem kendine hem de dnyann geri kalan lkelerine da ha yararl klacak barl grevleri yerine getirmesi gerektiinden" yaknan Pavlov'e ubat 1919'da yapt ziyareti anlatmakladr.
21 TrudiIIVserossisktigoS'ezdo SoveovNarodnogoKozvaisna (tarihsiz), s. 19.

22. A.g.e.. s. 319.

23. VKP(B)vRezolyusyak (I94), c. l.s.290.

332 EKONOMK DZEN

Ancak 1920nin balarnda Kolak ve Denikin in birlikleri yenilgiye u ratldnda ve savan sonu gelmi gibi olduunda, ekonominin yeniden yaplandn mas gndeme geldi. O zaman ik farkl planlama anlay orta ya kmaya balad; planlama paralel ve ou zaman rakip iki izgi boyun ca yava yava geliti. Birinci gre gre plan genel hatlar belirlenmi uzun vadeli bir ekonomi politikasydr, planlamann esas genel ekonomi politikasnn ("plan") saptanmasndan ve ekonomi politikasn gn gn ne gerekletirmekle ykml komiserliklerin ynetiminden sorumlu mer kezi bir organd. kinci anlaya gore ise plan, genellikle retimin artrlma sn, milli ekonominin rjuinyle yeniden kurulmasn amalayan, ama ay n zamanda belirli ilerin yerine getirilmesi in u kada srede u kadar mal retilmesine ilikin zgl ve ayrntl talimatlar da ieren bir proje ya da bir dizi projeydi. Birinci anlay genel bir yaklam, ikincisi ise zgl bir yaklamd; ne var ki bu iki anlay da, ancak daha sonra kendini kabul etti recek olan plan anlaynn, yani tm milli ekonomiyi kapsayan, aynnllandrlm bir bte kavramnn uzanda kalyordu. Birinci planlama anlay, teme! bir ncelik olarak ekonomide yetki sa hibi tverkei bif otorite kwulmasMii kanlmaz kVyordu sava tecrbe si mevcul ekonomik rgtlere otoritesini kabul ettirecek ve ekonomi politi kasn lek bir seferberlik plannn nda ynetecek kadar gl merkezi bir blme gerek bir ihtiya duyulduunu gstermiti. 1918 sonbaharnda ekonomi alanndaki ba yeri, il Sovnarhozlar'na ve yerel Sovnarhozlar'a bal alt seksiyonlanyla birlikte, Vesenka'nn sava szlemeleri seksiyonu ve Kzl Ordu'nun iaesinden sorumlu, Krasin bakanlndaki olaanst komisyon alyordu. 3 ' Ancak bu baml kurulularn son derece nemli bir ynetim ve denetim grevini yerine getiremeyecekleri phesizdi 30 Ka sm 1918'de, VTsIK sonradan ok nemli olduu anlalan bir karar alarak "lke kaynaklarnn ve imknlarnn savunma amacyla seferber edilmesi"

24 Sava szlemeleri seksiyonu ve olaanst komisyon hakknda bkz s. 211 Vesenka' nn ilkel bir planlamay uygulamak iin grevlendirdii organ "kullanm komisyonuydu (bkz. s. 2121, Bu komisyonun faaliyetini Milyutin 1920'de yle anlatyordu: "Kullanm ko misyonu tarafndan bir datm plan hazrlanr ve onaylanmak zere Vesenka prezidyumuna sunulur: boyW'e merkezi depolardan gerekli hammaddeleri alp bu ulan fabrikalara ve atlye lere datan yetkili retim seksiyonlar larafndan plann uygulanmas bolar' (hioriwi Ekoru-micsk-to Aazvidyu SSSK (kincibasm. I 9 2 0 ( . s 197> Komisyonun I9lft'de 19. ISlSMe 44 ve 1920'de S5 rne ilikin "planlar" onaylad anlalyor(BW'fcra5</vmlttyonirWopediya, c XXII] (1938], s. 619, "Komis^iya l.spol'zovaniya" maddesi! Man 1921'de bu ko misyon Vescnka'dan STO"ya devredildi. Aralk 1921'de ise ilga edildi (bkz. s. 341).

PLANLAMANIN KKENLER 333

iin tam yetkili bir ii ve Kyl Savunma Konseyi kurdu. Konsey bakan Lenin'd, yeieri arasnda Sava Halk Komiseri ve askeri devrim konseyi bakan Troki. Olaanst ae Konseyi bakan Krasin ve VTsIK temsil cisi Stalin vard." Bylece, hzla kurulmu olan bu yeni konsey askeri ko nular hari her konuda en st otorite oldu. sava devam ettii srece- ge ici, acil bir ihtiyaca bal olan bir kurulu statsne brnd, Vesenka'nn yetkilerine aka tecavz etmedi ve gnbirlik iler dnda planlamayla lgilenmedi. Bu durum 1919 yl boyunca devam etti. Ocak 1920 nc Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri kongresi "tek bir ekonomik plan" ve "cumhuriyetin maddi kaynaklarna bal olarak btn sanayi kollarn kap sayan retim programlarnn egdm" lehinde allagelmi bir karan ka bul etti ve hatla Vesenka ynetimi inde "daimi nitelikli merkezi bir re tim komisyonu" kurmaya da karar verdi. 3 '' Ancak i sava 1920 ilkbaharn da sona erer gibi olduunda, planlama sorunu Vesenka ile i ve Kyl Savunma Konseyi arasnda ak bir rekabet eklinde ilk kez kesin bir bi imde ortaya kt. Troki'nin ilk kez planlamann savunucusu olarak grnmesi Mart 1920 dokuzuncu parti kongresinde d ir. O srada i sava sonunda terhis edilmi igcnn sanayide altrlmasyla ok megul olduundan, kongreye "Ekonomik Kuruluun Gncel Grevleri zerine" bir rapor sunmakla g revlendirilmiti. Troki'nin kongreye sunduu ilk karar taslanda yer al mayan, ama bu taslak tartld srada merkez komite tarafndan eklenen ve "gelecekleki tarihi dnem iin geerli tek bir ekonomik plan"n hazrlan masn ngren bir blm ieriyordu." Tasan, bir planda yer almas gere ken "birbirine bal tutarl bir dizi grev" iermesiyle nceki belirsiz z lemlerden farklyd. Troki bu raporunda, igc seferberliinin "igc n, lkenin tamamn ve ekonominin btn kollarn kapsayan tek bir eko nomik plana gre yerli yerinde kullanacak bir aygta sahip olunduu tak dirde bir anlam kazanacan", plann temel amacnn ksa vadeli yarar sa lamak deil, "relim aralarnn retimi iin gerekli artlar" hazrlamak ol mas gerektiini de belirtiyor ve yle devam ediyordu:
25. Sobranie Uzakonenii I9I7-I9IK, No.91-2. madde 924. 26. Rezolyuto 1 ret ego Vserossinh'go S"ezdaSoetavNarodnogtKozyaistva(1920),s. 42-4. 27. Troki'nin kendisi israfndan kaleme alnm ilk lastok DevyaryiS~e;d FKPfB) ( 19341. s. S i l - Z de yer almakladr. Troki bu laslakla planlamadan s edilmemesinin 'ciddi ve nemli bir ihmal' olduunu kongrede kabul elli (A.g.e . s. 102). Eklemenin mekez komesnin hangi yesi lantndan yaplm; olduu ise kayda gememi grnyor.

3 3 4 EKONOMK DZEN
i m d i y e kadar rekabet yasalarnn temel mekanizmas yerine k o y a b i l e c e i m i z tek bir e k o n o m i k plana sahip olmadk. Vesenka'nn glkleri b y l e bir plann ol mayndan kaynaklanmakladr. Aslnda belirli bit plan vardr E k o n o m i k zorunlu luklara gre merkezde hazrlanan bu plann praikte ancak yzde 5 ile 10'u gerekti i gibi uygulanmaktadr.-*

Troki'nin askeri sorumluluklar onun i ve Kyl Savunma Konseyi'yle sk bir ibirlii kurmasna yol am ve Rikov'la Milyutin hakl olarak bu yeni ve radikal nerilerde Vesenka'nn amalarna ynelik bir tehdi gr mlerdi. Rikov, Troki'nin "plan"n "hayattan kopuk, soyut bir derleme" diye eletirerek, "eer tm sanayimizi donatmak iin makinalar reteceksek, bunun iin onlarca yl gerekecektir" demiti. Ancak Lenin, Rikov'a iddetle kar karak, "Vesenka'nn ekonomi komiserliklerinden ayr bir blok halinde rgtlenmeye kalkmasnn, parti merkez komitesinde olum suz bir etki yarattn" 2 9 syledi. Kongrenin karar, parti kongresince onaylanm ekonomik plann gerekletirilmesinde hep birlikle hareket edilmesi in, merkez komiteyi, ekonomiyle dorudan ilgili dier komiser liklerle Vesenka arasnda en ksa zamanda rgtsel bir ba kurmakla g revlendiriyordu." 1 Karar, Vesenka'y kesin bir biimde "dier komiserlik lerle" bir tutmakla ve "rgtsel ba"n baka yerde aranmasn zmnen be lirtmekle, onun amalarna son vermi oluyordu. Kongreden hemen sonra ii ve Kyl Savunma Konseyi yeni bir canllk kazand. gcnn sefer ber edilmesi ve yeniden datm o ann temel ekonomik sorunu olduu iin. ad alma ve Savunma Konseyi'ne evrildi {Soviet Truda i Oboroni ya da STO); 3 1 STO bu yeni kimlikle ekonomik alanda yava yava st mer kez organ, ekonomi politikasnda hakem ve gelecein planlama kurulu ha line geldi. Ama 1920 yaznda savan tekrar balamas "tek ekonomik pla n" rafa kaldrd ve yetki sorununu erteledi.

28. Devyaryi S'ed RKP(B) (1943], s. 103. Troki'nin yl sonraki baz grleri onun planlamaya balangtaki yaklam hakknda ilgin ipular vermektedir "Planl ekonominin temel dayanaklar nelerdir 1 nce, ordudur: ordunun yaayn hibir zaman pazar ekonomisi lemel tekil emez.Ordu planl bir ekonomidir. kincisi, ulatrmadr, bizim (demiryolu) ula mmz devlete aittir: ncs ordu, ulatrma ya da devlet sanayisinin dier kollan iin re tim yapan ar sanayidir" (Dvenadsryi S"ezd Rossiiskoy Kommunisieskoy Parii Bol'evikav) [1923J, s. 306-7). 29 Devyaryi S~ezdRKPtB) (1934). s. 139, Lenin. Soineniya, a. XXV, s. 120 30. VKP(B) VRezulyusiyak (W\),t 1, s. 337. 31. Bu deiiklii ynitlue koyan kararname Aralk 1920 sekizinci Tm Rusya Sovyetle ri Kongresinin kararnda yer almakladr iS"ezdi Sovelov RSFSR v Posantvleniyak [1939], s. 181; Lenin. Soineniya, XXVI, s. 619-20, not 23'e de baknz.

PLANLAMANIN KKENLER

335

Bu arada zgl sorunlarn ele alnmasn ngren dier planlama anlay geerlilik kazanmaya balad ve Sovyet planlama tarihinde sekin bir rol oynayacak olan bir baka organ yaratld. Nisan 1918'de Lenin, ulatrma nn ve tarmn elektriklendirilmesinin Rusya ekonomisi iin uzun vadeli bir plann temel eleri olduuna deinmiti." ubat 1920'de planlama bir kez daha pratik bir sorun haline geldiinde, Lenn VTslK'daki konumasnda, "kylerin elektrie kavuturulmas sorunu zerinde durarak, bylece ky lerin kentlere balanacam" belirtti." Oturum sonunda VTsIK, "daha d zenli planlanm bir ekonomik kalknma iin ve milli ekonominin tmne ynelik bir devlet plannn bilimsel bir ekilde hazrlanp aksatlmadan uy gulanmas iin gerekli tedbirleri almann kanlmaz olduuna" karar ver di. Sanayinin, tarmn ve ulatrmann elektrie kavuturulmasnn "byk nemini" gz nnde tutarak, Vesenka'y "elektrik santrallar a" kurul masna ilikin bir proje hazrlamak ve Rusya'nn elektrikle donatlmas iin bir komisyon (Goelro) oluturmakla grevlendirdi.''' Yzden fazla yesi bulunan komisyonda birok burjuva uzman vard ve bakam eski Bolevik Krjijanovski'ydi. 35 Proje, kiisel olarak Lenin'i giderek daha fazla heyecan landrmaya balad. Komisyonun almalar hakknda propaganda yapma s in Krjijanovski'ye baskda bulundu. ) S Lenin'in Rikov'u paylad, Ve senka'nn savlarn hie sayd dokuzuncu parti kongresi planlamaya z gl yaklam aka tevik etti; nk kongre "gelecekteki tarihi dnem iin tek bir ekonomik plan" uygulamasn nerirken, plann, "birbirini kar lkl etkileyen bir dizi tutarl temel greve ayrtn" da ekliyordu. Bu grevler arasnda ulatrmann ve makina retiminin geliiirilmesi bata geliyordu. Tm plann dayand teknik temel "sanayinin, ulatrmann ve tarmn elektriklendirilmesin!" ieren ve "milli ekonominin elektrie ka vuturulmasna ilikin bir plan hazrlanmasyd". 1 ' Lenin'e gre, elektrik lendirme son derece nemli olan tarm sorununa hl sk skya balyd. 1920 yaznda Komintern'in ikinci kongresi iin kaleme ald ve kongre ta-

32 Bkz. s. 330 33. Lenin, Soineniya, c. XX V, s. 22 (Bu konumadan geriye sadece bir gazele haberi kal mtr) 34 hvesriya, 8 ubat 1920. VTsIK'nn bu oturumuna ilikin hibir tutanan yaymlanma d ve kararn yasalar ve kararname le re an resmi koleksiyonda yer almad anlalyor. 35. Lenin, Soineniya, c. XXVI, s. 620, not 24. Krjijanovski, Lenin'in tevikiyle 30 Ocak 1920'de Pravda'da Sanayinin Eiektnkiendiilnesi Grevleri hakknda bir makale yaymlad (A.ge. XXIX, s 4J2-3) 36. A.g.e., c. XXIX, s. 434-5. 37. VKP(B) v Rezatyuuyak (1941), c. I, s. 329.

336 EKONOMK DZEN

rafndan kabul edilen tarm sorununa ilikin tezlerde Lenin, "sanayinin ta mamnn geni lekli retim ilkesine ve en modern teknie (yani ekono minin tamamen elektrie kavuturulmasna) dayal olarak yeniden rgt lenmesinin" acil hale geldiini lan ediyordu: Kentler iin "geri kalm ve tecrit edilmi krsal kesime" yadm etmenin ve kylerde igcnn verim liliini artrmann tek aresi buydu. 3 8 Tm Rusya Komnist Genlik kong resinde Lenin sanayinin ve tarmn yeniden inasnn modern bilimde "son sz" olan elektrie bal olduunu syledi. 3 * 1919'da sosyalist bir Alman profesr, tm Alman ekonomisinin drt ylda elektrie kavuturulabile ceini syledii bir eser yaymlamt. Kitap hemen Rusa'ya evrildi; 4 " Lenin Kasm 1920'de Moskova'da bir parti konferansnda Rusya'y elekt riklendirme plannn on yla kalmadan gerekleebileceini sylerken he sabn bu kitaba gre yapyordu. Lenin u nl szn bu vesileyle syle miti: "Komnizm. Sovyet iktidar art tm lkenin elektriklendirilmesidir." J I Yars Rusya'da, yars Almanya'da gereklemi olan sosyalizme ilikin baka bir zdeyiin yeni bir yorumuydu bu; elektriklendirme Rus ya'ya sosyalizme gei iin gerekli artlar salayacakt. 41 1920 yl, Lenin'in elektriklendirmeye ilikin planndan daha az kapsam l, ama daha ksa srede sonu alnabilecek bir baka zgl "plana" tank oldu. Dokuzuncu parti kongresinin karart, plann temel grevlerinden biri olarak ulatrmann gelitirilmesini saptyordu.* 1 Parti kongresinin hemen ardndan bir ulalrma komisyonu kuruldu. Ulatrma Halk Komi ser] ii 'nin (Narkomput) ve demiryollar yapmndan ve bakm onarm atlyelerinden sorumlu Vesenka'nn lemsilcilerinden oluan komisyonun bakan Troki' ydi. 20 Mays 1920'de bu komisyon nl "1042 no.lu emirnameyi" yaym lad. 1924 sonuna kadar normal artlara kavuturulmas ngrlen lokomo tif parknn kurulmasna ilikin ayrntl bir pland bu emir. Polonya sava nn dayatt zorunluluklar ve "nc" emek rgtnn kazandrd hz sa38. Lenin, S^inenyti. c XXV, s. 276; Kommanseskii Inematnnal v Dokumenak (1933). s. 137 8 39 Lenin. Socmemya. c VXV.s 389. 40 K. Ballo. Der ukunftna ilk olarak I906'dayaymland, elektriklendirme program n ieren gzden geirilmi basks I9!9'da. Rusa evirisi de 1920'de yaymland. Lenin bu kiapian ilk olarak ubal 1921'de soz eni ISoneniya. c. XXVI, s 171). ancak Ballod'un drt ylda gerekleir dedii ve Almanya iin yapt deerlendirmeyi bu konumada Rusya iin on yl diye belirtine gl>e, Lenn bu kiab phesiz Kasm 1920'dek konumasndan nce okumutu (A.g.e.. c. XX VI. s. 462). 4 l . 4 p . e . , c XXV. s 491 42. A.g.e.,c. XXVI.s. 338. 43.0d**rerwJeki ulatmo krizi iin bkz. s. 179-80,203-4

PLANLAMANIN KKENLER 3 3 7

yesinde almalar ylesine lerledi ki Aralk 1920 sekizinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'ne sunduu raporda (o srada lokomotif planna vagon yapmyla ilgili bir plan da eklenmiti) Troki, ngrlen be yllk plann buuk ylda tamamlanacan ilan edebildi." Bu basan planlamaya ka muoyunda bir anda byk bir itibar kazandrd. Lenin'le Troki'nin bu ha rekete nclk ettikleri her yerde taklitileri boy gsteriyordu. Milyutin'in belirttii gibi "genel ekonomik planlar" dnemiydi bu:
Elektriklendirmeye, yeni inaya, akaryakt retiminin artrlmasna ya da ham maddelere, y e m a l m a normlarnn saptanmasna ilikin sorunlar en ciddi, en nemli sorunlar olarak grnyordu ve S o v y e t Rusya'nn en yekn gleri bu so runlarn stesinden g e l m e y e koyulmulard. 4 '

htiyatl davranan Rikov 1 6 bile, phesiz Vesenka'ya dayanarak son derece iyimser deerlendirmelerde bulundu. Bu deerlendirmelere gre kereste retimi 1921'de 10 milyon sajen kpten 19 milyon sajen kpe, maden k mr retimi 431 milyon puddan 718 milyon puda, zeytinya 71 milyon puddan 298 milyon puda. eker yedi buuk milyon puddan 25 milyon pu da, pamuklu kuma 135 milyon arndan 780 milyon arna... ykselecekti. Bu listede en mtevaz yeri. 180 milyon kilovattan 244 milyon kilovata ykselecei ngrlen elektrik enerjisi retimi alyordu. Krjijanovski pla nna duyulan kskanlk. Vesenka'daki istatistikilerin deerlendirmelerini etkilemi olmalyd. 4 ' yle anlalyor ki, sekizinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi i sava n sonuyla NEP'in balangc arasnda gerekleen en nemli kongre
44. 1042 oo.lu emirname Troki, Soineniya. c XV, s. 345-7'de yer alyor. Troki'nin kongredeki konumas (Vos'moi Vserossnkii S"evi Sovetov [1921]. s 174-5), o donemin diger belgeleriyle birlikte Troki, Soineniya. c. XV, s 348-485'te yeniden baslmtr. Lenin kongredeki konumasnda emirnamenin uygulanmasn da yorumlad (Soineniya. c. XXVI. s 42,47). 45. V P. Milyutin. InoriyaEk.wKim:ekog>Razviiya SSSR kinci Sasm, 1929), s. 192 46. Btn, bu dnem boyunca S a a kayan Rikov. kelimenin en geni anlamyla planlama nn en kararl hasmlarndan biriydi. Sekizinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde "ekonomik hayalmzn her yann kapsayabilecek bi retim plan salayabilmek iin yllarca bekleme mi gerektii* inancnda olduunu syledi ve "bir retim plannn bir yazarn kaleme sarlp aklmdakileri ak kda dkmesiyle yaratlacana inananlarla" alay etti (Vos'moi Vserossiiskii S"r:[/5<vet>v[|921]. s 101-2) 1924'te on nc Prt Konfeans'nda u ansn dile getirdi: "Sava komnizmi dneminde Vesenka (tayken iler yjesine dzenlenmiti i telefonu a yordunuz ve sool sonra, size etaf krmz, mavi dairelerle, karelerle sslenmi bir plan veri liyordu" (Tunadsaayo Konferentsiya Rossiisko\ Kommunisieskoy Partit (Bol'sevikov) 11924].s IB). 47. Vos'moi Vserossiiskii S"ed Soveav (1921), s. 110-1.

338

EKONOMK DZEN

Aralk 1920'de toplandnda, planlama herkesin dilindeydi, ama planlama kelimesi farkl ve bir bakma kart grleri ieriyordu. Kongre her iki ta rafa da onay verme eilimindeydi. Elektriklendirmeye ncelik tanyarak ekonomik lkeler asndan nemli bir adm olarak niteledi ve ilgili kuru lulara "bu plann hazrlanmasnn mmkn olan en ksa zamanda gerek letirilmesini" emretti. Kongre Troki'nin raporunu onaylad ve "ulatrma nn letilmesi iin tek bir plan hazrlanmasna byk nem verdiini" bil dirdi. STO'nun tzn ve grevlerini onaylad ve onu balca Halk Komiserleri'nden, bir sendikalar temsilcisinden ve danman olarak tslatistik Genel Mdrl bakanndan meydana gelen ve Sovnarkom'a bal olan bir komisyon haline getirdi. STO, dier grevlerinin yan sra u ykml lklerle donatlmt: "RSFSC'nin tek ekonomik plann saptar, Halk Komiserlikleri'nn ekonomik nitelikli almalarn plan erevesi iinde y netir, plann gereklemesine nezarel eder ve gerekliinde deiikliklere karar verir."*" RSFSC bylece lk kez grevleri aka belirlenmi genel bir planlama rgtne kavumutu. Lenin kendini elektriklendirme planna ylesine adamt ki genel plana kar hayli kaytsz kalmt. Kongrede "komnizm Sovyet iktidar art elektriklendirmedir" zdeyiini tekrarlad gibi buna bir yenisini de ekle di: "Elektriklendirme plan bizim ikinci parti programmzdr." JW te yan dan, Gusev adnda, tannm, eski bir Bolevik'in. "aralarnda Troki'yle Rikov'un da bulunduu nde gelen parti yelerinden oluacak alma ve Savunma Konseyi kurulmasna ilikin uzun vadeli bir plan" neren kitap n kyasya eletirdi. 5 " Lenin STO'nun Sovnarkom'a bal bir komisyona dntrlmesi konusunda srar etmekle onu dizginleyeceini varsaym gibi grnmekle birlikte, aslnda Sovnarkom'un bakan sfatyla STO'ya da bakanlk etmesi ve Troki'yle Rikov dahil dier balca Halk Komiserleri'nin onun yesi olmalan, STO'yu tartmasz en tepedeki ekonomik or gan haline getiriyordu. Byle bir organn varl Vesenka'nn sunduundan ok daha geni genel planlama mknlar sunuyordu. Bununla birlikte Le nin gvensizlik duyuyordu. Pravda'nm 22 ubat 1921 tarihli saysnda ya ymlanan "Tek Bir Ekonomik Plan Hakknda" balkl allmadk bir sa brszlk tayan makalesinde Kritsman, Milyutin ve Larin'e, "bir yn ge vezelik" ve "... kh edebi kh brokrata, boucu bir ukalalk" diye nitele-

48. SezdiSovelovRSFSRvPostanovlentyak (1930), s. 181-2. 49. Lenin, Soineniya, c. XXVI, s. 45-6. 50. A.g.e., c. XXVI, s. 43-4.

PLANLAMANIN KKENLER 3 3 9 dii makalelerinden tr iddetle hcum eni. Goelro'nun elektriklendirme plan "tek ekonomik plan konusunda en ciddi alma"yd ve Goelro plan dnda planlama komisyonuna ilikin her trl gr "cahilce bir kendini beenmilikti yalnzca". 5 1 Bununla birlikte, bu zehir zemberek makaleye ramen Lenin Sovnarkom'da bir tr yenilgiye uram oldu' Makalenin ya ymland gn, STO'ya bal bir "devlet genel planlama komisyonu" ku rulmasna karar verildi. 5 2 Bir taviz olmak zere Lenin parti merkez komite sini Krjijanovski'nin komisyon bakanlna atanmasna ikna etti; b y l e c e Goelro'nun ilerliine bir sreklilik salam oluyordu. Goelro yeni kurulu un alt komisyonu olarak almaya d e v a m edecekti. Ancak Lenin arzula d pratik ve kesin planlamann balca dman olarak kabul ettii Larin'e engel olamad ve Krjijanovski'ye onu etkisiz brakmann areleri hakknda kaygl bir mektup y a z d . " Halk arasnda Gosplan denilen "devlet genel planlama komisyonu" bu hayli elverisiz anlarda kuruldu. Onuncu parti kongresinin ve N E P uygulamasnn yol at byk eki meler yznden planlama konusundaki tartma tavsad. Gosplan Nisan 1921'de almaya balad. Otuz d n grevliden oluan komisyon yeleri nin byk bir ksm "zel almalarndan tr nlenmi bilgili teknisyen ler ve profesrlerdi": bunlarn sadece yedisi pani yesiydi. Gosplan iin alan uzmanlar 1 milyon ruble aylk, imtiyazl yiyecek karneleri, kendile ri ve aileleri iin giysiler alyorlar, bunun yan sra VTsIK yeleri gibi oto bslerde ve trenlerde ncelik sahibi oluyorlar, parasz seyahat edebiliyor lard." Planlama komisyonlar Vesenka'ya ve baka ekonomi komiserlikle rine balydlar. yle ki Gosplan bu komisyonlar araclyla zel sorurlar zerinde alabiliyordu. 5 5 Lenin yatmt. Genel plan hakknda ahkm kesen "her eyi bilir komnistleri ' elektriklendirme planyla ilgilenmeye
1

51. Atf.f . c. XVI, s 168. 173; bir ay sonra Goelro plann lk kez okumu ota Slalin, L nine Troki ve Rikov'u eletiren bir mektup yazd; mektup yle son buluyordu. ' Bir ve yal nzca bir'tek ekonomik plan'var: oda 'elektriklendirme plan'dr ve dier btn planlar bo ve zararl gevezeliklerden baka bir ey deildir" (Slaln, Soineniya, c V. s. 50-51).
52 Sobranie Uzakonenii. 1921. No 17. madde 106. V p. Milyutn'e gre (/rMriy Ekono-

meskgo Razvuiya SSSR (ikinci basm. 1929), s. 303) Lenin, Milyutin ve Lann bu kararn alnd Sovnarkom toplantsnda raporlar sundular.
53. Lemn. Soineniya, c. XXIX, s. 445-6.

54. V. N. Ipatieff, The Ufe of a Chemist (Stanford. 1946), s. 308. Ipalieff, Gosplan'a Mays 1921'de aland
55. TriKfi IV Vserossi\kogo S'ezdn Smetov Narodnogo Kozyaistva '1921), s 83-4, Bu

planlama komisyonlarnn kurulduunu bildiren kararname Sobranie Uzakonenii, 1921, No. 38, madde 203'edir.

340

EKONOMIK DZEN

mecbur ettii gibi, Goelro'daki grevlileri de gerekirse "gncel ekonomik planlama sorunlaryla" ilgilenmeleri iin zorlamaya hazr olduunu Krjijanovski'ye bildirdi. 5 " Mays 1921'de almalarn ayrntlar hakknda Krjijanovski'ye yeniden yazyor ve "brokratik topyalara" kar hl homur tular ykselmesine ramen, Gosplan'n hi deilse hasat konusunda gele cek dnem in bir ya da iki yl geerli genel bir devlet ekonomi plannn temellerini alabileceini umduunu dile getiriyordu." Yine de bu dnemde planlamann en etkili savunucusu Troki'yd. 7 Austos 1921'de NEP ilk kez sanayiye uygulandnda, Troki parti merkez komitesine yeni politi kann "elikili zikzaklarn" protesto eden ve "ekonomi alannda merkezi bir otorite" ile geni lekli sanayi temeli zerinde yeniden rgtlenmi zerk bir Gosplan kurulmasn talep eden bir muhtra verdi.5* iki gn sonra ki sonu Gosplan'a resmen bir zerklik tanmamakla birlikte, onun "sadece tm Rusya'y kapsayan tek bir ekonomik plan saptamasn deil, ayn za manda komiserlikler dahil ekonomi blmlerinin planlan arasnda uyum salamasn ve plann hem genel olarak, hem de ayrntlar bakmndan ger ekletirilmesinde denetleyici bir rol oynamasn" ngren bir kararname yaymland. 5 * Bu arada Goelro, levleri bakmndan Gosplan'a bal bir blm haline geldi. Ekim 1921'de 1 000 delegenin katld Tm Rusya Elektro-Teknk Kongresi Moskova'da topland"' ve Goelro'nun almala rn onaylad. 6 1 ki ay sonra Lenin, dokuzuncu Tum Rusya Sovyetleri Kongresi'ne geen iki yl boyunca 12 000 kilovattk 221 elektrik santral nn iletmeye aldn ve biri Moskova banliysnde, dieri Petrograd yaknnda olmak zere yeni ki byk santraln 1922 banda alacan bildirdi."

56. Lenin. Soineniya, c. XXVI, s. 296. 57. A.g.e., c. XXVI. s. 359,466. 58.7Austos 1921 muhtras Troki ar i vie rindedir. 59. Sobranie Uzakonenii, 1921, No. 59, madde 403. 60 "Rusya'nn elektriklendiril meini D gerekletirilmesine ilikin teknik ve ekonomik so runlar hakknda genel bir lamma" iin kongre dzenlenmesi koran daha uba 1921'de aln mt {Sobranie Uzakonenii, 1921, No. 10, madde 66). 1913 kongresiyle ekli birbant kur mak iin buna resmen "sekizinci Tm Rusya Elektro-Teknik Kongresi" denildi; Lenin'in me saj kongrede okundu (Lenin, Soineniya. c. XXVII, s. 21). almalarla ilgili tutanak (Trudi S Vsenssiiskogo Elektrotekneskogo S'ezda) Gosplan tarafndan (tarihsiz) iki cilt halinde yaymland. 61. Bu karar, yaknda bilimin iki eyi, televizyonu ve atom enerjilini gerek lei irecei ni bildiren Krijiyanovski taralndan dokuzuncu Tum Rusya Sovyetleri Kongresi'ne sunuldu (Devyayi Vserossiiskii S ezdSovetov [1922), s. 219). 62. Lenin. Soineniya, c. XXVII, s. 134.

PLANLAMANIN KKENLER 3 4 ]

Bu baarlara ramen NEP'in mantki sonucu planlamann arka plana atlmas oldu. Aralk 1921 dokuzuncu Tm Rusya Sovyetleri Kongresi ge limeleri onaylamasna, elektriklendirme iini zerine almasna ve Smilga'nn sorumluluundaki bir "akaryakt plan "m tartmasna karn," "tek bir ekonomik plan"dan hi sz etmedi;** Mart aynda yaplan on birinci parti kongresinde de bu konu es geildi. Ancak bu kongrede Lenin, NEP'le balayan "geri ekilmenin" sona erdiini bildirdi. Sovyet planlamasnn sa nayinin milli ekonomi iindeki roln artrmay ama edinecei kesindi; bu anlamda Sovyet planlamas, kylln stnlne kar sanayi prole taryasnn, kk sermayeye kar sosyalizmin giritii mcadelede bir arat.* 5 NEP kapitalizme geri dne iaret ettii ve kylle bir taviz ol duu iin, bu gerilemeye her trl tepki ya da arya kat konusunda beslenen inan belki de planlamann nemi zerinde yeniden durulmasna yol aacakt. Bu yeni antitez sanayi krizinin gelimesiyle birlikte 1922'de ortaya kmaya balad. Sovyet brokrasisi asndan bu antitez sanayinin ba savunucusu Gosplan'la, NEP'in mantki sonularna varana dek srd rlmesini amalayan en nfuzlu kurululardan olan Narkomfin arasndaki kyasya rekabette ifadesini buldu. kinci derecedeki liderler arasnda, sa va komnizminin en ateli destekleyicilerinden olan Preobrajenski, Larin ve Kritsman NEP dneminde "planl ekonominin zayflatlmasna" kar seslerini ykseltiyorlard artk. Mart 1922'den itibaren Larin sanayi krizi 66 nin bu faktrden ileri geldiini sylyordu. Parti yneticileri kesin bir tu lum almaktan kanyorlard. Troki ise genel bir plann ve sanayiyi geli tirmenin hayati bir ihtiya olduu konusunda btn gcyle ayak diremek te devam ediyordu. Gosplan' glendirme kampanyas 1922 yl boyunca

63. S"nd Soverov RSFSR Posanovleniyuk ( 1929), s. 236-9. Akaryakt plan iin bkz. Lenin, Snnenya, c. XXVII, s 132-3. 64 O rada Lenin "yeni ekonomi politikasnn, devletin tek ekonomi plann deitirme diini, ama bunu gerekleti ime tarzn deitirdiini" yazd (Soineniya, c. XXIX, s. 463). 65. Buharin 1920'de yle yazmt: "Kentlerde ekonomi modeli iin giriilen temel mca dele proletaryann zaferiyle sarn/anmakladr. Krsal kesimde ise byk kapitalizm sz ko nusu edildiinde yine zafer geeklcmektedir. Ama ayn zamanda mcadele tekrar bala makladr, sosyallemi emei le m sil eden proletarya iin devlet planlamas ile. kk mlki yeti ve pazar elerini temsil eden kylln piyasada yol at anari ve speklatif kural tanmazlk arasndaki mcadeledir bu. Ancak bu. basit bir pazar ekonomisi olarak kapitalist ekonominin embriyonundan hakabirsey olmad iindir ki. yukarda tanmladmz eilim ler arasndaki mcadele aslnda komnizm ile kapitalizm arasndaki mcadelenin devamdr* (N. Buharin. Ekvnomika Perekodnvgo Penada [1920], s. 86). 66. Odmnadsatyi S"ezd RKP(BI(\936).'.. 118: bu kiinin prolestolanmn nedeni kulla nm komisyonunun ilga edilmesiydi (Bkz s. 332, not 24).

342 EKONOMK DUZEN

aralksz srdrld ve 8 Haziran'da yaymlanan yeni bir kararnameyle g revleri ve yetkileri yeniden tanmland. Gosplan'n grevleri arasnda uzun vadeli bir planla (perspektivnyi plan) acil bir retim plannn {eksploatsionnyi plan) hazrlanmas yer alyordu ve ilgili komiserlikler tarafndan Sovnarkom ya da STO'ya sunulacak nemli ekonomik ve mali kararname lerin hazrlanmasnda Gosplan'a danisilacakli." Ancak Gosplan'n yetkile rinin byk lde artrlmas yolundaki her giriime Lenin hem Mays 1922'de salndaki ilk bozulmadan nce, hem de sonbaharda yiletikten sonra genellikle kar kt, ama Politbro'da kendisini destekleyen olmad. Sonbaharda Troki iki zgl neriyle hcuma geti: Gosplan yasama g cyle donatlmal ve Sovnarkom'un bakan yardmcs Gosplan'n bakan olmalyd. 27 Aralk 1922de Lettt, hasta yatanda Politbro ya bir muht ra dikte ettirdi; bu muhtrada birinci neriye katldn, ancak ikincisini onaylamadn bildiriyordu. Troki'nin genel grn, genel bir planla mann zorunlu olduunu kabul ediyordu; ama Gosplan bakannn "bilgili bir teknisyen" olmas gerektii dncesini koruyor ve Krjijanovski'nin Gosplan'n bakam, Piyatakov'un da bakan yardmcs olmasn savunuyordu.',,l Ne var ki Lenin'in sahneden ekilmesinden sonra Troki parti st dzey yneticileri arasnda yapayalnz kald. Lenin'in muhtrasnn yaym lanmas talebi Politbro tarafndan reddedildi ve Gosplan reformu bir kez ( daha rafa kaldrld " Nisan 1923 on ikinci parti kongresince kabul edilen sanayi hakkndaki kararda planlamaya ayrlm blm mevcut durumu zetliyordu; ekonomi politikasnn temel sorunlar konusunda rakip liderler arasnda tedirgin edi67 Sobranie Uzakonenii, 1922, No 40. madde 468 68. Lenin'in hastal boyunca Sovnarkom un dier bakan yardm darn atama nsansna (o zamana kadar sadece Rikov bakan yardmcsyd) ilikin bir tartmann da eklendii bu uyumazln ana hatlar (birok eksikliklerle de olsa) Troki arivinden izlenebilir. Tanma ezellikle Aralk 1922'de alevlendi. Lenin'in Troki'nin grlerinin bir ksmna katldn bil diren 27 Aralk 1922 tarihli muhtras, Troki'nin 22 Ekim I923'te Politbro yelerine yollad mektupta almlanmjl. Toki'nin bu mektubundan uzun alnllar Sotmtuntyeskii Verlnk (Berim). No. 11 (81). 28 Mays 1924, s. I de yaymland. Daha nce Sovnarkom bakan yar dmcln reddeden Troki'ye bir ara Gosplan bakanlnn nerildii anlalyor: neJen ol sun ya da olmasn, hasmlar Troki'nin bu tutkulu giriimlerinden aka pheleniyorlard. Ak ki Lenin'in, Troki nin beenmedii Krjjanovski'ye duyduu ballk nemli bir faktr olmutu bu durumun ortaya kmasnda. 69. Lenin'in muhurasnn yaymlanmamasna ilikin Politbro karan Troki arivindedir. Troki'nin Gosplan tartmasyla lgili son giriiminin tm merkez komle yelerine yollad 25 Ocak 1923 tarihli mekup olduu anlalyor. ubat 1923'de tamamen sanayinin finansma n sonnuyla(bkz s 286-7) ilgilenmeye balad.

PLANLAMANIN KKENLER 3 4 3

ci bir mtarekenin izleri bu blmde aka grlyordu."' Troki'nin olumlu tutumunu yanstr gibi grnen her cmle Politbro'daki yoldalar tarafndan ihtiyalla ve pheyle karlanmt. Ama "tm sanayi kollarnn kendi aralarndaki ilikileri ve sanayinin tm ile tarm arasndaki karlk l ilikileri kapsayan gerek bir sosyalist ekonomik plan"d ve bu plan an cak "uzun bir hazrlk gerektiren ekonomik tecrbe sonunda" gerekleebi lirdi; oyle ki bu c i l program "genel direktifleri ieren ve geni lde ha zrlayc nitelikte" bir programd. Troki'nin Gosplan'a ilikin grleri, ka rarn ancak onun tarafndan yazlm olabilecek bir paragrafnda dile geti rilmiti:
A k a grlmekledir k e k o n o m i n i n bir biin olarak planlanmas s a d e c e sana yi iinde, yani onu d e n e t l e y e n idari organn, Vesenka'nn tecrit e d i l m i abalaryla gerekletirilemez: bunu ancak sanayi rgtnn siunde yer alan ve onun maliye ile. ulatrmayla balantsn salayan ayr fjr planlama organ gereklejlirebilir B y l e bir organ vardr, bu da konumu bakmndan G o s p l a n dr.

Ancak bunun sonucu Gosplan'a "zel bir dari yetki" vermeyi reddet mek oldu. Yetki kullanlmas gerektiinde Gosplan gene komiserlikler. STO ya da Sovnarkom araclyla hareket edecekti. 71 Troki'nin dledii bamsz ve gl bir planlama organ gereklemiyordu henz. Bu uzlama kararndan daha anlaml olan ey, Zinovyev'le Troki'nin kongrede kendi tutumlarn bir kez daha dile getirmeleriydi, ikisi de tutum larn kongre almalarndan ayr olarak ve farkl zamanlarda akladlar; bylece iddetli bir tartma ustalkla savuturulmu oldu. Lenin'in planla ma konusundaki tutumunda son iki yl boyunca meydana gelen nemli de iiklii ve yaymlanmam Aralk 1922 tarihl muhtrasnda dile getirdii grleri kasten bilmezlikten gelen Zinovyev, merkez komite almalar na ilikin ilk raporunda Lenin'in Kritsman, Milyutin ve Larin'in planlama ya ilikin fantezilerine hcum ettii, elektriklendirme plann planlamaya biricik katk ve Goelro'yu ekili biricik planlama organ diye ilan eltii u bat 1921 tarihli "Tek Br Ekonomik Plan zerine" balkl makalesine de indi. Zinovyev in bundan neyi amalad aka grlyordu; ksmi

70. Troki. "ekonomik sorunlar konusunda merkez komie yelerinin byk bir ksm ile ciddi bit anlamazlk" iinde olduunu kongreden nce Slaln'e bldifdini anlatr. (Statin, New York [19461, s. 366). Kongrede aka onaya konmayan bu tr gr ayrlklar bu kitap la daha sonra ele alnacaktr. Troki'nin planlama konusundaki grlen bu ayrlklar bir de receye kadar yanstmakladr 71. VKP(B)vfl/lvlyulsi\vk ( 1 9 4 l ) , c I. s 478 80.

3 4 4 EKONOMK DZEN

planlan yceltirken, Troki'nin savunduu genel planlamay ve Gosplan'm stnln hasralt etmek. 7 3 Troki daha da leri gitti. Kapitalizmde zel iletmeler ve sanayiler iin tekil planlar vard ama ekonomiyi kapsayan ge nel bir plan yoktu; bunun yerine "piyasa, rekabet, arz, talep, buhranlar, vs. vs." vard. Sosyalizm piyasann ve piyasa olgularnn ortadan kaldrlmas demek olduu iindir ki, planlama sosyalizmin zyd. Sanayinin iinde bulunduu kriz planlamay zorunlu klyordu: "Ar sanayiyi piyasann ba bo oyunlarna terk etseydik kayalara atpp paralanrd." Troki NEP karsndaki tutumunu tanmlamay denedi; konumasnn en hassas nokta syd bu. Lenin'in iki yl nceki bir slogann dile getirdi; amac slogann otoritesinden yararlanmak deil, hakllm gstermekti. Lenin NEP'in "ciddi olarak ve uzun bir sre iin" balatldn sylemiti. Troki ise NEP'in "ciddi olarak ve uzun bir sre iin gerekletirildiini", ama ebedi yen devam etmeyeceini tekrarlyordu. NEP, "kendisi tarafndan atlm temelleri ve bir bakma kendi yntemleri kullanlarak almak zere" be nimsenmiti. Baka bir deyile, "yeni ekonomi politika temelindeki basan larmz, kendiliinden ortadan kaldrlmas iin bize yol aar". 7 3 Troki s kc, uzun konumas boyunca yaklamakta olan dnemi "lkel sosyalist bi rikim" Marx'in ilkel kapitalist birikiminin kart dnemi olarak nite lendirdi. 7 * Bu birikimi gerekletirmek adn anmakszn Troki'nin ima ettii buydu plann temel ileviydi, Troki'nin partili arkadalarndan da ha nce ileriyi grmek ya da zmlemek iin henz ok erken bir zaman da ortaya sorular at ilk deildi. Byle yapmakla parti nderliine soyunuyormu gibi grnmesi de ilk deildi. Oysa 1923 ilkbaharnda planlama sorununu tekrar gndeme getirmeye hi kimsenin niyeti yoktu; belki de pek az kii anlamt sylediklerini. Troki'nin konumasnda planlamayla ilgili pasajlar kongrede devam eden tartmalarda en az elelirilenler oldu; komisyonda, kararn planlamayla ilgili blm, zerinde hibir deiikli in nerilmedii tek blmd. 1 5 Planlama ilkesine hi kimse kar km yordu aslnda hibir Marksist planlama ilkesine kar kamazd da. Ne

72. Dvemdlsaryi S'erd Rrssiiskoy Kmmuniseskoy Parii (Bol'evikov) (1923), s. 26-7; Znovyev konumasnn sonunda bir ket daha Lenin'in olorilesine snarak tekrar hcuma gei (A.g.e., s. 45). Lenin'in ubal 1921 tarihli makalesi iin bkz. s. 338-9: Lenin'in yazlarn dan seme alnllarla onun otoritesini ktye kullanmann belki de ilk rneiydi bu. 73. A.g.e., s. 306,313. 74. A.g.e., s. 321. Troki bu cmleyi Gosplan'da alan Smirnov'a malelt. Planlamaya ilikin tartmann sonraki bir aamasnda nl bir cmle hidine geldi bu. 75.A.j.e..s.373.

PLANLAMANIN KKENLER 345 var ki Gosplan uzmanlarnn soyul d e m l e n d i r m e l e r i n i n , soyut tasarlar nn bu lk dnemde politikay etkilemesi istenmiyordu. Gosplan bolukta almaya ve denemelerde bulunmaya devam etti. Planlamaclarn elinde elkili bir ara olabilmesi iin en azndan iki ya da yl gemesi gerekiyor du. Planlama sorununun acmasz iktidar mcadelesi inde su yzne k masna daha bayii zaman vard.

NOTC

MARX, ENGELS VE KYLLK

Marx'm ve Marksisrler'in kylle kar lutumlan ynla tartmaya ve yanl anlamaya konu olmutur Marksizm'in z kapitalizmden sosyaliz me geiin tahlil edilmesiydi. Kapitalizm, kapitalist toplumun egemen sn f olan burjuvazinin yaratyd; ncelikle proletaryann gerekletirecei sosyalist devrim, tm snflarn sonunda ortadan kalkmak zere birbiriyle kaynaaca gelecein toplumuna yol aacakt. Ote yandan bir snf olarak kyllk, feodal dzene zg bir sosyal oluumdu ve ne burjuva kapita lizm dnyasna ne de proleter sosyalizm dnyasna aitti. Marx Kaplarn ilk cildinde kapitalist dzenin tahliline giritiinde, bilindii gibi, varolan herhangi bir toplumun resmini deil, soyut bir modeli kullanmt; dolay syla kylye ya da zanaatkara yer bulamamt: nk bunlar kapitaliz min tipik unsurlar deil, modas gemi, eski bir sosyal dzenin hl yaa mn srdrmekte olan arzi kalntlaryd Bu gre gre. kendi feodal kkeninin damgasn tayan kyllk, ada toplumda gen bir unsurdu sadece kapitalist burjuvaziye oranla deil, ncelikle proletaryaya oranla da gen bir unsurdu Bundan kan so nu uydu: Kapitalizmin en ileri olduu yerde, kyllk bir snf olarak oktan rmeye yz tutmutu. Komnist Manifestoda esas itibariyle Bat Avrupa'y goz nnde tutan Marx, kyll dier kk burjuva gruplar la bir sayd (topunu birden "kk imalat, esnaf, zanaatkar ve kyl" diye snflandryordu) ve byk lekli kapitalizm selinin srkledii kaybol maya mahkm bir snf olarak ele ald. Bu sre iinde btn bu gruplar muhafazakr hatta gericiydiler; "tarihin tekerleini tersine dndrmeye" yelleniyorlard: Eer tesadfen devrimci olurlarsa bu ancak proletarya saflarna katlmalarnn kanlmaz oluandandr; bylece o andaki karlarn dcl gelecekteki karlarn savunurla, proleayamn grsne kalmak r kendi grlerinden vazgeerler.

MARX. ENGELS VE KYLLK

347

Flocon, on bir milyon Fransz kk iftisinin "mal canls toprak sahiple ri" ve komnizm kokan her eyin amansz dman olduklar yolunda Engels'i uyarmt. 1 Kylln muhafazakr ve gerici mizacna ilikin bu saptama, kyllerin Bat Avrupa'nn her yerinde, zellikle de devrimin ya pasif seyircileri olarak kaldklar yada proletaryann isyannn otoriteler ta rafndan bastrlmasna fiilen katldklar 1848 tecrbesi vesilesiyle Fran sa'da dorulanm grnyordu. Dou Avrupa'da ise (Almanya Dou ile Bal arasnda kalyordu) kyl lk tarihsel gelinimin hl az gelimi bir aamasndayd. Onun feodal sta ts I848'e kadar hemen hemen ayn kalmt ve feodalitenin son kalelerini ortadan kaldracak olan burjuva devrimi henz ok uzaktayd. Ama vahim bir ikilem bagstermiti Grevin asl ykn douya doru gidildike gleri ve saylan daha da azalan burjuvazi ya da proletarya stlenecekse devrimin baarya ulama ans hi yoktu; ancak kyller tarafndan fiilen desteklenen bir tarm devrimiyse baarya ulama ans vard bunun. Ko mnist Manifesto'fa Mars'n ngrs esas itibariyle Bat Avrupa zerinde younlamt; ama "komnistlerin mevcut farkl muhalefet partilerine kar tulumlarn" ele alan son ksa blmde, komnistler hem Amerika Birle ik Devletleri'ndeki "reformcu iftilere" hem de "ulusal kurtuluun artn bir tarm devriminde gren" Polonya partisine destek veriyorlard. Bundan birka ay sonra Marx bu ilkeyi ok daha ak bir ekilde dile getirdi; Baltk'la Karadeniz arasndaki byk tarm lkeleri feodal ve ataerkil barbarlk la n, ancak topraa bal kleleri yada kylleri zgr toprak sahiplerine dntre cek bir tanm devrimi !789'd Fransa'nn krsal kesimlerinde meydana gelen dev rime benzer bir devrim sayesinde kurtulabilirler2 Demek ki burjuvazi le proletaryann ayr ayr ya da birlikte burjuva devri mini gerekletirecek ve feodaliteyi ykacak kadar gl olmadktan yer lerde, komnistler bireysel kyl mlkiyeti adna devrim yapan kylleri "bu her trl komnizme aka kar kan bir toprak reformu olarak kalsa da" destekleyeceklerdi. 3 Burjuva devriminin oktan yaplm olduu lke lerle yaplmas beklenen lkeler arasndaki ayrm mantkl bir ayrmd. Ne var ki, Dou Avrupa kyllerine mlk sahibi olma ayrcaln tanrken Bat Avrupa kyllerini bu hakk savunduktan iin "barbarlk"ta sulamak I. Marx ve Engels. Soiintniyo. r. XXI. s 91.
2 Karl Marx-Fried ne h Engels. H'Mi-nschKnusclie Getamlausgabr. \" Teil. c. VII. < 302. 3 Age.,c VI. s 12

348 EKONOMK DZEN

tedirginlik yaratan bir durumdu. Proletarya le kyllk arasnda devrimci ittifak dncesi ilk kez bu g artlar altnda ekillenmeye balad. 1525 Alman kyl savan inceleyen ak ya da rtk karlatrmalarla dolu uzun bir makalesinin sonunda En gels 1848'de Alman kk burjuvazisinin kaderini yle iziyordu:
Ulusun nemli bir ksm, kk burjuvalar, zanaatkar ve kyller, o z a m a n a ka dar doal mttefikleri olan burjuvazi tarafndan a n devrimci olduklar, buna kar lk proletarya tarafndan da baz durumlarda yeterince devrimci olmadklar ge r e k e s i y l e kendi kaderine terk edildi; b l n m e y e urad iin bolukla kald ve hem Sa'daki hem de Sol'daki komularna muhalif oldu. 4

Bu pasajn burjuvazi tarafndan terk edilen kylln proletaryayla ttifa ka yneleceini ima ettii aktr; ayrca, daha ilerde meyve verecek olan bir gr, burjuvaziyle ttifak yapacak olan kyllerle proletaryaya katla cak kyller arasnda bir blnme meydana gelecei grn de iermek tedir. Marx ve Engels hem tarmda hem de sanayide byk lekli retimi rgtlemenin sosyalizmin temel art olduu konusundaki inanlarn hi bir zaman terk etmediler; bundan kyllerin, ancak mlkiyete ballktan kurtulduklar takdirde sosyalist devrimde proletaryann mttefiki olacakla r sonucu kyordu. Almanya'da bu aamaya eriilmemiti henz. Marx'in Engels'e yazd 1856 tarihli mektubunda oka alnt yaplan bir pasaj var dr. Marx'in Almanya'da her eyin "proleter devrimin, kyl savann bir 5 tr ikinci basksyla desteklenmesine bal olduunu" yazd bu pasaj, onun Almanya'y, feodal dzene kar burjuva devriminin henz tamam lanmad ve bu yzden proleter aznln kyl mlkiyeline ilikin bir programa geici olarak taktik bir destek verebilecei tarm arlkl lkeler 6 arasnda saydn gstermektedir. 1850'den sonra Marx ve Engels mrlerini topyekn sanayileme sre cinde koylu sorununun yakcln kaybettii ve kyllkten ana kaianla4. Marx ve Engels, Saineniya.c VIII, s. 197. 5. Kari Marx-Friedri.l Engels: H'irisch-Kmische Gesamtausgabe, I e r Teil, c. Il, s. 131-2 (Ayra iindeki alnl zgn metinde de Ingilizcedir) 6. Yar-serf durumundaki lanm emekileri tarafndan ilenen geni Prusya topraklarnda i s e duum yine Farklyd: Engels IS6S tarihli bir mektubunda. "Prusya gibi arlkla tarma da yal bir lkede tanm pol e [aryasnn byk feodal aristokrasi tarafndan ataerkil sopayla s mrlmesi hakknda tek kelime sylemeksizin srf sanayi poletaryas adna burjuvaziye h cum etmek hakszlk olur," diye yazyordu. Burada Engels, sertlerin feodal smr! nden cretli iilerin oluturduu bir tarm proletaryasnn kapitalist smr Iii sne gemektedir (Marx ve Engels, Soineniya, c. XXIII. s 239).

MARX. ENGELS VE KYLLK 3 4 9

rin lanm proletaryasna dnt bir lkede geirdiler. Ayrca Avrupa'da onlar taktik sorunu yeniden gzden geirmeye zorlayan hibir somut dev rimci durum ortaya kmad. 1848 yangnnn sndrlyle Paris Kom n arasnda geen yirmi yl onlarn kylle kar tutumunda hibir dei iklik yaratmad ve Paris Komn'nn kahramanca mcadelesi komn yenilgiden kurtarabilecek bir kyl ayaklanmasna yol amad. Ama haya tnn son on ylnda Marx'i kyl sorununu yeniden ele almaya 2orlayan et ken ok uzak ve beklenmedik bir kaynaktan, Rusya'dan geldi. 1860'l yllarn sonuna doru Marx ve Engels Rusya'daki olaylarla ilgi lenmeye baladlar ve Rus iktisat kitaplarn okumak iin Rusa rendiler. Rusya o srada tarihinin nemli bir dnm noktasndayd o srada. 1850'I yllarda Rusya'da yeni bir dnce akm ortaya kmt (Narodnikler r gtl bir partiden ok bir aydnlar topluluuydu). Slavofillerin Rusya'nn kendine zg bir kaderi olduuna ve Bat'y aydnlatmada belirleyici bir ro l olacana besledikleri inan ile, Batl sosyalist retiler iinde zellikle topyac retileri badatran bir akmd bu. Narodnikler in ban ektii bu akmn en somut yan Rus kyl komnlerinin ortak mlkiyet sistemine dayand, bu nedenle aslnda sosyalist olduu, ve gelecein sosyalist d zeninin temellerini atabilecei, bylece Rusya'nn dier Avrupa lkelerini sosyalizm yoluna gtrecei inancyd. 1861 'de sertlerin zgrle kavu mas bu inanc ykmad. Bu zgrle, Rusya ekonomisini Krm Sava'nn sebep olduu ykmlardan sonra modernletirme arzusu ve ngilte re'deki tleme hareketine benzer biimde lke sanayilemesi iin yedek sa nayi ordusu yaratma ihtiyac yol amt. Serlerin zgrle kavumas, efendi-toprak beyi ile serf-kyl arasndaki feodal ilikiyi koparm ve ka pitalizmin krsal kesime szmasn ok kolaylatrmt. Ama tarmda ege men rgtlenme ekli olmakta devam eden kyl komnn resmen orta dan kaldrmad iin bu deiimin ciddiydi iyice anlalamad ve narod nik reliyi pek az etkiledi. Narodnikler'in narodnik retiye bal terrist gruplarn eylemleriyle glenen faaliyetleri 1870'lerde doruk noktasna ulat. KapitaV'va birinci cildinin 1872'nin balarnda yaymlanan ilk Rusa evirisini deDanielson adl bir narodnik yapmt. Bakunin'e kar mcadele, Marx'la Engels'i Rusya konusundaki tart malarn iine ekti. 1875'te Rus narodnik Tkaev'in saldrsna cevap veren Engels, Rusya'da Sosyal likiler balkl bir makale yaymlad. Engels bu makalede, sertlerin zgrle kavumasnn "komnal mlkiyete en ar darbeyi" indirdiine, "Rusya'daki komnal mlkiyetin parlak dneminin

350 EKONOMK DZEN oktan getiine ve grne gre ortadan kalkmaya y z tuttuuna" iaret ediyordu. Ayrca uzun bir tartmaya yol aacak baka grler de ileri s ryordu: Bununla birlikte, phesiz bu komnal topluluu daha st dzeyde bir toplulua dntrme ihtimali vardr, yeter ki bu dnm iin gerekli artlar olgunlancaya dek en azndan bugnk durumunu devam ettirebilsin ve kyller ayr ayr deil, birlikte alacak ekilde kendilerini gellirebilsin. O zaman. Rus kylleri kk burjuva mlkiyeti ara aamasndan gemeksizin hu yksek dzeye eriebilirler. Ama bunun olabilmesi iin, crlak mlkiyet tamamen ortadan kalkmadan once Bat Avrupa'da palak verecek bir proletarya devriminin Rus kylsne byle bir de iiklik iin gerekli artlar, zellikle tm tarm sistemini kkten deitirecek mad di artlan salayacak bir devrimin gereklemesi arttr. 7 nemli artlard bunlar. Rusya'nn burjuva kapitalizm safhasn kendi a basyla amas ve feodal gemiinden miras kalan komnal kurumlar ken di sosyalist geleceinin komnal kurumlarna dorudan dntrmesi sz konusu deildi. nerilen ey, ileri lkeler proletaryasnn kendi devrimleri ni baaryla gerekletirdikten sonra geri kalm Rusya'y kapitalist aama dan g e m e s i n e gerek kalmakszn sosyalizme gtrebilecekleriydi ve Av rupa bir birlik olarak dnldnde bunda akla aykr hibir ey yoktu. O dnemde Marx bu konuda bir aklama yapmad. Ancak iki yl s o m a kendisim Rus dman olmakla sulayan bir makaleye cevap vermek iin bir Rus gazetesine gnderdii makale E n g e l s i n grn desteklediini gsteriyor. Marx cevabnda, hibir zaman "btn milletlerin mutlaka ge meleri gereken tek bir yol" nermemi olduunu sylyor, dncesini olumsuz ama aklayc bir cmleyle zetliyordu: Rusya eer 1861 'den beri girdii yolu izlemeye devam ederse, tarihin bir millete kapitalist dzenin belalarndan kurtulmas iin sunduu en byk frsat karm olacaktr." Rusya'da Narod\ikler'\a tm balarn kopararak onlara aka muhalefet eden, sadece feodal bir kalnt olarak grdkleri kyl komnn mahkm ederek proleter devrime balang olarak Rusya'nn kapitalist gelimesini salk veren g e n Marksistler'in oluturduu dinamik bir grubun ortaya k masyla sorun ksa zamanda karmak bir hal ald. Bu hareketin nderleri Plehanov, Akselrod ve Vera Zasuli 1870 yl sonunda Rusya'y terk ede rek svire'de Emein Kurtuluu adl grubu kurdular. 9 Bu grubun yeleri 7. Mam ve Engels, Soineniya, c XV, s 261. 8. A.g.e., c. XV, s. 375-7.

MARX. ENGELS VE KYLLK 351

Komnist Manifesto'da izilen tablonun btn lkelere uygulanabileceini ve Rusya'da sosyalizme ancak burjuva kapitalizmi ara aamasndan gee rek varlabileceini varsayyor, bu varsayma gre hareket ediyorlard. Ya zarlarndan birinin bu emaya katlmadn aka dile getirmesi bir a knlk yaratt. ubat 1881'de Vera Zasuli, Rus kyl komn hakkndaki grn akla kavuturmasn isteyen bir mektup yazd Marx'a. Bu so runun yalanmakta olan Marx'i skntya sokmu olduu, dosyalar arasn da bulunan birbirinden farkl uzun cevap taslandan anlalmaktadr. Sonunda hibirini beenmediinden ksa bir cevap yazmakla yetindi. Kapitarde ortak mlkiyetin oktan ortadan kalkt Bat lkelerindeki artlar gz nnde tutan tahlilin, bu tr mlkiyetin hl kyl komn eklinde varolduu Rusya'ya uygulanamayacan aklyordu bu ksa mektubunda. "Bu komnn, Rusya'da sosyalist yeniden dou iin bir temel oluturdu u" inancnda olduunu belirtiyor, ama epey mulak bir ifadeyle "bu haliy le devam edebilmesi iin drt bir yandan maruz kald zararl etkilerden arndrlmasnn ve serbest gelime artlarnn salanmasnn gerekecei ni" 1 " de ekliyordu. Engels'in ileri srd temel arta, yani Bat Avrupa'da bir proleter devrimin zaferine Marx ne I877'de ne de 1881'de deindi. An cak bu eksiklik, Marx ve Engels'in sonraki yl Komnist Manifesto'nun ye ni Rusa evirisini birlikte imzaladklar ve Rusya konusunda son kez or tak dncelerini belirttikleri nszde giderildi: imdi soru udur: Gerekle, ilkel kolekif toprak imtiyaznn iyice bozulmu bir biimi alan Rus komn dorudan doruya en yksek biimine, lopra kolektif olarak kullanma biimine geebilir mi? Ya da aksine, Bat'daki tanfti gelimeyi be lirleyen ayn bozulma srecinden m gemelidir? Bugn bu soruya verilmesi mmkn tek karlk udur. Eer Rus Devrimi Ban' da bir proleter devrim iin bir iaret olursa ve bylece bu ki devrim birbirini ta mamlarsa, ada Rus toprak imtiyaz komnist bir gelimenin balang noktas olabilir." Bu metinlerin incelenmesi, hayatlarnn son yllarnda Marx'la Engels'in hana Engels'ten ok Marx'in gayet insani bir stein gdsyle, cokulu narodnik taraftarlarn tatmin emek iin Rus komnnn potansiyeline, Rusya artlarnn ya da Komnist Manifesto'da veya Kapardeh akla yat kn herhangi bir yorumun doruladndan daha ok inanmalarn salamak
9 Bk Bolevik Dexrimi, c. I, s 16

10. Marx ve Engels, Soineniya, c. XXVII. 5. 117-8;beenmedii taslaklar.! e.e.. s. 67797-dedr

M Ag.e.,c.XV,s.601.

352

EKONOMIK DZEN

gibi bir aba iinde olduklarnn ipularn vermektedir. Marx I883'te ld. Rusya'da kapitalizm gelimeye ve bunun yan sra Marksist grup glenme ye devam etti. Terrizme saplanan narodnikler etkileri ni yitirmeye balad lar. Plehanov parlak bir dizi makalede ve kitapkta kyl komnnn ko mnist deil ancak burjuva tarzda bir sosyal rgtlenme eklinde geliebi leceini, "burjuva-kyl sosyalizmi'nin komnizme yol aamayacan ileri srd ve 1889'da, Paris'te ikinci Enternasyonal'in kurulu kongresinde meydan okuyucu bir kla "Rus Devrimi'nin ancak bir proleter devrim olarak zafer kazanacan, aksi halde kazanamayacan" ddia etti. Rusya'da 1891 'deki byk ktlk tanm sorununu btn dehefryle bir kez daha gndeme, getirdi. Bu felaket, komnal sisteme zg yetersizlie ve ge rilie olduu kadar kapitalizmin kyl komn zerindeki ykc etkilerine de yorulabilirdi. Ancak tehis ne olursa olsun, tarihi srelerin ilemekte ol duu ve geriye dndttriilemeyecei de aka grlyordu. Engels, Marx'in ve kendisinin on-on be yl nce narodnikler'e verdikleri tavizlerden sessiz sedasz vazgeti. Ktln sebebi kapitalizmdir, diye yazan narodnik Danielson'a Engels'in yollad ubat 1893 tarihli mektup bu vazgeie tanklk etmektedir. Kapitalizmin ktlklerini inkr etmek Engels'in aklnn ke sinden gemiyordu. Ancak sorun bu deildi artk. Bundan kanma frsat olmutuysa bile, bu frsat karlmt. Kyl komn "l gemite" kal mt ve Rusya kendi kapitalist kaderinden kaamazd artk: Tarih tn la jw al arn en zalimidir. Zafer arabasn sadece sava zamannda de il, "barl" ekonomik gelime dnemlerinde de ceset ynlar zerinden gei rir." Bu acmasz yarg Rusya'y Komnist Manifesto'nun devrim emasnda olaan br yere koyuyordu. Marx'la Engels'in Rusya'nn kurtulua doru zel bir yoldan gideceine dair yaktklar umut snmt. Sonraki yl Engels 1875 tarihli makalesinin yeniden yaymlanmas vesilesiyle ekin gen tutumunu bir kez daha ortaya koyduunda, "Rus komnn bu tr bir dnme uratma giriiminin Rusya'nn kendisinden gelmeyeceini, ak sine zellikle Bat sanayi proletaryasndan geleceini" ve "ilkel bir sosyal dzenin kalnts olan tarm komnizminin asla kendi paralanndan ba ka bir ey retmemi olduunu" 1 5 vurguluyordu yalnzca. Lenin 1890'l yl larda yazmaya baladnda Plehanov'un narodnikier'e kar balatt po lemikte tamamen onun yannda yer ald ve Rusya'da kapitalizmin gelime12. Marx ve Engels, Soineniya, c. XXIX. s. 206.

MARX, ENGELS VE KYLLK 353 sini ana tema olarak iledi. Eski savlarndan bazlarj yllar sonra, "tek lke de sosyalizm" ve tarmn kolektidetirilmesi tanmalar boyunca ok fark l bir balamda yeniden gn na kacakt. Amaca gtren yol konusundaki gr ayrlklar ne olursa olsun, Marx ve Engels u temel noktada daima ayak dirediler: Geni lekli kolektif ta rm sosyalizmin vazgeilmez bir artdr. Narodnikler bu art bir dnem benimsemi gibi grndkleri iin. leorileri Marx ve Engels'e bir an iin ekici gelmiti. Engels, mrnn son ylnda, tartmal bir sorunu tahlil et meye giritii "Fransa ve Almanya'da Kyl Sorunu" balkl uzun bir ma kalesinde Bat Avrupa zerinde tekrar durdu. Burjuva devriminin Bat Av rupa kylsn feodal statsnden ve ykmllklerinden kurtarmakla birlikte, onu "yesi olduu zerk komn savunmaktan" yoksun brakt iin maddi ve manevi durumunu daha da berbat ettiini ileri sryordu. Ba t Avrupa kyls kapitalist smrnn penesine dm ve "gelecein proleterine" dnmt. yleyse kyl, ehir proletaryasnn partisi olan sosyal demokrasiyi niin genellikle amansz dman olarak gryordu? nk sosyal demokratlar programlarna topraklarn kamulatrlmasn koymulard; bu kyly tehdit ediyor, elinde kalan bir para topra kay betmesine sebep olacakm gibi grnyordu. Engels. Fransa ve Bat Almanya'da egemen olan kk toprak sahipleri ile Mecklenburg ve Dou Prusya'da egemen olan byk toprak sahipleri arasnda kesin bir ayrm yapyordu: Almanya'nn dier blgeleri ise ikisi arasnda bir konuma sahipti. Kk toprak sahiplerine ilikin u ikilemi aklkla ortaya koyuyordu: "Hi phe yok ki yerine getiremeyeceimiz vaadlerde bulunmak artyla kk kylleri kendi davamz kazanabili riz." Kiralarn ve ipoteklerin kaldrlmasna, mr boyu toprak mlkiyeti nin garanti edilmesine ilikin taleplerdi bunlar. Sosyal demokratlar, hem sosyalizm hem de verimli retim ilkeleriyle elien kk toprak sahiplii sistemini srdrmeye ynelik bir politikay srgit savunamazlard. Ama kk kylye kar hcuma gemeleri de gerekmiyordu: lk olarak ... kk kylnn kanlmaz ykln nceden gryoruz, ama bu nu abuklatrmamz hi de gerekmemektedir. kincisi, devlet iktidarn saladmzda, kk kyly (tazminat odense de denmese de) zorla mlkszletirmeyecemiz aka grlmektedir, oysa byk toprak sahiplerini mlkszletirmeye mecburuz. Kk kyllere kar grevimiz her eyden nce onlarn zel retimini ve zel mlkiyetini zora bavurmakszn ve
13. A.g.e., c. XVI. Ksm II. s. 391-2.

3 5 4 EKONOMK DZEN ikna yoluyla kolektif mlkiyete dntrmek ve bu amala onlara sosyal yardm 1 salamaktr. * cretli ii altran byk ve orta toprak sahiplerine gelince, sosyalistler toprak sahiplerinden ziyade doal olarak tarm iileriyle ilgileniyorlard. Ancak toprak sahipleri konusunda bile, onlar ortadan kaldrmaktan ziyade "kendi kaderlerine terketmek" s z konusuydu. nk tahl ihra eden At lantik tesinin daha gelimi kapitalist rekabeti karsnda yok olacaklar kesindi. Ne olursa olsun sosyalistler, retimleri kk kylnn retimin den daha rasyonel olan byk toprak sahiplerinin topraklarn paralamay amalamyorlard. 1 8 5 0 gibi eski bir tarihte Marx burjuva devrimi progra m erevesinde bile topraklarn kamulatrlmasn ileri srerken, "el ko nulan maliknelerin devlet mlkiyetinde kalmasn ve byk lekli tar mn tm avantajlarndan yararlanacak krsal kesim proletaryas tarafndan iletilen ii kolonilerine dntrlmesini" nermiti. 1 5 Engels, nasl ki byk kapitalist sanayi sosyalist sanayiye dnebiliyorsa, kapitalist mali knelerin de kolektif sosyalist iftliklere dnebileceini belirtmiti: Burada, kapitalist tarmn sosyal tarma dnm imdiden tamamen hazrlan mtr, ve rnein tpk Herr Krupp'un ya da Herr von Stumm un fabrikas gibi der hal uygulamaya konulabilir. Ayrca, bu byk sosyallemi tarm kk kyller iin kk bir model yerine g e e c e k ve onlara byk lekli kooperatif iletmenin yararlarn gsterecekti. 1 6 B y l e c e , sosyalizm iin byk lekli bir tarmn gereklilii lkesini y e niden ortaya atmas, byk lekli kapitalist mlklerin dorudan sosyalist devlet iftliklerine dnmek zere olgunlat ve kk toprak sahibi kyly kanlmaz kolektif mlkiyet yoluna zorla srklemek yerine kna yntemlerine bavurulmas gr, Engels'in kyl sorununa yapt son katk oldu. Bu grler sonraki yirmi yl boyunca btn sosyal demokrat partilerin t a n m politikasna temel oluturdu; ama yine de kyllerin byk ounluunun bu politikalara souk bakmasn engellemekte pek az baa rl oldu.

14. Lenin 'Soineniya, c, XXIII, s. 308) "orla kyly" (ki, Rusya'da Engels'in "kk kylsne" tekabl ediyordu) cretli ii altrmayan toprak sahibi kk iftiyle uzlatr ma politikasn savunmak iin, ileride bu pasaj aktaracaktr. 15- Marx ve Engels, Soineniya, c. Vllf. s. 487. 16. Age , c. XVI, bdlm II. s. 441-461.

NOT D

DEMRYOLLARINDA DENETM

"i denetimi 1 ' sorunu demiryollarnda grnen ekliyle iki bakmdan ay krlk gsteriyordu, tik olarak, Rusya'nn balca demiryollar devrimden nce devlete aitti, yle ki bunlara hl eski sahipleri tarafndan, ama ii denetimi altnda ynetilen fabrikalarda olduu gibi ii denetimi ilkesinin uygulanmas mmkn deildi. kincisi, Rus ii sendikalar arasnda en b yk ve en iyi rgtlenmi sendika olan Demiryolu iileri Sendikas'nn, i ileri olduu kadar memurlar ve teknisyenleri de iermesi bakmndan apayr bir zellii vard; bu yzden baka yerlerde iiler fabrikalara el koyduunda ortaya kan pratik glkler burada grlmyordu. Bu elve rili artlardan g alan demiryolu iileri, daha kuruluunun ilk gnnde Sovyet Hkmeti'ne kanamayaca ya da erteleyemeyecei resmi bir da yatmada bulunmulard. Demiryolu ileri Sendikas ilerin ynetimini yaklak krk yeden oluan bir yrtme komitesine ("Tm Rusya Demir yolu ileri Yrtme Komitesi y a d a Vikjel) brakmt. Ekim Devrimi s rasnda bu komitede iki Bolevik'in, iki Mejrayonka'nm ve parti yesi ol mayan bir Bolevik sempatizann yer ald syleniyordu; geri kalan Sa ve Sol Sosyalist Devrimciler ile Menevikler ve bamszlardan meydana geliyordu.' Vasfl iilerin sz sahibi olduu birok sendika gibi Demiryo lu ileri Sendikas da devrimci olmaktan ok radikal bir tutum sergiledi. Ksacas, "ii denetimi" uygulayan dev bir fabrika komitesi rol oynad. Demiryolu ilerinin mesleki karlarndan baka hibir siyasi otorite ve hibir kar tanmad. Bu meydan okuma en ak ve en dramatik biimde Ekim Devrimi'nin er tesi gnnde ikinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde grld. Kongre nin 26 Ekim/8 Kasm 1917 gnk ikinci ve son oturumunda Kamenev, Ulatrma Halk Komiserlii grevinin "geici olarak bo brakld" ve
t. Vikjel yelerine ilikin kaynaklar Bnyan ve Fisher, The Bolshevik Revolution, 19171918 (Stanford, 1934). s. I53'de yer alyor.

3 5 6 EKONOMK DZEN

hepsi de eski Bolevikler'den oluan yeni Sovnarkom listesini okudu. a lmalar sonunda Vikjel'in bir delegesi sz isledi, ama bu istek bakan Kamenev tarafndan reddedildi. Bu durum "toplant salonunda grltlere" yol at ve "uzun tartmalardan sonra" delegenin konumasna karar veril di. Bunun zerine delege ayn gn Vikjel tarafndan kaleme alnm bir bil diri okudu. Vikjel, "siyasi partiler iinden birinin tm iktidar ele geirme sine" olumlu bakmyordu; bildiride Vikjel'in "devrimci demokrasinin t mn temsil ederek tam yetkili bir organa kar sorumlu olacak devrimci bir sosyalist hkmet" kuruluncaya dek demiryollar ynetimini stlenece i ve yalnzca kendisi tarafndan verilen emirlere uyulmas gerektii belir tiliyordu; Vikjel demiryolu iilerine kar sindirme tedbirleri alnmaya kalkld takdirde Petrograd'dan salanacak iaenin sevkiyatn durdur makla tehdit ediyordu. Kamenev bu bildiriye. Tm Rusya Sovyetleri kong resinin hkmran otoritesini dile getiren ekli bir cevap verebildi sadece. Toplant salonunda bulunan bir baka demiryolu iisi Vikjel'i "siyasi bir kadavra" olmakla sulad ve "demiryolu ileri kitlesinin onu oktan terketmi olduunu" bildirdi. Ama olgularn ok uzanda kalan bu deme byk bir etki yaratmad.Vikjel'in tulumu genel geerli ii denetimi anlayn ayordu: Sendiknliznin en ar ekliydi. Ne var ki, Sovnarkom gszd. Demiryollar Vikjel'in ynetiminde kaid ve iki gn sonra demiryolu iilerinin genel grev tehdidini ieren ltimatom' Bolevikler'! bir koalisyon hkmeti kur mak iin dier partilerle grmek zorunda brakl. Grmeler uzad ve Lenin'le Troki'nin tutumunu ok sert bulan bir grup Bolevik'in istifasna yol at. 4 Ama her ey tam bir kmaza girmi gibiyken 10-23 Kasm 1917' de Petrograd'da toplanan Tum Rusya Kyl Temsilcileri kongresinde g rmeler yeniden balad. Kongre be gn sonra, Sol Sosyalist Devrim cnin Sovnarkom'a alnmasn kabul eden bir anlamayla sonuland. Vik jel anlamay imzalyor ve ak tutulan Ulatrma Halk Komserlii'ne ko mitenin eski bir yesi atanyordu. Vikjel'le yaplan uzlama tedirgin ediciydi ve. koalisyon ortaklndan bile daha a2 mrl oldu. Kurucu Meclis topland srada Tm Rusya de miryolu sendikalar kongresi oturum halindeydi ve Vikjel'in srar zerine, Kurucu Meclise az bir farkla gven oyu verdi. Bu Boleviklere ve onlarn
2. VoroyVsrmsstkiS'edSoverov [1928). s. 87-90 3. Bnyan and Fisher, The BolshevikRevolum-n. 9I7-I91R (Stanford, 1934). s. 155-6. 4. Bkz. Bolevik Devrimi, c. I, s. 108-9.

DEMRYOLLARINDA DENETM

357

kurduklar hkmele bir meydan okumayd ve byle anlald. Buna kar lk Bolevikler artk zemin yoklamas yapm olduklar iin bu meydan okumaya eylemle karlk vermeye hazrdlar. Demiryolu iileri kitlesi Bolevikler'e, Vikjei'e egemen olan lml yneticilerden daha ok sempati duyuyordu. Kongrede yenilgiye urayan aznlk kendi aralarnda bir top lant yaparak rakip bir demiryolu iileri kongresi oluturdu. Bu kongre Le nin'in uzun bir siyasi konumasn dinledikten sonra. Vikjedor diye bilinen ve otuz be Bolevik, on iki Sosyalist Devrimci ve bamszdan meyda na gelen kendi yrtme komitesini kurdu. 5 Yeni kongre ve onun yrtme komitesi Sovnarkom tarafndan derhal resmen tannd ve Vikjedor yesi Rogov Ulatrma Halk Komiseri oldu. Btn i bu yeni sistemi etkin kl makt. Bunun zerine Sovyet Hkmeti demiryolu alanlar nezdinde VikjeT'in otoritesini ykmak amacyla ii denetimi ilkesine sarld. Tm Sovyet mevzuat iinde phesiz en ak sendikalist dzenleme olan 10-23 Ocak 1918 tarihli karar, her demiryolu hattnn ynetimini bu hatta alan demiryolu ilerinin setikleri bir Sovyet'e ve btn Rusya demiryollar nn ynetimini de Tm Rusya demiryolu iileri temsilcileri kongresine devretti.* Tabandan kurulan bu yeni rgt, gl ve hasm Vtkjel'i datma ya ve onun yerine Bolevikler'e yakn ama pek de arl olmayan Vjkjedor'u getirmeye yarad. Ne var ki Vikjedor Rus demiryollarn ynetecek etkili bir ara olmad, olamazd da. Brest-Litovsk krizi sona erince ve i r gtlenme sorunlarna dn bir kez daha mmkn ve kanlmaz hale ge lince Sovyel Hkmeti ii ele ald. alma Halk Komiserli'nden VTsIK' ya gnderilen bir rapor "Rusya demiryollarndaki" karkl ve moral bo zukluunu belagatle ve ayrntlaryla ortaya koyuyordu.' Ulatrma Halk Komi seri i 'ne "demiryolu tamaclna ilikin konularda diktatrce yet kiler veren" 26 Mart 1918 tarihli Sovnarkom kararnamesine bir balangt bu. Tum Rusya demiryolu iileri kongresinin ilevleri, grnte komi serlik kurulu yelerinin seimiyle snrlandrlyordu; bu seimler Sovnar-

S Lenin, Scineny, c. XXN, s. 226-42. Kongre, Ocak 1918 birinci Tm Rusya si Sen dikalar kongresiyle ayn zamanda loptand, fkal iki kongre arasnda iliki kurulmad gr lyor. Her iki kongrenin de nisbi gcn ve dnemini Lenin'in bir ara demiryolu iileri kong resine gelerek bizzat konumas, buna karlk sendikala kongresine parti adna konumas iin Znovyev' yollamas belirledi 6. Karar Narkomput'un resmi dergisinde yaymland, bu karardan evirisi yaplan paralar Bnyan ve Fisher, Tle Bt>lslt\k Revolution. J9J7-IWS (Stanford. 1934). s. 653-54'e yer al maktadr. 7. Protokoll Zasedanii VTflK 4f Soziva (1920), s. 44-5.

358 EKONOMK DZEN

kom ve VTsIK'nn onayna tabiydi ve kurulun yetkileri, komisere kar bu ayn iki organa bavurmakla snrl kalyordu." Sert, kesin bir dille kaleme alnm grnen kararnameyi savunmak ve hakl gstermek g deildi. Lenin VTsIK'da yapt konumada, "yzbinlerce ikyet dinlerken," diye sze balad, "bu lkenin her yerinde alk kol gezerken, bu ikyetlerin hakl olduunu, ekmeimiz olduu halde ulalramad iimizi grr ve bilir ken ve demiryollarna ilikin kararnamemizde yer alan tedbirlere kar Sol komnistlerden alaylar ve protestolar ykselirken" ve szlerini km seyici bir tavrla yanda kesti.11 Demiryollar Rus sanayisinin bir mikrokozmosuydu. Sonradan Lenin'in dedii gibi, ekonomik durumun "kilit tala rndan biriydi". Demiryollarna ilikin politika tm snai politikann ilk r nei oldu. i denetimi birbiri ard sra iki amaca yarad. Devrime dman eski dzeni ykt ve kendi mant iinde, eliki ihtimalinin tesinde, daha kat ve daha merkezilemi yeni iktidar biimlerinin zorunlu olduunu is patlad.

KISALTMALAR

Komintern Kommunislieskii I nie mats i o nal (Komnist Enternasyonal) Glavk() Glavkomtrud Goelro Gosplan GUM Kombedi Narkomfin Narkomprod Narkompm Narkomtrud Narkomzen NEP RSFSC Sovhoz Sovnarhoz Sovnarkom SD STO Vesenka Vikjei VTsIK Glavniyi(ye) Komnet(i) (sl Komie[lerl) Glavniyi Komitet Truda (alma st Komitesi) Gosudarstvennaya Komissiya po Elektrifikalsii Rossii (Rusya'nn Elektriklendrilmesi iin Devlet Komisyonu) Gosudarstvennaya Obeplanovaya Komissiya (Devlet Genel Plan lama Komisyonu) Gosudarstvenniyi Universal'niyi Magazin (Devlet Genel Maaza lar} Komiteti Bednoli (Yoksul Kyl Komiteleri) Narodniyi Komissariat Finansov (Maliye Halk Komiserlii) Narodniyi Komissariat Prodovol'stviya (iae Halk Komiserlii) Narodniyi Komissariat Putei Soobeniya (Ulatrma Halk Komi serlii) Narodniyi Komissariat Truda (alma Halk Komiserlii) Narodniyi Komissariat Zemledeliya (Tanm Halk Komiserlii) Novaya Ekonomieskaya Politika (Yeni Ekonomi Politikas) (RSFSR) Rossiiskaya Sotsialistieskaya Federativnaya Sovetskaya Respublika (Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti) Sovetskoe Hozyaistvo (Sovyet iftlii) Sovet Narodnogo Hozyaistva (Milli Ekonomi Konseyi) Sver Narodnik Komissarov (Halk Komiserleri Konseyi) (SR)Sotsial Revolyutsioner(Sosyalist Devrimciler) Sovel Truda i Oboroni (alma ve Savunma Konseyi) Visii Sovet Narodnogo Hozyaistva (Milli Ekonomi Yksek Kon seyi) Vserossiiskii Ispolnitel'niy Komitet Soyuza Jeleznodorojnikov (Tm Rusya Demiryolu ileri Yrtme Komitesi) Vserossiiskii (Vsesoyuzniyi) Tsenlral'niyi Ispolnitel'niy Komitet (Tm Rusya (Sovyetler Birlii) Merkez Yrtme Komitesi)

DZN

Abluka 120-1,221 Akseirod. P. 350 Alman Bamsz Sosyal Demokrat Partisi

( U S P D ) 99 d.

Alman Sosyal Demokrat Panisi (SPD) 17,21, 97. 325 Amerika Birleik Devletleri. RSFSC ile iliki ler. Bkz. RSFSC. Amerikan Relel Administration (ARA) 59-60 Anaristler 186 Andreyev, A. 304, 206. 294, 295. 296 d., 397.298 Artem (Sergeyev, F.) 206 Atom enerjisi, lahm nleri 340 d. Baluran. M 349 Bankalar: 191/"dsn onca 126-7: kamulatrl mas 75. 60 d.. 125-6. 129-30. 225-6: tasar ruf bankalar 234 d., 312, 321; ve sanayi 231-4, 314-S; yabanc - 131-2; -n engelle mesi 127-8; ayrca bkz. Gosbank aauer.0.126d Boievizm. Bolevikler: ve "ii denetimi" 5966. 72; vebotiarn iptali 132, ve emek poli tikalar 96-7; ve eit cret 108-9; ve koalis yon hkmeti 356: ve kyllk 22-3; ve ma li politikalar '25-6, 132: ve sanayi politikala r 57-61. 80-1, 87-92; ve sendikalar 97-9, 101; ve tarm politikalar 23-6. 31-2, 36-9, 42-57; ayrca bkz. Sovyetler Birlii Kom nist Partisi {Bolevik!; Menevzm, Mene vikler Borlar, d 125, 131-2,225 Brakke.W. 12 Gresl-Ulovsk arlamas, 3 Mart 1916, B3, 95-6,122 Bronski, M. 73 d., 90 d., 95 d.. 123 d., 124 Buharin, N.: ve ekonomik zlme 180, 1S3; ve ekonomik politikalar 8 7 , 9 1 , 9 3 ; ve emek politikalar 192. 200; ve Milli Ekonomi Yk sek Konseyi 73, 73 d. 74, 64; ve planlama 341 d.; ve sanayi rgtlenmesi 77; ve sa va komnizmi 250: ve sendikalar 200 d., 205-6, 207-8 Brokrasi 168,175

Bte (RSFSC btesi) 133. 135-6, 228-31, 233, 310, 313-4, 315-6. 319-20. 323 d. alma ve Savunma Konseyi (STO] |0nceki i ve Kyl Savunma Konseyi] 182, 194. 203. 211, 25B-E. 276. 311, 322. 333, 334. 339 Cave, Lord 129 eka[Ve-e-Ka)i12d..i95 ekoslovak birlikleri, 95 Cenova Konferans 252 Cerjrnski, F, 206 ernov. V. 35, 39 d. Dalin, D. 172 Dan. F. 160.309 d. Oanelson, N. 349. 352 Datm: fuarlarn yeniden hayat bulmas 304; ilk rgtlenmesi 113. 117-9; NEP dnemin de - 303-11; parasal deme olmamzn 213. 237-8, 313 d.; sava komnizmi atln d a - 210, 223-5: ve "uvalclk" 112-3. 116. 221-3. 304; ve "kullanm komisyonu' 212, 332 d.. 341 d.; ve ayni mbadele 210. 215, 222, 237. 300-1, 306: ve ayni deme 215-6. 222-3. 237; ve ayni vergi 300, 302; ve bele diyelerin ticaret denetimi 212; ve enllasyon 113, 118, 212-3; ve kaak ticarel 210, 213, 221-3. 301; ve karne uygulamas 210, 212, 213-5, 221-3, 238, 300; ve kooperatifler 114-7, 118-9, 210, 212. 216-9, 300-1, 3038: ve Kzl Ordu 210-1. 229, 331-2; ve zel llcatet 116. 113, 300-4; ve sabit liyatlar 210, 211-3, 237-8. 311-3;ve serbesl fiyatlar 213, 310; ve tarm poBlikalan 140; ve ticarel lekeli 211-2; ve tketim komnleri 218-9; ve ubal devrimi 110-1: zorla el koyma ile 210, 216. 229, 237 d.;-n kmesi 111-3 Demiryollar 71, 179-BO, 336-7. 3S5-6 Denlkin.A. 196,332 Devlet Genel Planlama Komisyonu. Bkz. Gosplan. Devlet kapitalizmi 86-91,129-30, 326-7 Devrim: 1905 Rus devrimi 22. 26; 1917 Ekim devrimi: ve datm 110-3; 1917 Ekim devri mi: ve emek politikalar 96-7; 1917 Ekim

362 DZN
devlimi: ve planlama 326-9; 1917 Ekim devrimi' ve sanayi politikalar 67-72: 1917 Ekim devrimi ve tarm pollkaiar 36-57; 1917 Ekim devriminin ekonomik sonulan 246; 1917 ubat devimi: ve datm 111: 1917 ubat devrimi- ve sanayi politikalar 57-65; 1917 ubat devrimi; ve sendikala' 99; 1917 ubal devrimi, ve tarm politikalar 33-B, 110-1 "Ekonomizm" 97 "Emein Kurtuluu' 350-1 Emeli politikalar: NEP dneminde - 209. 268: sava komnizmi altnda - 184,190-2. 203-4, 209, ve "komnist Cumartesiler" 193. 200. ve "oncu ie" 200; ve asgari ael 291, 97: ve ayn cret Je j 192. 201 2. 215, 222-3, 237. 269-91. ve Ourjuvalarfl mecburi olarak [altnmas 186: ve (al ma hizmetten 192-20, 202-5. 288 9, 29V 2, ve alma karneleri 186 d . 193. 196; ve disiplin 105-7, 193 4 208-9, ve disiplin mahkemelen 196. 203 288, ve Ekim Devri mi 101; ve emek orduia 177, 196-7, 278, 288-9: ve eil ucet 107-8, 189. 201. 20-9. 290; ve grevler 188. 296-8; ve ilk i yasas 185; ve i ve ii burma kurumlar 104, 186, 29S, ve iiler arasnda rekabetin teviki 200; ve isizi* 291-2, ve iverenlerin hakla r 299; bkz. Sendikalar ve mecburi alma 195; ve para Ba creler, 106-7. 109 10. 1 8 5 . 188; ve prim sistemi 200. 201, 209, 290; ve erhas emek pazar 276. 288, 2912; ve tevikler. 107-10. 1 8 5 6. 188-9, 193. 200. 289-91. 297. ve toplama kamptan 185, 198. ve topu szlemesi 185 29t. 297, 298, ve uzlatrma komisyonlar 296, ve ye ni i; yasas 298, -nn hedefleri t03 Emeki ve Smrlen Haltm Haklat' Bildirge si 61.292 Enllasyon 113-4, 1 8 . 132 4, 235-41. 311-2, 315-6. 323 Engels. F.: ekonomi-politii tanmlay 13 d ; ve byk lekli tarm 353-4; ve eit cret 107: ve kylln rol 348-9; ve kk kyller 353. ve planlama 13, 325; ve Rua ky komn 350-1, 35? Enternasyonaller- Birinci (Uluslararas Emek i let Birtll): ve sendikalar 97; nc (Ko mnist Enternasyonal. Komintern) ve sanay in in kamulatrlmas 185 d.; Urtc (Kbmfisl Enternasyonal. Komintern): ve iarm politikalar 156.33S Estonya 324 Fabra komiteleri 53-9.64.67-71. 72.102-3 Flocon. F, 347 Frumkn. M. 219 Glavklar 76. 790, 85. 93. 123. 165-6. 16770, 172-4. 184. 212. 232, 233. 248, 277. 306,331 Goelro (Rusya'nn Elekl'iklendilmesl iin Devlet Komsyonul 335 6.339, 340 Gorki, M. 264 0. Gosbank (Devlet Bankas) 314-5, 317-6 Gosplan (Devlet Genel Planlama Komisyonu) 338-45 Gukovski, . 130 d . 135 d , 136-7, 226.232 Gusev, S. 338 Halk Komiserleri Sovyet Bkz. Halk Komiser leri Konseyi H a h a u s e n , A von 19 Helnerich. K. 326 Hillerdog, R. 125. 325 ileri Halk Komiserlii 195 mtiyazlar. o lkelee venlen 123-4. 225 i denetimi 59-74, 85.93-4, 111. 355-8 ii Muhalefet) 78. 206-9. 250, 267 ii ve Kyl Savunma Konseyi. Bkz. al ma ve Savunma Konseyi (STO) Kadeller44,.317 Katinin. M. 170,207,259 Kamalka 124 Kamenev, LB ve demiryollarnda "ii dene timi" 355-E, ve ktlk yardm 260; ve mali politikalar 318 ve NEP 274, 282 d., 287; ve zel ticarel 303. vs sendikalar 206 Kamulatrma bankalar - 75. 80 d 125-6, 128-30, 225. d ticareti - 122; ormanlar 140-1. sanayiyi - 75 B0>3, 64 t). 85 6, 92 6, 1 1 0 , 163-6. 271-3. licaret tilosunj - 1212; topra -47-8. 269 70 Knuk. L 221, 305 d, 307 Kolak, A 157 196.332 Kolegayev. A. 45-6,51 Koltonlay, A. 26 Komintern. Bkz Enternasyonaller, nc Komnist Manifesto 13-15. 16-17. 16, 97. 107.346. 347, 350-2 Komnist Parti. Bkz. Sovyetler Birlii Kom nist Panisi (Bolevik) Komnistler, Sol. demir yollarnda 'II deneti mi' 358; ve bankaclk 130; ve ekonomik politikala 87 94; ve emek politikalar 106-7, 109.199; ve di( ticaret. 123 d., ve mali poli tika 137 8, 232. 241 ; ve sanayi potitikalar 176. ve sava komnizmi 250 Kooperatifler 114-7. 118-9 210. 212, 216-9. 301.303-8.312. 322 K o z t a i S t 275-81. 283.287.290-2.296,311-5

DZN
KtVluluk. KylulBi: Almanya'ca 3 4 8 . 3 5 3 ; BaI' Avrupa'da 346-7. 3 5 3 , devrimci rol 13 d . 2 2 - 3 , 2 9 . 3 1 . 3 3 , 5 2 3 . 56-7. 2 5 3 4 . 3 4 6 ; D o u A w u p a d a 3 4 7 kul3*3r ' 5 1 - 2 . 153-5, 2 2 8 . 2 5 5 ; NEP a n n e m i n d e - 2 5 5 - 8 . 2 6 2 . 2 6 5 - 6 . 2 6 6 - 7 0 ; oria koylular 151. 153, 2 2 7 - 8 ; u kaiegori 28, 1 5 1 ; va Ekim devrimi 3fl 57. * ftarodnitder 18. ve Rus ekonomisi 2 9 - 3 0 . 2 4 9 , ve S o v y e t fllkleri 146-8, 1556, 1 5 8 ; ve lahla zorla el konulmas 140-1, 159 ve ubat devrimi 33-8; yoksul kyller 54-7, 139. 144 5, - a S ' i d a huusuziuk 2 4 8 ; - zerine Mam ve E n g e l s 3 4 6 - 5 4 ; ay rca bkz. Tarm politikalar. Toprak imliyaz Krasr. L B . 1 2 3 . 178, 1 8 0 , B i l , 3 0 9 d.. 331 O.. 3 3 2 Krssnoekov, A 322 a Kretf politikalar 231-4, 3 i 4 - 5 , 3 2 2 Krelmski, N 131 d., 2 0 4 . 2 0 6 , 2 1 8 d.. 2 2 0 , 2 2 6 7, 2 3 0 d., 2 3 5 d 2 4 0 . 2 4 3 317 Kntsman. L. 89 d , 3 4 1 . 3 4 3 Krjianovski, G. 3 3 5 . 3 3 7 - 4 0 , 3 4 0 d , 3 4 2 Kronstadt ayaklanmas 2 4 8 . 2 5 6 d Krupskaya. N 23 d Kulaklar 140, 142, 149, 150 d., 151 -2. 153-5. 2S5-6. 26B-9 Ktler, N. 3 1 7 Ktlk. 1B91 3 5 2 . 1921 5 1 - 7 . 2 5 8 - 6 0 Larin. Y. 7 3 . 73 d., 74, 7 5 . 8 5 - 6 . 8H d.. 9 2 . 105 d, 108 d.. 1 2 4 . 2 0 5 . 2 2 6 d.. 2 4 1 - 2 , 2 4 4 . 2 8 7 , 3 1 7 d., 3 2 6 . 330-1, 33P-3. 338, 341, 343 Lenin, Vladimir ly (Ulyanuv). geri eklmann" s o n a erdiini bldmes 2 5 2 . 3 4 1 : ~N s a n Tezleri" 3 i - 2 . 246-7: attrn onem hak knda 3 1 6 7. devrimin aamalar zerine 2 2 . 3 1 ; s a v a komuntrni hakknda 2 5 0 - 1 : STO'nun bakan olarak 338-3; v "ii denelimi" 5 9 - 6 3 . 6 4 - 7 0 . 73-S. 7S d . 3 5 7 - 8 ; ve "lek lkede sosyalizm" 2 5 4 ve "yoksul ky l komiteleri" 150; ue ayni vergilendirme 255-6; ve bankaclk 125-6, 129-30, 2 3 3 ; ve brokrasi 1SB, 1 7 5 ; ve a l m a kameiei, 1 8 8 d,; ve Oaglm 1 1 0 - 1 . 3 0 9 . va devlet kapllalzm 8 6 - 9 1 , 1 3 0 , 249, 2 5 2 . 325-7; ve d borlar 1 3 1 ; ve Ekim devnm 2 4 6 - 7 ; ve ekonomik ptogram 31 2; ve elektriklendir m e 335-B, 3 3 8 4 0 ; v e e m e k politikalar 1 0 4 ve enflasyon 1 3 3 , 2 4 0 . ve efil cret 107-fl; ve liyatlar 2 1 3 d., 2 1 5 d ; ve kooperatifler 114-5, 2 1 7 . 2 2 0 . 3 0 5 . 3 0 7 , va kyller ara s n d a huzursuzluk 2 4 8 ; ve koylljn rol 19 d., 22-3, 2 9 , 3 1 . 3 3 4 . 5 3 . 5 6 7. 2 5 3 4; v s f c u f c r W a r 1 5 3 - 4 . 2 6 5 , v e mali k n 3 1 8 - 9 .

363

ve narodnikler 1B-9, 2 6 ; e N E P 251-4. 2 7 5 ; v e o n a kyllk 1 5 ! 7 . v e zel licarel 2 2 4 , 3 0 0 - 2 : ve planlama 16. 6 5 . 327-30, 3 2 8 .. 3 3 5 6. 338-40. 3 4 0 d. 342-4. 343 d.; vs proletaryann rol 1 8 2 d . ve Rus ka pitalizmi 19-20, vs sanayi politikalar 57-8. 5 9 - 6 1 . 8 7 - 9 2 , 270-1, 2 7 6 . 2B6; v e sanayile rin kamulslrlmas 75 8t> d.. 92-3, 96. 1 6 5 , ve sendikalar 9 7 - 8 . 186-7, 1 9 2 , 2 0 4 - 5 , 2 0 5 - 6 d.. 2 0 6 , 2 9 4 , 2 9 5 ; ye l a n m politikalar 22-6, 27-8. 3 1 , 36-40. 44-8. 44 d.. 51-7, 139-40 d, 143-5. 150-1 0 1 55-7, 159-60, 2 6 3 . 2 6 6 - 8 ; ve Taylozm 1 0 7 : ve tk kii ynetimi 1 7 6 - 7 : ve jjnlern zorla alnmas 1 4 1 . 1 5 9 d., 1D vs uzmanlar 171-5; ve vergilendirme 134. 1 3 5 d.. 136. 2 2 6 0 , 2 2 9 , Lenlsct. P 3 2 7 L.SI, F. 3 2 7 Lomov. A. 74, 8 4 . 93 Lozovski, A. 6 3 . 8 . 75. 101 2. 109-10, 186, 206, 2 7 1 , 2 9 4 Lutovnov. Y. 1 7 8 Luxemburg. R o s a 99 a Mali m u h a s e b e Bkz Korafe Mali politikalar: N E P d n e m i n d e - 3 H - 2 . 316; ilkeleri 136-8; parann g e l e c e k t e o d a dan kaldrlmas 2 3 9 - 4 5 : s a v a komnizmi altnda ~ 2 2 5 - 3 4 ; ve d e d e l tahvilleri 3 2 1 - 3 ; v e pazar ekonomisine d o n u 2 7 6 7 ; -da m e r k e z i l e m e 2 3 1 - 4 . ayrca bkz B o l c e ( R S F S C btesi); Kredi politikalar: P a t a poliika!ar; Blar d. Enliasyon Marksizm. Rusya da 17-8, 330-1, ve bankac lk 125-6, 3 2 5 ; ve e m e k politikalar 96-7; ve planlama 3 2 5 - 6 ve l a n m pofttikafarr 18 Martov. Y. 101 Mar, Kari: ve ntnxMikitr 18. 3 5 0 - 2 : D a s KapitaOn ilk R u s a evirisi 3 4 9 . Kapitalizmin ekonomik tahlili 11 -3: ve byk lekli tanm 3 5 3 , ve eit crel 1 0 7 . ve kyller 3 4 6 - 9 : ve R u s ky komn 351 ; ve Rusya'da s o s y a lizm 3 5 0 ; ve sendikala! 97 d.; ve s o s y a l re formlar 16-7: ve s o s y a l i z m e g e i 14-6, 3 2 5 d., 34; ve topran karnulalrlmas 3 5 4 Maslov. S. 44 d Maysk, 1.101 Men|inski,V. 1 2 8 Men e v izm. M e n e v i k l e r Sovyetlere y e n i d e n kabul edilmeleri 2 1 7 : ve ekonomik politika lar 8 6 . VB e m e k politikalar 106, 108. 1 8 8 . 1 9 8 - 2 0 0 ; ve sanayi politikalar 1 7 2 ; ve s e n dikalar 99 d.. 109-10, 186. ve tanm politika lar 23-5, t a - . SS; ayrca bki S a v y s l l e t Sidii Komnist Partisi (BotevK); B o l e -

364

DZN Plehanov, G 18,19 d , 350-3. Preobrajenski. El. 205-6. 239-40, 255-8, 311-3, 341 RarJek. K. ve d ticaret 123: ve d ticaret imtiyalla' 123-5; ve ekrmomr politikalar 8 7 . 9 5 d., ve emek ordular 197 Rakovsk. K 2 DE Ralhenau. W 327 Rikov. A., ve alma disiplini 199; ve darlm 211, 222: ve ekonomi politikalar 68 d . 934, ve Kamularma 82, ve dozrjef 277 d., ve MiN Ekonomi Yksek Konseyi. 74 d ; ve planlama 334. 337-8; ve sanayi politikalar 165. 178, 183; ve sendikalar 204 Ryazanov 0. 63. 64 d . 71. 75, lOr 187 d . 253. 293 Robms, ft. 124 Rogov. A 357 RSFSC bkz Rusya Sosyalist Federatif Sovyeller Cumhuriyeti Hudzulak.Y 1 8 0 , 2 0 4 . 2 0 6 . 2 9 4 , 2 9 Rusya Komnist Partisi (Bolevik). Bkz Sov yetler Bdig Kominisl Partisi (Bolevik) Rusya Sosyal Demokrat ii Partisi. Bkz, Sovyetler Birlii Komnist Partisi (Bolevfk| Rusya Sosyalist Fede^aM S o v y e t o CumTunyeti (RSFSC) ABD ile ilikileri 124. 260: Eslonya ila anlama, 2 ubat 1920 224; is ve'le ilikileri 224-5; itiial devlele'iyte iliki leri: bks Abluka: ittifak devletleriyle ilkile'. bkz Brest tovsk. Ufak devletleriyle yapt anlama, 3 Mad 1918, bkz. BrestLitovsk; ayrca bkz. Cenova Konferans; Enternasyonaller; Dileri Halk Komiserli MI; Ticaret, di) Rusya'nn ElekliiWendiiilmesi iin Devlet Ko misyonu Bkz oebo SainlSmon, H. 15,125 Sanayi istatistikleri 164-5, 179-82. 274, 2779,281-2. 284 Sanayi pafititalarr 19trden nce 19-20. 2930; i savan -na etkisi 162-4, 164-8. 1BB, 170. 179-82. NEP dneminde - 270, 272, 275-9. 281-2: sava komnizmi atlnda 162 3, 179 82, 183-4; vfl "devtal trSIWri" 165. 169 70 ve'ii denat-ml* 58-66. 84-S. 93. 355-B: v "makas kz' 2B6; ye 'Oncu ii gruplar' 181; ve akaryakt plan 341 ve Brest-Litovsk 83-4. 95-5; ve brokrasi 175; ve devlel kapitalizmi 79-80.86-92; ve Ekim devrimi (7-72: ve ekonomik yeniden ina 183; ve elektriklendirme 335-6. 338. 341; ve kamulatrma 75, 80-3. 64 D.. 85, 92-6, 110. 162-6. 272-3; ve kozraet 275-81,

vzm. Bolevikler Meetskl. V. 86-9, 92-3, 130, 232 Milli Ekonomi Yksek Konseyi (Vessnka); bi rinci Tm Rusya Milli Ekonomi Konseyleri Kontesi 76. 93-5, 109-10. 117-9; kumlusu 72*. gullHimesi ve ilevleri 73-6, I7D, 172 : ve -nc Her" i s t ; ve "parasz demeler', 241-2. 320-1 ve dafllm i H d . 117. 211-2.216. 220. 304, 306-8. 310-1; ve d ucarel 121-3: ve glauklar 76. 79-80, 85, 93; V Kooper al ler 11B-9; ve kredi politika lar 231-4. 322 ve krsal sanayiler 163-4; ve planlama 330-6 ve sanayi rgtlenmesi 7880, 85-", 94-6. 109-19, 165-70. 275-6; ve sanayinin kamulatrlmas 75 80-3. 85-5. 92 6. 110. 163-5. 272 o., ve sendikalar 13, 109-10; ve tarm politikalar 145; -tun itiba rn yrlmesi 182; -nn yemden iBllenmes 166-7 Milyukov P 35 Milyulm, V. 44, 67-9. 73, 74. 84-6. 86 0.. 93 d., 9 105, 123. 174 d.. 213 d . 220, 228. H 243 271. 334. 337, 338, 343 Mirbach. W. von 95,139 Miyasnkov, Gl 99 d. Na'odmkle/ 17-8. 25. 37. I tj . 3 * 9 5 3 NEP (Ver Ekonomi Politikas) "gen [ekilme nin" sona ermesi. 252. 341 : ilan edilii 251; kkenleri ve geliimi 248-9. 255. 270. 2723; Nepaflamlarnn rol 308-10; temel zel liklen 249, 253. terimin ilk kullanl 248-9 d.; ve "lek lkede sosyalizm' 254; ve emek politikas 288-9. 296-7; ve Kronstadt ayak lanmas 248 d.; ve sanayi 268 261-7; ve ta rm 2W 8. 300-1; - dneminde isizlik 2912; - dneminde se<Ms< pazar 30-3. -'e dair yorumla/ 249, 250-4; -'in ma cnular311-2.315-6 Obolenski, V. okz. Osinski, N. Osinskl. N. (Obolenski. V.) 72-5, 84. 93, 109, 128, 161 d.. 176.178,282 Owen, R. 14 d., 244 Para politikalar 132-4. 136-S. 226, 229, 23445. 310-4. 315-6, 319-20, 323 d. Pavlovi. M. 130 PiyalaVov. Yu 222 3*2 Planlama Almanya'da *- 325-7. ( i l u - an laytan 334-B, 343-5; ilk - abalan 329-33; sosyahs' - teorisi 15-6: ve akaryakt plan 341; v devlet kapitalizmi 327: ve Goelro 335-6, 338-40; ve Gosplan 339-40. 344-5; ve NEP 343-4; ve Rus ekonomisinin genlii 328-9; ve ulam ve tama 336-8. - stne Lenin'in lk tanmas 65

DZN
3 8 3 . 287. 29D-2, 296, 312-5. VB kOk sa nayi 2 7 0 - 4 ; ve krsal sanayiler ( 8 3 - 4 . ve ma politikalar 23 ' -4, 3 2 2 ; ve Milli Ekonomi Yksek Konseyi 73-83, 85-7, 93-5, 166-7; ve NEP'in ters etkisi 2 8 2 - 7 ; ve zel giriim 273-7; ve planlama 3 2 9 - 3 8 . 3 * 1 - 2 . ve sa nayi lyatlarnda ku 282-6, ve sanayinin ynelimi 166-9, va sendikalar 63-4. 67-9, 7 2 ; ve tek kii ynetimi 162-3. 175-9. ve te keller 2 8 5 . 3 0 6 . ve trstler 2 7 5 - 8 1 . 291-2, 30B-7. 3 0 8 , ve ILkeim sanayileri 281-2, 2 8 6 , ve ulam ve t a m a 336-8. ve uzman larin istihdam 162-3, 171-5; ve yerel o l e i k tik 1 6 7 - 7 1 : ve ubat devrimi 57-64; ayrca bkz. Glavklar. Sanayi istatistikleri. Kozrasal; Planlama Mili Ekonomi Yksek Kon seyi Sapronov. T. 170. 178 S a v a komnm. v e datm 2 1 0 . 2 2 0 - 4 . v e e m e k politikalar 1B4. 190-2; ve mal politi kalar 225-6. 2 3 5 . ve sanayi 179-B-l, yorum lar 2 5 0 - 1 ; -nn balangc 5 5 , 162-3; -nin g e n e l ilkeleri 2 4 7 - 5 0 ; Savelyev, M. 73. 73 d., 74 Scheidemann. P 327 Sendikalar ve krsal sanayiler 2 7 i I 9 i 7 ' d e n n c e - 95 I0. Bfme Tm R u s y a Se-dka lar Kongresi 7 2 . Binnci Tm Rusya l> Sendikalar Konferans 6 3 ; NEP de nemin de - 2 9 3 , 294-9; g u l l e n m e ve yelik 169, 1 9 0 , 2 9 4 . 5 p a g 6 : p a r j y | e ilikileri 292-7, sa v a komnizmi alcda - 1 9 0 1, 2 0 2 - 9 . Turn R u s y a Sendikalar Merkez Konseyi 6 3 . v e "ii denetimi" 63-4, 67-9, 7 2 . 9 8 - 1 0 0 . 1023; ve ar sanayi 28B. 2 8 9 - 9 0 ; ve alma Halk Komiserlii 187 2 0 8 , ve Devlet 101-3, 184-5. 1B6-8: v e Ekim devtm 6 3 . iPO; ve ekonomik rjrlenme 102-3. 1 0 9 - 1 0 ; ve e m e k politikalar 100, 102-3. 1 0 9 - 1 9 . 1 9 0 , ve emein selerber edilmesi 184-5. 191-5, 197-B. ve tabrka komtelen 1 0 2 . 110; ve grevler 188, 2 9 6 - 8 . ve disiplini 105-S, 198 2 0 0 , 2 0 8 - 9 , 2 8 8 - 9 ; ve pfm sislem 2 0 9 . v e s o s y a l gvenlik 2 9 7 ; v e Sovyetler 98-9- ve tek k ynelimi 1 7 7 - 9 . ve toplu s z l e m e l e r i 185. 2 9 1 . 2 9 6 . 2 9 7 , 2 9 8 ; v e ulam v e t a m a 2 0 3 - 5 ; v e etkrnlk l i b 2 9 8 - 9 ye ubal devrimi 9 9 , ayrca bkz Emek politikalar Serebriyakov, L. 205-6 S e r e d a . S. 51 Shemman.A 317.317-ed. Shmdl. V 74, 103-4, 187, 189, 2 0 1 . 2 7 1 , 289. 29*. 296-300

165

Slavofille 3 4 9 S m ilga, I 3 4 1 S m i m o v . V M. 7 3 . 84 d., 1 3 7 . 1 7 B , 3 4 4 rj. Sokolnikov, G. 7 4 . 1 2 9 . 137. 2 0 5 , 2 3 2 , 2 8 7 , 317, 317-8d , 3 1 8 . 3 2 0 Sorel.G. 12 3 . 3 2 7 S o s y a l i s t O e v n m o l e r ( S O l e r ) . S a v e kooperalller 2 1 6 ; ve arm politikalar 25 6. 33-4. 35-40, 42-50 Sosyalist Devrimciler (SIMer): Sol. ve Boisevikier'le koalisyon 4 i . 3 5 6 ; ve sanayi peJrtihalar 176. ve tarm politikalar 4 4 - 5 0 . 13940, 1 6 0 . 2 5 5 Sovyetler Birlii Komnist Parlsi (Bolevik) [nceki Rusya Komnist Partisi (Bolevik) ve dafa nceki Rusya S o s y a l Demokrai i, P a r l w l a s g a n v< a a m orogramlar 2 1 - 2 . 9 7 : ilk program VB luzuk 16, 2 1 - 2 : on birinci kongre, 1922, v e NEP 2 5 2 . 2 5 4 . 2 7 1 - 7 3 , 2 7 4 , 3 4 1 , onuncu kongre, 1 9 2 1 , V NEP 2 5 1 ; ve borlarn iplal 131-2; ve burjuv B uz manlarn kullanlmas 171-5, ve dalm 2 1 1 - 2 ; ve ekonomik politikalar 86-7; ve eko nomik yeniden ina 1 8 3 ; ve e m e k ordular 196-8; ve e m e k politikalar 105-6 ve eil ucrel 108 9 ve iiler arasnda rekabetin teviki 2 0 0 . v e kooperatl 2 7 8 . 2 2 0 - V 306-7; ve krsal sanayiler 163-4, ve mal po litikalar 125-6. 231-2, 3 1 7 - 1 9 ; ve parann kaldrlmas 2 3 9 - 4 1 , 2 4 1 - 3 ; v e planlama 3 3 0 - 1 , 3 3 3 3 5 . 3 4 1 , 3 4 2 - 4 : v e sanayi rgt l e n m e s i ' 7 1 . v e sanayi pollikalan 57-0. 6 1 : v e s a v a komnizmi 2 5 0 - 1 ; v e sendikalar 9 7 - 1 0 0 . 190-2, 203-9, 292-7; ve tarm politi kalar 22-6. 3 3 . 35, 151-5, 2 5 5 . 2 6 7 . ve lek kii ynetimi 1 7 7 9 ; ve vegilendirme 134. ayrca bkz Bolevizm. Bolevikler. M e n e vizm. Menevikler S o v y e l l e r ve sendikalar 9 8 - 9 ; ayrca bkz Le nin; Devrim, Rus -i. Spitidonova. M. 1 3 9 Stakayev 87 Stalin, J o s e l Vssariyaoov (Cugasvd) ve sendikalar 2 0 5 6 d . 2Q6, 2 9 4 d.; S T O yesi olarak 3 3 3 Stolipin. P. 2 6 - 9 . 56. 150 1 d.. 2 6 5 Slruve, P 93 Sverdlov. Y 5 1 . 1 5 4 liyapnlkov. A. 6 3 . 89 d., 108. 188 d . 197-8 d., 205-6 .. 205-7, 2 8 4 . 2 9 2 T a n m pollkalar ar d n e m i n d e - 2 6 - 9 ; hakknda ubat 1 9 1 9 kararnamesi 145-6; NEP d n e m i n d e ilgili y a s a m a 2 8 3 . 2 6 9 70; NEP d n e m i n d e arm polilkas kurumlar

366 DZN
2 5 7 - 8 . N E P d n e m i n d e -run eletirisi 2 6 4 7; parti iinde gr ayrlklar 22-6. 1 3 9 - 4 t , 1 5 9 - 6 1 ; s a v a komnizminin s o n dnemin de - 1 8 0 - 2 ; ve "ekim komiteleri" 1 6 1 , 2 5 7 ; ve "Makas krizi" 2 7 0 ; ve 'loprak kararname si" 4 2 - 4 . ve "yoksul kyl komiteleri" 55-7. 1 3 9 . 144, 146-50, 150d, 1 5 1 ; ve 1921 ktl 2 5 9 - 6 1 ; ve arazi byklkleri 1 5 6 ; ve ayni vergi 142. 2 5 5 7 , 2 6 1 , 3 0 0 , 3 0 2 , 3 1 9 2 1 . v e Ekim devrimi 3 8 - 5 7 ; ve g d a temini 51-4; ve kol e kiri ekim 143-7, 155-7, 1 5 8 , 6 1 - 2 , 2 6 3 . ve NEP'in balangc 2 5 5 - 6 , ve NEP'in et kisi 2 6 7 - 8 ; ve orta kyllk 151-6, ve s a v a komnizminin balangc 1 3 9 ; v e S o v y e t iftlikleri 146-7; ve tevikler 2 6 0 ; ve ticarel zgrl 2 5 7 ; v e loprak imliyaz 2 6 1 - 3 ; v e topran kamulalmlmas y a s a s 4 6 : ve top ran kullanlmas hakknda y a s a 2 6 3 . ve yi y e c e k maddelerinin zorla alnmas 140-1. 1 5 5 . 157, 159-60, 210, 2 1 5 6. 2 2 6 9. 2 3 7 d . 2 4 7 - 8 ; v e yiyecek (tfezelei. ' 4 0 - 1 . v e ubat devlimi 33-8, 1 1 0 - 1 . ayrca Okz. Ku takla Toprak imtiyaz. Kyllk Tarmsal y e m d e n datm: istatistikleri 158-9; yntemleri 4 6 - 5 0 "Tastiye hareketi" 3 1 9 d., ayrca bkz. Sovyet ler Birlii Komnist Partisi (Bolevik) "Tek lkede sosyalizm" 2 5 4 , 3 5 3 Televizyon, ngrler 3 4 0 d. Teodorovi. I. 161 Ticarel. d Ekim devrimiyle kesintiye ura m a s 1 1 9 2 0 . S a v a komnizmi allnda 2 2 4 - 5 . 2 3 6 ; ve Bresl-lovsk 122, ve d lcarel imtiyazlar 123-5. 2 2 5 ; VE lica Dele gasyonlar 2 2 4 - 5 ; ve Il laf devletleri ablukas 120. 2 2 4 ; - l e devlet tekeli 1 1 9 - 2 3 , ayrca bkz. imliyazlar, d lkelere verilen Ticaret, i. bkz. Datm Tkaev. P 3 4 9 Tomski. M. 100 d, 103, 1 0 9 , 17B. 181. 187-8. 194. 196 d., 2 0 2 - 3 . 204, 2 0 6 , 293-6, 2 9 7 300 Toprak mty az 17 6 . 2 6 1 - 2 . 2 6 9 70 Troki, L.D : ekonomi politikalarn eletirmesi 3 4 3 d.. STO'nun yesi olarak 3 3 3 . 3 3 8 , ve 1 9 0 5 devnm 30, 32, 5 9 ; ve ayn vergilendir me 2 5 5 ; ve devrimin ekonomisi 1 8 3 d.; ve e m e i n as keiletr ilmesi 196. 196-7 d., 197, 1 9 9 , 2 0 9 ; ve Kzl Ordu 1 7 1 . 1 9 1 - 2 : ve NEP 3 4 4 ; v e planlama 333-4, 3 4 0 , 3 4 1 - 5 ; v e s a v a komnizmi 2 5 0 ; v e sendikalar 2 0 3 - 6 , 2 0 7 - 9 , ve tarm poBlikalar 2 7 ; ve tek kii ynetimi 177-9; ve ulam ve t a m a 180 d.. 2 0 0 . 2 0 3 . 3 3 6 - 8 Tsiurupa, A. 1 4 1 . 2 5 6 d, 2 5 8 d. Tm R u s y a Alk Yardm Komilesi 2 5 9 Tm R u s y a Kyl Temsilcileri Kongresi 36 Tm R j s y a Demiryolu iileri Sendikas Y rtme Kurjlj (Vikjel) 3 5 5 - 8 Tm R u s y a Sovyetleri Kongresi: Dokuzuncu: ve N E P dnemindeki "geri ekilmenin" so na e r m e s i 341 : Drdnc: ve ekonomik po IHkalar 8 3 ; Sekizinci: ve planlama 3 3 7 - 8 ; Sekizinci: ve iarm politikalar 160-2; kincive "ii denetimi" 355-6 T'kislan 2 9 4 Uluslararas Emekiler Birlii. Bkz. Enleroasya nailer Bicinct Vergilendirme: "olaanst devrim vergisi" 226-8. 2 3 0 . ayni - 1 4 2 . 226-7. 2 2 8 - 9 . 2 5 5 7, 2 6 1 , 2 7 0 . 3 0 0 - 1 . 3 0 2 , 319-21 ; ilk politika lar 134-8; nakdi vergilerin kaldrlmas 2 3 8 . 3 1 3 ; nakdi - y e d n 3 1 9 - 2 0 , s a n a y i d e 3 1 3 - 4 ; ve "ba" sislemi 134-7; ve gelir vergisi 3 2 0 ; ve kamulatrlm iletmeler 2 3 0 ; ve kelle vergrsi 3 2 0 ; ve kulaklar 2 2 8 , ve merkezi denetim 134-7, 2 2 9 - 3 1 . 3 1 3 - 4 . ve orta koylular 2 2 7 - 8 . ve Sol komnistler 137-8 Vesenka. Bkz. Milli Ekonomi Yksek Konseyi Vikjel. Bkz. Tum Rusya Demiyolu ileri S e n d i k a s Yr me Komitesi Vinski. A 2 1 4 Witte, S. 1 3 2 . 3 1 7 Wrangel, P . 1 6 0 . 1 8 3 . 2 0 0 . 2 0 2 . 2 0 4 , 2 4 7 . 255 Zasuli, Vera 350-1 Zinovyev. G. ve "ii denetimi" 62, 3 5 7 d., ve "yoksul koylu komiteleri" 55-6 d.: ve brok rasi 1 7 5 , ve patann o d a d a n kaldrlmas 2 4 0 - 1 . va planlama 3 4 3 - 4 : ve sendikalar 99 d.. 101-2. 186 d.. 190 d.. 2 0 5 . 2 0 5 - 6 d. 2 0 6 . 2 0 6 ; v e tanm politikalar 1 4 9 - 5 0

156 EKONOMK. DZEN

Lenin bu karsamay sonuna kadar gtrmedi. Sosyallemi bir tanm ol madan Rusya'da sosyalizmi ina etmek imknszd, traktrler olmadan tar m sosyalletirmek mmkn deildi, hir uluslararas proleter devrimi olma dan traktrleri bulmak mmkn deildi. O srada kyllerin slogan uydu; "Yaasn Sovyet iktidar, yaasn Bolevikler, kahrolsun komn."" Sovhozlar'm, "byk toprak mlklerinin Sovyet bayra altnda yeniden ihya edilmesinden" baka bir ey olmad eklinde yaknmalar duyulmaya ba land. 5 4 Krsal alanda parti almas stne Kasm 1919da yaplan bir parti konferansnda Lenin, zellikle Sovhozlar'da ynetici ya da teknisyen ola rak "eski smcler" altrldnda kyllerin Sovhozlar'a kar "g vensizlik ve kzgnlk" duymalarn anlayla karlyor, ancak sz konusu uygulamay da iddetle savunuyordu: Hayr, eertanm kendimiz yeni ekliyle rgtlemeyi bilmiyorsak, eski uzman lar hizmetimize sokmamz gerekir; bunu yapmadka yoksulluktan asla kurtulama yz " Bununla birlikte. Aralk 1919'daki yedinci Tm Rusya Sovyetleri Kongresi Sovhozlar'a kar tam bir saldrya yol at. Sovhozlar yerel Sovyetler'den uzak durmakla, yksek cretler vererek uzmanlar kendilerine ekmekle ve toprak datmna engel olmakla suland. Sovhoz yneticileri eski toprak sahiplerinin evlerinde lks iinde yayordu; baz durumlarda da eski topak sahipleri Sovhoz yneticisi sfatyla yeniden eski yerlerine yerlemi lerdi: "Sovyet iftlikleri, Sovyet ikldan aleyhine kar-devrimci ajitasyonun aralar haline gelmiti." 5 6 Lenin bu sulamalar cevaplarken bu tr yolsuzluklarn olmu olabileceini kabul etmi, bunlara are olarak sadece Sovhozlar'n "hem kyl nfusla hem komnist gruplarla sk ilikiler kur masn"" nerebilmiti. Orta koylu bireyci kalmakta srarlyd. Kommlern'in 1920 yazndaki ikinci kongresinde bir Alman delege, geni lekli tarma kar kk mlk sahibini desteklemekle Sovyet Hukmeti'nin "oktan khnemi kk burjuva dnce tarzna saplandn." ve "prole taryann karlarn kylln yararna feda elliini." sylediinde, Lenin
53. A.g t, c. XXIV. s. 241. Lennbu logru iki yl sonra 5U sakilde amlyordu "Bitler komnist deil, Bolvk'z. Bolsvikler'drn yanay*, nk onlar loprak sahiplerim kovdu lar, faka bizler Komiinifller'den yana deiliz, nk onlar kiisel mlkiyete kardr" (Age., c. XXVI, s. 456). 54. Naradnoe Kozyaistvo, No 6 (1919). s. 18. 55. Lenn. Soirunfya, c XXIV. s. 539-40 56 T Vterossiiski S eld Soveov (1920). s. 199,219. 57. Lenn, Soineniya. c. XXIV. s. 622-3.

SAVA KOMNZM 157 seri bir dille "aksi halde kk kyl, eski hkmetle Sovyet diktatrl arasnda hibir fark gremeyecekti" ve "proletaryann devlet iktidar byle hareket etmezse varln srdremez,"" eklinde cevap verdi. Ne var ki bu gr, egemen olduu srece, Lenin'in ve btn Marksistler'in R u s y a artlarnda hakl o l a r a k daha verimli bir tarma giden tek yol saydklar eyin nnde etkili bir engel oluturuyordu. Bu yzden, 1920 sonbaharnda sava nihayet son bulmaya yz tuttu unda ve artk Sovyet iktidar altnda birlemi eski Rus imparatorluu topraklar yeniden ina gibi g bir ile sadece kendi imknlaryla ba baa kaldklarnda, devrimin Rus krsal alanlarnn ehresini deitirmi olmak la birlikte bu alanlarn temel sorunlarndan hibirini zmleyeni e m i ol duu btn plaklyla ortaya kt. Yiyecek maddeleri reten nemli blgeler 1920 haatndan nce Sovyet ekonomisine dahil edildi." K o l ak'n yenilgisinden sonra girilen Sibirya'da nceki hasatlardan kalma b yk miktarda tahl stoklan bulunduu sanlyordu ve saklayanlarn elinden bu stoklar almak iin her trl zorlayc tedbire izin veren kararnameler yaymlanyordu. 611 Ancak bu beklenmedik frsatlar her ne kadar byk kentlerde artk had safhaya varm yiyecek ktlna geici bir dzelme ge tirdiyse de, retimde lm ekonomiyi durgunlua srkleyecek tedrici d e kar etkili olmuyordu. Sava dnemi komnizminin tarma ilikin is tatistikleri gven duyulabilecek gibi deildi. En iyi niyetle bile, krsal ke sim hakknda yaklak da olsa doru rakamlar elde etmek mmkn deildi; kylnn rnn ve stoklarn saklamak iin kendince geerli sebepleri 61 vard. Elde edilebildiinde de bu tr raporlarn karlatrlmas ve tahlili doru bilgi vermekten uzak kalyordu. Farkl kurulular farkl rakamlar ile ri sryorlard ve bunlarn hangi blgelere ail olduu da her zaman ak de-

58. Per Zweite Kongress Der Kommunist. Internationale (Hamburg. 1921), s. 318: Lenin, Soineniya, XXV. s. 359, Kongrenin tarm soununa ilikin karar, ekonomik bakmdan geri

kninuj Rusya'da So vyef fifl lit terinin "nispeten nadir bir istisna olduunu" kabul ermekle bir
likte, "deri kapitalist lkelere byk tarm iftliklerini devam ettirmelerini ve bunlar Sovyet iftlikleri ilkelerine gre rgtlemelerini" tavsiye ediyordu (Konnunutieskii Intenuisiotai vDokumentakV'mis. 136) M* Ukrayna da hasat Mays Haziran Polonya i silm dan son derice zaar grmj olmal, kt sonularn bu sebebe ya da ktla veya nceki ykmlara ne derece bal olduunu keptir

mek milrnkn defi t.

60. Sobranie Uzakonenii, 1920, No. 66. madde 298. 6J L, Krilsman'n bir tahminine gre (Gtroyeskii Period Velikoi Russkoi Revolytnsii [snhsiz<!924?)3. s. 131-3), 1920 yl rekoltesinin yaklak te biri kyller tarafndan saklan tn }t

M E T S YAYINLARI

BOLEVK DEVRM
1 9 1 7 - 1 9 2 3 , C L T III

E d w a r d Hallet! C a r r 1892 ylnda L o n d r a ' d a d o d u . M e r chant Taylors S c h o o l v e C a m b r i d g e Trinity C o l l e g e ' d a r e n i m grd. 1916'da Dileri Bakanl'nda alma ya balad. 1927'de M o s k o v a ' y a ilk gezisini yapt. 1936' da Dileri B a k a n l n d a n ayrld ve 1936-47 a r a s n d a Aberstwyth'dek Wales niversitesi'nde uluslararas p o litika profesr olarak d e r s verdi. 1941-46 arasnda The Times gazetesinin yayn y n e l m e n i yardmcln yapt. 1953-55 a r a s n d a O x f o r d n i v e r s i t e s i ' n e bal Ballol C o l l e g e ' d a , 1955'ten s o n r a da Trinity C o l l e g e ' d a eitli a k a d e m i k g r e v l e r stlendi. B i r o k kitab a r a s n d a balcalar unlardr: The Romantic Exiles ( 1 9 3 3 ) , The Twen ty Years' Crisis, 1919-1939 ( 1 9 3 9 ) , Conditions of Peace ( 1 9 4 2 ) , The Soviet Impact on the Western World ( 1 9 4 6 ) , The New Society (1951 ), What is History:' (Tarih N e d i r ? ) (1961 ) vc Sovyet Rusya Tarihi adl dizide The Bolshevik Revolution 1917-1923 (3 cilt), Interregnum 1923-1924 ( I cilt) ve Socialism in One Country 1924-1926 (3 cilt).

M E T S YAYINLARI pek S o k a k 9, 3 4 4 3 3 B e y o l u , stanbul Tel: 2 1 2 2 4 5 4 6 9 6 Faks: 2 1 2 2 4 5 4 5 1 9 e-posa: info@metiskitap.com www.mctiskitap.com BOLEVK DEVRM 1917-1923, CLT II! z g n Ad: The Bolshevik R e v o l u t i o n 1 9 1 7 - 1 9 2 3 lk ngilizce B a s m : M a c m i l l a n 1953 D i e r Basmlar: Pelican B o o k s , 1966-77 Edward Hallen Carr, 1 9 5 3 Bu evirinin Trke y a y m haklar M e t i s Yaynlan'na Aittir. Birinci B a s m : Eyll 2 0 0 4 Db.gi ve Bask ncesi Hazrlk: M e i s Yaynclk Ld. Bask ve Cilt: Yaylack Matbaaclk Ltd.

Takm N o : I S B N 9 7 5 - 7 6 5 0 - 1 9 - 6 Cilt N o : 9 7 5 - 3 4 2 - 4 8 4 - 1

SOVYET RUSYA TARH

BOLEVK DEVRM 1917-1923

CLT III

EDWARD HALLETT CARR

e v i r e n : Tuncay Birkan

METS YAYINLARI

NSZ

Bu cildin y a y m l a n m a s y l a birlikte S o v y e t Rusya'nn t a r i h i n e ilikin a l m a m n lk b l m t a m a m l a n m oluyor. Bu ciit bir a r a d a 1922-23 knda B o l e v i k iktidarnn ilk t a h k i m i n e k a d a r Bolevik d e v r i m i n i n te mel unsurlarn b e t i m l e m e y e alyor. B u d n e m i n s o n u n a g e l i n d i i n d e , 1921'de NEP'in d e v r e y e s o k u l m a s n n ve 1922'de elde e d i l e n harika haa tn a r d n d a n g e l e n ilk e k o n o m i k i y i l e m e dalgas zirveye ulamt, yeni tarm ve a l m a k a n u n l a r le m e d e n i k a n u n hukuk stikrar vaat ediyor d u , d lkelerle d i p l o m a t i k ve ticari ilikiler tesis e t m e y n n d e ciddi ilerleme salanmt ve K o m n i s t E n t e r n a s y o n a l artk s a h n e n i n merkezi ni igal e t m i y o r d u . Rejim yerlemiti. 1917'den beri ilk kez bir gvenlik hissi o l u m a y a b a l a m t . Ayrca en kt engellerin s o n u n d a a l m gi b i g r n d a n d a Lenin hasta dt. O n u n s a h n e d e n e k i l m e s i m n a sip, n e r e d e y s e d r a m a t i k bir d u r a k l a m a n o k t a s n a karlk gelir. B u n d a n sonra karlalacak tehlikeler artk yeni bir d n e m e aitti. B u n c cildi y a z a r k e n karlatm balca d z e n l e m e gl, Sovyet R u s y a ' n n d d n y a y l a k u r d u u ok renkli a m a i ie g e m i ili kiler y u m a n a y n a n d a g z n n d e b u l u n d u r m a k o l d u . Sovyet-Avrupa ilikilerini ve S o v y e t - A s y a likilerini su g e i r m e z b l m l e r e k l i n d e ele alarak ya da N a r k o m i n d e l ile K o m i n t e r n ' i n faaliyetleri a r a s n d a keskin bir ayrm y a p a r a k belli bir dzenlilik oluturulabilir. A m a bu d z e n , a n cak sahici r e s m i n k a r m a k l k ve karkln feda e t m e p a h a s n a ve Sov yet politikasnn u ya da bu y n n n birincil n e m d e o l d u u y l a ilgili d o g m a t i k k a n a a t l e r i g l e n d i r m e riskine girerek salanr. B u n e d e n l e e l e a l d m m a l z e m e y i m m k n o l d u u n c a farkl hatlar i ie geirecek ve a r a l a r n d a k i isel b a l a n a k a g s t e r e c e k ekilde d z e n l e m e y e al tm. Bu g e n e l p l a n n tek istisnas olarak, S o v y e t - U z a k d o u ilikilerini cildin s o n iki b l m n e ayrdm, n k i sava ve J a p o n l a r n Sibirya'ya yaptklar a s k e r i m d a h a l e l e r i s r d r m e l e r i y z n d e n , U z a k d o u Sovyet politikasnn g e n e l a k m a Avrupa'dan ya da A s y a ' n n geri k a l a n blgele-

NSZ

rinden epey s o n r a girmitir, n c e k i iki c i l t t e olduu gibi, anlaty tam hangi n o k t a d a k a p a t t m , k o n u n u n g e r e k l e r i n e gore deiiklikler gster di. Avrupa lkeleriyle ilikiler, k u r a l o l a r a k . 1922 s o n l a r n d a n t e y e g trlmedi, n k Franszlarn 1923 O c a ' n d a Ruhr'u igal e t m e l e r i Av rupa'nn drt bir y a n n d a yeni bir o l a y l a r silsilesi balatt. t e y a n d a n , L o z a n konferans g r m e l e r i 1923 y a z n d a sona e r m e s i n e k a d a r ele alnd; U z a k d o u b l m l e r i n i n doal bilim noktas ise Joffe m i s y o n u n u n sona ermesi ve 1^23 A u s t o s u n d a K a r a h a n ' n geliiydi. Bol miktardaki a m a dank m a l z e m e y i bir araya t o p l a m a k bal ba na etin bir iti, g z m d e n kam ya da b u l a m a d m deerli k a y n a k l a r o l m u t u r elbette. S o v y e t l e r B i r l i i n i n ariv v e ktphaneleri h a l i b a m s/ aratrmalara n e r e d e y s e kapal o l d u u n d a n , Sovyet tarihine iliken en zengin m a l z e m e d e p o s u A m e r i k a Birleik Devletieri'nde b u l u n u y o r . 1951 ylnda B a l t i m o r e ' d a k i J o h n s H o p k i n s n i v e r s i t e s i ' n i n nazik d a v e t i y l e ABD'yi bir k e z d a h a ziyaret e t t i m ve b u r a d a 1919 ile 1939 a r a s n d a k i Alm a n - S o v y e t ilikileri z e r i n e bir dizi k o n f e r a n s v e r d i m . B u v e s i l e y l e K o n g r e K t p h a n e s i , N e w York Halk K t p h a n e s i v e C o l u m b i a n i v e r sies'nn kiiphan es indeki Sovyet m a l z e m e l e r i n e de g z ama imkn buldum- Sovyet Rusya dndaki en z e n g i n ve en k a p s a m l Sovyet malze mesinin b u l u n d u u k o l e k s i y o n u , yani Stanford'dakt H o o v e r Institute and Library'yi bir k e z d a h a ziyaret e t m e m e z a m a n izm v e r m e d i maalesef: gel gelelim, saysz s o r u m a a m a z bir alicenaplk ve sabrla verdii c e v a p l a r ve burada d e r l e n m i o l a n d e v a s a m i k t a r d a m a l z e m e y e o l a n vukufu iin H o o v e r L i b r a r y ' d e n B a y a n O . H . G a n k i n ' e zel bir t e e k k r b o r l u y u m . Ayrca bazlar a r k a d a m olan, bazlarn da ahsen t a n m a d m , ba na c m e r t e ellerindeki m a l z e m e ya da bilgilere u l a m a i m k n n verip bilglerimdeki n e m l i boluklar d o l d u r m a m a y a r d m c o l a n . ABD'deki bir dizi yazar, bilim a d a m ve araitmacya da zel teekkrlerimi ilemekle y k m l y m . U z u n yllar M o s k o v a ' d a k i A l m a n Elilii'nde m s tearlk yapan ve u sralarda Washington'da i k a m e t e d e n Bay G u s t a v Hlger. A l m a n - S o v y e t ilikilerindeki birok n e m l i k o n u bal zerine kiisel anlarn aklard; y a y m l a n a c a duyurulan anlar gelecein tarih ileri iin v a z g e i l m e z bir k a y n a k olacaktr. B a y G. W. F. H a l l g a r t e n u sralarda W a s h i n g t o n ' d a b u l u n a n e l k o n m u A l m a n askeri arivlerinde y e r alan belgelerle ilgili notlarn o k u m a m a izin verdi. J o h n s H o p k i n s n i v e r s i t e s i n d e n P r o f e s r O w e n Lallimore, y a y m l a n m v e y a y m l a n m a m M o o l c a m a l z e m e l e r i b e n i m iin ngilzceye evirdi ve M o o l i s tan h a k k n d a k i esiz bilgilerinden y a r a r l a n m a m salad. Bay R o d g e r

NSZ

S w e a r i n g e n v e B a y P a u l L a n g e r , J a p o n k o m n i z m i n i n tarihi h a k k n d a k i J a p o n k a y n a k l a r n d a n n e m l i m i k t a r d a m a l z e m e y i b a n a ilettiler; s z ko nusu m a l z e m e artk, b u k i t a p b a s k y a g i d e r k e n ABD'de y a y m l a n m o l a n Red Flag in Japan: International Communism in Action, 1919-1951 adl kitaplarnda bulunabilir. N o r t h w e s t e r n Universits i'nden B a y A. S. Whit ing 1917 ile 1922 a r a s n d a k i S o v y c t - i n ilikileri h a k k n d a k i ( y a k n d a y a y m l a n a c a k o l a n ) tezinin e l y a z m a s n gsterdi ve K o m i n i e m ' i n ikinci k o n g r e s i n i n kayllarndaki, s. 2 3 8 ' d e zikrettiim ( 6 6 . ve hl. d i p n o t l a r ) u y u m s u z l u k l a r a d i k k a t i m i ekti. C o r n e l l U n i v e r s i t e s i ' n d e n Bay G e o r g e Kahin, E n d o n e z y a ' d a k o m n i z m i n geliiminin ilk yllar h a k k n d a yerel k a y n a k l a r d a n a l n m deerli bilgiler verdi. A d n n b e l i r t i l m e M i i isteme yen bir a r k a d a , sayla 96 () 18. ve 120. dipnotlar, sayla 3 0 4 ( 5 0 . d i p n o i ) ve sayfa 3 0 5 ' te ( 5 2 . d i p n o i ) a k t a r d m , y a y m l a n m a m A l n a n - S o v y e t d i p l o m a t i k y a z m a l a r n a u l a m a m salad. S o n olarak O r e g o n Univer sitesi'nden B a y William A p p l e m a n Williams, bana R a y m o n d R o b i n s ile Alex Gumberg' in yaymlanmam y a z l a r n d a n aydnlatc alntlar. A m e r i k a Birleik Devletleri Ulusal A r i v l e r i n d e n bizzat k e n d i s i n i n ald noilar ve bu s o n b a h a r d a ABD'de y a y m l a n m olan American-Russian Relouons J7SJ-J947 adl k i a b m m c l y a z m a s n n bir ksmn g n d e r e r e k , a l m a m n s o n safhalarnda y a r d m m a kotu. Bu k a p s a m l ve c m e r t e y a r d m l a r o l m a s a y d , bu k i t a p u an yetersiz olsa bile yine de s a h i p oldu u n u iddia e d e b i l e c e i o d e n g e v e kapsayclktan d a h i y o k s u n kalrd. Adlarn a n d m v e b u yetersiz teekkrlerimi s u n d u u m kiilerin o u ele alnan olaylar y o r u m l a r k e n b e n d e n ve birbirlerinden o k tarkl g rler leri s r e c e k l e r d i r ; bu tr farkllklarn y a r d m l a m a y e n g e l l e m e mesi, gerek bilimin h e r z a m a n k o r u m a y a v e m u h a f a z a e t m e y e alt bamszln y r e k l e n d i r i c i bir belirtisidir. n c e k i iki c i l d i n n s z l e r i n d e yardmlarn k r a n l a a n d m . ngilte re'deki h e m e n h e r k e s t e n yine deerli y a d m l a r a l d m ; onlara u a d l a r da e k l e n m e l i d i r : H e m birinci h e m d e u n c u ciltte O n a Asya'yla i l g i l i m e s e lelerde u z m a n c a n e r i l e r i y l e bana yardmc olan Profesr V. M i n o r s k i ; nezaket g s t e r i p D n y a S e n d i k a l a r F e d e r a s y o n u h a k k n d a k i , Kraliyet Uluslararas likiler Enstits h i m a y e s i n d e y a y m l a n a c a k olan alma s n n t a m a m l a n m a m e l y a z m a s n g r m e m e izin veren v e k i t a b m n P o fntern'in k u r u l m a s y l a lgili b l m l e r i n i o k u y a n B a y V. W l p e ; bana A l m a n k o m n i z m i n i n tarihine k d r e n bir dizi n a d i r b u l u n u r b r o r ve dergiyi d n veren Bay F L. C a r s t e n . Bay Isaac D e u t s c h e r y i n e kita bmn n e m l i bir b l m n o k u d u v e nfuz edici eletirilerde b u l u n d u ;

NSZ

srekli m a l z e m e a r a r k e n b a n a h e r a n u z m a n c a y a r d m l a r d a b u l u n a r a k za ten k e n d i s i n e b o r l a n m a m a n e d e n olan B a y a n J a n e D e g r a s brn m e t n i n tashihini y a p a r a k beni birok y a n l ve bask h a t a s n d a n k u r t a r d . L o n d o n School of E c o n o m i c s ve K r a l i y e t U l u s l a r a r a s likiler E n s t i t s k t p h a n e l e r i n i n k e n d i l e r i n i ilerine a d a m , becerikli p e r s o n e l i n e d e y i n e o k t e e k k r b o r l u y u m . B a v u r d u u m k a y n a k l a n gn na k a r m a k t a karlatm g l k l e n g z nnde b u l u n d u r a r a k , zorunlu o l a r a k eksik ve seici kalacak o l a n bibliyografyann pratik yararn, b u r a d a listelenen kitaplarn British M u s e u m ' d a b u l u n m u y o r l a r s a nerelerde b u l u n a b i l e c e i n i belirterek artrmaya altm; British M u s e u m ' d a n Bay J . C . W . H o m e b a n a b y k bir iyilik y a p p bibliyografyadaki kitaplar M z e k a t a l o g u n da arad. Son olarak, Leicester'daki University C o l l e g e ' d a n Dr. Uya N e u stadt cildin e n d e k s i n i h a z r l a m a gibi z a h m e t l i bir ii stlenerek iten teekkrlerimi k a z a n d .

Bolevik Devrimi

1917-1923'un t a m a m l a n m a s , beni d o a l olarak,

o n u n giri b l m n o l u t u r a c a d a h a g e n i bir eser y a z m a ihtimali ze r i n d e d n m e y e tti. M o d e r n tarih y a z m n d a kolektif g i r i i m l e r lehine ileri srlen ve artk y a y g n l a m o l a n savn g c n belki de h e r z a m a n kinden d a h a ok taktir e d e c e k bir k o n u m d a o l m a m a r a m e n , i m d i y e ka d a r bu denli o k sayda kiiden a l d m destei g e n e a l a b i l e c e i m e gvenebilirsem, kendi b a m s z a l m a m s r d r e b i l e c e i m i u m u y o r u m . Bir sonraki a l m a iin e p e y a r a t r m a y a p t m , hatta baz b l m l e r i n i yaz d m bile; k a p s a m , d z e n i ve bal k o n u s u n d a h e n z nihai bir k a r a r a v a r m a m o l s a m d a n m z d e k i yl bir cildi d a h a t a m a m l a y a b i l e c e i m i umuyorum.

E. H. C A R R 2 0 Ekim 1 9 5 2

NDEKLER

KISIM V

Sovyet Rusya
21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31
32 3
EKM'DEN BREST-LTOVSK'A KL POLTKA T E C R T YL DPLOMATK YOKLAMALAR

ve Dnya
13 64 109

[44
159 217 255

DEVRM: AVRUPA Z E R N D E DEVRM: ASYA Z E R N D E DI POLTKADA NEP RUSYA VE ALMANYA RAPALLO'YA

286
318 35 396 J33 453 479 507 526

CENOVA VE

K O M N T E R N ' D E GER E K L M E AVRUPA'DA TAHKM DOU SORUNU UZAKDOU: 1 - TUTULMA U Z A K D O U - II - Y E N D E N S A H N E Y E K Not E. M A R K S Z M N SAVA K A R I S I N D A K TAVRI Not F K O M N S T E N T E R N A S Y O N A L N T A R H - O N C E S

34

K I S A L T M A L A R LSTES BBLYOGRAFYA DZN

531 533 545

B L M 21

EKM'DEN

BREST-LITOVSK'A

L e n i n kariyerinin balarnda " s o s y a l d e m o k r a t hareket, z gerei enter n a s y o n a l d i r " diye y a z y o r d u . 1 ki a n l a m d a e n t e r n a s y o n a l d i . F r a n s z dev rimi d e v r i m i n lke snrlarna m e y d a n o k u y a n bir olgu o l d u u g r n d e v r e y e s o k m u ve yaygnlatrmt, yani k e n d i l k e l e r i n d e tututurduk lar d e v r i m mealesini d i e r l k e l e r e tamak, d e v r i m c i l e r i n h e m hakk h e m d e g r e v i y d i ; d e v r i m c i sava anlaynn kkeni b u y d u . 1848 devri mi tek l k e y l e snrl k a l m a m , b u l a m a yoluyla ta R u s y a snrlarna ka d a r b t n Avrupa'ya yaylmt. Sosyalist d e v r i m i n bu r n t y izleyece i ve bir lkede zafer k a z a n d k t a n sonra, k s m e n b u l a m a yoluyla k s m e n de devrimcilerin amal e y l e m l e r i yoluyla btn Avrupa'ya ve en s o n u n d a d a btn d n y a y a yaylaca s o r g u s u z sualsiz kabul ediliyordu. A m a sosyal d e m o k r a s i bir baka a n l a m d a da e n t e r n a s y o n a l d i . Komnist Manifesto'd " U l u s a l farkllklar ve h a l k l a r a r a s n d a k i d m a n l k l a r gn ge tike o r t a d a n kayboluyor... P r o l e t a r y a n n hkimiyeti b u n l a r n d a h a da hzl ortadan k a y b o l m a l a r n a n e d e n olacaktr" d e n i y o r d u . Sosyal d e m o k rat hareketin sava l " B t n lkelerin iileri, b i r l e i n ! " idi. P r o g r a m , "farkl bir b l m l e n m e y e , snflar arasndaki b l m l e n m e y e yol a m a k z e r e " ulusal snrlar y k m a k t . 2 L e n i n , snfa balln h e r z a m a n ulusa ballktan n c e g e l m e s i g e r e k t i i n d e srarlyd. 3 Bu ilkeye d a y a n a rak 1914'te a k a "u anki e m p e r y a l i s t savan bir savaa d n t r l m e s i " n d e n b a h s e d i y o r d u . D a h a 1935 E k i m ' n d e proleter d e v r i m i n i n lk o l a r a k geri k a l m R u s y a ' d a patlak verebilecei olasln g z nnde b u l u n d u r u y o r d u . B u d u r u m d a , R u s y a ' d a k i bir proleter h k m e t i n i n gre vi, lke iinde burjuva d e m o k r a t i k d e v r i m i t a m a m l a m a k , (Avrupa'nn burjuva d e m o k r a t i k h k m e t l e r i n i n kabul e d e m e y e c e k l e r i ) bir d e m o k r a tik bar slogann n e k a r m a k ve A s y a ' d a emperyalist d e v l e t l e r e kar ulusal d e v r i m l e r i k k r t m a k olacakt. B y l e c e s a d e c e Avrupa'da deil,

1. Lenn, St>inci\a, c. IV, s. 380. 7. Stalin. Soineniya. e. II. s. 362. 3. Bu ilkenin Lenin tarafndan gndeme gelirdii zgl durumlar iin bkz. c. I. s. 389.

14

S O V Y E T RUSYA VE DNYA

R u s y a ' d a da sosyalist d e v r i m e yol a l m olacakt. - 1 I.enn 3 N i s a n 1917'de P e t r o g r a d ' a ulatnda s a v a ve b a n s o r u n u o k t a n c a n alc bir n e m k a z a n m t . a r ' n d e v r i l m e s i v e d e m o k r a t i k bir h k m e t i n k u r u l m a s n a , h e m G e i c i H k m e t hem d e P e t r o g r a d S o v y e ti'ndeki S D v e M e n e v i k o u n l u k t a r a f n d a n , d e v r i m i s a v u n m a k a d n a s a v a g i r i i m i n e verilen d e s t e i n m a z e r e t i g z y l e b a k l y o r d u . S o v y e t ' teki o u n l u u n . Dileri Bakanl g r e v i n i M i l y u k o v ' u n y r t t bi rinci G e i c i H k m e t ' t e n tek fark, " i l h a k v e y a t a z m i n a t " l a n n o l m a d , " d e m o k r a t i k " bir b a n s a l a m a k iin aktif bir k a m p a n y a y r t m e d e k i s rarlaryd. P e t r o g r a d ' d a k i B o l e v i k l e r ' i n o u ayn i z g i d e y d i ; K a m e n e v a k a ulusal s a v u n m a d a n y a n a tavr a l m t . 5 Lenin o n " N i s a n t e z i ' n i n lkini bu k o n u y a ayrmt. G e i c i H k m e t ' i n kapitalist bir h k m e t ol d u u n u ve bu h k m e t i n iktidara geliinin, savan R u s y a ' n n g z n d e s a h i p o l d u u " s o y g u n c u bir e m p e r y a l i s t s a v a " karakterini d e i t i r m e m i o l d u u n u vurgulayarak ie b a l y o r d u : Dolaysyla " d e v r i m c i s a v u n m a c l k " a hibir taviz v e r i l e m e z d i . A m a Lenin'in pozitif nerileri ihtiyatly d : H l k a n d r l m d u r u m d a olan kitleleri " s e r m a y e ile e m p e r y a l i s t sa va a r a s n d a k i z l m e z b a " n varl k o n u s u n d a ikna e t m e y e y n e l i k bir k a m p a n y a , o r d u d a p r o p a g a n d a r g t l e n m e s i v e " d m a n a s k e r i y l e d o s t l u k k u r m a k " . 6 O n g n s o n r a P e t r o g r a d parti k o n f e r a n s n d a s a v a h a k k n d a u z u n v e ayrntl bir n e r g e s u n d u , " d e v r i m c i s a v u n m a c l k " a y n e l i k s a l d n y t e k r a r l a y a n bu nerge Lenin'i eletirenlerle k a r a r s z o l a n l a n n g n l n alma a m a c tad a k a belli olan b l m l e r d e ie riyordu. " S a v a n , herhangi bir l k e n i n a s k e r l e r i n i n sava s r d r m e y i l o p y e k n r e d d e t m e l e r i y l e , askeri h a r e k t l a r a t o p y e k n s o n v e r i l m e s i y l e , b a s i t e 'sngleri t o p r a a s a p l a y a r a k ' s o n a erdirilebileceini v a r s a y m a k kesinlikle a n l a m s z o l u r d u . " Taslak k a r a r n e r g e s i , konferans "kapitalist lerin p a r t i m i z a l e y h i n e y a y d k l a n , bizlerin A l m a n y a ' y l a ayr bir bar y a p m a k t a n y a n a o l d u u m u z eklindeki a l a k a ftiraya t e k r a r t e k r a r kar k m a y a " davet e d i y o r d u . A l m a n m p a r a t o r u da II. N k o l a y ya da tilaf Devletleri krallarndan h e r h a n g i biri gibi " t a g i y m i bir h r s z " d . Parti nin, eer iktidar ele geirirse, " A l m a n y a ' y a ve hep birlikle btn lkele re" d e r h a l d e m o k r a t i k bir bar n e r m e n i y e t i n d e o l d u u n u g s t e r m e k iin, parti dergisi Sotsial-Demokrat'm E k i m 1915 s a y s n d a y a y m l a n m

4. Mars'n sava hakkndaki grleri ve Lenin'in 1917'tlen nce hu grleri nasl ge litirdii Nol E'de ele alnyor: "Marksizmin Savaa Kar Tavr". 5. Bkz. c. l,s. 79. 6. Lenin, Soineniya, c. XX. 5. 87-8.

EKM'DEN BREST-LITOVSK'A 15 o l a n bir bildiriden alntlar yaplyordu. Taslak n e r g e bu bildiriyi o n a y l y o r ve " h a l k n ounluu... h a l i h a z r d a k i sava ile kapitalistlerin karla r a r a s n d a k i z l m e z ba a n l a y a n a kadar, halklarn k a t l e d i l m e s i n e son v e r m e iini h z l a n d r m a n n tek yolu v a r d r " d i y e e k l i y o r d u . Bu yol da c e p h e d e d m a n askeriyle dostluk k u r m a k t k i b u d o s t l u u n a m a c d a h e m A l m a n y a ' d a h e m d e R u s y a ' d a d e v l e t ktidarnn b t n y l e i v e A s k e r Temsilcileri Sovyeleri'ne d e v r e d i l m e s i n i s a l a m a k t . 7 K o n f e r a n s tarafndan rafa kaldrld anlalan bu taslak n e r g e , Lenin tarafndan ayn ayn s o n u n d a T m Rusya parti k o n f e r a n s n a ("Nisan k o n f e r a n s " d a d e n i r ) tekrar sunuldu. Bu konferans toplanmadan nce, 1917 Nisan'nn ikinci y a n s n d a

Borgbjerg adl D a n i m a r k a l bir sosyalistin Petrograd' ziyareti d u r u m u d a h a d a karmaklatrd; Borgbjerg P e t r o g r a d S o v y e t i icra k o m i t e s i n e , bar koullarn tartmak zere S t o c k h o l m ' d e t o p l a n a c a k bir uluslarara s sosyalist konferansa temsilciler g n d e r m e l e r i iin bir davet getirdi. Borgbjerg K o p e n h a g ' d a n a y r l m a d a n n c e , iki y u r t s e v e r A l m a n sosyal d e m o k r a t , S c h e i d e m a n n v e Ebert, A l m a n H k m e t i ' n i n o n a y y l a , o n u n la g r m l e r d i ; d e s t e k l e m e y e hazrlandklar koullarn da A l m a n y a ' mn igal ettii topraklar tahliye e t m e s i , L o r r a i n e ' d e bir snr a y a r l a m a s y a p l m a s ve A l m a n Polonyas'na kltrel zerklik verilmesi o l d u u bil diriliyordu. SD ve Sovyet'teki M e n e v i k o u n l u k bu nerileri kabul et m e y e hazrd. Lenin, Bolevik " N i s a n k o n f e r a n s " n d a A l m a n nerileri nin, A l m a n y a ' d a k i d u r u m u n milsiz o l d u u n u gsterdiini iddia e d i p Borgbjerg'i A l m a n burjuvazisinin ajan, nerilen S t o c k h o l m konferansn d a k o m e d i o l m a k l a itham e t t i . 8 A l m a n y a ' y l a ayr m z a k e r e l e r y r t m e n i y e t i n d e o l m a sulamalarm bu ekilde bertaraf e d e n L e n i n , sava soru n u n a d n p konferanstaki bir k o m i s y o n d a z e r i n d e allm olan taslak n e r g e s i n i n o k az deitirilmi bir v e r s i y o n u n u s u n d u . Yedi e k i m s e r oy dnda konferansn oybirliiyle kabul ettii karar m e t n i , e m p e r y a l i s t sa van kapitalist karakterini vurgulayarak ve " b t n gizli-hrszlk a n l a m a l a r n n ifa ve feshedilmesini" t a l e p e d e r e k balyordu. M e t n i n ikinci ksm " d e v r i m c i s a v u n m a c h k " r e d d e d i y o r , n c ksm ise unu ilan e d i y o r d u : " B u sava, ancak s a v a a n l k e l e r d e n e n a z n d a n birka t a n e -

7. A.g.e., c. XX. i. 186-90; Ekim 1915 bildirisi iin bkz. aada s. 522. 8. A.g.e.,':. XX, s. 254-65: Lenin Almanlarn lalep ellii iddia edilen koullar Menevik gazetesi Rabaava Gazeldim alntlyordu. Borgbjerg'in nerisini reddetmeyi savunan ka rar, 8 ekimsere kars 140 oyla kabul edildi {VKP (B) \-Reznlyutsiyak < 194 l | , c . 1, s. 230-2.

16

SOVYET RUSYA VE DNYA

s i n d e btn devlet iktidarnn p r o l e t e r l e r e v e y a n - p r o l e t e r l e r e devredil m e s i yoluyla, d e m o k r a t i k bir barla s o n a erdirilebilir. M e t i n , 1915'te ilk k e z Lenn tarafndan tasla h a z r l a n a n p r o g r a m tekrarlyor, yani b t n savaan taraflara h e m e n " d e m o k r a t i k bir b a n " y a p m a y n e r i y o r d u . A m a , "bu n l e m l e r v e aleni b a n n e r i s i n i n savaan lkelerin iilerinin birbirlerine t a m a m e n g v e n m e s i n i s a l a y a c a n v e k a n l m a z o l a r a k p r o l e t a r y a n n n e r i l e n bara kar o l a n e m p e r y a l i s t h k m e t l e r e ba kal d r m a s n a yol a a c a n " p e i n e n kabul e d e r e k a k a b o z g u n c u l u k y a p y o r m u gibi g r n m e k t e n k a n y o r d u . N i t e k i m d e v r i m c i p r o p a g a n d a v e c e p h e d e d m a n askeriyle d o s t l u k k u r m a , ancak " R u s y a ' d a k i d e v r i m c i snf b t n devlet ktidann e l e g e i r e n e " k a d a r zorunlu g r l y o r d u ; n k b u n u o t o m a t i k o l a r a k dier l k e l e r d e d e iktidarn p r o l e t a r y a y a d e v r e d i l m e s i izleyecekti. 1 * 1917 T e m m u z u ' n d a G a l i y a c e p h e s i n d e yap lan T e m m u z t a a r r u z u n u p r o t e s o e t m e k z e r e o r d u d a k i B o l e v i k rgtle rin katlmyla d z e n l e n e n bir k o n f e r a n s ayn gr n e r e d e y s e ayn sz c k l e r l e dile getiriyordu; iktidarn Sovyetler'e g e m e s i n i n a r d n d a n b tn savaan lkelere bir bar n e r i s i n d e b u l u n u l a c a k ve bu neri "ka n l m a z o l a r a k proletaryann b y l e bir bara kar k a n btn e m p e r y a list h k m e t l e r e b a k a l d r m a s n a yol a a c a k " . 1 0 N i t e k i m , N i s a n - E k i m 1917 d n e m i b o y u n c a , aka dile getirilse d e g e t i r i l m e s e d e , Bolevik k a m p n d a k i v a r s a y m , Rusya'daki Bolevik dev rimin, " d e m o k r a t i k " bir barla savaa son verilmesinin ve Avrupa'daki proleter d e v r i m i n i n tek bir s r e c i n p a r a l a n olduklar ve p r a t i k t e birbirle rinden a y r l a m a z o l d u k l a r y d . L e n n , 1917 E y l l ' n n s o n l a r n d a parti d e r g i s i n d e y a y m l a n a n bir y a z s n d a bir a n b u k a d a r o l u m l u o l m a y a n bir alternatifin ne olabilecei k o n u s u n u ele alr: Eer en dk olaslk gerekleirse, yani savaan hibir devlet bir atekesi bi le kabul etmezse, o zaman bizim amzdan sava gerekten zorunlu, gereklen adil ve kendimizi savunmaya ynelik bir sava olacaktr. Srf proletaryann ve en yoksul kyllerin bunun bilincinde olmalar bile, askeri bakmdan Rusya'y kat be kat gl klacaktr, zellikle de halk soyan kapitalistlerden tam anlamyla kopulduktan sonra. Bizim amzdan savan, laf olsun diye deil gereklen, b tn lkelerin ezilen snflaryla ittifak kurma sava, btn dnyann ezilen halk laryla ittifak kurma sava olacandan ise bahsetmeye bile gerek y o k . "

9. VKP(B)vRczolyulsiyak{m\\c.

I,

s.

227-8.

10. A.g.e.,':. 1. s. 242; 1917 Austosu gibi ge bir tarihle Kamenev VTslK'da Stockholm konferans lehine bir konuma yapt ve Lenin tarafndan iddetle eletirildi (Lenin. Srinemya. c. XXI. s. 78-9). [.A.g.e.,c. XXI s. 224.

E KM'DEN BREST-LTOVSK'A 17 A m a bu d u r u m d a bile, L e n i n b y l e bir savan ilan e d i l m e s i n i n , bal bana, kapitalist l k e l e r d e h e m e n d e v r i m e yol a a c a n v a r s a y y o r d u kesinlikle. L e n i n "devrimci sava" olasln g z n n d e b u l u n d u r m a y s r d r r k e n aklndaki tablo b u y d u . y i m s e r m i z a c v e d e v r i m e d u y d u u i n a n , kapitalist Devletlerin h e m " d e m o k r a t i k " bir bar r e d d e d e b i l e c e k leri h e m de d e v r i m kuvvetlerine kar askeri glerini seferber edebile cekleri olasln d i k k a t e a l m a s n n l y o r d u . 1917 M a y s ' n d a n itibaren S D ' l e r i l e M e n e v i k l e r ' i n de dahil o l d u u ve savan a m a l a r n t a n m l a m a l a r k o n u s u n d a batl mttefiklerini gittike d a h a fazla s k t r m a y a balayan G e i c i H k m e t , ilhak ya da t a z m i n a t ermeyen d e m o k r a t i k bir bar p r o p a g a n d a s y a p m a k t a m k l a t e k i y o r d u . u b a t D e v r i m i n i n B y k B r i t a n y a ' d a yaratt d o l a y s z s o n u , sa va y z n d e n geici bir sre g l g e d e k a l m o l a n btn Sol kuvvetleri g l e n d i r m e k v e zellikle d e savan " d e m o k r a t i k " a m a l a r n t a n m l a m a talebini c a n l a n d r m a k o l d u . 1 - Savan a m a l a r h a k k n d a k i ilk ciddi tar tma, A v a m K a m a r a s ' n d a 16 M a y s 1917'de, B a m s z i Partisi'nin o z a m a n k i s z c l e r i n d e n S n o w d e n ' i n , R u s y a ' n n ilhak v e t a z m i n a t i e r m e yen, kendi k a d e r i n i tayin hakkn tanyan f o r m l y l e ayn d o r u l t u d a bir a m a l a r b e y a n yaplmas arsnda b u l u n a n bir nergesiyle balad; v e bu n e r g e 32 oy ald ki bu. d i k k a t e d e e r bir aznlk gsterisi saylabilir di. u b a t d e v r i m i n i n A m e r i k a n k a m u o y u z e r i n d e k i etkisi de ayn l de arpcyd. Bu d e v r i m i n A m e r i k a Birleik Devletleri'ni n savaa girme sini hzlandrdn ileri s r m e m i z i gerektirecek bir ey o l m a s a d a , A m e rika'nn savaa g i r m e s i n e destek verenlerin karlamak z o r u n d a kalabi lecekleri ciddi engellerden birini o r t a d a n k a l d r m 1 3 ve dier tilaf D e v -

12. Dikkatli bir Amerikal eletirmen ngilizlerin tepkilerini yle anlalr: "Bat'nm k maza girmi olmas ve dier cephelerde baar salanamam olmas, herhangi bir zafer ka zanma umudunu belirsiz gelecee enelerken, devlet adamlar arasnda son dnemlerde ya plan grmeler, dolaysz bir sonu yaratmasa da. bar grmeleri iin elverili bir at mosfer yaratmt. te bu ortamda, o sralarda byk tarihsel neme sahip bir olay olduu fark edilen Rus devrimi, her trl Sol faaliyeti canlandrd ve hatta son tahlilde sendikacla rn o zamana kadar sosyalist demeklerin tekelinde olan grlere yaklamasna neden oldu. Devrime verilen bu olumlu lepkideen byk sorumluluk, lhaksz. tazminatsz hemen bar slogannda ve her halkn kendi kaderini tayin etme hakkn lannasndayd" (Carl F. Brand, British Labor's Rise to Po-er (Stanford, 1941), s. 90). 13. Lansing devrimin "savaa demokrasi iin ve mutlak i ye ii lige kar verilen bir sava olarak bakmann nndeki son engeli kaldrdm" dnyordu (S. F. Bemis, American Secretaries of Stale, c. X (New York, 1928), s. 97); ve H. Nolter, The Origins of the Foreign Policy of Woodrow Wilson (Baltimore. 1937), s. 639'da kongre yelerinin bu dorultudaki saysz demecine atflar yapar.

18 S O V Y E T RUSYA VE DNYA

letleri'nin o z a m a n a k a d a r m n a s i p g r d k l e r i n d e n d a h a n e t ve o k d a h a " d e m o k r a t i k " bir bar a m a l a r b e y a n n d a b u l u n u l m a s talebini c a n l a n drmtr. tilaf Devletleri'nin bu talebi k a b u l d e g n l s z d a v r a n m a l a r ve ngiliz ve F r a n s z h k m e t l e r i n i n ngiliz ya da F r a n s z sosyalistlerinin S t o c k h o l m ' d e t o p l a n m a s nerilen bar k o n f e r a n s n a katlmalarna izin v e r m e m e s i (bu y z d e n konferans d a y a p l a m a m t r ) . G e i c i H k m e t e zarar verdi ve Bolevik saldrlarna m a r u z k a l m a l a r n a n e d e n oldu. 1917 s o n b a h a r n d a L e n i n h e m uluslararas o r t a m d a k i h e m d e lke iindeki ala metleri gittike d a h a fazla h a y r a y o r u y o r d u . Parti m e r k e z k o m i t e s i n i n , Z n o v y e v ile K a m e n e v ' i n aleyhteki oylarna r a m e n 10 E k i m I 9 1 7 ' d e al d ktidar ele g e i r m e k a r a n , " R u s d e v r i m i n i n uluslararas d u r u m u " n u "silahl a y a k l a n m a y g n d e m e g e t i r e n " faktrlerden biri olarak g s t e r e n bir atfla a l y o r d u . "Uluslararas d u r u m " , h e m " d n y a sosyalist devri m i n i n btn Avrupa'da gelitiinin u bir rnei olarak A l m a n d o n a n m a sndaki a y a k l a n m a " d a n h e m d e " R u s y a ' d a b u d e v r i m i b o m a k a m a c y l a e m p e r y a l i s t l e r a r a s n d a yaplabilecek bir b a r t e h d i d i " n d e n i b a r e t t i . I J 16 Ekim 1917 tarihli sonraki toplantda, Lenn bir k e z d a h a A l m a n donam a s n d a k syana atfta b u l u n u y o r ve yle d i y o r d u : " U l u s l a r a r a s d u r u m , eer u a n d a h a r e k e l e geersek b t n proleter Avrupa'nn bizim y a n m z da o l a c a n a i n a n m a k iin bir dizi nesnel g e r e k e s u n u y o r . " Ayn toplan tda Stalin de uluslararas d u r u m a " d a h a fazla i n a n m a k " gereini savun m u v e bir y a n n d a Lenin'in, b r y a n n d a K a m e n e v ile Z i n o v y e v ' i n dur d u u m e s e l e y i h e r k e s t e n d a h a net b i i m d e f o r m l e etmitir:

ki izgi var: Biri devrimin zaferi iin gerekli yolu iziyor ve Avrupa'ya gve niyor, ikincisi devrime inanmyor ve sadece bir muhalefet olmaya dayanyor. 1 '' Avrupa'ya g v e n R u s y a ' d a sosyalizmin zaferinin o k n e m l i bir nc lyd. Lenn, d a h a I905'le sosyalist d e v r i m e g e m e k in zorunlu oldu u n u ortaya k o y d u u , biri lke iiyle, dieri uluslararas d u r u m l a ilgili iki koula bal kalmtr: Rus k y l l y l e kurulacak ittifak ve Avrupa' daki bir p r o l e t e r d e v r i m i n i n d e s t e i . 1917 E k i m i ' n d e de bu iki koul he men yerine g e t i r i l m e d i i t a k d i r d e zafer k a z a n m o l a n d e v r i m i n Rusya'da ayakta k a l a b i l e c e i n e d e c i d d e n i n a n m y o r d u . B o l e v i k l e r i n iktidar ele

14. VKP (B) v Rezolyutsiyak 094]), c. I, s. 273: 10 Ekim 1917 tarihli loplarmn kayd uradadr: Protokoll CentraVnogo Komitem RSDRP (1929), s. 98-101. 15. Lenin, Soitetiya, c. XXI, s. 331-2; Stalin, Stineniya, c. III, s. 381; btn tartma urada bulunabilir: Protokoll CentraVnogo Komiteta RSDRP (1929), s. 111-24.

E K M D E N BREST-LTOVSK'A

19

geirdiklerinde yaptklar ilk iki yasa d z e n l e m e s i - t o p r a k k a r a r n a m e s i ve bar k a r a r n a m e s i - bu koullar y e r i n e g e t i r m e g i r i i m l e r i y d i . nl " b a r k a r a r n a m e s i " - a s l n d a d e m o k r a t i k bir bar y a p m a l a r iin savaan lkelerin h k m e t l e r i n e ve h a l k l a r n a yaplan bir aryd bu ka r a r n a m e - d e v r i m i n zafer k a z a n d g n n h e m e n e r t e s i n d e , 2 6 E k i m / 8 K a s m I 9 1 7 ' d e , "geici ii v e kyl h k m e t i " n i n ikinci T m R u s y a S o v y e t l e r K o n g r e s i tarafndan kabul e d i l e n ilk d politika yasasyd. Bu k a r a r n a m e n i n a r d n d a k i itici g k s m e n l k e i i n d e n geliyordu. B a r k a r a r n a m e s i bir a n l a m d a , tpk t o p r a k k a r a r n a m e s i gibi, k y l l e r e - n i formal k y l l e r e - yaplan bir ar n i t e l i i n d e y d i . R e j i m bu kritik a n d a kyl kitlelerinin, zellikle de bak alar M a r k s i s t t e r m i n o l o j i y l e "k k burjuva" kalan, seferberlik h a l i n d e k i kyl kitlelerinin d e s t e i n e ba mlyd v e d u r u m b y l e o l d u u s r e c e d e v r i m burjuva-demokratk ss lerini bir k e n a r a a t a m y o r d u . Lenin'in d a h a sonralar yazd gibi, " d n yllk savan ypratt ve eziyet ektirdii" kitleler s a d e c e bar istiyor lard v e " N e d e n s a v a ? " s o r u s u n u soracak d u r u m d a deillerdi. I f t Lenin'in d n d s a d e c e kyller d e deildi. O n d o k u z u n c u yzyln sonlarna g e l m e d e n , burjuva radikal pasifizmi, zellikle A l m a n y a ' d a k i sosyal d e m o k r a t l a r n sava v e bar h a k k n d a k i d n c e l e r i n i n n e m l i bir b l m n e t k i l e m e y e balamt. Rus sosyal d e m o k r a t l a r bu etkinin b u l a m a sndan k a a m a m l a r d ; N i s a n 1917 d e n e y i m i n i n gsterdii gibi, birok Bolevik bile bu terimlerle d n m e y i , ulusal yenilgi ve t o p l u m s a l dev rim yoluyla ulalacak bir bar terimiyle d n m e k t e n kolay g r y o r l a r d. Rejimin p a m u k ipliiyle bal vaziyette a y a k t a kald o c a n alc ik tidar ele g e i r m e a n n d a , Lenin olas d e s t e k i l e r i n d e n m m k n o l a n en o k sayda kiiyi t o p a r l a y a c a k ve m m k n o l a n en az sayda kiiyi o k e e d e c e k terimlerle k o n u m a k z o r u n d a y d . G e l g e l e l i m , b a r k a r a r n a m e s i ncelikle d politikayla ilgili bir yasayd ve kesinlikle, A m e r i k a n k a m u o y u n a v e b u k a r a r n a m e y e s e m p a t i y l e y a k l a a b i l e c e k d i e r lkelerdeki radikallere h i t a p e d e c e i h e s a p l a n m unsurlar i e r i y o r d u . L e n i n iki yl n c e " n e A l m a n y a n e ngiltere n e d e F r a n s a ' n n " Bolevikler'in nerece i k o u l l a r d a bir bar kabul e d e c e i n i n g r m t . A m a r e d d e d e n i zor d u r u m a d r e c e k v e taviz v e r m e k z o r u n d a b r a k a c a k l d e m a k u l art lar s u n m a k iyi bir politikayd ve bu a r t l a n Atlantik'in br y a k a s n d a kullanlan dile m m k n o l d u u n c a y a k n bir dille k a l e m e a l m a k c a z i p br

\6.A.g.e.,c. XXIII, s. 237.

20 SOVYET RUSYA VE DNYA seenek gibi g r n y o r d u . Sovyet H k m e t i , G e i c i H k m e t ' t e n , d e m o k r a t i k bir b a n iin m c a d e l e e t m e n i n ABD ile d e v r i m c i R u s y a ' n n or tak kar o l d u u n u vurgulayan gelenei d e v r a l m t . B y l e c e d e v r i m e r t e s i n d e kinci T m R u s y a S o v y e t l e r K o n g r e s i ' n i n onaylad bar k a r a r n a m e s i , kulland dil ve esin k a y n a k l a r bakmn dan Marksist olmaktan ok Wilsoncuydu ve Komnist Manifesto'nun uzak br t o r u n u o l m a k t a n ok, iki ay s o n r a a k l a n a c a k olan on drt mad d e n i n dolaysz habercisi olarak g r l m e y i h a k e d i y o r d u ; aslnda bu ka r a r n a m e n i n Wilson'un o n drt m a d d e y i aklad k o n u m a s n a ilham v e r m e k o n u s u n d a dolayl bir rol o y n a m o l d u u n a dair s a l a m tanklk lar vardr. 1 7 Bu k a r a r n a m e "savaan b t n halklara ve bu halkalarn hk m e t l e r i n e " hitap e d e n ve b t n d n y a d a y a y m l a n a n bir n e r i , h e m e n ba r i m z a l a n m a s nerisi niteliindeydi. Sosyalist deil, "adil, d e m o k r a t i k " bir bar talep e d i y o r d u - i l h a k ve t a z m i n a t l a r i e r m e y e n bir bar, btn lkelerin " z g r bir s e i m l e " kendi kaderlerini tayin e t m e h a k l a n n a da yal bir b a n . G i z l i d i p l o m a s i n i n o r t a d a n kaldrldn ilan ediyor, hk m e t i n g e m i t e k i gizli a n l a m a l a r y a y m l a y p gelecekteki t m d i p l o m a tik g r m e l e r i " b t n halkn nnde t a m a m y l a ak bir e k i l d e " yrte ceini b e y a n e d i y o r d u . S a v a n n e d e n i n i n k a p i t a l i z m , a r e s i n i n d e sosya lizm o l d u u n a dair hibir ey s y l e n m i y o r d u . ngiltere, F r a n s a ve Al m a n y a ' n n iilerinin "bar almalarn ve ayrca e m e k i ve s m r l e n halk kitlelerini h e r trl klelik ve s m r d e n k u r t a r m a almasn baa ryla s o n u l a n d r m a k " iin Rus y o l d a l a r n a y a r d m e t m e y e davet edil dikleri son c m l e d e , d n y a d e v r i m i n e dair o k hafif bir d o k u n d u r m a var d. kinci T m Rusya K y l Temsilcileri K o n g r e s i ' n i n 3 / 1 6 Aralk 1917' de tilaf Devletleri'yle yrtlen atekes m z a k e r e l e r i vesilesiyle kard bir karar bu k a d a r bile leri g i t m i y o r d u . " A l m a n y a ve Avusturya kyl leri, iileri ve a s k e r l e r i " n e s a d e c e " h k m e t l e r i n i n e m p e r y a l i s t taiepleri-

17. House'a gre, "Amerikan elilii mttefikler aras konferanstan, sava amalaryla ilgili, Rusya'y savala tutabilecek bir manifesto karmay baaramad iindir" ki Wilson 18 Aralk 1917de "bizzat kapsaml bir konuma yapmay" dnmeye balam (C. Sey mour, The Intimate Papers f Col. House, c. Ill (19281, s. 324-5). 3 Ocak 1918'de Wilson Petrograd'daki Amerikan Bykelisi'rtden Rusya'y savata iulmay salayabilecek bir yol olarak sava amalarnn yeniden belirlenmesini talep eden bir telgraf ald. On drt madde formuna bavurulmas da, Petrograd'daki Amerikan Halkla likiler Komitesi temsilcisi Sisson'un 3 Ocak 1918 tarihli lelgrafmdaki nerinin sonucuydu; Sisson Wilson'a "Amerika' nn empeyalizm karl sava amalar ve gereklerini, en fazla 1000 szcklk, ksa, nere deyse yafta gibi paragraflarla yeniden ifade etmesini" lavsiye elmi (E. Sisson, One Hund red Red Days tYait, I 9 3 l | , s . 205; G, Creel, Rehe/ ai Large (New York, 1947], s. 168).

EKM'DEN BREST-LTOVSK'A

21

n e d n s z bir d i r e n i l e kar k m a l a r v e b y l e c e halklar arasnda y a p l a c a k bir b a r n e n h z l e k i l d e i m z a l a n m a s n g a r a n t i y e a l m a l a r " a r s n d a b u l u n u y o r d u . 1 8 D e v r i m i n ilk h a f t a l a r n n t a n k l a r n d a n biri y a y g n h a l e t i m hi y ey i o k canl bir b i i m d e b e t i m l e m i t i r : Dileri Bakanl binasnn balkonuna aslan byk krmz bir p a n k a n k rzgrnda dalgalanyordu. z e r i n d e "Yaasn B a r ! " szckleri yazlyd. Bura daki btn atmosfer, Rus devrimcilerinin cidden bir bar m c a d e l e s i n e girmi olduklar izlenimini veriyordu. Troki'nin s z c k daarcndan snf s a v a y l a ilgili tabirler, en azndan g e i c i bir sreliine, kalkm ve yerlerine "Halklarn uluslararas bar" szckleri g e m i t i . y V e R a d e k , b e y l s o n r a y a z d r e s m i bir a n m a y a z s n d a , b u ilk a n l a r daki S o v y e t politikasnn amacn, snftan ya da d e v r i m d e n hi mi hi b a h s e t m e y e n terimlerle anlatabiliyordu: "Hkmetlerin, kitlelerden ge len baskyla, bar mzakereleri iin b i z i m l e m a s a y a oturabilmelerini ve b y l e c e b i z i m a m z d a n d a h a elverili o l a n g e n e l bir bar o r t a m n a y o l a a b i l m e l e r i n i s a l a m a k i i n tilaf D e v l e t l e r i ' n d e k i halk kitlelerini uyan drmak."^ S a v a a n b t n l k e l e r e d e m o k r a t i k bir b a r n e r i s i n d e b u l u n m a n n y a n sra, B o l e v i k l e r i n i k t i d a r e l e g e i r m e d e n n c e i z l e y e c e k l e r i n i b e y a n e t t i k l e r i tek d i e r d p o l i t i k a i l k e s i , g i z l i a n l a m a l a r a s o n v e r m e k v e bunlar y a y m l a m a k t . B u teminat bar k a r a r n a m e s i n d e d e y i n e l e n i y o r du. S a v a a n tilaf D e v l e t l e r i ' n n ileride e l d e e d e c e k l e r i g a n i m e t l e r i p a y l a m a k iin yaptklar a n l a m a l a r n y a y m l a n m a s n a , S o v y e t d i p l o m a s i s i n i n o k n e m l i bir g r e v i v e b a a r s g z y l e b a k l y o r d u . G i z l i d i p l o m a si, u z u n b i r s r e d i r h e m s o s y a l d e m o k r a t l a r n h e m d e b u r j u v a r a d i k a l l e rin saldrlarnn g z d e hedeflerinden biriydi. kinci Entemasyonal'in

1910'daki K o p e n h a g kongresinde gizli diplomasi knanmt; ngiltere'de pasifist e i l i m l e r i o l a n etkili bir radikal grup, s a v a s r a s n d a b a l c a der di gizli d i p l o m a s i y i ortadan kaldrp d politika zerinde halk d e n e t i m i s a l a m a k o l a n bir D e m o k r a t i k D e n e t i m B i r l i i y a r a t m t ; A B D ' d e a n a -

18. Trocki, Soincniya. c, III, II, s. 204; katar metni onun toplu eserlerine dahil edildii ne gre muhle melen Troc ki tarafndan kaleme ah nm u. Birka gn sonra VTsIK "bln l kelerin emeki kitleleri"ne hitaben, "halklara ait bir bar, demokrasinin ban, adil bir ba ns" yapmaya ynelik biran daha yaymlad: ama "byle bir bara ancak btn lkelerin halklar devrimci bir mcadeleyle kendi koullarn kabul ettirdii takdirde ulaacaz" di ye aeeUiymiu (Protokoll Zasedanii VTsIK 2 Soiva 133). 19. M. Philips Price, My Reminiscences of the Russian Revolution (1921), s. 183. 20. Za Pyat' Lei 11922), s. 60; Bu kitap parti merkez komitesinin devrimin beinci yl dnmn kutlamak amacyla yaymlad bir yazlar derlemesiydi.

22

SOVYET RUSYA VE DNYA

y a s a S e n a t o tarafndan a l e n e n o n a y l a n m a y a n h e r h a n g i bir uluslararas anlamann kabuln engelleyecek ekilde kaleme alnmt. Nitekim tpk b a n k a r a r n a m e s i gibi, a n l a m a l a r n y a y m l a n m a s d a , birbirleriyle ve lahindan i n d i r i l m i o l a n a r rejimiyle yaptklar sinsi pazarlklar bu ekilde d n y a y a ifa e d i l e n tilaf Devletleri h k m e t l e r i n i n balar z e r i n d e n A m e r i k a n k a m u o y u n a v e b u l k e l e r d e k i radikal k a m u o y u n a hilap e d e n bir e y l e m d i bir b a k m a . 1914 ile 1917 a r a s n d a i m z a l a n a n a n l a n a l a n n y a y m ' zvestiyada
2

10/23 Kasm

1917'de balad ve bu belgeler

b r o r l e r h a l i n d e y e n i d e n y a y m l a n d , b u n l a r d a n yedisi 1917 Aral'yla 19 ubat a r a s n d a k i d n e m d e hzla ve pe p e e kt. O tarihten sonra Rus d i p l o m a s i s i n i n d e v r i m - n c e s i d n e m i n e ait b i r o k gizli b e l g e de ya y m l a n d . Bu b e l g e l e r i n n g i l i z c e d e ilk kez 12 Aralk 1917'de Manches ter Guardian g a z e t e s i n d e yay u n l a n m a s y la birlikte, ngiliz radikal e v r e lerinin barn a m a l a r n n t a n m l a n m a s n a y n e l i k talepleri canllk ka z a n d . B u d u r u m ABD'de d e s a n s a s y o n yaratt v e W s o n ' u n , z e r i n d e bir ka g n sonra a l m a y a balad o n d r t m a d d e y i o t u r t t u u e r e v e y i kesinlikle etkiledi. S z k o n u s u m a d d e l e r d e n ilkinin, g e n A m e r i k a n de m o k r a s i s i n i n v e d a h a d a g e n Rus d e m o k r a s i s i n i n eski B y k Devletler' in geleneksel u y g u l a m a l a r n a b a k a d ran taleplerini kayt altna almas tesadf d e i l d i : zerinde ak mzakereler yrtlen ve ardnda hibir trden zel/gizli ulus lararas anlayn bulunmayaca ak bar anlamalar: diplomasi her zaman aka ve halkn gz nnde yaplacaktr. G e l g e l d i m , gizli a n l a m a l a r n y a y m l a n m a s n n n e m i , ABD v e d i e r lkelerdeki radikal k a m u o y u n a h i t a p e t m e s i y l e snrl deildi. Gizli dip lomasiye kar y r t l e n d e m o k r a t i k k a m p a n y a , o n d o k u z u n c u yzyln d e m o k r a s i r e t i s i n i n d e r i n l e r i n d e kk s a l m o l a n bir inanca, k a m u o y u n u n etkililii v e h a k l l n a d u y u l a n radikal i n a n c a d a y a n y o r d u . K ni yetli h k m e t l e r e d e i l d e a y d n l a n m h a l k l a r a hitap e t m e k , Wilson'un siyasi b e y a n l a r n n ve D e m o k r a t i k D e n e t i m Birlii gibi burjuva radikal rgtlerin p r o p a g a n d a l a r n n o r t a k noktasyd v e h a l k n g e n i k e s i m l e r i n -

21. Troki'nin VTsiK'ya yapi aklamada syledii gibi, bunlar aslnda "parmen zerine yazlm anlamalar" deil, "hkmetler arasnda yaplan diplomalik yazmalar ve g i d i p gelen ifreli lelgraflar'd (Pat/M Zoi'dari \TxlK 2 S'V/u (1918). s 42). Yaym lanan anlamalarn ilki ve en ok .ansasyon yaratan. 1915 Mart'nda ngillere-Fransa-Rusya arjMidaki clpraf yazmalaryd; bunlara gore Ruvya'ya Istanbul, Ingilrre'ye ran'daki eski iarafMz bulge. Fransa'ya da Bal Avj-urm'd.ki loprat, jleplenne Rus desle vaa ctflyrdu

EKM'DEN BREST-LTOVSK'A

23

d e n sorgusuz; s u a l s i z destek grmt.-2 Bolevikler'in. burjuva demokra tik h a l k i d e a l i z a s y o n u n d a n M a r k s i s t p r o l e t a r y a i d e a l i z a s y o n u n a fark e t tirmeden g e m e l e r i ve oklarn z g l olarak kapitalist h k m e t l e r e deil d e b i r b t n o l a r a k k a p i t a l i z m e y n e l t m e l e r i i i n k u s u r s u z bir s i l a h l b u . Lenin 1917 Nisan'nda gizli anlamalarn "kapitalistlerin karlar ile

halk iradesi arasndaki e l i k i l e r i en belirgin h a l i y l e o r t a y a k a r m ol d u u m u beyan ettiinde, s z konusu g e i y a n yarya yaplm oldu.23 Izvestiya'da ilk a n l a m a l a r y a y m l a n r k e n b a l a r n a T r o k i ' n i n imzasyla

k s a bir not d a i l i t i r i l m i t i . T r o k i a l p a r a g r a f l a r n d a " d e m o k r a s i " t e linden almakla yetiniyordu: Avrupa halklarnn varn y o u n u elinden alan ve onlar m a h v e d e n emperya l i z m e kar m c a d e l e , ayn zamanda, gn na kmaktan hakl n e d e n l e r l e kor kan kapitalist d i p l o m a s i y e kar bir m c a d e l e dc demektir. R u s halk ve onunla birlikte Avrupa halklar ve btn dnya, finansr vc sanayicilerin parlamenter ve diplomatik ajanlar y la birlikte gizli gizli hazrladklar planlarla ilgili karnlanm hakikati bilmelidir... Gizli diplomasinin ortadan kaldrlmas onurlu, halka daya l, gereklen demokratik bir d poliikann birinci kouludur. A m a s o n p a r a g r a f i h t i y a t l bir e k i l d e farkl b i r z e m i n e k a y y o r d u : B i z i m programmz milyonlarca ii. asker ve kylnn yakc zlemlerini di le getiriyor. B i z halklarn onurlu bir b i i m d e bir arada varolmas ve ibirlii ilke lerine dayal en hzl bar istiyoruz. S e r m a y e n i n e g e m e n l i i n i n en hzl b i i m d e alaa edilmesini istiyoruz. E g e m e n snflarn gizli diplomasi belgelerinde ifade e d i l e n ilerini btn d n y a y a ifa ederek, d politikamzn d e i m e z temelini oluturan m e y d a n o k u m a y l a e m e k i l e r e dnyoruz: Bln lkelerin iileri, bir lein!24 T r o k i b i r a y s o n r a k i b i r V T s l K o t u r u m u n d a d a h a d n s z bir i l k e b e yannda bulunuyordu:

B i z i m iin bir ek yazl o l m a y a n ama kutsal a n l a m a var, o da proletaryann uluslararas d a y a n m a s anlamas. 3 '' B a n kararnamesine ve gizli anlamalarn y a y m l a n m a s n a s a d e c e ge i c i z e l durumlar y a d a ie yarar n l e m l e r olarak b a k m a k s a h i d e n d e ha ta olacaktr. Devrm'n ilk birka a y n n h k i m atmosferini a n l a m a k in,

22. "Paronlar ekinirse, halka bavurmad yeterliydi... Halk yce eyler, hakl eyler doru eyler isliyordu" (R. S. Baker, Woodratr Wilson: Life and Leiters, e. Ill (1932), s. 173): bu mesele uada enine boyuna ele alnr: E H. Cart, The Twenty Years' Crkt (ikin ci basm, 1946). s. 31-6. 23 Lenn. Sotnenno. c. XX. s. 259. 24. Troki. S,\inemy,. c. 111. II. i 164-5. 2S Ptvokol Zasedani VTslK 2 Sozva (1918). s 154.

24 S O V Y E T RUSYA VE DNYA B o l e v i k ideolojisinin alad e s a s e n eriemasyonal bak asn deer l e n d i r m e k z o r u n l u d u r . M i l y u k o v . E k i m d e v r i m i n i n a r i f e s i n d e n-parlam e n t o d a " d e v r i m c i d e m o k r a s i f o r m i i l " n i i a l a y c bir e d a y l a k a r k a t r i z e ediyordu: D politika yok. diplomatik srlar yok, s a d e c e h e m e n demokratik bar d i y e bir e y istiyoruz ve bunu baarmak iin tek y a p m a m z gereken mttefiklerimizi Lenn ile Troki'nin bak alarn b e n i m s e m e y e , onlarla birlikte s y l e d e m e y e zorlamak: "Hibir ey s e m i y o t u z , uruna savaacak hibir e y i m i z yok." Daha sonra dmanlarmz da ayn teraneyi tekrarlayacak ve uluslarn kardelii ger e k l e m i bir o l g u o l a c a k . 1 6 Y e n i d e v r i m c i h k m e t i t e b u h a l e t i ruh i y e y i e k e n d i n e " g e i c i i v e k y l h k m e t i " d e m e k l e y e t i n i y o r d u . H k m e t e c o r a f i bir s f a t ver m e k y a d a e g e m e n l i i n e toprak snrlamalar g e t i r m e k g g r n m o l m a l d r , zira b u a a m a d a e s k i a r l k i m p a r a t o r l u u n u n h a n g i h a l k l a r n n o n a b a l a n a c a n k i m s e s y l e y e m i y o r d u ; her halkrda, nasl bir birim o l u t u r u l u r s a o l u t u r u l s u n h a y a t l a k a l a b i l m e k i i n n e r e d e y s e h e m e n bir Avrupa ya da dnya cumhuriyetiyle ya da cumhuriyetler federasyon uy la b i r l e m e k d u r u m u n d a y d . A m a b u s a d e c e z o r u n l u l u k y a d a rahatlk m e selesi deildi. Devrim eski milliyet ayrmlarn miad d o l m u grerek s kartaya k a r m ve onlarn y e r i n e snf ayrmlarn i k a m e etmiti. Yeni ballk nian. Rus olmak deil, ii ya da k y l olmakt. B u a n l a y n pratik s o n u l a r o l d u . F r a n s z M i l l e t M e c l i s ' n n 2 0 N i s a n 1792 tarihli bir karar, F r a n s z u l u s u n a " u l u s u n d m a n l a r n n g t t

d a v a y brakp cnn bayra altnda l o p l a n a c a k ve z g r l s a v u n m a abalarn kutsayacak o l a n btn yabanclar yurttala kabul e t m e " y kmll veriyordu. Paris k o m n beyanlarnda kendisinden sk sk

"evrensel cumhuriyet" olarak bahsediyordu ve k o m n seimleri yapldk tan s o n r a " k o m n n b a y r a n n e v r e n s e l c u m h u r i y e l i n b a y r a o l d u u d n l e r e k " y a b a n c l a r n s e i l m e s i n i n m e r u o l d u u kararna v a r l m t.27 Bu n c l e r i n izinden g i d e n S o v y e t c u m h u r i y e t i de rejime ideolojik ballk b e y a n n d a b u l u n m a y a hazr o l a n h e r k e s e yurttalk hakk veri yordu; ve RSFSC anayasas, "usandrc f o r m a ) i t e l e r e bavurmakszn " i i s n f n a y a d a rgat k i r a l a m a d a n a l a n k y l l e r s n f n a ait o l d u k lar t a k d i r d e , R u s c u m h u r i y e t i t o p r a k l a r n d a a l a n y a b a n c l a r a " y u r t t a -

26. Aktaran Bnyan ve Fisher. The Boldevk Revolution, I9I7-I9IH (Stanford, 1934], s. 43. 27. P. Vesner, History of the Commune of Pari* (Ing. cev . 1872). s. I7S.

EKM'DEN BREST-LTOVSK'A 25 tk hakk ( a n y o r d u . 1 8 Kzl O r d u kkeni ve tasarlan b a k m n d a n m n hasran milli deildi. Kzl O r d u ' n u n k u r u l d u u sralarda 24 u b a t 1918 tarihli Pravda'da A m e r i k a l tarafndan i m z a l a n a n ve Kzl O r d u ' n u n dili ngilizce olacak "uluslararas bir m f r e z e s i " n e gnll a r a y a n bir ilan y a y m l a n d ; ilann kendisinin b e d i l d e datld s y l e n i r . 3 9 t e y a n d a n , yabanclarn d e v r i m c i l e r i n saflarna k o l a y c a kabul edilmeleri, Bolevik l e r i n kendilerini birer d n y a yurtta gibi hissedebildikleri a n l a m n a ge liyordu. Kendisi de ak seik t a n m l a n m bir ulusal slals o l m a y a n uluslararas d e v r i m c i tipinin bir r n e i o l a n Radek'in o sralarda bir ye ralt A l m a n yaynna yazd gibi, "biz artk ne M o s k o v a l y z ne de Sovd e p i a " yurttalaryz, biz d n y a d e v r i m i n i n n c koluyuz."-" 1 P e t r o g r a d bir ulusal devletin b a k e n t i n d e n ok, d e v r i m c i proletaryann m e r k e z ka rarghyd. Ayn haletirhiye sradan d politika anlay ve ilemlerine ynelik kibirli bir a a l a m a d o u r u y o r d u . Yeni atanan Dileri Halk K o m i s e r i T r o k i . tavrn bir "aktif e n t e r n a s y o n a l i z m " tavr olarak b e t i m l e y i p gre vini o t o b i y o g r a f i s i n e de g e e n bir v e c i z e y l e a n l a t y o r d u : Dnya halklarna hitap eden birka devrimci bildiri yaymlayp sonra da dk kn koparacam. 3 ' Bu ii bo bir aka da deildi. T r o k i Dileri Halk Komiseri rakam n d a y k c n eski Dileri B a k a n l n s a d e c e bir kere, o da bakanlk per s o n e l i n i bir araya t o p l a y p o n l a r a " b i r iki k e l i m e y l e " yeni rejime hizmet e t m e k isteyen herkesin kalabileceini s y l e m e k iin gitmitir. A m a ger e k t e n de gizli a n l a m a l a r y a y m l a m a k ve yurtdndan bakanlk perso neline gelen hediyelerle dolu d i p l o m a t i k torbalarn iinden kanlar sat* Yurtdna kaan "bcyazlar"n yeni rejimin egemen olduu topraklara laklkla ad. ly.n.) 2X. C. S. Curvich. htoriyo Smmitry KonWIWui i l u 2 3 ) . s. 9)'e gre. bu madde panj merkez komitesinden gelen talimat zerine bon anda dahil edilmi. 29. A. Rhys Williams, Though the Russian Revolution (1923), s. 185-7. .10. Aktaran E. Drahn ve S. Leonhard, Unte irdische Literatur in Revolutionren Deutsclfonj (\9\9),s. 150. 31. L- D. Troki, Moya Ji~n' {BerYm, 1930). c. 11. s. 64; Troki'den u alnty vjpaPestkovski de bunu doruluyor: "Dileri Komiseri makamn srf parti ileri iin daha (azla za manm kalmasn islediim iin kabul etlim. Ufak bir iim var: gizli belgeleri yaymlamak ve dkkn kapatmak" (Proletaskaya Rer-lyutsiya, No. 10, 1922, s. 99). Max Eastman'n, Sime Lenin Die-I (1925), s. I6'da dile getirdii. Troki'nin "Dileri Komiserliine, bu ge nel kabule gre bln hkmetlerdeki ikine i makam olduu iin ve uluslara1-! devrimin o zel uranda en fazla gvenilir cesare ve en kapsaml planlama gerektien makam oldu u n atand" iddias temelsizdir

26 S O V Y E T RUSYA VE DNYA

m a k dnda yaplacak bir ey yoktu. Bu g r e v l e r de M a r k i n d i y e y a n ca hil bir d e n i z c i y e ve aibeli siyasi ilikileri o l a n Polvanov adl yar a y y a bir renciye verildi, genel s o r u m l u olarak da Z a l k i n d a d n d a bir parti yesi g r e v l e n d i r i l d i . 3 2 Geri kalan a z s a y d a d i p l o m a t i k y a z m a - k u r y e lerin gelip gidilerini ve yurtdnda t u t u l a n Bolevikler'le ( b u n l a r n en b a n d a L o n d r a ' d a k i ierin vard) R u s t o p r a k l a r n d a k i y a b a n c l a r n m badelesini ayarlayan n o t l a r - ii de bizzat T r o k i tarafndan, d a h a ciddi lerden vakit b u l d u u n d a S m o l n i ' d e n y a p l y o r d u . S o v n a r k o n , o sralarda r a d y o d a n y a y m l a n a n bildirilerinden b i r i n d e "zafer k a z a n m o l a n devri m i n kapitalist d i p l o m a s i n i n profesyonel temsilcileri tarafndan t a n n m a ya htiyac y o k t u r " d i y o r d u ; 1 3 ksa bir sre s o n r a kendisiyle yaplan bir rportajda Troki de Sovyet yetkililerin " d i p l o m a t i k ritellerin ayrntla rna kesinlikle kaytsz" olduklarn ve " h k m e t l e r l e deil, m e v c u t h kmetleri d e v i r m e y i aklna k o y m u d e v r i m c i sosyalist partilerle diplo m a t i k iliki k u r m a y z o r u n l u " g r d k l e r i n i s y l y o r d u . 3 4 Troki'nin D ileri H a l k Komiseri m a k a m n d a o l d u u ksa s r e y e ait az sayda belge a r a s n d a b u l u n a n ve 27 K a s m / 1 0 Aralk 1917'de Pravda da y a y m l a n a n bir k a r a r n a m e y l e , o n l a r a g n d e r i l e n "telgraflara ve radyo mesajlarna c e vap a l n a m a d g z n n d e b u l u n d u r u l a r a k " , aralarnda L o n d r a , Wash ington v e R o m a bykelilerinin d e b u l u n d u u yurtdndaki n d e g e l e n R u s d i p l o m a t l a r n n o u iten k a r l d . s G e l e n e k s e l d politikay k m s e m e v e k k l e m i bir e n t e r n a s y o n a lizm, o d n e m d e rejimin gelecei k o n u s u n d a herkesin b e n i m s e d i i gr n m a n t k s a l bir s o n u c u y d u . Troki bu g r d e v r i m e r t e s i n d e altn i zerek ifade e d i y o r d u : Eer Avrupa halklar ayaklanp emperyalizmi ezmezlerse, biz ezileceiz - bu na phe yok. Ya Rus Devrimi bandaki mcadele girdabn bytecek ya da b tn lkelerin kapitalistleri mcadelemizi b o a c a k . w Avrupa ya da d n y a d e v r i m i , R u s y a ' d a s o s y a l i z m i n inasnn ve reji m i n hayatta k a l m a s n n h e r k e s e kabul g r e n k o u l u o l d u u n a g r e , d politikann temel amac s z k o n u s u d e v r i m i tevik e t m e k ve ilerletmek o l m a l y d . Bu a m a c t a k i p e t m e n i n y n t e m l e r i d o l a y s z ve basitti. Sovn a r k o m ' u n ilk k a r a r n a m e l e r i n d e n biri, J 3 / 2 6 K a s m 1917'de Pravda'da

32. 33. 34. 36.

Troki. Soineniya. c. III. II, s. 97-9. Kliyunikov Sabanin, Mt:ttunarodna\-a Politika, c. II (1926), s. 92. zvcsyt. !6 Aralk 1917. 35. Troki, Son&uya. c. III. II. s. 123. Vorov 'ftossiiskii S"eztl Snvor (1928). s. 86-7.

EK M'DEN B REST- LITO V S K ' A 27 h a l k a n sfatyla Lenin'in, Dileri Halk K o m i s e r i sfatyla da Troki'nin imzasyla y a y m l a n a n ve "Dileri Komiserlii'nn y u r t d n d a k i temsil cilerine d e v r i m c i h a r e k e t i n ihtiyalar iin iki m i l y o n r u b l e g n d e r i l e c e i"ni bildiren k a r a r n a m e y d i . 3 7 Dileri H a l k K o m i s e r l i i ( N a r k o m i n d e l ) d e v r i m d e n s o n r a k i b i r k a hafta iinde R a d e k b a k a n l n d a bir "uluslara ras p r o p a g a n d a u b e s i " k u r m u t u , bu u b e n i n balca ii A l m a n ve Avus turyal sava esirleri ve d o u c e p h e s i n d e k i A l m a n birlikleri a r a s n d a da tlan A l n a n c a g n l k bir gazete olan Die Fackeii karmakt,-"' 19 Ara lk I 9 I 7 / 1 O c a k 1918'de bro N a r k o m i n d e l ' d e n VTsIK'ya aktarld ve Die Fackel, ilk sayfasnda " A l m a n k a r d e l e r i m i z a r a s n d a cretsiz da tlmak z e r e . Kari R a d e k ' i n yayn y n e t m e n l i i n d e h e r gn k a r " y a z a n Der Vlkerfriedeye d n t . Bu gazetelerin belki de en artc yan en telektel k a r a k t e r l e r i y d i ; o k u r u n M a r k s z m i n temel retilerine belli l d e aina o l d u u varsaylyordu. M a c a r c a , R o m e n c e , S r p a . e k e v e T r k e d e de b e n z e r y a y n l a r kt. 3 * R u s y a ' n n drt bir y a n n d a k i sava esiri k a m p l a r n a c a s u s l a r gnderildi; 10.000 A l m a n ve Avusturyal esir, yurlalar a r a s n d a d e v r i m c i faaliyetlerde b u l u n m a k zere eitilip rgt lendi. Bu a l m a l a r n hzla baarl o l d u u , T r o k i ' n i n 9 / 2 2 Aralk 1917' de, A v u s l u r y a - M a c a r i s t a n uyruu d e v r i m c i sava esirlerinin husumetle rin y e n i d e n b a l a m a s halinde A l m a n e m p e r y a l i z m i n e kar h i z m e t e t m e ye hazr o l d u k l a r n sylediklerini b e y a n e t m e s i n d e n anlalyordu."'ki hafta s o n r a P r a v d a ' d a , " R u s y a ' d a k i S o s y a l D e m o k r a t Sava Esirleri r g t " i m z a s y l a "Avusturya-Macaristan M o n a r i s i ve A l m a n imparator luu p r o l e t a r y a s n a hitap eden bir a r " y a y m l a n d . 4 1 D e v r i m c i p r o p a g a n d a n n arl balarda aslen d m a n devletlere y neltilmi o l m a s n a r a m e n , ksa bir s r e s o n r a batl lkelerle de ilgilenil m e y e balad. Bir ngiliz z i n d a n n d a n d a h a y e n i salnm olan i e r i n , 1918 O c a n d a n c T m Rusya Sovyetleri K o n g r e s i n e "ngiliz e m -

n.S.>h,aueUzakoncnii, I9l7-I1l$,m<vite 112:Troki.Soineniya.c. 111. II.s. 151'de yaymlanm olmas bu yaz.nn Troki larafndan kaleme alndn gsterir. 38. Vas'moi S"ezd RKP (B}(W$\, s. 434-5'le yer alan bir rapora gre, ubenin persone li Alman ve Avusturya-Macaristan uyruklu sava esirlerinden oluuyordu. 39. John Reed, The Liberator (New York), Ocak 1919. s. 17-23'le Oie Fackel ile Der Vtkerfrede'nin on kapaklanmn tpkbasmlar grlebilir; Revolytsiya 1917 goda. c. VI (der. I. N. l.yubimov. 1930), s. 256. Der Volkerfriede [0/23 Ocak 19l8'e kadar on U say kl (sonuncusu British Museum'da bulunabilir): derginin yayn hayal Bresl-Llovsk anlajmasyla sona erdi. 40. Troki. Se'nrmvo.c 111. II. . 150-1 i\.Pravda, 22 Aralk 191 7/4 Ocak 1918.

28 SOVYET RUSYA VE DNYA peryalzmi davas flas e t m e k z e r e " , " e n y a k n gelecekte d e v r i m atei n giliz halkn da y a k a l a y a c a k " ve "bu d e v r i m sosyalist d e v r i m o l a c a k " diy o r d u . j ; Rejimin ilk d i p l o m a l . S t o c k h o l m ' e a t a n a n Vorovski, C e n e v re'ye atanan K a r p i n s k i ve L o n d r a ' y a a t a n a n L t v i n o v oldu.* 1 3 L i t v i n o v ' u n r e s m i faaliyetleri e s a s e n bar ilann n e k a r a n " d e m o k r a t i k " bir hatt izliyordu. 1918 O c a n d a ngiltere iilerine hitaben, "ilhak yok, t a z m i n a t y o k ilkesine dayal acil, adil, d e m o k r a t i k bir b a n " lalebini destekle m e y e ynelik bir a n y a y m l a d ; b u b a n " b t n l k e l e r d e militarizmin k m e s i n e n e d e n o l a c a k t . " 4 4 B u a r Sol e v r e l e r d e o l u m l u bir i z l e n i m u y a n d r d ; Litvnov 22 O c a k 1918'de N o t t i n g h a m ' d a yaplan i Partisi k o n g r e s i n e h i t a p e d i p R u s iilerinin " d e m o k r a t i k ilkelerin d r s t e uy g u l a n m a s u r u n a btn d n y a n n e m p e r y a l i s t l e r i n e kar eitsiz bir kav g a verdiini" s y l e d i i n d e byk bir alk k o p m u t u . ' 1 5 A m a nsanlar d a ha dolaysz b i i m d e d e v r i m e kkrtmak da L i t v i n o v ' u n grevleri arasn dayd. Radck'e A l m a n ubesinin s o r u m l u l u u verildii srada, N a r k o m i n del tarafndan R u s k k e n l i bir A m e r i k a n yurtta o l a n Boris R e i n s t e i n bakanlnda bir baka uluslararas d e v r i m c i p r o p a g a n d a ubesi d a h a kuruldu. R c i n s t e i n ksa bir sre iinde bol m i k t a r d a ngilizce d e v r i m c i li teratr retti; ingiliz H k m e t i , Petrograd'la yapt d i p l o m a t i k yazma larn d o k u n u l m a z l n g a r a n t i altna a l m a k iin, L o n d r a ' d a ki Litvinov'a d a ayn m k n l a n v e r m e k z o r u n d a o l d u u n d a n , b u literatr d i p l o m a t i k torbalarla hzla ngiltere kylarna u l a t . 4 6 B u d u r u m ngiltere H k m e ti'nin Litvinov'a ve Bolevikler'e kzmas d n d a b a k a c a g r n r bir so nu yaratmad.

42. Treni Vserossiiskii S'ezdSovetov (1918), s. 9; ierin'le birlikte salverilen, ngiliz Sosyalist Partisi nden Petrov. onun arkasndan daha ihtiyatl ve genel bir edayla konumu. 43. Troki. Soineniya. c. 111, II. s. 133, 152-3. 44. The CaU, 10 Ocak 1918. 45. Konuma konferans kaytlanna geirilmemi, ama 24 Ocak 1918 tarihli Labour Leader fa ksa bir zeti vat; son szleri yle: "Batnz hzlandrn." 46. Kommnstieeski Imernational, No. 9-10 (187-8). J929, s. 189, ngiliz Hukmei 1918 Oca'ndd Amerikan Hilkimeti'ni bu trafikten haberdar elmi {Foreign Relouons of the United Slates, 1918: Russia, c. 1 (1931), s 723); te yandan, Ltvinov daha sonralan "[ngiltere'de! kendisinin yaymlad her eyin ngiltere'de basldm" iddia etmi ve "b tn belgelerine el koyan Dileri Bakanlnn da bunu dorulayabileceini" sylemitir (Foreign Relations of the United Suites. 1919. Russia,(}9l),s. 10). I919'da bir ngiliz gazeltci Reinslein' "hibiri hemang bir ekilde bu kylara ulamayan tonlarca ngilizce pro paganda metni basan gayet lzumsuz bir bolumun bakan" olarak tasvir ediyordu (A. Ransome, 6 Weeks m Russia in 1919 (1919), s. 24).

E K M D E N BREST-LTOVSK'A

29

B a n k a r a r n a m e s i n i n batl ilaf Devlet leri'nden h e r h a n g i bir c e v a p a l m a y b a a r a m a m a s ve bu baarszla r a m e n , A l m a n y a ' y l a srdr len sava sona e r d i r m e n i n acil bir gereklilik haline g e l m e s i , S o v y e t li derlerini ulusal k a r l a n ve ulusal gerekleri k a r l a m a y a ynelik bir poli tika t a s a r l a m a y a z o r l a d . Bu n o k t a d a n tibaren S o v y e t d p o l i t i k a s n d a bir ikilik ortaya kt. H e r h a n g i bir d politika m e s e l e s i n d e , nceliin Sovyet ulusal k a r l a r n a m yoksa d n y a d e v r i m i n i n uluslararas karla rna m verilmesi gerektiini - y a d a geriye d n p bakldnda, hangisi n e verilmi o l d u u n u - s o r m a k teorik a d a n h e r z a m a n m m k n d ; b u d a , siyasi ihtilaflarla dolu hararetli o r t a m d a , ilke ile u y g u n bir z m ara s n d a yaplacak bir s e i m olarak tasvir edilebiliyordu. Auta artk s z k o n u s u d n e m l e r i n h e r h a n g i b i r i n d e , bu iki kar a r a s n d a t e m e l bir u y u m a z l k tehis e t m e k z o r o l d u u in, sorun b y k l d e gerekd kal y o r ya da bir takik m e s e l e s i n e indirgeniyordu. L e n i n , lek bir l k e d e k i - h a r t a belki d e geri k a l m R u s y a ' d a k i - bir proleter d e v r i m i n i n , kapitalist bir d n y a d a k e n d i n i geici olarak tecrit e d i l m i bulabilecei olasln uzun z a m a n n c e d i k k a t e a l m t 4 7 ve belki bu y z d e n de ortaya k a n d u r u m u g e r e k i bir b i i m d e d e e r l e n d i r m e y e takipilerinin o u n d a n da ha hazrlklyd. D e v r i m i n zafer k a z a n m a s n d a n sonra, d politika ve d i p l o m a s i n i n k a p i t a l i z m i n k t bir m i r a s n d a n baka bir ey o l m a d k l a r ve proletarya d i k t a t r l n n k a r a r g h n n yerleik bir devletin bakenti deil de militan bir h a r e k e t i n g e n e l k u r m a y bakanl o l a c a eklindeki y a n l s a m a l a r o t o m a t i k o l a r a k v e n e r e d e y s e farkna v a n l m a k s z n kaybo l u p gitti. D e v r i m i n ertesi gn. kesin snrlardan ve h a t t a resmi bir isim d e n y o k s u n olsa bile, y i n e de l k e l e r e a y r l m bir d n y a inde bir b i r i m o l u t u r a n bir t o p r a k p a r a s n n k a m u y n e t i m i n i n s o r u m l u l u u n u Sovn a r k o m stlendi. U l u s l a r a r a s bak a s n d a n Sovyet c u m h u r i y e t i srf bu n e d e n l e v e y e n i yneticilerinin bilinli e y l e m l e r i n d e n b a m s z olarak bir d e v l e t h a l i n e geldi. G e r i kalann d a k e n d i n i k o r u m a g d s halletti. B o l e v i k l e r A v r u p a d e v r i m i dleri g e r e k l e e n e k a d a r d i e r devletlerin t e c a v z l e r i n e kar d e v l e t otoritesine sahip k m a k iin s a l a m bir gerek e y e sahiplerdi; b u d a , k e n d i l e r i n e r a m e n , a r a d a k i mesafeyi k a p a t m a k in bir d p o l i t i k a y a s a h i p o l m a k z o r u n d a o l d u k l a r a n l a m n a geliyordu. D a h a z e l i n d e , n e p a h a s n a olursa o l s u n Rusya'y savatan k a r m a k z o r u n d a y d l a r ; zira o r d u n u n erat tabakasn o l u t u r a n k y l l e r a n c a k k e n d i lerine bar s a l a y a n bir rejimi desteklerlerdi. A m a T r o k i ' n i n tersine, Le-

47. Bkz. ilende s. 522

30 SOVYET RUSYA VE DNYA nn'in en batan beri g r d gibi b a n y a p m a k iin iki taraf gerekiyor d u ; bu da d n y a d e v r i m i g e r e k l e e n e kadar, savaan kapitalist lkeler d e n soluk alacak bir m h l e t k o p a r m a n n zorunlu o l d u u a n l a m n a geli yordu. B y l e c e kendilerini iinde b u l d u k l a n d u r u m Bolevikler'e ikili v e baz b a k m l a r d a n k e n d i kendisiyle elien bir d politikay d a y a t y o r d u : Kapitalist h k m e t l e r i n k n mzakereler yapmaya almak. D e v r i m c i reti S o v y e t iktidarnn btn kapitalist lkelere eit l d e temel bir d m a n l k b e s l e m e s i n i gerektiriyordu v e b a l a n g t a d n y a nn geri kalanyla k u r u l a c a k gndelik ilikileri bu toptan ret tavrnn y n lendirecei v a r s a y l y o r d u . D e v r i m i n ilk h a f t a i a n bu tarafszl hakl karm gibi g r n y o r d u . tilaf Devletleri'nin P e t r o g r a d ' d a k i elilikleri yeni rejime m u t l a k bir b o y k o t uyguladlar. O sralarda yeni h k m e t l e d o s t a n e ilikiler k u r m a giriimlerinde b u l u n a n ve Bolevik liderlerin sa m i m i y e t i n e ve rejimin kalclna inandn b e y a n e d e n ilk tilaf devle ti grevlisi, F r a n s z askeri ataeliinde alan, S a d o u l d i y e e g z a n t r i k , ra dikal bir yzba o l d u . stleri, S a d o u l ' u n L e n i n ve T r o k i ' y e yapt ziya retleri, p h e s i z e d i n e b i l e c e i bilgiler u r u n a , ho g r y o r l a r d . A m a Sa doul 17/30 K a s m 1917'de Fransz e l i i n d e k i sosyalist dostlar Albert T h o m a s v e L o u c h e u r ' e k e n d i a d n a . Sovyet rejimine u y g u l a n a n b o y k o t u n d e v a m n a kar k l m a s n s a v u n a n bir telgraf e k m e k iin izin istediin d e , talebi r e d d e d i l d i . 4 8 En bata A m e r i k a l l a r n s e m p a t i s i n e d a h a fazla m i t balanmt. P e t r o g r a d ' d a k i A m e r i k a n K z l h a K o m i s y o n u ' n d a n R a y m o n d R o b i n s balarda aslen K z l h a d e p o l a r n n e m n i y e t i le ilgile n i r k e n , ksa s r e d e rejimin g c n d e n ve e s n e k l i i n d e n e t k i l e n i p iktidar ele g e i r m e l e r i n d e n drt g n s o n r a Trok'yle bir g r m e y a p m , 4 9 o tarihten s o n r a d a Trok'yle temasn s r d r m e k l e k a l m a y p A m e r i k a n r e s m i e v r e l e r i n d e Sovyet H k m e t i ' n e kar o l u m l u bir tavr laknlmasnn gl bir s a v u n u c u s u olmutur. Fikirlerini o l u m l u y n d e deitirdi i ilk kii askeri a t a e J u d s o n ' d . J u d s o n , 18 K a s m / 1 Aralk 1917'de, n giliz ve F r a n s z m e s l e k t a l a r n ibirliine i k n a e d e m e m i olsa da A m e r i k a n E l i s i n i n o n a y y l a . Troki'yi ziyaret etti v e o n u n l a u z u n v e d o s t a n e h z l a n d r m a y a a l m a k ve onlarla

48. J. Sadol. Notes mr la Revolution Bolchevique (1919). s. 125-6. 49. Bu griismeyi, Trok'yle New York'la tanm olan ve o ualarda Robns'in sekre terliini ve evirmenliini yapan Rus kkenli bir Amerikal olan Alex Gumberg ayarlam: Robins ile Gunberg'in yaymlanmam yazlaryla gili bilgilen bana Bay W. A. Williams ilelli; bu bilgjlc kendisinin Rus-Amerikan ilikileriyle ilgili, yaknda kacak olan kitabn
da ver MaraL

EKM'DEN BREST-LTOVSK'A 31 bir g r m e y a p t . 5 0 T r o k i Rusya'nn "mttefiklerine kar belli bir y k m l l " o l d u u n u k a b u l e t m e y e h a z r d ; J u d s o n d a o n u , a t e k e s ya pld takdirde, " d i e r c e p h e l e r i k o r u m a s ve o srada R u s o r d u s u y l a ar pan A l m a n birliklerinin oralara naklini n l e m e s i " iin. a y r c a A l m a n v e Avusturyal sava esirlerinin serbest braklmasn n l e m e s i iin sktr d. T r o k i "bu koullar d n m o l d u u " v e " a t e k e s k o m i s y o n u n a ge rekli t a l i m a t l a n n v e r i l e c e i " cevabn v e r d i . 5 1 Ayrca Judson'a, tilaf D e v letleri'ne, n e r i l e n koullar " i n c e l e m e " v e b u n l a r h a k k n d a "tekliflerde b u l u n m a " o l a n a n n s u n u l a c a k o n u s u n d a teminat verdi. A m a b u sra larda W a s h i n g t o n ' d a k i k a m u o y u hzla B o l e v i k l e r a l e y h i n e d n m e k l e y d i . " J u d s o n bal o l d u u eli tarafndan h e m e n g r e v d e n alnd v e gz d e n d e r e k W a s h i n g t o n ^ geri arld; Dileri Bakanl "Bakan, A m e r i k a n t e m s i l c i l e r i n i n Bolevik h k m e t i y l e h e r trl d o r u d a n ileti imi k e s m e l e r i n i i s t e m e k t e d i r " e k l i n d e bir g e n e l g e y a y m l a d . 5 3 B o l e v i k l e r ttifak Devletleri k a m p n d a n da eit l d e dolayl ve tat min edici o l m a k t a n uzak m z a k e r e leklifleri aldlar. Bir z a m a n l a r T r o k i ' nin a r k a d a o l a n . i m d i ise milliyeti bir A l m a n sosyal d e m o k r a t ve Al man d a v a s n n s a v u n u c u s u o l u p kan, h e r y e r d e hazr v e nazr P a r v u s , 5 4 1917 K a s m ve A a l ' n d a , A l m a n S o s y a l D e m o k r a t Partisi'nin, aralarn d a S c h e i d e m a n n ' n d a b u l u n d u u eitli yelerini, S t o c k h o l m ' d e k i Sov yet casusu Vorovski ile tantrd. S t o c k h o l m ' d e k i A l m a n sefarethanesi m a v i r i Rietzler de Vorovski ile t e m a s h a l i n d e y d i ; R a d e k de Scheidem a n n ' l a bir t o p l a n t y a p t . 5 5 A m a kapal kaplar ardndaki bu tartmalar

50. William Voorhees Judson'n Chicago'daki Newberry Library'de bulunan yaymlan mam yazlaryla ilgili bilgileri yine Bay W. A. Williams iletti; grmeye ilikin ksa anhtm\ar Foreign Relations of the United Slates. 19 IS: Russia, c. 11 1931), s. 279'da ve Tro ki. Soineniya, c. 111. II, s. 185'te bulunabilir 51. Bu talimatlar yerine getirildi. Karnenev daha sonra Sovyet delegelerinin esir mba delesi talep etmediklerini, inkii "Alman emperyalizmine milyonlarca asker arz etme riski'' olduunu sylemi ve "Almanya'y Liebknecht ynetiyor olsayd sava esirlerini serbest b rakrdk" demitir. (Protokoll Zasedanii VTslK 2 Soziva { 1918). s. 9[) ; Sadoul Alman birlik lerinin nakli ile ilgili art ilk kendisinin nerdiini iddia eder {Notes sur la Rvolution Bolcnevique (I9l9),s. 120). 52. Bu gelimeden aslen, Amerikan Dileri Bakanl'nm grevlilerinin hareket geir dii Lansing sorumluymu gibi grnyor, bkz. Lansing'in 4 Aralk 1917 tarihli mzekke resi. War Memoirs of Roberl Lansing (New York. 1935) iinde, s. 339-45 ve Wilsoii'a yaz d mektup, Foreign Relations of the United States: The Lansing Papers (1914-1920), c. II (1940), s. 343-5. 53. Foreign Relations of the United Slates. 1918: Russia, c. I (1931), s. 289. 54. Bkz. c. 1, s. 67. not 51; gerek ad Helphand ya da Rusadaki biimiyle Oelfand'd. .15. P. Scheidemann. Memoirs of ti Social-Democrat (Ing. ev . 1929), c. II. s. 431-3, 435. 442-3.

32 S O V Y E T R U S Y A V E D N Y A h i b i r s o n u d o u r m a d . A l m a n y a ' y a g n d e r i l m i o l a n bir B o l e v i k c a s u su Alman yetkililerle hibir temas kurmay baaramad.56 Dolaysyla

m e v c u t d u r u m , s a v a a n d e v l e t l e r a r a s n d a B o l e v i z m ' e kar k m a k o n u sunda, aralarndaki btn geici atmalardan ve elikilerden d a h a d e r i n l e r e kk s a l m t e m e l b i r k a r o r t a k l o l d u u y o l u n d a k i inancn d o r u l u y o r g i b i y d i . Bolevik

1917-18 k n d a h e m L e n i n h e m d e T r o k i ,

u a n d a ikisi d e sava kesin o l a r a k k a z a n m a n n i m k n s z l n a ikna ol m u o l a n A l m a n y a v e n g i l t e r e ' n i n , b i r a n l a m a y a v a r p hnlarn R u s ya'dan karacaklarndan e m i n l e r d i . 5 7 Bu varsayma gre Sovyet rejimi nin kapitalist h k m e t l e r e o l a n m u h a l e f e t i m u t l a k t , b u h k m e t l e r ara-

56. B giriimin kark bir anlatm M. Philips Price. My Rentniscentes ff the Russ\an Revolution ( 1921), s. 17b-7'de bulunabilir: Bununla ilgili belgeler yazara Sovyel yetkilileri tarafndan verilmi olmal. 57. Lenin'in gr J. Sadou!. Notes sur la Revolution Bolchevique (1919), s. 191'de ak tarlyor. Troki nc Tm Rusya Sovyetler Kongresi'ne. Almanya'nn Bresl-Lilovsk'daki politikasnn "bizim iten inancmza gre. Londra'da sessizce nayland"n sylyor ve sozlcnne yle devam ediyordu "ngiliz emperyalizmi Almanya'y yenecek konumda olmadnn gayet iyi farknda ve Almanya'y ngiliz ve Fransz muadilleriyle yapt m zakerelerde daha uysal hale getirmek iin Alman emperyalizmine telafi olarak Rusya ne riliyor . Wilson, Kihlmam. Lloyd George ve Clemenceau'nun hepsinin amalan ayn. (T'e'ii vserosskii S'ezd So-vlov (1918), .s. 54-5). Almanya ile hilaf Devletlen'mn Rusya aleyhine anlaacaklan inanc, ksmen kapitalist Devlellerin bir proleter devrimiyle kar karya kaldklarnda atacaklar doa! admn bu olduu yolundaki nsel savdan ilham al m olabilirdi. Ama bu inan, o sralar gayet iyi bilinen, ama sonradan olaylar farkl bir se yir izleyince unutulan belli olgulardan da gl bir ampirik destek alyordu. 1917-18 k boyunca Almanya'daki i durum ciddileti; Franszlarn askeri kayplan ve ngilizlerin ge mi kayplar her iki lkede de olup bitenleri izleyen kamuoyunu ciddi bir biimde sarst; 1918 Temmuzu'ndan nce Amerikan destei bekleneni i yordu ki bu destein nicelii de nilel de doru diriist blnmyodu. Bulun Avrupa lkelerinin liderleri ell lavrler vere rek bi banc imzalamay dnmeye balamlard. Bu arada 1917 yazndan soma Rus ya'nn ank etkin bir mltefik olmad gillikc daha net anlalmaya balad; Ekim devrimi ve Bresl-Lovsk anlamas dou cephesine ldrc darbeyi indirdi. 1917 Austosu'nda Alman Dileri Bakam olarak atanan Khlmann, bir sonraki ay Belikal arabulucular yo luyla (o sralarda resmi grevli olmayan) Briand'a bir teklif gtrd; Briand batda Fransa'y tatmin edecek koullara ahsen olumlu bakyordu. O sralarda ngiliz Dileri Bakanl, Rusya'y gzden kararak Almanya'yla bar yapmay planlayan. tilaf Devletlerine men sup bankaclar "m svire'de toplanacaklar iddiasndan haberi olduunu inkr ediyordu {The Time t. 15 Eyll 1917). Briand'a gelinlen teklif len haberdar olan ve Avrupa kamuoyu nu meydana getiren birok akmla temas halinde olan, The Times gazetesinin d haberler mdr Wickham Steed 28 Ekim 1917 tarihli zel bir mektupla yle yazyordu; En ciddi lehlike, Fransa'da ve burada siyasetilerin ve halkn Alsace-Lorrain ve Belika'ya fazla bel balamalar ihtimalidir, Khlmann da bunu istiyor nk o Alman siyaselinin "doucu" ka nadnda ve Rusya ve douyla urarken elinin serbesl kalmas iin batnn nemli bir b lmn feda elmeye hazr" (The History of the Times, c. IV (1952), I, 335; Almanlann Al sace-Lorrain zerindeki inadn kran bu mzakerelerin bir anlatm urada bulunabilir: D.

EKlM'DEN B R E S T - U T O V S K ' A 33 s i n d a d e r e c e fark s z k o n u s u o l a m a z d . T r o k i , S o v y e t H k i i m e t ' n i n Al m a n y a ' y a batl tilaf D e v l e t l e r i ' n d e n d a h a o l u m l u bakt y o l u n d a k i s u lamay iddetle reddetmeyi s r d r d .
58

B u d n e m d e yeni r e j i m i n b i r ka

pitalist h k m e t y a d a h k m e t l e r g r u b u n a kar b i r b a k a s n n g z n e girmeye almas dnlemezdi. Bar kararnamesi. Sovyet H k m e t i ' nin ilk b e y a n l a r n n o u g i b i , g e n e l d e b t n d n y a y a - " b t n s a v a a n halklara v e o n l a r n h k m e t l e r i n e " - h i t a p e d i y o r d u . G e l g e l d i m b a r bildirisi h e r y e r d e g r m e z d e n g e l i n m i t i ; v e R u s or d u l a r t e d r i c e n d a l r k e n , c e p h e d e k i k o n u m u n e t l e t i r m e k iin b i r e y l e r y a p l m a s g e r e k i y o r d u . 8/21 K a s m 1917'de, S o v n a r k o m , s a h r a d a k i ba-

Uoyd George. War Memoirs,*:. IV (1934). 2081-107). 29 Kasm l91Tde, Bolevik fevri mi haftalkken. Daily Telegraph gazetesi. Lansdowne'un tavizler vererek ban imzalan masn savgnat nl mektubunu yaymlad; bu mektup. The Times ve The Morning Post ga zetelerinde eletirilse de geni bir destek ald. 28 Aralk 1917'de, Lloyd George Manchester (iuardiat'a yazileri mdr C. P. Seott'a. "son derece pasifist bir haleliruhiye iinde" ol duunu ve "sava kabinesinde bartan yana bir hissiyat olduu "na sylyordu; Scoit'a "Al manya'nn batda verecei tavizlen douda telafi etme planna meylettii izlenimini ver miti (J. L. Hammond, C. P. Scon of the Manchester GuatJian (1934), s. 219-20. 232) Lloyd George. 5 Ocak I918'de sendika kongresine sava ama lan m beyan ederken, Bolevikler'in "ortak dmanla ayr mzakereler" yrtmelerine deindikten sonra esrarengiz imaljrda bulunarak "Rusya'nn ancak kendi halk tarafndan kurlanlabilecei" sonucuna ulayordu. U gn soma Wilson'uii "on drt madde"si aklannca dikkatler bir sre onun ii/erinde odakland. Ama 1918 Nisannn balarnda Almanlarn Mart ayndaki taarruzun dan sonra Milner, Haidane. Lloyd George ve Webb'ler arasnda "Rusya'y gzden kama pahasna Almanya'yla ban mzakereleri" yapma konusunda baka tartmalar da yapld bildirilir iThe History of the Times. c. IV (1952), I, 360; bu bilgi bu tartmalar Webb'lerdcn alan Clifford Sharp'tan geliyor, Sharp Webb'lere de bundan Belikal sosyalist Huysmans'n bahseif ini. ama onun da bu "Scheidemann iin bile fazla rezilce" bulup ihimal vermediini ekler) I9IS yaznda bal cephesindeki durumun deimesi bu projeleri en so nunda unutulmaya terk etmitir. Ama Sovyel liderleri bunlarn bazlarn kesinlikle biliyor, bazlarm da tahmin ediyorlard. O sralarda Londra'da Sovyet zel elisi olarak bulunan l.ilvinov'un kans, sava kabinesinde tavizler vererek bar yapmann en aklif savunucusu olan Milner'la yakn temas halinde bulunan gazeteci Sidney Lov/n yeeniydi; Low daha 1917 Man'nda ve 12 Kasm 1917'de Milner'm grlerini kaydetmi, Milner'm Alman ya'nn "Polonya ve Rusya'da istediini yapabilme"yi ve "Afrika'daki kolonileri geri alma'y talep edeceim ngrd son derece karamsar bir konumay aktarmt (D. ChapmanHouslon. The L>:" Historitin ( 1936). s. 268-9. 278). Gelgelelim. bilgini.. Pelrograd'a bu ka naldan ulatna dair hibir tant yoklut. 58. Mesela, Almanlar Rus birlikleri iin hazrlanan bir propaganda blteninde ngiliz emperyalizmini arlann emperyalizmine benzettiklerinde. Troki Yar Doru adl bir ma kale yazarak, benzetmenin yerinde olduunu ama "Alman emperyalizminin de onlardan zerre fark olmad" cevabn vermiti; tilaf Devletleri'yle yaplan gizli anlamalar yaym landnda. Alman proletaryas devrimini yapt zaman, Alman arivlerinde de en az bun lar kadar rezil belgeler bulacan belirtmeye de dikkat ediyordu (Troki, Soineniya.c III, II, s. 148-9. 164-5).

3 4 S O V Y E T RUSYA V E DNYA

k o m u t a n D u h o n i n ' e , d m a n k o m u t a n l n a h e m e n atekes m z a k e r e l e rine g i r m e y i teklif e t m e s i e m r i n i y o l l a d . 5 9 A n c a k d u r u m . Troki'nin Pet rograd'daki tilaf D e v l e t l e r i elilerine yollad, elilerin dikkatlerini res m e n b a n bildirisine e k e n v e o n l a r d a n " s z k o n u s u b e l g e y e b t n cep helerde h e m e n a t e k e s ilan e d i l m e s i n e v e b a n g r m e l e r i n e h e m e n b a l a n m a s n a ynelik resmi bir neri g z y l e b a k m a l a n n " isteyen bir notla d i k k a t l i c e d e n g e l e n i y o r d u . 6 0 D u h o n i n , e m r i u y g u l a m a y r e d d e d i n c e h e m e n g r e v d e n alnd. B a k o m u t a n l a , S a v a H a l k K o m i s e r i olarak grev y a p a n K r i l e n k o aland ve Lenin ile K r i l e n k o ' n u n imzasyla btn asker ve d e n i z c i k o m i t e l e r i n e hitap e d e n ve o n l a r a "kar d e v r i m c i gene ralleri" t u t u k l a y p atekes g r m e l e r i n i balatacak temsilcileri k e n d i a r a l a r n d a n s e m e l e r i n i tavsiye eden bir b e y a n n a m e y a y m l a n d . 6 1 A m a bu emir, b e k l e n e b i l e c e i gibi, K r i l e n k o ' n u n k e n d i s i c e p h e y e ulap ate kes talep e t m e k z e r e A l m a n hatlarna d e l e g e l e r yollayana k a d a r l bir m e k t u p o l a r a k kald. Ertesi g n , 1 4 / 2 7 K a s m 1917'de, A l m a n genelkur m a y a t e k e s g r m e l e r i n i n 19 K a s m / 2 Aralk'da b a l a m a s n k a b u l et t i . 6 3 T r o k i h e m e n P e t r o g r a d ' d a k i tilaf Devletleri elilerine haber verdi ve tilaf Devletleri h k m e t l e r i n i g r m e l e r d e t e m s i l c i b u l u n d u r m a y a davet eti. J R a d y o d a n d a " s a v a a n lkelerin h a l k l a r n a " hitap e d e n v e ak bir Ultimalomla s o n a e r e n b e n z e r bir d u y u r u yapld; 18 Kasm'da bar grmelerine balayacaz. tilaf Devletleri temsilcilerini gndermezlerse, grmeleri Almanlarla tek bamza yrteceiz. Biz genel bir bar istiyoruz, ama tilaf Devletleri'ndek i burjuvalar bizi ayr bir bar mzalama ya zorlarlarsa btn sorumluluk onlarn olacaktr. 6 4 T r o k i a y n z a m a n d a P e t r o g r a d Sovyet'ne yapt bir k o n u m a d a , Sovyet elilerinin bar g r m e l e r i n i nasl y r t e c e k l e r i n i de aklyor du: Onlarla masaya oturup hibir kaamaa yer brakmayan ak sorular soracaz ve grmelerin btn seyri, onlarn ya da bizim sylediimiz her kelime kayde dilecek ve radyotelgraf yoluyla, tartmalarmzn yargc olacak bin halklara iletilecek. Alman ve Avusturya hkmetleri, kitlelerin etkisiyle, bu mahkemeye kmaya raz oldular. Yoldalar, undan emin olabilirsiniz ki, Rus devrimci dele gasyonunun ahsnda bizleri temsil eden savc yerinde olacak ve zaman geldi-

59. Bnyan ve Fisher, The Bolshevik Revolution. 1917-1918 (Stanford, 1934). .s. 233. 60. Troek. A v ' i ^ ' y a . c. 111. ][. s. 157. 61. Bnyan ve Fisher, The Bahhcvtk Revolution. 1917-1918 (Stanford. 1934), s. 236. 62 A R c . s . 255-K. 63. Trocki. 5.>ctf"a,c. 111. 11, s. 175-6. 64. Kliyunikov i Sabanin, MezdunaroJmya Politika, c. Il (19261. s "3-4.

E K M D E N BREST-LTOVSK'A 35 inde btn emperyalistlerin diplomasisi hakknda kovuturma balalmas le hinde gok gurls gibi bir konuma yapacaktr." The Times'in, Brest-Litovsk'da atekes g r m e l e r i n i n balad g n Troki'yle rportaj y a p a n m u h a b i r i , Troki'nin t a v n n n " o k y a k n d a ani d e n ve e z a m a n l o l a r a k bir pasifzm p a t l a m a s o l a c a ve btn krallk larn, prensliklerin ve glerin bu p a t l a m a y a teslim o l m a k z o r u n d a kala c a e k l i n d e bir y a n l s a m a tadn gserdi"n y a z y o r d u . 6 6 te bu k o u l l a r d a Joffe, K a m e n e v ve S o k o l n i k o v b a k a n l n d a ve as keri u z m a n l a r n y a n sra bir ii ve bir k y l n n de dahil o l d u u S o v y e t a l e k e s d e l e g a s y o n u , k e n d i n i Brest-Litovsk'da, G e n e r a l Hoffmann'n b a k a n l n d a k i kellfelli A l m a n d e l e g a s y o n u y l a b a baa b u l d u . 6 7 Joffe he m e n d i e r b t n savaan lkelere d e l e g e g n d e r m e l e r i arsnda b u l u n d u . H o f f m a n n b u n a , k e n d i s i n i n s a d e c e R u s l a r l a v e s a d e c e askeri k o n u l a r d a g r m e y e yetkili o l d u u c e v a b n verdi. D u r u m S o v y e t d e l e g e l e r iin gayet m k l bir hal almt. Kapitalist D e v l e t l e r i n bir g r u b u y l a (ksa bir sre sonra Brest-Litovsk'dak g r m e l e r e Avusturya-Macaristan, Bulga ristan ve T r k i y e de katld) ayr m z a k e r e l e r y r t m e k z o r u n d a kalmala r y e t m i y o r m u gibi, bir de ok ciddi bir ilke s o r u n u y l a kar karya kal mlard - A l m a n c e p h e s i n i d e v r i m c i p r o p a g a n d a yoluyla d a t p A l m a n H k u m e t i ' n e kar bir proleter d e v r i m i n i hzlandrarak m, y o k s a bu hk m e t l e g r n t e d o s t a n e m z a k e r e l e r y r t e r e k m i bar yapacaklard'.' S o v y e t politikasnn esas g r e v i zaten bu zorlu s e i m i y a p m a k t a n k a m a k ve h e r iki y n t e m i de bir a r a d a k u l l a n m a k t . ler k o r k u l d u u k a d a r kt gitmedi. Sovyet delegeleri A l m a n g e n e l k u r m a y n n asli derdi o l a n askeri taleplerle fazla i l g i l e n m i y o r l a r d ; S o v y e t l e r i n c e p h e d e d m a n askeriyle dostluk k u r m a ve A l m a n birliklerinin bat c e p h e s i n e n a k l e d i l m e m e s i y l e ilgili istekleri A l m a n askeri d e l e g a s y o n u n a o c u k a ve a n l a l m a z geli y o r d u , a m a b u n l a r c i d d e n zararl g r m y o r l a r d . Joffe P e t r o g r a d ' d a k i yetkililere d a n m a k iin, d m a n l n askya a l n m a s n n srdrlecei bir haftalk e r t e l e m e talebinde bulundu ve talebi kabul edildi.

65. Troki. Soineniva. e. Ill, 11. s. 178. 66. The Times, 7 Aralk 1917. 67 Alekes ve bar mzakerelerinin. Alman tarafndan tam ve nukul denecek lde nesnel bir anlam urada bulunabilir. Die Aufzeichnungen des Gemralnwjon Ma' Hoffmann (1929). c II. 197-218 (bu oll Mas Hoffmann'n ilk olarak 1923'e yaymlanan Der K'eig der Versumten Gelegenheiten kitabn da ieriri. Sovyet askeri uzmanlarndan biri olan Fokke'ni, A'khtv Russkoy Revslvutsii (Berlin), c, XX (1930), s. 5-207'de yaymlanan anlan da birok piloresk ayrm ierir

36 S O V Y E T RUSYA VE DNYA Mzakereler hakknda VTslK'ya sunulan rapor K a m e n e v tarafndan

h a z r l a n d ; K a m e n e v bir k e z d a h a S o v y e t H k m e i ' n i ayr b i r b a n y a p m a s u l a m a s n a kar a k l a m a y a a l y o r v e S o v y e d p o l i t i k a s n n a m a cn tanmlyordu: A y n bir bar imzalama karlnda Almanya'nn verebilecei tavizlerin sn r e p e y geni. A m a biz B r e t e bunun iin gitmedik; biz B r e t e , szlerimizin Al man generallerinin balar zerinden Alman halkna ulaacana, szlerimizin Alman generallerinin ellerinden halklarn aldatmak iin kullandklar silahlan d r e c e i n e inandmz iin gittik. 6 8 T r o k i artk k a r a r v e r m e l e r i i i n n l e r i n d e b i r h a f t a d a n u z u n v a k i t l e r i o l d u u n a i a r e t e d e r e k , bir k e z d a h a t i l a f D e v l e t l e r i ' n e a r d a b u l u n d u ; 6 9 B u k e z , r e s m i bir c e v a p a l a m a s a d a , n g i l i z E l i l i i ' n d e n , a t e k e s g r m e l e r i n i n , tilaf D e v l e l l e r i ' n i n a y n ayr b a n i m z a l a m a m a k k o n u s u n d a 5 E y l l 1914'te y a p t k l a r a n l a m a y i h l a l e t t i i y o l u n d a r e s m i b i r communiqu ald. Joffe Brest-Litovsk'a dnd; ve burada 2/15 Aralk

1917 t a r i h i n d e R u s y a i l e ttifak D e v l e t l e r i a r a s n d a a t e k e s m z a l a n d . A t e k e s A l m a n ordularn. M o o n S o u n d adalar dahil igal ettikleri btn R u s t o p r a k l a n n d a a y n e n brakyordu: b u b a k m d a n sra d bir y a n y o k tu. G e l g e l d i m , a t e k e s m e t n i n i n a s k e r l i k l e i l g i l i o l m a y a n iki m a d d e s i , o n u a s k e r i t a r i h t e e i g r l m e m i bir b e l g e h a l i n e g e t i r m i t i . A l m a n g e nelkurmay d m a n l n bitiminden, halen hareket emri a l m olanlar d n d a k a l a n b i r l i k l e r i n i bat c e p h e s i n e n a k l e t m e k in y a r a r l a n m a m a y k a b u l e t m i t i ; b u S o v y e t l e r ' i n , bir k a p i t a l i s t g r u b a b i r d i e r i n e kar y a r d m c o l a b i l e c e k bir a n l a m a i m z a l a m a k t a n duyduklar e n d i e y i yattr yordu. b r o l a a n d m a d d e d m a n l a m n a s e b e t k u r m a y l a ilgiliydi. L e n i n , s e k i z a y n c e y a z d N i s a n t e z l e r i n d e , e m p e r y a l i s t s a v a bilirm e i n bir y o l u o l a r a k " a k t i f h i z m e t t e o l a n o r d u d a . . . y a y g n p r o p a g a n d a r g t l e n m e s i " ve "dmanla m n a s e b e t kurma" mkn talep etmiti.71 H o f f m a n n B o l e v i k literatrn s n r s z b i i m d e A l m a n y a ' y a ithalini ka-

63. Ponkoli Zascdam \TslK 2 So.ira ( 1918), s. 82. 69. Trock. Soinenv.. c III. II. s 192-4. 70. Hoffman {Die Aufzeichnungen des Genci almajun Max Hoffmann I l Q 29t. t 11, 1921 bu maddeyi zellikle sama buluyor, nceden emir aln birlikler lehine yaplan istisnann maddenin etkisini biiliiniiyle hukmszletirdiine dkkal ekiyordu; Sovyetlerin bu mad de zenndeki srar onu hayree dryordu. Bu art, 5/18 Aralk 1917 tarihinde Rus-Trk snnnda imzalanan atekesle de yer ald, buna gre taraflar Kafkasya'dan Mezopotamya cephesine birlik nakletmeme taahhdnde bulunuyorlard (Dokument! i Material! po Vnesnei Polmke Zakavkaz'ya i Grum (Tiflis. 1919), s. 11-12. 18-23). 71. Lenin, Soineniya. c XX. s. 87-8; bu fikrin arka plan iin bkz. aada s. 521, not 36.

EKM'DEN B REST-LITOVS K 'A 37 bul e t m e y i r e d d e t t i , a m a bu literatrn giriini belli noktalarla snrlaya rak z e r i n d e "bir l d e d e n e t i m salayabileceini" dnyordu.72 A t e k e s a n l a m a s , " a n l a m a i m z a l a y a n h a l k l a r a r a s n d a d o s t a n e ilikiler gelitirmek ve bu ilikileri g l e n d i r m e k " a m a c y l a "birlikler a r a s n d a rgtl t e m a s " k u r m a y a izin v e r e n bir m a d d e ieriyordu. B u t e m a s h e r seferinde iki taraftan da yirmi be kiilik g r u p l a r l a snrlyd, a m a haber, g a z e t e , ak m e k t u p ve gndelik eya d e i t o k u s u n a zellikle izin veril miti. Atekes y i r m i sekiz g n iin i m z a l a n d : B u a r a d a bir b a n a n l a m a s m z a k e r e l e r i b a l a y a b i l i r d i . 7 3 B u iddia n e k a d a r p a r a d o k s a l g r n r s e g r n s n , B o l e v i k l e r BrestLitovsk a t e k e s i n e bir zafer m u a m e l e s i y a p a b i l m i l e r d i . R u s topraklar nn A l m a n o r d u l a r tarafndan igali bir o l d u b i t t i y d i . Atekes a n l a m a s n da b u n u n t a n n m a s n n hibir m a l i y e t i y o k t u : ve b t n b u n l a r y a k l a a n A l m a n d e v r i m i y l e halledilecekti. A l m a n birliklerinin batya n a k l e d i l m e mes B o l e v i k l e r i n s a m i m i y e t i n i n kant, p r o p a g a n d a z g r l Bole vik zaferinin garantisiydi. B u n l a r n ikisi d e s a l a m a alnmt: T r o k i d a h a s o n r a d a n , b u n l a r delegelerin kesinlikle taviz v e r m e m e t a l i m a t ald iki o k n e m l i husustu, d i y e c e k t i . 7 1 D m a n l a m n a s e b e t k u r m a y a izin veren m a d d e l e r s a y e s i n d e Bolevik fikirleri ve Bolevik literatr A l m a n o r d u s u n a szp A l m a n y a ' n n d o u c e p h e s i n e d a l m a t o h u m l a r n atacak t. A t e k e s , Troki'nin "Avrupa'nn ezilen ve v a n y o u elinden a l n m e m e k i h a l k l a r n a " hitaben k a l e m e ald bir bildiriyle kutland. Bildiride yle deniyordu: Mevcut kapitalist hkmetleri demokratik bir bar yapmaktan aciz grd mz kimseden gizlemiyoruz. Avrupa'y byle bir bara, ancak ii kitlelerinin hkmetlerine kar verecekleri devrimci mcadele yaklatrabilir. Bu barn tam anlamyla gereklemesi, ancak proleter devriminin btn kapitalist lkeler de zafer kazanmasyla salanacaktr. T r o k i " h a l i h a z r d a varolan h k m e t l e r l e m z a k e r e l e r y a p m a k zorun d a " o l d u k l a r n k a b u l ediyor, a m a " H a l k K o m i s e r l e r i K o n s e y i ' n i n m e v c u t h k m e t l e r l e m z a k e r e l e r e girerken t o p l u m s a l d e v r i m y o l u n d a n bir a n

72. Die Aufzeichnungen ties Generalmajors Max Hagmann (1929). c II, 192, 73. Atekesin Rusa metni uradadr: Protokoll Zaseianli VTslK j Soziva (1918). s. 171-3 (Kliyunikov i Sabanin, Mezdunarodnaya Politika, c. II (1926), s. 97-S'deki versiyon ok ksaltlmtr); sz konusu metnin ngilizce evirisi uralarda bulunabilir: United States State Department, 1913: Tras of the Hussion Peace, s. 1-10 ve J.W. Wheeler-Benne, Best-Utovk The Foi gotten Peace (IV39I. s. 379-84 74. Troki, Soineniya, c 111,11, s. 197.

38

SOVYET RUSYA VE D N Y A

o l s u n k m a d n " iddia e d i y o r d u . S z l e r i n e , S o v y e t d p o l i t i k a s n n "ikili grevi"ni t a n m l a y a r a k d e v a m e d i y o r d u : Sovyet iktidar ban mzakerelerinde kendine ikili bir grev koymutur: n celikle. Avrupa'y mahveden utan verici ve canice katliam mmkn olan en k sa surede durdurmak, ikincisi, btn lkelerin ii snflarnn, sermaye egemen liini devirmelerine ve demokratik bir bar ve Avrupa'nn ve btn insanln sosyalist dnm adna devlet iktidarn ele geirmelerine elimizdeki btn imknlan kullanarak yardm ermek. S z k o n u s u m a n i f e s t o , b t n lkelerin proleterlerini "sava b t n c e p h e l e r d e h e m e n d u r d u r m a y a y n e l i k ortak m c a d e l e " y e k a t l m a y a v e " b a n v e t o p l u m s a l d e v r i m b a y r a a l t n d a " saf t u t m a y a d a v e t e d e n bir a n y l a s o n a eriyordu. 7 ^ S o n k e l i m e l e r d e k i szel eliki, d e v r i m i n lk h a f t a l a n n d a izlenen S o v y e t politikasnn b n y e s i n d e k i orta y o l c u l u u gayet iyi z e t l i y o r d u . R e s m i bar a n l a m a s m z a k e r e l e r i Brest-Litovsk'da, 9 / 2 2 Aralk I 9 I 7 ' d e balad. S o v y e t d e l e g a s y o n u n u n b a n d a yine Joffe v a r d ; A l m a n tarafnn s o r u m l u s u Dileri B a k a n K h l m a n n ' d ; a y n c a A v u s t u r y a - M a c a r i s t a n , B u l g a r i s t a n v e T r k i y e ' n i n d e temsilcileri v a r d . 7 6 P r o p a g a n d a ve uluslarn kendi k a d e r l e r i n i tayin h a k k y l a ilgili. A l m a n d e l e g a s y o n u n u n L i v o n y a v e E s t o n y a ' n n baz blgeleriyle birlikte U t v a n y a v e Kurlanda'nn R u s y a ' d a n a y n l m a s gerektiini s y l e y e r e k m a k s a d n a k a belli etii girizgh k a b i l i n d e n lk a t m a l a r d a n sonra, g r m e l e r S o v yet d e l e g a s y o n u n u n d i e r s a v a a n lkelere, P e t r o g r a d ' n z e r l e r i n e ya m u r gibi yadrd saysz a r y a c e v a p v e r m e frsat t a n m a k a m a c y l a yapt n e r i y l e , bir k e z d a h a o n g n l n e ertelendi. G e l g e l d i m , konfe r a n s 2 2 Aralk 1 9 1 7 / 9 O c a k 1918'de y e n i d e n b a l a d n d a tilaf D e v l e t leri'nin b o y k o t u h l s r y o r d u . D n y a W i l s o n ' u n n c e k i g n ilan ettii o n d n m a d d e y l e a l k a l a n y o r d u . A m a b u n l a r Brest-Litovsk'da h i b i r e y i d e i t i r m e d i . T e k yenilik, U k r a y n a R a d a s tarafndan a t a n a n bir dele g a s y o n u n varl, bir d e S o v y e t d e l e g a s y o n u n u n b a n a T r o k i ' n i n gemesiydi. H e m e n ciddi bir b o k s m a balad. lk defa lafa karan A l m a n b a k o m u t a n H o f f m a n n kimileri " o r d u l a n m z a hitap e d e n d e v r i m c i n i t e l i k t e k i " r a d y o m e s a j l a r n d a n v e b i l d i r i l e r d e n ikyet e d i n c e , T r o k i S o v y e t d i p l o 75. K\iyu.nikov i Sabann, Mezdunaodaya Politika, c. 11(1926), s. 100-2; Troki, So ineniya, c. III. II, s. 206-9. 76. Konferansn tutanaklar, Narkomindel tarafndan Mirnye Perrgovori v Bres-Lrow.c. i (1920) balyla yaymlanmlr.

EKM'DEN B RES T-LITOVSK'A 39

m a s i s i n i n ikili ilevini gayet a k a s a v u n d u ; d e l e g a s y o n A l m a n H k meti ile bir a n l a m a i m z a l a m a y a gelmiti, a m a " n e a t e k e s k o u l l a n n e d e b a n mzakerelerinin karakteri, anlamay yapacak lkelerden herhangi birinin basn z g r l n y a d a ifade z g r l n hibir b a k m d a n v e hibir y n d e k s u l a m y o r " d u . 7 7 S o n r a k i g n l e r d e Troki'nin izledii tak tiklerin allnda y a t a n u m u t b a r i z b i i m d e o r t a d a y d . B e hafla n c e P e t rograd S o v y e t i ' n d e b e y a n ettii gibi, e m p e r y a l i s t d i p l o m a s i y i i t h a m e d e n " s a v c " roln b e n i m s e m e n i n , k o n u u l a n h e r k e l i m e y i r a d y o d a n d i n l e y e bilecek olan " b t n h a l k l a r ' a " t a r t m a l a r m z n yargc" o l m a a r s n d a bulunmann zaman gelmiti.73 Eer Alman diplomatlarn samimiyetsiz liklerini y e t e r i n c e gsterebilirse ve g r m e l e r i y e t e r i n c e uzalabilirse, S o v y e t H k m e t i ' n i n h e r h a n g i bir kritik karar a l m a s n a gerek k a l m a d a n A l m a n y a ' d a drt g z l e b e k l e n e n d e v r i m patlak verebilirdi. H i b i r ey, K h l m a n n ' l a uluslarn k e n d i k a d e r l e r i n i tayin hakk ve ilhak e t m e m e l kesi zerinde ve k a d e r l e r i n e halk o y l a m a l a r yaplarak karar verilecek tartmal b l g e l e r d e n birlikleri e k m e y k m l l z e r i n d e u z u n tar t m a l a r a girmek k a d a r Troki'nin iine g e l e m e z d i . 5/18 O c a k 1918'de, lafn e s i r g e m e z a m a zeki bir a s k e r o l a n Hoffmann m a s a y a br harita yer letirerek k o n u m a l a r kesti. H a r i t a y a i z i l m i mavi h a t Ruslar seferber lii t a m a n l a m y l a b i t i r e n e k a d a r A l m a n o r d u l a r n n e k i l m e y e niyetli ol m a d blgeleri iaret e d i y o r d u . Bu hat P o l o n y a ' n n t a m a m n , L i v a n y a v e B e y a z R u s y a blgesini A l m a n tarafnda brakyordu; M o o n S o u n d adalar d a A l m a n l a r n e l i n d e k a l y o r d u . Hoffmann d a h a g n e y b l g e l e r in d n d k l e r i n i a k l a m a y reddetti: B u , U k r a y n a R a d a s ' m t e m s i l e d e n delegelerle tartlacak bir m e s e l e y d i . D a h a fazla t a r t m a y a m a h a l v e r m e y e n bir tr l t i m a t o m l a karlaan T r o k i , talimat a l m a k iin Pet rograd'a d n m e k a m a c y l a y i n e on g n l k bir e r t e l e m e talep etti ve tale bi k a b u l e d i l d i . " Hoffmann'n Brest-Litovsk'da restini e k m e k iin seti i g n . K u r u c u M e c l i s ' i n P e t r o g r a d ' d a k i m r n n balayp s o n a erdii g n d ; Troki 7 / 2 0 O c a k 1918'de Petrograd'a g e l d i i n d e g n n k o n u s u hl bu meclisin d a t l m a s y d . T r o k i ' n i n P e t r o g r a d ' a d n , S o v y e t R u s y a ile d d n y a a r a s n d a k i ilikilerdeki lk c i d d i krize karlk g e l e n nl ve o k n e m l i bir tartma y balatt. O z a m a n a kadar, A l m a n y a kabul e d i l e m e y e c e k k o u l l a r d a s-

77. Mirnye Peregovoi v Breu-Litovsk, c; I (1920), s. 55. 78. Bkz. yukanda s. 34. 19. Mnye Peegovori \- Brat-Utovsk.c. [ 11920). s. [26-7, 130-1.

40 S O V Y E T RUSYA VE DNYA rar e t t i i t a k d i r d e , B o l e v i k l e r i n A l m a n y a ' y a kar " d e v r i m c i s a v a " d e n e n s a v a balataca v e h k m e t l e r i n i n e m p e r y a l i s t hrslarndan haber dar olan A l m a n askerlerinin devrimci R u s kardelerini vurmak yerine is y a n edecekleri varsaylmt. Bu grn benimsenmi, bu varsaymda b u l u n u l m u o l m a s o kadar da artc deildi. B o l e v i k l e r hl E k i m ' d e kazandklar zaferin heyecan ve iyimserlii iindeydiler; Lenn'den c retin s o n u g e t i r d i i n i r e n m i l e r d i v e B o l e v i k d n c e s i n i n e n n e m l i n c l l e r i n d e n biri R u s p r o l e t a r y a s n n z a f e r i n i n A v r u p a ' d a d e v r i m m e a l e s i n i y a k a c a y d . L e n i n a t e k e s y a p m a y n e r d i i n d e , u t a n v e r i c i bT bar k a b u l e t m e y e c e i n i b e l a g a t l a v u r g u l a m t : " A l m a n g e n e r a l l e r i n e zerre kadar g v e n m i y o r u z , ama Alman halkna gveniyoruz."80 1917

Aral"nda a t e k e s i m z a l a n m a s n kutlamak iin Petrograd'da d z e n l e n e n z e l bir t o p l a n t d a , T r o k i d a h a d a a k k o n u m u t u : Eer b i z i m ve hibir lkenin kabul e d e m e y e c e i koullar, d e v r i m i m i z i n ilke lerine aykr koullar nerrlerse, bu nerileri Kurucu M e c l s ' e gtrp "Karar ve rin!" d i y e c e i z . E e r Kurucu M e c l i s bu koullar kabul ederse, o z a m a n B o l e v i k pari isi istifa e d i p unu diyecektir; "Bu koullar kabul edecek baka bir parti bu lun; bizler, B o l e v i k l e r i n partisi ve umarm S o l SD'ler, herkesi btn lkelerin militaristlerine kar kutsal bir savaa a r a c a z . " 8 1 Kamenev, daha n c e de aktardmz VTslK k o n u m a s n d a , atekesin imzalanmasnn arifesinde, "szlerimizin Alman generallerinin balan zerinden A l m a n halkna ulaacana, szlerimizin A l m a n generallerinin ellerinden halklarn aldatmak iin kullandklar s i l a h l a n d r e c e i n e " nancn ifade e t m i t i 8 2 ; a t e k e s mzalandktan ve bar m z a k e r e l e r i ba l a d k t a n s o n r a d a y i n e s a r s l m a z bir i y i m s e r l i k h a v a s n d a k o n u u y o r d u : E e r imdi A l m a n y a ordularn d e v r i m c i Rusya'ya kar seferber e t m e y e cret ederse, bunu Polonya'nn, Litvanya'nn ve bir dizi baka lkenin zgrln en s o n u n d a ayaklar altna a l m a a m a c y l a yapacana p h e yoktur; bu da en sonun da A l m a n e m p e r y a l i z m i n i n tamamnn infilakna ve sprlp atlmasna yol aacak k v l c m olacaktr. Almanya'nn b y l e bir giriimde b u l u n m a y a ciret et m e y e c e i n e inanyoruz, zira. b y l e bir e y o l d u u takdirde, biz btn e n g e l l e r e ramen en sonunda bar yaparz, ama o zaman mzakereleri A l m a n emperyaliz minin lemsilcileri ile deil, gayretleriyle A l m a n Hkmet'n devirecek olan s o s yalistlerle yaparz. K -' Troki Brest-Litovsk'dan Petrograd'a geldii zaman, nc Tm

R u s y a S o v y e t l e r i K o n g r e s i , d n y a n n d r t bir y a n n d a k i " p r o l e t e r r g t 80. Lein, Soineniya. c. XXII, s. 76-7. 81. PotokotiZasedani <.Ti!K 2 Soziva (1918). s. 128. 82 /t.g.c, s. 82. 83. A g.t.. s 164.

EK IM'DEN BREST-LTOVSK'A 41

leri"ne d a h a y e n i g n d e r d i i bir telgrafta, " d i e r lkelerin ii snflarnn yakn g e l e c e k l e burjuvazilerine kar ayak la nac a k l a n ve d n y a d a ayakla nan ii kitlelerinin g c n e kar k o y a b i l e c e k hibir g o l m a y a c a " inancn bir k e z d a h a d i l e g e t i r m i t i . 8 4 A r a l a n n d a n c T m R u s y a Sovyetleri K o n g r e s i iin P e t r o g r a d ' a g e l m i baz tara d e l e g e l e r i n i n de b u l u n d u u n d e gelen Bolevikler, T r o k i ' n i n geldiinin ertesi g n m e s e l e y i gayri r e s m i bir b i i m d e t a n mak zere loptandlar. Lenin artk lk k e z - k i Lenin o a n d a bile bu k o n u d a n e r e d e y s e tek bana k a l m t - B o l e v i k politikasnn u a n a k a d a r te melini o l u t u r m u o l a n u m u t l a r v e k e n d i n d e n e m i n h e s a p l a n b o a ka ran d u r u m l a d r s t e h e s a p l a y o r d u . T p k tilaf D e v l e t l e r i gibi, A l m a n H k m e t i d e "adil, d e m o k r a t i k bir b a n " a ynelik btn nerileri reddet miti v e A l m a n askerleri, proleter d e v r i m i n i t a m a m l a m a k zere stlerine kar a y a k l a n m a k yle d u r s u n , itaatkr a d m l a r l a d e v r i m c i R u s y a ' n n zerine y r m e y e h a z r l a n m a k t a y d l a r . L e n i n , d e t h a l i n e getirdii ze re, t o p l a n t d a n n c e grlerini bir dizi tez halinde ifade etti; Ayr t ve l hak Bir Bansn Hemen mzalanmas Sorunu zerine Tezler. Bu tezler Lenin'in geen alt. haftann i y i m s e r v a r s a y m l a n n ne k a d a r hzl ve ne k a d a r k k t e n bir b i i m d e terk ettiini g s t e r i y o r d u . B u r a d a b t n tart m a y y n l e n d i r e c e k o l a n sav o r t a y a k o y u y o r d u : Rusya'daki sosyalist devrimin durumu, Sovyel iktidarmzn uluslararas gorevine dair her trl tanmn 'emelini oluturmaldr. Savan drdnc ylndaki uluslararas durum yledir ki devrimin patlak verecei ve Avrupa'dak emperya list hkmetlerden (Alman Hkmeti dahil) herhangi birinin devrilecei an he sap etmek kesinlikle imknszdr. Avrupa'da sosyalist devrimin gereklemek zo runda olduuna phe yoktur, gerekleecektir e. Sosyalizmin nihai zaferine ilikin btn umutlarmz bu inanca ve bu bilimsel ngrye dayanmaktadr. Ge nelde propaganda faaliyetlerimiz, zelde de dmanla mnasebete girme rgt lenmemiz glendirilmeli ve gelitirilmelidir. Ama sosyalist hkmetin laktikle rini, Avrupa, zellikle de Alman devriminin nmzdeki alt ay iinde (ya da bu tur ksa bir zaman iinde) olup olmayacan belirleme giriimleri zerine kur mak yanl olacaktr. Ayn tezlerin d a h a s o n r a k i bir pasajnda da yle d i y o r d u : Sosyalist hkmetin herhangi bir lkede zafer kazand andan itibaren, so runlar u ya bu emperyalizmin tercih edilebilirlii asndan deil, sadece ve sa dece oktan balam olan sosyalist devrimin gelitirilmesi ve pekitirilmesi iin en iyi koullarn neler olduu asndan halledilmelidir.

84. S"e:dy S W RSFSR v Posrnovtenlvoit ( 1939), s. 57.

42 SOVYET RUSYA VE D N Y A S o n olarak, d n y a d e v r i m i iin en yi r e k l a m , u z u n v a d e d e , ne pahas n a olursa o l s u n b a n y a p m a k o l a c a k t : Rusya'daki sosyalist bir Sovyet cumhuriyeti rnei, btn lkelerin halklar iin canl bir model olarak kalacak ve bu modelin propagandist, devrimci etkisi muaz zam olacaktr. Bir yanda, burjuva dzeni ve iki soyguncular grubu arasndaki p lak, feci bir ilhak sava, te yanda, bar ve sosyalist Sovyetler cumhuriyet i. 8 5 8/21 O c a k 1918 tarihli toplant, a n l a m a n n M a r t a y n d a n i h a i olarak o n a y l a n m a s n a k a d a r parti m e n s u p l a n n n grlerinde ayrlk y a r a t m a y s r d r e n a n a hatt ortaya k a r d . 8 6 T o p l a n t y a katlan a l t m nde gelen Bolevik'ten o t u z ikisi. E k i m ve Aralk aylarnda btn p a r t i d e h k m s r m olan eletirellikten u z a k k e n d i n e g v e n havasn a y n e n sr d r y o r l a r d . B u gr e n inat bir b i i m d e s a v u n a n l a r partinin M o s k o va b l g e b r o s u n d a n geldikleri in L e n i n b u n l a r a " M o s k o v a l l a r " diyor d u 8 7 : onlar d a " L e n i n ' i n eski k o n u m u n d a srar ettikleri"ni iddia ediyorlar d. Lenin btn prestiji ve kna kabiliyetine r a m e n , toplantyla katlanlar arasnda s a d e c e o n b e kiiyi, yeni s a v u n d u u " n e p a h a s n a olursa o l s u n b a n " politikasna ikna e d e b i l d i . G e r i kalan on alt kii ise, y e n i d e n sava a g i r i l m e m e s i g e r e k s e d e A l m a n l a n n koullaryla a n l a m a i m z a l a m a n n y a n l v e gereksiz o l d u u n u s a v u n a n Troki'nin g r n d e s t e k l i y o r d u . Troki ilk g r u b u n d e v r i m c i bir savan yaplabilecei inancn p a y l a m yordu, a m a y i n e d e Avrupa'da d e v r i m i n eli k u l a n d a o l d u u n a inanyor ve ara d n e m i n kelimelerle o y n a y a r a k geirilebileceini u m u y o r d u . Hoffmann'n k u v v e t k u l l a n m a t e h d i d i n e kar k e l i m e l e r l e o y n a m a n n ye tersiz kalabileceini L e n i n k a d a r aka g r e m i y o r d u . H l k u m a r o y n a m a y a h a z r l a n y o r d u : Bir Avrupa d e v r i m i n i h z l a n d r a b i l m e ansn de e r l e n d i r m e k u r u n a d a h a s o n r a o k d a elverili s a y l a m a y a c a k bir b a n g z e alnabilirdi, zaten b u d e v r i m s z k o n u s u b a n g e r e k s i z h a l e getire c e k t i . 8 8 Bu plan h a y a t a g e i r m e k iin, A l m a n d e l e g a s y o n u n u n k a b u l edi-

85. Lemn, Soineniya, e. XXII, s. 193-9; iezler ilk defa 24 ubat 1918-Lenin'in gr nn en sonunda parti merkez komitesi tarafndan kabul edildiinin ertesi gn-tarihli Pravrfa'da, Lenin'in tezlerin kkenini aklad ksa bir nszle yaymland {a.g.e.. c. XXII, s. 289). 86. Toplantya dair herhangi bir kayl gnmze ulam deil. En geni aynnular Le nin'in o sralarda yazd ve ancak lmnden sonra yaymlanan tamamlanmam bir m zekkerede (Soineniya, c. XXX, s. 369-70) ve toplant srasnda elyazsyla ald notlarda dr (Leninskii Sbornik, c. XI (1929), s. 42-4); oylama rakamlar parti arivlerinden Lenin'in eserlerinin editrleri larafndan bulunmutur (Soineniya, c. XXII, s. 600. not 88). 87. Toplant bir grup Moskoval delegenin talebi zerine yaplmi (Prookoii Central'nogo Komueta RSDRP (1929), s. 287).

EK M'DEN B REST-LITO VS K'A 43 l e m e z artlarda srar e t m e y i s r d r m e s i h a l i n d e , dier b t n olaslklar t k e n d i i n d e sava ilan e t m e y i , bir bar a n l a m a s m z a l a m a y reddet meyi neriyordu. Troki'ye v e r i l e c e k talimatlar k o n u s u n d a k i r e s m i k a r a n , g n sonra, 11/24 O c a k 1918'de t o p l a n a c a k olan m e r k e z k o m i t e v e r e c e k t i . Troki' nin a n l a t m n a g r e , b u t o p l a n t d a n n c e Lenn'le k o n u m u v e d e v r i m c i sava tezini d e s t e k l e m e y e c e i n e sz vermi. Lenn d e b u n a , b u d u r u m d a Troki'nin s a v u n d u u p l a n n , phesiz L i v o n y a ile Estonya'nn kaybedil m e s i n e yol a a c a k olsa d a , "belki o k a d a r da tehlikeli o l m a y a c a " ceva bn v e r m i : a m a , akayla kark "Troki'yle iyi bir b a n i m z a l a m a k u r u n a " b u n l a r k a y b e d i l s e d e olur, d i y e e k l e m i . 8 9 L e n i n k o m i t e d e h e m e n bar i m z a l a m a tezini y i n e s a v u n d u ve bu tez Stalin tarafndan ve o n u n k a d a r kesin bir tavrla o l m a s a d a Z i n o v y e v tarafndan d e s t e k l e n d i . A m a Lenin'in verdii tek resmi n e r g e , m z a k e r e l e r i m m k n o l d u u n c a uzat m a y a ynelik o y a l a m a t a l i m a t y d : Bu da I'e kar 12 o y l a k a b u l edildi. D e v r i m c i savatan y a n a olan n e r g e sadece ki d e s t e k i buldu ki o n l a r da Buharn ve Cerjinski'ydi. D a h a sonra asl o y l a m a Troki'nin "sava dur d u r m a , b a n i m z a l a m a m a , seferberlik halini s o n a e r d i r m e " nergesi ze r i n d e yapld. Bu n e r g e , ucu u c u n a , y e d i y e kar d o k u z oyla k a b u l edil di; artk k o m i t e n i n tek tek yelerinin nasl oy k u l l a n a c a k l a r n s a p t a m a k mmkn deildi.90 Bu yetkiyi alan T r o k i 1 5 / 2 8 O c a k ' t a bir kez d a h a Brest-Ltovsk'a d o r u yola kt. D a n d a n b a k l d n d a Sovyet c u m h u r i y e t i n i n d u r u m u on g n nce verilen a r a d a n beri d a h a da kllemiti. A n a r i ve kargaann h k m s r d bir d n e m d e n sonra, B e s a r a b y a R o m e n birlikleri tarafn d a n ele geirildi ve igal edildi - S o v y e t H k m e t i de b u n u n z e r i n e R o m a n y a ' y l a ilikilerini k e s i p sava srasnda g v e n d e o l a c a g e r e k e s i y l e M o s k o v a ' d a s a k l a n a n R o m e n altn rezervlerini m s a d e r e e t t i . 9 1 A m a Bol88. Lenin'in notlarna gre, Troki bir Alman ilerlemesi ihtimalini yzde 25 olarak g ryormu (Leninskii Sbornik, c. XI (1929). s. 43). 89. L. Troki, Moya Jim' (Berlin, 1930), c. II, s. III; Lenin komitede Troki'nin plan nn Estonya'nn Almanlara teslim edilmesi demek olacan belirtmi (Protokoll Cent raVnogo Komiea RSDRP (1929), s. 201). 9Q.A.g.e..s. 199-207, 91. Sobranie Uzakonenii, 1917-1918, No. 16. madde 223. gn sonra tilaf Devletleri'nin Bkre'teki temsilcileri. Romanya'nn Besarabya'y igal etmesinin "tilaf Devletleri'yle tam bir uyum iinde yrtlen ve hibir surene herhangi bir siyasi nitelii olmayan ta mamen askeri bir harekt" olduunu ilan eden bir bildiri yaymladlar (L'Ukraine Sovitiste (Berlin, 1922), s. 51); Besarabya'nn Romanya tarafndan ilhak edildii 1918 Nisan'nda ilan edildi (Sovyetlerin protestolan iin bki. Kliyunikov i Sabanin, Medunarodnaya Po-

44 SOVYET RUSYA VE DNYA evikler'in gzleri hl O n a Avrupa'ya d i k i l m i d u r u m d a y d . B u d a p e t e v e Viyana'daki grev dalgas d a h a yeni b i t m i t i . 9 2 i m d i T r o k i P e t r o g r a d ' d a n yola kt sralarda. Berlin'de, aka b e y a n ettikleri siyasi yaknlk lar o l m a y a n bir g r u p " d e v r i m c i s e n d i k a m e m u r u " tarafndan r g t l e n e n ve ilk k e z sava kart gsterilerin de elik ettii kitlesel g r e v l e r balad v e d i e r A l m a n m e r k e z l e r i n e s r a d ; 9 3 b u olay bir a n l n a B o l e v i k iyimserliini ve Troki'nin a r d a n a l m a politikasn d o r u l u y o r m u gibi g r n d . B r e s t - L i t o v s k ' d a k i k o n f e r a n s ite b u k o u l l a r d a 1 7 / 3 0 O c a k 1918'de kald y e r d e n tekrar balad. U k r a y n a Sovyet H k m e t i U k r a y n a Radas'nn e l i n d e n U k r a y n a ' n n b y k b l m n ald iin, m z a k e relere biri Almanlar, dieri Ruslar tarafndan t a n n a n iki r a k i p U k r a y n a d e l e g a s y o n u k a t l d . kisi a r a s n d a k i e k i m e g r m e l e r i b i r k a g n uzatt. K e n d i kaderini tayin h a k k , ilhak ve igalle ilgili bildik laflar ze rinde bir k e z d a h a az dala yapld. Kendilerini " t m - R u s y a d e l e g a s y o n u n u n Polonyal y e l e r i " v e " P o l o n y a v e Litvanya S o s y a l D e m o k r a s i s i ' nin temsilcileri" d i y e tarif e d e n B o b i n s k i v e R a d e k , w P o l o n y a ' nn k e n d i k a d e r i n i tayin h a k k o l d u u n u s a v u n a n v e P o l o n y a ' n n A l m a n kuvvetleri tarafndan galini "st k a p a l bir ilhak" olarak k n a y a n bir bildiri o k u d u lar."' A m a m z a k e r e l e r i n a r k a p l a n n d a k i gizli g k o n u m u n d a olan Alm a n y a ' d a k i karklklar t a v s a d : F i n l a n d i y a ' d a k i d e v r i m ve Sovyetler'in U k r a y n a ' d a k a z a n d d i e r b a s a n l a r A l m a n proletaryasnn a y a k l a n m a y b a a r a m a m a s n telafi e t m i y o r d u . 26 O c a k / 8 u b a t 1918'de ttifak Dev letleri U k r a y n a R a d a s d e l e g a s y o n u y l a bir b a n a n l a m a s imzaladlar. E n nihayet, 2 8 O c a k / 1 0 u b a t 1 9 l 8 ' d e h e r k e s i n s a b n t k e n d i . A l m a n l a r l t i m a t o m v e r m e y e h a z r l a n r k e n . T r o k i b e k l e n m e d i k b i r ekilde A l m a n

liika, c. Ii (1926), s. 138) ve bu ilhak daha sonra hilaf Devletleri tarafndan resmen tannd (bkz aada s, 324). 92. 1918 Oea'nda Avusturya'da yaanan karklklar iin bkz. O. Czemin. m llW/kriege (\9[9), s. 322-3. 93. Almanya'nn yenilmesinin nedenleriyle ilgili olarak birka yl sonra Rechsag'da oluturulan bir aratrma komitesi "Ocak 1918'deki byk gre "le ilgili fikirleri derledi; bir ok gzlemci bu grevi genelde Rus devrimine ya da daha zelde Brest-Litovsk'a balyor du (R. H. Lutz, The Causes of the German Collapse in 1918 (Stanford, 1934), s. 99-135). Radek, 1918 Martnda toplanan yedinci Rus Komnist Partisi kongresinde, "Brest'teki aklk politikas, btn sava boyunca Avrupa proletaryasnn ilk uyan olanAlmanya'dak genel grevi aleledi" iddiasnda bulunuyordu (Sed'mov S"e;d ftossskoy KommvmsneskovPartit (1923), s. 7I>. 94. Polonya Solunun, valansever "Polonya Sosyalist Pans"ne kar olan sosyal s par tisinin resmi ad "Polonya ve Litvanya Krall nn Sosyal Demokrasisi "yd i. 95. Mirnye Peregovori v Brest-Litovsk.c. 1 (1920), s. 173-5.

EKM'DEN B REST-LITOVS K'A 45 t a a n l a r n a kar u z u n bir tirai e k i p szlerini, " R u s y a lhak bir b a n imzalamay reddederken, kendi adna Almanya, Avusturya-Macaristan, T r k i y e ve Bulgaristan'la a r a s n d a k i savan s o n a erdiini ifan e d e r " d i y e b a l a d . 9 6 Sovyet d e l e g e l e r ayn a k a m P e t r o g r a d ' a g i t m e k z e r e BrestLitovsk'dan a y n l d l a r . H a s m l a r n iinde b r a k t k l a n aknlk ve r a h a t szlk haline b a k p k e n d i l e r i n i k a y d a d e e r bir zafer k a z a n m gibi gr yorlard. Sivil A l m a n yetkilileri, k e n d i l e r i n e kalsa, d m a n l k l a n s o n a e r d i r m e nin bu o l a a n d b i i m i n e b o y u n eebil t rlerdi. A m a g e n e l k u r m a y n b a k a d n c e l e r i v a r d . 9 7 M z a k e r e l e r i n k e s i l m e s i n e atekesin s o n u m u a m e l e s i y a p l m a s n a karar verildi; y e d i g n sonra, 17 u b a t 1918'de Hoff m a n n , Ruslara a s k e r i harektlarn ertesi g n y e n i d e n b a l a y a c a m tebli etti. B y l e c e m e s e l e e n s o n u n d a , Lenin'in n g r d , Troki'nin d e ka m a y a alt k a n l m a z b i i m e b r n d . 18 ubat'ta A l m a n taarruzu kald y e r d e n tekrar balad; s o n r a k i hafta d e v r i m d e n beri P e i r o g r a d ' d a y a a n a n e n kritik haftayd. P a r t i n i n m e r k e z k o m i t e s i n e r e d e y s e srekli toplant halindeydi ve yaplan bir dizi o y l a m a grlerin nasl eit bir bi i m d e b l n d n g s t e r i y o r d u . Artk k i m s e d e v r i m c i s a v a a k a d e s t e k l e m i y o r d u . A m a A l m a n l a n n k o u l l a n y l a bar k a b u l e t m e k h l o k ac bir la y u t m a k d e m e k t i . 17 ubat'ta d m a n l n y e n i d e n bala d n a dair tebli a l n d n d a , Lenin h e m e n A l m a n l a r a m z a k e r e l e r e ye niden b a l a m a teklifini iletmeyi n e r d i , a m a Stalin, Sverdlov, S o k o l n i k o v v e S m i l g a tarafndan d e s t e k l e n m e s i n e r a m e n , teklif T r o k i , B u h a r n , L o m o v , Joffe, Uritski ve Kreslinsk'nin kar o y l a n y l a r e d d e d i l d i . "Al m a n taarruzu y e t e r i n c e belirginleene ve ii h a r e k e t i z e r i n d e k i etkisi a k a ortaya k a n a k a d a r bar g r m e l e r i n e tekrar b a l a m a y ertele m e " nerisi y i n e b e e kar alt oyla k a b u l edildi. B u n u n z e r i n e L e n i n , e e r A l m a n o r d u s u ilerler v e A l m a n y a ile Avusturya'da d e v r i m o l m a z s a , bar yaplp y a p l m a y a c a y l a ilgili nihai soruyu g n d e m e getirdi. Bu n o k t a d a Troki t e r e d d t etti ve Lenin'in tarafna geti; L e n i n b y l e c e bir

96. A.g.e., s. 208. 97. Max Hoffman (D/e Aufzeichnungen des Generalmajors Max Hoffmann (1929), c. 11, s. 214-15), kendisinin, Khlmann'n (ersine, Troki formln kabul elmemekte srar eni ini syler. R. Von KUhlmann, Erinnerungen (Heidelberg, 1948). s. 545, forml kabul et mekten ve mevcut btn birlikleri baya kaydrmaktan yana olduunu onaylar, buna gerek e olarak da Avusturya'nn "dou savann yeniden balamasna" muhalefetini gsterir; gelgeldim anslye onu desteklememitir (a.g.e., s. 549). Anlalan Troki'nin jesti, baanya o zaman anlaldndan daha yaknm.

4 6 S O V Y E T RUSYA V E DNYA " h a y r " ( J o f f e ) v e drt e k i m s e r o y a k a r l k a l l o y l u k o u n l u u e l d e e l ti.

98

Ertesi g n , Z i n o v y e v Lenin'in grubuna, Cerjinski d e m u h a l e f e t e kat

l n c a ayn e i t l e m e l e r tekrar edildi. T r o k i s a b a h o t u r u m u n d a " b e k l e y i p b n b u o l a n l a r n A l m a n h a l k z e r i n d e n a s l bir z l e n i m y a r a t t n g r m e n i n art" o l d u u s a v n y i n e l e d i v e A l m a n y a ' y a h e m e n b a n teklifinde b u l u n m a n e r i s i n e k a r o y k u l l a n a r a k , o y l a m a n n y i n e y e d i y e alt s o n u lanmasna n e d e n o l d u . w A m a a k a m l e y i n Almanlarn ilerlemekte olduk lar, D v i n s k ' i a l d k l a r v e U k r a y n a ' n n i l e r i n e g i r d i k l e r i h a b e r i g e l i n c e , T r o k i bir k e z d a h a t e r e d d d e d e r e k L e n i n ' i n t a r a f n a g e t i v e A l m a n lara, A l m a n l a r n i l k k o u l l a n m i m z a l a m a i s t e i n i n v e g r m e l e r e y e n i d e n b a l a m a t a l e b i n i n i l e t i l m e s i n i i e r e n n e r g e b e e kar y e d i o y l a ka bul e d i l d i . 1 0 0 neri a y n g e c e r e s m e n S o v n a r k o m ' a sunuldu. M e r k e z k o mitesinin k a r a n y l a bal olan B o l e v i k komiserlerin h e p s i n e r g e lehine oy kulland; m e v c u t yedi S o l SD'den drd B o l e v i k l e r lehine oy kullan d , a m a d a h a s o n r a partileri o n l a r n b u d a v r a n l a r n o n a y l a m a d n b e lirtti. 1 0 1 K a b u l t e l g r a f h e m e n B r e s t - L i l o v s k ' a i l e t i l d i . A m a bu s e f e r d e Hoffmann'n acelesi yoklu. A l m a n l a n n koullan M o s k o v a ' y a a n c a k 2 3 u b a t 1918 s a b a h u l a t . B u n l a r e s k i k o u l l a r d a n d a h a ard, z e l l i k l e d e S o v y e t H k m e t i ' n i n o r d u s u n u U k r a y n a ' d a n e k m e s i v e U k r a y n a R a d a s i l e b a r y a p m a s , L i v o n y a v e E s t o n y a ' n n R u s l a r tara fndan t a h l i y e e d i l i p y e n i d e n d z e n t e s i s e d i l e n e kadar buralarn A l m a n kuvvetleri tarafndan igal e d i l m e s i talepleri. Ayn g n m e r k e z k o m i t e d e y i n e s a v a k t . L e n i n ilk v e s o n k e z o l a r a k k e n d i a d n a bir l t i m a t o m ya ymlad. " D e v r i m c i laf kalabal politikas" srecek olursa, h k m e t t e n v e V T s I K ' t a n istifa e d e c e k t i . Z o r l u s e i m i n y a p l m a s g e r e k i y o r d u . S t a lin'in A l m a n l a r l a m z a k e r e l e r e y e n i d e n b a l a y a r a k b u s e i m i n y i n e e r t e l e n e b i l e c e i y n n d e k i n e r i s i n i e l i n i n t e r s i y l e bir kenara itiverdi. Stalin, mza almamann mmkn olduunu s y l e r k e n yanlyor. Bu koullar imzalanmaldr. Eer bunlar imzalamazsanz, S o v y e l iktidarnn hafta iinde

9. Bu oylarn kayrlar uradadr: Protokch Cenral'nogo Komttett RSDRP ( l Q 2 9 | , s. 22S-39; toplantnn lulanakla mevcut deildir. Bnyan ve Fisher. The Bolshak Rrululin. I97-I9IS (Stanford. 194). s. 514'egre, yedinci parti kongresi kaytlanmn 192$ ba smna yaplan bir ek, Troki'nin son oylamada ekimser kaldn gsterir; ama Lenin. S"ineniya, c. XXII, s. 557'de bir kez daha baslan, oylamann resmi kaydnn sahiciliine phe yoktur. Bu olaylarn, L. Troki, Moya Jiz' (Berlin, 1930), c. II, s. 110-16'daki anla tm, baka kaynaklarla konlrol edilebildii kadanyla, tamamen dorudur. 99. Protokoll CentraVnogo Komiteta RSDRP'{1929), s. 231-2. 100. As.*., s. 233-40. 101. I. Steinberg. Ah ich Volkskommissar war (Mnih, 192"1. s. 211-12.

EK i M'DEN BREST-LTOVSK'A 47 hm hkmn imzalam olursunuz... Alman devrimi henz olgunlam deil, ilu aylar alacak. Koullarn kabul edilmesi gerekiyor. 1 0 1 T r o k i bir k e z d a h a itirazlarn d i l e gelirdi. P a r t i brleirse d i r e n i m m k n olabilirdi. B a n m z a l a m a k " p r o l e t a r y a n n n c unsurlar ara sndaki destei k a y b e t m e k " a n l a m n a gelirdi. K e n d i s i i k n a o l m a s a d a , parti birliinin n n e g e m e k istemiyordu; a m a b u k o u l l a r d a " a h s e n d ilerinin s o r u m l u l u u n u s t l e n m e y i s r d r e m e z d i " . C a n alc o y l a m a yapldnda T r o k i . Joffe, Krestinski ve Cerjinski e k i m s e r k a l a r a k . Le nin'in A l m a n l a n n koullarn k a b u l e t m e y n n d e k i n e r g e s i n i n d r d e kar ( B u h a r n , L o m o v , B u b n o v ve Uritsk) yedi o y l a ( L e n i n , Z i n o v y e v , S verdi ov, Stalin, S o k o l n i k o v , Smtga, S t a s o v a ) k a b u l e d i l m e s i n i salad lar. 103 Ayn a k a m VTsIK'ya g e l e n neri, Lenin'in yapt etkileyici bir k o n u m a d a n sonra, 24 u b a t sabah saat 4.30'da 84'e kar 116 oyla k a b u l edildi; bu n i s p e t e n o l u m l u s o n u bile a n c a k , partilerinin k a r a r n a kar Sa va Sol SD'lerle ve M e n e v i k l e r ' l e ayn safta y e r a l a m a y a c a k o l a n Bol evik m u h a l i f l e r i n o u n u n e k i m s e r k a l m a s s a y e s i n d e e l d e edilebil d i . 1 0 , 1 A l m a n l a r n koullarn kabul e d e n bir telgraf h e m e n A l m a n kararg hna g n d e r i l d i . 1 " 5 Ne Troki ne de Joffe nihai a a l a n m a y y a a m a k is lemedikleri iin bu sefer S o k o l n i k o v ve ierin'in b a k a n l n d a k i dele gasyon, t a r t m a y a g i r m e d e n imza a t m a talimatyla ayn g n Brest-Ltovsk'a hareket ettiler. 1 ** Son bir taviz d a h a talep edildi. S a h n e y e ge giren T r k d e l e g a s y o n u . T r k i y e ' d e n krk yl n c e a l n m o l a n snr ehri Kars, A r d a h a n ve Batum'u talep etti ve geri ald. D a h a s o n r a 3 M a n 1918'de, S o k o l n i k o v ' u n bir m c b i r s e b e p m a d d e s i n e r e s m e n e k i n c e k o y m a s n n a r d n d a n , BrestLitovsk a n l a m a s i m z a l a n d . B u a n l a m a u y a n n e a R u s y a , R i g a ehri v e bu ehrin h i n t e r l a n d . K u r l a n d a ve Litvanya'nn t a m a m ve B e y a z Rusya' nn ( k a d e r i n e A l m a n y a ve Avusturya-Macaristan'n "burada yaayan halkla birlikte" karar v e r e c e i ) bir b l m z e r i n d e k i b t n h a k l a r n d a n

102. Lenin, Soineniya. e. XXII, s. 277; Ultimatum Praxda'vart ayn gnk nshasnda ayn [erimlerle tekrar edilnir {a.g.e., c. XXII, s. 276). 103. Potokoli Cenlral'nogo Komieta RSDRP (1929), s. 247-52. 104. Lenin, Soineniya. c. XXII, s. 608. Bu VTslK oturumunun herhangi bir resmi kay d yaymlanmamtr; Lenin'in konumasnn metni o g e., c. XXII, s. 290-3'te, toplantnn canl bir anlatm M. Philips Price. My Reminiscences of he Russian Revolution ( 1921), s. 247-97 de bulunabilir. 105 Mi'iye Peregmon r Bre.'i-Uo<sk, c. II1920), s. 208 Iflfj. Sokolnikov'un yazd bir kitapkta {Brestskit Mir. 1920) olayl yolculua dair ho ayrntlar anlatlr.

48 SOVYET RUSYA VE DNYA vazgeti; A l m a n l a r n L i v o n y a ve Estonya'y igalini, buralarda " g e r e k a n l a m d a ulusal k u r u m l a r " yerletirilene k a d a r k a b u l etti; U k r a y n a R a d a s ile bar y a p m a y k a b u l etti; ve K a r s , A r d a h a n ve B a t u m ' u brakt (bu ralarda y a a y a n halk s z k o n u s u lleri T r k i y e ile anlaarak " y e n i d e n or g a n i z e e d e c e k " t i ) . A n l a m a o n a y l a n d n d a S o v y e t R u s y a ile ttifak D e v letleri a r a s n d a k i d i p l o m a t i k ilikiler y e n i d e n balayacakt. M a l i m a d d e ler bu k a d a r feci deildi, t a z m i n a t talepleri ve d i e r taleplerden karlkl feragat edildi. A m a h e r bir tarafn, sava esiri k o n u m u n a d m yurtta larnn b a k m h a r c a m a l a r n d a n s o r u m l u o l a c a m a d d e s i , Sovyet R u s y a ' ya m u a z z a m bir mali yk getiriyordu. G e l g e l e l i m , bu ayrntlar, Rusya' n n d m a n n istei zerine terk e t m e y e arld u s u z b u c a k s z , bere ketli topraklarla k y a s l a n d n d a n e m s i z kalyordu. M o s k o v a ' d a a n l a m a y o n a y l a m a y l a ilgili formalitelerin h l tasdik e d i l i p hayata g e i r i l m e s i g e r e k i y o r d u . 6 M a r t 1918'de t o p l a n a n y e d i n c i parti k o n g r e s i 1 0 7 h e r iki taraftan eski savlarn tekrarna s a h n e o l d u . L e n i n en g z e l k o n u m a l a r n d a n birini yapt: D e v r i m i n ilk haftalarnn "zafer alay" bitmiti, i m d i silahlanp alarak ac gereklerle y z l e m e z a m a nyd. T r o k i Lenin'le a r a s n d a k i fikir ayrlklarn son k e z ifade etti, a m a o n a kar oy k u l l a n m a y reddetti. S o n u n c e d e n belliydi. Lenin'in sun d u u n e r g e 9'a kar 28 oyla kabul edildi. D a h a s o n r a 16 Mart 1918'de d r d n c T m R u s y a Sovyetleri K o n g r e s i , t a m t a m n a alt m u h a l i f gru b u n eitli n e r g e l e r s u n d u u iki g n s r e n hararetli tartmalardan s o n ra, h k m e t i n a n l a m a y o n a y l a m a teklifini 261'e kar 7 8 4 oyla k a b u l et ti. U z u n tartma e n n i h a y e t i n d e bitmiti. N e b u tartma n e d e A l m a n ta arruzu bir k e z d a h a balad. kisini de belirlemi olan A l m a n askeri gc, tilaf Devletleri'nn nihai o n a y o y l a m a s n d a n on g n s o n r a balayan b y k t a a r r u z u n a kar son rpnlarn y a p t ve d o u d a k i hareket zgr l n bir d a h a asla geri a l a m a d .

Brest-Litovsk tartmalarnn son safhalarnda S o v y e t d politikas iin ok n e m l i olacak yeni bir etken o r t a y a kt. S o v y e t rejiminin b t n kapitalist h k m e t l e r e (onlarn da S o v y e t rejimine) kar eit ve k o u l s u z bir d m a n l k tavrn k o r u m a s gerektiini v a r s a y a n ve bu g e r e k e y l e ay r b i r b a r i m z a l a m a y a bile kar k a n d o g m a t i k mutlakln c i d d e n el107. Merkez komitedeki blnmeler dikkate alnarak bir parti kongresi dzenleme ka rar 1 9 0 c a k / l ubat 1918'de alnmtr (Potokoli Central'nogo Komieta RSDRP (1929), s. 216); 5 Mart'la kongrenin toplanacana dair resmi duyuru 5/18 ubat 1918 tarihli Pravrfo'da yaymlanmtr.

EKM'DEN BREST-LITOVSK'A 49 l e tutulur yan y o k t u . B t n m a k u l h e s a p l a r a g r e , S o v y e t H k m e t i ' n i n k u r u l m a s n s a l a m olan ve a y a k l a k a l m a s n n en iyi sigortas k o n u m u n d a k i ey, kapitalist d n y a d a k i b l n m e y d i . R a d e k ' i n birka yl s o n r a yazd gibi, S o v y e t d politikasnn " b e i i " n d e te b u " t e m e l g e r e k " y a t y o r d u . 1 0 8 L e n i n , Ayr ve lhak Bir Barn Hemen imzalanmas ze rine Tezlerinde ihtiyatl bir dille b u n a d e i n i y o r d u : Ayr bir ban imzalayarak kendimizi savaan her iki emperyalist gruptan da halen mmkn olan en g e n i lde kurtaryoruz; aralarndaki karlkl dman lktan yararlanarak, birbirleriyle bizim aleyhimizde bir pazarlk yapmalarn g letiren savatan yararlanm oluyoruz, 1 0 9 D m a n k a m p n d a k i b l n m e n i n p r a g m a t i k d e e r i b u ekilde fark edildikten sonra, b u n d a n S o v y e t d p o l i t i k a s n n bir k a z a n c olarak bi linli olarak y a r a r l a n m a k v e kapitalist d n y a y a d e i m e z v e tekbiimli bir h u s u m e t b e s l e n m e s i gerektiiyle ilgili h e r trl d o k t r n e r v a r s a y m terk e t m e k iin k k bir a d m a t m a k yeterliydi. tilaf Devletleri tarafnda d a keskin bir a m a z s z k o n u s u y d u . K a p i t a list tilaf D e v l e t l e r i kapitalist bir d m a n a kar d e v r i m c i sosyalist bir h k m e t l e ibirlii mi y a p a c a k l a r d ? Bazlarnn ilkeler, bazlarnnsa n yarglar d e d i i eyler, B o l e v i k l e r gibi onlar da ketliyordu balangta. stleri S a d o u l ' u n egzantrikliklerine p e k t a h a m m l e d e m e m i l e r d i ; J u d s o n d a b a l a r d a T r o k i ' y e y a n a m a y a alnca W a s h i n g t o n o n a h e m e n h a d d i n i bildirmiti. A m a b u fikir k o l a y c a bir k e n a r a a t l a m a y a c a k k a d a r v e r i m l i y d i . Bolevikler'le iliki k u r m a z e r i n d e k i r e s m i A m e r i k a n yasa, yar resmi bir stats o l a n , a m a Dileri B a k a n l n n e m i r l e r i n e bal o l m a y a n R a y m o n d R o b i n s ' i n n e m i n i arttrmt. Brest-Lilovsk'daki m zakerelerin ilk s a f h a l a n b o y u n c a , R o b i n s d e S a d o u l d a T r o k i ' y l e srekli t e m a s halindeydiler, A l m a n y a ' y a d i r e n m e l e h i n e savlar d i l e getiriyorlar d. Bu s a v l a r h k m e t l e r i n d e n destek g r m e d i i iin, p e k bir arlklar o l a m y o r d u . " " G e l g e l d i m , b u ki hevesli k e n d i elileri z e r i n d e , h e r n e k a d a r geici olsa d a , belli bir etki y a r a t m l a r d . 5 / 1 8 Aralk 1917'de Sa-

108. K. Raek, Die Auswrtige Politik Sowjet-Russlands (Hamburg, 1921), s. 80-1. 109. Lenin, Soineniya, c. XXII, s. 198. 110. J. Sadoul'un. Alben Thomas'a neredeyse her gn yazlm olan bir dizi mektubu ieren Notes sur la Rvolution Bolchevique (1919) adl kitab, Sadoul'un o sralardaki btn faaliyetlerini belgeler. Robins'in kiisel yazmalan korunma allna alnmtr ve ksa bir s re sonra yaymlanabilir; W. Hardn Raymond Robins'Own Story (New York, 1920) adl ki tab olgular ve tarihler konusunda hayal knkl yaratacak lde mulak eyler syler ve dier kaynaklara pek bir ey eklemez.

50 SOVYET RUSYA VE DNYA d o u l F r a n s z elisi N o u l e n s ' i , T r o k i ' n i n ziyaretini kabul e t m e y e , T r o k i ' y i d e ziyarette b u l u n m a y a i k n a e t m i t i - ie yarar bir s o n u d o u r m a s a d a d i k k a t e d e e r bir b a s a n d r b u . " ' 20 Aralk 1 9 1 7 / 2 O c a k 1918'de, BrestL i t o v s k ' d a k i b a n g r m e l e r i n e verilen ilk a r a d a , R o b i n s A m e r i k a n El isi F r a n c i s ' ! , Dileri B a k a n l ' n a g n d e r i l m e k zere, o k y a k n bir za m a n d a Bolevikler'in A l m a n y a ' y a kar tekrar savaa g i r m e l e r i d u r u m u n d a , A m e r i k a n H k m e t i ' n e "her trl y a r d m m m k n k l m a ' tavsiye sinde b u l u n a n bir telgraf tasla h a z r l a m a y a , telgrafla ayn a n d a "Di leri K o m i s e r i ' n e d e b u tavsiye h a k k n d a bilgi veren, a y n l d e y o k l a m a k a b i l i n d e n bir n o t h a z r l a m a y a ikna etti. B u t a s l a k l a n n k o p y a l a n , p h e siz T r o k i ' y e g s t e r m e s i iin R o b i n s ' e v e r i l d i . 1 1 2 Bu n o k t a y a k a d a r ilk gi riimler S a d o u l ve R o b i n s ' d e n g e l m i t i . A m a T r o k i Brest-Litovsk'dan ilk d n n d e n s o n r a , partinin m e r k e z k o m i t e s i n d e " n e sava, n e b a r " for m l n k a b u l e t i r m e k iin sava verdii sralarda ikisine de bizzat k e n disi yaklat. Sadoul'a A l m a n d e l e g a s y o n u n u n talep ettii snrn aret l e n m i o l d u u Hoffmann'n haritasn g s t e r i p , a z ok resmi d e n e b i l e c e k bir b e y a n d a b u l u n d u : Biz bu bar imzalamak istemiyoruz, ama ne yaplabilir? Kutsal bir sava m? Tamam, biz byle bir sava ilan ederiz de sonucu ne olacak? tilaf Devlederi'nin karar verme zaman geldi. R o b i n s ' l e d e a y n m i n v a l d e k o n u m u olmaldr, a m a b u k o n u m a n n kaytlara g e m i o l a n tek k s m , T r o k i ' n i n S o v y e t rejiminin A m e r i k a n H k m e t i tarafndan t a n n m a s i m k n o l u p o l m a d n s o r m a s , R o b i n s ' in de b u n a k a a m a k bir c e v a p v e r m e s i d i r . 1 1 3 Bu iki g r m e n i n de ttilaf Devletleri a r a s n d a hibir etkisi o l m a m t r . S e v i m l i kiilii ve tavrlar o n u bir gnl a l m a g r e v i iin b i i l m i kaftan haline getiren K a m e n e v , A l m a n y a ' y a kar tilaf Devletleri'nden y a r d m islemesi iin L o n d r a ve Paris'e g n d e r i l d i . 2 3 u b a t 1918'de A b e r d e e n ' e a y a k bast v e g m e n b r o s u grevlileri tarafndan belgeleri e l i n d e n alndktan s o n r a L o n d r a ' y a g i t m e s i n e izin verildi, b u r a d a birka p a r l a m e n t e r ve baka devlet m e m u r i n . J. Sadoul, a.g .., s. 158. 112. Russian-American Relations, der. C. K. Cummings ve W. Pelit (New Y or k, 1920), s. 66-7. 113. J. Sadoul, Notes sur la Rvolution Bolchevique (1919), s. 204: Papers Relating to the Foreign Relations of ihe United States. 1918: Russia, c. I 11931), s. 358. Sadoul'un Trok'yle konumasnn 11/24 Ocak 1917'de yapld bildirilir; Robins de Trok'yle ayn gn konumutun yine ayn gn. phesiz bu konumalardan sonra, "ne sava ne ban" for ml merkez komesi tarafndan ayn gun onaylanmtr.

E K M D E N BREST-LiTOVSK'A 51 lryla g r t . A m a r e s m e n kabul e d i l m e d i v e F r a n s z H k m e t i ' n i n o n u kabul e t m e y i reddettii kesinleince, teklifsizce snrd e d i l d i . 1 1 4 B u g a r i p v e d z e n s i z m z a k e r e l e r d e k i c a n alc a n . 2 8 O c a k / 1 0 u b a t l'J18 tarihli " n e sava, ne b a r " d e k l a r a s y o n u n d a n s o n r a Brest-Litovsk m z a k e r e l e r i n i n kesilmesi ve Troki'nin ikinci k e z b a k e n t e d n m e s i y d i . Devrimci sava r e d d e d e n , a m a hl A l m a n l a r n koullaryla b a n yap m a n n k a b u l e d i l m e s i n e kar m c a d e l e e d e n T r o k i , artk A l m a n illetine kar d i r e n i r k e n b a t d a n y a r d m a l m a y a y n e l i k zayf u m u d u n z e r i n e gilmek istiyordu. K a m e n e v ' i n y a r m k a l a n yolculuu iin P e t r o g r a d ' d a n ynld g n , B r u c e L o c k h a r d t gayri r e s m i ngiliz ajan sfatyla Petrog rad'a geldi. L o c k h a r t ' n 15 u b a t 1918'de Troki'yle yapt g r m e , Troki'nin u szleriyle s o n a erdi: " i m d i tilaf Devletleri h k m e t l e r i iin b y k bir frsat d o m u t u r . " 1 1 5 D a h a s o n r a L o c k h a r t , tilaf D e v l e t l e ri'nin A l m a n l a r a kar Bolevikler'e y a r d m e t m e s i politikasnn aktif bir s a v u n u c u s u olarak S a d o u l ve Robins'in saflarna katld. A l m a n l a r n 18 ubat'ta atekesin bitliini ilan e d i p y e n i d e n askeri h a r e k t l a r a b a l a m a lar, Sovyet talebinin a c i y e t i n i artrd ve o z a m a n a k a d a r ilgisiz d u r a n F-'ransz Elisi'nin h a r e k e t e g e i p y a r d m n e r i s i n d e b u l u n m a s n a n e d e n o l d u . 1 1 6 2 2 u b a t 1918'de A m e r i k a n Elisi W a s h i n g t o n s yle bir telgraf e k e b i l m i t i : "Be tilaf Devleti b y k e l i s i balad t a k d i r d e d i r e n i e destek v e r m e k o n u s u n d a fikir birliine vard, F r a n s z ve ngilizlerin m hendisleri d e A l m a n l a r n ilerlemesini n l e m e k iin tren yollarnn i m h a e d i l m e s i n d e Kzl Muhafzlara y a r d m e d i y o r l a r . " " 7 Ayn g n F r a n s z ve ngiliz y a r d m n k a b u l e t m e teklifi, partinin m e r k e z k o m i t e s i n d e r e s m e n tartld. Bu sralarda A l m a n l a r n deitirdikleri k o u l l a r P e t r o g r a d ' a yeni ulamt, b u n l a r kabul e d i p e t m e m e k o n u s u n d a k i nihai karar h e n z verilmemiti ve T r o k i b u n l a r kabul e t m e m e k iin hl h e r a r e y e b a v u r u y o r d u . bret verici bir tartma o l d u ve r e j i m i n u

114. Bu olay ksmen szel kaynaklardan hareketle. J. W. Wheeler-Bennett, BresuLitovsk: The Forgotten Pence (1939), s. 284-6'da anlatlr; konu Ramsay MacDonald tarafn dan Avam Kamaras'nda iki kere gndeme geinlmtir (House of Commons: 5th Series, c. CIU. s. 1478-9. 1494; 1606-7. 1626). 115. R. H. Bruce Lockhart. Memoirs of a British Agem (19.12), s. 228. 116. J. Noulens, Mon Ambassade en Russie Sovitique, c. I 11933), s. 233; 20 ubat 1918 tarihinde yazdklarna baklrsa, Sadoul olay kendisinin balattn iddia eder (Nates surla Rvolution Bolchevique (1919), s. 241); ama Quai d'Orsay'n Noulens'e talimal ver mi olduu urada da dorulanr: Foreign Relations of the United States, 1918: Russia, c. t (1931), s. 383. 117. Foreign Relations of the United Slates. 1918: Russia, c. 1 (1931), s. 386.

52 S O V Y E T RUSYA VE D N Y A

a n k i m k l d u r u m u n d a . A l m a n koullarna kar taknd tavr n e olur sa olsun, h a n g i k a y n a k t a n gelirse gelsin hibir yardm r e d d e d e m e y e c e i n e i n a n a n " g e r e k i l e r " ile b e n i m s e d i k l e r i d e v r i m c i i l k e l e r kapitalist Devletlerle h e r h a n g i bir ortaklk k u r m a y h l y a s a k l a y a n " S o l c u l a r " ara sndaki keskin g r ayrl su y z n e kt. P a r t i d e y a k n g e m i t e m e y d a n a g e l e n b l n m e l e r l e d e e r l e n d i r i l d i i n d e , b e k l e n m e d i k insanlar bek lenmedik oylar kullandlar. A l m a n koullarnn r e d d e d i l m e s i n i n ateli sa v u n u c u s u olan Joffe, imdi " d i r e n i i m i z e y a r d m c o l a n h e r eyi k a b u l et m e k art" d i y o r d u ; te y a n d a n . A l m a n k o u l l a r n n k a b u l e d i l m e s i lehin d e h e r z a m a n L e n i n ' l e ayn d o r u l t u d a o y k u l l a n m o l a n S v e r d l o v i m d i Troki'nin tilaf D e v l e e r i ' n i n y a r d m n kabul e t m e n e r i s i n e , k e n d i de yimiyle, ilkesel g e r e k e l e r l e d e i l . ngiliz ve F r a n s z l a r n " R u s y a ' d a k i kitlelerin b y k o u n l u u n u n g z n d e k i itibarlarn k a y b e t m i " o l d u u g e r e k e s i y l e kar k y o r d u . G e l g e l d i m , g e n e l d e d e v r i m c i sava lehine o y k u l l a n m o l a n l a r i m d i d e , eit l d e ilkesel g e r e k e l e r l e , kapitalist Devletlerden y a r d m a l m a y r e d d e t m e l e h i n d e o y kullanyorlard. T e k r a r Solcularn lideri k o n u m u n a g e l m i o l a n B u h a r n , tilaf Devletleri'ni Rus ya'y " s m r g e l e r i " haline g e t i r m e y e ynelik bir plana s a h i p o l m a k l a su l a m a k l a kalmyor, " h e r h a n g i bir t r d e n e m p e r y a l i z m i n desteini a l m a n n kabul e d i l e m e z " o l d u u n u d a d n y o r d u : "silah a l m y a d a s u b a y v e m h e n d i s h i z m e t i n d e n y a r a r l a n m a k o n u s u n d a F r a n s z , ngiliz v e A m e r i kan m i s y o n l a n y l a hibir t r d e n ilikiye g i r m e m e ' y e ynelik bir de ner ge verdi. Uriski "iktidar ele g e i r d i k t e n sonra, d n y a d e v r i m i n i u n u t t u k " diye y a k n y o r d u ; o u n l u k " A l m a n proletaryas z e r i n d e acil e y l e m " e g i r m e olasln d e e r l e n d i r m e k y e r i n e askeri terimlerle d n y o r d u . B u b n o v " e n t e r n a s y o n a l i z m i m i z i satyoruz" d i y e ikyet e d i y o r d u . T r o ki'nin, herhangi bir siyasi y k m l l e g i r m e d e n de olsa, h e r trl kay n a k t a n , hatta kapitalist h k m e t l e r d e n bile " d e v r i m c i o r d u m u z u b t n te mel m a l z e m e l e r l e d o n a t m a k ve s i l a h l a n d r m a k " iin g e r e k e n h e r eyi ka bul e t m e teklifi b e e kar all oyla k a b u l edildi. L e n i n t o p l a n t d a bulun m a d . T u t a n a k l a r d a o n d a n g e l e n yle bir n o t a yer verilir:

Oyumu ngiliz ve Fransz emperyalist soygunculardan patates ve mhimmat alma lehine kullananlar arasna eklemenizi rica ediyorum. Bu notun t o p l a n t d a m o k u n d u u y o k s a s o n r a d a n m e k l e n d i i belir siz. Toplantnn s o n u n d a Bu h a r in m e r k e z k o m i t e y e l i i n d e n ve Pravda' nn yayn y n e t m e n l i i n d e n istifa etti: Bir g r u p kapitalistten g n l l ola rak y a r d m k a b u l e t m e k o n u bir b a k a g r u b u n k o u l l a r n a m e c b u r e n bo-

EK M'DEN BREST-LTOVSK'A

53

yun e m e k t e n d a h a o k rahatsz e d i y o r d u . T r o k i ' y e gre B u h a r i n ite bu yzden o n u n o m z u n d a a l a m v e "partiyi bir b o k y n n a e v i r i y o r l a r " diye haykrm.1'8 B u tartma, ilke v e politika beyan k o n u s u n d a d i k k a t e d e e r bir frsat o l m a s dnda bir s o n u y a r a t m a d . Yirmi drt saat s o n r a m e r k e z k o m i lerinde A l m a n l t i m a t o m u n a b o y u n e m e k a r a n alnd. G e l g e l e l i m an lama i m z a l a n p o n a y l a n a n a kadar, m e s e l e g n d e m d e kald; b a t a R o b i n s ve Lockhart o l m a k z e r e , itilaf Devletleri'nn t e m s i l c i l e r i n d e n o l u a n k k bir g r u p , y e n i d e n A l m a n y a ' y l a savatklar takdirde S o v y e t H k m e ti'ne y a r d m e d i l m e s i iin a l m a y srdrdler, a m a L o n d r a v e Wash ington'daki kaytszlk ve J a p o n l a r n U z a k d o u ' d a k i artk iyice barizlee h a r e k t hazrlklar bu g r u b u n gayretlerini m k l a t a u r a t y o r d u . 1 M a r t 1918'de Brest-Litovsk'da i m z a l a r n fiilen a t l m a s n d a n n c e . A l m a n ord u l a n n n hl P e t r o g r a d ' a d o r u lerledikleri v e b a k e n t i n M o s k o v a ' y a ianmasna karar verildii bir a n d a , L o c k h a r Lenin'le ilk g r m e s i n i y a p t ; Lenin d u r u m u s o u k k a n l l k l a v e eletirel bir b i i m d e d e e r l e n d i riyordu. " R e z i l " b a n k o u l l a n i m z a l a n a c a k t . A m a "bar n e k a d a r a y a k ta k a l a b i l e c e k t i " ? B o l e v i k l e r A n g l o - A m e r i k a n k a p i t a l i z m i n e " n e r e d e y s e A l m a n militarizmi k a d a r nefrete layk" bir ey o l a r a k b a k y o r l a r d ; a m a u a n d a d o l a y s z tehlike A l m a n m i l i t a r i z m i y d i . L e n i n s z l e r i n e yle de vam e d i y o r d u : Bizim tarzmz... sizinkinden farkl. Bizim sermayeyle geici olarak uzlama gibi bir lksmz var. Hatla bu zorunlu, zira sermaye birleecek olursa gelime mizin bu safhasnda ezilir kainiz. Neyse ki, birleememek sermayenin doacnda var. O nedenle Alman tehlikesi varolduu srece, tilaf Devletleri'yle ibirliine girmeyi gze almaya hazrm, bu ibirlii geici bir sre her ikimiz iin de fayda l olacaktr. Almanlarn saldrya gemesi durumunda, askeri destek bile kabul edebilirim. Ayn zamanda hkmetinizin olaylar hibir zaman bu k altnda grmeyeceine de inanyorum. Gerici bir hkmetiniz var. O da Rus gericileriyle ibirlii yapacaktr. 1 1 9 ki gn sonra Bres-Liovsk'da a n l a m a i m z a l a n d ve A l m a n ilerleme si d u r d u . A m a a n l a m a y a h l [ s n a m a m olan ve tilaf Devletleri'nn tavrn d e e r l e n d i r m e k o n u s u n d a Lenin k a d a r gereki o l m a y a n T r o k i ansn bir k e z d a h a d e n e d i . D e l e g a s y o n u n B r e s t - L i t o v s k ' d a n d n d g n olan 5 M a n 1918'de R o b i n s ' l e bir k e z d a h a grt; R o b i n s o n d a n
-

118. Protokoll Ceral'nogo Komite/a RSDRP (1929), s. 243-6; L. Troki, M oya Jim

[Berlin. 1930),c. II, s. IIS.

119. R. H. Bruce Lockhar. Memon of a Brilish Agen (1932). s. 239.

54 SOVYET RUSYA VE DNYA W a s h i n g t o n ' a g n d e r i l m e k z e r e y a z l bir b e y a n istedi. Troki'nin kale me ald ve Lenin'in onaylad beyanda, anlamann o n a y l a n m a m a s ve A l m a n y a ' y l a aradaki d m a n l n y e n i d e n balamas k o u l u n a bal ola rak, s o r u s o r u l u y o r d u : 1. S o v y e t Hkmeti, Almanya'ya kar verdii m c a d e l e d e , Amerika Birleik Devletleri, B y k Britanya ve Fransa'nn d e s t e i n e gvenebilir mi? 2. En yakn g e l e c e k t e ne tr bir destek verilebilir ve hangi koullarda - askeri tehizat, nakliye l e v a z m a , temel ihtiyalar? 3. z e l l i k l e Amerika Birleik Devletleri tarafndan ne tr bir destek verilebi lir? B u n l a r a ilave olarak, o n l a r kadar r e s m i o l m a y a n bir d i l l e daha z g l iki s o r u d a h a s o r u l u y o r d u . E e r J a p o n y a V l a d i v o s t o k ' u e l e g e i r i r s e , ti laf D e v l e t l e r i , z e l l i k l e d e A m e r i k a B i r l e i k D e v l e t l e r i nasl bir hareket tarz i z l e y e c e k l e r d i ? n g i l i z l e r i n M u r m a n s k v e A r h a n g e l s k y o l u y l a yar dmda bulunmalar i m k n dahilinde m i y d i ? Bu sorular " S o v y e t H k m e ti'nin i v e d p o l i t i k a l a r n n , u l u s l a r a r a s s o s y a l i z m i l k e l e r i n e g r e y n lendirilmeye d e v a m edecei ve S o v y e t Hkmeti'nin sosyalist olmayan btn hkmetlerden tam bamszln koruduu" ncllerinden y o l a klarak soruluyordu. Ayn g n Troki ayn sorulan, szl olarak ve bu k a d a r k e s i n o l m a y a n bir b i i m d e L o c k a r t ' a d a y n e l t t i , o d a b u s o r u l a r telgrafla Londra'ya g n d e r d i . 1 2 0 Bu m z a k e r e tekliflerinin W a s h i n g t o n ve Londra'da deerlendirilmesine z a m a n tanmak amacyla, Lenin, Robins' in, a n l a m a y o n a y l a y a c a k o l a n T m R u s y a S o v y e t l e r i K o n g r e s i ' n i n otu rum alnn 12 Mart'tan 14 Mart'a e r t e l e n m e s i y o l u n d a k i acil talebini kabul etti.121 Troki'nin beyan Washington'a ulamadan nce,122 B a k a n Wilson 11

120. Troki'nin Robns'e beyan ve Lockhart'm Troki'yle yapt konumann raporu uradadr: Russian-American Relations, der. C. K. Cummings ve W. Petit { N e * York, 1920). s. 81-4. Troki'nin beyannn bu versiyonu Kongre Kaytlan'ndan alnmtr; urada farkl bi eviri bulunmakladr: Naonal Archives ot the United Saes. Record Goup 84; Unied Sates Embassy. Moskova, 1918. Yazmalar. zgn Rusa metin bulunamamtr. 121. Robins'in tankl uradadr: Unied Sates Senate: Sub-Committee on the Judici ary. Brewing and Liquor Interests and German and Bolshevik Propaganda (1919), c. Ill, s. 80S. 122. Robins beyan Amerikan Elisi Francis'e 8 Mart'ta Vologda'da vermitir <W. Hard, Raymond Robins'0*-n Story (New York. 1920). s. 142-3). 9 Mart'ta Francis. Dileri Bakanl'na gnderdii bir telgrafla Robins'in Troki'yle yap konumadan bahsemi, ama sadece Troki'nin "Japonlarn Sibirya'y igal eme tehdidini" protesto ettiini bildirmi; Francis, Troki'nin 5 Man'a Robns'e sunduu beyan ancak 12 Mart'ta, Wilson'in bir nce ki gun gnderdii mesaj alnca telgrafla gndermi (National Archives of the Unied Sta tes. Record Group 59:861.00/1 262, 1302).

EKM'DEN BREST.LITOVSK'A 55 M a r t 1918'de d r d n c T m R u s y a Sovyetleri K o n g r e s i ' n e bir k u t l a m a telgraf yollamt; telgraftaki abartl dil asl mesajn, yani "Birleik Devletler h k m e t i u a n d a ne yazk ki v e r m e k isteyecei d o r u d a n ve elkin y a r d m v e r e b i l e c e k d u r u m d a deildir" mesajn h a f i f l e t m i y o r d u . 1 2 3 Washing ton'd ak i resmi evreler, bu mesaj Troki'nin sknt verici y o k l a m a s n a yeterli bir c e v a p saydlar. L o c k a r t da ngiliz Dileri B a k a n h 'ndan ie yarar h e r h a n g i bir c e v a p a l m a y b a a r a m a d ; ve Balfour, 14 M a r t 1918'de A v a m K a m a r a s ' n d a yapt, sivrilikleri zellikle t r p l e n m i bir k o n u m a d a , J a p o n l a r n - v e tilaf D e v l e t l e r i ' n n - m d a h a l e s i n e , " R u s y a ' y a y a r d m e t m e " a m a c tad gerekesiyle p e i n e n d e s t e k ver di. ki g n s o n r a d r d n c T m R u s y a Sovyetleri K o n g r e s i n d e a n l a m a n n o n a y l a n m a s o y l a n d . Lenin'in, k o n g r e d e k i arl o n a y l a m a l e h i n e deitiren k o n u m a s n y a p m a d a n n c e , Robins'i hitabet k r s s n e a r p o n a n c e W a s h i n g t o n ' d a n h e r h a n g i bir c e v a p gelip g e l m e d i i n i , s o n r a d a Lockart'n L o n d r a ' d a n c e v a p alp a l m a d n s o r d u u r i v a y e t edilir. B u iki s o r u n u n c e v a b d a o l u m s u z d u ; v e a n l a m a b y k bir o u n l u k l a o n a y l a n d . 1 2 4 B u bile k a p y t a m a m e n k a p a t m o l m a d . S a d o u l , 2 0 M a r t 1918'de, Troki'yi o r d u n u n y e n i d e n y a p l a n m a s n d a teknik tavsiyeler ve y a r d m l a r d a b u l u n m a l a r iin krk F r a n s z s u b a y islemeye ikna ettiini a n l a t r . 1 2 5 Ayn sralarda T r o k i n c e l i k l e arlk d n e m i subaylarn Kzl O r d u ' y a u z m a n v e k o m u t a n sfatyla e k m e y e alyordu. B u h a s s a s ii y a p a r k e n F r a n s z y a r d m ve F r a n s z nfuzu o k n e m l i olabilirdi. Ertesi g n T r o k i Robins'le v e A m e r i k a n askeri h e y e t i n d e n biriyle g r t v e S o v n a r k o m adna h e y e t b a k a n n a y a z a r a k da o n a y l a d bir t a l e p t e ; bir A m e r i k a l subayn "askeri meselelerin i n c e l e n m e s i v e sizinle k u r u t a c a k b a l a n t l a r " k o n u s u n d a k e n d i l e r i n e y a r d m c olmas v e " d e m i r y o l u uz m a n l a r n d a n m e y d a n a gelen birlikler"in M o s k o v a ' d a , R u s y a ' n n Avru p a ' y a ait b l g e l e r i n d e ve Sibirya'da a l m a s t a l e b i n d e b u l u n d u . 1 2 6 Bu ta l e p t e n bir ey k m a d . drt F r a n s z s u b a y fiilen Kzl O r d u ' d a al m a y a balad; a m a N i s a n ' n ilk g n l e r i n d e J a p o n m d a h a l e s i baladn d a , bu s u b a y l a r " y a p m a l a r iin d a v e t edildikleri ie kar bariz bir ilgisiz lik g s t e r d i l e r . " 1 2 7 N e p a h a s n a olursa o l s u n d n y a d e v r i m i n i k k r t m a

123. Foreign Relations o} the United Saes, IQIS. Russia, c. 1 (1931 ). s. 395-6. 124. W. Hard. Raymond Robins' Own Story (New York, 1920), s. 151 -2. 125. J. Sadoul. Noies sur la Rvolution Bolchevique (1919), s. 274. 126. Troki'nin mekubu uradadr: National Archives of he Uniled Slates, Record Group 84; Unied Stales Embassy. Moskova. 1918, Yazmalar. 127. J. Sadoul, Notes sur la Rvolution Bolchevique (1919), s. 386; Sadoul daha soma

56 SOVYET RUSYA VE DNYA politikasnn ultima ratio'su o l a n d e v r i m c i s a v a , hayala ge i rile m e y e c e l bir ey olarak g r l p r e d d e d i l m i t i . i m d i d e d m a n devlet gruplarn birbirine d r e r e k d a h a geleneksel d i p l o m a s i yollarna b a v u r m a girii' m i baarszlkla s o n u l a n m t . B t n yollar k a p a n m g r n y o r d u . L e n i n Pravda'Aa y a y m l a n a n Ac Ama Zorunlu Bir Ders adl yazsn

d a , Brest-Liovsk krizinin " R u s d e v r i m i n i n - v e e n t e r n a s y o n a l d e v r i m n t a n i l i n d e k i en n e m l i tarihsel d n m n o k t a l a r n d a n biri olarak griilece i " n i y a z y o r d u . 1 2 8 B u kriz h e m g e m i e h e m d e g e l e c e e b a k m a n n m m k n o l d u u nemli bir a a m a y d . Brest-Litovsk krizi S o v y e t R u s y a ' nn d n y a y l a k u r d u u ilikilerin z l m e m i a m a z n , yani a y n a n d a h e m d n y a d e v r i m i n i n ilici g c h e m de bir d e v l e t l e r dnyas iinde yer alan bir d e v l e t i n e g e m e n gc r o l n o y n a m a k isteyen bir o t o r i t e n i n a mazn iyice derinletirdi; Sovyet d politikasnn kalc temelleri ite bu d n e m d e atld. T e m e l t a n m a , A l m a n l a n n koullarn r e d d e d i p d e v r i m ci bir sava a m a y a dayal bir politikann, ban B u h a r i n , Joffe, Cerjinski v e R a d e k ' n ektii s a v u n u c u l a r - b a l a n g t a b u n l a r partinin b y k o u n l u u n u o l u t u r u y o r l a r d - ile Lenin'in aralarnda Z i n o v y e v , Stalin ve S o k o l n i k o v ' u n da b u l u n d u u sadk takipileri arasndayd; bata saysal olarak zayf o l a n bu ikinci g r u b u n g c Lenin'in ikna edici sebat sayesin de ve m e v c u t d u r u m u n kat gereklikleri dolaysyla gittike artt. Parlak, z g n ve becerikli, b a e n kafasnn d i k i n e g i d i p yanl yola s a p a n , her hangi bir k a t e g o r i y e ya da gruba s o k u l m a s h e r z a m a n g biri o l a n T r o ki, ana m e s e l e y i bulanklattran e g z a n t r i k ve d e i k e n bir k o n u m igal e d i y o r d u . B t n b u n l a r 1903'ten s o n r a k i d n e m i n Troki'sinde h e p gr len zelliklerdi; tavrnda y e n i olan ey, L e n i n ' e kar d u y d u u , nihai ka rarlarn e t k i l e y e n ve genellikle de belirleyen derin kiisel saygyd. R u s y a ' d a k i d e v r i m i n ayakta k a l m a s n n , h e m e n O r t a \ e B a n Avrupa' ya y a y l m a s n a bal o l d u u fikri o k a d a r s o r g u s u z sualsiz b e n i m s e n i y o r du ki, Bolevikler'n hem Avrupa'daki d e v r i m i n elinin k u l a n d a o l d u u n a h e m d e birincil g r e v l e r i n i n onu h z l a n d r p y k s e l t m e k o l d u u n a inanmalar d o a l d . E k i m zaferinin b t n o d e v r i m c i evkiyle edinilen bu inanlar k o l a y c a bir y a n a b r a k l a m a z d . Brest-Ltovsk'un kabul bu iki i n a n c a d a d a r b e vuran bir s a l d n gibi g r n y o r d u . Avrupa'daki m e v c u t durumu y k etliyordu: ' B r i t t e n ben. Troki ve Lenn Antant Devletlerini Rusya'nn iktisadi ve a^ken yeniden on:Uilenmesi iin yaln ve samm bir ibirliine sokma abalar n art mulard (a.g.e., s. 22). 128. Lenn. Soineniya, c. XXII, s. 290.

EKM'DEN BREST-LTOVSK'A 57 d u r u m , d i y e h a y k r y o r d u Buharir yedinci p a r t i k o n g r e s i n d e , a n c a k "es ki kapi[alisi ilikilerin" savan gerilimi a l m d a " k m e s i , d a l m a s " ola rak betimlenebilir. 1918 O c a n d a Viyana ve B u d a p e t e ' d e yaplan grev leri ve S o v y e t l e r o l u t u r u l m a s n , ayn ayn d a h a sonraki g n l e r i n d e Al m a n y a ' d a balayan grevleri Avrupa'daki d e v r i m i n m e s a f e a l m o l d u u n a kant olarak z i k r e d i y o r d u . Tam b y l e bir z a m a n d a Lenin Sovyet R u s y a ile kapitalist D e v l e t l e r arasnda b a n iinde bir a r a d a y a a m a politikasn d e v r e y e s o k m u t u . A n l a m a y kabul e t m e k S o v y e t politikasnn temel di reini - d n y a d e v r i m i n i tevik e t m e k v e y k s e l t m e k - k e s i p a t m a k de m e k t i . B u h a r n s z l e r i n e b u r u k bir edayla y l e d e v a m ediyordu; Sonuta her eyin uluslaraas.) devrimin zafer kazanp kazanmamasna bal olduunu sbOedik. hl da sylyoruz. Sonula kunuJuumtz uluslararas dev r i m d i r - ve sadece odur... Uluslararas propagandadan vazgeerek, sahip olduu muz en keskin silahtan vazgeiyoruz. 1 2 9 Buharin ve takipileri, kapitalist h k m e t l e r e kar " d e v r i m c i s a v a " a m a n n S o v y e i k t d a n n n birincil ve de ksa v a d e l i koullar elverisiz d i y e terk e d i l e m e y e c e k grevi o l d u u g r n e sk stktya bal kaldlar. Bu g r partide, a n l a m a y l a ilgili o y l a m a n n g s t e r d i i n d e n d a h a fazla sempati g r m e y i s r d r d . Lenin'in s o r u n a y a k l a m d a h a k a r m a k t . 1905'ten beri Avrupa pro letaryasnn d e s t e i n i n Rusya'da sosyalisl d e v r i m i n zafer k a z a n m a s n n nkoulu o l d u u i n a n c n d a n b i r a n bile v a z g e m e m i ve 1917 T e m m u z u ' nda yaplan birinci T m Rusya S o v y e t l e r K o n g r c s i ' n d e , iktidarn ele ge i r i l m e s i n d e n sonra, "koullarn bizi bir d e v r i m c i sava k o n u m u n a zorlay a b i l e c e i ' n i a k a n g r m t , a m a k a y g s z bir iyimserlikle s z l e r i n e unlar da e k l e m i t i : Pasifst olmadnz, Alrun, Fransz ve dier lkelerin kapitalistlerine kars cumhuriyetinizi, iilerin proleter demokrasisini koruyacanz ilan etmeniz ye terli olacaktr - bar gvence altna almak iin bu yeeceklir. 1 3 " A m a L e n i n , 1905'ten b e n Rus d e v r i m i n i n d i e r temel nkouluna - p r o l e t a r y a n n k y l l k l e k u r d u u ittifaka- da ayn l d e sk skya bal k a l m i : 1917 E k i m i ' n d e k i o kritik a n d a , Lenin'in balca m e g u l i yeti, bar ve t o p r a k iin y a y g a r a k o p a r t a n m o r a l i b o z u l m u bir o r d u kl na g i r m i k y l l e r d i . Toprak ve b a n l a ilgili k a r a r n a m e l e r - i k i n c i s i ba riz bir ekilde bara o k byk n e m verirken d n y a d e v r i m i n e p e k a z
129. Sed'moy S"e;d Rossiukoy Kommunisieskny Partit (1923), s. 34-5.40-1. 130. Lenin, Soineniya, c. XX, s. 4S7.

58

SOVYET RUSYA VE D N Y A

n e m v e r i y o r d u - b u e n d i e l e r i n r n y d . D e v r i m c i ittifak. Sol SD'lerin Sovyet H k m e t i ' n e girdii 1917 K a s m ' n d a k i T m R u s y a k y l l e r k o n g r e s i y l e p e k i t i . L e n i n , " u t a n verici" bar k a b u l e t m e n i n z o r u n l u l u u n u s a v u n u r k e n y l e d i y o r d u : " u a n d a , s a d e c e p r o l e t a r y a d a n deil, sava d e v a m ettii t a k d i r d e bizi terk e d e c e k o l a n e n y o k s u l k y l l e r d e n gelecek d e s t e e d e b a m l d u r u m d a y z . " 1 3 1 Yedinci parti k o n g r e s i n d e k i Brest-Liovsk t a r t m a s n d a Buharin'in takipilerinden B u b n o v , yersiz de s a y l a m a y a c a k bir b e n z e t m e y a p a r a k . E k i m D e v r i m i ' n i "ayn a n d a h e m uluslararas d e v r i m h e m d e k y l l k zerine o y n a n a n bir b a h i s " olarak b e t i m l i y o r d u . 1 3 2 K o n g r e d e , proleter partisinin "iktidar e l e geirdii a n d a bir a m a z l a k a r l a m a k m e c b u r i y e l i n d e o l d u u n u ve kyl kitlelerine mi yoksa Bat Avrupa'nn proie iary a sna m g v e n e c e i n e karar v e r m e k z o r u n d a k a l a c a n " syley i v e r m e k , a l l a m e M a r k s i s t ve partinin enfant terrble' olan R y a z a n o v ' a k a l m t . 1 3 3 L e n i n soruyu bu haliyle e l e a l m a y srarla r e d d e d i y o r d u . O n u n kafa snda Rusya'da s o s y a l i z m i n zafer k a z a n m a s n n iki t e m e l k o u l u a r a s n d a h e r h a n g i bir u y u m a z l k o l a m a z d . B a n s n i m z a l a n m a s y l a ilgili O c a k tezlerinde "sosyalist h k m e t i n n c e l i k l e kendi l k e s i n d e k i burjuvaziyi alt e d e b i l m e k iin ellerinin t a m a m e n serbest o l m a s g e r e k e n en a z n d a n birka aylk belli bir z a m a n d i l i m i " lalep e t m i t i . 1 3 4 M e r k e z k o m i t e d e k i tartmalarda Stalin ve Z i n o v y e v ona hantal savlarla destek verdiler: Sta lin "batda d e v r i m c i h a r e k e t d i y e bir ey yok, o l g u l a r y o k , s a d e c e bir p o tansiyel var" d e r k e n , Z i n o v y e v " b a n i m z a l a y a r a k A l m a n y a ' d a k i ove n i z m i g l e n d i r e c e k ve b a t n n h e r y e r i n d e hareketi belli bir sreliine zayflatacak o l s a k " bile, b u n u n e n a z n d a n "sosyalist c u m h u r i y e t i n yklm a s " n d a n evla o l d u u n u ileri s r y o r d u . L e n i n bu iki s a v d a n h e r h a n g i b i r i n d e n kalklarak o n a verilen destei reddetti. D e v r i m h e n z b a l a m a m olsa da "batda bir kitle h a r e k e t i " vard; B o l e v i k l e r b u n u y o k saya rak taktiklerini deitirirlerse, " e n t e r n a s y o n a l s o s y a l i z m e i h a n e t e t m i " olurlard. l e y a n d a n , Z i n o v y e v hakl olsayd, " b a n m z a k e r e l e r i n i n ke silmesi halinde A l m a n h a r e k e t i h e m e n geliebilecek o l s a y d " , o z a m a n "bizim k e n d i m i z i k u r b a n e t m e m i z gerekirdi, n k A l m a n d e v r i m i bi z i m k i n d e n o k d a h a g l o l u r d u . " 1 3 5 L e n i n yedinci parti k o n g r e s i n d e

[H.A.g.e.. c. XXII. s. 200. 132. Sed'moy S"ezd Rossiiskoy Kommunstieeskoy Partit (1923), s. 63. 133 A gj-.. s. 87. 134. Lenin, S n c w m > i . c XXII, s. 194. 135 Protokoll Central'nogo Komiea RSDRP (1929), s. 204-5; Lenin. Sohenva. c. XXII, s. 202.

EKlM'DEN BREST-LTOVSK'A 59 yapt k o n u m a d a , d a h a n c e defalarca s y l e m i o l d u u v e ilerde d e d e falarca s y l e y e c e i eyi k a t e g o r i k terimlerle tekrar etti: Eer yalnz kalacaksa, eer baka lkelerde hibir devrimci hareket olmaya caksa, devrimimizin nihai zaferi kazanmasnn mitsiz olduuna en kk bir phe yoktur... Btn bu glklerden kurtulmamzn yolu, tekrarlyorum, btn Avrupa'y kapsayan bir devrimdir. 1 3 6 L e n i n , bir ay k a d a r sonra, Sol m u h a l e f e t e kar yapt p o l e m i k t e ilke sel k o n u m u bir k e z d a h a tespit e d i y o r d u : D politika konusunda karmzda iki temel izgi vardr -sosyalist devrimin bizim iin baka her eyden daha fazla ve her eyin stnde nemli olduunu ve batda hzla devrim yaplmas ihtimalinin olup olmadn hesaba katmamz ge rektiini syleyen proleter izgi ve benim iin bir byk G statsne ve ulusal bamszla sahip olmak baka her eyden daha fazla ve her eyin stnde nemlidir diyen dier izgi, burjuva izgisi.' 3 7 Ayrca unlar da s y l y o r d u : Eer sosyalist devrim davas bu sayede gerekten ilerlettlebiliyorsa, "kendi" lkesi adna en byk fedakrlklarda bulunmaya hazr olduunu eylemleriyle kantlamam olan kii sosyalist deildir. 1 3 8 Brest-Litovsk barn k a b u l ederek, Avrupa'daki d e v r i m d a v a s n feda e t m i o l d u u n a i n a n a n bir a d a m n szleri deildi bunlar. S e k i z a y s o n r a A l m a n y a askeri bir y e n i l g i n i n eiine g e l d i i n d e v e klann y a r s n d a d e v r i m i n eli k u l a n d a y m gibi g r n r k e n , L e n i n p e k z o r l a n m a d a n , b u n u n Brest-Litovsk p o l i t i k a s n n d l ve s o n u c u o l d u u n a k e n d i n i ik n a edebilmitir: Artk eitli lkelerden iilerin en kr bile, Boleviklerin btn taktiklerini dnya apnda bir ii devrimini desteklemeye dayandrmakta ve en ar fedakr lklarda bulunmaktan korkmamakta ne kadar hakl olduklarn grecektir. 1 3 9 L e n n Brest-Ltovsk'da aslnda y a p l m o l a n eyin, basiretsiz ulusal g u r u r u u z u n v a d e l i d n y a d e v r i m i d a v a s u r u n a feda e t m e k o l d u u n u k a n t l a m a y a alarak " d e v r i m c i s a v a " s a v u n u c u l a r n n k o z l a n n elle r i n d e n alyordu.

136./l.g.f.,c.XXll,s.319. 137./.g.e.,c, XXII,s.481. \3%.A.g.e.,C.XXJU, s. 181. 139. A.j>.c, e. XXIII, s. 215. Birka hafta sonra yapt konuma daha da ak seikr: "Bresi ban dneminde vatanseverlie zt ynde gitmek zorundaydk. yle dedik: Eer sosyalisseniz, gelmekte olan, henz gelmemi olsa da eer enternasyonal i ssen iz gelecei ne inanmanz gereken enternasyonal devrim adna valanseveriik hislerinizi feda etmek zo rundasnz" (a.g.e., c. XXII, s. 313)

60

S O V Y E T RUSYA VE DNYA

Lenin'in Bres-Litovsk k o n u s u n d a Trokr'yle yaad fikir a y r l k t a n , o n u Buharin'n (akincilerinden ayranlar k a d a r derin d e i l d i . Troki'nin gl kiilii ve Bres-Litovsk h i k y e s i n d e k i d r a m a t i k rol, bu fikir ayrl k l a n n a , h e m o n l a r l a ayn d n e m d e y a a y a n l a n n h e m d e s o n r a k i kuakl a n n g z n d e d a h a b y k bir pratik n e m k a z a n d r m v e b u n l a n n d a h a fazla n e k m a s n a yol amtr. A m a Troki'yi ulusal g v e n l i k ya da tek lkede s o s y a l i z m i n taraftar Lenin'le atan d n y a d e v r i m i s a v u n u c u s u olarak r e s m e d e n y a y g n anlay, n e r e d e y s e b t n y l e y a n l d e n e c e k l d e arptlmtr. Troki'nin kvrak zeks ve u a n t a v r l a n o n u srekli olarak, belli bir a n d a hangi k o n u m u gal e d i y o r s a o n u e n a n v e d o g m a tik b i i m i y l e s a v u n m a y a itiyordu. T r o k i , Dileri H a l k K o m i s e r i sfa tyla, balca g r e v i n i d n y a d e v r i m i b a y r a n y k s e l t m e k olarak griiy o r d u y s a d a , ulusal karlar k o r u m a k o n u s u n d a d a gayretli v e b e l a g a t h y d. Troki "Avrupa'nn e g e m e n s n f l a n " n , b a n k a r a r n a m e s i n i n "mil y o n l a r c a insan temsil e d e n bir devletin getirdii bir n e r i " olarak kavra may b a a r a m a d k l a r n s y l e y e r e k i n e l e d i i n d e d e v r i m d a h a on be g n l k t . 1 4 0 B i r k a g n s o n r a gururla, " b t n R u s yurttalar, hatta siya si g m e n l e r ya da Fransa'dak d e v r i m c i a s k e r l e r bile, u a n d a kendileri ni Rus d e v r i m i n i n idari otoritesinin k o r u m a s altnda b u l m a k t a d r " diyor d u : 1 4 1 yine a y n sralarda P e t r o g r a d ' d a k i Srbistan Elisi, Bolevikler'in " e n bariz e m p e r y a l i s t l e r ' o l d u k l a r n d a n v e "d politika k o n u s u n d a S a z o nov ile Troki a r a s n d a aslnda bir fark o l m a d m d a n y a k n y o r d u . 1 4 1 Bres-Litovsk ihtilafnda, T r o k i d n y a d e v r i m i n i n en beagatl ve b e c e rikli s a v u n u c u s u o l m a s n a r a m e n , a y n z a m a n d a kapitalist gruplarn birbirine k r d r m a poliikasnn da ateli bir s a v u n u c u s u y d u ; hibir taviz y a d a m e c b u r i y e t l e l e k e l e n m e m i d e v r i m c i ilkeler z e m i n i n d e kalanlarn zt k u t b u n d a y d . T r o k i m e r k e z k o m i t e d e " o l g u l a r kesiiyor, o halde bir orta k o n u m olabilir" d e m i t i . 1 4 3 Lenin'in g e m i t e Troki'yi ilkesizlikle s u l a m a s n a n e d e n o l a n ey, iki u k o n u m a r a s n d a bir orta yol b u l m a ye t e n e i y d i : 1 9 U ' d e b u r u k bir dille yle y a z m t : " T r o k i ' y l e esasa dair tartma y r t m e k i m k n s z , n k hibir fikri y o k . " 1 4 4 1917 y a z n d a n beri iki a d a m a r a s n d a gelimi olan karlkl g v e n , d n s e l y a k l a m lar arasndaki bu farkll d e i t i r m e d i .

140 Prolokoli Zasedanii VTsIK 2 Soziva ( 1918), s. 40. 141. Troki. Soineniva, c. ti. II, s. 178. 142. I. Mayski, Vnesnyoya PotitiLi RSFSR. 1917-1922 ( 1911). s. 24. 143. Protokoll Cemral'nt>ge Komiea KSDRPII929). s. 2S1. 144. Lern. Soineniyo. c. XV, s. 303,

EKM'DEN BREST-LTOVSK'A

61

D e m e k k i B r e s t - L i t o v s k h a k k n d a k i u z u n t a r t m a l a r n nihai s o n u c u , bir ilkenin b a k a b i r ilke karsndaki d r a m a t i k yenilgisi deil, Sovyet l e r i n d n y a y l a k u r d u u ilikileri u z u n yllar b i i m l e y e c e k o l a n bir sente zin y a v a y a v a o l u t u r u l m a s y d . T a r t m a sreci ve olaylarn basks, S o l c u l a r u z l a m a z k a l d k l a r n d a bile, Lenin ile T r o k i a r a s n d a k i m e s a f e y i y a v a y a v a k a p a d . Troki'nin balarda d n y a d e v r i m i n i v u r g u l a m a s , A l m a n y a ' d a k i d e v r i m olaslnn ciddi l d e a b a r t l m a s n a d a y a l y d . Bata Lenn ve b t n p a r t i o n u n bu yimserliini p a y l a y o r d u ; 1918 O c a ' n d a Avusturya v e A l m a n y a ' d a b a l a y a n g r e v l e r zayflayan u m u t l a r bir an y e n i d e n c a n l a n d r r gibi oldu. T r o k i ' n i n yanlgs, L e n i n o k t a n terk ettii h a l d e , bu i y i m s e r l i e taklp k a l m a s y d . Brest-Litovsk'da Al m a n d e l e g a s y o n u n a " s a v a d a y o k b a n d a " f o r m l n n e r i p o n l a n a k n a evirdii sralarda " A l m a n halk ile A v u s t u r y a - M a c a r i s t a n h a l k l a n n n " d m a n l n y e n i d e n b a l a m a s n a "zin v e r m e y e c e k l e r i " dorultu s u n d a k i kesin i n a n c n ifade e d i y o r d u . 1 " 5 A l m a n l a r n 18 u b a t 1918'de d m a n l n y e n i d e n baladn ilan e t m e l e r i n d e n s o n r a bile, h l "bek leyip b u n u n A l m a n h a l k z e r i n d e nasl bir etki y a r a t a c a n " ve " b u n u n A l m a n ilerini nasl e t k i l e y e c e i n i g r m e n i n k a n l m a z " o l d u u n u d n y o r d u . 1 4 6 A l m a n l t i m a t o m u n u k a b u l e t m e y e itiraz, b u n u n s a d e c e "baka l t i m a t o m l a r d a v e r m e " y o l u n u a a c a ihtimali y z n d e n d i . 1 4 7 B y l e c e Troki y a v a yava, L e n i n ' i n tehisi d o r u y s a izledii politika nn hakllna deil, s a d e c e tehisin k e n d i s i n e kar kt bir k o n u m a geldi. t e y a n d a , L e n i n , ulusal s a v u n m a i h t i y a l a n z e r i n d e srarla dur m a k l a birlikle, d n y a d e v r i m i n i terk e t m e k t e n y l e s i n e uzakt ki srekli izledii politikann b a l c a a m a c n n d n y a d e v r i m i o l d u u n u vurgulu y o r d u . Z o r u n l u o l a n , burjuvazinin d e v r i l m e s i s r e c i n i t a m a m l a y p lke iinde rgtlenecek bir s o l u k l a n m a m e k n y d ; b a r yaptktan s o n r a "iki e l i m i z d e serbest k a l a c a k v e o n d a n s o m a uluslararas e m p e r y a l i z m l e dev r i m c i bir savaa g i r m e y e m u k t e d i r o l a c a z " 1 , 1 8 d i y o r d u . Stalin d e T r o ki'ye c e v a b e n y l e d i y o r d u :

Soluklanma imknnn hi olmayacan ve srekli limatomlar verileceini varsaymak, batda hibir hareket olmadna inanmak demektir. Biz Almanlarn her eyi yapamayacan varsayyoruz. Biz de varmz youmuzu devrime yatr dk, ama siz hesabnz haftalarla yapyorsunuz, biz aylarla. 1 4 9

145. Miniye Peegovoi v Brest-Litovsk, c. 1 (1920). s. 209. 146. Protokoll Central'nogo Komieta RSDRP ( 1929), s. 231,241. 147. A.g.e., s. 248. 148. A.g.e., s. 201. 149. A.g.e., s. 250; Merkez komitedeki bu tartmalara yapt mdahaleler birislisnay-

62

S O V Y E T RUSYA VE DNYA

S o k o l n i k o v " s z k o n u s u k o u l l a n d e v r i m c i savaa h a z r l a n m a k iin v a k i ! k a z a n d r a c a k snrl bir e r t e l e m e niyetiyle m z a l y o r u z " d e r k e n , L e nin k e n d i s i n i n d e " d e v r i m c i savaa h a z r l a n m a n n k a n l m a z " o l d u u n a inandn o n a y l y o r d u . 1 5 0 A l m a n l a r n koullarn kabul e t m e kararn a k l a m a k a m a c y l a d a h a s o n r a l a n h a z r l a n a n bir parti manifestosu, d n y a d e v r i m i n i n k a r l a n n a d a y a l bir savla s o n a e r i y o r d u : Sovyet iktidarn idame ettirerek btn lkelerin proletaryasna kendi burjuva zilerine kar verdikleri ei grlmemi glkteki ar mcadelelerinde en iyi ve en gl destei veriyoruz. Sosyalizm davasna, Rusya'daki Sovyet iktidarnn kmesinden daha byk bir darbe indirilemez. 1 5 1 B u ulusal s a v u n m a d e m e k t i , a m a bir farkla: Bizler "savu nmacf'y z ; 25 Ekim 1917'den beri anavatan savunma hakkn ka zandk. Biz gizli anlamalar savunmuyoruz, onlar yrtp attk; btn dnyaya akladk; biz anavatan emperyalistlere kar savunuyoruz. Savunmadayz ve fethedeceiz. Devleti ikame etmiyoruz, bir byk G statsn savunmuyoruz: Rusya'dan geriye Byk Rusya'dan baka bir ey kalmad. Bunlar ulusal karlar deil; biz sosyalizmin karlarnn, dnya sosyalizminin karlarnn ulusal kar lardan daha yksek, devletin karlarndan daha yksek olduunu onaylyoruz. Biz sosyalist anavatann "savunmaclar"yz. | 2 B u y z d e n B r e s t - L i t o v s k krizinin n i h a i s o n u c u , d n y a d e v r i m i n i v e S o v y e t c u m h u r i y e t i n i n ulusal g v e n l i i n i eit l d e g z e t m e k zere ta s a r l a n a n v e b u iki t e m e l a m a a r a s n d a h e r h a n g i bir tutarszlk o l d u u n u yadsyan bir d politikayd. D n y a d e v r i m i ulusal g v e n l i i n tek garan tisiydi; a m a ulusal gvenlik d e d n y a d e v r i m i n i n b a a n y l a tevik e d i l m e sinin k o u l l a r n d a n biriydi. A l m a n m d a h a l e s i n i n dolaysz basks Sov yet c u m h u r i y e t i n d e n d a h a yeni yeni silinmiti ki 4 N i s a n 1918'de J a p o n larn Vladivostok'a yaptklar k a r t m a y l a kar tarafta yer a l a n kapitalist g r u b u n m d a h a l e s i balad. B u n d a n sonra, s a d e c e ksa br faslann ya and iki b u u k yl b o y u n c a , S o v y e t R u s y a tilaf Devletleri'yle lan e d i l m e m i bir sava d u r u m u n d a y d . S a v a k o u l l a r n d a S o v y e t d politi kasnn ki y z a r a s n d a zaten h i b i r u y u m a z l k m e y d a n a g e l e m e z d i . A s k e r i zayflklar, d m a n devletlerin halklar a r a s n d a yaplacak dev rimci p r o p a g a n d a y , S o v y e t c e p h a n e l i i n d e k i en etkili s a v u n m a silah haline getiriyordu. L e n i n 1918 K a s m ' n d a y l e y a z m t :

la (Stalin, Soineniya, c. IV, s. 27) toplu eserleri iinde yaymlanmamtr. 150. Potokoli Central'nogo Komieta RSDRP ( 1929), s. 251. 151. A.g.e., s. 292. 152. Lenin, Soineniya, c. XXII, s. 13-14.

EKM'DEN BREST-LITOVSK'A

63

Dnya tarihinin gerekleri, kulaklar eski tarzda kavradklar lkelerinin do laysz karlarndan baka hibir ey duymayan Rus vatanseverlerine, Rus devri mimizin bir sosyalist devrime dnmesinin bir macera deil zorunluluk olduu nu, nk nada baka seenek olmadn kantlamtr: Dnya apnda sosya list devrim, dnya apnda Bolevizm zafer kazanmadka. ngiliz-Fransz ve Amerikan emperyalizmi Rusya'nn bamszlk ve zgrln kanlmaz ola rak boacak lir. , 3 A m a d o r u d a n d o r u y a y a b a n c igalci v e o n u n ajanlarna kar ulusal s a v u n m a motifine d e bavurulabiliyor v e b u motif, zellikle b u d n e m i n s o n l a r n a doru, Sovyet iktidarna bir R u s v a t a n s e v e r l i i halesi veriyor du. A n c a k i s a v a s o n a e r d i k t e n ve 1921'in ilk a y l a r n d a kapitalist D e v letlerle barl ilikiler k u r m a k o n u s u tekrar g n d e m e geldikten sonradr ki, ikili politikann yol at ihtilaf ve skntlar, tpk B r e s t - L i t o v s k ' d a k i d a h a d r a m a t i k b a n y a p m a g n l e r i n d e o l d u u gibi, bir k e z d a h a ba g s terdi. A r a d a k i d n e m d e S o v y e t d politikasnn iki y z - d n y a devri minin teviki ve u l u s a l gvenlik a r a y - tutarl ve b t n l k l tek bir a m a c n farkl a r a l a n n d a n ibaretti.

BLM 22

KL POLTKA

Brest-Litovsk krizinin yla iki sert ve rahatsz e d i c i g e r e k l i k aa kmt. B u n l a r n birincisi, topraklar h e r y a n d a n d m a n a s o n u n a k a d a r ak o l a n Sovyet c u m h u r i y e t i n i n feci askeri aresizliiydi. B e y a z R u s y a ve Baltk'tak A l m a n saldrsnn kesilmesi ile J a p o n l a r n U z a k d o u ' y a yaptklar ilk k a r t m a arasnda bir a y d a n biraz u z u n bir s r e gemiti; A l m a n y a ' n n U k r a y n a galinin genileyip p e k i m e s i b u d n e m b o y u n c a hibir e n g e l l e k a r l a m a k s z n d e v a m etti, kincisi ise, s a d e c e iyimserle rin deil h e r i z g i d e n b t n Bolevkler'in k e n d i n d e n e m i n h e s a p l a r n n t e m e l i n d e y a t a n Avrupa d e v r i m i n i n e r t e l e n m i o l m a s y d . Viyana ve Ber lin'de O c a k a y n d a y a a n a n grevler bastrlmt; A l m a n H k m e t i at laklar s v a m a k t a o k a d a r baarl o l m u t u ki B o l e v i k l e r bile bu atlakla rn belli bir z a m a n d i l i m i iinde g r n r l k kazandklarn u n u t m u ve bir t e p k i m e sreciyle A l m a n y a ' n n d i r e n i g c n a b a r t m a y a b a l a m lard. k a r l a c a k hisse belliydi. G e l e c e k t e ne o l u r s a olsun, S o v y e t reji m i n i n u anda ayakta k a l m a s k e n d i sefil k a y n a k l a r n a balyd. Bu tecrit ve zayflk bilincine verilen ilk ak t e p k i , askeri s a v u n m a y r g t l e m e ihtiyacnn farkna varlmas oldu. D e v r i m i n burjuva devleti nin d i e r k a m u s a l k u r u m l a r y l a birlikte o r d u y u da y k p k e n d i silahl kuvvetlerini farkl bir r n t y e gre y a r a t m a s M a r k s i s t r e t i n i n esaslar n d a n d : Avrupa'daki h e r h a n g i bir halk d e v r i m i n i n art, d i y e y a z y o r d u M a r x Paris k o m n z a m a n n d a , " i m d i y e k a d a r yapld gibi, burokratik-askeri m a k i n e y i bir g r u p t a n b r n e n a k l e t m e k deil, bu m a k i n e y i y k m a k t r . " 1 H e m Birinci h e m d e kinci E n t e r n a s y o n a l l e r , kalc ordula-

1. Marx ve Engels, Soneniya, c. XXV[, s. 105. Lenin 1918 sonbahannda yazd Pro leter Devrimi ve Dnek Kamsky adl kitabnda, "zafer kazanan her devrimin ilk ilkesi"nin, Marx ve Engels'in ileri srd gibi, "eski orduyu ezmek, datmak ve onun yerine yenisi ni geirmek" olduunu ilan ediyordu (Soineniya, e. XXIII, s. 378-9); ama ne Marx ne de 1917'den nce Lenin'in kendisi mstakbel devrimci devirmelere "ordu" demeyi tercih elnilerdir. "Ordu" szcnn, tpk "brokrasi" ve hatta "devlet'' gibi, ho olmayan bir yananlam vard.

KL POLTKA 65

rn yklmasn v e o n l a r n y e r i n e "halk milisleri" y a d a " s i l a h l a n m u l u s " d i y e farkl ekillerde tarif e d i l e n eyin geirilmesini talep e d e n k a r a r l a r almlard. L e n i n , 1917 M a r t ' n d a svire'de yazd Uzaktan Mektuplar' da "polisi, o r d u y u ve brokrasiyi h e p s i s i l a h l a n m o l a n halkla kaynatr m a k " v e " p r o l e t a r y a n n liderliinde g e r e k t e n b t n y l e h a l k a ait, g e n e l , evrensel bir milis y a r a t m a k " istiyordu. B y l e bir m i l i s o l u t u r m a k o n u s u n d a h e r h a n g i bir " p l a n " o l m a d n s y l e m e k l e birlikte, bu milisin "halkn t a m a m n g e r e k t e n silahlandracan v e o n a s a v a sanatn reteceini" ve b y l e c e "gericilii ihya e t m e y e ynelik b t n g i r i i m l e r e , arlk ajanlarnn b t n e n t r i k a l a r n a k a r " bir garanti o l u t u r a c a n d n y o r d u . 2 Devlet ve Devrimde, b r o k r a s i le o r d u y u , b u r j u v a d e v l e t m a k i n e s i n i n "en karakteristik iki k u r u m u " olarak y i n e bir a r a d a z i k r e d i yor, d e v r i m i n bunlar d e v r a l m a s deil, y k m a s gerektiini s y l y o r d u . 3 Dolaysyla, Bolevik p r o p a g a n d a c l a r 1917'de R u s o r d u s u n u d a t m a s r e c i n e y a r d m ettiklerinde, bilinli ya da bilinsiz olarak yerleik parti retisine u y g u n d a v r a n m a k t a y d l a r . D z e n s i z l i k d n e m i b o y u n c a bir a r a d a k a l m a y a b a a r a b i l m i v e eski o r d u d a n y e n i s i n e h e m e n hi dei m e d e n g e e b i l m i n e r e d e y s e tek b y k birlik, d e v r i m i n ilk g n l e r i n d e a d l a n e p e y k t y e k m olan L e t o n y a alaylaryd. Kzl O r d u ' n u n ncs o l a n Kzl Muhafzlar, eski o r d u n u n k i n d e n farkl bir snfsal y a p y a , farkl bir bak as ve a m a c a d a y a l , farkl bir k u r u m olarak t a s a r l a n d . Kzl Muhafzlar k u r u m u , 1917 yaz iinde, i ilerden oluan fabrika muhafzlar e k l i n d e , P e t r o g r a d ' d a d o d u ve Pet rograd Sovyeti, K o r n i l o v olay srasnda bu k u r u m u bir "i milisi" ola rak kabul e d i y o r d u . Kzl M u h a f z l a r aslen Bolevikler'n yaratt bir eydi, son kertede p a r t i y e balyd. "ilerin g e n e l s i l a h l a n m a s n ve bir Kzl Muhafzlar r g t n n k u r u l m a s n " , 1917 E y l l ' n d e M o s k o v a ' d a yaplan " d e m o k r a s i k o n f e r a n s " n d a Bolevik d e l e g a s y o n u talep e t t i . 4 t e y a n d a n , Kzl M u h a f z l a r c i d d i bir askeri eitim g r m y o r d u v e Lenin'in n c e k i M a r t a y n d a o r t a y a k o y d u u r n t y e g r e y a p l a n m t ; yani s a h r a d a savaacak ekilde d o n a n m bir o r d u deil, d e v r i m i kar d e v r i m c i k o m p l o l a r a v e e n t r i k a l a r a kar k o r u y a c a k bir m i l i s r n t s n e sahip ti. E k i m a y n d a P e t r o g r a d ' d a k i Kzl Muhafzlar'n saysnn, r e s m e n , 10.000 ila 12.000'i a m a d t a h m i n e d i l i y o r d u . 5 E k i m d e v r i m i n i n zafer

2. Lenin, Soineniya, c. XX, s. 35-7. 3. A.g.e., c. XXI, s. 388. 4, Potokoli Central'nogo Komieta RSDRP (1929). s. 63. 5. Bol'aya Sovetskaya Entsiklopediya, c. XXXIV, s, 579, Krasnaya G vardiya maddesi;

66 SOVYET RUSYA VE DNYA k a z a n m a s n s a l a m olan, iyi r g t l e n m i d a r b e e s n a s n d a gerek bir askeri kar k o y m a y l a karlamad. S o v y e t rejiminin ilk haftalarnda K zl Mu nafizi ar'in astl levi k a m u binalarn e l e g e i r m e k ya da k o r u m a k , temel h i z m e t l e r i n verilmesini s a l a m a k v e S o v y e t liderlerinin ahsi m u hafzln y a p m a k t . G e l g e l e l i m . iktidarn e l e geirilecei an yaklatka, d u r u m u n belir sizlikleri baz B o l e v i k liderlerin kafalarn m e g u l e t m e y e b a l a m t . T r o k i , u z u n bir s r e n c e , 1905 t e c r b e l e r i n i n d o l a y s z itkisiyle, geici bir d e v r i m c i h k m e t i n ilk g r e v i n i n " o r d u y u radikal bir y e n i d e n d z e n l e m e y e tabi t u t m a k " o l d u u n u y a z m t . 6 1917 Haziran rda B o l e v i k as keri rgtlerinin katld bir konferansta, ihtiyatl bir dille, "sosyal d e m o k r a t l a r a katlan v e onlar takip e d e n o r d u d a k i devri m c i - d e m o k r a t i k u n s u r l a r d a n d e v r i m e m a d d i silahl destek y a r a i m a " ihtiyacndan b a h s e d i l d i . 7 A m a h k i m v a r s a y m hl, d e v r i m m e a l e s i n i n , P e t r o g r a d v e M o s k o v a ' d a baaryla tututurulduktan sonra, atei hzla R u s y a ' n n geri kala n n a ve Avrupa'nn drt bir y a n n a yayaca y n n d e o l d u u iin, devri mi o r g a n i z e o r d u l a r a kar s a v u n a c a k askeri harektlar tabloya n a d i r e n giriyordu. lk S o v n a r k o m ' u n m t e r e k bir "askeri ve d o n a n m a ileri ko m i t e s i " o l u t u r a n yesinin asli ilevi, eski o r d u n u n tasfiyesini ve daUlmasn t a m a m l a m a k t . " B e y a z " generallerin d z e n l i o r d u l a r o l u t u r m a lar ve U k r a y n a ' d a gerek a n l a m d a s a v a a b e n z e r bir eylerin b a l a m a s , y e n i rejimi o n l a r a kar sahraya k a b i l e c e k askeri bir kuvvet o l u t u r m a k z o r u n d a brakt. Bir Kzl O r d u y a r a t m a k a r a n n n , parti liderlerinin 19 Aralk 1917/1 O c a k 1918 tarihli bir toplantsnda alnd sylenir; o s r a d a "i ve Kyl Kzl O r d u s u " bal tercih edilmitir. 8 Bu karar alndnda, Brest-Litovsk'daki bar m z a k e r e l e r i ilk k e z er telenmiti ve T r o k i Sovyet d e l e g a s y o n u n u n b a n d a k i yerini a l m a k ze reydi. A m a askeri tehlike h e n z t a m a n l a m y l a g e r e k l e m i deildi v e ilerlemesi yavat. VTsIK'nm 3/6 O c a k 1918'de k a b u l ettii E m e k i ve

Toki, o sralarda hu sayy 40.0110 olarak lahmn edenler de bulunduunu syleyip bu "mul nem elen abamh"dr, der (L. Troki. hioha Rmskoy ftriWuiivi [Berlin), t 11, II (19.13). s. 207). 6, Troki, SonenHi, c. II. I, s. 62. 7. VKP(B) V Reolyutsiyak (1941), c. 1. s 248. S. urada aklardan Kzl Ordu'nun yaymlanmam arivleri: Vopros Istorii. No. 2. 1948. s. 50. Lenin, Salin ve PoJvoyski'ni (Jskeri ilerle ilgili kolgiyann kdemli iyesl toplantda bulunduklar, belirtiliyor; ama 1948 de yaymlanan ya?larda Slalin'den balscdlrken Troki'nin anlramas teaml haline gelmi olduu iin bu bilginin doruluu kesm deld.

[KL POLTKA 67

Smrlen Halkn Haklan Bildirgesi, "emekilerin silahlanmas, ii ve kyllerden oluan bir sosyalist Kzl Ordu'nun oJulunlmas ve mlk sahibi snflarn btnyle silahszlandnlmas" ilkesini beyan ediyordu. 9 D a h a sonra, Troki'nin parti merkez komitesinin kendisine verdii grev gerei mzakerelerin son aamas iin Brest-Litovsk'a dnd gn olan 15/28 Ocak 1 9 1 8 ' d e , Sovnarkom "emeki kitlelerin snf bilinci d a h a yksek ve rgtl unsurlan"ndan gelen gnlllerle oluturulacak bir "i ve K y l Kzl Ordusu" kurulmasna ynelik bir kararname kard. On be gn sonra bunu bir "Sosyalist i ve K y l Kzl Donanmas" ya ratan bir baka kararname izledi. 1 0 A m a bu kararnamelerin pratikte ne ka dar anlaml olduu a y n br meseledir. D a h a sonralan, devrimi savunma arzusunun en gl halinde olduunun varsaylabilecei Petrograd'da, kararnamenin yaymlanmasndan sonraki ilk ayda sadece 5 5 0 0 gnll nn orduya girdii kaydedilmitir." Ama Alman ilerlemesinin tekrar ba lad ve Hoffman' nihai koullarn hazrlad 22 ubat 1918'de, l'ravda'da "Sosyalist Anavatan Tehlikede" balyla Sovnarkom'un bir bildirisi yaymland. Bildiride "lkenin btn gleri ve kaynaklan bt nyle devrimci savunmaya adanacaktr; yeni c e p h e hatl zerindeki ii vc kyller hendekler kazmak iin taburlar seferber etmelidirler; ve bur juva snfndan sal yerinde olan herkes bu taburlara dahil edilip Kzl Muhafzlar'm gzetiminde almaldrlar" deniyor ve metin u l slo ganla btiriliyordu: Sovyalis anavatan tehlikede! Yaasn sosyalist anavatan! Yaasn uluslararas sosyalist devrim! 1 ' Bu bildiri Kzl Ordu'nun lk gerek askere alma atlmnn balang noktasyd. Ertesi gn, yani 23 ubat daha sonralar "Kzl Ordu Gn" olarak kutlanmaya balad; 1 3 Troki, Brest-Litovsk'da izledii politikay

9 Sobane Vzakonemt. I9I7-I9IS, No

15, madde 215.

10 A.g.e.. No. 17. madde 245; No. 23, madde 325. 11 G. S. Pukhov, Kak Voorujalsya Petrograd (19331, 5. 12. 12. Troki'ye gre, "sosyalist anavatan" tabirini kendisi nermi ve Sol SD'ler neriye kar knca Lenin u cevab vermi: "Bu tabir anavatann savunusuna kar tavrmzdaki 1X0 derecelik deiiklii hemen gsteriyor; lam da bunu ihtiyacmz var" (L. Troki. O f.r;mellanbsr|l924]>, s. 104). I i. 23 ubatn nasl "Kzl Ordu Guni" olarak kabul edildiini bulmak zordur. A*kere ya?.lmj> tevik etmek amacyla ilk "Kzl Ordu Gn" 28 Ocak/10 ubat 1918de il.n edildi iRaboaya i Kresl'yanjkaya Krasnaya Amtiy i Flot, No. 1U155). ayn gn). 22 Mart 1918'de ayn amala bir "Kzl Ordu Gn" daha ilan edildi ve bu vesileyle Troki bir ko-

6 8 S O V Y E T RUSYA V E DNYA akayla kark s a v u n u r k e n . " G e n e r a l H o f f m a n ' n saldrs. Kzl O r d u ' y u y a r a m a a m a c y l a c i d d i a l m a l a r a b a l a m a m z a y a r d m c o l d u " 1 4 diyor d u . K a y t l a r a g r e , 2 5 ubat'ta s a d e c e 5 5 0 0 k i i d e k a l a n g n l l a s k e r l e rin says, 1 M a r t ' a g e l i n d i i n d e yani Brest-Litovsk anlamasnn 15.300'e y k s e l m i t i r . 1 5 4 M a n 1918'de, imzalanmasndan sonraki gn Tro

ki'nin D i l e r i H a l k K o m s e r l i i ' n d e n istifa ettii v e Y k s e k S a v a K o n seyi'nin bakanlna atand haberi geldi.16 B u a n d a n s o n r a ulusal s a v u n m a v u r g u s u S o v y e t liderlerinin d e i m e z t e m a s haline g e l d i . B r e s t - L i t o v s k a n l a m a s n n o n a y l a n m a s n n tartl d y e d i n c i p a r t i k o n g r e s i n d e . L e n i n a l l m a d k b i r sertlikle l k e n i n as keri d u r u m u n u n k t l z e r i n d e d u r u y o r d u : Savar darmadan ettii, grlmedik bir s e f a l e t e ittii, kk kyllerden oluan lke son d e r e c e g bir konumdadr: O r d u m u z yok ve tepeden trnaa si lahlanm bir hayduila yan yana y a a m a y srdrmemiz gerekiyor. Ve y l e d i y o r d u : E m p e r y a l i z m l e bar y a p m a m z ordunun s u u . 1 7 K o n g r e n i n a n l a m a y o n a y l a m a l e h i n d e ald karar, y a y m l a n m a y a c a iin, h i b i r d i p l o m a t i k k s t l a m a i e r m i y o r d u : Kongre ordumuz olmadn, moralsiz n c e p h e birliklerinin iinde bulundu u son d e r e c e kt durumu, S o v y e l S o s y a l i s t Cumhuriyeti'ne ynelik emperyalist saldrdan n c e her trl, hatla en kk s o l u k l a n m a imknndan yararlanmann zorunlu olduunu g z n n d e bulundurarak, S o v y e t iktidarnn Almanya'yla yap t ar ve aalayc anlamay o n a y l a m a n n kanlmaz olduunu kabul et mektedir...

numa yapt (bkz, aada s. 69). Yetkili Sovyet yazarlar (rnein bkz. Anonot -Ovseenko, ZaPyafLet<i972),s. 155) bir sre. Kzl Ordu'yu kuran 15/28 Ocak 1918 tarihli kararna menin ilk kez 23 ubat'ta yaymland aklamasnda bulunmay alkanlk haline getir milerdi; gelgeldim bu doru deildir. lk 1938de yaymlanan halihazrdaki resmi pan larh Narva ve Pskov'da Alman igalcilerin "yem ordu" tarafndan pskrtlm olduundan bahseder ve unu ekler: "23 ubat -Alman emperyalizminin kuvvetlerinin puskunld gn- Kzl Ordu'nun doum gn olatak gorllr" (History of the Commns Parry of the Soviel Union (Bolsheviks): Short Course (Ing. ev. 1939), S. 217). 14. L. Troki, Kak Voorjalas'' Revolytsia, c. 1 (1923), s. 14. 15. G. S. Pukhov, Kak Voorujatsya Petrograd (1933). s. 13. 16. R H. Bruce Lockhart, Memoirs of a British Agent (1932). s. 242. lk Sovnarkom'da asken ilerin denetimi U komiserin. Antonov-Ovseeko, Krilenko ve Dibeko'un olutur duu bir komiteye braklmt: Bu komle imdi geniletilerek Troki'nin de uyes olduu bir Tum Rusya kolegiyas" haline getirildi iL. Troki. Kak Voorujatas' Revoiyunyj, c. I (1923). s 101 -l Yksek Sava Konev yeni bir oluumdu. 17. Lenin. St^nenya,*: XXII. s. 318-19. 325.

KL POLTKA 69 Bu nedenle kongre partimizin, bilinli proletaryann btn nclerinin ve Sovyet iktidarnn birinci ve temel grevini, Rusya ii ve kyllerinin zdisiplin ve disiplinlerini artrmak iin en enerjik, acmasz, sert nlemleri almak, Rus ya'nn tarihsel olarak vatansever sosyalist 1 5 bir kurtulu savana girmesinin ka nlmazln aklamak, her yerde ve her ynde tek bir demir iradeye sk skya bal kitle rgtleri yaratmak... ve son olarak, cinsiyet ayrm gzetmeksizin bu lun yetikinlere askeri beceriler ve askeri harektlar konusunda yaygn, sistema tik, genel eitim vermek olarak grdn ilan eder. 1 9 ki gn sonra a n l a m a n n o n a y l a n m a s n lasdik e d e n VTslK k a r a n , ko nu dna k p "sosyalist anavatan s a v u n m a h a k k ve y k m l l " n v u r g u l u y o r d u . 2 0 1 9 J 8 M a r t ' n n , a n l a m a n n r e s m e n o n a y l a n d v e Sov yet H k m e t i n i n y e n i bakentine yerletii ikinci yarsnda. Kzl O r du'yu r g t l e m e ii ncelikli bir n e m k a z a n m a y a balad. T r o k i ' n i n 19 Mart'ta M o s k o v a S o v y e t i ' n d e yapt k o n u m a d a n iki g n sonra, y e n i or d u n u n i h t y a l a n k o n u s u n d a Troki'nin b t n belagat y e t e n e i n i k o n u lurduu bir bildiri y a y m l a n d ; a s k e r e a l m a k a m p a n y a s n c a n l a n d r m a a m a c y l a ertesi g n , 2 2 M a r t 1918, "Kzl O r d u G n " ilan edildi.-' N i s a n b a l a n n d a y e n i bir m a k a m yaratld: T r o k i S a v a H a l k K o m i seri o l d u . " O z a m a n a k a d a r ad Sava K o m i s e r l i i olarak deitirilen es ki S a v a Bakanl, e s k i o r d u n u n d a t t l m a s y l a ilgili m e s e l e l e r l e u r a may s r d r m ve Kzl O r d u ' y u y a r a t m a k l a ilgilenen Sovyet organla ryla ilikisi belirsiz kalmt. Eski d z e n i n l m ve yeni d z e n i n d o u u b t n y l e b a m s z sreler olarak ele a l m y o r d u . Troki Yksek Sa va K o n s e y i b a k a n l n a S a v a H a l k K o m i s e r l i i unvann d a ekleyin c e , S o v y e t c u m h u r i y e t i n d e k i btn askeri rgtleri tek bir kiinin d e n e limi a l m a soktu. Birlik ve sreklilik ilkesi ilk k e z d e n e m e kabilinden y rrle k o n d u . K z l O r d u ' y u sfrdan, e s k i R u s o r d u s u n u n birikmi d e n e y i m l e r i n d e n y a d a geri kalan m e k a n i z m a l a r n d a n y a r a r l a n m a d a n r g t l e m e n i n i n s a n s t a b a isteyen bir i o l d u u anlald. Z a m a n ilerle d i k e , yeni y a p n n inasnda eski, yklm y a p n n gittike d a h a fazla

18. 1312de "vatansever" sava hakknda yazan btn geleneksel Rus tarihilerinin kul land unlu tamlamaya "sosyalist" kelimesi eklenmiti! Bu gnderme kastiydi ve hibir Rus'un bunu anlamamas mmkn deildi. 19. VHP (B) V Resolyutsiyak (1941 ), e. I, s. 278. 20. Lenin, Soineniya, c. XXII, s. 410. 21. L. Troki, Kak i'oorujalas' Revolyusyu, c, 1 (1923), s. 25-30, 99-100. 22. Bu lavn VTslK tarafndan 8 Nisan I9l8'de onayland (Protokoll Zasedanii iTs/rv 4'" Soz\>a ( 1920), s. 73; 28 Nisan tarihi ia g e., s. 4) basm hatasdr); tesadf eseri ayn otu rumda alkla/ eliinde kzl bayran RSFSCnn "ulusal bayra" olmasna karar verilmil | i ( ( . s 74)

70 SOVYET RUSYA VE DNYA sayda tulas ve yapta kullanld. Yeni politikann etkisi karlklyd. R a d e k , Brest-Litovsk'dak g r m e l e r i n s o n a e r m e s i n d e n n c e , Sovyet d e l e g a s y o n u n d a g r e v l e n d i r i l e n a m i r a l Altvater'in o n a g e l i p y l e d e d i ini anlatr: Buraya gelmeye zorlandm iin geldim. Size gvenmiyordum. Ama ank grevimi daha nce hi yapmadm kadar iyi yapacam; nk bunu yaparak lkeme hizmet edeceime yrekten inanyorum. 2 3 L e n i n ve T r o k i , silahl kuvvetlerin r e o r g a n i z a s y o n u k o n u s u n d a Alt vater ve bir baka yksek rtbeli deniz, subay o l a n B e h r e n s ile m u h t e m e len bu z a m a n l a r d a k o n u m a l a r yaptlar - eski rejimin subaylaryla kuru l a n ilk dolaysz t e m a s l a r d b u n l a r . 2 4 T r o k i S a v a H a l k K o m i s e r l i i m a k a m n d a y k e n , etkili bir Kzl O r d u k u r m a n n s a d e c e eski m e k a n i z m a n n b y k bir ksmn d e v r a l m a y a deil, eski subay k a d r o l a n y l a takviye edil m e s i n e de bal o l a c a m ksa z a m a n d a anlad ve arada d u r a n karlkl p h e engellerini y k m a k iin a l m a y a k o y u l d u . B i r k a hafta s o n r a bir baka n e m l i a d m atld. G n l l askerlik, dev rimci ideolojiye ne k a d a r u y g u n olursa o l s u n . Kzl O r d u saflarna yeter li i n s a n g c s o k m a arac olarak baarsz o l m u t u . 22 N i s a n 1918'de. T r o k i ' n i n VTslK'da yapt bir k o n u m a d a n sonra, btn yetikinleri ya askerlik h i z m e t i n e y a d a a l m a h i z m e t i n e a r l m a y a ak h a l e getiren b i r k a r a r n a m e karld. K a r a r n a m e , Kzl O r d u ' n u n snfsal karakteriyle ilgili olarak o z a m a n a k a d a r kabul e d i l m i o l a n retiyi, terimin tam an lamyla askerlik eitimini ve askerlik h i z m e t i n i iiler ile k y l l e r e ay rarak k o r u y o r d u ; dierleri brleri k a d a r o n u r l u g r l m e y e n alma ta burlarnda h i z m e t v e r e c e k l e r d i . 2 5 VTslK a y n o t u r u m d a y e n i askeri y e m i n i d e o n a y l a d ; b u n a gre Kzl O r d u m e n s u b u , " e m e k i h a l k n evlad v e S o v y e t C u m h u r i y e t i yurtta" olarak, " R u s y a ' n n ve b t n d n y a n n i snflan n n d e " b t n "faaliyet ve d n c e l e r i n i o b y k btn iilerin k u r t u l m a s h e d e r i n e " a d a m a y a v e " S o v y e t C u m h u r i y e t i , s o s y a l i z m dava-

23. Aktaran E. Wollenberg, The Red Army (ikinci basm, 1940), s. 63. 24. D. F. White, The Growth ff the Red Army (Pnnceton, 1944), s. 28. 25. Sobrame U-okonenii. 1917-19IS, No. 33, madde 443; "devrimi silahla savunmaya ynelik onurlu hak sadece emekilere verilir" ilkesi. RSFSC anayasasnn 10. maddesinde yeniden onaylanmtr. Dnemin "Sol komnistleri" (Bkz. 1. cilt, s. 178-9) burjuvazinin as kere alnmasna da uzman istihdamna da kar kmlardr (bkz. Kommunist, No. 1,20 Ni san 1918'de yaymlanan manifesto, Lenin, Soineniya, c. XXII, s. 561-71 "de yeniden ya ymlanmtr); bu manifesoya kar$ savlan Radek gelitirmitir; Kommunist, No. 2, 27 Ni san 1918, s. 14-16.

KL POLTKA 7] s ve halklarn kardelii u r u n a " s a v a m a y a y e m i n e d i y o r d u . 1 6 Bir ay s o n r a y e n i bir k a r a r n a m e "gnll o r d u d a n iilerin v e e n y o k s u l kyl lerin g e n e l seferberliine geildiini" ilan e d i y o r d u ; b u n u n h e m e n a r d n d a n belli snflara ynelik seferberlik k a r a r n a m e l e r i k a r l d . 3 7 sava, t o h u m l a n Brest-Litovsk'dan sonra, hatta o n d a n bile n c e a t l m o l a n bir ok g e l i m e n i n serpildii sera ilevini g r d . astni'nin m a h k m edil m e s i , 1 & halen g r e v d e olan s u b a y l a r a y n e l i k , ya yeni rejime s a d a k a t l e h i z m e t e t m e y a d a aka " b e y a z l a r " a k a t l m a a n s y d : H e r k e s i n ikinci s e e n e i k a b u l e d e c e k d u r u m d a o l d u u h i b i r ekilde s y l e n e m e z d i . Ya banclarn i savaa m d a h a l e e t m e l e r i , S o v y e t d a v a s n a , d a h a s o n r a n e m l i bir e t k e n h a l i n e gelen bir R u s v a t a n s e v e r l i i enisi katt. Bu ara da i sava Kzl O r d u ' y a etkin bir m e r k e z i idare ve k o m u t a m e y d a n a ge tirme iini dayatt ve m e r k e z i o r g a n i z a s y o n tedricen, yerli h a l k t a n g n l ller d e v i r m e b i i m i n e b r n e n yerel inisiyatiflerin y e r i n e geti. 2 '' 1918 M a y s ' n d a Kzl O r d u bir L e t o n y a l o l a n Vatsetis'in ahsnda bir genel k u r m a y bakan buldu; 1919 T e m m u z u ' n d a o n u n y e r i n e eski bir arlk d n e m i k u r m a y albay o l a n Sergey K a m e n e v geti. Troki'nin, savan ciddi olarak yeni yeni balad 1918 T e m m u z u ' n d a beinci T m R u s y a Sovyetleri K o n g r e s ' n d e yapt k o n u m a izlenen askeri politikann g e n e l bir s e r i m l e n n e a d a n m t . G e i c i olarak gnll askerlik ilkesine ba v u r u l m a s , zorunlu askerlik iin g e r e k e n b t n m e k a n i z m a n n z a m a n n da h a z ir lan a m a m o l m a s gerekesiyle m a z u r gsteriliyordu; ve "askeri u z m a n l a r " sfatyla eski arlk s u b a y l a n n n i s t i h d a m e d i l m e s i c e s u r c a sa v u n u l u y o r d u . K o n g r e k a r a n , zorunlu askerlik ilkesini " o n sekiz ile krk ya a r a s n d a k i b t n drst ve salkl yurttalar" iin gerekli klarak i i l e r ve k y l l e r le eski burjuvazi ya da ynetici snf a r a s n d a k i a y n m bir k e n a r a brakt. K a r a r d a " m e r k e z i , yi e i t i l m i ve d o n a t l m bir o r d u " k u r u l a c a ilan ediliyor ve "askeri u z m a n l a r " n istihdam o n a y l a n y o r -

26. Protokoll Xaseanit VTslK < Soha (1920), s. 176-7; Sobranie Uzakoneni. 1917> 1918, No. 33. madde446. 27 A er . No. 41,madde 5S; No. 4 3 . madde 528. N o . 4 4 . m a d d e 5 3 4 . 28. Bkz. 1 a l . s. 155 29. Nijn-Novgorod'da olanlar muhlemelen o donem iin tipiktir. Nij m-Novgorod Sovyeti, eski (Junc Ordu'nun asker komitesi yeleri ubat sonunda oraya gelene kadar K/.l Ordu orgullenmesi konusunda hibir ey yapmamlard. Onlarn yardmyla 14 Mart 1918'de bir tara "askeri takm" kuruldu. Ama bu tarihle 23 Nisan arasnda sadece 1680 g nll askere yazld - ki ou da ie yaramaz kiilerdi; ve 23 Nisan'da bunlar arasnda isyan kt. Bu olaydan sonra askere alma ve askerlerin eitimi ileri ciddiyetle ele alnmaya ba lad. Ama genel seferberlik emn Austos sonuna kadar uygulanmad (God Prolea skoy Dikalurr tMiinyi Sbornik (Njni-Novgorod. 1918). S. 54-7).

11 SOVYET RUSYA VE DNYA d u . 3 " A m a i savata zafer k a z a n a n Kzl O r d u . savan b a l a m a s n d a n n c e a u l a n temellerin ve atlan a d m l a r n m a n t k s a l s o n u c u y d u . D a h a ge l i m e m i ve r g t s z d e v r i m c i Kzl Muhafzlar' ulusal bir o r d u y a evir meyi m m k n k l m o l a n ilk kararlar, Bresl-Ltovsk krizinin s o n u n d a alnd. U l u s a l s a v u n m a h a k k n d a k i b a k asnn d e i m e s i , d ilikiler hak kndaki bak asnn deitiini de i m a e d i y o r gibiydi; bu d e i i m i n simgesel ifadesi Brest-Litovsk a n l a m a s i m z a l a n d sralarda Troki' nin Dileri H a l k K o m i s e r i m a k a m n d a n istifa e t m e s i y d i . Ateli d e v r i m ci ajatriin y e r i n e , B o l e v i z m ' e e r k e n tarihlerde g e m i o l m a s gelenek sel formlara d u y d u u yerleik saygy s i l m e m i o l a n , e s k i d i p l o m a s i d u a y e n l e r i n d e n biri geti. G e o r g i i e r i n arlk Dileri B a k a n l n d a k i m a k a m n d a n 1904 ylnda istifa e t m i , Rusya'y terk e d i p R u s S o s y a l D e m o k r a t Partisi'ne k a t l m ve anlalan Bolevik ve M e n e v i k hizipleri a r a s n d a gidip g e l m i t i . O d n e m d e k i en n e m l i parti g r e v i karakteris tikti. 1907 ylnn s o n l a r n d a , hiziplerin tekrar birletikleri bir d n e m d e , m e r k e z k o m i t e , partinin militan rgtnce yaplan " k a m u l a t r m a " l a n aratrmak zere zel bir k o m i s y o n oluturdu; k o m i s y o n u n b a k a n l n a da parti iinde b a m s z izgi izleyen biri o l a n i e r i n getirildi. Sorutur m a rtbas edildi v e hibir s o n u y a r a t m a d . D a h a s o n r a i e r i n le Stalin ve i e r i n .ile Ltvinov a r a s n d a y a a n a n h u s u m e t l e r i n a r d n d a bu olay yatyor olmaldr. 1907'den s o n r a k i yllarda i e r i n M e n e v i k ' t i ve 1917' ye k a d a r B o l e v i k l e r e k a t l m a d . i e r i n , karakteri ve b i r i k i m i asndan, Sovye t a k m y l d z n d a b e n z e r i o l m a y a n biriydi - m k l p e s e n t ahsi zevkleri olan kltrl biri, M a r k s i z m ' e ball d u y g u l a r n d a n o k ince likli ve yksek bir t e r b i y e d e n g e m i kafasnn rn o l a n bir y a n y l a es tet, bir y a n y l a geni m e r a k l a r o l a n bir a d a m d . T r o k i ' n i n N a r k o m n d e l ' deki kasrgay a n d r a n icraatndan sonra, i e r i n d a h a sabrl v e o n u n k i k a d a r seyirlik o l m a y a n bir r g t l e n m e iine giriti. 25 M a r t 1918'de N a r k o m n d e l M o s k o v a ' d a k i yeni yerine yerleti, K a r a h a n k o m i s e r y a r d m c lna, R a d e k de bat ubesinin bana getirildi. Birka hafta s o n r a Ltvi nov k o m i s e r l i k k o l l e g i y a s n a katld, 3 1 Yava y a v a bir S o v y e t d i p l o m a s i k a d r o s u o l u t u r u l d u ; 3 2 " b y k v e k k lkelerin t a m a m y l a eit" o l d u -

0. Pyatyi Vserossiiskii S"ezdSox>etov (1918), s. 167-74: S"e:dy Soveov RSFSR v Postano-Ieniyak 0929), s. 88-91. 31. Desyat'Lei Sovetskoy Dtplomdlii 0921), s. 7-10. 32. Slre doal claak yava ilerledi; 1918 Haziran gibi ge bi laribe, bir Alman gz lemci "pasaportlarn imzalanmas, kuryelerimize daire mlulmas gibi basit 15lere bile ie-

KL POLTKA 73

unu k a b u l e d e r e k b y k e l i v e o n a eli u n v a n v e rtbelerini o r t a d a n kaldran ve onlarn y e r i n e " t a m yetkili t e m s i l c i " ( R u s a d a k i ksaltlm haliyle poipetl) u n v a n n i k a m e e d e n 4 H a z i r a n 1918 tarihli k a r a r n a m e , gsterii bir edayla baz g e l e n e k l e r i i n e m e s i n e r a m e n , a s l n d a u s u l e u y g u n bir Sovyet d i p l o m a t i k hizmeti r g t l e n m e s i n i n balangc niteli indeydi." G e l g e l e l i m , Brest-Litovsk, ikili politikann baz sknt ve elikilerini giderse de, z n e t k i l e m e d i . 1 4 M a r t 1918'de d r d n c T m R u s y a Sov yetleri K o n g r e s i , W i l s o n ' u n ikircikli selamlarna, " K u z e y A m e r i k a Birle ik Devletleri h a l k n a v e n c e l i k l e d e e m e k i v e s m r l e n snflarna" hitap e d e n v e k e n d i n d e n e m i n bir tavrla " b t n b u r j u v a l k e l e r i n d e k i emeki kitlelerin s e r m a y e n i n b o y u n d u r u u n u s k p a t a c a k l a r v e kalc ve adil bir b a n s n tek garantisi olan sosyalist t o p l u m o r g a n i z a s y o n u n u ku racaklar mutlu g n l e r u z a k d e i l d i r " diyen bir mesajla c e v a p v e r d i . 5 4 D e v r i m c i beyanlarla d politika y a p m a n n en iyi r n e k l e r i n d e n biri o l a n bu mesaj, Z i n o v y e v ' d e n aktarlan v n m e s z c k l e r i n i k u l l a n a c a k olur sak, A m e r i k a n Bakan'nn " s u r a t n a indirilen bir a m a r " d . 3 5 A m a ertesi g n , k o n g r e hl B r e s t - L i t o v s k a n l a m a s n n o n a y l a n m a s n tartrken, zvestiya'da, yayn y n e t m e n i Steklov imzasyla, verilen c e v a p t a n b a h s e d e n , a m a o n u eletinmese d e e p e y farkl bir y a k l a m b e n i m s e y e n bir b a yaz y a y m l a n d . Yaz S o v y e t R u s y a ' n n "biri g r t l a m z a s a n l m olan ( A l m a n y a ) ya da g r t l a m z a sarlmaya h a z r l a n a n ( J a p o n y a ) , b r ise - p h e s i z k e n d i karlarn g z e t e r e k - bize y a r d m eli u z a t m a y a hazr olan iki e m p e r y a l i z m " l e kar k a r y a o l d u u n u s y l y o r d u . " b r " A m e r i k a Birleik D e v l e tleri'ydi. Tek soru u y d u : " B i z i m iin hangi e m p e r y a l i z m d a h a tehlikeli - A l m a n l a r l a J a p o n l a r n k i m i , y o k s a A m e r i ka'nnki m i ? " S z k o n u s u o l a n , d i y e e k l i y o r d u yazar m a n i d a r bir tabir kullanarak " R u s d e v r i m i n i n d e v l e t l e r katndaki n e m i d i r " . Yaz, A m e r i k a Birleik Devletleri'nin " A l m a n y a v e J a p o n y a ' y l a o l a n rekabeti g z n n de b u l u n d u r u l d u u n d a , R u s y a ' n n bu iki G t e n birinin eline d m e s i n e izin v e r e m e y e c e i " n i ve A m e r i k a l l a m bir g n " e k o n o m i k d z e n s i z l i i alt e d i p yeni ve gl bir o r d u y a r a t m a m z a y a r d m c o l m a k iin b i z e pa ra, silahlar, m o t o r l a r , m a k i n e l e r , eitimciler, m h e n d i s l e r v s . verebilecek-

rin'n kendisi ilgileniyordu" (K. von Bothmer, Mit Graf Mirbach in Moskau (Tubingen. 1922), s. 59). 33. Sabrante Uzakonenii. 19I7-19IS. No. 39, madde 505. 34 Klyunkov i Sabann, MezdunoraJnaya Ptlitika, c. I] (1926), s. 135. 35. D. F. Francis, Ru ssa from the American Embassy (New York, 1921), s. 230.

74 S O V Y E T RUSYA VE DNYA

leri"ni i m a e n i k t e n sonra, kat bir ilke b e y a n y l a s o n a eriyordu; Bizler, en tutarl sosyalist politikann en kat gerekilikle ve en ll uygu lamalarla badatrlabileceine inanyoruz. N i t e k i m a k a d e v r i m c i bir d politika, " d e v r i m i n devletler k a t n d a ki n e m i " n i h e s a b a katan bir d p o l i t i k a y l a y a n yana u y g u l a n m a y a de v a m etti. Brest-Litovsk, yeni rejimin uluslararas ilikilerin allm tarz larna u y m a y a ve bir devlet sfatyla belli y k m l l k l e r s t l e n m e y e zor land lk vesile oldu. ern'in a t a n m a s , " d e v r i m c i saldrgan politika d n e m i y e r i n e bir geri e k i l m e l e r ve m a n e v r a l a r d n e m i n i n g e t i i " 3 * s ralarda, p h e s i z " p a s i f bir politika izleneceinin iaretiydi. A m a b u de iiklik inde b u l u n u l a n m i t s i z d u r u m u n ihtiyalarna b t n y l e uy g u n d u ; Lenin'in 1918 Mays'nda y a z l a n ve salnda y a y m l a n m a m olan gizli bir m z e k k e r e d e , Brest-Ltovsk'un prototipini o l u t u r d u u "ge ri e k i l m e l e r ve m a n e v r a l a r " politikasn t a n m l a m a y a s o y u n d u u n d a , d e i i m deil d e sreklilik terimleriyle k o n u m a s d i k k a t e d e e r d i ; Sovyet iktidarnn d politikas hibir bakmdan deimemelidir. Askeri ha zrlmz hl tamamlanm deil, o yzden genel dsturumuz eskisiyle ayn bu hazrl btn gcmzle srdrrken tedbirli olmak, geri ekilmek, bekle mek. Lenn u ya da bu " e m p e r y a l i s t k o a l i s y o n " l a "askeri a n l a m a l a r " yap may d l a m y o r d u . A l m a n y a ' d a n g e l e n tehditle J a p o n y a ' d a n g e l e n tehdi di birbiriyle tartarak, o an iin " A l m a n l a r n Petrograd', M o s k o v a ' y ve R u s y a ' n n Avrupa'da kalan b l m l e r i n i n b y k k s m n igal e t m e tehli k e s i n i n " d a h a ciddi olduu s o n u c u n a v a r y o r d u . A m a u a n d a e n n e m l i si, h e r ki l k e n i n "sava yanllarnn ar u n s u r l a r n a y a r d m " e d e b i l e c e k h e r h a n g i bir "aceleci y a d a d n c e s i z c e a d m " a t m a k t a n k a n m a k t ; k i b u d a ngiliz-Fransz k o a l i s y o n u y l a h e r h a n g i bir a n l a m a y a p l m a s n n l y o r d u . 3 1 D politikann iinde b u l u n u l a n ann k o u l l a r n a b a k l m a k s zn d e v r i m c i ilk ilkelerden k a r s a n a b i l e c e n ve bu ilkelerden birinin de b t n kapitalist devletlere kar eit ve k o u l s u z bir d m a n l srdr m e k o l d u u n u varsayan pristlere g r e , b u tr h e s a p l a r " o p o r t n i z m e " d m e k y a d a eski rejimin d i p l o m a s i s i n e d n m e k d e m e k t i ; M a r t o v b u he s a p l a n sert bir ekilde " M i l y u k o v ' u n p o l i t i k a l a n n a d n m e k " o l a r a k g r p k n y o r d u . 7 * A m a g e n e l d e yneltilen s u l a m a , yani Brest-Litovsk'd an

36. G. ierin, \tnenaya Politika Sovaskoy Rossii la Dva Goda (1920), s. 7. 37. Lenin, Soineniya, c. XXX, s. 384. 38. eneliyi reiviainyi S"ezdSoveto\ ( L920>, s. 32.

KL POLTKA 75

s o n r a S o v y e l H k m e i ' n n d a r bir ulusa) jkar politikasn b e n i m s e d i i v e " e m p e r y a l i z m e s a l d r m a p o l i t i k a s n d a n v a z g e m e y e karar v e r d i i " s u l a m a s 3 ' ' yanlt. D e v r i m i n "devletler k a t n d a k i n e m i " z e r i n d e k i yeni srar - a r t k n e k a d a r yeni s a y l a b i l i r s e - h i b i r surette eski d e v r i m c i m e v k i l e r i n terk e d i l m e s i n i i e r m i y o r d u . kili politika, d e v r i m i n zafer ka z a n d ilk a n d a d o m u t u . O n u Brest-Litovsk v e o n d a n s o n r a k i g e l i m e ler y a r a t m a m t . A m a b u n l a r s z k o n u s u politikann birbirini t a m a m l a yan ve elikili karakterini belirginlei irmi, dost d m a n h e r k e s i n bilin cine y e r l e t i r m i l e r d i . D a h a 1918 y a z n d a h e m A l m a n y a ' y a h e m d e bat l tilaf D e v l e t l e r i n e kar izlenen S o v y e t p o l i t i k a s n d a bu a k a orta dayd.

S o v y e t Rusya ile A l m a n y a a r a s n d a k i likiler r e s m e n Brest-Litovsk a n l a m a s tarafndan y n l e n d i r i l i y o r d u ; sonralar Sovyet Hiikmet'n d e v r i m c i ilkelerini terk e t m e k l e s u l a y a n l a r da genellikle a n l a m a n n 2. m a d d e s i n i zikrediyorlard. S z k o n u s u m a d d e y e g r e , iki taraf da " d i e r tarafn h k m e t i , devleti ya da askeri k u r u m l a n a l e y h i n d e h e r trl ajit a s y o n ve p r o p a g a n d a d a n k a n m a y " t a a h h t ediyordu. Pratikte ise bu nl m a d d e n i n p e k . hatta hi etkisi o l m a d . Brest-Litovsk'da ya da M o s k o v a ' d a a n l a m a n n i m z a l a n m a s n d a n n c e bu m a d d e y e dair herhangi bir t a r t m a n n ya da o n a y n e l t i l m i h e r h a n g i bir itirazn k a y d yoktur. Al m a n d e l e g a s y o n u atekeste A l m a n birliklerinin batya nakledilmesi z e r i n d e k i yasa nasl p e k d e c i d d i y e a l m a d a n k a b u l e t m i s e S o v y e t d e l e g a s y o n u da bu m a d d e y i a y n ekilde ve d i e r tarafn da bu m a d d e y e cid d i y e t l e u y a c a n b e k l e m e k s i z i n k a b u l e t m i t i . Joffe Bresl-Litovsk'da C z e m i n ' e " u m a r m sizin lkenizde d e bir d e v r i m balatabiliriz" d i y e ta k l m . 4 " Son Sovyet d e l e g a s y o n u n u n b a k a n o l a n S o k o l n i k o v , Bresl-Ltovsk a n l a m a s n i m z a l a r k e n , Sovyeller'in " e m p e r y a l i z m ve militariz m i n uluslararas proleter d e v r i m i z e r i n d e k a z a n d bu zaferin s a d e c e g e i c i bir ey o l d u u n u n a n l a l a c a n d a n " e m i n olduklarn ifade e t m i tir. 4 1 1918 yl b o y u n c a d d n y a y a kar a n l a m a n n 2. m a d d e s i n i sada katle u y g u l u y o r m u gibi y a p m a g r n t s n s r d r m e k z o r u n l u y d u . i e r i n VTslK'da yapt bir k o n u m a d a y l e d i y o r d u :

39. Bu sulama Radek tarafndan "Gezgin" imzasyla yaymlanan bir yazda yaplmt: Kommunist, No. 2. 21 Nisan 1918. 4 0 . 0 . Czemin, Im Weltkriege (MW), i. 305. 41. Minne Peegovori v Bresl-Lto\-sk. e. | (1920], i. 231.

76 SOVYET RUSYA VE DNYA Bu maddeye gereklen uyuyoruz ve resmi organlarmzdan herhangi biri bunu ihlal etlii takdirde Sovyet Hkmeti ona kar nlem alacaktr. 4 2 A m a a n l a m a n n o n a y l a n m a s n zel o l a r a k tartmak zere t o p l a n a n y e d i n c i parti k o n g r e s i n d e b y l e bir ihtiyata g e r e k yoktu. " E v e t , tabii ki a n l a m a y ihlal ettik." d i y e h a y k r y o r d u Lenin o n a y l a m a y s a v u n u r k e n , " i m d i y e k a d a r o t u z krk kere ihlal e t i k . " 4 5 S v e r d l o v ise ayn k o n g r e d e d u r u m u k e n d i adal s l u b u y l a yle a k l y o r d u : mzalam olduumuz ve ksa bir sre sonra [Tm Rusya Sovyetleri] Kongre[sin]de onaylayacamz anlamann sonularndan, kanlmaz sonularndan biri udur ki imdiye kadar yaptmz geni uluslararas ajitasyonu artk bir hukume iifnyla. Sovyel iktidar ifalyla srdremeyeceiz. Bu S P Z k o n u s u ajiasyon faalyeilerimizde bi nebze azalma olaca anlamna gelmez. Ama bu ajiasyonu ank resmen Sovnarkom adna deil, partimizin merkez komitesi adna sr drmemiz gerekecektir. 4 4 Yeni ilkeyi u y g u l a m a y a g e i r m e k iin h e m e n gerekli a d m l a r atld. O z a m a n a k a d a r S o v y e l H k m e t i n i n rgtl d e v r i m c i p r o p a g a n d a d a n so r u m l u balca organ, R a d e k ' i n b a k a n l n d a k i , n c e N a r k o m i n d e l ' e , 1918 b a l a r n d a n itibaren de VTslK'ya bal o l a n ve a s l e n s a v a esirleri nin m e y d a n a getirdii ulusal g r u p l a r d a n o l u a n uluslararas u b e y d i . 4 5 Bu ube lavedildi. Ulusal gruplar, d a h a sonralar yazlan bir r a p o r d a n alntlayarak sylersek, " k e s i n l i k l e parti z e m i n i n e o t u r t u l u p " R u s Bole vik P a r t b ' n i n m e r k e z k o m i t e s i n e bal y a b a n c ubelere d n t r l d : B u u b e l e r d a h a s o n r a " R u s K o m u n i s l Partisi yabanc g r u p l a r federasyo n u " halinde r g t l e n d i .
46

B y l e c e 1918 N i s a n ' n d a M o s k o v a ' d a R u s par

tisine bal A l m a n , Macar, Avusturya ve Yugoslav g r u p l a n o l u t u r u l d u ve h e p s i n i n b a n a o l k e d e n biri, A l m a n l a r n bana T h o m a s . M a c a r l a r n B e l a K u n , Avusturyallarn E b e n g o l z , Slavlarn da M i h a y l o v getirildi. Bu g r u p l a r n h e r biri k e n d i dergilerini ve dier p r o p a g a n d a m e t i n l e r i n i ka r y o r d u . H e r biri kendi m i l l i y e t l e r i n d e n s a v a esirleri a r a s n d a a l p baz l a n n Kzl O r d u ' y a k a t m a y a a b a l y o r , d i e r l e r i n i d e d m a n hatlarnn a r k a s n d a alacak ya da frsat k t n d a k e n d i lkelerine m i s y o n e r ola-

42. Pyam Sczv Vserossnkogo CtntraVnvgo Ispotniel'nogo Komiea l 19191. s. 90. 43. Lenin, Soinenya. C. XXII, s. 327. 44. Sed"moi S"ezd Rosstskoy Kommunaiieskoy Parii (1923), s. 195. 45. Bkz. yukarda s. 27. 46 Vos moi S"ezdRKP (B) ( 1933), s. 435; John Reed. The Liberaler N e * York), Ck.ak 1919. s. 24. Bu kaynaa gore yeni "gayn resmi" rgt 20.000.000 rublelik bu sbvansiyon almt

(KL POLTKA 77 rak g e r i g n d e r i l e c e k p r o p a g a n d a c -c ajitatrler olarak yetitiriyorlard.

T e m e l g r u p l a r b a y a k k t . A l m a n g r u b u N i s a n 1918'de o n bir yey le balad, ama s a y l a n yl b o y u n c a artp b i r k a y z e kt; M a c a r g r u b u drt b e kiiyle b a l a y p yl s o n u n d a d o k s a n kiiy k . 4 7 H e r k a y n a k t a sava esirleri a r a s n d a y a p l a n bu a l m a l a r n baars ovulur-. Her kampta esirler iki kampa aynlyordu - bir yanda eran (tohumuna para saylmam olanlarn) oluturduu bozbulank kitle. br yanda asiller ve subay lar. lk grup Sovyetlerin ekiminden etkilenirken, ikinci grup tarafsz denen fark l devletlerin lem 5 i lei W i n e ve dnk dmanlarnn, eski Rusya'nn mefiklerinn elilik ve konsolosluklarna bel balyordu. 4 S ttifak Devletleri'nn esir k a m p l a r n a d o l d u r u l a n dank o r d u l a n . b yk l d e snf ayrmclna dayal d e v r i m c i p r o p a g a n d a iin yenilgiye u r a m R u s o r d u s u k a d a r verimli bir alan oldu. L e n i n ' i n daha s o n r a l a n syledii gibi, bu d o n e m d e sava esirleri a r a s n d a y a p l a n a l m a l a r " b i r n c E n t e r n a s y o n a l y a r a t m a k iin y a p l a n l a n n gerek t e m e l i " y d i . 4 ; 1 D o u halklar da ayn i l e m d e n muaf t u t u l m u y o r d u . l 9 1 4 ' t e R u s y a ' y a ka p g z a l t n a a l n m bir T r k sosyalisti olan S u p h i . T r k s a v a esirleri a r a s n d a alan ba ajitatrd; 1918'in s o n l a r n d a , " R u s y a ' d a o k t a n d r T r k askeri-devrimci rgtleri b u l u n m a k t a d r " ve - p h e s i z e p e y abarta r a k - " h a l e n S o v y e t c u m h u r i y e t i n i n farkl c e p h e l e r i n d e Kzl O r d u safla rnda binlerce T r k h i z m e t v e r m e k t e d i r " d i y e b i l m i t i .
50

S a v a srasnda

a l m a a m a c y l a R u s y a ' y a ithal e d i l m i inli rgatlar da b e n z e r b i i m d e " R u s y a ' d a k i inli iiler birlii" iinde r g t l e n m i l e r d i . 5 1

47. Vos'moi S~c:d RKP (B) (19331, s, 436-9. ekosl ov aklara. 19 IS Maysfnda yaklak bin yeyle kendilerine ait bamsz bir komnist parti oluturma izni verilerek ayrcalk ta nnmt (a g e., s. 438>; bu pannin 25-27 Mays 19IS lanhler arasnda Moskova'da dzen lenen kurulu kongrem u kitapta anlatlr P Reimann, Geschichte der Kommui.tsnsi.lien Partei der Tsclechoslvnakt (1931). s. 6S-77 Bu paru hayana kalmay baaramad; sonra ki ekoslovak Komuns Fanisi ie sfrdan balamtr. 1918 Kasm'nda Moskova'da bir "Macar parti okulu" olduundan bahsedilir (Krasnaya Nov'. No. id (19261, s. 140). 48. ProlctarsLna Revolyulsiya. No. 7 (90). 1929. s. 97. bir kaynaa gre, bu almalar Avusturyallar arasnda Almanlar arasnda olduundan ok daha baarl olmutur; Alman lar, "hatla sosyal demokrat olanlar bile. hayal krkl yaratan bir dmanlk sergilemiler di (J. Sadoul. Nott 1 la Rvolution Pplche'ique ( I9I9>. s 325). 19. Lenin.Sofiu.-riiw. r- XXIV.".. I2B 50. SoH-je-RtislanJ und die Volker der He//(Petrograd. 1920). s. 33. 51. Foreign Relouons of the United States. 1919: Russia (mi), s. 190-4; 1919 bala rnda Amerika Birleik Devletleri Hkmeti. ngilizlerin bu insanlar lkelerine iade etme nensine, "Rusya'daki Bolevik ynetiminin etkisinde kalm ii ve rgatlar" in'e geri getirmenin iyi bir ev olmad gerekesiyle kar kmtr

78 SOVYET RUSYA VE DNYA S a v a esirlerine yaplan p r o p a g a n d a r g t l e n m e s i n i gayri r e s m i ve partiye d a y a l bir h a l e g e t i r m e y e ynelik incelikli abalar. 1918 Nisan o r t a l a r n d a M o s k o v a ' d a bir dizi rgtl gsteri d z e n l e n m e s i n i n l e y e m e d i . 14 N i s a n ' d a B e l a K u n sava esirlerinin yapt bir kitle g s t e r i s i n e yle hitap ediyordu: Kle let iril enlerin kurtuluunun nndeki btn engelleri yoldan ekin, eli nizde avueunuzda ne varsa oralara aktlan ve yoksullukla aln tm lkeye ora lardan yayld btn atolar, btn saraylar yakp kl edin... Silahlarnz su baylarnza, generallerinize ve saraylara evirin. Her biriniz kendi birliinde bir devrim retmeni olsun. 5 3 g n s o n r a T m Rusya E n t e m a s y o n a l s t S a v a Esirleri K o n g r e s i 4 0 0 d e l e g e y l e ald. K o n g r e , sava esirlerini Kzl O r d u ' y a k a t l m a y a y a d a lkelerine d n p " e n t e r n a s y o n a l sosyalist proleter d e v r i m i n i n n c l e r i " o l m a y a a r a n bir m a n i f e s t o y a y m l a d ; k o n g r e d e k i s l o g a n l a r d a n bi r i g e l e c e e y n e l i k "Yaasn n c E n t e r n a s y o n a l " s l o g a n y d . 5 3 K o n g r e , g n l s z bir k e n d i n i k a m u f l e e t m e abasyla, " y a b a n c iler v e ky ller icra k o m i t e s i " d i y e a d l a n d r a n m e r k e z i bir icra k o m i t e s i k u r d u . 5 1 Bu o l u p bitenler Brest-Litovsk'un galipleri tarafndan artan bir infialle izleniyordu. M o s k o v a k o n g r e s i n i n arifesinde A l m a n H k m e t i n d e n ar bir p r o t e s t o geldi; p r o t e s t o m e t n i n d e E b e n g o l z ' l a M i h a y l o v ' u n k a m p l a r d a ziyaret etlikleri esirleri Kzl O r d u ' y a k a t l m a y a zorladklar bildiriliyor ve h e r ikisinin de t u t u k l a n m a s talep e d i l i y o r d u . 5 5 B u n a ihtiyatl ve kaa m a k bir c e v a p verildi. M i s i l l e m e l e r e m a r u z k a l a b i l e c e k olanlara alelace l e Sovyet yurttal verildi. 2 0 N i s a n 1918'de T r o k i S a v a H a l k K o m i seri sfatyla, btn askeri k u r u m l a r a , zellikle esirlerle balantl olarak, p r o p a g a n d a zerindeki Brest-Litovsk yasana kesinlikle u y m a y htar e d e n bir e m i r g n d e r d i ; bunu N a r k o m i n d e l ve ileri H a l k K o m i s e r l i i n i n " b t n i, Kyl ve A s k e r Temsilcileri S o v y e t l e n ' n e hitap e d e n b e n z e r uyarlar izledi; bir hafta s o n r a " y a b a n c ii ve k y l l e r icra ko m i t e s i n i n y e r i n e . S a v a H a l k K o m i s e r i i ' n e bal v e bakanln k o m i -

52. I:\estiya, 17 Nisan 1918. 53. A g.c, 19 Nisan. 21 Nisan 1918; Polearskaya Revolyutsiya, No. 7 (901, 929, s. 102-3; J. Sadoul, Noies sur la Rvolution Bolchevique (1919), s. 313-14. i:\estnada kong reyle ilgili az sayda ve gze arpmayan Mabetler yaymlanm olmas, ok fazla aa k mann yol aabilecei sonulardan duyulan belli bir endienin ifadesidir. Ayn sralarda ba ka merkezlerde de sava esirleri kongreleri dzenlenmitir. 51 Proleurskaya Revolyutsivo. No. 7 (901. 1929. s. 108-10. 55. f:vctty. lt.Nis.in i*!: Polem jlu.vn Re\oh,s,ya, No 7 <<K'l. 1029. s. 107

KL POLTKA 79 ser y a r d m c s Unliht'in yapt bir " s a v a esirleri ve g m e n l e r i n m e r kezi k o l l e g i y a s " g e i r i l d i . 5 6 A m a sava esirlerinin s o r u m l u l u u n u n p a r t i ile d e v l e t arasnda bu ekilde paylatrlmas, h e r h a n g i bir d o l a y s z p o l i tika deiiklii h a b e r v e r m i y o r d u . 1918 N i s a n ' n m son g n l e r i n d e S o v y e t H k m e t i ' n d e k i ilk A l m a n B y k e l i s i M o s k o v a ' y a ulat. B y k e l i r e s m e n ilk kez 1 M a y s g s t e r i l e r i n d e b o y gsterdi; geit r e s m i y a p a n as keri birlikler arasnda, A l m a n e s i r l e r i n d e n o l u a n ve A l m a n yoldalarn i m p a r a t o r u n b o y u n d u r u u n u frlatp a t m a y a aran bir p a n k a r t t a y a n bir birlik de vard. Bu olay d a h a da sert bir p r o t e s t o y a yol at, S o v y e t l e r de b u n a leride Kzl O r d u ' y a y a b a n c milliyetlerden kimseyi a l m a y a c a k larna s z vererek c e v a p verdiler - a m a s u l a n a n kiilere S o v y e t yurtta l vererek h e m e n , k o l a y c a bir k yolu b u l u n a b i l i r d i . 5 7 Parti h i m a y e sinde sava esirlerine ulusal g r u p l a r h a l i n d e p r o p a g a n d a y a p m a faaliyet leri ve bu esirlerin Kzl O r d u ' y a a l n m a l a r 1918 K a s m ' n d a k i a t e k e s e k a d a r a z a l m a k s z n d e v a m etti, a m a N i s a n v e Mays'taki ak tahriklerin tekrarlan m a s n d a n k a n l m a y a alld anlalyor. 1918 K a s m ' n d a n s o n r a A l m a n ve Avusturyal sava esirleri kendi lkelerinin M o s k o v a ' d a ki eliliklerinin bana g e t i l e r 5 3 ve O r t a Avrupa'ya ajitatr g n d e r m e ii ni rgtleyen i ve asker temsilcisi konseyleri k u r d u l a r . 5 y Brest-Litovsk a n l a m a s , sava esirleri a r a s n d a k i Bolevik faaliyetle rini d e n e t l e m e k o n u s u n d a pek ya da hibir ey y a p m a d gibi, yeni ve o z a m a n a k a d a r d e n e n m e m i br p r o p a g a n d a k a n a l d a at. 1918 N i s a n ' n da Joffe'nin A l m a n y a ' d a k i lk Sovyet temsilcisi olarak Berlin'e g e l m e s i , y o u n br d e v r i m c i k a m p a n y a n n iareti o l d u . Joffe Kayser'e i t i m a t n a m e sini s u n m a y reddetti ve ilk resmi y e m e i n e sava kart B a m s z S o s -

56. /ri'fwira, 21, 23 Nisan 191 S; Proletaskayo Revolyutsiya.No. 7 (90). 1929. s. 107K; Sobranic zakoncmi, 1917-1918, No. 34, madde 451. 57. W. Hard, Roymond Robins' Own Story (New York, 1920); Papers Reinting to ihe Foreign Relations of the United States, 1918: Russia, c. II (1932). s. 131. Alman ve Avus turyal sava esirlerinin silahlandrlmas tilaf Devletleri arasnda da endie yaran ve m dahale bahanelerinden biriydi. Bu esirlerin Ililaf Devlelleri'ne kar yine llifak Devletleri adna savaacaklar fikri phesi; ok abartlyd; ama bazlar Sibirya'da ek alayna kar yaplan savaa katlmlard. 58. Radek elilikteki odasnda kalmay srdren Avusturya Byiikelisi'in gleryzl protestosundan bahseder; anla "Alman memurlar grlmemi bir korkaklkla davrandlar" te (Krasnaya Nov', No. KHI926),s. 143). 59. Vo:.'m> S"e:d RKP (B) (i^m s. 437; Petrograd Alman si ve Asker Vekilleri Konseyi'nin iki delegesinin, Berlin'de 1919 Nisan'nda dzenlenen ikinei Tm Almanya Kongresi'ne katlmasna izin verilmemitir Q" VsegermanskiiS"e:d Raho^tk t Soldatskik Sovetov (1935), s, 325-6).

80 S O V Y E T RUSYA VE DNYA y a l D e m o k r a t Parti'nin, bazlar h a p i s t e o l a n liderlerini d a v e t e t t i . 6 0 Yllar s o n r a Joffe e l i l i k d e n e y i m i n i A m e r i k a l bir yazara a n l a t m : Berlin'deki elilik binas A l m a n devriminin merkez karargh ilevini gr yormu. Alman memurlardan gizli bilgiler satn alp bu bilgileri halka yaptklan konumalarda ve hkmet kart yazlarda kullanmalar iin radikal liderlere akt a n y o r m u . D e v r i m c i l e r iin silah a l m ve bunun iin 1 0 0 . 0 0 0 mark d e m i . Masraflarn S o v y e t E l i l i i n i n karlad tonlarca Kayser-kart bildiri basl m ve datlm. Joffe bana "monarisi devleti y k p sava sona erdirmek isli yorduk" dedi. "Bakan Wilson da ayn eyi kendi tarznda y a p m a y a alyordu." N e r e d e y s e her g e c e karanlk bastktan sonra, s o l c u b a m s z sosyalist liderler taktik sorunlar konusunda Joffe'ye danmak iin Unter den Linden caddesindeki elilik binasna g i z l i c e girerlermi. Joffe tecrbeli bir k o m p l o c u y m u . Ondan tav s i y e , y o ! gstericilik ve para istiyorlarm, "Ama neticede" dedi Joffe kederle, "kayda deer pek, hatla hibir ey yapamadlar, yapamadk. Bir devrim balata c a k kadar gl deildik." 6 1

Almanlarn sava kesin

olarak kaybetmelerinden sonra bu

olayda

B o l e v i k p r o p a g a n d a n n o y n a d r o l b y t m e k , farkl g d l e r l e d e o l s a , iki t a r a f n d a i i n e g e l i y o r d u ; J o f f e ' n i n f a a l i y e t l e r i n i n k a p s a m y l a i l g i l i o k abartl s z l e r s y l e m e k y a y g n bir tavr h a l i n e g e l m i t i . 6 2 A m a S p a r t a k u s M e k t u p l a r n n y a y n c s Ernst M e y e r ' e bildirilerini databilm e s i a m a c y l a para v e r d i i 6 3 v e S o v y e t E l i l i i iin hukuki d a n m a n l k ve i temsilcilii yapt anlalan U S P D y e s i Oskar Cohn'un elinden

60. John Reed, The Liberator (New Yotk), Ocak 1919, s. 24; ayn kaynakla ilgin biraynntdan da bahsedilir: Joffe on "uzman propagandacm Almanya'y bisikletlerle turlamaya gndermi, 61. L. Fischer, Men and Politics (1941), s. 31. 62. Joffe, Almanlarn kendisinin devrimcilere silah alm iin 105.000 mark harcadn ileri sren bir beyanna, bamsz sosyal demokrat lider Banh'a, bu amala "105.000 mark deil, yz binlerce mark verdiini" syleyerek cevap vermiin (zves'iya, 6 Aralk 1918); Daha nce Sovyet Hkmeti'nin Brest-Litovsk anlamasna btnyle sadk kaldn iddia etmi olan ierin, Alman Hkmeli'ne gnderdii bir notla Mfe'ye propaganda amacyla fonlar verilmi olduunu kabul elmitir (a.g.e., 26 Aralk 1918). Alman tarafnda. Hoff mann Joffe'nin bir Berlin bankasnda 22.000.000 marklk bir hesab olduunu belirten bir raporu yineler (Die Aufzeichnungen des Generalmajors Max Hoffmann (929),c. I. s, 223). 63. Spartakusbund, 1916 ylnda Alman Sosyal Demokrat Partisinin ar Solunda ona ya kan ve aslen entelektellerden oluan devrimci, sava karl bir grup iin yaygn ola rak kullanlan isimdir: Grubun en nde gelen ahsiyeti Rosa Luxem burg'du. Grubun ad, yasad bildiri ve melinlerini dalrken kullanlan Spartakusbriefe'den geliyordu. 1917 Ni san 'nda Sosyal Demokrat Parti'de (SPD) bir blnme oldu ve partinin Sol kanad, asl ar l sava kartlna veren Bamsz Sosyal Demokrat Partiyi (USPD) kurdu. SpartakistlerUSPD'ye katldlar, ama onun iinde bamsz bir grup olarak kalp yeni partide bir a r devrimci Sol oluturmay srdrdler.

KL POLTKA 81 byk p a r a l a r gelii gerektir. ak yaanmtr. B u h a r e k e t l e r Brest-Ltovsk n c e s i p o l i t i k a n n dolaysz d e v a m v e s z konusu politikann birinci a m a c n n balca kapitalist lkelerde, zellikle d e A l m a n y a ' d a d e v r i m i tevik e t m e k o l d u u r e t i s i n d e n y a p l a n m a n t k sal birer k a r m niteliindeydi. A m a , S o v y e t tarafnn bu p r o p a g a n d a fa aliyetlerinin dnda, Brest-Litovsk a n l a m a s n n m z a l a n m a s n d a n s o n raki ki ay b o y u n c a S o v y e t - A l m a n ilikilerine d a m g a s n v u r m a y srd ren o l a a n s t gerilimin baka sebepleri d e vard. A l m a n H k m e t i an l a m a n n k e n d i s i n e verdii avantajlar p e k i t i r m e k iin a c e l e e d i y o r d u . 7 M a r t 1918'de " b e y a z " F i n l a n d i y a h k m e t i y l e bir bar a n l a m a s i m z a lad, d a h a s o n r a bir hafta n c e Sovyet H k m e t i ' y l e a n l a m a i m z a l a m 6 5 ve son iki aydr R u s birliklerinden d e s t e k a l m a k l a o l a n Fin Sosyalist i ler H k m e t i ' n e kar sert bir i sava balatt. N i s a n b a l a r n d a Von d e r G o l t z k o m u t a s n d a k i bir A l m a n o r d u s u F i n l a n d i y a ' y a k a r m a yapt; bir ay s o n r a i sava s o n a erdi - tabii o n u n a r d n d a n balayan " b e y a z t e r r " s a y l m a z s a . A l m a n birlikleri U k r a y n a ' d a , M o s k o v a ' d a n d e s t e k veya te vik a l a n SD ve Bolevik partizan birliklerinin etkisiz tacizlerinden p e k ra hatsz o l m a d a n srekli ilerleyerek b t n lkeyi igal ettiler. 6 6 22 N i s a n ' d a i e r i n , A l m a n l a r n Brest-Litovsk'da belirlenen ya da btn U k r a y n a h k m e t l e r i n c e t a l e p edilen U k r a y n a snrlarnn t e s i n e g e i p Krm'a gir m e l e r i n i p r o t e s t o e t t i . 6 7 A l m a n B y k e l i s i M i r b a c h ' m 2 6 N i s a n 1918'de Sverdlov'a i t i m a t n a m e s i n i s u n d u u sralarda verdii r e s m i davetteki s o uk h a v a herkesin dikkatini e k t i ; 6 8 v e ayn g n i e r i n A l m a n k u v v e t l e 64

Silah alveriinin byk b o y u t l a r d a ol

mas p e k m m k n d e i l d i . A m a bol m i k t a r d a ve srekli bir ateli bildiri

64. Joffe'nin 17 Aralk 918'da zrestiya'da yaymlanan demecine gre, Cohn ondan "Alman devrimine katk amacyla" 10.000.000 ruble almt; Joffe'nin snrd edilmesi ari fesinde Cohn'a aynca 500.000 mark ve 150.000 ruble daha teslim edilmi: Bu paradan 350.000 mark ve 50.000 ruble "Almanya'da kalan Rus yurttalarnn ihtiyalan" iin ayrlm. Alman tarafnn verdii bilgiler iin bkz. R. H. Lutz, The Causes of she German Col lapse in 1918 (Stanford, 1934), s. 108, 152; 1918 Aral'nda "partideki arkadaslanmzn Alman devrimine katkda bulunmak amacyla yolda Joffe araclyla benim emrime ver dii paray memnuniyetle kabul eltim" diye vnrken, daha sonralar parann ounun Almanya'daki Rus sava esirlerinin kurtanlmas amacyla verildiini syleyerek ark elmeye almtr. 65. Bkz. c. 1, s. 266. 66. leride Sava Halk Komiseri olan Voroilov, bu harekllarda partizan lideri olarak (inlendi; kinci Dnya Sava srasnda baslan bir kitapta Voroilov baya idealize edilir: Razgrom Nemeskih Zahvaikov y Ukraine 1918 g. (1943). 67. zvestiya, 23 Nisan 1918. 68. Foreign Relations of the United Stales: Russia, c. I (93I), s. 506,

82 SOVYET RUSYA VE D N Y A rinir O r t a R u s y a ve Krm' istila m e l e r i n i p r o t e s t o e d e n ve Brest-Li t o v s k ' d a kabul edilen koullara sk skya bal k a l n m a s n talep e d e n bir n o t a d a h a g n d e r d i . 6 9 Ayn a n d a R u s K a r a d e n i z filosu A l m a n l a r n eli ne d m e m e s i iin S i v a s t o p o l ' d e n N o v o r o s s i s k ' e e k i l d i . A l m a n l a r filo nun iadesini talep ettiklerinde ise gizlice b a t n l d - b u da batl tilaf D e v letleri'nn o k h o u n a g i t t i . 7 0 5 M a y s 1918 gibi ge bir tarihle B r u c e L o c k h a r t R o b i n s ' e yazd bir m e k t u p t a Troki'nin tilaf Devletleri ile i birliini arttrmak iin att a d m l a r sralayp "bu A l m a n yanls bir aja nn iine b e n z e m i y o r " s o n u c u n a v a r y o r d u . 7 1 S o v y e t politikasnn kapita list d e v l e t l e r a r a s n d a m a n e v r a l a r y a p m a k t a n ve bir g r u b u n d m a n l n a kar b r n teskin e d e r e k g v e n c e a r a m a k t a n ibaret o l a n b u y n a sndan bakldnda, 1918 b a h a r n d a nihai ve u z l a l m a z d m a n A l m a n y a ' y m gibi g r n y o r d u . G e t g e l e l i m Sovyet politikasnn dengesi, kar k a m p t a n gelen yeni ve d o l a y s z bir tehditle hzla tersine evrildi. 1918 M a y s ' n n o r t a l a n n a ka dar A l m a n y a ' d a n gelen tehdit rejimin karsndaki en k t d tehlike gi bi g r n y o r d u hl. A m a bu sralarda J a p o n l a r n N i s a n a y n d a Vladiv o s t o k ' a y a p t k l a n k a n m a n m 7 2 mnferit bir olay deil, tilaf D e v l e t l e ri'nn o k d a h a b y k lekli bir m d a h a l e s i n i n n c s o l d u u a k l a kavutu. G e r e k t e n d e 1918 M a y s ' n n s o n g n l e r i n d e e k a l a y n d a is y a n kt ve Hazran'n s o n l a n n d a ilk ngiliz kuvvetleri M u r m a n s k ' s k a r m a yaptlar. 7 3 B y l e c e , 1918 O c a k v e ubat'nn e n k a r a n l k gnlerin d e nasl yaklaan A l m a n tehlikesini s a v u t u r m a k a m a c y l a tilaf Devletleri'ne kur y a p m a y a ynelik m i t s i z ve verimsiz bir g i r i i m d e b u l u n u l m u s a , imdi d e tilaf D e v l e t l e r i n i n m d a h a l e tehdidi n e r e d e y s e o t o m a tik olarak t e k i tarafn desteini a r a m a ve A l m a n H k m e t i ' y l e Brest-Li-

69. A.g.e., c. 1,5.512-13. 70. Bu olayla ilgili resmi malzemeler urada bulunabilir: Arkhiv Russkoy Revolyutsii (Berlin), c. XIV (1924), s. 153-221: aynca bkz. R. H. Bruce Lockhan, Memoirs of a British Ae<w(1932), s . 279. 71. Russian-American Relations, der. C. K. Cummings ve W. W. Pelit (New York, 1920). s. 202-3. 72. Japon birlikleri, Vladivostok'a 5 Nisan 1918'de, nceki gn iki Japon'un ldrlme sine misilleme bahanesiyle kartma yaptlar. 6 Nisan'da ierin tilaf Devletleri temsilcile rine, "Vladvostok'ta olan olaylara" hkmetlerinin tepkilerinin ne oldujju konusunda bilgi almak zere bir not gnderdi (Correspondance Diplomatique (Moskova. 19181. s. 3) -bu la lebe cevap gelmedi. 73. Man aynn balarndan beri. Murmansk'ta. grnte olas bir Alman saldrsna kar dkknlar ve demiryolunu korumak amacyla kUk bir ngiliz birlii bulunuyordu; buraya Sovyet otoritelerinin st kapal onayyla kmlard.

KL POLTKA 83

tovsk'un tek tarafl d z e n l e m e l e r i n d e n d a h a s a l a m bir karlkl fayda temelinde bir a n l a m a s a l a m a m a n e v r a s n h a r e k e t e geirmitir. B u mitsiz bir m a n e v r a y d , o n u Joffe'nin Berlin'de izledii d e v r i m c i taktik lerle birletirme ihtiyacnn d a h a d a mitsizletirdii bir m a n e v r a . A m a itilaf D e v l e t l e r i ' n d e n g e l e n t e h l i k e h e r g e e n g n a r t y o r d u . B u m a n e v r a y m m k n klan ey - h e r n e k a d a r M o s k o v a ' d a b u n u n farkna v a n l m a s a da- A l m a n askeri evrelerinin de ayn tehlikeyi gittike d a h a yi fark et meleriydi. A l m a n l a r n F r a n s a ' d a yaptklar b y k t a a r r u z 1 9 1 8 y a z n d a baarszl uraynca, A l m a n y a batda lk k e z g e r e k t e n k e y e skt: Brest-Litovsk a n l a m a s n n d o u c e p h e s i n d e a r k a s n d a brakt tek ey olan silahl m t a r e k e d u r u m u n u iyiletirmek kesinlikle A l m a n l a r n m e n faatineydi. Lenin'in VTslK ile M o s k o v a S o v y e t i ' n i n 14 M a y s 1918'de yaptklar ortak t o p l a n t d a d politika h a k k n d a yapt u z u n ve b i r a z da d a l d a n da la atlayan k o n u m a bu geii iaret e d i y o r d u . L e n i n a k a ihtiyatl ko n u m a y a alyordu. Artk " B y k R u s y a " snrlar iinde k a l a n S o v y e t Rusya'y "u a n iin g e m i azya a l m e m p e r y a l i s t h a y d u t l u k d e n i z i n d e k i bir v a h a " olarak tasvir e d i y o r d u ; "bat ya da d o u d a k i e m p e r y a l i s t d e v l e t lerin a n u n s u r l a n n a y a r d m c o l a b i l e c e k " h e r h a n g i bir aceleci a d m atl m a s n a kar, birka g n n c e k i gizli m z e k k e r e d e 7 4 yapt u y a n y tek rarlyordu; v e szlerine Joffe'den y e n i g e l e n v e A l m a n H k m e t i ' n i n m u allakta k a l a n btn m e s e l e l e r i g r m e y e hazr o l d u u n u bildiren teselli e d i c i bir telgraf o k u y a r a k s o n v e r i y o r d u . 7 5 G e l g e l d i m A l m a n l a r l a iliki leri iyiletirme ihtiyacna d a i r bu i m a bile, L e n i n ' i n niye ihtiyatl bir yak lam b e n i m s e d i i n i aklayan b y k bir d m a n l k l a karland. A k a A n t a n t yanls bir y n e l i m isteyen S a SD'ler, d e v r i m i n " k e n d i y n e l i m i n e s a h i p olacak k a d a r g l " o l d u u n a i n a n a n S o l SD'ler v e A l m a n l a r a h l " b t n kar d e v r i m c i k u v v e t l e r i n l i d e r i " g z y l e b a k a n v e k u r u c u Meclis'i y e n i d e n t o p l a m a y n e r e n M e n e v i k l e r ' d e n sert bir m u h a l e f e t geldi.76 A m a tilaf Devletler'nin m d a h a l e p l a n l a n v e kar d e v r i m c i k o m p l o lara verdikleri d e s t e k hzla o l g u n l a y o r d u ve artk g i z l e n e m e z h a l e gel miti. S o v y e t H k m e t i ' n e r e s m e n g v e n o y u verilmesiyle s o n u l a n a n 1 4 M a y s 1918 o t u r u m u bir d n m noktas oldu. M o s k o v a ' d a sava esirleri nin l k e l e r i n e iadesi z e r i n d e g e v e k e d e olsa d o s t a n e b i r b i i m d e al-

74. Bkz. yukanda s. 74. 75. Lenin, Soineniya, c. XXIII, s. 3-16. 76. ProtokoliZasedaniiVTslK4t''Soiva (1920), s. 277-8,281-2,290-1.

8 4 S O V Y E T RUSYA V E D N Y A an bir Sovyet-Alman komisyonu zaten vard.77 l i n ' d e S o v y e t l e r l e A l m a n l a r a r a s n d a licari 15 Mays 1918'de Ber

ilikilerin y e n i l e n m e s i a m a

c y l a m z a k e r e l e r b a l a d : S o v y e t taraf, S o v y e t R u s y a ' n n ttifak D e v l e t leri'ne kar olan mali ykmllklerinden kurtulabilmesini salamak

iin k r e d i a l m a s n n art o l d u u n u a k l a d , d e m e l e r i n altnla m y o k s a m a l l a r l a m y a p l a c a m e s e l e s i tartld v e A l m a n l a r a R u s y a ' d a b a z ay r c a l k l a r t a n m a n e r i s i n d e b u l u n u l d u . 7 8 S o v y e t t a r a f n d a , Joffe'ntn d ndaki balca mzakereciler Larin, Sokolnikov, Krasin ve o sralarda B e r l i n ' d e S o v y e t b a k o n s o l o s u o l a n Menjnski'yd; A l m a n t a r a f n d a ise B r e s t - L i t o v s k m z a k e r e l e r i n e d e k a t l m o l a n iki D i l e r i B a k a n l g revlisi N a d o l n i v e K r i e g e 8 0 ile A l m a n s a n a y i i a d n a k o n u a n R e i c h s t a g y e s i S t r e s e m a n n b u l u n u y o r d u . 8 1 B u m z a k e r e l e r i n h e r h a n g i bir a y r n t s ifa e d i l m e m i t i r ; a m a d a h a M a y s ay s o n a e r m e d e n M o s k o v a ' d a b i r "Almanya ynelm"nden bahsedilmeye balamt.82 Krasin'n Alman-

y a ' d a k i o k s a y d a k i nfuzlu b a l a n t s , o s r a l a r d a m u h t e m e l e n Joffe'nin resmi faaliyetlerinden d a h a nemliydi. Haziran balarnda Krasin Luden-

77. K. von Bothmer. Mit Graf Mirbach in Moskau (Tbingen, 1922)'de birok ayntu bulunabilir; Mirbach'm ekibinde yer alan bir subay olan yazar bu komisyonda alm. An lalan Almanlarn mzakereleri tamamlamak iin aceleleri yokmu, nk ellerinde tuttuk lar 1.500.000 milyon Rus esirin igcn kaybetmek istemiyorlarm. 78. Berlin'deki Sovyet licare delegasyonunun bakan Bronski'in demeci, zvestiya, 4 Temmuz 1918. 79. Bu isimleri 16 Austos 1918 tarihli Izvestiya'a. kendisiyle yaplan bir rportajda Joffe verir. Parti tarihinin ilk blmlerinde bir rol oynam olan Krasin (bkz. c. I. s. 53), par tiyi 1908 ylnda brakp kendini tamamen mhendislik almalarna adad: Alman Sie mens- Schucken irketinin Petrograd'daki mmessili oldu. 1917 Kasmnda Petrograd'dayd, ama devrimde hibir rol oynamad ve 1918 balarnda sve'e giti, 1918 May s 'nda Jof fe'nin davetiyle Sovyet-Alman mzakerelerine yardmc olmak amacyla Berlin'e geldi. 1918 Austosu'nda Moskova'ya dnd, Ulusal Ekonomi Yksek Konseyi prezidyumuna ye oldu ve d ticaretin sorumluluunu stlendi. 80. Adalet bakan olan Kriege, hem Hoffmann (Die Aufzeichnungen des Generalmajors Max Hoffmann (1929), c. Il, s. 218), hem de Ludendorff (My War Memories (Ing. ev,, ta rihsiz), c. Il, s. 657) tarafndan, Alman HUkme'ne Rus yanls bir politika yamamaya a lan ktcl dahi olarak anlatlr. Askerlerin grn de yanstan K. von Bothmer (Mil Graf Mirbach in Moskau (Tbingen, 1922), s. 9 1 , 105) de ayn gr ifade eder. Eliliin "muhalefet"le gizli ilikiler kurmu olduundan bahseden ve "benim bildiim kadaryla, Boleviklerin bu ilikilerden hi haberi olmad" diyen W. Von Blcher, Deutschlands Weg nach Rapollo (Wiesbaden, 1951), s.I5'te Mirbach'in elilik personeli arasnda Sovyet kar t grn temsilcilerinin de bulunduunu ileri srer, 81. H. Kessler. Walther Rathenau: His Life and Work (ng. ev., 1929). S. 291-2; bu kay naa gre "mzakereler Ludendorff ile ekibinin fantastik talepleri yznden uzad"; bu ta lepler arasnda "Donda Alman himayesinde br Kazak cumhuriyeti kurulmas" da vard. 82. J. Sadoul, Noies sur la Rvolution Bolchevique (1919), s, 354; bundan bahsedilen meklup, o dnemde Moskova'daki politika ve kamuoyunun dengeli bir betimlemesini su-

KL POLTKA 85 lorff l a g r m e k z e r e bat c e p h e s i n e gitti; g e l g e l d i m b u g r m e n i n her iki tarafn da Brest-Litovsk a n l a m a s n n hlal edileriyle ilgili d o s t a n e bir karlkl y a k n m a d a n t e y e g e m e m i o l d u u anlalyor. K r a s i n aralarnda yakn t a r i h l e r d e a n s l y e l i e a d a y o l m u , o sralarda da K o p e n h a g ' d a A l m a n B y k e l i s i olan B roc kdorff-Rantzau 'nun da b u l u n d u u ileri g e l e n A l m a n d e v l e t a d a m l a r y l a d a g r y o r d u . A l m a n i a d a m lar a r a s n d a kendisini t a m a n l a m y l a e v i n d e h i s s e d i y o r d u . D a h a n c e Krasin'in P e t r o g r a d m m e s s i l l i i n i yapt S i e m e n s - S c h u c k e r t irketinin yneticileri telala R u s y a ' y l a ilikilerini k e s m i l e r d i . A m a K r a s i n , r a k i p irket AEG ile R u s y a ' n n elektrik eyas talebi k o n u s u n d a k o n u a b i l m i v e " P e t r o g r a d ' s o u a teslim o l m a k t a n k u r t a r m a k " iin g e m i l e r l e h e m e n k m r g n d e r i l m e s i iini a y a r l a m t . 8 3 B u a r a d a K i e v ' d e Sovyet H k meti ile U k r a y n a ' n n A l m a n destekli h k m e t i a r a s n d a k i b a r g r m e leri s r y o r d u : Sol SD'lerin U k r a y n a ' d a A l m a n o t o r i t e s i n e kar ayaklan m a l a r a M o s k o v a ' y d a h i l e t m e y n n d e k i b t n giriimleri sert bir biim d e bastrld. Sol SD'lerin n d e g e l e n b i r k a A l m a n devlet a d a m n a su ikast d z e n l e m e kararlar, bu h e n z b a l a m a k t a olan S o v y e t - A l m a n rapprochemenfm yok etmeye ynelik kastl bir giriimdi. 6 Temmuz 1918'de, beinci T m R u s y a S o v y e t l e r K o n g r e s i srasnda, b i r k a m e r k e z d e S o v y e t H k m e t i n e ynelik kar d e v r i m c i a y a k l a n m a l a r karl d bir a n d a . A l m a n B y k e l i s i M i r b a c h ' a suikast d z e n l e n d i . 8 4 Sol .SD'lerin, Mirbach'n ldrlmesinin Sovyet-Alman ilikilerini

l m d e n s o n a e r d i n n e s e d e ktletireceini h e s a p etmeleri m a k u l d . Da h a n c e Pekin'de A l m a n B y k e l i s i n i n i n B o x e r ' l a n tarafndan ld rlmesi ve bu olayn a r d n d a n y a p l a n a s k e r i m i s i l l e m e l e r sk sk serbest e r n e k gsteriliyordu. G e l g e l d i m , bu k e z birok kiiyi artan br ey o l d u . bu tr k a y d a d e e r bir tepki g s t e r i l m e d i . Sovyet H k m e t i , hen batl tilaf D e v l e t l e r i n i n destekledii i k o m p l o l a r l a h e m de tilaf D e v inir. Bir "Rus-Alman ittifak "um eli kulanda olduu sylentileri 1918 yaznda Almanya'da H kadar yaygnlamt ki hapisleki Rosa Luxemburg's bile ulaml (P. Frhlich, Rosa Utxrtburg: Her Life and Work ( 1940). s. 268-9). 83. Krasin'in Almanya'da kald srada yaptklaryla ilgili tek kaynak, maalesef, kars na yazd, siyasetle ilgisiz mektuplardr; bu mektuplardan bar paralarn ngilizce eviri si urada bulunabilir: L. Krasin, Leonid Krasin: His Life and Work (larihsiz [19291, s. 7995). Bunlardan da siyasetle ilgili hemen her ey kanlnlr: rnein. Brockdorff-Rantzau' yla yapt bir grme yle anlatlr: "Bir sr eyden bahsetlik, Danimarka'ya gidip ora da yaamaya karar verirsen yardmc olabileceini syledi." 84. Bkz. c. l,s. 157; K. von Bolhmer, Mit Graf Mirhm h in Moskau (Tbingen. 1922), s. 71-9da bu suikaste kendi gzleriyle tank olmu birinin canl anlatm vardr.

8 6 S O V Y E T RUSYA V E DNYA letleri'nin k u z e y d e v e S i b i r y a ' d a k i m d a h a l e l e r i n i n g e t i r d i i d t e h d i d e y z y z e y k e n , d i e r e m p e r y a l i s t k a m p l a ilikilerinin b o z u l m a s n d a n n e p a h a s n a o l u r s a o l s u n k a n m a k z o r u n d a y d . A m a hzla k t l e e n bir a s keri d u r u m l a kar k a r y a o l a n A l m a n y a d a , d o u c e p h e s i n d e b a n tek r a r b e l a y a s o k m a k t a n eit l d e k a n y o r d u . B u y z d e n M i r b a c h cina yeti iki tarafta d a u m u l m a d k b i r ihtiyat v e u z l a m a r u h u iinde ele aln d . A l n a n H k m e t i b a l a n g t a M o s k o v a ' y a bir t a b u r a s k e r g n d e r m e y i t a l e p e t t i y s e d e . e n s o n u n d a e l i l i k a r a z i s i n d e 3 0 0 silahsz m u h a f z b u l u n d u r m a y a yetki v e r e n bir a n l a m a y l a y e t i n d i . 1 ^ A l m a n H k m e t i , o sra larda v e d a h a s o n r a 8 6 isteklerinin t a m k a r l a n m a d n s y l e y e r e k p r o t e s t o l a r n s r d r d . Yine d e . c i n a y e t t e n hafta s o n r a , 2 8 T e m m u z 1 9 1 8 ' d e , y e n i A l m a n B y k e l i s i Helfferich M o s k o v a ' y a g e l d i . Yeni b y k e l i n i n k s a g r e v s r e s i n d e n e m l i bir o l a y y a a n d . 1 A u s t o s 1918'de i e r i n A l m a n elilii b i n a s n a z i y a r e t i n e g e l d i 8 7 - a n l a l a n b u tek g r m e l e r i o l d u - v e o n a ngilizlerin M u r m a n s k ' a k a r m a y a p m a l a r y z n den, Sovyet H k m e t i n i n artk Karelya'ya yaplacak ve Berlin'de meclis te o k t a n t a r t l m o l a n A l m a n - F i n m d a h a l e s i n i " e r t e l e m e k "le artk il g i l e n m e d i i m bildirdi. A y n c a " k a m u o y u n e z d i n d e ak bir a s k e r i ittifak k u r m a k imknsz olsa d a , paralel hareket e t m e n i n m m k n o l d u u n u " s y l e d i . f i A l m a n b i r l i k l e r i n e , Fin d e s t e i y l e M u r m a n s k ve Arhangelsk'

85. Pyayi Soz' Vserossiskogo Cenlral'nogo Ispolnitel'nogo Konciu (1919). s. 89; G. ierin, Vinenaya Politika Sovetskoy Rossii za Dva Coda (1920), s, 14 5. 86. Bkz. aada s. %, 304-5. 87. Helfferich gvenlik neeniyle, Moskova'da kald on gn boyunca k<a bir yry dnda elilik binasndan hi aynJmam (K. von Bohrner, Mr Graf Mirbach in Moskau (Tbingen, 1922). s. 120-1). Helfferich'in geliinden iki gn sonra Ukrayna'daki Alman ko mutan Eichhorn bir suikastla ldrld. 88. K. Helfferich, De Weltkrieg (1919), c. III, s. 466. ierin, Lenin'in lmnden son ra yaymlanan bir anma yazsnda ayn konumay aktarr: "Auslos'ta Antant. Arhangelsk' igal edip buradan gneye doru bask yaparak, douda ekoslovaklarn yardmyla ilerle yip Aleksiye v'n gneydeki "gnll" ordusunu ybnlendierek bize dpedz s:tva at s ralarda. Vladimir lyi Anant'n saldrsn zayflatmak iin savaan iki emperyalist koalis yon arasndaki husumetten yararlanmaya alt. Vladimir lyi'le uzun bir grme yaptk tan sonra, yeni Alman Bykelisi Helfferich'i ahsen iyaret edip onunla gneyde Aleksyev'e kar onak harekcl eime ve Beyaz Denizdeki Antant birliklerine kar bir Alman mf rezesi gnderme imkn konusunda mzakerelerde bulundum. Helfferich m aniden ayrl mas bu plann daha fazla gelitirilmelini engelledi" (Lenn: Sem Lrftn J Werk (Viyana. 1924), s. 93). L Fischer, TheSo<els in World Affairs (1930), c. l . s . 129'da karlatmz ifade, yani Helfrnch'in "ar Moskova-fobisi yznden ierin'in nerisini Hukmeti'ne aklamaya bile almad" ifadesi Sovye pheciliinin retici birome dr ve kesinlik le doru deildir. K. von Bolhmer, Mil Graf Mirbach in Moskau (Tbingen. 1922), s. 117de aka yle denir: "Finlandiya ve Baltk'aki birliklerimizle Murman blgesine doru iler-

KL POLTKA 87 teki tilaf Devletleri igaline kar S o v y e t t o p r a k l a r n a g i r m e l e r i iin ya p l a n bu davet, u b a t a y n d a T r o k i ' n i n y a k l a a n A l m a n l a r a kar tilaf D e v l e t l e r i ' n d e n d e s t e k a l m a k in yapt giriimlerin t a m muadili m a h i y e t i n d e y d i . A m a A l m a n y a , lpk tilaf Devletleri gibi. bu k a d a r tehlikeli bir m a c e r a y a g i r m e k t e t e r e d d t l y d . Helfferich geliinden on gn s o n r a elilik b i n a s n P e t r o g r a d ' a t a m a y o l u n d a talimatlar b r a k a r a k , S p a ' d a k i bir A l m a n kraliyet k o n s e y i n e k a t l m a k z e r e M o s k o v a ' d a n ayrld. B u r a da 8 A i o s 1918'de yaplan t o p l a n t d a . A l m a n g e n e l k u r m a y y a k n d a askeri y e n i l g i y e u r a m a tehlikesiyle ilk defa yzletiler ve askeri taah htleri a z a l t m a n n acil bir ihtiya o l d u u n a karar verdiler. B u n d a n b y l e d o u d a m a c e r a y a allmak s z k o n u s u o l a m a z d . Helfferich m a k a m n a d n m e d i v e b i r k a g n s o n r a A l m a n b y k e l i l i i A l m a n l a r n igal etti i t o p r a k l a r d a b u l u n a n Pskov'a tand.** Bu a r a d a Berlin'deki S o v y e t - A l m a n m z a k e r e l e r i s o r u n s u z sryor d u ; Sovyet m z a k e r e c i l e r i A l m a n l a r n askeri a d a n n e k a d a r g s z d u r u m d a o l d u u n u t a m a n l a m y l a k a v r a m olsalard b u r a d a o denli uysal davranmayabilirlerdi.90 Haziran sonunda Alman genelkurmay Khlmann' istifaya zorlamt. O n u n y e r i n e bir z a m a n l a r Petersburg'da Al m a n d e n i z ataelii y a p m e m e k l i bir a m i r a l olan Dileri Bakan Hintze geti. A m a A l m a n askeri makinesi hzla d a l y o r d u ve balarda m zakerelerin ilerlemesini geciktirmi o l a n abartl askeri hrs ve ddialar artk gemite kalmt. 1918 A u s t o s u ortalarnda Joffe Izvestiya'ya, " A l m a n y a ' d a k i d e v l e t evreleri ve r e s m i e v r e l e r Rusya'yla bar iliki ler s r d r m e n i n z o r u n l u l u u n u n d a h a n c e hi o l m a d k a d a r farkna v a r m d u r u m d a l a r " d i y o r v e e k o n o m i k m z a k e r e l e r i n " b i z i m iin ok t a t m i n edici b i i m d e s o n a erdii"ni v u r g u l u y o r d u . 9 1 27 Austos'ta Ber lin'de B r e s t - L i t o v s k a n l a m a s n a ilave m a h i y e t i n d e a n l a m a sessizce i m z a l a n d - s i y a s i bir a n l a m a , mali bir a n l a m a ve gizli bir n o t a teatisi, ki

lemek amacyla Anlant'a kar Almanya'yla bir mi fak kurma meselesi ciddiyetle ele aln maktadr." 89. G. ierin, Vineayj Politika Sovelkoy Rossi :o Dva Goda {I9?0), s. 15. 90. ent gte ia.g.e.. s 15V Sovyel hkumrli 1918 Austosu'na kadar Almanlarn zayfln stzememiflerd. "Yazn. Alman birliklerinin basal zaman Rusya'nn ilerine gi rip labllan alp gidebileceinden korkuyorduk hI3 Ama fasa zaman geldiinde. Alman emperyalist eanavann itahnn azalm olduu anlald " Krasin in 7 Eyll 1918'de yazd bir mekluba gte, o sralarda Moskova'da hl "ekoslovakya Nijrt'y alrsa, Almanlarn da Pelrogad ve Moskova'y igal edeceklerinden" korkuluyonnu. (L. Krasin, Leonid Kra sin: His Life and Work (&r\hsiz 119291, s. 90). 91./:rsmu. loAustos 1918.

88 SOVYET RUSYA VE D N Y A bu sonurcusuyla S o v y e t H k m e t i gizli d i p l o m a s i y e ilk k e z b a v u r m u o l u y o r d u . A l m a n l a r n B e y a z Rusya'y lahliye e i m e s i karlnda, RSFSC Estonya ve Letonya zerindeki btn egemenlik haklarndan resmen v a z g e i y o r ( a m a Tallinn, R i g a v e Vindau y o l u y l a " d e n i z e u l a m a " s n a izin v e r i l i y o r d u ) , (artk A l m a n h i m a y e s i n d e o l a n ) G r c i s t a n ' n b a m s z ln t a n y o r v e alt m i l y a r m a r k l k b o r c u n u k s m e n altn k s m e n d e b o n o l a r l a demeyi t a a h h t e d i y o r d u . A l m a n y a R u s t o p r a k l a r n d a S o v y e t H k m e t i a l e y h i n e faaliyet g s t e r e n k u v v e t l e r e ( R u s olsun o l m a s n ) d e s tek v e r m e m e y i t a a h h t e d i y o r d u . S o v y e t R u s y a se "tarafszlnn gere i o l a r a k A n t a n t kuvvetlerini K u z e y R u s y a ' d a n k a r m a k iin e l i n d e k i b t n aralar k u l l a n m a y " t a a h h t e d i y o r d u ; e e r b u n u b a a r a m a z s a , o z a m a n A l m a n y a - b u gizli n o t a t e a t i s i n e h a v a l e e d i l e n m a d d e l e r d e n biriy d i - " g e r e k i r s e Fin birliklerinin y a r d m y l a , b u ii kendisi y a p m a k d u r u m u n d a k a l a c a k n " v c R u s y a "bu m d a h a l e y e d m a n c a bir h a r e k e t o l a r a k b a k m a y a c a k t " . B y l e c e i e r i n ' l e Helfferich'in M o s k o v a ' d a tarttklar proje bir ekilde Berlin a n l a m a s n a g i r i y o r d u , a m a A l m a n y a artk b u n u h a y a t a g e i r e c e k askeri d u r u m d a d e i l d i . 9 2 lk Bresl-Ltovsk a n l a m a s t a k a t s i z ve p a s i f bir k u r b a n a y k l e n e n t e k tarafl bir d a y a t m a idiyse. 27 A u s t o s 1918'dek ilave a n l a m a l a r , ikisi de aktif o l a r a k k e n d i s i n e belli avantajlar s a l a m a y a alan, ikisi de b r n n pasif iyi niyetini h e r h a l k r d a s a l a m a a l m a k iin h e r trl b e d e l i d e m e y e h a z r iki taraf a r a s n d a k i s r a d a n bir d i p l o m a t i k p a z a r l k m a h i y e t i n d e y d i . Bu a n l a m a l a r S o v y e t d likilerinin n o r m a l l e m e s i n i n aa m a l a r n d a n biriydi. i e r i n ki a n l a m a y o n a y l a n m a s iin VTslK'ya su n a r k e n , e m p e r y a l i s t A l m a n y a ile "ii ve k y l d e v l e t i " a r a s n d a "bar ilikiler" k u r m a n n n e m i n i bir k e z d a h a v u r g u l u y o r d u : Rusya ile Almanya'nn rejimleri ve her iki hkmetin temel eilimleri arasn daki byk farka ramen, ii ve kyl devletimizin her zaman gzettii bir ama olan iki halkn bar iinde bir arada yaamas u anda Alman egemen s nf iin de ayn lde istenen bir eydir... Biz bugn onaylanmas iin VTslK'ya sunulan bu anlamalar tam da Almanya'yla bar ilikiler gelitirme amacyla imzaladk. 9 3

92. ki anlamann ksaltlm halleri, Kliyunikov i Sabann, Metduarodntya Politi ka, c. II (1926). s. 163/6'da bulunabilir; gizli nota teatisi urada bulunabilecek Alman ariv leri arasnda yaymlanmtr: Europische Gaf ache, c. IV (1926), s. 148-53; Rusa metin resmen yaymlanmamtr. Btn bu belgelerin evirileri uradadr S. Wheel er-Ben nen. Be-Lirorsk: the f-'orgoun Pence 11939 , s. 427-46. 93. Pyaty SIKIV Ysen/suifkui/o CcmiaTtiiigo lipolmlei'm/go Komilesu (1919). S. 5-6.

KL POLTKA 89 S o v y e l politikas birincil ilevini d n y a d e v r i m i n i v a z e t m e k o l a r a k g r e n anlaytan o k t a n u z a k l a m t . i e r i n . N a r k o m i n d e l ' d e iki d m a n G g r u b u n u birbirine d r m e v e bar j e s t l e r e ak siyasi d m a n l a r teskin e t m e politikasna d e r i n d e n balyd; d p e d z g s z l n rn olarak grlen b u politika Lenn tarafndan o n a y l a n y o r d u . B u p o litikann b i r k a ay b o y u n c a Joffe'nin Berlin'deki d e v r i m c i faaliyetleriyle birletirilebilmesi, aslen, felaket y a k l a t k a A l m a n H k m e ' n i n fel halinin a r t m a s s a y e s i n d e m m k n olabilmiti.

Sovyetler'in Almanlarla ilikilerinin iyilemesi, ayn l m n n ters v a r y a s y o n u n u izlemi olan tilaf D e v l e t l e r i y l e ilikilerin b o z u l m a s n a karlk geliyordu. Sovyetler'in A l m a n y a ' y a kar taknd tavrda, u z l a ma ve intibak ieitmotif 1918 yaz b o y u n c a yerleiklik k a z a n d . S o v y e t l e r i n tilaf Devletler'ne kar taknd tavrda ise, u b a t ve Mart aylarn da yaplan vakitsiz y a n a m a m a n e v r a s , tilaf Devi etleri n n d n s z d manl v e ok y a k n d a m d a h a l e d e b u l u n m a tehditleri k a r s n d a baa rsz oldu. 1918 y a z n d a n s o n r a tilaf D e v l e t l e r i n i n rejimi y o k e t m e y e ve onu yok e t m e y e atan h e r k e s e y a r d m e t m e y e kararl olduklar k o n u s u n d a hibir p h e k a l m a m t . H a z i r a n ay sonlarnda ngilizlerin M u r m a n s k s k a r t m a y a p m a l a r n n a r d n d a n . A u s t o s balarnda ngiliz v e F r a n s z l a r A r h a n g e l s k ' e k a r t m a yaptlar; A u s t o s ay b o y u n c a A m e r i kan birlikleri K u z e y R u s y a ' d a ngiliz ve Franszlara, Vladivostok'ta da J a p o n l a r a katld; G n e y R u s y a ' d a tilaf Devletleri'nin n c e teviki, d a h a s o n r a da aktif d e s t e i y l e Denkn'in liderlii altnda " b e y a z " kuvvetler birleti. T e m m u z ve A u s t o s aylarnda O r t a R u s y a ' d a y a a n a n kar dev rimci k o m p l o l a r yurtdndan r g t l e n d i ve finanse edildi. 31 Austos'ta resmi ngiltere ajan Lockhar bu k o m p l o l a r a dahil o l m a s u l a m a s y l a tu t u k l a n d ve iki g n sonra S o v y e t l e r ayrntl bir a k l a m a y l a "ngilizF r a n s z d i p l o m a t l a r tarafndan r g t l e n e n k o m p l o " y u knadlar, y 4 S o n k p r de yklmt. Artk Sovyet H k m e t i in teskin ya da u z l a m a y o lu k a p a n m t . ngiltere, F r a n s a ve J a p o n y a iin kaytsz artsz kabul e d i l e n bu ka rar, A m e r i k a Birleik Devletler'ne b y k bir g n l s z l k l e u y g u l a n y o r d u . D e v r i m i n ilk gnlerinden beri ABD'deki hissiyatn B o l e v i k l e r k o n u s u n d a dier b t n kapitalist l k e l e r d e n d a h a o l u m l u o l d u u izlenimi h km srmt. Troki 1917 K a s m ' n d a " A m e r i k a n d i p l o m a t l a r R u s

94. Bkz. c. I, s. 159: aklama

Eyll IVIR tarihli

hvesriyi'Jj

yay m iland.

90 SOVYET RUSYA VE DNYA d e v r i m i n i y e n e m e y e c e k l e r i n i a n l y o r ve o y z d e n de b u n u n s a v a t a n sonra A l m a n ve zellikle de ngiliz kapitalislleriyle rekabet e t m e n i n ku s u r s u z bir arac o l d u u n u h e s a p e d e r e k b i z i m l e d o s t a n e ilikilere g i r m e k istiyorlar" d i y e s p e k l a s y o n l a r y a p m t . 9 5 S o v y e t p o l i t i k a s i m d i d e , Amerikallarn aka ortada olan J a p o n antipatisine96 ve Wilson'un m d a h a l e e t m e k o n u s u n d a k i bariz isteksizliine g v e n e r e k , ABD'ye y n e l i k d o s t l u k gsterileriyle tilaf D e v l e t l e r i arasna nifak s o k m a y a alyordu. R o b i n s 1918 M a y s ' n d a W a s h i n g t o n ' a d n d n d e , y a n n d a S o v y e t Rusya'nn A m e r i k a n kapitalistlerine imtiyazlar tanmasyla ilgili ayrnt l neriler g t r d . 9 ' 4 A u s t o s 1918 gibi g e b i r tarihte bile M o s k o v a ' daki A m e r i k a n k o n s o l o s u Poole'a " k e n d i szlerinizle, S o v y e t l e r aleyhin de hibir h a r e k e t t e b u l u n m a y a c a k olan bir l k e n i n temsilcisi" olarak hi t a p e d e n , "ngiliz v e F r a n s z silahl kuvvetleri"nn S o v y e t t o p r a k l a r n a m d a h a l e s i n i p r o t e s t o e d i p A m e r i k a n h a l k n a d u y u l a n d o s t l u k hislerinin d e i m e y e c e i t e m i n a t n v e r e n n a i f bir dille k a l e m e a l n m bir n o t a g n d e r i l d i . 9 8 i e r i n bir a y s o n r a , VTsIK'ya y a p t bir k o n u m a d a , " A m e r i k a H k m e t i mttefikleri tarafndan m d a h a l e y e , u a n a k a d a r s a d e c e biimsel olarak k a t l m a y a zorlansa d a , biz bu k a r a r a geri d n l m e z bir karar olarak b a k m a d m z iin" A m e r i k a n yurttalarnn d i e r tilaf Devletleri y u r t t a l a n y l a birlikte e n t e r n e e d i l m e y e c e k l e r i n i akla d. 9 '' A m a b i r k a hafta i i n d e k u l a a h o gelen A m e r i k a n d o s t l u u haya li s a v u n u l a m a y a c a k hale g e l m i t i . ki A m e r i k a n alay Vladivostok'a k a r t m a y a p m t ; o k y a k n d a dier c e p h e l e r d e b a k a A m e r i k a n birlikle ri de tilaf D e v l e t l e r i k u v v e t l e r i n e katlacakt; RSFSC m d a h a l e c i devlet lerin o l u t u r d u u k a r a r l bir birlikle kar k a r y a y d , 1918 E k i m i ' n i n b a l a r n d a VTsIK'nn uluslararas d u r u m l a ilgili bir k a r a r n d a "ngiliz, F r a n s z , A m e r i k a n v e J a p o n e m p e r y a l i s t s o y g u n c u l a r " ayn balk altn d a t o p l a n m t . 1 0 0 Daire k a p a n m t .

95. Troki. St^ineniya.c. Ill, I], s. 179. 9b. Lenin, 14 Mays 1918 tarihli konumasnda, ng i tere-Al manya almasyla birlik te Amerikan-Japon almasn, emperyalist devleller arasndaki iki lemel blnme olarak gryordu [Soineniya. c. XXIII, s. 5). 97. Bkz. aada s. 263-5; L. Fischer. The Soviets in World Affairs (1930), c. 1, s. 3O0'e gre, Robins'in mdahalesi sayesinde American Inlernaional Harvester Corporation, Westinghouse Brake Co. ve Singer Sewing Machine Co,'nun mlkleri kam ulatrmadan muaf tu lu Imutur. 98 Khyunikov i Sabanin, Mezdinwanava Politika, c. II (1926), s. 162-3. 99. Pyatyi Sti'e Vscrossiiskogo Cetttral'noso Ispalnttel'nogo Komitcta (1919), s 95. 100. zvesfiya. 4 Ekim 1918.

KL POLTKA 91

Bu feci g e l i m e l e r S o v y e t d n c e s i n d e kalc bir iz brakt. tilaf D e v letleri'nin yaptklar Sovyet d politikasnn ideolojik y n n d o r u l a y p y o u n l a t r d v e e n t e r n a s y o n a l d e v r i m i , srf k e n d i lkelerini k o r u m a a m a c y l a d a olsa, bir k e z d a h a balca d a y a n a h a l i n e getirdi. Kapitalist v e sosyalist devletlerin yan y a n a y a a m a s n n m m k n o l u p o l m a d y l a ilgili c a n alc soru, S o v y e t H k m e t i ' n i n ilk teblilerinde ve en bata da b a n k a r a r n a m e s i n d e ak braklmt; a m a 1918'in b a h a r v e y a z a y l a n n d a k i baz teblilerde b u s o r u y a o l u m l u c e v a p verilmiti. Artk e n a z n d a n A n t a n t lkeleriyle byle y a n y a n a y a a m a n n i m k n s z o l d u u ve bu l kelerin iilerine y n e l i k d e v r i m c i p r o p a g a n d a n n askeri k a y n a k l a r h l o k kt olan bir h k m e t i n e l i n d e k i en etkili, d a h a d o r u s u tek etkili silah o l d u u r t l e m e y e c e k l d e ak g r n y o r d u . 1918 s o n b a h a n n d a n 1920 s o n l a r n a k a d a r i z l e n e n S o v y e t d politikas, b a k a hibir z a m a n o l m a d k a d a r e n t e r n a s y o n a l v e d e v r i m c i a m a l a r n zgl v e m n h a s r d a m g a s n v u r d u u bir p o l i t i k a y d . D n y a d e v r i m i , bir a n l a m d a e k o n o m i k politikadaki sava k o m n i z m i n i n S o v y e t d politikasndaki m u a d i liydi. B i i m s e l a d a n b a k l d n d a k o m n i s t retinin ar d a olsa m a n tkl g e l i i m l e r i n d e n biri o l a n d n y a d e v r i m i , d o k l r i n e r o r t o d o k s i d e n o k i s a v a n m i t s i z k o u l l a n n n rejime dayatt bir eydi. tilaf Devletleri'nn 1 9 1 8 y a z n d a yaptklar askeri k a r t m a l a r l a bala y a n ilan e d i l m e m i sava, n c e k i k v e b a h a r d a k u r u l m u olan yar-dipl o m a t i k likilerin k o p m a s a n l a m n a geliyordu. 1918 T e m m u z u s o n u n d a , b e ay n c e P e l r o g r a d ' d a n Vologda'ya e k i l m i olan tilaf Devleileri tem silcileri Rusya'y b t n y l e terk ettiler ya da igal e d i l m i topraklara e kilip, S o v y e t otoriteleriyle belli bir t e m a s k u r m a l a n n s a l a m olan as keri m i s y o n l a n da kendileriyle b e r a b e r gtrdler. M i r b a c h ' a yaplan su ikasttan v e 1918 T e m m u z u ' n d a S o v y e t H k m e t i ' n e kar balayan ayak l a n m a l a r d a n sonra, M o s k o v a ' d a k a l a n sivil v e y a a s k e r az sayda tilaf D e v l e t i temsilcisine, kar d e v r i m c i k o m p l o y u d z e n l e y e n failler g z y le bakld, L o c k h a n d n hafta h a p s e d i l d i k t e n sonra salverildi ve lkeyi terk e t m e s i n e izin verildi; L o c k h a r t ' n snrd e d i l m e s i n e m i s i l l e m e ola rak Litvnov ngiltere'den snrd edildi. D d n y a y l a n o r m a l iletiim kanallarnn k a p a n m a s , "ak d i p l o m a s i " s i l a h l a n n n k u l l a n l m a s n te vik e d i y o r d u ; d a h a sonralar ierin'n d e d i i gibi, " h k m e t l e r e d a h a a z sayda n o t yazyor, ii snfna d a h a fazla sayda a r d a b u l u n u y o r u z . " 1 0 1 1 A u s t o s 1918'de S o v n a r k o m " F r a n s a , ngiltere, A m e r i k a , tal-

101. G. ierin. ViWjiiaw Politika Soveskoy Rost za Dva Goda (1920), s. 31.

9 2 SOVYET RUSYA V E D N Y A y a v e J a p o n y a ' n n e m e k i k i l e l e r i " n e h i t a b e n , u s z l e r l e s o n a e r e n bir ar yaymlad: Alman e m p e r y a l i z m i n i n bize dayatt zincirlere yenilerini e k l e m e y e alan tilaf D e v l e t l e r i s e r m a y e s i n e kar m c a d e l e e t m e k zorunda kalan bizler s i z e u ary yapyoruz: Yaasn btn d n y a iilerinin d a y a n m a s ! Yaasn Fransz. ngiliz, Amerikan, talyan proletaryas nn R u s proletaryasyla d a y a n m a s ! Kahrolsun uluslararas e m p e r y a l i z m i n gangsterleri! Yaasn enternasyonal devrim! Yaasn lkeler arasndaki b a r ! 1 0 1 B i r k a g n s o n r a i e r i n A m e r i k a n k o n s o l o s u n a y a z d resmi bir ya zda yle diyordu: u anda ordular ak bir iddet uygulayarak bize kart sahraya kan lkelere hitap edivor ve bu lkelerin halklarna "Kulbelere b a n ! " arsnda m l u m y o

A u s t o s ' u n s o n l a r n a d o r u Pravda, b i z z a t L e n i n ' i n k a l e m i n d e n A m e r i k a l i i l e r e h i t a p e d e n bir a k m e k t u p y a y m l a d : Amerikan milyonerleri, o m o d e m k l e sahipleri, ngilz-Japon canavarlarnn ilk s o s y a l i s i cumhuriyeti e z m e amacyla alklar silahl kampanyaya... onay ve rerek, kanl e m p e r y a l i z m i n kanl tarihinde s o n derece trajik bir sayfa atlar... En ternasyonal s o s y a l i s t devrimin dier birlikleri yardmmza koana kadar kuatl m bir kale konumundayz. Bu tr birlikler var. saylar bizimkilerden fazla... Bizler zapt e d i l m e y i z , nk dnya proleter devrimi zapt e d i l e m e z . 1 0 4 B u a r a d a bir y l n c e D i e Fackel v e Der Vlkefriede'n'm A l m a n i g a l c i l e r a r a s n d a o y n a d rol i m d i , R u s t o p r a k l a r n d a k i t i l a f D e v l e t l e r i birliklerine datlan s a y s z kitapk ve bildiri tarafndan devralnmt. H i k y e y i n e a y n y d . A r h a n g e l s k ' t e k i n g i l i z v e A m e r i k a n b i r l i k l e r i n e hi tap e d e n bir bildiride y l e d e n i y o r d u : D m a n a kar deil, sizler gibi ii olan insanlara kar savayor olacaksnz. S i z e soruyoruz, bizi e z e c e k misiniz?.. Snfnza sadk kaln ve efendilerinizin kirli ilerini y a p m a y reddedin... Evlerinize d n p kendi lkelerinizde sanayi cumhuriyetleri kurun ve h e p birlikte d n y a apnda ibirliine dayal bir birlik oluturalm.105

102. Kliynkov Sabann,Mczdumnodnaya Poliiia, c. II (1926), s. 161. 103. A.g.e., c. l. s. 163; son tabir Fransz devrimi ordularnn alt slogandan alnm n: "Malikanelere sava! Kulbelere bar!" 104 Lenin, Soineniya, c. XXIII. s. 176-89. 105. M. Fainsod, International Socialism and the World War (Harvard. (9351, S. 184: A.

KL POLTKA 93 Narkomindel'in propaganda ubesi tarafndan hazrlanan risale ve ga zeteler uaklarla dman hatlarna atlyordu. 1 0 6 Alman ve Avusturyal sava esirlerinde baarl o l m u olan propaganda ve telkin almas im di cephede ele geirilen tilaf Devletleri askerleri arasnda yaplyordu. Esirlerin says azd ve e l e geirilen kiiler aylar ya da yllar boyu esir kalmadklar iin g r e c e az kiide baar saland. Ama baar saland da oluyor ve bunlar byk birer zafer olarak ilan ediliyordu. 1 " 7 G e l g e l e lim. byle en kaba ve en dobra haliyle dnya devrimi propagandasna bavurmak, devrim glerinin batl kapitalist dnyann saldrsna kar sarld mitsiz bir savunma eylemiydi. Uluslararas durumu zorla dev rimci bir ortam haline, Sovyet Hkmeti kadar batl devletlerin eylemle ri de getirmiti.

1918 sonbaharnda Almanlarn nihai yenilgisi dnya devrimini bsb tn farkl bir perspektife oturttu. S o v y e t propagandas birdenbire, artk tilaf D e v l e t l e r i n i n mdahalesine kar mitsiz bir savunma eyleminin deil, Orta Avrupa'y kasp kavurma ans olan muzaffer bir saldrnn arac haline geldi. Bulgarlarn teslim olmas ve 1918 Eyll nn sonunda Almanlarn atekes talebinde bulunmas, ttifak DevletleriYin tahamml lerinin kalmadn gsteriyordu. Lenin daha 1 Ekim 1918 gn Sverdlov ile Troki'ye "Almanya'da devrimin balangc" hakknda sabrsz notlar gnderiyor, taktikler belirliyordu: Wilhelm hkmetiyle de, II. Wilhelm + Ebert ve dier arlatanlarn kuraca hkmetlerle de hibir iliki kurulmasn. Ama Alman ii kitlelerine. Alman emeki milyonlarna, bir kere ayaklanma ruhuyla (u an iin sadece rufttan sz edilebilir) ie baladktan sonra, kardee birlik, ekmek, askeri yardm nermeye balayalm. Ve "bahara kadar", "uluslararas ii devrimine yardm edecek" 3 mil yon kiilik bir ordu oluturulmasn talep ediyordu. 1 0 8 ki gn sonra dn ya devriminin o k yaknda olacana duyduu btn inanc yeniden ka zanmt: L. P. Dennis, The Foreign Policies ojSoviel Russia (1924), s. 488'de daha birok, kiapn ad verilir. Gney Rusya'daki Fransz kuvveerine datlan benzer kitapklarn metni, A. Marty. La Rvolte de la Mer Noire, c. I (tarihsiz f 19271), s- 149-66'da bulunabilir: Lenin, Soineniya, c. XXV, s. 600, not 49'da srasyla ngiliz ve Fransz birlikleri iin kandan The Cali ve La Lanterne adl iki gazeteden bahseder.
106. Kommunistieskii International, No. 9-10 (187-8), 1929, s. 189.

107. rnekler iin bkz. aada s. 117. 108 Lcnnskii Sbornik, c. XXI (1933). s. 252-3.

94 SOVYET RUSYA VE DNYA Arlk eitli lkelerden isilerin en kr bile. Boleviklerin btn taktiklerini dnya apnd bir ii devrimini desteklemeyr dayandrmakta ve en a|r fedaklklarda bulunmaktan korkmamakla ne kadar hakl kitklarn grecektir. Rus proletaryas yakn gelecekle enternasyonalizm uruna ok byk feda krlklar talep edileceini anlayacaktr. Koullarn bizden, Alman halknn ngliz-Fransz emperyalizmine kar kendi emperyalizminden kurtulmas iin yar dm talep edebilecei zaman yaklayor... Son birka gnde dnya tarihi dnya apnda bir ii devrimi yolunda dikkate deer bir ivme kazanmtr. |IW Lenin, on be gn sonra, diplomatik muaerete duyduu kmseme yi gzlernekszin, Berlin'deki Joffe'ye yle yazyordu: Uluslararas kapsamda fikirlerin bir araya geldii bir bro roln oynamamz art ve bizim hibir ey yaptmz yok! f 00 kat daha fazla yayn yapmalyz. Para var. evirmen tutun. Kesik kesik cmlelerle yazlm olan bu metin, benzer iler yapmas iin Stockholm'deki Vorovski'ye de mektubun iletilmesi talebiyle s o n a eriyordu-""Lenin ayn sralarda, almalaryla "Alman sosyalizminin ve Alman proletaryasnn onurunu kurtarm" olan Spanakusbund'a da bir kutlama mektubu gnderip "yakn g e l e c e k l e Almanya'da proleter devri minin zaferini selamlamann mmkn olaca yolundaki sarslmaz umudu"nu ifade ediyordu. Birka hafta sonra. Kari Liebknecht'in hapishane den s a h v e n l d i i haberi gelince, Lenin, Sverdlov ve Stalin imzasyla par tinin merkez komilesi adna ona bir mesaj gnderildi: mesajda Liebk necht'in hapishaneden kmas "yeni bir dnemin, ank Almanya ve b tn dnya iin alan sosyalizm dneminin iareti" olarak deerlendirili yordu. 1 " Mesajn son szleri manidard. Almanya tablonun merkezini igal edi yor olsa da, Bolevikler'n gr onunla snrl deildi. Alt ay n c e , VTsIK'nn ald bir kararda, bugn dier "emperyalist soyguncular" ne ka dar gl grnyorsa Almanya'nn da o kadar gl grndne iaret ediliyordu. Evrensel soyguna katlanlar arasndaki derin i mcadeleler ve kandrlm, tkenmi kitleler arasndaki daha da derin kargaalklar, kapitalist dnyay top lumsal devrim dnemine gtrmektedir. u anda, geen yln Ekim aynda ve Brest-Litovsk mzakereleri srasnda da

109 L e n i n . S ^ m w ^ . e . X X H I . s 2(5-17.
l l Unnsk Sbornk, c X X I I 9 ) . i. 253. 111. Lenn, Soineniya, c. XXIX. s. 514-15.

KL POLTKA 95

olduu gibi. Sovyel Hkmeti btn politikasn her iki emperyalist kampta da toplumsal devrim olaca fikrine dayandrmaktadr.. VTslK. bu mcadelede Sovyel Rusya'nn buin kuvvetleri ve kaynaklaryla emperyalist dmanlarna kar Almanya'daki devrimci gleri destekleyeceini btn dnyaya aka ilan etmektedir. Fransa. ngiltere, talya, Amerika ve Ja ponya'nn devrimci proletaryasnn da kendini Sovyet Rusya ve devrimci Alman ya ile ayn kampta bulacandan phesi yoktur." 2 Ekim ay boyunca olaylar soluk kesici bir hzla geliti. Almanya'nn niha k noktasna geldii ve Berlin, Paris, talya ve skoya'da Bol evikleri destekleyen gsterilerin yapld sralarda, 22 Ekim 1918'de Moskova'da yaplan bir toplantda Lenin zafer kazanm edasyla ve b yk bir zgvenle y l e diyordu: Bolevizm uluslararas proletaryann dnya apndaki teorisi ve taktii haline gelmitir! Bolevizm sayesindedir ki btn dnyann gzleri nnde sapasalam bir sosyalist devrim sahnelenmi, btn halklar arasnda Bolevikler'den yana m onlara kar m olmak gereklii konusunda tartmalar kmtr. Bolevizm saye sindedir ki proleter bir devte yaratma program gndeme gelmitir... Dnya dev rimine hi bu kadar yakn olmamtk, Rus proletaryasnn kudretim gsterdii hi bu kadar bariz, milyonlarca, on milyonlarca dnya proleterinin bizi takip ede cei kadar bariz olmamsi. 1 1 3 Ayn z g v e n havas diplomasiye de tanmt. ki gn sonra ierin radyoda Bakan Wlson'a hitaben uzun ve meydan okuyucu bir mesaj okudu; mesajn hemen her paragrafnda Wilson'a alayc bir biimde "Bay Bakan" d i y e sesleniliyordu. On drt maddenin sofu beyanlarn ve Wil son'un I 9 I 8 Martnda yaplan drdnc Tm R u s y a S o v y e i l e r Kongre si'ne gnderdii telgrafta' 1 4 teyit edilen Amerikan sempatisini hatrlatan mesaj, Witson'un bir Milletler Cemiyeti projesinin idealleri ile tilaf D e v letleri ve Amerika'nn S o v y e t topraklarna yapt silahl mdahalelerin gerekliini kar kutuplara yerletiriyor, tilaf Devletleri hkmetlerini "IL Wilhelm'in banda bulunduu Alman emperyalist hkmeti" ile k yaslyor ve "siz. Bay Bakan II. W i l h e l m e bizim, i ve kyllerin dev rimci hkmetinin size davrandmzdan daha iyi davrannuyorsunuz" diyordu. 1 1 '' Lenin de Almanlarn les] i m olmalarnn arifesinde tamamla d, o dnemki temel teorik almas olan Proleter Devrimi ve Dnek Kaulsky'de, Ekim Devrimi'ne kadar sebatla savunduu enternasyonal ar gmana geri dnyordu:

112. Pviryi Sozi" Vstrossiiskogo CentraVnogo IspotnttVnogO Konteta (1919), s. 52.

113. Lenin, Someniyu, c. XXIII, s. 230 114. Bkz. yukarda s. 55. 115. Kliyunkov i Sabann, Mezdunarodnaya Polika, c 11(1926), s. 181-8.

9 6 S O V Y E T RUSYA V E DNYA Benim grevim, devrimci proletaryann bir temsilcisinin grevi, dnya sava snn korkunluklarndan tek kunulu yolu olarak dnya proleter devrimim hazr lamaktr. Sadece "kendi" lkemin bak asndan deil... dnya proleter devrimi ni hazrlama, vazetme ve hzlandrma ine katlmm asndan da akl yrtmek zorundaym. 1 1 '' H a b s b u r g i m p a r a t o r l u u n u n o k t a n b i l e e n l e r i n e a y r l m a y a balad , 1 1 7 A l m a n o r d u l a r n n a p a r t o p a r geri ekildikleri v e b i r o k A l m a n eh r i n d e asker ve i k o n s e y l e r i n i n ptrak gibi bittii 1918 K a s m ' n m ilk haftas b o y u n c a , A l m a n H k m e t i s o n bir m e y d a n o k u m a y l a Joffe'nin m e u m faaliyetlerine kar p r o t e s t o d a b u l u n d u . 2 K a s m 1 9 l 8 ' d e , M i r b a c h ' n drt ay n c e ldrl mein in artk y a n y a n y a u n u t u l m u a n s n c a n l a n d r a n A l m a n H k m e t i , S o v y e t H k m e t i n e bir nota g n d e r e r e k " b y k e l i y e kar ilenen s u u n c e z a s z k a l m a s n a t a h a m m l e d e m e y e c e i n i " b i l d i r d i . 1 1 8 ki g n s o n r a polis Joffe'ye g e l e n bir d i p l o m a t i k baga j n Berlin g a r n d a krlp a l m a s n a y a r l a d ve bagajdan bir sr d e v r i m c i bildiri k t " 9 Ertesi g n , M a x v o n B a d e n h k m e t i n i n yeni a t a n m Dileri B a k a n Solf, Joffe'yi artp o n a " R u s eliliinin uluslararas h u k u k u ihlal e d e n davranlar ve i m p a r a t o r l u k elisinin l d r l m e s i s o r u t u r m a s n d a hl t a t m i n edici bir g e l i m e s a l a n a m a m o l m a s , h e r ki t a r a l n da lensilcilerini geici o l a r a k geri e k m e l e r i n i z o r u n l u h a l e geti riyor, a m a b u ilikilerin r e s m e n k o p a r l m a s a n l a m n a d a g e l m e m e k t e d i r " d e d i . 1 2 0 Ertesi sabah, 6 K a s m 1918'de, Joffe ve p e r s o n e l i zel bir trene d o l d u r u l u p snra g n d e r i l d i .
111

Joffe'nin snra ulat g n o l a n 9 K a s m

116. Lenn. Soineniya, c. XXIJ1, s. 381. 117. 3 Kasmda "Rusya i, kyl ve askerleri adna", radyodan "eski Avusturya-Ma caristan imparatorluunun yolda ii. kyl ve askerlerine" hiaben bir mesaj yaymland {zvestiya. 3 Kasm 1918). 118. Bu nota yaymlanmamtr. 119.77 Memoirs of Prince Ma- of Boden (Ing. ev . 1928), c. II, s. 289 ve P Scheidemann. Memoir; of a Social-Democ rat (Ing. ev,, 1929) bu basknn kas en yapldn kabul ederler; W. Von Blcher, Deutschland* Weg noch Rapallio (Wiesbaden. 1951), s. 34'e bak lacak olursa, neri Nadolni'den gelmi. Belgelerin oraya polis tarafndan konduuna dair ince aynnt ok sonralar Avusturya basnnda yer alan bir haberden anlalmtr (aktaran J. W. Wheeler-Bennett, Brest-Litovsk-the Forgotten Peace 11939). s. 359) 120. Bu deklarasyon yaymlanmamtr. Ayn gtln Moskova'daki Alman konsolosluu Narkomindele benzer terimlerle kaleme alnm, atna ok daha uzun ve ilikilerin resmen koparl m asyla ilgili blm iermeyen bir nola verdi: bu nota Lenn iarafndan 8 Kasm 1918'de altnc Tum Rusya Sovyetleri Kongresi'nde in extenso okundu {Lenin, Soineniya. c. XXIII, s. 257-8). 121. Bu olay. iki gn sonra Radek tarafndan, "Rezalet" haykrlar arasnda, altnc Tm Rusya Sovyetler Kongresi'nde anlatlmtr (estoy v'serossiiskii rezviany S"ezd

KL POLTKA 97

1918'de, Kayser tahttan ekildi ve 10 Kasm'da, Alman delegasyonu ate kes imzalamak zere halen Compigne'e gitmekteyken, Berlinli iiler ve askerler konseyi ittifakla, geici bir Alman Hkmeti grevini stle necek bir "halk temsilcileri konseyi" atad. Konsey SPD yesi Ebert, Scheidemann ve Landsberg ile u USPD yesi Haase, Diltmann ve Barth' dan oluuyordu: Ebert konseyin bakanyd, Haase de. Dileri Bakanl n d a S o l f u n yerine g e m e s e de d ilikilerden sorumluydu. M o s k o v a ' da, altnc Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nin son oturumu, bakann Al manya'dan gelen son telgraflar okumasna izin vermek iin iki kere ke sildi. O akam Kremlin'de bir kutlama yapld; ertesi akam Lenin Aus tos sonunda kendisine yaplan suikast giriiminden beri ilk kez Krem i m d e n kp bir balkondan kalabalklara seslendi. Radek Lenin grnd zaman yaanan sahneyi yle anlair: On binlerce ii lgnca barmaya balad. Bir daha hi yle bir ey grme dim. Gecenin ge saatlerine kadar iiler ve Kzl Ordu askerleri meydana doldu. Dnya devriminin sa al i gelip almt. Halk kulesi devrimin demir admlarn du yuyordu. Tecridimiz sona ermii. l ; Almanya'daki devrim sadece dolaysz askeri tehlikelerden en nihaye kurtulmay getirmekle ve S o v y e t cumhuriyetini kuatma altna alan ordu lar emberini krmakla kalmyordu, ayn zamanda dnya devriminin uzun zamandr beklenen ikinci ve daha byk dalgasn da oluturuyordu. Lenin'den balayarak bnin Bolevik liderler, bu devrimin hzla dernlcip geliecei ve proleter ve sosyalist bir karaktere brnerek Bat Av rupa'ya yaylaca ynnde kesin bir inanla doluydular. 13 Kasm lOlfl' de VTslK Brest-Litovsk anlamasn resmen lavetti ve bunu duyuran metne, Brest-Litovsk'un yerine g e e c e k yeni bir dzenleme yaplmas iin "Almanya ve Avusturya-M acar is t an emekileri "ne ynelik bir ar ekledi: Sovetov ( 1919). s. 52-3); olayn gerekletii koullar ve devamnda olup bilenler. Lenin'in o sralarda ifade ellii (Soeineniya, c. XXIII, s. 259) ve Bolevikler n ounun duyduu pheye. Joffe'nin zafer kazanan bald devletlerin gnln almak iin srgn edildii p hesine belli bir hakllk kazandrr.
122 K'snavo Nov'. No. ll. 1926, s. 140. M Philips Price. i v Remmtst-enrei of the W

Russian Rvolution {1921 ) 349-50. Kremlin dt k kuilamalara dan bmnei elden bi lanik lk sunar ve Lenin'in o sralarda hile ihtiyatl olduunu iddia eder "Korkarm Ona Avru pa'dak devnm. bize oralardan herhangi bir yardm gelmesini nleyecek kadar yava gelii yor" (a.g.e,, s. 345); Radek'e gore (Kramaya Nov', Mo. 10. 1926, s. 139), Sverdlov kutla malar srasnda yle demi: "Dikkatli olun! Sonbahar sinekleri ok fena snr." Radek er tesi sabah. Olup bitenleri anlatrken "Lenin'in "heyecanl ama son derece endieli grnd n de belirtir.

98

SOVYET RUSYA VE DNYA

Bn lkelerin emekileri iin kendi kaderini layin hakk tamamyla lan na caktr Verilen kayplarn bedelim savan a u t sulular, burjuva simtlar deyecekir. Almanya ve Avusturya'nn, igal edilmi lopraklarda asker temsilcileri konseyleri oluturan ve yerel ii ve kyl konseyleriyle temasa giren devrimci askerleri, bu grevlerin yerine getirilmesinde emekilerle ibirlii yapacak, on larla ittifak kuracaklardr. Rusya ii ve kylleriyle kardee bir birlik kurarak, kar devrimin karlarn savunan Alman ve Avusturyal generallerin igal edil mi blgelerin halklarnda at yaralar iyiletireceklerdir... Rusya'nn emeki kitleleri Sovyet Hkmetinin ahsnda Almanya ve Avusturya-Macaristan halk larna bu tr bir birlik nermektedirler. Kurtulua ulam halklarn bu kudreli birliine, emperyalistlerin boyunduruunu henz frlatp alamam olan dier b tun lkelerin halklarnn da katlacan ummaktadrlar. 1 2 3 D e v r i m c i kardeler t o p l u l u u n u n hzla yaylacan n g r e n b u h a y a l , s o n r a d a n o l u p bitenlerin b u n u d o r u l a m a d n bilen s o n r a k i k u a k l a r n z a n n e d e c e i k a d a r o l m a y a c a k ey d e deildi. Sovyet d politikasnn te m e l d a y a n a o l a n d n y a d e v r i m i a r s , verdii r n l e r l e hibir z a m a n bu k a d a r ak bir b i i m d e hakl k m a m t . A l m a n y a ' y y e r e s e r e n son darbeyi bakalar v u r m u olsa da, A l m a n o r d u l a r n n m o r a l i n i n b o z u l m a s n d a Bolevik p r o p a g a n d a s n n d a rol o y n a d n g s t e r e n - v e h i b i r Bolevk'in ihmal e t m e s i n i n veya n e m s e tue m e i n i n p e k m m k n o l m a d - kantlar vard. Sivil halk savan d e h e t i n e ve getirdii y o k s u l l u a isyan e d i y o r d u . M o n a r i genel nefret o r t a m iinde zel bir d a r b e alma d a n devrilmiti. A l m a n y a ' n n drt bir y a n n d a Sovyet m o d e l i n d e ii ve asker konseyleri o l u t u r u l m u t u ve Berlin konseyi de H a l k K o m i s e r l e r i K o n s e y i ' n i n m u a d i l i n i y a r a t m t , A l m a n y a " K e r e n s k i d n e m i " n e gir m i t i ; Rus m o d e l i n i n ve R u s tevikinin ivmesiyle, R u s d e v r i m i paraleli nin s o n u n a k a d a r i z l e n m e y e c e i n i d n m e k akl alacak bir ey gibi g rnmyordu R a d e k 1918 Aral'nda Berlin'e ulatnda, "iilerin on da d o k u z u n u n hkmet karsndaki mcadeleye katld" izlenimini e d i n m i t i ; 1 1 4 b a k a g z l e m c i l e r de b y k lde ayn fikirdeydiler. Bu g n bile A l m a n d e v r i m i n i n n e d e n - A l m a n kitleleri d e v r i m i s t e m e d i i iin mi, d e v r i m c i h a r e k e t dank o l d u u ve kt ynetildii iin mi yok sa A l m a n y a ' d a bT d e v r i m o l m a s n d a n k o r k a n tilaf D e v l e t l e r i d e v r i m i b a l t a l a m a k a m a c y l a A l m a n y a ' d a k kar d e v r i m c i sosyal d e m o k r a t un surlara y e t e r i n c e d e s t e k verdikleri iin m i - fiyaskoyla s o n u l a n d bel-

12. Sottr.mie Vzakoneni. 19I7-19IS. No 95. madrle <>47, Bresl-Lilovsk anlamasnn Trkiye ile ilgili blmleri Sovyet Hkmeti tarafndan daha 2 Eyll 1918'de reddedilmi tir (G ierin, Vnesaya Politika So\etsk* Rasat :< D\aGoda (1920). s. 21 ), 124 e< Zweite Kont,ess der Kommunist Inte'nationale (Hamburg. 1921), s. 256.

[KEL POLTKA

<W

li deildir. En m a k u l a k l a m a . A l m a n kitlelerinin savaa kar ve o n d a n s o r u m l u tuttuklar bir rejime kar a y a k l a n m a l a r n n , h e m e n h e r y e r d e kl sel bir t o p l u m s a l d e v r i m lalebiyle kartrlm o l m a s y m gibi g r n y o r . 1 2 5 S a v a bittikten s o n r a aktif d e v r i m talebi b i r aznlkla snrl k a l d . L a s a l l e g e l e n e i , b y k o u n l u u mitlerini m e v c u t devleti yk m a y a deil o n d a n tavizler k o p a r m a y a b a l a m o l a n bir ii h a r e k e t i e killendirmiti. A m a b u tehisi 1918 K a s m n d a y a p m a k pek m m k n d e ildi, ve h e m o sralarda h e m dfi o n d a n s o n r a k i iki yl akn sre b o y u n c a , A l m a n y a ' d a o k yaknlarda bir d e v r i m o l m a s olasl h e m b u n d a n k o r k a n l a r n h e m d e bunu u m a n Bolevikler'in kafalarn m e g u l e t m e y i srdrd. G e l g e l d i m , M o s k o v a ' d a k i c o k u , y e n i A l m a n y a ' y l a k u r u l a n ilk t e m a s larla hzla s n d . lk m o r a l b o z u c u d e n e y i n i , Sovyet otoritelerinin a Al m a n halk in iki tren d o l u s u tahl g n d e r m e n e r i s i n d e n s o n r a y a a n d . Bu simgesel bir j e s t ve R u s y a ' n n k e n d i s i n i n yaad a r ktlk d n l d n d e , c m e r t bir teklifti. Berlin'in bu teklifi sevinle k a b u l e t m e s i b e k l e n i r k e n , sessizlik n e r e d e y s e bir hafta srd. S o n r a , 17 K a s m 1 9 1 8 ' d e , H a a s e ' n i n c e v a b geldi. n e r i bir uluslararas d a y a n m a jesti o l a r a k h o k a r l a n m t . A m a Rusya d a at; h e m A m e r i k a d a A l m a n y a ' y a bir sonraki hasat z a m a n n a k a d a r m e v c u t istihkaklar k o r u m a y a y e t e c e k ka d a r lahl g n d e r m e y e s z vermi b i l e . 1 2 6 Bu. A l m a n y a ' n n d o u ile bat a r a s n d a k i c a n alc s e i m i y a p m a y a arld ilk vesileydi. M o s k o va'dan gelecek iki sefil tren d o l u s u tahl, Atlantik'in b r y a k a s n d a n ge lecek bollukla ayn terazide tartlyordu; W a s h i n g t o n ' u batl tilaf Devletleri'ni k e n d i n e d m a n e t m e riskine girerek Sovyetler'in g n l n d e n k o p a n o b a n a r m a a n n k a b u l e t m e k hayalperestlik o l u r d u . B u c e v a p R u s y a ' d a suratlarna inen bir a m a r gibi ve A l m a n y a ' n n s z d e sosyalis liderlerinin k a p i t a l i z m i n lks hayatn sosyalist d e v r i m i n uluslararas da y a n m a s n a tercih elliklerinin k a n n olarak algland. R a d e k . A l m a n sos y a l d e m o k r a t l a r n n 4 Auslos 1914'te R e i c h s t a g ' d a sava lehine oy kul-

125, Almanya'nn yenilgisinin nedenlerini aratrmak ^ere daha sonra Reichstag'da ku rulan aratrma komilesinin raporunda "Alman sosyalistlerinin kafalannda devrim ile bar sorunu arasnda yakn bir balant" olduuna dikkat ekiliyordu (R. H. Lull, The Causes of heGe-ma Collapse \n J 9/$'Stanford. 1934). s. IJ&t. I -6. Bu cevap. Haase ile ierin arasndaki bir telemprimr konumas lirasnda veril mi, resmi birmelin var gibi grnmyor Konumann sri Radek taralndan Krasnay. Nov'. No. 10, 1926, s. 142'de anlatlm ve Haase'nin mesai arkada Dltmann tarafndan ikinci Komintern kongresinde zetlenmiiir _Der Zweite Kc-nttressde Kommunist. Internaf,MHambug. 19211.s 332-41.

IO SOVYET RUSYA VE DNYA lanmalarn hatrlatarak bu olanlar "ikinci bir 4 A u s t o s " olarak adlandr d v e "Yahuda ihanetini t a m a m l a d " yargsnda b u l u n d u . 1 2 7 B u h a k a r e t d e r i n l e r e ilemiti ve yanks uzun srd. On sekiz ay s o n r a USPD'nin K o m i n t e m ' e kabul tartlrken h l ac s u l a m a l a r a k o n u o l u y o r d u . 1 2 8 kinci olay Berlin'deki srgun edilen Sovyet temsilcisi Jofl'e'yle ilgi liydi. A l m a n d e v r i m i patlak v e r d i i n d e Joffe R u s - A l m a n snr z e r i n d e b u l u n a n B o r i s o v ' d a y d . 10 K a s m 1918'de, H a l k Temsilcileri K o n s e y i ' n i tayin e d e n Berlin ii ve a s k e r konseyi, h k m e t e " R u s H k m e t i ' y l e tekrar ilikiye g e m e " talimat veren ve Berlin'e Rus temsilcilerinin gel m e s i a r z u s u n u ifade e d e n bir karar k a r d , 1 2 ' 1 gn s o n r a VTslK BrestLitovsk'n lavedldiini ilan e d e n k a r a r n a m e s i n d e , Kayser'in h k m e t i nin son iinin Joffe'yi s r m e k o l d u u h a l d e . " A l m a n y a ' n n a y a k l a n p im paratorluk rejimini deviren i ve askerlerinin ilk iinin S o v y e t eliliini geri a r m a k " o l d u u n a dikkat e k i y o r d u . J U B u a r a d a Joffe h e r a n Ber lin'e geri d n m e arsn bekliyordu. Atekes i m z a l a m A l m a n y a ' n n k a o s u i i n d e , talimar g n d e r m e l e r d e belli bir g e c i k m e o l m a s nvazur g rlebilirdi. A m a ksa sre sonra s z k o n u s u talimatlarn g n d e r i l m e y e c e i ifa edildi. H a a s e , ierin'e, kelimelerini o k dikkatle seerek, b u n u n m z a k e r e e d i l m e s i g e r e k e n bir m e s e l e o l d u u a k l a m a s n d a b u l u n d u v e bu m e s e l e y i arkadalarnn d i k k a t i n e s u n a c a n a sz v e r d i . 1 3 1 Halk Tem silcileri K o n s e y i n i n USPD'li yeleri, d a h a s o n r a kendilerini, SPD'li y e n i n Joffe'nm geri a r l m a s n a kar kiVlarn ve o n l a r a r a m e n b i r karar d a y a l m a n n i m k n s z o l d u u n u syleyerek m a z u r g s t e r m e y e a ltlar ( n k bu sorun da u z u n bir s r e d e v a m eden s u l a m a l a r a yol a m t ) . 1 3 2 A m a gerein t a m a m b y l e d e i l d i . Tahl n e r i s i n i n reddedil m e s i n d e n iki g n sonra, 19 K a s m 1918'de, Joffe m e s e l e s i k o n s e y d e uzun uzadya tartld; toplantya alt y e n i n yan sra, artk kdemli bir devlet a d a m ve sosyal d e m o k r a s i h a r e k e l i n d e iarafsz bir h a k e m k o n u m u n a oy-

127. Krasnaya No\>\ No. 10, 1926, s. 142. 128. Stilimin 1920 Kasm 'nda yazd ve "batdaki devrim iin yedek yiyecek deposu" yaratlmasn nerdii bir yazda bu olayn daha da get bir yanks bulunabilir. Stalin syle diyordu: "Gerek u k hanl dcvleler l Almanya, llatya, v. ) bulunuylc. Avrupa'nn ull ih tiyacn karlayan Amerika ya bamllar. Bu lkelerde dtvnn zafer kaz andnda, rturjuvu Amerika onlara labil gndermeyi reddederse k bu buyuk bir olaslk, proletarya devrim enesinde bir yiyecek kriziyle kar karya kalacaktr" [Soienvu, c. IV, s. 3&0). 129. Der Zweite Kongress der Kommunist. Internationale (Hamburg. 1921), S. 35b. 130. Sabrante Uzakonenii. 1917-1918, No. 95, madde 947, \1\.Krasna\aNav\rio. 10. 1926. s. 142-3. 132. Der Zweite Kongress der Kommunist. Internationale (Hamburg. 1921). s. 324.

KL POLTKA 101 nayan ve Sovyet rejimine d m a n l y l a t a n n a n K a u t s k y ile e s k i Dile ri B a k a n olan ve H a a s e ' y e bal o l m a k l a birlikte b a k a n l k y n e t i m i n i ye niden e l i n e a l m o l a n Solf da katld. S o l f Joffe'nin i ilere m d a h a l e e d e r e k d i p l o m a t i k ayrcalklarn k t y e kulland g e r e k e s i y l e o n u n geri kabul e d i l m e s i n e iddetle kar k t . H a a s e bu h a s s a s m e s e l e d e ar dan a l m a tavsiyesinde b u l u n d u ; K a u t s k y ise M o s k o v a ' d a k i Sovyet H k meli'nin birka haftalk m r k a l d m iddia ederek o n a destek k t . 1 " 2 3 K a s m ' d a A l m a n k o n s o l o s l u u ekibi snra geldi v e d e i i m g e r e k l e t i r i l d i . 1 3 4 Joffe kederli bir halde M o s k o v a ' y a geri d n d . I Aralk 1 9 l 8 ' d Solf. Rakovski'nin Sovyetler'in Avusturya elisi olarak Berlin z e r i n d e n Viyana'ya g e m e s i n e izin v e r m e y i r e d d e t t i . , 3 S n c olay, M o s k o v a ' d a k i Bolevik liderler ile Berlin'deki her iki h i z b i n sosyal d e m o k r a t liderleri a r a s n d a k i tabiat ve h e d e f u y u m a z l n a d a h a da net bir k d r d . Birinci T m A l m a n y a i ve A s k e r K o n s e y leri Kongresi 16 Aralk 1918'de y a p l a c a k t . K o n g r e y i o r g a n i z e e d e n icra k o m i t e s i n i n daveti z e r i n e , VTslK k o n g r e y e k a t l m a k z e r e , B u h a r n , Joffe, R a k o v s k i , Ignatov ve R a d e k ' t e n o l u a n gl bir R u s h e y e t i tayin e t t i . l 3 f c Bu karar Halk Temsilcileri K o n s e y i ' n d e sknt yaratt; R a d e k de b t n d n y a n n m d a h a l e s i n e ak t e l e m p r i m r yoluyla H a a s e ' y l e yapt bir sohbet srasnda, h e y e t l e birlikte hl A l m a n k a m p l a r n d a b u l u n a n ngiliz ve F r a n s z sava esirleri a r a s n d a almak z e r e u z m a n p r o p a g a n daclar da g e t i r m e n i y e t i n d e o l d u u n u ilan e d i n c e bu sknt d o n u p k a l m a haline g e l d i . 1 3 7 Berlin'de, S o v y e l y e d i l i l e r i n d n c e s i z l i k t e n ya da kas ten. A l m a n y a ile batl tilaf Dev I eti eri'n in aralarn a m a k iin e l l e r i n d e n geleni yaptklar d n l y o r d u . B y l e bir yol izlenmesini a n c a k hibir soru s o r m a y a n bir d e v r i m c i i n a n hakl karabilirdi ki USPD liderlerinin b y l e bir nanca s a h i p o l m a d k l a r k e s i n d i . H e y e t snra ulatnda, H a l k

133. Der Zweite Kongren (ter Kommunist. Intet nationale (Hamburg, 1921), 257. . 356. IJi. Borisov'da kalnan sure iinde yaananlar Joffe'nin personelinden biri tarafndan urada anlatlr: M K. Lariens. An Expert in the Senke of the Soviet 1.1929), s. 30-3. 135. hvesliya. 3 Anlk 1118; Dplomatiesh Shwar.. Ill (1950). s. 107; Marhlevski maddesine gtire, Alman Hkmeti daha nce 1918 Ekiminde de Marn lev sk i'n in Sovyet temsilcisi olarak Viyana'ya Berlin zerinden gime^ im gerekli ilemleri yapmay reddel mi. 136. Ote Narodnogo Komissariata po Inoslrannym Delam Sed'momu S"edu Sovetoy (1919), s. 18. 137 Der Zweite Kongren der Kommunist. nternetti anale (Hamburg, 1921), s. 326: Da ha pheli bir baka kaynaa gre. Radek ayrca Rhone zerinde tilaf Devletleri ordular na direnmeleri iin Sovyet yardm da teklif etmitir u u . s 327)

102 SOVYET RUSYA VE DNYA Temsilcileri K o n s e y i b i r e kar b e o y l a . ''Al m a n y a'da k i d u r u m u g z n n d e b u l u n d u r a r a k " onlar l k e y e k a b u l e t m e m e y e k a r a r v e r d i . 1 3 8 R u s larn resmi r a p o r l a r n a g r e , A l m a n askeri yetkilileri " h e y e t i m i z e bir m a kineli rfek dorulttular, o n l a n geri d n m e y e z o r l a d l a r ve son d e r e c e o n u r s u z c a k o u l l a r d a snrn b r y a n n a geri g t r d l e r . " ' 3 9 B u hakaret lerin c a y d r a m a d ve artlar gerektirdike milliyetini d e i t i r e b i l m e im k n n a da s a h i p o l a n iflah o l m a z R a d e k , Avusturyal bir sava esiri kl na girip o sralarda USPD'nin. d a h a s o n r a l a r da A l m a n K o m n i s t Partisi'nin yesi bir A l m a n sava esiri o l a n Reuter-Friesland ve M i n s k ' l e kar lap y a n n a ald iki A l m a n k o m n i s t eliinde s n n g e t i . 1 4 0 Berlin'e ulat, a m a o l u r u m u 2 1 K a s m 1918'de t a m a m l a n m o l a n birinci T m Al m a n y a i v e A s k e r K o n s e y l e r i Kongresi'ni u c u u c u n a kard. M o s k o v a ' d a b u o l a y l a r d a n karlan s o n u , A l m a n sosyal d e m o k r a t li derlerin - S P D k a d a r USPD'nin liderlerinin d e - d e v r i m d a v a s n a ihanet et tikleriydi; bu, Bolevikler'in kendi R u s d e n e y i m l e r i y l e a r a d a bir benzer lik o l d u u v a r s a y m n d a n y o l a k p , d e v r i m c i kitleler ile kar d e v r i m c i liderler a r a s n d a bir a t m a o l d u u n a v e b u a t m a n n d a k a n l m a z olarak kitlelerin liderlere kar a y a k l a n mas y la s o n a e r e c e i n e i n a n a r a k k e n d i k e n d i l e r i n i aldattklar ilk ( a m a s o n d e i l ) b a r i z d u r u m d u . 1918'in s o n u n d a A l m a n y a ' d a k i d u r u m u n gereklikleri o k d a h a k a r m a k . Al m a n y a k e n d i bana hibir ey y a p a m a y a c a k k a d a r m e c a l s i z v e a r e s i z d i . Sovyet Rusya'yla ilgili h e r karar, k e n d i n i R u s y a ' y a d a y a n m a k le batl tilaf Devletleri'ne d a y a n m a k a r a s n d a b i r s e i m y a p m a k olarak s u n m a k d u r u m u n d a y d . D o u le bat a r a s n d a k i karlkl h u s u m e t bir s e i m yap m a y k a n l m a z l a t iriyordu; ve btn bariz m a d d i avantajlar ihmal edil m e d i i takdirde, s e i m i n n e o l a c a n a p h e y o k t u . A l m a n sosyal d e m o k r a t liderlerinin, s o n drt yldr kendilerini hain ilan e d e n ve aralarn d a A l m a n kitlelerinin d e b u l u n d u u k a l e l e r i n liderlii iin o n l a r l a ok tandr rekabet e d e n B o l e v i k l e r e zel bir h n d u y d u k l a r d o r u y d u . Al m a n sosyal d e m o k r a s i s i n i n yirmi o l u z yldr y a n - b a r b a r R u s y a ' y a duyu lan k m s e m e hisleriyle b e s l e n m i o l d u u ve bu hislerin rejim deiik liiyle bir g e c e d e o r t a d a n k a l k m a m o l d u u d o r u y d u . 1 4 1 Bat d e m o k r a -

138 s. 357. 139. G. ierin, Vinesnaya Politika Sovetskoy Rossii za Dva Goda ( 19201. s. 23; Radek'in kendisinin anlatklan o kadar dramaik deildir ve sadece "ellerinde lfekler olan bir sUrU ask"den bahseder {Krasnaya Nov', No. 10. 1926, s. 145). 140. A-g.e., No. 10, 1926. s. [46. 141. P. Scheidemann. Memoirs of a Social-Democrat (Ing. ev.. 1929). c. 11. s 533'e

IKILI P O L T K A

i03

sisi ve bat l i b e r a l i z m i n i n , zellikle de W o o d r o w W i l s o n ' u n o sralarda " e m p e r y a l i z m " v e " m i l i t a r i z m " d e n ylm bir d n y a y a v a a z ettii b i i m ve koullarda, sosyal d e m o k r a t i k h a r e k e t z e r i n d e g l bir e k i m yarat t d a d o r u y d u . B u hisler A l m a n sosyal d e m o k r a t l a r n . A l m a n Sa'nn o u n l u u tarafndan s a v u n u l a n v e d e s t e k l e n e n , A l m a n p o l i t i k a s n d a k i d o u y n e l i m i n i n e n gl muhalifleri h a l i n e getirecekti. A m a h e n z b u tr m l a h a z a l a r a b a v u r u l m u y o r d u . 1918 s o n l a r n d a A l m a n kitleleri h l yenilginin m a h m u r l u u i i n d e y d i v e R u s d e v r i m i n i n d u y g u s a l ihtiamy la gzleri k a m a m bir h a l d e y d i . A m a Sol'daki ufak bir g r u p arlk yan ls d n d a A l m a n k a m u o y u n u n ciddi hibir k e s i m i , S o v y e t Rusya'yla, batnn d m a n l n d a h a da a l e v l e n d i r e c e k bir ittifak k u r m a y a , hibir A l m a n H k m e t i a s n d a n elverili bir siyaset g z y l e b a k m y o r d u . Kitleler k a n l m a z olan kabulleniyor, liderlerin ihtiyatl lna kar k m a k s z n raz o l u y o r l a r d . Yeni bir a t a m a , H a l k Temsilcileri K o n s e y ' n i n b i r d e n b i r e B o l e v i z m ve d e v r i m a l e y h i n e d n m e s i n i gayet iyi a n l a t y o r d u . A r a l k aynn ikinci y a n s n d a S m r g e l e r B a k a n o l d u u sralarda liilaf D t vieil eri'ne ok fazla taviz v e r m i olan S o l f d a n k u r t u l m a k zorunlu hale g e l d i i n d e , D ileri Bakanl grevi B roc kdorff-Rantzau'ya nerildi. BrockdorffR a n t z a u m p a r a t o r l u k A l m a n y a s n n son g n l e r i n d e d i p l o m a t i k p e r s o n e lin sra d ahsiyetlerinden biriydi. S i y a s e t e d u y d u u d e r i n entelektel ilgi s o n u c u A l m a n S o s y a l D e m o k r a t Partisi nn n e m i n i n arttna ikna o l m u ve partinin baz liderleriyle t e m a s s r d r m e y i bir ilke haline getir miti. te bu b a l a n t l a r s a y e s i n d e , K o p e n h a g ' d a A l m a n Bykelisi'yk e n , Lenin ve B o l e v i k a r k a d a l a r n n 1917 N i s a n n d a gizli bir trenle Al manya'dan gemesiyle sonulanan mzakerelerde Alman Hkmeti'ne a r a b u l u c u l u k yapt. Ayn b a l a n t l a r 1918 A r a l n d a A l m a n Dileri B a k a n l ' n a tayin e d i l m e s i n i de salad. G r e v i k a b u l e t m e d e n nce, g rlerini H a l k Temsilcileri K o n s e y i ' n e bir m z e k k e r e y a z a r a k bildirdi, k o n s e y de oybirliiyle bu grleri o n a y l a d . En n e m l i istekleri arasn da "Bolevik p r o p a g a n d a s n a ve liderlerine kar en sert n l e m l e r i al m a k " v e "ii v e a s k e r k o n s e y l e r i n i n yetkilerini k s t l a m a k " d a v a r d . 1 4 2 Ayn sralarda birinci T m A l m a n y a i v e A s k e r K o n s e y l e r i K o n g r e s i , 19 O c a k 1919' da A l m a n Millet Meclisi s e i m l e r i n i d z e n l e m e k a r a n al-

"yilzyllardr bir eitim lkesi olan Almanya" ile "milyonlarca cahilin yaad bir ulke olan Rusya" arasnda bir kartlk kurar. 142. Brockdorff-Rantzau,Do*umw(l920),s. 11.

104

SOVYET RUSYA VE DNYA

di ve b y l e c e fiilen A l m a n h a l k n n e g e m e n organ o l a r a k k e n d i s i n i n l m n ilan e t m i oldu. M o s k o v a ' n n A l m a n y a ' d a S o v y e t m o d e l i n d e bir prolecr devrimi yaplaca u m u t l a n hzla tkeniyordu. 2 9 Aralk 1918'de, k o n u m l a n n m a n o r m a l l i i n i n farknda o l a n i i U S P D yesi H a l k Temsilcileri K o n s e y i n d e n istifa e d i n c e k o n s e y geri kalan m r n d e SPD'nin tek parti tekelinde k a l d . Ayn g n d a h a n e m l i bir o l a y ol du. S p a r t a k u s b u n d ' u n liderleri zel bir toplant y a p p USPD'den ayrlarak a y n bir parti k u r m a y a k a r a r verdiler. P a r t i n i n ad A l m a n K o m n i s t Partisi (KPD) olacakt, eski g n l e r i n hatrna S p a r t a k u s b u n d s z c p a r a n t e z iinde isme e k l e n d i ; ertesi g n K P D ( S p a r t a k u s b u n d ) ' u n ilk k o n g r e s i 100 d e l e g e y l e t o p l a n d . B e r l i n ' e v a r n d a n beri gnlerini S p a r t a k i s t liderlerle ( b u n l a r a r a s n d a L i e b k n e c h t , R o s a L u x e m b u r g , J o g c h e s , Levi v e T h a l heinier'in adlarn z i k r e d e r )
143

tartarak g e i r e n R a d e k , k o n g r e d e R u s

partisini temsil etti ve R u s ve A l m a n d e v r i m l e r i h a k k n d a u p u z u n bir sy lev ekti. Yapt b e n z e t m e l e r izleyicilerin h o u n a g i d e c e k nitelikteydi: Alman devriminin haberi bize ulatnda, Rus ii snf grlmeye deer bir coku seline kapld... Daha gen ve rgtsel adan ok daha zayf olan Rus ii snf, Almanya'da sosyalist devrim olmadan, Rus iilerinin devriminin, sadece kendi ayaklar zerinde durarak, kapitalizmin arkasnda brakt harabeler ze rinde yeni bir ev yapacak gc kendinde bulamayacan gayet iyi bilmektedir. yle de diyordu: Bugn bizim Rusya'da gerek! ei irdiim iz ey, Marx'in btn dnya ii s n fna sunduu. Alman komnizminin muhteem, saptrlmam retisinden ba ka bir ey deildir... Uluslararas sava bizi uluslarn savandan kurtaracak(ir144

K o n g r e R u s S o v y e t c u m h u r i y e t i n e s e l a m l a n n yollad. " E b e r t - S c h e i d e m a n n h k m e t i ' n i " p r o l e t a r y a n n l m c l d m a n " olarak m a h k m etli ve A l m a n silahl k u v v e t l e r i n i n ngilizlerin e m r i y l e Baltk'taki S o v y e t birliklerine kar k u l l a n l m a s n p r o t e s t o etli. B t n l k e l e r d e ii ve as k e r k o n s e y l e r i o l u t u r u l m a s a r s n d a b u l u n d u v e b u n u n " b u n d a n by le p r o l e t a r y a n n snfsal r g t l e n m e s i n i n arlk m e r k e z i n i o l u t u r m a s g e r e k e n yeni bir E n t e r n a s y o n a l ina e t m e n i n tek e t k i n y o l u " o l d u u n u vurgulad. A l e n i bir g r farkllnn k a y d e d i l d i i tek s o r u n , Millet Meclisi s e i m l e r i n e k a t l p k a t l m a m a s o r u n u y d u . P a r l a m e n t o l a r v e S o v -

143. Krasnaya Nov''. No. 10. 1926. s. 149. 144. K Radek, Die Russische und Deutsche Revolution und die Welllage (1919), s 29-30.

15,

KL POLTKA 105 yeller srasyla burjuvazinin s t n l n ve ilerin s t n l n temsil e d e n alternatif y n e t i m b i i m l e r i o l d u u n a gre v e Millet Meclisi a k a S o v y e t l e r k o n g r e s i n i n y e r i n e g e m e k z e r e tasarlandna g r e , s e i m l e re katlma l e h i n d e verilecek oylarn S o v y e t l e r a l e y h i n e v e r i l m i o l a c a ileri s r l d . En s o n u n d a y i r m i e kar a l t m iki oyla s e i m l e r e katl m a nerisi r e d d e d i l d i : A m a a r a l a r n d a R o s a L u x e m b u r g ' u n d a b u l u n d u u liderlerin o u katlm l e h i n d e oy kullandlar. H e r h a n g i bir resmi o y l a m a y a p l m a m a s n a r a m e n m e v c u t ii s e n d i k a l a r n a k a t l m a k oybirliiyle r e d d e d i l m i gibi g r n y o r ; baz d e l e g e l e r ayr k o m n i s t s e n d i k a l a r o l u t u r m a k t a n yanaydlar, R o s a L u x e m b u r g ' u n d a d a h i l o l d u u bazlar ise sendikalarn ii ve asker k o n s e y l e r i y l e birlikte t a m a m e n a l m ola can d n y o r l a r d . u s G e l g e l e l i m k o n g r e d e k i r e s m i m z a k e r e l e r i n a r d n d a z l m e m i geri limler ve g l k l e r vard. A l m a n Spartakist liderleri R u s B o l e v i z m ' n e k a r m a k v e o l d u k a farkl tepkiler v e r m i l e r d i . E y l e m k o n u s u n d a parlak ve inanl bir d e v r i m c i lider o l m a k l a birlikte ciddi bir M a r k s i s t g e m i i v e d i k k a t e d e e r bir e n t e l e k t e l k u m a o l m a y a n Karl L i e b k n e c h t , R u s d e v r i m i n i ve d e v r i m a d n a yaplan h e r eyi kaytsz artsz b e n i m s e y e b i lir ve eletireli i kten uzak bir b i i m d e o n u taklit e t m e y e alabilirdi. A m a S p a r a k u s b u n d ' u n asl dehas k o n u m u n d a k i R o s a L u x e m b u r g , 1904'ten beri Lenin'in parti rgtlenmesi teorisine iddetle kar k m 1 4 6 ve ha p i s h a n e d e geirdii savan son a y l a r n d a , Lenin'in p r o l e t a r y a diktatrl y o r u m u n a d a i r uzun bir eletiri y a z m t ki bu eletiri o sralarda basl m a m olsa d a y a k n e v r e s i n d e k i l e r tarafndan kesinlikle b i l i n i y o r d u . 1 4 7 R o s a L u x e m b u r g sosyalist bir d e v r i m i n ancak bir kitle partisi tarafndan y a p l a b i l e c e i n e v e A l m a n y a ' d a b y l e bir partinin h e n z v a r o l m a d n a ya da v a r o l a m a y a c a n a i n a n y o r d u . O d n e m ancak S p a r a k u s b u n d ' u n yapt gibi kitleler a r a s n d a p r o p a g a n d a y a p m a y a u y g u n d u , e y l e m e d e -

145. Berich! ber den Grndungsparteiletag der Kommunistischen Partei Deulscitands ISpai takusbund) (lariUsiz [1919], s. 13,17-18. Kongrenin yasad biimde baslan bu resmi kayd, yaplan konunalann zellerini Isadece Rosa Luxemburg'un konumas tama men aktarlm gibi grnmekledir) ve program kapsar: Radek'in konumas, ayrca bir ki tapk (bir nceki notla aklardan kilapk) olarak baslm olduu gerekesiyle buraya aln mam, 146. Bkz. c. 1, s. 42-3. 147. Bu alma ilk olarak, baz ksaltmalarla, Paul Levi tarafndan yayma hazrlanan bir kitapk halinde yaymlanmn (R. Luxemburg, Die Russische Revolution ( 1922); alla nan yerler urada yaymlanmtr: Archiv fr die Geschichte des Sozialismus und der Arbeit erbewegung (Leipzig), c. XIII (1928), s. 258-98.

106 S O V Y E T RUSYA VE DNYA il. B u n e d e n l e r l e R o s a L u x e m b u r g v e y a k n a l m a a r k a d a L e o Jog i s c h e s br A l m a n k o m n i s t partisi k u r u l m a s n e r t e l e m e y i tercih e d e b i l i r l e r d i ; 1 4 8 k e n d i grlerinin aznlkta k a l m a s n a izin v e r m i o l m a l a r n a r a m e n , R o s a L u x e m b u r g ' u n k o n g r e iin k a l e m e ald parti p r o g r a m nn, aralarnda a a d a k i b l m n d e b u l u n d u u birok y e r i n e o n u n ihti yatl grleri d a m g a s n v u r m u t u : Sosyalist toplumun z, byk ii killesinin skdzen indeki bir kitle ol maktan kp, btn siyasi ve ekonomik hayat kendi kaderini zgr ve bilinli bir biimde tayin ederek kendi bana yaamas ve y n lend ilmesidir... Proleter devriminin amalarn gerekletirmek iin terre ihtiyac yoktur, ci nayetten nefret eder, irenir... Devrim bir aznln dnyay kendi idealine gre biimlendirmeye ynelik misiz giriimi deil, larihsel grevini gerekletirme ye, tarihsel zorunluluu gereklie evirmeye arlan milyonlarca insandan olu an byk bir kitlenin iidir. P r o g r a m d a "uluslararas g r e v l e r " e (ki o n o k t a d a bu s a d e c e R u s y a ' y l a ilikiler a n l a m n a gelebilirdi) ayrlan ksa v e geleneksel m a d d e , M o s k o va'da h k m s r e n uluslararas d e v r i m c i d a y a n m a c o k u s u n d a n o k uzak, o k d a h a s o u k t u : Sosyalist devrimi uluslararas bir temele oturtmak ve uluslararas kardelik ve dnya proletaryasnn devrimci ayaklanmas y o l u y l a bar salamak amacyla yurt dndaki karde partilerle h e m e n ilikiler g e l i t i r m e k . 1 4 9 KPD'nin k u r u l u k o n g r e s i n d e y a a n a n s a h n e l e r i n a r d n d a yatan, R o s a L u x e m b u r g ile L e n i n a r a s n d a k i g r ayrlklar, Ne Yapmalt'nm yay m l a n m a s y l a birlikte b a l a m o l a n u z u n a n l a m a z l n bir baka aam a s y d . B u r a d a R o s a L u x e m b u r g ile R a d e k a r a s n d a k i , h e r ikisinin d e n c roller o y n a d k t a n P o l o n y a partisindeki hizip m c a d e l e l e r i n d e n kay n a k l a n a n kiisel a n t i p a t i b u ayrl d a h a d a keskinletirmi olabilir. A m a bu, Rus K o m n i s t Partisi ile batl k o m n i s t partiler a r a s n d a k i ilikiler de tekrar tekrar y a a n a c a k olan temel bir t a r t m a y d . O an iin, bu potansiyel uluslararas skntlar, d o l a y s z politika zerin de, partinin k e n d i s i indeki g r a y r l k l a n k a d a r tayin edici bir e t k i ya ratmamtr. K o n g r e b o y u n c a L i e b k n e c h t , d i e r liderlerden p e k bir tevik

148. Bu tavr aka dite getirilmese de, o sralarda parti evrelerinde gayet iyi biliniyor du; Clara Zekin'in nc Komintern kongresinde okunan bir bildirisinde bundan bahsedi lir (Protokol des III. Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1921). s. 668-9). 149. Program urada bulunabilir: Bericht ber den Grndungsparleitetag der Kommu nistischen Partei Deutschlands (Spartakusbund) (tarihsiz |1919]). s. 49-56.

KL POLTKA 107

g r m e d e n , t e z g a h t a r l a r h a r e k e t i n i yeni k u r u l a n partiye dahil e t m e k iin m z a k e r e l e r y r t m t . B u m z a k e r e l e r e n s o n u n d a , tezghtarlar hare ketinin getirdii v e k o n g r e tarafndan k a b u l e d i l m e z b u l u n a n esasen bi i m s e l baz k o u l l a r y z n d e n k o p t u . A m a g e r e k e n g e l R o s a L u x e m b u r g v e g r u b u n u n m u h a l e f e t i y d i . R o s a L u x e m b u r g ' u n A l m a n y a ' d a y a k n gele c e k t e bir p r o l e t e r sosyalist d e v r i m o l m a s i h t i m a l i n e p h e y l e y a k l a m a s, o n u n e k e n d i s i n e d e siyasi d u r u m a s n d a n u y g u n o l a n d e v r i m c i m a ceralara g i r m e y e z o r l a y a b i l e c e k e i t i m s i z ateli d e v r i m c i l e r d e n o l u a n byk bir o u n l u u partiye a l m a k t a n k o r k m a s n a n e d e n o l u y o r d u . K s a bir sre inde o l a n l a r o n u n pratik m e s e l e l e r d e ne k a d a r basiretli davran dn k a n t l a d . K o n g r e n i n yapld b i r k a g n i i n d e Sol'a s e m p a t i y l e y a k l a a n bir p o l i s efinin g r e v d e n a l n m a s y z n d e n Berlin'de bir kar gaa y a a n d . T e z g h t a r l a r can g n l d e n seferber o l u p a r b e d e y e kart lar ve d e v r i m c i bir h k m e t ilan e t m e k t e n b a h s e d i l m e y e b a l a d . Yeni ku rulan parti, r e s m e n o l a y l a r d a n u z a k d u r d u ; a m a L i e b k n e c h t ' i n ban ek tii baz yeleri o l a y l a r d a belirgin bir rol o y n a d . R a d e k ' i n bu d n e m d e k i rol belirsizdir. A m a a y s o n r a h a p i s h a n e d e n , " u b a t a y n d a iktidar e l e g e i r m e y e y n e l i k h e r trl giriime k a r " ktn yazmtr, n k "si yasi iktidarn ele geirilmesi ii a n c a k ii snfnn o u n l u u tarafndan gerekletirilebilir, a m a O c a k a y n d a b u o u n l u k kesinlikle k o m n i s t partinin tarafnda d e i l d i . " 1 5 0 A y a k l a n m a R e i c h s w e h r tarafndan pek g lk e k m e d e n bastrld. H e m e n a r d n d a n yaplan m i s i l l e m e l e r l e yeni Al m a n K o m n i s t Partisi yasad ilan e d i l d i : L i e b k n e c h t ve L u x e m b u r g tu tukland ve " k a m a y a alrken v u r u l d u " - r e s m i suikastlar iin bu hsntabir ilk b u r a d a k u l l a n l m anlalan. Bir ay s o n r a R a d e k tutuklanarak M o a b i t h a p i s h a n e s i n d e bir h c r e y e k o n d u ve ilk krk sekiz saatini "kaln zincirler"e v u r u l m u bir h a l d e g e i r d i . 1 5 1 U k r a y n a ' n n S o v y e t h k m e t i , o n a d i p l o m a t i k k o r u m a salar u m u d u y l a R a d e k ' alelacele Berlin temsil ciliine a t a d , ayrca S o v y e t t o p r a k l a r n d a k i iki A l m a n ileri geleni de r e h i n e o l a r a k t u t u k l a n d , a m a bu h a m l e l e r bir e y a r a m a d . 1 5 2 A l m a n K o m n i s t Partisi'nn d o u m u n a elik e d e n k t a l a m e t l e r akl b a n d a h e r k e s iin s o n d e r e c e h u z u r s u z e d i c i y d i . K u r u l u k o n g r e s i n i n da d n k c o k u s u , iki b n y e v i zaafn - p a r t i n i n k e n d i s i inde birliin

150. 2e Vsegermanskii S"ezd Raboik i Soldalskik Sovetov (1935), s. 324. 15l.,4.g.e.,s. 324. 152. Olet Narodnogo Komissariata po Inostrannym Delam Sed'momu S"ezdtt Sovetov (1919), s. 22: rehinelerden biri sonradan anlann yazmtr (Heinz Sralz, Drei Monate als Geisel fr Radek, 1920).

108 SOVYET RUSYA VE DNYA olmayn ve parti ile A l m a n kit [elerindeki d e v r i m c i unsurlar arasnda birliin o l m a y n - 1 5 3 g i z l e y e m e m i t i ; v e k o n g r e n i n h e m e n a r d n d a n partinin adnn - p e k i s t e m e d e n d e o l s a - birlikte anld ilk d e v r i m c i ha reket ezici bir y e n i l g i y e u r a m ve n d e gelen liderleri l d r l m t . A m a k t a l a m e t l e r o sralarda b y l e y o r u m l a n m a d , hele M o s k o v a ' d a h i . G n e y d e Denikin'in, Sibirya'da da K o l a k ' n g toplad ve tilaf D e v i etleri'nin m d a h a l e s i n i n etkilerinin artt bir askeri o r t a m d a , srf b t n Avrupa lkelerinin en d e v r i m c i s i n d e bir k o m n i s t partisinin kurul m u o l m a s bile karanlk bir ufuktaki tek aret ateiydi ve y a y g n iyim serlik atmosferini ayakta tuttu. zellikle Lenn in b u n u n simgesel bir anlam v a r d . 1914 A u s t o s u ' n d a L e n i n ' i kinci E n t e r n a s y o n a l i n iflas et mi o l d u u n a ikna e d e n ey, o z a m a n a k a d a r sosyalist d e v r i m i n meale sini tadklarn d n d A l m a n sosyal d e m o k r a t l a r n n ihanetiydi zellikle. i m d i d i e r b t n byk sanayi l k e l e r i n d e n n c e A l m a n y a ' d a kapitalist h k m e t l e r i y k m a y ve sosyalist bir d n y a d z e n i k u r m a y ta a h h t e d e n bir partinin k u r u l m u o l m a s 1914'teki ihaneti telafi e t m i ve Lenin'in ryasnn g e r e k l e m e s i n i m m k n klmt. Lenin ilk h e y e c a n la 12 O c a k 1919'da Avrupa ve Amerika ilerine Ak Mektup't y l e yazyordu: Atman Spartakusbund, dnyaca nl liderleriyle, Liebknecht, Rosa Luxem burg, Klara Zetkin, Franz Mehring gibi i snfnn inanl savunucularyla bir likte, Scheidemann ve Sdekum tipi sosyalistlerle, Almanya'nn emperyalist soy guncu burjuvazisi y le ve II. Wilhelm'le ittifak kurarak onurlarn sonsuza kadar kaybetmi olan o sosyal ovenistlerle (lafta sosyalist, ite o v e n i s olanlarla) ba n en sonunda koparnca; Spartakusbund kendine "Almanya Komnist Partisi" adn verince, gerekten proleter, gerekten enternasyonal, gerekten devrimci bir n c Enternasyonal, bir Komnist Enternasyonalin kuruluu bir gerek haline gelmitir. Bu kurulu biimsel olarak tamamlanm deildir, ama aslnda nc Enternasyonal artk 2aten vardr. 1 5 4 Bu szlerin y a z l m a s n d a n ve Pravda s t u n l a r n d a y a y m l a n m a s n d a n drt g n sonra, L i e b k n e c h t le R o s a L u x e m b u r g l d r l d ve yeni parti yasad ilan edildi. Bu olaylar s i m g e n i n d e e r i n i de Lenin'in iyimserlii ni de o r t a d a n k a l d r m a y a yeterli deildi. Artk i K o m n i s t E n t e r n a s y o n a l "gerei"ni bir k u r u m a d n t r m e y e kalmt.

153. Radek birka yl sonra yle yazmtr: "Kongre partinin toyluunu ve deneyimsiz liini gayet aka ortaya karmt. Kitlelerle balant ok zayft... Bunun bir parti oldu unu hissedemedim" (Krasnaya Nov', No, 10, 1926, s. 152). 154. Lenin, Soineniya, c. XXIII, s. 494-5.

BLM 23

TECRT YILI

1919 yl S o v y e t R u s y a ' n n d d n y a d a n en fazla tecrit edildii yld. Ay n z a m a n d a S o v y e t d politikasnn en belirgin b i i m d e d e v r i m c i bir eh r e y e b r n d yl da b u y d u . ki d u r u m birbiriyle balantlyd. Bu d n e m d e Sovyet politikasnn devrimci ynnn n e kmasn nceden b y l e karar v e r i l m i o l m a s n a b a l a m a k y a n l olur, 1919 b o y u n c a Sovyet e k o n o m i s i n d e o l d u u gibi S o v y e t d politikasnda da h k i m faktr, rejim d m a n l a r n n ngiltere, F r a n s a , talya, J a p o n y a , ABD v e d a h a n e m s i z baz tilaf DevletleriYden askeri, e k o n o m i k ve m o r a l destek aldklar i savat. A l m a n y a ' y a kar verilen sava 1918 K a s m ' n d a s o n a e r d i i n d e , tilaf Dev 1 eti eri'n in R u s i savana m d a h a l e l e r i n i n de s o n a e r m e s i ans d o m u gibiydi: A t e k e s tarihine k a d a r bu m d a h a l e iin s u n u l a n dei m e z b a h a n e A l m a n planlarn b o z m a htiyac o l m u t u . B u olaslk varol d u u s r e c e S o v y e t H k m e t i u z l a m a v e m z a k e r e y o l u n d a k i h e r trl frsat d e e r l e n d i r m e y e stekli o l d u u n u g s t e r m i t i . 8 K a s m 1918'de al tnc T m R u s y a Sovyetleri K o n g r e s i , balca b e tilaf Devleti h k m e tine " b t n d n y a n n n n d e " bar m z a k e r e l e r i n e b a l a m a y n e r d i . 1 Yakn bir tarihte ngiltere'den s r l m o l a n Litvinov, Bat Avrupal dip l o m a t v e g a z e t e c i l e r l e t e m a s k u r m a s u m u d u y l a S t o c k h o l m ' e gnderildi; Litvinov da 24 Aralk 1918'de S t o c k h o l m ' d e n B a k a n Wilson'a bir bar a r s n d a b u l u n d u . Bu arnn lml ve alttan alan, d n y a d e v r i m i a m a c n a en ufak bir a n t r m a d a bile b u l u n m a y a n dili ierin'in iki ay n c e k i alayc notas ile, hatta 2 6 E k m / 8 K a s m 1917 tarihli ilk b a n k a r a r n a m e siyle bile d i k k a t e d e e r lde eliiyordu.- Bu arnn h e m e n a r d n d a n m e y d a n a gelen eyler yreklendiriciydi. O sralarda L o n d r a ' d a k A m e r i kan eliliinde alan B u c k l e r a d n d a bir A m e r i k a n Dileri Bakanl m e m u r u n a K o p e n h a g ' a g i t m e talimat verildi, B u c k l e r b u r a d a , 1919 Oca'nn ortalarnda Litvinov'la uzun g r m e yapt. Litvinov d borla r kabul e t m e k o n u s u n a o l u m l u y a k l a y o r d u , a m a S o v y e t R u s y a " b u n u n

\.S"e:dy SovelovRSFSR v Postanovleniyak{\97>9), s, 116. 2. Kliyunikov \ Sabann, Mezdunarodnaya Politika, c. II (1926). s. 210-12.

110 SOVYET RUSYA VE DNYA karlnda d lkelerden m a k i n e l e r ve m a m u l m a l l a r thal e t m e k " isti y o r d u . Bar y a p l d n d a batl l k e l e r a l e y h i n d e k i p r o p a g a n d a n n kesi leceine s z veriyor, ak ak " h i l a f Devi etleri'nn R u s y a ' y a ilan ettikle r i sava, bir m i s i l l e m e arac o l a r a k s z k o n u s u d e v r i m c i p r o p a g a n d a y d o u r m u t u r " ve "Ruslar, baz batl l k e l e r d e R u s tipi bir d e v r i m iin k o ullarn elverili o l m a d n n farkndadr" d i y o r d u . 3 Dolaysyla, L i t v i n o v - B u c k l e r g r m e l e r i y l e n e r e d e y s e ayn sralar d a , Paris'teki b a n konferans t o p l a n d n d a , bir a n l a m a y a v a r m a olas l, zellikle d e R u s s o r u n u n u n , O n l a r K o n s e y i n i n - b a l c a b e tilaf Devleti'nin oluturduu y k s e k k o n s e y - d i k k a t e ald ilk s o r u n l a r d a n bi ri o l d u u d n l r s e , e p e y c e y k s e k l i . 16 O c a k 1919'da, L l o y d G e o r g e "u a n d a eski R u s m p a r a t o r l u u snrlar iinde sava h a l i n d e b u l u n a n b t n lke h k m e t l e r i " arasnda "ilahi bir m t a r e k e " y a p m a a r s n d a b u l u n m a y n e r i n c e , Wilson'un scak desteiyle, F r a n s z v e talyan dele gelerinin de rtl muhalefetiyle karlat. 4 21 Ocak'ta, Wilson k o n s e y e Buckier'n Ltvinov'Ia yapt g r m e l e r i n r a p o r u n u o k u d u u n d a , neri ilkesel olarak o n a y l a n d ; 5 gn s o n r a n d e gelen tilaf Devletleri radyo d a n "eski R u s topraklarnn h e r h a n g i bir b l m n d e iktidara s a h i p olan y a d a sahip o l m a y a alan b t n rgtl gruplara" P r n k p o ' d a y a p l a c a k bir konferansa katlma d a v e t i n d e b u l u n d u . 6 Sovyet H k m e t i daveti h e vesle kabul etti. 4 u b a t 1919 tarihli c e v a b , ihtilafl k o n u l a r z e r i n d e u z l a m a y a hazr o l d u u n u g s t e r i y o r d u . B u r a d a S o v y e t H k m e t i ' n i n "ti laf Devletleri m e n s u b u alacakllar karsndaki mali y k m l l k l e r i n i ta n m a y r e d d e t m e d i i " , " b o r l a r n n faiz d e m e l e r i n i belli m i k t a r d a h a m m a d d e y l e d e m e y i garanti ettii" ve "tilaf Devletleri m e n s u p l a r n a m a dencilik, kerestecilik ve baka alanlarda mtiyazlar t a n y a b i l e c e i " ilan e d i l i y o r d u . 7 iern'in d a h a sonralar yazd gibi, " L e n i n ' i n d politika sndaki en g z e a r p a n fikirlerden b i r i " haline gelen " e k o n o m i k avantaj lar s a l a m a a d n a A n a n t ' a yaplan b a v u r u l a r n lk r n e i y d i b u . 8 T a m a -

3. Foreign Relations of the Unied Sates. 1919: Russia (1937), s. 15-17. 4. Foreign Relations of the Unied Stales: The Paris Peace Conference, 1919, c. Ill (1943), s. 581-4: bu ciltler konferans grmelerinin en btnlkl ve en ii yarar kaytla rn sunar, ama belge ve raporlarn ou daha nce baka yerlerde de yaymlanmtr. 5.A.g.e..c. III. s. 643-6. 6. Davetin metni uradadr: Foreign Relations of the Unied States. 1919: Russia (1937). s. 30-1. 7. Kliyunikov i Sabanin, Mezdunaradnaya Politika, c. II (1926). s. 219-23. 8. zvestiya, 30 Ocak 1924'len aklaran L. Fischer, The Soviets n World Affairs (1930). c. I. s. 463.

TECRT YILI M

m e n pratik a m a l a r g d e n bir h e s a p s z k o n u s u y d u ; S o v y e t H k m e t i , kapitalist d n y a n n d m a n l n p a r a y l a s o n a e r d i r e b i l m e k ve o k hti yac o l a n d i n l e n m e i m k n n e l d e e d e b i l m e k iin belli bir b e d e l d e m e y e hazrd. P r i n k i p o nerisi, rtl F r a n s z m u h a l e f e t i n i n t e v i k ettii " b e y a z " R u s gruplarn r e d d e t m e s i y z n d e n o r t a d a kald v e b u baarszlk ngi liz k o a l i s y o n u n u n B o l e v i k kart k a n a d n da tevik etti. Bu k a n a t g c n e s a s e n Ruslarn sava k o n u s u n d a k i eksiklerini g a y e t iyi bilen askeri ve d i p l o m a t i k e v r e l e r d e n ve R u s y a ' d a varlklar ve m e n f a a t l e r i o l a n m a li ve ticari e v r e l e r d e n alyordu. C h u r c h i l l bu iki g r u b u n da nde g e l e n szcs oldu. Lloyd George, bu d n e m d e Curzon ve Churchill'i "hk mette m d a h a l e politikasnn g a y r e t k e ve y l m a z s a v u n u c u l a r olan ki gl a d a m " olarak tasvir eder. 9 C u r z o n L o n d r a ' d a kalp Dileri B a k a n olarak Balfour'un y e r i n e g e e r k e n , C h u r c h i l l S a v a B a k a n sfatyla Pa ris'e sk sk seyahat e d i y o r d u . 15 u b a t 1919'da, L l o y d G e o r g e ile Wilson' un g y a b n d a C h u r c h i l l , R u s y a ' y a "gnlller, teknik u z m a n l a r , silah, c e p h a n e , tanklar, u a k l a r vs." g n d e r i p "Bolevik kart k u v v e t l e r i silah l a n d r m a " a m a c y l a O n l a r K o n s e y i ' n e b a v u r d u v e b u b a v u r u y u ayn g n l e d e n s o n r a yaplan bir b a k a t o p l a n t d a tekrarlad. Balfour m e s e lenin ertesi haftaya e r t e l e n m e s i n i n e r e r e k kendini tuhaf bir k o n u m a d m e k t e n k u r t a r d . " 1 P e r d e a r k a s n d a t a m olarak n e o l d u u m e h u l . A m a O n l a r K o n s c y ' n d e bir d a h a bu tartma yaplmad. Bir hafta s o n r a A m e rikan d e l e g a s y o n u n u n W a s h i n g t o n ' a gnderdikleri r a p o r d a " C h u r c h i l l ' i n projesi l d ve konferansn o n u y e n i d e n c a n l a n d r a c a y o l u n d a pek bir tehlike y o k " d e n i y o r d u . " C h u r c h i l l projesinin yenilgisi, P r i n k i p o ' n u n baarszln d e n g e l e d i ; y i n e Paris'e d n e n Lloyd G e o r g e ile Wilson bar y n n d e bir giriim da ha balattlar. 8 M a r t 1919'da, Paris'teki A m e r i k a n d e l e g a s y o n u n u n d k rtbeli m e m u r l a r n d a n W i l l i a m Bullitt, L l o y d G e o r g e v e W i l s o n ' d a n , S o v y e t H k m e t i ' n i n h a n g i b a r koullarn kabul e d e c e i n i k i m s e y i b a l a m a d a n r e n m e s i y o l u n d a gayri resmi talimatlar alarak gizli bir g revle Petrograd'a geldi. i e r i n ve Litvinov'la g r t k t e n sonra, 10 M a r t ' t a onlarla birlikte M o s k o v a ' y a g i d e r e k o r a d a onlarla g n l k g r m e l e r yapt ve ayrca bir kere de L e n n ' l e bulutu; ve 14 Mart'ta i e r i n ' d e n 9. D. Lloyd George, The Truth about the Treaties, c. 1, s. 324.
10. Foreign Relations of the United Slates: The Paris Peace Conference, 1919, c. Ill (19431, s. 1043-4; c. IV (1943), s. 13-21. 11. Foreign Relouons of the United States, 1919: Russia (1937), s. 73.

112 S O V Y E T RUSYA VE D N Y A 1 2 M a r i tarihli bir m z e k k e r e a l d . M z e k k e r e d e , tilaf D e v l e t l e r i h k m e t l e r i tarafndan 1 0 N i s a n ' d a n n c e y a p l d t a k d i r d e S o v y e t H k m e ti' nin k a b u l e d e c e i n e sz v e r d i i n e r i l e r i n m e t n i b u l u n u y o r d u . n e r i l e rin en n e m l i l e r i , h a l i h a z r d a h e r iki tarafn o r d u l a r n n igal e t t i i snr l a r d a k i b t n d m a n l k l a r n s o n a e r d i r i l m e s i , b t n tilaf D e v l e t l e r i bir liklerinin e k i l m e s i v e S o v y e t - k a r t u n s u r l a r a verilen y a r d m n k e s i l m e si, ticari ve r e s m i ilikilerin y e n i d e n b a l a m a s ve S o v y e t R u s y a ' n n 4 u b a t 1919 tarihli t e z k e r e d e n e r i l d i i g i b i m a l i y k m l l k l e r i n i t a n m a s y d . l 2 G e l g e l e l i n , Bullitt M a r t ' n ikinci y a r s n d a b u n e r i l e r l e Paris'e d n d n d e , d n c e i k l i m i k k t e n d e i m i t i v e C h u r c h i l l ile F r a n s z l a rn n e r d i i p o l i t i k a y a m e y l e d i y o r d u . N e W i l s o n n e d e L l o y d G e o r g e Sovyet nerilerini konferansa sunacak durumdayd. Bu neriler son dere c e gizli t u t u l d u 1 3 v e L l o y d G e o r g e B u l l i t t m i s y o n u n d a h e r h a n g i bir so r u m l u l u u o l d u u n u a l e n e n r e d d e t t i . 1 4 A r t k z a r atlmt. tilaf D e v l e t l e r i k a m p n d a , " b e y a z " R u s l a r a t a m a s k e r i d e s t e k v e r m e k i s t e y e n l e r ile uzak d u r m a k s t e y e n l e r a r a s n d a bir orta yol b u l u n d u . R u s y a ' y a artk y e n i birlik g n d e r i l m e m e s i n e v e o r a d a b u l u n a n l a r n d a a a m a a a m a geri e k i l m e s i n e , a m a a y n z a m a n d a B o l e v i k kart R u s k u v v e t l e r i n e d e m m k n o l d u u n c a c m e r t boyutlarda askeri ve baka m a l z e m e tedarik e d i l m e s i n e k a r a r v e r i l d i . 1 5 S o n r a k i a y K o l a k ' n S i b i r y a ' d a Kzl O r d u ' y a kar e n

12. Bullitl'in raporu uradadr: Foreign Relations of the United States, 1919: Russia (1937), s. 76-7, mzekkerenin telgraf formu (a.g.y., s. 78-89); mzekkerenin zgn metni ilk olarak urada yaymlanmn: Hearings before the Senate Committee on Foreign Rela tions, 66. Kongre. I. Oturum, s. 1248-50; ayrca urada bulunabilir: Documents on British Foreign Polity: 1st Series, c. lit (1949), s. 426-9. Mzekkere ngilizce verilmiti: Kliyunikov i Sabanin. Mezdunarodnaya Politika, c. II (1926), s. 235-7'deki Rusa versiyonunda ufak deiiklikler vardr. 13. 1919 Haziran sonunda, basnda Bullitt misyonuyla ilgili bir aufgren ngiliz Di leri Bakanl, Paris'teki delegasyondan "iddia edilen nerilerle ilgili" bilgi istemitir: Lloyd George'un sekreteri Philip Kerr cevap olarak nerilerin metnini ve kendisinin de ya kndan ilgili olduu olaya dair ksa bir aklama gndermitir (Documents on British For eign Policy: 1st Series, c. III (1949), s. 425-6). 14. Lloyd George'un syledikleri urada bulunabilir: House of Commons: 5th Series, c. CXIV.s. 2945-6 (16 Nisan 1919); c. CXXI, s. 719 (17 Kasm 1919). 15. lan edilmi ya da o tarihten beri yaymlanan kaytlarda bulunabilecek hibir resmi karar yoktur: Bu politikann en kapsaml kamusal a m lam Lloyd George'un 16 Nisan 1919'da Avam Kamarasnda yapt bir konumada bulunur; George bu konumada birlik deil, malzeme gnderilmesini savunuyor ve "General Denikin. Amiral Kolak ve General Harkoff'u, aynca "Ballk denizinden Karadeniz'e kadar Bolevik lopraklanna komu mt tefik lkeleri -Polonya, ekoslovakya ve Romanya'y" destekleme sz veriyordu (a.g.e-, c. CXIV, s. 2943). Lloyd George buna daha sonra "Nisan politikas" olarak alfla buluna cakt (a.g.e.,c. CXXI, col.720). George'un fi kir deitirerek bunu benimsemesi etkenden

TECRT YILI 113 c i d d i baarlarn k a z a n d v e d a v a s n a tilaf D e v l e t l e r ' n d e n e n g l v e en hararetli yardm grd d n e m oldu. Bullitt m i s y o n u , alt a y d a n u z u n b i r s r e S o v y e t R u s y a ile tilaf D e v letleri a r a s n d a h e r h a n g i b i r d o r u d a n t e m a s k u r m a y a y n e l i k s o n g i r i i m o l d u . tilaf DevletleriVn son d i p l o m a t i k t e m s i l c i l e r i S o v y e t t o p r a k l a r n dan 1918 A u s t o s u ' n d a a y r l m l a r d ; M o s k o v a ' d a b u l u n a n g a y r i r e s m i

ya da konsolosluk dzeyindeki temsilciler d e . Eyll aynda Lockhart'n t u t u k l a n m a s n d a n s o n r a snrd e d i l m i l e r y a d a e k i l m i l e r d i . T a r a f s z t e m s i l c i l e r d e birer b i r e r tilaf D e v l e t l e r i ' n d e k i d o s t l a r n n s u n d u u r n e i izlediler. A l m a n elilii 1918 A u s t o s u ' n d a igal a l t n d a k i t o p r a k l a r a

e k i l d i v e M o s k o v a ' d a k a l a n k o n s o l o s l u k p e r s o n e l i d e , 1918 K a s m ' n d a Joffe'nin B e r l i n ' d e n s r l m e s i n d e n s o n r a A l m a n y a ' y a d n d l e r . 1918 Eyl l ' n d e L i t v i n o v ' u n n g i l t e r e ' d e n s r l m e s i n d e n s o n r a , tarafsz l k e l e r d e yerlemeye alan Sovyet temsilcileri de ayn kadere m a r u z kaldlar.16 1918 A r a l ' n d a bir R u s K z l h a m i s y o n u Varova'dan s r l d v e m i s y o n u n be yesinden drd Moskova'ya d n yolu zerinde ldrl d . 1 7 1919 u b a t Yun b a l a r n d a g r n t e F r a n s a ' d a k i R u s a s k e r l e r i n i n l k e l e r i n e i a d e e d i l m e l e r i y l e ilgili d z e n l e m e l e r y a p m a k a m a c y l a F r a n s a ' y a g n d e r i l e n br S o v y e t d e l e g a s y o n u n a l k e y e g i r m e izni v e r i l m e d i v e d e l e g a s y o n s r l m e d e n n c e y z kzartc bir b i i m d e S a n t - M a l o a k l a r n d a k i k k bir a d a y a h a p s e d i l d i . 1 8 1919 M a r t ' n d a N e w York'ta

kaynaklanyordu anlalan: Kabinede ve Avam Kamaras'nda Sovyet rejimiyle uzlamaya kar sesi gittike ykselen muhalefet: Franszlarn Rusya'yla ilgili uzlamaz grlerine yaknlaarak Clemenceau'yu Almanya'yla "lml" bir ban yapmaya ikna etmek islemesi ve Kolak'n kazand ilk askeri basanlar. Sovyet rejiminin tilaf Devletleri birliklerini fiilen kullanmadan devri lebi lece i umutlarn besleyen son elken, muhtemelen en nemlisiydi. Eullilt Senato d ilikiler komitesine verdii ifadede. 1919 Nisan'nda Paris konferansnda hkim olan ruh halini yle anlatyordu: "Kolak 100 mi! kadar ilerleyince bn Paris ba sn heyecanl lklar atp, Kolak'n ki hafta inde Moskova'da olacam ilan etti; ondan sonra da, Paris'teki herkes, ki zlerek sylemek zorundaym, bunlara Amerikan komisyo nu yeleri de dahildi, Rusya'da ban konusunda ok gevek bir tutum taknmaya balad, nk Kolak'n Moskova'ya ulap Sovyet Hkmeti'ni ortadan kaldracan dnyor lard" {The Bullill Mission lo Russia (New York, tarihsiz [1919]). s. 90). 16. svire'deki Sovyet temsilcisi Berzin 1918 Ekimi'nde Ulkeden karld; 1918 Aral 'nda Vorovski'nin sve'teki Sovyet temsilcisi olarak tannmad ilan edildi, o da ertesi ay lkeden ayrld. (Otel Narodnogo Komissariaia po noslrannym Delam Sed'momu S"ezdu Sovelov, 1919, s. 14-16.) 17. Krasnaya Kniga: Sbornik Diplomaieskik Dokumenlov o Russko-Poi'skik Otnoeniyah, 1918-1920 (1920), s. 32, 35-6; bir yl akn bir sre sonra bu suu iledii iddiasy la bir Polonya mahkemesi karsna karlan alt kiiden ksa hapis cezalar alrken, beraat elti (a.g.e., s. 94). 18. Otel Narodnogo Komissariaia po noslrannym Delam Sed'momu S"ezdu Sovelov.

1 ( 4 SOVYET RUSYA VE DNYA y a a y a n R u s y a d o u m l u bir A l m a n o l a n v e s o n r a d a n S o v y e t yurttal n a g e m i olan L u d w i g M a r t e n s , A m e r i k a n Dileri B a k a n l ' n a , A B D ' d e k i S o v y e t t e m s i l c i s i sfatyla i e r i n tarafndan i m z a l a n m timatna m e s i n i s u n d u . B u i t i m a t n a m e , S o v y e t - A m e r i k a n ticareti iin n e r i l e r ie r e n bir m z e k k e r e ile birlikte g r m e z d e n g e l i n d i ve yaratt tek tepki, M a r t e n s ' i n ofisinin a y s o n r a s u n i t e l i i n d e p r o p a g a n d a y a p t gerek e s i y l e polis tarafndan a r a n m a s o l d u . 1 9 1919'un b a l a r n a g e l i n d i i n d e , M o s k o v a ' n n d d n y a y l a b t n t e m a s kesilmiti. U z u n bir sre o r a d a r e s m i bir sfatla k a l a n tek y a b a n c , b t n s k a n d i n a v yurttalarnn ve di er Bat Avrupa lkeleri ile ABD yurttalarnn haklarn k o r u m a grevi n i s t l e n m i o l a n , D a n i m a r k a K z l h a ' n n bir t e m s i l c i s i y d i . 2 0 1 9 1 8 K a s m ' n d a k i atekesten s o n r a v e R u s g e m i l e r i n i n denizlere a l m a s n n en g e l l e n m e s i n d e n n c e , k e r e s t e v e k e t e n y k l birka g e m i A l m a n y a ' y l a t e k r a r ticaret y a p m a k a m a c y l a P e t r o g r a d ' d a n d e n i z e a l m l a r d . B u n l a ra Baltk l i m a n l a r n d a el k o n m u 2 ' ve o z a m a n d a n beri a b l u k a b t n sertliiyle d e v a m etmiti. A d k o n m a s a d a h e r b a k m d a n s a v a a n l a m n a gelen b u n l e m l e r , S o v yet d i p l o m a s i s i n i n ilk y o k l a m a giriimlerini s o n a erdirdi. B o l e v i k d e v r i m i n i n n c e l e r i n d e n beri B o l e v i k h a t i p v e y a z a r l a r n g z d e t e m a l a r n d a n biri o l a n , d n y a n n iki d m a n k a m p a a y r l m a s artk g e r e k l e m i bir ol g u d u r u m u n d a y d . 1919 M a r t ' n d a k , sekizinci parti k o n g r e s i n d e , L e n n K a u t s k y ' n i n " m i l i t a r i z m " s u l a m a s n a kar rejimi s a v u n u y o r d u : Sadece bir devlet iinde deil, bir devletler sistemi iinde yayoruz; ve Sov yet cumhuriyetinin uzun bir sre emperyalist devletlerle yan yana varolmay sr drmesi akl alacak ey deildir. En sonunda biri ya da teki galip gelmelidir. Bu son gerekleene kadar Sovyet cumhuriyeti ile burjuva devletleri arasnda bir di 22 zi korkun arpma olmas kanlmazdr. B a t a R u s t o p r a k l a r n d a Kzl O r d u ile " b e y a z " g e n e r a l l e r i n o r d u l a r a r a s n d a k i bir i s a v a gibi g r n e n ey, artk d e v r i m c i S o v y e t rejimi ile kapitalist d n y a n n n d e g e l e n devletleri a r a s n d a k i bir s a v a b i i m i n e 1919, s. 13. Delegeler Mamilski, Davtyan ve nessa Armand'd: Mauilski 20 Mays 1919 tarihli Pravda'da. balarndan geenleri anlatr.
19. Foreign Relations of the United States. 1919: Russia ( 1937), s. 133-4,140-41; Sovi

et Russia (New York) 31 Aralk 1920, s. 110; Foreign Relations of the United States, 1920, c. 111(1936), s. 456.
20. Otet Narodnogo Komissariata po Inostrannym Delam Sed'momu 1919, s. !5. S"ezdu Sovetov,

21. L. B. Krasin, Voprosi Vnesnei Torgovli (1928), s. 250. 22. Lenin, Soineniya. c. XXIV, s. 122.

TECRT YILI 115

h r n y o r d u ; v e b u devletlere kar d n y a d e v r i m i p r o p a g a n d a s b i i m i ne b r n e n "siyasi s a v a " S o v y e t c e p h a n e ! iindeki en etkili silaht. B e yan ettii hedefe u l a a m a s a d a , ulat s o n u l a r bu p r o p a g a n d a y a b a v u r u l m a s n hakl k a r y o r d u . A m a , nasl d i p l o m a s arlk k a z a n m gibi g r n d z a m a n l a r d a bile S o v y e t p o l i t i k a s n d a d e v r i m c i u n s u r u n orta d a n k a y b o l m u o l d u u n u v a r s a y m a k y a n l olursa, ayn ekilde e n geri limli a n l a r d a bile, bu u n s u r a tek e t k e n m u a m e l e s i y a p m a k da y a n l olur. Sovyetler'in tilaf Devletler'nn P r n k i p o davetini k a b u l e t m e s i n d e n d a h a birka g n n c e M o s k o v a ' n n K o m n i s t E n l e m a s y o n a l ' i n k u r u c u k o n g r e si iin davetiyeler y a y m l a m o l m a s ve Bulltt'in R u s y a ' y a k o n g r e n i n o t u r u m l a r n t a m a m l a m a s n d a n iki g n s o n r a u l a m o l m a s , bu iki un s u r u n srekli yan y a n a b u l u n d u u n u n simgesel bir ifadesiydi. Bu ki un sur aralarnda h e r h a n g i b i r u y u m a z l k o l d u u d n l m e k s i z n a y n k o m p a r t m a n l a r d a tutulabilyordu. Bullitt M o s k o v a ziyaretiyle lgili o k sayda r a p o r u n d a K o m n i s t E n t e r n a s y o n a l ' i n d o u u n d a n b a h s e t m e z , h a t t a o oralarda kald s r e l e r d e Pravda'da h l k o n g r e y l e ilgili h a b e r l e r y a y m l a n m a s n a r a m e n , b u n d a n haberi o l m a m olabilir. Bu olay o sra larda R u s y a ' n n dnda - h a t t a iinde b i l e - p e k dikkat e k m e d i . B u olay a n c a k geri d n l olarak, d a h a s o n r a k i g e l i m e v e baarlarn nda, yln en n e m l i o l a y l a n n d a n biri o l a r a k tarif edilebilir.

Yeni bir E n t e r n a s y o n a l y a r a t m a grevi L e n i n tarafndan ilk k e z 1914 s o n b a h a r n d a g n d e m e getirilmiti v e 1917 tarihli " N i s a n t e z l e r i " n d e d e y e r alyordu. A m a E k i m d a r b e s i n i n zafer k a z a n m a s , Bolevikler'e devri m i n l k e iinde t a h k i m e d i l m e s i y l e d o r u d a n balantl o l m a y a n h e r h a n gi bir eyle ilgilenecek p e k vakit b r a k m a d ; b a k a y e r l e r d e d e v r i m i n ba l a m a s hayal krkl yaratacak k a d a r gecikti v e sava s r d s r e c e temsili bir uluslararas g r u p tr b i r eyi bir araya getirmek m a d d i o l a r a k i m k n s z d . B t n bu n e d e n l e r l e lerleme y a v a oldu. D e v r i m i n ilk k b o y u n c a b a n h l baat a m a t . lk h a m l e y i , 2 2 Aralk 1 9 1 7 / 4 O c a k 1918 tarihindeki toplantsnda VTslK yapt. "Bat Avrupa'nn b t n e m e k i u n s u r l a n y l a y a k n bir b a k u r m a k " v e " b i r Z i m m e r w a l d - K i e n t h a l konferans t o p l a m a h a z r l k l a n y a p m a k a m a c y l a " S t o c k h o l m ' e bir d e l e g a s y o n g n d e r m e y e karar v e r d i . 2 3 A m a b u partinin deil h k m e t i n iiy di ( k o a l i s y o n u n o a n k i b i l e i m i n i y a n s t a n d e l e g a s y o n Sol SD'lerden ve Bolevikler'den o l u u y o r d u ) ; Z i m m e r w a l d r g t l e n m e s i h l t a n m y o r -

22. Protokoll Zesadatii VTslK 2 Soziva (1918), s. 179.

116 S O V Y E T RUSYA VE DNYA d u ; 2 4 k i b u d a baskn a m a c n d n y a d e v r i m i deil bar o l d u u n u gsteri yordu. H k i m haleliruhiye hl radikal burjuva bar k a r a r n a m e s i kalb n a d k l m d u r u m d a y d : M m k n o l d u u n c a o k sayda balk yakala mak iin a g e n i tutuluyordu. 2 4 O c a k / 6 u b a t 1918'de, N a r k o m i n d e l ' e ait tesislerde t o p l a n a n bir "uluslararas sosyalist k o n f e r a n s " t a proje z e r i n d e k i a l m a l a r d e v a m etti. B o l e v i k l e r ( n d e gelen parti temsilcisi Stalin'di), Sol SD'ler, k o m u lkelerin ve s k a n d i n a v y a ' n n eitli temsil cileri ve srasyla ngiliz Sosyalist Partisi'ni ve A m e r i k a n Sosyalist i Partisi'ni tensilen Petrov ve Reinstein'n k a t l d 2 5 konferansta, " h e m e n bar iin... d e v r i m c i m c a d e l e y i " v e " R u s E k i m d e v r i m i n e v e Sovyet H u k m e t i ' n e d e s t e k " v e r m e y i s a v u n a n bir g e n e l k a r a r alnd. 2 '' B i r k a g n s o n r a S t o c k h o l m ' e gitmek z e r e , iki Bolevik, K o l l o n a y ve B e r z i n ile iki Sol SD'den o l u a n bir d e l e g a s y o n a t a n d . 2 7 Brest-Litovsk krizinin e n civcivli g n l e r i n d e d e l e g a s y o n yola k o y u l d u , a m a F i n l a n d i y a ' d a geri evrildi ve proje suya dt. Brest-Litovsk a n l a m a s n n i m z a l a n m a s , uluslararas sosyalist hare ket! S o v y e t H k m e t ' n d e s t e k l e m e s i iin seferber e t m e y e ynelik h e r trl d o r u d a n giriimi bir sreliine d e v r e d brakt ve d d n y a y l a kurulan iletiim gittike istikrarsz bir hal ald. 1918 Kasn'daki ate kesten s o n r a e n g e l l e r birdenbire o r t a d a n k a l k m gibi g r n d . A l m a n y a , d e v r i m i n ilerlemesi n n d e k i bir engel o l m a k y l e d u r s u n , a n k d e v r i m ci h e y e c a n n m e r k e z l e r i n d e n biriydi. E n t e r n a s y o n a l s o s y a l i z m bayran bir k e z d a h a y k s e l t m e n i n z a m a n gelmiti. 1 9 A r a l k 1918'de, P e t r o g r a d S o v y e t i , b a k a n l n M a k s i m G o r k i ' n i n yapt bir "uluslararas toplan t" d z e n l e d i . G o r k i , o sralarda Bolevikler'e iddetle kar o l m a s n a ra m e n . Sol'un uluslararas bir ahsiyeti k o n u m u n d a y d ; toplantya o k fark l d n c e l e r d e n insanlar katld. Z i n o v y e v al k o n u m a s n d a y l e di yordu:

24. Zimmerwaid organizasyonu ve Boleviklerin bu organizasyon karsndaki lavulan iin bkz. Not F: "Komnis Enternasyonalin Tarih-nces" (aada t. 526-30). 25. Pelrov 1917 sonlarnda ienn'le birlikle lkesine geri gnderi mfci ve ngiliz Sosyabs Partisini lemsil edecek yetkisi varm gibi grnmyor. Narkomindel'in uluslararas propaganda ubesinin bakan olan Reinslen (bkz. yukarda s. 28) 1917 yaznn balarnda Avrupa'ya, Amerikan Sosyalist i Partisi'nin ona verdii, yaplmayan Stockholm konferan snda partiyi lensil etme greviyle gelmiti (Kommunimeskti Intematsional, No. 9-10 (187-8), 1*129, s. 186); ama partisi daha sonra onunla ilikisini kestii iin bu konferansta ve Kominle m birinci kongresinde parti delegesi olarak bulunma yetkisi yoktu. 26. Pravda. 30Ocak/12 ubat 1918 27 Protokoll Centrat'rgo komutta RSDRP (1929); Kollonay pan merkez komitesi israfndan aland (a.g.e., s. 216).

TECRT YILI 117 Bugn aramzda Marksist de kominisi de olmayan misafirler var, ama burada li'jnif bir konuda, burjuvaziye duyduumuz nefrette, kk bir grubun menfail- uruna milyonlarca insann lmesinden sulu bir snflan duyduumuz nefii'ic hemfikiriz. Keinsein y i n e A B D a d n a v e o n u n gibi R u s k k e n l i o l a n v e yaknlar da Rusya'ya d n m o l a n Fineberg ise ngiltere a d n a k o n u t u ; Fransa adna S a d o u l o r a d a y d ; Srp, Bulgar, T r k , i n l i , H i n t l i , ranl ve Koreli temsilciler vard; A r h a n g e l s k c e p h e s i n d e ele geirilen s k o , ngiliz ve Amerikal sava esirleri ile P e t r o g r a d A l m a n i ve A s k e r K o n s e y i ' n i n hr yesi de k o n u m a l a r yaptlar. T o p l a n t n n atelilik b a k m n d a n hibir eksii yoktu; Z i n o v y e v ' i n onu "ilerideki b y k m e c l i s i n m t e v a z n c M " olarak t a n m l a m a s gayet y e r i n d e y d i . - a Bu g s t e r i d e n ksa bir sre sonra d o l a y l a r yeni bir E n t e r n a s y o n a l k u r m a y n n d e k i bu z l e m l e r e s o m u t bir b i i m verdi. Uluslararas top lantnn yapld sralarda yakn gelecekte B e r n ' d e kinci E n t e r n a s y o nal'! diriltmek a m a c y l a bir konferans t o p l a n a c a biliniyordu; 24 Aralk l*Jl8'de parti m e r k e z k o m i t e s i r a d y o d a n bu projeyi k n a y a n bir bildiri ya ymlad. 7 ^ Aralk ay s o n u n d a bir A l m a n K o m n i s t Partisi'nin kurulma syla bir uluslararas k o m n i s t rgt o l u t u r m a y o l u n d a ilk kez saygn bir ekirdek o l u m u o l d u . 1919 O c a ' n n b a l a r n d a L e n i n K r e m i in'de k k bir t o p l a n t y a bakanlk yapt: bu toplantda d a h a fazla g e c i k m e d e n "kinci E n t e r n a s y o n a l ' e kar btn partileri", bir n c E n t e r n a s y o n a l y a r a t m a a m a c y l a M o s k o v a ' d a k i bir k o n g r e y e davet e t m e karar alnd. 1 ( 1 Davet. 24 O c a k 1919'da, yani Bern konferans iin s a p l a n m olan laril-

28 Toplamnn kayllan Almanca (Sowjet-Russland und die Vlker der Welt (Peirograd. 191(1). Franszca (La Russie des Soviets et les Peuples du Monde (Peirograd, 19201 ve iiiuhlemelen ayrca Rusa ve ngilizce olarak yaymlanmn; zvesiya mn 7 Aralk 1^18 larihl saysnda Moskova'da daha nce Kamenev'in bakanln yapl bir baka "uluslararas toplanl" haberi yer alr. 29. vestiya, 28 Aralk 1918. 30. Bol'aya Sovelskaya Etttsiklopedtya,c. XXXIII (1938), col. 737, Kommunist ie ski i International maddesine gre. kongreyi lonlama yolundaki nihai karar "1919 Oca bala rnda Lenin liderliinde yaplan bir toplantda" alnmtr. Toplantnn tek aleni kayd, on yl sonra yazarken toplantda sadece don kij -Lenin, ierin, Sirola ve kendisi- olduunu ha l rlayabilen Fineberg'den gelir (Kommunisr-eskti Intertalsional, No. 9-10 ( 187-8). 1 Q 29, cols 201-21: onun hatrlad kadaryla, Lenin toplantya davetin ve dnya i j ilerine lump eden bir manifesto" nun laslnklarm sunmu ve laslaklar onaylanm. Davel Troki larafndan kaleme alnmtr (bkz aada s. 118, n. 33): eer bahsedilen manifesto en snunda kongre tarafndan kabul edilen manfestoysa. o da Troki'nin kaleminden kmtr (hkz. s. 1212. Ama, Troki Kremlin'deki bu loplanlda bulunmusa bile, on yl sonra bunu hatrla mak pek uygun olmazd.

118 SOVYET RUSYA VE D N Y A len g n n c e M o s k o v a ' d a n r a d y o y o l u y l a btn d n y a y a d u y u r u l d u . 3 1 D a v e t i n altnda R u s K o m n i s t Partisi'nin m e r k e z k o m i t e s i ( L e n i n le T r o k i ) ; P o l o n y a , M a c a r i s t a n , Avusturya, L e t o n y a v e F i n l a n d i y a k o m nist partileri; B a l k a n D e v r i m c i S o s y a l D e m o k r a t F e d e r a s y o n u ' n u n (Rak o v s k i ) ve A m e r i k a Sosyalist i Partisi'nin ( R e i n s t e i n ) i m z a s vard. D a v e t zel olarak k i m s e y i m u h a t a p a l m y o r , a m a k u r u l u k o n g r e s i n e ka tlmas m n a s i p g r l e n d o k s a n iki parti ya da g r u b u n adn zikrediyor d u . B u n l a r d a n s a d e c e birisi ( " T o k y o ve Y o k o h a m a ' d a k i sosyalist g r u p lar") A s y a m e r k e z l i y d i . 3 2 Bolevikler'in d e v r i m d n c e l e r i h l aslen Avrupa'yla snrlyd; d a h a o k kinci E n t e r n a s y o n a l e kar k a n grupla ra h i t a p ediliyordu. D a v e t , S p a r t a k u s b u n d ile R u s K o m n i s t Partisi'nin p r o g r a m l a r n a d a y a n d iddia edilen ilkeler ortaya k o y u y o r d u . S a v a s r a s n d a kendisine sosyalist d i y e n l e r i n S a , M e r k e z v e Sol e k l i n d e b l n m e s i k o r u n m u t u . kinci E n t e r n a s y o n a l ' e dahil o l a n u n s u r d a n , "sosyal o v e n i s l e r ' e kar a n c a k "insafszca bir m c a d e l e " verilebilirdi; M e r k e z iin " e n d e v r i m c i unsurlarn o r a d a n k o p a r t m a ve liderlerini in safszca eletirme ve tehir e t m e politikas" izlenecekti; "Sol d e v r i m c i k a n a t " n ise davete icabet e d e c e i varsaylyordu. P r o l e t a r y a n n g r e v i artk "devlet ktidarn h e m e n ele g e i r m e k " , k o n g r e n i n a m a c d a " h a r e ketin srekli e g d m ve s i s t e m a t i k liderlii iini s t l e n e c e k genel bir s a v a m a o r g a n , h e r bir l k e d e k i h a r e k e t i n karlarn uluslararas lek teki d e v r i m i n karlarna tabi klacak bir k o m n i s t E n t e r n a s y o n a l m e r k e zi" y a r a t m a k t . 3 3 1919 M a n i ' n i n balarnda M o s k o v a ' d a toplanan elliden fazla d e l e g e d e n , on d o k u z farkl l k e d e k i k o m n i s t partileri veya gruplar temsil e d e n o t u z bei oy h a k k n a s a h i p asli d e l e g e l e r olarak kabul edilirken, di erleri d a n m a n sfatyla kabul edildiler. Delegelerin byk o u n l u u R u s y a ' d a n ya da R u s yrngesi iindeki d a h a k k lkelerden geliyor lard. n k d a h a uzak lkeler, n c e d e n b y k lkeler iin b e , orta b o y l k e l e r iin , k k lkeler iin de bir d e l e g e eklinde b e l i r l e n m i o l a n kotay d o l d u r a n t y o r l a r d . R u s partisi L e n i n ( A l m a n ve svireli d e l e g e lerle birlikte k o n g r e b a k a n l n a da seildi), T r o k i , Z i n o v y e v , Stalin,

31. Balangla 27 Ocak la toplanmas dnlen konferans 3 ubal 1919'da topland. 32. Bkz. aada s 455-6. 33. Davel ilk olarak 24 Ocak !9l9'da Prm'da'da yaymland. Davelin, I926'da yaymla nan Troki, Soinemva. c. Xlll'n 33-37. sayfalan arasnda yaymlanm olmas, yazarnn Troki olduunun ycerli kanldr; I935'lc yaymlanan Lenin. Soineniya, c. XXIV. s. 724'cki bir cdir olu. Javeli Lenin ile Bl.rn'in kalcm; akln ileri srer.

TECRT YILI 119 Huhurin v e i e r i n tarafndan lemsi] e d i l i y o r d u . 3 4 P o l o n y a , F i n l a n d i y a . I Ikrayna. E r m e n i s t a n , L e t o n y a , E s o n y a v e B e y a z R u s y a ile L i l v a n y a k o m n i s t partilerini temsil e d e n d e l e g e l e r vard; " R u s y a ' n n d o u l u halkla r birleik g n b u " n u n da asli sfat t a y a n bir d e l e g e s i v a r d . T r k i s t a n , A z e r b a y c a n v e G r c i s t a n ' n " d a n m a n " d e l e g e l e r i v a r d . F r a n s a ile ABD' it birer asli d e l e g e s i v a r d ; t e k n g i l i z d e l e g e F n e b e r g ' n r e s m i bir g revi o l m a d in s a d e c e " d a n m a n " s t a t s n d e y d i . s v i r e S o s y a l D e m o k r a t Partisi, 1917 N i s a n ' n d a L e n i n ' i n R u s y a y o l c u l u u n u o r g a n i z e et m e s i y l e t a r i h e g e m i o l a n P l a t t e n t a r a f n d a n temsil e d i l i y o r d u . i n , Iran ve Kore'den " d a n m a n " delegeler vard. Bunlarn ou Moskova'da otu u y u r l a r d v e bazlar h e n z hibir k o m n i s t r g t n b u l u n m a d l k e l e r a d n a k o n u m a i d d i a s n d a y d l a r . N o r v e ' t e k i b a l c a ii partisi o l a n byk N o r v e i P a r t i s i bir d e l e g e g n d e r d i ; H o l l a n d a , s v e , M a c a r i s l a n v e A v u s t u r y a d e l e g e l e r i d e l k e l e r i n d e k i ufak Sol gruplar t e m s i l e d i y o r lard v e h e p s i s u k a t l m a m k o m n i s t b i r b a k a s n a s a h i p s a y l m a z l a r d, R a k o v s k i B a l k a n D e v r i m c i S o s y a l D e m o k r a t F e d e r a s y o n u a d n a k o n u u y o r d u . 3 5 K o n g r e n i n dili A l m a n c a y d . 3 6

34. Bunlar arasnda, resmi kaytlardan anlald kadaryla, grmelerde hibir rol oy namayan lek kii Salin'mi; bu da garip deildir, nk Almanca bilmiyordu. Kommuniti r i n Inlernalsional, No. 2 (Haziran I919l'da yaymlanan delegelerin toplu fotorafnda \ demiyor. Slalin ikinci, nc ve dfirdncii kongrelerde delege olmad, ama ikinci kong11' tarafndan seilen yrtme komitesine "aday" delegelerden biriydi. 35 Birinci kongrede izleyici olarak bulunan lek komnist olmayan kii, Arthur RanM'ic' gibi grnyor; Ransome'm anlallklan (Sr Weeks in Russia in 1919 ( I 9 l 9 ) . s . 110-7) resmi kaytlara hayal krkl yaratacak kadar az ey ekler. .16. Keza kongrenin zabtlan da Almanca tutulmu ve ilk olarak bu dilde yaymlanm n (Der /. Kongress der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1921); Ruaa basm it't vu KongressKomnnislieskogoIntetnatsionata, 1921 ) Almancadan evrilmitir (Le ttin.Soineniya,c. XXIV, s. 729-30). ikinci kongrenin dilsel yaps daha fazla eitlilik gs'ryordu; ingiliz, Fransz ve eitli doulu delegeler kendi dillerinde konumulard (dou lu delegelerin bazdan ngilizce konumutur), Rus delegeler Almanca konumay srdr dler: Zinovyev ve Buharin Almancalar iin zr dilemiler (Der Zweite Kongress der Konmnislischen Internationale (Hamburg, 1921), s. 59, 404). halbuki Lenin ve Troki' nink kadar kusursuz olmasa da onlann Almancalan da gayet akcym. evirilerin ycern/li raman zaman ngilizce konuan delegeler israfndan ikyet konusu edilmi. UnI kongrede ara sra yaplan gndermelerin iarel ellii zere, balca konumalar Almanca yplmlr (rnein Protokol des II! Knnt-esses der Kommunistischen Internationale (Hamburg 1921). s. 49 (Troki), s. 626 (Zinovyev); ama Rusa dnda baka hibir dile eV I I i yaplmayaca ilan edilmitir (a g c.,s. 28). Kasm 1922 tarihli drdnc kongrede, ya n lenin'in katld son kongrede de durum aynym gibi grnyor; Temmuz t924'le ya plan beinci kongreden itibaren Rusa Almancayla rekabet etmeye balad ve en sonunda m geerek hkim dil haline geldi.

120 SOVYET RUSYA VE DNYA H e r k e s i n bildii gibi, A l m a n l a r n tavr gelecek iin can alc n e m ta yordu. Yeni kurulan A l m a n K o m n i s t Partisi'nin setii iki d e l e g e d e n s a d e c e biri, Eberlein, A l m a n polisini a t l a t m a y b a a r a b i l m i t i : K o n g r e y e Albert t a k m a adyla katld. G e l g e l e l m y e n i bir E n t e r n a s y o n a l y a r a t m a ya e r k e n olduu gerekesiyle kar k m a g r e v i y l e gelmiti. l k e l e r i n d e eziyet g r e n ve zayf d u r u m d a o l a n A l m a n k o m n i s t l e r i , m e v c u t koul larda M o s k o v a ' d a kurulan bir E n e m a s y o n a l ' i n k a r a k l e r ve liderlik bak m n d a n neredeyse sadece R u s olacan seziyorlard: k o m n i z m A l m a n ya'da ve Bat Avrupa'da d a h a da geliene k a d a r b e k l e n m e s i n i tercih e d i y o r l a r d . 3 7 Bu itirazlar ilk olarak 1 M a r t 1919'da n d e gelen d e l e g e l e r d e n birkann katld gayri r e s m i bir n toplantda su y z n e k t . 3 3 Bu iti razlar, delegelerin ertesi g n resmi bir k o n g r e sfatyla deil, bir "hazrlk k o n f e r a n s " olarak toplanacaklar sylenerek geitirildi. Z i n o v y e v m s takbel E n e m a s y o n a l ' i n deil a m a konferansn b a k a n l n a seildi, An gelica B a l a b a n o v ve Vorovski de sekreter oldular. 3 " E b e r l e i n KPD adna bir K o m n i s t Enternasyonal y a r a t l m a s n a "ilkesel hibir itiraz" o l m a d n beyan etti, a m a o anki g r m e l e r i n " h a l i h a z r d a k i g c m z sna yacak ve hangi siyasi temeller z e r i n d e birleebileceimizi g z d e n gei r e c e k " bir konferansla snrlandrlmasn i s t e d i . 4 0 Sovyet t o p r a k l a n d ndaki tek ciddi k o m n i s t partisinin kar koyusu ilk bala tayin ediciymi gibi g r n y o r d u . Bolevik d e l e g a s y o n u bunu k a b u l e t m e k t e n baka are g r e m e d i ve Buharin'in bu y n d e k i u z u n k o n u m a s c a n alc karar e r t e l e m e y e raz o l u n d u u n u i m a e d i y o r d u . 4 ' "Toplantya yeni bir Enternasyonal'n kurucu meclisi olarak b a k m a n e r i s i " , B a l a b a n o v ' u n szle-

37. On yl sonra Ebcrlein'm anlaltklanna baklrsa, Rosa Luxemburg, lmnden bir ka gn oue kongreyi toplama niyelii duyunca (resmi davel onun eline ulam olamaz). Ebcrlein'a KPD delegesi sfatyla Moskova'ya gidip yeni Enemasyonal'in kuruluunu (h olmazsa bir iki aylna! erteleme nerisinde bulunma grevini venni. Bu grevin verildi i. Luxemburg'un lmnden sonra, Jogisch.es, Levi, Pieck ve dier parli liderleri tarafn dan resmen dorulanmtr (Komntnht^eskii lueratsional, No 9-10 (187-8). 1929, s. 194). Emsi Meycr'e gre. Eberlein Jogiehes'den, eer yeni Enenasyonal'i kurma karar alnrsa Kongre'y terk elme talimat alm (Berich: ber den . faetag der Kommmistischen Poilei Deutschlands (StarakusbttdUlIll).^. 271. 38. Lenin.Soi,ineniya. c. XXIV. s. 724-5. Kommunisliitsku Imernatitonal v Dokutnenla* (193J>. s. 57. 39. Vos'nwi S"ezdPKP{B)(l923), s. 144; Balabanov Zimmerwaldda kurulan uluslara ras sosyalist komitenin sekreterliini yapmt. 40. Der I. Kongress der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1921), s. 76. 41. A.g.e. s. 84-95; Bolevik delegasyonunun tavr Zinovyev tarafndan urada doru lanr: Vos'mrn .5 'ezdRKP(IS) (1933). s. 137

TECRT YL 121 tiyle, " g e n e l d e terk e d i l m i t i " ki yeni gelen Avusturya delegesi Stein hardt, nam- d i e r G r u b e r i n yapt v e O r t a Avrupa'nn t a m a m n devri min e i i n d e y m i gibi r e s m e d e n ateli k o n u m a h k i m gr birdenbi re tersine e v i r d i . ^ Bu yeni a t m o s f e r d e olay d a h a fazla e r t e l e m e k kor kaklk gibi g r n y o r d u ve Eberlein tek bana kald. Bir sonraki loplann d a Avusturya. sve, B a l k a n federasyonu ve M a c a r i s t a n delegeleri tara fndan bir K o m n i s t Enternasyonal'n r e s m e n k u r u l m a s n e r i l d i i n d e , Eberlein itirazlarn bir k e z d a h a dile getirdi: Gerek komnist partileri sadece birka lkede var, ounda, daha birka haflu nce kuruldu; bugn komnistlerin olduu birok lkede henz bir rgl yok... Bat Avrupa'nn lamam yok. Belika, alya temsil edilmiyor; svire temsilcisi partisi adna konuamaz; Fransa, ngiltere, spanya. Portekiz yok; Amerika da bi zi hangi partilerin destekleyeceim syleyebilecek konumda deil.' 13 A m a g r m e l e r i n u y u m u n u b o z m a m a s in o y l a m a y a k a t l m a m a y a ikna edildi; ve 4 M a r t l919'da k o n f e r a n s oybirliiyle alnan bir kararla kendisini K o m n i s Enternasyonal'n ilk k o n g r e s i n e d n t r d . A l m a n y a ' n n e k i m s e r kalmas (geri Eberlein k o n g r e m a n i f e s t o s u n u imza lamt) A l m a n komnistlerinin korktuu tehlikenin n n e g e m e k a d n a hibir ey y a p a m a z d . H a t t a en batan b e r i c a n g n l d e n ibirlii yap m a k , Ruslarn bilinli bir p l a n n d a n ok ciddi r e k a b e t eksikliinin r n olan R u s e g e m e n l i i n i e n a z n d a n yumuatabilirdi. Bir n c y a d a K o m n i s t E n l e m a s y o n a l ' i n , d a h a s o n r a y a y g n l a a n adyla Komittern'in k u r u l m u o l m a s , ilk k o n g r e d e yaplan her peyden d a h a n e m l i y d i . K o n g r e d e bir "platform" v e " B t n D n y a Proleterleri n e " hitap e d e n bir m a n i f e s t o b e n i m s e n d i . M a r x ile Engels'in Komnist Manifesto'yu yaymlamalarndan beri geen yetmi iki ( d a h a dorusu

42. Angelica Balabanov, Erinnerungen und Erlebnisse (1927), s. 225-6. Reinstem (la Kfimmunisticesl.it Incemalsionat. No. 9-1(1 (187-8), 1929, s. I9l-2'de yaymlanan yazsn da, hal et i ru h i yede ki deiimi Steinhardt'm konumasna atfeder. Konumann oteli (bu kongrenin stenografik kayd tutulmamtr) urada bulunabilir: Dei I. Kongress der Kom munistischen Internationale (Hamburg, 1921), s. 99-105. 43. Der i. Kongtess der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1921). s 134. Eberlein on yl sonra yazd bir yazda kongrenin zet laylarnda sylediklerinin yanl aktarldndan ikyet etmi ve erbeti olsajd. neri lehinde oy kullanacan, muhalefe tinin nedenlerinin sadece taktik gerei olduunu aklamtr iKommunislieski Intentais:'nal, No. 9-10(187-8), 1929, s. 195-6; ama Eberlein o tarihte 1919'da Komitemn kurul masna kar km tek kii olma nnden kurtulmak istiyordu. 44. Kommtnisiteskii inernalsional v Dokurnentak (1933), s. 85. Ertesi gn, yani 5 Mart'ta, Pravda'da kongreden ilk defa bahsedildi; ertesi hafta boyunca Pravda'da grme lere dair uun haberler yaymland.

122 SOVYET R U S YA VE DNYA y e i m i bir) ylda kapitalizmin ykseli v e d n v e k o m n i z m i n geli imini g z d e n geiren bu manifesto, d a h a s o n r a Z i n o v y e v tarafndan "ikinci bir Komnist Manifesto" olarak tarif e d i l e c e k t i . 4 5 K o n g r e , Lenin' in burjuva d e m o k r a s i s i n i ve p a r l a m e n t a r i z m i r e d d e d e n , p r o l e t a r y a dikta t r l n s a v u n a n (Lenin'in k o n g r e d e yapt a n a k o n u m a n n t e m a s b u y d u ) bir dizi tezini o n a y l a d ; B e r n k o n f e r a n s n n " s a n " kinci E n t e r nasyonal'i d i r i l t m e a b a l a r m knad ve A n t a n t Devleti eri'n in e m p e r y a l i z mi ile " b e y a z " terre saldrd. S o n olarak, acil t o n u ve belli bir k o n u y a o d a k l a n a n ieriiyle d i e r k o n g r e b e l g e l e r i n d e n ayrlan " B t n l k e l e r i n ilerine" balkl bir a n y a y m l a d . a r k o n g r e n i n " R u s d e v r i m c i proletaryas ve o n u y n l e n d i r e n partiye - B o l e v i k l e r ' i n K o m n i s t Partisi' n e - " d u y d u u " m i n n e t v e h a y r a n l k " hislerini fade e d e r e k balyordu. G e l g e l e l m , S o v y e t i k t d a n n n yapt z g r l e m e a l m a l a n v e reform lar, A n t a n t lkelerinin y a r d m y l a balatlan ve bu y a r d m o l m a d a n d a bitecek bir i sava y z n d e n kesintiye u r a m t . Dolaysyla, ellerinde k i b t n aralarla ("gerekirse d e v r i m c i aralar d a d a h i l " ) k e n d i lkeleri nin h k m e t l e r i n e m d a h a l e y i kesmeleri, ordularn R u s y a ' d a n e k m e l e ri, Sovyet rejimini t a n m a l a r , diplomatik ve ticari ilikiler k u r m a l a r ve u l a t r m a n n o n a n m v e r e o r g a n i z a s y o n u n a y a r d m c o l m a k iin R u s ya'ya " y z l e r c e , h a t t a b i n l e r c e " m h e n d i s , e i t i m c i ve vasfl ii gnder meleri iin bask y a p m a k " b t n lkelerinin ii kitlelerinin" g r e v i y d i . 4 6 K o n g r e , Rusya, A l m a n y a , Avusturya, M a c a r i s t a n , B a l k a n F e d e r a s y o n u , s k a n d i n a v y a ve svire k o m n i s t partilerinin t e m s i l c i l e r i n d e n oluan, tpk parti m e r k e z k o m i t e s i gibi, k o n g r e l e r a r a s n d a k i s r e d e k u r u m a d na hareket e d e c e k bir " K o m n i s t E n t e r n a s y o n a l y r t m e k o m i t e s i " (IKKI) seti; bir s o n r a k i k o n g r e d e n n c e K o m i n t e r n ' e katlan d i e r partiler IKKI'da bir s a n d a l y e k a z a n a c a k l a r d . 4 7 Z i n o v y e v IKKl'nm b a k a n , R a d e k d e sekreteri o l d u . B e r l i n ' d e k i h a p i s h a n e d e belirsiz bir sre k a l a c a k o l a n Radek'in bu g r e v e getirilmesi, kapitalist d n y a y a y n e l i k i b o bir m e y d a n o k u m a y d . K o n g r e dalr d a l m a z , IKK1 sekreterlii grevini A n g e l i c a B a l a b a n o v d e v r a l d , a m a b u g r e v d e s a d e c e birka hafta kal-

45. Vos'moi S"ezd RKPIB) (1933), s. 138: Troki tarafndan kaleme alman manifesto u rada bulunabilir:Troki, Soineniya.c. XXIII, s. 38-49. 46. Kongrenin teme! kararlar urada bulunabilin Kommunistieskii International. No. 9-IO(l87-8),1929,s. 53-S8. 47. Der t. Kongress der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1921), s. 200-1. Kararda dier yeleri Moskova'ya gelene kadar. IKKI'nn grevlerinin Rus delegasyonu ta rafndan yrtlecei belirtiliyordu.

TECRT YILI 123 d . 4 3 O an iin IKKI'nn m e r k e z i n i n M o s k o v a ' d a n b a k a bir y e r d e o l m a s mknszd. A m a Z i n o v y e v b u n u n geici o l d u u a k l a m a s n d a b u l u n u yor, " n c E n t e r n a s y o n a l ' i n v e y r t m e k o m i t e s i n i n yerini m m k n o l d u u n c a a b u k bir baka b a k e n t e , m e s e l a Paris'e t a m a y baarabilir sek m e m n u n o l a c a z , " d i y o r d u . 4 ' R u s y a ' d a k i S o v y e t rejimini d e s t e k l e m e l e r i iin " B t n l k e l e r i n i lerine" yaplan a r , b a z b a k m l a r d a n birinci K o m n i s t E n t e r n a s y o n a l Kongresi'nin en n e m l i belgesiydi. p h e y o k ki yeni rgt, kurucular tarafndan k e l i m e n i n t a m a n l a m y l a e n t e r n a s y o n a l o l a c a k ekilde -ilevi ni ve itibarn k a y b e t m i "kinci E n t e r n a s y o n a l "in halefi o l a r a k - tasarlan mt. Lenn, n a d i r e n yapt belagat gsterilerinden birini y a p a r a k , K o m i n t e m ' i n k u r u l u u n u "uluslararas S o v y e t l e r c u m h u r i y e t i n i n n c s " olarak tarif e d i y o r d u . 5 0 A m a d o d u u k o u l l a r o n u farkl bir k a d e r e y neltti. Lenin'in b a k asndaki srekli ve a l m a z a m a ikilii - R u s ya'daki S o v y e t i k t i d a n n n s a v u n u l m a s ve uluslararas d e v r i m i n ilerletil m e s i - onun bu yeni organa bakma damgasn vurmutu; ve bu organn fiili k o n t r o l n y a l n z c a Ruslarn ellerine veren, k s m e n n g r l m e m i koullar, K o m i n t e r n ile Sovyet rejimi a r a s n d a k i o r g a n i k ba t a m a m l a d . 1919 M a r t ' n d a M o s k o v a ' d a olanlar, aslnda aa y u k a r d a eit kuvvette bir dizi ulusal k o m n i s t partinin k a y n a p uluslararas bir rgt olutur m a s deil, bir dizi zayf, h a t t a baz d u r u m l a r d a r e y m h a l i n d e ve hl b i i m l e n m e m i o l a n g r u b u n , a n a d a y a n a ve itici g c zorunlu ve ka n l m a z olarak S o v y e t devletinin iktidar olan bir g r u b a tabi k l n m a s y d . K o m i n t e m ' i y a r a t a n v e o n a nfuzunu v e prestijini veren S o v y e l iktidary d; b u n a karlk, uluslararas k o m n i s t p r o p a g a n d a v e e y l e m l e r i n , tam d a kapitalist d n y a n n b t n gerici gleri tarafndan tehdit edildii bir an d a sz k o n u s u iktidarn s a v u n u l m a s n a y a r d m e t m e l e r i n i b e k l e m e k d o -

48. Angelica Balabanov, Erinnerungen und Erlebnisse (1927), s. 228-9,239-41. 49. Bu garanti kongre kaytlarnda bulunmasa da, Zinovyev tarafndan birka gun son ra sekizinci parti kongresine verilmiti (Vos'moi S"e:d RKPfB) (1933). s. 139). Bu gr, btn Bolevik liderlerin ortak gryd. "Bugn," diye yazyordu Troki 1 Mays 1919 tarihli hvestiya'Aa. "Moskova nc Enternasyonal'in merkezisiyse de, -kesinlikle emi niz ki- yarn bu merkez baya geecektir: Berlin'e, Paris'e, Londra'ya. Rus proletaryas dnya ii snfnn temsilcilerini Kremlin'de nasl sevinle arlamsa. Bat Avrupa mer kezlerinden birine yaplacak ikinci Komnist Enternasyonal kongresine kendi temsilcileri ni daha da byk bir sevinle gnderecektir. nk Berlin'de ya da Paris'te yaplacak bir enternasyonal komnist kongresi Avrupa'da ve muhtemelen btn dnyada proleter devri minin tam zafer kazanm olduu anlamna gelecektir." (Troki, Soineniya, c. XIII, s. 28). 50. Lenn, Soineniya, c. XXIV, s. 26.

124 SOVYET RUSYA VE D N Y A

ald. I savan bu c a n alc a n n d a , Lenin'in k a l a s n d a en birincil grev doal olarak "kapitalist devletlerce k u a t l m proleter devletinin m c a delesi " y d i . s Ulusal ve uluslararas a m a l a r , S o v y e t rejiminin g v e n l i i ve proletarya d e v r i m i n i n karlar, bir k e z d a h a a y r l m a z b i i m d e i ie gemiti. Lenin'in yeni rgtn dergisi Kommtnistieski Internatsional'm ilk saysnda y a y m l a n a n yazsnda, basit hakikat italiklerle vur g u l a n a r a k dile getiriliyordu: Yeni uiicu "Uluslararas iler Demei", 3 2 Sovyet Sosyalist Cumhto iyetler Bitlimi ile belli lde rtiimeye oktan baladk M c a d e l e ayn a n d a iki d z l e m d e - d e v r i m c i d z l e m d e v e d e v l e t ey lemleri d z e y i n d e - aralarnda herhangi bir u y u m a z l k o l d u u hissine kaplnmakszn srdrlyordu. B u n e d e n l e , K o m n i s t E n t e r n a s y o n a l ' n k u r u l u u n u n S o v y e t d poli tikasnda yeni bir b a l a n g c a karlk geldiini ya da o n u n z e r i n d e her h a n g i bir dolaysz etkisi o l d u u n u ileri s r m e k y a n l olacaktr. sava baladktan sonra, s z k o n u s u politika zorunlu olarak h e m lke iinde h e m d c c e p h e d e d m a n n g c n n d e v r i m c i p r o p a g a n d a yoluyla z l m e s i y l e ilgileniyordu. K o m i n t e r n d o d u u sralarda, savatan b k m Al m a n ordularn k e r t m e y e y a r d m e t m i olan p r o p a g a n d a , zafer k a z a n m savatan ayn l d e b k m tilaf Devletleri kuvvetleri z e r i n d e de b e n z e r bir etki y a r a t m a y a balamt. 1919 O c a ' n d a bar konferans a m a c y l a Paris'le t o p l a n m olan tilaf D e v l e t l e r i ' n d e n devlet a d a m l a r , Rusya'y birlikleriyle gal e t m e y i tartrlarken, ngiliz B a b a k a n m e s lektalarna a k a " e e r i m d i Rusya'ya bu a m a l a bin tane ngiliz birli i g n d e r m e y e kalkacak olursa, isyanlar k a c a " n ve " B o l e v i k l e r ' e kar askeri bir h a r e k t balatlrsa, b u n u n ngiltere'yi B o l e v i k y a p a c a n ve Londra'da bir S o v y e t kurulacan 1 ' s y l y o r d u . ? J L l o y d G e o r g e , deti olduu z e r e , belagat y a p y o r d u . A m a ilek zeks s e m p t o m l a r d o r u tehis etmiti. 1919'un ilk a y l a r n d a O d e s s a ' d a ve dier K a r a d e n i z l i m a n l a r n d a b u l u n a n F r a n s z d o n a n m a s n d a ve F r a n s z askeri birlikle rinde kan c i d d i isyanlar, N i s a n balarnda z o r u n l u bir t a h l i y e y a p l m a
s . A. w .c..c. XXlV.s. 56. 52. 1864 le Londrj'Ja kurulan Birinci Enternasyonal'n resmi ad byleydi. 53. Lenn. Soineniya. C. XXIV. s. 247. 54. Foeien Relation! of the United Slates The Pans Peace O'nfnence. 1919, t. Ill (1943). s. 591)-1

TECRT YILI 125 Miti gerekli klnt. 1 9 J 9 Martnda Sava Bakanlndaki Askeri Hare ktlar Dairesi Mdr, Arhangelsk cephesinde ngiltere'nin komuta:,! al tnda bulunan, eitli milletlerden birliklerle ilgili olarak, moralleri "d mann gittike artan bir enerji ve maharetle gerekletirdii son derece etkin ve sinsi Bolevik propagandasna kurban dmelerine yol aacak kadar bozuk" raporu veriyordu. 5 5 Ayrntlar ok sonralar resmi Amerikan raporlarndan anlalyordu. 1 Mart 1919'da c e p h e y e gitme emrini alan l-'ransz birlikleri arasnda bir isyan kt; birka gn nce bir ngiliz piya de bl "cepheye gitmeyi reddetmi"! i, ksa bir sre sonra da bir Ame rikan bl "bir sre c e p h e y e dnmeyi reddetli." 5 6 Bu lr tecrbeler nda, ngiliz Hkmeti 1919 Martnda Kuzey Rusya'y tahliye e t m e y e karar verdi, ama aslnda tahliye ancak alt ay sonra tamamland. Birliklerde kan syanlar kadar ngiltere'nin sanayi merkezlerindeki yaygn honutsuzluk da nemli bir etkendi. Atekes dneminde ngiliz Dileri Bakanl'nn Londra'd ak i Amerikan eliliine ilettii bir rapor da "bata Clyde ve G n e y Galler olmak zere baz merkezler dnda, ha lihazrda B o l e v i z m tehlikesi yok." Yine de i ansa braklmyordu: Bu lkeye dmdan gelebilecek Bolevik propagandas, kesilip yok edilmek amacyla dik kaile lakp ediliyor, ulke iinde gizlice baslan kkrtc liierar ko nusunda da mmkn olduunca ayn nlemler alnyor. Bu arada halk Bolevizm'in gerek anlam konusunda eilmek amacyla eitli brorler dikka ek meden datlarak kar-propaganda almalar da yrtlyor ve genelde iile rin okuduu Pazar gazetelerinde uygun ierikli yazlar yaymlanyor.^' Bir genel grev arsnda bulunarak kamu dzenine meydan okuma yolundaki ilk ciddi giriim 1919 Oca'nn sonlarnda Glasgow'da yapl d; "Kzl Cuma" uzun sre Clyde'daki devrimci hareketin zirve noktas olarak hatrland. Siyasi huzursuzluk, 9 ubat 1919'da Albert Hall'da d zenlenen ve bir "Rusya'dan Ellerinizi ekin" kampanyas balatan bir toplantyla hkmetin Rusya politikas zerinde odakland. Bir ay sonra Komitem'in kurulu kongresinde ngiliz delegesi Fineberg, gereklerin de destekler gibi grnd bir dille konuuyordu:

55. The Evacuation of North Russia, 1919, Cmd 818 ( 1920), s. 25.

56. Kuzey Rusya'da tilaf Devletleri kuvvetleri arasnda Sovyet propagandas etkisiyle meydana gelen saysz emre itaatsizlik ve kuk apl isyan olay uralarda anlatlr Papers
Relating to ihr Foreign Relations of the If titled States. 1919: Russia (Washington. l37l, s.

620-3; |J. Cudahy). Archangel, the American War with Russia (1924), s. 99. 12o-7 ve C. Maynard, The Mmmansk Venture (ianhsiz j 1928]. s. 190
57. Foreign Relations of the United Sidles. 191'H Russia, c. 1(1931). s 727-8.

126 SOVYET RUSYA VE DNYA

Grev hareken bulun Avrupa'ya yaylyor ve bulun sanayi dallarn etkiliyor. Orduda disiplin ok zayflad k hu baka lkelerde devrimin ilk semptomu olmuur.58 Lenin o sralarda bir ngiliz muhabire "ngiltere size e i k i l e n m e m i gi bi grnebilir, ama mikrop oktan oraya ulat bile" diyordu. 5 '' Bu a r a d a Orta Avrupa'da alk salgn yaanyordu ve he yerde dzen sizlik hkimdi; Hollanda ve svire gibi barl, tarafsz lkelerde bile grevler ve kargaalar oldu. 21 Mart 1919'da, Komintem'in kurulu kong resinin dalmasndan tam on be gn sonra, Budapete'de bir S o v y e t cumhuriyeti ilan edildi. Ertesi gun, Paris'le bulunan H o u s e endielerini gnlnde y l e ifade ediyordu: Bolevizm her yerde zemin kazanyor. Macarisan daha yenilerde (eslim oldu. Bir baru fsnn zerinde oturuyoruz ve bir gn bir kvlcm onu ateleyebilir. 60 H e m e n hemen a y n sralarda Lloyd George, Clemenceau n u n b a n konferansndaki inatln knnay amalayan gizli bir notta durumu y l e dramatize ediyordu: Avrupa'nn tamam devrim ruhuyla dolmu durumda. iler arasnda savancesi koullara kar sadece derin bir honutsuzluk deil, derin bir fke ve syan hissi de grlyor. Avrupa'nn bir ucundan brne kadar her yerde, siyasi, top lumsal ve ekonomik ynleriyle mevcut dzenin tamam halk kitleleri tarafndan 61 sorgulanyor. Nisan balarnda Mnih'le de bir S o v y e t cumhuriyetinin kurulduu ilan edildi. Dnya devrimi ilerliyordu. Ayn ay sendikalar merkez konse yine Kolak aleyhindeki seferberlie tam destek vermeleri arsnda bu lunan Lenin, Odessa'daki Fransz isyanlarn ve Orta Avrupa'daki S o v y e t cumhuriyetlerini "uluslararas lekte zaferimizin btnyle garanti al tnda" olduunun kantlan olarak zikrediyordu; Kzl Meydan'daki 1 M a -

58. Der I. Kongress der Kommunistischen Ine nationale (Hamburg. 192t). s. 70. ABD'

de. Haziran 1919 tarihli son derece renkli br resmi istihbarat raporuna gre, New York'taki tannmayan Sovyet temsilcisi Martens'm brosu, "u ana kadar Lenin'in partisinin Rusya dnda herhangi bir lkede balatt en byk ve en tehlikeli propaganda" giriimine sah
ne oluyordu (Foreign Relations of the United Slate* 1919: Rustia (1937). s 14?. "Rus

ya'dan Ellerinizi ekin" Komiesi'nin laleplen arasnda. ngiliz bitliklerinin gen ekilmesi, "beyazlar "a ve ablukaya verilen deslein sona erdirilmesi ve Sovyet Hkmeti yle diploma tik ilikiler kurulmas vard (W. R ve Z. K. Coates. A History of Anglo-Soviet Relations (19431.S. 141)
59 A. Ransome. Sit Weeks in Russia in 1919 (W9), s. 149. 60. The Intimate Papers of Colonel House, der. C. Seymour, c. IV (1928). s 405. 61. Papers Respecting Negotiations for an Anglo-French Ajcr.Cmd 2169 (1924). s. 78.

TECRT YILI 127 y s k o n u m a s da u sloganlarla b i t i y o r d u : "Yaasn uluslararas Sovyet ler c u m h u r i y e t i ! Yaasn k o m n i z m ! " * - Z i n o v y e v ' i n K o m i n t e r n dergisi nin lk saysnda yapt, bir yl iinde Avrupa'da k o m n i z m k u r m a k iin bir m c a d e l e v e r i l m i o l d u u n u n bile u n u t u l m a y a balayaca e k l i n d e k i nl k e h a n e t i n i n yan s r a , c i o n d a n o k d a h a s o u k k a n l biri o l a n L e nin bile. Versay a n l a m a s n d a n ilhan a h p A l m a n y a ' d a " m u a z z a m bir d e v r i m c i h a r e k e t " kefediyor v u n g r d e b u l u n u y o r d u : " B u T e m m u z b i z i m son zor T e m m u z u m u z o l a c a k , g e l e c e k T e m m u z ' d a uluslararas S o v y e l c u m h u r i y e t i n i n zaferini s e l a m l y o r o l a c a z . " 6 4 B u arada olas h e r arala - K o m i n t e r n s a d e c e b u n l a r n en yenisi ve en k a p s a m l s y d - srd rlen d e v r i m c i e y l e m yoluyla d m a n c e p h e y i t e m e l i n d e n r t m e k . Sovyel H k m e t i n i n h a l e n bavurabildii lek etkili d p o l i t i k a y d ; ve 1919 y a z n d a m k e m m e l bir kr getiriyor gibi g r n y o r d u . B u y z d e n N a r k o m i n d e l ' i n ba o l a n ierin'in, K o m i n t e r n ' i n bakan o l a n Z i n o v y e v ' l e a r a l a r n d a n su s z m a m a s ve bu iki o r g a n n dilinin bir b i r i n d e n h e m e n hi Farkt o l m a m a s hi de a n o r m a l g r n m y o r d u . 1919 N i s a m ' n d a M n i h ' l e bir Sovyet h k m e i k u r u l d u u n d a . i e r i n b u c u m huriyeti hvestiya'da y a y m l a n a n bir mesajla s e l a m l y o r d u : tilaf Devletlerindeki devrimci sosyalistlerin bizlerle glerini birletirecekle ri ve her trl saldnya kar Bavyera cumh un yetine desek verecekleri gnn uzak olmadndan emin olabiliriz. Size ynelen her darbe bize yneltilmitir. Bln iilerin ve samnlen haltlarn refah iin verdiimiz.devrimci mcadele yi tam bir birlik iinde srdryoruz. 6 5 M a c a r i s t a n v e B a v y e r a S o v y e t c u m h u r i y e t l e r i n e selamlarn yollayan VTsEK da u inanc ifade e d i y o r d u : " B t n d n y a n n proletaryas, Avru p a ' n n l k e s i n d e iilerin a y a k l a n a r a k zafer k a z a n d arpc rnekle r i g r n c e , zafer k a z a n a c a n a t a m bir inan d u y a r a k o n l a n takip e d e c e k tir."'* On g n sonra i e r i n , tilaf Devletleri iilerine hitaben, bu devlet lerin savata " b e y a z " k u v v e t l e r e verdii y a r d m ve uyguladklar ablu k a y protesto e d e n bir a n i m z a l a d . 6 7 Versay'da tilaf D e v l e t l e r i n i n bar k o u l l a n A l m a n y a ' y a lk o l a r a k

62. Lenin,Soineniya, c. XXIV, s. 230.269. 63. Kommunistieski International, No. 1 (Mays 1919), col. 25. 64. Ltnin, Soineniya, c. XXIV, s. 381. 65 hvestiya,9, 10 Nisan 199'dan aktaran A. L. P. Dennis, The Foreign Polities of So ner Russia! 1924). s. 352. 66. Klyucnikov i Sabann, MeJnarodnaya Politika, c. II (1926), 237-8. 67. A ge.s. 238-42.

i 28 SOVYET RUSYA VE D N Y A a k l a n d n d a , yeni bir frsat d o d u . Z i n o v y e v IKKI a d n a bir bildiri ya y m l a d ; " p r o l e t e r d e v r i m i btn d n y a n n ezilen snflarnn tek kurtulu u d u r " d i y e n bildiri u szlerle s o n a e r i y o r d u : Kahrolsun Versay bar, kahrolsun yeni Bresi! Kahrolsun sosyal hainlerin hkmeti! Yaasn brn dnyadaki Sovyelerin iktidar. 6 8 Ayn sralarda ierin de IKKI tarafndan A l m a n c a ve F r a n s z c a olarak y a y m l a n a n , Alnan isisine balkl, ayn d e v r i m c i aryla s o n a e r e n bir bror kard: Yerin komnist devrimci savalarn safndadr; burada u anda yaadn glklerden kurtulu yolunu burada bulacaksn. 6 9 R u s y a ' d a o l d u u gibi, A l m a n y a ' d a d a u a n d a k i k o n u m a tek u y g u n s e e nek d e v r i m c i e y l e m m i gibi g r n y o r d u . i e r i n 1 9 1 9 E k m i ' n d e K o m i n tern'in d e r g i s i n d e k a n bir y a z s n d a ki Enternasyonalin Dis Politikas m analiz e d i y o r d u . K o m n t e r n ' i n b t n faaliyetlerinin " p r o l e t e r bir d politika - olas b t n d u r u m l a r d a ii rgtleri a r a s n d a t e m a s ve y a r d m l a m a " o l u t u r d u u n u s y l y o r d u . 1919 yaznn yimser havasyla, yaz boyunca oul kullanarak "Sovyet cumhuriyetleri "nden bahsediyordu: Btn lkelerin devrimci proleter partileri ve gruplarnn karsnda, devrimci S o v y e t hkmetlerinin uluslararas konumunu garanti altna almak ve glendir mek iin mcadele e t m e grevi vardr. Devrimci Sovyet zemini zerinde saf tu tan bu pani vc gruplar iin yeni bir d politika program ancak bu e r e v e d e oluturulabilir. Bu h k m e t l e r i n "dier m e v c u t h k m e t l e r arasnda de facto v a r o l a n h k m e t l e r sfatyla, bunlarla belli ilikilere g i r m e k z o r u n d a olduklarn ve bu likilerin de hesaba katlmas g e r e k e n baz y k m l l k l e r getirdi i n i " kabul e d i y o r d u . A m a te y a n d a n , S o v y e t h k m e t l e r i - i e r i n bu r a d a m u h t e m e l e n Milletler C e m y e t i ' n i d n y o r d u - " h e r h a n g i bir e m peryalist h k m e t l e r birliine k a t l m a k t a n u z a k d u r m a l y d l a r . O sra larda proleter bir d politikann ierii, iler ve i h k m e t l e r i arasn d a k i y a r d m l a m a d a n baretmi gibi g r n y o r . B a k a h i b i r ey gerekli y a d a uygulanabilir deildi.

68. Konnnisticskii Internatsionai, No. 2 (Haziran 1919). eol. 149-50. Bu duyurunun Almancas urada yaymlanmtr: Die Internationale, c. I, No. 11-12 ( 1 8 Austos 1919), s.
244-8.

6 9 . G. ierin. J4N den Deutschen Arbeiter (Moskova, 1919). 7 0 . Konmunistieskii Internatsionai, rio. 6 (Ekim 1919), C0. 817-28.

TECRT YILI 129 A m a alametlerin hepsi uurlu s a y l m a z d . 1 M a y s 1919'da, k e n d i ba na kalan ve P r u s y a p r o l e t a r y a s n d a n ciddi bir destek a l a m a y a n B a v y e r a Sovyet c u m h u r i y e t i n i n etkisiz kariyeri d e k a n l m a z o l a r a k s o n a e r d i . Haziran ay o r t a l a r n d a Viyana'daki bir k o m n i s t a y a k l a n m a giriimi y z kzartc bir b i i m d e bastrld. 1919 A u s t o s u balarnda biraz d a h a d i e d o k u n u r d u r u m d a olan M a c a r S o v y e t rejimi de i ihtilaflara ve batl ti laf D e v l e t l e r i n i n destekledii R o m a n y a birliklerinin m d a h a l e s i n e y e n i k d t . B u yenilgiler v e d n y a d e v r i m i n i n z a m a n i z e l g e s i n d e k i g e c i k m e , RSFSC'yi k e n d i s i n e d m a n bir kapitalist d n y a d a hibir d y a r d m ala m a z h a l e getirdi. 1919 s o n b a h a r n d a S o v y e t iktidarna kar saf tutan b tn " b e y a z " kuvvetler d e - S i b i r y a snrlarnda Kolak, P e t r o g r a d nlerin d e Yudeni, U k r a y n a v e O r t a R u s y a ' d a d a D e n i k i n - faaliyetlerinin v e ba arlarnn zirvesine ktlar. E k i m ve K a s m aylar rejimin varlnn pa m u k ipliine bal o l d u u can alc n o k t a y a karlk geliyordu.

Yeni kurulan K o m n i s t E n t e r n a s y o n a l lk a d m l a r n bu kasvetli ve d m a n d n y a d a att. tilaf Devletleri'ni n destekledii " b e y a z " R u s o r d u lar S o v y e t topraklarnn iyice d e r i n l e r i n e girmilerdi; periferidek b t n a n a n o k t a l a r d a d m a n kuvvetleri k a m p k u r d u . H e r y e r d e snrlar kapa tld. Cordon sanitaire, e m n i y e t eridi, bir gereklik haline gelmiti. Ya b a n c g a z e t e l e r bile M o s k o v a ' y a ya d z e n s i z geliyor ya da hi g e l m i y o r d u ; Lenin'in bu yl yazd yazlar d a r d a o l u p bitenlerle ilgili doru ya d a g n c e l bilgiler e l d e e t m e n i n g l n e dair ikyetlerle d o l u d u r . 7 1 Komintern'in dergisi, Kommunistieskii Internatsionai, Zinovyev'in edi t r l n d e yl b o y u n c a dzenli olarak kt. A m a kalc bir o r g a n i z a s y o n u n olsa olsa ekirdei yaratlmt; ve 1919 yaznn mitsiz k o u l l a r n d a o n u etkili h a l e getirecek hibir a d m at lam y o r d u . 7
2

K o m i n t e r n ' i n kuru

lu k o n g r e s i n d e H o l l a n d a delegesi o l a n R u t g e r s , 1919 E k i m i o r t a l a r n d a H o l l a n d a ' y a g i t m e k zere M o s k o v a ' d a n ayrlrken, Lenin o n a H o l l a n d a ' d a Bat Avrupa iin bir K o m i n t e r n b r o s u k u r m a ve o r a d a bir uluslara-

71. Lenin, Soineniya, c. XXIV, s. 27-9. 35, 317, 475. 72. Angelica Balabanov'un Kominiem'in ilk aylar konusunda sylediklerine, Zinovyev'e duyduu ar dmanlk damgasn vurmutur, ama izdii genel kafa karkl ve entrika tablosu makuldr. Balabanov IKK d a Ruslarn hkim olduklarnda srar eder, bun dan kanmak da pek mmkn deildi, nk komite bir yanda "Rus Komnist Partisi'nin en tecrbeli yeleri"nden. bir yanda da "daha nceleri Enlemasyonal'le ve hatta hareketle hibir alakalan olmam... mehul ve deersiz unsurlardan, otorite karsnda tir lir treyen z irca hi lerden" oluuyordu (Angelica Balabanov. Erinnerungen und Erlebnisse (1927). s. 239-40).

I3 SOVYET RUSYA VE DNYA ras k o n f e r a n s t o p l a m a g r e v i verdi - M o s k o v a ' n n tecridini a m a y a y nelik geliigzel v e biraz m i t s i z c e bir giriimdi b u . 7 D n y a d e v r i m i n i n g e r e k l e e c e i z a m a n a d a i r s o n d e r e c e yimser tahminlere r a m e n , Sov y e t liderlerinin b u n u tevik e d e c e k m a d d i imknlar hibir z a m a n , K o m i n t e m ' i n k u r u l u u n d a n s o n r a k i alt a y iinde olduu k a d a r a z o l m a m t m u h t e m e l e n ; 1917'den s o n r a y u r t d n d a k i ar Sol partiler h i b i r za m a n sorunlaryla, M o s k o v a ' d a n b u k a d a r a z y a r d m alarak y a d a b u k a d a r a z m d a h a l e g r e r e k y z l e m e m i l e r d i kesinlikle. K o m i n t e r n ' i n k u r u l m a s n d a n s o n r a A l m a n K o m n i s t Partisi le h e r trl t e m a s k a y b e d i l m i gibiydi; u z u n bir sre M o s k o v a ' d a o n u n l a ilgili olarak, Rote Fahne'rn Berlin'de yasad ekilde a m a d z e n l i o l a r a k k t v e dier A l m a n ehirlerinde d e b e n z e r k o m n i s t dergiler k t n d a n b a k a bir ey b i l i n m i y o r d u . 7 4 1919 O c a ' n d a k i felaketten b e r i partinin talihi y a v e r g i t m i y o r d u . R o s a L u x e m b u r g ' u n l m n d e n s o n r a p a r t i d e n geri k a l a n n lideri o l a r a k k a b u l e d i l e n J o g i c h e s de tpatp ayn k o u l l a r d a 10 M a r t 1919'da l d r l d . O n d a n s o n r a sra, 1915'te Z i m m e r w a l d k o n feransna k a t l m o l a n v e L u x e m b u r g ' d a n sonra S p a r t a k u s b u n d ' d a k i e n s e k i n e n t e l e k t e l o l a n Paul Levi'ye geldi, a m a Levi bir lider y a d a e y l e m a d a m k a r a k t e r i n d e n y o k s u n d u . B e r l i n ' d e 1919 N i s a n ' n d a y a p l a n ikinci v e s o n u n c u T m A l m a n y a i v e A s k e r K o n s e y l e r i K o n g r e s i ' n d e , s a d e ce bir k o m n i s t d e l e g e vard. O t u r u m l a r o u n l u k t a k i SPD ile aznlktaki USPD arasndaki m c a d e l e y l e geti. A m a b u m c a d e l e b t n y l e gerekdyd, n k h e r iki taraf da ubat'tan beri Weimar'da y r r l k t e o l a n g e n e l oyla s e i l m i Millet M e c l i s i ' n i n otoritesini kabul e d i y o r d u ; L e n i n d e u z a k l a r d a n , p a r l a m e n t e r d e m o k r a s i n i n bir S o v y e t l e r rejimi ile bada a b i l e c e i n e i n a n a n USPD liderlerinin tutarszlyla alay e d i y o r d u . 7 5 Bavyera'daki S o v y e t rejiminin hzl k , ideolojik ya da rgtsel ek sikleri n e o l u r s a olsun, A l m a n d e v r i m i d a v a s n a indirilen bir d i e r d a r b e o l d u ; b u d a v a n n s a v u n u c u l a r d a 1919 y a z n d a yaygn bir m o r a l b o z u k luu ve geri e k i l m e a t m o s f e r i n e teslim o l d u l a r . 7 6 1919 O c a ' n d a ilan e d i l e n " m u h a s a r a h a l i " n d e KPD yasad bir rgt haline geldi ve a n c a k gizli gizli a l a b i l i y o r d u . Versay a n l a m a s bile yaygn atalet h a l i n i da-

73. Istorik Marksist, No. 2-3, 1935, s. 90-1. 74. Lenn, Soineniya, c. XXIV, s. 476. 75. A.g.e., s. 317-19. 76. ki yl sonra Bavyerah komnist Thomas bir parti kongresinde "erken domu Bavyera Sovyet cumhuriyetinin devrilmesi, ayn zamanda Alman devriminin de yklmas anla mna geliyordu" demitir (Bericht ber den 5. Parteitag der Kommunistischen Partei Deut schlands (Spartakusbund) ( 1921 ), s. 77).

TECRT YILI 131 t a m a d . IKKI'nn a n l a m a y ateli bir b i i m d e r e d d e t m e s i , KPD'nin be y a n l a r n d a o k zayf bir y a n k b u l d u . Levi'nin analitik ve p h e c i k a l e m i nin d a m g a s n tayan, p a r t i y e ait " B a n z e r i n e T e z l e r " d e , s a v a t a n n c e A l m a n y a ' y y n e t m i o l a n askeri h k m e t b i i m i n i n u a n d a r e s t o r e e d i l m i o l d u u v e "iflas e t m i bir e m p e r y a l i z m o r t a m n d a " b a n k o u l l a n n n k a b u l e d i l m e s i n i n d e r e d d e d i l m e s i n i n d e a y n l d e feci s o n u l a r yarataca ileri s r l y o r d u . 7 7 H e r k e s e d a t l m a k z e r e h a z r l a n a n bir bildiride, proletarya iin h e r ikisinin d e s o n u l a n n n ayn o l a c a k o l m a s n a r a m e n , b u k o u l l a n n k a b u l n n "kar d e v r i m e nefes a l m a i m k n " verecei, oysa bunlar r e d d e t m e n i n A l m a n burjuvazisinin " e n n i h a y e t y o k o l u p gidecei s o n k r i z i " n e g i r m e s i n i hzlandraca g e r e k e s i y l e ret tercih e d i l i y o r d u . 7 8 1919 yaznn sonlarnda KPD g e r e k t e n de t e m a s k u r a c a n e m l i bir R u s buldu. R a d e k , 1919 u b a t ' n d a tutuklanndan sonra, u z u n bir sor g u l a m a s r e c i n d e n g e m i v e alt a y b o y u n c a h c r e h a p s i n d e t u t u l m u t u . D a h a sonra, anlalan A l m a n S a v a B a k a n l ' n d a n k a y n a k l a n a n bir ka rarla, h a p i s h a n e d e zel bir h c r e y e n a k l e d i l d i , b u r a d a y a k l a k drt a y b o y u n c a k e n d i d e y i m i y l e bir "siyaset s a l o n u " at. 1919 Aral'nda h a p i s h a n e d e n karld ve M o s k o v a y o l c u l u u iin gerekli a y a r l a m a l a n n ta m a m l a n m a s n b e k l e r k e n Berlin'de n c e Bolevikler'e s e m p a t i d u y a n e m e k l i bir g e n e r a l i n , s o n r a da bir p o l i s k o m i s e r i n i n a p a r t m a n n d a kald s o n b i r k a haftay d p e d z p o l i s g z e t i m i altnda geirdi v e e n s o n u n d a 1920 O c a ' n d a M o s k o v a ' y a d n d . 7 9 1919 A u s t o s u ile yln s o n u ara snda g e e n d n e m d e , R a d e k b u s a y e d e d d n y a y l a bol v e eitli t e m a s lar k u r a b i l m i ve ksa z a m a n d a KPD iinde benzersiz bir prestij ve nfuz k a z a n m t . Kendi a n l a t m n a g r e , KPD liderlerinin h a p i s h a n e d e kendi sini ziyaret e t m e l e r i n e onlar afie e t m e k k o r k u s u y l a izin v e r m e m i t i ,

77. Die Internationale, c. I, No. 2-3 (313 Mays 1919), s. 28-32. 78. Aklaran O. K. Flechtheim, Die KPD in der Weimarer Republik (Offenbach. 1948), s. 56. 79. Radek'in bu deneyimle ilgili, epey gamsz bir edayla kaleme alnm anlar yedi yl sonra, Krasnaya Nov'. No, 10,1926, s. 163-72'de yaymlanmla. D dnyayla kurduu ilk balam, Karl Moor (akma adn benimsemi, Avusturya kkenli bir svireli sosyal demok rat duayenle olmu; Moor "onun yardm olmasa bana ulaamayacak olan birok kiiyle g rmeler ayarlamaya balad"; Radek'in sk hcre hapsinden imtiyazl hcreye getii ta rihle lgili tek veri, bu olayn "kahraman Macar devriminin ezildii sralarda, yani 1 Aus tos 1919'dan sonra olmu olduudur (a.g.e., s. 168). Onu hapishanede srekli ziyaret eden Ruth Fischer gereken iznin Sava Bakanl'ndan alndn belirtir (Stalin and German Communism (Harvard, 1948), s. 206-7); Sava Bakanl'nn Radek lehine mdahalesinin nedenleri ileride anlalacak.

132 S O V Y E T RUSYA VE D N Y A a m a onlarla d z e n l i olarak y a z m ve liderlik beceriksizliklerini fark et miti: te bu sralarda partinin ve A l m a n d e v r i m i n i n g e l e c e i n e ilikin p h e c i bir b a k as e d i n d i ve bu b a k as sonraki b t n d n c e ve e y l e m l e r i n e d a m g a s n vurdu. H a p i s h a n e d e n ktktan sonra, Levi, C l a r a Z e t k i n v e belli bal b t n liderlerle g r t . 8 0 A m a , h e r h a l k r d a K o p p ' u n y a r r e s m i S o v y e t delegesi sfatyla B e r l i n ' e g e l d i i 8 1 1919 K a s m ' n a k a d a r n e R a d e k n e d e Berlin'de b u l u n a n h e r h a n g i biri M o s k o v a ' y l a d zenli iletiim k u r m a i m k n n a sahipti. N e y a p t y s a k e n d i a d n a y a p t . 8 2 1919 s o n b a h a r n d a , bu r g t l e n m e eksiklerini telafi e t m e k a m a c y l a , Berlin'de K o m i n t e m ' i n "bat Avrupa sekretaryast" oluturuldu. Bu ad m n k i m i n inisiyatifiyle, E k i m a y n d a M o s k o v a ' d a Rutgers'a verilen, H o l l a n d a " d a bir "bat Avrupa b r o s u " k u r m a g r e v i n d e n n c e m i s o n r a m atldm, h a t t a K o m i n t e m ' i n M o s k o v a ' d a k i m e r k e z k a r a r g h n a hi danlp dan m a d m belirlemek artk m m k n deildir: Bu iki ku r a m a r a s n d a r t m e y a d a a t m a o l m a s tehlikesinin k i m s e n i n aklna g e l m e m i o l m a s , varlnn ilk ylnda K o m i n t e r n r g t n n iinde bu l u n d u u kaotik ve e k i l l e n m e m i d u r u m u n belirtisidir. Tali veriler, bu y e ni h a m l e d e Radek'in rol o l d u u n u gsterir. S e k r e t a r y a efleri, H a m burg'da yasad bir K o m i n t e r n m a t b a a s k u r m a y b a a r a n B a v y e r a h bir k o m n i s t o l a n T h o m a s ve 1918'de Berlin'de Joffe'nin liderliindeki Sov yet ticaret d e l e g a s y o n u n a katlan, P o l o n y a k k e n l i bir k o m n i s t olan B r o n s k i ' y d i ; ikisi d e R a d e k ' i h a p i s h a n e d e z i y a r e t e d e n l e r d e n d i . 3 3 Bat Avrupa sekretaryas d o u u n u , E k i m d e v r i m i n i n ikinci y l d n m vesi lesiyle, R u s y a ' y a m d a h a l e e d i l m e s i n e kar k m a l a r iin d n y a iile-

80. Kra i uya Nov', No. 10, 1926, s. 166-7,171; KTO liderleri hakkndaki yarglar daha sonralar yaadklar baarszlklar yanslyor olabilir. Radek'in Almanya'da devrim konu sundaki ktmserlii. Rusya'daki devrimin hayalla kalmas konusunda da ktmserlie ka plmasna neden oluyordu, nk btn Bolevik 1er'in dtlncesinde bu iki devrim hal bir biriyle sk skya balantl grlyordu. Ruth Fischer (Stalin and German Communism (Harvard, 1948). s. 93), Yudeni saldrs srasnda Radek'in hapishanedeki odasnda dur madan volta attn ve heran gelebilecek bir felaket haberini beklediini anlatr. 81. Kopp iin bkz. aada s. 297. 82. Radek Berlin'deki Ukrayna temsilciliine atandn The 77mc'dan renmi (Krasnaya Nov', No. 10. 1926, s. 162) ve 1919 Mart'nda Moskova'da yaplan sekizinci pani kongresinin beleelerini ancak sek7 ay sonra Kopp Berlin'e getirince elde edebilmi (a.g.e.. s. 169). 83. Krasaya Nov', No. 10, 1926. s. 167-8; Bronski "ilk devrim dalgasnn geri ekilmi olduu ve yaplmas gereken iin kitleleri bir sonraki dalga iin rgtlemek olduu" konu sunda Radek'le ayn fikirdeydi (a.g.e., s. 167). Levi ile Zetkin 1919 Kasm'nda Berlin'deki dairesinde Radek'i ziyaret ettiklerinde, Radek onlann Bat Avrupa sekreterlii iin "tezler" kaleme almalarna yardm elm (o.g.e., s. 171).

TECRT YILI 133 c a r d a b u l u n a n bir m a n i f e s t o y l a m u t u l a d . E e r Avrupa iileri Kus d e v r i m i n i n y a r d m n a k o m a z l a r s a , o z a m a n R u s y a iilerinin unu d e m e y e h a k l a n o l a c a k t : " B i z proletaryann k u r t u l u u iin h e r eyi feda ellik, siz hibir eyi e t m e d i n i z . Bizler z g r insanlar olarak lyoruz, sizIrse k l e olarak y a a m a y a m a h k m o l a c a k s n z . " 8 4 S e k r e t a r y a n n bal n grevi, R u s y a ' d a k i S o v y e t rejiminin gidiat v e b a a n l a n h a k k n d a bilgi verici y a y n l a r y a p m a k t . A m a r e s m i K o m i n t e r n belgelerini teslim almak d n d a M o s k o v a ' y l a p e k bir temas y o k m u ve h e r h a n g i bir siyasi Nlal ya da n e m e s a h i p d e i l m i gibi g r n y o r d u . 8 5 K o m i n t e r n ' i n 1920 T e m m u z u ' n d a y a p l a n ikinci k o n g r e s i n d e bir k o n u m a c o n u "snrl, d a r ve e n t e r n a s y o n a l deil belli l d e m i l l i y e t i " bir kurulu olarak tarif ediyordu.86 Bu a r a d a KPD'de bir kriz y a a n m t . KPD'nin birinci k o n g r e s i n d e o u n l u u n p a r l a m e n t o s e i m l e r i n e ve m e v c u t ii sendikalarna k a t l m a y r e d d e t m e y n n d e k i grleri kaytlara g e m i t i . 8 7 1 9 1 9 O c a ' n d a parti nin Millet M e c l i s i s e i m l e r i n e kat m a m asyla bu kararlarn birincisi y e rine getirilmiti (geri b u n u n da zel n e d e n l e r i vard, n k m e c l i s m e v cut ii ve a s k e r vekilleri k o n s e y l e r i n i n rakibi k o n u m u n d a y d ) . A m a sen d i k a l a r d a n e k i l m e y o l u n d a hibir a d m a t l m deildi; partinin m e v c u t liderleri y n e t i m i n d e atlaca d a y o k t u . B t n m e s e l e 1919 Austosu'nd a d z e n l e n e n bir parti k o n f e r a n s n d a y e n i d e n g n d e m e geldi; liderler O c a k a y n d a a l n a n k a r a r d a n d n l m e s i iin bask y a p a r k e n , H a m b u r g l u iki k o m n i s t L a u f e n b e r g le Wolffheim'in ban ektii n e m l i bir m u h a lefet g r u b u b t n k o m n i s t l e r i n m e v c u t s e n d i k a l a r d a n ekilip tek ve kap sayc bir k o m n i s t s e n d i k a k u r m a l a r n i s t i y o r d u . 8 8 1919 E k i m i ' n d e H e idelberg s e m t i n d e gizlice t o p l a n a n ikinci parti k o n g r e s i n d e bu en n e m l i m e s e l e olarak n e kt.

84. Kommunistieskii International, No. 7-S (Kasm-Aralk 1919), col. 1099-102; bu, Kominlem'in resmi dergisinde Bal Avrupa sekreterliinden bahsedilen ok az sayda vesi leden biridir. Manifestonun garip bir zellii. Komnist Enternasyonal e daha henz do mam muamelesi yapar gibi grnmesiydi: "Dnya gericiliinin Enternasyonal'! yeniden dodu. Dnya devriminin beiine kar, Sovyet Rusya'ya kar harekete geiyor. Bu ne denle dnya devriminin Enternasyonalini kurmak arttr." 85. R. Fischer, Stalin and German Communism (Harvard. 1948). s. 134-5; Bericht liber den 3. Parteitag der Kommunistischen Partei Deutschlands {Spartakusbund) (tarihsiz), s. 77 (Clara Zetkin'in bu konudaki szleri aada s. 164, not 9da aktan I m ak tadr). 86. Der Zweite Kongress der Kommunist. Internationale (Hamburg, 1921), s. 590. 87. Bkz. yukarda s. 105. 88. O. K. Flectheim, Die KPD in der Weimarer Republik (Offenbach. 1948), s. 59.

134 S O V Y E T RUSYA VE D N Y A Bu n o k t a d a , o s r a l a r d a a y r c a l k l h c r e s i n i n i m k n l a r n d a n y a r a r l a n m a k t a olan R a d e k m d a h a l e e t t i . 8 9 B o l e v i k l e r i n p a r l a m e n t o s e i m l e r i n e v e i s e n d k a l a n n a k a t l m a l e h i n d e k i r e t i s i g a y e t akt v e h i b i r ikir cik tamyordu, R a d e k de bu retiyi yorumlayan, Heidelberg kongre s i n d e o k u n a n v e d a h a s o n r a K P D t a r a f n d a n a y r b i r k i t a p k o l a r a k ya y m l a n a n bir k o n u m a m e t n i y a z d . 9 0 A m a k o n g r e n i n b a l a m a s n d a n k sa bir sre nce, Ruth Fischer Radek'i ziyaret edip Bronski'nin bir mesa j n iletti; b u m e s a j a g r e L e v i k o n g r e y e , s e i m l e r e v e s e n d i k a l a r a katl m a y o n a y l a m a k l a k a l m a y p o n a kar o y k u l l a n a n l a r d a p a r t i d e n ihra e d e c e k b i r n e r g e s u n m a k n i y e t i n d e y d i . B u bilgi KPD'nin k k l n d e n v e tecrit e d i l m i l i i n d e n z a t e n r a h a t s z o l a n 9 1 v e o n u iyice n e m s i z bir si yasi h i z i p k o n u m u n a n d i r e c e k b i r b l n m e y e b t n y l e k a r olan R a d e k ' i t e l a a d r d . a b u c a k L e v ' y e bir m e k t u p y a z p o n d a n m e s e l e y i b i r disiplin d e i l kna m e s e l e s i h a l i n e g e t i r m e s i n i v e p a r t i y i b l m e m e s i n i r i c a etti v e m e k t u b u H e i d e l b e r g ' e g t r m e s i iin R u t h F i s c h e r ' e v e r d i . 9 2 Son anda g e l e n 9 3 bu uyary u m u r s a m a y a n Levi, tezlerini kongreye de i t i r m e d e n s u n d u k i b u t e z l e r i n son m a d d e s i b u n l a r d a o r t a y a k o n a n go-

89. Radek'in yedi yl sonra sylediklerine baklrsa, Levi'den ald ve onun Hamburg grubunun bak asna yaklatn gsteren mektup yznden mdahalede bulunmu (Krasnaya Nov', No. 10,1926, s. 166-7); ama o zamanki hibir belge bunu dorularm gi bi grnmyor. 90. K. Radek, Zur Taktik des Kommunismus: Ein Schreiben an den Oktober-Parteitag der KPD (Hamburg, 1919); Radek Hamburg grubunun grlerini Proudhonculukla, anar izmle ve Amerikan Dnya Sanayi ileri grubunun sendikal izm iy le kar latnyor ve bu na "yeni Hamburg-Amerika halt" adn veriyordu (a.g.e., s. 10-11). 9 1 . Kendi sylediklerine gre, Radek o sralarda USPD'nin sol kanadyla sz konusu par tide blnmeyi tevik etmek amacyla temas kurmak istemekle kalmam, ama SPD'den ge len az saydaki ziyaretilerinden biri olan Vorwrts dergisinin editr Stampf e/e, Sovyetler'i dinilmek kouluyla mstakbel bir kar devrimci putsch'u savuturmak amacyla KPD ile SPD arasnda bir "geici blok" kurulmasn da nermi ve Stampfer bu koulu reddetmi (Krasnaya Nov', No, 10, 1926, s. 167,170). Anlalan, Laufenberg ile Wolffheim da ziyare tine gelmiler (R. Fischer, Stalin and German Communism (Harvard, 1948), s. 92); yedi yl sonra, ortodoksinin iyice sertletii bir zamanda yazd iin, isyanc bir grubun liderleriyle kurduu bu temastan bahsetmemi. Radek'in o zamanki grleri konusunda anlattktan da ha sonra olup bitenlerden etkilenmi olabilir; daha sonralar ortaya kan "birleik cephe" taktikleri konusunda olduu kadar ak seik bir biimde ngrm deildir muhtemelen. Ama anlattklar, baka kantlarla dorulanabilecek eylerle byk lde rrmektedir. 92. Krasnaya Nov', No. 10, 1926, s. 168; R, Fischer, Stalin and German Communism (Harvard, 1948), s. 207. A.g.e.,s. 118-19'da bu kongreye daha nce yaplan atf yanltcdr: Muhalefete kongrenin son toplantsnn bildirilmemi olmasnn nedeni, oktan partiden ih ra edilmi ol mal andr. 93. P. Levi, Was Ist das Verbrechen? Die Mn-Aklion oder die Kritik daran:? (1921), s. 2 9 a gre, Radek'in mektubu "kongrenin alndan yan m saat nce" alnm, Radek bunu

TECRT YL 135 nileri k a b u l e t m e y e n l e r i n p a r t i d e n ihra edilecei e k l i n d e y d i . 9 4 T e k tek m e s e l e l e r h a k k n d a o k y a k n sonularla biten eitli o y l a m a l a r l a s r e n sk bir m c a d e l e n i n a r d n d a n , n e r g e n i n t a m a m o n sekize kar o t u z bir o y l a k a b u l edildi v e aznlkla kalanlar k o n g r e y i terk e t t i . 9 5 B l n m e h a beri M o s k o v a ' y a r e s m i A l m a n r a d y o s u y o l u y l a ulat. A n l a l a n L e n i n , " S o l " bir m u h a l e f e t o l d u u d n d a aznlktakiler h a k k n d a h i b i r ey bil m i y o r d u . B a m s z o l a r a k R a d e k ' l e a y n s o n u c a u l a a n L e n i n , o s r a d a en n e m l i e y i n " K a u t s k y c i l e r " e kar Sol'un birlemesi o l d u u n u d n y o r d u v e A l m a n partisinin m e r k e z k o m i t e s i n e endieli bir m e k t u p yaza rak, " t e m e l m e s e l e z e r i n d e (burjuva p a r l a m e n t a r i z m i n e kar S o v y e t l e r iktidar l e h i n d e ) a n l a m a varsa", b l n m e d e n h e r n e o l u r s a o l s u n kanl m a s n isledi: " E n t e r n a s y o n a l b a k a s n d a n A l m a n K o m n i s t Parti si'nin birliinin y e n i d e n oluturulmas h e m m m k n h e m d e a r t t r " . 9 6 A n k o k geti; n k ihra edilen muhalefet, KPD'nin 5 0 . 0 0 0 yesinin h e m e n h e m e n yarsn v e K u z e y A l m a n y a v e B e r l i n ' d e k i n e r e d e y s e b t n yelerini k e n d i b n y e s i n e katan a y n bir A l m a n K o m n i s t iler Partisi (KAPD) o l u t u r m a a b a l a n n a girimiti bile. A m a K o m i n t e r n ' i n k u r u l m a s n d a n sonra, c i d d i bir m u h a l i f aznln parti ortodoksisi g e r e k e s i y l e parti liderleri tarafndan ihra edilmesinin lk r n e i n i n , A l m a n K o m nist Partis'nde v e h e m Lenin'in h e m d e R a d e k ' i n m u h a l e f e t i n e r a m e n g e r e k l e m i o l m a s k a y d a deer. H e i d e l b e r g ' d e k i b l n m e KPD'deki temel bir zayfln, M o s k o v a ' d a kilerin h l p h e l e n m e d i k l e r i bir zayfln n e d e n i n d e n o k s e m p t o m l a n n d a n biriydi. 1919 yaz v e s o n b a h a n n d a d e v r i m c i d a l g a O r t a Avrupa'da hzla geri e k i l i y o r d u . M n i h ve B u d a p e t e ' n i n baarszlklar kitlelerin d e v r i m i n a n c n d a n geri kalanlar da tketti. O a c m a s z 1918-19 k n d a m e v c u t d z e n e m e y d a n o k u m u olanlarn asl d e r d i n i n t o p l u m s a l y a d a siyasi d e v r i m d e n o k b a n v e e k m e k o l d u u o n a y a k m t . A l m a n y a ' d a

kabul etmez (Krasnaya Nov', No. 10, 1926, s. 168); ama Radek'in mektubun, kendisinin kongreye yapt konumayla "ayn zamanda" yazlm olduu iddias nandnc deildir. 94. Bericht ber den 2. Parteitag der Kommunistischen Partei Deutschlands (Sparta kusbund) (tarihsiz [? 1919]), s. 4-6. 95.yt.gc.. s. 42. Kongre kaytlan, Wblffhei m'in partinin federal bir yapda olmasn RSFSC rneinin de dorulad iddiasna kar kan (a.g.e-, s. 35) ama anlalan grmele rin baka hibir yerinde sz almayan, ad belirtilmeyen bir "nc Enternasyonal temsilcisi'nin varln ortaya kanyor. Sz konusu kiinin kimlii mehul, ve Moskova'yla te mas varm gibi grnmyor. 96. Lenin, Soineniya, c. XXIV, s. 502-3; Lenin devrimin ilk haftalannda can alc nem tayan Alman Sovyetleri sorununun oktan lm olduunu farknda deildi.

136 S O V Y E T RUSYA VE DNYA

KPD. bu koullar k a r s n d a , d o l a y s z d e v r i m c i e y l e m i hedefleyen bir kil le partisi a n l a y n d a n , siyasi adan hl o l g u n l a m a m olan killelere nfuz e d i p o n l a r a bilin alamayla ilgilenen bir liderler grubu anlayna d n m e k l e z o r l a n m a d : Z a t e n bu ikinci b a k as z e r i n e k u r u l m u olan S patlak u s b u n d ' u n g e l e n e i n i ve a d m miras a l m t . N i t e k i m , R a d e k toy KPD'yi Rus izgisinde ekillendiren M o s k o v a l k a h i n p o z u n u taknr v e Berlin'de de o ekilde k a b u l edilirken, aslnda tek tarafl bir etki s z ko nusu deildi; kolay e t k i l e n e n biri o l a n R a d e k ' i n A l m a n y a ' n n iinde bu l u n d u u koullara olan ainal y z n d e n farkna v a r m a d a n ve fark edil m e d e n d a h a ihtiyatl Spartakist gelenein safna g e m i o l d u u n u syle m e k d e yanl o l m a z . H e i d e l b e r g k o n g r e s i n d e o k u n a n metni geleneksel devrimci h e y e c a n l a k a l e m e alnmt, a m a m e t n i n yazarnn M a c a r i s tan'daki Sovyet rejiminin k iin teselli a r a r k e n kulland szler, d e r i n bir k a r a m s a r l k tns tayordu: Dnya devrimi, birden fazla yenilgi beklememiz gereken ok yava bir sre tir. Her lkede proletaryann diktatrln birka kere kurmak zorunda kalaca na ve en sonunda zafer kazanana kadar bu diktatrln ykldm birka kere greceine phem yok. y 7 Levi'nin k a l e m e ald ve k o n g r e n i n kabul ettii " K o m n i s t tikeler ve Taktikler z e r i n e T e z l e r " i n ihtiyatl t o n u n u da bu haleliruhiye belirlemi ti: Tek bir darbeden deil binlerce yldr ezilen ve bu yzden de doal olarak he nz grevinin ve gcnn tam olarak farknda olmayan bir snfn uzun, inat mcadelesinden ibaret olan devrim, bir ykseli ve d, med-cezir srecine ta bidir... Belli bir rgtlenme biimine dayanarak kitle hareketleri yaratlabilecei ve bu yzden devrimin bir rg biimi meselesi olduu anlay, kk burjuva topyaclna geri dn olarak grlp reddedilmektedir. 9 8 S o n o l a r a k , 1919 K a s m n d a R a d e k , Levi ile Zetkin'in K o m i n t e r n ' i n Bal Avrupa sekretaryas iin tezler k a l e m e a l m a l a r n a y a r d m ettiinde, taktik buyruklar e r e v e l e y e n balca vurgu, " d e v r i m i n , Avrupa lein de bile, u z u n bir s r e o l a c a " v a r s a y m y d ; R a d e k ' i n ak yreklilikle itiraf ettii gibi, M o s k o v a ' y a d n d k t e n sonra bu v a r s a y m y z n d e n B u harin o n u a z a r l a m t r . " S a d e c e Avrupa'da i z l e n e c e k k o m n i s t taktikler
97. K. Radek, Zur Taktik des Kommunismus: Ein Schreiiren an den Oktober-Parteitag der KPD (Hamburg, 1919). s. 5. 98 Bericht tilv den 2. Parteitag der Kommunistischen Partei Deutschlands iSpailakuslwnd) (tarihsiz f ? 1919]), s. 61. 90. Krasnaya Nox'.rio. 10. 1926. s. 171-2.

TECRT YL 137

k o n u s u n d a Bolevik liderler arasndaki g r ayrlklarnn deil, ayn / a m a n d a Avrupa d e v r i m c i harekecinin k a p s a m ve geliimi h a k k n d a M o s k o v a ' d a k i t e m e l y a n l a n l a m a n n ilk belirtilerinin de bu d n e m d e grld sylenebilir. A l m a n y a ' n n d u r u m u n u y a k n d a n g r m olan Radek b u yanl h e s a p t a n d i e r b t n Bolevik liderlere g r e d a h a a z et kilenmiti. Belli bal dier l k e l e r d e g e l i m e l e r bu k a d a r i l e r l e m e m i t i ve u m u t lar h e n z d e n e y i m i n s n a m a s n a m a r u z k a l m a m t . talya'da d u r u m , b a langta geni t a b a n l talyan Sosyalist Partisi'nin (PSI) savaa tutarl bir b i i m d e kar k m o l m a s y l a belirlenmiti. Milliyetilik ve sosyalizm kar k a m p l a r d a yer alyordu ve Mussolini gibi milli d a v a n n h i z m e t i n e koan sosyalistlere d n e k g z y l e baklyordu. PSI B o l e v i k d e v r i m i n i , toplumsal program z e m i n i n d e o l d u u k a d a r b a n a r s n d a b u l u n m a s n e d e n i y l e de ateli bir s e m p a t i y l e s e l a m l a d ; parti sekreteri ve s e k r e t e r y a r d m c s olan L a z z a r i i l e B o m b a c c i 1918 b a l a r n d a c o k u l a r m gster dikleri iin t u t u k l a n p h a p i s h a n e y e gnderildiler. 1919 M a r t n d a K o m i n t e m ' i n k u r u l u k o n g r e s i in M o s k o v a ' y a hibir talyan d e l e g e n i n gide m e m i o l m a s n a r a m e n , PSI h e m e n yeni E n t e r n a s y o n a l ' e balln ilan etti. Bu ballk 1919 E k i m i ' n d e Bologna'da y a p l a n bir parti kongresin de o n a y l a n d ; parti dergisi Avanti'nin editr Scrrati'nin liderlii ve ilha m ile bu k o n g e d e Bolevikler'inkine y z e y d e o l d u k a y a k n bir prog r a m - s i y a s v e e k o n o m i k ktidarn proletarya tarafndan g kullanarak e l e g e i r i l m e s i - b e n i m s e n d i v e K o m i n t e r n " d n y a proletaryasnn orga n " olarak s e l a m l a n d . t e y a n d a n , k o n g r e d e e n a z n d a n aznlk g r u p o r t a y a kt; T u r a t i liderliindeki, k o n u m u A l m a n y a ' d a k i SPD'nirkinc b e n z e y e n "reformistler"; Lazzari liderliindeki, g e n e l bak as bar yanls olan ve k a b a c a USPD'ye lekabl e d e n " m e r k e z c i l e r " ve B o r d i g a li derliindeki, p a r l a m e n t o y a g i r m e y e ilkesel olarak kar olan " S o l c u l a r " . Ayrca adn kard dergi nne Nuavoan alan v e G r a m s c i , Tasa ve Togliatti liderliindeki bir T o r i n o grubu da fabrika k o n s e y l e r i n i n n e m i z e r i n d e srarla d u r u y o r ve b a k a yerlerdeki tezghtarlar h a r e k e t i gibi, m u l a k sendikalist g r l e r b e n i m s i y o r d u . A m a k i m s e b u gruplarn her h a n g i birini p a r t i d e n ihra e t m e y i d n m y o r , parti de s a h i d e n eklektik bir y e profili o l a n bir o r g a n olarak k a l y o r d u . K o m i n t e r n liderleri h l ti t i z l e n m e l k s n e g r e m i y o r l a r d . Lenn " k o m n i z m i n b u parlak zaferi"ni s e l a m l y o r v e b u r a d a sergilenen rnein A l m a n partisindeki anlamazlk larn g i d e r i l m e s i n e h i z m e t e d e c e i n i u m u y o r d u , a m a parti iindeki "ak ya da gizli o p o r t n i s t l e r e " kar dikkatli o l u n m a s uyarsnda b u l u n m a y

138 SOVYET RUSYA VE DNYA

ihmal e t m i y o r d u . Bir tek partinin eski "sosyalist" adn k o r u m a s n a z lyordu.100 ngiltere'de m u h t e m e l b i r k o m n i s t h a r e k e t d z e n s i z , sistematiklikten u z a k bir b i i m d e geliiyordu; Lenn bu k o n u d a Sylvia P a n k h u r s t ' u n 1919 T e m m u z u ' n u n o r t a l a r n d a yazd v e M o s k o v a ' y a A u s t o s ay s o n l a r n d a ulaan bir m e k t u p t a n ayrntl ve o l d u k a doru bilgiler e d i n m i t i . M e k t u p t a ngiltere'deki y e d i Sol g r u p ya da parti listeleniyordu; ( 1 ) H i b i r e kilde sosyalist s a y l a m a y a c a k o l a n s e n d i k a c l a r ve i Partisi; (2) b a n yanls ve o u n l u k l a d i n d a r c a bir bak asn b e n i m s e y e n B a m s z i Partisi (ILP); (.) eski S o s y a l D e m o k r a t F e d e r a s y o n ' u n uzants niteli indeki, devrimc bir p r o g r a m o l m a s n a r a m e n p a r l a m e n t o y a katlma ya inanan ngiltere Sosyalist Partisi (BSP); (4) k e n d i l e r i n e i K o m i t e s i Harekeli adn veren, bilinen s e n d i k a ve p a r l a m e n t o y n t e m l e r i n i ie ya r a m a z g r p r e d d e d e n v e iilerin " d o r u d a n e y l e m " i y l e d e v r i m yapla bileceine inanan t e z g h t a r l a r rgt; (5) aslen s k o y a ' d a faaliyet gste ren ve 1918 Aral'nda y a p l a n g e n e l s e i m l e r d e birka p a r l a m e n t e r ada y k a r m a s n a r a m e n tezghtarlar hareketiyle balantl o l a n ve o n u n d o r u d a n e y l e m inancn p a y l a a n Sosyalist i Partisi; (6) aslen femi nist hareketin bir uzants niteliindeki, o sralarda L o n d r a ' n n d o u ya kasnda takipileri o l a n , p a r l a m e n t o y a g i r m e y i r e d d e d e n v e I919'da W h i t s u n ' d a yaptklar k o n g r e d e ngiliz K o m n i s t Partisi a d n a l a n Sos yalist iler F e d e r a s y o n u (Sylvia P a n k h u r s t ' u n yesi o l d u u r g t ) ; ve (7) B e n z e r grlere s a h i p blgesel bir g r u p oluuran G n e y G a l l e r S o s yalist C e m i y e t i . Bu g r u p l a r n bazlar arasnda b i r l e m e olasl z e r i n d e d a h a nceleri yaplan tartmalar, e n c i d d i ihtilaf k o n u s u n u n parla m e n t o s e i m l e r i n e k a t l m a n n istenip i s t e n m e m e s i o l d u u n u gsteriyor du. Sylvia P a n k h u r s t L e n i n ' e , o n d a n p a r l a m e n t o a l e y h i n e v e d o r u d a n e y l e m lehine a m i r a n e bir b e y a n k o p a r m a u m u d u y l a y a z m t . L e n i n ah s e n p a r l a m e n t o s e i m l e r i n e k a t l m a m a n n bir hala o l d u u n u d n d n syleyerek ihtiyatl bir c e v a p verdi. A m a " S o v y e t iktidarn y r e k t e n d e s t e k l e y e n l e r " a r a s n d a b u tali m e s e l e y z n d e n bir b l n m e y a a n m a s d a h a da z c bir h a t a o l u r d u . E e r bu k o n u d a birlie u l a l a m y o r s a , o z a m a n aralarndaki tek fark m e v c u t burjuva p a r l a m e n t o s u n a kar ta k n d k t a n tavr o l a n "iki k o m n i s t parti, y a n i burjuva p a r l a m e n t a r i z m i n d e n S o v y e t iktidarna g e m e k t e n y a n a iki p a r t i " o l m a s " t a m birlik y n n d e ileri bir a d m " o l a c a k t . 1 0 1 IKKI'dan K o m i n t e m ' e y e b t n partile-

100. Lenin, Sniwmvu. c. XXIV. s. 475, 504.

TECRT YILI 139 re bu " k i n c i l " m e s e l e z e r i n d e farkl g r l e r b e s l e m e n i n k a b u l e d i l e b i lir o l d u u y o l u n d a bir g e n e l g e g n d e r i l d i . r a t m gibi grn mi y o r .
103 102

E k i m a y n d a BSP K o m i n -

tern'e ballm ilan e t m e s i n e r a m e n , bu g e n e l g e h e r h a n g i bir e t k i ya F r a n s a ' d a d u r u m d a h a d a m o r a l b o z u c u y d u . M a r x ' i n (orunu L o n g u e t ' nn n e m l i a d a m l a r n d a n biri o l d u u Fransz Sosyalist Partisi, h l ar lkla " r e f o r m i s f ' t i ; C o n f d r a t i o n G n r a l e d e Travail ise s e n d i k a l i s t t i . F r a n s z Sosyalist Partisi sava aktif o l a r a k d e s t e k l e m i ve k a z a n l a n za ferin prestijinden p a y almt; ngiliz i Partisi'nden s o n r a k i n c i E n t e r n a s y o n a l i n en g l s a v u n u c u s u y d u . Savaa kar olan az sayda Fransz, sendikalisti Z i m m e r w a l d K o n f e r a n s ' n d a t e m s i l e d i l m i v e ihtiyatl dav r a n a r a k "uluslararas ilikilerin y e n i d e n tesisi k o m i t e s i " a d y l a r g t l e n m i l e r d i . 1 9 1 9 M a y s n d a , kitlesel g r e v l e r d a l g a s n n Sol'a y e n i u m u t l a r v e r m e s i n d e n s o n r a , b u t o p l u l u k k e n d i n i Loriot v e R o s m e r ' n i n liderliin de " n c e n t e r n a s y o n a l ' e ballk k o m i t e s " n e d n t r d .
104

Ama

g r u p etkisiz kald v e M o s k o v a ' y l a p e k t e m a s k u r a m a d . Bolevik liderler a r a s n d a , bu g r u b u n balca yelerini ahsen en iyi tanyan, s a v a n yak lak ki ylnda Paris'le k a l m o l a n Troki'yd ve K o m i n t e r n ' i n dergisin d e o n l a r a h i t a b e n bir a k m e k t u p y a y m l a y a r a k " F r a n s a ' d a k o m n i z m d a v a s n n d r s t e m i n v e s a l a m e l l e r d e " o l d u u n a d u y d u u g v e n i fa d e e t t i . 1 0 5 E k i m s o n u n d a L e n i n L o r i o l ' d a n m e k t u p l a bir s e l a m ald v e o n a verdii c e v a p t a " L o n g u e t tipi o p o r t n i s l l e r ' e kar uzun bir m c a d e l e ve rilecei n g r s n d e b u l u n d u ; bu c e v a p g r u b u n dergisi La Vie Ouvrire d e 1920 O c a ' n d a y a y m l a n d . 1 0 6 A m e r i k a Birleik D e v l e t l e r i n d e 1919'dan n c e e n nemli ar Sol parti, bat e y a l e t l e r i n d e o k taraftara s a h i p y a n - d e v r i m c i bir sendikalist rgt niteliinde o l m a s n a r a m e n ak seik bir siyasi p r o g r a m o l m a y a n D n y a Sanayi ileri (1WW), E u g e n e Debs'in S o s y a l i s t Parti'si ve 1914' t e l m e d e n nce ABD'dek e n n d e g e l e n M a r k s i s t t e o r i s y e n o l a n D a n i e l de L e o n ' u n k u r d u u Sosyalist i Partis'ydi; 1916'dan s o n r a s a v a y z n d e n Sosyalist Parti de S o s y a l i s t i Partisi de b l n m t . S a v a s101. Sylvia Pankburs'un meklubu. Lenin'in cevabyla birlikle. Kommnistieski Inter national, No.5 (Eyll 1919). col, 681-4'e imzasz olarak yaymland; Lenin'in cevab u radadr; Soineniya, c. XXIV, s. 437-42. 102. Kommunistieskii Inernaisiona!, No.5 (Eyll 1919), col. 703-8. 103./t.s.e.,No.7-S(Kasm-Aralk 1919), col. 1114. 104. G. Walter, Histoire du Parti Communiste Franais (1948), s. 23-4. 105. Troki, Soineniya. c. XIII, s. 123-6. 106. Lenin, Soineniya. c. XXIV; Longue! o ualarda "merVezye" bir konumdayd.

140 S O V Y E T RUSYA VE D N Y A r a s n d a L e n i n , 1916 ylnda N e w York'la o l a n K o l l o n l a y ' d a n S o s y a l i s i Partisi v e o n u n l a S o s y a l i s t Parti a r a s n d a k i liki h a k k n d a a r a t r m a l a r yapmasn istedi107 ve ubat devriminden sonra, phesiz Kollonlay'dan ald bilgilere d a y a n a r a k , Sosyalist i P a r t i s i n d e n v e " o p o r t n i s t S o s y a l i s t Parti iindeki e n t e r n a s y o n a l ist u n s u r l a r " d a n u m u t b e s l e m e y e bala d . 1 0 8 A m a L e n i n ' i n E k i m D e v r i m i ' n d e n s o n r a bir s r e t e m a s t a o l d u u A m e r i k a l l a r , 1 0 9 h e r h a n g i b i r p a r t i y e y e o l m a y a n g e n bir e n t e l e k t e l olan J o h n R e e d v e S o s y a l i s t i P a r t i s i n i reddettii R e n s t e i n ' d a n ibaret ti; 1918 A u s t o s u n d a ABD'ye 1905'ten s o n r a g e t m i bir B o l e v i k olan

M i c h a e l B o r o d i n , M o s k o v a ' y a d n p A m e r i k a n ilerine o n d a n b i r m e k t u p g l m e y i teklif e t t i i n d e . L e n i n ' i n y a z d m e k t u p g e n e l b i r p r o p a g a n d a h a v a s n d a y d v e h e r trl parti m e s e l e s i n i i n c e l i k l e g r m e z d e n ge l i y o r d u . 1 ' 0 B i r k a ar Sol g r u b u bir A m e r i k a n k o m n i s t partisi k u r m a k a m a c y l a I E y l l 1919'da C h i c a g o ' d a d z e n l e n e n bir k o n v a n s i y o n a d e l e g e l e r g n d e r m e y e s e v k e d e n ey, l k e i i n d e n b u y n d e h e r h a n g i b i r b a s k g e l m e s i deil, K o m i n t e m ' i n d o u u n u n v e r d i i i v m e y d i . A m a iyimser l e r A m e r i k a n ii h a r e k e t i n d e corafi d a n k l n , rksal ve dilsel farkl lklarn, h a l i n d e n m e m n u n v e tuzu kuru iilerin o l u t u r d u u g r l m e d i k l d e g e n i bir t a b a k a n n v a r l n n y a r a t t b l c e i l i m l e r i a z m s a m a l a r d . K o n v a n s i y o n h i b i r s u r e l t e l e m s i l e d i c i nitelikte s a y l m a z d ; s -

107. Lenn, Soineniya.c. XXIX, s. 237. 290. 108. A.g.e.. c. XX, s. 128. Ekim devriminden sonra, Lenin, de Leon'un baz yazlann okumu ve "de Leon'un bu kadar byk lde ve bu kadar erken bir larihle Ruslarla ayn dnce izgisini izlediini grnce armt", "de Leon'un, temsilin blgelere gre deil sanayilere gore yaplmas gereklii teorisi Sovyet sisteminin esasyd" (A. Rasome, Six Weeki in Roma in 1919 ( 1919). s. 80-1 ): Lenn hemen hemen ayn sralarda Amerikal mu habir Roben Minora da "bir Sovyet Ynetimi fikrini ilk formle eden kii Amerikal Dani el de Leon'du" demitir (The World (New York), S ubat 1919) 10" I913e AB D'ye g elmi. I?)7'de de lkesine gen dnm eski bir Bolevik olan Vnlod.rski pek "Amerikal" saylmazd: 1918 Hazirannda Petrogradda bir suikasi ".onucu olduruldu. 110. Lenn, Soineniya, c. XXIII, s. 170-89. Mektubu yukanda s. 92'dc aktarmtk; Le nn o ualarda komnizmi yaymaktan ok savata kendilerini korumakla ilgileniyordu. Devrimin geleceiyle ilgili en ilgin yorum mektubun son la ondayd: "Enternasyonal dev rimin kanlmaz zerine bahse giriyoruz, ama bu devrimin belli bir ksa dnem iinde ka nlmaz olduu zerine bahse girecek kadar aplal olduumuz anlamna gelmez hibir su rette. Biz lkemizde iki byk devrim, 1905 ve 1117 devrimlerini grdk ve devrimlerin si parile yada anlamayla yaplmadn biliyoruz " Marksistler bile ABD'de devrimi her za man ok uzak bir olay olarak grmlerdir. Lenin'in Eyll 1919 tarihinde "Amerikan iile rine" hitaben kaleme ald mahul meklup. aslnda Christum Science Monitor dergisinin bir muhabiriyle yaplm bir rportajd U g e., c. XXIV, 465-6, nol 150) ve komnizm ya da devrim konularna hi girmiyordu.

TECRT YL 14] ielik C h i c a g o ' d a t o p l a n a n d e l e g e l e r kendi a r a l a n n d a bile a n l a a m a d l a r . In s o n u n d a k o n v a n s i y o n d a n iki ayr parti kt: Ban J o h n R e e d ' i n ekli K o m n i s t i Partisi ve L o u i s Fraina'nn liderliini yapt ve d a h a o k Avrupa'dan y e n i gelen g m e n l e r e h i t a p e d e n A m e r i k a K o m n i s t P a r t i s i . 1 " K o m n i s t i Partisi'nin o l u t u r u l d u u v e K o m n t e r n ' e bal lk beyan yaplan k a r a r m e t n i , K o m i n t e r n ' i n r e s m i dergisinin o yki s o n saysnda y a y m l a n d ; 1 1 2 M o s k o v a ' d a bu iki parti arasndaki t a n m a k o nusu z e r i n d e b a k a bir bilgiye ulalabildii p h e l i d i r . 1 0 D a h a kk l k e l e r d e 1919 ylnda k o m n i s t partilerin g e l i m e tablo su ayn l d e k a r m a k a r k t . P o l o n y a K o m n i s t Partisi 1918 Aral'nd a . P o l o n y a ve L i t v a n y a Krall Sosyal D e m o k r a s i s i ile P o l o n y a S o l Sosyalist Partisi'nin ( P o l o n y a Sosyalist Partisi 1905 ylnda S a ve S o l partilere ayrlmt) b i r l e m e s i y l e k u r u l m u t u . Bu parti birka hafta yerel S o v y e t l e r i n iktidar ele geirdii D o m b r o w a k m r havzasn kontrol et ti ve Varova ile L o d z ' d a k i ii hareketlerini h k i m i y e t i n e a l d . " 4 G e l g e l d i m , 1919 b a l a r n d a batl tilaf D e v l e t l e r i n i n destekledii yeni P o l o n ya H k m e t i k o m n i s t a y a k l a n m a y l a baa k m a y baard ve b t n l kede otoritesini y e n i d e n kurdu; M a r h l e v s k i ( K r a s k i adyla) K o m i n t e r n ' i n Mart'taki k u r u l u k o n g r e s i n e katld z a m a n , a d n a k o n u t u u P o l o n y a K o m n i s t Partisi o k t a n eziyet g r m ve y a n - y a s a d bir rgt h a l i n e gelmiti - eyrek yzyl da bu s t a t d e kald. Sol kanad ( T e s n y a k i . yani " D a r l a r " adyla a n l a n grup) tarafndan e l e geirilen B u l g a r S o s y a l D e m o k r a t Partisi, 1919 M a y s ' n d a c i d d i b l n m e l e r y a a n m a d a n kendini Bulgar K o m n i s t Partisi'ne d n t r d v e b y l e c e K o m i n t e r n s a l l a r n a R u s y a dnda, t a n l m a z bir ekilde Bolevik y a p d a k i tek bir kille par tisi k a n l m o l d u . A k a b e y a n ettii M a r k s i z m ' i n e L u t h e r c i ve anarist unsurlar da kalarak k e n d i n e z g bir reti o l u t u r m u olan N o r v e i Partisi, K o m i n t e m ' e adn d e i t i r m e d e n katld. G e v e k ve eitii unsur-

111. talyan kkenli olan Fraina, The Patetatan Revolution in Russia (New York, t y 18> balyla. Lenin ve Troki'nin yaz ve konumalarndan oluan bir sekiyi yayma hazrlamt. 112. Kommunistieskii International, No. 7-8 (Kasm-Aralk 19191, col. 1113-14. 113. 1920 Haziran'nda Amerikan Komnis i Partisi'nin ikinci Komintern kongresi ne sunduu bir raporda bu gelimelerle ilgili bir ?ah bulunur (Berichte zum Zweiten Kong ress der Kommunistischen Internationale (Hamburg. 1921), s. 367-8). Daha sonra yaym lanm olan Amerikan kaynaklar ok sayda olmasna ramen elikili ve dankr: ger ekten O zamana al ok az belge kalm gibi grnyor. 114 urada Polonya Komnist Partisinin kkenlcnne dair ayrntl bir aklama bulu nur 77;.' Anerau Slavic and East Em.i/v.iii Review (New York), c. XI ( 1952), s. 106-22.

142 SOVYET RUSYA VE DNYA l a r d a n o l u a n yaps talyan S o s y a l i s t Partsi'ninkini a n d r y o r d u ; ve bu iki parti de d a h a s o n r a l a n M o s k o v a ' n n bana ayn dertleri a a c a k l a r d . Varlnn ilk ylnda K o m i n t e r n ' e katlan d i e r Avrupa partilerinin o u , e s a s e n entelektellerden o l u a n ve l k e l e r i n i n siyasi hayat z e r i n d e hi bir etkileri o l m a y a n k k sekter g r u p l a r d . B u n l a r arasnda, H o l l a n d a partisi en gl yerli k k l e r e ve iiler a r a s n d a belli bir d e s t e e s a h i p o l a n partiydi; a m a a y n z a m a n d a gl sendikalist eilimleri o l a n , ortod o k s i d e n en u z a k ve K o m i n t e r n d i s i p l i n i n e en az uyan p a r t i de o y d u . Ara larnda M a c a r v e Fn partilerinin d e b u l u n d u u b a k a baz p a r t i l e r e s a s e n Moskova'da oturan srgnlerden oluuyordu. Yani M o s k o v a ' n n n e r e d e y s e b t n y l e tecrit e d i l m i o l d u u o geri limli 1919 ylnda, S o v y e t R u s y a ' n n K o m i n t e m ' i n k u r u l u u n d a n a l m a y u m d u u dolayl tevik bile fiili o l m a k t a n o k faraziydi. i e r i n o sralar d a y a y m l a n a n bir kitapkta, K o m i n t e m ' i n k u r u l u u n a "bu ylki d poli t i k a m z n b t n n e d a m g a s n v u r a n e n b y k tarihsel o l a y " d i y o r v e S o v y e t d politikasnn " d e v r i m ile e s k i d n y a a r a s n d a verilen d n y a a p n d a k i m c a d e l e y l e d a h a d a y a k n d a n z d e l e t i i n i " lan e d i y o r d u . 1 s 1919 Aral'nda t o p l a n a n y e d i n c i T m R u s y a Sovyetleri K o n g r e s i , bunu " d n y a tarihinin e n b y k o l a y " ilan e d i y o r v e " S o v y e t l e r l e K o m n i s t E n t e r n a s y o n a l a r a s n d a e n yakn b a n k u r u l m a s , b t n d n y a iilerinin v e kyllerinin karlar g e r e i d i r " s o n u c u n a v a r y o r d u . 1 1 6 A m a y e n i En t e r n a s y o n a l h e n z ileyen bir siyasi r g t n z e l l i k l e r i n d e n h i b i r i n e - t e m s i l nitelii o l a n yeler, etkin bir m e k a n i z m a y a d a t a n m l a n m bir p o l i t i k a - sahip d e i l d i . K o m i n t e m ' e y e o l a n partiler, b u e r k e n safhada bile, g z d e n geirildiinde, y a k n g e l e c e k t e h e s a p l a l m a s g e r e k e n bir s o r u n ortaya k y o r d u . K o m i n t e r n kat d o k t r i n e r u y u m z e r i n d e srar et m e p a h a s n a - t a l y a n y a d a N o r v e partileri g i b i - S o l c u kitle partilerinin balln s a l a m a a l m a y m a m a l a m a l y d ? Yoksa L e v i ' n i n H e i d e l berg'de izledii politika gibi, yelerin saysnn n e m s i z d e n e c e k k a d a r a z a l m a s p a h a s n a kat ideolojik disiplin z e r i n d e mi srar e t m e l i y d i ? O an in, Lenin'in ve dier Bolevik liderlerin tavr, kasti bir lmllk tav ryd; K o m i n t e r n bir d a h a h i b i r z a m a n , y e n i partileri b n y e s i n e k a t m a k u r u n a g r farkllklarna b u k a d a r h o g r g s t e r m e y e c e k t i . A m a y i n e de bu h o g r n n belli snrlar vard. L e n i n ' i n kafas hl, Ortodoks sos yal d e m o k r a t l a r n kinci E n t e r n a s y o n a l ' n k m e s i n e n e d e n o l m u iha-

115. G. ierin. Vinesnayt PolitikaSowtskoy Rossii t>Dva Goda (MUi), s. 2 9 , 3 2 . 116. S"c:dy Sovetov r Poslanovleniyak (1939). s. 141-2.

TECRT YILI 143

netlerine lak mi d u r u m d a y d . n c E n t e r n a s y o n a l i n yaratlmas, h e r e y d e n n c e , h a i n l e r e kar s a m i m i y e t l e e n t e r n a s y o n a l isi ve S o l c u b t n gleri bir a r a y a t o p l a m a g i r i i m i y d i . Bu arlkl a m a c a bal belli bir serbestlik st k a p a l olarak t a n n y o r d u : L e n i n b u d n e m d e , e n a z n d a n devlet t a p n m a s k a n s e r i n e kar baklklar o l d u u iin pasifistlerle s e n d i k a l i silere bile n i s p e t e n y u m u a k bir t a v r l a y a k l a a b i l i y o r d u . Bu y z d e n A l m a n y a ' d a KAPD'nin KPD'den a y r l m a s n k n a m v e h e v e s l e USPD'nin sol k a n a d a r a s n d a bir rapprochement k u r m a y a almt; n giltere'de, p a r l a m e n t o s e i m l e r i n e k a t l m a gibi (baka z a m a n l a r d a v e k o ullarda o k n e m l i g r d ) tali m e s e l e l e r y z n d e n b l n m e l e r yaan m a s n a t a h a m m l s z c e y a k l a m t . A m a bu, eski t i p sosyal d e m o k r a t y a da i partilerine, h e l e hele burjuva partilerine h e r h a n g i bir taviz v e r m e k a n l a m n a g e l m i y o r d u . Lenin'in k a p l a n m m k n o l d u u n c a a m a y a y nelik b a r i z a r z u s u n a r a m e n , bu b a l a n g d n e m i n e , sosyal d e m o k r a t ya d a burjuva partilerle bir "birleik c e p h e " o l u t u r m a k gibi d a h a g e d n e m l e r e ait fikirleri y a n s t m a k y a d a L e n i n ' i n d o k t r i n e r eitlilie gr n t e gsterdii h o g r n n , bu m i t s i z a n d a bile, s a d e c e RSFSC'nin g venliiyle ilgili kayglardan k a y n a k l a n d n v a r s a y m a k a n a k r o n i z m ola caktr.

B L M 24

DPLOMATK YOKLAMALAR

1919 yl b o y u n c a d r t bir y a n d a n d m a n l a r tarafndan tehdit e d i l e n Sovyet H k m e t i n i n zayfl, o n u d politikada herhangi bir inisiyatif a l m a g c n d e n y o k s u n brakt ve hareketlerini h a s m l a r n n pe p e e g e len h a m l e l e r i n e b a m l hale getirdi. S o v y e t Rusya le d d n y a arasn d a k i ilikilerin b t n y l e k o p m a s n n dolaysz n e d e n i , tilaf Devletleri h k m e t l e r i n i n i savata "beyazlar"] aktif b i i m d e d e s t e k l e m e ve Sov yet H k m c t i ' n e asi v e d m a n hizip m u a m e l e s i y a p m a kararlaryd. M o s k o v a kendini d n y a d a n tecrit e t m e k istemiyordu, o n u kasten v e ba arl bir b i i m d e tecrit e t m e y e a l a n l a r tilaf Devletleri h k m e t l e r i y di. N i t e k i m aradaki engellerin yklmas iin tilaf Devletleri k a m p n d a ki, zellikle de yl b o y u n c a R u s s o r u n u karsndaki tavr g z e a r p a n d a l g a l a n m a l a r ve tutarszlklar g s t e r m e y i s r d r e n ngiltere'deki haletr u h i y e ve politikann d e i m e s i n i b e k l e m e k g e r e k i y o r d u . S z k o n u s u tu tarszlklar s a d e c e k a m u o y u n d a k i deil, h k m e t e v r e l e r i n d e k i keskin farklar da yanstyordu. 1919 N i s a n ' n d a ortaya k a n ve Sovyet Rusya ile liki k u r m a abalarnn terk e d i l m e s i n e ve " b c y a z l a r ' a , d o r u d a n as keri harekt dnda h e r trl d e s t e i n v e r i l m e s i n e yol aan politika dei iklii, g e n e l d e t a a h h t l e r d e b u l u n m a y kesip m m k n s e bir ekilde S o v y e t H k m e t i y l e a n l a m a endiesini tayan Liberaller ve i Parti si evreleri tarafndan hibir z a m a n t a m a n l a m y l a o n a y l a n m a m t ki ay n e n d i e , bu ii k o a l i s y o n d a k i h a s s a s d e n g e y i b o z m a d a n yapabilecei s r e c e Lloyd G e o r g e tarafndan da paylalyordu. B o l e v i z m i n Avrupa' d a yaylaca k o r k u s u v e S o v y e t H k m e t i n i n " b e y a z l a r " tarafndan devrilebilecei umutlar, 1919 y a z n d a Bolevik kart g r l e r e yeni bir i v m e k a z a n d r m a y a y e t m i t i . A m a h a l k n artan phecilii k a r s n d a pek d e can g n l d e n takip e d i l m e y e n b u tavr a m a c n g e r e k l e t i r m e d e ba arl o l a m a d ; ve 1919 s o n b a h a r n n s o n l a r n d a btn " b e y a z " generalle rin - K o l a k , D e n i k i n ve Y u d e n i - nefesi t k e n m e y e b a l a y n c a , baarl g r l d z a m a n g n l s z c e kabul e d i l m i olan ve nafilelii anlalnca da kolayca terk edilen bu politikaya kar g r l e r kuvvetli bir b i i m d e d i l e getirilmeye balad.

DPLOMATK YOKLAMALAR 145 " B e y a z l a r " n bariz baarszlyla birlikte, en n i h a y e t bir u z l a m a si y a s e t i n e d n l m e s i n e yol aan d i e r e t k e n , e k o n o m i k ihtiyalarn farkna d a h a o k varlmasyd. D n y a e l y o r d a m y l a " n o r m a l " g r d d u r u m a geri d n m e y e alrken, artk p a r a m p a r a o l m u bir d n y a e k o n o m i s i iinde R u s y a ' n n e s k i d e n igal ettii yerle ilgili anlar c a n l a n m t . Srf y n e t i m b i i m i n e itiraz e d i l i y o r d i y e d n y a n n e n byk l k e l e r i n d e n bi r i n e u y g u l a n a n ticari b o y k o t u belirsiz bir tarihe k a d a r s r d r m e k gittike g l e i y o r d u . 1 A u s t o s 1919'da, o d n e m d e ar Bolevik kart bir ko n u m d a olan The Times'da y a y m l a n a n bir m e k t u p , ngiltere'nin Rusya'yla o l a n ticaretinin gelecei k o n u s u n d a k i endielerini ihtiyatl bir dille ifade e d i y o r v e "savan getirdii yeni k o u l l a n " d i k k a t e a l m a htiyacn vurgu l u y o r d u . Bolevik D e v r i m i n d e n s o n r a tilaf Devletler'nn A l m a n y a ' y a u y g u l a d k l a r abluka Rusya'y da k a p s a y a c a k ekilde geniletildi ve Al m a n y a ' y l a aradaki d m a n l k s o n a erdikten s o n r a bile sessizce srdrl d . 1919 E k i m i balarnda Yksek K o n s e y belli bal tarafsz lkelerden S o v y e t R u s y a ' y a ynelik m e v c u t a b l u k a y a ( A m e r i k a ' n n hassasiyetleri g z e t i l e r e k sz k o n u s u a b l u k a d a n " e k o n o m i k b a s k " olarak bahsediliyor d u ) katlmalarn talep ederek bariz eletirileri n l e m e y e alt; tarafsz lkelere g n d e r i l e n notann artlarnn biraz kaba saba b i i m d e aktarld ve bu artlara u y u l m a s n talep e d e n b e n z e r bir nota da A l m a n H k m e t i ' n e gnderildi. 1 Sovyet H k m e t i h e m e n tarafsz h k m e t l e r e ve Al m a n H k m e t i ' n c sert bir uyar m e t n i g n d e r e r e k , tilaf Devletler'nn ta leplerine u y m a l a r n n "bilinli bir d m a n l k h a r e k e t i " olarak g r l e c e i k o n u s u n d a o n l a r u y a r d . 2 Tarafszlarn lilaf Devletler'nn talebine ver dikleri c e v a p l a r k a a m a k l y a d a aka o l u m s u z d u . A l m a n H k m e t i ise, " B o l e v i z m ' i n y a y l m a s n n b t n halklarn k l t r n e v e e k o n o m i k haya tna ynelttii byk tehlikenin t a m a m y l a farknda" o l m a k l a birlikte, ab l u k a n n m e v c u t a m a c a h i z m e t e t m e y e c e i n i d n y o r v e artk R u s y a ' y l a o r t a k snr o l m a d g e r e k e s i y l e affn istiyordu. N o t a u ikyetle s o n a e r i y o r d u : "tilaf Devletleri ve mttefikleri, bir y a n d a n A l m a n y a ' y a R u s y a ' y a u y g u l a n a n a b l u k a y a k a t l m a y nerirken, bir y a n d a n da A l m a n ky-

1. Bu notalarn ilk tasla 21 Austos 1919'da Yksek Konsey tarafndan ele alnm, ama Amerika'nn itirazlar dikkate alnarak "abluka komitesi "ne geri gnderilmiti (Docu ments on British Foreign Policy. I9I9-I99; 1st Scries, c. 1(1947), s. 495. 501-2). Notay tarafsz Ulkelere gnderme karar 29 Eyll 1919'da alnd (a.g.e c. I, s. 826; notann metni iin bkz. a.g.e., c. I, s. 830). Alman HUkmeti'ne nota gnderme karar kaydedilmemitir, ama nola gnderilmi ve metni basnda yaymlanmtr; melin urada bulunabilir; C. K. Cumming ve W. W. Petit, Russian-American Relations (New York. 1920), s. 349-51. 2. Kliyunikov i Sabanin, Mezdunarodnaya Politika, c. II (1926), s. 398-9.

146 S O V Y E T RUSYA VE D N Y A lanna ve A l m a n gemilerine ayn abluka politikasn uyguluyorlar."

1

tilaf

D e v l e t l e r i b u talebi y i n e l e m e y n n d e b a k a bir g i r i i m d e bulunmadlar. A b l u k a o l s u n o l m a s n , S o v y e t R u s y a ' y l a ticaret y a p m a k o an iin o l a c a k ey deildi. A m a kimse g e l e c e e ipotek k o y m a k istemiyordu. Ablukay genelletirme baarszl, tam da "beyaz" ordularn hayal k r k l y a r a t t b i r a n d a y a a n n c a , k k l bir c e p h e d e i i k l i i n e z e m i n h a z r l a d . E k i m a y n n s o n u n d a B a t A v r u p a ' y iyi t a n y a n z e k i bir g z l e m c i o l a n Krasin, z e l bir m e k t u b u n d a y e n i h a l e t i r u h i y e y i g a y e t d o r u tehis ediyordu: Sava belirsiz bir g e l e c e e kadar srdrmek tilaf Devletleri'nin iine g e l m e yecektir ve e e r Denikin de k balayana kadar icabmza bakamazsa. k bu da pek mmkn grnmyor, o zaman m e s e l a ngiltere S o v y e l Rusya'yla bir anla maya varp bar ilikilere girerek Bolevikler'i siyaset alannda m a l u p etmeyi kendi karlar asndan daha uygun g r m e y e balayacaktr. Belki dc B o l e v i k Rusya'y bu ekilde e l e g e i r m e plannn, son iki ylda srdrlen v e r i m s i z aske 4 ri harektlardan daha fazla baar ans olacak r. Lloyd G e o r g e haletiruhyedeki d e i i m e o allm hassasiyetiyle c e v a p verdi. 8 K a s m 1919'da G u i t d h a l l ' d a y a p t k o n u m a d a , " R u s y a ' d a

b a r o l m a d k a h u z u r a u l a m a k m m k n d e i l d i r " d i y e r e k bir tr s a n s a s y o n y a r a t t . 5 M a n i d a r bir b i i m d e " b i t m e k b i l m e y e n b i r i s a v a a m dahale" etmenin maliyetinden bahsediyor, Rusya'y "mdahale edilmesi t e h l i k e l i bir l k e " o l a r a k a d l a n d r y o r v e " d n y a n n b y k d e v l e t l e r i n i n b u b y k l k e d e b a r v e a h e n g i t e v i k e t m e l e r i in b i r frsat k a b i l e c e i" umudunu ifade ediyordu. B e g n sonra Avam Kamaras'nda abluka y a aktan saldrarak. R u s y a ' y " g d a v e h a m m a d d e arz y a p a n b y k k a y n a k l a r d a n biri" o l a r a k tarif e d i y o r d u . 6 D a h a s o n r a , 1 7 K a s n 1919'da, e l e t i r m e n l e r i n e c e v a b e n , niyeti a k a m d a h a l e politikasn s o n a erdi-

3. The Times, 31 Ekim 1919; Bu nota hibir belge derlemesinde yer almaz. Reichstag'da bu konu hakknda yaplan tartma iin bkz. aada s. 287, not 3. 4. L. Krasin, Leonid Krasin. His Life and Work (larihsiz [ 19291). s. 111-12; Krasin'in bu kitapla ngilizceyeevrilen mekuplannn Rusa asllan yaymlanmamtr. 5. 19 ubat 1919'da Avam Kamarasnda yapt bir konumada da hemen hemen ayn szckleri kullanmt (House of Commons 5h Series, c. CX1I, s. 194): Ama bu konuma Nisandaki politika deiiminden nceydi, 6 A g.e , c. CXXI, s. 474. O sralarda ngiliz Hikmeti'nn kafasn bir pazar olarak Rusya'dan ok bir sanc olarak Rusya megul ediyordu. 6 Ocak 1920 tarihli gizli biTicaet Bakanl belgesinde, 1914den dner Rusya'nn dnya tahl ihtiyacnn dome birini kar ladna ve ngiltere'nin keten ithalatnn ue birinin Rusya'dan geldiine dikka ekili yordu: Soz konusu belge "ablukay kesinlikle sona erdirme ve Rusya'nn tamamyla giri lecek licari ilikileri kstlayacak hibir engel koymama" tavsiyesiyle sona eriyordu (Do-

D I P L O M A T I K Y O K L A M A L A R

147

rip o n u n y e r i n e S o v y e t R u s y a i l e t i c a r i i l i k i l e r k u r m a y a d a y a l b i r p o l i t i k a y i k a m e e t m e y e z e m i n h a z r l a m a k o l a n o k n e m l i bir k o n u m a y a p t. K o n u m a s n n s k s k a l n t l a n a n b i r b l m n d e " r a n ' a v e A f g a n i s t a n v e H i n d i s t a n snrlarna d o r u bir b u z d a gibi i l e r l e y e n b y k , d e v a s a v e g i t t i k e d e b y y e n bir R u s y a ' y n g i l i z mparatorluu'nun karsna kabilecek en byk tehlike olarak g r e n Lord B e a c o n s f i e l d " i anyordu.7 Bu tez eski R u s y a mparatorluu'nu yeniden kurmaya alan "beyazl a r " n f e n a h a l d e a l e y h i n d e , s a d e c e k u r u c u p a r a l a r n a k e n d i k a d e r i n i ta y i n h a k k v a a t e t m e k l e y e t i n e n B o l e v i k 1er'in d e l e h i n e y d i . x B u s z l e r M o s k o v a ' d a d a d i k k a t l e r d e n k a m a d . i e r i n r a d y o d a y a p t bir k o n u m a d a kapitalist d n y a y l a likiler k o n u s u n d a y e n i v e m a n i d a r bir tavr gelitiriyordu: ngiltere ile Rusya'nn rejimleri arasndaki d e n n farklara ramen aralarnda iliki kurulmas g a y e mmkndr... ngiliz mteri ve satc bize ne kadar gerek l i y s e biz de onlara o kadar gerekliyiz. Bar ve lkemizi kalkndrmay arzula m a k l a kalmyor, ngiltere gibi daha g e l i m i lkelerden g e l e c e k e k o n o m i k yar dmlara da o k iliya duyuyoruz. ngiltere ile yakn bir e k o n o m i k balant kur mak adna fedakrlklarda bulunmaya bile hazrz... Bu n e d e n l e , ngiltere Baba k a n n n szlerini, her iki lkenin karlarna uygun bu lr aklselim ve gerek bir politika g e l i i r m e y n n d e atlan ilk adm olarak m e m m n i y e l l c karlyorum. 9 L e n i n ' i n " S o v y e t c u m h u r i y e t i n i n u z u n bir s r e e m p e r y a l i s t d e v l e t l e r l e y a n y a n a v a r o l m a y s r d r e b i l m e s i akl a l a c a k e y d e i l d i r " v e b u arada " S o v y e t c u m h u r i y e t i ile burjuva d e v l e t l e r i arasnda bir dizi k o r k u n a tma kmas kanlmazdr" demesinin zerinden daha sadece sekiz ay g e m i t i . 1 0 B u r e t i terk e d i l m i d e i l d i . L e n i n ' d e n b a l a y a r a k b l n B o l e v i k liderler Avrupa'da d e v r i m i n s a d e c e zorunlu deil, ayn z a m a n d a eli kulanda d a o l d u u n a k e s i n l i k l e i n a n m a y srdryorlard. A m a de i e n koullara tepki olarak y a a n a n haletiruhiye deiiklii abuk ve g e ni kapsaml oldu.

cameras on British Foreign Policy. I9I9-I9S9: Ist Series, c. il (1948), s. 867-70). Lloyd George ok alay edilen "Rusya'nn silolar tahlla dolup tayor" szn 10 uba 1920'de Avam Kamaras'nda yapt bir konumada sylemiti (House of Common.' 5th Series, c CXXV, s. 45) 7. A.g.e., c. CXXI.S.723. 8. 1920 Ocanda Yksek Konsey'n Grcislan, Ermenistan, Azerbaycan, Letonya ve Estonya hkmetlerinin ngiltere tarafndan de facto tannma kapsamna alnmalar ynn deki karan, bu yeni politika deiikliinin bir rnyd. 9. 20 Kasm 1919 tarihli Moskova radyosundan aktaran A. L. R Dennis, The Foreign Policies of Soviet Russia <1924), s. 380 10. Bkz. yukanda s. 114.

I4S S O V Y E T RUSYA VE DNYA

H e r iki tarafn bu nabz y o k l a m a l a r s a y e s i n d e , d u r u m t e m a s l a r n ye n i l e n m e s i n e m s a i t hale geldi. A r a n a n b a h a n e , sava esirlerinin d e i lok u u n u m z a k e r e e t m e gereiyle b u l u n d u . E n k t d n e m b o y u n c a bile, ngiliz ve S o v y e l h k m e t l e r i a r a a r a ki taraftan birinin e l e geirdii n e m l i ajanlar d e i t o k u e t m e y i b e c e r m i l e r d i - mesleki karlklln ilgin bir r n e i y d i bu. Ayrca iki ngiliz K z l h a temsilcisi Sovyetler'in e l i n d e k i ngiliz esirlere y a r d m d a t m a y s r d r m l e r d i . 1 1 1919 Mart'nda Bullil'e iletilen b a r n e r i l e r i n d e n biri h e r iki l k e d e k i esirlerin ve dier yurttalarn karlkl olarak l k e l e r i n e iade e d i l m e l e r i n i ieriyordu. 1919 M a y s ' n d a ngiliz H k m e t i bir r a d y o mesajyla genel bir esir de i tokuu nerdi; 10 Haziran 1919'da da i e r i n ayn kanalla bu n e r i nin a n c a k " R u s H k m e t i ' n i n L o n d r a ' y a ya da tarafsz l k e l e r d e n birine, ngiltere'deki Ruslarla t e m a s k u r m a s yetkisi verilen bir k o m i s y o n g n d e r m e s i n e izin verildii t a k d i r d e " k a b u l edilebilecei c e v a b n verdi. Bu koul uzun sreli bir sknt ve g e c i k m e y e neden o l d u ve a n c a k a r a d a ki buzlar b a k a yerlerde e r i m e y e baladktan sonradr ki K o p e n h a g ' d a n giliz ve S o v y e t temsilcileri arasnda, s a d e c e sava esirleriyle lgili m e s e lelerin tartlmasyla snrl tutulacak bir toplant yaplmas z e r i n d e an l a m a y a varld. S o v y e l temsilcisi Litvinov, ngiliz temsilcisi se O ' G r a d y a d n d a i P a r t i s i n d e n bir p a r l a m e n t e r d i ; 25 K a s m 1919'da K o p e n hag'da b u l u t u l a r - bu, tilaf D e v l e t l e r i n d e n herhangi biriyle bir yl a kn bir sredir kurulan ilk yar-diplomatik t e m a s t . 1 1 Ertesi ay b a k a n e m l i g e l i m e l e r y a a n d . Es ton ya H k n e t ' y l c 1919 E y l l ' n d e b a l a m olan m z a k e r e l e r , o n l a r n k o m u devletlerle birlikle h a r e k e t e d i l m e d i i t a k d i r d e S o v y e t Rusya'yla bar i m z a l a y a m a y a c a k l a r n bildirmeleri z e r i n e kesilmiti: 1 " Bu ret Yuden'in h a r e k e t e g e m e s i n i n h e m e n arifesinde ngiltere'nin u y g u l a d basknn s o n u c u y du.1-'1 Yudeni'in E k i m aynn ikinci y a r s n d a k i yenilgisi, S o v y e t - E s t o n y a ilikilerinde n e r e d e y s e bir kriz y a r a t a c a k t . T r o k i Kzl O r d u ' n u n Yude ni'in b o z g u n a u r a m birliklerini E s t o n y a ilerine k a d a r takip e t m e ar z u s u n u dile getirirken, i e r i n Sovyet k u v v e t l e r i n i n E s t o n y a t o p r a n a girmelerinin s a d e c e "ngiliz Liberalleri ile M u h a f a z a k r l a r n n d m a n l n k a z a n m a y a " v e "Churchill'n elini g l e n d i r m e y e " h i z m e t e d e c e i n i d n y o r d u . L e n i n ierin'i d e s t e k l e d i v e Kzl O r d u d i z g i n l e n d i , a m a

M. Documents on British Foreign Policy, 1919-1939 I si Series.c. ti (1949), s. 418 I A.g.c.c. Ill, s. 343-4, 360. 13. A.g.e.. c. 111. s. 593. 643-4. 661. 14 Kliynikov i Sabann. Mezluarodnaya Politika. C. (1 (1926), s. 344-6. 387-8

DPLOMATK Y O K L A M A L A R 149 E s o n y a H k m e t i n e Estonya'ya s n m o l a n Yudeni'in birliklerinin s i l a h s z l a n d n m a s n d a srar e d e n b i r u y a r gnderildi.16 Bu glkler

aldktan sonra, 2 Aralk 1 9 1 9 ' d a D o r p a t ' a . bir E s t o n y a d e l e g a s y o n u ile b a k a r t m K r a s i n 'in y a p b i r S o v y e t d e l e g a s y o n u a r a s n d a m z a k e reler b a l a d . 1 7 Bu arada K o m i n t e m ' i n kurulu k o n g r e s i n d e b u l u n m u o l a n . a m a o an da Rus Kizlha d e l e g e s i sfatyla hareket e d e n Polonyal komnist

M a r h l e v s k i ile P o l o n y a Kizlha'n temsil e d e n P o l o n y a l d e l e g e l e r ara s n d a . P i n s k h u d u d u n d a k i s s z b i r b l g e d e d u r m u o l a n bir tren v a g o n u n d a b y k bir g i z l i l i k l e g r m e l e r y a p l y o r d u . S o v y e t d i p l o m a s i s i nin b u i l g i n v e p e k b i l i n m e y e n o l a y . 2 K a s m 1 9 1 9 ' d a S o v y e t R u s y a ' n n e l i n d e t u i t u u P o l o n y a l r e h i n e l e r i s a l m a s v e h e r iki t a r a f n d a r e h i n e al m a u y g u l a m a s n d a n v a z g e m e s i m a d d e l e r i n i i e r e n b i r a n l a m a y l a v e bir h a f t a s o n r a d a h e r iki taraftaki s i v i l e s i r l e r i n .serbest b r a k l m a s n a y n e lik i k i n c i bir a n l a m a y l a s o n a erdi. 1 1 * A m a b u pratik d z e n l e m e l e r d a h a h a s s a s t a r t m a l a r n z e r i n i r t e n bir p e r d e i l e v i n i d e g r d . M z a k e r e l e r 1 9 1 9 E k i m i ' n i n b a l a r n d a b a l a d s r a l a r d a . K z l O r d u iki c e p h e d e - P e t r o g r a d n l e r i n d e Y u d e n i ' e kar v e R u s y a ' n n o r t a l a r n d a D c n k i n ' e k a r - z o r d u r u m d a y d ; P o l o n y a k u v v e t l e r i n e d a h a f a z l a toprak b r a k a n bir g e r i e k i l m e y o l u y l a P o l o n y a m d a h a l e s i n i n l e m e k artt. 1 ' 1 B u pla i s . \(. Byliil 1919'da ngiliz Hkiimc Esonya ve Leoya hkunclcine "har*, yomu(L* hibir haekclle bulunmamalar" isleyen atl mesajlar gnderdi {Doennen\ on Il imli Fe.Hn Policy, 191 1939: Is Srn, . 1)1 1194"). s 554) ki gn w i n d Klony. l). f li ri Rjkan.Talin'dck ngiliz temsilcisine, Estonya kabinesinin "ngiltere'nin / <-l,<I. bar yapmamaya karar verdiini", ,mj "lk-j nedenlerle kamuoyunu u t t u m edecek ni pcrlc kabilinden dc olsa ban mzakerelerine girmenin sorunlu olduunu *.uiul.4^ bldrj d .<-., e. Ill, s. 558). Gelgelelm. hem Lelonya hem de Estonya hkmetlerinden daha sor. gelen mesajlar la.c.r., c. 111. s. 5o2-4) bu noktada asn bir huzursuzluk okluu nu gsteriyordu; ve 25 Eyll 1919'da, ngiliz Hkmeti Estonya, l.ctonya ve l.ilv.myj h kmetlerine, kendini "Ballk devletlerinin zjjr iisijalifi zerinde herhangi bir b.,k uy gulamaya yetkili" grmedii ve "Sovyet yetkilileriyle herhangi bir anlama yapp yapma yacaklarna, yaparlarsa da ne mahiyetle bir anlama yapacaklarna muhakemelerine zincir vurulmakMzn karar vermenin onlara kaimi;" olduu yolunda resmi bir mesaj gnderdi tu_e.ee 111, s. 570). Ih. Bu olay. Troki arivlerindeki 17 Ekm-27 Ekim 1919 tarihli belgelerden lakip edi lebilir. 17 Krasn'n |t ve 9 Aralk 1919 larhl f ' u J/garelesnde yaymlanm olan al ko numas ve nerileri urada leka yaymlanmtr: L. B. Krasin, Vopros I nesnc Torgtni (1928), s 267-73. . Anlamalarn belgeleri uradadr: Krosuya Kniga: Sbonik Diplono^esk okunenov Russko-Polskik Otnoeniyok, I9IH-I920 (1920), s. 70-80. I " K Radek, Die Auswrtige Politik Sowjet-Russlands (Hamburg. 1921 ), s. 5o'da "Pil-

150 S O V Y E T RUSYA VE DNYA nn baarl o l m a s , S o v y e m z a k e r e c i l e r i n b e c e r i s i ve esnekliinden

ok, Pilsudsk'nn Sovyel rejiminin, uzun vadede Polonya'nn bamszl in d a h a b y k b i r t e h l i k e y i t e m s i l e d e n " b e y a z " g e n e r a l l e r t a r a f n d a n devrilmesini istememesi sayesinde m m k n olmutur. te yandan, ok d a h a k a p s a m l t o p r a k tavizleri v e r m e n e r i s i bile P i l s u d s k i ' y i batl m t tefiklerini t e r k e d i p S o v y e t H k m e t i ' y l e r e s m i bir a n l a m a i m z a l a m a y a ikna e d e m e m i t i r ; A r a l k a y n d a , K z l O r d u ' n u n e n c i d d i t e h l i k e y i g e r i d e brakmasndan sonra, mzakereler birka yz Polonyalnn birka y z B o l e v i k l e m b a d e l e e d i l m e s i d n d a h i b i r s o n u d o u r m a d a n s o n a er mitir. P o l o n y a l l a r n geici o l a r a k pasif k a l m a l a r s a l a n m , P i l s u d s k i gitmemitir.20 Bu gizli mzakerelerin baarszlndan

bunun tesine

sonra Sovyel H k m e t i , Polonya Dileri B a k a n n n Sovyet Rusya'dan h e r h a n g i bir b a r nerisi a l m o l d u k l a r n r e s m e n n k r e t m e s i 2 1 zeri n e , b a n m z a k e r e l e r i iin a l e n i bir n e r i g t r m v e b u n e r i d i k k a t e alnmamtr.22

Kolak'n

Sibirya'da

yakalanp

idam

edildii

ve

Denikin'in

Gney

Rusya'da nihai bozguna urad

1920 yl. S o v y e t R u s y a ' y s a d e c e bat

l b y k d e v l e t l e r i n k e n d i l e r i n d e n d e i l , o n l a n n h i m a y e s i n d e k i d a h a k-

sudsk ile yaplan gizli bir anlamadan ve bu anlamayla Kzl Ordu'nun belli bir hatla e kildiinden" bahseder. Troki arivlerinde Dcnikin'e kar srdrlen askeri harektn hil kl lk hr aamada olduu 14 Kasm 1919'da Pollbro'mn ald, Ukrayna'da Pel! y u fa'ya kar yaplan harektlarn kesilmek dnda Polonyallarn bln alekes laleplerini kabul etme kararnn belgesi bulunur: Pellyura o sralarda Polonya'dan yardm almaya alyor du (bkz. c. I, s. 279-80). 20. Mzakereler urada anlatln Y. Marhlevsk. Voyna i Mir Mejda Bttrjuaznoy Pol'oy Proletarskoy Rossii (Rusadan Leheye eviri. 1921), s, 12-15, 38. Baz aynnllar ilave eden K Radek, Die Auswaitige Politik Stm-jet-RtsstanJs (Hamburg, 1921), s 56'ya gore. Pilsudski'ye yaplan neri "Beresina. Volhiniya ve Podolya'ya kadar bulun feeya; Rus y a c n verilmesini ieriyordu: Marhlevski'nin Ekim 1920 atekesinde Polonya'nn "kendi sine 1919 sonbaharnda nerilenden ok daha arm" ald yolundaki ifadesi bunu dorula maktadr. Varova'daki ngiliz Eli 3 Kasm 1919'da "Bolevik Kzlha Temsilcisi"nin "Po lonyallara, henz Polonya kuvvetleri tarafndan igal edilmemi olan dou blgeleri dahil btn Beyaz Rusya'y ieren ok cazip nerilerde" bulunduunu renmitir. Buna karak teristik bir biimde. "Polonya'y ikinci bir Brest-Litovsk anlamasna dolatrma" abas tehisi konmutur (Documents on Bilil Foreign Policy, 1919-1939. Is Set tes. c. (II (1949). s. 630;. 2 1 . 15 Aralk 1919'da Pilsudski Varova'daki tngilere temsilcisine "Bolevikler ban imzalamaya muhtemelen hazr olsalar da, yaptklar hibir anlamaya asla bal kalmaya caklardr, ben de onlarla mzakereye girmem" demitir (a.g.e., e l l i (1949), s. 787). 22. Kltyunikov i Sabanin. Mezdarodnaya Politikti, c. II (1926), s. 423-4; Varova'da ki ngiliz temsilcisi Polonya H u km el i' in neriyi "epey can skc" bulduunu rapor etmi. (Documents on British Foreign Polie,. 1919-1939: I st Series, c. Ill (1949). s. 745).

DPLOMATK YOKLAMALAR 151 k batl k o m u l a r n d a n da ayran tecrit duvarn a m a y a ynelik bu y o k l a m a kabilinden hamleleri kesin bir s o n u c a b a l a d . 14 O c a k 1920'de Paris'te t o p l a n a n Yksek Konsey, Rus kooperatiflerinin t u h a f bir b i i m d e d e v r i m c i d n e m b o y u n c a v a r o l m a y s r d r m olan Paris b r o s u n u n ki temsilcisini h u z u r u n a kabul etti: Temsilciler "kooperatifin siyasetle ii o l mad", 2 5 . 0 0 0 . 0 0 0 yeleri o l d u u n u , y a n i " R u s y a ' n n n e r e d e y s e t m n f u s u n u n k e n d i l e r i n e d a h i l o l d u u n u " v e G n e y R u s y a ' n n ihra edile cek d u r u m d a 10.000.000 (on b u d a y fazlas o l d u u n u a n l a t t l a r . 2 Yk sek K o n s e y , bu teminatlar alnca, iki gn s o n r a " R u s halk ile tilaf Dev letleri ve tarafsz lkeler arasnda karlkl mal d e i t o k u u n a izin ver m e " k a r a n aldn ilan etti; a m a " R u s y a ' n n r e t i m fazlas o l a n tahl, ke ten vs. karlnda Rusya'ya, halknn o k ihtiya d u y d u u giysi, ila, zi rai m a k i n e l e r ve dier htiya m a l z e m e l e r i n i n ithal e d i l m e s " n i sala makt. " B u d z e n l e m e l e r i n tilaf Devletleri'nin Sovyet H k m e t i kar sndaki p o l i t i k a l a r n d a hibir deiiklik g e t i r m e d i i " zellikle belirtili y o r d u . 2 4 R u s ithal v e hra mallarnn T m R u s y a Kooperatifleri M e r k e z Birlii'nde ( e n t r o s o y u z ) t o p l a n m a s a n l a m n a gelen bu karar, Sovyet H k m e t i n i hi rahatsz e t m e d i . e n t r o s o y u z a n k b t n y l e Sovyet k o n t r o l n d e o l d u u iin, d ticaret tekelini y r r l e s o k m a n n elverili bir yolu o l m u t u b u . 2 5 2 3 O c a k 1920'de e n t r o s o y u z b a k a n Paris bro suna telgraf ekerek, Sovyet yetkililerinin bu o r g a n a . Bat Avrupa, A m e rika ve d i e r lkelerin kooperatifleri ve zel irketleri ile d o r u d a n ticari ilikilere g i r m e yetkisi verildiini b i l d i r d i . 2 6 A b l u k a n n kaldrlmas b yk simgesel n e m tayan bir o l a y d : Sovyet R u s y a ' d a batl devletlerle savan bitmi o l d u u n u n ilan olarak s e l a m l a n d . Ticaretin y e n i d e n b a l a m a s n n n n d e k i pratik g l k l e r d a h a s o n r a ortaya k a c a k t . Bu karar b a k a bir karar d a h a h z l a n d n n olabilir. E e r S o v y e t Rus ya Bat Avrupa'yla ticaret yapacaksa, bu ticarete araclk y a p a c a k tarafsz, a m a Sovyetler'le de aras k t o l m a y a n bir l i m a n a ve t a k a s m e k n n a sa h i p o l m a k g e r e k i y o r d u . E s t o n y a ' n n bakenti Tallinn b u a m a c a o k u y g u n bir yerdi. S o v y e t - E s l o n y a m z a k e r e l e r i hzla ve s o r u n s u z ilerledi ve 2 u b a t 1920'de bir b a r a n l a m a s m z a l a n d . 2 7 B i r k a gn n c e Lloyd George, Polonya Hkmet'ne Sovyet Hkmet'yle bar nzalamalann

23. A.g.e.. c. II (1948). s. 868-74. 24. Documents on British Foreign Policy. 1919-1939: Ist Series, c. Il ( 1948), s. 912. 25. Bkz. e. 2, s. 192. 26. Klytnkov i Sabann. Metduharonaya Politika, c. Ill, 1 (1928), s. 2-1. 27. Bkz.c. I. s. 287.

152 SOVYET RUSYA VE DNYA ima e d e n tavsiyelerde b u l u n m u t u : 2 l t hafta sonra da Yksek K o n s e y , L o n d r a ' d a , eer tilaf Devletler'ne " R u s y a snrlarna k o m u o l a n toplu l u k l a r d a n " herhangi biri t a v s i y e a l m a k in b a v u r u r s a , " o n l a r a kendi karlarna zarar v e r e b i l e c e k bir sava s r d r m e l e r i n i tavsiye e t m e s o r u m l u l u u n u y k l e n e m e y e c e k l e r " n i dile getiren bir bildiri y a y m l a d . 2 9 Bu a r a d a 1919 K a s m ' n d a n beri K o p e n h a g ' d a Litvinov'la yaplan m z a k e r e ler, birok g d n e m e c i atlattktan sonra, en nihayet ngiltere ile Sovyet ler arasnda esirlerin lkelerine ade edilmeleri iin i m z a l a n a n bir anla m a y l a s o n a erdi; s z k o n u s u a n l a m a 12 u b a t 1920'de m z a l a n d . 3 0 Le nin bu olaylardan k a r l a c a k hisseyi ksaca ve fazla v u r g u l a m a d a n yle anlatyordu: iddeti geri pskrtmeyi bildiimizi gsterdik, ama zafer kazandktan sonra iddetten vazgemeyi bildiimizi de gserdik. B a k a bir y e r d e de yle d i y o r d u : Avrupa'ya, mmkn olduunca geni hr biimde kullanmaya alacamz bir pencere alk. 1 1 savan korku dolu a n l a r n d a n ve a l m a l a r n d a n , tilaf Devletleri'nin "beyazlar" lehine m d a h a l e l e r i n d e n sonra, kapitalist d n y a y l a bar iinde bir arada y a a n a c a k bir ara d n e m balayacak gibiydi. Tecrit d n e mi bitmiti. 1920'nin lk a y l a r n d a Sovyet d politikasnda g e l i m e y e balayan ye ni tavr, Sovyet Rusya'nn kapitalist devletlerin m e y d a n a getirdii bir d n y a d a v a r o l m a y s r d r m e s i n i n o t o m a t i k s o n u c u y d u . Sovyet Hktneli k e n d i n i , n e r e d e y s e iradesi d n d a , d n y a d e v r i m i n i n karlarn de il, btn Rusya h k m e t l e r i n i n s a v u n m a k z o r u n d a o l d u u ulusal kar lar s a v u n u r k o n u m d a b u l d u . Balangta aradaki sreklilii aka kabul e t m e k t e n kanld. Illaf Devletleri'nin, bar k o n f e r a n s n d a land Adalar'nm kaderini " R u s S o v y e t H k m e t i " n e d a n m a d a n tayin e t m e y e a lmalarn protesto e d e n m e l i n d e , r e s m e n eski R u s h k m e t l e r i n i n hak-

2S. Uocuments m B utsh Foreign Policy. I9/0-IQ39: hl Seiles.c. Ill (1949). s. 8(11-5. 29 Foreign Relations of the United Stales. 1920. c. Ill (19.16). 5. 647 .1(1. RSFSR. Shot ml Detsli-uyuscH Dog.norov.c. I (1921). No. 20. s. 12Q-4; Agra-mem Between His Majesty's Of" eritmeni and the Soviet Government of Russia for the Exchange of Prisoners. Cmcl 587 \ 1920). II. Lenin. Soineniya. c. XXV, s. 21. 27: Krasin Eslonya'yi "amay baardmz ilk pencere" seklinde larif ediyordu (Voprosi Vtesne Torgovli (1928). s. 265).

DPLOMATK YOKLAMALAR 153 lrndar b a h s e d i l m e m i t i . A m a 2 E k i m 1919 tarihli S o v y e t telgraf h e m uluslarn kendi k a d e r l e r i n i tayin h a k k n a h e m d e " A l a n d A d a l a n ' n n c o rafi k o n u m u n u n F i n l a n d i y a Krfezi giriinde o l m a s , bu a d a l a r n kaderi ni Rusya'da y a a y a n halklarn ihtiyalar ve taleplerine b a l a r " e k l i n d e siyasi bir a r g m a n a b a v u r u y o r d u . 3 3 D n ay s o n r a S o v y e t H k m e t i 9 ubat 1920'de Paris'le i m z a l a n a n ve Spitzbergen adasn N o r v e ' e v e r e n a n l a m a y a kar k a r k e n R u s y a ' n n e s k i a n l a m a l a r d a n d o a n haklarna atfta b u l u n d u . Sovyetler'in 12 u b a t I 9 2 0 ' d e g n d e r d i k l e r i telgrafta "Sptzbergen'n uluslararas stats sk sk R u s y a , sve ve N o r v e ara snda ya da bu lkelerin bkmetleri ile d i e r h k m e t l e r a r a s n d a a n l a m a l a r a konu o l m u t u r " d e n i y o r v e " R u s y a ' n n katlm o l m a d a n " v c "hat la R u s Sovyet H k m e t i ' n e haber bile v e r m e d e n " S p i t z b e r g e n ^ n N o r v e e g e m e n l i i n e v e r i l m e s i n e ynelik protesioyu d e s t e k l e m e k in 1872 ve 1914 tarihli a n l a m a l a r a atfta b u l u n u l u y o r d u . , J M o s k o v a ' d a , d a h a n c e leri P c t r o g r a d ' d a n y n e t i l e n topraklarla h e m e n h e m e n ayn t o p r a k l a r z e rinde kendi a d n a ve o n a sk skya bal dier Sovyet h k m e t l e r i a d n a otorite u y g u l a y a n bir h k m e t i n srf varolmas bile, onu ayn R u s ulusal karlarnn k o r u y u c u s u haline getiriyor ve zerine Rus ulusal d e e r l e n , talepleri vc y k m l l k l e r i n d e n m e y d a n a gelen vc uzun v a d e d e bir kena ra a t m a s n n m m k n o l m a d bir miras y k l y o r d u ; bu koullar hc Sovyet H k m c l i ' n i n kendi h a k k n d a d n m e tarzm h e m d e bakalar nn o n u n h a k k n d a d n m e tarzn hisseti i n n e d e n deitirdi. D a h a sonralar 1920 y a z n d a k a n olaylarn etkisiyle d n y a d e v r i m i u m u t l a r n n ve d e v r i m c i siyasetin c a n l a n m a s , o yln ilk aylarnda yapl m o l a n birok eyi g l g e d e brakt. O sralarda M o s k o v a ' d a yaygn o l a n , i savan bittii ve bar bir yeniden ina d n e m i n i n balad i n a n c , Sovyet d politikasnda, 1920 yaznda savan y e n i d e n b a l a m a syla tersine evrilen ya da kesintiye urayan ve ancak 1921 b a h a r n d a NEP'in d e v r e y e s o k u l m a s y l a o l g u n l a a n belli sreleri h a r e k e t e geirdi. Nasl NEP'i d o u r a n ana fikirler kabul edilip u y g u l a m a y a k o n m a d a n bir yl n c e m z a k e r e e d i l d i y s e , 3 4 1920'ni ilk aylarndaki b e y a n l a r d a en ni hayet ancak bir yl s o n r a b e n i m s e n e n d politikalar h a b e r vermitir. 22 O c a k 1920'de, o sralarda " P o l o n y a ' d a k i kk bir i s t a s y o n d a " Rusya'ya n a k l e d i l m e y i b e k l e y e n R a d e k , P o l o n y a Sosyalist P a n i s ' n n liderlerine bir m e k t u p y a z p onlar Pilsudski'nn Sovyet Rusya'ya kar sava ilan et-

32. Klyunikov i Sabann. Mezdtamdnava Poh'a, c. II ( ! l ' 6 l . s. 391.

33.A.i>.<?..c. HI, 1, s. 11-12. 34. Bkz. t. 2. s. 255.

154 S O V Y E T RUSYA VE DNYA me taanlarna direnmeye ard. " S o v y e t R u s y a ne milliyetilik ne de k o m n i z m a d n a P o l o n y a k o n u s u n d a h i b i r i g a l p l a n g e l i t i r m i y o r " di y o r ve zellikle "militan k o m n i z m i " reddediyordu.'
5

2 8 O c a k 1920'de

S o v n a r k o m P o l o n y a kuvvetleri ile Kzl Ordu arasnda bir snr i z g i s i i z m e k o n u s u n d a m z a k e r e l e r d e b u l u n m a k iin P o l o n y a H k m e t i ' n e bir k e r e d a h a a r d a b u l u n d u . A m a g n d e r i l e n m e k t u b u n d i p l o m a t i k b i r d i l l e k a l e m e a l n m o l m a s y e n i v e b e k l e n m e d i k bir e y d i : Halk Komiserleri K o n s e y i . S o v y e Hkmeti'nin Almanya'yla ya da baka herhangi bir lkeyle dorudan ya da dolayl olarak Polonya'y hedef alan hibir anlama imzalamadn ve S o v y e t iklidannn karakteri ve anlamnn b y l e an lamalar yapma olasln ve P o l o n y a ile A l m a n y a ya da baka devletler arasn daki olas bir atmadan Polonya'nn bamszlna ya da toprak btnlne t e c a v z etmek amacyla yararlanmaya ynelik herhangi bir giriimde bulunma olasln dladn b e y a n eder.-16 Birka gn sonra VTslK, d e v r i m c i ary P o l o n y a ' n n milli hislerini y a t t r m a y a y n e l i k d i k k a t l i bir a b a le b i r l e t i r e n u z u n v e m a k u l b i r "Polonya Halkna Hitap" y a y m l a d Bizler. Rus II snf ye kyllnn temsilcileri, btn dnyann imne ak ak komnist ideallerin savunucular olarak ktk vc kmaya da devam edece iz: Btn lkelerin ii snflarnn, Rus iilerinin oktan yrmeye balad yola kacana derinden nanyoruz. A m a bizim ve sizin dmanlarmz. Rus S o v y e t Hkmeti'nin Rus Kzl Ordusu'nn sngleriyle P o l o n y a toprana k o m n i z m e k m e k islediini syleyerek sizi aldatyorlar. Komnist br dzen, ancak alan insanlarn byk o u n l u u nun onu kendi gleriyle yaratma fikrine sahip o l d u u yerlerde mmkndr. Ko mnizm ancak o zaman s a l a m olabilir: zira ancak o zaman komnist politika bir lkede derinlere kk salabilir. Rusya komnistleri u anda sadece kendi toprakla rn, kendi barl ve yapc eserlerini k o r u m a y a urayorlar; baka lkelere zor la k o m n i z m alamaya uramyorlar, uraamazlar. 3 7 G e r i y e b u m u l a k i m a l a r b i r p o l i t i k a h a l i n e g e t i r m e ii k a l m t . 1 9 2 0 u b a t b o y u n c a L e n i n , T r o k i , J o f f e v e L i t v i n o v y a b a n c b a s n a b a r fr satlar v e S o v y e t R u s y a i l e k a p i t a l i s t d n y a a r a s n d a k i ticari i l i k i l e r k o n u s u n d a r p o r t a j l a r verdiler.18

25

ubat'ta i e r i n A m e r i k a n ve tilaf

35. Mektubun parti dergisi Robotnk'de yaymlanm olduu sylenir; urada ngilizce bir evirisi mevcut: Soviet Russia (New York). I Mays 1920. s. 448-9. 36. Krasnava Kniga: Sbornk Diplomatieskik Dokameniov o Russko-Pol'skk Otnocniyak. I9IS-I920 ( 1920), s. 84-5. 37. A.g.e. s. 88 38. Bu rportajlara atflar urada bulunabilir: Calendar of Soviet Documents on Foreign Policy, der. J. Degras (1948). s. 50.

DPLOMATK YOKLAMALAR 155 Devletleri hkmetlerine bar mzakerelerine girme konusunda bir ba vuruda daha bulundu.
39

Birka gn sonra Radek ayn temay her zaman

taknmaktan holand yapmack bir pervaszlkla dite getirdi: Eer kapitalist muhataplarmz Rusya'da kar devrimci faaliyetlerde bulun may brakrlarsa, Sovyet Hkm,...i de kapitalist lkelerde devrimci faaliyetler srdrmeyi brakacaktr; ama kar devrimci ajlasyonu srdrp srdrmedikle rini belirleyeceiz. Bir zamanlar feodal bir devlet kapitalist devletlerle yan yana varolabilmi. O gnlerde liberal tngiltcre serf sahibi Rusya'yla srekli savam yordu. Biz kapitalist lkelerin imdi de proleter bir devletle yan yana varolabileceklerini dnyoruz Bar imzalamann ve anda bir mal alverii tesis etme nin her iki tarafn da karna olduunu dn it yoruz, bu yzden dc bugne kadar bizimle savam olan, ama ilende bizim hammaddelerimiz ve tahlmz karl nda bize lokomotif ve makineler vermeye hazr olan bin lkelerle bar im zalamaya hazrz. 40 1920 Martnda yaplan parti kongresinde Lenin partililere btn dn yada d politikann g e l e n e k s e l l e m i diliyle hitap ediyordu: Bize ncelikle uluslararas politikamzda manevralar yapmak, benimsemi ol duumuz yola sk skya bal kalmak ve her eye hazr olmak yakr. Bat iin verdiimiz sava byk bir enerjiyle srdryoruz. Bu sava mkemmel sonu lar veriyor... Ama bar iin attmz admlara askeri hazrlmzn her bakm dan sklatrlmas elik etmelidir,41 ierin de S o v y e t Rusya ile kapitalist lkeler arasndaki bar iliki ler temas konusunda dnyaya hitap etmeyi srdryordu: Kapitalist sistemin kalcl konusunda gr farkllklar olabilir, ama u an da kapialis sistem mevcuttur, demek ki bizim sosyalis devletlerimiz ile kapita list devletlerin ban iinde bir arada ve birbirleriyle normal ilikiler srdrerek yaayabilmelerini salayacak bir modus vivendi, yaama yolu, bulunmaldr. Bu herkesin karna olan bir zarurettir.42 Sosyalist ve kapitalist lkelerin ortak karlarna ve bunlar arasnda "normal" ilikiler kurmann mmkn olduuna yaplan bu tr ampirik bavurular, retinin saflnn korunmasndan yana olan bazlarna kor kun gelmi olabilir. Ama yeni yaklamn mant ksa sre iinde d ln alacakt. Yksek Kosey'in Ocak aynda ald, ablukay kaldrp

39. Foreign Relations of the Untied Slates. I920.C. 111(1936). s. 447.

40. 3 Man 1920 tarihinde Moskova radyosunda yaymlanan konumadan aksran A. L

P. Dennis, The Foreign Policies of Soviet Russia {WA), s. 358-9. 4 1 . Lenin. Soineniya. c. XXV. s. 102. 42. Aktaran A. L. P. Dennis, The Foreign Politics of Soviet Russia (1924), s. 384.

156 SOVYET RUSYA VE DNYA kooperatifler araclyla ticarete b a l a m a y n n d e k i k a r a r d a n s o n r a . e n t r o s o y u z Paris'teki b r o s u n a kendi a d n a m z a k e r e l e r y r t m e k ze re yurtdna bir h e y e t g n d e r m e y i nerdi ve K o p e n h a g ' d a b u l u n a n Litvnov'u geici olarak bu heyetin bakanlna atad. Yaplan ihtiyatl m z a kereler heyetin F r a n s a ' y a ya da ngiltere'ye g i r m e s i n e izin a l m a y baara m a d . A m a heyet en a z n d a n baz tarafsz l k e l e r d e alabilirdi ve 25 u bat 1920'de h e y e t i n t a m bileimi akland. Bakanln Krasin'in yapt heyetin d i e r yeleri Litvnov, N o g i n , R o z o v s k i ve Kinuk'tu; 4 - 1 bun lardan s a d e c e son ikisi kooperatif r g t n n aktif y e l e r i y d i . H e y e t i n bi leimi, e n t r o s o y u z temsilcileri ile Sovyet h k m e t i n i n temsilcileri ara sndaki resm a y r m m m k n o l d u u n c a a b u k silecek bir b i i m d e tasar lanmt; hatta, h e y e t e a k a h k m e t otorilesiyle k o n u m a yetkisi veril mii!. 1920 M a r t ' n n ortalarnda Krasin, "eitli sanayi kollarn temsil e d e n o n be u z m a n " eliinde, K o p e n h a g v e S t o c k h o l m ' e g i t m e k zere yola k i . 4 4 K o l a k ile D c n i k i n ' i n yenilmelerini takip e d e n ksa bar faslasnn r n olan bu mit verici gelimeler, P o l o n y a ' y l a girilen ve S o v y e t dev letinin k a y n a k l a r n m a s s e d i p poliikalarn belirleyen bir silahl a t m a y z n d e n bir kez d a h a kesintiye urad. 1920 Mart vc N i s a n aynn ilk ksm b o y u n c a S o v y e t HUkmeti'nin P o l o n y a ' y l a a r a l a r n d a k i u z u n d m a n l k d n e m i n i s o n a e r d i r i p b a r m z a k e r e l e r i n e g i r m e k iin harcad , evki gittike artan gayretler gittike d a h a k a a m a k tepkiler a l d . 4 5 28 Nisan 1920'de Pilsudski U k r a y n a l l a r a g e n e l bir saldr balatacan ilan e d e n hr beyan y a y m l a d ; 4 6 6 M a y s a g e l i n d i i n d e Kiev P o l o n y a ' n n eli ne g e m i t i . B u n u n d o l a y s z s o n u c u , VTslK a d n a " P o l o n y a l iiler, ky ller ve a s k e r l e r e " h k m e t l e r i n e ve h k m e t l e r i n i n saldrgan h a r e k e t l e rine kar a y a k l a n m a arsnda b u l u n u l m a s o l d u ; 4 7 ki hu da savan et kisiyle Sovyet politikasnda d e v r i m c i u n s u r u n h e m e n ve kaytsz artsz tekrar ortaya k v e r m e s i d e m e k t i . A m a b a l a n g t a kapitalist d n y a n n geri kaLyla kurulan likiler b u n d a n pek e t k i l e n m e m i gibi g r n y o r d u , zellikle de Polonyallarn davrannn F r a n s a dnda hibir batl l k e d e pek s e m p a t i y l e k a r l a n m a m o l d u u d n l d n d e . Saldr s-

4.1 Klyunikov i Sabann, Me:dunarodm\o Politika, c. HI, 1 (I92K), s. 3-4. 44. L. Krasin, Leonid Krasin: His Life and Work (iarlisiz 11929], s. 122. 45. Dmanlk su yzne ktktan sonra iki lke arasndaki yazmalar urada yaym land Kramava K^t Slornk Dtplama^csktk Dokumentov o Rutkn-Pol'shk Otnoseni\ak, ( W / W O (1920,. s. 92-S. 46.4.u.c.. S. 104-5. 47M,iM'.,s. 105-7.

DPLOMATK YOKLAMALAR 157 tasnda Krasin S t o c k h o l m ' d e m z a k e r e l e r y r t m e k t e y d i . tilaf D e v l e t l e r'nn ablukas r e s m e n kaldrlm olsa da bu, S o v y e t ticaretinin n n d e ki bir baka e n g e l i - " a l t n a b l u k a s " d e n e n e y i - k a l d r m a y a y e t m e m i t i . Sovyet Rusya k r e d i l e r d e n y a r a r i a n a m y o r d u ; S o v y e t e k o n o m i s i n i n iin de b u l u n d u u p a r a l a n m l k halinde, ihra e d e b i l e c e i nitelikli mal ve malzemesi d e y o k t u . S o v y e t H k m e t i fena h a l d e htiya d u y d u u ithal mallarn altnla satn a l m a y a hazrd. G e l g e l d i m , o sralarda d n y a n n byk b a n k a l a r n d a n hibiri, ileride b i r g z e r i n d e hak iddia edebile cek eski s a h i p l e r i n d e n m s a d e r e e d i l m i o l d u u g e r e k e s i y l e Sovyet al mn kabul e t m i y o r d u ; bu da birka hafta Sovyet ticaretinin n n d e al m a z bir engel o l u t u r d u . Krasin'in ikna e t m e s i y l e , altn ablukasn kaldrp Sovyet altnn kabul c i m e riskine giren ilk lke sve o l d u . sve H k m e t i Sovyet heyetiyle m z a k e r e y e g i r m e y i nazik bir biimde reddetti. A m a on be sve irke tinden oluan bir g r u p Sovyeler'n 100.00.000 kron d e e r i n d e mal, as len de zirai a r a g e r e , d e m i r y o l u b o y u n c a dikilecek telgraf ve telefon di rekleri iin g e r e k e n m a l z e m e sipariini kabul cti; p a r a n n drtle biri he men altnla, geri kalan da ksa vadeli senetlerle d e n e c e k t i . Bu tik gayri resmi Sovyet ticaret a n l a m a s 15 M a y s 1920'de imzaland. 4 1 * S a v a son ras e k o n o m i k sknt ngiltere'de kendini hissettirmeye b a l a m t ; tam svelilerle anlama imzalanrken, Kry.sin Lloyd George tarafndan L o n d r a ' y a davet edildi. K r a s i n Londra'ya 26 M a y s 1920'de geldi ve Ba b a k a n tarafndan ayn son g n k a b u l edildi; g r m e d e B o n a r Law, H o m e ve C u r z o n da hazr b u l u n u y o r d u . Ksa bir sre sonra ngiliz vc Sovyet h k m e t l e r i a r a s n d a ticari bir a n l a m a y a p m a k umacyla mza kereler balad. Krasin'in lkesindeki k o n u m u d a , T i c a r e vc Sanayi I laik K o m i seri i'nden geriye kalan h e r eyi D Ticaret Halk K o m i s e r l i i n e (Vnetorg) e v i r i p bana da Krasin'i getiren 11 H a z i r a n |y2() tarihli bir k a r a r n a m e y l e g l e n d i ; bakanlklarn ya da devlet k u r u m l a r n n d tica ret a l a n n d a yaptklar btn ilemler yeni k o m i s e r l i i n k o n t r o l n e veril di. 4 '' L o n d r a ' d a gayri resmi tartmalar bir a n l a m a n n n n d e a l m a z bir engel o l m a d n g s t e r i y o r gibiydi. 7 H a z i r a n 1920 tarihli bir toplantda ngiliz m z a k e r e c i l e r bir a n l a m a y a p l m a s iin koul ortaya k o y d u -

48. L B. Krasin, Voprosi Vnesnei Torgovh (1928), s. 245-6. 49. Sobanie Uzakonenii, 1920, No. 53, 235. madde; "RSFSC'nin baz merkezi ubele ri" ve "zerk cumhuriyetlerin hkmet organlar" bu kararnameye uymaynca. 17 ubat (921 'de Vnetorg'un yetkilerini tekrar dile getiren bir laramame daha karld {5<>benie Vzakonem, 1921, No 14,89. madde).

158 SOVYET RUSYA VE D N Y A lar: D m a n c a e y l e m l e r i n v e d m a n c a p r o p a g a n d a n n k e s i l m e s i , b t n sava esirlerinin adesi ve tek tek ahslara o l a n borlarn lkesel o l a r a k t a n n m a s . 29 H a z i r a n 1920'de K r a s i n ' d e n gelen, u z l a m a c bir tns ol m a s n a r a m e n esasen k a a m a k bir tavr t a k m a n uzun bir tartma n o t u , s z k o n u s u k o u l u n i T e m m u z tarihli bir ngiliz m z e k k e r e s i n d e tek r a r l a n m a s n a yol at; b u m z e k k e r e d e m z a k e r e l e r i s r d r m e k o u l u olarak bir hafta iinde o l u m l u bir c e v a p verilmesi t a l e p e d i l i y o r d u . K r a sin ertesi g n bu m z e k k e r e y l e birlikte M o s k o v a ' y a d n d ve 7 T e m m u z ' d a b u k o u l l a r S o v y e t l e r tarafndan r e s m e n kabul e d i l d i , 3 0 te bu n o k t a d a S o v y e t R u s y a - P o l o n y a savann m z a k e r e l e r i n gidi at z e r i n d e tayin e d i c i bir etkisi o l d u . P o l o n y a ' n n S o v y e t R u s y a ' y a kar y e n i d e n saldrgan b i r r o l e b r n m e s i karsnda o k e o l m u batl lke ler bile, 1920 Hazran'nda P o l o n y a kuvvetleri Kiev ve U k r a y n a ' d a n kartlnca ve bu sefer Kzl O r d u saldrya g e i n c e endielendiler. P o l o n y a ' y a ynelik tehdit, A l m a n l a r n d e y e c e i tazminatlar g r m e k in S p a ' d a t o p l a n m olan tilaf Devletleri k o n f e r a n s n a l a r m a g e i r d i ; ve konferansta b u l u n a n C u r z o n 12 T e m m u z 1920'de ierin'e bir n o t yolla yarak, S o v y e t H k m e t i ' n i n d a h a n c e k o n a n art k a b u l e t m i oldu u n u grdklerini ksaca belirttikten sonra, uzun uzadya farkl bir talebi dile getirdi - P o l o n y a ' y l a h e m e n bir a t e k e s i m z a l a n m a s t a l e b i . 5 1 G e e n alt a y d a kurulan b t n o y o k l a m a k a b i l i n d e n d i p l o m a t i k t e m a s l a r ve ve rilen karlkl d n l e r sert bir b i i m d e kesildi ve iki taraf da 1919'un mi litan ve u z l a m a z haleti ruh yesine geri d n d .

50. Bu mzakerelerle ilgili en iyi genel kaynaklar Krasin'in 1921 balarnda yazd ve uralarda yaymlanan yazlardr; Narodnoe Kozyaistvo, No. 1-2, 1921, s. 3-12 ve Ekonomicskaya Jiz', 6 ubat 1921 (Bu yaz daha sonra L. B. Krasin, Voprosi Vnenei Torgovli (1928), s. 278-86'da tekrar baslmtr); 30 Haziran, 1 Temmuz ve 7 Temmuz tarihli U m zekkere Soviet Russia (New York), 14 Austos 1920, s. 149-51'de yaymlanmtr. Mzake relerle ilgili ingiliz belgeleri lalen yaymlanm deildir. 51. Kliyunikov i Sabanin, Mezdunarodnaya Politika, c. Ill, I (1928), s. 34-5.

BLM 25

DEVRM: AVRUPA ZERNDE

1920 M a y s ' n d a P o l o n y a ' y l a sava k m a s

ve beraberinde g n e y d e

Wrangel'in liderliini yapt " b e y a z " k u v v e t l e r e kar s r d r l e n sa van y e n i d e n a l e v l e n m e s i , 1919'dak d u r u m u d a h a k k bir l e k t e ye niden ortaya kartt. Kzl O r d u e s k i s i n d e n d a h a g l , o n a kar sefer ber o l a n askeri kuvvetler e s k i s i n d e n d a h a g s z d . A m a lke t k e n m i , d e p o l a r b o a l m , u l a m b t n y l e k m e n o k t a s n a gelmiti, o y z d e n 1920 tehdidi de en az n c e k i ylki k a d a r ciddi g r n y o r d u , 1920'nin ilk a y l a r n d a batyla d a h a yeni yeni k u r u l m a y a balayan rapprochement fi lizleri koparld ve bu da n c e k i y l e a y n s o n u c a , Sovyet d politikasnn esas olarak d i p l o m a t i k t e m a s l a r n y e r i n e d e v r i m c i p r o p a g a n d a n n ge m e s i s o n u c u n a yol at. A m a bu n o k t a d a arpc bir farkllk ortaya kt. 1919'da Bolevikler'in p r o p a g a n d a l a r , yerel d z e y d e o u n l u k l a etkin o l m a s n a r a m e n , bir y e v m i n c e d i d rzkn c e d i d m e s e l e s i y d , uluslarara s bir lekte r g t l e n m i deildi. 1920'de ise K o m i n t e r n uluslararas s a h n e d e g z e batan bir rol o y n a y p birok l k e d e d e v r i m c i p r o p a g a n d a iin etkili bir o d a k o l u t u r a b i l m e y e t e n e i n e s a h i p ileyen bir m e k a n i z m a h a l i n e gelmiti bile. U z u n v a d e d e Bolevikler'in 1919'daki g r e c e rgt s z v e e g d m s z gayretleriyle e l d e e d e b i l d i k l e r i n d e n d a h a fazlasn el d e e d i p e d e m e y e c e k l e r i y a a y a r a k g r l e c e k t i . A m a artk M o s k o v a ' d a n yaylan devrimci propaganda, daha nce denenmi olan her eyden daha k e n d i n d e n e m i n , d a h a t u m t u r a k l , d a h a tutarlyd v e a r k a s n d a rgtl bir g o l d u u i z l e n i m i n i d a h a net v e r i y o r d u . 1920 yaz v e s o n b a h a r , K o m i n t e r n ' i n prestijinin v e d e v r i m i b t n d n y a y a y a y m a u m u t l a r n n e n y k s e k y o u n l u a ulaaca d n e m o l a c a k t . S o v y e t Rusya ile O r t a Avrupa a r a s n d a k i t e m a s l a r n t e d r i c e n yenilen m e s i , K o m i n t e r n ' i varlnn ilk yllarnda d i k k a t e a l n m a y a d e m e y e n bir g k o n u m u n d a b r a k a n r g t s z l n o n a r l m a s n a y a r d m c o l m u tu. 1920 O c a ' n d a R a d e k Berlin'deki s r g n l n d e n k u r t u l u p M o s k o va'ya d n d ; K o m i n t e r n ksa bir sre o n u n a h s n d a Z i n o v y e v ' d e n d a h a enerjik ve esnek, parti ileriyle o n u n k a d a r m e g u l o l m a y a n bir lider b u l -

160 S O V Y E T RUSYA VE DNYA

du. Radek uluslararas bir ahsiyet olarak tanrma i d d i a s n d a y d vc parti de yksek bir stats o l m a d iin sonralar s a h i p l e n i t m e m e s i gerekebi lecek baz m z a k e r e l e r d e istihdam e d i l e b i l i y o r d u . K o m i n t e r n Radek'in ahsi inisiyatifleriyle KPD ve d i e r Alman partileri ile tekrar y a k n ve ka lc bir t e m a s k u r d u ; R a d e k s o n r a k i drt yl b o y u n c a K o m i n t e r n politika snda aktif ve dikkat e k e n bir ahsiyet o l a r a k kald. Radek'in tam g n is t i h d a m edildii bir k u r u m u n b o kalmas pek olacak i d e i l d i . 1919 A u s t o s u ' n d a M a c a r i s t a n ' d a k i k o m n i s t rejimin k m e s i n d e n s o n r a reji min liderlerinin o u Viyana'ya katlar ve b u r a d a onlarn h i m a y e s i n d e yeni bir K o m i n t e r n brosu kuruldu. Bu b r o 1920 ubat'ndan itibaren Kommunismus a d n d a , B e l a K u n , Varga ve L u k a c s ' m sk sk y a z l a r yaz dklar bir dergi k a r m a y a balad. 1920 y a z n d a M a c a r komnistleri Vyata'dan s r l n c e M o s k o v a ' y a sndlar. Rus partisinde ve Sovyet y n e t i m i n d e grev almalar m m k n d e i l d i . A m a onlar K o m i n t e m ' i n uluslararas m e k a n i z m a s n k u r m a k y a d a y a b a n c k o m n i s t partilerde eitli faaliyetlerde ( b u ii R u s o l m a y a n l a r n y a p m a s o k a d a r hnla kar l a n m a y a c a k t ) b u l u n m a k iin k u l l a n m a k gayet d o a l vc e h v e n bir z m d . B y l e c e Bela K u n , R a k o s i , Varga, R u d n i y a n s k i ve dier M a c a r liderler Kointcrn'in yeni uluslararas brokrasisinin ekirdeini olu turdular ve bu k u r u m u n ilk yllarnda geldikleri lkenin n e m i y l e hibir ekilde orantl s a y l a m a y a c a k bir yer igal ettiler. 1919-20 k K o m i n t e r n tarihinde yeni bir evreyi b e r a b e r i n d e getirdi. kinci E n t e r n a s y o n a l miadn d o l d u r m u g r n y o r d u . 1919 yl uba t n d a Bern'de, E y l l n d e d e L u c e m e ' d e yaplan konferanslarla kinci E n t e r n a s y o n a l i c a n l a n d r m a a b a l a n btn m i t l e n suya d r e c e k e k i l d e baarsz o l m u . 1920 O c a ' n d a C e n e v r e ' d e y a p l m a s tasarlanan bir konferans da iplal e d i l m i t i . 1919 s o n b a h a r n d a svire ar s a n a y i m de istihdam edilen ve o k da fazla sayda o l m a y a n svireli proletaryay temsil e d e n svire Sosyalist Partisi, enerjik lideri R o b e r t G r i m m n c l n d e , eski kinci ve y e n i n c E n t e r n a s y o n a l l e r i y e n i ve k a p s a m l bir rgt h a l i n d e bir araya getirecek bir " e n t e r n a s y o n a l " i ina e t m e tasars ortaya atarak, sosyalist tarihte ksa sreli bir n k a z a n d . Bu fiilen sava srasnda Z i m m e r w a l d ' d a k i o u n l u u n igal etlii " m e r k e z c i " k o n u m u n i h y a s n d a n baka bir ey d e i l d i . T a s a n bir sre tepki a l m a d . A m a res m e n b e n i m s e n m e s e d e , n e e s k i y e d n m e y i n e d e yeniyi (hele bir d e yeni, R u s klna b r t m s e ) kabul e t m e y i isteyen ve iki n a h o u a r a s n d a tereddtl o l a n . birden fazla l k e d e k i Sol partilerin haletiruhyesne h i t a p e d i y o r d u . Bu a r a d a k a l a n partiler arasnda USPD c a n alc bir k o n u m d a y -

DEVRM: AVRUPA ZERNDE 161

d. y e says 1919 b o y u n c a hzla artarak yl s o n u n d a bir m i l y o n u bul m u t u v e s e i m l e r d e SPD'nin n e m l i bir rakibi h a l i n e g e l m e y o l u n d a y d . A m a bu saysal g c , k s m e n USPD'nin l m c l zayfl o l d u u anla lacak o l a n eyi, yani t a n m l a n m a m bir siyasi k o n u m u y a n s t y o r d u . Sa va kart bir parti o l a r a k d o m u t u ve sava bittikten s o n r a , hibir sa lam ve tutarl p l a t f o r m u o l m a d n g r m t . KPD'nin d e v r i m c i progra m ile SPD'nin reformist p r o g r a m arasnda, ii ve a s k e r k o n s e y l e r i tale bi le Millet M e c l i s i n e destek o l m a k arasnda, d o u ile bat arasnda, n c ve kinci E n t e r n a s y o n a l l e r arasnda g i d i p g e l i y o r d u . 1919 Aral'nda Leipzig de y a p l a n k o n g r e s i n d e bu m e s e l e l e r y ine geitirildi. A m a g e n e l hareket Sol y n n d e y d i . R a d e k ' i n M o a b i t h a p i s h a n e s i n d e k i m e c buri ikameti srasnda en a z n d a n baz USPD liderlerinin kulaklarna akt t zehir 1 i l e m e y e b a l a m t . USPD h e m e n karar a l m a y gerektiren bu pratik m e s e l e k a r s n d a oybirliiyle, y e n i d e n c a n l a n d r l a c a k bir kinci E n t e r n a s y o n a l ' e k a t l m a m a karar ald. Ayrca K o m i n i e r n ' e d e k a t l m a m a y n n d e bir o u n l u k karar ald. A m a o u n l u u n b e n i m s e d i i b u ortay o l c u z m , hayli ileri g i t m e l e r i n e neden o l d u . K a r a r m e t n i n d e "parti mizi n c E n t e r n a s y o n a l c e ve dier lkelerin sosyal-devrimc partile riyle birletirerek etkili bir proleler E n t e r n a s y o n a l ' i o l u t u r u l m a l d r " de niyor ve parti m e r k e z k o m i t e s i n e "ii snfnn d e v r i m c i e y l e m birliini n c E n t e r n a s y o n a l ' d e g e r e k l e t i r m e k " a m a c y l a m z a k e r e l e r e gir me talimat veriliyordu. Seilen ifadeler k a a m a k ve a k a aznln g n l n almay a m a l a r nitelikteydi. A m a nihai hedef n e t bir b i i m d e or taya k o n m u t u 2 Alnan karar M o s k o v a ' y a r e s m e n iletilince br ilke s o r u n u ortaya k t. USPD bir kitle partsydi ve K o m n t e m ' e , A l m a n y a ' d a y o k s u n o l d u u eyi - b u y k bir ii t o p l u l u u n d e s t e i n i - verebilirdi. A m a USPD'nin SPD'nin h a t a l a r n d a n g e r e k t e n v a z g e m i o l u p o l m a d ve ileride SPD' ye kar verilen sk savata o n a gvenilip g v e n i l e m e y e c e i belli deil di. KKI, 5 u b a t 1920'de " b t n A l m a n iilerine. A l m a n K o m n i s t Par tisi'nin m e r k e z k o m i t e s i n e v e A l m a n B a m s z S o s y a l D e m o k r a t Parti si'nin m e r k e z k o m i t e s i n e " hitap e d e n v e g e m i t e yaplan hatalara d i k k a t ektikten sonra, partiyi m z a k e r e l e r iin M o s k o v a ' y a d e l e g e l e r gnder m e y e davet e d e n bir a n y a y m l a d . A m a p e i n e n u u y a r d a b u l u n u l u -

1. Krusnuyu W.?-', No. 10, 1926, s. 172. 2 Ktmmunscsh lenalsvnal.iio. 7-8 IKasm-Aralk 1919).col. 1113; Lenin. S" cm-niy..c. XXV. s. 598.

162 SOVYET RUSYA VE DNYA y o r d u : K o m n l e m "harekeli s a n kinci E n t e m a s y o n a l ' i n burjuva batakl na geri s r k l e y e n . . . Sac liderlerle" h e r h a n g i bir t e m a s a g i r m e y i red d e d i y o r d u . 3 ki g n s o n r a KKI m u h a l i f KAPD'ye partinin sendikalara ve p a r l a m e n t o s e i m l e r i n e k a t l m a y a kar k m a s n o n a y l a m a d n ifade e d e n , a m a partiyi yine d e szl t a r t m a l a r y a p m a k iin M o s k o v a ' y a d e legeler g n d e r m e y e d a v e t e d e n bir m e k t u p g n d e r d i . 4 K o m i n t e r n k e n d i g c n h i s s e t m e y e ve A l m a n S o l u ' n u n m e s e l e l e r i n e aktif bir b i i m d e ka r m a y a balyordu. i a r hl, kinci E n t e m a s y o n a l ' i n sosyal d e m o k r a s i anlayna kar btn Sol unsurlarn birlii ve bu unsurlar a r a s n d a k i ufak d o k t r i n farkllklarnn. 1919 s o n b a h a r n d a Lenin'in ortaya k o y d u u ekilde uzlatrlmasyd. n e m l i bir yeni g e l i m e , taraflarn M o s k o va'nn inayetine a r l m a s ve sorunlu d a v a l a r n bir t e m y i z m a h k e m e s i gibi 1KK1 iarafndan y a r g l a n m a s y d . H e m e n h e m e n ayn sralarda 1919'da kinci E n t e r n a s y o n a l ' ] d i r i l t m e ye ynelik s o n u s u z kalan abalara k a t l m o l a n Fransz Sosyalist Parti si de e p e y b e k l e n m e d i k bir hiimde USPD'nin r n e i n i izledi. talyan par tisi gibi, bu p a n i de h e r z a m a n belli bir disiplin g e v e k l i i n e ve g e n i bir g r eitliliine izin vermiti. Partinin Sol k a n a d , sava sonras geli m e l e r ve barn yaratt hayal krklklar s a y e s i n d e g l e n m i t i ; ve 1920 u b a t ' n d a S t r a s b o u r g ' d a yaplan parti k o n g r e s i n d e artk aina h a l e g e l e n S a , M e r k e z ve Sol arasndaki a y r m l a r aa kt. Reaudel, Al bert T h o m a s v e S e m b a t . sava b t n kalbiyle d e s t e k l e m i o l a n , kinci E n t e r n a s y o n a l ' c sadk kalan ve Rusya'ya m d a h a l e y i d e s t e k l e y e n ya da hogre Sa'n liderleriydi. Loriot, M o n a l i e ve Souvarine'in liderliini yapt, sava srasnda Z i m m e r w a l d izgisine bal k a l m o l a n k k a m a iyi r g t l e n m i Sol grup, imdi K o m i n t e r n ' e d a h i l o l m a y t a l e p edi y o r d u . Bu iki u a r a s n d a tereddtl ve t a n m l a n m a m grlerden m e y d a n a g e l e n b y k bir m e r k e z grubu vard. B u a y n m l a r y a n s t a n k o n g r e , b y k bir o u n l u k l a , kinci E n t e r n a s y o n a l d e n a y r l m a y n n d e o y kul land. A m a n e r e d e y s e ayn b y k l k t e bir o u n l u k d a ayn a n d a K o m i n tern'e k a t l m a y a ynelik bir neriyi reddetti ve yeni r g t n kimliini aratrmak zere M o s k o v a ' y a d e l e g e l e r g n d e r m e y e karar verdi. 5 B u g -

3. Kommunsieskii Internatsional, No. 9 (22 Marl 1920). col. 1381-02. 4. Bu mekltp Kommunistieski lternasionafde yaymlanm gibi grnmyor, ama KPD'nin nc kongresinde ondan bahsedilmiti rftfc/V/i/ ber den 3. Parteitag der Kom munistischen Partei Deutschlands (Spartakusbund), (tarihsiz), s. 14), 5. Paru Socialiste: Ile Confi* National tenu Strasbourg les 25. 26. 2$ et 29 Fvrier /O(iarihMz)

DEVRM: AVRUPA ZERNDE 163 tt'v iin h e r ikisi de M e r k e z g r u b u n a ye o l a n C a c h i n ve Frossard seildi, t hilar Paris'ten a y r l m a d a n . Sol g r u b u n a r a l a r n d a Loriot ve Souvarine'n ile b u l u n d u u on sekiz yesi killesel g r e v l e r r g t l e y e r e k k a m u gvenli sini bozduklar s u l a m a s y l a tutuklandlar. 1920'nn ilk haftalarnda y a a n a n bir baka g e l i m e de K o m i n t e m ' i n prestij ve n f u z u n u n hzla genileyeceini vaat e d i y o r gibiydi. R u t g e r s , Hollandal k o m n i s t l e r d e n oluan k k a m a enerjik bir g r u b u n yard myla, A m s t e r d a m ' d a K o m i n t e m ' i n Bat Avrupa b r o s u n u k u r m a taliman y e r i n e getirmiti. B r o bakan Vvjnkoop ve sekreterleri R u t g e r s ve Henriette R o l a n d - H o i s t n d e gelen H o l l a n d a l M a r k s i s t e n t e l e k t e l l e r d i ; bro d i l d e bir blten y a y m l a m a y a b a l a d . 6 B r o n u n ilk e y l e m i , 1920 ubat b a l a r n d a , g r n t e K o m i n t e m ' i n M o s k o v a ' d a k i ikinci k o n g r e sinin y o l u n u h a z r l a m a k amacyla, aslen Bat Avrupa'dan gelen eitli Sol gruplarn katld bir uluslararas konferans t o p l a m a k o l d u . K o n f e r a n s a . Hollanda partisi dnda, farkl gruplar temsilen ngiliz d e l e g e , Fran sz. talyan, Belikal. skandinav ve A m e r i k a l delegeler, bakanln C l a r a Z e t k i n i n yapt KPD delegesi (anlalan davet e d i l m e l e r i gecik tii iin g e ve s y l e n e r e k gelmiler) ve en n e m l i s i , K o m i n t e r n delege si olarak, A m e r i k a ' d a n d a h a y e n i d n e n M i c h a e l B o r o d i n katld. kinci g n polis tarafndan datlan konferans fiyaskoyla s o n u l a n d . 7 A m a asl n e m l i o l a n . Bat Avrupa'da k o m n i s t h a r e k e t i n b i i m l e n m e y e balyor o l m a s ve M o s k o v a ' y a ne d e r e c e labi olursa o l s u n (sonrasnda o l u p biten lerin gsterdii gibi, bu hafif bir tabiyeni), Berlin'e aka kskanlkla vc g v e n s i z b a k a n bir r g t n h i m a y e s i n d e b i i m l e n i y o r o l m a s y d . Bu g r m e l e r KPD'nn hi h o u n a g i t m e d i . K o m i n t e r n , tek o r t o d o k s A l m a n K o m n i s t Partisi o l d u u n u iddia e d e n partiyi d i k k a t e a l m a d a n h e m k o m n i s t bir parti olduu gibi bir iddias bile b u l u n m a y a n U S P D ile h e m de KAPD ile m z a k e r e l e r y a p m a y tercih eimii; B stelik M o s k o va'nn h i m a y e s i n d e n y a r a r l a n a n A m s t e r d a m b r o s u Berlin'deki Bat Av r u p a sekreterliini g l g e d e b r a k m gibiydi. KPD'nn 1920 ubat'nda

6. Istorik Marksist, No. 2-3 (1935), s. 91-2 7. Konferansn hi bu resmi kayd yoklur; J. T Murphy. New Horizons 11941), s. 87-9'da sempatiyle, Bericht be de 3. Fartciluv der Kommunistinnen Ptnlei Deutschtand'; IS/wriiikushuntl), (larhsi/.l. s. 79-84'le Zekn tarafndan bariz bir honutsuzlukla anlalr. M. 15 Ocak 1920'de, USPD'nin bavurusu hakknda "bal Avrupa sekreterlii" tarafndan yaymlanan aklamadan phesiz KPD sorumluydu (bu aklama iin bkz. Kommunist! akii Internasional, No. 10(11 Mays 19201, col. 1604-20): Bu aklamada "sorun, farkl partileri birletirip yeni bir devrimci Enternasyonal haline getirmek deil, sadece USPD'nin nc Enternasyonale girmek isteyip istemedii sorunudur" deniyordu.

M SOVYET RUSYA VE DNYA K a r l s r u h e ' d e t o p l a n a n n c k o n g r e s i , K o m i n t e m ' i n USPD v e KAPD'ye k u r y a p m a s n a baz d o l a m b a l atflarda b u l u n d u v e C l a r a Z e i k i n ' i n A m s t e r d a m konferans h a k k n d a k i h r n r a p o r u n u dinledikten s o n r a , Berlin sekreterliinin m u h a f a z a e d i l m e s i n i t a l e p e d e n ve yakn g e l e c e k t e bu m e seleleri tartmak z e r e bir K o m i n t e r n kongresi t o p l a n m a s a r s n d a b u l u n a n bir karar a l d . 9 Siyasi a t m o s f e r d e derin bir karamsarlk h k m s r y o r d u . P a r t i n i n aktif lider k a d r o l a r iinde yer alan az sayda iiden biri olan S a k s o n s e n d i k a lideri B r a n d l e r "hl p a r t i m i z y o k " d i y e hayk r y o r ve d a h a y e n i l e r d e ziyaret ettii R e n Vadisi ve Vestfalya'da " d u r u m h i b i r e y i m i z y o k d e n e c e k k a d a r kt, o y z d e n d e y a k n g e l e c e k t e k o m n i s t partiyi ayaklar z e r i n e d i k m e k m m k n o l m a y a c a k t r " diyor d u . 1 0 KPD'nin ar zayf oluu bile tek bana, K o m i n l e m ' i n izledii tak tikleri a k l a m a y a y e t i y o r d u . K P D liderleri Bolevikler'i m o d e l aldklar n d n y o r olabilir; L e v i , H e i d e l b e r g k o n g r e s i n d e k i b l n m e y i Bat Avrupa'daki s r g n l b o y u n c a d o k t r i n c r safl kitlesellie tercih et m i olan Lenin r n e i y l e haklt k a r y o r olabilirdi. A m a A l m a n y a ok tandr d e v r i m c i bir alkant i i n d e y d i ve ok geni ve siyasi a n l a m d a bi linli bir p r o l e t a r y a y a s a h i p t i . 1920'nin balarnda K o m i n t e m ' i n A l m a n ya'da sadece, esasen, Rosa L u x e m b u r g ' u izleyerek A l m a n kitlelerinin proleter d e v r i m i y a p m a k iin o l g u n l a m a d k l a r a inanan entelekteller d e n o l u a n k k bir hizbe p o s t u n u e m a n e l e d e m e z d i . B u inan d o r u olabilirdi. A m a , ilk d e v r i m c i h e y e c a n kabarmas y a a n r k e n , k o r k a k a grlecei kesindi: D a h a iyi bir eyler u m u l m a l vc b u n l a r a u l a l m a y a allmalyd. L e n i n , i savan zaferle s o n u l a n m a y a yaklat bir an d a . Alman v e Avrupa d e v r i m i n i n g e l m e k t e o l d u u n a d u y d u u g v e n i hibir ekilde hafiflctemczdi. Kapitalist h k m e t l e r S o v y e t iktidarn y o k e t m e y e ynelik m e l u n p l a n l a r n d a rezalet d e r e c e s i n d e baarsz oldularsa b u n u n nedeni " A n t a n t lkeleri iilerinin kendi h k m e t l e r i n d e n o k bi z e y a k n o l d u u n u n ortaya k m a s y d . " " L e n i n . K o m i n t e m ' i n birinci

9. Bericht ber den 3. Pat teilje der Kommunistischen l'.ntc Deutschlands (SpartakusHundt, (larihiiz), s. 84-5. Clara Zerkinin kongredeki iiiiihlcmi-lcii aban l konumasna ba k lacjk olursa. Bal Avrupa nekreler l "enformasyon salan , l-viin o l e i n e gemi" \e "bal Avrupa'daki komunisller iin merkezi bir ileliim n- hrlk unklas" haline gelm. Avusturya ve svire le balanllar kurulmu. "Fransz sosy.lalciin devrimci kafa yap sndaki kesimi" ve "ngiltere'deki ciddi komnist eilimli npll " ile initial kurulmaya a llmt; "Balkanlardaki devrimci sosyalistler" yoklani (<*,; <.. s. 77). Bu doru olsay d, Moskova'da kanlma/olarak merkez rgln imiya/lamu gasp et i h nesi gzyle g rlrd, 10 A.g.e.. s. 14. l L U n r n . & c w ' i / v . C . X X V . s 'O

DEVRM-AVRUPA ZERNDE

165

y l d n m vesilesiyle yapt bir k o n u m a d a " A l m a n B a m s z S o s y a l D e m o k r a t Partisi'nin o n l a r n saflarn terk e d i p proletarya d i k t a t r l n ve Sovyet iktidarn tanmas kinci E n t e r n a s y o n a l ' e indirilen s o n l m cl d a r b e y d i " , "kinci E n t e r n a s y o n a l l d " ve " A l m a n y a , ngiltere ve F r a n s a ' d e k i ii kitleleri k o m n i s t l e r i n tarafna g e i y o r l a r " d i y e v n y o r d u . " O d n e m d e yazd bir yazda USPD'yi, Fransa ve ngiltere'deki muadilleriyle, h e r ikisi de savaa kar k m ve kendilerinin de ksa bir s r e iinde g r e c e i n i u m m u o l a n F r a n s z Sosyalist Partis'ndeki L o n g u e t grubu ve ILP ile k a r l a t r y o r d u . "

Bu sralarda A l m a n y a ' d a aksi o l a y l a r oldu. Zayf ve ikircikli KPD'ni eli - t p k 1919 O c a n d a o l d u u ve ileride birka vesileyle d a h a o l a c a gibi- y a r a t m a k iin hibir ey y a p m a d ve liderlerinin iten ie k n sedikleri d e v r i m c i bir d u r u m l a g l e n d i . ki general, Berlin'deki sosyal d e m o k r a t h k m e t e kar bir a y a k l a n m a balatt - " K a p p putsch" ad ve rilen a y a k l a n m a . 13 M a r t 1920'de b a k a n l a r Stuigart'a kat ve g e n e r a l l e r o n l a r n y e r i n e anslyelik grevini K a p p diye Prusyal bir devlet m e m u r u n u n yrtt Sac milliyeti bir h k m e i geirdi. Sendikalarn ba latt genel grev o l m a s a y d d a r b e m u h t e m e l e n baarl olacakt, a m a grev yeni otoritenin yerleiklik k a z a n m a s n nledi ve s o n u n d a eski h k m e t i n tekrar baa g e m e s i n i m e c b u r i klan bir d u r u m yaratt. Berlin'de ki KPD Z e n t r a l e , 1 4 13 M a r t ' t a y a y m l a n a n bir brorle, " d e m o k r a t i k c u m huriyet iin p a r m a n k p r d a t m a " y kesin bir dille r e d d e t t i . 1 5 L e n i n , gre vi rgtleyen s e n d i k a lideri L e g i e n ' e , onu birka k e r e tipik bir d n e k ola rak niteleyerek saldrmt; ve sosyal d e m o k r a t l a r ile milliyetiler arasn d a k i m c a d e l e , ikisine d e ayn l d e d m a n olan k o m n i s t l e r i ilgilen d i r m e y e n bir m e s e l e olarak g r l y o r d u . G e l g e l d i m , grevin parlak bir baar k a z a n d n n anlald ve parti ileri gelenlerinin s e n d i k a c yol dalarnn liderliini takip ettiklerinin g r l d ertesi g n , parti karar g h tavrn hzla deitirip g n l s z c e de olsa grevi d e s t e k l e m e y e bala-

12. A g..-., c. XXV, s. 75. 13. A g.t., c. XXV. s. 32. 14. Zentrale. KPD lu2u gerei, merkez komitesinin srekli Berlin'de oturan yedi ye sinden oluan bir i grup olarak olulum m uslu; konumu daha sonra ortaya kan Polilbro'nunkine lekabl ediyordu {Bei ich! ber den 2. Parteitag der Kommunistischen Partei Deutschlands i Spartakusbund), (tarihsiz) [71919], s. 68). 15. Brorden aktaran M. J. Braun, Die Lehren des Kapp-Putsches (1920), s. 8; bu bro r Kommunistieskii tnternatsional. No, 10(11 Mays 1920), col. 1581-604'de "Spanak" imzasyla yaymlanan ve Zentrale'nn lavrn savunan bir yaznn Almanca versiyonudur.

166 S O V Y E T RUSYA VE D N Y A

d. G r e v o n a y l a n y o r d u ; a m a KPD'nin blgesel tekilatlar, "burjuva d e m o k r a s i s i n i n d e e r i n e ilikin... y a n l s a m a l a r a " kar uyarlyor ve iile re y a r a a n tek ortak e y l e m b i i m i n i n siyasi organlar olarak fabrika kon seylerini ve ii konseylerini k u r u m s a l l a t r m a k olduu b e l i r t i l i y o r d u . 1 6 E p e y y a r m azla verilen grevi d e s t e k l e m e nerisi, evkle u y g u l a n d . R u h r ' d a sosyal d e m o k r a t l a r , b a m s z sosyal d e m o k r a t l a r v e k o m n i s t l e r iilere "kar d e v r i m c i " K a p p h k m e t i n e kar g r e v e g i t m e ve "siyasi iktidar proletarya diktatrl y o l u y l a e l e g e i r m e k " ve " S o v y e t sistemi t e m e l i n d e s o s y a l i z m i zafere u l a t r m a k " iin s a v a m a a r s n d a b u l u n a n ortak bir bildiri yaymladlar. 15 M a r t ' t a C h e m n i t z ' d e B r a n d l e r ve d i e r k o m n i s t l e r b l g e d e k i sosyal d e m o k r a t l a r a fiilen katlp m i l l i y e t i l e r e kar ortak s a v u n m a amal bir S o v y e t h k m e t i ilan ettiler; bu h k m e t b i r k a gn srd ve a n c a k g e n e r a l l e r ve k u r d u r d u k l a r h k m e t Ber lin'den karld z a m a n s o n a erdi. K o m i n e m t a r i h i n d e , d a h a s o n r a l a r S a ' a kar "birleik c e p h e " laktii adyla a n l a n taktik a l a n n d a k i bu ilk deneyler, M o s k o v a ya da Berlin y n e t i m l e r i n i n aldklar h e r h a n g i bir ka rarla deil, olaylarn kendi kat m a n t n a c e v a p olarak yaplml. Bu a r a d a Berlin'de putsch sona erdi ve zafer k a z a n a n s e n d i k a l a r KPD g e n e l m e r k e z i n d e , KPD'nin bir sosyal d e m o k r a t h k m e t e kar tavrnn ne olaca k o n u s u n d a s o r u t u r m a l a r a giritiler. 21 Mart 1920'de Z e n t r a le, iktidara bir ii h k m e t i n i n g e l m e s i d u r u m u n d a , KPD'nin tavrnn bir " s a d k m u h a l e f e t " , y a n i iktidar zorla d e v i r m e y e ynelik h e r trl giri i m d e n uzak d u r m a tavr o l a c a n belirten bir a k l a m a d a b u l u n d u ; b u KPD'nin SPD ve USPD ile u z l a m a ve bir "birleik c e p h e " o l u t u r m a poli tikas y n n d e att bir b a k a a d m olarak k a b u l e d i l d i . 1 7 Parti evrele rinde o k eletirilen bildiri, bir ii h k m e t i projesi baarsz o l u p h e m sosyal d e m o k r a t l a r h e m de burjuva partilerinin temsilcilerini ieren bir k o a l i s y o n h k m e t i iktidara d n n c e etkisini d e kaybetti. B u z m piscn'u rgtleyen a n milliyetiler d n d a h e r k e s i t a t m i n etti. R e i c h s w e h r d a r b e d e hibir rol o y n a m a m t . D a r b e y i b a s t r m a k iin h i b i r ey y a p m a m olsa d a ( R e i c h s w e h r S o l c u o l m a d k l a r s r e c e A l m a n l a r a ate a m a z d ) , teknik olarak a n a y a s a l d z e n e sadk kalm v e y e n i d e n baa g e l e n a n a y a s a l h k m e t i d e s t e k l e m i t i . i m d i dl olarak silahlarn putsch'w tek s o r u m l u s u o l a n milliyetilere deil, d a r b e y e kar silahlan-

16. 14 Man 1920 tarihli lalmallan aktaran M. ]. Braun, Die Lehten Je: Kopp-Pulsches (1920), s. 28-9. 17. Mzakereler ve 21 Man I920arihl bildiri age., s. 19-2 l'de aktarlr

DEVRM: AVRUPA ZERNDE [67 m olan R u h r blgesi iilerine e v i r m e y e tevik ediliyordu. Kapp

pursch'unun g e r e k galibi, h e m e n s o n r a s n d a y e n i bir m a k a m o l a n " o r d u k o m u t a n l b a k a n l " n a a t a n a n Seeckt't. R e i c h s w e h r W e i m a r c u m h u riyetiyle u z l a a r a k o n d a k i e n kudretli g h a l i n e gelirken, R e i c h s w e h r b a k a n sfatyla Seeckt d e A l m a n siyaseti s a h n e s i n i n p e r d e a r k a s n d a k i gl a d a m h a l i n e geldi. A l m a n H a l k Partisi'nin lideri S t e r e s e m a n n ' n ahsnda b i r s z c bulan ar sanayi de putsch'u reddetti ve y e n i d e n i ba na gelen h k m e t i n y a r d m n a k o u : Putsch'un yenilgisi A l m a n siyase tinde junkePtetin karlarna indirilen bir d a r b e o l m u t u , n k o n l a r n karlar s a n a y i c i l e r i n karlarna karyd. S e n d i k a l a r saldrya d i r e n m e glerini g s t e r m i l e r d i , a m a h e r h a n g i bir y a p c politikadan y o k s u n ol d u k l a r n da g s t e r m i l e r d i : Y n e t e b i l e c e k d u r u m d a deillerdi, a m a o an iin k i m s e d e y n e t i m i o n l a r n a l e y h i n e s r d r e m e z d i . S a d e c e KDP slah o l m a z bir k r l k , kaypaklk ve taviz gsterisi sergilemiti. Putsch yapl d s r a d a h a p i s h a n e d e o l a n Levi, 16 Mart'ta partinin eylemsizliini he d e f alan u z u n bir k n a m a yazs k a l e m e a l d . 1 8 KPD'nn ertesi ay yaplan d r d n c k o n g r e s i , o l u p bitenler z e r i n d e yaplan bir otopsi b i i m i n e b rnd. Bu a r a d a parti m e r k e z k o m i t e s i Z e n t r a l e ' n n davrann k n a y a n bir karar almi ve kongre bu karar byk bir o u n l u k l a o n a y l a d . ' 0 K a p p d a r b e s i e s n a s n d a olaylar, K o m i n t e m ' i n y a d a M o s k o v a ' d a k i h e r h a n g i bir otoritenin bir b e y a n d a b u l u n m a s n a izin v e r m e y e c e k k a d a r hzl g e l i m i t i . 2 0 R u s partisinin pisch'daa h e m e n s o n r a toplanan d o k u z u n c u k o n g r e s i , A l m a n iilerine "hararetli s e l a m l a r " m ve giritikleri "zorlu m c a d e l e " d e baar dileklerini y o l l u y o r d u . 2 1 A m a bu bir formali teden ibaretti. K s a bir sre s o n r a eletirel sesler d u y u l m a y a balad. Vi y a n a ' d a k a n k o m n i s t g a z e t e d e y a z a n B e l a K u n , putsch'a doru bir bi i m d e , " d e m o k r a t i k kar d e v r i m i n A l m a n y a ' d a a n t i d e m o k r a t i k bir r a k i p b u l d u u " ilk vesile tehisini k o y u y o r ve " s o n u c u n her h a l k r d a d e m o k -

18 B yan Kommunistieskit hternatsionol. No. 12 (20 Temmuz I90). col. 2(17780'de yaymland. 19. Beruht ber den 4. Parteitag der Kommunistischen Partei Deulschlandi (Sparta kusbund), (tarihsiz), s. 39, 53. 20. KPD'nn Berlinli bir yesi o dnem hakknda unlar yazyor: "Kuryeler buyuk g lklerle gnderi lebi fiyordu, nemli meseleler mektup, ara sra da telgraf yoluyla halledili yordu: Berlin grubu ile Moskova'daki merkez arasnda dorudan bir telefon balam yok tu. Bu ilk dnemde sz konusu teknik glkler, Almanya'da olan olaylar hakknda Rus ya'nn neler dndnn ancak kritik an getikten sonra re ni lebi I meine neden oluyor du." (R. Fischer, Stalin and German Communism (Harvard, 1948), s. 235). D.Dt-yyaty S'ezdRKP (B) (1934). s. 10-11.

168 SOVYET RUSYA VE DNYA rasinin feda e d i l m e s i o l a c a " t a h m i n i n d e b u l u n u y o r d u . - 2 hafta s o n r a d a KPD bildirisindeki " s a d k m u h a l e f e t " f o r m l n e s a l d r d . 2 3 R a d e k d e KPD'nin putsch b o y u n c a izledii k o r k a k a p o l i t i k a y a ve " s a d k m u h a l e fet" bildirisine s a l d r d . 2 4 t e y a n d a n L e n i n , bildiri h a k k n d a d a h a ihti yatl bir b i i m d e , kullanlan baz tabirler talihsiz o l m a s n a r a m e n , "tak tiklerin p h e s i z t e m e l d e d o r u o l d u k l a r " n y a z m t r . " Verilen yarglar daki bu farkllk, d d n y a d a n n e r e d e y s e b t n y l e tecrit edildikleri iki yllk d n e m d e n y a v a y a v a k m a y a balayan S o v y e t liderlerinin, h l y a b a n c k o m n i s t h a r e k e t l e r s o r u n u n a verecek pek dikkatleri o l m a d bir d n e m e z g bir eydi; s z k o n u s u s o r u n u n e s n e l g z l e m l e r a s n d a n deil s o y u t teori a s n d a n yarglamay s r d r y o r l a r d . H e m Bolevikler'in o sralarda Avrupa d e v r i m i n i n o k y a k n d a ger e k l e e c e i n e d u y d u k l a r kesin g v e n i h e m d e batl k o m n i s t partiler karsnda gittike d i d a k t i k l e s e n bir tavr t a k n m a l a r n a k l a y a n e t k e n ler a r a s n d a e n n e m l i s i , b t n Bolevik liderlerin R u s d e v r i m i n d e n ka rlan m o d e l l e r i n geerliliini sorgusuz sualsiz k a b u l e t m e l e r i y d i belki d e . D e v r i m i n , harilas bilimsel olarak karlan bir g z e r g h izledii, gz lem yoluyla kesin lei iri lebi lecek ve leorik a n a l i z y o l u y l a net leti ril ece k koullara u y d u u fikri M a r k s i z m d e rtk olarak b u l u n u y o r d u . H i b i r ciddi Marksist bu koullarn her y e r d e b t n y l e tekbiimli o l d u u n u ya da h e r h a n g i iki d e v r i m i n z d e bir r n t y e u y a c a n ddia e t m e s e d e . Bolevikler'in d i e r d e v r i m l e r i n izledii yolu ve gelecekte alabilecei y n kendi d e n e y i m l e r i nda g z d e n g e i r m e l e r i , a y n tuzaklar ve ayn g k a y n a k l a n n t e h i s etmeleri d o a l d . En b a t a n beri srekli bu ilemlere tabi t u t u l a n d e v r i m , en gelimi, en n e m l i ve btn d c e p h e ler asndan R u s m u a d i l i n e e n o k b e n z e y e n d e v r i m A l m a n d e v r i m i y d i . 1918 K a s m ' n d a k o l a y l a r A l m a n y a ' n n " u b a t d e v r i n i ' y d i ; E b e r t ile S c h e i d e m a n n b u d e v r i m i n K e r e n s k i v e ereteli'siydiler: L i e b k n e c h t d e Lein'i o l a c a k t . 1918 Aral'nda yaplan birinci T m A l m a n y a i ve A s k e r K o n s e y l e r i K o n g r e s i , Bolevikler'in o k sayda S D v e M e n e v i k y a n n d a o k ufak bir aznlk k o n u m u n d a o l d u k l a r , 1917 T e m m u z u ' n d a yaplan birinci T m R u s y a Sovyetleri K o n g r e s i ' n i n bariz m u a d i l i gibi g-

22. Kommunismus (Viyana), No. 11 (27 Man 1920). s. 316. 322. 2>. A.g.e., No. 14(17 Nisan 1920), s. 403-11. 24. Kommunistieskit Internatsianal, No 12 (20 Temmuz 1920). col. 2087-98; bir yl sonra bu politikadan "komnizmin di edilmesi" diye bahsedecekti (Protokol des III. Kongresses der Kommunistischen Internationole (Hamburg, 19211, s. 45). 25. Lenin, Soineniya. c. XXV, s. 243.

DEVRM: AVRUPA ZERNDE 169 Tnyordu. 36 1919 O c a n d a k i a t m a l a r Berlin'in " T e m m u z g n l e n ' y di, geri gen ve d e n e y i m s i z KPD bu olaylar B o l e v i k l e r ' i n 1917 T e m muzu'ndaki P e t r o g r a d olaylarn y n l e n d i r d i i k a d a r becerikli bir b i i m d e y n l e n d i r e m e m i l e r d i , a m a d e v r i m i n g e l i i m i n d e ayn a d m temsil e d i y o r d u . 2 7 G i d i l e n yol o k a d a r bariz bir b i i m d e aynyd ki a n c a k ayn noktaya varabilirdi. Nesnel olarak ele alndnda, 1920 M a r t ' n d a y a p lan K a p p putsch'u A l m a n k o m n i z m i n i n - h a t t a A l m a n y a ' d a m u h a f a z a k a r sendikalarn S o l u n d a kalan btn g r u p l a r n - zayfln o k e e d i c i bir bi i m d e g z l e r n n e s e r m i gibi grlebilirdi. A m a L e n i n , ilk h e y e c a n dalgasnn etkisiyle bu olaya " A l m a n K o m i l o v olay" tehisini k o y m a k t a l tereddt e t m e d i . D o k u z u n c u parti k o n g r e s i n e A l m a n iilerinin "kzl o r d u l a r oluturduklar" ve "gittike atelendikleri " n i syledi. 2 ' 1 Rus prototipinin s o n u l a n b y l e o l m u t u , " A l m a n K o r n i l o v o l a y " n n s o n u lar nasl farkl olabilirdi ki? A l m a n takvimi 1917 A u s t o s u ' n a k a d a r iler lemiti. A l m a n Ekimi d e p e k g e c i k e m e z d i . B e n z e r analojiler b a k a yer lerde de Lenin'in aklna srekli gelmitir. 1920 O c a ' n n s o n u n d a burju va Estonya h k m e t i y l e y a p l a c a k bir bar a n l a m a s n , E s t o n y a ' n n " K e r e n s k d n e m i n d e n g e t i i " ve Estonyal iilerin " o k y a k n d a bu ikl i d a n d e v i r i p b i z i m l e yeni bir bar i m z a l a y a c a k l a r " savyla m a z u r g s t e r i y o r d u . 2 9 1920 E y l l ' n d e ngiltere'de Sovyet R u s y a aleyhtar e y l e m lere kar muhalefeti r g t l e m e k iin kurulan " e y l e m k o n s e y l e r i n i n , ad lar deiik S o v y e t l e r o l d u u n u , ngiltere'nin "ikili iklidar"n y a a n d u b a t d n e m i n e g i r m i o l d u u n u v e "ngiliz M e n e v i k l e r i " n i n " B o l e v i k d e v r i m i n i n y o l u n u atklar"n v a r s a y y o r d u . 3 0 D e v r i m l e r a r a s n d a k i pa ralellie d u y d u u bu inan z i h n i n d e bu k a d a r d e r i n l e r e k k s a l m o l u n ca d a , Bolevik d e v r i m i n e batl k o m n i s t l e r iin t e m e l e i t i m k a y n a m u a m e l e s i y a p m a k g o l m u y o r d u . 3 1

26. Slalin 1933 Oca gibi ge bir tarihte bile bu karlatrmay lekrar ediyordu (Soi neniya, c. XIII, s. 226). 27. Bu koull aklar Troki tarafndan Nisan 1919 tarihli bir yazsnda gelitirilir (Sainemya.. XIII, s. 97-8). 28. Lenin, Soineniya. c. XXV, s. 101. 29. A g.e.,c. XXV, s. 16. 30. A.g e., c. XXV. s. 378-9, 403 A 31 Ayn devrim analojileri Rus olmayan komnistler tarafndan da ayn lde kabul ediliyordu. M. J. Braun, Die Lehren des Kapp-Puisehes (1920), s. 14-19'da Kapp putsch'u ile Komilov ayaklanmas arasnda yaplan kyaslama uzun uzad ya ele alnr; 1920 Nisan'nda KPD kongresinde yaplan otopside Pieck ve Levi konumlarn Rusya'dan rnekler vererek savunmulardr {Bericht ber den 4 Parteitag der Kommunistischen Partei Deut schlands (Spartakushundt, (larihsiz), s. 40, 50).

170 S O V Y E T RUSYA VE DNYA

H e r y e r e sirayet e d e n b u u m u t v e i n a n a t m o s f e r i n d e , K o m i n t e m ' i n ikinci kongresi 1920 y a z n d a toplantya arld ve L e n i n N i s a n aynda, kongreye hazrlk olarak. Komnizmin ocukluk Hastal: "Solculuk" balkl bir kitapk y a z d . Lenin'in en n e m l i yazlarnn s o n u n c u s u say labilecek o l a n bu k i t a p k en etkililerinden de biri o l d u ; bu n e d e n l e bu a lmaya ilham v e r e n k o u l l a n h a t r l a m a k t a fayda vardr. Bu kitapk i sava ilesinin b t n beklentileri aan bir zaferle s o n a e r m i o l m a s n n verdii m e r u bir k e n d i n d e n m e m n u n i y e t u r a n d a yazlmtr; Bolevizm'in teori ve pratiinin bu muzaffer d o r u l a n , kitapn ilk c m l e s i n d e n s o n u n c u s u n a d e k h e r y e r i n d e n grlen, R u s d e n e y i m i n i n d i e r l kelerin d e v r i m c i h a r e k e t l e r i iin bir iaret kulesi ve bir r n e k ilevi gr mesi gerektii t e m a s n iyice n e k a r y o r d u . Kitapk, Rusya'nn d d n y a d a n iki yllk tecridinin d a h a yeni yeni krlmaya balad ve L e n i n ' in o n a batdaki siyasi d u r u m u n , zellikle de Sol hareketlerin g e r e k l i k l e ri h a k k n d a bilgi iletecek o k az k a y n a a ve o n d a n da az d o r u d a n ba lantya s a h i p o l d u u bir d n e m d e yazlmt; Avrupa'daki g e l i m e l e r Le nin tarafndan, o n u n 1917 N i s a n ' n d a P e t r o g r a d ' a d r a m a t i k b i i m d e d n n d e n beri R u s y a ' d a o l u p biten h e eyin arptc a y n a s n d a grlyor d u . S o n olarak, eser, R u s y a ' d a zafer k a z a n m o l a n proleter d e v r i m i n i n Bat Avrupa'y k a s p k a v u r m a y a b a l a m a k z e r e o l d u u y o l u n d a k i ken d i n d e n e m i n bir i n a n l a yazlmt. Kitapktaki s a v l a r ve tavsiyeler, bu ii t a m a m n a e r d i r m e k iin g e r e k e n ksa ara d n e m iin t a s a r l a n m t . Le nin'in ksa vadeli taktk a r e l e r olarak tasarlad eylere, o n u n hi aklna g e l m e y e c e k k a d a r u z u n bir d n e m iin b a v u r u l m a s d a h a s o n r a o l m u t u . R u s d e v r i m i n i n b a z zelliklerinin uluslararas bir l e k t e tekrarlan m a s n n m u h t e m e l o l d u u nclnden hareket e d e n Lenn, B o l e v i z m ta rihini ana hatlaryla a n l a t a r a k partinin balca iki d m a n l a - S a ' d a sos yal d e m o k r a t o p o r t n i z m i , Sol'da d a k k burjuva a n a r i z m i - ile m c a d e l e e t m e k z o r u n d a kaldn g s t e r m e y e alyordu. M u h a l e f e t t e y k e n Lenin'in ok l a n aslen S a a yneltilmiti; iktidardaki L e n i n ' i n k i l e r ise tam t e r s y n e . L e n i n p a r t i y e Sa'dan gelen tehlikenin, Sol'da g e l e n d e n d a h a c i d d i o l m a s n a r a m e n , e s a s e n atlatlm o l d u u n a i n a n y o r d u ; kinci En ternasyonal son nefesini v e r m e k z e r e y d i . B u n e d e n l e d a h a kk, a m a d a h a g n c e l bir tehlike o l a n " S o l c u l u k " z e r i n d e o d a k l a n y o r d u . Parti ta rihindeki balca iki " S o l c u l u k " r n e i . 1908'de D u m a ' y a k a t l m a y a yap lan m u h a l e f e t ve 1918'de Brest-Litovsk'a yaplan muhalefetti; h e r iki d u r u m d a d a muhalefet k e n d i n i " t a v i z " e kar " i l k e " g e r e k e s i n e d a y a n d r y o r d u . Lenin b u r a d a n , p a r l a m e n t o s e i m l e r i n e v e s e n d i k a l a r a katlmay

DEVRM: AVRUPA ZERNDE 17] reddettikleri iin A l m a n ( v e ayrca ngilizj sosyalist h a r e k e t i n e saldrya geiyordu: Ayn " S o l c u " h a t a l a r F r a n s z , talyan ve A m e r i k a n sendikalizm i n d e de g r l y o r d u . Ileriki k o n g r e d e i z l e n e c e k politika hatt ak seik v e net bir b i i m d e i z i l i y o r v e h e r z a m a n a m a c n " S o l c u l a r " d a n k o p m a k deil onlar i k n a e t m e k o l m a s gerektii kayd k o n u y o r d u . G e e n yl bo yunca izlenen hat, Sa'daki s o s y a l d e m o k r a t l a r a kar tavizsiz d m a n l k , ama hl o n l a r a kar ortak bir c e p h e o l u t u r m a y a ikna e d i l e b i l e c e k Sol cular arasndaki s a p m a l a r a kar efkat hatl terk e d i l m e m i t i . L e n i n bile kitapn s o n u n a k o y d u u bir e k t e , bir g z n A l m a n y a ' d a n a y r m a k s zn. Solcu k o m n i s t l e r i n b a z e n kitle destei k a z a n m a k o n u s u n d a O r t o d o k s l a r d a n d a h a baarl o l d u k l a r n k a b u l e d i y o r d u . 3 2 A m a m e t i n d e k i ton, g e e n y a z ve s o n b a h a r d a n belirgin b i i m d e d a h a sert, disiplin ve u y u m zerindeki srar d a h a kuvvetliydi, kabul koullar da d a h a kat bir b i i m d e k o n u y o r d u . 1919 s o n b a h a r n d a Lenin'in v e K o m i n t e m ' i n zerin de kavga e d i l m e s i n e d e m e z , lali bir m e s e l e m u a m e l e s i yaptklar, parla m e n t o l a r a ve s e n d i k a l a r a k a t l m a m e s e l e s i , artk z o r u n l u bir y k m l l k h a l i n e gelmiti. L e n i n d a h a g e n i baz g e n e l l e m e l e r y a p m a y da d e n i y o r d u . Tav: Yok mu? balkl bir b l m d e , Engels'n, g e r e k k o m n i s t l e r i n a m a l a r n a gi d e n yolda " k e n d i l e r i n i n deil tarihin aknn yaratt b t n k o u l l a r ve t a v i z l e r d e n " g e m e y e hazr o l m a l a r gerektiini beyan ettii bir pasaj alntlyordu. Salt ilkelere d a y a n d k l a r iddiasnda o l a n S o l c u l a r a c e v a p o l a r a k , " B o l e v i z m ' i n E k i m d e v r i m i n d e n n c e k i v e sonraki b t n tarihi, a r a l a r n d a burjuva partilerinin de b u l u n d u u baka partilerle u / l a n a . o n l a r a taviz v e r m e , o n l a r l a birlikte h a r e k e t e t m e r n e k l e r i y l e doludur" d i y o r d u . A n c a k kitapkta birlikte h a r e k e t e t m e v e taviz v e r m e taktikle riyle ilgili o l a r a k verilen en ayrntl r n e k baz pratik g l k l e r i aa k a r y o r d u . Bu, ngiliz k o m n i s t l e r i n e " L l o y d G e o r g e ve ChurchU'i bir likte yenmeleri iin H e n d e r s o n ' l a r a ve S n o w d e n ' l a r a y a r d m e t m e " tavsi y e s i n d e b u l u n d u u nl b l m d . " L l o y d G e o r g e v e M u h a f a z a k r l a r a kar ortak bir k a m p a n y a y r t m e k v e k a z a n l a n sandalyeleri, Lenin'in uzun uzun a n l a t m a d bir ilkeye d a y a n a r a k i Partisi ile k o m n i s t l e r a r a s n d a b l t r m e k in " H e n d e r s o n ' l a r a ve S n o w d e n ' l a r a " bir " s e i m

32. Bu. 1920 ylnda devrimci hislerin ve potansiyel olarak devrimci bir durumun hl varolduu Almanya iin doru olabilir, burada an Sol resmi partiden uzak durarak kille desteini kazanabiliyordu. Devrimci bir programn akademik bir egzersizden ibaret olduu dier lkelennounda i s e , kitleler biyuk ounlukla Saa meylederken an Sol kk doktriner bir hizip olarak kalyordu

172 S O V Y E T RUSYA VE DNYA

a n l a m a s " n e r i l m e l i y d i . G e l g e l d i m , b t n bunlar, k o m n i s t l e r e " H e n d e r s o n ' l a n n v e S n o w d e n ' l a r n karsna k m a k o n u s u n d a t a m bir zgr lk" tanyan koullarda baarlmalyd - tpk Bolevikler'in u z u n z a m a n tek bir parti iinde Menevikler'le birlikte b u l u n m a l a r , a m a bu a r a d a o n larn karsna hibir kstlama o l m a k s z n k m a y s r d r m e l e r i gibi. Bu taviz nerisi, bu denli snrl o l m a s n a r a m e n , kitapn b a k a yerlerin d e s a v u n u l a n . S a c sosyal d e m o k r a t l a r a a m a n s z d m a n l k hatlyla e 1 iiyormu gibi g r n m e s i n d i y e . L e n i n ngiliz k o m u n i s l l e r i n e " H e n d e r son' oylaryla, ipk bir ipin aslan bir a d a m d e s t e k l e m e s i gibi. destekley e c e k l e r i ' n i "halkn a n l a y a c a bir dille a k l a m a l a r n " d a t a v s i y e e d i y o r d u , n k H e n d e r s o n ' l a r siyasi ktidara yaklatka, g e r e k siyasi renkleri ii kitleleri tarafndan g r l e c e i in "siyasi l m " l e r i n e de o k a d a r y a k l a m o l a c a k l a r d . " K n a n m a s ve s o n kertede yok e d i l m e s i is l e n e n k u v v e t l e r l e belli snrl a m a l a r iin geici bir laktik ttifak k u r m a y a ynelik b u k u r n a z c a h e s a p , a r d n d a o n u n talimatlarn e l e t i r m e d e n y a da t a r t m a d a n izlemeye hazr disiplinli bir kitle partisi o l a n bir lider kad r o s u n a m a k u l grnebilirdi. A m a a m a l a r n d a aralarn d a h e m partiler iinde hem de partiler a r a s n d a h a r a r e t l e tartlaca bir ngiliz s e i m k a m p a n y a s n d a bunu bir siyas taktik olarak tavsiye e t m e k kurt siyaseti leri g l d r m e k t e n baka bir ie y a r a m a z d . Komnizmin ocukluk Hastal: "Solculuk" farknda olmadan, Bol

evik c e p h a n e s i n d e k zayf h a l k a y ilk k e z olarak aa k a r y o r d u - za yf h a l k a ile. o t o k r a s i d e n proleter d e v r i m i n e n e r e d e y s e d o r u d a n geil m e s i n e yol a a n Rusya'daki d e v r i m sreleri ve d e v r i m c i taktikler ile p r o l e t a r y a n n burjuva d e m o k r a s i s i teorisi ve pratii iinde u z u n bir telkin d n e m i n d e n getii lkelerdeki sre ve laktikler a r a s n d a y a k n ve su g t r m e z bir analoji o l d u u v a r s a y m n d a n k a y n a k l a n a n sknty kaste d i y o r u z . 1918'de VTsIK'da yaplan bir tartma srasnda anarist bir ve kil, R u s proletaryas "devlete m e y i l l i " o l m a d h a l d e , bat p r o l e t a r y a s nn " k e n d i s i n i bir iktidar p a r a s n n taycs ve h a l e n s a v u n m a k t a o l d u u b u a y n devletin hir p a r a s " o l a r a k g r d n e dikkat e k i n c e , L e n i n p e k allmadk bir hainlikle batl iiler h a k k n d a k i bu g r "o k a d a r aptalca ki bundan d a h a aptalca bir g r nasl olur b i l m i y o r u m " d i y e ce v a p v e r i y o r d u . 1 4 Bolevikler, ikin milli farklarn varln inkr e t m e y e

33. Lenin.Spuunno.c XXV.s.221-5. M.PtMrioliZaseaan ITsJK 4go Sotvya {19H)). s. 231. Lenn. Sucinenvo, c. XX, s 493.

DEVRM: AVRUPA ZERNDE

173

h e v e s e d e r k e n , b a z e n d e r i n t o p l u m s a l v e e k o n o m i k kkleri o l a n milli farkllklarn gerekliini grmezden gelme ayartsna kaplmlardr. Bat l k e l e r i n d e d e m o k r a t i k y n t e m l e r e b a v u r a r a k eitli n i m e t l e r e l d e etmi o l a n ve bu y n t e m l e r i n geerliliine d u y d u k l a r inantan k o l a y c a v a z g e i r i l e m e y e e e k olan iilerin o r a n n srekli aznsamlardr. L e n i n , Rusya'da h i b i r a n l a m ifade e t m e y e n " r e f o r m i z m " i n , batda n e d e n dev rim retisinin d e v a m l ve baarl bir rakibi o l d u u n u ; Rus iileri iin eyann tabiat kabilinden kabullenilen yasad e y l e m l e r i n batda neden gl nyarglarla karlatn, ya da R u s iileri a r a s n d a en ufak bir infial bile y a r a t m a y a n Kurucu Meclis'in d a t l m a s n n , ok sayda batl iiyi n e d e n o k e e d e c e i n i aslnda hibir z a m a n anlamamtr. 1903'te p a r t i d e y a a n a n ihtilaftan beri a r a ara tekerrr e t m i o l a n bir sorun, yani parti liderlii ile kitleler a r a s n d a k i liki s o r u n u k o n u s u n d a s z k o n u s u sknt zellikle v a h i m bir hal ald. Lenin d e v r i m c i h a r e k e t t e kitlelerin o y n a d rol h e r z a m a n d i k k a t e almt. Yeni t o p l u m u n "zel c a m e k n ve seralarda yetitirilmi son d e r e c e erdemli insanlar" tarafn dan yaratlacana i n a n m a k , topik s o s y a l i z m iin geerliydi. Marksist ler bu t o p l u m u n "klelik, sertlik, k a p i t a l i z m , k k bireysel e k o n o m i l e r ve p i y a s a d a bir yer k a p a b i l m e k , mallarn ya da e m e i n i d a h a yksek fi yatlara salabilmek iin h e r k e s i n h e r k e s e kar verdii savalarla g e e n yzyllarn, b i n y l l a n n arptt insan m a l z e m e s i n d e n o l u a n kille"den ina e d i l m e s i g e r e k l i i m biliyorlard, 3 5 A m a bu d e v r i m i n m a l z e m e s i ola rak kitleler anlay, liderliin ilevine d a i r belli bir gr de beraberin de getiriyordu. O n u izleyen kitleler o l m a d a n liderlik anlamszsa, liderlik o l m a d a n da kitleler g s z d . Lenin'in Komnizmin ocukluk Hastal: "Solculuk"ta iddetle vurgulad gibi, soruyu "liderlerin diktatrl m yoksa kitlelerin diktatrl m " d i y e s o r m a k , " i n a n l m a z ve iinden k l m a z bir kafa k a r k l m n kantyd. 1 "'Ayrlmaz bir d e v r i m c i b t n n paras o l a n iki eyi birbirinden a y r m a k t a n b a k a bir anlam y o k t u . Bu a n l a y Rusya'daki koullarn i n c e l e n m e s i n i n rn olarak d o m u t u ve Bolevik politikasnn baarsnn gsterdii gibi, bu koullara m k e m m e l e n u y u y o r d u . Rusya'da g e r e k e n , o z a m a n a k a d a r siyasi a d a n bilin siz olan kitleler a r a s n d a d e v r i m c i bir b i l i n y a r a t m a k t ; bu a m a c gerek letirmek iin de gl ve disiplinli bir d e v r i m c i liderlik birinci artt. "Kitleler"in e z i l m i ve rgsz p r o l e t e r l e r d e n oluan devasa bir d e p o ol d u u e k l i n d e k i , Bolevik d n c e s i n d e giderek artan bir n e m k a z a n a n

35.

XXV, s 458.

36. A.g.e., (. XXV, s. 187.

174 SOVYET RUSYA VE DNYA anlayn kendisi b i l e 3 7 tipik R u s s a n a y i isinin geri kalmln y a n s tyordu. A m a ayt anlay, m e s e l e n i n siyasi olarak bilinsiz kitlelerin ta bula r-<7(i'sna d e v r i m c i bir bilin n a k e t m e k deil, burjuva d e m o k r a t i k gelenek iinde zaten e p e y g e l i m i o l a n bir siyasi bilince n f u z e d i p o n u d n t r m e k o l d u u lkelere u y g u l a n a m a z d ya da a n c a k ok k a p s a m l snrlamalar gel irilerek uygulanabilirdi. Bu i d e . Rus Bolevikler'in kar l a m olduklar h e r e y d e n farkl, o k d a h a k a r m a k ve incelikli bir eydi: bu farkn y a n l a n l a l m a s , Bolevikler'in ve d a h a sonralar da K o m i n t e r n ' i n balya n e r d i i r e e t e l e r i n n e d e n o u n l u k l a y e t e r s i z v e u y g u l a n a m a z g r n d k l e r i n i aklar. M o s k o v a ' n n g n d e r d i i b i r m e k k a r a r l a r n u y s a l k o m n i s t partiler t a r a f n d a n , yerel koullar v e g r l e r a s n d a n geerli o l u p o l m a d n a p e k y a d a hi b a k l m a k s z n o t o m a t i k o l a r a k u y g u l a n d bir d u r u m a u l a l m a s n a d a h a ok vard. A m a bu s recin ilk sinsi balangc, Lenin'in Komnizmin ocukluk Hastal: "Sotculuk"u yazd ve K o m i n t e r n ' i n kinci kongresinin topland d n e m e tarihlenmelidir. K o m i n t e r n d o k t r i n i n i n bir baka d e i m e z unsuru da bu sralarda orta ya kt. artisi hareketin b t n y l e iflas e t m e s i k a r s n d a b u n a l a n En gels, d a h a 1858'de, M a r x ' a yazd bir m e k t u p t a , "ngiliz proletaryas as lnda gittike burjuvalayor, oyleki b t n lkelerin bu en burjuva o l a n , s o n u l a burjuvazisinin yan banda burjuva bir aristokrasi ve burjuva bir prolctarva i s t i y o r m u gibi g r n y o r " g r n dile g e t i r m i ; " b t n d n y a y s m r e n bir ulke iin" b u n u n " b i r l d e d o a l " o l d u u n u da ek l e m i t i . 1 * Bu lez 1 S82'de K a u t s k y ' y e y a z l a n bir m c k l u p i a da t e k r a r edliy o r d u ; w yl sonra, M a r x ' i n l m n n a r d n d a n , Engels bu g r s o n ralar o k n e m k a z a n a c a k bir b i i m d e d a h a da gelitirerek, bir ngiliz d e r g i s i n d e yazd genel d e e r l e n d i r m e y a z s n d a da ifade etti: ngiltere'nin sanayi lekeli srd srece, ngiliz ii snf da bu tekelin avan tajlarn belli lde paylat. Bu avantajlar iiler arasnda ok eitsiz bir biim de datld: aslan pay ayrcalkl bir aznlk tarafndan kapld, ama yine de geri -1 ye, ara sra geni kulelere de aktarlacak bir eyler kalyordu. "

37. Ikna ksngre "kitleler"! "iilerin ve kapitalist smrnn kurbanlarnn (amam, zellikle de en az rgtlenmi, en jz bilinli, en ok ezilen *e orgu ilenmek ten en az naplrmi. olanlar" eklinde tanmlamn {Komnuisic.tki Inc "tlsi'nal v Dokunu nak (10131. s. o_S) 38. Marx ve Engels, Soineniya, c. XXII, s. 360. 39. .4 c e-, c. XXVII. s. 23. 40. A a e., c. XVI. 1. s. 200; Engels ngiltere'de Emeki Snflnn Dununu klarnm IS9J. basksna virde ven bir nszde bu pasajn lamamn' aklatr la v e., c XVI. II. s. 275).

DEVRM: AVRUPA ZERNDE 175 B u r a d a k i ima artk, ngiltere p r o l e t a r y a s n n k e n d i s i n i n "burjuvalat" deil, o n u n iindeki "ayrcalkl bir a z n l n " bu staty aa tabaka p a h a s n a k a z a n d eklindedir. L e n i n , Kapitalizmin En Yksek Aamas Kmperyalizm'de, Engels'in att t e m e l l e r e d a y a n a r a k , ngiliz proletarya snn bir k s m n n burjuvalatn tekrarlyor ve "bir ksm da orta snfa satlm olan ya da en a z n d a n o n l a r d a n para alan a d a m l a r (aralndan y netilmeye izin veriyor" d i y e ekliyordu.* 1 Bu tekelci kapitalizm, s m r g e si ya da yar-smrgesi k o n u m u n d a k i piyasalar s m r m e s i s a y e s i n d e , ii snfnn "ayrcalkl bir aznln" n e m a l a n d t r a b i l i y o r ve b y l e c e yozlalrabiliyor, bu aznlk da "burjuvaziden para a l a n " liderler r o l n ( b u tabir artk Marksisi d o k t r i n i n k l i e l e r i n d e n b i n o l m u l u ) o y n u y o r d u . A l m a n Sosyal D e m o k r a t Partisi'ndek. liderleri aa t a b a k a l a r d a n o k d a h a v a h i m bir b i i m d e e t k i l e m i o l a n " r e v i z y o n i z i n " olgusu v e F r a n sa'da e bir burjuva koalisyon h k m e t i n e katlmakla balayp s o n u t a b t n kalbiyle burjuvazi saflarna k a n l a n birden fazla sosyalist liderin yaadklar d a bunu d o r l u y o r m u gibi g r n y o r d u . Dolaysyla Bolevikler, n d e g e l e n sosyal d e m o k r a t l a r n burjuva

c u m h u r i y e t i n i n s a v u n u c u l a r gibi g r n d k l e r i V8-IV knda A l m a n d e v r i m i n i n k m e s i y l e yeni bir g k a z a n a n e p e y yerlemi bir doktrini miras almlard. L e n i n . K o m i n t e m ' i n k u r u l u u n u kullama vesilesiyle yazd bir yazda, bu sav A l m a n y a ' d a k i son olaylara u y g u l u y o r d u A l m a n sosyal d e m o k r a s i s i n e k m ve d n y a y a liderlik yapmt. Ama [diyordu Lenin] Almanya bu lkeleri ekonomik olarak getii zaman, yani yirminci y/yln yirmili yllarnda, bu mek Alman Marksist ii partisinin banda, Scheidenann ve Noske'den David ve Legien'c bir zrarlatanlar etesi, kapitalizmin parayla luuu en pis ayaktakm, monarinin ve kar devrimci bur juvazinin hizmetindeki eti iren i-srntf-celatlar onaya kt. J ; Lenin iki ay s o n r a . nc Enternasyonalin Grevler i balkl bir ba Almany. e k o n o m i k olarak Ingilcre ve F r a n s a ' n n a r d n d a kald s r e c e .

ka y a z d a . "ngiltere'de ii snfnn en st t a b a k a l a r n n " burjuvaziye d n m e s i t e m a s n a geri d n d ve kinci E n t e m a s y o n a l ' i bir kez d a h a " e m p e r y a l i z m i n ua, isi h a r e k e i n d e k i burjuva n f u z u n u n , burjuva ya-

4| Lenn. Soieovo. C XIX. s. 157-K, Lenn "orta snfa sallnj etan ya da en ayn dan onlardan para alan adamlar iaralndan ynetilme" lahrin. Engelsin Mars'a yazd. 11 Nisan IRKI larhl bir mekupan almtr, Engels burada bu tabn sendikalarn "le very worsl"unu (en konilerini) unmlamak iin kullanyordu (Mart vc Lngtls, Sttenvti. c. XXIV. f 52"). 42. Lenin. Soi t-an.. c. XXIV, s. 249

176 SOVYET RUSYA VE DNYA lanlarnn ve burjuva yozlamasnn faili" olmakla sulad. 4 3 Bu savdan, Komintem'deki Bolevik liderler tarafndan ilirazsz kabul edilip uygula nan ikna edici ve geni kapsaml bir karm yapld. Bat Avrupa'daki i i partilerinde ne zaman bir e n g e l l e ya da tereddtle karlalsa, tehis belliydi. Bu lkelerdeki hareketin liderleri -daha sonralar aalayc "ii aristokrasisi" terimiyle anlan kiiler- burjuvazinin bilinli ya da bi linsiz ajanlaryd ve her trl kriz durumunda burjuva demokrasisi ve burjuva kapitalizminin yardmna koacaklar kesindi. Bu ekilde form le edildiinde "ii aristokrasisi" tezi, butun reformistleri snflarna, ya ni proletarya davasna ihanet eden zndklar, sadece dnsel bir hala i lemekle deil, ahlaki olarak rezilce davranmakla da mahkm edilen kii ler olarak damgalyordu. Devrimcinin grevi, ii partilerinin alt tabaka larn hain liderlerinin gerek karakteri konusunda aydnlatmak ve parti lerde bu liderler aleyhine blnmeler yaratmakt. Komnizmin ocukluk Htisititt: "Solculuk"un btn laktik reeteleri, bu fikirle yorulmutu. Lenin'in kitap yaymlanmadan n c e , savunduu kat politikay y rrle sokma frsatlar o n a y a kmt bile. Hollandal liderlerin kontro l altnda bulunan Amslerdam'daki Bat Avrupa brosu, parlamento ve sendika eylemlerinden uzak dunnay savunduu iin Solculukla sulan d. IKKI'nn 1920 N i s a n n d a ald bir kararla bro lavedildi ve mp hem ilevleri de Berlin'deki Bat Avrupa sekreterliine aktarld.
44

Ayn

sralarda Lenin'in beklentisi, yani ngiliz ILP'nin de Fransz Sosyalist Par tisi gibi. Alman USPD'nin rneini izleyecei beklentisi ksmen gerek leti. ILP, 1920 N i s a n n d a yapt yllk konferansnda 4 - 1 byk bir o unlukla kinci Entemasyonal'den e k i l m e karar ald. A m a nc Enlemasyonal'e katlma ynndeki bir nerge ancak kk bir aznlktan oy ald; dier kararlar bekle gr niteliindeydi. Partinin ulusal idare konse yine, "herkesi kapsayan tek bir Entemasyonal'in yeniden kurulmasnn olabilirlii" konusunda, bu anlamda inisiyatifi oktan e l e geirmi olan svire Sosyalist Partisi 4 6 ile tartmalara balama, ama ayn zamanda Komintern tzn ve ona katlma koullarn da aratrma talimat ve rildi. Aratrma grevinin verildii iki ILP delegesi, Wallhead ve Clifford Allen, o sralarda S o v y e t Rusya'y ziyaret emek zere olan byk bir -

43.A. .f.,c.XXIV.s.390. 44. Kommunistieskii Internatsional, No. 10 (11 Mays 19201, col. 1659-60: hrik Marksist, No. 2-3 (1935), 5.92.
45 Independent Lohou Patty Report of the Twenty-Eighth Annual Conference ( 1920).

46. Bkz. yukarda s. 160

DEVRM: AVRUPA Z E R N D E 177

Vi Partisi h e y e t i e l i i n d e yola ktlar. Bu d e l e g a s y o n d a a r a l a r n d a T o m Shaw, R o b e r t W i l l i a m s , B e r t r a n d Russell, Ethel S n o w d e n , H a y d n G u e s t vc R o d e n Buxton'in da b u l u n d u u bir dizi s e n d i k a c , i Partili parla m e n t e r v e entelektel d e b u l u n u y o r d u . a y n c e G e o r g e L a n s b u r y Moskova'y ziyaret e t m i v e ngiltere'ye g r d h e r eyle ilgili h e y e c a n dolu bir raporla d n m t . A m a i Partisi heyeti ngiliz S o l u ' n d a bu yolculuu y a p a n lk b y k ve nfuzlu gruptu, o y z d e n de bu olay belli bir n e m t a y o r d u . Heyet 1920 Mays'nn ortalarnda M o s k o v a ' y a ulainda, Pilsudski' in Ukrayna'y igali t a m faaliyette ve baarsnn z i r v e s i n d e y d i . H e y e t i 2 6 Mays'ta k a b u l e d e n Lenin'in e s a s e n ziyaretilerini Sovyetler'in b a n a r z u s u n u ve ngiliz H k m e t i ' n i n " b e y a z l a r " a ve P o l o n y a ' y a y a r d m et mesinin yanlln n e k a r a r a k e t k i l e m e k islemi olmas p e k d e ar tc deildir - hele ki bazlarnn bu y a r d m n g e r e k o l d u u n d a n p h e lendikleri d n l d n d e . Delegelerden bazlar, Lenin'in u iki e y d e n hangisini d a h a n e m l i b u l d u u e k l i n d e , biraz rahatsz edici o l a n bir soru sordular: " n g i l t e r e ' d e tutarl bir d e v r i m c i k o m n i s t partinin k u r u l m a s n m y o k s a Rusya'yla bar davas iin i kitlelerinden g e l e c e k d o l a y s z y a r d m m . " Lenin soruyu " b i r k a n a a t m e s e l e s i " diyerek c e v a p l a d . i leri k u r t a r m a k isteyenler bir k o m n i s t partinin k u r u l m a s n a kar o l a m a z lard; t e y a n d a n burjuva d e m o k r a s i s i v e pasifizm k o n u s u n d a y a n l s a m a lar b e s l e m e y e d e v a m e d e n insanlarn "akllarna k e n d i l e r i n e k o m n i s t d e y i p n c E n t e r n a s y o n a l e katlma fikri g e l m e s i " y l e hibir ey e l d e e d i l e m e z d i . Bu tr insanlar sadece " m d a h a l e y e kar pek iyi niyetli ka rarlar" karabilirlerdi, a m a bu kararlar da s o n u t a a n c a k onlar alanlar g l n gstererek ie yarard. Anlalan g r m e l e r d e K o m i n t e m ' d e n sa d e c e b u r a d a b a h s e d i l m i t i . 4 7 Lenin'in d n e c e k b a k a eyleri vard. D e legeler gruplara ayrlp Sovyet R u s y a ' n n eitli yerlerini ziyaret e t m e k zere daldlar. G e l g e l e ! i m b u , K o m i n t e r n m e s e l e s i n i aratrmak z e r e zel bir g r e v y k l e n m i olan iki ILP delegesini tatmin e d e m e z d i . Bu k o n u d a talihleri pek yaver g i t m e d i . N e Lenin'in n e d e Troki'nin o n l a r a ayracak z a m a n vard; ngilizce b i l m e y e n ya da o k az bilen Z i n o v y e v a r k a p l a n d a kal y o r d u ; onlarla e s a s e n h e r y e r d e hazr ve nazr R a d e k ilgilendi. ngiliz ku r u m l a r n n r e s m i y e t i n e alk olan delegeler, kurulal on iki ay g e m i ol-

47. Grmenin kayd, birka gn sonra Pravda'da yaymlanan bir ngiliz ilerine Mektup biiminde bizza Lenin taralndan lululmuur (Soineniya, c. XXV, s. 262-5).

178 SOVYET RUSYA VE DNYA m a s n a r a m e n K o m i n t e m ' i n h l " h i b i r r e s m i t z y a d a kurallar" o l m a y a n " b t n y l e ad hoc bir k u r u l u " o l d u u n u g r n c e o k e oldular. K o m i n t e r n genel m e r k e z i n d e "ardan a l a n " y n t e m l e r u y g u l a n m a s y z n d e n , tzel bir o r g a n olarak IKKI ile r e s m i bir g r m e a y a r l a m a k zor oldu; en nihayet bir vakit a y a r l a n d n d a da g r m e l e r e k a n l a n szcler, esamileri o k u n m a d anlalan y a b a n c y e l e r d e n , yani B u h a r i n ile Radek'ten ibaretti. Yazl o l a r a k bir dizi soru iletildi ve IKKI'dan erii taviz siz, tonu da u z l a m a z u z u n bir c e v a p alnd. (LP liderleri R a m s a y M a c D o nald ve Snovjden " s a v a a lafta kar k a n " a m a "elini pislie b u l a t n n a y a n P o n l i u s P i l a t u s r o l n o y n a m o l a n " " m e r k e z c i l e r " denilerek knan yordu. " K o n f e r a n s l a r ve liderlerle yaplan u z l a m a l a r yoluyla deil, an c a k d e v r i m i n gelimesi yoluyla, snf bilincinin a r t m a s y o l u y l a " ilerleme salanabilirdi. IKKI, ILP'nin " a n c a k d r t t e birinin K o m n i s t E n t e r n a s y o nal'n tutarl ve s a m i m i takipileri" o l d u u n u gayet iyi biliyordu. B u n l a r baka k o m n i s t gruplarla birleip tek bir k o m n i s t partisi kurmalydlar; not, "ngiltere'nin k o m n i s t l e r i , birlein!" arsyla biliyordu. Partinin alt k a d e m e l e r i n d e yer alanlarn liderlere kar a y a k l a n m a s yoluyla m e v cut partilerin b l n m e s i n i n a m a l a n d ak ak s y l e n i y o r d u . Yazdaki esneklikten uzak ton ve src tabirler kesinlikle Radek'in patavatsz kale minin rnyd.48 Ama bu politika. Komnizmin ocukluk Hastal' "Solculuk "ta d e n e n h a t i m mantksal bir geliimiydi belki d e . U k r a y n a ' d a k i askeri v a z i y e t i n t e r s i n e d n m e s i n d e n y l m a y a n K o m i n t e r n g e n e l merkezi u z l a m a z b i r h a l e t i r u h i y e iindeydi. 27 M a y s 1920'de, ILP h e y e tine verilen c e v a p l a ayn a n d a , USPD m e r k e z k o m i t e s i n e , 5 u b a t 1920 ta rihli m e k t u b a c e v a p v e r i l m e d i i n d e n ve hatta bu m e k t u b u n parti yeleri ne bile iletilmediinden ikyet eden bir not gnderildi. 1 ''' K o m i n t e m ' e gi riin kolaylatrlaca d n l m e m e l i y d i . Z i n o v y e v r e s m i d e r g i d e yazd bir yazda taliklere b a v u r u p y l e h a y k r y o r d u : "Komnist Enternas yonal'n kaps kapsna bir kilit asmak arttr, Komnist Enternasyonal'n arttr."50 giri nne gvenilir bir nbeti dikmek

ILP d e l e g e l e r i n d e n ksa bir sre sonra, 1920 Haziran o r t a l a r n d a Fran sz Sosyalist Partisi'nn u z u n s r e d i r gelecekleri d u y u r u l a n yeleri Fros-

48. Delegelerin raporlar IndependentLabour Paty: Report of the 2^th Annual Confe rence (1921). S. 49-6)'de, sorular ve IKKI'dan verilen cevap da 77te ILP and the 3rd Inter national ()920)'de bulunabilir: IKKl'nn verdii cevabn Rusa evirisi urada yaymlan mtr: KommunistieskiiInternational, No. 12 (20Temmuz 1920),col. 2231-56. 49. Kommunismus (Viyana), No. 24 (26 Haziran 1920). s. 833-4, 50. Kommunistieskii Internatsional, No. 11 (14 Haziran 1920), col. 1730.

DEVRM: AVRUPA Z E R N D E 179 sard v e C a c h n , K o m i n t e r n ' e b a l l k k o u l l a r n s a p t a m a k l a y a p m a talimat da a l m olarak M o s k o v a ' y a geldiler.51 kalmayp

S o v y e t R u s y a ' d a k i t o p l u m s a l v e s i y a s i k o u l l a r l a ilgili g e n i bir aratrma 1 9 H a z i r a n 1920'

dc d e l e g e l e r , ILP t e m s i l c i l e r i n i k a r l a m o l a n d a n daha t e m s i l e d i c i nite l i k t e b i r 1KKI t o p l a n t s n a a r l d l a r . O n l a r a F r a n s z p a r t i s i n i n d u r u m u hakknda R a d e k , Z i n o v y e v , (onlardan partinin s a v a srasndaki "ihatct"in m a h k m e t m e l e r i n i i s t e y e r e k u l u s a l g u r u r l a r n i n c i t e n ) B u h a r i n , Serrati, J o h n R e e d v e s o n olarak L e n n tarafndan k e s k i n sorular soruldu, l x n i n ' i n srar e t t i i h u s u s l a r , n e t bir parti i z g i s i , d i s i p l i n l i bir b a s n (Hu~ manite nin t e k s o s y a l i s t z e l l i i v a r d , d i y o r d u L e n i n , o d a a b o n e l i s t e s i ) v e "re f o r m i s tier" i n p a r t i d e n i h r a e d i l m e s i y d i . B e l k i d e d a h a a l t t a n a l a n , kur y a p a n bir tavr b e k l e m i o l a n d e l e g e l e r , s a d e c e belli noktalar tartp rapor v e r e c e k l e r i s z n verebildiler.32 Onlar y a k l a a n k o n g r e i i n M o s kova'da kalmaya ikna e t m e k amacyla byk bask uyguland, a m a kong r e o n l a n n P a r i s ' t e n a y r l m a l a r n d a n n c e lan e d i l m e m i o l d u u i n , par tiden b y l e bir g r e v a l m a m l a r d . Bir sre tereddt e n i k l e n sonra, kal m a y k a b u l ettiler. 5 -'

Komintern'in ikinci kongresinin

1920 T e m m u z u ' n d a t o p l a n m a s n d a n Polon

n c e , s a v a n g i d i a t d r a m a t i k bir b i i m d e t e r s i n e d n m t .

ya'nn igal kuvvetleri l ' k r a y n a snrlarnn o k dlarna pskrtlmt; Kzl Ordu neredeyse hibir direnile karlamakszn batya. P o l o n y a ' nn i l e r i n e d o r u i l e r l i y o r d u ; V a r o v a ' n n d m e s i - v e P o l o n y a d e v r i m i n i n patlak v e r m e s i - k e s i n gibi g r n y o r d u . K o n g r e y e bakanlk y a p a n Z i n o v y e v daha sonra sahneyi y l e b e t i m l e y e c e k : K o n g r e salonunda ordularmzn harekelinin her gn iaretlendii byk bir harita aslyd. Ve d e l e g e l e r her sabah meraklan nefesleri kesilerek bu harlann nne diziliyorlard. Bir tr s i m g e gibiydi: Uluslararas proletaryann en iyi tem silcileri meraktan nefesleri kesilerek, kalpleri gmbr gmbr alarak ordularm zn her ilerleyiini takip ediyorlard ve hepsi de, ordumuzun k o y d u u askeri a m a gerekletirilirse, bunun enternasyonal proletarya devriminin m u a z z a m hzlan-

51. 23 Nisan 192 iarihl lalimat mektubu uradadr; L. O. Ftossard. De Jaurs Lentflr (1930). s. 235 . 52. Ftossard ile Cochin'in loplamyla ilgili raporu a. g.e., s. 245-69'da, Frossard'n birka kiisel yorumu da a.g e., s. 64-6'da bulunabilir; IKKI'mn yaralayc yorumlar ise "Fransz Sosyalist Partisi'nin btn yelerine ve btn bilinli Fransz proleterlerine" hitap eden 26 Temmuz 1920 tarihli bir mektupta grlebilir (a.g.e., s. 281-303). 53. A.g.e., s. 105-10: Frossard kendini btn metin boyunca fevri ve heyecanl arkadasna uyup saduyusunu kaybeden zayf bir adam olarak lasvir edet

180 SOVYET RUSYA VE DNYA mas anlamna geleceinin gayel iyi farknda (ard. 5 4 Z i n o v y e v , k o n g r e y i a a r k e n d e , a y n d r a m a t i k leiden a l m t : Komnist Enternasyonal'n ikinci kongresi, daha oturumlarn aarken tarihe geti. Bugn aklnzda luun. Bu gnn ektiiniz btn mahrumiyetlerin ve verdiiniz cesur ve ylmaz mcadelenin mkafat olduunu bilin. ocuklarnza bu gnn anlamn anlatn ve aklayn. Bu muhteem an yreklerinize nake din.53 K o n g r e y e y i r m i be l k e d e n iki y z d e n fazla d e l e g e katld. R u s dele g a s y o n u y i n e g z e a r p y o r d u . B a z e n k o n g r e bakanl k r s s n d e n , bazen de bir R u s delegesi olarak k o n u a n Z i n o v y e v k o n g r e b o y u n c a en n e k a n a h s i y e t o l d u . L e n i n btn t e m e l m e s e l e l e r h a k k n d a k o n u t u , B u h a r n ile R a d e k de o n a ustaca y a r d m c oldular. P o l o n y a seferiyle me gul olan T r o k i , ok ksa sreler iin g r n p k a y b o l u y o r d u . A l m a n y a ' d a n KPD d e l e g a s y o n u n a Paul Levi b a k a n l k e d i y o r d u . USPD, ikisi K o m i n t e r n ' e k a t l m a d a n yana, kisi kar o l a n drt d e l e g e g n d e r m i t i ; a m a partinin ball hl m u a l l a k t a o l d u u in k o n g r e y e o y l a m a hakk ve rilmeksizin kabul edildiler. KAPD'nin iki delegesi de d a n m a n sfatyla kabul edildiler, a m a g r m e l e r e katlmadlar. 5 '' Bakanln Serrati'nin yapt talyan d e l e g a s y o n u talyan S o s y a l i s t Partisi'nin, S a k a n a t hari b t n gruplarnn temsilcilerini ieriyordu. ngiliz d e l e g a s y o n u ngiliz Sosyalist Partisi. Sosyalist i Partisi, t e z g h t a r l a r rgl ve d a h a k k birka g r u b u n temsilcilerinden o l u u y o r d u . F r a n s z Sosyalist Partisi'nin iki d e l e g e s i , tpk USPD temsilcileri gibi, s a d e c e d a n m a n l k h a k l a r n a sahipti, n k parti h e n z K o m i n t e m ' e k a t l m a y a karar v e r m i deildi. A m a bazlar a y n z a m a n d a Fransz Sosyalist Patisi'ne d e ye olan b a k a be F r a n s z d e l e g e . F r a n s z " n c E n t e r n a s y o n a l k o m i i e s i " n i tensilen t a m o y h a k k n a sahipti. A m e r i k a n K o m n i s t Partisi ile A m e r i k a n K o m n i s t i Partisi'nin delegeleri, K o m i n t e m ' i n b i r l e m e e m i r l e r i n i kaae a l m a d a n , birbirlerinin vekletinin geerliliini t a r t y o r l a r d . 5 7

54. De\yatyi S"ezd Rpssiskoy Kommuthslieskoy Pari (1921), s. 271. 55. Der Zweite Kongress der Kommunist, internationale (Hamburg. 1921), s. 14. 56. Anlalan Levi, KPD delegasyonu adna, eer KAPD temsilcileri oy kullanma hak kna sahip delegeler olarak kabul edilirlerse. kongreden aynlma tehdidinde bulunmu (Be richt ber den 5. Parteitag der Kommunistischen Partei Deutschlands (Spartakusbundl. (1921), s. 27, 29); Zinovyev'in daha sonra sylediklerine baklrsa, Radek Lev'y destekle mi (Protokoll: Fnfter Kongress der Kommunistischen Internationale (tarihsiz), c. I, s. 468). 57. Der Zweite Kongress der Kommunist. Internationale (Hamburg, 1921t, s. 607-10;

DEVRM: AVRUPA Z E R N D E 181 lk o t u r u m d a k o n g r e , A l m a n d e l e g e L e v i ' n i n n e r i s i y l e , " b e y a z P o l o n ya'ya h e r h a n g i bir y a r d m d a b u l u n u l m a s n , S o v y e t R u s y a ' y a kar her h a n g i bir m d a h a l e d e b u l u n u l m a s n " g r e v l e r v e g s t e r i l e r y o l u y l a n l e m e l e r i i i n " b t n l k e l e r i n e r k e k v e k a d n i i l e r i " n e h i t a p e d e n bir a l y a p l m a s n t a r t m a s z b e n i m s e d i . 5 8 Fakat, birinci k o n g r e i s a v a n getirdii m i t s i z c e g e r i l i m i n g l g e s i altnda t o p l a n m k e n , ikinci k o n g r e Kzl Ordu'nun askeri zafer k a z a n d bir a n d a t o p l a n m t ; R S F S C ' y e dorudan y a r d m v e d e s t e k ihtiyac z e r i n d e ilk k o n g r e d e k i - y a d a daha sonraki btn k o n g r e l e r d e k - kadar o k d u r u l m u y o r d u . K o n u m a l a r n a r l , artk d a h a g e n i k a p s a m l bir g r e v , b a y a b a y a g r n r l k k a z a n m o l a n d n y a d e v r i m i n i h z l a n d r m a g r e v i z e r i n d e y d i . Bir ka rarda y l e d e n i y o r d u : Komnist Enternasyonal S o v y e t Rusya'nn davasnn kendi davas olduunu ilan eder. S o v y e t R u s y a bulun dnyann S o v y e l cumhuriyetlerinden oluacak bir federasyondaki bir halka haline g e l i n c e y e kadar uluslararas proletarya klcn knna s o k m ayacak t r . w Devrimci o y u n u n son perdesinin ok yaknda oynanacana duyulan g v e n kongrenin deimez, temasyd, h e m gereken r g t l e n m e tryle i l g i l i h e m d e b y l e b i r r g ! y a r a t m a k i i n a t l m a s g e r e k e n a d m l a r l a il gili g r l e r e d a m g a s n vuruyordu. En b y k ihtiya. K o m i n t e m ' i d e v r i m i n pratik arac haline g e t i r m e k t i . /.novyev y l e soruyordu: 1919 Mart'nda kurulduu zaman n c Enternasyonal neydi? Bir propa ganda d e m e i n d e n l e bir ey deil; ilk yl b o y u n c a da b y l e kald... Arlk bir propaganda dernei deil, uluslararas p rol ela ly a nn sava bir organ olmak isiyumz."1

resmi Amerikan kaynaklarna gre, 12 Ocak 1920'de iki partinin birlemesi yolunda bir ka rar alnm (Russian Propaganth Hearings before a Sub-Committee of lie Committee on Foreign Ri lotions. United Stotel Semte (66th Congress. 2nd Session. 1920). s. 4 IS- |li), ama bir "Bolevik kurye" yoluyla ilciden bu karar (Foreign Relations of the United States. 1920. L. Ill ( 193b). s. 449-5l)| ayrl gidermeyi baaramaml. 58. Age. s. 56. Alnanca melinde ar u cmleyle biliyordu. "Dnya proleterlerini yapmaya ardmz eylem budur. Russia expects liat every man will do his duly' [Rus ya herkesin grevini yapacan umuyor' -.n.j." Bu cnle Rusa basmda yoklur: Anla lan cmle ar metnine deil, nutuklarn edebi kinayelerle sslemeyi seven Levi'nin ko numasna aitmi. 59. Kommunistieskii Internai s ional v Dokunenak (1933), s. 152, 60 Dc Zwei le Kongress de Kommunist. Internationale l Hamburg, 1921). s 193-4

182 S O V Y E T RUSYA VE D N Y A

Bu ilev deiiklii bir r g t l e n m e deiikliini de b e r a b e r i n d e getiri y o r d u : Bir dizi ulusal parti y e r i n e . K o m i n t e r n "farkl l k e l e r d e d a l l a n olan tek bir k o m n i s t parti" haline g e l m e l i y d i . 6 1 B i r k a k e r e . Birinci ve kinci E n t e r n a s y o n a l l e r a r a s n d a k i kartlktan bir hisse karld. Birinci E n t e r n a s y o n a l "gl, m e r k e z i bir k u r u m " d u ; M a r x ile E n g e l s E n t e r n a s yonal'n t z n e iilerin "uluslararas birlik" ve " t a m a n l a m y l a ulusla raras bir r g t " ihtiyac inde o l d u u n u g e i r m i l e r d i . kinci E n t e r n a s yonal'n ynetimi ise " b i r m e k t u p k u t u s u ' n d a n f a r k s z d . 6 2 n c E n t e r n a s y o n a l kinci'nin h a t a l a n n t e k r a r l a m a m a l y d . K o n g r e n i n , bir araya g e l i p m z a k e r e l e r y a p a r k e n , ilerleyen Kzl O r d u ' y l a birlikte d e v r i m i n h e r g n batya d o r u yayldn gzleriyle grebildii bir z a m a n d a , R u s r n e i n i n Avrupa'nn geri kalan iin de geerli o l u p o l m a d n sorgula m a k iin pek n e d e n k a l m a m ) . Bir K o m n i s t E n t e m a s y o n a l ' n tek ve st o t o i i e s i a l m d a d e v r i m c i e y l e m birlii ve parti retisi birlii s a l a n m a s gereklii anlay, s o r g u l a n a m a y a c a k bir b i i m d e yerleiklik k a z a n d . l ( H 9 ' d a r e s m e n h o g r l m o l a n ufak tefek s a p m a l a r y a s a k l a n d : Artk p a r l a m e n t o s e i m l e r i n e ve sendikalara k a t l m a s o r u n u h a k k n d a farkl g r l e r s a v u n m a y a zin v e r i l m i y o r d u . Ayrnt d e n e b i l e c e k m e s e l e l e r d e bile, bir parti izgisi ak seik ortaya k o n m a l ve t a k i p e d i l m e l i y d i . ngi liz Komnist Partisi'nin i P a n i s i ' y l e k u r d u u ilikiyle ilgili, hayli ken d i n e zg o l d u u n u n kabul e d i l m e s i g e r e k e n bir m e s e l e k o n u s u n d a , ngi liz bir d e l e g e belli bir serbesllik isleyince, Lenin tekbiinlilik ilkesini iddellc s a v u n d u : Yolda Ramsay diyor kr Bu meseleyi biz ngiliz komnistleri kendi anmzda halledelim. Btn kk fraksiyonlar gelip bazlarmz undan vanayz, bazlar mz da karyz, buna kendi aramzda karar verelim derse Entemasyonal'n hali ne olur? Bir Enternasyonal'e, bir kongreye v btn bu tartmalara ne gerek ka lr? ikinci E n t e r n a s y o n a l e z g b u geveklik " k k t e n yanl."t. o D e v r i m ci strateji ve taktiklerle ilgili b t n m e s e l e l e r d e d o r u karara, en iyi, b tn d e v r i m c i hareketi temsil e d e n ve btn d e v r i m c i d e n e y i m l e r b t n n genelleliren bir k u r u m tarafndan ulalabilirdi. Bu a m a c a a n c a k kat bir k u r u m s a l disiplinle ulalabilirdi. Z i n o v y e v ' i n k o n g r e y e s u n d u u a k l a m a y a baklacak olursa, kinci E n t e r n a s y o n a l " k e n d i iinde, pratii ve taktikleri d e v r i m c i proletaryann taktiklerine d-

61 A C C S . 102. 62. A.g.e.. s. 13, 238. t3. Lenin, Soineniya, c. XXV. s. 348, 365.

D E V R M : AVRUPA Z E R N D E 183 pedz kar o l a n partilere h o g r g s t e r d i i " iin baarsz o l m u t u . M G e e n yl M a c a r i s t a n ' d a k i d e v r i m de ayn h a l a y yapt iin baarsz ol m u t u . 6 5 Partiler ortodoksilerini. a n c a k zndklar saflarndan ihra ede r e k salayabilirlerdi. L e n i n ) 9 0 4 ' d e " b l n m e , b l n m e , b l n m e " diye hayktrarak, Rus S o s y a l D e m o k r a t Partsi'ndek b l n m e y i eletirenlere kar k y o r d u . 1 * S o n r a k i on yl b o y u n c a , iyi ve kt z a m a n l a r d a . M e n evik semeciliine kar Bolevikler'in d o k t r i n e r saflndan y a n a sava vermiti. Partiyi b l m e k , o n u saysal adan n e m s i z hale g e t i r m e k , d o k t rinini s u l a n d r m a n n ya da disiplinini zayflatmann y a n n d a ehven-i ser di. 1920'de bu s n a n m ilkeyi K o m i n e m ' e u y g u l u y o r d u . Bir partinin K o m i n l e m ' e kabul e d i l m e s i n i n temel k o u l u , K o m i n t e r n p r o g r a m n n v e kurallarnn kaytsz artsz kabul edilmesi ve muhaliflerin p a r t i d e n ihra e d i l m e s i y d i . kinci k o n g r e y e katlan bir ngiliz d e l e g e , ngiliz k o m n i s t lerinin o u n l u u n u n bu koullar r e d d e d e c e i ikyetinde b u l u n u n c a Lenin. o u n l u a u y m a k neden art o l s u n ki, d i y e sordu: Sadk aznlk "ayr olarak rgtleneblirdi". " D o r u taktikler s o r u n u n u c e v a p s z brakn a k t a n s a " b l n m e k d a h a iyiydi. 6 1 Z i n o v y e v Rus partisi a d n a bu n o k t a da kategorik bir b e y a n d a b u l u n d u : laryan yoldalarmz ya da baka yoldalar bize su Sa unsurlarla balanty koruma taleplerini iletirlerse, o zaman parimz burjuva olarak grdmz un surlarla balantl olmaktansa tek bana kalmaya hazrdr. 6 " Zndklar d l a m a k iin b l n m e ilkesi, bir kere b e n i m s e n d i k t e n son ra, k a n l m a z bir katlkla u y g u l a n y o r d u , n k zndk liderlere o l o m a lik otork "burjuvaziye satlm" h a i n l e r g z y l e baklyordu. Bu d o k i n in ierimleri K o m n t e r n ' d e k g r m e l e r e hzla sirayet elti. Letn. M o s kova'da ngiliz ii Partisi heyetiyle g r m e s i n i anlatt ingiliz iileri ne Mektup yazsnda, "iilerin p a r l a m e n t o ve send i kal ardak i liderlerinin o u n l u u n u n burjuvazi saflarna g e m e l e r i " n i " u z u n sredir d e v a m e d e n bir s r e " olarak tarif e d i y o r d u . ilerin y e m i n l i d m a n l a r n d a n o k , kendi lerindeki hainlerin acilen b o z g u n a uratlmas g e r e k i y o r d u . Z i -

64. Der Zneilr Kongress der Kommunist. Internationale (Hamburg, 1921), s. 572: Zi novyev ayn eyi Bnnci Enternasyonal iin de syleyebilirdi - ama bu Mars'n kendisinin tuu deildi sahiden de 65. A g.e.. s. 45. 24 (. "21 kou Tun (bkz. aada s. 184-51 nsznde Je Macaristan'n husanszlgndan kardan "dersler'den bahsediliyordu: "Macar komnistlerinin sosyal de mokratlarla birlemeleri, Macar proletaryasna pahalya mal oldu." 66. kz. c l. s. 45. 67. Lenin, Soinemya. c. XXV, s. 350. 68. Der Zweite Kongress der Kommunist. Intet nationale (Hamburg. 19211. s. 243.

184 SOVYET RUSYA VE DNYA n o v y e v ikinci k o n g r e d e " d m a n evinizin i i n d e o t u r u y o r " d i y e haykr y o r d u . 6 9 L e n i n , USPD d e l e g e l e r i n d e n Crispien'i, USPD ile SPD a r a s n d a k i b l n m e y e "ac bir z o r u n l u l u k " m u a m e l e s i yapt in ineliyordu: Bamszlar yaknmak yerine, syle demelidirler: Uluslararas ii snf hl ii aristokrasisinin ve oportnistlerin izmeleri altndadr. Crspen A l m a n y a ' d a d e v r i m i n , a n c a k A l m a n iilerini "ok fazla" y ok su II a t r m a m a s kouluyla y a p l a b i l e c e i n i s y l e m i t i : Fedakrlk yapmaktan d kopan, bir devrimci mcadele zamannda "ok faz la" yoksullamaktan korkan bir ii aristokrasisi partiye ait olamaz , P a r t i d e n atlmalar istenenler, d e v r i m i n d o r u taktikleri k o n u s u n d a ha tal bir g r b e n i m s e m i o l a n iyi niyetli nsanlar deildi; proletarya d a vasna ihanet e d e n d n e k l e r d i . kinci k o n g r e n i n yaymlad e n n l v e n e m l i belgenin, yani partile rin K o m i n t e m ' e k a b u l n belirleyen "21 k o u l " u n byle bir a r k a plan vard. Birinci k o n g r e yelik koullarn t a n m l a m a k iin hibir g i r i i m d e b u l u n m a m t ; IKKI da bu ie g i r i m e m i t i . A m a bu k o n u artk hmal edi l e m e z d i . Lein " K o m n i s t E n t e r n a s y o n a l e k a b u l ' e ilgili o n d o k u z koul ieren bir taslak h a z r l a y p ikinci k o n g r e y e datt. Taslak K o m i n t e r n ' e uye olan h e r partinin, prolearya d e v r i m i ve proletarya dkatrlu lehin de p r o p a g a n d a y a p m a s n ve parti y a y n l a r n d a n s o r u m l u o l m a s n ; i h a r e k e l i n d e k i b t n s o r u m l u l u k gerektiren grevleri d o l d u r m a y a ve re formistlerle M e r k e z destekilerini partiden k a r m a y a almasn; yasal faaliyetleri yasad faaliyetlerle birletirip gelecek i savaa h a z r l a n m a k iin bir yeralt rgt y a n l m a s n ; o r d u d a vc krsalda p r o p a g a n d a yap masn; bn sosyal-ovenleri ve sosyal pasfislleri reddetmesini ve uluslararas m a h k e m e y a d a Milletler Cemiyet'nn y e n i d e n r g t l e n m e s i gibi n l e m l e r i n insanl e m p e r y a l i s t savalardan k u r t a r m a y a y e t m e y e ceini g s t e r m e s i n i ; aralarnda nl reformist liderlerin de b u l u n d u u btn reformistlerden kesinlikle a y r m a s n ; zellikle partinin b u l u n d u u lke h k m e t i n i n yrull koloni s m r s n k n a m a s n ; sendika larda, kooperatiflerde ve d i e r ii rgtlerinde d o r u d a n partiye kar s o r u m l u k o m n i s t h c r e l e r o l u t u r m a s n ; A m s t e r d a m 'dak i " s a n " sendi ka E n t e r n a s y o n a l ' i ne kar inat bir k a m p a n y a y r t p k u r u l m a a a m a s n d a olan yeni Kzl sendikalar E n t e r n a s y o n a l ' i n i d e s t e k l e m e s i n i ; parla m e n t o d a k i temsilcilerinin faaliyetlerini d e n e t l e m e s i n i ; kendisini d e m i r

69. A.g.e.. s. 111.

70. Lenin. Svineiya, c. XXV. s. 357-8.

DEVRM: AVRUPA LiZERINDE 185 bir disiplin ve d n e m s e l tasfiyelerle d e m o k r a t i k m e r k e z i y e t i l i k ilkesi zerinde r g l l e m e s i n i ; kar d e v r i m c i k u v v e l l e r e kars m c a d e l e veren btn Sovyet c u m h u r i y e t l e r i n i h e r ekilde d e s t e k l e m e s i n i ; parti progra mn K o m i n t e m ' i n ilkelerine u y g u n olarak g z d e n g e i r i l i p o n a y l a n m a s iin k o n g r e y e ya da IKKfya g n d e r m e s i n i ; K o m i n t e m ' i n b t n kararlar n balayc k a b u l e t m e s i n i ; e e r hl y a p m a d y s a " k o m n i s t " adn al masn ve bu koullar kabul etliini o n a y l a m a k iin h e m e n bir parti kongresi t o p l a m a s n g e r e k t i r i y o r d u . 7 1 Taslaktaki o n d o k u z koul, kat o l m a s n a r a m e n , n c e k i a y l a r d a Le nin ve K o m i n t e m ' i n d i e r balca destekileri tarafndan o r t a y a k o n m u olan K o m i n t e r n anlaynn mantksal bir f o n n l a s y o n u y d u . Bu koullar balangta bir k o n g r e k o m i s y o n u n a s u n u l d u , k o m i s y o n d a birka tashih yapt ve bizzat Lenin'in nerisiyle, artk K o m i n t e m ' e bal o l a n h e r parti de, m e r k e z k o m i t e s i n i n ve dier merkezi k u r u m l a r n , en a z n d a n te iki o r a n n d a , d a h a n c e d e n K o m i n t e m ' e bal o l d u k l a r n ilan e t m i o l a n yelerden o l u m a s n gerektiren bir " k o u l " d a h a e k l e d i . Lenin'in bata zikrettii iki koul i e geirilerek, toplam on d o k u z says k o r u n d u . Ye ni on d o k u z koul d a h a s o n r a kongre genel kurulu tarafndan pe p e e o l u r u m d a tartld. Z a m a n n n e m l i bir k s m n , ikisi koullar destekle yen ikisi de r e d d e d e n drt USPD delegesinin k o n u m a l a r ve bu konu m a l a r n yaratt karlkl s u l a m a l a r ald. USPD k o n g r e d e temsil edilen en byk ve en gl kitle p a n i s i y d - o sralarda yldz hzla ykselen br p a r t i y d i ; 7 2 c a n alc mesele bu k o u l l a n k a b u l e d i p K o m i n l e m ' c ba lanp b a l a n m a y a c a y d . Koullarn kendisi k o n g r e d e nispeten az bi muhalefetle karland. Halta son a n d a iki koul d a h a eklenerek d a h a da sklatrld, b y l e c e r a k a m son olarak yirmi bire u l a m oldu. Bunlar d a n biri, b t n parti organlarnn K o m i n t e m ' i n n e m l i belge ve kararlar n b a s m a s n , dieri ise parti k o n g r e s i n d e koullarn kabul e d i l m e s i n e kar oy kullanan b t n parti yelerinin partilerinden hra e d i l m e s i n i ge rektiriyordu. Birok b a k m d a n hepsinin en serti o l a n bu y i r m i birinci ko ul talyan B o r d i g a tarafndan n e r i l m i ve k o n g r e d e bu k o n u h a k k n d a yaplan en tavizsiz k o n u m a y l a , Fransz sviresi'nden bir d e l e g e , e s k i bir Kalvinist rahip o l a n H u m b e r t - D r o z tarafndan d e s t e k l e n m i t i r :

71. Lenin m bu 19 koulu ieren ve kongre arifesinde K<mtmn.uc!U /nictat. onaile yaymlanan ilk lasla uradadr Soineniya. c. XXV. s. 2K0-4. 72. 1919'da SPD, USPD'den be kal fazla oy alml; KPD 1919 seimlerine katlma mt. 1920 Haziran'nda dzenlenen seimlerde ise SPD'nin 5.600.000 oyuna karlk US PD yaklak 5.000.000, KPD ise 440.000 oy alml.

186 S O V Y E T RUSYA VE DNYA Bordiga'nn, partileri Komnist Enternasyonal aleyhine oy kullananlar atma ya mecbur tutan nerisi, ar Saclarn ilk tasfiyesini gerekletirmek iin son derece yararldr. "Blnme" kelimesi, birlii her eyin nne koyan btn opor tnistleri rktyor. Bu ilk tasfiye doal olarak eksik olacaktr, ama sahiden ko mnist bir parti yaratma yolunda atlan ilk admdr. 7 3 D a h a s o n r a y i r m i bir k o u l u n t a m a m , aksi y n d e s a d e c e iki oyla onayland.74 Bu y i r m i bir k o u l . kinci E n l e r n a s y o n a l ' l e resmi k o p u u t a m a m n a er d i r m e k in deil (ona zalcn o k t a n l m g z y l e b a k l y o r d u ) , kinci E n t e r n a s y o n a l ' e hl altlan alta s e m p a t i d u y a n ve iki E n t e r n a s y o n a l ara snda bir orta yol araynda o l a n unsurlar n c E n t e r n a s y o n a l ' d e n d l a y a r a k h e r trl u z l a m a i m k n n o r t a d a n k a l d r m a k iin k o n m u t u . 7 5 L e n i n ' e g r e , bu unsurlar esasen liderlerle snrlyd. Bu y z d e n ya plmas g e r e k e n ey, -bata U S P D , talyan Sosyalist Partisi ve ngiliz ILP o l m a k z e r e - " m e r k e z c i " partileri, liderlerini itibardan d r p aforoz ederek ve sadk ali kademeleri K o m i n t e r n ' i n y r n g e s i n e ekerek bl m e k t i . Yirmi bir koulda, Turati ile M o d i g l i a n i . K a u t s k y ile Hilferding, M a c D o n a l d , L o n g u e t v e A m e r i k a l Hillquit, h i b i r d u r u m d a K o m i n t e r n yeliine k a b u l e d i l e m e y e c e k " n a m l o p o r t n i s t l e r " olarak zellikle zik r e d i l i y o r d u . t e y a n d a n b u koullar, g e n e l l i k l e r i n e r a m e n , pratikte S o l cu muhalifleri ihra e t m e k iin k o n m u deildi, o n l a r a kar artc bir y u m u a k l k g s t e r i l m e y e d e v a m ediliyordu. K o n g r e d e alnan bir karar, KAPD, A m e r i k a n IWW ve ngiliz t e z g h t a r l a r k o m i t e s i gibi Solcu grupla rn grlerini m a h k m e d e r k e n , b u n l a r d a n bazlarnn " t e m e l l e r i bak m n d a n K o m n i s t E n t e m a s y o n a l ' i n k k ilkeleriyle ayn z e m i n d e b u l u n a n

73. Der Zweite Kongress der Kommunist. Internationale (Hamburg. 1921 ). s. 365; Zi novyev daha sonralar Halle kongresinde, bliin koullarn bu en sen olannn bir Rus de il, talyan deiege tarafndan nerilnesini durmadan ne karmtr {USPD: Protokol! ither die Verhandlungen des Ausserordentlichen Parteiitags :u Halle, (larihsiz), s. 175). Ruslarn byle bir koul Oncremeyecekleri ya da lalep edemeyecekleri aktr. Bu koul. Le nin in merkez komitelerin ve merkezi kurumlarn yelerinin ue ikisiyle ilgili koulunu epey ayordu (k oda koullar listesinde kalmtr); Zinavyev'm o sralar sylediklerine ba klrsa (Der Zweite Kongres' der Kommunist. Internationale (Hamburg. 1921). s 235-6), Rus delegasyonu bunun bir "koul" haline getirilmesi iin bask bite yapmam ve kongre nin bu ynde genel bir iuci ifade etmesiyle yetinebilinni. 74. A.g.e., s. 400: Son onaylandklar haliyle koullarn Alnancas, a.g.e., s. 387. 95, Rusas ise Kommunisieski Internatsional v Dokumenak (1933), s. 100-4 ve Lenin, So ineniya, c. XXV, s. 575-9'da bulunabilir. 75. Zinovyev ok sonralar 21 koulu "merkezcilie kar bir istihkm" olarak tanmla mtr (Protokoll: Fnfter Kongress der Kommunistischen Internationale (tarihsiz), c. I. . 45).

DEVRM: AVRUPA Z.ERNDE 187 son d e r e c e p r o l e t e r ve kitlesel bir h a r e k e t i " temsil ettiklerini kabul e d i y o r d u ; bu y z d e n k o m n i s t l e r "bu r g t l e r l e birleip tek bir k o m n i s t parti o l u t u r m a y o l u n d a tekrar tekrar a b a h a r c a m a k t a n k a n m a m a l y d l a r . " 7 6 K o n g r e n i n dier k a r a r l a n k o m n i s t l e r i n s e n d i k a ve burjuva parla m e n t o l a r n n a l m a l a r n a katlma g r e v i n i tekrar v u r g u l u y o r d u . z e l bir k o m i s y o n , ngiliz K o m n i s t P a n i s i ' n i n , k u r u c u yelerine hibir d o k t riner ballk d a y a t m a y a n gevek bir f e d e r a s y o n k o n u m u n d a k i ngiliz i Partisi ile ttifak k u r m a y a a l p a l m a m a s gerektii gibi n e t a m e l i bir m e s e l e y l e cebel le i y o r d u ; k o m i s y o n u n verdii r a p o r d a n h a r e k e t e d e n kongre d e soruyu 24'e kar 5 8 oyla o l u m l u c e v a p l a d . 7 7 D a h a n c e d e be lirttiimiz g i b i 7 S t a n m s o r u n u y l a ilgili bir k a r a r alnd ve ulus ve s m r ge s o r u n u h a k k n d a bir sonraki b l m d e ele a l a c a m z n e m l i bir tart m a y a p l a r a k bir dizi tez gelitirildi. K o m i n t e m ' i n ikinci kongresi s a d e c e d n y a a p n d a bir k o m n i s t rgt k u r m a y d e i l , b t n n e m l i m e s e l e l e r k o n u s u n d a k o m n i s t politikann temel ilkelerini tartp s a p t a m a y da a m a l a y a n iddial bir g i r i i m d e b u l u n m a k t a y d .

kinci k o n g r e , uluslararas bir g olarak K o m i n t e m ' i n tarihindeki zir v e a n n a , R u s d e v r i m i n i n kesinlikle Avrupa d e v r i m i n e d n m e nokta snda g r n d , R S F S C ' n i n k a d e r i n i n d a h a g e n i bir Avrupa birimininkiyle i ie getii ana karlk geliyordu. D e v r i m i n byle bir s o n u c a yol a m a s n , hl iten ie kendi kurtulularnn da b u n a bal o l d u u n a ina nan Bolevikler k a d a r dort g z l e b e k l e y e n y o k t u . D e v r i m c i h a r e k e t i n arlk m e r k e z i n i n batya, Avrupa'ya d o r u k a y a c a k o l m a s , k a z a n l a c a k zafer iin d e n e c e k b e d e l i n bir parasyd k u k u s u z ; a m a itiraz e t m e n i n a b e s k a a c a bir bedeldi bu. Dolaysyla ikinci k o n g r e d e k i g r m e l e r i n altnda derin bir p a r a d o k s yatyordu. Ruslar d e v r i m i Avrupa'ya ve d n y a nn d r t bir y a n n a yayarak, d e v r i m c i hareketteki kendi dlayc h k i m i yetlerini y o k e t m e y i itenlikle ve h e v e s l e istiyorlard. A m a abalar baa rsz o l u n c a , d e v r i m inatla R u s snrnda kalnca, kinci k o n g r e d e yaplan h e r ey i s t e n m e d i k bir s o n u , Rus h k i m i y e t i n i o n a y l a m a ve kural haline g e t i r m e s o n u c u y a r a n ve bu y z d e n de birok kii kongrenin iinde a lmak z o r u n d a kald koullarn k a n l m a z s o n u c u o l a n e y e sinsi ve

76. Kommunistieskii fttcrnatsional v Dokumvntak ( 1933), s. 99: Radek kongrede "sendikalis rgtleri Entemasyonal'e kabul eme karar"n "sendikalizmde. devrimci isiler ara snda yalnzca gei dneminde yaanan bir hainlik grdkleri" gerekesiyle savunmutur (Der Zweite Kongress da Kommunist. Internain>nate (Hamburg. 1921V s. 496). 77. A jt.'. s. 654 78. Bkr. c.2. s. 157. not 58.

188 SOVYET RUSYA VE DNYA d e r i n l e r e g i z l e n m i bir p l a n atfeder oldu. Bu sre en ak b i i m d e ikin c i k o n g r e n i n stlendii K o m i n t e r n t z n n erevesinin i z i l m e s i iinde g r l y o r d u . B u tzk, R u s K o m n i s t Partisi'nin t z n e o k b e n z i y o r d u . E g e m e n organ ilkesel olarak h e r yl t o p l a n a c a k o l a n d n y a k o n g r e s i y d i . O n u n tarafndan seilen y r t m e k o m i t e s i , o l u r u m l a r ara sndaki a r a d n e m l e r d e o n u n yerine y n e t i m i stleniyordu v e " s a d e c e d n y a k o n g r e s i n e kar s o r u m l u ' y d u . lKKl'nn bileimi h a s s a s bir k o n u y du. kinci k o n g r e d e alnan karara g r e , 1KKI on be ile on s e k i z y e d e n oluacak, b u n l a r d a n bei " d n y a k o n g r e s i n i n kararyla y r t m e k o m i tesi m a k a m n n b u l u n d u u l k e p a r t i s i " n d e n gelecek, geri k a l a n l a r d a " d i e r en b y k ulusal partiler"de birer kii olarak seilecekti. G e n e l kurulda tzk h a k k n d a yaplan serbest tartma srasnda, H o l l a n d a l bir d e l e g e y o k l a m a kabilinden lKKl'nn m e r k e z i n i n talya veya N o r v e ' e ta nabilecei n e r i s i n i getirdi, bir A l m a n d e l e g e d e y a r m azla Berlin'i n e r d i . A m a m e v c u t koullarda M o s k o v a ' y a ciddi bir alternatif o l a m a y a ca akt; d e v r i m batya y a y l m a y n c a d a , Hollandal d e l e g e n i n d o r u bir b i i m d e n g r d gibi, lKKl'nn "geniletilmi bir R u s y r t m e ko m i t e s i " haline gelmesi m u k a d d e r d i . 8 0 kinci k o n g r e n i n tarihsel rol, zahiri ve hatta bilinli a m a c n d a n ayr o l a r a k , K o m i n t e r n ' d e k i Rusya liderliini s a l a m bir t e m e l e o t u r t m a k t . K o n g r e b o y u n c a Ruslarn liderlii m u t l a k ve tartlmazd. R u s l a r ulusla raras bir t o p l a n t d a ev s a h i p l e r i n e z g o l a a n avantajlardan y a r a r l a n d lar: H e r h a n g i bir m e s e l e d e b t n yetenekli insanlarn seferber edebili yorlard. Ziyaretiler fiilen M o s k o v a ' d a bulunan heyetlerin g c y l e snr lydlar Yabanc delegelerin o u g l k l e o r a y a ulamlar ve h k m e t lerinin getirdii yasaklan k a m a k iin yasad yollar k u l l a n m a k z o r u n d a k a l m l a r d . D a h a da nemlisi, R u s heycii d a i m a tek bir sesle k o n u u y o r d u ; d i e r balca heyetler - A l m a n . ngiliz, F r a n s z , talyan v e A m e r i k a n h e y e t l e r i - birden fazla ulusal p a r t i d e n geliyorlard ve n e m l i k o n u l a r d a aralarnda g r ayrlklar vard; b u y z d e n d e K o m i n t e r n ' i n R u s liderle rinin muhalif yabanc d e l e g e l e r l e a t m a iini onlarn d a h a y u m u a k bal vatandalaryla grebildikleri bir d u r u m o t o m a t i k olarak ortaya k y o r d u . En n e m l i s i , liderlik d e v r i m c i baarnn d o a l d l y d . S a d e -

79. Bu say kongreden uura hemen yirmi bire karld 80. Tanmann konuyla ilgili pasajlar Der 7. ene Kongress der Kommunist meronnale (Hamburg, 1921). s. 582-7, 594-7'dc bulunabilir, liizk melni iin bkz. ,.jrr...v. 6026: Rusya'nn "yakn gelecek iin" lKKl'nn merkezi olmas karar oybirliiyle verildi lu g c. v. 659).

DEVRM: AVRUPA Z E R N D E 189 c c R u s l a r , n a s l b a a r l bir d e v r i m y a p l a c a n b i l d i k l e r i n i k a n t l a m l a r d: 1917 E k i m i ' n d e z a f e r b y l e b y l e k a z a n l m t , b a k a y e l l e r d e d e

b y l e b y l e k a z a n l a c a k i . k i n c i k o n g r e a r i f e s i n d e IKKI ile m z a k e r e l e r y a p m o l a n bir ILP d e l e g e s i , i z l e n i m l e r i n i y l e a k t a r y o r d u : Benimsedikleri g l milliyeti dorultu yznden n c Enternasyonal'n liderleriyle bir eyler tartmak s o n derece gt. Btn m e s e l e l e r e , Rusya'ya z (tU fikirler damgasn vuruyor. B e n c e bu anlalr bir ey, a m a benimsedikleri ili niz kabul e t m e z tavr t a n m a y kesinlikle kolayIatrmyor. Devrimlerin metafi zik kkenleri olmadn, tarihsel g e l i m e n i n s o n u c u olduklarn ve toplumsal devrimin her lkede farkl izgilerde g e l i m e s i gerektiini kabul c l m e y e hazrlar, ma her z a m a n belli bir noktaya, btn s o s y a l i s yntemlerin onlarn laktiklerini m o d e l almas gerektii noktasna dnyorlar. 8 1 Komintern rgtlenmesinin Rus deneyimini yanstmas ve Rus mode line g r e e r e v e l e n m e s i Ruslarn gizli planlarnn deil, prestijlerinin doal sonucuydu. Dnya devrimini yapacak olan Komnist Enternasyo nal, R u s d e v r i m i n i y a p m o l a n partinin s u r e l i n d e y a r a t l d . " Yabanc de l e g e l e r u y a d a b u noktada itiraz edebilirlerdi, a m a k o n g r e d e hi k i m s e yeni bir E n t e m a s y o n a l ' e d u y u l a n i h t i y a c - e n a z n d a n aktan a a - sor g u l a m a d : v e k i m s e n i n n e s r e c e k b a k a bir p r o t o t i p i y o k t u . Y a b a n c p a r t i l e r v e t e m s i l c i l e r i a a k o n u m l a r n n f a z l a s y l a b i l i n c i n d e y d i 1er. B a zlar b u n u k a b u l e t m e k t e h i b i r s a k n c a g r m y o r d u . M e s e l a S e r r a t i yle diyordu: Yolda Lenin'le kyaslannca ben n e y i m ki? O Rus devriminin lideri, ben ufa c k bir komnist sosyalist partiyi temsil e d i y o r u m .
83

Z i n o v y e v Kularnki hari Avrupa'daki n e r e d e y s e btn k o m n i s t ya d a lafta k o m n i s t p a r t i l e r i n k u s u r l a r h a k k n d a u z u n bir n u t u k e k t i i n d e , k o n g r e o n u s a b r l bir u y s a l l k i i n d e d i n l e m e k l e y e t i n d i . B u k o n u m u z a m a n n g e m e s i d e d e i t i r m e d i . 1 9 2 0 y a z n d a b e s l e n e n parlak u m u t l a rn h s r a n a u r a m a s s a d e c e d e v r i m l e r i n i y a p m a y b a a r m o l a n l a r l a b a s . Independent Labour Party: Repon of the 29th Annual Conference (1921). 5. 53-54; Ayn sralarda Lenin ziyare eden Hollandal Sol komnist Goiter'in benzer izlenimleri utadadr: F. Borkcnau, The Communist International (1938), s. 191. 82. Nitekim USPD'nin sa kanat liderlerinden Hilferdng, Halle kongresinde, srf Rosa Liixemburg'un 1904 ylnda Lenin'in Bolevik grubunu rglleme tarzna getirdii eletiri leri alntlayarak, Komintern rglne ynelik etkili bir saldr yapabilmitir (USPD: P roiokoll ber die Verhandlungen des Ausserordentlich/n Parteitags zu Halle (tarihsiz), s. 194-6). 83. Der Zweite Kongress der Kommunist. Internationale (Hamburg, 1921), 5. 340. M.A.g.e.,s. 243-55.

190 SOVYET RUSYA VE DNYA s a r a m a m o l a n l a r arasndaki mesafeyi geniletti ve K o m i n t e r n rgtlin sk skya R u s k a l b n a d k l m h a l d e brakt. K o m i n t e r n ' d e k R u s h k i m i y e t i , ikinci k o n g r e tarafndan sistematikletirilen ve K o m i n t e r n politikasnn d z e n l i olarak k u l l a n d bir ara haline gelen " b l n m e " u y g u l a m a s y l a d a h a d a artt. o u partide ksa bir sre s o n r a K o m i n t e r n ' i n szcleri ve torpillileri olarak t a n n a n ve M o s k o v a ' d a " p r o l e t a r y a n n en iyi temsilcileri" olarak a n l a n - i l k defa ikinci k o n g r e n i n ald bir k a r a r d a kullanlan bu tabir Z i n o v y e v ' i n azn dan d m y o r d u - liderler ortaya k m a y a balad. K o n g r e d e n k a n so nular toparlayan L e n i n . " d n y a n n b t n lkelerinde, d e v r i m c i iilerin en iyi temsilcileri k o m n i z m i n y a n n d a saf tuttular" d i y e y a z y o r d u . 8 5 A m a bu liderler ille de k e n d i lkelerindeki d u r u m u n nesnel bir analizini s u n m a y a en yetkili kiiler o l m u y o r d u , a y r c a kendi partilerinde h e r za man en ok destek alan ve en o k g v e n d u y u l a n kiiler de o l m a y a b i l i yorlard. H a t t a , b l n m e politikasnn asl g d s n n ulusal partilerin b a m s z g c n y o k e d i p onlar M o s k o v a ' y a tabi k l m a k o l d u u sula mas bile iitiliyordu. 8 6 Bu s u l a m a , en a z n d a n bu ilk d n e m iin kesin likle yanlt. A m a ulusal liderlerde uysalla b a m s z m u h a k e m e d e n d a h a fazla d e e r v e r m e k arlkla Rus tipi bir r g t l e n m e n i n bnyesi ica byd; d e v r i m R u s y a ' d a n baka hibir y e r d e zafer k a z a n m a d srece de Komintern byle kalmaya mahkmdu. G e l g e l d i m , kinci k o n g r e yksek disiplinli bir rgt ve kat d o k i r n e r ortodoksi ilkelerinin k a z a n d kesin bir zaferi k a y d e t m i gibi g r n s e de, bu ilkeleri kitle destei k a z a n m a y l a u z l a t r m a k o n u s u n d a k i eski a m a z - R u s y a ' d a o k kolay alm o l a n , a m a batda a l m a z k a n a m a z yeni bir b i i m d e kendini g s t e r d i . kinci k o n g r e kararlar burjuva d e m o k ratik lkelerdeki k o m n i s t partileri, kendi ilerinden a d a y l a r k a r a r a k ya da bu m m k n d e i l s e , baka partilerin adaylarn d e s t e k l e y e r e k parla m e n t o s e i m l e r i n e k a t l m a k l a g r e v l e n d i r i y o r d u . Partilerin kitle destei k a z a n m a y a alacaklar ve bu destei k a z a n m a l a r n salayaca h e s a p edilen bir b i i m d e d a v r a n a c a k l a r v a r s a y l m a d takdirde bu e m i r an-

85 Lenin. Soineniya, c. XXV. 370. 86- Bu sulama, epey znel bir lank saylabilecek Angelica Balabanov larafndan, Erin nerungen und Erlebnisse (1927), s. 257'de zellikle Zinovyev'e yneltil m ili r; Mattov Halle kongresinde blnme politikasnn amacn "kendilerini ve kendi partilerini ilgilendiren ka rarlarn alnmasnda lak iddia edebilecek kudrette unsurlarn istilasna kar salam bir sel ekmek" olarak belimlerken bu sulamay daha genel bir biimde yapmt (USPD: Protokoll ber die Verhandlungen des Ausserordentlichen Parteitags zu Halle (tarihsiz), s. 210-11).

DEVRM: AVRUPA ZERNDE 191

lamsz o l u r d u . A m a bu da taktik ve ilke s o r u n l a r m b e r a b e r i n d e getiriyor du. P a r l a m e n i o o y u n u h e r l k e d e farkl ve srekli deien ulusal kuralla ra gre o y n a n y o r d u ; p a r l a m e n l e r e y l e m a n l a y l a r n n b y k l d e arlk d n e m i n d e k i D u m a ' y a dair antlarn h k m altnda o l d u u M o s k o va'nn verdii d e i m e z talimatlar i z l e m e k m e c b u r i y e t inde ki partilerin hu o y u n u baaryla o y n a m a l a r pek m m k n d e i l d i . A m a e n g e l l e r sade c e taktiksel y a d a b i i m s e l d e i l d i . kinci k o n g r e n i n y a b a n c k o m n i s t partilere verdii "burjuva devlet k u r u m l a r n y o k e t m e k iin o n l a r d a n ya r a r l a n m a " emri, M 7 Lenin'in ngiliz k o m n i s t l e r i n e verdii, ngiliz i Partisi liderlerini asarak d e s t e k l e m e e m r i n i n m u a d i l i y d i . A m a bu emirler, kitlelerin devlet k u r u m l a r n a ve i Partisi liderlerine d u y d u u balln etkili bir b i i m d e o r t a d a n kaldrlabileceini v a r s a y y o r d u . Bu v a r s a y m g e r e k l e m e d i i s r e c e , ou bal lkesindeki k o m n i s t partiler iki alter natiften birini s e m e k z o r u n d a kalyorlard. Ya b y k l d e entelektel lerden oluan ve kitleler z e r i n d e hibir nfuzu o l m a y a n k k hizipler olarak k a l m a p a h a s n a doktrinlerinin safln ve katln koruyabiliyor lard; ya da m e v c u t k u r u m l a r a ve m e v c u t liderlere geici ve artl bir ba llk g s t e r m e y i k a b u l l e n m e y i ieren tavizler vererek m e v c u t Sol k u l e partileri iinde nfuz kazanabiliyorlard. Onlar ikiyzllk s u l a m a l a r na maruz, brakan ey, bu ikinci yol oldu.

S e n d i k a l a r a k a t l m a m e s e l e s i d e benzer, a m a d a h a d a karmakt. Te orik olarak, s e n d i k a l a r n burjuva k a p i t a l i z m i n i n bir y a n - r n o l d u u n u : kinci E n l e m a s y o n a l ' i n siyasi partileri gibi. 19]4'te iilerin davasna kendi ulusal h k m e t l e r i n i destekleyerek ihanet e t m i olduklarn; doa lar gerei d e v r i m c i bir rol o y n a m a k t a n aciz o l d u k l a r n ve bu y z d e n de k o m n i s t l e r i n m e v c u t sendikalar b o y k o t e d i p y e n i ve ayr k o m n i s t ii d e m e k l e r i o l u t u r m a l a r gerektiini ileri s r m e k m m k n d . kinci k o n g r e d e , baz e k i n c e l e r l e , ngiliz, talyan ve A m e r i k a n d e l e g e l e r i n be nimsedikleri t u t u m b u y d u . K i m s e ak ak b u gr s a v u n m u o l m a s a d a , yine teorik o l a r a k , sendikalarn y a p m a y a alt gibi iinin duru m u n d a s a l a n a c a k ufak tefek iyiletirmelerin, iilerin h o n u t s u z l u u n u krelttikleri ve b y l e c e nihai devrimi erteleyebildikleri iin kendi iinde arzulanr eyler o l m a d k l a r n iddia e t m e k de m m k n d . Bu iki g r e kar Bolevikler, s e n d i k a l a r n g e m i t e yaptklar hatalarn k s m e n y o z lider k a d r o l a r n d a n , k s m e n d e gelimi lkelerdeki sendikalarn i m d i y e

87. Kommunislieskii llernalsioul

Dokumenlak ( 1933), s. 114,

192 SOVYET RUSYA VE DNYA kadar, karlar y z n d e n o u n l u k l a k e n d i snflarnn d a h a a z mtiyazl y e l e r i n i n deil d e burjuvazinin y a n n d a saf t u t m u o l a n , o r a n t s z say da y k s e k vasfl ve imtiyazl iiler - "ii a r i s t o k r a s i s i " - b a r n d r m o l m a s n d a n k a y n a k l a n d n ileri s r y o r l a r d . S a v a b t n l k e l e r d e ii lerin kitlesel olarak s e n d i k a l a r a d o l m a s n a yol a m ve b y l e c e s e n d i k a larn karakterini ve i m k n l a r n deitirmiti. K o m n i s t l e r , m e v c u t s e n d i k a l a r d a n k o p m a k v e b y l e c e k e n d i l e r i n i proleter kitlelerden tecrit e t m e k y l e d u r s u n , s e n d i k a l a r a g i r m e l i v e o n l a r a ye o l a n kitleler z e r i n d e a l m a l a r y a p p bu kitleleri artk o n l a r n gerek karlarm temsil e t m e y e n liderlere kar a y a k l a n m a y a tevik e d e r e k devrimciletirmeliydiler. K o m i n t e r n kat disiplin ve d o k t r i n e r saflk z e r i n d e srar e d e r e k k o m n i s t partilerin b y k l n kstlama politikasna sk sk sarldka, s e n d i k a l a r yoluyla ii kitleleriyle t e m a s k o r u m a k da gittike artan bir n e m kazanyordu. A m a sendikalara k a t l m a k a r a n , tpk p a r l a m e n t o s e i m l e r i n e k a t l m a karar gibi, skntnn s o n a erdii deil, balad n o k t a y d . Bir k e r e , ko m n i s t l e r i , n e k a d a r gerici olursa o l s u n m e v c u t sendikalar d e s t e k l e m e y e ve ne k a d a r d e v r i m c i bir karakterleri ve a m a l a n olursa o l s u n o n l a r d a n k o p m a y s a v u n a n h a r e k e t l e r e d e kar k m a y a m e c b u r b r a k y o r gibi g r n y o r d u . Bu m e s e l e , vasfl iilerin o l u t u r d u u bir a z n l n , z a n a a t birlii ilkesine dayal A m e r i k a n t F e d e r a s y o n u ' n d a gruplat ve d k cretli, b y k l d e g m e n l e r d e n oluan, vasfsz iiler kitlesine s a d e c e sendikalist ve d e v r i m c i IWW'nin h i t a p edebildii ABD'de h a d saf h a s n a ulamt. A l m a n y a ' d a d e v r i m c i t e z g h t a r l a r s e n d i k a l a r d n d a k i ileri r g t l e m e y e a l m l a r d ; ngiltere'de t e z g h t a r l a r h a r e k e t i , res m e n sendikalarn d n d a o l m a m a k l a birlikte, o n l a r n muhalefeti karsn d a o r t a y a kmt v e b a l a n g t a s e n d i k a l i s t bir m a h i y e t e sahipti. K o m nistlerin bu ayrks h a r e k e t l e r karsndaki tavrlarn t a n m l a m a k g t . Bolevikler'in tavrnn ikinci sknts d a h a da c i d d i y d i . B o l e v i k l e r ' i n b e y a n e d i l e n a m a l a r , s e n d i k a l a n n bana k o m n i s t lider k a d r o l a r gei rerek s e n d i k a l a n n tutarlln, kapsayc ln v e g c n p e k i t i r m e k t i . A m a , e e r b u n u n tek bir h a m l e d e gerekletirilebilecei - y a d a b a k a bir d e y i l e proleter d e v r i m i n i n eli k u l a n d a o l d u u - varsay t m y orsa, bu a m a c n gerekletirilmesi s e n d i k a l a r inde yaplacak ve h e r iki taraf in d e l m c l s o n u l a r d o u r a c a k , o n l a n b l p zayflatacak v e s a d e c e m e v c u t glerini o r t a d a n k a l d r m a y a y a r a y a c a k uzun bir sava s r e c i g e m e sini gerektiriyordu. L e n i n , Komnizmin ocukluk Hastal: "Solculuk" u n o k eletirilen bir pasajnda, " o p o r t n i s t liderlerin" k o m n i s t l e r i sen-

DEVRM: AVRUPA Z E R N D E 193

11 ikalardan dlamak ya da atmak iin, adil olup olmadna bakmakszn nlerine kan her arac kullanacaklar ihtimalini ngrmt: Btn bunlara direnmeyi, sendikalara nfuz edip orada kalmak, orada ne paImsna olursa olsun komnist almalar yapmak iin her trl fedakrl yapma y kabul etmeyi, hatta -gerekirse- kurnazlk, yasad tedbirlere bavurma, gizle me, gerei saklama gibi her trl hileye bavurmay bilmemiz gerekir.KS Radek, Komintern'in kinci kongresinde, komnist politikann, mev cut sendikalarn g e l e c e i n daha byk ve daha iyi sendikalarna dn melerine hazrlk kabilinden yklmalar anlamna geldiini aka kabul etmeye o k yaklamtr: Sendikalar kavga rgtlerine dntrmeye alacaz... Sendikalara, onlar korumak iin deil, iiler arasnda, loplumsal devrimin byk sanayi sendikala rnn ina edilebilmesinin tek nkoulu olan o birlii yaratmak iin giriyoruz.** Byle bir program Bolevikler'in kulaklarna gayet ho geliyordu. Rusya'da sendika gelenei zayft. ok az sendika yeleri zerinde etkin bir gce sahipli ya da onlardan derin bir ballk gryordu; bu o k az sendikann bazlar da onlar yeni rejime direni odaklar haline getiren Meneviklerin hakimiyetindeydi. Ama Orta ve Bat Avrupa'da sendikala ra ii kitleleri tarafndan, kapitalist ktidarn baka trl yumuanayan basksna kar hi d e i l s e ksmi birer istihkam gzyle baklyordu. Uzak ve belirsiz bir g e l e c e k adna bu istihkmlar geici de olsa blmeyi, zayflatmay, hatta belki de yok elmeyi vaat eden her trl politikann de rin bir pheyle ve inat bir muhalefetle karlamas kanlmazd; * Moskova'da bu phe ve mthalefci yanl bir biimde birka liderin ya da bir "ii arisokrasisi"nin kurduu dzenlere atfediliyordu. Komintern liderleri ikinci kongrede nlerinde yatan g ve hassas g revi, sendika politikalarnn btn uyumsuzluklarn rlplak ortaya karan bir adm atarak daha da karmak la t irdi lar. 1914'ten nce kinci Enternasyonal'le resmi bir balants olmayan, ama bak as onunkine benzeyen, rgtlenmesi gevek bir Uluslararas Sendikalar Federasyonu (USF) vard. Bolevikler artk lm kinci Entemasyonal'in yerine gee cek bir nc Enternasyonal yaratma fikrine sk skya bal olduklar iin, devrimin lk gnlerinde l m USF'nin yerine geecek yeni bir sen dika rgl yaratmak da bunun doal bir sonucu gibi grnyordu. Dn ya devrimi oldu olacakt ve eski dzenin uluslararas organlarnn ayak-

88 Lenin, Soineniya, c. XXV, s, 198. 89. Der Zweite Kongress der Kommunist

Internationale (Hamburg, 1921), s. 499.

194 SOVYET RUSYA VE DNYA lanmas d n l e c e k ey deildi. 1918 O c a ' n d a yaplan birinci T m Rusya Sendikalar K o n g r e s i , "uluslararas sendika h a r e k e t i n i n y e n i d e n d o u u n a her ekilde y a r d m c o l m a " kararlln k a y d a geirip 1918 ubat'nda Petrograd'da uluslararas bir sendika konferans d z e n l e m e kara r ald. R a d y o d a n b t n d n y a y a d a v e t t e b u l u n u l d u , a m a o d n e m i n koulla r n d a hibir c e v a p a l n m a m a s artc deildi. G e l g e l e l i m bu, projenin terk edildii a n l a m n a g e l m i y o r d u . B u n u n ie y a r a y a c a n d a n p h e l e n e n a z sayda k o m n i s t i n p h e l e n m e n e d e n i d e ( k e c e i n d e n zaten e m i n olduklar) USF ile a t m a k t a n k o r k m a l a r deil, s e n d i k a l a n n gerici kapitalist d z e n e ait o l d u k l a r n a ve s o s y a l i z m i n ina e d i l m e s i n d e o y n a y a c a k rolleri o l m a d n a i n a n m a l a r y d . 1919 T e m m u z u ' n d a A l m a n y e leri ayrlm olan S F n i n , A m s t e r d a m ' d a bir m e r k e z b r o s u kurularak r e s m e n c a n l a n d r l m a s (o tarihten s o n r a USF d a h a o k " A m s t e r d a m En t e r n a s y o n a l i " olarak a n l m a y a b a l a n d ) bu ha let inh iyeyi ciddi bir biim de e t k i l e m e d i . USF'yt d i r i l t m e k , en a z n d a n kinci E n t e m a s y o n a l ' i n y e n i d e n d o m a s k a d a r o l m a y a c a k e y m i gibi g r n y o r d u . P e t r o g r a d sen dika konseyi b a k a n n n 1919 s o n u n d a fade ettii gibi, nasl kinci En t e r n a s y o n a l , n c ' n n o n u n d e "teslim o l d u y s a " , d n y a n n b t n sen dikalarnn da "birleip n c E n t e m a s y o n a l ' l e yan y a n a s a v a m a y a ha zr tek, gl bir uluslararas rgt o l u t u r n a l a n " n n z a m a n gelmiti." 1 Bat Avrupa'daki sendikalarla iliki k u r m a ii. i savan b i l m i grn d . tilaf Devlctler'nin a b l u k a s n n kaldrld ve d e n e m e k a b i l i n d e n ilk d i p l o m a t i k temaslarn kurulduu 1920 s o n b a h a r n a k a d a r pratik bir politika haline g e l m i d e i l d i . 4 2 Z i n o v y e v 1920 M a r t n d a yaplan d o k u z u n c u parti k o n g r e s i n e , "nasl R u s k o m n i s t partisi n c E n t e m a s y o nal'in k u r u l m a s n d a inisiyatifi ele aldysa, Rus sendika h a r e k e l i n i n de bir Kzl sendikalar E n t e r n a s y o n a l i o l u t u r m a d a inisiyatifi ele a l m a s gerek -

90. Pervii Vserossiski S'ezd Professional'!: Soyuzov (1918), s. 365. Bu karar bal sendikalara herhangi bir husumet duyulduu iin alnm deildi, naif bir biimde onlam ibirlii yapmak isteyecekleri varsaylyordu. Birinci Tm Rusya Sendikalar Kongresi'nin resmi kaytlarnn 1918 Eyll'ndc Tomski tarafndan yazlan n sz, batl sendika hareke tine ynelik vglerle doludur (a.g.e., s. i-xi) Lozovski yllar sonra "Ekim devriminin he men sonrasnda bile. devumc bir sendika Enternasyonal'i kurma gibi bir fki sz konusu olmad" demitir (A. Ixizovski, The World's Trade Onion Movement (1925). s. I26|. 91. Kiinunitmsniesi.il Inteinatitonal. No. 7-8 (Kasim-Aralik 1919). col. 983-K. 92 Kominiern'in baaryla kurulmasndan sonra bir sendika EnlemasyoijJ yaralmada yaunan gecikme, ksmen. 1920'den nce Boleviklerin Rus sendika harekeli zerindeki kontrolnn hl nelamcii olmasyla aklanabilir.

DEVRM: AVRUPA ZERNDE 195 lifli" y n n d e bir tavsiye s u n a r a k bir b a l a n g y a p t . 9 ' G e l g e l e l i m , m e s e lenin z e l bir aciliyeti v a r m gibi g r n m e d i i iin k o n g r e d e tartlma d. Bir ay sonra, tayin e d i c i bir olay artk d a h a fazla e y l e m s i z k a l m a y imkllnsz h a l e getirdi. 1920 N i s a n ' n d a batl s e n d i k a l a r ve USF, Uluslarara a l m a r g t n n (ILO) k u r u l d u u W a s h i n g t o n k o n f e r a n s n n d z e n l e n m e s i n d e aktif bir rol o y n a d l a r . L o z o v s k i ' n i n szleriyle, U S F n i n "kaderini ILO araclyla M i l l e t l e r C e m i y e t i ' n i n k a d e r i n e b a l a m a y a " kurar verdii, " b t n d n y a n n S o l s e n d i k a ) h a e k e l e r i n i n bir a r a d a loplunaca... bir m e r k e z ihtiyacnn k e n d i n i hissettirdii" bir d n e m d i bu.^ 4 II .O, snf m c a d e l e s i n i n ve proletarya d i k t a t r l n n t a m kart o l a n o Millar aras birlii fikrinin c i s i m l e m e s i y d i . Ayn ay yaplan n c T m R u s y a S e n d i k a l a r K o n g r e s i ' n d e Z i n o v y e v , kapitalistlerin b u y r u k l a rna itaat ederek, " s a r " A m s t e r d a m E n t e r n a s y o n a l i'ni y e n i d e n na e t m e ye vc b y l e c e kinci E n t e r n a s y o n a l ' n k n iclafi e t m e y e alan "sosyal hainler"i sert bir dille k n a d . " P r o l e t a r y a d i k l a r l n d e n yana Kzl s e n d i k a l a r d a n o l u a n g e r e k t e n proleter bir uluslararas birlik" o l u t u r m a n n z a m a n gelmiti; Z i n o v y e v " b t n d n y a d a k i proleter sen d i k a l a r n n " K o m i n t e m ' i n bir s o n r a k i k o n g r e s i n e katlp kendilerini K o m i n t e m ' i n bir ubesi e k l i n d e r g t l e y e c e k l e r i n i u m u y o r d u . 9 1 ' K o n g r e d e , Kus sendikalarnn " n c E n t e m a s y o n a l ' e g i r m e " v e " b t n lkelerin d e v r i m c i sendikalar "na k e n d i l e r i n i i z l e m e a r s n d a b u l u n m a karar kayda geirildi; m e r k e z i s e n d i k a k o n s e y i uluslararas bir s e n d i k a k o n g r e si t o p l a m a k iin IKKI ile birlikle gerekli admlar alacakl.'' 6 BolevikIcr'n srekli vazettikleri ve yakn tarihlerde Komnizmin ocukluk Hasrulj-t: "Solculuk"in Lenn tarafndan da o n a y l a n a n politika, m e v c u t sen dikalara nfuz e t m e politikas baarl o l s a y d , sendikalarn ve dolaysy la USF'nin lider kadrolarn y a v a y a v a a m a kesinlikle deitirir ve bu lun rgt y k m a d a n d n t r r d , d i y e itiraz edilebilir. A m a bu s r e , Avrupa d e v r i m i n i n artk birka haftas kaldna inanan ateli k o m n i s l Icrc fazla y a v a n ve fazla k a d e m e l i geliyordu. H e m e n yeni bir E n t e r n a s yonal kurularak bu sreci h z l a n d r m a k art g r n y o r d u , b y l e c e ileri ne baaryla nfuz e d i l i p kazanlan s e n d i k a l a r USF'de h e m e n ayrlp " K z l " .sendikalarn o l u t u r d u u y e n i r g t e katlabilirlerdi. Bu fikrin p e ine d l r k e n , m e s e l e Rusya'y ziyaret e t m e k t e olan ngiliz i Partisi

93. G. Zinovyev, So(ineniya,c. VI (19291, s. 345. 94. A. Lozovsk, The World's Trade Union Movement (1925), s. 127. 95. Treni Vseiossiiskii S"czd Pivfcsonal'nik Soyiizov (1920), c. I (Plenumi), s. 14-15. 9 6 . A , f c . . c J.s. 145

196 SOVYET RUSYA VE DNYA h e y e t i n d e n Williams ve P u r c e l I ' l a d a tartlm; anlalan ikisi de y e n i 1 s e n d i k a E n t e m a s y o n a l ' i n d e n y a n a o l d u k l a r n ifade e t m i l e r . 9 7 B y l e c e 1920 y a z n d a K o m i n t e m ' i n ikinci k o n g r e s i P o l o n y a ileri yaplan zafer y r y n n getirdii d e v r i m c i b y l e n m i l i k o r t a m ii d e t o p l a n d n d a z e m i n h a z r l a n m t . K o n g r e tarafndan b e n i m s e n K o m i n t e m ' e k a b u l e d i l m e n i n y i r m i bir k o u l u n u n iki tanesi sendikala] ilgiliydi. D o k u z u n c u koul, parti yelerinin s e n d i k a l a r d a aktif o l a r a k l m a l a n n ve ayn z a m a n d a "sosyal ovenistlerin ihanetini ve merkez lerin kaypakln tehir etmeleri"ni (Lenin'in ikili tavr) Komnizmin zorunlu ocuki klyord Hastal: "Solculuk"t& temellerini att

o n u n c u koul ise " s a n sendika f e d e r a s y o n l a n n n o l u t u r d u u A m s t e r d a " E n t e r n a s y o n a l i " n e kar inat bir m c a d e l e " verilmesini talep ediyord S e n d i k a l a r h a k k n d a k i u z u n bir karar ayn hatt izledi. 9 8 M e v c u t sendik l a n r e d d e d i p yeni d e v r i m c i s e n d i k a l a r k u r m a k steyen ngiliz v e Ame k a h delegelerin o u n u n ve sendikalar doalar gerei kar d e v r i m g r e n bir talyan d e l e g e n i n hararetli bir tartma yaratp kar kmala na r a m e n , karar byk bir o u n l u k l a a l n d . " K o n g r e bir s e n d i k a E t e r n a s y o n a l i k u r m a k o n u s u n d a h e r h a n g i bir b e y a n d a b u l u n m a k t a n ka d - bu belki de byle bir b e y a n n l e h i n d e bir o u n l u k elde e t m e n i n z o l d u u n u n iaretiydi. A m a , k o n g r e t o p l a n t d a y k e n , R u s , talyan v e B gar heyetlerini, ngiliz h e y e t i n i n b a z yelerini ve ar sol k a n a t t a n t bir Fransz delegeyi temsil e d e n ve sekiz m i l y o n rgtl ii a d n a konu tuu gibi pheli bir iddiada b u l u n a n bir grup, balca ilevi "Kzl sene k a l a r d a n m e y d a n a gelen uluslararas bir k o n g r e " r g t l e m e k olacak t Uluslararas S e n d i k a K o n s e y i ( M e z s o v p r o f ) y a r a t m a y a karar verdi. Ye k o n s e y i n bakan L o z o v s k i , b a k a n yardmclar d a T o m M a n n v e R o m e r o l d u . M e z s o v p r o f u n I K K l ' y a s k skya bal o l d u u , IKKI'nn "d y a d a k i b t n s e n d i k a l a r a " hitaben "sar A m s t e r d a m E n t e r n a s y o n a l i'r tehir eden ve onlar yeni s e n d i k a E n t e m a s y o n a l i ' n e k a t l m a y a dav e d e n " b i r a r y a y m l a m a s nerisinin getirilmi o l m a s n d a n bellidir."

97. B. Vinogradov. Mirovoy Proletariat i SSSR (1928). s. 72: Lenin Murphy'ye, projer Williams vc Purcell tarafndan onaylandndan bahsetmi (J. T. Murphy, New Horizo (1941), s. 157). 98. Kommunistieskii Internatsional v Dokumentak (1933), S. 120-6. 99. Der Zweite Kongress der Kommunist. Internationale (Hamburg, 1921), s. 510-1 610-38: Radek sunduu raporda sendikalar konusunda "ok byk gr farklar" oldug nu ve "btn komnis partilerdeki birok yenin" yeni sendikalar kurmaktan yana oldu larn kabul ediyordu (a g.c, s. 622-3), O.A.g.e.,s. 622, 636-7.

DEVRM: AVRUPA ZERNDE 197 Bu c a n alc karar, d e v r i m c i d a l g a n n hl y k s e l i t e o l d u u , k i n c i E n t e m a s y o n a l ' i n l d n n varsay ildii v e USF'nin c a n l a n d n l m a s y l a e l d e edilen n e m s i z baarnn, uluslararas ii harekelinin k o m n i s t l e r tarafndan ele geirilmesi nndeki a n a engeli o l u t u r u r gibi g r n d bir a n d a alnmtr. 1 0 1 Karar, M o s k o v a v e A m s t e r d a m E n t e r n a s y o n a l l e ri'nin birbiriyle s a v a a n , kardekatli p e i n d e k i iki hizbin t o p l a n m a n o k t a l a n ilevlerini g r d , sendika hareketini b l m e y e ynelik bir k a m p a n y a n n balatlmas d e m e k t i . A m a b u tr u z a t l m bir savan, k o m n i s t lere verilen m e v c u t s e n d i k a l a r i i n d e a l m a grevi le m e v c u t h a r e k e t i A m s t e r d a m a l e y h i n e v e M o s k o v a lehine b l m e grevi a r a s n d a k i , ulusal d z l e m d e izlenen bir b a n s z m a politikas ile uluslararas d z l e m d e iz lenen bir c e p h e d e n saldr politikas a r a s n d a k i rtk u y u m s u z l u u g n na k a r t m a s k a n l m a z d ; v e d n y a d e v r i m i s a h i d e n d e o k y a k n olsayd ortaya k m a y a c a k olan bu a m a z l a , yeni koullarda L e n i n de di er Bolevik liderler de asla h e s a p l a m deillerdi. 1920 T e m m u z u ' n d a M e z s o v p r o f k u r u l u r k e n g r m e l e r t a m d a b u n o k t a z e r i n d e k i kafa ka rkl iinde y r t l d . S a d e c e Ruslarla o n l a n n yakn mttefikleri Bulgarlar bu k a r a n c a n s i p e r a n e s a v u n u y o r l a r d . talyan partisi, tpk B u l gar partisi gibi, g e m i t e sendikalarn desteini a l m olan bir sosyalist partinin mirassyd ve bu y z d e n de talyan s e n d i k a l a n n d a k i farkl ke simleri k e n d i n e e k m e k iin u r a m a k z o r u n d a d e i l d i . A m a , b y l e bile olsa, talyanlar b l n m v e k a a m a k l tavrlar b e n i m s e d i l e r . 1 0 2 ngiliz d e l e g a s y o n u n u n kafas d a h a d a karkt. M e z s o v p r o f u y a r a t m a kararnn alnd toplantya ngiliz temsilcisi sfatyla k a t l m o l a n M u r p h y , d a h a s o n r a l a n "sendikalar b l m e y n n d e e n ufak bir i m a y a p l m o l s a y d " , bu projenin ngilizlerden " p h e s i z " destek a l a m a y a c a n y a z m t r . 1 0 3 " U l u s a l d z e y d e s e n d i k a l a r d a k a l m a " nerisi le b a m s z bir uluslarara-

101. Zinovyev kongrede, "asri dman Brksel [yani kinci Enlernasyonal] deil, AmsIcrdam'dr [yani USF]" diye hayknyordu {a.g.e., s. 638). ay sonra Halle'de de yine "si yasi bakmdan kinci Enlernasyonal parampara edilmi durumdadr" diyordu, "...ama sz de sendika Enlernasyonal i maalesef hl oriada, uluslararas burjuvazinin istihkm duru munda" (USPD: Protokol! ber die Verhandlungen des Ausserordentlichen Parteitags zu Halle (larihsiz), s. 151); USFye ynelilen saldrlarn ar sertlii de buradan geliyordu. 102. Lozovski, kendisi ile talyan delegasyonunun szcs D'Aragona arasnda "ciddi gr farktan" doduundan bahseder: "Birka gn onunla aramza ayrlk sokan ilkeleri larllm. Daha sonra Serrati bir orta yol bulmaya alan ama bence yeterince ak olmayan bir forml nerdi. Serrati'nin nerilerini Lenin'e gtrdmde, yle dedi: 'phesiz, ak olmayan noktalar var, ama nemli olan bu deil; sen bir merkez yarat, aklk sonradan ge lir'" (A. Lozovski. The World's Trade Union Movement (1925), s. 17). 103. J. T. Murphy,New Horizons (]94\), s. 158.

S O V Y E T RUSYA VE D N Y A

s u r g a n yara ma a r a s n d a k i elikiyi s a d e c e , t e z g h l a r l a r h a r e k e t i n i n li d e r l e r i n d e n biri ve d e l e g a s y o n d a k i tek etkili sendikac o l a n T a n n e r fark e t m i g r n y o r ; T a n n e r b u gr k o n g r e genel k u r u l u n d a s a v u n m a y a alnca Z i n o v y e v o n u dar k a r d . 1 0 4 B y l e c e M e z s o v p r o f u n kurul mas, Komintern'i. Komnizmin ocukluk Hastal: "Solculuk"tan beri girmi o l d u u ikircikli yolda e p e y ilerilere tad. Ateli bir h e y e c a n orta m n d a v e Avrupa d e v r i m i n i n o k y a k n d a g e r e k l e e c e i n d e n e m i n o l u n d u u iin atlan bir a d m d bu; ksa g e i d n e m i n i a m a k ve o b y k so na yol a m a k z e r e tasarlanan bir ara, a r a d n e m u z a y p aylar, hatta yl lar g e t i k e b e k l e n m e d i k v e l m c l s o n u l a r d o u r d u . K o m i n t e r n ' i n ikinci k o n g r e s i n i n yapld d n e m . Kzl O r d u ' n u n Po lonya ilerine hzla ve srekli ilerledii d n e m d i . C u r z o n ' u n ierin'e S p a k o n f e r a n s n d a n g n d e r d i i n o t a , 1 0 5 k o n g r e n i n b a l a m a s n d a n birka gn n c e g n d e r i l m i t i . N o t a d a S o v y e t Rusya ile P o l o n y a a r a s n d a k i ate kes m z a k e r e l e r i n i n , 1919 s o n b a h a r n d a b a n k o n f e r a n s n d a k i u z m a n l a rn etnografik verileri dikkatle inceledikten s o n r a izdikleri hat (bu hat b u n d a n byle " C u r z o n h a m " adyla n l e n e c e k t i ) t e m e l i n d e h e m e n bala tlmas n e r i l i y o r ve m a n i d a r bir b i i m d e ngiliz H k m e t i ' n i n "Millet ler C e m i y e t i A n a y a s a s gerei, meru etnografik snrlar iinde P o l o n ya'nn b t n l n v e bamszln s a v u n m a k l a m k e l l e f o l d u u be lirtiliyordu. 17 T e m m u z 1920'de i e r i n , ngiliz H k m e t i ' n S o v y e t Rusya ile P o l o n y a a r a s n d a k i barla o k ge ilgilendii in i n e l e m e y i d e ihmal e t m e d e n . P o l o n y a H k m e l t a l e p ettii lakdirde m z a k e r e l e r e balamay k a b u l etli ve P o l o n y a ' y a C u r z o n h a t t n d a n d a h a avantajl bir s nr n e r d i . 1 0 6 2 2 T e m m u z ' d a P o l o n y a H k m e t i koullarn belirlenmesi iin nihayet M o s k o v a ' y a b a v u r d u . A m a S o v y e t H k m e t i ' n i n acelesi yoktu. M z a k e r e l e r i n balatlmas eitli b a h a n e l e r l e ertelendi ve Tenm u z ' u n s o n g n l e r i n d e Kzl O r d u C u r z o n hattn g e i p P o l o n y a ' y a ai ol d u u tartmasz topraklara girdi. 1 A u s t o s ' t a Brest-Litovsk d t k t e n sonra, Varova'nn d s a v u n m a hatlarna ulalana k a d a r c i d d i bir direni beklenmiyordu. Sava P o l o n y a ilerine t a m a karar a l n m a d a n n c e , parti iindeki k o n s e y l e r d e ihtilaflar y a a n d . T r o k i P o l o n y a ilerine i l e r l e m e y e h e m si yasi hem de askeri g e r e k e l e r l e kar kt. Lenin o n u n itirazna, Varova
104. Der Zweite Kongress der Kommunist. Internationale (Hamburg, 1921), s. 637-8. 105. Bkz. yukanda s. 158. 106. Her iki nolada uradadr: Kliyuukov i Sabanin, Medttrtardnaya Politika, III, 1(1428), s. 34-8.

DEVRM: AVRUPA ZERNDE

199

vc d i e r m e r k e z l e r d e k i P o l o n y a l iilerin. Kzl O r d u ' n u n y a k l a m a s y l a birlikte a y a k l a n a c a k l a n ve o n u kurtarclar olarak s e l a m l a y a c a k l a r sa vyla c e v a p verdi. P o l o n y a ' y tanyan R a d e k Lenin'i b y l e u m u t l a r besle m e m e s i iin u y a r d . A m a R a d e k ' i n A l m a n y a h a k k n d a k i grleri o n a k t m s e r o l d u u e k l i n d e bir n k a z a n d r m , Lenin o n u b o z g u n c u d i y e ad landrmt.
107

Stalin, s a l d n b a l a m a d a n nce, " P o l o n y a o r d u l a r n n geri

hattnn K o l a k v e D e n i k i n ' i n o r d u l a r n n k i n d e n t e m e l d e n farkl" o l d u u na, " h o m o j e n ve ulusal o l a r a k b i r l e m i " o l d u u n a , o y z d e n de P o l o n y a ordular P o l o n y a t o p r a k l a n n s a v u n m a y a b a l a y n c a , " o n l a r l a b a a k m a n n g " o l a c a n a m a n t k l bir b i i m d e iaret e t m i t i ; H a z i r a n aynn s o n l a r n d a d a '"Varova'ya y r m e ' a r s n d a b u l u n a n " y a d a "kibirle sa d e c e 'Kzl S o v y e t Varova'da bar y a p a c a k l a r n ilan e d e n ' y o l d a l a r n "palavralarna v e zararl k e n d i n i b e e n m i l i k l e r i n e " s a l d r d . destekledi.
109 108

A m a ta

yin edici a n g e l d i i n d e , Stalin sesini k a r m a d . T r o k i ' y i s a d e c e R i k o v L e n i n ' i n g r g a l e b e ald ve lerleme srd. S o v y e t bir likleri 1 9 1 7 - 1 8 k n d a F i n l a n d i y a ' d a k i Kzllara y a r d m e t m i l e r d i ; Kzl O r d u birlikleri 1918 s o n l a r n d a E s t o n y a v e L e t o n y a ' d a S o v y e t c u m h u r i yetlerinin k u r u l m a s n a y a r d m c o l m u l a r d ; ayn eyi 1921'de G r c i s tan'da d a y a p a c a k l a r d . A m a btn b u r n e k l e r d e b l g e d e k i k o m n i s t l e r yaplan i iin a n c a k ksmi bir y a r d m d a b u l u n m u l a r d . K o m i n t e m ' i n ikinci k o n g r e s i y l e r t e n ve Avrupa d e v r i m i n i n o k y a k n d a g e r e k l e e c e i n e d u y u l a n c o k u l u inancn her trl ihtiyatiLigi bir k e n a r a att bir a n d a a l n a n , Varova'ya y r m e k a r a n , b u askeri sefere, o n u S o v y e t tari hindeki d i e r b t n s a v a l a r d a n farkl klan b a r i z d e v r i m c i bir atelilik k a z a n d r y o r d u . Kzl O r d u ' n u n bir Rus o r d u s u deil d e u l u s l a r a r a s bir o r d u o l d u u ve bir l k e n i n ulusal k a r l a r n a deil de bir snfn uluslara ras k a r l a r n a h i z m e t ettii, en batan beri kabul g r e n d o k t r i n d i ; K o m i n t e m ' i n k u r u l m a s Kzl O r d u ' y a siyasi bir m u a d i l s u n m u g i b i y d i . T r o k i , K o m i n t e m ' i n ilk k o n g r e s i n d e "sizi t e m i n e d e r i m k i " d i y e h a y k r y o r d u , "bu o r d u n u n g e r e k e k i r d e i n i oluturan k o m n i s t iiler kendi lerine s a d e c e R u s sosyalist c u m h u r i y e t i n i k o r u y a n kuvvetler g z y l e de il, ayn z a m a n d a n c E n t e r n a s y o n a l ' n Kzl O r d u ' s u g z y l e d e ba-

107. Clara Zetkin, Erinnerungen an Lenin (Viyana, 1929), s. 20-1. 108. Slalin, Soineniya, c. IV. s. 323-4, 333. 109. Troki Rikov'un deseinden iki kere bahseder {MoyaJ'nn' (Berlin, 1930), c. II, s. 192. Sialin (New York, 1946). s. 328): ilkinde Sialin'den tahseimez. kincisinde se Lenin'i destekleyenler arasnda onu da sayar. Staln'in toplu eserlerine eklenen kronolojiye baklr sa (Soineniya, c. IV, s. 474-5), Stalin 12 Temmuz 1920'den Austos ortalarna kadar Mos kova'da bulunmuyormu.cephedeymis.

200

S O V Y E T RUSYA VE DNYA

k y o r l a r . " 1 1 " Z a f e r k a z a n m K m ) O r d u ' n u n ilerleyii, ikinci k o n g r e d e b u ilkenin r i l m e z k a n t gibi g r n y o r d u . K o n g r e arifesinde, batya d o r u ilerleyen Kzl O r d u ' n u n k o m u t a n T u k a e v s k i Z n o v y e v ' e yazd bir m e k t u p t a , p r o l e t a r y a n n "yaknda k a c a k i savaa, proletaryann b tn silahl k u v v e t l e r i n i n silahl d n y a k a p i t a l i z m i n e ynelik d n y a a p n da bir saldr d z e n l e y e c e i a n a " hazr o l m a s gerektiini ileri s r y o r vc " y a k n g e l e c e k t e d n y a a p n d a bir i savan k a n l m a z l n g z nn d e b u l u n d u r a r a k " , K o m i n t e m ' i n bir g e n e l k u r m a y b a k a n l y a r a t m a s n n e r i y o r d u . 1 1 1 B u n e r i u y g u l a n m a d . A m a k o n g r e n i n al o t u r u m u n d a . talyan d e l e g e S e r r a t i Kzl Ordu'ya s e s l e n e r e k , " p r o l e t e r Kzl O r d u ' n u n s a d e c e R u s p r o l e t e r l e r i n d e n deil, btn d n y a n n proleterlerinden olua c a " g n l e r i n y a k n o l d u u u m u d u n u d i l e getiriyor ve o n u " d n y a tarih n i n balca g l e r i n d e n biri" olarak s e l a m l y o r d u . " 2 Yine d e , 1920'de yaplan h e r eyin k k l e r i Bolevik g e l e n e i n d e ol m a s n a r a m e n , b u y a p l a n l a r radikal bir c e p h e deiikliine d e n k o l a n v e Sovyet H k m e t i ' n i s a l a m temelleri o l a n kt niyet s u l a m a l a r n a m a r u z b r a k a n vurgu deiikliklerinden birini, o ani politika k a y m a l a r n d a n birini temsil e d i y o r d u . 1920'nin ilk a y l a r n d a kapitalist d n y a y l a g e ici bir u z l a m a s a l a m a y a ynelik o l d u u su g t r m e y e n d i p l o m a t i k y o k l a m a l a r y a p l m t . i e r i n , Krasin ve R a d e k yeni hiyai ve u z l a m a politikasnn yaratclar olarak s a h n e n i n m e r k e z i n i gal e d i y o r m u gibi g r n y o r l a r d : D n y a devrimi h a k k n d a teoriler gelitirme ii Z i n o v y e v v e B u h a r i n ' e braklmt, a m a ikisi d e k e n a r a itilmi d u r u m d a y d l a r . 1920 O c a ' n n s o n l a r n d a " R u s S o v y e t H k m e t i ' n i n , R u s Kzl O r d u s u ' n u n s n g l e r i y l e P o l o n y a t o p r a n a k o m n i z m e k m e k stedii" iddet l e r e d d e d i l i y o r d u . 1 1 3 K o m i n t e r n k o n g r e s i iin delegelerin t o p l a n d 2 0 T e m m u z 1920 gibi g e bir tarihte bile, S o v n a r k o m v a k u r bir slupla bir k e z d a h a , " P o l o n y a ' n n b a m s z l n a veya topraklarnn b l n m e z l i i n e h e r h a n g i bir saldr d z e n l e m e k t e n , e n b y k askeri glkleri yaad m z g n l e r d e n e k a d a r uzaksak imdi d e o k a d a r u z a z " d i y o r d u . 1 1 4 A m a b i r k a g n i i n d e b u tr t e m i n a t l a r u n u t u l d u y a d a tevil e d i l d i . K a zanlan askeri zaferler ve delegelerin c o k u s u , t a v s a m a y a balayan d n ya d e v r i m i i n a n c n ve Z i n o v y e v ' i n solan yldzn y e n i d e n c a n l a n d r d .

110. Oer Eiste Kongress der Kommunist Internationale (Hamburg, 1921). s. 49. 111. M N. Tukaevski, Voina Klassov (1921), s. 139-40. 112. Der Zweite Kongress der Kommunist Internationale (Hamburg. 1921), s. 42-4.

113. Bkz. yukandas. 154.

114. Kliyumkv i Sabann. Medunaroduaya Politika, c. III. I (19281, s 43

D E V R M : AVRUPA ZERNDE

IPI

I r u i n de o n l a r n safna g e i n c e , ihtiyat b i r k e n a r a frlatld ve c i d d i c i d d i devrimci sava balad. Kzl Ordu snn g e e r g e m e z , " R u s K o m n i s t l'trtisi'nin v e Kzl O r d u k o m u t a n l n n d a k a t l m y l a v e p a r t i y e u y u m l u geici b i r P o l o n y a d e v r i m k o m i t e s i " o l u t u r u l d u v e k o m i t e d e o r d u n u n peinden g i t m e y e b a l a d . B a k a n l n M a r h l e v s k i ' n i n y a p t k o m i t e n i n yeleri a r a s n d a d u a y e n P o l o n y a l B o l e v i k C e r j i n s k i , U n l i h t , K o n v e Sol P o l o n y a S o s y a l i s t P a r t i s i n i n eski l i d e r l e r i n d e n biri d e v a r d : K o m i t e Varova'ya v a r l d n d a otoritesini P o l o n y a K o m n i s t Partisi'ne d e v r e d e c e k t i . " 5 s t e l i k Varova y a l n z c a b a l a n g t . L e n i n d a h a s o n r a l a n " o n u n yaknnda, Versay a n l a m a s n a d a y a l d n y a e m p e r y a l i z m i n i n merkezi b u l u n u y o r " d i y o r d u ; P o l o n y a " B o l e v i k l e r ' e kar son k a l e " y d i . 1 1 6 Varo va'nn n e k a d a r nemli o l d u u , batl tilaf D e v l e t l e r i ' n i n t e h d i d i s a v u t u r m a k iin Varova'ya b y k bir h e y e c a n l a a l e l a c e l e c e p h a n e v e a s k e r i elilikler g n d e r m e s i n d e n d e belliydi. A m a , L e n i n ' e g r e , e n n e m l i s i , Varova'ya etkiydi: S o v y e l ii ve kyl cumhuriyeti, loprak a a l a n ve kapitalistler karsnda, Yudcniler, Kolaklar. Denikinler, b e y a z Ruslar ve destekileri -Fransa, ngilte re, Amerika. J a p o n y a - karsnda mulh askeri zaferler kazand. A m a kapitalistler tarafndan e z i l e n iiler, e m e k i l e r ve kitlelerin kafalar vc gnlleri zerinde k a z a n d m z z.ter. komnist Oklerin vc komnist rgtlerin dnyann drt bir yatmda kazand zafer duha da mthitir. Proletarya devrimi, kapitalizmin boyunduruunun s k l p atlmas yakndr: Dnyann bn lkelerinde devrim o l a c a k t r . " 7 Danzig'deki Alman ileri P o l o n y a ' y a g i d e c e k c e p h a n e l e r i tanakilerlemenin kapitalist d n y a n n ileri zerinde yarataca

t a n s a g r e v e g i d i n c e , ngiliz iler b u k a r g o l a r y k l e m e y i r e d d e t m e k l e kalmayp "eylem konseyleri" oluturunca ve ngiliz babakann eer P o lonya'ya y a r d m gnderilirse devrim y a p m a k l a tehdit e d i n c e , I I K Bolc-

l IS. Y. Martlcvsk. Vvyna i Mr mejJa Bujuoznoy Pol'oy i Proieaskoy Rosstt (Leh eden Rusayaevn, 1921). s. 22. 116. Lenin, Soineniya, c. XXV, s. 377. 117. A .< c. XXV, s. 371. ItS. Austos 1920'de merkez "eylem konseyi"nden bir heyel Lloyd George tarafn dan kabul edildi: heyelin szcs olan Emest Bevn, baka eylerin yan sra yle eyler sylyordu: "Kanlarn masaya amakla tereddtleri yoklu ve dorudan doruya Polon ya'ya ya da dolaysz olarak Geneal Wrnget' destek vermek amacyla sava srdrld lakdirde. misilleme olarak patlayc maddelere bavurulacakt ki bunun sonucunun ne ola can kimse kestiremezdi" (TheTimes, II Austos 1920). 12 Austos'taDenikin'in kuvvet lerinden Krm'da kalanlar toplayp Gney Rusya zerine ilerlemeye balayan Wrnget. Fransz Hkme israfndan (feedero olarak lannmasma ramen ngiliz Hiikmeli larafndan tannmad.

202

SOVYET RUSYA VE DNYA

vikler k o m n i z m i n "iilerin kafalar ve gnlleri z e r i n d e " zafer k a z a n m o l d u u n a d o a l olarak nanyorlard. K o m i n t e m ' i n ikinci k o n g r e s i 7 Austos 1920'de s o n a e r d i i n d e , Sovyetlcr'in Varova'ya ilerleyii tuzla ve n e r e d e y s e hibir e n g e l l e karla m a d a n s r y o r d u ; snrsz bir iyimserlik ve coku havas h k i m d i . En ni hayet S o v y e t ve P o l o n y a b a n heyetlerinin 11 Auslos'ta M i n s k ' t e bulu malar iin a y a r l a m a l a r yapld ve L o n d r a ' d a b u l u n a n K a m e n e v ertesi g n Sovyetler'in b a n k o u l ! a n n Lloyd G e o r g e ' a letti. D a h a nce vaat edildi i gibi, C u r z o n hattn Belostok ve H o l m b l g e l e r i n d e P o l o n y a lehine d z e l t m e y i neriyorlard. P o l o n y a , silahl k u v v e t l e r i n i , saylar lO.UOOi a m a y a c a k subay ve idari p e r s o n e l l e birlikte, 5 0 . 0 0 0 kiiyle snrlayacak t; d z e n i n s a l a n m a s in de siviJ bir milis g c oluturulacakt. H i b i r t a z m i n a t t a l e p e d i l m i y o r d u , a m a savata l d r l e n y a d a s a k a t l a n a n P o lonya yurttalarnn ailelerine toprak v e r m e ini P o l o n y a H k m e t i st lenecekti. L l o y d G e o r g e koullar m a k u l buldu v e P o l o n y a H k m e t i n e bunlar kabul e t m e l e r i n i tavsiye etti. Koullar en nihayet 17 A u s t o s ' t a P o l o n y a h e y e t i n e s u n u l d u u n d a (yine a k l a n m a y a n bir g e c i k m e yaan mt), k o u l l a r a r a s n d a , K a m e n e v ' i n L l o y d George'a ilettii z e t t e yer a l m a y a n ve n e r i l e n sivil milis g c n n personelinin y a l n z c a iilerden o l u m a s gerektii e k l i n d e bir m a d d e b u l u n d u u g r l d . 1 1 9 B u m a d d e ve toprak d a t m ile ilgili m a d d e , aka P o l o n y a devletinin snfsal ya psn d e v r i m a d n a d e i t i r m e y e ynelik giriimler olarak d n l m t: Kzl O r d u ' n u n ilk anayasas onu ii ve kyllerle s n r l a m ! ] . 1 2 0 G e l g e l d i m bu t e r i m l e r h a k k n d a k i lartma fazla ilerlemedi; n k du r u m hzla d e i i y o r d u , 16 Austos'a P o l o n y a gl bir kar-saldn ba latt. Birka g n iinde Kzl O r d u ilerledii gibi hzl bir b i i m d e geri e kilmeye balad. S o n r a l a n Sovyetler'in yenilgisine dair birok a k l a m a yaplmtr. lerik yllarda Sovyet askeri u z m a n l a r , olaylara s o n r a d a n b a k m a n n ge tirdii avantajla, b t n seferi askeri bir y a n l h e s a p olarak m a h k m e t m e e i l i m i n d e o l m u l a r d r : Kzl O r d u , P o l o n y a ' y igal e t m e k gibi ciddi bir giriim iin, coku h a r i h e r k o n u d a yetersiz bir b i i m d e d o n a n m v e ha z r l a n m t . 1 2 1 Varova'ya ilerleyen kuvvetlerin k o m u t a n o l a n T u k a e v s -

119. Koullann tan meln uradadr: Kliyunkov Sabanin. Mezdunatodnaya Politika, c. Ill, 1 (1928), s. J7-9; Kamenev'in Lloyd George'a sunduu oze.l ise, 11 Austos 1920 larihli The Tmej'dadr. L. Fischer, The Soviets in World Affairs {1930), c. I, s. 269'a gre. si vil milis gc hakkndaki madde Kamenev tarafndan kasten atlanmt. 120. Bkz. yukarda s. 67.

DEVRM: AVRUPA ZERNDE 2(13 ki, asl g c n Varova'y k u z e y d e n k u a t m a y a h a s r e d i p ana c e p h e s i n i feci s o n u l a r d o u r a n bir k a r s a l d n y a a m a k l a eletiriliyordu; bazlar htnu Polonya koridorunu kesip Alman Rcichswehr'iyk temas kurma amac tayan siyasi bir m a n e v r a olarak g r y o r d u . S o n olarak. Lvov'a ilerleyen g n e y o r d u s u , o kritik son g n l e r d e , Sergey K a m e n e v ' i n Varo v a n l e r i n d e k i birliklere y a r d m e t m e k iin k u z e y e hareket e t m e e m r i n i h e m e n u y g u l a m a y b a a r a m a m t , a m a b u n u n bir iletiim s o r u n u n d a n m , g n e y o r d u s u k o m u t a n E g o r o v ' u n v e svari birliklerinin k o m u t a n B u d e n n y ' n i n fevri inatlndan m , yoksa siyasi k s k a n l k l a r d a n m kaynakland belli d e i l d i r . 1 2 2 Askeri o l d u u k a d a r siyasi gaflar da ya plmt. " G e i c i P o l o n y a d e v r i m k o m i t e s i " n i n , Belostok'ta otoritesini ilk kez k u r d u u sralarda, idari ileri Ruslarla Yahudilere vererek P o l o n y a k o m n i s t l e r i n i n d m a n l n kazand s y l e n i r . 1 2 3 A m a , tek lek ne gibi hatalar y a p l m olursa olsun, felaketten aslen b u n l a r n hibiri s o r u m l u deildi. B e k l e n m e d i k l d e kolay k a z a n l a n askeri zaferlerin getirdii ksa bir e s r i m e d n e m i d n d a , aslnda k i m s e Kzl O r d u ' n u n Polonya'y e l e g e i r e b i l e c e i n e i n a n m a m t . Lenin ve o n u n l a birlikte seferden yana oy kullananlar, P o l o n y a ' n n Kzl proletaryasna g v e n m i l e r d i . S o n r a dan anlaldna g r e , yerallndaki P o l o n y a K o m n i s t Partisi bir genel grev a r s n d a b u l u n m a y denemiti. A m a c e v a p lkenin gneybat u c u n d a k i D o m b r o w a blgesindeki birka k u y u d a k i iilerle snrl kal m vc hareket k o l a y c a b a s t r l m t . | : J Varova'daki Polonyal iler a y a k l a n a m a y n c a , hatta bakenti s a v u n m a k iin ulusal o r d u y a kailn-

121. Sefenn nesnel bir deerlenditmes vc baz askeri yetkililere yaplan atflar. W. H. Chamberlain. The Russian Revolution l<>!7 1911 (I935|. c. II, s. 311-14'de bulunabilir. Tukaevski'nin c a s itibariyle Troki'ninky le orucn grleri, 1923 ylnda kurmay okulun da seter hakknda verdii konferanslarda ifade edilmi ve daha sonra urada eksiksiz olarak yaymlanmtr: J. Pilsudski, L'Anne 1920 (Leheden Franszcaya eviri, 1929), s. 203-55. 122. L. Troki, MoyaJizn (Berlin, 1930), c. II. s. 192-3 ve daha ayrntl ve daha sert bir biimde L. Troki. Stalin (New York, 1946), s. 328-32'de .savunulan teze gre. Stalin, askeri-devrimci konseyin gney ordusundan sorumlu temsilcisi sfatyla, Varova'y fethetme nin ann Tukaevski ile paylaacak olan merkez ordusundaki muadili Smilga'y kskand iin. Egorov ile Budenny'yi Lvov'a doru ilerlemeye devam etmeye sevk elmi. 123. Y. Marhlevski. Voina i Mir Mejda Burjua:noy Pol'soy i Polelurskoy Rossi (Leh eden Rusaya eviri, 1921). Bu ve buna benzer baka gaflar, dikkatsizlik yada ovenizm den ok. durumun bnyevi glnden kaynaklanm olabilirler. Dou Polonya kemlerin de. Polonyallar esasen toprak sahibi ve resmi snflarla snrlyd: Yahudiler kem nfusunun ounluunu ya da kem nfusu iindeki byk bir aznl oluturuyorlar ve <>fabrdaki ko mnistlerin ounluu onlann arasndan kyordu. 124. Protokoll des III. Kongresses de Kommunistischen Internationale (Hainburg. 1921).,. 581.

204

S O V Y E T RUSYA V E DNYA
5

ca, -

h e r e y s u y a d t . 1920 A u s t o s u ' n d a Varova n l e r i n d e b o z g u n a

u r a y a n Kzl O r d u deil, d n y a d e v r i m i d a v a s y d . B o z g u n . S o v y e t Rusya'nn kendi iindeki gler d e n g e s i a s n d a n da n e m l i y d i . K y l o r d u s u . Sovyet rejiminin bekasn tehdit e d e n " b e y a z " igalcilere kar yiite ve baaryla s a v a m t - ve bunu tekrar y a p a c a k t. A m a ayn k y l o r d u s u imdi bir k e z d a h a , s a l d n k o n u s u n d a d e i l , sa v u n m a k o n u s u n d a etin o l d u u n u v e R u s t o p r a k l a r n d a sebatla savar ken, proleter d e v r i m i n i b a k a lkelere t a m a savana girecek hali o l m a dn g s t e r i y o r d u . M e n e v i k D a n , o l a y a ilikin o sralarda yapt bir tehiste m e s e l e y i ikna edici bir b i i m d e o r t a y a k o y u y o r d u : Varova seferi Kzl Ordu'nun saldrya ynelik bir "komnist" sava yapma snn imknszln rtlemez biimde kantlam ve bu anlamda Bolevik lerin d politikasndaki gerek dnm noktasn oluturmu!ur... Ve aradan olabi lecek cn ksa getikten sonra, Polonya'ya kar dzenlenen saldrda etkisiz kal m olan ayn Kzl Ordu, are-feodal gericiliin kuklas Wrangel'le yaplan sa vala lmsz yiitlik ve yenilmezlik mucizeleri sergilemitir. Bu urhsel rnek len daha ak bir ey olabilir mi? Ve Bolevikler dneminde yaplan bulun i sa valarda gerek zaferi baka kimsenin deil, Rus kylsnn kazand bundan daha arpc bir biimde vurgulanabilir m i ? 1 2 6 Polonya ilerine ilerlemenin fiyaskoyla sonulanmas, ertesi yl

NEP'in d e v r e y e s o k u l m a s y l a t e z a h r e d e n bir o l g u n u n , k y l l e r i n S o v yet politikasn b e l i r l e m e g c n n y e n i d e n arlk k a z a n m a s n n ilk s e m p t o m u saylabilir. Yenilginin t a m bir b o z g u n o l d u u ksa bir sre inde anlald. Aus t o s s o n l a r n a g e l i n d i i n d e Kzl O r d u a n a c e p h e d e C u r z o n h a t t n n geri s i n e e k i l m i d u r u m d a y d v e Eyll ay b o y u n c a P o l o n y a k u v v e t l e r i , N i san'da d m a n l k l a r n b a l a m a s n d a n n c e s a h i p olduklar hattn e p e y i l e r i n d e m e v k i l e r i n i salamlatrdlar, a m a yine d e b u h a t S o v y e H k m e t i ' n i n g e e n k t a n m a y a hazr o l d u u h a t k a d a r ileride d e i l d i . 1 2 7 B u n o k t a d a h e r iki taraf da k e n d i n e g e m v u r d u . Nasl L e n i n imdi P o l o n y a ' y s n g n n u c u y l a d evrimci let irme ye a l m a n n abesliini g r d y s e ,

125 Polonyal iilerin, karlanrdaki Polonya kuvvetlerine gnll olarak katlmalar nn. Kzl Ordu'nun morali zerinde kotu bir etkisi olduu sylenir (V. Puma, K Visle i Ohrav (19271. s. 1.17-8); sefer srasnda Minsk'te bulunan bir gzlemci toplu firarlardan bah seder <F. Dan, DraCoda Skanii (Berlin. 1922), s 73-4). Tukaevsk ise, anlalan bu te hisi kabul elmyordu: "Polonya ii snfndaki milli hislerin bizim saldrmzla cani and y Ja ilgili btn o laflar, sadece bizim yenilmi olmamzn sonucudur" (J. Pilsudski.L'Annee /f2D(Leheden Fran s zcaya eviri, 1929), s. 231). 126. F. Dan, Ova Coda Skilami (Berlin. 1922), s. 74. 127. Bkz. s. 150, nol 2.

DEVRM: AVRUPA ZERNDE 205 l'ilsudski de Sovyet toprak] an nn fazla d e r i n l e r i n e g i r m e n i n tehlikelerini renmiti; stelik, Pilsudski'nn y a r d m e t m e y e hi hevesli o l m a d Wrangel G n e y Rusya'da ilk baarlarn k a z a n y o r d u . L c n i n k e n d i n i Hrest-Litovsk'dakiyle ayn k o n u m d a , m e s a i arkadalarn ve vatandala rn " p e k ho o l m a y a n " bir b a n i m z a l a m a n n art o l d u u n a ikna e t m e k o n u m u n d a b u l d u . I 2 S A m a bu sefer muhalefet zayft. 12 E k i m ] 9 2 0 ' d e S o v y e t ve P o l o n y a heyetleri, o sralarda iki o r d u n u n kar karya b u l u n duklar hal z e r i n d e bir atekes i m z a l a d l a r . 1 2 9 Bu hal, be ay s o n r a . 18 Mart 1921'de Riga'da imzalanan bar a n l a m a s y l a onayland ve n e r e d e y s e yirmi yl b o y u n c a Sovyet Rusya ile P o l o n y a arasndaki ilikilerin i t m e l i n i o l u t u r d u . Yeni snr. P o l o n y a ' y a arlkla B e y a z Rusya'ya ait topraklar iinde geni bir erit v e r m e n i n yan sra, L i t v a n y a ile RSFSC arasna P o l o n y a ' y a ait topraklarn o l u t u r d u u b y k bir k a m a n n g i r m e sine izin v e r i y o r ve bylece Litvanya'y tecrit e d i p Sovyetler'in batya n fuz e t m e k iin kullanabilecekleri bir kanal k a p a t y o r d u . 1 3 0

1920'deki S o v y e t - P o l o n y a savann. S o v y e t d politikasnn birden fazla y n z e r i n d e kapsaml yanklar oldu. A m a bu yanklar btn g leriyle h e m e n h i s s e d i l m e d i , yenilgiden karlan d a h a g e n i kapsaml d e r s l e r de h e m e n h a z m e d i l m i deildi. Askeri baarszlk, birka hafta s o n r a , Wrangel karsnda k a z a n l a n ve son " b e y a z " galcinin de hezi mete u r a t l m a s y l a i sava nihayet bitiren zaferin y a n n d a hafif kald; P o l o n y a ' y a geici olarak verilen topraklar da hl yakn gelecekte doa c a k bir P o l o n y a Sovyeti'nin s n r l a n n e m s i z l e t i r e c e i d n c e s i y l e te lafi e d i l i y o r d u . K o m i n t e m ' i n ikinci k o n g r e s i n d e d o a n coku ve o n u n ha rekete geirdii drtler, h e m e n g e v e m e d i . l k e iindeki sava k o m n i z m i politikalar gibi, Avrupa'da da d e v r i m c i taciz politikas 1920-21 k b o y u n c a s r d r l d . K o m i n t e r n , ikinci k o n g r e s i n d e n , d n y a d e v r i m c i kuvvetlerinin, belli bal lkelerdeki ulusal partilerin onun etrafnda gruplatklar merkezi y n e l i m organ olarak k m t . B t n e n t e r n a s y o nal sslerinin altnda, son kertede R u s partisinin sesinin tayin edici oldu u K o m i n t e r n karargh, K o m i n t e m ' i n aracl o l m a s a n o r m a l d e birbir leriyle h i b i r alverii o l m a y a n partilerle ayr ayr lgileniyordu. Yirmi

128. Clara Zelkin. Erinnerungen an Lenn (Viyana. 1929), s. 21; Bresl-Lilovsk'la kuru lan biraz abartl kyaslama bizzal Lenin w rafndan yaplmtr. 22 Eyll gibi ge bir 1 ar i Ji le. Lenn bir "k seferi" ihtimalini hesaba kalyordu \So\ineniya.c. XXV. s 379-80). 129. RSFSR: Sbornk Destrnvuft D/ttn-ortnr. c. 1(1921). No 14, s. 63-73 130. RSFSR Sbomk Deistvu'yu^L fgovvm; Il 1921), No. 51, s. 43-71.

2 0 6 SOVYET RUSYA VE D N Y A bir k o u l u n o l u t u r d u u ilikilerin z b u y d u . 1920-21 s o n b a h a r ve k n d a belli bal Avrupa l k e l e r i n d e k i Sol partilere bu koullarn letilme si, Avrupa s o s y a l i z m i n i n ve o n u n M o s k o v a karsndaki tavrnn tarihin d e bir d n m n o k t a s o l d u . Ayn s r e , o k ufak farklarla, A l m a n y a ' d a . F r a n s a ' d a , talya'da ve ngiltere'de grlebilir. Mesele en ayrntl ve en h a i n k a v g a l a r a A l m a n y a ' d a yol at. A l m a n ya Avrupa d e v r i m i n i n kilit n o k t a s y d : b y k Avrupa lkeleri a r a s n d a potansiyel olarak d e v r i m c i bir k a r a k t e r e s a h i p b y k bir ii h a r e k e t i bir tek A l m a n y a ' d a vard: ve d o r u d a n d o r u y a yirmi bir k o u l u n f o r m l e e d i l m e s i n e yol a m o l a n ey m e s e l e y i zorla USPD'nin g n d e m i n e getir me kararllyd. lk snav, 1920 E k i m i ' n d e koullarn, USPD'nin Halle' d e yaplan o l a a n s t k o n g r e s i n e s u n u l d u u z a m a n y a a n d . K o n g r e n i n t o p l a n m a s n d a n hafta n c e , IKKI, partinin btn yelerine h i t a b e n , partinin K o m i n tern'e y a k n l a m a y a kar k a n S a kanat liderlerine y nelik sert bir saldr ieren u z u n bir " a k m e k t u p " y a z d . n A l m a n yetki lilerden on gnlk bir vize a l a n Z i n o v y e v , k o n g r e y e K o m i n t e r n delegesi olarak a h s e n katld: k o n g r e y e o n u n l a birlikle katlan d i e r d e l e g e ise, br s e n d i k a heyetiyle birlikte haftadr A l m a n y a ' d a b u l u n a n L o z o v s k i ' y d i . 1 3 2 Muhalefet bu Bolevik igaline, y a k n g e m i t e M o s k o v a ' d a n ay rlp Berlin'e kalc olarak y e r l e m i olan eski M e n e v i k lider M a r t o v ' u d a v e t e d e r e k c e v a p verdi. USPD saflarnda yaplan sert tartmalarla g e e n n e r e d e y s e bir yln ar d n d a n , d u y g u l a r n e kt v c h a i n k o n u m a l a r y a p l d . n c e , g e e n T e m m u z M o s k o v a ' d a k i k o n g r e y e katlan v e ikisi K o m i n r e r n ' c balan m a k t a n y a n a . ikisi kar o l a n drt USPD delegesi k o n u t u . S o n r a Z i n o v yev uzun sre hatrlanan ve yabanc bir dille gsterilen bir hitabet ve da yankllk m e n k b e s i olarak m u h a k e m e s i n d e n ikna o l m a y a n l a r bile etki leyen drt saatlik bir k o n u m a yapt. Partinin b a teorisyeni Hilferding de o n a h e m e n h e m e n eit u z u n l u k t a bir k o n u m a y l a c e v a p verdi. D i e r kay da d e e r k o n u m a l a r da Lozovski ile M a r t o v ' u n k o n u m a l a r y d . Tart-

131 Kommumslices'iiInternational, No. 14 (6 Kasm 192(1). col. 2901-22. 132. Alman Dileri Bnkan'nm Reichstag'da yapl bir aklamaya gre, Lozovski. Berlin'de bir fabrika komleler kongresine kallmak zere geni bir sendika heyeliyle bir likte Almanya'ya 15 Eyll l92U'de gelmitir (Lozovsk'nn si konusu kongrede yapt ko numalar, A. Lozovski, Desyal' Lei Bor'by :a Profintern (1930), s. 102-23'dedir); lkeye daha nce vize verilmi olan yedi kii kabul edilmi. 4 Ekim'de Kopp Zinovyev ile Buharin'in Halle kongresine kallabilmeleri iin vize istedi; ertesi gn USPD'ye danldktan sonra ikisine devize verildi (Verhandlungen des Reichstags, e. CCCXLV (1921), 759-60). ama Buharn seyahal yapmad.

D E V R M : AVRUPA ZERNDE 2 0 7 m u d a l l a n p b u d a k l a n d . Bolevikler, d e v l e t m l k i y e t i n d e k i b y k iftlik birimleri y a r a t m a k y e r i n e topra k y l l e r e k k bireysel h o l d i n g l e r e k l i n d e d a t a n t a r m p o l i t i k a l a n , A s y a ' d a k i katksz burjuva ulusal h a reketlere d e s t e k veren ulusal politikalar ( y a k n tarihte B a k ' d e y a p l a n dou halklar kongresine Enver Paa'nn da k a t l m a s 1 ' 1 yksek sesle eletirildi) ve terr u y g u l a m a l a r g e r e k e s i y l e saldrlara m a r u z kaldlar. Z i n o v y e v v e L o z o v s k i ' n i n " s a n " A m s t e r d a m E n t e r n a s y o n a l i'ne ynelttik leri s u l a m a l a r k o n g r e n i n en frtnal s a h n e l e r i n i n d o m a s n a yol at, L o covski bir n o k t a d a y u h a l a n d v e k o n u m a s n a d e v a m etmesi e n g e l l e n d i . Hu, d a h a K a p p pusch'u d n e m i n d e bile belirginleen bir o l g u n u n . A l m a n iisinin h e r h a n g i bir siyasi p a r t i y l e deil de sendikalarla daha g l b a lar o l m a s n n ilgin bir s e m p t o m u d u r . S a yirmi bir koula bir " M o s k o va d i k t a t r l " o l u t u r d u u g e r e k e s i y l e saldrrken. Sol bu k o u l l a r kinci E n t e r n a s y o n a l ' n etkisizliine ve o p o r t n i z m i n e geri d n m e y e kar tek t e m i n a t o l a r a k s a v u n u y o r d u . A m a h e r iki taraf d a , gerek e n g e l i n yirmi bir koul o l m a d n kabul e t m e k o n u s u n d a artc bir isteklilik g s t e r i y o r d u . Z i n o v y e v , "siz yirmi bir d e i l de on s e k i z koul istediiniz iin deil, d n y a d e v r i m i , d e m o k r a s i ve proletarya diktatrl m e s e l e s i n d e bizimle ayn fikirde o l m a d n z iin ayrlyoruz" d i y o r d u . " 4 M e s e l e aslen d n y a d e v r i m i ihtimali k o n u s u n d a k i temel bir g r far kndan k a y n a k l a n y o r d u . Z i n o v y e v , B o l e v i k l e r i n Avrupa d e v r i m i n i n so runlarn R u s d e v r i m d e n e y i m i n i n k o u l l a r a s n d a n y o r u m l a m a al k a n l k l a r n a bal kalarak, k o n u m a s n a k o n g r e y i , 1906'dan s o n r a B o l e vikler'le M e n e v i k l e r i n birlikte katldklar R u s parti k o n g r e l e r i n e b e n z e terek b a l a d : Z i n o v y e v ' l e M a r t o v ' u n k o n g r e d e b u l u n u p USPD'nin srasy la S o l ve S a kanatlarn d e s t e k l e m e l e r i , tarihsel a d a n bakldnda, bu b i r a z u u k b e n z e t m e y e belli bir hakllk k a z a n d r y o n g i b i g r n y o r d u . 1 3 5 O a n d a USPD'yi b l e n sorun u formlle zetlenebilirdi: 1847 m i , 1849 m u ? ' 3 6 Z i n o v y e v , USPD'nin S a c liderlerinden birinin, d n y a n n

133. Bkz. aada s 249-52. 134. USPD' PiMt'kotl uher die Ve handlangen des Aussctnden'ttt hen Parteitags zu Halle (tarihsiz), s. 156; kongrede edilen her kelimenin kaydedildii bu belge, ounluk KPD'ye katlmak zere ayrldktan sonra gen kalm USPD rgt taralndan yaymland. 135. Bu motif Zinovyev'in konumasnn sonuna kadar takip ediliyordu: MacDonald vc Henderson Menevikler olarak tanmlanyordu {a.g.e., s. 154). 136. Mani'm Fransa'da Snf Mcadeleleri kitapna Engels'in yazd nszn, Marx'm karmlann ozcleyen nl bir blmnc autta bulunuluyordu -"ubat ve Man devrimlerini aslnda dnya ticaretinde 1 M47'de yaanan kriz yaratmtr ve Avrupa gericili inin kuvvet tazelemesini salayan itici g delK-s'n ortalarndan soma yava yava ba-

2K SOVYET RUSYA VE D N Y A " 1848 burjuva d e v r i m i n d e n s o n r a k i d u r u m a b e n z e r bir d u r u m d a " o l d u u y o l u n d a k i bir ifadesini a k t a r y o r ve infialle, "ii snfnn b t n politika snn, artk y a k n g e l e c e k t e d n y a d e v r i m i n i n o l m a y a c a v a r s a y m y l a y n l e n d i r i l m e s i n i n g e r e k t e n art o l u p o l m a d n " s o r u y o r d u . talya'da proleter d e v r i m i n i n b a l a m a k t a o l d u u , ngiltere'nin " b i r Sovyet'in, bir kinci h k m e t i n " ve nl "ikili iktidarn b a l a n g c " niteliindeki bir ey lem k o n s e y i n e o k t a n d r s a h i p o l d u u , Avusturya'da h e r a n d e v r i m i n pat lak verebilecei ve h a t t a Balkanlar'n bile "bir proleter d e v r i m i in ol g u n l a m " o l d u u bir d n e m d e b u sylenebilir m i y d i ? 1 " Z i n o v y e v , Bol evikler'in, nasl 1905'ten s o n r a Rus M e n e v i k l e r i karsnda hakl ktlarsa, b u g n de A l m a n M e n e v i k l e r ! karsnda hakl k a c a k l a r n d a n zer re kadar phe duymuyordu. A m a Balkanlardan bahsederken, kongrenin sa k a n a d n d a n " H a r i k a ! " haykrlar y k s e l d i ; Hilferding d e c e v a b e n yapt k o n u m a d a , Z i n o v y e v ' i n n g r l e r i y l e dalga g e e r e k , b u n l a r n g e r e k l e m e s i n e dayal bir politikann "bir va-banque o y u n u , hibir par tinin temel a l a m a y a c a bir k u m a r " o l d u u n u ilan etti. 1 Nesnel d e v r i m ihtimali h a k k n d a k i bu g r farknn a r d n d a , M a r k sist terimlerle yaplan b t n ihtilaflara m u s a l l a t o l m u eski bir tartma y a t y o r d u : Lenin'in br z a m a n l a r " E k o n o n i s t l e r " e kar at, " b i l i n " ile " k e n d i l i n d e n l i k " a r a s n d a k i s a v a . I Q B o l e v i k l e r ile M e n e v i k l e r ara snda biraz deitirilmi sloganlarla d e v a m ettirilmiti ve i m d i de Halle kongresinin z e m i n i n d e bir k e z d a h a y a a n y o r d u . Z i n o v y e v , d e v r i m i Av rupa ve Asya'ya y a y m a k iin tek g e r e k e n i n bilinli, iradi bir a b a gster m e k o l d u u n a i n a n m a k t a hakl m y d ? Hilferding y l e c e v a p veriyordu: Devrimci bir g e l i m e y e yol aacak birok e i l i m Bat Avrupa'da mevcuttur ve bunlar ynlendirmek ve ilerletmek bizim grevimizdir. A m a yoldalar, bu dev rimci gelimenin gidia dardan b e l i d e n e m e z , tek tek lkelerdeki snflar ara sndaki ekonomik ve toplumsal iktidar ilikilerine baldr ve bu gidiatn dar dan g e l e c e k herhangi bir sloganla, herhangi bir emirle ynlendirebileceini var saymak Ulopyaclkr. 1 4 0 Marksist felsefenin " i r a d e c i " ve " d e t e r m i n i s t " y o r u m l a r a r a s n d a k i bu atmann a r d n d a d a y i n e , h e r z a m a n o l d u u gibi, gizli bir a m a atlayan ve lam gelimi dzeyine 1849 ve I850'de ulaan endstriyel canlanma olmutur" (Marx i Engels, Soineniya, c. XVI, II, s. 466). 137. USPD: Protokoll ber die Verhandlungen des Ausserordentlichen Parteitags zu Haile (tarihsiz), s. 147-8, 153-4. 1 3 8 . s . 184. 139. Bkz. c. I. s. 25-6. 140. USPD: Protokoll ber die Verhandlungen des Ausserordentlichen Parteitags zu Halle (larihsiz). s. 188.

DEVRM: AVRUPA Z E R N D E

209

mas y a t y o r d u . Z i n o v y e v d e v r i m ihtimali h a k k n d a k i t a h m i n l e r i n d e yahyordu. A m a , p r o t e s t o haykrlar karsnda, h a s m l a r n " b t n poli tikalarnzda g z e a r p a n bir d e v r i m k o r k u s u n a k a p l m a k " l a s u l a d n d a gayet haklyd. Ayrca k o r k u n u n m a h i y e t i n e d e d o r u bir tehis koyu yordu - "yerini k a y b e t m e " k o r k u s u , "alk" korkusu, " b i z i m R u s y a ' d a yasudklanmz'dan duyulan korkuydu bu.141 A m a Z i n o v y e v Halle'de bu tehisten hibir s o n u k a r t m a d . Yapl mas g e r e k e n asl k a r m , s a d e c e s a v u n m a k d u r u m u n d a o l d u u t e z iin deil, Rusya'yla Bat Avrupa a r a s n d a b e n z e t m e l e r y a p a r a k akl y r t m e ilkesi iin de ok ykc etkiler yaratyordu. 1917'de R u s ilerinin ou nun zincirlerinden b a k a k a y b e d e c e k eyleri yoktu; ala o k yakn bir geim d z e y i n d e ve savalarda verdikleri a n l a m s z k u r b a n l a r d a n d o l a y d e l i r m i bir h a l d e y k e n m e v c u t hibir k u r u m a ynelik n e u m u l n e d e inan besliyorlard ve bu kurumlar d e v i r m e y e kararl k k bir g r u b u n d e v r i m c i liderliini c a n atarak kabul e d e c e k k a d a r mitsizdiler. Bat Av rupa'daki iilerin - B o l e v i k l e r ' i n zannettikleri gibi, s a d e c e ayrcalkl bir aznl d e i l - o u n l u u ise, genellikle yoksul olsa b l e y i n e de savu n u l m a y a d e e n bir y a a m s t a n d a r d n a sahipti. H e r h a l k r d a , d e v r i m i n ileride getirecei n i m e t l e r a d n a bu standard feda e t m e k istemiyorlard; Bat Avrupa'da yaplan hibir p r o p a g a n d a Bolevik d e v r i m i n e , R u s h a l k nn d k y a a m s t a n d a r d n ve savala i savan getirdii m a h r u m i y e t leri d e v r i m i n srtna y k l e y e n p r o p a g a n d a k a d a r zarar v e r m e m i t i r . Nite kim Z i n o v y e v ' i n bahsettii d e v r i m k o r k u s u . Bat Avrupa'da hibir suret le b i r k a liderle veya ayrcalkl iilerin b u l u n d u u bir tabakayla snrl d e i l d i . o k fazla sayda kiinin, burjuva d e m o k r a s i s i n i n yasalln ko layca terk e d i p d e v r i m c i liderlerin disiplinini kabul e d e m e y e c e k k a d a r o k eyi vard k a y b e d e c e k . Burjuva d e m o k r a s i s i ve p r o l e t a r y a diktatrl ile ilgili, sendikalarn b l n m e s i y l e ilgili, bilin ve k e n d i l i i n d e n Ii k le ilgili ve kitlelerin d e v r i m c i liderler karsndaki tavr ile ilgili tartma larn altnda yatan temel fark b u y d u . L o z o v s k i , R u s y a ' y a d n d k t e n son ra, 1920 s o n b a h a r n d a Avrupal iler a r a s n d a karlat faletiruhyenn m a n i d a r bir r e s m i n i izmitir:

Birka ay nce Almanya'da Alman ileriyle konuurken, toplantlara genel likle Scheidemann'n destekileri katlp yle diyorlard: "Tamam, siz Ruslar Al manya'da devrimden bahsediyorsunuz. Peki, biz Almanya'da bir devrim yapalm,

141. USPD: Protokoll ber die Verhandlungen des Ausserordentlichen Parteitags :u Halle (larihsii). s. 148-9.

210

SOVYET RUSYA VE DNYA

ama ya Fransa'da devrim olmazsa? O srada bir Fransz arkada da ayaa kalkp gsn yumruklayarak yle diyordu: "Biz devrim yaparz yapmasna da ya di er lkelerdeki yoldalar yapmazsa ne olacak?" Bunun zerine, dier oportnist ler kadar endieli ve rkek olan talyan oportnistleri yle diyorlard: "Sizin iin devrimden bahsetmek kolay. talya devrim yapar, ama kmr ngiltere'den al yor. Kmrsz nasl yaarz?" Yani mahere kadar birbirlerini bekleyecekler. 1 4 1 L e n i n d e ksa bir s r e s o n r a yle y a z y o r d u : Bat Avrupa'da ciddi devrimler grm geinmi kiiler bulunduu pek syle nemez: byk devrimlerin deneyimi orada neredeyse btnyle unutulmu; vc devrimci olma arzusundan ve devrimle ilgili konumalardan (ve kararlardan) ger ek devrimci almaya gei g, yava ve ac verici bir geitir. 1 4 3 Avrupal iilerin bazlar d e v r i m istiyorlard; o u n l u u se h e r ey d e n n c e d n y a y d e v r i m y a p m a k iin e m n i y e t l i bir yer h a l i n e g e t i r m e k i s t i y o r d u . 1 4 4 G e l g e l e l i m , 1920 ylnn A l m a n y a s ' n d a , birok aret kitle lerin hl d e v r i m c i bir h a l e t i r u h i y e d e o l d u u n u g s t e r i y o r d u ; Z i n o v y e v ' e g r e . H a l l e k o n g r e s i n d e o u n l u u n Bolevikler'den y a n a o l m a s bir "rastlant" d e i l d i . 1 4 5 K o n g r e sipari e d i l m i bir k o n g r e y d i ve s o n u bir iki o y l a m a y l a n c e d e n belli o l d u . K o m n t e r n ' e b a l a n m a v e birleik bir A l m a n k o m n i s t partisi y a r a t m a k iin m z a k e r e l e r e b a l a m a nerisi, 156'ya kar 2 3 7 oyla kabul edildi. Z i n o v y e v zafer k a z a n m olarak Berlin'e d n d n d e , polis ten " s t e n m e y e n y a b a n c " olarak A l m a n y a ' d a n ihra e d i l e c e i n e dair bir tebli a l d . 1 4 6 E v i n e k a p a t l m h a l d e Stetlin'den yola k a c a tarihi bek-

142. etvertvi Vserossiiskii S"ezd Professional'nik Soyuzav (1921), c. I (Plenumy), s. 61-2. 143. Lenin, Soineniya, c. XXVI, s. 487. 144. A. Stumhal. The Tragedy of European Labour 1918-1939 (1944), iki dnya sava arasnda Avrupal sosyal demokrat partilerin siyasi iflasyla ilgili, konusuna sempatiyle yaklaan eletirel bir analizdir; bu flasn nedenleri, kapitalist devlet karsndaki temel ta vrlarna karar vermekten aciz olduklar iin ynetme sorumluluunu kabullenmeyi isleme yen bu partilerde, siyasi adan sorumlu bir tavr yerine bir "bask grubu" zihniyetinin sr mesinde bulunur. Bu tespit sosyal demokrat lider Tornow 'un 1931'de syledii u nl laf la rtr: "Kapitalizmin hasta yata banda bekliyoruz, hem de sadece tehis uzman ola rak deil, ayn zamanda -nasl desem?- tedavi elmek isteyen bir doklor olarak da -m de sem- yoksa sonun gelmesini iple eken, halta gelmesine zehirle biraz yardmc olmak da isteyen sevinli bir miras olarak da -m desem- bekliyoruz. Bu tablo iinde bulunduu muz btn durumu ifade ediyor" (Sozial-Demokratischer Parteitag in Leipzig 1931 (1931), s. 45). 145. USPD: Protokoll ber die Verhandlungen des Ausserordentlichen Parteitags zu Malle (tarihsiz), s. 154. 146. G. Zinovyev, Zwlf Tage in Deutschland (Hamburg. 1921), s. 59-60. Alman Di leri Bakan'na gre, vizeleri 15 Ekim Pazar gn dolduu iin Zinovyev ile Lozovsk'yi

DEVRM: AVRUPA Z E R N D E

211

Icrken, s a d e c e K o m i n t e r n b a y r a a l l n d a g l e r i n i b i r l e t i r e c e k o l a n iki p n i n i n t e m s ile i l e r i y l e d e i l , h l b u b i l e i m e k a t m a y u m d u u K A P D ' u ilin l e m s i I c i l e r i y l e d e g r t . 1 4 1 B u u m u t h s r a n a u r a d . A m a 1 9 2 0 A r a lYnda K P D ile U S P D ' n i n o u n l u u , b i r B i r l e i k A i m a n K o m n i s t P a t t i N k u r m a k i i n B e r l i n ' d e k i b i r k o n g r e d e bir a r a y a g e l d i . 1 4 8 K P D ' n i n e n t e l e k t e l l i d e r l e r i i l e U S P D ' n i n p r o l e t e r alt t a b a k a l a r a r a s n d a k i e v l i l i k b a l a n g t a b i r a z h u z u r s u z l u k y a r a t m o l a b i l i r . 1 4 9 A m a A l m a n y a ' d a ilk k e z olarak,
3 5 0 . 0 0 0

k a d a r y e s i 1 5 0 v e i l e r i d e A l m a n s i y a s e t i n d e bir rol o y n a

m a i h t i m a l i o l a n bir k i t l e s e l k o m n i s t p a r t i s i o r t a y a k m t . Z i n o v y e v Petrograd'a d n d k t e n s o n r a zafer k a z a n m bir e d a y l a y l e y a z y o r d u : B a n Avrupa'da K o m n i s t Enternasyonal'n yapt mdahale biinyle baa rl olmutur. K o m n i z m i n temsilcileri ile re form izin in l e m s i Ici 1er i arasndaki sa va bizim lehimize sonulanmtr. 1 5 1 U S P D r n e i , F r a n s z v e t a l y a n partileri i i n t a y i n e d i c i o l d u . F r o s s a r d v c C a c h i n , tpk IKKI'nn n c e k i t o p l a n t s n d a o l d u u g i b i k o n g r e d e d e kat bir m u a m e l e y l e k a r l a t l a r . , s - C a c l i n ' i n o k u d u u l m l b i r s e m p a t i

Hlle'den Berlin'e dndkleri zaman ev hapsinde rulnaemri verilmiti. Zinovyev yinede o gn Berlin'de yaplan bir gsteriye katld, ama konuma yapamayacak kadar sesi kslm t. Daha sonra iki delege lkeyi bir hafta iinde terk etmelerini isleyen teblii aldlar. I Kasm'a kadar lkede kalma talepleri kabul edilmemii!: Lozovski siyasi konumalar yaparak vize koullarn ihlal etmekle sulanyordu (ama anlalan Zinovyev sulanmamt) [Ver handlungen d. s Reichstags, c. CCCXLV (1921 ). s 75-60). 147. O. Zinovyev. Zwlf Tage in Deutschland (Hamburg. 1921), s. 78-80: Znovyev'in KPD'nin yaknda toplanacak kongresine yazd, onlardan "KAPD'ye u ana kadar oldu undan daha h'igrulu davranmalarn" rica eden mektup uradadr; Bericht uhe den 5. Parteitag tlc Kommnslichen Partei Deutschlands (Spalaksbund) (1921). s 62-3 Bir ay sonra IKKI. bym olan KPD'ye katlmas iin KAPD'ye ynelik bir ltimatom ya ymlad (Kananunistieskii nlernatsicmal, No. 15 (2(1 Aralk 1920), col. 3367-70), ama bu konuda bir kez daha baarsz oldu. 148. Bericht ber die Verhandlungen des Vereinigungsparteitages der USPD (Linkel und der KPD (Spartakusbund) i 1921 ). 149. Ruth Fi.scher'in kongrede USPD'li iilerin Levi'nin yapt adal konumadan duyduu liksinliye dair ineleyici betimlemesi (Stalin and German Communism (Harvard. 1948), s. 147) kesinlikle abartldr, ama belli bir hakikat pay ierir. 150. Levi. Unser Weg (ikinci basm, 1921), s. 3'te. "Marta eylem"nin arifesinde 1921 ubatnda 500.000 ye olduu iddia edilir Radek Komintem'in nc kongresinde. KPD'nin "hibir zaman 350.000'den fazla yesi olmadm" ve 500.000 yesi olduu iddi asnn "dorulanmam olduunu" belirtmiin (Protokoll des III: Kongresses der Kommun istischen Internationale (Hamburg, 1921 ), s. 457); 350.000 yenin 300.000'i USPD'den ge liyordu. Sempatizanlarn says ok daha fazlayd: 1921 ubal'ndaki Prusya seimlerinde komnist adaylara 1.100.000'i aan sayda oy verilmitir. 151. G. Zinovyev, Zwlf Tage in Deutschland (Hamburg, 1921), s. 90. 152. Bkz. yukarda s. 178-9.

2 1 2 SOVYET RUSYA VE DNYA bildirisinin a r d n d a n , bir baka F r a n s z d e l e g e , Lefebvre de bir k o n u m a y a p a r a k iki a r a d a g i d i p gelen F r a n s z Sosyalis Partisi'nde disiplinin en kal b i i m i y l e u y g u l a n m a s n t a l e p e t t i . 1 * 3 Z i n o v y e v partiyi "Wilsonculuk"la, "sosyal pasifzm'Te ve disiplinsizlikle sulad; L o z o v s k i de parti nin " n e p a h a s n a olursa o l s u n birlik" hastalndan m u s t a r i p o l d u u n u ilan e t t i . 1 5 4 G e l g e l d i m , k o n g r e y e katlan iki Fransz d e l e g e n i n iknaya ak olduklar ortaya kt. Yirmi bir koulu k a b u l ettiler ve partilerinin de b u n l a r o n a y l a m a s iin alacaklarn t a a h h t etliler. Bu grevi de Fran sa'ya d n d k t e n s o n r a y e r i n e g e t i r d i l e r . s s Yirmi bir koul. 25 Aralk 1920'de T o u r s ' d a t o p l a n a n bir parti k o n g r e s i n e s u n u l d u . 1 % H i b i r R u s de lege F r a n s a ' y a g i t m e k iin vize a l a m a d , a m a Z i n o v y e v ' d e n gelen ve M e r k e z liderleri L o n g u e t ve Faure'yi "proletarya zerindeki burjuva n f u z u n u n ajanlar" o l m a k l a sulayan bir telgraf ortam h a r a r e t l e n d i r d i . 1 " C l a r a Zetkin K o m i n t e r n davasn s a v u n m a k iin A l m a n y a ' d a n yasad bir s e y a h a t yaparak geldi. M u h a l e f e t inat kt, M o s k o v a ' y a b a l a n m a a l e y h i n d e sert k o n u a n l a r arasnda Lon B l u m d a vard. Yine d e k s m e n M o s k o v a ' d a k i k o n g r e y e katlm o l a n iki F r a n s z d e l e g e de K o m i n t e r n ' d e n y a n a tavr aldklar, k s m e n de A l m a n y a ' d a olduu gibi F r a n s a ' d a da K o m i n t e r n ' e d m a n o l a n sendika l i d e r l e r i n i n 1 5 8 F r a n s z partisinde n fuzlar o l m a d iin, d u r u m H a l l e ' d e k i n d e n biraz d a h a kolayd. Koulla r kabul e t m e l e h i n d e k i n e r g e ( o y l a m a fi sistemiyle yapld), koullar baz t e m e l deiikliklerle kabul e t m e y i s a v u n a n alternatif bir n e r i y e ve rilen 1308 o y a ve u z l a m a z Sa k a n a d n verdii 150 k a d a r e k i m s e r o y a kar 3 2 4 7 oyla kabul edildi. B y l e c e F r a n s z Sosyalist Partisi, eski ad m u h a l i f aznla brakarak, F r a n s z K o m n i s t Partisi o l d u . Frossard parti g e n e l sekreterliine seildi: H a p i s h a n e d e n k a n S o u v a r i n e d e lKKl'nn

153. De Zweite Kongren de Kommuni.tr. Internationale (Hamburg. 1921 ). s. 261-70. 154. A.g.e., &. 243-5, 307 155. Frossatd en batan beri Kem i mer) dul irinini biraz sulandrlm bir biimde sun mu gibi grnyor, 13 Austos 1920'de Paris'le yaplan kitleset bir mlingde unlan syle dii belindir: "iler, sizden yarn bir devlim yapmanz istemek ya da devrim yaptnz da da Rus Sovyel le ri'ni kle gibi taklit elmenizi istemek sz konusu deil. Soz konusu olan ey, Rus proletaryas ile dayanmamz szler dnda baka yollarla gstermektir" (Akta ran G. Walter, Histoire du Parti Communiste Franais (1948), s. 31). 156. Kongre tutanaklar uradadr: Parti Socialiste: ISe Congrs National (1921). 157. Bu telgrafn dourduu yanklar L. O. Frossard. De Jaurs Lnine (1930), s. 176'da anlatlr, 158 Tours kongresinin hemen ardndan Confdration Gnrale du Travail, yelerine ynelik olarak "yeni komnist partisi"ne kar bir uyan yaymlad (G. Walter, Histoire du Parti Communiste Fianais (1948). s. 44-5).

DEVRM: AVRUPA ZERNDE 2 1 3 I'runsiz delegesi sfatyla M o s k o v a ' y a gitti. talyan Sosyalist Partisi, F r a n s z p a r t i s i n d e n d a h a da fazla eitlilik a r z n l e n bir grler y e l p a z e s i n i t e m s i l e d i y o r d u . L e n i n ' i n p a r t i n i n K o m i n lert'e k a t l m a s n c o k u y l a s e l a m l a d 1919'un karanlk g n l e r i g e m i le kalm, Z i n o v y e v ikinci k o n g r e d e p a r t i n i n e k l e k t i z m i n e iddetle sal d r m t . , S 9 Partinin M o s k o v a ' d a k i d e l e g e l e r i yirmi bir koulu parti tara fndan o n a y l a n m a s k o u l u y l a k a b u l e t m i l e r d i . A m a m e s e l e , 1921 O c a n d a L e g h o m ' d a t o p l a n a n v e K o m i n t e r n d e l e g e l e r i sfatyla M a c a r Raknsi ile Halle'e de k a t l m o l a n B u l g a r K a b a k i y e v ' i n katld parti k o n g r e s i n e k a d a r m u a l l a k t a b r a k l d . 1 6 0 A m a b u tarihlerde K o m i n t e r n ' i n lerindeki ykseli g e r i l e m e y e b a l a m t . Leghorn'da, Komintern'in kinci k o n g r e s i n d e talyan h e y e t i n i n liderliini ve k o n g r e n i n b a k a n yar dmcln yapan Serrati, d e l e g e l e r i k o n g r e d e m u t l a k o u n l u a s a h i p olan yaklak 100.000 kiilik b y k bir M e r k e z g r u b u n u n s z c s k o n u m u n d a y d : B o r d i g a v e M o s k o v a ' d a k i k o n g r e y e k a t l m o l a n dier iki d a l y a n d e l e g e , a r a l a r n d a k o m n i s t l e r k a d a r anarko-sendikalistlerin d e b u l u n d u u ve y i r m i bir koulu, k o u l s u z kabul e d e n tek g r u p o l a n yakla k 5 0 . 0 0 0 kiilik bir g r u b u temsil e d i y o r l a r d ve bir de M o s k o v a ' d a t e m KI e d i l m e m i olan 14.000 k a d a r tavizsiz " r e f o r m i s t " t e n o l u a n ateli bir Sa kanat bulunuyordu. Merkez grubu Komintern'in programna amaz bir b i i m d e bal olduklarn ilan ediyor, a m a reformist saclar ihra ederek partinin farkl g r l e r e h o g r g e l e n e i n d e n k o p m a y r e d d e d i y o r d u ; b u d a yirmi bir k o u l u n s o n u n c u s u v e e n n e m l i s i n i r e d d e t m e k d e m e k t i . K o n g r e d e KPD d e l e g e s i o l a r a k b u l u n a n Paul Levi Serrati'nin tavrn alklad. S o n u olarak, talyan S o s y a l i s t Partisi, o u n l u k o y u y la, K o m i n t e r n ' d e n ayrld; k o n g r e n i n B o r d i g a ' n n liderliindeki sol k a n a d d a p a r t i d e n ayrlp y i r m i bir k o u l a u y g u n bir talyan K o m n i s t Partisi o l u t u r d u . 1919 y a z n d a L e n i n ' i n K o m i n t e r n ' e kabul ettii kitlesel talyan partisinin yerine, U S P D le b i r l e m e s i n d e n n c e k i K P D ' d e n b i r a z d a h a b yk saylabilecek k k bir g r u p geti. Bu g r u p 1921 M a y s ' n d a y a p l a n italyan p a r l a m e n t o s e i m l e r i n d e on s a n d a l y e k a z a n d .

154. Der Zweite Kongress der Kommunist. Internationale (Hamburg, 1921), s. 250-2. 160 Kongrenin resmi bir lulanag yaymlanmam gibi grnyor. Blnmeyle ilgili Rusadaki temel belgeler unlardr: Doklad Ispolkomt Komintena o Raskole v Ikal'yanskoy Sotsiamistieskoy Partit (1921) ve tal'yanskaya Sotsialistieskaya Pariiya i Komiministiesh Inernatsional Sbornik Dokumentov (1921). Zinovyev ile Buharin Leghorn kongresine Rus partisinin delegeleri ifalyla katlacaklard, ama lalvan Hkmeti onlara vize vemcvi reddelti (Protokoll dc\ III Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg. 1921), s. 167).

214 SOVYET RUSYA VE DNYA K o m i n t e m ' i n faaliyet s r d r d bir s a h a olarak baka hibir l k e Al m a n y a , Fransa ve talya ile kyaslanabilecek bir d u r u m d a d e i l d i . Birbir l e r i n d e n koparak o l u m u k k ngiliz Sol partilerini tek bir k o m n i s t partisi iinde b i r l e t i r m e y e ynelik ilk giriim, 1920 M a y s ' n d a y a p l m gibi g r n y o r . A m a k s k a n l k l a r gl, i l e r l e m e d e y a v a t ; K o m i n t e m ' i n ikinci k o n g r e s i n e b i r k a g r u p ve parti b a m s z d e l e g e l e r yollad. B y k B r i t a n y a K o m n i s t Partisi t C P G B l f i i l e n , b u k o n g r e h l d e v a m e d e r k e n . I A u s t o s 1920'de L o n d r a ' d a d z e n l e n e n bir k o n g r e y l e k u r u l d u . K o n g r e d e ayrlk y a r a t a n n e m l i meseleler, p a r l a m e n t o y a katlma ve i P a r t i s i y l e b i r l e m e m e s e l e l e r i n d e n ibaretti. Birinci m e s e l e k o n u s u n d a , eitli karar metinleri z e r i n d e yaplar kark o y l a m a l a r d a n s o n r a , parla m e n t o s e i m l e r i n e katlmay o n a y l a y a n ve oybirliiyle kabul edilen bir forml b u l u n d u ; ikinci m e s e l e k o n u s u n d a d a , i Partisi'ne k a t l m a k iin b a v u r m a k a r a n 85'e kar 150 o y l a kabul e d i l d i , 1 6 1 a m a k o n g r e d e n he m e n s o n r a yaplan bavuru i Partisi tarafndan kesin bir dille reddedild i . I K CPCB 1921 O c a n d a t z n t a m a m l a m a k v e y i r m i bir koulu kabul e n i i n i k a y d a g e i r m e k a m a c y l a Leeds'te bir k o n g r e d a h a d z e n ledi. A m a . ar Sol'un btn k k g r u p l a n n saflar altnda t o p l a m a k t a baarl o l m a s n a r a m e n , fiili u y e says 2500'i g e m e d i i iin bir kitle partisi haline g e l m e ans p e k y o k t u ; 1 * 3 ILP 1921 M a r t n d a S o u t h p o r t ' t a yapt k o n f e r a n s n d a 1 6 4 yirmi bir koulu bire kar be o u n l u k l a red d e t t i , muhalif aznlk ayrlp CPGB'ye katld. B y k B u l g a r ve N o r v e partileri ve k k H o l l a n d a , Avusturya ve M a c a r partileri (bu parti Viya na ve M o s k o v a ' d a k i srgnlerle snrlyd) y i r m i bir koulu itirazsz ka bul ettiler. e k o s l o v a k y a ' d a A l m a n y a ve F r a n s a ' d a k i n e b e n z e r bir b l n m e o l d u v e s o n u t a o r t a y a k a y d a d e e r b y k l k l e bir e k o s l o v a k K o m n i s i P a n i s i kt. Bir Srp-Hrva-Sloven K o m n i s t Partisi o l u t u r u l d u v e 1920 K a s m n d a yaplan Srp-Hvat-Sloven p a r l a m e n l o s e i m l e r i n d e

l o i . CPGB. Communist Unity Convention (1920), S. 29.57. CPGB'nin kuru ma.', indin nce yaplan mzakerelerin T. Bell. The Bntisl Communist Party (1937). s. 5-7'de bulu nan anhm. Bell'in de yesi olduu Sosyalist i Panis'nn oynad rolu abanmakla elelirilmir {Labour Monthly, c. XIX, No. 6 (Haziran 1937), s. 382); kurulu kongresin deki delegelerin yarsndan fazlas ngiliz Sosyalist Partisinden geliyordu. 162. Yazmalar, T. Bell. 77te British Communist Party (1937), s. 63-7'de bulunabilir. 163. T Bell, Pioneering Days (1941). s. 194-5: yazar Komintem'in nc kongresinde iddia edilen 10 000 rakamnn (Protokoll des III. Kong esses der Kommunistischen Interna tionale (Hamburg. 1921), s. 18-19) hayal olduunu kabul eder. 164. Konferans tutanaklar iin bkz. Independent Labour Party: Repon of the 29th An nual Conference (1921).

DEVRM: AVRUPA ZERNDE

215

yaklak 2 0 0 . 0 0 0 oy ve elli sekiz s a n d a l y e k a z a n p n c en gl parti k o n u m u n a ykseldi. P a r t i n i n , Bulgar partisinin baarsna b e n z e m e s i m u h t e m e l g r n e n baars, o n u n iin l m c l s o n u l a r d o u r d u Polisi ye n l e m l e r d e v r e y e s o k u l d u ve parti d o u u n u n z e r i n d e n d a h a bir yl Bcmeden n e r e d e y s e b t n y l e k e r t i l d i . D i e r k k Avrupa lkeleri nin o u n d a sosyalistlerin b y k bir k s m yirmi bir koulu r e d d e t t i ve bunlardan k o p a n k k g r u p l a r K o m i n i e m ' e bal a m a n e yeterli s a y y a ne de nfuza s a h i p k o m n i s t partiler oluurdular. IKKl'dan gelen iki kn m a l t s iki A m e r i k a n partisi a r a s n d a k i b l n m e y i s o n a e r d i r m e d e baa rl o l m a d . 1920-21 knda, K o m i n t e r n ' i n ikinci k o n g r e s i n d e d e v r e y e s o k u l a n

politikann baars kat z e r i n d e tam ve o k geni etkiler y a r a t m gibi g r n y o r d u . kinci E n t e r n a s y o n a l . 1919 ylnda B e r n e ve L u c e r n e ' d e y a a n a n baarszlklardan sonra, 1920 T e m m u z u ' n d a , K o m i n t e r n ' i n ikin c i k o n g r e s i y l e h e m e n h e m e n a y n z a m a n l a r d a C e n e v r e ' d e d z e n l e n e n bir konferansla k e n d i n i y e n i d e n k u r m a y r e s m e n b a a r m t . ngiliz i Par tisi ve A l m a n Sosyal D e m o k r a t Partisi, kuzey-bat Avrupa'nn sosyal d e mokratik partilerini ve baka lkelerden bir iki k k grubu c t r a B a n n a toplamlard. A m a g e m i e ait bu hayalet g e n K o m n i s l E n e m a s y o nal'in a r t a n gcne kar c i d d i bir m e y d a n o k u m a gibi g r n m y o r d u . M e r k e z i M o s k o v a ' d a o l a n ve b t n Avrupa lkelerinde ileri karakollar b u l u n a n d e v r i m c i bir rgt yaratlmt. Proleter d e v r i m i n e bal sadk ve fedakr k o m n i s t gruplar, dier Sol partilerle i ie g e m i h a l d e b u l u n d u k l a r ittifaklardan, u ya da bu l d e saysal k a y p l a r vererek, a m a ay n o r a n d a moral kazanlar da e l d e ederek k o p a r l m l a r d . D e v r i m g l e ri ykselileydi ve e r k e n bir zafere d o r u y r m e k l e y d i l e r . Kapl a list d n y a a l a m s e m p t o m l a r g s t e r m e y i s r d r d ; b u s e m p t o m l a r d a n biri o n a d a zalen bol b o l b u l u n a n gerek m a l z e m e l e r l e y e t i n m e y i p K o m i n tern'in k a p s a m n ve a m a l a r n o k renkli terimlerle tasvir e d e n s a h t e b e l g e l e r d a t m a y a da girien geni apl anti-Bolevik p r o p a g a n d a r gtlerinin a r t y d . 1 6 6 A m a M o s k o v a ' d a k i zafer k a z a n m iyimserlik ha vas k b i t i r e m e d i ; Avrupa d e v r i m i n e d u y u l a n ve o sralarda B o l e v i k 1-

165. Kommnisieskii International, No. 14 (6 Kasn 1920). col. 2944; No. 17 (7 Ha ziran 19211, col. 4295-6. 166. A L. P Dennis, The Foreign Policies of Soviet Russia <.l924j. s. 363-5e. Mrok lkenin gazelec ilerin i ve islihbaral servislerini bir sure megul eden bu sahle belgelerden pek ok alnl yaplr: Bunlarn balca kayna. Berlin'deki Os-tnfomaion denen bir r glm gibi grnyor.

216

S O V Y E T RUSYA VE DNYA

derleri h a r e k e t e g e i r e n sorgusuz sualsiz i n a n bir d a h a asla geri d n m e di. 1921 s o n b a h a r bir d n e m i n s o n u n u b e r a b e r i n d e getirdi. B a h a r aylar na, biri RSFSC'nin i politikasn, ikincisi d politikasn, n c s de o z a m a n a k a d a r e n parlak v e e n kesin g r n d l k e d e k i d e v r i m ihtimali ni etkileyen c a n alc olay d a m g a s n v u r d u . 1921 M a r t ' n d a , K r o n s t a d t a y a k l a n m a s n d a n sonra, Lenn Yeni E k o n o m i Politikas'n y r r l e k o y d u ; RSFSC ile ngiltere arasnda bir ticaret a n l a m a s m z a l a n d ve Alm a n y a ' d a k i k o m n i s t bir a y a k l a n m a ar v e y z kzartc bir y e n i l g i y e urad.

BLM 26

DEVRM: ASYA ZERNDE

Marx s m r g e sorunlar z e r i n d e p e k d n m e m i t i , n k d n y a n n s mrge y a d a g e r i k a l m blgelerinin k a p i t a l i z m i n d e v r i l m e s i n d e h e r h a n gi bir rol o y n a m a y a arlacaklar aklna g e l m e m i t i . Birinci E n t e r n a s y o nal bu blgeleri g r m e z d e n gelmiti. k i n c i E n t e r n a s y o n a l de uzun bir s re ayn l d e u m u r s a m a z d a v r a n m t . 1901'de G n e y Afrika Sava'nn etkisi altnda yaplan Paris k o n g r e s i n d e , d a h a s o n r a l a r s e r m a y e birikimi teorisinde s m r g e l e r i n s m r l m e s i n e m e r k e z i bir yer verecek o l a n R o sa L u x e m b u r g ilk defa ikiz k t l k l e r o l a r a k g r d militarizm ve s m r g e politikasn k n a y a n bir karar a l n m a s n n e r m i t i , 1905'teki R u s d e v r i m i d o l a y s z lgi m e r k e z i n i A f r i k a ' d a n , R u s a y a k l a n m a s n n a r d n d a n eitli mill d e v r i m hareketlerinin b o y g s t e r d i i - 1 9 0 6 ran d e v r i m i , 1908 " J n T r k " d e v r i m i , 1912 i n d e v r i m i v e H i n t milliyetiliinin ba l a n g c - A s y a ' y a nakletti. Kautsky, 1907'de yazd Sosyalizm ve Smr ge Politikas adl k i t a p n d a , E n g e l s ' i n , H i n d i s t a n ' d a bir d e v r i m olaca k e h a n e t i n d e b u l u n a n v e proletarya A v r u p a v e K u z e y A m e r i k a ' d a zafer k a z a n d k t a n sonra, " b u n u n y a n - u y g a r l k e l e r i n d e bizi kendi istekleriyle takip e d e c e k l e r i k a d a r d e v a s a bir i v m e v e r e c e i n i v e n e m l i bir r n e k o l u t u r a c a n " iddia e d e n 1882 tarihli b i r m e k t u b u n u yaymlad, 1 1908' de Lenin'in Dnya Siyasetinde Patlayc Maddeler adl bir yazs ran, T r k i y e , H i n d i s t a n v e i n ' d e k i d e v r i m h a r e k e t l e r i y l e yeni bir n e m ka zand; "Bilinli Avrupal inin artk A s y a l yoldalar vardr ve bu yol dalarn says h e r saat artacaktr." 2 B i r k a yl sonra, i n d e v r i m i zafer k a z a n d n d a , Lenn Asya'nn y e n i d e n d o u u n u n nemine d a h a n e t bir tehis k o y d u : Bu, dounun en nihayet batnn yolunu s e t i i , bundan byle batnn abala ryla ulat idealler uruna verilen m c a d e l e y e yeniy/z milyonlarca insann ka tlaca anlamna gelir. Bat burjuvazisi 'urmtr ve oktandr mezar kazcsy-

1. Marx i Engels, Soineniya, c. XXXVII, s. 238-9. 2. Lenin, Soineniya, c. XII, s. 306.

218

S O V Y E T RUSYA V E DNYA

la -proletaryayla- kar karyadr. Ama Asya'da hl samimi, enerjik, imarl b demokrasiden yana tavr alabilecek, on sekizinci yzyln sonunda Fransa'dan km olan byk retmenlerin ve byk devrimcilerin saygdeer bir yolda konumunda olan bir burjuvazi vardr. 3 Asya'nn geri k a l m lkelerinin ulusal kurtuluu iin m c a d e l e e d e n d e m o k r a t i k d e v r i m c i h a r e k e t i n . Avrupa'nn sanayilemi, l k e l e r i n d e k i sosyalist d e v r i m c i h a r e k e t l e p o t a n s i y e l bir ittifak iinde bir araya getiril m e s i , Lenin'in o srada v u r g u l a m a d , n e m l i bir g e l i m e y d i . 1914 sava geri k a l m lkelerin ulusal z l e m l e r i in bir sera levi g r d . A s y a ve Afrika halklar, kendilerini h i ilgilendirmeyen bir m c a d e l e d e rol o y n a m a y a srklendiler. Avrupa'nn sava m e y d a n l a r n d a ilk k e z olarak s m r g e ve H i n t birlikleri savat. tilaf Devletleri'nn A l m a n s m r g e l e r i n i ilhak e t m e tasarlar, ABD'de n e r e d e y s e h e r k e s i n tepkisini e k m e s i n i n t e s i n d e , zafer k a z a n a n A v r u p a l k e l e r i n d e bile r a d i k a l ev relerin itirazlaryla k a r l a m a y a b a l a d . B a m l halklar, tilaf Devlet ler'nn Avrupa'da hararetle b e n i m s e d i k l e r i , Wilson'un uluslarn kendi ka d e r l e r i n i tayin hakk d o k t r i n i n i n k a p s a m dnda t u t m a k gittike zorlay o r d u . L e n i n , k s m e n R o s a L u x e m b u r g ' u n be yl n c e Sermaye Birikimi a l m a s n d a att t e m e l l e r d e n yola k a r a k , 1917'nin balarnda yaym lad Kapitalizmin En Yksek Aamas Emperyalizm e s e r i n d e , krl bir yatrm sreciyle s m r g e l e r e l d e e d i p oralar s m r m e y i k a p i t a l i z m i n s o n a a m a s n n z olarak tasvir e d i y o r d u . Bu sorun bir B o l e v i k parti b e l g e s i n d e ilk kez 1917'deki Nisan k o n f e r a n s n d a alnan bir k a r a r d a g n d e m e geldi; karar m e t n i n d e laf a r a s n d a u g z l e m d e b u l u n u l u y o r d u : " G n m z e m p e r y a l i z m i , zayf halklar z a p t e t m e d r t s n g l e n d i r d i i iin, ulusal basknn y o u n l a m a s n a yol a a n yeni bir e t k e n d i r . " 4 B u n e d e n l e Birinci D n y a Sava'nn d r d n c ylnda B o l e v i k dev rimi o l d u u sralarda, s m r g e s o r u n u h i b i r ciddi d e v r i m c i n i n i h m a l e d e m e y e c e i yakc zellikler k a z a n m t . Geici H k m e t ' i n bu m e s e leyle i l g i l e n m e m e s i , d e v r i m c i bir h k m e t olarak ciddi bir kredisi o l m a dnn birok k a n t n d a n biri olarak g r l y o r d u . Marksist d o k t r i n i a d a d n y a y a u y g u l a m a k isteyenler, s a d e c e Bat Avrupa'nn " g e l i m i " halklar ve b u n l a r n denizar trevleri iin deil, ayn z a m a n d a A s y a ve Afrika'nn "geri k a l m " halklar iin de p r o g r a m l a r ve politikalar geli t i r m e g r e v i y l e kar karyaydlar. K e n d i l e r i n i , iki kta a r a s n d a u z a n a n d e v bir l k e n i n - h k m e t l e r i n i n h e r z a m a n Avrupa v e Asya'nn o k fark-

3. A.g e., c. XVI. s. 28.

4. VKP<B) v Re:olyHiyak < 1941 ),c. , s. 233.

DEVRM: ASYA ZERNDE 2 1 9 l y a a m standartlar ve uygarlklarna u y g u l a n a b i l e c e k iki farkl d p o litika r n t s n birbiriyle u z l a t r m a k z o r u n d a kaldk l a n bir l k e n i n hana g e m i d u r u m d a b u l a n d e v r i m c i l e r d e n b u d a h a d a o k b e k l e n e n bir eydi. 5 M o s k o v a ' n n dier ktalarla h e n z temas yoktu; bu da soru nun k a p s a m n en a z n d a n s n r l y o r d u . S a n a y i l e m i bat ile iin iin k a y n a y a n , t o p r a a b a m l d o u a r a s n d a k i proleter sosyalizmi, Avrupa ile Asya a r a s n d a k i R u s y a 6 - bunlar S o v y e t H k m e t i ' n e bir k e z d a h a kili bir b a k as ve ikili bir politika d a y a t a n , d e v r i m c i ve ulusal, ikiz formllerdi. S o v y e t H k m e t i ' n i n A s y a politikalarnn baars, esasen, " s m r g e " meselesini "ulusal" m e s e l e y e a s i m i l e e t m e y i b e c e r m e s i n d e n k a y n a k l a n yordu. RSFSC'nin eski arlk d n e m i i m p a r a t o r l u u n u n , ister Avrupal lsun ister Asyal, b a m l halklarnn a y r l m a hakkn t a n m a y a hazr oluu, a y n h a k k n b a k a i m p a r a t o r l u k l a r n tabi k o n u m d a k i halklarna ta nnmasn stemelerinin s a m i m i y e t i n i gsteriyordu. Bu, s m r g e politi kasn ulusal politikann m a n t k s a l bir s o n u c u ve d o a l bir uzants haline getiriyordu; h e r ikisinin de teorik temelleri a y n y d . S m r g e l e r i n kurtu luu, h e r trl ulusal k u r t u l u gibi, burjuva d e v r i m i a a m a s n a ait bir ey di. p h e s i z s o n k e r t e d e sosyalist d n y a d e v r i m i n i n zorunlu perevi ola rak n e m l i y d i . A m a bu a a m a d a burjuva kalyordu; Sovyet politikas da kendini Wilsoncu k e n d i kaderini tayin hakk ve d e m o k r a t i k z g r l k d i lini k u l l a n a r a k ifade edebiliyor, b y l e c e s a d e c e ezilen halklarn kendile rine deil, burjuva d n y a s n d a k i sekin e v r e l e r e de h i t a p e d e b i l i y o r d u . A s y a ' n n farkl h a l k l a n arasnda a y r m y a p m a k d a g e r e k m i y o r d u . R e s m i siyasi statleri ne olursa o l s u n , hepsi de burjuva kapitalizminin m d a h a lesine ve l a h a k k m n e m a r u z k a l m l a r d ; L e n i n ' i n Kapitalizmin En Yk sek Aamas Emperyalizm'z dikkat ektii gibi, r a n , T r k i y e ve i n za-

5. Damlevski gibi Slavcfar, Rusya'ya douyla manevi bir akrabalk atfediyor ve ona ba l kltrnn kabul edilebilir yanlarn douya aktarma grevi veriyorlard; bu romantik ha yallerin pratik (emeli, Rusya'nn batdan gelen maddi kaynaklarla douya ekonomik olarak nfuz etmesiydi. Troki Rus ekonomisinin hem bir smrgeci devletin hem de bir smr genin zelliklerine sahip olduunu sylyordu {Troki, Soineniya, c. XIII, s. 104). 6. Buhann 1923'lek on ikinci parti kongresinde bu temay, sunduu analizi Lnine at federek genifleiiyordu: "Sovyel Rusya corafi ve siyas olarak iki dev dnya -halnn hl gl ve ne yazk ki kapitalist emperyalist dnyas ite u anda gittike artan bir devrimci kargaa sreci bulunan dounun devasa saylara ulasan nfusu- arasnda uzanmakladr. Ve Sovyet cumhuriyei birbirlerine byk lde denk saylabilecek bu iki muazzam gu arasnda denge salamakladr" {Dvenadtsatyi S"ezJ Rossiiskov Kommunistieskoy Farili (Uorevln>v)(\923).i 240).

2 2 0 S O V Y E T RUSYA V E D N Y A t e n " y a r - s m r g e h a i k l a r " d . 7 S o v y e t p o l i t i k a s t e k bir h a m l e y l e , b i r b t n o l a r a k A s y a h a l k l a r n a , a r ' n e s k i t e b a a s n a , d i e r i m p a r a t o r ! tklarn tebaasna ve kapitalist dnya-pi yasas nn s z d e b a m s z , aslen baml halklarna sesleniyordu. B u ilkeler ilk u y g u l a m a l a r n , 2 4 K a s m / 7 Aralk 1917'de Sovnar-

k o m ' u n "Rusya'daki ve Dou'daki btn M s l m a n E m e k i l e r e " hitaben y a y m l a d b i r a r d a b u l d u . R u s y a M s l m ani a r n a , " n a n v e r f l e r'Yin, " u l u s a l v e k l t r e l k u r u m l a r T n n b u n d a n b y l e z g r v e k o r u m a a l t n d a o l a c a t e m i n a t v e r i l i y o r d u . D o u l u M s l m a n l a r se - r a n l l a r v e Trkler, Araplar v e H i n d u l a r z e l l i k l e z i k r e d i l i y o r d u - l k e l e r i n i n e m peryalist "soyguncularn ve kle tacirlerini" d e v i r m e y e tevik ediliyor du. stanbul'un R u s y a tarafndan e l e g e i r i l m e s i n e i m k n v e r e n gizli an l a m a l a r "yrtlp atlmt"; stanbul " M s l m a n l a r n e l l e r i n d e kalmal " y d . ran'n b l n m e s i n i v a z e d e n a n l a m a n n k a d e r i d e a y n o l m u t u : Askeri harektlar biter b i t m e z birlikler ran'dan ekilecekti." "Trki

ye'nin b l n m e s i ve Ermenistan'n ondan koparlmas" iin y a p l m olan a n l a m a da h k m s z ilan edildi: Ermeniler kendi siyasi kaderlerini be lirlemekte zgr olacaklard.9 M a n i f e s t o y l e bitiyordu: Onurlu, demokratik bir bara doru kararl ve s a l a m admlarla yryoruz. Bayraklarmzda dnyann e z i l e n halklarna kurtulu g e t i r i y o r u z . 1 0 E m e k i ve S m r l e n Halkn Haklar Bildirgesi de daha g e n e l terim ler kullanarak "birka ayrcalkl l k e d e k i s m r c l e r i n refahn, A s y a , g e n e l d e smrgeler ve kk lkelerde yaayan yz milyonlarca e m e k i nin k l e l i i z e r i n e ina e d e n burjuva uygarlnn barbarca politikasn btnyle kntyor"du.

G e n R S F S C ' n i n v a r l n n ilk y l n d a g e t i i ar z a y f l k d n e m i , b u

7. Lenin, Soineniya, c. XIX, s. 135; Lenin 1920 ylnda Komintem'in ikinci kongresin de yapt konumada bu ilke iin yine ayn tanm yapmtr (a.g.e., c. XXV, s. 351). 8. 2/15 Aralk 197 tarihinde imzalanan Brest-Litovsk atekes anlamas, "tarafsz Iran devletinin zgrl, bamszl ve toprak btnl ilkesi gerekesiyle" hem Rus hem de Trk birliklerinin ran' tahliye etmelerini talep ediyordu. Troki'nin ran halkna yne lik 14/27 Ocak 1918 tarihli ve o gnk Izvesliya'a yaymlanan bildirisi, "Rusya ile ngil tere ya da baka devletler arasnda ran'la ilgili olarak yaplm anlamalar' aka tanma dn ilan ediyordu; 3 Man 1918 larihli Brest-Litovsk anlamasna gre, Sovye Hkme ti "ran'daki nfuz evrelerinden ve imtiyazl yatnmlanndan vazgemeyi taahht ediyordu. 9. B. Bor'yan, Armeniya. Mezdunaodnaya Diplomatiya i SSSR (1929), c. 11, s. 260'a g re, bu pasajn ilham bala aumyan olmak zere Ermeni Bolevikler'den geliyordu. 10. Kliyunikov i Sabanin, Mezdunaodnaya Politika, c. II (1926), s. 94-6; ayrca bkz, c. 1 . S . 2 9 2 .

DEVRM: ASYA Z E R N D E 2 2 1

yce g n l l k e n d i n i inkr politikasn a n l a m l klyordu. 1918'in b y k b l m b o y u n c a , A l m a n birliklerinin Ukrayna'y igal e t m i o l m a s RSFSC'nin K a r a d e n i z ' l e irtibatn fiilen kesmiti. Brest-Ltovsk a n l a m a s y l a T r k i y e , eski R u s kentleri K a r s , A r d a h a n v e B a t u m ' u R u s y a ' d a n d p e d z k o p a r m ve b u n u n z e r i n e b i r d e 1918 y a z n d a Baku'yu igal e t m i t i . tlifak Devletleri'nn y e n i l g i s i n d e n s o n r a ngiliz kuvvetleri T r a n s k a f k a s ya'da b o y gsterdi. ngiliz birliklerinin geri ekilen Trklerin p e i n d e n Iran ilerine ilerledikleri 1918 M a r t ' n d a n beri. Iran b t n y l e ngilte re'nin nfuzu altndayd. n c e J a p o n y a v c d a h a s o n r a d a K o l a k M o s k o va'nn U z a k d o u ' y l a irtibatn k e s m i t i . Bu k o u l l a r d a , eski arlk h k m e t i n i n h a k l a r n d a n v a z g e m e n i n p e k maliyeti yoktu, zaten halefi de h a k iddia e d e b i l e c e k d u r u m d a d e i l d i . " Bolevik liderlerin Asya'dak politi ka h a k k n d a bu d n e m d e verdikleri d e m e l e r , ezilen halklarn kendi ka derlerini tayin h a k k n n v u r g u l a n p e m p e r y a l i z m i n ve gizli a n l a m a l a r n k n a n m a s n d a n p e k t e y e g e m i y o r d u - kald ki b t n b u n l a r g z d e Wils o n c u t e m a l a r d . Yalnzca Stalin, Milliyetler H a l k K o m i s e r i sfatyla s rekli Asya'daki d u r u m l a m e g u l o l u y o r d u . d a k i n e m i " t e m a s n yle gelitiriyordu: Ekim devrimi dnya tarihinde dounun ezilen halklarna mensup emeki kit leleri asrlk uykularndan uyandrp onlar dnya emperyalizmine kar savaa iten ilk devrimdir... Ekim devriminin dnya apndaki byk nemi, ncelikle... lam da bu olgu
sayesinde sosyalist bal ile kleletirilmi durumdaki dou arasnda bir kpr in

1918 K a s m n d a Pravda'da

y a y m l a n a n bir y l d n m k u t l a m a yazsnda " E k i m d e v r i m i n i n d n y a

a elmi olmas, emperyalizme kar, balnn proleterlerinden Rus devrimi yoluy la dounun ezilen halklarna uzanan yeni bir devrimci cephe yaratm olmas dr. 1 2 Stalin b u n u n a r d n d a n ayn k o n u d a Narkomnats' d e r g i s i n d e " D o gu'yu U n u t m a y n " ve " D o u ' d a n G e l e n k" adl iki yaz d a h a k a l e m e al d . 1 3 B u yazlarn, z a m a n l a m a l a r s a y l m a z s a z g n bir y a n l a n y o k t u . Atekesten s o n r a k i ilk haftalarda, b t n Sovyet liderlerinin gzlerini Berlin'e ve geldi gelecek A l m a n d e v r i m i n e diktii sralarda, Stalin'in se l i . 19 Aralk 1917/1 Ocak 1918 tarihli hvestiya gazetesinde yaymlanan ve A. L. P. Dennis, Foreign Policies of Soviel Russia (1924), s. 237'de aklanlar br yazda, Sovyetler'in arlk rejiminin haklarndan vazgemesinin, ran'daki ngiliz nfuzunu ortadan kaldrma nn en iyi yolu olduuna iaret ediliyordu.
12. StsYm. Soineniya. c. IV, s. 164-6. 13. A.g.e., c. IV, s. 171-3, 177-82,

2 2 2 SOVYET RUSYA VE DNYA si sszlktaki n e r e d e y s e lek sesti. 1918 K a s m ' n d a yaplan birinci T m R u s y a M s l m a n K o m n i s t r g t l e r K o n g r e s i 1 4 p e k ilgi e k m e d i v e dik katini aslen e s k i R u s i m p a r a tor l u u n d a k i M s l m a n l a r l a snrl tuttu. 1918 Aral'nda P e t r o g r a d ' d a Z n o v y e v ' n bakanln yapt uluslara ras d e v r i m c i toplantda, " n g i l i z - F r a n s z k a p i t a l i z m i n i n b e y n i Avrupa'da, a m a b e d e n i A s y a v e Afrika d z l k l e r i n d e u z a n y o r " d i y e n kii T r k dele g e [Mustafa] S u p h i ' y d i . 1 5 1919 yl, S o v y e t askeri g c n arttrma k o n u s u n d a p e k fazla i l e r l e m e k a y d e d i l m e d i y s e d e , Sovyetler'in d o u politikasnda ileriye d o r u atlan b y k bir a d m a s a h n e o l d u . ki yeni e t k e n d e v r e y e girmiti. Birincisi t tifak Devletler'nn k y l e uluslararas g d e n g e s i b t n y l e dei miti. RSFSC'nin artk A l m a n y a ' d a n ya da T r k i y e ' d e n k o r k a c a k bir eyi k a l m a m t ; te y a n d a n zafer k a z a n m tilaf Devletleri, zellikle de n giltere, atekesle aa k a n m u a z z a m k a y n a k l a r n bir k s m n Bolevizm'e kar bir k a m p a n y a a m a k iin a y r m a e i l i m i n d e y d i . B u d a e n n e m l i faaliyet alannn Avrupa'dan A s y a ' y a k a y d r l m a s a n l a m n a geli y o r d u . " B e y a z " R u s o r d u l a r n a yaplan m a l z e m e y a r d m n n yan sra, Kafkaslar ve O r t a A s y a ' d a k i ngiliz birlikleri 1919'un ilk a y l a r n d a ak a Sovyet kuvvetleri a l e y h i n d e eitli h a m l e l e r yaptlar. ngilizlerin bu e y l e m l e r i y z n d e n , O r t a d o u 1919 ylnda ngiltere ile RSFSC a r a s n d a d p e d z bir savaa (tek fark b u n u n ilan e d i l m e m i bir sava o l m a s y d ) s a h n e oldu; stelik, olaylarn ksa bir s r e iinde gsterecei gibi, O r t a d o u ngiliz iktidarnn saldrya en ak n o k t a s y d . Bu k o u l l a r d a RSF SC ksa bir s r e iinde k e n d i n i , b a k a s a v u n m a yolu b u l a m a y n c a , Asya' d a ngiltere a l e y h i n d e g e n e l bir d i p l o m a t i k t a a r r u z y a p a r k e n b u l d u . Bu taarruzun b i i m i n i n b e l i r l e n m e s i n e y a r d m c olan d i e r yeni e t k e n ise, K o m i n t e m ' i n d o u u ve S o v y e t d politikasnn lelmotfi olarak d n y a d e v r i m i z e r i n d e k i v u r g u n u n a r t m a s y d . 1919 M a r t ' n d a t o p l a n a n birinci K o m i n t e r n k o n g r e s i , d o u sorunlaryla p e k fazla i l g i l e n m e d i ; k o n g r e y e katlan Asyal delegelerin d e Milliyetler H a l k K o m i s e r l i i m e n s u p l a r o l d u u anlalyor. A m a k o n g r e m a n i f e s t o s u n u n bir bl m n d e , " b t n smrgelerde!:i bir dizi ak a y a k l a n m a v e d e v r i m c i huz u r s u z l u k " t a n b a h s e d i l d i k t e n sonra, "Wilson'un p r o g r a m n n a m a c , e n i y i m s e r y o r u m l a , s a d e c e s m r g e c i kleliin adn d e i t i r m e k t i r " gzle m i n d e b u l u n u l u y o r , " s m r g e l e r i n kurtuluu a n c a k m e t r o p o l i t l k e l e r d e -

14. Bkz.c. ],s. 292-3. 15. Stm-jet-RussIand nddie Vlker der Well (Petrograd, 1920), s. 32.

DEVRM: ASYA Z E R N D E 2 2 3

ki ii snfnn k u r t u l u u y l a balantl olarak d n l e b i l i r " d e n i y o r ve (yle d e v a m e d i l i y o r d u : Afrika ve Asya'nn smrge kleleri! Avrupa'da prolelarya diktatrlnn kurulduu saat, sizin kurtuluunuzun saati olacaktr. 1 6 Ayn ayn s o n l a r n d a R u s K o m n i s t Partisi'nin sekizinci k o n g r e s i n d e Buharn k o n u h a k k n d a k i grlerini sinike d e n e b i l e c e k bir akyrekIilikle fade e d i y o r d u : Eer smrgeler iin, Hotantolar, Zenciler, Kzlderililer vs. iin kendi kaderi ni layin hakk zmn nerirsek, bununla hibir ey kaybetmeyiz. Aksine, ka zancmz olur: nk bir btn olarak ulusal kazan yabanc emperyalizme zarar verecektir... En ak milliyeti hareket, mesela Hindu hareketi, ngiliz emperya lizminin ykmna katkda bulunaca iin bizim deirmenimize su tayacaktr. 1 7 Ayrca k o n g r e d e e m p e r y a l i z m i n d n y a a p n d a k i b y m e s i n i n "belli lkelerdeki i savalar, saldrya u r a y a n proleter lkelerinin ve ezilen halklarn e m p e r y a l i s t d e v l e t l e r i n b o y u n d u r u u n a kar verdii d e v r i m c i savalarla ayn saflara y e r l e t i r d i i n i " belirten ve "farkl m i l l i y e t l e r d e n proleterleri ve yar-proleteri er i t o p r a k s a h i p l e r i n e ve burjuvaziye kar verilecek ortak d e v r i m c i m c a d e l e iin bir araya g e t i r m e y e dayal bir p o litika" t a l e p e d e n g z d e n geirilmi bir parti p r o g r a m benimsendi. 1 1 * Da h a sonra, yine ayn yl yaplan ikinci T m R u s y a M s l m a n K o m n i s t rgtler K o n g r e s i ' n d e , L e n i n d o k t r i n i bir a d m d a h a ileri tad: Sosyalist devrim sadece ya da aslen her lkede devrimci prolelerlerin burjuva zilerine kar verdikleri bir mcadele olmayacaknr-hayr, emperyalizm tarafn dan ezilen btn smrgelerin ve lkelerin, btn baml lkelerin uluslararas emperyalizme kar verdikleri bir mcadele olacaktr. L e n i n a y n c a ak ak " d a h a gelimi lkelerin k o m n i s t l e r i iin tasar l a n m olan gerek k o m n i s t d o k t r i n i n her l k e n i n d i l i n e e v r i l m e s i " ih tiyacndan da b a h s e d i y o r d u . 1 9 K o n g r e ' d e a l m a n bir k a r a r d a ddial bir bi i m d e , "uluslararas t o p l u m s a l d e v r i m s o r u n u " n u n " d o u n u n katlm ol
io. Kommunistieskii International v Dkmentak ( 1933). s. 57; Troki, Soineniya, c.

XIII, s. 43-4. 17. Vox'mai S"ezd RKP(B), s. 49; ayn kongrede Moskova ve Pelrograd'da konumalar yapm oian iki Hindu'nun yakn tarihlerdeki ziyaretinden bahseden Zinovyev, Hindis tan'daki hareketin "tam manasyla komnist deil, eitli yerlerinde biraz komnist bir renk alm olan milliyeti bir hareket" olduunu eklemiti (a.g.e., s. 145).
18. VKP(B) v Rezolyusiyak (1941), c. I, s. 283,286.

19. Lenin. Soineniya. c. XXIV, s. 548. 551.

2 2 4 SOVYET RUSYA V E D N Y A m a k s r z n " z l e m e y e c e i ilan e d i l d i . 2 0 B y l e c e O r t a d o u ' d a k i Sovyet d politikas 1919'da kl bir b i i m e , h e m d o u n u n koullarna uyarlan m b i i m l e r d e verilen bir d n y a d e v r i m i m c a d e l e s i , h e m d e Sovyet R u s y a ' y a ynelik saldrnn m z r a k b a v e A s y a ' d a k i n d e g e l e n e m p e r yalist devlet o l a n ngiltere'ye kar verilen bir m c a d e l e b i i m i n e brn d . B a k a y e r l e r d e o l d u u gibi b u r a d a da politikann ulusal ve uluslara ras ynleri i ie g e i y o r ve b u n l a r a r a s n d a yaplan a y r m gerekliini yitirdii iin s r d r l m e s i zorlayordu.

Yeni politikann ilk t e z a h r Afganistan'da yaand. 1919 N i s a n ' n d a , iki ay nce yaplan b i r saray d e v r i m i n i n s o n u c u n d a tahla k m olan gen ve s z d e ilerici e m i r A m a n u l l a h , selefinin kabul ettii a n l a m a n n getirdii y k m l l , yani lkesinin d ilikilerini y r t r k e n ngiliz lerin tavsiyelerini i z l e m e y k m l l n tanmad ve Hindistan'n ngi liz h a k i m i y e t i n d e k i b l g e l e r i n e , " n c Afganistan s a v a " olarak bili n e n bir sefer balatt. A m a n u l l a h ' n ban ektii Afgan ulusal h a r e k e l i , o k d a h a ilkel bir d z e y d e de olsa, 1906 ran d e v r i m i n e ve 1908 " J n T r k " d e v r i m i n e benzetilebilirdi ve ilhamn, tpk bu hareketlerin 1905 R u s d e v r i m i n d e n dolayl olarak ilham a l m olmalar gibi, yine dolayl bir b i i m d e Bolevik d e v r i m i n d e n a l m t . 2 1 M o s k o v a ' d a h e r h a n g i bir ki inin ngiltere le Afganistan a r a s n d a patlak v e r m e k zere olan h u s u m e tin farknda o l d u u kesin olarak s y l e n e m e z , h a t t a b u n u n pek m u h t e m e l o l m a d n s y l e m e k g e r e k i r . 2 2 A m a b u kritik d n e m e t e m o r a l destek a r a y a n A m a n u l l a h arkl azyla " B y k Rusya C u m h u r i y e t i ' n i n Asil B a k a n " sfatyla Lenn'e ve Dileri K o m i s e r i olarak i e r i n ' e selamla rn s u n a n ve d i p l o m a t i k likiler k u r m a y n e r e n bir m e k t u p g n d e r d i . 2 3 H e m e n h e m e n ayn sralarda, k e n d i n e Profesr B a r k a t u l l a h d i y e n 2 ' v e

20. J:'Nolsional'nosei,No. Al (55). 14 Aralk 1919. 21. A. Gurevi, Afganistan (ikinci basm. 1930), s. 43-5'de Amanullah'n rejimine "ay dnlanm mullakiyelilik" ad verilir ve ondan yana ve ona kar lop] um so i gler biraz slnkor bir biimde ele alnr; 26 Ocak 1929 tarihli Pravda'ya gre (aktaran a.g.e., s. 56), Amanullah'n reformlar "son derece yzeysel bir karakterdeydi ve Afgan kylsne gerek hibir ey kazandrmam u." 22. Orta Asya'da alan Hinlli bir subay "nc Afgan savan Sovyellerin rgllediini" zaned i yormu (L. V. S. Blacker. On Secret Pano! in High Asia (1922), s. 186). Bu Hindistan hkmetinin grlerini yanstyor olabilir; ama o sralarda bu tr haberler, onla r destekleyecek ciddi kantlar olmasa da kolayca yaygnlk kazanyordu. 23. Diplomaaesk Sl/var. c. II (19501. s. 694, Sovetsko-Afganske Doguvoy i Soglaeniya maddesi.

DEVRM: ASYA ZERNDE 2 2 5 ilindi " M o s k o v a ' d a k i Afgan d e l e g a s y o n u n u n b a k a n " olarak larif edilen nl bir ngiliz-kar p r o p a g a n d a c Takent z e r i n d e n g e e r e k Kabil' den M o s k o v a ' y a geldi. Bu sfatla 6 M a y s 1919 tarihli zvestiya'az y a y m lanan ve M o s k o v a ile ezilen d o u halklar arasnda gereki bir ibirlii temeli n e r e n bir d e m e verdi: len nt komnistim, ne de sosyalist, ama benim siyasi programm ngilizlerin Asya'dan atlmasn ieriyor. Asya'nn, ba temsilcileri ngilizler olan Avrupa ta mundan sermaye olarak kullanlmasnn amansz dmanym. Bu adan kom nistlere yakn saylrm ve bu bakmdan doal mtefikiz. G e l g e l d i m M o s k o v a ' n n nasl y a r d m c olabilecei belli deildi; Le nn 27 M a y s 1919'da A m a n u l l a h ' n m e k t u b u n a Afgan halkn "yabanc z a l i m l e r e " kar verdikleri m c a d e l e iin kutlayan ve ilerideki saldrlara kar y a r d m l a m a y n e r e n bir telgrafla c e v a p verdiinde, Afgan ordu 21 lar ngilizlerin askeri stnl karsnda teslim olmakla m e g u l d . Afganlarn teslim o l m a s n n a r d n d a n artc bir g e l i m e oldu vc n gilizler A m a n u l l a h ' n t a l e p ettii resmi bamszl t a n d . 2 6 G e l g e l e l m , bu Sovyc-Afgan ilikilerinin d a h a da gelimesini n l e m e d i . 1919 sonba harnda bir Afgan temsilcisi M u J a m m e d Vali Han M o s k o v a ' y a geldi, an lalan ayn sralarda Bra vin a d n d a eski bir Rus konsl olan bir Sovyet temsilci d e Kabil'e v a r m t . : 7 Kasm'da Lcnin A m a n u l l a h ' a bir m e k t u p d a h a y a z a r a k , Afganistan' " d n y a d a k i tek b a m s z M s l m a n d e v l e t " (ngiliz ya da lilaf Devletleri kuvvetleri tarafndan k s m e n igal edildik leri iin ran ve T r k i y e o srada gerekten b a m s z deillerdi) ve " b t n

24. Burfcaulliil'n 1919 bahannda Takent'le bulunduunu bcllen bir ngiliz suhbara subay, soz konusu ksmn kariyerini, muhtemelen resmi dosyalardan y'la karak yle JOlalyor. "Ona Hindistan'daki Bhopal Eyaletinde dodu ve Japonlar tarafndan lkeden ihra edilinceye kadar Tokyo'da Urduca retmenlii yapt; orad.n gei ii Amerika'da Hindis tan'daki ynetimimizi ktlemek iin hibir frsat karmad. Alman yurtta olduunu id dia ediyor, hatta Kabil'deki Alman diplomatik ajan olduunu sylyordu. Dou Afrika'daki Darsselam'da karlm bir Alman pasaportu vard... Sava srasnda Berlin'de geici Hindistan hukmeli ad verilen birrgt kuruldu. Bakan Mahendr. Pratap't... bu Barkalullah da dileri bakan" (F. M. Bailey, Mission lo Tashkent 11946). s. 143). 25. Narkomindel arivlerinden aklann L Fischer, The Soviets nt World Affairs ( 1930). c. I, s. 285-6 bu telgrafn tamam yaymlanmamtr. 26. Bu "sava" ve onu sona erdiren anlamalarla ilgili belgeler urada yaymlanmtr: Papers Regarding Hostilities with Afghanistan 1919, Cmd 324 (1919). 27. F. M. Bailey, Mission lo Tashkent ( 1946), s. 174-6, Muhammed Vali ile Bravin'in 14 Haziran'da Takent'ten ayn anda yola ktklanm ve her biri kendi gidecei yere ulamadan (ince yaadklar glkleri anlatr; ayn kaynaa gre, Bravin Amanullah'n ve Afgan H kmeti'nin lavr konusunda olumsuz bir rapor vemili. Bravin ksa bir sre sonra Kabil'de bir suikasa kurban gilti.

2 2 6 SOVYET RUSYA VE DNYA k l e l e t i r i l m i M s l m a n halklar kendi etrafnda birletirerek o n l a r a z g r l k v e bamszla g i d e n yolda n c l k e m e eklindeki b y k tarih sel g r e v " i s t l e n e c e k devlet olarak s e l a m l a d . B u szlerin h e m e n ardn d a n , "Afgan halknn h k m e t i y l e ticaret a n l a m a s ve d i e r d o s t a n e an lamalar i m z a l a m a k iin g r m e l e r y a p m a y a " hazr o l u n d u u bildirili yordu; bu a n l a m a l a r n amac da " s a d e c e iyi k o m u l u k ilikilerini h e r iki lkenin d e m e n f a a t l e r i n e olacak ekilde p e k i t i r m e k deil, ayn z a m a n d a Afganistan'la birlikle, y e r y z n d e k i en agzl emperyalisi hkmet olan ingiltere'ye kar m c a d e l e de e t m e k " t i . : s m i t s i z bir sava krizi n e g m l m v e O n a Asya'yla etkili bir iletiim k u r m a m k n l a n n d a n y o k s u n bir h k m e t t e n gelen bu m e k t u p m u h t e m e l e n pek etkileyici gr n m e m i t r . A m a n u l l a h M s l m a n l a o k balyd v e pan-slami z l e m l e r d e n o k etkileniyordu. G e l g e l d i m , O t a Asya'dak p a n - s l a m v e pan-Turan yanls hareketler iki yan da keskin kllard; zira, zellikle de ngiliz politikas T r k i y e ' y e d m a n k e n , bu kl ngiltere'ye kar kal drlabilecei gibi, bu hareketlerin Sovyel y r n g e s i n d e k i M s l m a n ve T u r k i halklara c a z i p g e l m e s i Sovyet otorilesi iin de belli tehlikeleri be r a b e r i n d e getiriyordu. A m a n u l l a h baka eylerin yan sra, iktidar ortak larndan B u h a r a enirinin d u r u m u y l a da zel olarak ilgilendiini belirti y o r d u , bu da M o s k o v a ' y l a kurulacak ilikileri kolaylatran bir e l k e n sa ylmazd. 2 M A m a bu o n u ngiltere ile S o v y e t Rusya'y birbirlerine kars k u l l a n m a k t a n a l k o y m u y o r d u . O n d o k u z u n c u yzyldaki g e l e n e k . Afga nistan', ngiliz vc R u s gizli ajanlarnn yeraltndaki savalarn sdrd k l e r i tarafsz bir blge haline getirmiti. Sisien ayn y n t e m l e r ve m u h t e m e l e n byk lde ayn p e r s o n e l l e d e v a m e d i y o r d u . 1919 ve son raki yllardaki a t m o s f e r d e ngiliz ve S o v y e t olorilelerin dierinin lerini b o z m a k iin en k k bir frsat karmalar o l a c a k i deildi; Afganistan

28, Narkomindel ar vierin Jen aklaran L. Fischer. The Soviets in World Affair* (1910J, c 1, s 286; bu neklup b/./al Lenin (aralndan kaleme alnmam) olabilir, ama sahici oldu una phe yoklar 29. Amanullah'n anneninin 1920 ubal'nda Buhara emirinc yazd, baka eylerin ya n ".ra, Amanullah'n "kardeimiz ve dindamz Buhara'nn bamszln, Rus Sovye ennhuriyeli ile dostluunun ilk koulu yaptm" belnen meklup Asie Franaise. Kasm 1921, s. 4 2 0 d e aktarlr; meklup dini bir cokuyla doludur, mektubun yazar Amanullah'n saraynda bir tslami nfuz merkezi ilevi grm olabilir. 1. Mayski, Vinenaya Politika RS FSR. 1917-1922 (1922), s. I47'de, bu dnemde RSFSC ile Afganistan arasnda srtme ol duundan bahsedilir. Orta Asya'dak ngiliz kuvvetlerine komuta eden General Malleson'a gre. RSFSC Afganistan'n Trkistan zerindeki planlarndan endieliydi; Afganlar "Orta Asya'nn drt bir yannda devasa bir pan-slami ayaklanma" amaclyormu gibi grnyor lard (Journal of 'Celal Astan Sorten: c. IX (1922), c II. s. 103-4).

DEVRM. ASYA Z E R N D E 2 2 7

du hu tr ufak frsatlar iin o k verimli b i r z e m i n d i . ngiliz e m p e r y a l i z m i n i n dier k u r b a n l a n d a i h m a l e d i l m e d i . Afganis tan'da o l d u u gibi, ran'da da 1919 yaz u z u n bir z o r l a m a e y l e m s i z l i k d n e m i n d e n s o n r a R u s karlarnn n k s e t m e s i n e tank o l d u . K o l o m i i t s e v adl g e n bir B o l e v i k elisi 1918 y a z n d a K a f k a s l a r d a n T a h r a n ' a ula mt. A m a ran H k m e t i M o s k o v a ' d a n deil s a d e c e Bak'deki S o v y e l h k m e i n d e n t i m a t n a m e alm o l d u u g e r e k e s i y l e o n u n l a g r m e y i reddetti; Kolomtsev'in banda bulunduu misyona "Kazaklar" - " b e yaz" R u s s u b a y l a r d a n e m i r alan ranl d e v i r m e l e r - tarafndan saldrld0 vc lke dna karldklar sylenir. 3 " ngilizlerin ran' igal e t m e l e ri, ttifak Devletler'ne kar verilen savan bir paras o l d u u iin, herlungi bir siyasi glk y a r a t m a d . A m a sava bittiinde, ngiliz H k eti'nde o k c i d d i bir g r ayrl ortaya kt. Bir y a n d a n , askerlerin Icrhis e d i l m e s i y n n d e k i bask g l y d ve askeri harektlar parlamen tonun ve k a m u o y u n u n leferruatl s o r u t u r m a l a r n a m u r j z kalyordu. Sa va B a k a n l , g e l e n e k s e l ngiliz nfuz a l a n n n d n d a kalan K u z e y ran'da k a l m a y d a h a fazla u z a t m a y i s t e m i y o r d u ; bu g n l s z l k L l o y d ( i c o r g e ' u n B o l e v i k l e r e kar^ d o r u d a n askeri h a r e k t a g i r m e y i gerekti recek h e r trl p o l i t i k a d a n k a n m a a r z u s u n a u y g u n d u . t e y a n d a n , ar tk C u r z o n ' u n k o n t r o l n d e olan Dileri B a k a n l . Rusya'nn g s z l n d e n y a r a r l a n p ran'n l a m a m z e r i n d e rtl bir ngiliz h i m a y e s i kurmak isliyordu; bu hrs 191 yaznn b a l a r n d a L o n d r a ' d a m z a k e r e edilen bir a n l a m a d a ifadesini b u l d u . A n l a m a n n n s z n d e "ran'n ba mszlk ve b t n l " n d e bahsedilirken, a n l a m a y a gre ran H k meti ngiliz m a l i d a n m a n l a r , o r d u y u y e n i d e n d z e n l e y e c e k ngiliz su baylar ve d e m i r y o l l a r ina e d e c e k ngiliz m h e n d i s l e r l e a l m a y kabul e d i y o r d u , b t n b u n l a r 2.000.000 p o u n d l u k bir k r e d i y l e ambalajlanyor du. B y l e c e 1907 tarihli ngiliz-Rus k o n v a n s i y o n u n d a kabul e d i l e n vc Kuzey ran' R u s l a r n , g n e y i de ngilizlerin n f u z u n a b r a k a n ilke tersi n e e v r i l m i o l u y o r d u ; v e Sovyel H k m e t i 1918 O c a n d a yaymlad bildiriyle kendi k e n d i n i bu k o n v a n s i y o n d a n d o a b i l e c e k her trl hak lan m a h r u m b r a k m olsa d a , 3 1 Sovyet iktidarna kar pek de g i z l e m e dikleri d m a n c a e y l e m l e r e girien bir l k e n i n K a f k a s l a r a ve O r t a As ya'ya b u ekilde t e c a v z d e b u l u n m a s n n , M o s k o v a ' d a bir alarm d u r u m u
*

30. Dplpmarieskii Slovar. c. I 11J8), Kolomiitsev maddesi, Bak'deki ksa mrl Sovyel hkmeti iin bkz. c. 1, s. 313. 31. B U . yukarda s. 220. no S

2 2 8 S O V Y E T RUSYA V E DNYA yaratmamas beklenemezdi.32

H e n z proje h a l i n d e k i a n l a m a n n k a p s a m a n l a l n c a , S o v y e t H k m e d 26 Haziran 1919 t a r i h i n d e r a n H k m e t ' n e y a z d b i r n o t a y l a ,

e m p e r y a l i s t n g i l t e r e ' n i n t e r s i n e , k e n d i l e r i n i n v e r m i o l d u u b t n taviz leri z e l l e hatrlatarak misillemede bulundu: ar dneminden kalma

borlarn silinmi, arlk rejiminin ran'daki b t n imtiyazlarnn redde dilmi, konsolosluun sahip olduu kimi yetkilerden vazgeilmi, Rus ya'daki e s k i R u s k a m u m l k l e r i n i n v e R u s I s k o n t o B a n k a s ' n n varlkla rnn ran H k m e t ' n e d e v r e d i l m i olmas. 3 -' 9 A u s t o s 1919'da ngilere-ran a n l a m a s n n i m z a l a n m a s n d a n hafta s o n r a , i e r i n " r a n ii v e k y l l e r i n e " h i t a b e n bir bildiri y a y m l a d . B i l d i r i , g e e n iki yl akn bir s r e i i n d e S o v y e t v e ngiliz h k m e t l e r i n i n ran'n b a m s z l v e ranllarn haklar k a r s n d a t a k n d k l a r farkl tavrlar g z d e n geiriyor, " u t a n verici ngliz-ran a n l a m a s " n " h i b i r z a m a n h u k u k i geerlilii ni tanmayaca bir kat p a r a s " o l a r a k b e t i m l i y o r v e h e m b i r tehdit

h e m d e b i r vaat i e r e n u pasajla s o n a e r i y o r d u : Kuriulu vaktiniz yakndr. ngiliz kapitalizmi o k yaknda h e s a p verecektir, ngiliz kapitalizmi aleyhindeki byk bir devrimci hareket bizzat ingiltere'n in e m e k i kitleleri arasnda gittike daha tehditkr bir biimde yaylmakladr... Rusya'nn e m e k i halk size, ran'n e z i l e n kitlelerine kardelik elini uzatyor. e k t i i n i z s a y s z strabn kayna olan byk kk btn soygunculara vc za limlere kar sizlerle birlikte ortak bir m c a d e l e yrtme iini fiilen yrtebilecek hale g e l e c e i m i z saat yakndr. 1 , 1 Ksmen bu szlerin de etkisiyle, ngiltere-ran anlamas ran'da ho karlanmad v c a n l a m a n n y r r l e g i r e b i l m e s i iin o n u o n a y l a m a s

g e r e k e n Mcclis'i t o p l a n t y a a r l m a s k a s t e n geciktirildi. s a v a kritik bir a a m a y a g e l m i k e n v c ngiliz a s k e r i k u v v e t l e r i K a f k a s l a r v e O n a As-

32. Anlama gerei ran Hkmeti iin almak zere atanm olan ngiliz mali dan manlardan biri bunun bir "tahrik" eylemi olduunu syler ve yle yazar; "Konumumuz ve prestijimizle yetinseydik, Boleviklerin uanda yaptklar gibi harekete geecek kadar tah rik olmalar mmkn olmazd: ama biz bunun yerine, kasten, riske deer avantajlar sala mann beklenemeyecei bir dnemde en ciddi risklere girmeyi tercih etlik... Dileri Bakanlin Rusya'nn devrim sanclaryla (1907| konvansiyonunu| reddetmesini kollayp apak bir biimde Rus nfuzunu ikame etme amacn gden bir politikaya girmesi, Bole viklerin bak asndan ancak kasti bir saldrganlk eylemi olarak grlebilirdi" (J. M. But(out. Recent Happenings in Persia ( 1922). s. 120-1). 33. Bu nota yaymlanmamtr; buradan yaptmz alnllar L. Fischer, The Soviets in World Affairs (1930), c. I, s. 289'dan alnm, notann ierii de 30 Austos 1919 tarihli bil diriden yola karak zetlenmitir. 34. Kliyunikov i Sabanin, Mezdnarodnaya Politika, c. II (1926). s. 341-4.

DEVRM: ASYA ZERNDE 2 2 9 ya'da hl akiif d u r u m d a y k e n , ran'da S o v y e l n f u z u n u n k u r u l m a s celin hir iti. G e e n yl r e d d e d i l e n eli, K o l o m i i t s e v . 1919 yaznda, bu kez M o s k o v a ' d a n m n a s i p i t i m a t n a m e y i alarak, T a h r a n ' a geri g n d e r i l d i , tina H a z a r D e n i z i n i g e e r k e n , "ran'daki ngiliz igal kuvvetlerinin yar dmyla" " b e y a z " R u s l a r tarafndan y a k a l a n d v e v u r u l d u . 3 5 G e l g e l e l i m , 1920 balarna g e l i n d i i n d e , D e n i k i n ve K o l a k kesin bir yenilgiye ura tlmt ve ngiliz birlikleri her y e r d e geri e k i l i y o r d u . 1920 N i s a n n d a Azerbaycan'n h e r y e r i n d e t e k r a r S o v y e t iktidar k u r u l d u ; ran'da d a h a et kili e y l e m l e r e giriine z a m a n gelmii. D u r u m u k a r m a k l a m a n bir elken, ran'n A z e r b a y c a n ' a k o m u en kuzeydeki ili o l a n G i l a n ' d a , y a n m a c e r a c , yar fanatik, milliyeti ve dev rimci g r l e r s a v u n a n n e r e d e y s e b a m s z bir y n e t i c i o l a n K k H a n ' t varlyd; K k H a n ' n p r o g r a m ngilizlerin a t l m a s n , ah'n dev rilmesini ve kyllere toprak datlmasn ieriyor gibi grnyordu.- 1 6 Hararetli bir T r k d o s t u o l a n K k H a n ' n s a v a srasnda ngiliz aleyh tar faaliyetleri iin A l m a n l a r d a n denek a l m o l d u u sylenir; bu o n u n d a h a sonraki t a r i h l e r d e A l m a n desteinin y e r i n e Bolevik desteini g e irmesini k o l a y l a t r m t r . ' 7 1920 b a h a r n d a , S o v y e t H k m e t i saldrya hazr bir h a l d e y k e n , zayf ngiliz kuvvetleri hl K u z e y ran'da kalyor lard; a m a siyas n e d e n l e r l e , Sovyet kuvvetleriyle d o r u d a n a t m a y a g i r m e k t e n k a n m a emri almlard. IS M a y s 1920 g e c e s i n d e R a s k o l n i kov k o m u t a s n d a k i d i k k a t e d e e r b y k l k t e bir S o v y e t kuvveti, H a z a r Denizi'ndeki Enzeli l i m a n n d a , yenilgiye u r a m o l a n Denikn'in o r a d a mrettebatyla birlikte terk ettii H a z a r d o n a n m a s n a ait Rus g e m i l e r i n e cl k o y m a k iin h a r e k e t e geti. D a r b e b t n y l e baarl oldu. ngiliz gar nizonu Enzeli'den ve y i n e S o v y e t birlikleri tarafndan igal edilen k o m u

35. Novyi Vosiai. c. VI1I-IX (1925). s 151. 36. Kk Han hakknda ulalabilecek en iyi iki kaynak. ran'da yaayan eski bir "be yaz" Rus memuru olan Martenko'nun o sralarda yazd bir yaz (Revue de Monde Musul man, c. XL-XLI (1920J. s. 98-116) ve Kk Han'n maiyetindeki temenlerden bin olan Ek amil lah'n daha ileriki tarihlerde yaymlanan anlanyd (Novy Vosok, c, XXIX (1932), s. 88-103), Her iki yaznn da bariz bir biimde ortada olan ve bu yzden de dikkate alnma mas kolay saylabilecek birer nyargs vardr; Martenko, Kk Han'a dair daha roman tik bir tablo sunar ve onu "kendi karlann dnmeyen bir fanalik, milliyeti bir hayalci" olarak tasvir eder 37. Revue de Mytde Musulman, c. XL-XLI (1920). s. I04'e gre. Kk Han 19)8 y lnn sonlarnda tilaf Devlelleri'nin zafer kazanmas zerine O Han'dan Afganislan'a kam vc bir yl soma Boleviklerin desteiyle gen dnm; bunu ksmen dorulayan Novy Vos ok, c. XXIX (1930). s 9 2 . Kk Han'n I 9 | 9 yaznda Kafkaslat'daki Bolevikler'le temas

230

SOVYETRUSYAVEDNYA

R e t kasabasndan e k i l d i . Ayn e s n a d a A z e r b a y c a n S o v y e t k u v v e t l e n ( d a h a dorusu Kzl O r d u ' n u n b y l e y n i s rotu yapan birlikleri) Gilan'a girdi. 20 M a y s ] 9 2 0 ' d e Rest'le K k H a n ile Sovyet temsilcileri arasn d a yaplan toplantda bir a n l a m a y a varld v e b a m s z G i l a n Sovyet c u m h u r i y e t i ilan edildi. K k H a n ' a d e v r i m c i bir itibar k a z a n d r m a k iin. o n u n tarafndan L e n i n ' e "size v e n c E n t e m a s y o n a l ' e m e n s u p b t n sosyalistlere, bizlerin ve d i e r b t n zayf ve ezilen h a l k l a r n ran l ve ngiliz zalimlerin b o y u n d u r u u n d a n k u r t u l m a m z a y a r d m c o l m a n z " iin y a l v a n y o r u z d i y e n bir m e k t u p y a z l d . 3 8 Bu g e l i m e l e r yaand sralarda ve b u n l a r n T a h r a n ' d a k i ulusal h k m e t e kar M o s k o v a ' d a h e r h a n g i bir d m a n l k d u y u l d u u n u g s t e r m e d i i n i k a n t l a m a k iin, Sovyet ve ran h k m e t l e r i arasnda resmi ilikilerin y e n i d e n balatlma s ve ran'dan bir h e y e t i n M o s k o v a ' y a g n d e r i l m e s i k o n u l a r n d a anlal dn gsteren m e k t u p l a r y a y m l a n d , 1 , 1 Enzeli'deki d a r b e n i n d o l a y s z s o n u c u . ngiltere'nin prestijinin d m e siydi ki bu d ngiliz-ran a n l a m a s n n ran m e c l i s i n d e o n a y l a n m a s k o n u s u n d a geriye kalan a n s iin d e l m c l s o n u l a r d o u r d u . ran H k m e t i G i l a n ' d a k i Sovyet e y l e m l e r i n e kar M o s k o v a ' y a p r o t e s t o d a bu l u n d u ; i e r i n d e c e v a b n d a alttan alarak H a z a r Denizi'nin g v e n l i i n d e n b a h s e t t i v e herhangi bir saldrgan a m a l a r o l m a d n b e y a n e t t i . 4 0 Bu nun a r d n d a n , o sralarda k u r u l m a s n n z e r i n d e n d a h a alt ay bile g e m e m i o l a n Milletler C e m i y e t i ' n e y o l l a n a n protesto geldi; a m a C e m i y e t k o n s e y i n i n toplants 1 6 Haziran'a k a d a r ertelenmiti, a r a d a g e e n za m a n d a da ran delegesi S o v y e t H k m e t i ile m z a k e r e l e r i n s r d n belirtip m e s e l e y i rafa k a l d r m a frsat vererek k o n s e y i rahatlat it. 1 " Bu ara da ran Babakan istifa etti. Sovyet H k m e t i s a h i p o l d u u avantajdan y a r a r l a n a b i l e c e k d u r u m d a olsayd, 1920 y a z n d a T a h r a n ' d a o t o r i t e kur m u olabilirdi. A m a zellikle d e h a l i h a z r d a Avrupa'daki dertlerle m e g u l k e n , nihai e y l e m e geecek k a d a r gc yoktu. stelik o da fikir ayrlk larndan mustaripti. K o m n i s t falan o l m a y a n , a m a ngiliz H k m e t ' n e ya da Sovyetler'e d m a n l k g s t e r e b i l e c e k bir ran H k m e t ' n e kar kullanlabilecek o l a n K k Han'n otoritesini mi idame e t t i r m e l i y d i ? 1920 T e m m u z u ' n d a Enzeli'de birinci k o n g r e s i n i y a p a n ve "ngiliz e m p e r -

38. A g c, c. XXIX. s. 106; 1. Mayski, Politika RSFSR. 1917-1922 (1922. s. 157. 39.//-A, 21 Mays 1920. 40. The Tum!, 21 Mays, 3 Haziran 1920: anlatld kadiri via yazmalar yaymlanma m. 41. League of Nations: Official Journal'. No. 5 (Temmuz-A guslas 1920), s. 216-18.

DEVRM: ASYA Z E R N D E 22-1 y u l i z m i n e . a h h k m e t i n e v e o n l a n d e s t e k l e y e n h e r k e s e kar m c a d e l e e d e c e i n i " i l a n e d e n k k Iran K o m n i s t P a r t i s i ' n i m i t e v i k e t m e l i y d i ? 4 2 Y o k s a Tahran'da S o v y e t nfuzunu e n st d z e y e k a r m a k u m u d u y la, a y r l k v e k o m n i s t h a r e k e t l e r e v e r i l e n d e s t e k t e n a y n l d e rahat n/ o l a n r a n H k m e t i ' n e m i k u r y a p m a l y d ? B t n b u y o l l a r n d e s t e k i l e r i v a r d , a m a b u n l a r b i r b i r i y l e b a d a m y o r d u v e bir s e i m y a p l m a s (icrekiyordu. Tpk O r t a d o u ' n u n drt bir y a n n d a o l d u u g i b i ran'da da, 1920 y a z v e s o n b a h a r S o v y e t p o l i t i k a s n d a b i r t e r e d d t d n e m i o l d u . Trkiye'de de olaylarn gidiat dikkate deer l d e benzerdi. Burada t n g i l i z p o l i t i k a s n n y a n l h e s a p l a r S o v y e t k t i d a r n n e l i n i g l e n d i r m i t i . S o v y e t R u s y a , ran'da o l d u u g i b i T r k i y e ' d e d e , g i z l i a n l a m a l a r y a y m l a y p a r h k m e t i n i n b u a n l a m a l a r d a c i s i m l e e n e m p e r y a l i s t ta leplerini c a k a satan bir e d a y l a r e d d e d e r k e n . ngiltere o n d o k u z u n c u y z y l d a k i g e l e n e k s e l r o l n , R u s y a ' y a kar T r k b a m s z l n n k o r u y u c u s u r o l n terk e d i p T r k i y e ' n i n e n a m a n s z d m a n h a l i n e g e l m i t i . D o l a y s y l a , T r k i y e ' d e m i l l i y e t i l i k , t p k ran v e A f g a n i s t a n ' d a o l d u u g i b i , n c e l i k l e n g i l i z p o l i t i k a s n a kar bir b a k a l d n b i i m i n e b r n m e y e m e c b u r d u ; D o u Avrupa'da v e O r t a d o u ' d a n g i l i z d m a n l n n di e r b a l c a h e d e f i o l a n S o v y e t R u s y a ' d a d o a l bir m t t e f i k b u l m a y a d a u y n l d e m e c b u r d u . 1 3 E y l l 1919'da, i e r i n , o n b e g n n c e ran'a yaplan arnn ardndan, bu sefer de "Trkiye'nin ii ve kyllerine" r a d y o d a n h i t a p e t t i . K o n u m a d a , S o v y e l H k m e t i ' n i n s a d e c e birbiri ar d n a tahta g e e n arlarn d e i l . G e i c i H k u m e t ' i n d e stanbul v e B o a ; lar z e r i n d e k i t a l e p l e r i n i h e m e n r e d d e t t i i n i v e S o v y e t r e j i m i n i n b t n e z i l e n halklara verdii d e s t e i hatrlattktan sonra, m e v c u t d u r u m u a n a l i z ediyordu;

ngiltere'nin kk byk bulun Mslman devletlere, onlar kendine k o l e yapmak iin g z k o y m a s n n yolu almtr. ran'da, Afganistan'da, Kafkaslar'da vc sizin lkenizde oktandr her e y i isledii gibi idare ediyor. Hkmetinizin Boazlar' ngiltere'nin ellerine teslim etmesinden ben, b a m s z bir Trkiye yoklur, Avrupa anakaras zerinde tarihsel Trk ehri tsanbul yoktur, b a m s z bir O s m a n l ulusu yoktur. ierin'e g r e , Trk iilerini n c e A l m a n y a ' y a , sonra da zafer kaza n a n t i l a f D e v l e t l e r ' n e s a t a n , k e n d i s i d e s a t l m o l a n e g e m e n s n f t ; l-

4 2 . Komntnislieski Inlernalsionot. Nu. 13 (28 Eyll 192). col. 2551-2. No. 14 16 Ka um 1920. col. 2889-92; loTemmuz 1921 tarihli hatLA/'da Sullanzade imlasyla yaymlanan hit habere gre (aktaran Revue du Monde Musulman, c. LU (1922), . 147), pan o s . ralarda 451X1 yesi olduunu iddia ediyordu.

2 3 2 SOVYET RUSYA V E DNYA kenin kaderi h a l k n ellerinde olmalyd. Bildiri, " S o v y e t R u s y a ' n n "ii ve kyl h k m e t i " n n , " T r k i y e ' n i n ii ve k y l l e r i " n e , "Avrupal soyg u n c u l a n ayn a n d a v e glerimizi birletirerek d e f e t m e k v e l k e n i z d e sizin talihsizlikleriniz z e r i n d e servet k a z a n m a y det h a l i n e getirenleri o r t a d a n k a l d r m a k , glerini ellerinden a l m a k iin etini k a r d e e uzatt n " belirterek s o n a e r i y o r d u . 4 3 Bu bildirinin y a y m l a n m a s n d a n birka hafta n c e , T r k i y e ' d e bildiri d e hi d i k k a t e a l n m a y a n bir olay o l m u t u . 1919 A u s t o s u ' n d a E r z u r u m ' d a d z e n l e n e n k o n g r e d e , Anadolu'daki T u r k o r d u s u n u n k o m u t a n olan Mustafa K e m a l , stanbul'daki uak ruhlu h k m e t e artk bal o l m a d n ilan e t m i ve sava k a z a n m olan tilaf Devletleri'ne kar milliyeti bir a y a k l a n m a h a r e k e l i n i n bana g e m i t i . H a r e k e t , stanbul ve nlaf Devle!leri'nin gali altndaki baka birka n o k t a d n d a btn lkeye h e m e n yayld. K e m a l , lkeyi savata felakete s r k l e m i o l a n eski " J n T r k " liderleriyle aras b o z u k o l m a s n a r a m e n , " J n T r k " d e v r i m i n i n geleneini s r d r y o r d u . B u d a o n u n p r o g r a m n , bata s a n a y i l e m e , ge nel e i t i m , kadnlarn z g r l e m e s i ve bat takvimiyle bat alfabesinin b e n i m s e n m e s i o l m a k z e r e baz pratik reformlar b a k m n d a n genel hatla ryla Bolevikler'in p r o g r a m n a b e n z e r klyordu. P r o g r a m ayrca eski T r k l O s m a n l ) i m p a r a t o r l u u n u n T r k o l m a y a n h a l k l a r n a d a uygula n a n , uluslarn kendi kaderini tayin hakk z e r i n d e gl bir vurgu da ie riyordu; bu da K e m a l ' i n bat h k i m i y e t i altndaki ezilen halklarn, zel likle de M s l m a n halklarn k a h r a m a n gibi g r n m e s i n i salyordu. G e l g e l d i m K e m a l i s t d e v r i m esasen t o p l u m s a l deil milli bir d e v r i m d i . ierin'in 13 Eyll 1919 tarihli bildirisinin, y a b a n c bir devletin " T r k i ye'nin ii ve k y l l e r i n e " arda b u l u n d u u d i k k a t e a l n d n d a , T r k i ye'nin milli n d e r i o l m a ddiasndaki birine p e k d e h o g e l m e s i beklene m e z d i . 4 4 M o s k o v a ' n n bir T u r k k o m n i s t partisi y a r a t m a k iin aktif bir b i i m d e s r d r d a b a l a n n 4 5 o l u m l u k a r l a n m a s htimali d a h a d a d kt. Yine de K e m a l o sralarda fena halde y a r d m ve d e s t e e ihtiya du y u y o r d u ve b u n u da Sovyet R u s y a ' d a n b a k a bir y e r d e n a l a m y o r d u ; T r k l e r i n R u s y a karsndaki geleneksel gvensizlikleri v e h u s u m e t l e r i ,

43. Kliynikov i Sabanm, Mezdunarodraya Politika, c. II (1926), s. 384-7. 44. Bir yl sonra bir Trk maarif mdrnn yazd raporda, "ierin'in yazd meum mektubun" ordudaki disiplini bozduundan ve Ermenileri direnmeye tevik elliinden ik yet ediliyordu (A Speech Delivered by Ohaz Mustapha Kemal, October 1927 (ngilizce e viri. Leipzig, 1929), s.414-15). 45. Bkz. aada s. 280.

DEVRM: ASYA ZERNDE 2 3 3 belki geici de olsa o k arlkl bir ortak karn g z e t i l m e s i karsnda hafif kalmt. Bu arada, resmi S o v y e t - T r k ilikilerinin g y a b n d a , Berlin'de hi al lmadk trden kiisel t e m a s l a r k u r u l m u t u . A l m a n y a ' y l a kurulan ittifak srasnda srasyla S a d r a z a m l k ve H a r b i y e Nazrl y a p m o l a n iki eski Jn T r k lideri Talat ve Enver, atekesten sonra T r k i y e ' d e n k a p Ber lin'e sndlar. B u r a d a , 1919 A u s t o s u ya da E y l l ' n d e , R a d e k ' i hapis leyken ilk ziyaret e d e n l e r arasnda onlar da vard. B u l u m a n n d o k u n a k l bir yan da y o k deildi. D a h a bir-bir buuk yl n c e Brest-Litovsk'd ak i toplant m a s a s n d a R a d e k ' i n karsnda oturan Talat, i m d i o n a " M s l man d o u klelikten, a n c a k halk kitlelerine ve S o v y e l Rusya'yla kurula cak bir ittifaka d a y a n a r a k kurtulabilir" d i y o r d u . A m a d a h a g e n v e d a h a enerjik olan ahsiyet Enver'di; ve R a d e k M o s k o v a ' y a g e i p o r a d a cretli bir projenin, ngiliz e m p e r y a l i z m i n e kar bir S o v y e t - M s l m a n ittifak - R u s B o l e v i z m i le T r k milliyetilii arasnda bir m i s a k - k u r m a proje sinin p e i n e d m e nerisini Enver'e y a p t . 4 6 Seeckt'in k u r m a y l a r n d a n biri o l a n G e n e r a l K s t r i n g araclyla, 4 7 Enver'in E k i m ay balarnda yeni bir J u n k e r uayla z a t e n bu yolculua k a c a k olan bir irket m d r ile birlikte M o s k o v a ' y a u m a s iin gerekli d z e n l e m e l e r yapld. En ver ve b e r a b e r i n d e k i bir T r k dostu, T r k Kzlay'nn delegeleri olarak sahte simlerle seyahat etliler. E n v e r iin talihsiz bir g e l i m e y a a n d ve uak K o v n o y a k n l a r n d a zorunlu ini y a p m a k z o r u n d a kald; kimlii anlalmasa da casusluk p h e s i y l e tutukland ve iki ay b o y u n c a gzaltnda t u t u l d u . 4 8 Bu yanl ktan sonra, E n v e r yl sonlarna d o r u Berlin'e d n d ve o r a d a ikinci bir y o l c u l u k planland. Bu k e z o n a h a p i s h a n e d e n yeni k a n R a d e k elik c d e c e k l i , a m a z a m a n n d a P o l o n y a ' d a n permi al m a y baaramad." 1 * Enver'in ans bir kez d a h a y a v e r g i t m e d i . Yine yol-

46. Krasnaya Nov', No. 10. 1926. s. 164; K. Okay, Enver Pascha: Der Crosse Freund Deutschlands (1935), s. 3 3 3 e gre, Radek Enver'e "Sovyel Rusya'da ngiliz emperyalizmi ne kar saldny destekleyecek herkese kaplarnn ak olduunu" sylemi. 47. Kstring iin bkz. aada s. 293. not 18. 48. Enver'i layan uakla. 15 Ekim 1919'da Kovno'da ngiliz yetkililer tarafndan alkonan uan ayn uaklar olduu. Documents on British Foreign Policy: 1st Series, c. 11 (1948), s. 44-7 ile K. Oka#, Enver Pascha: Der Grosse Freund Deutschlands (1935). s. 334-5 karlatrdnda makul bir kesinlikle sylenebilir; ikinci kitabn gazetecilere ait bir slubu vardr, ama anlalan yazar sahici kaynaklardan yararlanm. F. Von Rabenau, Seeckt: Aus Seinem Leben, I9I8-I936 (1940), s. 306'da Enver'in yolak tarihi, yanl bir bi imde 1919 Nisam olarak verilir. 49. Krasnaya Nov', No. 10. 1926. s. 172.

2 3 4 SOVYET RUSYA VE DNYA d a t u l u k t a n d - b u sefer R i g a ' d a - v e W o l m a r ' d a bir sre hapiste tutuldu, M o s k o v a ' y a a n c a k 1920 baharnda y a d a y a z n d a u l a t . 5 " Bu srada S o v y e t - T r k ilikileri iin n e m l i saylacak birok ey ol m u t u . Denikn'in c e p h e s i z e r i n d e n Ackma ile M o s k o v a a r a s n d a t e m a s k u r m a giriimleri baarszla u r a m gibi g r n s e d e , 5 1 K k Asya'daki o l a y l a r a n k o k hzl geliiyordu. 1920 O c a ' n d a stanbul'daki T r k p a r l a m e n t o s u n u n eski vekilleri, A n k a r a ' d a K e m a l ' i n bakanlnda b a m s z bir m e c l i s k u r d u l a r ve K e m a l i s t h a r e k e t i n program h a l i n e gele cek "misak- milli"yi k a l e m e aldlar - bu b e l g e eski O s m a n l mparatorluu'nun T r k o l m a y a n halklarnn b a m s z l k taleplerini tanyor, a m a y a b a n c galcilere kar arlkl olarak T r k l e r i n yaad topraklar iin de ayn haklar t a l e p e d i y o r d u . 16 Mart 1920'de gl ngiliz k u v v e t l e n milliyeti alkanty e z m e gibi b e y h u d e bir u m u t l a stanbul'u igal ettiler. K e m a l stanbul h k m e t i n i n otoritesini t a n m a d n r e s m e n ilan etti ve bir T r k i y e B y k Millet Meclisi iin s e i m l e r yaplacan d u y u r d u . O l u a n m e c l i s 23 Nisan 1920'de Ankara'da t o p l a n d ve K e m a l ' e h k m e tin ba o l m a grevini verdi: artk y a b a n c l a r n basks allnda olan stan bul h k m e t i n i n T u r k halk a d n a d a v r a n m a y a ehliyeti o l m a d ilan edil di. U gun s o n r a K e m a l Sovyet H k m e t ' n e bir nota g n d e r e r e k " o n u n la d z e n l i ilikilere g i r m e ve h e r iki lkeyi de tehdit e d e n y a b a n c e m p e r y a l i z m e kar verilen m c a d e l e y e k a l m a a r z u s u ' n u ifade e i . K Bu nota gnderildii sralarda, yeni ve d o l a y s z bir ortak kar iki l keyi y a k n l a t n n a k t a y d . Batl tilaf D e v l e t l e r i n i n h i m a y e s i a l t n d a k i . S o v y e t Rusya ile T r k i y e arasnda bir t a m p o n b l g e oluturan yar-bamsz devlet - G r c i s t a n . E r m e n i s t a n v e A z e r b a y c a n - 1920 O c a ' n d a t o p l a n a n tilaf D e v l e t l e r i n e ait Yksek K o n s e y tarafndan de facto tann d . G e m i t e bu lkeler iki byk k o m u arasnda srekli bir e k i m e k o n u s u o l u y o r d u ve bu rekabet hl b y k l d e s r y o r d u . A m a y i n e de h e r iki l k e y e de d m a n bir yabanc g c n fiili ya da m u h t e m e l nfuzu altndaki b u m e r k e z l e r i o r t a d a n k a l d r m a k ikisinin d e k a r m a y d . 1920

50. K. Okay, Enver Pascha: Oer Grosse Freund Deutschlands (1955). s. 336. 51. 191 ylnn sonlannda iki Trk subay -birinin Kemal'in yeeni, brnn de En ver'in yaverlennden biri olduu sylenir- Moskova'ya ulamaya alrken Krm'da Denkin'in kuvveden (aralndan yakalandlar (Documents on Bush Foreign Policy 1st Series, c. 111(1949). S. 794). 52. Nola yaymlanmamn, ama esas ierin'in 2 Haziran 1920 lanhli cevabnda alnllanmakladr (aaya bk2.l; larih L. Fischer, The Soviets in World Affairs (1930), c. I, s. 390'de verilmekledir.

D E V R I M :

ASYA

Z E R I N D E

235

N i s a n n d a bir A z e r b a y c a n Sovyet Sosyalist C u m h u r i y e t i yaratlmasyla ngiliz n f u z u n u n y e r i n e S o v y e t otoritesi g e t i i n d e , T r k kuvvetleri b u adma aktif destek v e m e s e l e r bile g z y u m d u l a r . 1 3 B u a d n m n c e s i n d e st kapal bir anlay g s t e r m e d u r u m u sz k o n u s u o l s u n o l m a s n , Ke mal'in b u n u ortak d m a n a indirilen bir d a r b e o l a r a k g r m e m e s i m m kn deildi; K e m a l S o v y e t H k m e t i ' n i te bu h a r e k t l a r yaplrken yoklad. tilaf D e v l e t l e r i n i n T r k i y e ' y l e bar i m z a l a m a a n l a r M a y s uynda aklannca ortak t e y a k k u z a g e m e k iin yeni bir g e r e k e o n a y a k m o l d u . Boazlar'n b t n lkelerin sava g e m i l e r i n e k o u l s u z ola rak a l m a s ve K a r a d e n i z ' e serbest g e i izni v e r i l m e s i , T r k i y e iin ne kadar aalayc ise, S o v y e l R u s y a iin de o k a d a r tehdit edici bir istek li; 5 4 ve ran'a B a u m ' d a bir serbest l i m a n n e r i l m e s i , ran'n szde h a m i s i ve k o r u y u c u s u ngiltere'yi h e r iki lkenin a l e y h i n e bir K a r a d e n i z g c haline g e t i r m e y e ynelik k a p s a m l bir tasarnn p a r a s y d . Bu a n , Sovye-Trk d o s t l u u n u n en y k s e k seviyesine kt and belki de.
0

Mays

1920'de S o v n a r k o m ' u n 24 K a s m / 7 Aralk 1917 tarihli " R u s y a ve D o u n u n B u t u M s l m a n E m e k i l e r i " n c d u y u r u s u y k s e k .sesle o k u n d u u n d a , Millet M e c l i s i ' n d e Sovyet Rusya lehine k a y d a deer bir n m a y i y a a n d : " ksa bir s r e sonra Bekir S a m i , K e m a l ' i n ilk elisi olarak M o s kova'ya g n d e r i l d i / 6 Ayn sralarda ilk gayri r e s m i Sovyet elisi, rksal ve dilsel zellikleri s a y e s i n d e seildii anlalan bir Bakrt olan M a n a tov A n k a r a ' y a g e l d i . " Yine d e , Sovyel-Trk d o s d u u n u n yolu h i d e e n g e l s i z s a y l m a z d . ierin K e m a l ' i n 26 Nisan tarihli notasna 2 H a z i r a n I920'yc k a d a r c e v a p v e r m e d i . i e r i n c e v a b n d a T r k politikas v e z l e m l e r i n e d u y d u u ha raretli s e m p a t i hislerini ifade e d i y o r ve " B y k Millet M e c l i s i n i n e m p e r yalist h k m e t l e r e kar gayretlerimizi vc askeri harektlarmz koord-

.. Bkz. C. , 3)5-7. Revue du Monde Musulman, c. LU (1922, s 194'e gre Azerbay can'n Sovyel lei i ri I me s i ne aralannda Enver'in yakn akrabas Halil Paann da bulunduu yksek rtbeli Trk subaylan yardmc olmulard; Sultan Galiye* n 7 Mays 1920 tarihin de /:c'//>i'da yaymlanan bir yazsnda. An an l'a dman olan ve aka Sovyel Rusya'yla ittifak savunan Azerbaycan birliklerine Trk subajlannn komuta etliinden bahseder; bu subaylar eski sava^ esirleri olabilir. Bu dnemde Sovyel Rusya ile TUrkiye arasnda yaplan gizli anlamalarla ilgili olarak sonradan anlatlan maysz eyin asl yoktur. 5J. 1919 ile 1921 Warnsnda. Boazlar'n hlal Devletleri'nin komnasnda olmas. Bu devletlerin Karadeniz limanlarna deniz brlklen ve asken le^hza gndererek Demkin'm yrdmna komalarn salamt. 55. Resmi Hkimiyeti Milliye gazetesinden aktaran Die Welt de* Islams, c. X V I (1934), s. 28, 56. A.g.e.. c. X V I . s. 28. 57. A.g.e., c. XX ( 1938), s. 123.

2 3 6 S O V Y E T RUSYA V E DNYA n e e t m e karar"na dikkat e k i y o r d u . A m a s o m u t neriler, E r m e n i s t a n y a d a ran'la y a p d a n s n r m z a k e r e l e r i n d e " h e r i s t e n d i i n d e " a r a b u l u c u l u k yapmak ve diplomatik ilikileri derhal tekrar b a l a t m a k l a snrlyd.'"

B i z z a t K e m a l ' i n i m z a s n t a y a n 2 0 H a z i r a n 1 9 2 0 tarihli c e v a p m e k t u b u , arabuluculuk n e r i s i n e biraz m u l a k bir tavrla y a k l a y o r d u : R u s S o v y e Cumhuriyet i'nin E r m e n k a n ve ran'la snrlarmz tespi e t m e konusundaki arabuluculuunu m e m n u n i y e t l e k.tbul e d i y o r ve m e v c u l g l k l e n diplomatik mzakereler y o l u y l a z m e yntemini lere h ediyoruz. N o t a d a ayrca Trk Hkmeti'nin iern'n m e k t u b u n u alnca Kars, Ardahan vc B a t u n y r e l e r i n d e k i askeri harektlar e r t e l e m i o l d u u be lirtiliyor, a m a E r m e n i tahrikleri v e saldrlarndan i k y e t e d i l i y o r v c

S o v y e t H k m e t i b u n l a r a bir s o n v e r m e y e d a v e t e d i l i y o r d u . D i p l o m a t i k ilikiler tesis e d i l m e s i nerisi de m e m n u n i y e t l e karlanmt: M o s k o va'ya g i t m e k l e o l a n Trk diplomatik m i s y o n u Erzurum'da Etmeni otoriiclcr tarafndan alkonmuiu.5*1 M i s y o n 11 T e m m u z 1 9 2 0 ' d e M o s k o v a ' y a ulatnda, d o s t a ilikiler kurmann nndeki ana e n g e l E m e n i s l a n ko n u s u n d a k i g r farklaryd.' 1 " A m a g l n b i r k s m b e l k i d o d o k t r i n den kaynaklanyordu. 1 9 2 0 yaznda S o v y e t poliikas yabanc lkelerde

d n y a a p n d a d e v r i m i t e v i k e t m e k a m a c y l a g e n e l d e k o m n i s t parlileri d e s t e k l e m e k ' ' 1 le u l u s a l k a r l a r n g e r e k t i r i y o r m u g i b i g r n d s e i l m i burjuva h k m e l l c r y l e , s z k o n u s u l k e l e r d e k i k o m n i s t p a r i l c r p a hasna hile o l s a ibirlii y a p m a k arasndaki etin s e i m karsnda hl duraksamaktayd. 1 9 1 9 - 2 0 knda k s m e n z a y f l a m gibi g r n e n d n y a d e v r i m i ihtimali k o n u s u n d a k i iyimserlik bir k e z daha herkesi etkisi altna almt. Kremlin'deki gl evreler k o m n i s t - o l m a y a n glerle askeri

58. Kliyunkuv i Sabann. Mezdnadornjyo Politika, c. tit, I (19281. s. 26-7. Diploma ueski Slo-ar, c. I (1948). s 566, Diplomaleske Onoeniya maddesine gore, ierin'n tnekubunu yazd (arihten itibaren ilikiler kuruldu: Dcontaire Diplomatique, c. II (1933), s. 9 8 5 d e Tevfik imzasyla yaymlanan bi yazda, ilikilerin lesis iin 16 Mays l u 20'de bir anlama yapldndan bahsedilir 59. Turk resmi gazetesi Hakimiydi Milliye ? 8 Temmuz I ili'de yaymlanan mektubun Almanca evirisi uradadr: Slttelunven des Seminars fur Orientalische Spra hen :u Ber lin, c. XXXVll.c. II. s. 135-6: u yzden Klyunikov i Sabann, Mezdtnadornayu Politi ka, c. Ill, 1(1928), s. 27-8, Kemal'in 29 Kasm 1920 tarihli nolasn ierin'n 2 Haziran ta rihli notasna cevap olarak gsiermekle yanlyor Trklerin verdii cevabn grnteki mulakl, meklubun Trke orijinali incelendiinde ortadan kalkabilir: Niyelin Sovyet ler m nerisini nazike reddetmek olduu acktr. 60. 1. Maysk, Vinesno\o Politika RSFSR. HI8-I922 ( 1922). s. 164; Die Welt des Islams.Q. XVI11934), s. 28. 6 1 . 0 dnemde Trkiye'deki komnist hareketlere verilen destek iin bkz. s. 280-1.

D E V R M : AS VA ZERNDE

237

y a d a d i p l o m a t i k ittifaklar k u r m a k t a n hl e k i n i y o r v e b t n kapitalist h k m e t l e r e kar p r o p a g a n d a n n , S o v y e t d p o l i t i k a s n n e n etkili, h a t t a ona u y g u n d e n tek a r a c o l d u u n a i n a n m a y s r d r y o r l a r d . 1920 T e m m u z u ' n d a K o m i n t e m ' i n ikinci k o n g r e s i " u l u s a l s o r u n v e s mrge s o r u n u " o l a r a k b i l i n e n s o r u n h a k k n d a b i r p o l i t i k a f o r m l e e t m e y e kalkt s r a l a r d a k o u l l a r b y l e y d i . K o n g r e n i n n n d e k i grev, d n y a d e v r i m i ilkelerini d o u l u h a l k l a r a u y g u l a m a k , d n y a n n d o u s u ile b a t sndaki btn iilerin o y n a y a c a k bir rol o l d u u bir o r t a k m c a d e l e

d o k t r i n i n i g e l i t i r m e k ve z e l l i k l e de RSFSR'nn liderlii a l t n d a ngiliz e m p e r y a l i z m i n e kar a y a k l a n m a y g l e n d i r m e k t i . n c e k i n i n a k s i n e , b u k o n g r e y e s a d e c e , a r a l a r n d a G r c i s t a n . E r m e n i s t a n , A z e r b a y c a n v e Buh a r a ' n m d a b u l u n d u u , eski a r m p a r a t o r l u u n u n R u s - o l m a y a n halkla rndan d e i l , H i n d i s t a n , T r k i y e , iran, i n v e K o r e ' d e n d e l e g e l e r d e ka tld. H l a k a t l m a y a n b i r o k l k e v a r d , a m a b u n l a r n bazlar d a v e k l e ten t e m s i l e d i l i y o r d u . H o l l a n d a e g e m e n l i i a l t n d a k i H i n t A d a l a r Yun ye ni k u r u l a n k o m n i s t partisi, partinin k u r u l m a s n d a rol o y n a m o l a n ve k o n g r e y e M a r m g a d y l a k a t l a n Javal bir H o l l a n d a l t a r a f n d a n l e m s i l ediliyordu;'-' v e ABD'deki z e n c i l e r i n d a v a s d a A m e r i k a l J o h n R e e d tara fndan beli e k i l d e s a v u n u l d u . 2 4 T e m m u z J 2 0 ' d c y a p l a n lk o t u r u m l a r n d a n b i r i n d e , k o n g r e ulusal s o r u n ile s m r g e s o r u n u n u ele a l p r a p o r h a z r l a y a c a k bir k o m i s y o n a t a d : K o m i s y o n u n s e k r e t e r l i i n e M a r i n g se i l d i . " 1 K o m i s y o n o l a a n s hzl a l p 2 6 T e m m u z ' d a a l m a l a r n n

62. Hollanda egemenliindeki Hini Adalarnda kumlun komn s partisinin tarluun s nrl nemini asan bir ilgi ekicilii vardr. 1912'rle. yerli halkn karlarn savunmak ama cyla Javal liderler larafind an bu Mslman pans (S:reka slam! kuruldu Paru >k say da yerli uye kazand ve dc-milliyeti karmas bir hviyete brnd. 1914'de baja Snccvlicl ve Baar olmak zere Java'dak bir grup Hollandal, yerli iiler arasndaki bk radikal bir hareketin merkezi olarak hr Hint Adalar Sosyal Demokrasi Dernei (ISDV1 kurdular ve Het Vye Woord adl bir dergi karmaya baladlar. Bu hareket sava srasnda ve zel likle de Rus devriminden sonra gu kazand; ve I9l8'de Sneevlicl Hollandal yckller ta rafndan srgn edildi. 1M20 Maysnda Baars. ISDV'yi iki Javal Semaun ve Darson li derliinde Hint Adalar Komnist Partisi'ne (PKl evirdi; ve Moskova'ya giden Sneevliev Komintem'in ikinci kongresinde Maring msear ismiyle (bundan byle Komintern de bu adyla tannacakt) bu paniyi temsil etli. PKI 192 Aral 'nda Komintem'e resmen balan d. PKI hakkndaki en geni bilgi kayna J. T. P. Blmberger, Le Communisme aux Indes Nerlandaises (Feiernenkeden Franszcaya eviri, I929)'dir; Revue du Monde Musulman, r LU (1922). s. 55-83'dek bir yazda da ilk yllar anlatlr ama ayrntlar bahsedilen kiaplaki kadar doylncu deildir. Sarekal slam'a dair bir aklama. "iftiler ve Kyller Enlemasyval'nn bir yayn aln S. Digley. The Pcuuns'Mm-tmenl in Indonesia (Berlin, tanrsz 11926). s 33-7), s. 33-7'de bulunabilir 63. Der Zweite Kongress der Kommunist. Internationale (Hamburg, 1921), s. I(l|.

2 3 8 S O V Y E T RUSYA VE DNYA s o n u l a r n k o n g r e y e s u n d u v e d a h a s o n r a g e n e ! k u r u l d a iki g n b u k o n u n u n t a r t l m a s n a ayrld. Hinlli d e l e g e M. N. Roy, " d e v r i m c i proletarya nn bir k o n g r e s i n d e s m r g e s o r u n u n a dair bir t a r t m a y a " ilk k e z "cid d e n kallabildii"ni s y l y o r d u . 6 4 K o m i s y o n k e n d i n i , ulusal s o r u n v e s m r g e s o r u n u h a k k n d a srasy la L e n i n ve R o y tarafndan s u n u l a n iki tezler b t n y l e kar k a r y a bul d u . 6 5 E z i l e n halklarn d n y a a p n d a bir proleter d e v r i m i y l e k u r t u l m a s e k l i n d e k i genel t e m a h e r ikisinde de ortakt. A m a aralarnda iki ufak, bir de b y k fark vard. Birincisi, Roy s m r g e ve yar-smrge blgelerin d e h k m s r e n e k o n o m i k d z e n i "pre-kapitalis" olarak tasvir e d i y o r d u . K o m i s y o n u n o u n l u u ise bu d z e n i "kapitalist e m p e r y a l i z m i n tahak k m a l t n d a " e k l i n d e tasvir e t m e y i tercih e d i y o r d u ; R o y ' u n t e z l e r i n d e y a p l a n bu d z e l t m e k o l a y c a b e n i m s e n d i . 6 " kincisi, Roy kapitalist lke lerdeki burjuvazinin proletarya d e v r i m i tehlikesini a n c a k iileri s m r geleri s m r e r e k finanse e d e b i l m e s i s a y e s i n d e savulurabildii e k l i n d e ki bildik tezi gelitiriyor ve sav, A s y a lkeleri Avrupa e m p e r y a l i z m i n i n b o y u n d u r u u n u s k p a t m a d k a Avrupa'da d e v r i m i n i m k n s z olduu n u iddia e t m e noktasna k a d a r tayordu. B u tez. k o m i s y o n u n o u n l u u tarafndan Asya'dak d e v r i m zerine h a d d i n d e n fazla vurgu y a p l m a s o l a r a k g r n d , a m a k o m i s y o n s a d e c e R o y ' u n tezlerini esasen Lcin'inkilerle u y u m l u hale getirecek baz usturuplu deiikler y a p l m a s n t a l e p e t m e k l e yetindi. 1 ' 7 n c ve nemli fark, u ya da bu ekilde, h e m Sov yet H k m e t i h e m de K o m i n t e r n iin srekli bir sknt o l m a y a yazgl o l a n pratik bir m e s e l e , izlenecek taktikler meselesiyle ilgiliydi. Bu m e s e le n c e k o m i s y o n d a , s o n r a da k o n g r e n i n g e n e l kurul o t u r u m l a r n d a , Le-

(A. Der Zweite Konges-. de Kommunist Internationale (Hamburg, 1921). s. 150. 65. Lenin'in lezlerinin zgn biimi iin bkz. Soineniya. c. XXV, s. 285-90; Roy'un tez leri iin bk/. Vtoroy Kongcss Komnunisti^eskogo Internatsonala (1921), s. 122-6; anla lan lezle m zgn biineryle korunduu lek basm budur. 66 Roy'un tezleri ngilizce kaleme alnm ve dzeltme de ngilizce yaplm; Thccs anl Statutes of the Thtd (Communist) International (Moskova, 1920), s. 70de labirin de itirilmi halinin kullanlmasna dikkal edilmitir, ama Almanca versiyonunda yanl evi ri sz konusudur (Der Zweite Kongress der Kommunist Internationale (Hamburg, 1921), s. 145); bu yanl eviri 1934'den nceki bln Rusa basmlarda aynen lek rar edilmi, do rusu ancak Vtoroy Kongess Koninterna (1934), s. 496-8'de yerine konmutur. 67 Burada da versiyonlar arasnda farkllklar var; Almanca versiyon tDe Zweite Kongress dc Kommunist Internationale (Hamburg, 1921). s 146-7) ve 1934'den nceki bln versiyonlar, Avrupa devriminin Asya devrimine olan bamlln, 1934 tarihli Rus a versiyonda doru evrilmi olan dzeltilmi ingilizce melinden daha gl bir biimde vurgular (bkz. bir nceki not).

DEVRM: ASYA ZERNDE 2 3 9 nin'in ileri s r d lezlere d o r u d a n m e y d a n o k u m a b i i m i n d e tartld. Lenin'in tezlerinin kalk n o k t a s , " t o p r a k sahiplerini ve burjuvaziyi", yani geri k a l m l k e l e r d e feodalizmi, gelimi l k e l e r d e d e k a p i t a l i z m i " d e v i r m e k iin a y n a n d a verilen d e v r i m c i m c a d e l e d e b t n ulus ve l kelerin proleterleri ve e m e k i kitleleri a r a s n d a bir ittifak" k u r u l m a s n a d u y u l a n ihtiyat. B u r a d a karlkl bir avantaj s z k o n u s u y d u , zira b y l e br ittifak proletaryann k a p i t a l i z m z e r i n d e k i zaferim hzlandrrd ve bu zafer o l m a d a n da tebaa k o n u m u n d a k i halklarn kapitalist lkeler tarafn d a n e z i l m e s i a l a m a z d . G e l g e l d i m , d n y a n n siyasi d u r u m u d i k k a t e alnmalyd: Dnyn siyasetinin btn olaylar zorunlu olarak lek bir merkezi nokta erafnda, dnya burjuvazisinin Sovyel Rus cumhuriyetine kar verdii mcadele erafnda younlamtr; Sovyel Rus cumhuriyeti de kanlmaz olarak, bir yandan btn lkelerin iilerinin gelimi Sovyet hareketlerini, br yandan da yaa dklar ac tecrbelerle Sovyel iktidarnn dnya emperyalizmi karsnda 2ater kazanmas dnda kendilerine kurtulu olmadna kanaat getirmi olan, smr gelerin ve ezilen uluslarn bln ulusal kurtulu hareketlerini etrafnda topla maktadr. D o l a y s y l a htiya d u y u l a n ey. " b l n ulusal k u r t u l u ve s m r g e hareketlerinin Sovyet Rusya'yla sk bir ittifak" kunnasyci. Bu ittifakn kurulaca lkelerin p r o l e t e r - k o m n i s t m i . y o k s a burjuva-demokratik mi olacaklar ak braklan bir s o r u n d u . B u n a , s z k o n u s u lkenin g e l i m e d e r e c e s i n e g r e karar verilmeliydi. G e r i k a l m lkelerde k o m n i s t l e r "bir b u r j u v a - d e m o k r a t i k kurtulu h a r e k e t i " n e y a r d m e t m e y e ve zellikle de b y k toprak s a h i p l e r i n e kar ve "feodalizmin btn t e z a h r ve kaln tlarna kar" kylleri d e s t e k l e m e y e hazrlanmalydlar. A m a b u n u n ge rektii yerlerde, ideolojik bir kafa karkl y a a n m a m a l y d . Konnisl Enternasyonal smrgeler ve geri kalm lkelerdeki burjuva de mokrasisiyle geici bir ittifak iinde hareket elmeli, ama onunla kaynamamal ve en ham haliyle bile komiinis hareketin bamszln mutlaka korumaldr. 6 " R o y ' u n b a m s z olarak h a z r l a n m tezleri Lenin'inkilerle e l i m i y o r du. A m a aralarnda belirgin bir vurgu fark vard ve hayati n e m d e k i lak tikler k o n u s u n d a , farkl bir s o n u c a v a r y o r m u gibiydi. Roy s m r g e l k e l e r i n d e k i iki tip h a r e k e t arasnda keskin bir a y r m a gidiyordu - bir y a n d a , kapitalist d z e n inde siyasi bamszlk p e i n d e olan bir burjuva-de m o k r a t i k milliyeti h a r e k e t vard, t e y a n d a , " t o p r a k s z kyllerin h e r

68. Lenin , Soineniya, c. XXV, s. 285-90.

240 SOVYET RUSYA VE DNYA trl smrye kar mcadelesi". kinci tip hareketi birinciye tabi klma ynndeki her trl giriime direnmek Komintern'in iiydi. Acil ihtiya duyulan ey, geri kalm lkelerde "kapitalist g e l i m e yoluyla deil, snf bilincinin gelimesi yoluyla" komnizm saflarna kazanlabilecek olan "iiler ve kyllerden oluan komnist rgtler yaratmakt." Nitekim "kurtulu hareketinin gerek gc, temeli, smrgelerde zorla o dar bur juva-demokratik milliyetilik erevesine sokulamazd". G e l g e l e l i m , n cl snf bilincine sahip iilerden oluan komnist partilerin yapma s gerekse de, "smrge lkelerinde devrim bata komnist bir devrim olmayacak"t; mesela, Komintern'in bu lkelerdeki tarm politikas kom nist deil kk burjuva ilkeler zerine oturtulmal, yani topran kyl ler arasnda paylatrlmasn amalamalyd. Kyl mlkiyetinin bu ge ici kabul, SD'lerin getirdii eletiriye, dounun kyl halklarna devri mi Bolevikler'in deil, sadece kendilerinin tayabilecekleri eletirisine verilen st kapal bir cevapt. Kald ki, Rusya'da Bolevikler'in kendile ri de 1917 Ekimi'nde SD'lerin tarm politikasn dn aldklarnda bu po litikay zlemilerdi. Komisyondaki tartmalarn tamam tutanaklara geirilmemi olsa da, Roy'un tezlerinin en az Lcnn'nkilcr kadar sempatiyle karland ak tr. Lenin'in tezleri komisyondan bir dizi dzeltme yaplarak kt. Bunla rn en nemlisi, Lenin'in dncesinin keskinliini kreltip aradaki an lamazl mulaklklar yaratmas muhtemel bir yola bavurarak ama sonucunu dourmutu: Lenin'in taslann smrge lkelerindeki kom nistlere "burjuva-demokratik ulusal kurtulu hareketler"ni desteklemeyi tavsiye ettii her yerde, zgl "burjuva-demokratik" sfatnn yerine, p hesiz bir burjuva-demokratik devrimci harekete ds uygulanabilecek, ama daha az uzlamac bir tns olan "devrimci" sfat kondu. Dier nemli ilavelerde de "Hristiyan misyonerlerinin ve benzer unsurlarn gerici ve ortaaa zg etkisine kar mcadele" ve "pan-slamclk ve pan-Asyaclk hareketlerine ve benzereilimlere kar mcadele" zerinde durulu yordu: Bu ilaveler, Trk milli syanna verilen destein yozlap, o sra larda dnek Enver tarafndan rgtlenmekte olan trden panislamist ha reketlere*'9 gsterilecek genel bir sempatiye dnmesini istemeyen Trk delegenin sraryla yaplm gibi grnyor. Lenin'in bu ekilde deitiri len tezleri komisyon tarafndan oybirliiyle kabul edildi ve Roy'un yine gerektii ekilde dzeltilmi olan "ek tezler" niteliindeki tezleriyle bir-

69. Bkz. aada s. 247-50.

D E V R M : ASYA Z E R N D E 2 4 1 likte k o n g r e y e g n d e r i l d i . 7 0 L e n i n , g e n e l k u r u l d a d i k k a t l e d e n g e l e n m i tezlerini s a v u n u r k e n o a n d a dnyadaki temel b l n m e n i n e z e n ve ezilen l k e l e r a r a s n d a o l d u u n u iddia etti; o l a y l a r n gidiat " a z s a y d a e m p e r yalist l k e n i n S o v y e t h a r e k e t i n e v e b a l a r n d a S o v y e t R u s y a ' n n b u l u n duu Sovyet devletlerine kar verdii mcadele" tarafndan belirlen m e k t e y d i . 7 1 s t e l i k , L e n i n M a r x ' i n bir z a m a n l a r R u s y a iin t a n d im k n b a z istisna d u r u m u n d a k i geri k a l m l k e l e r e t a n m a y a d a hazr d."Zafer k a z a n m devrimci proletarya" yardmlarna kotuu takdirde, b u l k e l e r i n ille d e " k a p i t a l i s t e k o n o m i k g e l i m e a a m a s " n d a n g e m e l e r i g e r e k m i y o r d u ; b u y a r d m s a y e s i n d e " k a p i t a l i s t g e l i m e a a m a s n atla y a r a k S o v y e t d z e n i n e v e o r a d a n d a t a n m l a n m g e l i m e a a m a l a r n z leyerek komnizme geebilirlerdi."72

L e n i n ' i n b u r j u v a k a r a k t e r d e bile o l s a u l u s a l k u r t u l u h a r e k e t l e r i n e ver dii s a m i m i d e s t e k , 1916'da D u b l i n ' d e i d a m e d i l m i o l a n m i l l i y e t i lide rin o l u , rlandal d e l e g e C o n n o l l y t a r a f n d a n 7 3 v e ngiliz k a p i t a l i z m i n i n g c n n a n c a k s m r g e l e r d e k i s m r y e son verilerek o r t a d a n kaldrla b i l e c e i n e nanan ngiliz d e l e g e l e r d e n biri olan M a c L e a n tarafndan ha raretle o n a y l a n d . 7 " te yandan, Hindistan'n ngiliz egemenliindeki

70. Lenin'in tezlerinde yaplan dzeltmeler Maring'in kongreye verdii raporda ayrnt laryla anlatlmtr (Der Zweite Kongress der Kommunist. Internationale (Hamburg, 1921}, s. 144-5); Roy'un lezlcri i.se deitirilmi halleriyle kendisi larafdan kongreye okundu (a.g.e., s. 145-50). kisinin tezleri de Kommunislieskii Internatsional v Dokumentuk (1933), s. 126-32'de bulunabilir; Roy'un tezlerinin bu iki versiyonu da yukanda bahset tiimiz yanl evirileri ierir. 71. Lenin. Soineniya, c. XXV. s. 352. 72. A.g.e.. e. XXV, s. 354. 73. Yakn tarihlerde Sovyel ve Sinn Fein temsilcileri arasnda New York'la mzakereler yaplmt ve 1920 Hazram'da bir kopyas ngiliz yetkililerin eline de geen "RSFSC ile rlanda Cumhuriyeti arasndaki anlama tasla" herkesin elinde dolayordu: ngiliz Hk meti tarafndan resmen yaymlanan belgelere baklrsa (Intercourse between Bolshevism and Sinn Fein.m 1326, 1921), mzakereler iki tarafa da pek ciddiye alnmyordu. 1921' n balannda Komintern'in resmi dergisi rlanda Kzl Ordusu ve ii cumhuriyetinin Rus Kzl Ordusu ve ii cumhuriyetine gnderdii bir selam mesajn yaymlad (Kommunisli eskii Internatsional, No. 16,31 Mart 1921, col. 3779-82). 1920'lerin balarnda komnizm ile rlanda milliyetilii arasnda kurulan itlifak CPGB'ye seimlerde baz avantajlar sala d; 1922 genel seiminde baarl olan iki komnist adaydan biri, rlandallarn oylarnn nemli olduu Glasgovv'dan seilmiti. 74. Komisyondaki ngiliz delegeleri Queich ve Ramsay, ngiliz iilerinin ounluu nun "smrgelerin ngiliz emperyalizmine kar verdikleri devrimci mcadeleyi destekle meye 'valana ihanet' gzyle bakacaklanm" ve Hindistan'daki bir ayaklanmann baslnlmasm al klayacak lan m itiraf ederek rahatsz edici bir hava yarattlar; bu szlere genel kurul oturumlarnda defalarca atfta bulunuldu, ama anlalan gerek olamayacak kadar kt g rldkleri iin doru olabileceklerine ihtimal verilmedi (Der Zweite Kongress der Kom munist. Internationale (Hamburg, 1921), s. 160, 185. 193. 199).

2 4 2 SOVYET RUSYA V E D N Y A b l g e l e r i n d e o l d u u gibi, y a b a n c s e r m a y e n i n s a n a y i l e m e y i b a l a t p bir sanayi proletaryas o l u t u r m a y a balad ran ve K o r e ' d e n g e l e n delege ler, R o y ' u n burjuva-demokratik milliyetilie fazla sk b a l a n m a aley hindeki u y a n l a r n h a r a r e t l e y i n e l e d i l e r . 7 5 M a r i n g , H o l l a n d a ' y a bal H i n t A d a l a r n d a k i , dini bir a d tamasna r a m e n , milliyeti a n l a m d a d e v r i m ci olan ve h a t t a "snfsal bir k a r a k t e r " b i l e k a z a n m olan M s l m a n par tisi Sarekat slam' v d . A m a , b y l e c e k e n d i n i e s a s e n Lenin'in tezlerinin safna yerletiren M a r i n g akll bir taktik izleyerek L e n i n ' i n tezleri ile R o y ' u n k i l e r a r a s n d a bir u y u m a z l k o l m a d n ileri s r d ; bu gr ra hatlatc bulan k o n g r e her ikisini de m e m n u n i y e t l e b e n i m s e d i . Tek m u h a lif ses. hem Lenin'in h e m de R o y ' u n tezlerine savunulacak yan o l m a y a n tavizler olarak b a k a n ve s o n u n a k a d a r "ezilen halklarn gerek kurtuluu a n c a k proleter bir d e v r i m ve bir Sovyet d z e n i yoluyla gerekletirilebi lir, k o m n i s t partilerin s z d e d e v r i m c i burjuva partileriyle k u r a c a gei ci ve arzi birlikler yoluyla d e i l " d e m e k t e srar e d e n Serrati'ye a i t t i . 7 6 O tarihten s o n r a Lenin'in tezleri ulusal s o r u n ve s m r g e s o r u n u k o n u s u n d a k i Bolevik teori ve pratiklerinin g e n e l kabul g r e n temeli hali ne geldi; R o y ' u n lave tezleri u n u t u l d u . 7 7 B y l e c e s a p t a n a n hat y e n i bir ilke i e r m i y o r d u . 1905 ylnda Lenin d e v r i m i n ilk a a m a s n gerekle tirmek iin proletarya ile kk burjuva kyller a r a s n d a kurulacak bir ttifakn p r o g r a m n gelitirmi ve bu p r o g r a m 1917'de parlak bir baa ryla u y g u l a m t . K o m i n t e r n ' i n ikinci k o n g r e s i n d e birok d e l e g e n i n ka fasnda kesinlikle bu r n e k vard; R o y bile d o u l u k o m n i s t partilerin ta r m p r o g r a m n n hl, k y l l e r e toprak d a t m a y a d a y a l k k burjuva p r o g r a m o l m a s gerektiini kabul e d i y o r d u . Lenin'in tezleri I919'a ait parti p r o g r a m n d a s a v u n u l a n retiyi izliyordu; bu p r o g r a m , b a m l ko n u m d a k i lkelerin a y r l m a haklarn k o u l s u z olarak tanyor, a m a hangi snfn - b u r j u v a z i n i n m i iilerin m i - b u h a k k n taycs o l d u u v e d o laysyla parti desteini hak ettii kararn, "snf-tarihsel b a k as " n a , y a n i s z k o n u s u l k e n i n ulat gelimilik d e r e c e s i n e b a m l klyor d u ; 7 8 aslen eski a r i m p a r a t o r l u u n u n t e b a a k o n u m u n d a k i h a l k l a r y l a

75. Kore iin bkz. aada s. 457-8; Koreli delege Pak Din-un grlerini daha nce 27 Temmuz 1920'de Pravda'da yaymlanm olan ve K. S. Weigh, Russo-Chinest Diplomacy (anghay. 1928), s. 326'da zikredilen bir yazda bel inmi lir, 76. ki genel kurul oturumunda yaplan relici tartma iin bkz. Der Zweite Kongress der Kommunist. Internationale (Hamburg, 1921), s. 137-232. 77. Roy'un tezlerinin mevcul Almanca ve Rusa evirilerindeki fahi yanl evirilerin on don yol boyunca grlmemi olmas manidardr. 78. Bkz.c. l,s. 249-50.

DEVRM: ASYA Z E R N D E 2 4 3

balantl olarak f o r m l e e d i l m i o l a n b u tavrn, dier d o u l u halklara d a ayn l d e u y g u l a n a b i l e c e i anlald. Son olarak, y e n i h a t , Lenin'in ay nce Komnizmin ocukluk Hastal: "Solculuk"ta kuvvetli bir bi i m d e o r t a y a k o y d u u " a r a l a n n d a burjuva partilerinin d e b u l u n d u u b a k a p a n i l e r l e birlikte m a n e v r a y a p m a , onlarla u z l a m a v e o n l a r a taviz ver m e " anlayna d a u y u y o r d u ; 7 9 Bat Avrupa'daki sosyal d e m o k r a t parti lerle yaplan taktik ibirlii ( a m a bu partiler y i n e de e s a s e n burjuva ola rak g r l p r e d d e d i l i y o r d u ) , d o u halklarnn ulusal k u r t u l u u n u g e r e k l e t i r m e y e alan burjuva d e m o k r a t i k h a r e k e t l e r l e yaplan laktik ibirli i ile t a m a m l a n y o r d u . A m a bu n - m e k l e r , K o m i n t e r n ' i n Lenin'in tezle rini b e n i m s e m e s i n i aklayp m a z u r g s t e r m e ilevini g r s e l e r d e . le rinde rtk bir tehlike de b a r n d n y o r l a r d . Burjuva g r u p l a r y l a k u r u l m a s t a s a r l a n a n bu geici ittifaklar, b u g n n mttefiklerinin - k y l l e r i n , burjuva milliyetilerinin, sosyal d e m o k r a t l a r n - yarnn d m a n l a r ol d u k l a r ve tam da b u n l a r a k u r y a p l p ibirlikleri talep edildii a n d a bu d u r u m u n d a ilan e d i l m e k z o r u n d a o l d u u birlemelerdi. B u , t e m e l d e k i a m a z n , bir burjuva d e m o k r a t i k d e v r i m i n g v e n l i v e yerleiklik k a z a n m temeline y a s l a n m a y a n bir proleter sosyalist d e v r i m i a m a z n n bir b a k a y n y d s a d e c e : Proletarya -ya*da o n u n adna h a r e k e t e d e n k o m nist p a r t i s i - proleter d e v r i m i n i g e r e k l e t i r m e n i n perevi k a b i l i n d e n bur juva devriminin tamamlanmasna nclk etmek zorunda kaldnda, burjuvaziyle aralarndaki karlkl ilikiler iflah o l m a z l d e m p h e m l e i y o r d u . 8 0 Burjuva d e m o k r a t i k ulusal hareketler ile birlii y a p m a p o litikasnn g l , B o l e v i k liderleri parti saflartndaki S o l c u l a r d a n ya d a d o k t r i n e r pristlerden g e l e n o p o r t n i z m s u l a m a l a r n a m a r u z brak m a s deil, birlikte h a r e k e t e t m e n i n nerildii olas mttefiklerin d e , it tifaka ilham v e r e n ksa vadeli hesaplarn en az k o m n i s t l e r k a d a r farkn da o l m a l a r ve bu ittifak p o l i t i k a l a n n n d a y a n a haline g e t i r m e k l e on lar k a d a r g n l s z o l m a l a r y d . 1920 y a z n d a bu d u r u m u n b n y e s i n d e barndrd t e h l i k e l e r bariz bi imde grlmyordu. Bir k e r e , Lenin'in Komnizmin ocukluk Hastal : ''Solculuk''ta t a v s i y e ettii tedbirler gibi, burjuva ulusal h a r e k e t l e r i y l e yaplan ibirliine, Asya'dak o r t a m d n t r e c e k ve bu g e i c i ittifaklar d a n k a y n a k l a n a n h e r trl sknty o r t a d a n k a l d r a c a k , artk eli kulan d a o l a n Avrupa p r o l e t e r d e v r i m i n e o k a z bir vakit k a l m o l m a s asn d a n baklyordu. kincisi, A s y a ' d a k m e v c u t ulusal hareketler, RSFSC s-

79. Bkz. yukarda s. 176.

80. Bkz. c. I, s. 49-52.

244

S O V Y E T RUSYA VE DNYA

n r l a n n n h e m iindeki h e m d e d n d a k i hareketler, n e r e d e y s e b t n y le M o s k o v a ' d a n gelen y a r d m ve d e s t e e b a m l olacak k a d a r zayflard ( T r k i y e bu k a i d e n i n h e n z fark e d i l m e y e n istisnas d u r u m u n d a y d ) ; 8 1 d e s t e i n h a n g i koullarla s a l a n a c a n a M o s k o v a karar veriyordu. B u iki koul h k m s r d srece, S o v y e t H k m e t i ' n i n karlaryla b a h s e d i len l k e l e r d e k i k o m n i s t partilerin k a r t a n a r a s n d a k i olas bir uyu m a z l k s o r u n u ortaya k m a m gibi g r n y o r d u . A m a , Lenin'in tezle r i n d e ifadesini b u l a n pollika uzun bir s r e u y g u l a n d n d a ve ulusal h k m e t l e r i n M o s k o v a ' y l a ttifak k u r m a k iin k e n d i k o u l l a n n o r t a y a ko yabilecek k a d a r gl o l d u u ve bu k o u l l a r n ulusal k o m n i s t partileri hibir e n g e l l e k a r l a m a d a n e z m e h a k k n d a ierdii d u r u m l a r d a , 1920 yaznn c o k u l u a t m o s f e r i n d e n g r l m e s i m m k n o l m a y a n g l k l e r ortaya k y o r d u . K o m i n t e m ' i n ikinci k o n g r e s i n i n ulusal sorunla lgili ka rarlar, d i e r kararlarnn o u gibi. d n y a y k a s p kavuracak bir proleter d e v r i m i n i n ok y a k n d a g e r e k l e e c e i n e s o r g u s u z sualsiz inanlrken a l n m kararlard. Bu inan h s r a n a u r a d n d a , belli k o u l l a r iin ta s a r l a n m o l d u k l a r halde b a m b a k a k o u l l a r d a u y g u l a m a y a k o n a n karar larn kendileri de onlar alan kiilerin niyetlerini yalanc k a n n a k l a kal myor, o i n a n ve c o k u n u n y a a n d vakitlerde olacak ey deil d e n e rek bir kenara atlabilecek bir dizi taviz ve geri e k i l m e y i de m a z u r gs t e r m e k iin kullanlyorlard.

kinci k o n g r e d e ulusal sorun ve s m r g e s o r u n u h a k k n d a u z u n tart m a l a r y a p l m a s , d o u s o r u n l a n z e r i n d e k i y e n i bir lgi y o u n l a m a s n n gstergesiydi; bu y o u n l a m a i savata K o l a k ve Denikin z e r i n d e ka z a n l a n zaferlerin a r d n d a n Sovyet politikasnn o sralarda b a n d a n d o u ya k a y m a s n a da lekabl e d i y o r d u . " 2 RSFSC'nin kendi snrlar iinde uy gulad ulusal politikay, e m p e r y a l i s t devletlere kar a y a k l a n m o l a n ulusal h a r e k e t l e r e destek v e r m e y e d a y a l d politikasyla ie g e i r m e s i ve RSFSC iindeki ulusal c u m h u r i y e t l e r e verilen zerklik ya da b a m s z l, d o r u d a n ya da dolayl olarak batl devletlerin y r n g e s i iindeki A s y a h a l k l a n n n k a d e r i y l e k a r l a t r m a s ilk k e z m m k n o l u y o r d u . 1920 T e m m u z u ' n d a yaplan birinci T m Kal m u k Sovyetleri K o n g r e s i , d o u u n u " H i n d i s t a n , Tibet, M o o l i s t a n , n, S i y a m halklarna v e d n y a

81. in en nemti istisnayd, ama o sralarda Sovyel ya da Komintern politikasnn y rngesine pek girmedi.
82. Bkz.c. 1, s. 2 y-302.
Q

DEVRM: ASYA ZERNDE 2 4 5 e m p e r y a l i z m i n i n i z m e l e r i a l t n d a k i d i e r b t n h a l k l a r a " h i t a b e n bir ar y a y m l a y a r a k kutlad; a y s o n r a birinci T m K r g z (yani K a z a k ) S o v y e t l e r i K o n g r e s i d e ayn eyi y a p t . 3 3 A m a ilk a d m d o u s o r u n u n u , o n a M o s k o v a ' d a d z e n l e n e n genel bir K o m i n t e r n k o n g r e s i n d e n d a h a uy g u n d e n bir o r t a m a t a m a k t . K o m i n t e m ' i n r e s m i d e r g i s i n i n i k i n c i k o n g r e n i n al g n k a n saysnda. " r a n , E r m e n i s t a n v e T r k i y e ' n i n k l e l e t i r i l m i h a l k ktleleri"n, 15 A u s t o s 1920'de B a k ' d e t o p l a n a c a k bir k o n g r e y e a r a n bir davet yer alyordu. M o s k o v a ' d a ikinci k o n g r e n i n t a r t m a l a r b a l a m a d a n nce K o m i n t e r n m e r k e z i n d e k a l e m e a l n m o l a n , Bak'ye davet m e t i n l e r i . Lenin'in k o n g r e d e k i tezlerinde vazettii, a n l a r n gerektirdii tavizleri v e r i n e e i l i m i n i , burjuva milliyeti hareket lerle ittifak k u r m a steini hi mi hi g s t e r m i y o r d u . "ranl kyl ve ii lere" hitap e d e n d a v e t i y e , asl derdini b r a k p "sizleri k a s t e n vergileriyle e z e n ve topra a n k yeterli rn v e r e m e y e c e k hale g e t i r i p g e e n yl ran' ngiliz kapitalistlerine satan Tahran h k m e t i n d e k i u a k l a r " lanetliyor du. D a v e t i y e n i n " A n a d o l u ' n u n k y l l e r i n e " hitap eden b l m ise, K e mal'in onlar srarla gnll askerlie a r m a s n a r a m e n , " k e n d i n i z e ait bir halk partisi. P a a l a r A n t a n t s o y g u n c u l a r y l a bar yapsalar bile mca deleyi s r d r e b i l e c e k k e n d i n i z e ait bir k y l partisi k u r m a y a " a l m a l a rndan d u y d u u m e m n u n i y e t i ifade e d i y o r d u . D o u l u iilere g e n c i d e sa d e c e " y a b a n c kapitalistlere" kar* deil, ayn z a m a n d a "yerli v u r g u n c u l a ra" kar da d i r e n m e y i t e m b i h e d i y o r d u . M s l m a n l a r n kutsal m e k n l a r a yaptklar g e l e n e k s e l hac y o l c u l u u , d n y a d e v r i m i n i n b u l u m a yerine yaplan bir hac y o l c u l u u n a d n t r l m e l i y d i :

Eskiden kutsal yerleri z.iyaret c t m c l iin l aardnz: Artk l, dalar ve nehirleri, bir araya g e l i p kendinizi kiilehk zincirlerinden nasl kurtaracanz tar tmak iin ve eit, zgr, kardee bir hayal yaamak amacyla bir kardelik bir liine katlmak iin an."" R e s m i tabirle "birinci d o u halklar k o n g r e s i " , toplantda Radek v e Bela Kun'la birlikte Koninten'i temsil e d e n v e delegeleri K o m i n t e r n a d n a s e l a m l a y a n Z i n o v y e v ' i n b a k a n l n d a 1 Eyll 1920'de, B a k ' d e t o p l a n d . Kafkaslar v c T r k i s t a n ' d a k i parti rgtlerinin yapt hazrlk a l m a l a r s a y e s i n d e 8 5 bu, K o m i n t e m ' i n o z a m a n a k a d a r gerekletirdi-

K3. Bu iki an da uradadr: Jim' Natsipa'nostei, No. 34 (91), 3 Kasm 1920 84 Hnnmunitieskii Irflerasimal.Hu. 12 (20 Temmuz 1920). col. 2259-A4. K5. IzYcflva Cenlral'togo Komieta Ratiskov Kommunhteskoy Parin iBol'svkov). No. 22. S Ey til 1920, s. 2.

2 4 6 S O V Y E T RUSYA V E DNYA a k ara e n b y k toplarn o l d u . 1891 d e l e g e a r a s n d a 2 3 5 T r k , 192

" r a n l v e P a r s " , s e k i z i n l i , s e k i z K r t v e A r a p b u l u n u y o r d u ; arala r n d a 157 E r m e n i v e 100 G r c ' n n d e b u l u n d u u geri k a l a n d e l e g e l e r e s a s e n , e s k i d e n R u s i m p a r a t o r l u u n a ait o l a n , i m d i d e RSFSC'nin b i r e r p a r a s olan veya o n u n l a a n l a m a m z a k e r e l e r i y r t e n K a f k a s v e O r t a Asya halkalar arasndan geliyordu. Delegelerin te ikisinden fazlas komnist olduklarn beyan ediyorlard."6 Davet mektubunda d n y a dev r i m i d o k t r i n i e n saf v e e n t a v i z s i z b i i m i y l e s a v u n u l m u t u . Z i n o v y e v ' i n , phesiz Moskova'da yaplan ikinci kongredeki tartmalardan, batda

deien askeri d u r u m d a n ve Bak'dek dinleyicilerin karakterinden etki l e n m i olan al k o n u m a s , b i r a z farkl bir t e l d e n a l y o r d u . M s l m a n l a r n nanlar v e k u r u m l a n st k a p a l b i r s a y g y l a e l e a l n y o r v e

d n y a d e v r i m i d a v a s d a r a l t l p z g l v e d a h a kolay b a a k t l a b i l e c e k boyutlara indirgeniyordu. s l a m ' n C i h a t g e l e n e i , ezilen halklarn em

p e r y a l i s t z a l i m l e r e kar y a p a c a m o d e m b i r H a l s e f e r i n e b a l a n y o r , n g i l t e r e asl saldr hedefi o l a r a k g s t e r i l i y o r d u . K o n u m a b i r s a n s a s y o n yaratt v e d i n l e y i c i l e r i l g n c a b i r c o k u a t m o s f e r i n e s o k t u . N u t u k v e o n a elik eden sahneleri resmi tutanaklardan aktaralm:

Yoldalarl Kardelerim! Hrszlara ve zalimlere kar gerek bir cihat rgtlem e y e b a l a y a b i l e c e i n i z zaman g e l i n i s i n . Komnist E n e m a s y o n a l bugn yz n d o u halklarna dnp onlara y l e diyor: "Kardeler, sizi en baka ngiliz em peryalizmine kar cihada aryoruz!'' (iddetli alk. Uzun "helal olsun"lar. K o n g t e yeleri koltuklarndan kalkp silahlarn havada savuruyorlar. Hatip uzun bir sre konumasna d e v a m edemiyor. D e l e g e l e r ayaa kalkp alklyorlar. "Ye min e d e r i z ! " haykr yanklanyor.) B u g n burada s y l e n e n l e r Londra'da, Paris'te, kapitalistlerin hl iktidarda ol duu btn ehirlerde duyulsun! D o u l u on milyonlarca e m e k i n i n Icmsilcilcrinn eltii yemini c i d d i y e alsnlar: Zalimlerin. ngilizlerin, d o u l u e m e k i l e r i n sr tndaki kapitalist boyunduruun g c d o u d a artk s k m e y e c e k ! Yaasn d o u halklarnn Komnist Enernasyonal'le kurduu kardelik birlig Kahrolsun s e r m a y e , yaasn e m e k imparatorluu! (iddetli alk. "Yaasn do unun dirilii!" sesleri. "Helal o l s u n ! " haykrlar. Alklar. "Yaasn n c Komnist Enternasyonal!" s e s l e n . "Helal o l s u n ! " haykrlar. Alklar. "Yaasn d o u y u birlciirenler, yaasn erefli liderlerimiz, yaasn Kzl O r d u m u z ! " sesle ri. "Helal olsun!" haykrlar. Alklar.)" 7

86. yi S"e:J Narudav Vosoka 11920). s. S; le yandan, Zinovyev Kommunislieskii Intentlsioul, Nu. 14 (6 Kasm 1920). col. 2941-4'de yaymlanan yazsnd delegelerin o unluunun "parti dndan" olduunu sylyordu.

DEVRM: ASYA Z E R N D E 2 4 7

Kongrenin, emperyalizme kar savamak iin kllarn, hanerlerin ve revolverlerin "knlarndan karld" bu al sahnesi d a h a sonra bir ka konumac tarafndan cokuyla anlmt,. 8 8 Kongrenin daha sonraki oturumlarnda bu ilk eletirelikten uzak l gnlk bir daha yakalanm gibi grnmyor. Yaklak 2 0 0 0 kiilik oku luslu bir meclis ileyen bir organ deildir; gerek i kapal kaplar ardn d a , srasyla kongrenin partili yeleriyle parti d yelerini temsil eden iki "fraksiyon" ya da komite tarafndan yaplyordu. Srf eviri ii gr meleri ok zahmetli hale getiriyordu. Rusa, Azerbaycan Trkesi ve Farsa resmi diller olarak kabul edilmiti.* 9 Standart Trkenin baz Aze ri ve zbek delegeler tarafndan anlalmad grlyordu, bunlar bazen kendi dillerine eviri yaplmasn istiyorlard; Kalmuka, eence ve di er dillere de eviriler yapldndan bahsedilir. Bu handikaplara ramen, kongrede Radek ve Bela Kun dnda, yirmiden fazla dou halknn dele geleri de konumalar yaptlar. Radek aka Moskova'nn dostluunun vefasz ve ksa mrl kabilecei yolundaki pheleri ortadan kaldrma derdindeydi: silerin lkesiyle smrc lkeler arasnda kalc bir bar imknszdr. Ni tekim Sovyet Hkmeti'nin dou politikas diplomatik bir manevra deildir, on lara ihanet edip Sovyel cumhuriyeti iin avantajlar kazanmak adna dou halkla rn srayla ate hattna itmek deildir... Bizi sizlere ortak bir kader balyor: Ya dou halklaryla birleip Bat Avrupa proletaryasnn zaferini hzlandrrz, ya da bizler yok oluruz, sizler de kle olarak kalrsnz.90 Daha sonra da Moskova'dan gelen bir baka delege, Pavlovi, Lenin'in Komintern'in ikinci kongresinde yapt nemli kabul tekrar edip u aklamada bulundu: "Belli bal proleter lkelerinin yardmyla, geri kalm halklar kapitalist gelime aamasn atlayp dorudan Sovyet sis temine ve belli aamalarla komnizme geebilirler." 91

87. iyi S"ezd Narodov Vmioka (192), s. 48. Aslen Grc Menevik kaynaklarndan bil gi alan muhal bir Alman yorumcu, Baku Kongresi'nin resmi kaydnn, baz belgelere yer verilmemesi ve muhalif konumalarn ksalllmas veya arptlmas yznden "ksmen dondan iahrif edilmi" olduunu ve bunun o zamanki Baku basnnda kan ha be ilerle kar lajlrma yapldnda kantlandn syler [An hi\-f Sozialwissenschafi und So;atpt>l<tk (Leipzig). 1 (1922), s. 195-6). 1920 ylnda Bak'de kan gazetelere kolayca ulalam yor; zaten yazarn kendisi de bunlara bavurmu gibi grnmyor. Bahsettii belgeler muh temelen, ou parti kongresinin kaytlannda olduu gibi, yer gerekesiyle atlanmtr: Bu belgelerden bazlan kongreden sonra Kommunistieskii Iiiternalsiiinufe yaymlanmtr.
88. !yS"ezdNavdor Vosloka (19201. s. 77, 82.
90. A.g.e., s. 70. 91. A.g.e., s. 144

89. A.g.e., s. 99-10(1

248

SOVYET RUSYA VE D N Y A

G e l g e l e l i m , k o n g r e d e belli skntlar y a a n m a d d e i l . L e n i n ' i n M o s k o v a ' d a Avrupa'nn e z i l e n p r o l e t a r y a s n n kaderi ile Asya'nn e z i l e n halk larnn kaderi a r a s n d a k u r d u u ustaca rtibat, B a k ' d e eitli m i l l e t l e r d e n o l u a n m e c l i s t e o k a d a r kna edici g r n m y o r d u . M k l y a r a t a n din meselesi rafa k a l d r l d . 9 2 A m a yle bile olsa, pratikle M a r k s i s t d o k t r i n iinde de batnn d e v r i m c i proletaryas ile d o u n u n k y l l e r i a r a s n d a ka lc bir d e n k l e m k u r m a k zordu. K o m i n t e r n liderleri ve d o u h a l k l a r , farkl olsa da birbiriyle b a d a a n g e r e k e l e r l e "ngiliz e m p e r y a l i z m i " n e d u y u l a n orlak bir nefrette ortak bir d a v a b u l u y o r l a r d . O n l a r birletiren, h e r e y d e n nce, ortak bir d m a n a kar b e r a b e r bir sefer d z e n l e m e ih timaliydi. B a k u k o n g r e s i , d n y a d e v r i m i n i n o k y a k n d a g e r e k l e e c e i n e d u y u l a n inancn e n hararetli n o k t a s n d a o l d u u bir d n e m d e t o p l a n d ; k o n g r e n i n kendisi d e b u inancn r n y d . E e r b u u m u t g e r e k l e i r s e , h e r e y gzel olacakt. Kafkaslar'dan g e l e n br d e l e g e o l a n M u t i e v Tr kiye'yle ilgili o l a r a k bu u m u d u yle ifade e d i y o r d u : Mustafa Kemal'in hareketi bir ulusal kurtulu hareketidir. B2 hu hareketi des tekliyoruz, ama emperyalizmle mcadele biler bilmez, bu hareketin toplumsal devrim sallarna geeceine inanyoruz.'' 1 K o n g r e y e katlan h i b i r d e l e g e , b u u m u t g e r e k l e m e d i i t a k d i r d e n e o l a c a n soracak k a d a r k o r k a k deildi. R S F S C ile ittifak k u r m a k isteyen burjuva ulusal kurtulu hareketlerini d e s t e k l e m e politikas ile ulusal burjuvazilerine kar a y a k l a n a n yerel ko m n i s t partileri d e s t e k l e m e politikas a r a s n d a k i potansiyel e l i k i . K o m i n t e m ' i n ikinci k o n g r e s i n d e Lenin'in ve R o y ' u n tezlerinin tartlmas srasnda z m l e n m e m i t i . K o l a y c a d e v r i m c i bir are ile kat bir dev rimci e n t e r n a s y o n a l i z m a r a s n d a k i bir s e i m o l a r a k b e t i m l e n e b i l e c e k ay n eliki, B a k ' d e de hibir surette teskin e d i l m i d e i l d i . T e r s i n e , k o n g rede y a a n a n b e k l e n m e d i k ve d a h a nce rnei y a a n m a m bir olay. ok y a k n d a b a k a a l a n l a r d a d a Sovycl politikasnn karsna k a c a k pratik ikilemin - g r n t e k i ulusal bir kar ile d e v r i m c i ilkeyle uzlatrlmas g e y l e m l e r e g e m e k a r a s n d a k i s e i m i n - ilk rneini y a a t t . 1919'da Berlin'de R a d e k ile E n v e r a r a s n d a geen k o n u m a l a r , Enver'in kafasna 92 Kendine "Trkistan'daki Him devrimci rgt" adn veren bir topluluk. Takent'ten kongreye "Hindistan halknn ezilen 315 milyonuna" yardm edilmesi talebinde bulunan, ama "bu yardmn kapitalizm ve emperyalizmin boyunduruundan kurtulmay bekleyenle rin hane veya dini hayatna hibir surette karlmadan verilmesini" isteyen bir dileke gn derdi ( a . u . c . s. 106): kongrede bu sorunun tartldna dair hibir enarc yoktur. 93 ,1 s.c.. s. 159 -

DEV R/M : ASYA ZERNDE 2 4 9 Sovyet R u s y a ' d a n k e n d i k o n u m u n u d z e l t m e k v e b y k d m a n ngil tere'den i n t i k a m a l m a k iin bir s r a m a tahtas olarak y a r a r l a n m a y a y nelik s a l a m bir kararllk s o k m u t u . 1920 y a z n d a M o s k o v a ' y a g e l i p Sovyet H k m e t ' n e h i z m e l c r i n d e o l d u u n u bildirdiinde, s a h i p o l d u u referanslar d i k k a t e d e e r askeri ve idari y e t e n e k l e r i ve lkesini z a p t e d e n . yaad talihsizliklerin k a y n a olan ngiltere'ye d u y d u u k a t , l m n e nefretti. B u srada yaplan k o n u m a l a r d a n e getii m e h u l . A m a M o s kova'da d o s i a n e bir b i i m d e k a r l a n d n a dair y e t e r i n c e kant vardr. Lenin tarafndan k a b u l edildii h a b e n d e makuldr.* 4 D o u halklarnn topland B a k u k o n g r e s i n e ziyareti olarak k a t l m a s n a izin verilmesi, d o u p o l i t i k a s n d a olas bir mttefik olarak o n a y e t e r i n c e gvenldiini gsterir. 9 5 G e l g e l d i m , g l k l e r b u n o k t a d a balad. 1908 " J n T r k " d e v r i m i aslen milliyeti k a r a k t e r d e y d i ve dolaysyla "an(-empcrya)ist"t. Dili bi raz zorlayarak bir burjuva d e v r i m i o l d u u sylenebilir. A m a h i b i r ekil de d e m o k r a t i k deildi; bir ii (proleter ya da kyl) d e v r i m i de deildi. Enver'in aaal sicilinde, proletaryann ya da ezilen milletlerin savunu c u s u o l d u u n u g s t e r e n hibir ey yoklu. M e u m E r m e n i katliamlarnn faillerinden biriydi ve k o n g r e d e byk bir E r m e n i heyei vard. K o n g r e nin hangi g e r e k e y l e olursa o l s u n ngiliz e m p e r y a l i z m i n d e n nefret eden lerin b u l u m a yeri o l d u u varsaymyla, E n v e r Paa o n u r k o n u k l a r n d a n biri yaplmt. Baka b t n v a r s a y m l a r l a , k o n g r e n i n karlk geldii d nlen h e m e n her e y j a k a m u h a l i n i . D a h a d a beteri, E n v e r K e m a l ' i n c a n d m a n y d ve hakl olarak, y e n i T r k i y e ' d e onu iktidar k o l t u u n d a n c i m e hrs beslediinden p h e l e n i l i y o r d u . Bak'dcki T r k l e r ngiliz e m p e r y a l i z m i n d e n nefret ediyorlard ve o u n l u k l a K e m a l ' i n T r k i y e ' d e gerekletirdii milli d e v r i m e sadktlar ( a t e n b a k a hangi a n l a m d a dev rimci saylabilecekleri belli d e i l d i r ) ; " 6 a m a Enver'le yan y a n a o l m a y s-

94. W. Von Blcher, Detm hlands Weg nach Rjpnllo (Wiesbaden. 1951), s. 132; anla lan haberi bizzat Enver szdrm. 95. Enver. 26 Austos 1920'de Seeekl'e yazd hir mektupla unlar sylemi: "Evvelsi gn bir Trk-Rus dostluk anlamas imzaladk: Buna gre Ruslar bizi altnla ve her ekilde destekleyecekler" (F. Von Rabenau. Seeckl: Aus Keinem Lehen, I9IK-I9.it. (1940), s. 307). L Fischer, The Smicls in Woild Ajf<m\ ( 1930, c. I. j. SSd'ya gore, Enver "Ruslarla Ttirt 1er arasndaki ilk mzakerelerde arabuluculuk rol oynamaya ve kendisini Trkiye'nin gerek temsilcisi konumuna yerletirmeye alyordu": elde yeterli kant bulunmasa da. bahsedi len anlama Ankara'yla kurulan ilikilerden ok Enver'in kendi faaliyetleriyle ilgiliymi gi bi grnyor 96. Ziniwye v'e gre, bir Trl, delege, bir profesr "ak ak Trk iyenin Rusya'dan s-

2 5 0 SOVYET RUSYA VE DNYA t e m y o r l a r d . Yani Enver'in B a k ' d e k i balca destekisi Z i n o v y e v ' i n k e n d i s i y d i . Bu ilk bakta g r n d k a d a r p a r a d o k s a l bir ey de d e i l d i . E n v e r S o v y e l politikasnn p o t a n s i y e l bir y a n d a y d , a m a o n a ulusal kur t u l u u n y a d a d n y a d e v r i m i n i n destekisi g z y l e b a k m a k kolay deil d i , tabii S o v y e t politikasnn o t o m a t i k olarak bu iki d a v a y l a zdeletiril dii a n l a m d a . Bir orta yol b u l u n d u . E n v e r k o n g r e s a l o n u n a a h s e n g e l m e d i . A m a ikinci k a t l a n . " A l m a n e m p e r y a l i z m i y l e ayn safla savamak z o r u n d a kalm a k " t a n d u y d u u p i m a n l belirttii ve " b u g n k Rusya o z a m a n l a r ol sa ve imdiki a m a l a r in savayor o l s a y d " , c a n g n l d e n o n u n l a ay n safta yer alacan s y l e y e n ve s o n olarak " F a s , Cezayir, T u n u s , T r a b lusgarp, Msr, Arabistan ve Hindistan'n d e v r i m c i rgtlerinin o l u t u r d u u bir birlii" (bu birlik o a n d a u y d u r u l m u gibi g r n y o r ) temsil ellii ni ddia e d e n bir bildiri - z e m i n kattan g e l e n " g r l t ' l e r ve " p r o t e s t o l a r " a r a s n d a - o k u n d u . B u n u n h e m e n a r d n d a n , B a k ' d e g z l e m c i olarak bu lunan ve n a b z a g r e erbet verip T r k i y e ' n i n yeni "milli ve d e v r i m c i h k m e t i " ile d e v r i m c i R u s y a arasndaki y a k n d o s t l u u v u r g u l a y a n " A n k a r a h k m e t i t e m s i l c i s i n i n bildirisi o k u n d u . D a h a sonra B e l a K u n prez d y u m a d n a bir n e r g e s u n d u ve k r s d e k i Z i n o v y e v de n e r g e n i n tar tlmas iin yksek sesle yaplan talepleri d i k k a t e a l m a d a n a b u c a k n e r g e n i n kabul edildiini ilan etti. n e r g e d e . T r k devrimi h a k k n d a k i baz genel d n c e l e r d e n sonra, " h a r e k e l i n , g e m i l e bir e m p e r y a l i s t gru bun karlar u r u n a T r k kyl ve ilerinin k a t l e d i l m e s i n e m e y d a n ve ren liderleri" u y a r l y o r (bu Enver'e y n e l i k bir eletiri olarak kabul edi lebilirdi) ve bu liderler iilerin h i z m e t i n d e alarak g e m i t e k i hatalar n affettirmeye arlyordu ( b y l e c e Enver'in ileride k u l l a n l m a s n a ak kap b r a k l y o r d u ) . 9 7 Bu m z a k e r e l e r i n k o n g r e zerinde t a m olarak nasl bir i z l e n i m yarattn artk s a p t a m a k gtr. A m a Enver'in B a k ' d e bir d n y a d e v r i m i taraftar haline getirilmesinin hikyesi Avrupa'dak sosya list evrelerin kulana da gitti; alt hafta s o n r a Z i n o v y e v , H a l l e k o n g r e s i n d e bu k o n u d a k e y e sktrlnca, K u n ' u n n e r g e s i n i n , d e l e g e l e r e o k u d u u hafife tahrif e d i l m i v e r s i y o n u n u bile s a v u n m a k t a glk ek ti.9** Tenkitilerin bir y a n d a n "Trkler, ranllar, Koreliler, H i n d u l a r ve

lattan baka bir ey islemediini sylemiti" (Kommurustieskii Inte natsionai. No. 14 (6 Kasm 19201. col 294). 97. yi S"r:J Naodov Vosloka < 1920|, s. 77, 108-18. 98 USPD: \\rhandlungen des Ausserordentlichen Parteitags zu Holle llarihsiz). s. 15961. Enver'in kariyeri en sonuna kadar hep olayl geti. Baku fiyaskosundan sonra Moskova'

D E V R M : ASYA Z E R N D E 2 5 1

i n l i l e r i n " , " M o s k o v a ' n n k o m n i z m i n d e n d e i l , siyasi g c n d e n m e d e t umduklarn", D 9 > b r y a n d a n d a K o m i n t e m ' i n " d o u halklarna A n t a n l l keleriyle yaplan d i p l o m a t i k savan s a t r a n tahtas z e r i n d e k i piyonlar g z y l e b a k m a " ayartsna kar bakl o l m a d n l 0 u ileri srmeleri g a y e t kolay o l d u . B l n bu unsurlar B a k ' d e k d u r u m d a m e v c u t t u ve sa hici bir d e v r i m c i c o k u y l a i e g e m i haldeydiler. B u rahatszlk y a r a t a n olay k o n g r e n i n k e n d i s i n d e o l d u u n d a n ok da ha sonra yneltilen eletirilerde b y k bir rol o y n a d . H a l k a ak toplan tlar baarl bir k a z a n m ve karlkl tebrik atmosferi iinde s o n a erdi. K o n g r e d e - b i r i " D o u H a l k l a r n a " , dieri d e "Avrupa, A m e r i k a v e Ja p o n y a i l e r i n e " hitap e d e n - " " iki m a n i f e s t o y a y m l a n d ve birok karar alnd. Bu k a r a r l a r d a n ilkinde " d o u n u n ezilen kylleri, d o u d a S o v y e t iktidarm k u r m a k iin d e v r i m c i m c a d e l e s i n i verirken batnn d e v r i m c i iilerinin d e s t e i n e . K o m n i s t E n t e r n a s y o n a l le h a l i h a z r d a k i ve gele c e k t e k i Sovyet devletlerinin d e s t e i n e g v e n m e y e " davet e d i l i y o r d u . 1 0 2 kinci k a r a r d a k y l l e r i n topraklar ele g e i r m e l e r i ve h e m " y a b a n c ka pitalist igalcilerin" h e m de "lke iindeki t o p r a k sahiplerinin, burjuva ve dier s m r c l e r i n " d e f edilmesi lavsiye e d i l i y o r d u . m n c kararla, k o n g r e b e n i m s e d i i politikalar icra e d e c e k bir " p r o p a g a n d a ve e y l e m k o n s e y i " k u r d u . Yirmiden fazla milliyetten krk yedi yenin o l u t u r d u u k o n s e y u a y d a bir B a k ' d e toplanacakt. Aralarda k o n s e y i n ilen iki K o m i n t e r n temsilcisinin de iinde b u l u n d u u yedi kiilik bir p r e z i d y u m ta rafndan y r t l e c e k t i , K o m i n t e r n t e m s i l c i l e r i n e k o n s e y i n ilemlerini ve to e t m e hakk verildi. K o n s e y i n T a k e n t ' t e ve "gerekli grebilecei baka

ya dndu vc K> Man 1921'de Sovyel-Turk anlamasnn imzalanmasndan sonra, ati-Kemals entrikalar yrtmek zere Kafkaslara dnd; L. Fischer. The Sois in Wvitd Af fairs 11930). c. 1.5. 387'ye gre, Kemal Sovycl Hukmeli'ne ikayetle bulununca Enver'in faaliyetlerine son verildi. Enver Bu tura'y a gitmek iin izin ald: daha sonraki muceralar ve olumu iin hkz. 1 . 1 . s. 310. 99. Tours kongresinde Longuet byle diyordu (l'uni Socialiste; 1,1e Congres National ( I 9 2 I I . S 403). 100. Bunu Marov Halle kongresinde iddia etmiti (USPD: Verhandlungen des Ausser ordentlichen Parteitags zu Halle (tarihsiz), s. 214); Hilferding de Baku kongresinin sosya lizmle hibir alakas olmadn, saf iktidar siyaseti olduunu sylemiti (a g.e., s. 189). En ver olay dnda, Zinovyev'in Halle'de bat ve dou devrimlerini iki koldan gelitirmenin zorunlu olduuna dair savunusu hi de baarsz saylmazd (a.g.e., s. 161-3). 101 Bunlar kongre tarafndan nerilen metni gnneksizin, ilkesel olarak onaylanmt (I yi S"czd Namlor Vosoka ( 1920). s. 77, 118-19): kongre tutanaklarna dahil edilmeyen bu iki manifesto urada yaymland: Kammunimesktt Intrnasonol, No. 14 (6 Kasm 1920), col 2941-4. 102 lyS"ezdNarodovVostoka

(1120.-,.

183-6.

103. A.g.e., s.

199-206.

2 5 2 SOVYET RUSYA VE DNYA m e r k e z l e r d e " birer ubesi o l a c a k t . " K o n g r e n i n s o n simgesel e y l e m i , 1918 Eyliil'nde " b e y a z l a r " tarafndan l d r l m olan (ngilizlerin de buna g o z y u m d u k l a r iddia ediliyordu) ve cesetleri Bak'ye d a h a yeni ge tirilmi olan B a k u ' n u n y i r m i alt Bolevik k o m i s e r i n i n c e n a z e trenine 105 katlmak o l d u . Baku kongresi, t u t a n a k l a r n d a d o u h a l k l a r n n birinci kongresi olarak b e t i m l e n m e s i n e r a m e n , bir d a h a y a p l m a d v e a r d n d a k u r u m s a l m e k a n i z m a olarak pek bir ey b r a k m a d . Bak'de kurulan p r o p a g a n d a ve ey 1110 lem konseyi ilk r a p o r u n u 1920 K a s m ' n d a IKKl'ya verdi. Aralk'taDou Halklar adl bir d e r g i n i n ilk saysnn R u s a , T r k e , F a r s a ve Arap 107 a olarak kacan ilan e t t i . K o n s e y i n faaliyetlerine dair baka pek I<w bir kayt yoktur. K o n s e y i n ve dergisinin hzla o r t a d a n k a y b o l m a s . ks m e n , 1921 M a r t n d a i m z a l a n a n ngiliz-Sovyel ticarel a n l a m a s n n sonu cu olabilir; bu ayrca M o s k o v a dnda h e r h a n g i bir etkili siyasi organ ya r a t m a n n g l n de g s t e r e n bir g e l i m e y d i . A m a , Baku p r o p a g a n d a ve e y l e m k o n s e y i baarsz olsa da, 1920'nin ikinci y a n s n d a d o u m e s e lelerine d u y u l a n ilgideki y o u n l a m a , n e m l i bir k u r u m u n d o m a s n salad. K o m i n t e r n ' i n ikinci k o n g r e s i n d e yaplan t a r t m a d a . D o u Hint Adalar d e l e g e s i n d e n verimli bir neri g e l m i t i ; bu n e r i y e g r e , K o m i n tern d o u lkelerinin k o m n i s t liderlerini k e n d i halklar a r a s n d a k o m nist a l m a l a r y a p m a y a u y g u n hale g e t i r m e k iin alt aylk bir eitim iin M o s k o v a ' y a g e t i r m e l i y d i . Uzakdou'nun Komnsl Entemasyonal'in canl bir yesi haline gelebilmesi iin burada, Rusya'da doulu devrimcilere teorik bir eilim alma frsat venneliyiz."w Bu k o n u m a n n yapld tarihten nce Takent'le bir p r o p a g a n d a oku lu k u r u l m u t u ; RSFSC snrlar iindeki ve dndaki doulu lkelerin m i t vaat e d e n g e n yeleri lkelerinde p r o p a g a n d a c ve d e v r i m c i lider haline gelecek ekilde e i t i l i y o r l a r d . ' 1 0 1920 s o n b a h a r n d a eski Laza104. A.ec.s. 1211-12. 219-20. 105. A.e e., s. 223-4; bu r>lay iin bkz. e. t, s. 315. ol 17K. 106. Kommtnisieskil International, No. 15 (20 Aralk 1920), col. 3367. 107. A t'., col. 3473-4; bu derginin hibir kopyas bulunamad. 108. Stalin, Soineniya, c. IV, s. 439'dak bir nota gre, konsey "yaamn bir yl kadar sidrmulur" 109. Der Zweite Kongresi iter Kommunist International (Hamburg, 192J). \. 195-6. 110. Bu okul. ilerideki Hintli devrimcilerin yuvas olarak ngiliz Hiikiimc iin srekli bir endie kaynayd; Sovyet Hkmeti'nin 1921 Kasm 'nd. yapmack bir nezaketle ver dii "Takent'te Hindistan m eliler hazrlamaya ynelik bit propaganda okulu yoktur"
1 4

DEVRM: ASYA ZERNDE 2 5 3 revski Dou Dilleri E n s t i t s ' n n temeli z e r i n d e y e n i bir a r k a l m a lar Enstits o l u t u r u l d u ve bu e n s t i t y e " d o u d a ya da d o u y l a balan tl pratik a l m a l a r y a p m a y a h a z r l a n a n l a r " ! e i t m e g r e v i v e r i l d i . 1 " D a h a s o n r a 1921 N i s a m ' n d a , VTslK k a r a r y l a , bir D o u E m e k i l e r i K o m n i s t niversitesi k u r u l d u ; bu niversitede " R u s d i l i n e vakf o l m a y a n " kiileri siyasi a l m a l a r a h a z r l a m a k iin, rencilerin a n a d i l l e r i n d e ei lim v e r i l e c e k t i . " 2 n i v e r s i t e N a r k o m n a t s ' a b a l a n d , bana da Milliyet ler Halk K o m i s e r i B r o i d o getirildi. RSFSC'nin iinde ve d n d a k i d o u lkelerinin yurttalar drt ya da b e yl srmesi p l a n l a n a n d e r s l e r e kayd o l d u l a r : M o s k o v a ' d a k i s e k i z - d o k u z aylk e i t i m a l m a l a r n n arasna s a h a d a pratik p r o p a g a n d a almalar yaplan d a h a ksa d n e m l e r girme si ilkesi b e n i m s e n d i . lk yln s o n u n d a , niversitenin elli yedi farkl mil liyetten 7 0 0 r e n c i s i o l d u u sylenir; T r k i s t a n , B a k u ve Irkutsk'ta da ubeler alyordu.111 1921'in s o n l a r n d a bir R u s arkiyatlar Bilim Dernei o l u t u r u l u p Pavlovi'in e d i t r l n d e s a l a m ve genellikle bi limsel nitelikli Novyi Vostok dergisi karlarak, R u s y a ' d a dou s o r u n u hakkndaki (bu k o n u d a parti kaynaklar yetersizdi) m e v c u t u z m a n l k bil gilerini seferber e t m e y e ynelik bir g i r i i m d e b u l u n u l d u ; A s y a halklar karsndaki d e v r i m c i ve g e l e n e k s e l Rus tavrlarn baaryla birletiren sz k o n u s u dergi b i r k a yl resmi grlerin d i l e getirildii yetkili organ olarak kald. 1 1 , 1 B y l e c e , ayn a n d a h e m batl s a n a y i l e m i lkeleri h e m de d o u l u s m r g e halklarn k u c a k l a y a c a k bir d n y a d e v r i m i n e d u y u l a n v e B a k u k o n g r e s i n e de ilham v e r m i o l a n basit nan ksa bir s r e s o n r a etkisini yitirse d e , geriye h e m d e v r i m c i h e m d e ulusal politikada Asya'nn s a h i p olduu n e m e v e d n y a k a p i t a l i z m i n i n d m a n d n y a s n n karsna kabilmek iin d o u d a n g k a z a n m a k g e r e i n e d a i r s a l a m bir k a n a a t kald. Baku k o n g r e s i , Sovyet politikasna, Rusya'nn d o u d a o l d u u gibi

eklindeki teminat, ihliyatlu karland (Angln-Sovelskie Otnoeniya, NI?-1127 11927), s. 24). Castagn'ye gre (Revue du Monde Musulman, c. LI (1922), s. 48), bu okulun -hangi dnemde olduu belirli me mi- 300 rencisi varm. 111. Novvi Vostok. c. 1 (1922), s. 456. 112. Sabrante Uzakonenii, 1921, No. 26, 191. madde. 113. Revue du Monde Musulman, e. LI (1922), s. 46-8: bu bilgiler niversitenin birinci kurulu yldnmnde Broido tarafndan yazlan bir kitapktan alnm anlald kada ryla. niversitenin 1925'deki drdnc kurulu yldnm Stalin'in yapt bir konumay la kullanmtr (Soineniya, c. VII, s. 133-52). ll4.AV.-n Voslok, c. I (1922), s. 454; Reruc du Monde Musulman,!:. LI (1922). S. 4953

2 5 4 SOVYET RUSYA VE D N Y A b a n d a d a , Avrupa'da o l d u u gibi A s y a ' d a da ikili bir k a d e r i o l d u u hissi ni iade e t m e k t e en a z n d a n simgesel bir rol o y n a d . S z k o n u s u k a d e r i n z n d e i t i r m e d e n d e v r i m c i terimlerle ifade e t m e k k o l a y d . Stalin k o n g r e d e n iki a y sonra, d e v r i m i n n c y l d n m vesilesiyle B a k ' d e yapt, olaand l d e belagatl k o n u m a s n d a b u n u y a p y o r d u : Rusya, Luther'in nl szlerini deitirerek, y l e syleyebilir: " B e n burada eski kapitalist dnya ile yeni sosyalist dnya arasndaki snr izgisinin zerinde duruyorum; burada, bu izgi zerinde, eski dnyay ykmak iin bat proletarya snn abalarn dou kyllerinin abalaryla birletiriyorum. Tarih tanrs yar dmcm olsun."115 Ayrca, batda d e v r i m i n g e r e k l e m e ihtimalinin a z a l m a s y l a birlikte hayal krkl artarken, kapitalist devletleri nihai olarak y k m a k iin d o u d a n gelecek y a r d m a gittike d a h a fazla g v e n i l m e y e b a l a n d . L e n i n , y a y m l a n a n son yazs o l a n Hi Yoktan yidir'ae, batl lkelerin "sosya lizm y n n d e k i gelimelerini t a m a m l a m a k "ta o k y a v a d a v r a n d k l a r n a dikkat ekerek, kendini " d o u n u n e n s o n u n d a d e v r i m c i h a r e k e t e g i r d i i " d n c e s i y l e a v u t u y o r v e " R u s y a , H i n d i s t a n , i n vs. d n y a n f u s u n u n o k b y k o u n l u u n u o l u t u r u y o r " d i y o r d u . 1 1 6 B a k u K o n g r e s i , batda k i o l u m s u z d e n g e y i g i d e r m e k iin d o u n u n d e v r e y e s o k u l d u u b u sre c i n balang noktasdr, d e n s e yeridir. Sovyet d politikas ister d e v r i m ci izgileri izlesin, ister kendini ulusal karlara dayal g e l e n e k s e l kalba s o k s u n , k e n d i gidiatnn e k i l l e n m e s i n d e d o u n u n n e m l i b i r rol o y n a dnn farkna tam olarak a n c a k 1920-21 knda v a r m o l d u u s y l e n e bilir.

115. Stalin, Soineniya, c. IV, s. 393. 116. Lenin, Soineniya, c. XXVII, s. 415-1

B L M 27

DI POLTKADA NEP

1920 yaz Avrupa d e v r i m i n i n o k y a k n o l d u u n a d u y u l a n inancn Sov yet d p o l i t i k a s n d a baskn bir e t k e n o l d u u son d n e m d i . P o l o n y a ' y l a girilen sava ve b u n u n Bat Avrupa'yla yeni y e n i balayan rapproche ment' da yaratt kesinti, d e v r i m c i p r o p a g a n d a y a yeni bir i v m e k a z a n d r d; Kzl O r d u ' n u n kazand parlak b a a r l a r d a , 1918-19 k n d a n beri ilk defa, Avrupa'da o k y a k n d a bir d e v r i m o l m a s ihtimalini c a n l a n d r d . A m a Kzl O r d u ' n u n Varova n l e r i n d e yaad b o z g u n l a ve en kt ih t i m a l l e S o v y e t iktidarnn yenilgisini, en iyi ihtimalle de bir pat d u r u m u nu temsil e d e n 12 E k i m 1920 tarihli atekesle birlikte bu ksa m r l ha yal u u p gittiinde, d n y a d e v r i m i bir k e z d a h a g e l e c e e ait bir rya, d politika da bir kez d a h a aslen d i p l o m a t i k m a n e v r a ve m z a k e r e l e r l e ilgi li bir m e s e l e haline geldi. 1920 E k i m i ' n i n s o n u n a gelindiinde, o sralar d a S o v y e t Rusya'nn d i p l o m a t i k s a h a d a k i e n n e m l i h a s m k o n u m u n d a k i ngiltere d e 1920 y a z n d a k i o l a y l a r a geici bir d u r u m m u a m e l e s i y a p m a y a v e s z k o n u s u d u r u m s r e r k e n geici olarak bir k e n a r a b r a k l m o l a n politikalar tekrar b e n i m s e m e y e h a z r l a n y o r d u . M z a k e r e l e r kald yer d e n balad ve 1921 M a r t n d a i m z a l a n a n ngiliz-Sovyet ticaret a n l a m a syla s o n u l a n d r l d . M a y s - B k i m 1920 a r a s n d a k i aylar, bir a n l a m d a bu olaylarn b a l a m a s n d a n n c e giriilmi v e o l a y l a r b i t i n c e d e kald y e r d e n s r d r l m bir y o l d a n s a p m a y temsil etseler bile, y i n e d e Sovyetler'in d d n y a y l a ilikileri z e r i n d e d e r i n bir iz braktlar. 1920'nin ilk aylarnda i savan s o n a erdiinin z a n n e d i l m e s i n i n yaratt r a h a t l a m a hissi le s a m i m i bir b a r ve y e n i d e n na arzusu, u z l a m a politikasn zirvesine k a r m t . 1920 s o n b a h a r S o v y e t politikasnda kapitalist d n y a y l a geici olarak uz l a m a k t a n y a n a olan glerin elini d a h a d a kuvvetlendirdi. RSFSC'nin b a k a bir h u s u m e t d n e m i d a h a y a a m o l m a s , halkn zaten k a t l a n l m a z h a l d e k i zorluklarn arttrm v e d a l a n e k o n o m i k m e k a n i z m a n n k n bir safha d a h a ileriye tamt. lk k e z 1920 s o n b a h a r n d a t e h d i t k r bir hale gelen kyl h u z u r s u z l u k l a r ve kargaalklar, lke i i n d e izlenen e k o n o m i k politikann g e v e t i l m e s i n i v e m a d d i koullarn rahatlatlmas-

256 SOVYET RUSYA VE DNYA n (alcp e d i y o r d u ki b u n l a r da y a k n g e l e c e k l e a n c a k y a b a n c kapitalist lerle a n l a m a l a r y a p l a r a k salanabilirdi. Avrupa p r o l e t a r y a s n d a n gele c e k d e v r i m c i y a r d m a d u y u l a n i n a n bir k e z d a h a h s r a n a u r a m t . K o m i n t e r n m e k a n i z m a s ikinci k o n g r e n i n belirledii u z l a m a z v e taviz ver m e z politikalar ilemeyi s r d r r k e n , l k e NEP'i h e m m m k n h e m d e v a z g e i l m e z k l a n h a l e r u h y e y e y a k l a y o r d u ; kapitalist d n y a y l a uz l a m a y a dayal bir d politika da NEP'in d o a l bir s o n u c u y d u . Ayn sralarda P o l o n y a savana ve i savan son safhalarna, halkn b t n k e s i m l e r i n d e g r l e n analizi d a h a z o r bir hissiyat deiiklii elik e t m i t i . D a h a 1920'den n c e bile, i savan yaratt tehlikeler ve b a l a n gta hayatla k a l m a ans p e k y o k m u gibi g r n e n bir rejimin prestij ve g c n n gittike a r t m a s , kitlelerde, yeni d z e n e pozitif bir ballk d e n c m c s e d e , e n a z n d a n o n a ynelik h o g r l bir k a b u l l e n m e y a r a t m t . " B e y a z l a r ' n d n n c i d d e n isleyen h i b i r ii ya da k y l y o k t u ; ve " b c y a z l a r " n y a b a n c l a r d a n aldklar d y a r d m l a r , g e n c u m h u r i y e t sa v u n u l u r k e n igalcilere kar verilen m c a d e l e y e ulusal bir hissiyat kal y o r d u . 1 RSFSC'de R u s vatanseverlii ateini e n s o n u n d a y e n i d e n aieley e n olay, 1920 M a y s ' n d a k i P o l o n y a gali o l d u . Z i n o v y e v bile bu yeni d u r u m u n v c o n d a n y a r a r l a n m a htimalinin n e m i n i a b u c a k k a v r a m t : Sava ulusallayor. Kyllerin sadece bilinli kesimleri deil, zengin olanla r bile Polonyal toprak sahiplerinin tasarlarna husumet besliyor... Biz komnist ler, bln halkn desteini kazanacak olan ve gn getike glenen bu ulusal ha reketin banda olmalyz.P o l o n y a ilerine y a p l a n zafer y r y n n ve K o m i n t e r n ' i n ikinci k o n g r e s i n i n yaratt e s r i m e a l m o s f e r i n d e , vatanseverlik hislerinin d e d e v r i m c i c o k u k a d a r sarho edici v e s o n u l a r b a k m n d a n e n a z o n u n k a d a r kalc bir uyarc o l d u u o n a y a kt. P o l o n y a savann, t e k n i s y e n v e b r o k r a t sfatyla S o v y e t H k m e ti'nin h i z m e t i n e g i r m e k t e o l a n ve s a y l a n gittike artan eski r e s m i ve ida r i snflarla salanan tedrici u z l a m a y a k a z a n d r d ivme d e e n a z b u n u n

I. Japonya'nn mdahalesi, ksmen Rus-Japon savann anlarn canlandrd iin. ks men de daha barz bir biimde lkelerim bytme hrsndan ilham ald iin, vatanseverlik tepkilerinin uyanmasnda, batl itilaf Devletleri'nin mdahalesinden daha etkili olmutur. Bu nedenle Japon birliklerinin kullanlmas Moskova'daki ngiliz ve Amerikan temsilcile rince lasvip edilmemitir. 2 Pravdn, R Mays 1920; o ualarda Rusya'y ziyaret etmekle olan Ingl; i Panm heyeli "yeni bir milliyetiliin doup bydne" dikkat ekmiti (British Labour Dele
gation to Russia. 1920: Report (1920), s.122).

DI POLTKADA NEP 257 k a d a r n e m l i y d i ; b u u z l a m a s a d e c e S o v y e t a m a v e politikalarnn eski h a s m l a r tarafndan artl olarak k a b u l e d i l d i i n e deil, bu a m a ve poli tikalarn belli l d e bir z a m a n l a r h o r g r l e n geleneksel R u s hissiyatna a s i m i l e o l d u u n a d a iaret eder. 3 P o l o n y a sava a y m z a m a n d a , d e v r i m c i Kzl O r d u ' n u n ulusal bir o r d u y a d n m e s i n d e k i nemli bir m i h e n k ta yd. sava k a z a n a n Kzl O r d u , ikisi de i m p a r a t o r l u k g e n e l k u r m a y n da albay r t b e s i y l e alan, Kzl O r d u ' n u n ilk iki b a k o m u t a n o l a n Vatsetis ve Sergey K a r n e n e v gibi k d e m l i s u b a y l a r d a n , yeni o r d u d a parlak bir kariyer y a p a n ve bir yl iinde g e n e r a l l i e terfi e d e n T u k a e v s k gibi alt rtbelilere k a d a r birok farkl tipte eski a r l k d n e m i subay kadrola rndan o l u m u t u r . T r o k i , Lenin'e 1919 ylnn balarnda Kzl O r d u ' y a bu tr 3 0 . 0 0 0 s u b a y n katlm o l d u u n u s y l e y i n c e Lenin'in ne k a d a r a rdn ve " h e r bir haine kar gvenilir y z kii var" d e d i i n i aktarr." 1919 M a r t n d a yaplan sekizinci parti kongresi, bu "askeri z m a n l a r " n istihdam e d i l m e s i n i iltiyail bir ekilde o n a y l a m ; 5 ve zafer kazanldk tan s o n r a da bu u z m a n l a r n zaferdeki pay v u r g u l a n m a y a b a l a m t . 1920 M a r t ' n d a T r o k i , Kzl O r d u ' d a Yudeni'e kar d z e n l e n e n seferde alrken " b e y a z l a r " tarafndan ele geirilip vurulan eski arlk generali N i k o l a y e v iin incelikli bir a n m a yazs k a l e m e a l d . 6 1920 M a y s Vida P o l o n y a sava patlak verince. a r d n e m i n d e k i son b a k o m u t a n olan Brusilov Kzl O r d u ' n u n h i z m e t i n d e o l d u u n u syleyerek, o r d u n u n orga n i z a s y o n u n a y a r d m c o l m a yol ve aralarn ele almak a m a c y l a eski arlk o r d u s u n u n n d e gelen subaylarnn katlaca bir k o n f e r a n s d z e n l e n m e s i n i leklif elti. Teklif Sovyet H k m e t i tarafndan kabul edildi. 7

3. Bkz. c, 1. s. 339-40. Rejimin ilk yllarnda "beyaz." gmenlerin ona ynelltikleri or tak sulama, Rus ulusal karlarn komnist ideallere feda etmekti: Bu sulamann lipik bir ifadesi mesela. L. Pasvolski. Russia in he Fay East (New York, 1922). s. 140-1'dc buluna bilir. Terslen yaplan sulama, yani komnizmi Rus ulusal karlarna feda etme sulamas daha sonralar onaya tknlr 4. L, Troki, Moya Jizn' (Berlin. 193). c. II, s. lO. Lenin bir nutkunda bu konumadan bahsetmiin (Soineniya, c. XXIV, s. 65). 5. VKP(B) Reztlyutsiyak (1941), c. I, s. 302; Troki cephede olduu iin kongrede as keri konularla ilgili raportrlk grevini stlenen Sokolnikov, Kzl Ordu'da "on binlerce eski uzman" bulunduundan bahsediyordu (Vos'mo S"ezd RKP (D) i 1935). s. 148); kong redeki "askci muhalefet" eski subaylarn istihdam edilmesine kat kmyor, ama siyas komiserlerin onlar zerindeki kolrol glendinneyc alyordu 6. Kommunist! ekii International, No. 9 (22 Mart 1920), col. 1423-4; bu yaz L. Tro ki, Kak Vooruzhalas' Reeolyutsiya, c. II (1924), l . s . 100'de yeniden baslmtr; a.g.e., c. 11, 1, s. 106-7'de benzer anma yazlan bulunur. 7. A.g.e.,c. II. II. s. 115; Brusilov'un neriyi yapn mektup 7 Mays 1920 tarihli Praydada yaymland.

258

S O V Y E T RUSYA V E DNYA

Kzl Ordu'da g r e v alan bu eski arlk d n e m i subaylarn bilinli ya da bilinsiz olarak h a r e k e t e g e i r e n farkl g d l e r h a k k n d a g e n e l l e m e yap m a k o k faydal o l m a z . A m a 1920 i l k b a h a r n a gelindiinde,
n e r

e v e ra

m e n lkelerinin yerleik h k m e t i olan k u r u m a ulusal ballk n e m l i bir rol o y n a m a y a balami ve bu evrim, R u s y a ' n n geleneksel d m a n l a r n d a n ve igalcilerinden birine, yani P o l o n y a l l a r a kar savaa aktif olarak k a t l m a frsatyla t a m a m l a n d . R a d e k , 1920'nin s o n l a r n d a k a l e m e ald bir Sergey K a m e n e v v g s n d e , " yl s r e n i sava srasnda, eski arlk subaylar a r a s n d a n S o v y e l H k m e t ' y l e ilen ie birleen bir elit k e s i m kristalize o l d u " d i y o r d u . x A m a etki b u r a d a da karlklyd. Kzl O r d u , e s k i R u s o r d u l a r n n subaylarn b n y e s i n e katarak v e ballklar n k a z a n a r a k , kendisinin, S o v y e t c u m h u r i y e t i n i n ulusal o r d u s u n a d n me e v r i m i n i h z l a n d r y o r d u . Burada da P o l o n y a sava geleneksel vatan severliin serpilecei bereketli bir loprak ilevi g r d . N i t e k i m , 1920 s o n b a h a r n d a , o u z u n i ve uluslararas sava d n e m i s o n a e r e r k e n , ulusal karlarn s a v u n u l m a s n v u r g u l a y a n ve ilkesel ola rak btn kapitalist lkelere d m a n bir p o l i t i k a d a n kapitalist lkelerle tek tek ya da toplu olarak karlkl m e n f a a t l e r z e m i n i n d e pazarlk y a p m a y a hazr o l a n bir politikaya geie karlk gelen yeni bir d politika a n l a y n a yol h a z r l a n y o r d u . G e l g e l d i m , v u r g u d a k i k a y m a y , bak a snn kkl bir b i i m d e tersine d n m e s i olarak b e t i m l e m e k abartl olur. Nasl e s k i s i n d e ulusal karlarn g z e t i l m e s i h e r z a m a n m e v c u t o l d u y s a , yeni d z e n d e d e d n y a d e v r i m i aray o r t a d a n hibir z a m a n k a l k m d e ildi. Hatta h e r iki politikann da ulusal k a n s a v u n m a yollar o l d u u n u vc birbirlerinin alternatifi o l m a k t a n o k birbirlerini t a m a m l a d k l a r n id dia e t m e k her z a m a n m m k n d . S o v y e t rejimi i savata yaad ate le i m t i h a n d a n , k s m e n kapitalist l k e l e r d e k i kitlelere ynelik d e v r i m c i p r o p a g a n d a s a y e s i n d e , k s m e n d e kapitalist d n y a n n indeki karlkl kskanlk v e h u s u m e t l e r s a y e s i n d e k a b i l m i s e , b u r a d a n , h a y a t t a kal m a s n n v e refahnn s a d e c e p r o p a g a n d a y d e v a m e t t i r m e y e deil, ayn z a m a n d a s z k o n u s u kskanlk v e h u s u m e t l e r i b e s l e m e y e d e d a y a l ol may s r d r e c e i s o n u c u n u k a r m a k m a k u l d . N i t e k i m , kapitalist d n y a d a k i iilerin S o v y e t aleyhtar e y l e m l e r e artan muhalefeti ve e k o n o m i k krizin boy g s t e r m e s i n i n , bat lkelerini S o v y e t Rusya'yla ibirliine zor-

8. K. Radek, Dk Auswrtige Politik Sowjet-Russlands (Hamburg, 1921). s. 67-8: kab iki yl sonra yaymlanan Rusa evirisinde (Vmsnaya Politika Siwetskoy Roisi. 1923). bu pasaj allarm ir.

D I P O L T K A D A N E P 259 l a d sralarda, f a r k l a m a a y n lde z o r l a y c g l e r d e S o v y e l liderle rine kapitalist d n y a y l a i b i r l i i n e d a y a l y e n i b i r p o l i t i k a y d a y a t y o r l a r d . L e n n , 1920 K a s m ' n d a M o s k o v a ' d a k i bir parti k o n f e r a n s n d a y a p t konumada y e n i tny belirledi: Sadece soluklanacak bir yere deil, kapitalist lkeler erevesi iinde temel nemde bir konum kazandmz yeni bir aamaya da sahibiz. B o l e v i k l e r " b t n d n y a y srf R u s y a ' n n g c y l e d n t r m e v a adinde b u l u n m u l a r y a d a k e n d i l e r i n d e b y l e bir g v e h m e t m i l e r " g i b i davranmak samayd: Biz asla boylc bir lgnlk yapma suunu ilemedik: Her zaman, devrimimi zin butun lkelerin iileri tarafndan desteklendii zaman zafer kazanacan syledik. Bize kar kalkan kolu zayflattklar iin sonuta bizi yant yamalak desteklediler, ama yine dc bize yardmc oldular.
M

B i r S o v y e t c u m h u r i y e t i n i n y a d a bir S o v y c c u m h u r i y e t l e r i g r u b u n u n , eski a r i m p a r a t o r l u u n u n topraklar z e r i n d e kapitalist b i r d n y a iin d e k i bir ada g i b i tek bana b u l u n d u u a n l a y - d e v r i m i n ilk g n l e r i n d e i m k n s n d i y e g r l p r e d d e d i l e n b i r anlayt b u - e k i l l e n m e y e b a l a d . L e n i n k o n u m a s srasnda iki kere, b u k o u l l a r d a S o v y e t d i p l o m a s i s i n i n n e m l i m e g u l i y e t l e r i n d e n biri o l m a s k a n l m a z bir k o n u y a d n y o r d u ; Ekonomik ve askeri adan, kapitalist dnyadan zayf kaldmz srece, u kurala bal kalmalyz: Emperyalistler arasndaki eliki ve kartlklardan ya rarlanacak kadar akll olmalyz... Siyasi olarak, hasmlarmz arasndaki, son de rece derin ekonomik sebeplerle aklanan atmalardan yararlanmalyz. 1 0 L c n i n , d a h a n c e d e y a p t g i b i , ' 1 b u p o l i t i k a y d e i i m d e i l srekli l i k olarak b e t i m l i y o r d u . "Kapitalist l k e l e r a r a s n d a k i a y r l k t a n o n l a r n a n l a m a l a r m gletirecek y a d a e l i m i z d e n g e l d i i n c e geici olarak m knszlairacak ekilde y a r a r l a n m a k , " d i y e e k l i y o r d u bir a y sonra, " y l d r p o l i t i k a m z n t e m e l izgisi o l m u t u r . " 1 3 A m a 1920 K a s m v e A r a l ' n d a L e n i n ' i n s e r g i l e d i i endieli ihtiyatllk, a y n y l n b a l a r n d a k i b e y a n l a r n n i y i m s e r l i i y l e arpc bir kartlk o l u t u r u y o r d u . S u b a y s n f n n v e eski b u r j u v a z i n i n B o l e v i k b a y r a a l l n d a t o p l a n m a l a r n n gster d i i g i b i , d e v r i m siyasi adan p e k i m i t i . E k o n o m i k a d a n ise her za mankinden daha mitsiz bir mklat indeydi, nk daha gelimi l k e l e r i n p r o l e t a r y a s o n u n y a r d m n a k o m a y b a a r a m a m t . l k e iinde

9. Lenin. Sornfiy/. c. XXV. s 4KS-6. 10. A.ee, e. XXV, s 498,501. 11 Bkz. yukarda s. 74-5. 12. Lenin. Snchinmyn. c. X X V I . s. .

2 6 0 SOVYET RUSYA VE DNYA NEP'in koullarn y a r a t m a k t a o l a n a m a z , a y n z a m a n d a n e r e d e y s e fark e d i l m e y e n bir b i i m d e , S o v y e t H k m e t i ' n i n y a b a n c l k e l e r l e ilikileri ni de yeniden ekillendiriyordu. L e n i n artk kapitalist d e v l e t l e r l e u z l a m a n n z o r u n l u l u u z e r i n d e d n r k e n a k l n d a n c e l i k l e v e z e l l i k l e , e n acilleri l o k o m o t i f v e m a k i n e ler o l m a k zere o k eksiklii hissedilen ihtiyalar k a r l a m a k a m a c y l a ithal mallan akn tevik e d e r e k e k o n o m i k g l k ve belirsizlikleri gide recei h e s a p l a n a n a n l a m a l a r vard. L e n i n o sralarda yle y a z y o r d u : Kapitalist dnyann kendine zg zelliklerinden yararlanp kapitalistlerin hammadde agzllklerini snrerek -kulaa hc ne kadar garip gelecekse d e kapitalisler arasndaki ekonomik konumumuzu glendirecek avantajlar elde edecek kadar akll olmalyz.'* Bu a m a ancak kapilalisi lkelerle k a p s a m l m z a k e r e l e r yaplarak elde edilebilirdi. A m a o z a m a n a k a d a r bu a l a n d a k a z a n l a n tek baar 15 M a y s l Q 2 0 ' d e sve'le yaplan gayri resmi a n l a m a y d . 1 4 Polonya sava nn s o n r a k i a a m a l a r n d a , geen u b a E s t o n y a ' y l a i m z a l a n a n a n l a m a ya, L i t v a n y a , L c o n y a ve Finlandiya ile y a p l a n a n l a m a l a r e k l e n d i ; 1 5 a m a bu a n l a m a l a r ticari bir fayda s a l a m a k t a n o k ticaret iin k a n a l l a r ayorlard. 1 9 2 0 E y l l ' n d c Litvinov O s l o ' y a gidip N o r v e H k m c t ' y le /un ticaret m z a k e r e l e r i yapt, a m a s o n u e l d e e d e m e d i . 1 6 En nem lisi, ngiltere'yle yaplan h a y a n n e m d e k i m z a k e r e l e r . P o l o n y a anla mazl y z n d e n l a m m a n a s y l a d u r m u t u . K r a s i n bir aylk a r a d a n son ra A u s t o s b a l a r n d a , bu kez K a m e n e v ' i n e l i i n d e L o n d r a ' y a d n d n d e , atmosferin b t n y l e d e i m i o l d u u n u g r d . L l o y d G e o r g e sa d e c e P o l o n y a ' y k u r t a r m a k l a i l g i l e n i y o r d u : 1 7 S o v y e t R u s y a ' y a d m a n si yasi g l e r y i n e y k s e l i t e y d i . Ticaret m z a k e r e l e r i n i n y e n i d e n b a l a m a sn n l e m e k iin P o l o n y a m e s e l e s i y l e a l a k a s o l m a y a n n y a r g l a r d e v r e ye s o k u l u y o r d u . 10 Eyll 1920'de. Rus h a n e d a n n n m c e v h e r l e r i n i n sa lsna k a r m o l d u u , Daily Herald g a z e t e s i n e d e n e k l e r i n o n u n kana lyla verildii, ykc " e y l e m k o n s e y i " y l e ilikileri o l d u u vc bir ay n c e P o l o n y a ' y a n e r i l e n koullar k o n u s u n d a L l o y d G e o r g e ' u yanltt sula-

\i.UmttskiiSbonuk.c. XX (19.121, s. 16. 14. Bkz. yukarda s. 167-8. 15.SSSK. Shormk Dunuyik DoKOi,>rov,c. I l l (1924), No 35. s. 130-42. 16. Norve Hkmetinin yaymlad yazmalar urada lekrar yaymlanmtr: SKICI Russ.1 [New York), 25 Aralk 1920. s, 624-5. 17. Lloyd George Krasin ile Kamenev'i 4 Austos 1920'de kabul elli ve Kzl Ordu'nun ilerleyiini durdurmalar iin onlara bask yapt.

DI POLTKADA NEP 2 6 1

m a l a n y l a K a m e n e v ' d e n lkeyi terk e t m e s i i s t e n d i . 1 8 Bir hafta sonra, Kra sin "Kamenev'in faaliyetleri"nde k e n d i s i n i n sorumluluu olmadn aklayan bir d e m e verdi. Bir d e l e g e n i n a r k a d a n a isnat edilen e y l e m leri t e k z i p e d e b i l d i i v bu tekzibin tatmin e d i c i bulunabildii gerekd bir d u r u m y a a n y o r d u . A m a o sralarda K z l O r d u t a m rical h a l i n d e y d i ve Wrnge) G n e y R u s y a ' d a taarruza b a l a m t . K s a bir an iin 1919 yaznn h s n k u r u n t u l a r ngiliz politikasnn d i z g i n l e r i m bir k e z d a h a eline geirdi. B i r k a hafta n c e , d n y a d e v r i m i b a y r a altnda savaan Kzl O r d u ' n u n Avrupa'y istila e d e c e i n d e n d u y u l a n korkular, Krasin'le m z a k e r e l e r i t e k r a r b a l a t m a olasln kesinlikle d e v r e d brakyordu. i m d i ise S o v y e t rejiminin Pilsudski ile Wrangel'in ayn a n d a g e r e k l e tirdikleri saldrlara teslim o l m a k zere o l d u u y o l u n d a k i umutlar, t a m a myla ayn s o n u c a yol a y o r d u . Krasin'in szleriyle: " L l o y d G e o r g e Sovyet iktidarnn P o l o n y a alaylarnn d a r b e l e r i y l e k p o k m e y e c e ni g r m e k iin b e k l i y o r d u . " 1 " 1920 y a l n d a k i kesinti s o n b a h a r n ortalar na k a d a r uzad. K s m e n ngiltere'yle m z a k e r e l e r i n ok ar ilerlemesi y z n d e n 1920 y a z n d a S o v y e t liderleri, yaklak iki yldr lk defa, dikkatlerini Amerika Birleik Devlctleri'ne evirdiler ve h e m e n h e m e n ayn sralarda Ameri kan resmi evreleri de S o v y e t Rusya'yla ticaret frsatlarn y o k l a m a y a baladlar. 1919 K a s m ' n d a Dileri B a k a n L a n s i n g , A m e r i k a ' n n Rus ya'yla y a p a c a ticareti finanse e t m e k iin 100 m i l y o n dolar s e r m a y e l i bir kurum y a r a t l m a s n n e r e n gizli baeli bir m z e k k e r e yazd-"" ve 1920 Mart'nda Krasin'in y a k n d a L o n d r a ' y ziyaret e d e c e i y l e ilgili haberler A m e r i k a n H k m e t i ' n i n k s k a n a r a t r m a l a r y a p m a s n a yol at.* 1 Gel g e l d i m 1920 b o y u n c a S o v y e t kart gler h k i m i y e t l e r i n i srdrdler. 1919 Aral'nda k o m n i s t olduklar bilinen ya da k o m n i s t olduklarn dan p h e l e n i l e n 2 4 9 kii N e w York'tan snrd e d i l i p Sovyet Rusya'ya gnderildi - bu olay, o z a m a n a k a d a r siyasi asiler in kaytsz artsz t m a r h a n e y e k a p a t m a h a k k t a n y a n kesintisiz bir sicile s a h i p o l a n bir lke de belli bir patrt k o p a r t t . S e n a t o d ilikiler k o m i t e s i n n d e Mar is. Kam<nev'i lkeden ihra edilmesi talebi II Eyll 1920 tarihli Times da, ona ynel tilen sulamalar ise gn sonra yaymland; eylem konseyleri ve Polonya'ya nerilen ko ullarla ilgili olay iin bkz. yukarda s. 167. 19. L. B. Krasin. Voprosi\nenei Torgovi \\92%), s. 279. 20. Foreign Relations o/the United Stes. 1920, c. [11 (1936). s, 443; bu proje hakkn da daha sonra herhangi bir ey duyulmad,
2\.A.ge,c. 111. s. 706-7,

2 6 2 S O V Y E T RUSYA V E DNYA

tens'in sicili vc faaliyetleri h a k k n d a y a p l a n bir k a m u s o r u t u r m a s n n a r d n d a n ^ 2 1920 M a r t ' n d a s z k o n u s u kiinin snrd e d i l m e s i y l e ilgili ilemlere b a l a n d . 2 3 A m e r i k a n politikas. Sovyetler'in g z n d e , m u l a k ve sorunlu bir k a r a k t e r d e s r y o r d u . ABD, bir k a r m a m a politikas izle diini ileri s r m e s i n e r a m e n , tpk d i e r tilaf Devletleri gibi S o v y e t re j i m i n e kar y a p l a n i savaa m d a h a l e emii. R S F S C y e u y g u l a n a n ab lukaya katldn inkr e t m i , a m a dier b t n lkeler gibi yurttalarnn bu l k e y l e ticaret y a p m a s n n l e m e k iin etkili a d m l a r atmt. 7 Tem m u z 1920'de, ABD H k m e t i Sovyet Rusya'yla ticaret z e r i n d e k i btn kstlamalar kaldrd, a m a ayn z a m a n d a A m e r i k a n d i p l o m a t l a r n a v e konsolosluk g r e v l i l e r i n e . A m e r i k a n yurttalar ile bu lke a r a s n d a "ti cari ya da b a k a ilikiler k u r u l m a s n a r e s m e n ya da gayri resmi olarak, dolayl ya da d o l a y s z olarak y a r d m e d e n ya da bu ilikileri kolaylat r a n " hibir faaliyete g i r m e m e talimat v e r i l d i . 2 4 S o n olarak 1920 A u s t o su'nda, Wilson'un son Dileri Bakan o l a n C o l b y , talyan H k m e t i ' n i n s o r d u u bir s o r u y a c e v a p olarak, A m e r i k a ' n n tavrn s o n r a d a n yaymla nan ve uzun s r e ok m e h u r o l a n bir n o t a d a t a n m l a m t . " R u s y a ' n n b u g n k y n e t i c l e r i " n i n . " d o s t h k m e l e r a r a s n d a y a y g n olan likile rin srdrlecei t r d e n bir h k m e t " o l m a d k l a r s y l e n i y o r d u . Tam ter sine, "sk sk ve ak ak yabanc devletlerle a n l a m a ve t a a h h t l e r im z a l a m a y a istekli olduklar, a m a bu taahhtleri y e r i n e g e t i r m e veya anla malar u y g u l a m a y a k o y m a y a hi niyetleri o l m a d k l a r l y l a v n m l e r d i . " stelik, " R u s y a ' d a Bolevizm'n varlnn, k e n d i y n e l i m l e r i n i n i d a m e sinin, d i e r b t n b y k m e d e n i lkelerde d e v r i m l e r o l m a s n a bal ol d u u n u v e bal o l m a y s r d r m e s i gerektiini b e y a n e t m i l e r v e b a k a l k e l e r d e bu tr d e v r i m c i hareketleri d e s t e k l e m e k iin. p h e s i z d i p l o matik yollar da d a h i l h e r yola b a v u r m a y a niyetli o l d u k l a r n a k a sy lemilerdir." N o t a y a ierin'in yazd, kvestiya'da " B i r Burjuva Yalan nn u r l l m e s i " balyla y a y m l a n a n v e A m e r i k a n Dileri B a k a n l 'na M a r t e n s tarafndan r e s m e n iletilen bir kar-nota le c e v a p verildi. B u r a d a burjuva d e m o k r a t i k z g r l n n gerekd l h a k k n d a k i m u tat y o r u m l a r d a n sonra, k e n d i n d e n e m i n bir e d a y l a S o v y e t Rusya'nn taah htlerini - " h a t l a R u s y a ' y a iddet yoluyla k a b u l ettirilen Brest-Litovsk an-

22. A.g.e, c. III, s. 455-6. 23. Senate Foreign Relations Committee: Russian Propaganda, Hearing... to invistigate Status and Activities of Ludwig C.A.K. Martens f 1120); Marlens en nihayet 1921 Oca'nda snrd edildi. 24 Foreign Relations of the United States, 1920.c. (It (1936). s. 717-19.

DI POLTKADA NEP 263

I asm as nn gereklerini b i l e " - her zaman sadakatle yerine getirmi olduu syleniyor ve "Rus Hkmeti komnist literatr yaymaktan kanmay taahht ettii gibi, yurtdndaki btn temsilcilerine de bu taahhde ti tizlikle uymalar em red ilmektedir" deniyordu. Ama s z konusu metin, polemik mahiyetinde olmasna ramen, gnl alc bir ekilde "yakn ge lecekte Rusya ile ABD arasnda normal ilikiler tesis e d i l e c e i " umudunu dile getirerek bitiyordu. 2 5 On be gn sonra, Troki John Reed'le yapt br rportajda, S o v y e t Rusya ile ABD arasnda bir baka ortak kar zemi ni bulunduunu altn izerek ma etti: Burjuva hkmetleriyle birlikte yaabiliriz, hatla ok geni snrlar iinde on larla birlikte alabiliriz bile. Pasifik'teki h usu mel karsndaki tavrmzn, Ja ponya ile ABD'nin bize kar taknacaklar tavr tarafndan belirlenecei aktr.-0 savan hemen hemen sona erdii, sava komnizminin ekonomik basklarnn lke iinde dayanlmaz gerilimler oluturduu, ngiltere ve batnn dier kapitalist lkeleriyle ticari ilikiler balatmaya ynelik ka rarl giriimlerin bir kmaza girmi gibi grnd bu sralarda, bir dizi olay, ilk olarak 19] 8 ylnda mzakere edilen* 7 ve hibir zaman btny le unutulmam olan bir plann - S o v y e t Rusya'nn yabanc kapitalistlere imtiyazlar tanma nerisinin- aktif bir biimde canlandrlmasna yol a t. Sovyet Rusya'nn snai kalknmas iin dardan gelecek sermayeye fena halde ihtiya duyduu ve karlk olarak da byk lde atl duran doal kaynaklarndan baka nerecek bir eyi olmad bir dnemde, ya banc sermayeyi s z konusu kaynaklardan yararlanma konusunda mti yaz tanmay nererek e k m e fikrinin devaml tekerrr etmesi mantkl bir durumdu; srf Amerika'nn yatrmda bulunacak sermayeye sahip ol mas sayesinde deil, Amerika'nn Sovyet iktidarna kar tezghlanan si yasi oyunlara dier belli bal kapitalist lkeler kadar karmam olmas nedeniyle de, dncelerin srekli olarak en ok mit vaat eden sermaye yatam kayna olarak AB D'ye dnmesi de mantklyd. 1918 Mays'nda Robins'e iletilen mzekkerede. Amerika'nn "dou Sibirya'daki deniz alt zenginliklerinin, kmr ve dier madenlerin iletilmesine ve Sibirya ile Rusya'nn Avrupa'da kalan blgesinin kuzey kesimlerinde demiryolu

25. Colby'nin nolas ve ierin'in cevab Foreign Relations of the United Stales, 1920, c. Ill i 1936), s. 463-8,474-8'dedir; ierin'in cevab ilk olarak 10 Eyll 1920 tarihli livesriyada yaymlanmtr. 26. L. Troki, Hai Voortahalas'Hevolyulsiya, c. II (1924). S. 283. 27. Bkz. c. 2, s. 123-5.

2 6 4 S O V Y E T RUSYA VE DNYA ve d e n i z ulam inaatlarna aktif bir b i i m d e katlabilecei" syleniyor d u . H e m K u z e y R u s y a ' d a h e m d e Don h a v z a s n d a suyollar y a p m a proje si de A m e r i k a n s e r m a y e s i in bir baka frsat olarak zikrediliyordu ve " A m e r i k a Birleik Devletleri m o d e r n y n t e m l e r i d e v r e y e s o k a r a k baz iyi bilinen g e n i tarm arazilerinin gelitirilmesine de byk lekte kat lp karlk o l a r a k rnlerin b y k bir k s m n alabilir" ifadesine yer ve riyordu.- 3 S o v y e t H k m e t i n i n d a h a sonralar izledii imtiyazlar t a n m a programnn tamam, bu mzekkerede kabaca zetlenmi durumdayd. Yabanclara imtiyazlar t a n m a projesi bir s r e S o v y e l e k o n o m i k politi kasnn n sralarnda bekletildi, 1918 y a z n d a S o v n a r k o m y a b a n c l a r a h a n g i k o u l l a r d a mtiyazlar verileceini belirlemesi iin bir k o m i s y o n g revlendirdi ve 1918 E y l l ' n d e Lonov, Vasenka'ya, Sol m u h a l e f e t i n bu tr mtiyazlarn " R u s y a ' n n sosyalist yapsyla b a d a m a d " eklindeki g r l e r i n e iddetle kar kan bir r a p o r g n d e r d i . A m a o srada ortaya m s t a k b e l bir y a l n n a k m a d iin konu o sralarda p e k gncel deil d i , Vasenka da h e r h a n g i bir karar a l m a k t a n e k i n d i . 2 9 1918-19 knda M u r m a n s k ' t a n balayp K u z e y R u s y a z e r i n d e n Sibirya'daki O b n e h r i n i n azna k a d a r u z a n a c a k bir d e m i r y o l u inaat iin N o r v e ve " b e y a z " Rus ya'yla iddial m z a k e r e l e r b a l a d n d a , en n e kan pazarlk k o n u s u , K u z e y R u s y a ' n n ok geni bir blgesi z e r i n d e krk sekiz yllk bir keres te imtiyaz t a n m a m e s e l e s i y d i . L o m o v y i n e n e r i y i hararetle s a v u n u y o r du. n e r i S o v n a r k o m tarafndan ilkesel olarak o n a y l a n y o r d u . A m a p r o j e y e " b e y a z l a r n " da d a h i l o l m a s , o n u muhalefet iin kolay bir h e d e f hali ne g e t i r i y o r d u . 1919 M a r t ' n d a proje terk edildi ve projeyle irtibatl baz S o v y e t yurttalar rejim d m a n l a r y l a ibirlii y a p m a s u l a m a s y l a tu t u k l a n d . 1 0 Bu tarihten s o n r a . savan ilerlemesi ve Sovyet R u s y a ' n n

28. Russian-American Relations, der. C. K. Cummings ve W. W. Pelil 0 9 2 0 ) , s. 211. Robins mzekkereyi, Rusya'ya bir ekonomik komisyon gnderilmesini savunan 1 Temmuz 1918 tarihi i bir raporla birlikle Dileri Bakanl'na sundu ( a . j f . s 212-19); Wilson, ken disine Lansing tarafndan ilelilen mzekkereye "bunlardan lyani nerilerden] sadece baz pratik ayrntlar konusunda ayn dyorum" notunu dm; ama buradan bir ey kma m {Foreign Relations of the United States. The Lansing Papers. 1914-1910. c. II (1940). s. 365-72). 29. R. Labry. Une Lgislation Communiste ( 1920). s. 168-72'de Lomov'un raporunun la mam evrilmitir; Naodnoe Kozyaistvo. No. 12, 1918, s. 2 7 . 4 uba 19l9'de tilaf Devlet ler'ne gnderilen. Pnnkipo davetinin kabul edildii mzekkerede hem yabanclara imtiyaz lar tanmaya hem de d borlan tanmaya hazr olunduu belirtilmitir (bkz. s. 110-1) 30. ounluu dnemin gazeteleri olan, bu olayla ilgili kaynaklar urada alntlanr: G. Gerschuni, Die Kon:essionspolilik Sowjetrusslands (1927), s. 33-7; projenin salam bir tlnansal destee sahip olup olmad belli deildir.

D P O L T K A D A N E P 2 6 5 tecri edilmiliinin artmasyla, sava k o m n i z m i n i n kapitalist y n t e m v e usullere gillike d a h a fazla anipaiyle y a k l a m a s y l a birlikle, 3 1 i m t i y a z l a r t a n m a nerisi, hibir z a m a n r e s m e n terk e d i l m e s e d e . tavsatlmasna izin verildi. B u n e r i , a n c a k 1920 yaznn s o n l a r n d a L o m o v ' u n yazd v e m a n i d a r bir b i i m d e N e w York'ta k a n S o v y e t dergisinde evirisi y a y m l a n a n bir y a z y l a birlikte tekrar g n d e m e g e l d i . 3 2 1920 s o n b a h a r n d a Vanderlip adl bir A m e r i k a l gezgin M o s k o v a ' y a ulatnda d u r u m b y l e y d i . Vanderlip m a d e n m h e n d i s i y d i ve yirmi yl k a d a r n c e bir a r k a d a y l a beraber K u z e y S a k h a l i n v e K a m a t k a ' d a yol culua k p alln a r a m , a m a baarl o l a m a m t . 3 ' Anlalan, aslnda hibir b a l a n t s n n o l m a d , kendisiyle ayn ad tayan bir b a n k e r l e ka rtrlm, o d a b u hatay d z e l t m e m i t r . 3 4 A m a 1920'de M o s k o v a ' d a o k az sayda A m e r i k a l vard ve btn A m e r i k a l i a d a m l a r n n ad da m i l y o nere kmt. Vanderlip h e m e n son d e r e c e n e m l i ve nfuzlu bir a h s i y e t olarak kabul e d i l d i . Farazi serveti ve stats, s y l e d i k l e r i n e kulak kesilinmesni g a r a n t i e d i y o r d u . Lenin'e g r e , Vanderlip, bata petrol ve neftya o l m a k z e r e s a h i p o l d u u m a d e n k a y n a k l a n A m e r i k a ' n n o k yakn da J a p o n l a r l a y a p a c a savala paha b i i l m e z bir deer tayacak olan Kamatka'y k i r a l a m a nerisiyle g e l m i ve bu neriyi " A m e r i k a n ht/ai'run o ak s z l l , kinizmi ve k a b a l " ile ifade etmiti. Vander lip'in a k l a m a s n a baklrsa, " p a r t i m i z " i n , yani C u m h u r i y e t i l e r ' i n ya k n d a y a p l a c a k bakanlk s e i m i n i k a z a n m a l a r b e k l e n i y o r d u v e K a m atka'nn kiraya verilmesi yle bir c o k u yaratrd ki S o v y e t H k m e t i kesin t a n n r d . 3 5 O z a m a n a k a d a r K a m a t k a ' y a d o a l olarak U z a k D o u

31. Narodnoe Kozyaislvo, No.7, 1919, s. 32'de yaymlanan bir yazda yabanllara ancak dorudan doruya devlet ya da belediye oorileleri tarafndan iletilmeleri kanlmaz olan ve bu yzden de zerlerinde lam bir kamu konlolnun lemina allna alnaca naal pro ie 1er (demryollan. kanallar, elektrik sanlrallen vs ) m imtiyazlar verilmesi gerektii ile ri srlyordu. 32.5.nerft*.t;a(NewYork), Il Eyll 1920, s. 254-35K; yaznn eviride belirtilmeyen zgn kayna bulunamad. 33. W. B. Vanderlip ve H. B. Hulbert. In Search of Siberian KlonJyke (New York, 1903)'de bu yolculuk anlatlr. 34. Vanderlip'le Moskova'ya gidiinden nce grm olan bir Dileri Bakanl me murunun raporuna gre, Vanderlip Kalifomya'daki bir irket grubunu lemsil ediyormu, ama grubun ilgisi. Amerikan ve Sovye hkmetleri arasnda "balayc bir anlama" yapl masna bal vm (National Archives of he United Slates. Record Group B61.f02, c. V, s. 2K/4). 35. Lenin. Soineniya, c. XXV, s. 502-3: c. XXV|. s. 6; Sovyet resmi kaynaklanna ula abilen L. Fischer nerilen imtiyazn deerinin 3.000.000.000 dolar olduunu syler (The Soviets in Ihe World Affairs (1930), c I. s. 300j.

2 6 6 SOVYET RUSYA VE DNYA C u m h u r i y e t i ' n i n bir paras g z y l e b a k l y o r d u . A m a n e y s e k i h e n z s nr i z i l m e m ii i . K a m a t k a hzla y i n e S o v y e l H k m e t i n e i a d e e d i l d i . w O sralarda bu uzak y a r m a d a d a h e r h a n g i bir gerek otoritenin varolduu sylenebil irse, bu da J a p o n y a ' d a n u y g u l a n a n o t o r i t e y d i . A m a bu, neri nin S o v y e t H k m e t i iin tad c a z i b e y i a z a l t m y o r d u ; z a t e n Sovyet ler'in Sibirya'daki J a p o n tecavzlerine kar A m e r i k a ' d a n destek a l m a y o l u n d a k i ( n e k a d a r ufak olursa olsun) h e r h a n g i bir a n s d e e r l e n d i r m e m e leri olacak i d e i l d i . Vanderlp M o s k o v a ' d a n a y r l m a d a n n c e Lenin'le grt v e bir s z l e m e i m z a l a n d ; 3 7 b u s z l e m e 2 3 E k i m 1920'de Sovn a r k o m ' u n kabul ettii, imtiyazlar h a k k n d a k i k a r a r n a m e y e i l h a m veren ekenlerin en n d e geleniydi. K a r a r n a m e d e " R u s y a ' n n doal zenginlik lerinin kullanlmas ve gelitirilmesi i i n " y a b a n c irket veya k u r u m l a r d e v r e y e sokarak R u s e k o n o m i s i n i n t o p a r l a n m a o r a n n n "kat be kat artt rl abilece i " n e dikkat ekiliyor ve te y a n d a n , "baz Avrupa lkelerinde, zellikle de A B D ' d e " h a m m a d d e ktl ve s e r m a y e fazlas o l d u u belirti liyordu: Bu da y a b a n c s e r m a y e y e i m t i y a z l a r tanmas iin S o v y e t H k m e t i ' n e d a h a i m d i d e n s o m u t n e r i l e r d e b u l u n u l m a s n a yol a m t . Sa lam ve g v e n i l i r yabanc irketlere bu tr imtiyazlar tannabilirdi. S z konusu irketler karlk olarak i m t i y a z tannan giriimin rnlerinin bel li bir orann alacak ve bunlar ihra e i m e h a k k n a s a h i p olacaklard. Ye terli bir kr e l d e edilebilmesi in yeterli s r e d e imtiyazlar s a l a n a c a k , k a m u l a t r m a ve m s a d e r e y e kar da garantiler verilecekti. S o v y e t i ka n u n u n u n gerektirdii koullarda S o v y e t iileri istihdam edilebilirdi. Ka r a r n a m e y e , y a b a n c kapitalistlere verilebilecek imtiyazlar ieren y e t m i ki m a d d e l i k bir liste e k l e n d i : B u n l a r K u z e y R u s y a ve Sibirya'daki keres te imtiyazlar, Sibirya'daki m a d e n c i l i k imtiyazlar ve g n e y d o u Rusya'daki t a r m imtiyazlarndan o l u u y o r d u . 3 * NEP'i d p o l i t i k a a l a n n d a o n c e l e y e n ve birok sadk parti yesi tara fndan k u k u y l a k a r l a n a n 3 9 k a r a r n a m e h e m e n bir s o n u d o u r m a d .

.16. Snr izen anlama Moskova'da IS Aralk 1920'de imzaland (RSFSR; SbornikDekrvuyusik Dogovorov, c. M 1921), No. 53. s. 78-9). 37. Szleme. Sovyel taraf adna Vesenka'nn bakan ifalyla Rikov tarafndan imza land (Trdi IV Vsvrossiiskugo S"ezdu Sovetov Narodnogo Kozyaisivt (1921), s. 57); anla lan melin hi baslmam. 38. Snbrmie Uzakonemt. '920, No. 91,481. madde. 39. zellikle sendikalarda gl olan muhalefet 1921 Mays'nda yaplan drdnc Tm Rusya Sendikalan Kongresi'nde dile getirildi; kongrede krsye konuyla ilgili en az 150 aratrma nergesi sunuldu {ervenyi Vsero.tsitskii S"ezd Proft-ssional'nk Sf\:ov ( 1921), c. ((Penum). 61). Sovyel iilerinin yabanc myaz sahipleri tarafndan istihdam

DI POLITKADA N E P 2 6 7 Vanderlip a n l a m a s n d a belirlenen ana koul - A m e r i k a n bakanlk s e i m l e r i n i C u m h u r i y e t i l e r ' i n k a z a n m a s - a b u c a k g e r e k l e m e s i n e ra m e n , p r o j e i l e r l e m e d i ; i l g i n bir b i i m d e " b t n b u h i k y e n i n e m p e r y a l i s l e r i n p o l i t i k a s n d a b e l l i bir rol o y n a d " n a k a n i o l a n L e n i n , y e n i s e i l e n b a k a n H a r d i n g , V a n d e r l i p i m t i y a z l a r i l e lgili h i b i r e y b i l m e d i i y o l u n d a bir d e m e v e r i n c e , g v e n d i i d a l a r a kar y a m gibi o l d u . 4 0 A m a Lenin'e gre, Vanderlip anlamas ve imtiyazlar kararnamesi, ABD' y l e J a p o n y a ' y birbirine d r m e y e y n e l i k akllca bir h a m l e o l m a k t a n , h a t t a h a l i h a z r d a k i e k o n o m i k s k n t y g i d e r e c e k bir a r e o l m a k t a n l e b i r a n l a m t a y o r d u ; S o v y e t R u s y a ' n n k a p i t a l i s t bir d n y a e k o n o m i s i i i n d e ki yerinin tannmas anlamna, g e l e c e k t e kapitalist devletlerle kurulacak i l i k i l e r i n t e m e l i a n l a m n a g e l i y o r d u . B i r g r u p partili i i y e y l e d e m i t i ; mtiyazlar le ilgili 23 K a s m kararnamesini dikkatle tekrar tekrar okursanz, dnya e k o n o m i s i n i n n e m i n i n altn i z d i i m i z i g r e c e k s i n i z : Bunu kasten yap yoruz. Bu tartlmaz lde doru bir bak asdr. D n y a e k o n o m i s i n i n resiorc e d i l e b i l m e s i iin R u s hammaddelerinden yararlanmak arttr... |VandcrlpJ Rusya'ya g v e n m e k gerektiini sylyor. Ve imdi Rusya btn dnyann nnc kp unu ilan ediyor: Bizler dnya e k o n o m i s i n i n res[orasyonunu zerimize at yoruz - planmz budur.'11

edilmesinden aihcl bir durum kabilecei en balan beri belliydi: Radek'in 1918 Mays'nda bel irilii gibi, "gelecekte Rus topraklarnda iki ayr hukuk. Sovyet giriimlerinde a tan r.gr iiler i ayr ve yabanc sermayenin giriimlerinde alan kleler im ayn hukuk olmamaldr" (Trd 1 Vserossiikogo S'ezd Sovetov Nar-dnogo Kozyai.sl\< 19IH. s. 22). Slepnov'an Russche Korre.\ponden. c. Il, l . N o . I-2 (cak-ubal 1921 ), s. 6S-S7'de yaymlanan ve imlya/ politikasn savunjn uzun yar-resmi yazs u kabulle balyordu: "Yabanc kapitalistlere imtiyazlar tanma sorunu parti evrelerinde huzursuzluk yaratyor"; ayn yaznnn Komnntniseskii International, No. 16(31 Man 1921).col. 3515-22'de ya ymlanan versiyonunda bu cmle yoklu, onun yerine sadece burjuvazinin kararnameden duyduu "heyecan "dan bahsediliyodu. 40. Lenin. Soineniya. c. XXV. ,. 505, Sovyet Rusya'nn ilk mtyoncr z i y a r e t i M Van derlip e f sape si uzun sure devam etti: Lenin'in eserlerinin ikinci basmnn biyografik endek si ziyaretiyi banker ve sanayici F. A. Vanderlip olarak gusletmeyi srdrr {a.g.e., c. XXV, s. 652; Lenin de E A. Vanderlip'in What Happened to Europe kitabndan bahsederek ayn hatay yapar, a.g.e., c. XXV, s. 502). L. Reiser, Sobranie. Soienii (1928), c. I, s. 214IS'de ve hatta daha sonralar bu yaznn Oktober (1930). s. 287-3'lc yaymlanan Almanca evrisinde imtiyazlar iin Lenin'e yalvaran ve terslenmeye kulak asmayan ok gl Ame rikan milyonerinden dem vuran izlenimci bir eskiz, grlr; buna gore. Vanderlip Mosko va'dan, yazarn onunla karlat Afganistan'a gitmi. 1921 Martnn balarnda dnerken de Moskova zerinden gemi (bkz. aada s 3I9(. 4 1 . Lenin. Soineniya, e. XXV, s. 507. Birka hafta sonra Lenin bu kri daha da geli tirdi: "Traktrlerle gelitirilebilecek yz binlerce iftliimiz var, sizin traktrleriniz, petro lnz ve eitimli tamircileriniz var; biz btn halklara ki bunlara kapitalist lkelerin halk lar da dahildir, ulusal ekonomimizi restore etmeyi ve bln halklar alktan kurtarmay

2 6 8 SOVYET RUSYA VE DNYA Bu uzun vadeli bir g r t ; L e n i n d a h a s o n r a k i tarihlerde a y n arg m a n etkili bir b i i m d e k u l l a n a c a k t . A m a o an iin, S o v y e t e k o n o m i k p o litikasna hl sava k o m n i z m i n i n y n verdii bir o r t a m d a , y e n i yakla m vakitsizdi ve imtiyazlar k a r a r n a m e s i o k e r k e n karlmt. Alt ay s o n r a Lenin y a b a n c kapitalistlerden y e t e r i n c e ciddi hibir neri g e l m e d i i iin tek bir i m t i y a z bile t a n n m a d n itiraf e t m e k z o r u n d a k a l d . 4 2 S o v y e t - P o l o n y a savanda d u r u m u n tersine d n m e s i v e K a m e n e v ' e kar balatlan k a m p a n y a , 4 1 L o n d r a ' d a yaplan ngiliz-Sovyet tcarel m zakerelerinin kesilmesini 1920 s o n b a h a r n n ortalarna k a d a r uzatrken, Krasin arada g e e n siyasi ilikisizlik ve resmi aylaklk d n e m i n i b t n y l e b o a h a r c a m a d . H e m e n ngiltere'nin sanayi evrelerini y o k l a m a y a balad, Sovyet hiyerarisinde n e m l i bir k o n u m igal e t m i tek b y k iadam o l m a s n n gcirdii avantajlardan y a r a r l a n a b i l i y o r d u . R e s m i m zakerelerin a s k y a alnd o l d n e m d e . Krasin o k s a y d a ngiliz sir keli ile m u v a k k a t g r m e l e r y a p t . Bizzat kendisi r n e k z i k r e d e r 5 0 0 o t o m o b i l arz iin S l o u g h m h e n d i s l i k sirkeliyle, "ngiltere'yle tica ret y a p a c a k bir ngiliz-Rus irketi o l u t u r m a k " a m a c y l a M a r c o n i irke tiyle ve Rus lokomotiflerinin o n a r l m a s in usule u y g u n bir s z l e m e y a p m a k a m a c y l a N e w c a s t l e ' d a k i A r m s t r o n g ! a r ' l a g r m e l e r yapt. lerdeki d u r g u n l u u n ve isizliin gittike artt bir d n e m d e bu ykl si pariler s o n d e r e c e cazipti. Krasin g e n i bir alana a att. Faaliyetlerinin sonucunda "eitli sanayi evrelerinin ngiliz Dileri Bakanl ve L l o y d G e o r g e zerinde bask k u r d u k l a r n " ve " m z a k e r e l e r tekrar bala d n d a R u s h e y e t i n i n a r d n d a ngiliz 'Cily'sindeki e p e y gl bir g r u p o l d u u n u " iddia e d i y o r d u . 4 4 G e e n alt a y d a e k o n o m i k krizin a r l a m a s, RSFSC ile ticaretin g e n i l e m e s i n i n ngiltere'nin e k o n o m i k glkleri ni hafifletmeye y a r d m e d e c e i n i s a v u n a n l a r n ellerini g l e n d i r m i t i ke sinlikle. Bir yl n c e R u s y a ' d a n g e l e c e k m a l l a r z e r i n d e o l a n vurgu, artk R u s p a z a r l a r n a kaymt; Krasin de etkili ngiliz irketlerine y k l Rus siparileri verilmesi olasln ustalkla kulland. 1920 E k i m i ' n d e Lond ra'da bir S o v y e l ticaret irketi A r c o s ( T m R u s y a K o o p e r a t i f C e m i y e t i ) a d y l a k u r u l d u . irket k u r u l u u n d a n s o n r a k i ilk a y d a ngiltere'de lop-

pol iti kam izm kse ta haline gelirmeyi neriyoruz" (t.g.r . c. XXVI, s. 20) Bir yl sonra Sovyel Rusya aln penesindeydi ve ABD'den yardm alyordu, 42. A.g.e., c. XXVI, s. 390. 43. Bkz. yukarda s. 260-1. 44. L. B. Krasin, Voprvsi y'iaenei Tngovli (1928). s. 279-80; bu kitap, Krasn'in o sra larda yazd bir baka yazyla (h(fz. yukarda s. 158. not 501 birlikte mzakerelerle ilgili en iyi kaynaktr.

D POLTKADA NEP 2 6 9 l a m deeri yaklak 2 . 0 0 0 . 0 0 0 p o u n d u bular m a l siparii v e r d i . 4 5 1920 K a s m ' n d a r e s m i m z a k e r e l e r i n yolu bir k e z d a h a ald. Sov yetler'in E k i m ' d e P o l o n y a ' y l a imzalad atekesten b i r k a hafta s o n r a W r a n g e l karsnda tam bir zafer k a z a n l d . ngiliz politikas, P o l o n y a ' y a ynelik tehdit y z n d e n a l a r m a g e m i olsa d a , P o l o n y a ' n n D o u Avru pa'da F r a n s a h i m a y e s i n d e giritii askeri m a c e r a l a r a hibir z a m a n o l u m lu b a k m a m t ve p e k etkileyici bir ahsiyet s a y l a m a y a c a k o l a n W r a n g e l , ngiliz askeri ve M u h a f a z a k r e v r e l e r i n d e bile, bir z a m a n l a r D e n i k i n ve K o l a k iin d u y u l a n h e y e c a n y a r a m a y b a a r a m a m t . ngiliz H k m e ti, A u s t o s a y n d a Wrangel'in h k m e t i n i tanyan Fransa'y izlemeyi red detti ve iki ay s o n r a Wrangel'in ordular geri e k i l m e y e b a l a d n d a , h l K a r a d e n i z ' d e b u l u n a n ngiliz kuvvetleri Franszlara k u r t a r m a iinde y a r d m c o l m a y a y a n a m a d . 4 6 G e e n Mays'la Krasin'i L o n d r a ' y a getiren Lloyd G e o r g e politikas yine su y z n e k y o r d u . Krasin'in 6 K a s m 1920'de C u r z o n ' a yazd, b i t m e z t k e n m e z ertelemeleri p r o t e s t o e d e n n o t l a hareket tekrar b a l a d . 4 7 1 8 K a s m 1920'de Lloyd G e o r g e Avam Kanaras'na, Kabine'nin S o v y e t h e y e t i n e g n d e r i l m e k zere bir taslak ge litirmi o l d u u n u syledi; taslak on g n sonra Krasin'e iletildi. O a n d a n s o n r a makul bir hzla ilerleyen tartmalar, ticaretle ilgili fiili meseleler d e n o k d a h a fazla, a n l a m a n n , Sovyet H k m e t i ' n i n zellikle A s y a halklar arasnda ngiliz I m p a r a o r l u u a l e y h i n d e p r o p a g a n d a y a p m a k t a n k a n m a s y l a ilgili ek koullarndan biri etrafnda d n d . Bir n o k t a d a n giliz H k m e t i , S o v y e t H k m e t i ' n i n ngiliz aleyhtar p r o p a g a n d a d a n u z a k d u r m a t a a h h d n d e b u l u n a c a blgeler arasna K k Asya le Kafkaslar' da katmay istedi, a m a en s o n u n d a " H i n d i s t a n ve b a m s z Afganistan devleti" hari "Asya halklar"n tek tek z i k r e t m e k t e n vazge meyi kabul etti. S o v y e t taraf iin balca iki glk ngiltere'nin ithal et lii S o v y e l inallarnn eski sahiplerinin dava amalar tehlikesi ve altn ablukas d e n e n s o r u n d u . S o v y e l heyeti ngiltere'deki Sovyel mallarn es k i d e n b u n l a r n sahihi olduklarn iddia e d e b i l e c e k kiilere kar koruya c a k y a s a l a r karlmasn isledi, a m a onlara, ngiliz H k m e t i ' n i n a n l a m a n n i m z a l a n m a s n n Sovyet H k m e t i ' n i n de facto t a n n m a s d e m e k o l a c a e k l i n d e k i b e y a n n n , bu tr iddialara kar etkili bir n l e m olu-

45. Russian Information and Review, No. I, 1 Ekim 1921, s, 19. 46. Narkomindel'in dokuzuncu Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'ne verdii yllk rapor da da dikkat ekilen bu ayrm anlalan Moskova'da bir elki yaralmsl (Godovoy Otet NKIDUX S"e:du Sovetae (1921 ). s. 4). 47. Klyunikov i Sabann. Mezdunarodnaya Politik,!, c. III. I (1928). s. 70-2.

270

S O V Y E T RUSYA V E DNYA
beklenebilecei takdirde, taahht teminat verildi; m a h k e m e l e r aksi y n d e ka

tumasnn

rarlar aldklar rn bulmay

ngiliz H k m e t i g l z m e n i n
4 8

b a k a yolla se, ngiliz t a m de

ediyordu.

Altn o l m a k
4 9

ablukas artyla,

k o n u s u n d a S o v y e t

yetkililer, eri

belli

formalitelere a l m a y kabul

tab

altnn

zerinden

ettiler.

1 9 2 0

Aral'nda

L e n i n gerici

a n l a m a y a kesimlerine

varmakta

y a a n a n

g e c i k m e y i

"ngiliz

burjuvazisinin

ve resmi askeri klie" balad imtiyazlar yet tanma i z g i s i n d e 16 M a r t

ve S o v y e t politikasnn ilerlediini" ilan etti.

5 0

"ngiltere'ye azami Bu abalar en Krastn ve niha ngiliz

baarya ulat. B a k a n

1 9 2 1 ' d e a n l a m a Londra'da imzaland. kar o

5 1

M a l i y e d a n biri,

H o r n e

tarafndan

A n l a m a n n

nkoullarn en

d m a n c a artl:

propagandalara

z a m a n a

kadar gelitirilmi

incelikli

ki

laraf da birbirlerine kar d m a n c a e y l e m

ya da taahhtlere

girmekten vc

k e n d i snrlar d n d a srasyla ngiliz m para torluu'nun v e y a huriyeti'nin

Rus Sovycl Cum-

k u r u m l a r n a k a r d o l a y l y a d a d o l a y s z o l a r a k r e s m i p r o p a g a n d a fa kanacaklardr; daha zelde Rus Sovye Asya'daki Hkmeti, zelikle halklardan herhangi

aliyeti yapmaktan Hindistan'da vc

bamsz Afganistan devletinde,

birini ngiliz karlarna v e y a ca eyleme girmesi l bir e y l e m veya iin tevik

ngiliz m p a r a t o r l u u n a kar h e r h a n g i bir d m a n c i m e y c ynelik askeri, diplomatik ya da bulunma giriimlerinden baka tr

propagandada

kanacaktr.

ngiliz l

Hkmeti de eski

R u s m p a r a t o r l u u ' n u n bir paras

i k e n artk

bamsz olan

keler konusunda Rus Sovyet

H k m e t ' n e b e n z e r bir taahhtte b u l u n m a k l a d r .

ngiltere R u s y a ' d a n g e l e n lar m s a d e r e bir e t m e y e c e i n e m a h k e m e b y l e

v e y a ithal ya br da

edilen altn, fon. tahvil ya da mal s z veriyordu: S o v y e t mal

s a h i p l e n m e y e c e i n e emri verecek H k m e t i

H e r h a n g i H k m e t i v e y a

m s a d e r e

olursa,

a n l a m a y tedarik

s o n a erdirebilirdi. e t m i olduklar

S o v y e t

" R u s y a ' y a para

h i z m e t

halde,

karlnda

a l a m a m

4 8 . L. B K t i K m , Voprosi Mnesei Torgovli ( 1 9 2 8 1 , s . 2 B 0 - 8 1 . A n l a t m a n n i m z a l a n m a

s n d a n sonr.t. L l o y d G e o r g e A v a m K a m a r a s ' n d a , a n l a m a n n S o v y e t H u k u m e t i ' m " R u s y a ' n n de facia h k m e t i " o l a r a k t a n d n , " z a t e n b u n a d a p h e o l m a d n " s y l e d i (House

of Communs: illi Series, c . C X X X I X , s , 2 5 0 6 ) ; d a h a s o n r a m a h k e m e l e r d e S o v y e t m a l l a r

na g e r e k e n korumay saladlar. 49. A B D de 18 Aralk 1920'de R u s altnyla y a p l a n i l e m l e r z e r i n d e k i b u t u n k s t l a m a

l a r k a l d r a r a k h e m e n n g i l t e r e ' v i t a k i p e t t i (Foreign Relations of tiw United S t o r e s . 1920. c .

I l l (19.16). s. 7 2 4 )
5 0 . L e n n . Si\ineniva. c . X X V I , s . 12-13.

5 1 . RSFSR Sbornik Deistvuyucik Dogovorov. c . II ( 1921 ), N o . 4 5 . s . IK-23; Trade Ag reement between his Britannic Majesty's Government and the Government of the Russian
Socialist Federal Soviet Republic. C m d 1 2 0 7 ( 1 9 2 1 ) : A n l a m a y a l n z c a n g i l i z c e o l a r a k i m
zaland, a m a yaplacak olan R u s a eviri de ngilizce metinle ayn l d e geerli kabul edi lecekti.

DI POLTKADA NEP 2 7 1 ze) irketlere t a z m i n a t d e m e " s o r u m l u l u u n u ilkesel olarak k a b u l edi y o r d u ; bu tr h a k taleplerinin z m e b a l a n m a s ileride y a p l a c a k bir a n l a m a y a h a v a l e edildi. Aralarnda u s u l e u y g u n d i p l o m a t i k likiler ol m a d iin iki taraf da b r n d e n r e s m i bir temsilci kabul e d e c e k t i . An l a m a n n i m z a l a n m a s y l a ayn a n d a , K r a s i n ' e " S o v y e t H k m e t i ' n i n H i n distan v e Afganistan'da y r t t , a n l a m a h k m l e r i y l e b a d a m a y a n faaliyetler"e dair bir dizi ayrntl s u l a m a ieren. H o m e imzal bir m e k l u p verildi. B u m e k t u p , ngiltere'nin a n l a m a d a n k a z a n m a y u m d u u ba lca quid pro quo'yu hatrlatma ilevini g r y o r d u . 5 2 ngiliz-Sovyet a n l a m a s , L e n i n ' i n o n u n c u parti k o n g r e s i n d e Yeni

E k o n o m i k Politika'nn (NEP) temeli o l a n , tarm rnleri z e r i n e k o n a c a k ayni vergi nerisini g e t i r m e s i n d e n t a m bir hafta s o n r a i m z a l a n d . NEP gi bi bu a n l a m a y a da farkl b a k a l a r n d a n ya istikrar k a z a n m a ya da g e ri e k i l m e sreci iinde a t l m bir a d m g z y l e baklabilirdi. Bir yl s o n ra lKKl'nn ald bir kararda, NEP " p r o l e t e r devleini uluslararas iliki ler zincirine d a h i l e t m e g r e v i n e b u l u n a n z m n ifadesi" olarak savu n u l m u t u r . 5 3 Bu szleri, 16 M a n 1921 tarihli ngiliz-Sovyet ticaret anla m a s n n a m a c n tarif e t m e k iin k u l l a n m a k d a h a u y g u n d e r d i . ngilizS o v y e t ticaret a n l a m a s , ierin'in tabiriyle, " S o v y e t d politikasnda bir d n m n o k t a s " y d , NEP'in l k e politikasnda bir d n m noktas ol m a s y l a ayn ekilde ve ayn n e d e n l e r l e . Kanaatkrlk politikasn gerek tiren ve uzun vadeli d n m e y e z a m a n b r a k m a y a n i savan a c i l i y d i bilmiti; l k e mitsiz d e n e c e k l d e m k l bir vaziyetteydi: Yeniden inaya ihtiya vard vc g r n t e d e v r i m c i ilkelerden taviz v e r m e p a h a sna bile olsa, s a d e c e k y l y e deil, yabanc kapitalist d n y a y a da imti y a z l a r t a n n m a s g e r e k i y o r d u . A n l a m a n n i m z a l a n m a s n d a n bir a y s o n r a L e n i n bir yl nce kulland bir m e t a f o r a geri d n d : Pe pee pencereler amamz nemlidir... Bu anlama sayesinde kesinlikle bir pencere am olduk. 5 ^ Kapitalist lkelerle bar ibirlii yoluyla e k o n o m i y i y e n i d e n ina e t m e y e ynelik o e l z e m "nefes a l m a " politikasnda bir b a l a n g yapl mt. 52. Mektup 17 Mart 1921 larihli The Times'da yaymland, ama resmen hi yaymlan mam gibi grnyor: Meklubun Rusa versiyonu Anglo-Sovelskie Olnoeniya. 1917/ 9 2 7 ( l 2 7 ) , s . K-irdedir. 53. Kommunistieakn Imernasvnat v Dokumcnml (1933). s. 272. 54. Leiunskii Simimi, e. XX (1932). I. Maysk. Vin.my. Ptlutku RSFSR, 1917-192: {1922). s. I03'te anlama "dnya siyaseti arenasna alan bir kap" olarak adlandrlr.

2 7 2 SOVYET RUSYA VE DNYA Sovyel H k m e t i ' n i n d o u pol i likalarn da da lam t a m n a a y n a n d a ayn s o n u c a ulald. Bacda olduu gibi d o u d a da, 1920 s o n b a h a r d n ya devriminin Sovyel d politikasnn itici g c , K o m i n t e m ' i n de bu d e v r i m i n balca arac o l a r a k o k n e kt d n e m l e r d i v e b u n u n ardn d a n belli bir lepki geldi. M o s k o v a ' n n , ulusal ve sosyalist d e v r i m srele ri yoluyla, d o u n u n ezilen kitlelerinin kurtarcs olduu fikrinden vazge ilmedi. A m a bu fikir, M o s k o v a ' n n insanln d e v r i m c i z l e m l e r i n i n sa v u n u c u s u ve a m b a r olarak k a l m a k l a birlikte, bu a r a d a kapitalist d n y a nn byk devletleri a r a s n d a k i yerini a l m a k z o r u n d a o l a n bir h k m e t i n m e r k e z i olduu fikrinin y a n n d a ikincillemcye balad. Baku kongresin de bu yaklaan d e i i m i n s e m p t o m l a r g r l m e m i deildi ve 1920-21 knda d e v r i m ihtimallerinin zayflamasyla birlikte bu d e i i m g ka zand. lke m e s e l e l e r i n d e Yeni E k o n o m i Politikas'na. Avrupa meselele rinde ise Ingiliz-Sovyc ticaret a n l a m a s n a yol a m o l a n gler nere d e y s e ayn sralarda d o u lkeleriyle - 2 6 ubat 1921'de ran'la, 28 ubat' ta Afganisan'la ve 16 Mart'ta T r k i y e ' y l e - yaplan bir dizi a n l a m a y l a zirveye kt. M o s k o v a ile d d n y a arasndaki ilikilerin arlkla bir h k m e t temeline oturtulmas srecinin d a h a ileri bir a a m a s y d bu. S o v y e t l e r i n Afganlar'la ilikileri b u n l a r arasnda en az karmak ola nyd, n k o r a d a k o m n i s t bir hareket o l m a d gibi, olaca da yoklu ve M o s k o v a ulusal h k m e t e baka hibir ey d n m e k d u r u m u n d a kal m a d a n destek verebiliyordu. 1920'nin balarnda ldrlen Bravin'in ye rine Sovyet temsilcisi olarak Surits Kabil'e geldi. D a h a n e m l i s i , tpk Talat ve Enver gibi, 1918'deki yenilgiden sonra A l m a n y a ' y a s n m vc sonralar yolu M o s k o v a ' y a d m Jn T r k liderlerinden biri o l a n C e mal Paa, Kral A m a n u l l a h tarafndan siyasi d a n m a n sfatyla Kabil'e davet edildi - bu a d m m u h t e m e l e n Sovyetler'in tevikiyle atlmt. 5 * H e r halkrda b u g e l i m e , S o v y e t H k m e t i ' n i n Asya'da a n t i - e m p e r y a list bir M s l m a n blou o l u t u r m a hevesleriyle gayet u y u m l u y d u ; C e m a l P a a da Afganlar'n M o s k o v a karsnda duyduklar pheleri gidermek te n e m l i bir rol o y n a m gibi grnyor.'' 6 ngilizlerin. Afganistan'daki

55. Diplomaicskii Slovar .c. I (1948), s. 554. Cemal Paa maddesi; L. Fischer. The So viets in the Werl./ Affairs (I9J0). c I. s. 385'te, "Cemal Paann dikkatini Kabil'e Mosko va'nn yneldii" sylenir Cemal Paann 1920 Ekmi'nde Kabil'e lorenle celisi Novy Voslok, c. II (1922), *. 2924'le anlallr 56. Amanullah'n 1920 Aral 'nda Lenin'e yollad bir mektubun u pasaj ierdii sy lenir: "Cemal Paa Hazretleri bize, Sovyel cumhuriyetinin btn dou dnyasnn kurtuluuyla ilgili butun asil fikirlerini ve niyetlerini ve bu hkmetin Trk Hkmeti ile bir ittifak

DI POLTKADA N E P 2 7 3 S o v y e l faaliyetlerinden ve H i n d i s t a n ' n ngiliz e g e m e n l i i altndaki b l gelerinin saldrya ak snrlarna ynelik tehditlerinden d u y d u k l a r kay g l a r o sralarda iyice artmt. t e y a n d a n Sovyet-Afgan ilikileri de s kntsz s a y l m a z d . 1920 EylT'nde, t a h t n d a n indirilip b a k e n t i n d e n Bolevikler'in d e s t e k l e d i i bir " g e n B u h a r a " h a r e k e t i 5 7 t a r a f n d a n k o v u l a n B u h a r a e m i r i , Afgan H k m e t i ' n i n k o n u u o l a r a k K a b i l ' e snnca M o s k o v a ' d a k a n l m a z o l a r a k bir h u z u r s u z l u k y a a n d . 5 8 B u m e s e l e v e Afganlar'n D o u T r k i s t a n ' d a k i S o v y e l topraklar zerinde g t t id dia e d i l e n p l a n l a r d a n k a y n a k l a n a n b a k a m e s e l e l e r y z n d e n y a a n a n srtmeler, taslak m e t n i n i n 1920 E y l l n d e kabul edildii s y l e n e n Sovyet-Afgan a n l a m a s n n i m z a l a n m a s n g e c i k t i r m i gibi g r n y o r . 5 9 1921 O c a n d a C e m a l P a a Berlin'i ziyaret e t m e k zere ayrld K a b i l ' e bir d a h a hi d n e m e d i ( d n y o l u n d a bir E r m e n i tarafndan Tiflis'te l d r l d ) ve ayn ay Kabil'e yeni ve aktif bir ngiliz eli geldi. Bu geli m e n i n ngiliz basksnn c a n l a n m a s n n c e d e n h a b e r v e r m i v e Afgan H k m e i ' n i d e bir kar-arlk b u l m a n n aciliyetne i k n a e l n i o l d u u sylenebilir; ayn z a m a n d a b u g e l i m e M o s k o v a ' d a gittike g l e n e n bir arzuyla, Avrupa'da o l d u u gibi Asya'da da S o v y e t ilikilerine istikrar ka z a n d r m a a r z u s u y l a d a r t y o r d u . 2 8 u b a t 1921'de Sovyet-Afgan an lamas M o s k o v a ' d a i m z a l a n d . 6 0 b u n u n h e m e n a r d n d a n , ertesi g n d e - y i n e M o s k o v a ' d a - bir T r k - A f g a n ittifak a n l a m a s m z a l a n d . 6 1 Sovyet-Afgan a n l a m a s iki lke a r a s n d a resmi d i p l o m a t i k ilikiler k u r u y o r ve b y l e c e Afganistan'n b a m s z bir devlet s t a t s n e s a h i p ol d u u n u a k a o n a y l y o r d u . Ayrca Afganistan'n RSFSC'de y e d i , RSFSC'

kurduunu anlam" (Asie Franaise, Kasm 1921, s. 421): L. Fischer. The Soviets in the WorldAffairs ( I930),c. I. s. 385'ege 'Afganistan anayasas byk lde Cemal Paann eseriydi " i v e yine "Afgan ordusunun organizasyonuna da yardm eml". Afovv l i r t ' l . c. ti (19221. s. 294'te bir yazar syle der. "RSFSC ile Ankara arasndaki doslane ilikiler RSFSC'nin Kabil'deki politikasnn baarl olmasna ksmen yardmc olmutur." 57. Bkz. c. I.s. 307-8. 58. Revue du Monde Musulman, c. LI (1922). s. 221.226. 59. I. Mayski. Vinenaya Politika RSFSR. 1917-1922 (1922). s. 145; Diplomatieskii Slovar, c. Il (1950), s. 694. Sovelsko-Afganskie Dogovory i Soglaeniya maddesi. 60. RSFSR: Sbornik Deistvuyusik Dogovorov, c. Il (1921), No. 44, s. 15-17. 61. Trk-Afgan anlamas ilgin bir belgedir. "ki karde lke ve mille" arasndaki "asrlk ahlaki birlik ve tabii i(tifak"!an bahseder ve bir yerde de Allah'n takdirinden dem vurur, ama esasen iki lke arasnda "herhangi bir emperyalist devletin" iki lkeden birine saldrmas h ima line kar imzalanan bir karlkl yardm mukavel esidir, Trkiye "Afga nistan'a askeri bakmdan yardmc olma ve retmenlerle subaylar gnderme" sz verir ki taraf da "Hive ve Buhara devletlerinin bamszln tanr" (British and Foreign State Papers, c. CXV11I (1926), s. 10-11).

2 7 4 SOVYET RUSYA VE DNYA nin d e Afganistan'da b e k o n s o l o s l u u o l a c a k t . Taraflar " d o u halklar nn k u r t u l u u " k o n u s u n d a fikir birlii iinde o l d u k l a r n b e y a n ettiler ve S o v y e t R u s y a , Afganistan'n o n d o k u z u n c u y z y l d a bask altnda R u s ya'ya veya B u h a r a ' y a brakt t o p r a k l a n , y a p l a c a k plebisitten de bu y n d e bir oy karsa Afganistan'a geri v e r m e y i vaat etti. T e k n i k ve finansal y a r d m szleri de verildi. Afganlar'n b a k a s n d a n a n l a m a ulusla raras ilikilerde resmi bamszlk y o l u n d a k a y d e d i l e n d i k k a t e d e e r bir ilerlemeydi ve ileride ngiltere ile y a p a c a p a z a r l k l a r d a Afgan H k meti'nin elini g l e n d i r e c e k ekilde d z e n l e n m i t i . Sovyetler'in bak a s n d a n , O r t a A s y a ' d a Sovyet iktidar ve prestijinin t a n n m a s n n bir s o n r a k i a a m a s n a karlk geliyor ve ngiltere'ye kar saldr ve savun ma e y l e m l e r i n e girimek iin yeni frsatlar s u n u y o r d u . ngiliz H k m e t i , D o u Afganistan'da almas nerilen S o v y e t k o n s o l o s l u k l a r n n ngiliz aleyhtar p r o p a g a n d a y a p m a k dnda bir ilevi o l a m a y a c a n d n yor; a n l a m a n n yazl o l m a y a n m a d d e l e r i n d e n birinin, Afganistan ze r i n d e n H i n d u kabilelerine silah nakliyat y a p l m a s n a izin v e r d i i n d e n p h e l e n i y o r ve b l n bu o l u p bitenlere "Afganistan z e r i n d e n Hindis tan'n barna ynelik saldrlar iin z e m i n h a z r l a m a " giriimi g z y l e b a k y o r d u . 6 2 Bu s u l a m a l a r d a n b a z d a n y a n l ya da abartl olsa vc Sov yet politikasnn g n d e m i n d e Hindistan'a kar rgtl bir k a m p a n y a d z e n l e m e k b u l u n m a s a bile. bu politikann esas, o sralarda ngiliz e m p e r yalizmini k n a m a k vc Asya t o p r a k l a r n d a ngiliz otoritesinin lesis e d i l m i o l d u u her y e r d e sorun k a r m a k t . B t n b u n l a r d a n e m l i olan, d n y a d e v r i m i p r o p a g a n d a s n n geniletilmesi deil, S o v y e t Rusya'nn. arlk Rusyas'nn o y n a d geleneksel, O r t a Asya'da ngiltere'nin balca rakibi olma roln devralmasyd. ran'daki o l a y l a r ayn u z l a m a v e t a h k i m yolu z e r i n d e a m a d a h a ya va ve kesintili olarak geliiyordu. Sovyet politikasnn 1920 yazndaki t e r e d d d 6 3 h e m e n k a y b o l m a d . N e id belirsiz K k H a n G i l a n ' d a S o v y e t l e r ' d e n destek a l m a y s r d r d . Yine d e , 1920 y a z n d a M o s k o v a ile T a h r a n a r a s n d a rapprochement politikas arlk k a z a n m a y a bala d . 6 4 ran K o m n i s t P a n i s i ' n i n zaten p e k c i d d i o l m a y a n faaliyetleri diz-

62. Horne'un Krasin e yazd 16 Mart 1921 tarihli meklup (bkz. yukandas. 271); mek tup yazld srada anlamann metni henz Londra'da bilinmiyordu. 63. Bkz. yukarda s. 230-1. 64. Martenko 1920 sonbahannda. Bolevik le Kin "Kk Han aleyhtar bir izgi be nimsedikleri "ni ve "ona sava alklan'm kaydediyordu (Revue du Monde Musulman, e. LU (1922), s. 105.

D POLTKADA N E P 2 7 5 girilendi. Parlinin m e r k e z k o m i t e s i , 22 E k i m 1920'de ran'da d e v r i m i n a n c a k burjuvazinin geliimi t a m a m l a n d Man s o n r a m m k n o l d u u n u b e y a n e t m e y e ikna e d i l d i ; 6 3 bu da y a b a n c kapitalistleri d e f e d i p yerlerine g e m e y i u m a n , ykseliteki ran burjuvazisi ile bir ttifakn y o l u n u at. Birka g n s o n r a , bir Sovyet-ran a n l a m a s n n m z a k e r e l e r i n i balat m a k zere M o s k o v a ' y a bir ran h e y e t i geldi. B u m z a k e r e l e r k b o y u srd. G i l a n s o r u n u e n c i d d i engel olarak o r t a y a kt v e K a r a h a n 2 2 O c a k 1921'de S o v y e t birliklerinin a n c a k ve a n c a k ngiliz birlikleri ran topran terk ettikleri z a m a n e k i l e c e i n i ilan e t t i . 0 " 1921 u b a t ' n d a Tahran'da yaplan bir darbeyle iktidara, T r k M u s t a f a K e m a l ile Afgan A m a n u l l a h ' n ranl muadili Rza Han geldi; R z a H a n ksa s r e d e eski rejimin kalntlarna kar radikal ilkeler u y g u l a y a n , a m a s o s y a l i z m ya da k o m n i z m l e en ufak bir lgisi b u l u n a n h e r e y e kesinlikle kar o l a n ve lkedeki k o m n i s t l e r e a m a n s z c a z u l m e d e n milliyeti bir d i k t a t r oldu unu g s t e r d i . D a r b e y z n d e n , o sralarda zirve n o k t a s n a k m olan M o s k o v a ' d a k i m z a k e r e l e r i deitirecek bir ey o l m a d . Sovye-ran an lamas 2 6 u b a t 1921'de i m z a l a n d . " 7 Sovyet-ran a n l a m a s o sralarda d o u lkeleriyle i m z a l a n a n an l a m a n n en ayrntl olanyd - bu da ran'n S o v y e l Rusya'nn d iliki lerinde ne d e n l i n e m l i bir yer t u t t u u n u gsteriyordu. A n l a m a n n n e m l i bir k s m n eski beyanlarn z e t l e n m e s i igal e d i y o r d u . Sovyet H k m e t i " r a n u l u s u n u n haklarnn z a r a r n a " olan d a h a o n c e imzalan m b t n a n l a m a l a r h k m s z ilan etti; " a r l k rejiminin A s y a lkele riyle ilgili o l a r a k , s z k o n u s u lkelerin a r z u s u hilafna ve Avrupa Devlet leri ile a n l a m a l a r a v a r m a k t a n ibaret o l a n ve o n l a r n bamszlklarn ga ranti allna a l m a b a h a n e s i y l e , a n l a m a k o n u s u lkeyi ele g e i r m e k l e so na eren eski politikasn " o n a y l a m a d n ve nefretle k n a d n " ifade et ti; a r h k m e t i n i n ran topraklar z e r i n d e k i b t n ayrcalk, i m t i y a z ve m l k l e r i n d e n , b u n l a r n ran halknn m l k olarak k a l m a s ve baka her h a n g i bir y a b a n c d e v l e t e a k t a r l m a m a s gerektii anlayyla, feragat et tiini tekrar d u y u r d u . ran'n karlarnn ve g u r u r u n u n bu ekilde t a t m i n e d i l m e s i karlnda, Sovyet H k m e t ' n e tek bir zel hak t a n n y o r d u .

65. Bu karar ierin tarafndan 6 Kasm 1921 'de Izvestiydia yaymlanan bir yazda ve kaynak gosier ilmeden, Revue du Munde Musulman.c. LU (1922), s. 105'le alntland. 66. A g.e.. c. LU (1922), s. 106; han Hkmeti'nin. 1920 Kasm'nda Tahrana Sovyet temsilcisi olarak atand duyurulan Rohsen', bu mesele halledilene kadar kabul elmed anlalyor. 67. RSF5R: Sbarnk Deisn>uyuk De-goaroi\. Il (1921), No. 49. s. 36-41.

2 7 6 S O V Y E T RUSYA V E D N Y A n c bir d e v l e ! silahl kuvvetleriyle ran topraklarna saldrd ya da o r a d a " R u s y a ' y a s a l d r m a k zere bir e y l e m m e r k e z i " y a r a t m a y a alt ve ran H k m e t i de tehlikeyi s a v u t u r a c a k k a d a r gl o l m a d takdir d e , S o v y e t H k m e t i s a v u n m a a m a c y l a ran'a Sovyet birliklerini getir m e h a k k n a s a h i p olacakt. B u m a d d e d p e d z ngiltere'yi hedef ald iin, ran H k m e t ' n e o k a d a r da n a h o g e l m e m i olabilir: Yirmi iki yl s o n r a A l m a n y a ' y a kar b u m a d d e y e d a y a n a r a k h a r e k e t e geildi. 2 6 u bat 1921 tarihli a n l a m a , btn g l k l e r i z m e s e d e , Sovyet-ran ili kilerini yeni bir z e m i n e oturttu. Ertesi ay ran K o m n i s t Partisi'nin, g venli bir yer olan Bak'ye y e r l e m i o l a n m e r k e z komitesi, yerel parti ko mitelerini h e m "ngiliz s m r g e e m p e r y a l i z m i n e " hem d e a h h k m e t i n e kar m c a d e l e y e a r d . 6 8 A m a yerli ran k o m n i z m i y l e v e y a K k H a n ' n k i gibi ayrlk hareketlerle " p l a n s z bir biimde ve yerel k o u l l a r ve imknlar d i k k a t e a l m a k s z n " o y n a m a y a ynelik "deneyler""'' artk terk e d i l i p Iran H k m e t i ' y l e ilikiler pekitirildi. 1921 N i s a n ' n d a R o i h stein'n S o v y e t temsilcisi sfatyla Tahran'a gelii 7 1 1 ile birlikte yeni ve ak tif bir S o v y e t d i p l o m a s i s i d n e m i balad. T r k i y e ' d e k i g e l i m e l e r Afganistan y a d a Iran'da kilerden d a h a k a r m a kt, a m a h e m e n h e m e n ayn z a m a n d a ayn a n l a m a - i m z a l a m a n o k t a s n a ulat. B a k ' d e Enver'le y a a n a n olay, b a k a ne gibi ierimleri olursa ol s u n , Sovyel H k m e t i ' n i n Enver'le deil K e m a l ' l e dostluk k u r m a y T r k politikasnn ke ta haline g e t i r m e karar a l m a s n salad. A m a h l y a p l m a s g e r e k e n o k ey vard. M o s k o v a ile A n k a r a a r a s n d a istikrarl ilikiler k u r u l m a s n n ilk koulu, ikisi a r a s n d a d o r u d a n kara irtibatnn n n d e hl engel oluturan kk Thmskafkasya cumhuriyetlerinin - b a t n n a s k e n m d a h a l e l e r i n i n s l e n m e y e n r n l e r i n i n - belirsiz stats n e s o n v e r m e k t i . Azerbaycan'n 1920 N i s a n n d a belirlenmi o l a n k a d e r i 7 1 bir p r o t o t i p ilevini g r d . 2 6 E y l l 1920'de T r k H k m e t i , d n y a ya, M s l m a n halka yaptklar m e z a l i m i s o n a e r d i r m e k iin E r m e n i H k m e t ' n e kar "etkili n l e m l e r " a l m a k z e r e o l d u u n u ilan e l t i . 7 2 K e m a l

68. Revue du Munde Musulman, c. LU (1922), s. 144-56; ay sonra yaplan nc Kominlern kongresinde de ran heyeti ayn amalar beyan elli (Protokoll des III. Kongre ss der Kommunistischen Internationale (Hamburg. 1921. s. 1003). 69. NoYvi Voslft. e. Il (1922). s. 261; bu yaz l o l ' d e resmfn benimsenen gr lern sil eder. 70. 1. Maysk. Vmrsnava Politika RSFSR. 1917-1922 (1922). s. 157. 7 I . B k 7 . yukarda s 235-6 72. Echo de l'Islam. No 21.1 ubal 1921. Mitteilungen des Seminars fr Orientalisehe Sprachen :u Berlin,-:. XKXVH (1934), c, II, s. 137-8 deki alnllar: Trklerin ksa bir sure

D POLTKADA N E P 2 7 7 sahip o l d u u g c h i s s e t m e y e balamt ve K k Asya'daki otoritesini pekitirmeye kararlyd. Ermenilere kar hamlenin, Kzl Ordu'nun G n e y R u s y a ' d a k i Wrangel saldrsyla m e g u l o l d u u bir srada yapl m o l m a s bir rastlant olabilir. O an iin S o v y e t H k m e t i k e n d i n i d i p lomatik faaliyetlerle snrlamak d u r u m u n d a kald. Sovyet H k m e t i ' n i n A n k a r a ' y a y e n i atad zel eli, n l G r c siyasetinin kardei M d i v a n i . A n k a r a ' y a g i d e r k e n 1920 E k i m i b a l a r n d a , o sralarda M e n e v i k o l a n G r c i s t a n ' n b a k e n t i Tiflis'te m o l a verip o r a d a k i E r m e n i E l i s i n e , E r m e ni H k m e t i ' n i n bu yardm talep e t m e s i ve E r m e n i s t a n ile T r k i y e ara sndaki snrlar belirlemek iin S o v y e l h a k e m l i i n i kabul e t m e y i isledi ini b e y a n e t m e s i h a l i n d e . Sovyetler'in E r m e n i s t a n ' a askeri y a r d m d a bu lunabilecei nerisi getirdi. Oner r e d d e d i l d i : hatta Sovyel k a y n a k l a r n a baklrsa, E r m e n i H k m e t i o sralarda G r c H k m e i ' n i Bolevkler'e kar o r t a k e y l e m e g e m e y e davet e d i y o r d u . " B u koullarda T r k askei harektlar p e k etkili bir direnile k a r l a m a d . Sovyet m i s y o n u Tiflis'ten E r i v a n ' a g e t i i n d e . E r m e n i H k m e t i z a t e n . T r k tarafnca kasten uzatl y o r m u gibi g r n e n m z a k e r e l e r d e a t e k e s isteini dile g e t i r m e k l e y d i . 7 4 M o s k o v a ' d a olaylarn gidiatndan d u y u l a n e n d i e artk bariz bir hal almt. S o v y e t H k m e i ' n i " T r k s a l d r s n d a n tefrik e d e n v e " E r m e n i halkna kar dostluk hisleri"ni ilan e d e n bir d e m e v e r i l d i . " Bu arada, S o v y e t m i s y o n u Ankara'ya ulamt; m i s y o n efi olan U p m a l , 9 K a s m 1420'de K e m a l i s t Trkiye'deki ilk resmi S o v y e t temsilcisi sfatyla kabul edildi. 7 '' U p m a l ' i n geliinden s o n r a yaplan tartmalarn seyri bilinmiyor. A m a i e r i n ' i n arabuluculuk nerisini, b u k e z T r k H k m e t i n e ilettii ve T r k ( a a r r u z m a s o n verilmesini rica ellii .syleniyor. 7 7 20 K a s m ' d a

sonra yaptklar hr bjka duvuruda "yem Ermeni savasnn nedeni" <>l,r.k "ngiliz agz ll" gsteriliyordu (F.tlo de Ililm, No. 2(1, 20 Ocak 1921). 73. Bu olayn kayna Y.pm hori. No. 9, 1951, .s. 144-5'le aktarlan yaymlanmam Sovyet arivle rinded ir; burada Sovyellcr'in Ermenisan'a yaptklar neriden alnllara yer verilir 74 Mitteluitfen des Semina s fur Orientalische Sp al hen zu Bei Im. c XXXVII ( 1934). c. Il.s. 138-42. 75. Voprosi Istorii. No 9. 1951. s. 145; Deme Tiflis'le yaymland, bunun nedeni de muhtemelen, o sralarda Tanak yanls Ermenistan ile Menevik CurcKaa kar gizli bir Sovyet-Trk anlamas imzalandmj dair, o sralarda ok yaygnlaan w i s i z haberin kay nann buras olmasyd. 76. Godov\O/NKtDtlXS";du5c-n'ly{t92\),^ 42, h-esnyo.f, Kusm 1921 Die W.-li des Islan, e \V( (1934), s. 30'J baklrsa, Mdivam'm kendisi Ankara ya ancat 1921 bat'nda gelmiti 77. Voprosi Isloni. No 9, 1951. s 140'da aktarlan yaymlanmam i Sovyet arivleri.

278

S O V Y E T RUSYA VE DNYA

L e n i n endieli bir h a l e t i r u h i y e y l e " b u g n yarn savaa g i r m e k z o r u n d a k a l a b i l i r i z " d e m e k t e y d i . 7 8 A m a birka g n iinde zarlar bar iin atld. 29 K a s m ' d a , K e m a l tarafndan i e r i n ' e g n d e r i l e n mfri bir telgrafla, b i r k e z d a h a ierin'in 2 H a z i r a n tarihli mesajna d e i n i l i y o r ve " R u s milletinin nsan rknn kurtuluu in y a p m a y g z e ald fedakrlkla rn b y k l g " n e d u y u l a n h a y r a n l k ifade ediliyordu. Telgraf m a n i d a r bir pasajla s o n a eriyordu; Bir yandan batnn iilerinin, le yandan da Asya ve Afrika'nn kleletirilmi halklannn, halihazrda beynelmilel sermayenin kendilerini, srf efendilerinin menfaatleri uruna birbirlerini yok etmeleri ve kleletirmeleri iin kullandn anladklar gn ve smrge politikasnn ktlnn uuru dnyann emeki kitlelerinin yreklerine nfuz etlii gn, burjuvazinin iktidarnn sona ereceine kaniyim ve bu kanaatim bln vatandalarm tarafndan paylalyor. RSFSC hkmetinin Avrupa emekileri arasndaki yksek ahlaki otoritesi ve Mslman dnyann Trk milletine duyduu sevgi, bize, aramzda kuracamz sk ittifakn, batnn emperyalistlerine kar, u ana kadar onlarn iktidarn atalei ve cehalete dayal bir itaat sayesinde ayakla tutmu olan herkesi birletirmeye ye teceinin teminatn vencktedir. 7 '' Avrupa iilerinin s a v u n u c u s u olarak S o v y e t Rusya ile A s y a ' n n ezilen M s l m a n halklarnn lideri olarak T r k i y e a r a s n d a bir ittifak nerisin d e b u l u n a n b u k u r n a z c a k a l e m e a l n m taslak, pek d e g i z l e n m e y e n bir pazarlk, iki mttefikin de birbirlerinin a l a n n a t e c a v z e t m e m e s i pazar l imas i e r i y o r d u . Bu t e m e l d e kolayca bir a n l a m a y a varlabilirdi. B u m e k t u b u n gnderildii g n , A l e k s a n d r o p o l ' d e T r k - E r m e n i m z a kereleri s r e r k e n . Erivan'da baarl bir d a r b e yapld. 29 K a s m 1920'de S o v y e t snr z e r i n d e bir Kzl O r d u m f r e z e s i h i m a y e s i n d e kurulan bir d e v r i m k o m i t e s i , b a m s z bir S o v y e t E r m e n i s t a n k u r u l d u u n u ilan etti. B u olayn basksyla. E r m e n i Tanak h k m e t i n e m l i m a k a m l a r a Sov yet s e m p a t i z a n l a r n n tayin e d i l m e s i y l e d n t r l d ; ve Erivan'da bir askeri diktatrlk ilan edildi. 2 Aralk 1920'de iki a n l a m a i m z a l a n d . Ye n i d e n ina e d i l e n E r m e n i H k m e t i ' n i n RSFSC ile Erivan'da imzalad birinci a n l a m a E r m e n i s t a n ' sosyalist bir c u m h u r i y e t olarak t a n y o r ve bir E r m e n i Sovyetleri kongresi o l u t u r u l a n a kadar, b t n iktidar be komisiien vc iki T a n a k ' t a n o l u a n bir a s k e r i d e v r i m k o m i t e s i n e veriyor d u : B u k o m i t e o l u a n a k a d a r a s k e r i diktatrlk s r e c e k t i . kinci a n l a m a

7 8 . Lenin, Soiwiuva.c. XXV. s. 4.87: L e n i n ' i n bariz e ndiei. Trklerin Ermenistan'da ilerlemeden (ince Sovyel Rusya'yla anlam olduklar grne kar bir baka kant olu turur. 7 9 . Kliyuntkov i Sabanin, Medutarodtaya P>lirika.<;. III. 1 ( 1 9 2 8 ) . s. 2 7 - 8 .

DI POLTKADA N E P 2 7 9 eski E r m e n i H k m e t i ' n i n oluturduu bir h e y e t i n A l e k s a n d r o p o l ' d e T r kiye ile imzalad bir bar a n l a m a s y d ve T r k l e r i n toprak ve d i e r ta leplerine t a m a n l a m y l a teslim o l m a n n belgesi n i t e l i i y d i . 8 0 B u a n l a m a balangta Erivan'daki yeni rejim ve S o v y e t h a m i l e r i t a r a l n d a n infialle r e d d e d i l d i . 8 1 A m a b u iki a n l a m a bir arada, ertesi M a r t a y n d a k i S o v y e t T r k a n l a m a s n d a ifadesini bulacak o l a n bir u z l a m a n n nihai t e m e l i n i o l u t u r d u . S o n u t a , toprak b a k m n d a n T r k i y e iin hayli o l u m l u ; a m a T r k i y e ' n i n b a k e n t i E r i v a n olan k k v e y o u n bir E r m e n i S o v y e t Sos yalist C u m h u r i y e t i n i n varlm t a n m a s n garanti altna alan bir d z e n l e m e ortaya kt. B a m s z bir A z e r b a y c a n ve b a m s z bir E r m e n i s t a n ' n d e v r e d e n karlmas, h e m Sovyet Rusya'nn h e m d e T r k i y e ' n i n k a r n a y d . B e n z e r d u r u m d a k i G r c i s t a n d a ayn y n t e m l e r l e e l e a l n a c a k t . A m a o r t a d a h l farkl trden bir sknt vard: K k a m a o k canl bir T r k k o m n i s t h a r e k e t i n i n varl. H a r e k e t farkl e i l i m d e n m e y d a n a geliyordu: Rus ya'daki T r k sava esirleri tarafndan yaratlp r g t l e n e n ve Sovyet top raklarn s alan bir T r k k o m n i s t h a r e k e t i ; k k e n i n d e A l m a n y a ' d a n d n m v e Spartakist harekel iinde eitilmi srgnlerin b u l u n d u u an lalan, 1919 s o n l a r n d a n n c e stanbul ve A n k a r a ' d a ayr ve b a m s z g r u p l a r o l u t u r a n bir T r k k o m n i s t harekeli; d o k t r i n veya r g t l e n m e b a k m n d a n l a m m a n a s y l a k o m n i s t s a y l a r m a d a . k o m n i z m e v c Sov yet y n e t i m b i i m i n e sempati d u y d u k l a r n b e y a n e d e n , A n a d o l u ' n u n drt bir y a n n d a k i eitli yerli hareketler. lk iki kategori K e m a l tarafn d a n batan beri h u s u m e t l e karland ve artlara gre ya bask altna aln d l a r ya da g n l s z bir t a h a m m l g r d l e r ; n c kategori ulusal h a r e ketin ateli d e s t e k i l e r i n d e n o l u u y o r d u ve bir s r e K e m a l ' d e n tevik ve destek grd.

80. Devrim komitesinin 29 Kasm 1920 tarihli bildirisi a.g c . c . Ill, 1. s. 75-6'da buluna bilir. RSFSC ile Ermeni Cumhuriyeti arasndaki anlamann a.g.e, c. Hl. 1, s. 75-6'dak neni ok ksaltlmtr: tam mci\r\ RSFSR: Sbonik Deisnuyusik Dogtvoro:c. IK (19221, No, 79, s. 14-15'ledir. ama "RSFSC ile Ermeni Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti arasndaki Anlama" gibi yanl) bir bal vardr. Aleksandropol'de Trkiye ile imzalanan anlamann Kliyunikov i Sabann, Mezdtuarodnaya Politika, c. Ill, II (1929), s. 7 l-3'lc bulunan ksal tlm metni, F. Kazemzadeh, The Snuggle for Transcaucasia (1917-1921) (New York, 1951). s. 289'da Ermeni kaynaklarndan aktarlan metinle tam tamna uyumamakladr. Bu olaylarla ilgili dier balca kaynaklar B. Bor'yan, Annenim. Mczdunarodnaya Diplomal ya i SSSR (1929), c. II. s. I2-3 ve Mitteilungen des Seminars fr Orientalische Sprachen zu Berlin, c. XXXVII (1934). c. II, s. 142'dir. 81. ierin'in 6 Kasn 1921 de Izvrwiya'da. yaymlanan yazs; c. I. s. 318'de bu anla maya yaplan auf yanltr.

2$) SOVYET RUSYA VE DNYA Sovyel-deslekli T r k k o m n i s t h a r e k e l i n i n en n e m l i ahsiyeti, 1914' te T r k i y e ' d e n R u s y a ' y a katktan s o n r a savan b y k k s m n Rusya daki k a m p l a r d a g e i r e n ve 1918 A r a l n d a P e t r o g r a d ' d a yaplan uluslara ras d e v r i m c i toplantya katlan Trk sosyalisti [ M u s t a f a ] S u p h i ' y d i . 8 2 Rusya'daki T r k sava esirlerinden k o m n i s t g r u p l a r o l u t u r m a v e onlar l k e l e r i n d e faaliyet g s t e r m e y e h a z r l a m a iini o s t l e n d i . Bu ilemler, N a r k o m n a t s ' a bal " d o u halklar k o m n i s t rgtleri m e r k e z bro s u n u n konlrol a l t n d a y d . 1920 b a h a r n d a dile getirilen, l o p l a m sayla r 8 0 0 0 kiiyi b u l a n " p a r t i z a n gruplar"n r g t l e n i p T r k i y e ' y e g n d e rildii i d d i a s " 3 p h e s i z abartlyd. A m a zellikle K e m a l ' i n o sralarda belirgin bir b i i m d e S o v y e t yanls bir eilim gsterdii d n l d n d e , gelecek m i d i g r n y o r d u . 1920 M a y s ' n d a S u p h i kararghn ve yayn y n e t m e n l i i yapt T r k e Yeni Dnya g a z e t e s i n i n m e r k e z i n i M o s k o va'dan Bak'ye tad:* 4 ve K o m i n t e r n ' i n iki ay s o n r a k i ikinci kongresin de " k o m n i s t r g t l e r b r o s u " n u n T r k ubesinin temsilcisi, k o n g r e ka ytlarna g e m i ksa k o n u m a s n d a zellikle milliyeti bir n g z l e m l e nen smail Hakk'yd. 1 ^ Suphi 1920 E y l l n d e B a k u d o u halklar k o n g resi p r e z i d y u m u n u n y e l e r i n d e n biriydi*'' vc ayn ay T r k i y e ' d e k i parti faaliyetlerim r g t l e m e k a m a c y l a yine B a k ' d e yaplan, T r k k o m n i s t lerinin kaild bir toplantya bakanlk y a p i . s 1 Bu konferansa, 1920 T e m m u z u ' n d a gizlice bir T r k K o m n i s t Partisi'nin kurulduu Anka ra'dan gelen bir g r u p T r k " S p a r t a k i s t " d e katld. 8 R 1920 K a s m n d a , S u p h i , h e r h a l d e son d n e m l e r d e K e m a l ' i n gsterdii nispi h o g r y e g venerek, rc^mi Sovyel elilik grevlilerinin e l i i n d e ve birka yoldayla birlikle T r k i y e ' y e , bu kez alenen, girdi. 1919'da gelien ve k o m n i z m e s e m p a l i d u y a n yerli T r k harekeli esa sen kyl k k e n l i y d i ve kkleri l a n n k e s i m i n d e k i h u z u r s u z l u k l a r d a ya lyordu. Bu harekelin aleni ifadesi, bir sre iin ekili yerel y n e t i m or-

X2. Bkz yukarda s. 222. M.Jzn'NoHional'notfe. No IS (72). 23 Mays 1920. 84. Yem tinya'mn yaymlanmasna Alman igalinden once 1919 uba'nda Krm'da balanmt. 85. Der Zweite Kongress der Kommunist Internationale (Hamburg, 1921), s. 187-8. 80. Iyi S"e:dNamdovVtstaka t.\920), t, 28. 8.7. Suphi'nin faal i yelleri y le ilgili balca kaynak, ldrlnn ikinci yldnmnde Moskova'da Trke olarak yaymlanan ve baz holumlen \aptosi Islorti. No. 9, 195), s. 60'ta aklar lan, yazlarnn derlendii bir anma kitabdr: bu kitapn bir mikrofilmi S lan ford'dak Hoover Ktphanesinde bulunmaktadr. 88 jV,. 7 ,tiu/,.i.c.ll(l922).s 258.

DJ POLTKADA N E P 2 3 1 g a r d a n o l a r a k varlklarn s r d r e n b i r o k yerel S o v y e t y a r a n l m a s y d i - w B u h a r e k e t , k s m e n m i l l i y e t i l i k d a v a s n a ateli v e s o r g u s u z s u a l s i z ba l o l d u u iin, k s m e n de lemsil ei g e r e k t o p l u m s a l ve krsal h u z u r s u z l u k l a r n ifade e d i l e c e i b i r k a n a l g e r e k t i i iin K e m a l t a r a f n d a n d e s t e k l e n d i . H a r e k e t , 1920 b a h a r n d a , k k v e t o p r a k s z k y l l e r i n m e y d a n a g e t i r d i i v e k u v a y milliyenn n e m l i bir k s m n o l u t u r a n b i r Yeil O r d u ' n u n y a r a t l m a s y l a r g t l bir b i i m e b r n d . O s r a l a r d a h a r e k e lin b a d e s t e k i l e r i o l a n H a k k Behi v e H i k m e t , T u r k d poliikasda " d o u c u " e i l i m i n t e m s i l c i l e r i y d i l e r v e ikisinin d e i n a n m k o m n i s t l e r o l d u u sylenir. B u o l a y l a r n biraz g l n l e e n d e v a m n d a , 'Yeil E l m a " a d n d a , r e s m e n d e s t e k l e n e n bir T r k k o m n i s t partisi k u r u l d u . Parti nin lideri H a k k Behi'tiv ve K o m i n t e m ' i n bir T r k d e l e g e s i n i n d a h a

s o m a l a r s y l e d i k l e r i n e baklrsa, b u parti e s a s e n " y k s e k m e m u r l a r v e m n e v v e r l e r d e n o l u u y o r d u . * 2 Bu a r a d a Yeil O r d u ' n u n en baarl lide ri, K e m a l ' e ballk b e y a n n d a b u l u n d u u h a l d e , bir T r k M a h n o s u o l m a t e h d i d i g o s l e r e n b i r paral a s k e r olan E t l e m ' d i . 9 1 Yeil O r d u b a a r s n n

89. ki yl sonra Koinc m dordteu kongresinde bir Turk delege. Turk Hukmcl "Sovyel Hkmeti ile ilk ilikilerini kuma srecinde iken, Moskova'ya gnderdii delege lerin byk bir komnist partisi ve hatla ba/. yrelerde kyl Sovyetleri olduunu onayla dklarn'' hatrlatmtr {Protokoll des Vierteil Kongresses der Kommunistischen internati onale (Hamburg. 1923). s. 527); koylu Sovyetleri ile ilgili beyan. Trk Hkmetinin 1920 Kavn'mla eri'e gnderdii. Trkiye'nin ba/ yrelerindeki "kk Sovyel b u k u m e t L ri"nin Eme Tanaklar .r.fmd.n devrildiinden bahseden notta da dorulanr IMelmgen des Seminars fr Orientolt-nhc Simulien :u Berlin, c. XXXVII (1934), c. U, i 13dl 90. Halide Edip, TheTukuh de.i ( IM2K|, s. 171 -4 |Trk'n Atele iuitiruni|. /""si Istorii, No 9, 1951, s. 65 6da Yeil Ordunun programlarndan alnl yaplarak. Yeil Or du'nun "Tuk lyl emekilerinin tutarl bu snfsal rgl olmad ve proleter liderlikten yolsun ulduu \i> elmasnn dj mumlun olmad", .m., "krjyll-rin karlarn yansd " aklam.N getirilir. Hakk Behi veya Hikmc'te hi bahsedilme; Ole vadan, Ke nal'e kar an dmanca bir tavr taknan ya/.da. Yeil Ordu'nun milliyeti harekele ver dii destek ve balarda Kemal'in onu himaye tni olmas ihmal edilir. 91. Halide Edip, The Tk-h Ordeal ( I92B. s. 175. 92. Protokoll des Virilen A"i.''.n'i der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1923), s. 527 "Yeil Elina" dm in zahiri lormlanm lier ha lui arda kabul ed yon ktmunt-in'm "kanl devrimler" yaplmadan gerekletirilebileceine inanyor; baz mlkiyet haklarn kabul ediyor; ve komnizmin illaki her yerde ayn zamanda zafer kazanamayabilcccini. hatta hi zafer de kazanamayabileceini savunuyordu (M. Pavlovi, Revolyulsionnaya Tutsiya, 1921. s. 110-16: ayn yazarn Kommunislicskii inletatsional. No. 1 7 ( 1 7 Hazi ran 1921). col. J227-32'de yaymlanan bir yazsnda bu harekele dair belgelerden alnllar yaplr!. Parti yaamn, kesintili olarak dj olsa. u don yl kadar srdrd: 1922 Kavmin da yaplan Komintem'in drdnc kongresi. Yeil Ema"y, "Trkiye'deki Pan-turanaln zerine komnisi bir cila ekmi bir parti" ol.ak tanmlyordu {Kommunist,ekn Internalsnnal v Dokmenlak (1933). s. 320). 93 "erke7.istan doumlu ve hemen hi okuma yazmas yok" diye larl edilir tHalde

2 8 2 SOVYET RUSYA V E D N Y A zirvesine 1920 y a z n d a ulat. A m a 1920 E y l l ' n d e - E r m e n i s t a n ' a kar harekete g e i l m e s i n e karar verildii a y d a - K e m a l k e n d i n i , olas bir reka bet ya da bakaldr k a y n a n ortadan k a l d r a r a k e v i n e e k i d z e n v e r e cek k a d a r gl hissetti ve Yeil O r d u ' y u l a v e d e n bir k a r a r n a m e yaym lad. E m r e u y u l m a y n c a K e m a l d e u z l a m a yolu arad. K a s m a y n d a yo l u n d a n e k i l m e s i n i istedii bir ordu k o m u t a n o l a n Ali Fuad' M o s k o v a ' d a k T r k t e m s i l c i l i i n e atad ve E h e m ' e m i s y o n a elik e t m e s i n i leklif elli. E t h e m r e d d e t t i ; ve E r m e n i s t a n ' a d z e n l e n e n seferin baaryla ta m a m l a n d Aralk a y n d a , K e m a l en nihayet Yeil O r d u ' y a kar h a r e k e te g e m e y e karar v e r d i . 6 O c a k 1921'de E t h e m gizlendii y e r d e n k m a k z o r u n d a k a l p Yunanllar'a snd ve h a r e k e t i n d e n geri k a l a n l a r da hzla tem iz lend i. 9 A E t h e m h a r e k e t i n i n bastrlmasnn h e m e n a r d n d a n T r k komnistleri ne kar ok s e n a d m l a r atld. Suphi E r z u r u m ' d a m e h u l grevliler tara fndan y a k a l a n d ve n d e gelen baka on alt k o m n i s t l e birlikle T r a b z o n aklarnda l d r l e r e k denize alld - T r k l e r i n geleneksel gizli infaz y n e m i . Balarna ne geldii anlalana k a d a r bir s r e geti. e r i n ' m Kemalist h k m e t t e n bu ahslan s o r d u u ve bir d e n i z kazasna kurban g i i m i olabilecekleri c e v a b n ald sylenir. 4 - 5 A m a bu talihsiz olayn K e m a l ile M o s k o v a a r a s n d a gittike gelien m u h a b b e t i n t e m e l i n d e yatan d a h a kapsaml kayglar e t k i l e m e s i n e sin v e r i l m e d i . lk k e z ( a m a son kez deil) olarak, h k m e t l e r i n Sovyet H k m e t i ' n i n iyi niyetini ( e e r bunu baka z e m i n l e r d e kazanmlarda tabii) k a y b e t m e d e n kendi lkelerindeki k o m n i s t partilerine kar iddet uygulayabilecekleri k a n t l a n m oldu.

Edip, The Turkish Ordeal (1928), s. 152V, yine de milliyeti harekelin, en zayf olduu dnemledc nemli dayanaklarndan biriydi, a i c. s. I67'de Ankara'da Kemal tarafndan he yecanla karland anlatlr. Moskova'da Ehem'e nceleri birTrk komnisti olarak bak lyordu, ama sonradan sadece bir "ekya" olduu kefedildi (Jkn'Natsional'nostei, No. 5 (11), 1 Nisan 1922). 94. Yeil Ordu'yla ilgili bu aklama esasen A Speech Delivered by Ghazi Mustapha Ke mal.October 1927 (ng. eviri, Leipzig, 1929). s. 401 -4,436.455-6,467'den alnmtr: Ke mal "bu cemiyetin ilk banileri yakn temas iinde bulunduumuz, iyi tandmz yoldala rm ?d" der ve hibir yerde Yeil Ordu'nun komnisl ya da Sovyet balantlarndan bahset me?. 95. Bu olayla ilgili kaynaklar iin bkz. M Pavlovi, Revolyulsionnaya Turtsya, 1921, s. 108-23; ayn yazarn Ktmmttmseski Internatsional. No. 17 (17 Haziran 1921), col. 4427-8'de yaymlanan bir yazs ve Rrvae du Monde Musulman, c LI i 11922). s. 191208'de "W " imzasyla yaymlanan bir yaz. Bin Sovyel. dieri Trk tarafndan olan yazar larn olaylarn esasna vakf olduklar anlalyor; ve sunduklan aklamalar birbiriyle eli miyor, birbirini tamamlyor.

DI POLTKADA N E P 2 8 3 1920-21 k n d a M o s k o v a ' d a grler K e m a l ' l e y a p l m a s d n l e n a n l a m a lehine k a y y o r d u . 9 6 1 9 2 0 A r a l ' n d a N a r k o m n a t s ' n resmi dergi si, milliyeti T r k i y e ' y l e d o s t a n e ilikiler k u r m a n n K a f k a s M s l m a n l a r z e r i n d e yi bir intiba y a r a t a c a n ileri s r y o r d u . 9 7 Ayn ay yaplan sekizinci T m R u s y a Sovyetleri K o n g r e s i ' n d e , L e n n , bir k e z d a h a " e m peryalizmin z u l m n d e n m u s t a r i p btn halklar a r a s n d a temel karlarn r t m e s " z e r i n d e d u r a r a k , ran'la y a k n d a i m z a l a n a c a k a n l a m a d a n v e Afganistan ve " h a t t a " T r k i y e ile ilikilerin g l e n d i r i l m e s i n d e n b a h s e d i y o r d u . 9 8 Ayn k o n g r e d e D a n Bolevikleri Kafkasya'da "ezilen bir lke nin, m e s e l a T r k i y e ' n i n milliyetileri a r a s n d a birlik o l u t u r m a ve bu mil liyetilerin belki kendileri de baka lkelerin e m p e r y a l i z m i tarafndan ezilen milliyetiler o l a n bakalarna kar yaptklar askeri giriimlerle birlii y a p m a a r s n d a b u l u n a n bir politika" i z l e m e k l e sulad; M e n e vikler de K e m a l ' l e ilikilerin s o n a erdirilmesini talep e d e n bir nerge ver diler. 9 9 A m a bu k a d a r b a r i z bir b i i m d e bir Tanak E r m e n i s t a n ve bir M e n e v i k G r c i s t a n k u r m a d a v a s n a h i z m e t e t m e a r z u s u n d a n ilham al m o l a n bir tavrn, S o v y e t politikas z e r i n d e h e r h a n g i bir etki yaratabil mesi o l a c a k i d e i l d i . 18 ubat 1921'de Sovyet-Trk a n l a m a s n n m z a k e r e l e r i n e katlacak T r k heyei M o s k o v a ' y a g e l d i . m B u tarihten son ra olaylar hzla geliti. En s o n u n d a a n l a m a y a u l a l m a d a n n c e , toprak larla ilgili en nemli ihtilaf konusu - y a n i T r a n s k a f k a s y a c u m h u r i y e t i nin s o n u n c u s u - z e r i n d e u z l a m a k artt. ki taraf da taleplerini e l d e et m e k iin h a r e k e l e g e t i . 21 ubat 1921'de Kzl O r d u ve o n u n h i m a y e s i n deki G r c B o l e v i k l e r snr g e i p G r c i s t a n ' a girdiler ve drt g n son ra G r c Sovyet Sosyalist C u m h u r i y e t i n i ilan etliler. 1 0 1 T r k i y e Artvin

96. Partide bu konuda farkl grlerde beslendiinin az saydaki gstergelerinden biri. Kafkasya solculuundan dndkten sonra Stalin'le yaplan ve 30 Kasm 1920 tarihinde Pravda'da yaymlanan bir rportajd (Bkz. c. I. s. 301); Slalin "Anlam devletlerinin KemaI i sl 1er le oynamaya ynelik ciddi bir giriimde bulunduklarn ve Kemalistlerin de belli l de Sa'a kaydklarna iaret eden semplomlar" gryor ve Kenvdtllern "ezilen halklarn kurtuluu davasna hanel" edebilecekleri, hana "Anlam devlelerinin kampnda boy slerebilecekler" ihtimali zerinde speklasyonlarda bulunuyordu (Statin..Soineniya,c IV. s. 411-12). Slalin bir yl sonra Trkiye'ye yardm poliukasna kar kanlardan biriydi (bkz. aada s. 438-9>. 97.y/zWIIIO/'IKM(. No. 40(97). IS Aralk 1920. 98. Lenin, Soineniya. c. XXVI. s. 27. 99. Vos'moi Vservssiiskii S"ezd Sovelov (1921), s. 36. 52. 100. N. Rubinslein, Sovelikava Rosxiya Kanialiseskie uan. 1921-1922 gg. (1948). s. 67. 101. Bkz.c. I. s. 319

284

S O V Y E T RUSYA V E DNYA

v e A r d a h a n illerinin G r c i s t a n ' d a n ayrlp k e n d i s i n e b a l a n m a s n talep e d e n bir l t i m a t o m l a c e v a p verdi - M o s k o v a ' n n u y m a y a h a z r o l d u u bir talepti bu. 2 8 u b a t 1 9 2 1 ' d e T r k birlikleri B a t u m l i m a n n igal e t t i l e r bu da S o v y e t H k m e t i ' n i n iddetle kar kt rtk bir talepti. G e l g e l d i m , b u olaylarn hibirinin M o s k o v a ' d a k i m z a k e r e l e r i n u y u m u n u b o z m a s n a izin v e r i l m e d i ve 16 M a r t I 9 2 1 ' d e - L o n d r a ' d a ngiliz-Sovyet ticaret a n l a m a s n n imzaland g n - S o v y e t - T r k a n l a m a s i m z a l a n d . " E m p e r y a l i z m e kar verilen m c a d e l e d e " iki lke a r a s n d a k i d a y a n m a y a n s z d e yaplan v u r g u n u n yan sra. zel bir m a d d e d e de vakur bir e d a y l a "dou halklarnn ulusal k u r t u l u hareketi ile Rs iilerinin yeni bir t o p l u m d z e n i k u r m a m c a d e l e s i a r a s n d a k i karlkl y a k n l k " n e karlyordu. A n l a m a R u s y a ' n n Trkiye'deki kapitlasyonlar " h e r h a n gi bir l k e n i n z g r ulusal gelimesi ya da e g e m e n l i k haklarnn l a m an lamyla g e r e k l e m e s i y l e b a d a m a z " o l d u u g e r e k e s i y l e reddettiini tekrarlyordu. Snrlarla ilgili m a d d e l e r a r a s n d a B a t u m l i m a n n n yeni d o a n G r c Sovyet Sosyalist C u m h u r i y e t i ' n c d e v r e d i l m e s i d e vard. "Boazlar'n a l m a s n ve b t n lkelerin B o a z l a r z e r i n d e n serbeste ticaret y a p a b i l m e s i n i " garanti altna a l m a k iin - g e l g e l d i m , bu T r k i y e ' nin tam e g e m e n l i i n e ya da " T r k i y e ile b a k e n t i stanbul'un g v e n l i i n e " halet g e t i r m e d e n y a p l a c a k t - K a r a d e n i z D e v l e t l e r i n i n katlaca bir konferansla uluslararas bir yasa o l u t u r u l a c a k t . R u s y a Transkafkasya c u m h u r i y e t i n i n T r k i y e le, sz konusu lkelerin bu a n l a m a d a n d o a n y k m l l k l e r i n i kayl a l t m a a l m a k iin g e r e k e n a n l a m a l a r imzala malar iin gerekli d z e n l e m e l e r i y a p m a t a a h h d n veriyordu - byle c e T r k i y e R u s y a ' n n b u devletler zerindeki vesayel v e y a h i m a y e s i n i st kapal olarak t a n m oluyordu. 1 1 1 2 T r k i y e iin, a n l a m a ngiltere'ye kar s r d r d m c a d e l e d e Sovyet Rusya'dan m a d d i v e m a n e v i destek a l m a k a n l a m n a ; S o v y e t Rusya iin, O r t a d o u ' n u n b y k a n t i - e m p e r y a list devleti o l m a k o n u m u n u bir k e z d a h a n e k a r t m a a n l a m n a ; her iki si iin d e , bakalarnn ilerine burunlarn s o k a n y a b a n c l a r n Transkafkasya'dan ve K a r a d e n i z kylarndan atlmas a n l a m n a g e l i y o r d u . Bu avantajlar, her iki taraf iin de T r k k o m n i s t l e r e gsterilen m u a m e l e h a k k n d a k i g r farkllklarndan ok d a h a a r b a s y o r d u . T r k k o m nist dergisi Yeni Dnya y i n e B a k ' d e n k m a y a b a l a d . N a r k o m n a t s ' n dergisi, B a k ' d e n g e l e n bir m e k t u p l a b u l u n a n , T r a b z o n ' d a k i olayla ilgili

102. RSFSR: Sbornik Deistvuyucik Dogorovv, c. 11 ( 1921), No. 52. s. 72-7; Transkatkasya cumlt ri ye ileri taralndan imzalanan ek anlama iin bkz. e. I, s. 371-2.

D POLTKADA NEP 285 k a p s a m l bir a k l a m a y a n c a k 1921 M a y s n d a b a l . 1 0 3 B i r k a a y sonra, T r k H k m e t i , M o s k o v a ' y a , "hapisteki b t n T r k k o m n i s t l e r i salver m e y e ve Trk k o m n i s t i M u s t a f a Suphi'yi ldrmekten sulu olanlar a d a l e t e teslim e t m e y e " karar verdiini b i l d i r d i . w 1921 M a r t ' n d a M o s k o v a tarafndan gerekletirilen c e p h e deiiklii, Sovyet d politikasnn b u n d a n b y l e y r t l e c e i iklimi e t k i l e d i , b u p o litikann z n d e i l . Bu deiiklik, l k e iinde, s o s y a l i z m ve k o m n i z m hedefinin, d ilikilerde de d n y a d e v r i m i n i n terk e d i l m e s i a n l a m n a gel m i y o r d u . A m a bu a m a l a r a u l a m a d a belli bir e r t e l e m e n i n ve bu a r a d a S o v y e t Rusya'nn e k o n o m i k v e d i p l o m a t i k g c n uygulanabilir b t n yollarla ( s z k o n u s u yollar g r n t e s o s y a l i z m e ve d n y a d e v r i m i n e gi d e n dolaysz yola g r e bir g e r i l e m e olsa bile) a r t r m a n n a n o l d u u n u n kabullenilmesi a n l a m n a g e l i y o r d u . Yeni d politika, Lenin'in NEP iin kulland kelimelerle, " c i d d e n ve u z u n bir s r e iin" benimsenmiti. 1 "-'' 1921'den s o n r a S o v y e t d politikasnn karakterini deitiren ey, h e r eyden n c e , o z a m a n a k a d a r s a d e c e ksa vadeli pratik m a n e v r a l a r o l a r a k b a v u r u l a n yollarn bu ekilde n i s p e t e n kalclamasyd.

103. Jn'Nsio'ial'rmsIri, No. 101108). 14 Mays 1921: ayn meklup, kiuk pumolarla Kommunisutik Intemautanat, No. 17 (7 Haziran 1921), col. 4427-8de de yaymlan d. 104.1. Mayski, Vinesnaya Politika RSFSR. 1917-1922 (1922), s. 165; yazar, bu bilginin kayna olduu anlalan Narkominde! arivlerine ulaabiliyordu. 105. Bkz. c. 2. s 252.

B L M 28

RUSYA VE ALMANYA

S o v y e l Rusya'nn d ilikilerinde, A l m a n y a b e n z e r s i z bir yer igal edi y o r d u , Sovyel liderleri d e v r i m d e n s o n r a k i ilk yllarda d n y a y ki genel k a t e g o r i y e - b a t n n d m a n kapitalist devletleri ile k e n d i l e r i d e batl devletlerin kurban o l a n , d o u n u n dost k a b u l edilen h a l k l a r - ayrmlarsa d a , A l m a n y a bu iki k a t e g o r i y e de u y m u y o r d u . 1918 K a s m ' n d a k i ye nilgisi A l m a n y a ' y , u a n d a S o v y e t R u s y a ile ve ezilen d o u halklaryla paylat ban e m p e r y a l i z m i n i n kurbanlar kategorisine s o k m u t u - Le nin'in K o m i n t e r n ' i n ikinci k o n g r e s i n d e yapt k o n u m a n n n e m l i bir te m a s y d bu. le y a n d a n , corafi k o n u m u kadar, ileri snai k a l k n m a s ve t o p l u m r g t l e n m e s i de o n u belirgin bir b i i m d e batnn saflarna yerle tiriyordu: Rus e k o n o m i s i n d e A l m a n y a her z a m a n en n d e g e l e n kapitalist devlet ve snai m a l l a r n n saln alnd balca lke k o n u m u n d a o l m u t u . A m a A l m a n y a ' n n B o l e v i k l e r tarafndan m u t a b a k a t l a u y g u n g r l d b i r nc k a t e g o r i d a h a v a r d - S o v y e t Rusya'yla beraber, proleter dev r i m i n i n ncs rol. S o v y e l politikas balangla m n h a s r a n bu ile, Al m a n y a ' y bu rol b e n i m s e m e s i iin tevik e d i p d o n a t m a iiyle m e g u l o l u y o r d u : bu i a n c a k ok y a v a bir b i i m d e ve g n l s z c e ikincil bir ko n u m a itildi ve en nihayet m i t s i z g r l p lerk edildi. S o v y e l - A l m a n ili kilerinin b u karmaklklar h e m e n aa k m a d y s a , b u n u n n e d e n i Sov yet Rusya'nn u z u n bir sre A l m a n y a karsnda bir d politika y r t e c e k k o n u m d a o l m a y y d . A l m a n y a ' n n yenildii andan 1920 o r t a l a r n a ka d a r Sovyel Rusya dier bal lkeleri gibi A l m a n y a ' d a n d a b n y l e tecril e d i l m i d u r u m d a y d ; tecril b u k a d a r y o u n o l m a s a y d bile, A l m a n y a ' d a S o v y e t Rusya ile etkili likiler k u r a c a k k a d a r g c e ya da inisiyatife s a h i p o l a n tek bir siyasi o t o r i t e y o k t u . Yine de o sralarda A l m a n y a ' d a o l a n bir o k eyin, S o v y e t - A l m a n ilikilerinin d a h a sonraki geliimi iin son d e r e c e n e m l i o l d u u v e b u ilikilere bir fon o l u t u r d u u ortaya kmtr. A l m a n H a l k Temsilcileri K o n s e y ' n i n atekes ilanndan s o n r a k i bir iki saat iinde R u s y a ' d a n gelen iki tren tahl y o l l a m a n e r i s i y l e 1 y a p m a k z o r u n d a kald, d o u ile bat a r a s n d a k i s e i m , A l m a n d politikasnn ka-

RUSYA V E A L M A N Y A

287

[ici br ikilemiydi, zellikle de bu s e i m i n zayf bir k o n u m d a y k e n yapl mas gerektii z a m a n l a r d a . W e i m a r c u m h u r i y e t i n d e k i A l m a n siyasi par tileri a r a s n d a yalnzca SPD'nin k k l e r i b a t d a y d ve tutarl d e n e c e k l de batl bir bak as vard. SPD, asl g c Bat Avrupa'dan g e l e n k i n ci E n t e m a s y o n a l ' i n dier partilerine balyd; s a d e c e gerici deil, a y n z a m a n d a geri k a l m v e b a r b a r g z y l e baklan R u s y a ' y a kar g e l e n e k sel olarak d m a n d ; - t e o r i d e o l m a s a b i l e gerekte k e n d i n i M a r k s i z m ' i n d e v r i m c i saflndan ve u y u m a z l n d a n k u r t a r d k t a n s o n r a . Bat Avru pa Solunun burjuva-demokralik radikalizminin nemli bir ksmn z m s e m i t i . N i t e k i m , A l m a n partileri a r a s n d a bir tek SPD. W i l s o n ' u n uluslarn kendi kaderlerini tayin hakk ve Milletler C e m i y e t i gibi anlay larda cisinleen d e m o k r a t i k pasifizmine d i k k a t l e kulak verdi. W e i m a r c u m h u r i y e t i n i n ilk d n e m i n d e , A l m a n y a iin batl bir y n e l i m i n art o l d u u bir z a m a n d a , iktidarn dizginleri SPD'nin e l i n d e y d i ; A l m a n y a ba m s z bir d politika izleyebilecek hale g e l d i k e partinin n e m i d e azal d. D i e r partiler a r a s n d a Katolik M e r k e z ' i n batl eilimleri vard. A m a siyasi deil tikadi ballklara d a y a l o l d u u iin n e m l i k o n u l a r d a nadi ren s a l a m ve b t n l k l bir ses k a r y o r ve o u n l u k l a s a d e c e d e n g e l e yici bir g roln o y n a y a b i l i y o r d u . A l m a n siyasi h a y a t n d a k i dier g lerin hibirinin yz aslen batya ynelik deildi. KPD ile ( k o m n i s t l e r ile sosyal d e m o k r a t l a r a r a s n d a g i d i p geldikten s o n r a en s o n u n d a ikiye b l n e n ) USPD'nin o l u t u r d u u ar S o l , Sovyet R u s y a ile ittifaktan ya n a y d . M e r k e z i n Sa'ndaki partilerin hepsi de, batya u ya da bu d e r e c e d e d m a n d . B u partilerin ekirdei, W e i m a r c u m h u r i y e t i g r n t s n n a r d n d a , tpk II. W i l h e l m d n e m i n d e o l d u u gibi Almanya'y y n e t m e y i s r d r e n iki g tarafndan o l u t u r u l u y o r d u : O r d u ve ar sanayi. Yenil m i o r d u n u n subay snf, n e r e d e y s e hi istisnasz, u z u n v a d e d e b a t d a n i n t i k a m a l m a hrs iindeydi ve b u n u n iin d o u y l a ttifak k u r m a k art o l a c a k t . TJat piyasalar ve denz-ar piyasalardan dlanan ar sanayi, k e n d i n e s a d e c e d o u d a bir kanal bulabilirdi. 2 D o u ' y a y n e l m e k t e n y a n a o l a n kuvvetler 1919 A l m a n y a s ' n d a zaten g l y d l e r , a m a g r v e he veslerini h a y a t a g e i r m e aralar p e k y o k t u . 3 W e i m a r c u m h u r i y e t i n i n bir

t. Bkz. yukandas. 99. 2. Daha sonra, sanayiinin iinde ayrmlar onaya kt: kimya ve elektrik sanayileri ve baz hatif sanayiler batl balantlarn korudular ve bal sermayesine baml hale geldiler. Ama (Hiler'in yeniden silahlanma programn balatmasna kadar) Rus pazarlar olmadan va tola m ayacak demir ve elik sanayii, basai eken olarak kald. 3. Durum, 19(9 Austosunda Berlin'deki ngiliz askeri misyonunun hazrlad bir ra-

2 8 8 SOVYET RUSYA VE DNYA d politika m e s e l e s i z e r i n d e tilaf D e v l e t l e r i ' n e aka kar kt ilk vesilenin, Sovyet R u s y a ' y a u y g u l a n a n a b l u k a y a k a t l m a y r e d d e t m e k o l mas ve bu kararn Reichstag'daki b t n partiler tarafndan farkl h a r a r e t d e r e c e l e r i y l e d e olsa o n a y l a n m o l m a s a n l a m l d r . 4 G e l g e l d i m , ileride Rusya'yla ibirlii yapmak Almanya'daki bln nfuz sahibi glerin hedefi o l m a s n a r a m e n , 1919'da bu hedef s o n s u z uzaklkta ve ulalmas g g r n y o r d u ve b u n a s o n tahlilde nasl ula laca k o n u s u n d a k i g r l e r birbirinden m i t s i z d e n e c e k l d e farkly d. G e n e l d e , m e s e l e y e hl ideolojik a n l a y l a r h k i m d i . Sol, k o m n i s t bir d e v r i m y a p p A l m a n y a ' d a k o m n i s t bir rejim k u r m a dnda b a k a bir y o l d a n Rusya'yla ibirlii yaplabileceini tasavvur e d e m i y o r d u ; S a ise bu iin a n c a k Bolevikler'in devrilmesi ve R u s y a ' d a m o n a r i n i n hya edil mesi yoluyla olabileceini d n e b i l m e k t e y d i . 1919 b a h a r n a gelindiin d e A l m a n y a ' d a bir d e v r i m o l m a ihtimali a z a l y o r d u . Ama birok l k e d e eski Rusya'nn ihya edilebilecei u m u d u h l g e n i k e s i m l e r c e besleni yordu A l m a n y a ' d a bir umutlar. Rusya'nn eski Ballk blgelerinde, 1918 s o n b a h a r n d a Fin i s a v a n d a "beyazlar"n y a r d m n a k o u p zafer k a z a n m o l a n G e n e r a l v o n d e r G o l t z k o m u t a s n d a c i d d i sayda A l m a n kuvve ti - A l m a n i m p a r a t o r l u k o r d u s u n u n son rgtl kalnlsyd bu k u v v e l l e r b u l u n d u r m a y s r d r m e l e r i n d e pratik bir b i i m e b r n y o r d u . B u a n o r mallik, a t e k e s a n n d a bile, tilaf Devletler'nn A l m a n m i l i t a r i z m i n e duy duklar h u s u m e t i R u s B o l e v j z m i ' n d e n d u y d u k l a r korkuyla y u m u a t a n politikasnn s o n u c u y d u . II Kasm 1918'de mzalanan atekesin on ikin c i m a d d e s i n e g o r e , A l m a n y a e s k i d e n R u s y a ' y a ait o l a n b t n t o p r a k l a n "tilaf Devletleri, s z konusu t o p r a k l a r d a k i i d u r u m u g z n n d e b u l u n -

porda gayet iyi zetlenmiti: "Almanya'daki btn snflar u ya da bu nedenle gzlerini Rusya'ya dikmi d uru nidalar. An sokular Rusya'ya kendi siyas ideallerinin gerekleme si olarak bakyorlar. Almanlarn birliinden yana olanlar ist c-na smrgelerin kaybedilme sinin telafisi ve fazla urrimin ynlendirilebilecei olas tek kanal olarak bakyorlar. Subay lar Rusya'nn kedlenn slhdam edebileceim dnyorlar, bu artk kendi lkelerinde mmkn deil. Sanayiciler Rusya'nn sennayeye istihdam imkn verebileceini ve son tahlilde sava tazminatlarn karlamann arac olabileceini dnyorlar. Gelgelelim, bu fikirlerin gereklemesi ok uzak bir gelecekle mmkn olabilir, u an iin. iletiim kurmak herhangi prnlik bir adm atmay mmkn klamayacak kadar g" {Dcmenls on British Foeign Policy, / 9 / - ' i J . Is Sene;, c. Ill I9-19), s. 511) 4. 2 Ekim l a 1 9 d a Rcichsag'd itilaf Devletleri'nn Sovyet Rusya'ya uygulanan ablu kaya Almanya'nn da katlmas talebi hakknda yaplan tartma (bkz. yukarda s. 156). ne rinin reddedilmesi ynnde tam bir oybirliin ortaya kard: hana "Sovye Hkmetinin varl sosyalizm iin tur talihsizlik tr "diye dnen S P D szcs Wels bile, "bizim iin tek bir cevap olabilir: eknmesiz. ak seik, basit bir 'hayr'" diyordu (Verhandlungen des Reichstags, c. CCCXXX. (1919), s. J362).

RUSYA VE ALMANYA 2 8 9 lurarak u y g u n z a m a n n geldiini d n r d n m e z " tahliye e d e c e k t i . 5 laftk topraklarn tahliye e t m e z a m a n n n h e n z g e l m e d i i i m a ediliyorlu. 1919'un lk aylarnda von d e r G o l t z , tertis e d i l m i A l m a n l a r ile Aln a n y a ' d a k i R u s sava esirlerinden o l d u u kadar, Baltk l k e l e r i n d e k i Alnan k o l o n i l e r i n d e n ve " b e y a z " Rus g m e n l e r d e n de e p e y takviye alarak ; o n u m u n u g l e n d i r d i ve k e n d i n i Bolevik aleyhtar bir hal seferinin ideri lan etti. Bu gelimeler, B o l e v z m ' i n y a y l m a s k o r k u l a r n d a n ksn e n k u r t u l d u k t a n s o n r a A l m a n y a ile v o n der G o l t z ' u n bayra altnda ihm e d i l m i bir Rus m o n a r i s i arasnda k u r u l a c a k bir ittifak c s y z n l e n korkulu hayaller g r m e y e b a l a m o l a n tilaf Devletleri h k m e t l e 'inin p e k h o u n a g i t m e d i : A l m a n y a ile R u s y a arasnda, P o l o n y a le biri ike bir engel o l u t u r m a l a r iin Ballk d e v l e t l e r i n i n bamszln destek leme politikas e k i l l e n m e y e balad. 3 M a y s 1919'da, tilaf Devletleri atekes k o m i s y o n u tarafndan Baltk lkelerinin tahliye e d i l m e s i e m r i ve rildi. E m i r d i k k a t e a l n m a d . 18 H a z i r a n 1919'da, ayn e m i r tilaf Devlet leri h k m e t l e r i tarafndan A l m a n H k m e t i n e tekrar e d i l d i . 6 E m i r y i n e dikkate a l n m a d ; Berlin'deki sosyal d e m o k r a t h k m e t e m r e itaat e t m e isteini b e y a n eise d e , 7 Dou P r u s y a ' n n sosyal d e m o k r a l valisi W i n n i g . von der Goliz'k ok y a k n iliki i i n d e alyordu. Von der G o l l z ' u n or dular y e r l e r i n d e kalp ara a r a h e m B o l e v i k l e r e h e m de tilaf Devletle r i n d e n d e s t e k a l a n L e t o n y a v e E s t o n y a birliklerine kar s a v a y o r l a r d . 8 G e l g e l d i m , o k g e m e d e n A l m a n y a ' d a d a b a k a fikirler ortaya k m a ya balad. Eski i m p a r a t o r l u k o r d u s u n u n b t n y l e d a t l m a s n d a srar e d e n tilaf Devletleri h k m e l e r i , snrl b y k l k t e ve g n l l l k csas-

5. Acayip bir ekilde bu madde Versay anlamasnn 433. maddecinde de aynen tekrar edilmitir, halbuki o anlama imzaland srada tahliye emri oktan verilmiti. 6. 1 ve 24 Auslos ve 16 Eyll larihlerinde ayn emir tekrar hatrlatld (Documents on Buish Foreign Policy. 1919-1939: hl Scries, c. I (1947). s . 7 2 0 - l : c . Ill (1949), s.40). 7. F Von Rabenau, Seeit Aus Semem Lehen. / W S / W o t l W ) . s. I35'e gore. Alman Hu kmeli 9 Mays (9!9'da tilaf Dev (etlen nn ilk (iletir geldiinde resmen geri ekilme karan alm r. 8. 1919'da Ballk blgesinde yaanan olaylarla ilgili kapsaml bir literatr mevcutur. En nemli kaynaklar unlardr: Resmi belgelerin derlendii Die Rckfhrung des Ostheeres 11936): R. Von der Goltz, Meine Sendung in Finland und im Baltikum (Mnih. J"*?0>, Alt Politischer General im Osten (1936); P. Avalov Rermondl. V Bor'be s Bolshevizmom (Glckstadt, 1926); A. Winnig, Heimkehi (1935); J. Bischoff. Die Letzte Front (1935); Uni ted States Commission of Inquiry in Finland and the Baltic Stales - Report (1919); Docu ments on British Foreign Policv. I919-I9S9- 1st Series, c. Ill ( 1949), I. blm. M G. Bakh, Pohtko-Ekonomieskie Vzaim-rotnofentya mezdu SSSR Prihaliikoi za Desiai'Lei, 19171927 ( I928)'dekt ksa olay zeti dnda Sovyet tarafnca bu konu hakknda herhangi bir ey baslmam gibi grnyor. Bu olaylara dair aydnlatc bir tarih yazlabilir.

2 9 0 SOVYET RUSYA V E DNYA na dayal yeni bir A l m a n o r d u s u n u n , yani Reichsvvehr'in y a r a t l m a s n o n a y l a m l a r d . B u o r d u 1 5 M a r t 1919 tarihli bir k a r a r n a m e y l e k u r u l m u tu. 1919 y a z n d a Reichsvvehr'in o r g a n i z e e d i l m e s i ii, eski k u r m a y s u b a y l a r n d a n oluan s o n d e r e c e z e k i bir g r u b u n e l i n d e y d i : B u n l a r n e n zekisi d e savan son d n e m l e r i n d e T r k g e n e l k u r m a y n a askeri d a n m a n l k y a p a n G e n e r a l v o n Seeckt'ti. B u g r u p h e m A l m a n y a ' d a k i h e m d e R u s y a ' d a k i d u r u m u serinkanl bir d e e r l e n d i r m e d e n g e i r m e y e alt ve h e r iki l k e d e d e (aralarnda e n yal v e e n s e k i n l e r i n i n d e b u l u n d u u ) A l m a n subaylarnn Von d e r G o l t z ' d e y e n i bir ulusal k a h r a m a n g r e n b y k o u n l u u n u n ki 1re taban t a b a n a zt k a r m l a r a ulat. A l m a n y a ' d a L u d e n dorff ve von d e r G o l t z gibi a d a m l a r W e i m a i c u m h u r i y e t i n e kesinlikle karydlar ve bir tr m o n a r i k ya da otorieryen rejime d n m e n i n yolla rn aryorlard; S e e c k l ise. en a z n d a n A l m a n y a ' n n y e n i d e n askeri g c ne k a v u a c a z a m a n l a r a kadar, W e i m a r c u m h u r i y e t i n i politikasnn en pratik ve elverili arac olarak k a b u l e t m e y e hazrd. LudendorlT ve v o n d e r G o l t z Rusya k o n u s u n d a B o l e v i z m ' e kar ak bir t a a m z d n d a b a k a bir politika tahayyl e t m e k t e n acizdiler. Bolevik rejiminin artk iki yan d o l d u r m a k z e r e o l d u u n u v e k e c e i n e d a i r k e n d i n d e n e m i n t a h m i n l e r i n srekli h s r a n a u r a m o l d u u n u d i k k a t e a l a n S e c e k t , reji m i n kalc o l m a y a b a l a d n d a n p h e l e n i y o r d u . A m a , eer d u r u m buy sa, o z a m a n von d e r G o l t z ' u n B a l l k t a k i ordular, denildii gibi R u s y a ' y a u z a n a n bir " k p r " d e i l . 9 o n a kar bir d u v a r ma e t m e k t e y d i l e r . tilaf Devleler Sovyel Rusya'y a m a n s z d m a n l a r haline g e t i r m e y e m e y i l liyseler. A l m a n y a ' n n onlar takip e d e r e k k a z a n a c a bir ey y o k l u . 1919 A u s t o s u n d a R e i c h s w e h r tilaf D e v l e t l e r i n i n von d e r G o l l z ' u n e k i l m e si talebine uyulmas gerektii kararn verdi. E m i r verildi ve belli bir ge c i k m e d e n sonra von d e r G o l t z ' u n kendisi A l m a n y a ' y a d n d . O r d u s u n u n b y k ksm g e n d e k a l p A v a l o v - B e r m o n d l d e n e n . Kafkas k k e n l i o l d u u s y l e n e n bir " b e y a z " R u s m a c e r a c n n h i z m e t i n e girdi. R e s m i gelir k a y n a k l a r kesilmi o l d u u iin y e n i giriim h l Rus piyasasn a m a k iin Bolevikler' d e v i r m e politikasnn gerekliliine inanan ve S e e c k t ' i n incelikli m u h a k e m e s i y l e ikna o l m a y a n A l m a n ar sanayii tarafndan fi nanse ediliyordu.
10

A v a l o v - B e r m o n d l bu d e s t e k l e k b o y u n c a a y a k t a ka-

9. Von der Gll/ 2 kasm 1919'da Seeckl'e syle yazm: "Bulun devlet politikamz Rus-Alman kprusyle birlikle ayakta kalacak veya kecek" (F. Von Rabenau, Seekf Au-; S ,nem Uhen. 19IS-l*3(/ ( |940>. s. 204 10. BermHidt un mal kaynaklar hakkndaki kantlat uralarda bulunabilir R. Von de Coli?.. Menu- Sendung in Finland und im Baltikum (Mnih. 1920). s. 299-303; Documents

RUSYA VE ALMANVA 2 9 1 labildi. 1920 b a h a r n a g e l i n d i i n d e ise. f i n a n s m a n d a k i zaaflar ya da tilaf D e v l e t le ri 'ni n h u s u m e t i y z n d e n k u v v e t l e r i n i n b y k bir k s m erimiti. Geri dnp bakldnda, Seeck ve Reichswehr'deki arkadalarnn savnn aka ve k a n l m a z o l a r a k , s o n k e r t e d e Bolevik Rusya ile Sa c bir A l m a n y a a r a s n d a k u r u l a c a k bir ittifaka iaret etliini g r m e k k o laydr. B o l e v i k rejiminin a y a k t a kald varsayldnda, bu tur bir ittifak R e i c h s w e h r ' e bir g n ihtiya d u y a c a eyi, b a t y a kar serbest bir eli ve rirdi; A l m a n ar s a n a y i i n e de v a z g e i l m e z pazarn. 1920 O c a Via gelin d i i n d e Seeckl " S o v y e t Rusya ile ileride yaplacak siyasi ve e k o n o m i k bir a n l a m a " n n " p o l i t i k a m z n geri d n s z bir a m a c " o l d u u n u k a b u l et miti ve ayn z a m a n d a A l m a n y a ' n n i i n d e de " B o l e v i z m ' e kar bir d u var o l u t u r m a y a h a z r z " d i y o r d u . " S e e c k t , bu iki politika a r a s n d a birbi riyle b a d a m a y a n hibir ey o l m a d n fark e d e n yksek m a k a m l a r d a k i ilk A l m a n d belki d e . A m a 1919-20 knda ok az A l m a n gelecei bu ka d a r net, glgesiz renklerle grebilecek d u r u m d a y d . Yenilginin ilan edil dii s a a t t e n beri A l m a n siyasi d n c e l e r i n e d a m g a s n v u r m u olan kar m a k a r k grler o r t a m n d a , b y k d o u l u k o m u y l a siyasi o l d u u ka d a r ideolojik de olan bir ba k u r m a htiyac hissediliyordu. R u s d e v r i m i y e n i l m i A l m a n y a ' y . Bolevik r e t i s i n e sempali d u y d u u n u b e y a n e d e n d a r evrelerin o k tesine g e e n l d e c e z b e d i y o r d u ve bu c a z i b e y e ko m n i s t Sol'dakiler k a d a r milliyeti S a d a k a p l y o r d u . Aralarnda A l m a n s u b a y l a r n n d a b u l u n d u u , b t n y l e S a g e l e n e k t e n g e l e n birok Al m a n a , 1919'da A l m a n y a ' n n tek k u r i u l u y o l u d e v r i m n i gibi g r n y o r du. B y k m l a h a y y l n n n e m l i bir k s m k o y u bir niiszlk atmosfe rinin r n y d : Yenilgi ve a a l a n m a s a a t i n d e . A l m a n S a m s o n ' u . tapma n s t u n l a r n indirip Filistinlilere zaferlerini z e h i r e m e k iin Bolevizm'in k a r a n l k glerini y a r d m n a a r a c a k t . A m a bu t a h a y y l n , R u s d e v r i m i n i n a m a l a r y l a ille de a t m a s g e r e k m e y e n pozitif yanlar da vard. D a r b e batya ve liberal d e m o k r a s i y e indirilecekti; oloriter olacakt,

on British Foreign Policy, 1919-1919 hi Series, c. IH (1949), s. 55, 97, 211-12, 225-7, 290-7. Bir Alman diplomatik kaynana gre, Berlin'deki adlar zikredilmeyen "ngiliz tem silcileri" ve Ballk blgelerindeki "ngiliz gizli ajanlar", "Churchill gibi nemli ngilizler Bermondt giriiminin genel mdahale seferberlii erevesi iinde devamndan yanayd lar" vc ngiliz Hukmci'nde bu izginin *rhk ka/ .-<<\' Uzanmayaca VK bit sre in de anlalacak" divorlarm (W. Von Blcher. Dents, lil.ni.li Weg nach Ropnllo (Wiesbaden. 195D.S.82). II. F. von Rabenau, Sfnfcr Aus Seinem Leben. 1918-1936(1940). s. 252; Steckt II Ey ll 1922 tarihli mzekkeresinde de (bkz. aada s. 434-5(, "Almanya. Rusya'yla d iliki ler zerinde bir anlamaya varlsa bile, Bolevklemeyeceklir" eklindeki inancm tekrar etmitir (a.g.e., s. 317).

2 9 2 S O V Y E T RUSYA V E D N Y A a m a k e n t proletaryasnn yeni g c n d e tanyacakt; a m a c d a A l m a n ulusal a s k e r i g c n c a n l a n d r m a k o l a c a k t . N i t e k i m batl d e v l e t l e r l e ya a n a n k a r a t m a l a r k a d a r ideolojik antipatiler tarafndan d a belirlenen ortak bir bat nefreti s a y e s i n d e milliyeti A l m a n y a ile B o l e v i k R u s y a a r a s n d a bir ittifak kurulabilirdi. lk b a k t a kulaa lgnca g e l e n bu fikir, siyasetten b i h a b e r subaylar la k u beyinli delikanllarn tipik c a t l a r n d a n biri gibi g r n m olabi lir. 1 2 A m a s z k o n u s u fikrin ar Sol'da da bir m u a d i l i vard. 1919'dak H e i d e l b e r g k o n g r e s i n d e KPD'den ihra e d i l m i olan Sol g r u b u n 1 3 liderle ri L a u f e n b e r g ve Wolffheim, "ulusal B o l e v i z m " ad verilen bir d o k t r i n i n s a v u n u c u l a r y d l a r v e A t m a n k o m n i s t l e r i n i Versay a n l a m a s n a kar bir " d e v r i m c i halk sava" ilan e t m e y e ve b y l e c e proletarya d e v r i m i iin Al m a n milliyetilerinin desteini k a z a n m a y a davet e d i y o r l a r d . 1 4 R a d e k k o n g r e y e yazd ak m e k t u p t a Antant'a kar bir sava a m a k istedikle ri ve b o y e r e burjuvaziyle b a n y a p m a y a altklar iin o n l a r a saldrd. R a d e k ' e g r e burjuvazi bir s e i m y a p m a k d u r u m u n d a k a l d n d a , bt n y l e y a b a n c igaline u r a m a y p r o l e t a r y a d i k t a t r l n e y e l e r d i . s H e m e n h e m e n ayn sralarda E l t z b a c h e r adl bir anarist e n t e l e k t e l Bol evizm ve Almanya'nn Gelecei adl bir kitapk yazd. Bu k i t a p k t a Al m a n y a ' n n Versay a n l a m a s n n getirdii klelikten a n c a k Bolevzm'i k a b u l e d e r e k kurtulabileceini ileri s r y o r d u , bylece B o l e v i z m Bal Avrupa'ya yaylp o n u m a h v e d e c e k t i ; E l t z b a c h e r b u u u r d a d z e n s i z l i k , terr v e alkla u r a m a y a hazrd. B y l e k a r m a k a r k bir m u h a k e m e iinde Rusya'yla ideolojik ve siyasal birlik (Anschluss) k u r m a temalar b i r b i r i n d e n a y r l m a z hale geldi: " A l m a n y a Bolevzm'i b e n i m s e r b e n i m s e m e z Rusya'yla a r a s n d a k i k o p u k b a l a n t o t o m a t i k olarak o n a r l a c a k tr." 1 6 B u d e v r i m c i e s r i m e u c u n d a n , S e e c k t ile R e i c h s w e h r g e n e r a l l e r i n i n t e m s i l ettii, Rusya'yla k u r u l a c a k bir ittifakn d e e r i n e dair ince hesapla-

12. Ludendorff gibi fanalik bir Bolevik-kart olarak kalan Hoffmann. Bo sevi kleine ibirlii yapmann "zellikle profesrler ve renci evrelerinde ve gen subaylar arasnda" saysz taraflar bulduuna dikkat ekiyordu (Die Aufzeichnungen des General-majors Max Hoffmann (1929), c. Il, s. 324-5). 13. Bkz. yukarda s. 135. 14. Bu retinin en kapsaml serimlenii, H. Laufenberg ve F. Wolffheim, Revolution rer Volkskrieg oder Kounterrevoiuiionrer Brgerkrieg? (Hamburg, 1920); bu programn temelinde Volk szcnn mulakl yatyordu. 15. K. Radek, Zr Taktik des Kommunismus: Ein Schreiben an den Oktober-Parteitag der KPD (Hamburg. 1919), s. 11-12, 15-16. 16. P. Ellzbacher, Der Bolschewismus und die Deutsche Zukunft (Jena, 1919).

RUSYA VE ALMANYA 293 n n yer ald b r u c a kadar, A l m a n l a r n d o u d a k i byk k o m u h a k k n d a k i fikirlerinin p r i z m a s h e r eit r e n g i sergiliyordu. B t n bu g r u p l a r n ortak y a n , batya d u y u l a n nefret, R u s y a ' n n g c n e d u y u l a n - b a z e n c o kulu, a m a d a h a o k g n l s z v e di b i l e y e n - h a y r a n l k v e Versay'n ga liplerine kar verilen m c a d e l e d e bu g t e n bir ekilde yararlanlabile c e i u m u d u v e inancyd. 1919 s o n b a h a r n d a k e n d i l e r i n e y e n i l g i n i n getirdii siyasi, e k o n o m i k ve ideolojik m k l a t t a n k m a k t a k l a v u z l u k e d e c e k bir ipucu b u l m a k iin gzlerini R u s y a ' y a d i k e n A l m a n l a r a r a s n d a k i kafa karkln, R a dek'in o sralarda M o a b i t h a p i s h a n e s i n d e k i ayrcalkl o d a s n d a ve M o s k o v a ' y a g n d e r i l m e y i b e k l e r k e n B e r l i n ' d e kald a p a r t m a n d a y a p t k o n u m a l a r arpc bir b i i m d e gsterir. O n u n l e h i n e m d a h a l e l e r i n 1 7 R e i c h s w e h r generalleri a r a s n d a k i yeni fikirlerle balants o l m a m a s p e k m m k n deildi. Yksek m a k a m l a r d a k i birileri, Joffe'nin 1918 K a s m ' n d a s r l m e s i n d e n beri Berlin'e g e l m i tek lider k o n u m u n d a k i B o l e vik'i k e n d i l e r i n e d m a n e t m e m e n i n ve belki de o n u n l a gayri r e s m i bir I c m a s k u r m a n n getirebilecei avantajlar g r y o r d u . Radek'in o sralar da grt kiilerle ilgili olarak ulalabilen btn bilgiler, n e r e d e y s e s a d e c e Radek'in k e n d i s i n d e n gelir ve t a m a m l a n m o l m a gibi bir iddias yoktur. R a d e k , A l m a n resmi e v r e l e r i n d e n h e r h a n g i biriyle dolayl ya da d o l a y s z bir t e m a s t a n b a h s e t m e z ; belki d e n e m l i R e i c h s w e h r subaylar n n 1919'da R a d e k ' e d o r u d a n y a k l a a r a k kendilerini riske a t m a l a r p e k o l a c a k i d e i l d i . 1 " A m a Radek'in Talat ve Enver'le yapt k o n u m a l a r d a T r k i y e le lgili olarak tartlan cretli fikirler 1 9 A l m a n y a iin d e , h a t t a

17. Bkz. yukanda s. 131, not 79. 18. Radek'in Krasnaya Nv', No. 10, I926'da (bk. bir nceki not) yaymlanan anlan. Sovyet-Alman askeri ibirliinin en yksek seviyesinde bulunduu ve ok sk korunan bir sr olduu bir dnemde yaymland: 1919'da Reichswehr'in herhangi bir resmi temsilcisiy le dolayi yada dolaysz bir ilikisi olduysa bile. bunlardan bahsetmenin basiretsizlik olaca n dnm olabilir. B. Nikolayevski Novyi Jurnal (New York), No. I, 1942, s. 244)'e gre. Radek'in anlar 1927 ylnda. Alnanlarla yapt konumalar anlatan blmler ka rlarak kitapk olarak yeniden baslm; bu da Radek'in anladklarnn, zellikle de 1926 Arah'nda Reichstag'da konuyla ilgili olarak yaplan ifaatlardan sonra baz evrelerde boboazlk olarak grlm olduuna iaret eder. 1930'lu yllarda Moskova'da Alman as keri alaesi olarak bulunmu olan General Kslring, 5 Eyll 1949da Svenska Dagbladel'ut yaymlanan bir rportajnda, Radek'in 1919'daki askeri lemaslanndan ve kendisinin bu te maslar ayarlamakla oynad rolden (o sralarda Seeckl'in kurmay subaylarmdanm) bah seder: ne yazk ki sunduu kantlar mulaktr ve daha sonralar rportaj srasnda syledii iddia edilen Radek'in Seeckl'le gizlice grt ifadesini reddetmitir (A. Fredborg, Siorrbriannien och den Rvska Fragan. 1918-1920 (1951), s. 196, not 52). 19. Bkz. yukanda s. 232-4.

2 9 4 SOVYET RUSYA V E DNYA belki d e A l m a n y a iin d a h a o k geerliydi. S a v a srasnda T r k i y e ' d e Seeckt'le y a k n iliki iinde o l a n Enver'in o n u n fikirlerinden bazlarn e s k i silah a r k a d a n a a k t a r m o l m a s m m k n d r . "Enver," d i y e yaz y o r d u R a d e k , " A l m a n a s k e r i e r k a n n a , Sovyet R u s y a ' n n e e r g e r e k t e n A n t a n t a kar s a v a m a k istiyorlarsa h e s a b a k a t m a l a r g e r e k e n yeni v e b y y e n bir d n y a devleti o l d u u n u aklayan ilk k i i y d i . " 2 " 1919'da Berlin'deki iklim bu fikrin d o m a s iin z a t e n elveriliydi. Bu fikrin ki min mmbit beyninde doduunu belirlemek g olurdu, zaten ok da n e m l i deildir. R a d e k ' i n a n l a r n d a A l m a n askeri evreleriyle k u r d u u n u anlatt te maslarn ilk ve en d z e n l i s i , e s k i d e n LudendorfTun y a k n e v r e s i n d e n o l m a k l a birlikte artk o n u n a z g n a n t i - B o l e v k g r l e r i n i k e s i n l i k l e r e d d e d e n R e i b n i t z 2 1 d i y e e m e k l i bir g e n e r a l l e y d i . R e i b n i t z L e n i n ' i n 1918 N i s a n ' n d a yazd ve y a k n t a r i h l e r d e A l m a n c a y a e v r i l m i o l a n Sovyel iktidarnn Halihazrdaki Grevleri adl kitapn okumu ve ok etki lenmiti; etkili bir idare y a r a t m a k l a ilgili acil pratik grevleri e l e alan ve artk g e r e k e n i n "histeri p a t l a m a l a r " deil, " p r o l e t a r y a n n d e m i r taburla rnn ll y r y " o l d u u n u lan e d e r e k s o n a e r e n bir kitapkt bu. G e n e r a l s u b a y a r k a d a l a r n a " s a d e c e S o v y e t Rusya'yla ittifak k u r m a y deil, d e y i m y e r i n d e y s e bar bir d e v r i m i " d e vazettiine d a i r R a d e k ' e t e m i n a t veriyordu. R e i b n i t z zeki o l m a k t a n o k hevesliydi belki d e . A m a R a d e k h a p i s h a n e d e n salndktan sonraki ilk haftalar o n u n a p a r t m a n n d a g e i r d i 2 2 v e b u r a d a b e n z e r grleri s a v u n a n b a k a k i m s e l e r l e d e t e m a s k u r d u . R a d e k ' i n yeni ziyaretileri a r a s n d a ki tanesi z e l l i k l e n e m l i y d i . L u d e n d o r f f u n e s k i istihbarat efi, a s k e r e hi b e n z e m e y e n , " b i r kedinin h a r e k e t l e r i n e s a h i p " bir a d a m olan A l b a y M a x B a u e r , 2 3 A l m a n y a ' d a kti dar Sa'n e l e g e i r e c e i n i bekliyordu, a m a b u , "iiler burjuva d e m o k rasisinden h a y a l krklna u r a y p A l m a n y a ' d a bir 'emek d i k t a t r l ' k u r m a n n a n c a k ii snf ile s u b a y snf a r a s n d a bir a n l a m a y a varl m a s y l a m m k n o l a b i l e c e i s o n u c u n a v a r a n a k a d a r s r e r d i olsa olsa.

20. Krasnaya Nov'. No. 10. 1926. s. 164; Enver'in 1920 Austosu'nda Seeckfe yazd meklup iin bkz. aada s. 307. 21. Radek bu ismi Kiril alfabesine bir yerde Raivnis diye, bir yerde de Reignils diye aktanr. 22. Krasnaya Nov', No. 10, 1926, s. 169-72. 23. R. Fischer. Stalinism and German Communism (Harvard, 1948), s. 207*ye gre, Bauer Radek'i hapishanedeyken "dzenli olarak" ziyaret emi; Radek (Krasnaya Nov', No. 10, 1926, s. 169) ak ak, Bauerl ilk (ve anlalan tek) defa Reibnitz'in dairesinde grd n belirtir.

RUSYA V E ALMANYA

295

R a d e k y l e d e r : " S u b a y l a r n b u t e m e l z e r i n d e k o m n i s t parti v e Sov yet R u s y a ile br p a z a r l k y a p a b i l e c e k l e r i n i i m a etti, b i z i m s a v a t a yenil m e y e c e i m i z i v e A n t a n t d e v l e t l e r i y l e yaplan m c a d e l e d e A l m a n y a ' n n mttefiki o l d u u m u z u a n l y o r l a r d . " B i r z a m a n l a r P e t e r s b u r g ' d a A l m a n ya'nn d e n i z ataesi o l a n ve 1918'de ksa bir sre Dileri B a k a n l y a p t sralarda R u s y a ile Brest-Litovsk'u t a m a m l a y c nitelikte bir d i z i an l a m a i m z a l a m o l a n A m i r a l H i n t z e , u a n d a " S o v y e t R u s y a ' y l a pazar lk y a p l m a s n d a n y a n a y d " v e R a d e k ' e batda d n y a d e v r i m i n i n " A n t a n t ' n Almanya'y b o m a s n n l e y e c e k z a m a n d a " o l u p o l m a y a c a n soru y o r d u . A m a H i n t z e ' n i n d e d e v r i m k o n u s u n d a k e n d i n e z g fikirleri var d. Silezya'daki m a l i k n e s i n d e alan Katolik ilerle k o n u m a l a r n d a n " d e v r i m i n i i l e r i n artk k a p i t a l i s t l e r iin a l m a y r e d d e t m e l e r i n d e n ibaret o l d u u " , "burjuvaziden nefret ettikleri" ve " A l m a n y a ' n n rejim d e iiklii o l m a d a n bir d a h a belini d o r u l t a m a y a c a " gibi k a n a a t l e r e d i n miti.24 G e l g e l e l m R a d e k ' i n e n s e k i n A l m a n ziyaretisi, b y k A l m a n elekt rik irketi AEG'nin k u r u c u s u n u n olu ve Birinci D n y a Sava srasnda A l m a n S a v a B a k a n l ' n n h a m m a d d e ubesinin - b u u b e , ngiliz v e Franszlarn l e v a z m bakanlklarnn m u a d i l i v e n c s y d - yaratcs Walther R a t h e n a u ' y d u . z l e n i m l e r i karkt. R a d e k R a t h e n a u ' d a " m t h i soyut bir zek, lam bir sezgisizlik ve marazi bir kibir" tehis e t m e k t e p e k de h a k s z s a y l m a z d . K e s k i n ve aratrc bir z e k y a ve son d e r e c e belir gin bir m i z a istikrarszlna s a h i p bir Yahudi olan R a t h e n a u , A l m a n sa nayiinin, batyla tekrar m a l i ve ticari balar k u r m u olduklar iin, b y k demir-elik k o d a m a n l a r n n kaytsz artsz d o u y a y n e l m e niyetlerini pay 1 a a m a y a n ve n e m l i politika m e s e l e l e r i k o n u s u n d a m t e r e d d i t ve ikircikli bir tavr t a k n m a y a m a h k m o l a n s e k t r n n k u s u r s u z bir tem silcisiydi. R a t h e n a u , zafer k a z a n a n llaf Devletler'ne 1918 A r a l ' n d a yazd bir ak m e k t u p t a , e e r A l m a n y a ' y a intikam a m a c g d e n artlar d a y a t l a c a k olursa, "eski Avrupa binasnn en gl d a y a n a k l a r n d a n biri n i n yok o l a c a n ve A s y a snrnn R e n ' e ilerleyeceini" ileri s r m t . A m a R a t h e n a u ' n u n d o u karsndaki d u y g u s a l tiksintisi, o k gl bir e n t e l e k t e l m e r a k l a d e n g e l e n i y o r d u . Anlald k a d a r y l a , 1919 y a z n d a "sanayi koullarn i n c e l e m e k " a m a c y l a M o s k o v a ' y a g i d e n bir "sanayi

24. A.g.e.. s. 171, Baer'in 1920 Nisam'nda "Almanya'nn gl adamlar islemeyi re nebilmesi iin nce tam bir Bolevizmin gelmesi gerektiini" syledii belirtilir (E. TroeUsch.Spekuo-Briefe (Tbingen, 1924), s. 139).

2 9 6 SOVYET RUSYA VE DNYA m i s y o n u "nu d e s t e k l e m i ; 2 5 ve 1920 ylnn b a l a r n d a B e r l i n ' d e k k bir g r u p sanayici a r a s n d a n R u s meseleleriyle ilgili bir " i n c e l e m e k o m i s y o n u " k u r u l m a s n a n a y a k o l m u . 2 6 imdi d e n c e d e n hibir y o k l a m a y a p m a d a n R a d e k ' e g e l m i , raha bir kollua yerleip b a c a k b a c a k s l n e al m ve bir saatten uzun bir sredir " d n y a n n d u r u m u h a k k n d a k i gr lerini d i l e g e t i r m e k t e y d i . " B u r a d a da ideolojik ve y a n - d e v r i m c i bir ba l a m d a - i k i l k e a r a s n d a e k o n o m i k ibirlii htiyacyla i l g i l i - sk bir tar t m a balad. R a t h e n a u k a p i t a l i z m e d n n m m k n o l m a d n kabul e d i y o r ve kendi y a z l a r n d a "yapc bir s o s y a I i z m " i s a v u n m u o l d u u n u iddia ediyordu; o n a g r e s a d e c e bir "ykclk t e o r i s i " v e r m i o l a n M a r x ' tan ileriye atlm lk bilimsel a d m d bu. iler ykabilirdi, a m a y a p m a k iin "entelektel a r s t o k r a s i " n i n liderlii gerekirdi. A l m a n y a ' d a uzun yl lar d e v r i m o l m a z d , n k A l m a n iisi " y o n t u l m a m " t . R a t h e n a u Rus ya'ya d n e r e k u n u e k l i y o r d u : "Belki de birka yl iinde bir t e k n i s y e n olarak y a n n z a g e l e c e i m ve siz beni ipek giysiler inde karlayacaks n z . " R a d e k B o l e v i k l e r i n herhangi bir d n e m d e ipek giysiler giyecei fikrine iddetle itiraz etti. A m a o m a n i d a r A l m a n t e k n i s y e n l e r l e y a r d m s u n m a nerisi kafasnda bir sr yeni d n c e yaratt. A l m a n sanayicile rinin bu en " b a t l " s m d a bile d o u y a b a k m a alkanl hzla kendini gs t e r m i t i . 2 7 R a d e k ' i n k o n u m a y a yaptn aktard tek katk, R a i h e n a u ' ya, Lenin'in M o s k o v a ' d a k i Subboiniki'rim baars h a k k n d a y a z d ve R a d e k ' i n eline " s k a n d i n a v lkeleri z e r i n d e n g e e n " yazy - s o s y a l i z m de g n l l a l m a felsefesi gelitirmeye ynelik c e s u r bir giriim niteli i n d e k i y a z y - o k u m a k o l m u . R a t h e n a u R a d e k ' i , AEG'nin genel m d r Felix D e u t s c h ' u d a y a n n d a getirerek ikinci k e z ziyaret e t m i t i r , a m a b u kez h a p i s h a n e d e d e i l . Reibnilz'in a p a r t m a n n d a . A m a D e u t s c h A m e rikal bir b a n k a c n n kzyla evliydi ve balyla en sk fk d u r u m d a k i Al m a n mali evrelerini t e m s i l e d i y o r d u ; ertesi yl A l m a n y a ' y a atekesten beri verilen ilk A m e r i k a n k r e d i l e r i n d e n birini D e u t s c h s a y e s i n d e AEG

25. Documents on British Foreign Policy. I919-I939: Is Series, c. Ill (1949), s. 511. 26. Wallher Raihenau, Briefe (1926), c. ll.s. 229-30. 27. Radek'in batl bir ynelimi savunduunu belirttii tek ziyaretinin sosyal demokra Helmann olmas manidardr; Heilmann "su anda Almanya'da sosyalist bir devrim imkan sz, nk Alman sanayisinin hammaddesi, lkenin de yiyecek ekmei yok" demi ve "l keyi Amerikan sermayesine kle etmeden Alman ekonomisini dzeltmek imkansz'1 grunu savunmujlATvufltfyarVov', No. 10, 1926. s 170). 28. K. Radek. Porrei i Pamfiery. c. II (1934). s 74; Radek'in son dnem yazlarnda Berlin'de yap konumalara lek gnderme buymu gibi grnyor. Lenin'in vazs iin bkz.c. 2. s. 193.

RUSYA V E ALMANYA 2 9 7 a l a c a k t . B u kinci g r m e d e k a p i t a l i z m i n yaklaan s o n u y l a v e A l m a n ya'nn d o u l u bir b a k asna d u y d u u ihtiyala ilgili t a r t m a l a r geri p l a n a e k i l m i gibi g r n y o r . A m a D e u t s c h bile Ruslarn "AEG ile tica ret yaptklar t a k d i r d e " istedikleri rejimle ynet leb leceklerini teslim et m i v e Sovyet R u s y a ' y z i y a r e t e t m e isteini dile g e t i r m i . 2 9 R a d e k ' i n k e n d i y a z d k l a r n n Berlin'de o n u ziyaret e d e n A l m a n l a r n t a m listesini v e r m e d i i kesindir. D a h a sonralar milletvekili d e o l a n bir R u s tarihi profesr v e A l m a n Ulusal Partisi'nin R u s y a u z m a n O t t o H o etzsch'le d e g r t a n l a l y o r . 3 0 R a d e k ' l e a r a s n d a neler getii bilin miyor. H o e t z s c h d a h a s o n r a l a r deolojiden b a m s z olarak, srf iktidar siyasetiyle ilgili g e r e k e l e r l e bir A l m a n - R u s ittifaknn tutarl bir s a v u n u c u s u o l m u t u r ; eer 1919'da R a d e k ' l e bu b a l a m d a k o n u t u y s a , a d a larnn o u n d a n leride o l d u u sylenebilir. R a d e k ' i n kendisi, h e m 1914' ten n c e h e m de sava s r a s n d a II. Wilhelm'in i m p a r a t o r l u k s i s t e m i n e o l a n m u h a l e f e t i y l e n k a z a n m o l a n radikal gazeteci M a x i m i l i a n Harden'in ziyaretinden de b a h s e d e r ; o n u n dergisi Die Zukunft" & bir yaz yaz m a y a sz v e r m i . 3 1 R a d e k ' i n ziyaretilerinin m e s l e k i ve siyasi ballklarndaki m u a z z a m eitlilik, A l m a n y a ' d a d o u d a ykselen g l e bir tr b u l u m a yeri b u l m a y a y n e l i k n e r e d e y s e m i t s i z c e bir h e v e s o l d u u n u n kantdr. B u d n e m d e A l m a n politikasnda d o l a y s z bir d e i i m y a a n d karmn y a p m a k vakitsiz olur. Versay a n l a m a s d a h a o n a y l a n m a mt, W e i m a r c u m h u r i y e t i d a h a bir d politikaya s a h i p olacak d u r u m d a d e i l d i . A m a R a d e k ' i n B e r l i n ' d e kald g n l e r i n sonlarna d o r u iki n e m l i olay o l d u . 1919 K a s m n d a , Litvinov'un sava esirleri d e i i m i n i m z a k e r e e d e c e k d e l e g e sfatyla ngiltere'yle t e m a s k u r m a k z e r e K o p e n h a g ' a gittii sralarda. A l m a n H k m e t i ayn sfatla bir S o v y e t temsil cisini kabul e t m e y e hazr o l d u u n u bildirdi ve 1914'ten nce Viyana'da Troki'nin y a k n e v r e s i n d e b u l u n a n bir M e n e v i k olan Victor K o p p Ber lin'e gelip, R a d e k ' i n s z l e r i y l e "yar-fukuki bir polpred" o l d u . 3 2 Ayn ay S e e c k t s A l m a n S a v a B a k a n l n n m u l a k bir a d tayan T r u p p e n a m t ' inin b a k a n l n a a t a n d ; Versay a n l a m a s A l m a n y a ' n n bir g e n e l k u r m a -

29. Krasnaya Nov, No. 10, 1926, s. 171. 30. R. Fischer, Slalin and German Communism (Harvard. 1948). s. 207. 31. KrasnayaNov', No. 10, 1926, s. 166; yaz Die Zukunf'an ubat 1920 tarihli saysn da yaymlanmtr. 32. A.g.e., s. 169; gelgelelim, Kopp 1920 ubat'na kadar Alman Hkiimc tarafmdat resmen tannmad ve o zaman da sadece sava esirleriyle ilgili mzakerelerde bulunmak amacyla tannd (1. Maysk, Vnesnaya Politika RSFSR, 1917-1922 (1922), s. 106).

29~8 SOVYET RUSYA VE DNYA ya s a h i p o l m a s n yasaklad iin b y l e bir kamuflaj b u l u n m u t u . S o n r a ki drt yl boyunca A l m a n y a ' n n S o v y e t R u s y a karsndaki politikas, S e e c k t ' i n po nikasyd. 1920 O c a ' n d a , R a d e k ' i n P o l o n y a ' d a n transit geii iin yaplan d z e n l e m e l e r d e k i baz g e c i k m e l e r d e n sonra, R a d e k trenli bir b i i m d e sn r a g t r l d . P o l o n y a z e r i n d e n yaplan y o l c u l u k o k yavat; M o s k o va'ya ulatnda n e r e d e y s e ay s o n u n a g e l i n m i t i . 3 3 R a d e k Berlin'e 1918 Aral"nda, btn dier B o l e v i k l e r gibi A l m a n d e v r i m i n i n o k y a k n d a g e r e k l e e c e i n e c i d d e n i n a n a r a k g e l m i t i . 1918 Aral'nda KPD'nin ku rulu k o n g r e s i n d e A l m a n dinleyicilerine yenilginin s o n u l a r n d a n bir p r o l e t e r d e v r i m i yoluyla k u r t u l u u m u d u n u s u n m u t u : Almanya'y savunulabilir hale getirmenin ve Antant'n kendisine dayatmak is ledii boyundurua kar korama nn. Alman iilerini Almanya'nn efendileri yapmakan baka bir yolu yoktur... Anan'n efendileri en ok, ordularnn ne is lediklerini bilen iilerle kar karya gelmesinden korkmaktadrlar.-1,1 A m a bu szler Brest-Litovsk'un eski y a n l s a m a l a r n n t e k r a r l a n m a s n d a n ibaretti. Bir yl n c e S o v y e l Rusya Hoffmann karsnda ne k a d a r g s z d y s e , 1919'un lk haftalarnda A l m a n y a da Foch karsnda o ka d a r g s z d . Daha n c e d e g r d m z g i b i , 3 5 R a d e k ksa bir s r e s o n ra A l m a n d e v r i m i n i n d o l a y s z g e l e c e i n e , h a t t a Rus d e v r i m i n i n hayatta k a l m a htimaline dair k a r a m s a r bir g r b e n i m s e m e y e balamtr: H e m S o v y e t Rusya'y k u r t a r m a n n v e h e m d e A l m a n y a ' y Antant'tan k u r t a r m a nn yeni bir yolu b u l u n m a l y d . R a d e k b y l e c e , d i e r btn Bolevik li d e r l e r d e n n c e , ksa v a d e d e k a z a n l a c a k d e v r i m c i bir b a a r d a n o k bir m a n e v r a v e tavizler d n e m i n i n z o r u n l u l u u n a i n a n m a y a balad. Sovyet d politikas h a k k n d a , Berlin d n n d e b e r a b e r i n d e getirdii grler, 1919'un son ay inde o r a d a yazd b i r k a y a z d a n karlabilir. Bun l a r d a n ilki, S o v y e l Rusya'nn d i b e v u r d u u 1919 E k i m i ' n d e KPD'nin H e i d e l b e r g k o n g r e s i n e g n d e r d i i ak m e k t u p t u . taliklerle altn izerek yle yazyordu: Sovyel Rusya'nn ve dnya devrimi imdiye kadar olduundan daha abuk kendini hissettirmedii takdirde, isi snfnn lafer kazand btn dier dikele n d politikas sorunu, kapitalist devletlerle yan yana bir modus vivendi'y*, ya33. A.g f., s. 172-5; Radek'in donUinUn kronolojisi tn bk. Soviel Studies, e. Ill, No. 4 (Nisan 1952, s.411-12. 34. K. Radek, Die Russische und Deutsche Revolution und die Welllage (19191. s 29. 35. Bki.s. 136.

RUSYA VE A L M A N V A 2 9 9

ama yoluna, ulamaktan ibarelin:.. Kapitalist ve proleter devletler arasnda ba r olasl topya deildir. 36 Bu politika, Radek'in Almanya'nn ve dolaysyla Rusya'nn, batnn kapitalist lkeleriyle arasn aaca g e r e k e s i y l e reddettii tezin, yani Laufenberg ile Wolffheim'in (henz bu isim verilmemi olan) "ulusal BoIev2m" tezinin antitezi gibi grnyordu. 3 7 Berlin'den ayrlmasndan hemen n c e kaleme ald dier yazda da bu sav pekitiriliyordu. Bunlardan birincisi, dorudan "ulusal B o l e vizm"e -artk bu isimle anlyordu- ynelik bir saldryd. " S o v y e l Rus ya'nn d politikas sorunu." diye tekrarlyordu Radek, "...kapitalist dev letlerle yan yana bir modus vivendtye ulamaktan ibarettir."1* Neredeyse ayn sralarda Komintem'in resmi dergisinin Almanca basmnda yaym lanan ikinci bir yazda, Radek ayn tezi devrimci bak asndan geliti riyordu. "Kapitalizmin z l e c e i " , diye yazyordu Radek, kesindi. Ama bu "uzun bir sre" olacakt ve S o v y e t Rusya da aradaki d n e m d e ka nlmaz olarak "kapitalist devletlerle yan yana bir modus vivendi arayp bulmak" zorunda kalacakt. Baka bir savdan da ayn sonu kyordu: "Eer S o v y e t Rusya savamaya d e v a m etmek zorunda kalrsa, ulusal ekonomisini onarmaya balayamaz." Dolaysyla nndeki seenekler "ya geici bir uzlama erevesi iinde srdrlecek sosyalist ina ya da herhangi bir ekonomik na faaliyetine girmeden savamak "ti. Aslnda Radek'in arad, "dnya sermayesiyle" proletarya diktatrln olduu gibi brakacak bir "uzlama"yd - NEP'in d boyutunun arpc bir biim de ngrlmesi demekti bu. Ama Radek'in ayn Alman siyasetileri, askerleri ve sanayicileri le y o u n sohbetler yaparak geirmi olmas bo una deildi: muhakeme bu noktadan Almanya'ya geiyordu: Almanya yenilgi yaad, ama buna ramen cknik donanm ve ckik imkn lar hala ok byk. Anglo-Sakson lkeleri galip geldiler, ama buna ramen eko nomik bozukluklar o kadar ileri seviyede ki Fransa ve talya'ya yeterli yardmda bulunamyorlar... Almanya'da, d ilikilerinin bitmesi ve ekonomisinin kmesi sayesinde, Rusya'ya ulusal ekonomisini dzeltme iinde ok byk hizmetlerde bulunabilecek binlerce isiz ve a mhendis var.

36. K. Radek, Zur Taktik des Kommunismus: Ein Schreiben an den Oktober-Parteitag

der KPD (Hamburg, 1919), s. 9. 11-12. 37. Bkz. yukarda s. 292. 3S. Gegen den Nationai-Bolschenismus (Hamburg. 1920), s. 9; bu kitapk Radek ile Thalheimer'm yazlarndan oluur, bu yaz laid an Die Auswrtige Politik des Kommunismus und der Hamburger National-Bolsthevtsmus balkl ilki. lk olarak Die Internationale. No. 17-18 (20 Aralk 1919). s. 332-46da. "Arnold Snhan" lakroa adyla yaymlannjur.

3 0 0 SOVYET RUSYA V E D N Y A R a d e k " A l m a n l a r n , A l m a n k a p i t a l i z m i n i n ktidarn R u s t o p r a k l a r z e r i n d e ihya e t m e y e y a r d m c o l m a " s u l a m a s n a kar k e n d i n i s a v u n m a y a a l r k e n e n n e m l i karm y a p y o r d u : Mal alverii deil. Alman sermayesinin Rusya'da kullanlmas deil, ama i yardm -Alman-Rus ekonomik ilikilerinin yeni lemeii budur. Ve s o n o l a r a k , A l m a n y a ' y bu frsatlar ihmal e d e r s e k e n d i s i n i b e k l e y e c e k o l a n tecrit k o n u s u n d a u y a r y o r d u . 3 9 Burjuva o k u r iin t a s a r l a n a n n c yaz ise ("sac burjuvazi"ye h i t a p e d i y o r d u ) d a h a ihtiyatl bir s lupla k a l e m e alnmt. A m a o da " A l m a n y a ile Rusya birbirleriyle e k o n o m i k likilere muhtatrlar, n k iki lke d e ihtiya d u y d u u eyleri s a d e c e A n t a n t l k e l e r i n d e n a l m a y u m a m a z v e birbirlerine o k eitli y o l l a r d a n y a r d m e d e b i l i r l e r " eklindeki ayn sava y a s l a n y o r d u ; d i p l o matik ilikilerin y e n i d e n b a l a m a s ve mal detokuu iini o r g a n i z e et mek zere Rusya'ya Alman ekonomi uzmanlarnn gnderilmesi ya da bu o l m u y o r s a , Rusya'yla byle bir alveriin y o l u n u hazrlayabilecek ve " a y r c a A l m a n y a in R u s y a h a k k n d a n e s n e l br h a b e r ajans kurabile c e k " A l m a n irketlerinin temsilcilerinin g n d e r i l m e s i n i n , b u d u r u m d a n y a p l a b i l e c e k " p r a t i k k a r m l a r " o l d u u n u ileri s r y o r d u . 4 0 D e m e k ki. A l m a n tarafndan o l d u u k a d a r Sovyet tarafndan d a S o v y e t - A l m a n dost luu arlar y a p l m a k t a y d . A m a A l m a n l a r n karlar en batan beri b y k l d e siyasi ve askeri iken, o a a m a d a Sovyetler'in karlar s a d e c e ekonomiknitelikteydi.41

3. K. Radek, Die Auswrtige PoiitikSowjet-Russlands (Hamburg. 1921), s. 37-9.44. 46-7; bu biilm Die Kommunistische Internationale (Kommunistieskii tncrnalsionat'in Berlin'deki muadili). No. 3 (Aralk 1919), s. 9-27'de yaymlanm olan bir yaznn tpkba smdr; bu yaz da "Arnold Strulhan" imzasyla yaymlanmt ve "1919 Aral'nda Berlin hapishanesinde" yazlmt (K. Radek, Wege der Russischen Revolution (Hamburg, 1922), s. 28), 40. Deutschland und Russland: Ein in der Moabiter Schatihaft geschrieber Artikel fr richtiggehende Bourgeois (1920), s. 11-12; ilk olarak 1920 ubatnda Die Ztkunft'&A ya ymlanan bu yaznn ngilizce bir evirisi urada kmtr: Soviel Russia (New York), 17 Nisan 1920. s. 383-7. 41. Radek'in sadece Almanya'yla dostluk kurmay dnmedii, Almanya'dan ayrlma snn arifesinde Manchester Guardian gazetesinin bir muhabirine verdii 6 Ocak 1920 ta rihti bir demeten de anlalyordu; "Rus Hkmeti'nin bak as, nasl kapitalist ve feodal devletler arasnda normal ve iyi ilikiler kurmak mmkn olduysa, sosyalist ve kapilalist devleller arasnda da bunun mmkn olduu yolundadr... Ben ahsen komnizmin ancak kapilalist devletlerle iyi ilikiler kurarak kunanlabilecei kanaatindeyim" (Manchester Guardian, 8 Ocak 1920). Bu szler iki ay sonra Moskova'da verilen benzer bir demele kar la rlabilir (bkz. yukarda s. 154-5).

RUSYA VE ALMANYA 3 0 1 1919'un kaotik k o u l l a r n d a , R a d e k ' l e y a p l a n k o n u m a l a r k i m s e y i b a l a m y o r d u : B u k o n u m a l a r n A l m a n tarafndaki c a z i b e s i n i n bir k s m d a p h e s i z b u r a d a n geliyordu. S o v y e t tarafnda R a d e k tek bana o y n u yordu; o sralarda r e s m e n t a n n a n h e r h a n g i bir S o v y e t d politikas oldu u n d a n b a h s e d e b i l s e k bile, Radek'in o n u n y e t k i sahibi bir szcs o l m a d kesindi. A m a 1920 balarnda y a a n a n d e i i m e katkda b u l u n a n et k e n l e r a r a s n d a o n u n nfuzunu s a y m a m a k p e k m m k n deildir. S o v y e t p o l i t i k a s n d a kapitalist d n y a y a kar u z l a m a tavrndan y a n a olanlarn c a n alc a r g m a n , Avrupa d e v r i m i n i n o l g u n l a m a s n d a k i g e c i k m e n i n u z a m a s ihtimaliydi v e R a d e k b u k o n u d a birinci e l d e n bir t a n k t . 4 2 A m a , S o v y e t d politikas k o n u s u n d a Radek'in Berlin'de z m s e d i i genel g r bu e i l i m e u y m a s n a ve onu gl savlarla p e k i t i r m e s i n e r a m e n , Radek'in bile c i d d e n , Sovyet Rusya ile A l m a n y a ' d a Versay'a isyan e d e n g l e r arasnda h e r h a n g i z g l bir ibirlii projesi gelitirmi o l d u u n a d a i r hibir kant y o k t u r ; 4 3 gelitirmise bile, M o s k o v a ' d a hibir yank bu l a m a m . L e n i n , K o m i n t e m ' i n ikinci k o n g r e s i n e hazrlk m a h i y e t i n d e 1 9 2 0 N i s a n ' n d a y a z d Komnizmin ocukluk Hastal: "Solculuk" ki tabnda, tpk R a d e k gibi, A l m a n l a r n "ulusal B o l e v i z m " s a p m a s n a id d e t l e saldrmt; o n a g r e bu "Anant'a kar bir sava a m a k in A l m a n burjuvazisiyle bir b l o k " k u r m a y n e r m e k d e m e k t i . K o m n i s t l e r " Versay a n l a m a s n n e p a h a s n a olursa o l s u n r e d d e t m e y e v e bunu d a h e m e n y a p m a y a m e c b u r " deillerdi. B u z a n , Bolevik politikasnn gerek a m a l a r h a k k n d a k i bir kafa karklnn r n y d . Almanya dahil herhangi bir byk Avrupa lkesinde burjuvazinin devrilmesi uluslararas devrim iin ylesine byk bir kazantr ki onun uruna -eer gere kiyorsa- Versay anlamasnn devam etmesini kabul edebiliriz, emeliyiz de. Eer Rusya lek bana, devrim uruna, Brest anlamasna aylarca dayanabildiyse, Sovyet Rusya ile ittifak iindeki Sovyet Almanya'nn, devrim uruna, Versay anlamasnn devamna dayanmas hi de imknsz deildir. 4 4
*

42. Radek, Moskova'ya dndken sonra katld ilk halk toplantsnda "devrim yolu Avrupa iileri iin Rus iileri iin olduundan daha celin, nk bar isteyen ordu. topra sahiplenmeye alan kyl Rus proletaryasnn yanndayd, oysa Avrupa'da kitleler si lahsz ve burjuvazi beyaz bir muhafz tekilat oluturuyor" diyordu (zvesiya, 20 Ocak 1920). 43. 1 Nisan 1920'de dokuzuncu parti kongresinde yapt konumada. Versay anlamas sayesinde, "kapitalistlerin bir bileik cephe oluturmasnn imknsz olduunu" ve tilaf Devletler'nn Almanlan Sovyel Rusya'ya kar silahlandrma abalannm baarsz olduu nu iddia etmi. Bu tezden ne sonu kard bilinmiyor, nk konumasnn lam metni mevcul deil; 3 Nisan 1920 tarihli Pravda'da konumann ksa bir zeli aklan Imtr. 44. Lenin. Soineniya, c. XXV. s. 214-15.

302

S O V Y E T RUSYA V E D N Y A

B y l e c e , S o v y e t d a v a s n n Versay a n l a m a s n a kar milliyeti bir a y a k l a n m a y l a ittifak k u r m a s ihtimali kesin bir dille r e d d e d i l m i oluyor d u ; R a d e k B e r l i n ' d e k i m e c b u r i ikameti s r a s n d a b u fikirle o y n a m olsa d a , s z k o n u s u fikir h e m e n reddedilmitir. 1920'nin ilk a y l a r n d a M o s k o va'da kapitalist d n y a y l a g e i c i bir u z l a m a fikri arlk k a z a n m a y a ba l a m a k l a birlikle, h i k i m s e h e n z b u n u A l m a n y a ' y l a zel ilikiler k u r m a a s n d a n d n m y o r d u . Yine d e R a d e k ' i n d e v r i m ihtimali h a k k n d a k i p h e c i tavrnn ve A l m a n y a h a k k n d a k i bilgisinin, o n a o sralarda, ba n d a o l a n g l e r e dair Lenin'in k i n d e n d a h a ak seik bir sezgi kazandr dn inkr e t m e k zordur.

H e r trl e n g e l e r a m e n Bolevik Rusya ile milliyeti A l m a n y a ara s n d a bir rapprochement k u r u l m a s n d a n y a n a o l a n g l e r y a v a y a v a olg u n l a y o r d u . 1920 M a r t ' n d a k i K a p p d a r b e s i , W e i m a r c u m h u r i y e t i n i n tarihinde n e m l i bir o l a y d ve son k e r t e d e nihai etkisi A l m a n y a ' n n d o u lu k o m u s u y l a ilikisi z e r i n d e g r l e c e k t i . Darbeciler eski o r d u n u n , Lud e n d o r f f larla v o n d e r G o l l z ' l a n n askeri g e l e n e i n e m e n s u p t u l a r ; Berlin' de y r y y a p a n birliklerin ou g e e n s o n b a h a r ve kta Baltk'ta sa vamlard. H l A l m a n - R u s ittifaknn y e n i d e n tesis edilebilmesi in g e r e k e n n k o u l u n R u s y a ' d a eski d z e n i n r e s t o r a s y o n u o l d u u n a inanan azl Bolevik kartlarydlar. Yeni R e i c h s w e h r ' i n tavr o k farklyd. Bu yeni o r d u n u n zeki liderleri, W e i m a r c u m h u r i y e t i n i a r d n d a A l m a n y a ' n n askeri g c n y e n i d e n e l d e etmesi iin a l a b i l m e l e r i n e elverili bir su ret olarak kabul e t m e k l e k a l m y o r ; ayn z a m a n d a R u s y a ' d a k i B o l e v i z m ' i d c b u amac g e r e k l e t i r m e l e r i n e y a r d m c o l a c a k m u h t e m e l bir ortak olarak kabul e t m e y e d e hazrlanyorlard. K a p p d a r b e s i , B o l e v i z m ' e kar hal seferine i n a n a n l a r n A l m a n siyasetinin kaklara ayrlan ky ke blgelerine h a v a l e e d i l m e l e r i y l e ve S o v y e t R u s y a ile eit bir devlet olarak i y a p m a y a h a z r olan askeri liderlerin ortaya k m a s y l a s o n a er di. A m a r e s m i likiler ar ilerliyordu. 1920 N i s a n ' n d a Berlin'de Sovyet temsilcisi K o p p ' l a bir sava esirleri a n l a m a s m z a l a n d ; K o p p ' u n gr n t e k i sava esirlerinin l k e l e r i n e ade e d i l m e s i grevi, baz siyasi faali yetler y r t m e s i n i m u h t e m e l e n e n g e l l e m i y o r d u ; a y s o n r a ayn k o n u d a bir a n l a m a d a h a yapld.'' 5 1918 K a s m ' n d a M o s k o v a ' y terk e t m i olan

45. RSFSR:Sb'>rnikDisn'uyusihDogoyoroy,c.\ 092]), ro.22,s. 128-30: No. 24. s. 133-4. Kopp'un "Kapp darbesinden nce Kapp'la aynntl grmeler yapl" (E. Troellsch. Spekamr-Briefe (Tbingen, 1924), s. 271) yolundaki sylenilerin yanll kant-

RUSYA V E ALMANYA 3 0 3 A l m a n k o n s o l o s l u k p e r s o n e l i n i n s o n y e l e r i n d e n biri o l a n G u s l a v Hilger, 1920 H a z i r a n ' n d a , B e r l i n ' d e k i K o p p ' u n A l m a n m u a d i l i sfatyla M o s k o va'ya d n d ve i e r n ' d e n S o v y e t R u s y a ' n n A l m a n y a karsndaki tav rnn " s a d e c e d a h a sk e k o n o m i k , siyasi ve kltrel ilikiler k u r m a ste i n c e belirlendii" t e m i n a t n a l d . 4 6 1920 y a z n d a k i S o v y e t - P o l o n y a sava bu gizli t o h u m l a r olgunlatrd, yeni ve hayati n e m d e k i gleri seferber etti. S o v y e t tarafnda, R u s yurtseverliinin arpc canlan B o l e v i z m ' l e birleip S o v y e t d politi kasna yeni bir ulusal u n s u r a l a d . 4 7 A l m a n tarafnda, 1920 M a y s ' n d a k lk P o l o n y a taarruzu savaa canl bir ilgi u y a n m a s n a n e d e n o l m a d . A m a Kzl O r d u b e k l e n m e d i k bir b i i m d e kar k o y u p T e m m u z a y n d a d a P o l o n y a ilerine y r m e y e b a l a y n c a , A l m a n y a ' y br h e y e c a n dalga s sard. K o r k u y l a c o k u i ie g e m i d u r u m d a y d . Bolevizm'n O n a Avrupa'ya s r a m a tehdidi ba gstermiti. A m a , y i n e bu s a y e d e , A l m a n ya'nn d o u d a k i b a d m a n l m c l bir t e h l i k e y l e kar karyayd ve Versay'n d o u tabyas s e n d e l e m e k t e y d i . A l m a n y a ' n n b u b e k l e n m e d i k olay karsndaki tavr, alt ay n c e uza g r e n S e e c k t tarafndan a n a hatlaryla belirlenmiti: Kaybolup gitmesi tehlikesi karsnda bile Polonya'y desteklemeyi reddedi yorum. Tam tersine, buna gveniyorum: u anda Rusya'nn eski imparatorluk s nrlarn yeniden kurmasna yardm c d e m e s e k bile, ona kesinlikle kstek olma malyz. 4 " A l m a n Dileri Bakanl'nn Rus ubesi b a k a n M a l l z a n , Kzl Or d u ' n u n her ilerleyiiylc birlikte Berlin'deki itibar artan K o p p ile gizli g r m e l e r e girdi. Kzl O r d u ' n u n m e v c u t A l m a n snrn g e m e y e c e i n e dair t e m i n a t verilmesi talebi h e m e n karland. A m a M a l t z a n "Versay an lamasnn dayatt gayri tabu A l m a n snrlarnn g z d e n g e i r i l m e s i " m e s e l e s i n i nazik bir b i i m d e g n d e m e g e t i r i n c e . K o p p g a r d m ald v e h e r h a n g i bir m z a k e r e y e g i r m e n i n zorunlu n k o u l u olarak de jure tann ma ve d i p l o m a t i k likileri t a m olarak y e n i d e n tesis e t m e t a l e b i n d e b u l u n -

lanamam olsa da bu sylentiler muhtemelen temelsizdi: Kapp darbesine kankanlarn hep si Bolevik kartyd ve Alman milliyetileriyle dorudan lemas kunak henz Sovyet po litikasnn bir paras haline gelmemili. Kopp'un o sralarda KPD ile herhangi bir temas kurup kurmadn belirlemek ilgin olurdu; kurduysa bile, sonralan parti iinde dile getiri len ikyetlerde buna dair hibir ipucu verilmemitir. 46. Soviel Russia (New York), 14 Austos 1920. s. 148. 47. Bkz, yukanda s. 273-4. 48. F. von Rabenau, Seeckc Aus Seinem Leben. 1918-/936 (1940), s. 252.

3 0 4 SOVYET RUSYA VE DNYA d u . 4 9 u r a s ak ki P o l o n y a ' n n kapitalist y n e t i c i l e r i n d e n kurtarlmas, o sralarda M o s k o v a ' d a tasarland haliyle P o l o n y a ' n n e s k i d e n A l m a n ya'ya bal olan b l g e l e r i n i de ieriyordu ve eski 1914 snrnda d u r d u r u l a m a z d . A m a K o p p ' u n imas Berlin'de g z l e r d e n k a m a d . 2 2 T e m m u z 1920'de, A l m a n Dileri B a k a n S i m o n s , K o p p ' a ern'e iletmesi iin, A l m a n y a ile S o v y e t R u s y a arasndaki n o r m a l d i p l o m a t i k ilikileri yeni d e n b a l a t m a k a m a c y l a tartmalar y a p m a y n e r e n bir m e k t u p verdi. Belirtilen tek koul, M i r b a c h ' n l d r l m e s i n d e n d u y u l a n p i m a n l n bir nianesi olarak, M o s k o v a ' d a k i A l m a n B y k e l i l i i ' n d e A l m a n bayra nn bir Kzl O r d u b l n n h u z u r u n d a trenle g n d e r e ekilmesiydi. N o t , iki l k e a r a s n d a ticaretin y e n i d e n balayaca u m u d u n u n ifade edil m e s i ve ilerleyen S o v y e t birliklerinin "eski A l m a n s n n " n a yaklatkla rnda, "arzu e d i l m e y e n o l a y l a r " d a n k a n m a k a m a c y l a ilgili birlie bir A l m a n askeri t e m s i l c i s i n i n dahil e d i l m e s i talebiyle s o n a e r i y o r d u . s " O s r a d a P o l o n y a ' n n felakete urayaca n g r s n ayn l d e paylaan batl tilaf Devletleri de askeri d a n m a n ve levazm f o r m u n d a eitli y a r d m l a r g n d e r m e iini rgtlemilerdi. A l m a n y a bu g e l i m e l e r e , leva z m n P o l o n y a ' y a A l m a n y a zerinden tanmas z e r i n d e k i bir yasa da ieren bir tarafszlk bildirgesi ile c e v a p verdi. S i m o n s , bu karar 26 Tem m u z 1920'de R e i c h s t a g ' a anlatrken, m a n i d a r bir ekilde u n u d a ekledi: Brest-Ltovsk anlamasnda ierden Sovyet Hkmeti'nin Almanlarca r e s m e n t a n n m a s h k m hibir z a m a n geri a l n m a m , a m a d i p l o m a t i k

49. W. Von Blcher, Deutschlands Weg nach Rapollo (Wiesbaden, 1951). s. 100-1. Reibnilz'in 1940 civarnda yazd ve kimi blmlerini Bay Gustav Hilger'in bana iletii yaymlanmam bir nota baklacak olursa, Reibnilz o sralarda Radek ve Kopp'la, Kzl Or du Varova'ya girer girmez. Alman Freikorps birliklerinin de Bat Prusya, Posen ve Yukar Silezya'ya girip eski Alman snrna kadar ilerlemesini ngren bir plan zerinde mzakere ler yapm; R. Fischer, Stalin and Gernun Communism (Harvard, 1948), Radek, Kopp ve Reventlov arasndaki konumalardan bahseder. Getgelelim. Kzl Ordu'nun Polonya'da iler ledii o kritik dnemde Radek'in Berlin'de bulunduundan dem vuran hikyeler su gtrr niteliktedir; en son 24 Temmuz 1920'de Moskova'dayd, Komintern'in ikinci kongresinde konumutur. O sralarda Sovyet-Alman askeri ibirlii iin mzakereler yapldyla ilgili hikyeler ise genelde sonradan olup bilenlerin etkisinde ok fazla kalmakla maluldrler; ya plm herhangi bir tartma vardysa bile bunlar gayet yoklama kabilinden olmaldr. Kreslinski'nin 1938'deki durumasnda yapt "itiraf'a gre, Seeckt 1920 Temmuzunda Kopp'la temas halindeymi; Krestinski bunun "su niteliinde" (yani zellikle "Trokist") bir temas deil, "resmi" bir temas olduunda srar ediyordu (Report of Court Proceedings in the Case of the Anti-Soviet 'Bloc of Rights and Trotskyites<1938>, s. 269-70). 50. Not yaymlanmamtr. Radek 15 Ekim 1920 tarihli Pravda' kan bir yazsnda. Alman Dileri Bakanlnn bu sralarda diplomatik ilikileri yeniden balatmaya hazr olduunu yazmtr.

RUSYA V E A L M A N Y A 3 0 5 ilikilere zel bir atfta b u l u n m a k t a n k a n m t . 5 1 Bir hafta s o n r a , 2 A u s t o s 1920'de. i e r i n S i m o n s ' u n d i p l o m a t i k ilikilerin y e n i l e n m e s i n i tartma n e r i s i n e , iltifatlarla ve d o s t a n e ibirlii d i l e k l e r i y l e d o l u p taan, a m a M i r b a c h ' n l d r l m e s i n d e n d u y u l a n p i m a n l k a d n a y a p l m a s ta lep e d i l e n treni g e r e k s i z ve yersiz g r p kesinlikle r e d d e d e n bir notla c e v a p verdi.52 A s k e r i zafer ve d e v r i m i n batya y a y l m a s y l a ilgili u m u t l a rn en y k s e k seviyesine kt bir a n d a , burjuva A l m a n H k m e t ' n e herhangi bir laviz v e r m e y e g e r e k y o k gibi g r n m olabilir. G e l g e l d i m , bu htiyatl resmi yazmalar. Kzl O r d u ' n u n ilerleyiinin S o v y e t - A l m a n ilikileri iin tad nemi hibir s u r e n e t k e t m i y o r d u . B l n A l m a n y a ' y h a l k n S o v y e l R u s y a iin d u y d u u bir h e y e c a n dalga s k a s p k a v u r u y o r d u . E s k i d e n A l m a n l a r n , i m d i ise tilaf D e v l e t l e r i n i n y n e t i m i altndaki D a n z i g Serbest e h r i ' n d e , A l m a n l i m a n iileri greve gittiler ve bu l i m a n d a n P o l o n y a ' y a gidecek g e m i l e r e l e v a z m tamay r e d d e t t i l e r . 5 3 A l m a n k o m n i s t gazetesi Die Rote Fahne p a r t i n i n " S o v y e t R u s y a le iifak" s l o g a n n d e s t e k l e m e k a d n a y l e m i l i t a n bir tavr be nimsedi ki dier Sol partiler tarafndan A l m a n iilerini Fransa'yla sava a s o k m a y a a l m a k l a s u l a n d . A A l m a n g n l l l e r (Kzl O r d u k o m u tan T u k a e v s k i , o n l a r " S p a r t a k i s t l e r ve partili o l m a y a n iiler" olarak tarif ediyor ve saylarnn " y z l e r i , binleri" b u l d u u n d a n b a h s e d i y o r d u ) 5 5 Kzl O r d u ' y a k a t l m a k iin birbiriyle yaryordu - A l m a n gnlllerin Bolevikler'le s a v a m a k iin Baltk blgelerine akn ettii g e e n sonba h a r d a k i d u r u m ilgin bir b i i m d e tersine d n m t . S o v y e t d a v a s n d a n d u y u l a n c o k u srf k o m n i s t l e r e veya iilere ait bir d u y g u da deildi. P o l o n y a ' n n ve nefret e d i l e n Versay'n tehdit altna g i r m e s i n i n ilk isiyle, Sa'n Ruslarla ittifak k u r m a z l e m i , ilk k e z o l a r a k , S o v y e t d a v a s n a du yulan s e m p a t i d e ifade b u l d u . A l m a n milliyetilii ile R u s B o l e v i z m

5\.Vehandlungen da Reichstags, c CCCXLIV <iy2l), s. 263. 52. Bu n v t yaymlanmamtr. Mirbach'n ldrlmesinden duyulan pimanlk meselesi iki yl sonra Reichstag'da Rapollo anlamas hakkndaki grmeler srasnda da gndeme getirilmi, Hoezsch "eskiden olduu gibi, imdi de Koni Mirbach'n ldrlmesi olaynn tatmin edici bir biimde telafi edilmesinde" srar emilir (a.g.e., c. COCLV (1922), s. 7711); bu mesele daha sonra gndemden dm gibi grnyor. 53. Bu olayn aynntl bir aklamas. I. F D. Morrow, The Peace Seulement in the Ger man-Polish Soderlands (1936), s. 67-72'de bulunabilir. 54 Die Rote Fohtte'den alntlarla desteklenen bu sulama. Halle kongresinde defalarca tekrarland (USPD. Protokoll ber die Verhandlungen des Ausserordentlichen Parteitags zu Halle (larihsiz). s. I7R-9. 198, 213) 55. J. Pilsudski. L'Anne 1920 (Leheden Franszcaya ev., 1929), s. 231.

306

S O V Y E T RUSYA V E DNYA

a r a s n d a k i b a artk r k t c bir p a r a d o k s olarak g r l m y o r d u . 5 6 L e n i n , bu o l a y l a r a iki ay s o n r a geri d n p b a k a r k e n , '"kara yzler' ile B o l e vikler a r a s n d a k i gayri t a b u blok "lan b a h s e d i y o r ve u n u hatrlyordu: " A l m a n y a ' d a h e r k e s , en karanlk gericiler ve m o n a r s t l e r bile, Versay a n l a m a s n n b t n dikilerinin a t m a y a baladn g r n c e , bizi Bole vikler kurtaracak d e d i l e r . " 5 7 Profesyonel askerler b i l e Kzl O r d u ' n u n yi itliine sayg ve hayranlk d u y m a y a ve bir ittifakn askeri d e e r i zerin d e d n m e y e baladlar. M a x B a u e r sonralar Troki'yi " d o u t a n aske ri rgt ve lider" d i y e v y o r ve u n u e k l i y o r d u : iddetti savalar ortasnda yokluktan yeni bir ordu kurmas ve sonra da bu or duyu organize edip eitmesi, kesinlikle Napolyon'u aratmayacak bir ey. 5 8 Hoffmann d a ayn yargda b u l u n u y o r d u : Srf askeri adan bakldnda bile, yeni kurulan Kzl birliklerin, Beyaz ge nerallerin o sralarda hl gl olan kuvvetlerini ezip btnyle yok edebilme leri insan hayree dryor. 5 9 Bir b a k a tana g r e ise, Sovyet g e n e l k u r m a y b a k a n L e b e d e v "Al m a n askeri e v r e l e r i n d e y e r e g e kon ami y o r d u . " 6 0 t e y a n d a n Bole vikliin yaylmas tehlikesine kar da i ansa b r a k l m y o r d u . Seeckt'in biyografisinin y a z a n , Kzl O r d u ' n u n geri e k i l m e s i n d e n sonra, 4 5 . 0 0 0 R u s Dou P r u s y a ' d a e n l e m e e d i l d i k l e r i n d e , siyasi k o m i s e r l e r birliklerden dikkatle ayrld, a m a bu onlarn " R e i c h ' d a bir k o m n i s t ajitasyon m e r k e zi" yaratmalarn nlemedi.61 A l m a n tarafndaki kark hisler ve m t e r e d d i t lavrlar S o v y e l tarafna da y a n s y o r d u . D o u P r u s y a snrnn h e m e n iindeki S o l d a u ' d a , Kzl O r d u ' n u n subaylar ve k o m i s e r l e r i le " A l m a n milliyetileri" a r a s n d a k i b u l u m a y l a ilgili g e r e k gibi g r n e n bir h i k y e vardr; b u n a g r e , R u s 56. R. Fischer, Stalin and German Communism (Harvard. 1948), s. 197 de Reventlov'un Alman ulusal Partisi'nin gazetesi Deutscht Tageseitung'a yaymlanan ve "ii snfnn gerek dmanlarna, proletaryay klelik zincirlerine balam olan Anlant'a kar" bir se ferberlik talep eden yazs aktarlr. Reventlov daha sonralar, o sralarda "nde gelen Alman siyasetlen". Polonya'ya kar Sovyet Rusya ile asken ibirlii fikrine sndrmak iin ok uratn, ama baarl olamadn belinmr (K. Radek. Schlageler. Eine Auseinander
setzung (1923), s. 19).

57. Lenin, Soineniya, c. XXV, s. 378,418; Lenin'in bu konudaki bir baka beyan iin bkz. aada s. 309-10. 58. Max Bauer, Das Land der Roten Zatr n (Hamburg, 1925), s. 79.
59. Die Aufweichungen des Generalmajors Max Hoffmann 11929). c. U . S . 321.

60. W. von Blcher, Deutschlands Weg nach Rapollo (Wiesbaden, 1951), s. 173.
61. F. von Rabenau, Seekt: Aus Seinem Leben, 1918-19)6 (1940), s. 253.

RUSYA VE ALMANVA 307 lar Kzl O r d u ' n u n Versay a n l a m a s y l a Polonya'ya verilen Bat Prusya'y kurtarp A l m a n a n a v a t a n n a iade e d e c e k l e r i n i s y l e y i p v n m l e r - sa hiden de bu n i y e t l e , gal ettikleri P o l o n y a t o p r a k l a r n d a y a p t k l a r n n tersine, b u r a d a yerel S o v y e t l e r k u r m a k t a n k a n m l a r d r . 6 2 P o l o n y a sa vann en hararetli g n l e r i n d e baz S o v y e t e v r e l e r i n d e g r l e r i n nasl olutuuyla ilgili en d o l a y s z veriler, o sralarda M o s k o v a ' d a b u l u n a n E n ver'in 26 A u s t o s 1920'de Berlin'deki Seecki'e b o z u k bir A l m a n c a ile yazd m e k t u p t a b u l u n u r . E n v e r "Troki'nin g e r e k t e n n e m l i e m i r su bay" (bu t a n m a en o k u y a n subay, S a v a Halk K o m i s e r i vekili Sklianski'dirj d a h a yeni g r d n bildirir v e szlerini y l e s r d r r Burada gerekten g sahibi olan bir grup var ve Troki de Almanya ile anla maktan yana olan bu gruba mensup. Bu grup 1914'eki eski Alman snrn tan maya hazr. Dnyann u anki kaosundan kmann tek yolu olduunu dn yorlar - bu da, Almanya ile Trkiye'nin ibirlii yapmas. Bu grubun konumunu glendirmek ve bln Sovyet Hkmeti'ni bu davann saflarna ekmek iin, gayri resmi yardmda bulunmak ve mmknse silah satmak mmkn olmaz m?.. Almanya'nn konumunun da net ve kesin olmas iin onlarn temsilcileriyle an lamann nemli olduu kanaatindeyim. Ruslara yardm etmek iin, gizli gizli ya da uygun bir yerde, gnll bir ordu ya da isyanc bir hareket yaratlabilir. 6 3 Bu tavsiyeler u y g u l a n a m a s a bile, bunlarn v e r i l m e s i n e yol a a n haleliruhiye ve Enver'in M o s k o v a ' d a k i nfuzlu e v r e l e r i n grleriyle ilgili r a p o r u n u n , Seeckt'in kafasnda zaten b i i m l e n m e k t e o l a n tasarlar o n a y l a m a y a y a r d m c o l d u k l a r kestirilebilir. 1920'nn d e v r i m c i o r t a m n d a "1914'teki eski A l m a n snrn t a n m a k " , yani Versay a n l a m a s y l a P o l o n ya'ya v e r i l m i olan A l m a n t o p r a k l a r n n A l m a n y a ' y a iade e d i l m e s i n i des t e k l e m e k iin d i p l o m a t i k pazarlklar y a p m a k , M o s k o v a ' d a h l ciddi cid d i d n l e m e y e c e k k a d a r kinik bir h a m l e olarak g r n y o r olabilirdi. R u s Bolevizni ile A t m a n milliyetilii a r a s n d a pazarlk y a p m a n n za m a n h e n z g e l m e m i t i . A m a e n balan beri, d u r u m u n doas gerei by-

62. Hikj* Martov israfndan herhangi bir itiraz belirtilmeksizin 1920Ekimi'ndek Hal le kongresinde anlallmlr (USPD: Protokoll ber die Verhandlungen des Ausserordent lichen Parteitags zu Halle (tarihsiz), s. 212-3): ayn hikye ufak lefek deiikliklerle C. Smogorzevski, La Pologne Restaure (1927), s I52'de tekrarlanr. te yandan 20Auslos 1920 tarihli The Times'da Danzig'deki zel muhabirinin imzasyla yaymlanan bir habere gre, Troki'nin Dou Prusya'da gizlice Alman kurmay subaylar ile grt kesinlikle yanltr. 63. F von Rabenau, Seekt: Aus Seinem Leben. I9IS-I936 (1940), s. 307; ki ay sonra, arada Bak kongresine katlm olan Enver, silah saln almak iin Berlin'e dnm, ama bu silahlan kimin adna ya da ne amala ald anlalmyor (W. von Blcher, Deutschlands Weg nach Rapolio (Wiesbaden. 1951), s. 1 3 3 - 4 )

308

S O V Y E T RUSYA V E DNYA

le bir pazarlk yaplabilecei ve b u n u n da s a d e c e P o l o n y a p a h a s n a yap labilecei akl. A l m a n tarafnda, Sovyetler'in P o l o n y a ' d a k i askeri seferinin felaketle s o n u l a n m a s . P o l o n y a p a h a s n a k u r u l a c a k bir A l m a n - S o v y e rapproche ment'vy\& ilgili geici h a y a l l e r e de s o n verdi. 1920 s o n b a h a r n d a birok A l m a n hl batyla u z l a m a n n m m k n o l d u u n u u m u y o r d u ; Dou v c Bat P r u s y a hal koy lamalar A l m a n y a l e h i n e s o n u l a n m t ve d a h a Yuka r S i l e z y a h a l k o y l a m a s yaplacakt; nihai t a z m i n a t faturas h e n z keslm e m i t i ve enflasyon geici olarak d u r m u t u . G e e n y a z askeri kurtulu u n d o u d a n g e l e c e i n e d u y u l a n vakitsiz ve abartl i n a n c . Sovyet reji minin h a y a t t a kalabilmesinin bile yine c i d d e n pheli g r n d bir tep ki dalgas izledi. ki lke arasndaki r e s m i ilikilere artan bir s o u k l u k h kim o l m a y a b a l a d . 1920 Ekmi'nde Dileri B a k a n S i m o n * , h k m e tin Z i n o v y e v ve Lozov.ski'ni vizelerini u z a t m a y r e d d c i m e kararn sa v u n u r k e n , * 4 k o n u m a s n Sovyet H k m e t i n e deil a m a R u s h a l k n a y nelik dostluk ifadeleriyle t a m a m l a d d i k k a t ekmiti. M e r k e z yanls bir b a k a milletvekili, m s t a k b e l a n s l y e F e h r e n b a c h , A l m a n y a "yanlp da R u s - P o l o n y a savana m d a h a l e e t m e d i i " iin kendini kutluyordu."'' Ayn sralarda, g e e n y a z Sovyet H k m e t i ' n i n t a n n m a s n n ateli bir sa v u n u c u s u o l a n M a l t z a n , Dileri B a k a n l n d a n bir d g r e v e nakledil di. Ticaret ilikileri bile. S i m o n s ' u n 1921 O c a ' n d a R e i c h s t a g ' d a yapt, " R e i c h lemsilcisinn l d r l m e s i y l e ilgili tatmin edici bir a k l a m a yapl m a d s r e c e " S o v y e t Rusya ile d i p l o m a t i k ilikilerin y e n i d e n kurula m a y a c a , a m a " k o m n i z m i n k e n d i s i n i n c u m h u r i y e t i ve burjuva bir h k m e t i n S o v y e t H k m e t i ile ticaret y a p m a m a s n a n e d e n o l a m a y a c a " ninvalindeki isteksiz k o n u m a s y l a p e k tevik g r m y o r d u . ' * ' K o p p , sa va esrleriyle ilgili grevlerinin dnda hl resmi bir g r e v i o l m a s a ya da r e s m e n t a n n m a s a d a , A l m a n irketleriyle, Krasin'in ngiltere'deki ir ketlerle k u r m a k t a o l d u u trden ticari ilikiler k u r m a y a alyordu ve " R e i c h ' n karlar ve gvenlii e i k i l e n m e d i i s u r e c e " bu faaliyetler oto riteler tarafndan g r m e z d e n g e l i n i y o r d u . 6 7 H a t t a , 1921 O c a n d a iznini g e i r m e k z e r e M o s k o v a ' y a g i d e n K o p p , zvestiya'yz, yakn g e l e c e k t e s-

64. Bkz. yukarda s. 210, nol 146. 65 Verhandlungen des Reichstags, c. CCCXLV (J921). s. 762-3. 7S6-7. 66. 4 . # e . . c . C C X L V U I 9 2 ! M . 1 W , 1994. 67. Clata Zckin Reicbsiag'da bu minvalde bir polis emn olduundan bahseder (a.g e.. c . C C C X L V I f ( l 9 2 U , s . 20601.

RUSYA V E ALMANYA

309

rayla Berlin'de ve M o s k o v a ' d a ticari d e l e g a s y o n l a r a m a ihtimali o l d u u n d a n bile b a h s e d e r . 6 8 A m a b u tr u m u t l a r iin v a k i t e r k e n d i . A l m a n l a rn r e s m i politikasna hl an bir ihtiyatllk h k i m d i ve a n c a k ngiJizSovyet ticaret a n l a m a s y l a buzlarn k r l m a s n d a n s o n r a d r ki A l m a n H k m e t i d e ngiltere'yi izlemeye karar vermitir. G e l g e l d i m , r e s m i ili kilerdeki s o u k l u k tabloyu t a m a m l a m y o r d u . Ayn d o n e m b o y u n c a a s k e ri k a n a l l a r d a n gizli y o k l a m a l a r yaplmtr, a m a b u n l a r o sralarda hi bi l i n m i y o r d u ve b u g n bile t a m olarak b e l g e l e n e m i y o r . 6 ^

A l m a n a s k e r i v e siyasi evrelerinin S o v y e t Rusya'yla balantl olarak farkl, hatla zt politikalar izledikleri bir srada, Sovyet d politikasnn A l m a n y a karsndaki n o r m a l ikircikliliini iyice vahim bir safhaya var d r m o l m a s bir rastlantyd. P o l o n y a ' d a k i yenilgi, S o v y e t - A l m a n ibir liine ynelik b t n y o k l a m a l a r aniden s o n a e r d i r d i . 1920 A u s t o s u ' n d a y a a n a n olaylar, g e r i d o n u p bakldnda, artk y i n e karanla g m l m bir ihtimali bir anlna aydnlatan bir imek a k m a s gibi g r n y o r d u . A m a o kasvetli 1920-21 knda Sovyet liderlerini kapitalist d n y a y l a uz l a m a y a z o r l a m a k t a o/an gler. A l m a n y a karsndaki Sovyet politika s n d a da etkilerini h i s s e t t i r m e y e baladlar. 1920 K a s m ' n d a karlan ka r a r n a m e d e k i i m t i y a z l a r d a n bir ay s o n r a , 7 " Lenin sekizinci T m R u s y a Sovyetleri K o n g r e s i ' n d e yapt k o n u m a d a g e e n yaz o l u p bilen olaa nst olaylar hatrlatarak, S o v y e t - A l m a n ilikilerini ilk defa alenen d n ya d e v r i m i d n d a bir b a l a m d a ele a l y o r d u . A l m a n y a ' y A m e r i k a hari e n gelimi l k e " olarak a d l a n d r d k t a n sonra s z l e r i n e y l e f e r a m edi yordu: Versay anlamasnn elini kolunu balad bu lke. kendini varolmasna izin vermeyen kolla iinde bulmakladr Almanya bu konumda doal olarak Rus ya'yla iifaka itilmekledir. Rus ordular Varova'ya yaklarken, hui Almanya heyecan iindeydi. Boulmu durumdaki, ama devasa retim glerini harekete geirme imknna sahip bu lkede Rusya'yla fak fikri, siyasi kafa kakls yaratmaya yardmc oldu; Alman kara yzleri, Rus Bolevikleri vc S parlak is tie r'e duyduklar sempatiyle sokaklara ktlar... Yalnz kaldmz ve kapitalist dnya gl olduu surece, d politikamz... anlamazlklardan yararlanmak zorunda olmamzdan ibarettir... Varlmz, ilk olarak, emperyalist devletlerin kampnda kkl bir blnmenin varlna, ikinci olarak da Antantn kazand zafer ile Versay anlamasnn Alman ulusunun b6. hwsttyv. i ubat 1921 69. Gizli mzakerelerin balangc iin bkz. aada s. 338-41. 70. Bkz. yukarda s. 266.

310

S O V Y E T RUSYA V E DNYA

yk ounluunu iinde yaayamayaca bir konuma frlatm olmasna bal dr... Alman burjuva hkmeti Bol ev iki e r'den deli gibi nefret ediyor, ama ulusla raras durumun gerektirdii karlar onu kendi iradesine ramen Sovyet Rus ya'yla bara don itiyor." Yani. NEP'n d e v r e y e s o k u l m a s n d a n ve ngiliz-Sovyet ticaret a n l a m a s n n i m z a l a n m a s n d a n a y n c e , Lenin hi d e m u l a k s a y l a m a y a c a k bir dille Sovyet H k m e t i n i n A l m a n l a r belli y o k l a m a l a r yaparlarsa o l u m l u c e v a p vereceklerini i m a etmiti. Artk ihtiyatl bir b i i m d e A l m a n H k m e t i ile ibirliinin getirebile c e i a v a n t a j l a n s o r u t u r a n l a r n , S o v y e t rejiminin k u r t u l u u n u n A l m a n y a ' d a e r k e n bir d e v r i m o l m a s n a bal g r l d z a m a n l a r d a n b e n kat edil m i o l a n mesafeyi y a d a yeni p o l i t i k a n n gerektirdii d n c e deiikli ini l m olduklar phelidir. Z a i e n . ikinci k o n g r e d e ve o n u n yapld larilien beri A l m a n y a ve F r a n s a ' d a k a z a n l a n zaferlerle k e n d i l e r i n d e n g e m i olan Z i n o v y e v ve K o m i n t e m ' i n d i e r liderleri, o parlak d n y a d e v r i m i ryasn terk e d e c e k h a v a d a deillerdi; bu r y a d a da m e r k e z i ye ri z o r u n l u olarak A l m a n y a igal e d i y o r d u . N i t e k i m , o kritik 1420-21 k n d a . M o s k o v a ' d a A l m a n y a karsnda iki kart ve u z l a m a z h e v e s kar karya g e l m i d u r u m d a y d . E e r a r a l a r n d a k i a l m a bariz bir hal al m a d y s a , b u n u n nedeni K o m i n t e m ' i n g n d e l i k ileri ile Sovyet H k m e ti'nin (ve hatta farkl komiserliklerin) g n d e l i k ilerinin, hl byk l de birbirinden keskin snrlarla a y r l m k o m p a r t m a n l a r inde srdr lyor o l m a s y d ve kural olarak a n c a k o k kritik bir d u r u m d o d u u tak dirde, liderler, ilgili btn taraflar b a l a y a n kararlarn parii m e r k e z ko m i t e s i n d e ya da Potibro'sucda lyorlard. 1920-21 k n d a liderlerin dikkati parti indeki artan t e h d i t k r muhalefetle, s e n d i k a ihtilafyla ve h e p s i n d e n o k d a l k e n i n inde b u l u n d u u e k o n o m i k m k l a t l a me guld. D a h a s o n r a m e y d a n a g e l e n olaylara b a k a nasl bir y o r u m getiri lirse getirilsin, bu d n e m b o y u n c a A l m a n y a ' y l a balantl o l a r a k genel bir politika deiikliine g i d i l m e d i i a k a ortadadr. KPD'nin kendisi iindeki o l a y l a r y e n i bir kriz yaratt. H a l l e k o n g r e s i n de USPD'nin o u n l u u n u n tercihiyle KPD'ye yeni yelerin kitlesel ola rak k.tlp partiyi eskisine o r a n l a ok d a h a bylnesi, n e r e d e n baklrsa baklsn. K o m i n t e r n ve KPD iin b y k bir zaferdi. A m a yeni sorunlar da b e r a b e r i n d e getirdi ksburnl'un dorudan KPD artk k k bir hizip, devrimci bir eli, Sporlavarisi roln oynamakla yetinemezdi. Arlkl

71 Lenin,Soineniya, c. X X V I , s. H - 1 5 .

RUSYA VE A L M A N Y A

311

olarak, leorinin incelikleriyle l g i l e n m e y e n iilerden o l u a n bir k i t l e par tisi o l m a k z o r u n d a y d . B a k a l a n k a d a r yeleri d e o n d a n aktif bir politika izleyip A l m a n siyaset a r e n a s n a arln k o y m a s n b e k l i y o r d u . 1920 K a s m ' n d a liderlerinden birinin K P D ' y e a k t a r d k a d a r y l a . R u s l a r parti y i "ii kitleleriyle o k a z t e m a s k u r m a k " l a , "ajitasyon y e l e n e i " n d e n , h a t t a " d a r b e kart bir z i h n i y e t " t e n m a h r u m o l m a k l a s u l u y o r l a r d , a m a bu h a t a l a r n USPD'nin o u n l u u n u n ve en n i h a y e t KAPD'nin de p a r t i y e katlmasyla giderilecei u m u l u y o r d u . 7 - Z i n o v y e v ' i n Halle'de k a z a n d zaferin miras olan bu d u y g u , ifadesini parti i i n d e , R o s a L u x e m b u r g ' u n deil d e L i e b k n e c t ' i n g e l e n e i n i izleyerek d e v r i m c i e y l e m e d e v r i m c i p r o p a g a n d a d a n d a h a fazla d e e r v e r e n v e cretli bir politika a n s y a p a n bir Sol h a r e k e d e b u l u y o r d u . H a r e k e partinin, a b u c a k o u n l u u n u ka zand Berlin u b e s i n d e balad; h a r e k e t i n sesi en o k iitilen lideri, 1919 E k i m i n d e R a d e k ' i n Levi'ye g n d e r d i i mesajlara ulaklk y a p m o l a n Ruth Fischer'di. Parti liderlii hareketi pek kaale a l m a d . Levi, R o s a L u x e m b u r g ' u n Alman kitlelerinin d e v r i m c i o l g u n l u u n a kar p h e c i l i i m i r a s alm ve eski S p a r a k u s b u n d ' u n sekler z i h n i y e t i n d e n h i b i r za m a n k u r t u l a m a m t . KPD m e r k e z k o m i e s i n d e k iilerin en etkili s z c s olan Brandler, sendika gelenei iinde yetimiti, kitle r g t l e n m e s i v e kitle g s t e r i l e r i n d e n o k iyi a n l a r d , a m a silahl a y a k l a n m a d a n i g d sel olarak uzak d u r u y o r d u . Levi e y l e m arsn, Brandler'i K a p p d a r b e s i srasnda S a k s o n y a ' d a d e n e d i i birleik c e p h e taktikleriyle bir d e n e y yaparak karlamaya karar v e r d i . " 8 Ocak 1 9 2 1 d e parti dergisi Rote Flne'd, KPD m e r k e z k o m i t e s i n i n , a r a l a r n d a S P D . USPD'nin geri kala n ve K A P D ' n i n de b u l u n d u u o k sayda Solcu s e n d i k a ve siyasi rgte ismen hitap e d e n bir ak m e k u b u y a y m l a n d . M e k t u p , y a a n m a k t a o l a n k r i z d e Alman iilerinin iinde b u l u n d u u " t a h a m m l e d i l m e z d u r u m " a atfta b u l u n a r a k , cretleri ve sizlik deneklerini a r t t r m a y a , h a y a t p a h a lln a z a l t m a y a , t e m e l ihtiya m a d d e l e r i z e r i n d e ii d e n e t i m i o l u t u r m a y a , "burjuva s a v u n m a rgtitleri"ni s i l a h s z l a n d r p lavederek " p r o l e ter s a v u n m a rgtleri" y a r a t m a y a ve S o v y e t R u s y a le ticari ve d i p l o m a tik iliki fer k u r m a y a ynelik bir ortak k a m p a n y a b a l a t m a y n e r i y o r d u . K P D "bu n l e m l e r i n p r o l e t a r y a n n iinde b u l u n d u u sefil d u r u m u k k e n d z e l e m e y e c e i " n i n farkndayd ve "diktatrlk m c a d e l e s i n d e n bir an

7. Berich! ber den 5. kiisbundnWllls 27-8.

Pareiag der Kornntiinistixhen Purlei Deutschlands (SpJiVu-

73. Bkz. y u k a r d a s. 1 6 5 - 6 .

.112 SOVYET RUSYA VE DNYA bile v a z g e m i y o r " d u ; a m a parti d o k t r i n i n e b y l e det icab sayglarn s u n d u k t a n s o n r a , " y u k a r d a belirtilen talepler iin" ortak m c a d e l e v e r m e talebini yine fiyordu. izdi: Bu dnya tarihinde bir dnm noktasdr. Btn dnyann ezilenleri, btn dnyann ezenlerine kar ayaa kalkyor ve bln dnyann ezilenlerinin lideri, bugn btn dnyann ezilenlerini bir araya getirip onlara nclk eden G, 15 Sovyet Rusya'dr. B u r a d a n k a n hisse a k l : Nasl k o m n i s t l e r hangi p a r t i d e n olurlarsa o l s u n l a r e z i l e n iileri s a v u n u y o r l a r s a . S o v y e l R u s y a da hangi siyasi ei limde o l u r l a r s a o l s u n l a r ezilen uluslarn s a v u n u c u s u y d u . 1921'de hibir A l m a n ' n . A l m a n y a ' n n ezilen bir ulus o l d u u n d a n p h e s i yoktu. R a d e k . 1919 y l n d a Berlin'de kald z a m a n l a r d a n b e r i . KPD'nin dev rimci p o l a n s i y e l i n e d a i r Levi'nin yapt k a r a m s a r t a h m i n l e r e katlmt ve yeni izgiyi ilk b a l a t a n kii o deilse bile, c o k u y l a d e s t e k l i y o r d u : " A k m e k t u p ' u n Levi v e R a d e k tarafndan o r t a k k a l e m e alnd syle nir. t e y a n d a n , Z i n o v y e v d a h a ay alt ay n c e g e r e k l e t i r i l m e y e ok ya kt g r n e n d n y a d e v r i m i h a y l l e t i u b i t i k o r u y o r d u Halle k o n g r e s i n i n k a h r a m a n o l a r a k k e n d i s i n i . KPD'yi e n i e l c k e l l e r i n oliurduu bir hi zipten d e v r i m c i e y l e m iin yeterli d o n a n m olan bir kille partisine d n t r m o l a n zaferin s o r u m l u s u gibi g r y o r d u ve o n u n grleri KPD' deki Sol g r u b u n g r l e r i n e u y u y o r d u . Bu n e d e n l e R a d e k IKKl'da ak m e k t u p projesini lk defa g n d e m e g e t i r d i i n d e Z i n o v y e v i d d e t l e kar kt ve hl d e v r i m c i o r t o d o k s i n i n k e r a m e t i k e n d i n d e n m e n k u l muhaf z rolndeki B u h a r n de o n a katld. Yakn tarihlerde kapitalist d yayla geici u z l a m a politikas sallarna g e m i olan L e n n R a d e k lehine m d a h a l e eni v e ak m e k l u p o n a y l a n d . ' 6 M e k u p b y k bir baarszla u r a d , hibir etkili Sol r g t l e n c e v a p a l a m a d . SPD t a r a f n d a n , hibir s u r e n e KPD ile birlikte olmak istemeyen USPD'nin g e n l a l a n tarafndan ve onu tam bir frsatlk o l a r a k gren KAPD tarafndan i d d e t l e reddedil7d

B i r avu k o m n i s t m i l l e l v e k i l i n d e n biri o l a n Levi

R e i c h s l a g ' d a birleik c e p h e doktrininin uluslararas ierimlernin altm

74. Mektuptan kapsaml alnllar Lenin, Soineniya, c. XXVI. s 679-80. not 20'dc bu lunabilir. 75 Verhandlungen des Ren:lsagt..CCXL\l\ f 1921). s. 23 IS. 76. Bu olaylar 1924'le Komintem'in besinci kongresinde hem Radek hem de Zinovyev tarafndan anlatlmtr {Protokoll Fafie Kongess der Kfinmunisschen Internationale (tarihsiz), c. I. s 165. 46BI. Lenin 192 I Temmuzunda yaplan uncu kongrede ak mek tubu "omek bir siyasi hamle" diyerek savunmutur (Soinen. c. XXVI. s. 443).

RUSYA VE ALMANYA 3 1 3 di. Liderlerin lkeleriyle ilgili d a h a c i d d i sorunlarla urat M o s k o va'da bu t e r s l e n m e pek fark e d i l m e d i . KPD'de ise Levi'nin liderlik itibar n k a y b e t m e s i ve parti iindeki Sol g r u b u n elini g l e n d i r m e s o n u c u n u dourdu. Ak m e k t u p m e s e l e s i n d e n bir ay s o n r a . Levi italyan Sosyalist Parti si'nin o k n e m l i bir k o n g r e s i n e KPD delegesi sfatyla k a t l m a k z e r e L e g h o r n y o l u n a k t n d a , 7 7 M o s k o v a ' n n daha y e n i l e r d e verdii o n a y n , k o m n i s t doktrini b t n katlyla kabul e t m e y e h a z r o l m a y a n d i e r Sol gruplara kar yeni bir y u m u a m a havasn b e r a b e r i n d e g e t i r e c e i m san m olabilir. Belli ortak a m a l a r u r u n a dier Sol partilerle yaplacak i birlii ile k o m n i s t o l d u u iddiasndaki bir parti iindeki muhaliflerle ya placak ibirlii a r a s n d a bir ayrm yaplabilecei d o r u y d u . A m a bu ay r m 1921 b a l a r n d a d a h a sonralar o l d u u k a d a r g z n n d e d e i l d i . L e g h o n ' d a K o n i c m p o l i i k a s , R a d e k ' i n deil, Z i n o v y e v tarafndan aday gsterilmi o l a n ve d i e r partilerle yaplacak geici bir taktik bir lii ile parti iindeki o r t o d o k s i d k o n u m l a r a h o g r g s t e r m e arasn daki farka o k dikkat e d e n Rakos ve K a b a k i y e v ' i n e l l e r i n d e y d i . Yirmi bir koul btn katlyla Serrati'ye d a y a t l n c a , Levi o n u n y a r d m n a kotu ve direniini d e s t e k l e d i . Levi'nin Komern'in i t i m a t n a m e verilmi d e l e g e l e r politikac karsndaki bariz muhalefeti a k a t a h a m m l edil m e z bir d u r u m yaratl ve KPD'deki d m a n l a r n a frsat verdi. Bu y z d e n Rakos le K a b a k i y e v M o s k o v a ' y a d n e r k e n Berlin'e g e l i p m e r k e z ko m i t e s i n d e n Levi'nin e y l e m i n i k n a m a k in bir o y l a m a t a l e p ettiklerinde birok deslek b u l d u l a r ve o y l a m a az farkla Levi'nin a l e y h i n e sonulan d. 7 * Levi, C l a r a Z e t k i n ve kii d a h a m e r k e z k o m i t e s i n d e n istifa ettiler. Levi'nin ihracna parti iinde c r e t k r politikann kazand bir zafer ola rak baklyordu. Parti liderliini devralanlar, E m s t Meyer, B r a n d l e r , T h a l m e i c r v c Frlich, partinin s o n k a n a d n a m e n s u p o l m a s a l a r d a . "sald""i te o r i s i " ad verilen anlayn geerliliine ikna o l m u l a r ve d e v r i m c i propa g a n d a d a n d e v r i m c i e y l e m e g e m e z a m a n n n geldiini k a b u l e t m i l e r d i . te bu sn.larda. B e l a Kut, Pogani adl bir b a k a M a c a r ve Guralski adl bir P o l o n y a l , K o m i n t e r n elileri sfatyla M o s k o v a ' d a n Berlin'e gcl-

77. Bkz. yukarda > 213-4. 78. Yaylann.rni} parti kayalarna bavuran Len'ye eure, Rakos merkez komVi toplamnda, dalyan partisi gibi. KPD'nin de lasfyeye ihn>a duyduunu syle: Rako s daha sonra boy t bir abr kullandn inknr elli, ama lafn esasna itaz yoklu \P. Levi, Unser Weg (knt basm, 1921), s. 54), Clara Zelkin'c de benzer eyler sylcnjlir (bkz aada s. 363-4).

3 1 4 SOVYET RUSYA VE DNYA d i l e r . 7 9 Bir yl n c e B e l a K u n , K a p p darbesi s r a s n d a KPD'nin taknd pasif tavr ilk ve en sert eletirenlerden biriydi. K o m i n t e r n ' d e Z n o v yev'in dolaysz e v r e s i n e m e n s u p o l d u u in m u h t e m e l e n " a k m e k t u p " a d a kar kmt v e Levi'nin liderlikten tahliyesinin d a h a aktif bir politika izlemek iin bir frsat s u n d u u n a inanyordu. Z i n o v y e v ' d e n bu y n d e talimatlar a l m olabilir. Yeni m e r k e z k o m i t e s i n i n yeleri sonrala r onlarn tavsiyelerine uydular. A m a B e l a K u n , artk m e r k e z k o m i t e s i n d e o l m a s a l a r bile, hl partinin n d e gelen y e l e r i n d e n o l a n L e v i v e C l a ra Z e t k i n ile de k o n u t u . L e v i ' y e g r e , C l a r a Zetkin'le 10 Mart'ta, kendi siyle d e drt g n s o n r a k o n u a n B e l a K u n , KPD'nin, g e r e k i y o r s a e y l e m iin p r o v o k a s y o n l a r a d a b a v u r a r a k e y l e m e g e m e s i g e r e k t i i n d e srar e t m i : N i t e k i m "belli bir b i i m e b r n e n bu e y l e m i n ilk itkisi A l m a n ta rafndan g e l m e d i . " 8 0 P a r t i d e k a l a n Z e t k i n , K o m i n t e r n ' i n n c k o n g r e s i n d e d a h a ihtiyatl bir b i i m d e "idarenin [yani, lKKl'nn] temsilcileri h e r h a l k r d a . M a r t e y l e m i n i n o ekilde y a p l m a s n d a n . . . v e partinin, d a h a d o r u s u parti m e r k e z k o m i t e s i n i n y a n l sloganlar ve y a n l siyasi tav r n d a n b y k l d e s o r u m l u d u r l a r " diyordu.*" A l m a n y a ' d a g e n e l bir hu z u r s u z l u k d n e m i y a a n y o r d u . B a v y e r a eyaletinden resmi h i m a y e g r e n S a c zel o r d u l a r k o n u s u n d a B a v y e r a H k m e t i ile R e i c h H k m e t i a r a s n d a bir a t m a y a a n y o r d u . Franszlar m i s i l l e m e k a b i l i n d e n yeni lerde D s s e l d o r f u igal e t m i l e r d i . Yukar Silezya'da y a p l a c a k halkoyla m a s b l g e d e bir o k h u z u r s u z l u a yol amt. K o m n i s t l e r i n nfuzu n u n gl o l d u u bilinen O r t a A l m a n y a ' d a k i Mansfeld m a d e n l e r i n d e , Berlin'den zel bir tevik g r p g r m e d i i n i b i l m e d i i m i z a y a k l a n m a l a r o l u y o r d u . 16 M a r t 1921'de polis ve R e i c h s w e h r blgeyi igal e d i p iilc-

79. Tam hangi l ar h le geldikleri belirlenememitir, ama en ge 1921 M art'n m ilk gnle ri iinde gelmi olmalar gerekin Rusya'dan 1 Mart'tan sonra ayrlmalar pek mmkn de ildi; onlarn grevleri ile Kronstadt ayaklanmas arasnda br ba kuran ve yaygn bir ka bul gren leori (mesela O. K. Flechtheim, Die KPD in der Weimar Republie (Offenbach. 1948), s. 73) lemelsizdir. Ole yandan, Berlin'e geldikten sonra, Kronstadt ayaklanmasn, eylem ihtiyacm vurgulamak iin kullanm olabilirler. Alman iilerinin "Man eylemi'yle Rus iileri iin kendilerini feda enikleri iddias, daha 1921 Mays'nda, Tm Rusya Sendi kalar Kongresi'ne Alman delegesi olarak katlan Heckert larafnda dile getiriliyordu: "Bu Alman komnislcri vurulmay ve hapse atlmay gre aldlar, nk ayaklanma sancan yksellerek, Rus proletaryasna yardm eniklerinin bil ncilideydiler (ctrertyi Vserossisskii S"ezd Professional'nykh Soyuzv (1921), c. I (Plenumy), s. 13). 80. Paul Levi, Was si das Verbrechen? Die Mrzaktion oder die Kritik daran? (1921). s. 8-9: Bu kitapkta. Levi'nin, partiden ihra edilmesi zerine 4 Mays 1921'de merkez ko mitesine yapt konumann metni yer alr. 81. Protokoll des III. Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg. 1921), s. 297.

RUSYA VE ALMANYA 315 ri s i l a h s z l a n d r m a y a k a r a r verdi. Bu da silahl direnii tahrik etti ve d i r e ni O r t a A l m a n y a ' n n d i e r m e r k e z l e r i n e srad. Ertesi g n KPD m e r k e z k o m i t e s i iileri silah b a n a a r d ve h k m e t e kar a k a isyan edil diini d u y u r d u ; R e i c h s t a g ' d a k i k o m n i s t bir milletvekili m e y d a n o k u y u c u bir e d a y l a . A l m a n p r o l e t a r y a s n n "tarihsel m i s y o n u n u g e r e k l e t i r i p proleter d e v r i m i n i d o u d a n b a t y a tayacan" ilan e t t i . 8 2 B i r o k y e r d e dank atmalar yaand. Kavga, sadece Orta Almanya'da derdin ba lad b l g e l e r d e iddetliydi. B r hafta sonra, a y a k l a n m a t a v s a m a y a ba l a m k e n , m e r k e z k o m i t e bir g e n e l grev lan etti. A m a bu k o m n i s t grev cilerin s a d e c e polisle deil, ilerinin b a n d a k a l m a y tercih e d e n ii o u n l u u y l a d a a t m a s n a n e d e n o l d u u iin felaketi d a h a d a b y t t . 3 1 Mart'ta birok zayiat v e r e n , binlercesi de t u t u k l a n a n k o m n i s t l e r i n yenil dii tam a n l a m y l a k e s i n l e i n c e m e r k e z komitesi e y l e m i s o n a erdirdi. " M a r t e y l e m i " kendi iinde K a p p darbesi k a d a r k a p s a m l y a d a n e m li s a y l a m a y a c a k bir o l a y d . A m a m e y d a n a geli an ve b a r i z baarszl, o n u h e m A l m a n k o m n i z m i n i n h e m d e S o v y e t politikasnn tarihi iinde bir d n m noktas h a l i n e getirdi. KPD'de b u n u n parti yelerinin saysnn a y d a 4 5 0 . 0 0 0 ' d e n ( b u r a k a m galiba b i r a z abartlyd) 180.000'e d m e sine yol a t 8 3 ve partiyi u z u n yllar b o y u n c a Sac ve S o l c u h i z i p l e r ha linde b l m e y i s r d r e n bir i k y e t l e r dalgasn balatt sylenir. M e r k e z k o m i t e s i , e y l e m i M a n s f e l d iilerine kar polisin yapt p r o v o k a s y o n l a r a b a l a m a k l a birlikte, " d e v r i m c i inisiyatifi k u l l a n p d e v r i m c i bir s a l d r f ' y a giritii iin k e n d i k e n d i n i tebrik e d e n , "birleik c e p h e " aray n st kapal olarak terk e d e n ve " e y l e m srasnda baz y o l d a l a r n ser giledii pasif ve aktif m u h a l e f e t i " k n a y a n bir dizi t e z y a y m l a d . 8 4 Parti disiplininin kstlamalarn bir y a n a atan L e v i se, Unser Weg balkl bir kitapk y a y m l a y p M a r t e y l e m i n i " b t n tarihin e n b y k B a k u n i n c i d a r b e s i " o l m a k l a s u l a d . 8 5 Bu itaatsizlii y z n d e n partiden hra edildi, a m a m e r k e z k o m i t e s i n e u z u n bir p r o t e s t o m e k t u b u y a z m a y ihmal e t m e d i ; bir b a k a kitapk olarak y a y m l a n a n b u m e k t u b a m e r k e z k o m i t e s i d e bir c e v a p y a z d . 8 6 M o s k o v a ' d a IKKI Lev'nin ihracn a c e l e y l e o n a y l a d , 8 7

82. Verhandlungen des Reichstags, c. CCCXLVIII ( 1921 ), s. 3108. 83. Bericht ber den III. (H) Parteitag der KPD (1923), s. 63. 84. Taktik und Organization der Revolutionren Offensive: Die Lehren der-Mrzaktion (192l).s. 139-45. 85. P. Levi, Unser Weg (ikinci basm, 1921). s. 39. 86. P. Levi. Was Ist das Verbrechen? Die Mrzaktion oder die Kritik daran?(1921): Der Weg des Dr. Levi und der Weg der VKPD ( 1921 ). 87. Konmunistieskii Interuatsional. No. 17 (7 Temmuz 1921), col. 4297.

3 1 6 S O V Y E T RUSYA V E D N Y A a n c a k A l m a n p a r t i s i n i n i i n d e k i karlkl s u l a m a l a r a y s o n r a K o m i n tern'in n c k o n g r e s i n e t a n d ; K o m i n t e r n ' i n i m d i b u s u l a m a l a r hak k n d a b i r y a r g d a b u l u n m a k gibi h a s s a s bir g r e v i v a r d . B s Sovyet politikasnn bak asndan, Mart eyleminin k 1921

M a r t ' n d a k i d i e r iki n e m l i o l a y n - N E P ' i n d e v r e y e s o k u l m a s v e n g i liz-Sovyet a n l a m a s n n i m z a l a n m a s - iaret ettii b y k c e p h e d e i i k liinin A l m a n c e p h e s i n i t e m s i l e d i y o r d u . M o s k o v a ' d a e y l e m i n kiisel so rumluluu meselesi hibir z a m a n tam olarak akla k a v u m a d . Bela

K u n ' u n t e v i k l e r i n i n , h i b i r s u r e t l e tek e t k e n o l m a s a d a (KPD'nin M o s k o va'nn v e r d i i t a l i m a t l a r o t o m a t i k o l a r a k v e taatkr bir b i i m d e k a b u l et tii z a m a n d a h a g e l m e m i t i ) , m e r k e z k o m i t e s i n i o s o n u kt b i t e n "saldn " y d e n e m e y e ten e t k e n l e r d e n biri o l d u u kesindir. B e l a K u n ' u n Z n o v yev'n v e r d i i a k y a d a st k a p a l t a l i m a t l a r a g r e h a r e k e t e t m i oldu u varsaylabilir. A m a b u t a l i m a t l a r n P o l i t b r o t a r a f n d a n ele a l n m ve y a o n a y l a n m o l d u u y a d a a n l a m l a r n n Z n o v y e v ' i n e v r e s i d n d a bi lindii v e y a a n l a l d phelidir. L e n i n , T r o k i v e d i e r b a l c a partili ler e k o n o m i k meguldler; krizle, s e n d i k a Almanya ve parti itilaflaryla, NEP hazrlklaryla

meselelerine

ayracak

vakitleri

yoktu. Almanya

m e s e l e l e r i n e t a m m a n a s y l a vakf olan R a d e k n e l e r o l u p bittiini biliyorm u a b e n z e m i y o r . 8 9 Ayn e y i e r i n v e N a r k o m i n d e l p e r s o n e l i iin d e

88. Bkz. aada .s. 360-2. 89. Radek, taknd tavr konusunda kesinlikten uzak da olsa belli verilere sahip oldu umuz lek Bolevik lideridir. 1921 Eyll'nde Levi, kendi kard Unser Weg (aada s. 375, not 59'da zikredilen daha eski latihli Snvjel dergisinin yeni ad buydu) dergisinde, Ra dek'in 14 Mart 1921 'dc KPD merkez komitesine Moskova'dan yazd mektubu yaymla mm Radek NEP'in uygulamaya konuundan ksa bir sre bahsetlikten sonra. KPD mese lelerine geip Lcvi'yc saldryordu: "zledii politikayla partiyi blyor, oysa politikamz akli flesli re re k yeni kuleleri kendimize ekebiliriz." Levi'nin gitmesine izin verilmeliydi, ama Daum i g ile Zelkin'in ununla birlikle gitmelerini nlemek iin ne mmknse yaplma lyd. "Burada hi kimsenin kafasnda Almanya'da mekanik bir blnme -daha dorusu herhangi bir blnme- yaanmas yok." Radek szlerini yle srdryordu: "Her ey dn yann siyasi durumuna bal. Eer Antant ile Almanya arasndaki gedik genilerse, Alman ya Polonya'yla savaa girebilir, biz de o zaman konuuruz. Srf bu olaslklar mevcut oldu u iin bile, partiyi seferber elmek iin her eyi yapmalsnz. Hibir eylem letie basar gi bi biranda balatlmaz. u anda komnist kitlelerin uygulayaca kesintisiz eylem basks yoluyla, byle bir eyleme ihtiya olduu hissini yaratmak iin u anda her eyi yapmazsa nz, o byk an geldiinde yine baarsz olursunuz" (Unser Weg, c. Ill, No. 8-9. AuslosEyll 1921, s. 248-9). Bu biraz zor anlalan laflar, Radek'in, Levi'den koptuktan sonra, KPD siyaseti bakmndan Sol'a kaydn, ama KPD'yi hemen eyleme gemek iin (ahrik elme gibi bir karar uygulamadn gslerir. Troki'ye gre, Radek, Zinovyev ve Buharin'le birlikte Komintern'in nc kongresi arifesinde Solcular arasdaym (bkz. aada s. 358): ama Radek grlerinin ok abuk de i sebil me siy le nam salmtr.

RUSYA V E ALMANYA

317

kesinlikle dorudur. E y l e m fiyaskoyla s o n u l a n n c a , karlmas g e r e k e n bariz hisseyi nkr e t m e k m m k n deildi. KPD'nin burjuva A l m a n H kmet'ne c e p h e d e n saldrarak zafer k a z a n m a giriimi rezilce bir felaket le s o n a e r m i t i . A m a hayli s a n a y i l e m i bir l k e d e k i n i s p e t e n b y k ve gl bir partinin baarsz o l d u u y e r d e , b a k a h e r h a n g i bir l k e d e k i ko m n i s t partiler d a h a b i r k a z a m a n baarl o l m a y m i t e d e m e z l e r d i . Av r u p a d e v r i m i ihtimali k o n u s u n d a k i y e n i ve hakl gerekeleri o l a n bir ka ramsarlk, kapitalist d n y a y l a geici olarak u z l a m a itkisini o n a y l y o r ve pekitiriyordu.

BLM 29

CENOVA VE RAPALLO'YA

S o v y e t H k m e t i 16 M a r t 1921'de i m z a l a n a n ngiliz-Sovyet Ticaret An lamas, ayn sralarda d o u lkesiyle - r a n , Afganistan v e T r k i y e ile i m z a l a n a n a n l a m a l a r ve ki gn s o n r a da P o l o n y a ' y l a i m z a l a n a n s o n bar a n l a m a s n n , b u z l a n h e m e n krp d d n y a y l a n o r m a l ilikiler ku r u l m a s n a yol aacan varsaydysa da bu b e k l e n t i kapitalist lkelerdeki d m a n c a tavrlarn ne k a d a r kalc o l d u u n u pek hesaba k a t m y o r d u . n giltere'nin oluturduu rnek, derhal n e m l i d e n e b i l e c e k sayda takipi ye ilham v e r e m e d i . Avrupa lkeleri a r a s n d a s a d e c e , tpk R u s y a gibi Av r u p a t o p l u l u u n d a n d l a n m olan A l m a n y a , RSFSC ile geici bir ticaret a n l a m a s y a p m a k iin a c e l e etti. 1 Bu a n l a m a 6 M a y s 1921'de imzalan d; s z k o n u s u a n l a m a n n tilaf Devletler'nn A l m a n y a ' y a verdii, taz m i n a t ve s i l a h s z l a n m a taleplerine u y u l m a d t a k d i r d e baka y a p t r m l a r da ( R u h r e y a l e t i n d e ehir 1921 M a r t ' n d a gal edilmiti bile) uygula n a c a tehdidini savuran l t i m a t o m d a n bir gn s o n r a i m z a l a n m a s da m u h t e m e l e n rastlant deildi. Ticaret a n l a m a s , zel irketler ile bir dev let ticaret tekeli arasnda y a p l a c a k ticaretin getirdii baz pratik g l k leri h a l l e d i y o r d u . A m a a n l a m a n n e n n e m l i m a d d e l e r i n i n ticaretle hi alakas y o k t u . H e r iki lke de b r n n i t i m a t n a m e verilmi temsilcileri n e d i p l o m a t i k ayrcalklar tanmay k a b u l e d i y o r d u v e A l m a n H k m e t i S o v y e t eliliini, Rusya'nn A l m a n t o p r a k l a r n d a k i tek temsilcisi olarak t a n m a y t a a h h t e d i y o r d u . Bu d a , o z a m a n a k a d a r Berlin'deki " b e y a z " R u s rgtlerinin gayri r e s m i olarak t a n n m a s n d a n vazgeilmesi ve Bol evik aleyhtar hal seferinin r e s m e n g m l m e s i a n l a m n a g e l i y o r d u . B u n d a n b y l e , A l m a n H k m e t i ' n i n R u s politikas n e olursa o l s u n , Sov yet H k m e t i ' n i d e v i r m e y e deil, o n u n l a ilikileri s r d r m e y e y n e l i k olacakt. Yine de, Krasin'in, A l m a n H k m e t i ' n i n , ticaret h e y e t i n i n hiz m e t i n e elverili b i n a v e m t e m i l a t s u n m a k o n u s u n d a , a n l a m a d a n d o a n y k m l l n y e r i n e getirmedii gibi, "ticaret h e y e t i n i n bu a m a l a

l.RSFSR.:$hornik Deistvayuih Dogovorov.c. II ( 1921), No. 46, s. 24-8.

CENOVA V E RAPALLOTA 3 1 9 b u l d u u b i r k a e v i satn a l a b i l m e s i n e bile d o r u drst y a r d m e t m e d i i " n d e n ikyet e t m e s i , p e k d o s t a n e o l m a y a n bir atmosferin d e v a m etti ini gsterir. 2 D i e r Avrupa l k e l e r i n i n a r a s n d a , talya da 1921 Mart'nd a bir S o v y e t ticaret d e l e g e s i n i k a b u l etti. A m a souk bir k a r l a m a o l d u v e iyice u z a y a n m z a k e r e l e r bir ticaret a n l a m a s n n i m z a l a n m a s n a n c a k yl s o n u n d a salayabildi. 3 Bu a r a d a N o r v e ve Avusturya'yla da b e n zer a n l a m a l a r m z a l a n m t . 4 1922 b a l a r n d a sve'le bir a n l a m a mza l a n m , 5 a m a sve H k m e t i tarafndan o n a y l a n m a m t r . B u n u ksa bir sre s o n r a e k o s l o v a k y a ile i m z a l a n a n a n l a m a izlemitir; 6 b t n bu an l a m a l a r ngilizlerle yaplan a n l a m a y m o d e l alyordu. 1921 s o n u n d a S o v y e t ticaret heyetlerinin k u r u l d u u l k e l e r a r a s n d a Finlandiya, Eston ya, L e t o n y a , L i t v a n y a , P o l o n y a , s v e , N o r v e , A l m a n y a , e k o s l o v a k y a , Avusturya, talya, ngiltere, T r k i y e ( A n k a r a ve stanbul) ve ran sayla bilir. 7 t e y a n d a n , iki b y k lke a m a n s z d m a n l k l a r n s r d r d . ABD'de C u m h u r i y e t i l e r ' i n zafer k a z a n m a s v e Wilson'un yerine Harding'in g e m e s i , A m e r i k a ' n n tavrnda bir deiiklik o l a b i l e c e i n e dair nafile u m u t lar b e s l e n m e s i n e n e d e n oldu. Y l m a k b i l m e y e n R a y m o n d R o b i n s bir s redir ABD'de Sovyet Rusya'nn t a n n m a s in urayordu ve anlalan H a r d n g ' d e n R u s m e s e l e s i n i y e n i d e n a a c a n a dair bir s e i m vaadi ko pardna i n a n y o r d u . 8 M o s k o v a ' d a bu d u r u m biliniyor olabilir, 1921 M a r t ' n d a d n yolculuu srasnda M o s k o v a ' d a n g e e n Vanderlip Har ding'in Rusya'yla ticaret k o n u s u n d a k i " o l u m l u g r I e r i " n d e n b a h s e d i y o r m u . 9 VTslK a d n a , y e n i kurulan A m e r i k a n K o n g r e s i ' n e 20 Mart 1921 ' de g n d e r i l e n bir n o t t a iki lke a r a s n d a bir ticaret a n l a m a s y a p l m a s in m z a k e r e l e r e b a l a n m a s n e r i l i y o r d u , a m a bu not, Sovyet R u s y a " s a l a m bir e k o n o m i k t e m e l " o l u t u r a n a k a d a r ( b u salam t e m e l d e " h a yat e m n i y e t i n i , zel m l k i y e t l e ilgili s a l a m garantilerin, s z l e m e n i n 2. L. B. Krasin, Voprosi Vnenei Torgovli (t928), s. 254. 3. zvestiya, 27 Mays 1921; RSFSR: Sbornik Dehtvuyuih Dogovorov,c. III (1922), No. 86, s. 39-45. 4. RSFSR: Sbornik Deistvuyuih Dogovorov. c. II ( 1921 ), No. 48, s. 32-5; SSSR: Sbor nik Destvuyuth Dogovorov, c. I-II (1924), No. 2, s. 4-8. 5. Russian Information and Review, I Mays 1922, s. 355-6. 6. RSFSR: Sbornik Deistvuyuih Dogovorov, c. IV (1923), No. I l l , s. 17-21. 7. Zu Pyat' Let ( 1922), s. 4 i 6 . 8. Wisconsin Universitesi'nde bulunan Gumberg belgelerinden gelen bu bilgiyi bana Bay W. A; Williams ilelti. 9. Leninskii Sbornik, c. XX (1932), s. 189; Lenin Vanderlip'le bir kez daha grmemi ama onu ierin'e havale etmi.

3 2 0 SOVYET RUSYA V E DNYA kutsallnn ve serbest e m e i n haklarnn t a n n m a s n " i e r i y o r d u ) ticari ilikileri ihya e t m e y e ynelik h e r trl t e e b b s n nafile o l d u u eklinde b u z gibi bir c e v a p a t d . 1 0 t e y a n d a n . U z a k D o u C u m h u r i y e t i ' n i n Washington'la gizli t e m a s l a r k u r m a y a ynelik gayri resmi abalar, d a h a baa rl oldu ve A m e r i k a l g z l e m c i l e r 1921 M a y s ' n d a ita'y ziyaret etti ler. 1 1 F r a n s a a m a n s z d m a n l n s r d r e n d i e r b y k devletti. 1921 u b a t ' n d a P o l o n y a ' y l a bir ittifak a n l a m a s i m z a l a m t ve bu yl b o y u n c a k e n d i h i m a y e s i altndaki K k Antant' p e k i t i r m e k l e m e g u l d . 1 Bu siyasi ve askeri ilikiler ve ellerinde R u s senetleri olan Franszlarn h a k iddialar, borlarn d e m e y e n bir lkeyle hibir ekilde u z l a m a m a politikasn zorunlu klyordu. Franszlarn, ngilz-Sovyet ticaret anla mas karsndaki 1921 y a z n d a bir dizi r e s m i m e k t u p t a 1 3 ve F r a n s z ba snnda ifadesini b u l a n h a i n tavrlar, o sralarda ngtliz-Fransz ilikile rinin b o z u l m a s n a katkda bulundu. ngiliz-Sovyet a n l a m a s n n m z a l a n m a s n d a n s o n r a k i drt ay inde, R u s y a ' n n k e n d i s i n d e k i d u r u m da yaklaan ktlk felaketinin glgesi al tndayd. Yedekler t k e n m i t i , n a k l i y e kaotik d u r u m d a y d ve kuraklk ye ni m a h s u l o k kt etkilemiti. 21 T e m m u z 1921'de T m Rusya Alk la M c a d e l e K o m i t e s i o l u t u r u l d u , 1 4 IKKI bir iki g n s o n r a da btn l kelerin ilerine hitaben bir ar y a y m l a d . 1 5 O sralarda A m e r i k a ' d a y a r d m ileri r g t l e m e ve y a r d m d a t m a k o n u s u n d a s a h i p o l d u u n d o r u a k m olan Herbert H o o v e r ' d a n h e m e n c e v a p geldi v e 2 0 A u s 10. Klyunikov i Sabann, Mezdunaodnaya Politika, e. Ill, 1 (1928), s. 104-5; Foreign Relations of the United States. 1921, c. Ill (1936), s. 768. 11. A.g.e., c. Ill (1936). s. 732-44. O.sralarda okumu yazm Sovyel kamuoyu Ameri ka Birleik Devletler'nn arlan gcnden ok ekileniyordu: Troki 1921 Hazirannda Ko mintem'in nc kongresinde, "Avrupa'nn mahvolmu durumda olmas, Avrupa'nn re tim kapasitesinin savatan ncekine gre ok dk olmas ve ekonomik merkezin Ameri ka'ya gemi olmas"ndan "temel gerekler" diye bahsediyordu (Protokoll des III. Kongres ses der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1921), s. 74). 12. 1921 ylnn sonlarnda yaplan Washington konferansna katlan Uzak Dou Cum huriyeti heyeti, basna, 1920 Aralg'ndan itibaren Fransz ve Japon hkmetleri arasnda srdrlen ve 12 Mart 1921'de Sovyet Rusya aleyhinde szde gizli bir anlamaya yaplma sna zemin hazrlayan yazmalar hakknda bilgi vermitir (zet 2 Ocak 1922 tarihli Man chester Guardian'a bulunabilir); ama bu anlamann tam metni yaymlanm deildir ve gerek olduu phelidir. 13. Correspondence between His Majesty's Government and the French Government respecting the Anglo-Russian Trade Agreement, Cmd 1456 (1921). 14. Bkz. c. 1, s. 168-9. 15. Kommunistieskii International, No. 18 (8 Ekim 1921), col. 4758-9. 16. RSFSR: Sbornik Deisvuyusih Dogovorov.c. II (1921). No. 73, s. 152-5; Foreign Relations of the United States. 1921, c. Ill (1936), s. 813-17.

CENOVA VE RAPALLO'YA 3 2 1 los 1921'de Riga'da Litvinov ile A m e r i c a n Relief A d m i n i s t r a i ion'in (ARA) bir temsilcisi a r a s n d a a n l a m a i m z a l a n d . 1 6 Bir hafta s o n r a M o s kova'da, C e n e v r e ' d e d a h a y e n i t o p l a n m o l a n bir K z l h a konferansn lemsil e d e n N a n s e n ' l e b e n z e r bir a n l a m a i m z a l a n d . 1 7 Bu a n l a m a l a r n , Rusya'nn y a r d m m a l z e m e l e r i n i n datlmas iini gerekletirecek o k sayda y a b a n c ajan k a b u l e t m e s i n i gerektiren k o u l l a n aalaycyd. A m a k o r k u n d e r e c e d e m u h t a t l a r v e b u n l a r n h k m e t l e r l e deil d e zel rgtlerle y a p l m a s hafifletici bir d u r u m gibi grlebilirdi. ilaf Devletleri Yksek K o n s e y i ' n n " R u s halkna y a r d m e t m e yollarn aral n p i n c e l e m e k a m a c y l a " bir k o m i s y o n g n d e r m e nerisi iddeli bir dil le h e m e n reddedildi; k o m i s y o n u n b a k a n l n a , d e v r i m i n balarnda sy ledii d m a n c a szlerle svrilmi olan, F r a n s a ' n n eski Rus bykelisi N o u l e n s a t a n m o l d u u iin kullanlan dilin iddeti d a h a da a r t m t . 1 " 1921 -2 k b o y u n c a . A m e r i k a n ve Kzlha y a r d m misyonlar, ktlk vc hastalklarn feci boyutlara ulat Volga h a v z a s n d a altlar. 1 9 Veri len y a r d m n c m e r t l i i n e r a m e n , ARA'ya, en a z n d a n parti m e r k e z i n d e byk bir p h e y l e baklyordu. ARA'nn, baka A m e r i k a n rgtlerinin ayn b l g e d e almalarn n l e m e g i r i i m l e r i n d e v e N a n s e n m i s y o n u n a uygulad b o y k o t t a t e z a h r e d e n bir y a r d m lekeli o l u t u r m a a r z u s u 2 0 n a h o karlanyordu; p e r s o n e l i n d e n birok kiinin d e . en kt ihtimalle d o r u d a n c a s u s l u k yaptklarndan, en iyi i h t i m a l l e de kendilerinin ya da lkelerinin ticari karlarn gzettiklerinden p h e l e n i l i y o r d u . 2 1 Hepsin d e n n e m l i s i , ARA'nn almalar, y a b a n c m d a h a l e s i n i n incelikli bir biimi olarak g r l y o r d u . Bu almaya katlanlarn o u rejime kayt sz arlsz d m a n olduklarn b e y a n ediyorlard; H o o v e r ve dier batl l i d e r l e r d e sk sk bu y a r d m almalarnn 1919'da Avrupa'da B o l e v i z m ' le s a v a m a d a o y n a d rol vurgulamlard. Yine de ARA'nn yapt pra tik yardmlarn m u a z z a m deeri tam a n l a m y l a takdir ediliyordu: K a m e -

17. Kliyunikov i Sabann, Mezdunarodnavu Politika, c Ill, I (1928), s. 109-12. ]%.A.g.e.,c. Ill, l,s. 114-118. 19. Ktlkla ilgili raporlar iin bkz. c. 2. s. 259-60. 20. Foreign Relations ofthe United Stales. 1921, c. II (1936), s. 821. 21. L. Fischer,7e Soviets in the World Affairs ( 1930), c. I.s. 316-17'ye gre, "ARA'nn bln personeli ABD ordusuna mensup kiilerden oluuyordu; zellikle de yardm kurulu unun yerli yardmclar ounlukla halkn Kzl rejime pek de sempali duymayan unsurla r arasndan seildikleri iin Bolevikler rg le pheyle bakyorlard." Ticari bilgi elde elme niyeti pek gizlenmiyordu: Hughes 2 Eyll 1921'de, "bu ekilde hkmet eylemlerinin yaratabilecei komplikasyon riskine girmeden tam bilgi elde edilecektir" diye yazmt (ABD Ulusal Arivi: Kayt Grubu 59: 861.48/1601). Ama o sralarda cidden baka trl bilgilere de ulalmaya alld phelidir.

3 2 2 SOVYET RUSYA VE DNYA n e v d e i e r i n d e o n l a n n y a r d m l a r n n t m d i e r k a y n a k l a r d a n alnan y a r d m l a r kat kat atn zellikle v u r g u l u y o r l a r d . 2 2 1921 Aral'nda t o p l a n a n d o k u z u n c u T m R u s y a S o v y e t l e r i Kongresi ktlk k o n u s u n d a uzun bir n e r g e y a y m l a d , n e r g e , strap e k m e k t e o l a n yoldalarnn y a r d m n a k o m u olan b t n lkelerin iilerine (burada U l u s l a r a r a s Yardm k u r u l u u n a atfta b u l u n u l u y o r d u 2 3 ) d u y u l a n "ilen k r a n " his lerini fade ediyor, R u s e m e k i l e r i n i n "Avrupal ve A m e r i k a l iilerin na srl ellerinin verdii k a r d e e d e s t e e zel bir d e e r v e r d i k l e r i n i " belirti y o r d u . Burjuva d n y a s n n bir k s m n n ktla "Sovyel iktidarn devir m e y e ynelik yeni bir g i r i i m d e b u l u n m a k iin elverili bir frsat" olarak, bir b a k a k s m n n da " R u s y a ' d a k e n d i s i iin e k o n o m i k a d a n baat bir k o n u m e l d e e t m e y i s a l a m a y a m s a i t bir a n s " olarak baktklarna dikkat e k i l i y o r d u ; yine de k o n g r e N a n s e n ' e , ARA'ya ve "hangi b i i m d e olursa o l s u n a k a l m insanlara y a r d m e d e n d i e r l k e l e r e " o l a n k r a n hisle rini ifade e d i y o r d u . n e r g e n i n dnda, k o n g r e d e "RSFSC'nin m i l y o n l a r c a e m e k i s i " a d n a , " b u z gibi souk k u z e y i n o s o n s u z buzlar a r a s n d a kah r a m a n c a y o l u n a d e v a m e d e n , a m a kapitalist lkelerin e g e m e n snflarnn snrsz a c m a s z l n , a g z l l n ve kalpsizliini alt e t m e y e g c ol m a y a n b y k bilimsel aratrmac ve yurtta F. N a n s e n ' e ynelik "derin m i n n e l a r l k " hisleri ayrca ifade e d i l d i . ; J Ktln getirdii felaketler, kapitalisl d n y a n n Sovyet rejimi kar s n d a k i d m a n l ve hayatla k a l a b i l e c e i n d e n d u y d u u p h e , bu tavrn Sovyetler'in kafalarnda yaratt p h e ve hassasiyet - btn bu etkenler 1921'in ikinci yarsn. Sovyet Rusya'nn d ilikilerinde dertli bir d n e m h a l i n e getirdi. Yeni d politikann s o n u l a r , tpk ulke iinde izlenen NEP'in sonular gibi, ertesi yla k a d a r g e r e k t e n o l g u n l a n a d . U z u n bir s r e ngiliz-Sovyet ticaret a n l a m a s , bu ki l k e a r a s n d a k i ilikilerin b n y e s i n d e k i s r t m e y i g i d e r e c e k pek bir ey y a p m gibi g r n m e d i . A n l a m a n n gerei olarak, 3 1 T e m m u z 1921'de M o s k o v a ' d a d a i m i bir n giliz licaret elilii kuruldu, a m a bu elilik ksa bir sre s o n r a siyas ihti laflara k o n u o l d u . Nasl M o s k o v a ' d a h k m e t l e r arasndaki u y u m u n m u 22. Kamenev'in Amerikan yardmnn kapsamyla ilgili deerlendirmesi iin bkz. e. 2, s. 260; ierin'in bu minvaldeki szleri Malcial Gneskoy Kunferemti (1922), s. 20'de bulunabilir. 23. Bkz. aada s. 377. 24. S"e:d Smeov RSFSR v Pmanovleiyak |1"39), s. 204-6; kongreye kanlan delege lerden bin, lilaf Dev led eri nn yardma y aplklar kak ile Denikin veKolak' destekleme ye harcanan miktarlar arasnda, daha nce bir ngiliz milletvekilinin yapt sylenen kar latrmay yinelemitir {Devyaryi Vserossiiskii S"ezd Sovetor (1922), s. 35),

CENOVA VE RAPALLO'YA 3 2 3 dnya devrimi propagandasnn m daha nemli olduu meselesi yzn den fikirler ikiye b l n m s e , Sovyet Rusya karsndaki ngiliz politika s da a y n ekilde ki r a k i p hizbin birbirine girdii bir sava alan o l m u tu. ngiliz-Sovyet a n l a m a s B a b a k a n ve Ticaret Bakanl in bir zafer saylabilirdi; a n l a m a y l a ayn g n l e r d e Afganistan'daki Sovyet faaliyet leri k o n u s u n d a Krasin'e g n d e r i l e n m e k t u b u n se, Dileri B a k a n l , Sava Bakanl ve H i n d i s t a n B a k a n l n n ortak r n o l d u u h e r halin den b e l l i y d i . 2 5 ngiltere'de t e m e l d e k i d u r u m bir sre a n l a m a d a n p e k et kilenmi gibi g r n m e d i . L l o y d G e o r g e iktidarn g s t e r m e ihtiyac d u y d u u n d a ya da vakit b u l d u u n d a istediini yapabiliyordu. A m a , o baka eylerle m e g u l o l d u u n d a ngiliz-Sovyet ilikilerinin gndelik seyri, bu U etkili bakanlk tarafndan b e l i r l e n m e y e d e v a m ediyordu; zellikle de Dileri B a k a n l n n banda Lord C u r z o n o l d u u srece, bu ilikiler S o v y e t l e r i n e y l e m ve niyetlerine ynelik d e r i n bir g v e n s i z l i k l e yrt lyordu. lk nemli d i p l o m a t i k atma, ngiliz eliliinin M o s k o v a ' y a g e l m e sinden alt hafta k a d a r sonra, Sovyetler'in en talihsiz d n e m l e r i n d e ya and. 7 Eyll 1921'de, C u r z o n Sovyet H k m e t ' n e u z u n bir nota g n d e rerek, S o v y e l H k m e t i ile K o m i n t e r n ' i n , ngiliz-Sovyet a n l a m a s n d a k i "ngiliz m p a r a t o r l u u kurumlar a l e y h i n d e " p r o p a g a n d a d a n k a n m a ta a h h d n e a y k n o l d u u ilan edilen bir dizi b e y a n ve e y l e m i n i p r o t e s t o el li. Asya'dak ngiliz aleyhtar faaliyetlerin terk e d i l m e m i o l d u u yolun daki genel s u l a m a kesinlikle d o r u y d u : H i n d i s t a n ' d a , ran'da, Trki ye'de ve Afganistan'da yaplan bu lr faaliyetler r n e k gsteriliyordu. A m a n o t a . gizli ajanlarn, ciddi bir tetkik y a p l d n d a ayrntlarda kolay ca r t l e n r a p o r l a r n d a n biraz iirme b i i m d e h a z r l a n m gibi gr nyor.- 0 27 E y l l d e S o v y e l H k m e t i Litvinov mzasyla ustaca ve kur n a z c a y a z l m bir notayla c e v a p verdi ve ngiliz H k m e t i ' n i n de 12 Ka-

25. Sz konusu meklup iin bkz. yukarda i. 71li. 26. Nola. "nc Enemasyonal'in dou kolu bakan" Salin'in, Eliava'nn vc "n c Enemasyonal'in propaganda sorumlusu" olarak larif edilen Nuerteva'nm Kominem "merkez komlesi"ne verdii raporlardan alnllar yapma iddiasndayd. Sovyetlerin 27 Ey ll tarihli cevabnda, bu kiilerin hibirinin Komnlem'de hi grev almadklar belirtiliyor du; ngilizlerin 12 Kasmda buna verdikleri kar-cevapla hayret verici bir biimde "hibir /aman bu kiilerin herhangi birinin uncu Enlernasyonal e mensup olduklar sylenme mitir, zaten bu da asl mesele deildir" deniyordu. 27 Eyll talihli ngiliz notasnda Le nin'in K Haziranda yapt bir konumadan alntlara yer venlyordu. Lenin'in o tarihle ko nulma yapmadna iaret edilince, 12 Kasm lan hi notada ise sz konusu iarh 5 Tem muza kaydrlmtr; ama Lenin'in Komimem'n uuncu kongresinde yapt konumann resmi tanaklannda, ngilizlerin notasnda zikredilene benzeyen bir pasaj yokur,

324

S O V Y E T RUSYA V E DNYA

sm'da verdii bir kar-cevapta y a z m a o an iin s o n a e r m i o l d u . 2 7 Bu y a z m a , a n l a m a n n h e r ki tarafnn d a t a v n v e zihin d u r u m u z e r i n d e k y m e t l i bir k drr. N e r e d e y s e d e v r i m a n n d a n itibaren d i e r dev letler a l e y h i n d e d m a n c a p r o p a g a n d a y a p m a k t a n k a n a c a t a a h h d n d e b u l u n m a y a h e p g n l l o l m u o l a n S o v y e l otoriteleri, b u t a a h h d ta m a m e n biimsel bir a n l a m d a y o r u m l u y o r l a r d . O n l a r a g r e , b u t a a h h t y a l n z c a d o l a y s z ve a k a b e y a n e d i l e n h k m e t politikalar iin geer liydi ve gizli t a l i m a t l a r a l m ajan ve faillerin e y l e m l e r i n i k a p s a m y o r d u . B y l e c e , g e r e k l e r o k iyi b i l i n m e s i n e r a m e n , Takent'te Hintli d e v r i m cilere ynelik bir p r o p a g a n d a okulu o l d u u n u ya da C e m a l ' i n Kabil'deki grevi iin Sovyet H k m e t i n d e n destek alm o l d u u n u g n l l e r i raha bir b i i m d e inkr e d e b i l i y o r l a r d : K o m i n t e m ' i n ve yelerinin faaliyetleri k o n u s u n d a k i s o r u m l u l u u n b t n y l e r e d d e d i l m e s i ise s a d e c e biimsel bir a y r m d a n k a y n a k l a n m y o r d u . ngilizlerin de tpk kendileri gibi, an l a m a n n i m z a l a n m a s y l a ajanlarnn d o s t a n e o l m a d ak d a v r a n l a r nn d e i m e s i n i s a l a y a m a d k l a r n ileri s r m e k l e y e t i n m i olsalard, yaslandklar z e m i n d a h a s a l a m olabilirdi. Aslnda her iki taraf da anla may d i k k a t e a l m a k s z n kendi ajanlarnn faaliyetlerini m e r u m i s i l l e m e y a d a m e r u kendini s a v u n m a olarak, d i e r tarafn faaliyetlerini d e hibir tahrik y o k k e n gerekletirilen birer saldrganlk olarak g r m e y i srdr yordu. Aralarndaki n e m l i fark u y d u : E s a s e n o sralarda ngiliz-Sovyet ilikilerinin s r d r l m e s i n d e n s o r u m l u olan ngiliz bakanlklar a n l a m a nn b o z u l m a s n a hi itiraz e t m e y e c e k l e r k e n , o n l a r n muadili o l a n Sovyet yetkilileri s a d e c e , a n l a m a n n b o z u l m a s n a n e d e n o l m a k s z n n e k a d a r ileri gidebileceklerini g r m e k istiyorlard. S o v y e t R u s y a ite batdaki snr k o m u l a r arasndaki ilikilerin d z e l dii y o l u n d a da hibir iaret y o k t u . 1921 ilkbaharnda, F r a n s z l a r n bariz tevikiyle R o m a n y a ile P o l o n y a a r a s n d a bir ittifak a n l a m a s n n imza l a n m a s , Sovyc aleyhtar geni ( F r a n s a - K k A niant-Polon y a ) ta m a m l a y a c a k bir g e l i m e o l a r a k tasarlanmt ve R o m a n y a ' n n , tpk P o l o n y a gibi, Franszlarn d i p l o m a t i k ve askeri o y u n l a r n d a kullanacaklar bir p i y o n haline geldii y o l u n d a k i Sovyet phelerini d o r u l a d . 13 Eyll 1921'dc N a r k o n i n d e l , P o l o n y a v e R o m a n y a h k m e t l e r i n e gnderildii iddia edilen ve Fransz H k m e t i ' n i n lkenin de ayn a n d a l t i m a t o m v e r m e s i n i , r e d d e d i l m e s i h a l i n d e de h e p birlikte sava ilan e d i l m e s i n i

27. Bu ii nola urada yaymlanmtr: A Selection of Papers dealing with the Relations between His Majesty's Government and the Soviet Government, Cmd 2895 (I927>,s. 14-30.

CENOVA VE RAPALLO'YA 325 n e r d i i ve sava kt takdirde de o r t a k l a r n a c i d d i askeri y a r d m d a b u l u n m a y vaat ettii bir m e k t u p t a n alntlar y a p a n bir communiqu ya ymlad. 2 ( f R o m a n y a ' n n 1918'de B e s e r a b y a ' y lhak e t m e s i n d e n beri bu lkeyle aradaki s r t m e l e r hi kesil me misti. 1920 E k i m i Yde tilaf Dev letleri h k m e t l e r i R o m a n y a ' n n B e s e r a b y a z e r i n d e k i e g e m e n l i i n i ta nyan bir a n l a m a i m z a l a d l a r 2 9 ve bu n o k t a d a F r u n z e ile Voroilov'un, Wrangel karsnda kolayca kazandklar zaferin s a r h o l u u y l a . B e s e r a b ya'y askeri y n t e m l e r l e tekrar fethetmeyi n e r d i k l e r i , bu n e r i n i n Rakovski'nin tavsiyesini d i n l e y e n L e n i n tarafndan reddedildii anlalyor. 1921 M a r t ' n d a k i yeni g e l i m e l e r d e n sonra, L i t v i n o v ' u n d e s t e i y l e T r o ki tarafndan, artc bir b i i m d e b u n u n l a taban tabana zt bir neri - R o m a n y a ' n n Beserabya'y ilhakn tanyarak bu belal m e s e l e d e n kurtuluv e r m e n e r i s i - yapld sylenir. A m a i e r i n ve R a k o v s k bu g n l al ma e y l e m i n e kar k m l a r ve bu neri de veto edilmi.- 1 0 1921 yaz ve s o n b a h a r b o y u n c a RSFSC ve U k r a y n a Sovyet Sosyalist C u m h u r i y e t i ad na ierin ve R a k o v s k i i m z a s y l a R o m a n y a H k m e t i ' n e g n d e r i l e n ve eitli snr olaylar, " b e y a z m u h a f z l a r n ve " P e t l y u r a e e l e r i " n i n des t e k l e n m e s i ve bir sre geri k a l a n kuvveleriyle birlikte R o m a n y a toprak larna snm olan anarist M a h n o ' n u n iade e d i l m e m e s i gibi olaylar p r o t e s t o e d e n bir sr m t e r e k n o a yazld; II K a s m 1921 tarihli bir m t e r e k nota btn Beserabya ihtilafn y e n i d e n g n d e m e getiriyor ve Beserabya'nn R o m a n y a topra olarak t a n n m a d n y i n e l i y o r d u . 3 ' Sov yet H k m e t i ' y l e d i p l o m a t i k ya da ticari h e r h a n g i bir ilikiye g i r m e y i s nr k o m u s u lkeler a n s n d a bir tek R o m a n y a h l r e d d e d i y o r d u . A m a h e r trl diplomatik l e m a s yoluyla srdrlen S o v y e - P o l o n y a ilikileri de esasen d a h a iyi d u r u m d a s a y l m a z d . 18 Mart 1921'de Riga'da P o l o n ya'yla i m z a l a n a n a n l a m a . P o l o n y a ' n n z l e m l e r i n e o l u m l u c e v a p v e r m i olsa d a , a r d n d a kalc bir s r t m e ve gvensizlik miras b r a k m t . N i s a n ile Eyll a r a s n d a P o l o n y a H k m e t i ' n i n kendi t o p r a k l a r n d a , bata SD k o m p l o c u S a v i n k o v ile eski U k r a y n a diktatr Petlyura'nnkiler o l -

28. La Ksste des Soviets et ta Pologne (Moskova, (921j, s. 48-50; birka- gun sonra Troki Moskova Sovyeli nde ayn konuda bir konuma yapt (Izvestya. 22 Eyll 1921). 29. Atlama, Japonya'nn aklanamayan bir nedenle onaylayamam as yznden yrr le girmedi; ama bu biimsel hala durumu etkilemedi. 30. Rakovski her iki neriden de 1928 ylnda Louis Fiscler'le yapl bir sohbel srasn da bahsetmi; bu neriler iin bkz. L. Fischer, The Soviets in the World Affairs (ikinci ba sm. 1951), c. I, s. XIV-XV: Bu neriler yaplm olabilir, ama bu iddalan destekleyecek belgeler yoklur. 31. Bu noialar urada loplanmlnL'Ukraine Sonitsie (Berlin. 1922), s 78-106.

"*26 SOVYET RUSYA VE DNYA inak z e r e " b e y a z " rgtlere m s a m a h a g s t e r m e y i ve onlar tevik et meyi b r a k m a s eklindeki Sovyet talepleri ile Polonyallarn h l S o v y e l topraklarnda b u l u n a n s a v a esirleri ve P o l o n y a l sivillerin iadesi taleple ri etrafnda u z u n ve sert y a z m a l a r y a p l d . 3 2 D i p l o m a t i k ilikiler a n c a k 1921 A u s t o s u ' n d a K a r a h a n ' n Sovyet temsilcisi sfatyla Varova'ya, Filppovi'in d e P o l o n y a m a s l a h a t g z a r sfatyla M o s k o v a ' y a gelmesiyle kuruldu. 3 3 Sovyet H k m e t i ' n i n ilk d i p l o m a t i k atlmn 1920'de E s t o n y a ve Letonya ile imzalad anlamalarla yapt Baltk blgesinde bile,34 l921'n ikinci yarsnda gidiat bir kez d a h a M o s k o v a ' n n a l e y h i n e d n m gibi grnyor. S o v y e l H k m e t i d a h a 1919 Ekimi'tide, Aland AdaIan run kaderi z e r i n d e k i geleneksel R u s karlarn g n d e m e gelirmi ve bu m e s e l e y i kendi k a n l m o l m a d a n h a l l e t m e y e ynelik her lrl giriimi p r o t e s t o etmiti.- l s " K e n d i l e r i n e Milletler C e m i y e t i d i y e n bir g r u p d e v l e t " 1920 H a z i r a m ' n d a land Adalar meselesini g n d e m e aldklar z a m a n ve ertesi yl da F i n l a n d i y a ve sve'e gnderilen ayr bir notayla p r o t e s t o yi n e l e n d i . 3 6 B u protesolar d i k k a t e a l n m a d ; 2 0 E k i m 1921'de S o v y e t H kmet'ne hibir s u r e t t e h i s s e t t i r i l m e d e n , C e n e v r e ' d e n d e gelen tilaf Devletleri ile F i n l a n d i y a ve sve arasnda, adalar z e r i n d e k i F i n ege m e n l i i n i tanyan ve bir a s k e r d e n a r n d r m a rejimini art k o a n bir kon v a n s i y o n imzaland. 13 K a s m 1921'de ilgili btn h k m e t l e r e g n d e r i len bir Sovyet notas k o n v a n s i y o n u " R u s y a iin kaytsz a n s z yok hk m n d e " lan e n i ve Rusya'nn " t e m e l h a k l a n " n n ihlal e d i l m e s i n i bir kez d a h a p r o t e s t o e t t i : 3 7 B u r a d a k i saldrganlk, a n l a m a n n ieriinden deil, 1921 M a r t ' n d a k i o l a y l a r a r a m e n , batl devletlerin Sovyet Rusya'y mil letler t o p l u l u u n d a n d l a m a niyetini s r d r m e l e r i n d e n k a y n a k l a n y o r d u . Ayn ay RSFSC iinde zerk bir c u m h u r i y e t s t a t s n e s a h i p Karelyal iler K o m n k o n u s u n d a Finlandiya'yla u z u n sredir y a a n a n dri bir d n m n o k t a s n a ulat. S o n birka a y d r snrda y a a n a n o l a y l a r h e r iki tarafta da sk sk i k y e t k o n u s u o l u y o r d u . 1921 s o n b a h a r n d a Sovyet K a r e l y a s ' n d a ciddi karklklar m e y d a n a geldi. M o s k o v a ' y a g r e , Fin landiya'da r g t l e n m i , "Fn subaylarn k o m u t a s altndaki h a y d u t birlik leri" bu b l g e y e s z m l a r d ; Helsngfors'a g r e ise, Sovyetler'in k t y n e l i m i n e kar bir halk a y a k l a n m a s , b l g e d e k i Finli nfusa b y k zu-

37. La Russie des Soviets et la Pologne 'Moskova. 1921) bu belgelerin tamamm ierir. 33. A.g.e., s. 7. 34. Bkz. yukanda s 151-2.261. 35. Bkz. yukanda s. 152-3. 36 Klyurikov i Sabanin, Mezdunarodnaya Politika, c. III. I (1928), s. 29-30. | 0 8 l. A </.e s. 146-7.

CENOVA VE RAPALLO'YA 3 2 7 lmler edilerek bastrlmt. 2 7 Kasm 1 9 2 ] ' d e F i n l a n d i y a M i l l e t l e r C e miyei'ne b a v u r d u ve onlar d u r u m u y e r i n d e s o r u t u r a c a k bir a r a t r m a k o m i s y o n u g n d e r m e y e davel elli. B a v u r u , ierin tarafndan " R S F S C nin i ilerine yabanc devletleri kartrma a b a s ve R u s - F i n a n l a m a syla ilgili meseleleri n c devletlerin m d a h a l e s i y l e z m e a b a s " olarak g r p k n a d ; s o n u t a S o v y e t R u s y a ile F i n l a n d i y a a r a s n d a birbir leriyle ilgili yeni p h e l e r ortaya k t . 3 8 1921 Aral'nda F i n l a n d i y a , P o lonya, L e t o n y a ve Estonya'nn dileri bakanlar Helsingfors'daki bir konferansta bir araya geldiler ve bir y a r d m l a m a s z l e m e s i n i n m z a k e relerini y a p m a y a karar verdiler. ttifakn itici g c P o l o n y a ' y d ; P o l o n y a ' nn inisiyatifinin a r d n d a da o sralarda sava-sonras a s k e r i g ve pres tijinin d o r u u n d a o l a n F r a n s a ' n n eli aka g r l y o r d u . S o v y e t R u s ya'nn orak b a r e k e l e t m e yoluyla k o r u n u l m a y a allan p o t a n s i y e l d m a n o l d u u n u inkr e t m e y e d e pek a b a h a r c a n m a d . 1 9 S o v y e t H k m e ti, batya b a k a n bir pencere a m a y b a a r m a k yle d u r s u n , cordon santaire'in driltilecei kbuslar g r m e y e balamt. 1921 "in ikinci yarsndaki d i p l o m a t i k d u r u m u n M o s k o v a ' d a yaratt k a r a m s a r ruh halinin iyi bir rnei, Staln'in uluslararas ilikiler h a k k n d a k i , o sralar n a d i r saylabilecek yazlardr. 1921 Aral'nda Pravda'da y a y m l a n a n bir y a z s n d a , "ak sava d n e m i n i n y e r i n e bir 'bar' m c a d e l e d n e m i n i n g e t i i n i " belirtiyordu. Yazs d i k k a t e d e e r bir tehis le balyordu: Mesela Kzl Ordu'nun Varova'ya ilerledii gnlerde dnya burjuvazisinin kapld proletarya devrimi "korkusu'' y a d a "dchei" t e n l e r d e kald. Avrupa i ilerinin Sovyet Rusya ile ilgili hemen her haberi alrken gsterdikleri snrsz coku da geip gd. Onun yerine kuvvetlerin dikkatle hesapland bu dnem, gelecekteki sava lar iin kuvvetleri hazrlamaya ve kuvvet biriktirmeye ynelik titiz almalarn yapld bir dnem geldi.

38. Kliyurnikov Sabanin. Medunarodnaya Politika, c. 111. 1 (1928), s. 148-54; bu ih tilafn gidal Milletler Cemiyetinin o zamanki kayllarndan ve ihtilafn sraflarnn ya ymlad, resmi belgeleri ieren u kilaplardan lakip edilebilir Le Livre Rouge: Documenta e Co*r>pondan,e Diplomatique Russo-Finlantlatw rwcrnarit la Corlie Orientale (Moskova, 1922 ve La Question de la Ca'lie Orientale. 3 till (Helsinki, 1922-41. 39. Szleme Varoa'da 17 Man I922'de imzaland (League of Nations. Treaty Series, c XI (I921, s Ib8-7I): ama Finlandiya'nn daha sonralan onay la yamamas yznden y rrle giremedi; L. Fischer, The Soviets in the World Affairs (I930).c. I I , s. 517'de. szle m e n i n Sovyet karl amalarn aka onaya koyduu sylenen. 1924'te yaymlanm Po lonya'ya ait belgelerden alntlar verilir.

* 2 8 SOVYET RUSYA VE DNYA Stalin'in i a h m n le rinde y a b a n c l a r n n i y e t l e r i n d e n d u y u l a n p h e be lirgin bir y e r igal e d i y o r d u . Ticarel a n l a m a l a r ve dier a n l a m a l a r iyi o l m a s n a iyiydi. Ama (diye d e v a m ediyordu szlerine S t a l n | u andaomrla ticaret yapmak y ; da ona yardm e m e k iin Rusya'ya doluan ticari ve btn dier eit misyon vc rgtlerin, ayn zamanda dnya burjuvazisinin en iyi casuslar olduunu ve dn ya burjuvazisinin artk bunlar sayesinde S o v y e l Rusya'nn zayf ve gl yanlar n hibir zaman olmad kadar iyi bildiini unutmamalyz - bunlar mdahaleci e y l e m l e r yapld takdirde ciddi tehlikeler yaratabilecek durumlardr. T r k i y e , ran, Afganistan ve U z a k d o u " e m p e r y a l i z m i n ajanlar tara fndan, S o v y e l R u s y a etrafnda e k o n o m i k ( h e m s a d e c e e k o n o m i k d e de il) bir it o l u t u r m a k iin altnla ve b a k a ' n i m e t l e r l e doldu nil uy o r d u . B u s r e l e P o l o n y a , R o m a n y a v e F i n l a n d i y a d a kendi rollerini o y n u y o r . " A n t a n t p a r a s y l a " s i l a h l a n y o r ve " R u s t o p r a k l a r n a (casusluk amacyla m?) S a v n k o v ' l a r y l a P e t l y u r a ' l a n n n b e y a z m u h a f z birliklerini salyor l a r d . Bln b u n l a r " R u s y a ' y a kar yeni bir saldr h a z r l a m a y a ynelik genel bir a l m a n n ayr ayr h a l k a l a r y d . " * ' Stalin'in erin'e u z u n s redir d u y d u u a n l i p a t i n i n iaretlerini tayan bu y a z , o sralarda Stalin S o v y e t d politikasnn e r e v e s i n i i z m e k l e ilgilendii iin deil, a m a 1921 M a r t ' n d a b a l a t l m olan ve Lenin'in desteiyle i e r i n ' l c Kra s i n ' i n en aktif s a v u n u c u l a r o l d u u , batl kapitalist d n y a y l a rapproche ment politikas k o n u s u n d a parti e v r e l e r i n d e y a y g n olan nyarglara ve hevessi^lie hitap ettii in n e m l i y d i . Bir hafa s o n r a Lenin VTslK ile S o v n a r k o m ' u n g e e n ylki almalar h a k k n d a d o k u z u n c u T m R u s y a Sovyetleri K o n g r e s i ' n d e bir k o n u m a y a p t n d a , o da " F i n l a n d i y a , Polonya ve R o m a n y a ' d a k askeri partilerin ve saldrgan kliklerin temsilcileri"ne d i k k a t e k i y o r ve Sovyetler'in bar u r u n a izledii " t a v i z ve fedakrlk" politikasnn k a p s a m n n snrsz ol m a d n b e l i r t i y o r d u . 4 1 A m a Lenin g e e n d o k u z ayn pozitif k a z a n m l a r z e r i n d e d u r m a k l a d a h a ok ilgileniyordu. Uluslararas d u r u m d a "bel li bir d e n g e " n i n varlna dikkal e k t i k t e n s o n r a , rahatlatc bir t a b l o su nuyordu:

10. Stalin. 5<\'i.-M.'yo,c. V. s. 117-20. 4 ) . Lenn. S-nentya, c. XXV11. s 117-18: kongre arifesinde Lenin Pollburo'ya lelr(onedp kongrenin Polonya, Finlandiya ve Romanya'nn "macerac poliulas "na kar pro testosunu dile getirmesini nermi ve "Japonya konusunda eilli nedenlerle sessiz kaln mas daha iyi olacak" demi {LemnskiiSbornd, c. XXXV (1945), s. 3041; byle de yapl mtr (S'ezdy So-etov RSFSR v Po=an,nlemyuh 11939). s. 239-43).

CENOVA VE RAPALLO'YA

329

Kapitalist bu Ortamda sosyalist bir cumhuriyetin varol ab i I me s i gibi bir ey mmkn mdr? Bu. siyasi anlamda da asken anlamda da imknsz grnyor du. Ama siyasi ve askeri anlamda mmkn olduu karnlanm, oktan bir gerek haline gelmitir. G e e n yl b u n u n e k o n o m i k a n l a m d a d a m m k n o l d u u n u k a n t l a m a ya b a l a m t : S o v y e t R u s y a ' n n kapilalist d n y a y a ne k a d a r ihtiyac var sa kapitalist d n y a n n da S o v y e l R u s y a ' y a o k a d a r hliyac vard. L e n n , Sovyetler'in 1 9 2 ] ' d e yapt thalatn g e e n yln t o p l a m n d a n kat, 1921'de yap i h r a c a t n da (hl ilhalaln y z d e 2 5 ' i n d e n az bir ksmn k a r l a m a k l a birlikte) g e e n yln t o p l a m n d a n d o n kat, hatta d a h a faz la o l d u u n u g s t e r e n r a k a m l a r aktaryordu. R a k a m l a r fena h a l d e kk l, a m a bu bir b a l a n g t . z e l l i k l e deerli ihal mallar arasnda s ve'ten alnan o n v e A l m a n y a ' d a n a l n a n o l u z yedi lokomotif v a r d k
2

Bat Avrupa'da k isizlik krizi ihala y a p l a c a k p i y a s a l a r y n n d e k i basky iyice a c i l l e t r i y o r d u : Krasin ve dier S o v y e t m z a k e r e c i l e r i bu talihli - n e r e d e y s e h e r eyi ithal e t m e k isteyen v ihra e d e c e k pek b e yi o l m a y a n bir lke iin zellikle t a l i h l i - d u r u m d a n y a r a r l a n m a k l a hzl davrandlar. S o v y e t H k m e t i ' n i n ngiltere tarafndan de facto t a n n m a s , S o v y e t k a m u l a i r m a yasalarn ngiliz m a h k e m e l e r i n e z d i n d c geerli klmt, bu y z d e n de S o v y e t yetkililerinin, k e n d i l e r i n i n ngiltere'ye ih ra ettikleri k a r g o l a r n ya da ithal etlikleri m a l l a r n bedelini d e m e k t e kullanlan allnn e s k i d e n sahibi o l d u k l a r n iddia e d e n kiilerin d a v a a m a l a r n d a n k o r k m a l a r n a gerek k a l m a m t ve ngiltere'nin o l u t u r d u u m o d e l licarel yaptklar dier lkelerin o u l a r a l i n d a n tayin edici olarak kabul edilmiti. Bazen zel tccarlar veya ticaret kurulular S o v y e t mal larna y n e l i k b o y k o t l a r y a p m a y a alyorlard hl. A m a 1921 den son r a h k m e t l e r Sovyetler'le yaplan ticarete d o r u d a n d o r u y a k a r m a y kural o l a r a k braktlar. N e t r ticaret yapldn s a p t a m a k d a h a z o r d u r , zira kapitalist l k e l e r d e k i tccarlar bir devle lekeliyle i y a p m a y a y n e lik btn itirazlarn hl s r d r y o r l a r d . L o n d r a ' d a ngiliz h u k u k u n a gre sicile g e e n bir S o v y e t irketi o l a n A r c o s rnei,' 1 3 bata N e w York' ta k u r u l a n ayn tr bir irket o l a n A m t o r g o l m a k z e r e baka y e r l e r d e de izlendi. 1921 yl v e r i m l i bir d e n e y o l a n " k a r m a irketler"n d o u m u n a tank oldt. Bu irketler yabanc bir k a p i t a l i n g r u p ile Sovyet devletinin

42. A x-e.. c. XXVII. s. 119-22, resini istatistikler, rublenin avktan n:<:k deeriyle hesaplandnda. ihal mallarnn deennn 1920'de 125.7 milyonken 1921 'de 922.9 milyo na, ihra mallarnn da 6.1 milyondan 88,5 milyona ktn gsteriyordu. 43. Bkz. yukarda s. 268-9.

330

S O V Y E T RUSYA V E DNYA

bir bakanl tarafndan m t e r e k olarak kuruluyorlard ve h e m irketin h k m e t l e ilgili yann m a s k e l e m e h e m d e k s m e n Sovyet R u s y a ' d a i g r e n bir t e e b b s e y a b a n c s e r m a y e y a t r m y a p l m a s n s a l a m a gibi ikili bir avantaja sahiptiler. 4 4 1922 M a r t ' n d a yaplan on birinci parti k o n g r e s i n d e , L e n i n " s e r m a y e l e r i m l y o n l a n b u l a n " o n yedi k a r m a irket o l d u u n u bildiriyordu - b u n l a r n d o k u z u V n e t o r g tarafndan, alts ba kanln S o k o l n i k o v ' u n yapt ve S T O ' y a bal y e n i k u r u l m u bir k o m i te tarafndan, ikisi de S e v e r o l e s ( k u z e y d e k i k e r e s t e trst) tarafndan fi n a n s e ediliyordu; sekiz a y sonra, K o m i n t e m ' i n d r d n c k o n g r e s i n d e L e n i n k a r m a irketler sistemini z r diler gibi bir edayla, " b y l e c e tica ret y a p m a y r e n i y o r u z " diyerek ve S o v y e t o r t a n , tehlikeli hale gelir s e irketi d a t m a s n n h e r z a m a n m m k n o l d u u n u s y l e y e r e k savunu yordu.45 G e l g e l e l m , Sovyet R u s y a ile kapitalist d n y a a r a s n d a n o r m a l ticari ilikileri c a n l a n d r m a k iin hangi a d m l a r atlrsa atlsn, temel engel ol d u u gibi d u r u y o r d u . Sovyet Rusya ithalat olarak h e r trl m a k i n e y e , d o n a n m a , hatta (1921'deki ktln geici bir s o n u c u olarak) gda m a d d e lerine n e r e d e y s e snrsz bir alk e k i y o r d u ; ihracat olarak Sovyet Rus ya'nn i l e n m e m i k e r e s t e , deri ve snrl m i k t a r d a keten dnda d o l a y s z karlk b a b n d a n n e r e b i l e c e i pek bir eyi y o k t u ; potansiyel olarak zen gin kaynaklar i l e n m e m i ve dolaysyla u l a l a m a z d u r u m d a y d . E e r d e v r i m d e n n c e Rusya'nn s a n a y i l e m e s i n d e o d e n l i b y k bir rol o y n a m o l a n y a b a n c s e r m a y e v e y a b a n c teknik u z m a n l k y a r d m n d a n y i n e yararlanlabilirce, b u k u l l a n l m a y a n k a y n a k l a r l k e y i h e m d o r u d a n h e m d e dolayl o l a r a k - s a n a y i i n y e n i d e n gelimesini salayarak d o r u d a n , ya b a n c m a l l a r karlnda ihra edilebilecek h a m m a d d e l e r oluturarak d a dolayl o l a r a k - z e n g i n l e t i r e c e k bir b i i m d e gelitirilebilirdi. 1918 bala rndan beri Sovyetler'in d ticaretle ilgili b t n d n c e l e r i n i n t e m e l i n d e y a t a n bu anlay, y a b a n c l a r a imtiyazlar t a n m a fikrine de hayatiyet ka z a n d r a n balca amil olmutur. 23 K a s m 1920 tarihli k a r a r n a m e d e ng rld ekliyle imtiyazlarn a m a c , k u l l a n l m a y a n d o a l kaynaklar, sa n a y i ve ihracat iin kullanlabilir h a l e g e t i r m e k a m a c y l a gelitirmekti. L e n i n , 1921 M a r t ' n d a o n u n c u parti k o n g r e s i n e i m t i y a z l a r politikasn izah e d e r k e n , bu politikay "dardan gerekli e k i p m a n ve teknik y a r d m a l m a d a n p a r a m p a r a d u r u m d a k i e k o n o m i m i z i kendi g c m z l e o n a r a -

44. lk karma irketler Sovyel-A m an irke ileriydi (bkz. aada s. 343-5). 45. Lenin, Soineniya. e. XXVII, s. 240 (ayrca bkz. s. 531, not 100), 350.

CENOVA VE RAPALLO'YA 3 3 1 m a y z " ve " s a d e c e bu e k i p m a n ithal e t m e k y e t m e z " gibi g e r e k e l e r l e sa v u n u y o r d u . G e r e k l i y a r d m e l d e e d e b i l m e k iin, " e n gl e m p e r y a l i s t g r u p l a r a " k a p s a m l i m t i y a z l a r t a n m a y a - m e s e l a " B a k u ' n u n d r t t e birini, G r o z n ' n i n d r t t e birini, e n gzel o r m a n l a r m z n d r t t e birini" v e r m e y e hazrd; d a h a sonralar kereste ve d e m i r filizini i m t i y a z l a r t a n n a c a k tipik rnler olarak tarif e t m i t i r . 4 6 Aslnda bu, b a l c a sanayi teebbslerinin m l k i y e t i n e devlet organlarnn sahip o l d u u sava k o m n i z m i e m a s n a u y a n tek i m t i y a z tipiydi. NEP'n d e v r e y e s o k u l m a s , k s m e n artk kapita list d n y a y l a n i s p e t e n serbest ve m a h c u b i y e t y a r a t m a y a n temaslar kuru labildii iin, k s m e n de Sovyet R u s y a ' d a zel s e r m a y e n i n ve o n d a n do a n b t n s o n u l a r n kabul e d i l m e s i sava k o m n i z m i z a m a n n d a y a b a n c s e r m a y e n i n d e v r e y e g i r m e s i n i n n n e k m o l a n pratik v e psikolojik engellerin o u n u o r t a d a n k a l d r m o l d u u iin, b l n bu anlay c a n l a n d r m ve g e n i l e t m i gibi g r n y o r d u . S a n a y i teebbsleri kr a m a c gzeterek iletilecekleri giriimcilere ki rai a n a ak sa, b e n z e r bir k i r a l a m a h a k k n n u y g u n y a b a n c kapitalistlere de t a n n m a s n a ilkesel olarak tiraz e d i l e m e z d i ; b y l e c e bu kapitalistler kyllerin e l i n d e k i inallarla m b a d e le edilecek tketim m a l l a n r e t i l m e s i n d e rol o y n a y a b i l i r l e r d i . 1921 Nisan'nda L e n i n " i m t i y a z sahiplerinin birka fabrikaya s a h i p o l m a l a r n a izin v e r m e n i n " tehlikeli o l m a d n d n m e y e balamt bile; K o m i n t e m ' i n iki ay s o n r a t o p l a n a n n c k o n g r e s i n e , i m t i y a z l a r politikasnn ikili a m a c n y l e a k l y o r d u : "ar s a n a y i m i z i n c a n l a n m a s n h z l a n d r m a k v e iilerle kyllerin k o n u m u n d a c i d d i bir i y i l e m e s a l a m a k . " 4 7 Yine d e , y a b a n c l a r a t a n n a c a k i m t i y a z l a r a l a n n d a NEP'in birinci y lnda bir eyler y r r l e k o n m a k t a n o k tartld (bu t a r t m a l a r srasn da da ilk fikir birok adan geniletildi). lk imtiyazlarn, 14 M a y s 1921'de U z a k D o u C u m h u r i y e t i tarafndan, K u z e y Sakhalin'deki petro ln kullanlmas k o n u s u n d a A m e r i k a n S i n c l a i r E x p l o r a t i o n C o m p a n y ' y c tannd anlalyor;* 1 btn a d a J a p o n gali altnda o l d u u iin bu e k o -

46. Lenin, Soineniya, c. XXVI, s. 213, 255. O sralarda Grozni ve Baku deki pelrol yalaklann imtiyazlara amann (bu karar. I ubat 1921'de Sovnarkom tarafndan ilkesel ola rak onaylanmt) iyi bir ey olup olmad konusunda uzun bir tartma yaplmtr (Leninskii Sbornik, c. XX (1932), s. 126-59); Lenin ayn zamanda "Donbass (+ Krivoi Rog)" un, yani en nemli kmr ve demir yalaklarnn da imtiyazlara almasn nermitir (a.g.e., c.),s. 151). 47,4. .#.<., c. XXVI, s. 308,433. 48. L. Fischer. Oil imperialism (tarihsiz [1927]), s. 181; The Soviets in the World Af fairs (1930), c. I, s. 302-3; Sovyet yetkililerinin. Vanderlip olaynda olduu gibi, imtiyazlar tanrlarsa ABD'nin Sovyet Hkmei'ni tanyacana inanm olduklar anlalyor. yl

3 3 2 SOVYET RUSYA VE DNYA n o m k bir n e r i d e n o k siyasi bir j e s t saylrd. H e m e n h e m e n ayn sra larda, M o s k o v a ' d a , bir k e r e s t e i m t i y a z iin bir ngiliz-Kanada irketiyle, m a d e n c i l i k imtiyazlar iin A l m a n irketleriyle ve bir trbin fabrikas in a e t m e k iin de bir sve irketiyle m z a k e r e l e r i n s r d bildirildi.' 1 '' 1921 s o n b a h a r n d a , farkl t r d e n bir d e n e y y a p l p Bat Sibirya'daki Kuz netsk h a v z a s n d a k i bir m a d e n c i l i k a l a n n n imtiyaz, S o v y e t Rusya'ya A m e r i k a n s e r m a y e s i yatrm y a p m a y a d e i l , ii devletinin ina e d i l m e sine k a t l m a k isleyen hevesliler sfatyla g e l m i olan bir g r u p A m e r i k a l m h e n d i s ve iiye verildi. m t i y a z a n l a m a s . 26 K a s m I 9 2 1 ' d e , Ko mintern'in kurulu kongresine katlm olan Hollandal komnist mhen dis R u t g e r s ile A m e r i k a n I W W ' d e n Bill H a y w o o d a r a s n d a i m z a l a n d . s " L o n d r a ' d a b u l u n a n becerikli Krasin de gayet m i t vaat eden iki proje ba latt. 1921 H a z i r a n ' n n balarnda, R u s y a ' d a uzun yllar g e i r m i ve o s rada, e s k i d e n Urallar'daki b y k bir m a d e n c i l i k blgesini (bu blge. Rus ya'nn loplam k u r u n retiminin y z d e altmnn kayna d u r u m u n d a y d ) saln alp iletmi Russo-Asatic C o n s o l i d a t e d irketinin b a k a n olan L e s l i e U r q u h a r t o n u n l a t e m a s k u r d u . K r a s i n . U r q u l i a n ' a Sovyet imtiyaz lar politikasn aklad ve ilk g r m e l e r o k a d a r baarl oldu ki 1921 Austosunda U r q u h a r t koullar tartmak a m a c y l a M o s k o v a ' y a bir a r a t r m a z i y a r e t i n d e b u l u n d u k 1 B u proje, m l k n k a m u l a t r l m a s n n r n o l a n hak iddialarnn k a r l a n m a s a m a c y l a s z k o n u s u m l k n e s k i s a h i b i n e i m t i y a z nerildii iin, t a z m i n a t u n s u r u n u d e v r e y e sokarak yeni bir z e m i n a y o r d u . Yirmi yedi m a d d e l i k bir a n l a m a tasla k a l e m e a l n d , i olacak gibi g r n y o r d u . A m a E k i m a y n d a U r q u h a r t , y n e l i m k u r u l u n a dantktan s o n r a pazarl s o n a erdirdi. G r m e l e r i n k o p m a s na yol a a n noktalar - g e r i h e r iki taraf da bu k o p u u nihai g r m y o r d Sovyetler'in t a z m i n a t ilkesini kabul e t m e y i y a d a blgeyi d o k s a n d o k u z yl gibi u z u n bir sre iin k i r a l a m a y r e d d e t m e l e r i ve iilerin S o v y e t a-

sonra. Kuzey Sakhalin Sovyetler'in eline geince. Sovyel Hkmeti, frsattan istifade, zaten hi kullanlmam olan imtiyazlar hkmsz ilan elli L. Fischer, Oil Imperialism (tarihsiz [1927)),s 249). 49. Trudy IV Vscrassiiskogo S"e;da Sovelov Narolnojto Kozyatstva (1921), s. 111-12. 50. Leninskii Sbornik. e. XXIII (1933), s. 37-46; Isonk Marksist, No. 2-3. 1935. s. 948, Devyatyi Vserossiiskii S"e:d Sovelov (1922), s. 87'ye gre bu deneye katlanlann says 5000'din Russian Information and Review, 15 Auslos 1922, s. 516-17'ye gre, "zerk sa nayi kolonisi"nin bln rnleri RSFSC'ye aitmi, ama asgari bir rakamn zerindeki snai rnlerinin yzde 50'siyle birlikle, btn zirai rnler koloniye lahsis ediliyormu. Kesinti li olarak yllarca sren bu deneyin tam hikyesi hl yazlm deildir. S.Russische /Correspondence H.II (1921). No. 7-9, s. 714-15; L. Krasin, Leonid Kra sin His Life and Work (tarihsiz [ 1929]), s. 184-6.

CENOVA VE RAPALLO'YA

333

lma y a s a l a n n a tabi o l m a l a r , zellikle de a n c a k ilgili s e n d i k a aracly la ve o n u n rzasyla e a l n p karlmalar g e r e k t i i n d e srar e t m e l e r i ol d u . 5 2 H e m e n h e m e n a y n sralarda R o y a l D u t c h - S h e l l petrol g r u b u n u n , Albay B y l e d i y e bir temsilcisi, e s k i d e n g r u b u n G n e y Rusya v e Kafkaslar'da s a h i p o l d u u petrol b l g e l e r i n d e bir i m t i y a z t a n n m a s n t a l e p et m e k z e r e , ngiliz Dileri B a k a n l ' n n zel d e s t e i y l e , " Krasn'le te m a s k u r d u . B y l e da M o s k o v a ' y ziyaret etti. yi bir balang niteliin deki bu g r m e l e r ertesi yl s a d e c e baka petrol irketlerinin m d a h a l e si y z n d e n s o n a erdi. B u z hzla e r i y o r gibiydi. Bu a r a d a Sovyet t a r a l n d a n bir inisiyatif d a h a geldi. Eski R u s h k m e t l e r i n i n mal y k m l l k l e r i n i n s o r u m l u l u u meselesi, hal aka, kapitalist d n y a y l a kurulacak ticaret ilikilerinin n n d e k i asl e n g e l d i . 2 E k i m 1921'de i e r i n batl d e v l e t l e r e bir m e k t u p d a h a g n d e r d i . S o v yet H k m e t i "hibir halk yzyllarca k e n d i s i n e taklm olan zincirlerin maliyeini d e m e k z o r u n d a d e i l d i r " ilkesini ortaya a t m o l m a s n a ra m e n , y i n e de "zel giriim ve s e r m a y e n i n Rusya'nn doal zenginliin d e n y a r a r l a n m a k o n u s u n d a ii ve kyllerle ibirlii y a p m a s iin bir i m k n y a r a t m a k l a " o l d u u n u ; tilaf D e v l e t l e r i n i n isteklerini karlamak ve z e l l i k l e de arlk rejiminin 1914 n c e s i n d e n kalma borlarn s o r u m l u l u u n u s t l e n m e y e hazr o l d u u n u ; bu tavizi a n c a k s z k o n u s u devlet ler d m a n c a faaliyetlerine s o n verdikleri v e S o v y e t H k m e t i n i t a n m a isteklerini beyan ellikleri nkdirde verebileceini; bu meseleleri h a l l e d i p " S o v y e t Rusya le tilaf Devletleri a r a s n d a nihai bir bar a n l a m a s " im z a l a m a k iin bir uluslararas konferans t o p l a n m a s n nerdiklerini ilan e d i y o r d u . 5 " " B t n halklarn ve devletlerin t e m s i l edilecei yeni br d n ya k o n f e r a n s " fikri S o v y e t basn tarafndan b e n i m s e n d i " ve Krasin bu

52 L R. Krasin, t'v<fi Vncsci Torgttvl (I92N1. s 3H9-90; Urquhartun Krasin'e yaz d ve Sovyel nerisini kabul etmeme nedenlerim aklad (yaymlanm gibi grnme yen) mektup. The Russian Eninomxl.c. Il (192I ). No. 5. s. 169I -S'dedir. Sovyel kamuoyu nun Sovyel iilerinin imi i y a/ sahipleri tarafndan islihdam edilme koullan konusundaki hassasiyeti iin bkz. yukarda s. 266, not 39. 53. Dileri Bakanlnn Krasin'e meklubu. L. Fischer. The Sovrls in Wmid Affatn (I930>.c.l.s.324-5'ledr. 54. Kliyunkov i Sabanin, Malnautlnavi Pnhika, c. III, I (I928). s. (4IJ-2. Lenin'in bu mektubun ilk lasla zerinde yapt dzeltmeler Leninskii Shormk. c. XXXV (I945I, s. 284'j.e bulunabilir; mektuba ok nemli bir devlet belgesi muamelesi yapld aikr. Mektubun ngilizce evirisi. Dileri Bakanl'nn borlarn ve bunun ierdii dier y kmllklerin daha net lan ml anmasn isteyen cevabyla birlikte, ngiliz HUkmei larafndan, Angiv-Russian Negotaipns,Cma 1546 (I92l)'de yaymlanm ir. 55 En bata da Radek'in 30 Kasm I921 iarhli pruvda'&d yaymlanan bir yazsnda.

3.H SOVYET RUS YA VE DNYA ary L l o y d G e o r g e ile d a n m a n l a r n n sar kulaklarna d u y u r a b i l m e k iin o k alt. 1 * Bu giriim, n e r e d e y s e tesadfen, ayn a n d a baka bir y e r d e balatlm o l a n o k farkl bir projeyle akt. Krasin'in Londra'daki faaliyetleri vc ngilizlerin bu faaliyetlere verdii tepki, bala, ngiltere'nin krl bir pa z a r d a kendilerinin n n e g e e i n d e n k o r k a n Fransa v e ABD o l m a k zere baka l k e l e r d e baya bir alkani yaratt. B y l e c e , kapilalist lkeler arasndaki, 1920 O c a n d a a b l u k a n n r e s m e n kaldrlmasndan s o r u m l u o l a n rekabet, ndi de RSFSC le ilikiler balatlmas lehinde aktif bir k a m p a n y a d z e n l e n m e s i n e yol a y o r d u . 1921 s o n a erdklen sonra, s o r u n artk kapitalis lkelerin S o v y e t Rusya le i y a p p y a p ( a l m a y a c a k l a r de il, bu iin hangi biime b r n e c e i y d i . ABD, Sovyet Rusya'yla ticare y a p m a ileinin hl resmi evrelerin tasvip e t m e y i i y z n d e n dizgin lendii tek l k e y d i . 5 7 Fransa d a h a h a s s a s bir k o n u m d a y d . E e r tilaf Devletleri Rus pazar iin k a p m a y a girecek olurlarsa zayf kalacann farknda o l d u u iin, ortak e y l e m ilkesini yerletirmeye alt. Zeki ve becerikli M a l i y e Bakan L o u c h e u r , Fransz ve A l m a n sanayicileri arasn da a n l a m a l a r y a p l m a s n tevik e d i p b a a r d olnulu; bu a n l a m a l a r n a m a c Fransa'ya g e n i l e y e n A l m a n sanayiinin rnlerinden alaca payla o k ihtiya d u y d u u tazminat g e t i r m e k t i . 1921 Ekiminde imzalanan Wiesbaden a n l a m a l a r bu yolda atlan ilk a d m o l m u t u . L o u c h e u r im di d a h a hrsl bir plan tasarlyordu. 1921 Aral'nda tilaf Dev let leri'nden (ABD hari) bir g r u p sanayici ve s e r m a y e d a r Paris'le b u l u u p Avrupa'nn y e n i d e n ina e d i l m e s i iin bir "uluslararas irket" k u r u l m a s n n e r d i l e r

SO. L. Krasin. Leonid Krasin. Iln Life and War' tlarthsiz | l*J2M|). s. 1*4-6. 5 7 . 1921 Kan'nda Krasin'in heyetine mensup hiti Londra'daki Amerikan Elisi ile g rme ileini ilelinte. eliye ilei kabul cime, ama geen Man'la verilen beyan {bkz. yu karda s. 3 1 0 1 tekrarlama lalimat verildi; Krasin'in ABD'yi ziyaret eme lalebi de kibarca geitirildi (Foreign Relations of die United Staler 192/. c. Ill (|uJ6). s 7K4-5, 7 8 8 - 9 ) . Amerikallarn O zamanki tavrlarnn en ak anlalm. Hoover'n t> arjlk 1921 de Hughes a yazd. Dileri bakanlnn Alman rkellenne Amerikan mallarm prmilerle Rusya'ya la^nalar iin r^vk verilmesi nerisini reddeden yaymlanmam bi mektupla bulunur Hoover'n inancna gore "Amerikallar Rusya'da ok daha fazla [utuluyor ve hkmetlinize Bolevikler tarafndan bile dier btn hkmetlerden daha fa2j sayg esleriliyor"du ve "yardm nlemleri, dier etkenlerle birleerek, Amerikallarn uygun zaman geldiinde Rusya'nn yeniden ina edilmesi iinde liderlii stlenmesini salayacak bir durum meyda na getirecek' l. Bu nedenle, "licarelnzn umudu, yurtdnda Amerikallarn verdii lalmatlarla Amerikan mallar dalan Amerikan sirkeden kurulmasnda, dorudan Amerikan finansman verilmesinde ve ncelikle de Rus sanayiinde Amerikan leknolojisinin kullanlmasnda yatmaktadr'' diyordu. Geigelelim, bu lur ilikiler ancak Rusya'da "lemelli deiik likler' gerekledikten sonra kurulabilirdi (ABD Ulusal Arivi. Kayt Grubu 6 6 1 : 6 2 1 5 . 1 1

CENOVA VE RAPALLO'YA 3 3 5 Anlald kadaryla Sovyet R u s y a ' y a yaplacak b y k lekli y a l n m l a r rkedn balca g r e v l e r i n d e n biri olacakt, n k R u s y a ' n n k a y n a k l a r n d a n y a r a r l a n m a k arlk Avrupa'nn k e n d i m t o p a r l a m a s n n n k o u l l a r n d a n biri olarak g r l y o r d u . A l m a n sanayii, Rusya'nn g e l i m e s i n d e rol o y n a y a r a k , Almanya'y batya d e m e s i g e r e k e n tazminatlar d e y e b i l e cek h a l e getirecekti. ngiliz h e y e t i n d e , Sava B a k a n W o r t h i n g i o n - E v a n s ' in b u l u n m a s , teorik olarak i lecrbesi ve balantlaryla a k l a n a b i l e c e k olsa d a , bu giriime resmi destek verildiinin ak bir iaretiydi. Bu pla na 1921 Aral'nda yapt bir L o n d r a ziyareti srasnda bizzat L l o y d G e o r g e tarafndan dahil edilen A l m a n Savatan S o n r a K a l k n m a B a k a n R a i h e n a u * 1 da bu t a r t m a l a r srasnda Paris'teydi, a m a b u n l a r a a k l a n aa k a t l m a m t . Bir y a n d a n , S o v y e l Rusya le kapilalist d n y a arasndaki ilikileri be lirleyecek genel bir konferansn y a p l m a s y n n d e k i S o v y e t tasarsnn, t e y a n d a n da bir t a z m i n a t plannn y a n - u r u n u olarak Rusya'nn uluslara ras l e k t e k a l k n m a s n a ynelik tilaf Devletleri tasarsnn r n o l a n nl C e n o v a konferansnn k k e n i n d e ite bu olaylar y a t y o r d u . Bu iki tasar L l o y d G e o r g e ' u n hneri sayesinde birletirilmiti. C a n n e s ' d a t o p lanm olan Yksek Konsey. 6 Ocak 192?'de o n u n nerisiyle, aralarnda Sovyet Rusya'nn ve sabk d m a n lkelerin de b u l u n d u u b t n Avrupa lkelerinin davet edilecei " b i r iktisadi ve mali k o n f e r a n s " d z e n l e n m e sine karar verdi. K a r a r m e t n i n d e , "Avrupa sisteminin iinde b u l u n d u u fel h a l i n d e n k a b i l m e k iin d a h a gl devletlerin glerini birletir meleri arttr" d e n i y o r d u . G e l g e l e l i m , belli ilkeler s a p t a n m t . Bir y a n d a n , "lkeler birbirlerine, kendi m l k i y e t sistemlerini, i e k o n o m i l e r i n i v e ynetimlerini d a y a n d r a c a k l a r ilkeler k o n u s u n d a d a y a t m a d a b u l u n m a h a k k n a sahip deiller"di; b y l e c e sosyalist ve kapitalist lkelerin bar i i n d e bir arada y a a y a b i l e c e k l e r i kabul e d i l m i o l u y o r d u . l e y a n d a n , h k m e t l e r btn k a m u bor ve y k m l l k l e r i n i tanmal ve k a m u l a t rlan m l k l e r karlnda yabanclara t a z m i n a t demeliydi 1 e r : w B u n u n ,

58 H. Kekler. Wollher Rahenat. His Lif.' anJ Work (ngilizce eviri, 1929), s ?20. 39. Resolution* Adopted In the Suprme Count.il tu Cannes, Januj v 1922. ,is the Basis of the Genoa Conference, Cmd 1621 (1922), s. 2-4 Ertesi gn, 7 Ocak ta, lalya Hkmeti (konferans talya'da dzenlenecei iin) karar Sovyet Hkmetine. talyan ve ngiliz hkmelcrinm Lenin'in konferansa ahsen katlacam umduklarn bildiren bir notla birlikte )tli. Ertesi gn ierin (henz lam anlamyla gnderildii sylenemeyecek olal) daveli hemen kabul el. ann Lenin'in kanlm konulunda hliyal pay brak11 Cannes kararnn mein ini de ieren resmi dave birka gn sonra gnderildi ve kahul edildi (Klynkov t Saanin. Mczduaolnava foltda.c. III ( 1928). <. l. 160-1).

336

S O V Y E T RUSYA V E D N Y A

" R u s H k m e l i " n i n tilaf Devletleri tarafndan " r e s m e n t a n n m a s " n n n k o u l u o l d u u zellikle belirtiliyordu. A m a d i e r tasar u n u t u l m u d e ildi. 10 O c a k I 9 2 2 ' d e Yksek K o n s e y "Avrupa'nn e k o n o m i k b a k m d a n y e n i d e n ina e d i l m e s i a m a c y l a k e n d i s i n e bal ulusal irketlerle birlikte uluslararas bir irketin k u r u l m a s n " o n a y l a d ve plan y r r l e k o y m a s iin e m r i n e 10.000 p o u n d verilecek bir o r g a n i z a s y o n k o m i t e s i k u r m a ya karar v e r d i . 6 0 ki g n s o n r a . A l m a n t a z m i n a t politikas k o n u s u n d a bir k e z d a h a s o r g u l a n m a k zere C a n n e s ' a a r l m olan R a t h e n a u , yapt k o n u m a y "Avrupa'nn y e n i d e n inas" h a k k n d a d i k k a t l e k a l e m e aln m bir n u t u k l a bitirdi. A l m a n y a , yatrm y a p a c a k s e r m a y e s i o l m a s a d a , " d o u n u n teknik v e e k o n o m i k koullarna v e u y g u l a m a l a r n a " aina ol d u u iin bu k o n f e r a n s a katlmalyd. Nc Rusya'nn ne de Bolevizm' ad g e i y o r d u . A m a h a t i p . A l m a n y a ' n n , " b o z g u n , k v e d e v r i m " orta m iindeyken bile, " d e v l e t i n vc t o p l u m u n d a l m a s n a yine de d i r e n m i " o l d u u n u vurguluyordu.' 1 ' Belki ilk k e z o l m a s a d a , bir A l m a n resmi sz c s n n a z n d a n , balnn Bolevizm'e kar siperi olarak A l m a n y a ' n n o y n a d rolle ilgili bir ima iitiliyordu. Rathenau k o n u m a s n yapt srada, Paris'ten F r a n s z B a b a k a n ve C a n n e s ' d a k i Fransz heyetinin bakan Briand'n h k m e t i n i n d t haberi geldi. Bu y z d e n C a n n e s toplants b i r a z kargaa iinde s o n a erdi. Briand'n y e r i n e , basna verdii d e m e l e r d e t a s a r l a n a n k o n f e r a n s a iddet le s a l d r m olan P o i n c a r ' n i n g e m e s i n i n , konferansn akbeti zerinde n e m l i bir etkisi oldu. P o i n c a r . konferansn A l m a n tazminatlar k o n u s u nu hibir surette e l e a l m a m a s gerektiinde srar ediyor, b y l e c e Sovyet Rusya g n d e m i n tek o l m a s a da en n e m l i k o n u s u olarak k a l y o r d u . ste lik bu deiiklik uluslararas irket tasarsna l m c l bir d a r b e indirdi; zira bu iin g e r e k l e m e s i iin s a d e c e ngiliz-Fransz birlii deil (bu arlk sz k o n u s u d e i l d i ) , ayn z a m a n d a A l m a n y a ' y l a bir e k o n o m i k ibir lii politikas zlemek de gerekiyordu ki P o i n c a r b u n u n y e r i n e bir zorla ma politikas g e i r m e k t e kararlyd. G e l g e l e l t m , deiikliin bu s o n u c u h e m e n ortaya k m a d . L o n d r a ' d a k i u z m a n l a r S o v y e t R u s y a ile ticarete y e n i d e n b a l a m a k iin, yice uuk koullar b e l i r l e m e y i srdrdler. , Sovyet H k m e t i ' n i n e s k i R u s h k m e t i n i n y k m l l k l e r i n i r e s m e n kab u l l e n m e s i y l e b i t m e y e c e k . A l m a n t a z m i n a t planyla a y n d o r u l t u d a bir

61). Resolutions Adopted by I he Supreme Council at Cannes, January 1922. as the Batis of the Genoa Conference. Cmd 1621 (1922), s. 5-6. 61 W. Raihenau, Cannes und Genoa | 1922). s. 17-18. Bu kitapla Ralhenau'nun korun malar derlenmii in Yksek Konsey'in resmi tutanaklar henz yaymlanmamtr

CENOVA VE RAPALLO'YA

337

d e m e p l a n b e l i r l e n e c e k v e Rus a k t i f l e r i z e r i n d e k o n t r o l s a l a n a c a k t . S o v y e t R u s y a m a h k e m e l e r i n i n , yabanclar i l g i l e n d i r e n d a v a l a r d a yaban c hukuku uygulayacaklar, bu lkede yasayan hibir yabancnn "konso l o s l u u n u n y a r d m veya r z a s o l m a d a n " tutuk l a n a m a y a c a v e "ilgili
6

k o n s o l o s l u u n rzas" o l m a d a n onun a l e y h i n d e k i hibir h k m n yrrl e k o n a m a y a c a bir k a p i t l a s y o n l a r s i s t e m i t a s a v v u r e d i l i y o r d u . M o s k o v a ' d a , o l a y l a n n g e l i i m i hakkndaki bilgilerin snrl o l m a s , y e r s i z d e n e c e k l d e g l l k g l i s t a n l k bir g e l e c e k g r n n b e n i m s e n m e s i n e yol a y o r d u b e l k i d e . 2 7 O c a k 1 9 2 2 ' d e k i b i r V T s l K oturu m u n d a i e r i n a l l m a d k bir h o g r y l e " L l o y d G e o r g e ' u n e s n e k l i i , i b a n d a k i b t n siyasi v e t o p l u m s a l k u v v e t l e r i s e z m e y e t e n e i v e u z l a m a a n l a y ' n d a n b a h s e d i y o r d u . S o v y e t H k m e t i ' n i n " e k o n o m i k tahak km b i i m i n e brnebilecek" hibir ibirliini kabul e t m e y e c e i n i ak a belirttikten sonra, s z l e r i n i y l e srdryordu: Tarihsel g e l i m e konusunda Lloyd George'un yapt cahmin ile bizim yapt m z tahmin birbirine taban tabana zttr, ama pratikte i z l e d i i m i z politika tmy le bar ilikiler kurma, e k o n o m i k balar yaratma ve ortak e k o n o m i k ibirliini gelitirme z l e m i y l e ortusmekiedir. 6 3 O l u r u m u n s o n u n d a k o n f e r a n s a a l l m a d k l d e g e n i v e n f u z l u bir heyetin katlaca duyuruldu: Lenin heyetin bakan (ama hibir zaman onun a h s e n katlmas dnlmemiti), ierin onun vekili olacakt: K r a s i n , L i t v i n o v , Joffe, V o r o v s k i v e R a k o v s k i d e y e l e r a r a s n d a yer ala c a k t . 6 4 tilaf D e v l e t l e r i t a r a f n d a n g e l e n i s t e k z e r i n e t o p l a n t N i s a n ' a ka dar ertelendi. Lenin 6 M a n ] 2 2 ' d e y a p t bir k o n u m a d a , k o n f e r a n s

h a k k n d a o l u m l u s z l e r s y l e r k e n "biz o r a y a t c c a r o l a r a k g i d e c e i z , n k ( l a m a m e n k m e d i k l e r i s r e c e ) kapitalist l k e l e r l e ticaret b i z i m i i n k e s i n l i k l e arttr" d i y o r , a m a S o v y e t R u s y a ' y a f e t h e d i l m i bir l k e y m i gibi k o u l l a r d a y a t m a p l a n l a r n n " c e v a p v e r m e y e d e m e z s a m a l k lardan i b a r e t " o l d u u n u d a e k l i y o r d u . 6 5 B i r k a g n s o n r a i e r i n , k e n d i a r a l a r n d a b u tr p l a n l a r tarttklar s y l e n t i l e r i o l a n tilaf D e v l e t l e r i h k m e t l e r i n e h i t a b e n bir u y a n y a y m l a d : Basnn dedii gibi, bu hkmetler grubunun, Rus Hkmeti'nin egemenlik hak! a n y la ve Rus devletinin bamszlyla b a d a m a y a n nerilerde bulunma

62. Bu nerileri ieren mzekkere ilk kez Cenova konferansnda Sovyet delegelerine ile tilmitir (Papers Relating to the Economic Conference.Genoa.ma 1667 (1922), s. 5-241. 63. f i II Sessii Vserossiiskogo Central'nogo Ispclnilel'nogo Komieta IX Soziva ( 1922), s. 8-9. 64. A.g e., s. 25-6. 65. Lenin, Soineniya, c. XXVII, s. lt>. 173.

338

S O V Y E T RUSYA V E DNYA

niyetinde olduklar doruysa, konferansa katlan btn hkmetler arasnda ser besice grii alverii yaplmas ve eitlik ilkelerine sayg gsteril me mes i. ka nlmaz olarak konferansn baarsz olmasna yol aacaktr. Sovyet H k m e t i n i "politikasnn e s a s . R u s y a ' d a s a n a y i , t a r m ,

ulatrma ve ticaret a l a n l a r n d a zel inisiyatifin gelitirilmesini kolayla tracak k o u l l a r y a r a t m a a r z u s u d u r " d i y e n m e k t u p , S o v y e t t o p r a k l a r n d a ticaret y a p a n y a b a n c l a r n h u k u k i garantileriyle ilgili s o n d e r e c e rahatla tc a m a s o r g u l a n m a y a ak c m l e l e r l e s o n a e r i y o r d u : Devlet, butun medeni kanunlarda kabul edilenler dndaki nedenlerle mlke el koyamaz... zel kararnameler de lke iinde icaret zgrln garanti altna alnrken, yabanc ticaret tekeli devlete ayrlmtr. Ama bu teebbs alannda bi le, zel mukaveleler zel sermayenin katlmna imkn vermektedir.' - ' Bu m e k t u p , NEP'in d e v r e y e s o k u l m a s n d a n lam bir yl sonra, NEP il kelerinin l k e y e y a b a n c s e r m a y e ve y a b a n c tccarlar e k m e iine uy g u l a n m a s n n zirvesini o l u t u r u y o r d u . Bu n o k t a d a , Ceova'ya giden y o l a - S o v y e t politikasnn 1921 Mart'nd a k i ngiliz-Sovyet ticaret a n l a m a s n d a n beri kat e t m i olduu, batl l kelerle rapprochment'a giden, rahatszlklarla d o l u y o l a - S o v y e t politika snn e z a m a n l olarak takip e t m i o l d u u bir b a k a yol, R a p a l l o ' y a giden yol da dahil o l d u . C e n o v a yolu btn ni klaryla en b a t a n b e n hal kn gzleri nndeydi ftapallo yolu ise, h e r iki larafn da g z l e r d e n dik katle saklad gizJ bir yoldu. 1922 N i s a n ' o d a bu yol a n i d e n aa kt ve iki yol r t e r e k A l m a n y a ' y l a rapprochement'n, batl devletlerle rap prochement z e r i n d e arlk kazand tek, tutarl bir d politika olutur dular. A m a Rapallo'ya giden y o l u n ilk a a m a l a r t a m a n l a m y l a aa k mamt ki b u g n bile n e m l i bir ksm karanlkladr. Versay a n l a m a s n n A l m a n y a ' d a imal e d i l m e s i n i y a s a k l a d askeri m a l z e m e l e r iin Rusya'yla gizli ticaret y a p m a olasl, A l m a n l a r n akl n a , a n l a m a n n m z a l a n m a s n d a n h e m e n s o n r a g e l m i olabilir. D a h a 1919 E k i m i n d e bir J u n k e r uann M o s k o v a ' y a k a m a s y a d a k a m a y a t e e b b s e t m e s i , 6 7 b a k a bir v a r s a y m l a pek a k l a n a m a z . A m a u z u n bir sre bu fikirler, M o s k o v a ' d a n h e r h a n g i bir g z l e g r l r tepki a l m a k s z n h a v a d a kald. A l m a n S a v a B a k a n l n n 1920-21 knda kurulduu s y l e n e n ve S o n d e r g r u p p e R olarak bilinen gizli u b e s i . 6 8 A l m a n l a r n

66. Telegram from M Chehern. Moscow, to the Governments of Great Britain. France and Italy lespecting the Genoa Conference. Cmd 1637 (1912). s. 3-4.

67. Bkz. yukarda s. 233

CENOVA V E RAPALLOTA 3 3 9

Sovyet-Polonya savana duyduu lginin karanlk bir uzants olabilir. Bu meselelerin M o s k o v a ' d a ciddiyetle ele alnd bilinen ilk d n e m 1921 Oca ya da ubatyd; o tarihte iznini kullanarak Berlin'den g e l e n Kopp bu meseleleri S a v a H a l k Komiseri ve askeri-devrimci konsey ba kan Trok'yle tartmt; Kopp'un Berlin'e grmeleri ilerletme tali matlar alarak dnm olduu aktr. Alman askeri v e y a snai evrelerin de bl hissedilen tereddd amak iin uygun bir zamand. Bat devlet lerinin aMronomik talepleri (son tazminat faturas 1921 Mart'nda sunul mutu) ve gittike (ehdtkr bir hal alan tavrlar (tazminat taleplerinin karlanmamasnn lk yaptrmlar ayn ay uygulanmt) Almanya'y do uya itmeyi srdryordu; bu durum, KPD'nin "Mart eylemi"nin yarat m olabilecei her lrl hasmane izlenimi baya sildi. Reichswehr ayaklanmann hzla kmesinden, lke iinde k o m n i z m l e ba etme y e teneine sahip olduu yolunda yeni bir g v e n c e karm da olabilirdi. Her halkrda, KPD'nin Zinovyev'den Alman Hkmei'ni devirmesi iin neredeyse dolaysz tevik grd bir d n e m d e . Alman askeri yetkilileri ve Alman sanayicileri, Rus silah sanayiinin Almanlarn teknik ynelimi ve denetimi altnda yeniden ina edilmesi iin Kopp'la gizli mzakereler yrtyorlard. 7 Nisan 1921'de Kopp Troki'ye, Rusya'da uaklarn Al batros s werke, denizalt lan n B l h m ve Voss, tfek ve mermilerin Krupps tarafndan imal edilmesini ngren bir proje zerinde allm olduu nu rapor edip raporun birer kopyasn da Lenn ve Cierin'e gndererek, bakanln "sizin de tandnz" Neumann'm yapt be alt Alnan
6

teknisyeninden oluan bir heyetin, ayrntlar tartmak zere M o s k o v a ' ya gitmelerini nerdi; Tam bir gizlilik salanmas tembih ediliyordu. '' 1921 Mays'nda Berlin'deki ngiliz Bykelisi, zel bir yorumda bulun makszn Krasin'in Berlin'i ziyaret ettiini, "eitli A l m a n san ay i ileri yi e buluup l e ve akam yemekleri yediini" bildiriyordu. 1921 yaznn

68 Txhunkenin 13 ubat I939'da Seekl'in biyografisini yazan Rabenau'ya gnderdi g ve Oe> Mona, No. 2 (Kasn 1948). s. 48-50'de yaymlanan mzekkere, bu olaylarla il gili nemli, ilk elden bir kaynak ur. 69. Raporun, zerinde Lenin'in projeyi onaylayan elyazs notlanyla, GPU'nun bakan yardmcs Menjinski'nin gerekli gvenlik nlemlerinin alnmas iin bilgilendirilmeyi rica eden UDI Sarn m da bulunduu asl, Troki arivindedir. Raporda "Moskova'da syledikleri mi!'dtn bahsedilir: Kopp'un Moskova'y yaklak olarak hangi tarihle ziyarc ettii. 1 uba I92l'de zvestya'ai yaymlanan rportajndan karlabilir (bkz. yukarda s. 30**-9) E
von RaHr-iiau.Srect/'.1m Seinem ben, 1918-1936 i 1 9 4 0 ) . s. 305'e 1921 baharnda Ber

lin'de tartmalar yapld onaylanr, ama ayrm verilmez 7 0 . D'Abemon,/in Ambassador of Peace, c. 1(1929), s. [76.

3 4 0 SOVYET RUSYA VE DNYA b a l a r n d a , s z g e e n A l m a n u z m a n l a r h e y e t i Sovyet Rusya'y ziyaet etti. Heyetin bakanln, Birinci D n y a Sava srasnda Asya'daki ma ceralar s a y e s i n d e " A l m a n L a w r e n c e ' i " u n v a n m k a z a n m olan Albay O s k a r v o n N i e d e r m a y e r y a p y o r d u ; 7 1 h e y e t i n dier yeleri se 1918 yln d a M o s k o v a ' d a A l m a n askeri ataeliini y a p m o l a n A l b a y S c h u b e r t 7 2 v e Seeckt'in k u r m a y l a r n d a n Binba T s c h u n k e ' y d . H e y e t i n inceledii pro j e l e r a r a s n d a . P e t r o g r a d inde ve e v r e s i n d e k i h a r a b e silah fabrikalar nn A l m a n y n e l i m i a l m d a onarlmas da vard. H ey el fabrikalar, o SKJlarda Dileri K o m i s e r yardmcs o l a n K a r a h a n v e K o p p ' u n klavuzlu u n d a tefti etti; a m a teknik r a p o r o l u m s u z d u v e p l a n d a n v a z g e i l d i . " A l m a n l a r n bu ilk ziyareti pek bir s o n u d o u r m a d . A m a bu ziyaretin ar d n d a n Berlin'de G E F U (Gesellschaft z u r F r d e r u n g G e w e r b l i c h e r Unter n e h m u n g e n ) gibi a n l a m s z bir ad o l a n ve sonralar Sovyet R u s y a ' y l a ya plan yasad silah ticaretinde R e i c h s w e h r ve A l m a n rkelleri iin para van roln o y n a y a n bir irket k u r u l d u . 7 4 Bu a r a d a 10 E y l l 1921'de, bir P o l i t b r o t o p l a n t s n d a , kimlii tespit e d i l e m e y e n a m a S o v y e l davasna o l u m l u bakl anlalan " A l m a n m z a k e r e c i l e r d e n b i r i " n d e n g e l e n bir mesaj o k u n d u . S z k o n u s u ahs Bal Avrupa'da R u s y a ' y a m d a h a l e eim e k iin y a p l a n yeni h a m l e l e r 7 5 ve L o u c h c u r ' n R a t h e n a u ' y a , eer Al m a n y a Rusya'yla ayr bir a n l a m a y a p m a k t a n k a n r s a Yukar S e z y a ' d a yaplacak h a l k o y l a m a s k o n u s u n d a tavizler verilebileceini ima e t m e s i y z n d e n A l m a n i e v r e l e r i n d e baz t e r e d d t l e r o l d u u n u bildiriyordu. S z k o n u s u m u h b i r A l m a n i evrelerinin S o v y e t istikrarna d u y d u u g veni a r t r m a n art o l d u u n u d n y o r v e S o v y e t m z a k e r e c i l e r i n e " P o l o n y a kartn o y n a m a l a r n " , 1 * yani P o l o n y a ' y l a ilgili korkular krk lemelerini tavsiye e d i y o r d u . A s k e r i b o y u t t a " s o m u t pozitif s o n u l a r " a ulalmt, a m a siyasetilerin hl g l k l e r k a r m a l a r b e k l e n m e l i y d i . L e n i n , " a s k e r i ve e k o n o m i k mzakereleri b i r l e t i r m e fikri d o r u d u r " di li Von Niedermayer'in Hindistan'a saldn imknlarn aratrrken ran ve Afganistan di yapt faali yetlfr. [W Griesinger]. German Intigues in Ferna The Diary ofa German Agent (1918) da anlatlr; Londra'da propaganda amacyla yaymlanan bu kitap albayn kur maylarndan birinin ele geinlmi gnldr. 72 Radek, Schubert'in 1">I8 Kasmnda Moskova'da "olup bilenleri biraz olsun kavra d konumalarndan anlalan" lek Alman memuru olduunu soy km i iir; Schubert Lenn' in Devlet ve Demm'ini okumu ve Komnist Manifesto ile Engelsin nri-Dufv ingini dn almak iin Radek'izyareletmi\KrasnayaNor. No. 10, 1926,s. 143). 73 Bu bilgiyi, orada bulunan Bay Gustav Hilger'den aldm. 74. Der Mona!. No. 2, Kasn 194. s 49. 75. Bkz. yukarda s 324-6. 76. E H. Can, German-S"viel Relouons Between the Tn>o Worlds (Baltimore. 1951). s. 60'la bu tabir yanllkla Lenin'e atfedilmiim Sz konusu tabir Alman muhbire aittir.

CENOVA VE RAPALLO'YA

J4I

yordu: R u s y a ' d a A l m a n silah fabrikalar k u r u l m a s " i m t i y a z l a r " bal a j a n d a kamufle e d i l e c e k t i . S z k o n u s u m e s a j d a n anlalan ilgin bir ay rnt, Krasin'n o sralarda ABD'de S o v y e t R u s y a iin sava gereleri al m a k t a o l u u d u r . 7 7 S e e c k t ' i n biyografisini y a z a n R a b e n a u , a y n a y Ber lin'de m z a k e r e l e r i n baladn kaydeder. Bu m z a k e r e l e r o u n l u k l a belli kiilerin, d a h a o k da Binba von Schleie her'in e v i n d e y a p l m . Bu a a m a d a balca S o v y e t m z a k e r e c i K r a s i n ' m i . B a l c a A l m a n m z a k e reciler ise Seeckt R e i c h s w e h r'in b a k o m u t a n l n a g e l i n c e o n u n y e r i n e T r u p p e n a n t ' n b a k a n o l a n G e n e r a l von H a s s e , h a v a c l k u z m a n G e n e ral v o n T h o m s e n v e N i e d e r m a y e r ' m ; Seeckt, alkanl zere a r k a planda k a l m . 7 ' 1921'in ikinci yarsnda M o s k o v a ' y , aralarnda bir ami ral, A l m a n Dileri B a k a n l ' n d a n bir grevli ve bir J u n k e r s m d r n n de b u l u n d u u bir h e y e t i n b a n d a bizzat H a s s e ziyaret etti; h e y e t i n "bir P o l o n y a sava kt t a k d i r d e " yaplacak eyler k o n u s u n d a Sovyet ge n e l k u r m a y b a k a n L e b e d e v ' l e tartmalar yapt b i l d i r i l i r 1 ' ' 1921 s o n b a h a r n d a tilaf Devletleri, e y l e m l e r i y l e A l m a n tarafndaki son ciddi p h e l e r i de o r t a d a n kaldrdlar vc Sovyet m z a k e r e c i l e r i n i n " P o l o n y a kartnn o y n a m a l a r " t r .olrylafr.rak, h e r a l a n d a Sovye-AIm a n ilikilerinin y o l u n u p r z l e r i n d e n a r n d r m oldular. H a l k o y l a n a s n d a Yukar Silezya'nn b l n m e s i k o n u s u n d a k a n karar, A l m a n y a iin, Almuntonn o u n u n b e k l e d i i n d e n (k bunu b e k l e m e l e r i iin pek bir ne d e n d e y o k t u ) d a h a o l u m s u z o l d u : Btn lkeyi batl d e v l e l c e kar hr infial dalgas k a s p k a v u r m a y a balad. Bu zellikle, Sovyel Rusya kar s n d a k i d m a n l n ve batl tilaf Devlelcri'ni teskin etme u m u d u n u n canl kald d i p l o m a t i k evreleri etkiledi. Yukar S i l e z y a karar, Dile ri B a k a n l ' n d a k i n e m l i bir deiiklie yansd. 1919'dan beri d o u u besinin bakanln y a p m a k l a o l a n " 0 ve iddetli bir S o v y e l aleyhtar olun Berendt istifa etti; o n u n yerine g e m e s i iin Multzan yurtdndan arfd . 8 1 Ayn sralarda n e m l i bir a d m d a h a alld. R e i c h s w e h r ile A l m a n H k m e t i arasndaki ilikilerin karakteristik z e l l i k l e r i n d e n biri, R e i c h s w e h r e n S o v y e t Rusya'yla yapt hassas m z a k e r e l e r d e n htkjmciin 13-

77 Sz Umusu mesaj Troki arivindedir. H F. von Rabenau. Scc< tt. Aus Sanem Lehen. I91H-Mn ( WO), s. JS-9. 79. Der Munal, No. 2, Kasm 1448. s. 49; H. Von Dirksen, Moskau. Tokio, Landan (Snlgart. 1949), s. 44-5: bilgiyi Bay Guslav Hilger'den aldm. KO. vy. von Blu-her, Deutschlands Weg nach Rapallo (Wiesbaden, 1951). s. 94. 81. Rdel 11 Kasm 1921 larhl Punda nn bJ>yazisinda bu deiiklie dikkal e*)m ve bunu Yukar Silezya kararna balyordu.

342 SOVVETRUSYAVEDNVA m a m e n b i h a b e r braklmasyd. S e e c k t arlk ayn z a m a n d a M a l i y e Baka n da o l a n a n s l y e W i r t h o l u p b i t e n l e r d e n h a b e r d a r e t m e y e k a r a r verdi; sivil yetkililerin d e s t e i n i a l m a k art olabilirdi, ayrca gizli askeri fonlar d a n s a l a n a b i l e c e k o l a n l a r d a n d a h a fazla f i n a n s m a n gerekebilirdi." 1 Ayn s r a l a r d a bu sr Dileri B a k a n l n d a k i k k bir e v r e y e - b e l k i de ba langta s a d e c e M a l t z a n ' a - f s l d a n d . 8 3 B u n d a n b y l e Sovyet R u s y a kar sndaki A l m a n politikas t a m a n l a m y l a e g d m l e n e bilecek v e a y m a n d a birbiriyle r t e n k a n a l d a - a s k e r i , e k o n o m i k v e siyasi k a n a l l a r d a akabilecekti. E k o n o m i k ilikilerde. 6 M a y s 1921'deki ticaret a n l a m a s nn v e r m e y i b a a r a m a d i v m e artk h i s s e d i l m e y e balad. Siyasi m z a kereler, e k o n o m i k m z a k e r e l e r i n d o a l bir s o n u c u olarak g e l i m e y e ba lad* 4 ve Dileri B a k a n l n d a M a l z a n ' n ahsnda aktif bir destek bul d u . ki lke a r a s n d a k i ilikiler artk, hl tam a n l a m y l a diplomatik olma sa d a , resmi bir t e m e l e o t u r t u l d u . Eyll a y n d a Wiedenfeld A l m a n ticari temsilcisi sfatyla M o s k o v a ' y a geldi ve E k i m ay s o n u n d a Krestnski tam olarak t a n m l a n m gibi g r n m e y e n bir sfatla S o v y e l temsilcisi olarak Berlin'e gitti." 5 S t a t s , i t i m a t n a m e s i n i n Reich C u m h u r b a k a n n a deil d e a n s l y e Wirh'e s u n u l m a s y l a d a vurgulanyordu. 8 *' L o n d r a ' d a k i tica ret h e y e t i n d e Krasn'c bal olarak alan S t o m o n y a k o v , Berlin'e nakle d i l i p K r e s i i n s k i ' y e bal ticare h e y e t i n i n b a k a n yapld, a m a anlalan d o r u d a n Krasin'e kar s o r u m l u o l m a y s r d r d . 8 7 S a l a m bir ortak k a r l a r t e m e l i n e dayal u z u n bir gelenek, iki lke a r a s n d a k i (icari ilikilerin hzla g e l i m e s i iin elverili bir z e m i n sunu y o r d u . B u nc D n y a S a v a s n d a n n c e A l m a n y a Rusya'nn d ticaretin d e arlkl y e n igal e d i y o r d u , m e s e l a I913'e R u s ihra mallarnn yzK : . F. von Rabenau, Scectl: Aus Seinem Lehen. 19,8-1936 (1940), s. 308. Rabenau Winti'iri bu konuda hangi larhlc bilgilendirildii konusunda nel bir ey sylemiyor, ama Maliye Bakan olma slalii.snden bahsediyor. Wirlh l Ekim 1921'de bu grevden istifa el li, ama .nsoljdc devam ci 83. Al kademelerdeki bir grevli hu srr bakanln koridorlarnda rastlantyla Ndermaycr'lc karlayarak kefetmi (W. von Blcher, Deutschlands Weg tun h Rapallo (We>baden, 1951), s. 152-3). 84. 13 Hkini 1921 larihli The Times'm Berlin muhabiri. Alman-Sovyct ticari mzakere lerinin i lu Hediini bildiriyor ve "bu ilk I icari mzakerelerin amacnn siyasi bir anlaya ye nlin hazrlamak" olduunu sylyordu, K S . I. May>k. inesnmv PnluLt RSFSR. 1917192: ( 1922). s 106-7; Alman Dileri Bakanl M o ' l ^ ann bu grev iin belirledii ilk sm ulan Joie'yi reddel ve nde gt kl konunulerdc biri olduu iin birka.halla boyunca Kreslnski\c de lirazetli (W von Bluclcr. Demwhlundt Weg noch Rap.lln (Wiesbaden, 1915). s. 1491. 86. /.-wr/yn. 27 Kasm |V2|. 87. V N. Ijulieff. The Life a f a ChcmiU [Stanioid. 1946). s 327-3(1.

CE NOVA VE RA PA LEO'YA 3 4 3

de 29.8'ini alyor, Rusya'nn ilhafalnn y z d e 4 7 , 5 ' i bu lkeden yaplyor du. Almanya, Rusya'nn ticaret dengesinin belirgin biimde pasif kald tek n e m l i lkeydi (Rusya'yla ticareti zaten ok g e n i kapsaml olmayan Amerika Birleik Devletleri hari). Krasin 1922'de yazd bir yazda bu ilikiyi, "yar-smrge" karakterini gizlemekten o k vurgulayan bir bi imde anlatyordu: Eski ekonomik ilikilerine bakarak bir yargda bulunulacak olursa. Rusya ile Almanya adeta birbirleri iin yara h slard. Bir yarda, topraklarnda, ormanla rnda ve maden yalaklarnda tkenmez, doal zenginlikleri, iirein faaly e ilerinin her dalnda batnn kalknm lkelerinin ulat dzeylere kabilme kapasitesi olduunu kantlam milyonlarca alan nfusu olan devasa bir lle; oe yanda geinebilmeleri iin ihracat ve ulamnn gelitirilmesi vazgeilmez bir koul olan fazla bir nfusa ve en yeni teknolojilere sahip bir sanayi lkesi. Bal Avrupa lkelerinin hib, Almanya kadar Rusya'yla alma tecrbesine ve lkemizdeki btn koullara dair derin ve doru bilgiye sahip deildir. Savatan nce Rus ya'da yzbinlece Alman yayordu: bunlarn ou Rus diline tan anlamyla va kftrlar ve Rusya'nn drt bir yannda geni kiisel balantlar vardr Son olarak, bizim btn uygarlmz, uzclliklc de teknik gelimemiz, sanayimiz ve ticareti miz, on yllardr esasen Almanya'yla ortak olarak yaplan almalara dayal ol mutur ve Rus sanayicisi, tccar vc hatta iisi iin Almanlarla anlamak dier btn yabanclarla anlamaktan daha kolaydr.15" H e r k taraf iin de bu denli gl ve krl olan balar kolayca kopmamt. 1919 sonbaharnda Rusya'ya uygulanan ablukaya katlmay reddet mesi savatan sonra Almanya'nn ilk bamsz hareketiydi. Ballk liman larnn tekrar ald 1920'den mbaren Rus-Alman ticarei yine dzenli ve gtike a n a n bir debiyle akmaya balad: 6 Mays- 1921'dek i g e i c i licaret anlamas bu ticaretin varlnn resmen teyit edilmesi ve genile mesini tevike ynelik bit aba anlamna gelmiti. 1921 ylnn balarn da Rus demiryolu mhendisi Lomosonov ykl bir lokomotif siparii vermek zere Berlin'e geldi."1* O l e yandan, Almanya, Sovye Hkmeti' nin her e y d e n ok ekmek isledii ve imtiyazlarn asl amac olan ser maye yatrmlar yapabilecek konumda deildi. 16 Mart 1921'deki ngiliz-Sovyet ticaret anlamasndan sonra bir sre. Sovyetler umutlarn n giltere zerinde odaklamay srdrdler; bu yln byk blmnde de ngiltere S o v y e t Rusya'nn en byk satcs ve en krl pazar olarak kal d. Ancak, ngiliz-Sovyet siyasi ilikilerinin licarel anlamasnn ivmesi ne c e v a p vermeyi baaramad ve hl gzlerini batya diken Almanya'

k
S.L B. Krasin, Kpm VcsneTnrgorl < t9?K). s. 3(15. S9. W. von Blcher, Deutschlands Weg nach Rapall/ (Wiesbaden, 1915). s. 150.

144 SOVYET RUSYA VE DNYA daki gruplarn. Yukar Silezya k a r a r n d a n h a y a l krklna uradklar

1921 s o n b a h a r n d a , h e r iki l k e de aralarndaki ticari ilikileri gelitirme ye c i d d i m e s a i a y r m a y a baladlar. A l m a n y a ' d a k i s e r m a y e azl, A l m a n l a r n b y k lekli, u z u n vadeli yatrmlar gerektiren snai imtiyazlardan ok, az bir letme s e r m a y e s i y l e i grebilecek ticari iletmelere y o u n l a m a s n kolaylatrd. 1921 son bahar " k a r m a irketler" sisteminin ilk k e z g e l i m e s i n e tanklk elti; sz k o n u s u sistem u z u n yllar Sovyet d ticaretinde y a y g n olarak kullanlan bir y n t e m o l a c a k t . Bu irketlerin ilkinin, A l m a n y a le S o v y e t R u s y a a r a s n d a yk tamak a m a c y l a S o v y e t H k m e t i v e H a m b u r g - A m e r i k a L i n e tarafndan kurulan Derutra a d n d a k i bir gemicilik irketi o l d u u an lalyor. B u n u n a r k a s n d a n , iki lke a r a s n d a k i h a v a trafiini d z e n l e y e cek bir irket olan Derluft ve h u r d a melal licareli y a p a n bir irke o l a n D e r u m e t a l l kuruldu."" S e r m a y e s i n i n yarsn Vnetorg'un, dier yarsn da dcmir-elik k o d a m a n O t t o Wolffun b a k a n l m yapt bir A l m a n g r u b u n u n k o y d u u , S o v y e t - A l m a n ticaretinin birok a l a n n d a faaliyet g s t e r e n R u s s g e r t o r g b u n l a r d a n sonra k u r u l d u . O sralarda birka A l m a n sirkeliyle i m t i y a z l a r in grld bildirilir; 4 1 1922 O c a ' n d a traktr vc zirai m a k i n e l e r imal e d e c e k bir fabrika ve d e n e y stasyonu kurulmas iin. G n e y R u s y a ' d a . D o n ' u n kollarndan biri o l a n M a n y c h nehri civa rndaki g e n i bir alan k a p l a y a n bir imtiyaz iin Krupps'la bi a n l a m a i m z a l a n d . L e n i n bu imi i yaz zellikle v y o r ve "zellikle C e n o v a kon feransnn h e m e n n c e s i n d e ve zelikle A l m a n irketleriyle" bu tr a n l a malar imzalamann nemi zerinde duruyordu.92 A l m a n devlet a d a m l a r n n bir k e z d a h a karsna k a n d o u y l a bat arasndaki seim meselesi, ifadesini, 31 O c a k I922'de Wirth h k m e t i n de Dileri Bakan o l a n R a h e n a u ' n u n kararsz ve ikircikli kiiliinde buldu. 1921'in s o n l a r n d a batl lilaf DevletleriYin tasarlad, Rus kay naklarn gellirip k u l l a n a c a k bir uluslararas k o n s o r s i y u m projesi Al m a n e k o n o m i k k a r l a r m ikiye b l d - bir y a n d a m n h a s r a n o l m a s a da esasen hafif s a n a y i e dayal, balyla sk ticari ve mali balantlar olan -

90 L. ti. Krasin, Vopn.H Vnejnt Torgovli (J92S). s. 391-3. E. Fuehrer. Kwlaml* Ntm- Wiriu-liaftipiilmk(Leipzig, 1922).s.25-6. I. 1. Mayski, Vnestaya Pohl ika RSFSR. 1917-1922 (1922), s. 107; yazar "1921-22 k boyunca Rus-Alman ticaretinin tedricen genilediini" bildirir. 92, 23 Ocak I922'de Politbro'ya gnderilen not, Troki arivlerindedir; Krupp anla mas askeri mzakerelerin yan rn olmu olabilir, ama kendi iinde askeri bir anlam yoktur.

CENOVA VE RAPALLO'YA 3 4 5 karlar vard, b r y a n d a d a aslen d o u p a z a r l a r n a v e b u r a l a r d a kurulan balantlara d a y a l o l a n ar s a n a y i n i n karlar. R a l h e n a u ' n u n ncelikli e k o n o m i k ilgilerinin yan sra kltrel ve kiisel yaknlklar da onu bat llarla ayn s a l l a r a y e r l e t i r m e s i n e r a m e n , sicilinin ve 1919 ylnda Ra dek'le yapt k o n u m a l a r n d a gsterdii gibi, d o u n u n A l m a n s a n a y i i n e at frsatlarn g a y e t iyi farkndayd. A m a R a t h e n a u L o n d r a , Paris ve C a n n e s ' d a , R u s y a ' d a ortak iler y a p a c a k batl bir k o n s o r s i y u m iinde i birlii y a p m a fikirleriyle o y n a r k e n , A l m a n a r s a n a y i i n i n d o u y a mey leden t a v r . B e r l i n ' d e k i gizli askeri m z a k e r e l e r d e n gl bir destek al m a k t a y d ; s z k o n u s u m z a k e r e l e r (denir-elik sanayiinin e k i r d e i k o n u m u n d a k i ) silah s a n a y i i n e S o v y e t R u s y a ' d a z e n g i n bir t o p a r l a n m a ve g e n i l e m e alan vaat e d i y o r d u . O sralarda Alnan ar sanayiinin kral d u r u m u n d a k i S t i n n e s bu eilimin en n d e gelen endstriyel temsilcisiy k e n , 9 3 siyasi s z c s d e b y k sanayicilerin partisi o l a n A l m a n Halk Par tisi'nin lideri S t r c s e m a n n ' d . 9 " Kendisi de M e r k e z ' e m e n s u p olan a n s l ye Wirih bu e i l i m i n saflarna k a z a n d r l m , M a l z a n da Dileri B a k a n l'nda d o u e i l i m i n i n nfuzlu bir s a v u n u c u s u o l m u t u . M e s e l e n i n h l o r t a d a d u r u r gibi g r n d 1922 balarnda, M a l t z a n ngiliz Bykelis'ne, k e n d i g r n c e Rusya'yla ticaretin bir k o n s o r s i y u m yoluyla deil. B y k Devletler'in tek tek h a r e k e t e t m e l e r i y o l u y l a r g t l e n m e s i gerektiini s y l y o r m u ; ^ ksa bir sre s o n r a Wirth, tam da Sovyetler'in k o n s o r s i y u m a ynelik proiestolarnn dilini y a n k l a y a r a k , Reichscag'a "Rusya'y bir s m r g e gibi ele alp o n a o ekilde m u a m e l e e t m e k isteyen h e r trl p o l i t i k a y a " kar itirazlarn anlatt.'"' M e s e l e Rechstag'da ak ak ilk k e z 29 M a r t 1922'de, C e n o v a k o n f e r a n s n a k a t l m a k zere yola k m o l a n S o v y e l h e y e t i n i n k e n t e v a r m a s n n arifesinde tanld. Sireseman R u s y a ' y a "uluslararas s e r m a y e n i n s m r e c e i bir s m r g e " mu a m e l e s i y a p l m a s n a saldryor ve A l m a n y a ' n n " e k o n o m i k olarak kendi sine d m a n bir uluslararas k o n s o r s i y u m a ye o l m a s n " istemiyordu; R a t h e n a u d a . a s l n d a a m a z n iinden k a m a d n n itiraf nitelii ta yan bir k o n u m a yapl:

93. 1920 Temmuzu'nda yaplan Spa tanr i nallar konferans, Slinnes'in halya ynelik ta vizsiz husumeti ile Rathenanu hilaf Devletleri ile bir uzlamaya varma eilimi ansnda aleni bir almaya vesile ol mutlu 94. 1924 ylnda len Sunnev hakknda Srescmamfut vgleri iin bkz. Gn.\tavSm-M-mam: His Duma. Leilas and Papers (ngilizce eviri), e. I ( I9.1jj, s..311-13. 95. D'Abenon, An Amhassado af Peace, c. I (1929). s. 238. 96. Verhandlungen des Reichstags, c. CCCLU (1922). s. 5562.

.146 SOVYET RUSYA VE D N Y A Konsorsiyum yolu kesin deildir. Konsorsiyumlar faydal olabilir, kendimizi bu rr konsorsiyumlardan kopartmamamz gerekir. le yandan, yeniden ina ii nin esas ksm bizimle Rusya arasnda tartl maldr. Bu tur tartmalar yaplm tr, yaplmaktadr ve ben bunlar her surette savunacam.^ 7 S o v y e t Rusya'yla y a p l m a k t a o l a n e k o n o m i k m z a k e r e l e r g i z l e n m i y o r d u . Ayn a n d a y a p l a n siyasi ve askeri m z a k e r e l e r ise t a m bir gizlilik iinde y r t l y o r d u , u a n d a bile b u n l a r a ilikin e k s i k s i z bir kayt s u n u lamaz. H e r iki tip m z a k e r e n i n zirveye kt d n e m , ki lkeye de gn derilen, y a k l a a n C e n o v a konferansna katlma davetinin h e r ikisinin d e hesaplarn karmakJalrd, 1922'nin ilk a y l a n o l d u . 9 8 H a s s e ' n i n g n l n e gre, S e e c k t ile " R u s l a r " ( m u h t e m e l e n askeri u z m a n l a r ) arasnda ki lk toplant 8 Aralk 1921'de yaplmt. 17 O c a k 1922'de R a d e k , N i e d e r m a y e r ' l e birlikte M o s k o v a ' d a n Berlin'e g e l d i 9 4 ve ngiliz B y k e l i s i ' nin szleriyle " A l m a n bakanlar, m e m u r l a r ve partili siyasetilerle birok g r m e " yapt; R a k o v s k i v e Krasin ubat'ta o n a k a t l d l a r . 1 0 0 R a t h e n a u ' nun k o n s o r s i y u m nerisiyle sk balants o l d u u iin. Dileri B a k a n l 'na atanmas M o s k o v a ' d a biraz korku yanlt, a m a askeri m z a k e r e l e r i e t k i l e m e d i . 10 u b a t 1922'de R a d e k , srarl talepleri s o n u c u n d a , Seeck'le a h s e n - v e anlalan lk k e z - grt. R u s y a ' n n silah sanayiinin y e n i d e n ina edilmesi ve S o v y e t subaylarnn e i t i l m e s i n d e A l m a n l a r d a n y a r d m istedi ve A l m a n y a ' n n batyla, zellikle de ngiltere'yle ilikilerinin skl n d a n ikyet etti - S e e c k t de b u n a , A l m a n y a ' n n Fransa'ya kar bir ar lk o l u t u r m a k iin ngiltere'yle flrt e t m e s i gerektii cevabn v e r d i . u Radek'in b u k o n u m a l a r d a , S o v y e t Rusya'nn A l m a n y a ' d a n m a l z e m e yar-

97. A.g.e., c. CCCLIV ( 1922), s. 6648, 66S5-6. 98. Alman heyeli. Rapallo anlamasnn imzalanmasnn ertesi gn Cenova'da yaym lad bir zr riimniHJiiijue'inde, mzakerelerin "aylardr" devam ellii ve "bu anlamann imza tarihinin daha yenilerde ngr le bil d i i" vurgulanyordu (MalcrialGcnuezskoy Kan feentsii (1922), s. 305-6): tilaf Devletlerinin protestosuna verilen resmi Alman cevabnda, anlamann "haflarca nce" kaleme alnd iddia ediliyordu (Papers Relating lu nlerimannal Economic Confccnc. Genua, April-May /922. Cmd I667( 1922), s. 55). Bu deme ler Almanya'y kontemns kaslen ykma sulamasndan kurtarmak iin verilmiti. A Joffe. O Genu doGaagt ( 1923). s, 16da. anlamann 1922 Nisannn balarnda Berlin'de yap lan grmeler srasnda kaleme alnm olduu zellikle belindir. 99. Journal of Modern Hiitory (Chicago), c. XXII (1949). No. I. s. 31. 100. D'Abernon, An Anlnssador of Peace, c. I (1929), s. 250-2,261; Radek, bakalar nn yan sra Maltzan'la da grm; Malzan onunla Stinnes arasnda bir randevu ayarla m (W. von Blcher, Deutschlands Weg nach Rapallo (Wiesbaden, 1951), s. 155). 101. Journal of Modern History (Chicago), c. XXII ( 19441. No. 1. s. 31; F. von Rabenau. Seecki: Aus Seinem Lehen. 1918-1936 (1940). s. 309'daki biraz daha uzun aklama ayn minvaldedir ve o da muhtemelen Hessc'nin gnln lakip etmektedir.

CENOVA VE RAPALLO'YA 3 4 7 dimi ald t a k d i r d e , b a h a r d a P o l o n y a ' y a y a p l a c a k bir said n d a A l m a n ya'ya katlabilecei n e r i s i n d e b u l u n d u u sylenir. B y l e bir n e r i d e bu l u n d u y s a bile, b u n u n S o v y e t H k m e t i ' n i n c i d d i niyetini gsterdii sy l e n e m e z ; R a d e k o allm s o r u m s u z l u u y l a " P o l o n y a kartn o y n a " buy r u u n u u y g u l u y o r d u . 1 0 2 B u g r m e l e r d e k i y e n i unsur, A l m a n l a r n Sov yel R u s y a ' d a yasak s i l a h l a n imal e d e c e k fabrikalar k u r m a k ve i l e t m e k l e k a l m a y p , Kzl O r d u s u b a y l a n n a bu silahlar k u l l a n m a y r e t m e l e r i ve a y n z a m a n d a b u r a d a m s t a k b e l A l m a n subaylarnn yetitirilecei o k u l lar amalar n e r i s i y m i gibi grnyor. B t n bu p l a n genileyip S o v y e t t o p r a k l a n z e r i n d e c i d d i bir A l m a n askeri tekilat k u r m a y a ynelik bir projeye d n l ; Kzl O r d u d a b u tekilattan h e m m a l z e m e h e m d e ei tim b a k m n d a n y a r a r l a n a c a k t . Bu a r a d a siyasi m z a k e r e l e r s r m e k t e y d i . D i p l o m a t i k ilikilerin tam m a n a s y l a y e n i d e n b a l a t l m a s n a yol a a c a k bir siyasi a n l a m a y a d u y u lan ihtiya r e d d e d i l m i y o r d u , a m a h e m A l m a n Dileri B a k a n l h e m d e Sosyal D e m o k r a Parti iindeki, askeri m z a k e r e l e r d e n kesinlikle biha ber o l a n baz e v r e l e r bu i hl engelliyorlard. 1922 u b a i ' n d a R a d e k R a t h e n a u ' y l a grt. A m a 1922 Nisan'nn b a l a r n d a C e n o v a Konferans'na k a t l m a k z e r e yola k a n Sovyet heyeti y o l c u l u u n a Berlin'de ara v e r e n e k a d a r ne k a d a r lerleme salandn g s t e r e n veriler m e v c u t deil. D a h a sonra o l u p bitenler o l d u k a yi belgelenmitir. M o s k o v a ' d a C e n o v a k o n f e r a n s n d a n ciddi bir sonu k a c a n a i n a n l m y o r d u ; batl d e v l e t l e r RSFSC ile e k o n o m i k ilikiler k u r m a k iin kabul e d i l e m e z art lar d a y a t m a y a alyorlard; Berlin'le yaplacak ve A l m a n y a ' n n nerilen uluslararas irkete k a t l m a s n n l e y e r e k A l m a n y a ile RSFSC a r a s n d a b a m s z ticareti kolaylatracak ayr bir a n l a m a Sovyet k o n u m u n u g lendirir ve batl devletlerin zerlerinde b o u c u bir h k i m i y e t k u r m a s tehdidini savutururdu. B u y z d e n S o v y e t heyeti B e r l i n ' d e h e m e n bir a n l a m a i m z a l a n m a s iin bastrdlar. A l m a n Dileri B a k a n l n d a d o u cular ile batclar a r a s n d a k i yark v a h i m b o y u l a r d a y d , arlk R a t h e n a u ' nun kendisi de batya m e y l e d e n l e r i n saflarna katlmt. D o u c u l a r he men m z a k e r e l e r y a p l m a s iin o n a y alacak k a d a r g l y d l e r ve sonra ki bir iki gn iinde, m u a l l a k t a braklan iki k k m e s e l e hari b r a n l a -

102. Bir yl sonra, Rlr'un igal edilmesi srasnda. Troki Nansen'e "Almanya ile Po lonya arasnda bir alma kacak olursa Kzl Ordu Polonya'ya girmez" demi, o da bu s z Moskova'daki Alman maslahatgzarna iletmi (W. von Blcher. Deutschlands Weg narh RapeAlo (Wiesbaden, 1951). s. 172-3). 103. Bu mzakerelerin ilerideki seyri iin bkz. aada s. 404-8.

3 4 8 SOVYET RUSYA VE DNYA m a m e t n i z e r i n d e u z l a m a y a varld. G e l g e l d i m , S o v y e t h e y e t i h e m e n i m z a l a m a k iin bask y a p n c a , hl batl devletler ile bir a n l a m a y a var laca u m u d u n a sanlar ve bir S o v y e t - A l m a n a n l a m a s o l d u b i t t i s i n i n konferans d a h a b a l a n m a h v e d e c e i n i , belki de R u s l a r d a n d a h a iyi alg layan R a t h e n a u b u n a y a n a m a d . Dolaysyla, h e r iki h e y e t d e C e n o v a ' y a metni hla t a m a m l a n m a m a n l a m a y i m z a l a m a d a n v e b u a n l a m a n n varlndan A l m a n Dileri B a k a n l ' n n ilgili evreleri ile S o v y e t h e y e ti hari kimse p h e l e n m e z k e n gittiler. 1 " 4 Siyasi m z a k e r e c i l e r b a k a ka nallar zerinden s r d r l e n askeri ibirlii m e s e l e l e r i n e m u h t e m e l e n gir memilerdir. A m a "ierin'in a n s l y e ' y e a l e n e n R u s y a ' d a A l m a n subay larn varlndan b a h s e i n i " k a y d e d i l m i t i r . 1 1 "

10 N i s a n I 9 2 2 ' d e C e n o v a Konferans b a l a d n d a 1 " 6 S o v y e t h e y e t i , d a h a birka hafta n c e b e k l e n e b i l e c e i n d e n o k d a h a etkili bir k o n u m d a y d . Kendisi k o n f e r a n s a k a t l m a y r e d d e d e n P o i n c a r , k e n d i y e r i n e B a r t h o u ' y u . u z l a m a z bir tavr taknmas talmalyla g n d e r m i t i ; Lloyd G e o r g e ' u n a z a l a n prestijini artrmak iin Rusya'yla bir a n l a m a yaplma sna fena halde ihtiyac vard; ngiliz-Fransz atmas ve P o i n c a r ' n i n A l m a n y a karsndaki lavr o tehlikeli uluslararas irket projesini nere d e y s e l d r m t ; Sovyel R u s y a ' n n da batl devlellere kar elim g l e n d i r m e k iin A l m a n y a ' y l a ayr bir a n l a m a i m z a l a m a ihtimali vard. l e y a n d a n . Sovyet Rusya s e r m a y e y a t r m l a r n a o k muhtat k b u n l a r d a a n c a k batdan gelebilirdi. ierin'in konferansla F r a n s z c a olarak yapl ve gazeiecler tarafndan iirilerek uluslararas bir olay h a l i n e getirilen ilk k o n u m a ok k a p s a m l y d . R u s y a ' n n i l e n m e m i k a y n a k l a r n n , bat l kapitalistlerin ibirliiyle gelitirilip kullanlr hale g e t i r i l d i i n d e , d n -

104. L. Fwhcr.TlieSvwi- in World Affn: \ < 1930), c. I. s 333. Ralhenau'nun byo}:rafisinin yazana gre, "Rathenau tlilaf Devlelleri'ne Cenova'dan hemen nce phelerini uyandrabilecek bir uldubilli sunmaktan rahatsz olmasa anlama imzalanm olurdu" (H. Kessler. Whltet Rathenat H:i L/c and Work ( Inglrce eviri \92"). s. 329). KS. F von Rabenau, SecUt Am Scin.ni ben. IVfl !u.<6 (1940). s. 309-10. 192ft Aralnda Rcchsag'da yapln konumalara gore. Rusva'da m,ak brelimi iin lunkersle yaplan ilk anlama 19 Mart |922'dc imzalandktan sonra birka Alman subay sahte pasapoltarla Rusya'ya plm (Verhandlungen des Reichstags, c.CCCXCl (1926). s. 8597); de mek ki bu mesele Rapallo mzakereleri srasnda muhtemelen tanlm. 106. Konferansn tutanaktan Sovyet ve ngiliz resmi yaynlarnda bulunabilir: M i ' r n ot Gc'ne:\l.o\' Konfe/entsn {1922) ve Papes Relating to International tonant onfe imce. GeM. Apil-May 1922, Cnd 1667 11122. Konferansla ilgili r e s m i nitelikti olma yan lek genel kaynak J. Saxon Mills'in The Gen,<a Conference (1922) kitabdr ki o da ay rntl bir Lloyd George savunusundan ibarettir ve esasen yeni hibir ey sylemez.

CENOVA VE RAPALLO'YA

349

y a n n e k o n o m i k t o p a r l a n m a s d a v a s n a yapabilecei d e v a s a k a t k d a n sz, at. NEP'le birlikte getirilen n l e m l e r i n , "zel m l k i y e t e dayal l k e l e r i n Sovyet Rusya ile e k o n o m i k ibirlii iin z o r u n l u o l a n h u k u k i g a r a n l l e r k o n u s u n d a C a n n e s n e r g e s i n d e belirtilen istekleri karlad" g z l e m i n d e b u l u n d u . S a v a tehdidi o r t a d a n kaldrlmad t a k d i r d e d n y a e k o n o m i s i n i n o n a r l m a s n n i m k n s z olacana dikkat ekerek, S o v y e l h e y e t i nin konferansn d a h a leriki safhalarnda "genel bir s i l a h l a n m a indirimi n e r e c e i n i ve m i l i t a r i z m ykni hafifletmeyi a m a l a y a n b t n n e r i l e ri d e s t e k l e y e c e i n i " ilan etti. S o n olarak, ona g r e "genel barn salan m a s " a m a c y l a b l n l k e l e r a r a s n d a k i eitlik t e m e l i n d e b i r d n y a k o n g r e s i t o p l a m a n n z a m a n g e l m i t i ; R u s H k m e t i , kendi h e s a b n a , m e v c u uluslararas a n l a m a l a r , " b u n l a r d a gerekli d z e l t m e l e r yapld t a k d i r d e " bir balang n o k t a s olarak kabul e t m e y e ; hatta Milletler C e m i yeti tzndc y a p l a c a k bir d e i i k l i k l e " o n u baz halklarn dierleri z e r i n d e l a h a k k m k u r m a s n n l e y e n ve imdiki galipler-maluplar ay rmn geride b r a k a n s a h i c i bir halklar ittifak haline g e t i r m e " almala rna k a t l m a y a bile h a z r d . 1 , 1 7 Bu nerilerin g r n t e k i n.iflinin a r d n da ince h e s a p l a r y a t y o r d u . G e n e l bir s i l a h l a n m a indirimi, g a l i p l e r ile malupla arasndaki eitlik z e r i n d e k i srar ve Versay A n l a m a s n a ya plmas istenen "gerekli d z e l t m e l e r " masnn, A l m a n h e y e t i n i n m t e e k k i r kalacak k u l a k l a n n a g i m e s i ve o n l a r a A l m a n y a ' n n gerek dostla rnn nerede bulunduunu hatrlatmas amalanyordu. Silahszlanma m e s e l e s i n i n g n d e m e gelirilmesinin d e . C e n e v r e ' d e bu k o n u d a bir suredir birbirlerine g i r m e k t e olan ngiltere ile F r a n s a a r a s n d a k i gedii d e r i n l e tirecei d n l y o r d u . B a r t h o u infiale kaplarak, konferansn C a n n e s ' d a b e l i r l e n e n g n d e m i n d e s i l a h l a n m a indirimi k o n u s u n u n yer a l m a d n s y l e y i p Fransz h e y e t i n i n bu lr tartmalara k a t l m a y a c a n ilan e d i n c e , L l o y d G e o r g e , bir y a n d a n B a r t h o u ' y a s e m p a t i d u y m a d n a k a belli e d e r k e n , bir y a n d a n d a i e r i n ' d e n g e m i y i fazla y k l e y e r e k b a t r m a m a s n tatl bir dille rica etti. Ertesi g n . A l m a n ve S o v y e t h e y e t l e r i n i n , n d e g e l e n tilaf d e v l e t i n i n hcyeller gibi, konferansn k u r a c a b t n k o m i s y o n l a r a o t o m a t i k olarak k a t l m a s k o n u s u n d a , bir tek F r a n s a ' n n a l e y h t e oyuyla, m u t a b a k a t a varld. Bu o n l a r n r e s m e n B y k Devletler safna terfi e t m e l e r i d e m e k t i . Eitlik ilkesi t a n n m ve k a b u l e d i l m i t i .

107. Material! Genu*--koy Ktmferentui <1922), s. 78-K2; konferansa, NEP'le birlikle yabanc lucrlara lamnan. aralarnda tasarlanan kanunlar ve Oeka'mn ilgas da (bkz. c. 1, s. 171) bulunan hukuki garantiler hakknda bir mzekkere de verildi la g e., s. 42-7).

3 5 0 SOVYET RUSYA VE DNYA Bu al m a n e v r a l a r n d a n sonra, siyasi, m a l i , e k o n o m i k ve ulatrma sorunlaryla ilgilenecek k o m i s y o n l a r oluturuldu; bu k o m i s y o n l a r a n l a m sz genellikte meselelerle urarken, tilaf Devletleri heyetlerinin lider leri, L l o y d G e o r g e ' u n villasnda buluarak S o v y e t heyetiyle konferansn asl m e s e l e s i o l a n , S o v y e t Rusya ile ilikiler h a k k n d a ciddi tartmalara girdiler. tilaf Devletleri'nn talepleri k a t e g o r i d e t o p l a n y o r d u : Rusya' m n savatan d o a n borlar, R u s y a ' n n sava n c e s i n d e k i k a m u v e zel b o r l a n , son olarak d a y a b a n c giriimlerin Sovyet H k m e t i taralndan k a m u l a t r l m a s . Birinci m e s e l e d e , bu talepler ile Sovyetler'in savaa tilaf Devletleri'nn m d a h i l o l m a s n d a n k a y n a k l a n a n zararlar k o n u s u n d a k i taleplerinin karlkl olarak feshedilmesi nerisi t a r t l d ; 1 0 8 bu neri iki tarafa da r e d d e d i l m e s i n e r a m e n , b r meselelerin halledilebi lecei ortaya k a r s a bu d o r u l t u d a bir u z l a m a y a v a n l a b i l e c e i anlal y o r d u . m kinci m e s e l e d e , S o v y e t H k m e t i bu h a k ddialarn 1919 O c a 'ndan beri r e s m e n t a n m , a m a tilaf Devletleri h k m e t l e r i k e n d i s i n e bir kredi ya da kredi garantisi v e r m e d i i t a k d i r d e u anda m a d d e n bunla r karlayabilecek g c o l m a d n beyan e t m i t i : ' 1 0 Bu artk bir ilke m e selesi deil, sk bir pazarlk k o n u s u y d u . K a m u l a t r m a m e s e l e s i en ciddi m e s e l e y d i . S o v y e l h e y e t i , k a m u l a t r l m m l k l e r i n eski y a b a n c sahip lerine u z u n vadeli imtiyazlar t a n m a y istediklerini tekrarlad; a m a , ngi liz heyeti bu neriyi kabul e t m e y n n d e bir eilim gsterse d e , Fransz ve Belika heyetleri m l k l e r i n iadesi ya da onlar iin yeterli bir iazmina d e n m e s i n d e srar ettiler. 1 1 1 Versay a n l a m a s y l a S o v y e t R u s y a z e r i n d e k i btn h a k iddialarn d a n v a z g e m i olan A l m a n y a b u k o n u m a l a r a k a t l m a d ; L l o y d G e o r g e da d n c e s i z c e , Ruslarla ini bitirene k a d a r A l m a n heyetini kendi ha linde b r a k m a n n gvenli o l d u u n u varsayd. Bu v a h i m bir h a t a y d . TeclOfi. Bu neri Sovyel heyetinin yaymlad u kitapta ayrnll bir biimde anlatlr Les Rclamations de la Russie au tais Responsables de l'Intervention et du Blocus (Cenova, 1922). 109. 15 Nisan'da Sovyet heyetine iletilen bir mzekkerede bu aka ima ediliyordu (Papcs Relating to International Economic Conference, Genoa, April-May 1922, Cmd 1667 (1922), s. 25). 110. Sovyet heyeti "apak ortadaym gibi grlse de, Rus Hkmeli'nin ilgili devleler larafndan resmen de jure tannana kadar seleflerinin borlannn sorumluluunu kabul edemeyeceini net bir biimde belirtmeye" de almt (a.g.e., s. 26). 111. Bu tartmalar hakknda ierin'in sunduu, genelde doru grnen versiyon L. Fi .seher. The Soviets in the World Affairs (1930), c. 1, s. 335-7'de bulunabilir; resmi Sovyet grn serimleyen 20 Nisan 1922 tarihli bir mzekkere iin bkz. Matriau Gcnuczskoy Konferentsii (1922). s. 127-39.

CENOVA VE RAPALLO'YA 3 5 1 rt e d i l m i vaziyetteki A l m a n h e y e t i n e , tilaf Devletleri'nin S o v y e t H k meti'yle, Ruslarn A l m a n y a z e r i n d e k i tazminat taleplerini y e n i d e n d e v reye s o k m a y ieren koullar z e r i n d e bir pazarlk yaptklar sylentileri ulat: Bu talepler, Versay a n l a m a s n n , Brest-Litovsk a n l a m a s n iptal e d e n 116. m a d d e s i y l e c a n l t u t u l m u t u . p h e n i n asl y o k t u . Bu tr b i r p l a n ele a l n m gibi g r n m y o r . A m a R a d e k u z u n bir sre nce A l m a n resmi e v r e l e r i n e b u tr korkularn tohumlarn d i k k a t l e a t m t : 1 1 1 M a l t zan d a , bu korkular paylasn p a y l a m a s n , kendi d o u c u politikas lehi ne bu korkularla o y n a y a r a k , Sovyet heyeti tilaf Devlelleri'yle A l m a n y a a l e y h i n e a n l a m a y a d a h a fazla a y a r t l m a d a n , onlarla a n l a m a i m z a l a m a nn n e m i n i v u r g u l a d . A l m a n d e l e g e l e r i , P a s k a l y a ' y a g e l e n 1 6 N i s a n 1922 g n sabah, Joffe o n l a r a telefon e d i p Berlin'de m z a k e r e l e r i y a p lan t a m a m l a n m a m a n l a m a y t a m a m l a m a k iin g n n ileriki saatlerin de k o m u sayfiye R a p a l l o ' d a b u l u m a y n e r d i i n d e depresif bir ruh ha li iindeydiler. R a t h e n a u ' n u n biyografisinin yazar, h e y e t i n n d e g e l e n yelerinin R a t h e n a u ' n u n yatak o d a s n d a pijamalaryla t o p l a n p R a p a l l o ' y a g i d i p g i t m e m e y i t a n t k l a r n anlatr. G i z l i a s k e r i m z a k e r e l e r d e Seeckt'in temsilcisi o l a n H a s s e A l m a n heyetinin yesi olarak C e n o v a ' y a gelmiti, a m a bu nl yatak odas s a h n e s i n e katlp katlmad bilinmi yor. R a t h e n a u ' n u n g n l s z l en s o n u n d a Wirth ve M a l t z a n s a y e s i n d e a t l a t l d . 1 1 3 Sovyetler'in daveti kabul edildi. O g n taslak m e t i n d e k i b o l u k l a n n d o l d u r u l m a s y l a geti v e a k a m s t saat bete R a p a l l o a n l a m a s i m z a l a n d . A n l a m a n n i m z a l a n m a s , resmi ieriinden d a h a n e m l i y d i . A n l a m a y a g r e , "RSFSC h k m e t i n i n dier devletlerin b e n z e r taleplerini kar l a m a m a s k o u l u y l a " , aralarnda Sovyet k a m u l a t r m a k a r a r n a m e l e r i n d e n k a y n a k l a n a n A l m a n hak iddialarnn d a b u l u n d u u b t n mali h a k iddialarndan karlkl olarak vazgeiliyordu. D i p l o m a t i k likiler ve el ilik ilikileri y e n i d e n kurulacakl ve a n l a m a n n en n e m l i m a d d e s i e k o n o m i k ilikilerle ilgiliydi:

112, Radek'in 1922 Oca'mn sonlarnda Maltzan'a, Fransa'nn Sovyel HiikUrneli'ne, Almanya'ya kars 116. maddeden doan hak taleplerinde bulunmas kouluyla, de jure tan ma ve kredi nerdiini anlad sylenir (W. von BlUcher. Deutschlands Weg nach Rapallo (Wiesbaden, 1951), s. 154-5). Bu kesinlikle doru deildi. Ama Radek'in o sralarda Fransa' yla bir pazarlk yapmaya altna dair yetersiz de olsa baka veriler vardr: L. O. Frossard, De Jaurs d Lemnt (1930), s. 222'ye gre. Cachin. Radek'in lalimalyla Poincarc'ye "Sov yetler'in ittifak'n nermi. Byle bir giriim, yapldysa bile, pek ciddiye alnmamtr. 113. Sahne urada anlaUlr: H. Kessler, Waither Rathenau: His Life and Work (ngilizce eviri 1919), s. 320-1.

3 5 2 S O V Y E T RUSYA V E D N Y A Her iki hkmet de, her iki lkenin ekonomik gereksinimlerini bir yi niyet ru huyla karlkl olarak karlamaya alacaktr. Bu meselenin uluslararas bir te melde ilkesel olarak halledilmesi halinde, birbirleriyle gr alveriine girecek lerdir. Bu maddenin sonucu, Almanya'nn Rus kaynaklarndan yararlanmaya y n e l i k b t n uluslararas p l a n l a r d a n u z a k d u r m a s ve ki l k e arasnda b i r o r t a k e k o n o m i k c e p h e k u r u l m a s y d : S o v y e l R u s y a iin tad d o laysz c a z i b e d e e s a s e n b u r a d a n g e l i y o r d u . Ayn m a d d e n i n bir b a k a paragrafyla d a A l m a n H k m e t i , S o v y e t - A l m a n ticaretini y r t m e s i neri len k a r m a irketlerin yaratlmasn d e s t e k l e m e t a a h h d n d e b u l u n u y o r du.114 B u o k n e m l i d i p l o m a t i k olay C e n o v a konferansnn zaten atrda y a n yapsn p a r a m p a r a elti. tilaf Devletleri, A l m a n y a ' n n a r k a s n d a n S o v y e t R u s y a ile a n l a m a y a a l m l a r d : S o v y e t R u s y a ise onlarn arka s n d a n A l m a n y a ' y l a a n l a m t . G a z a p l a r n n asli hedefi A l m a n heyeti ol du ve bu g a z a p m t e r e k bir i k y e t n a m e y l e ifade e d i l d i : "Bizzat A l m a n a n s l y e s i d a h a bir hafta n c e , al o t u r u m u n d a . A l m a n h e y e t i n i n bu s o r u n l a r n z m iin gerek bir ballk ve dostluk ruhu iinde dier d e v l e t l e r l e ibirlii y a p a c a n b e y a n e t m e m i m i y d i ? " 1 1 5 G r n t e bu n u n k o n f e r a n s n g i d i a t n a bir etkisi o l m a d . A m a R a p a l l o ' n u n s o n u c u , pazarlk g c n arttrarak S o v y e t h e y e t i n i n v e o n a h e r h a l k r d a uyu m a z l iin d a h a iyi bir b a h a n e s u n a r a k F r a n s z h e y e t i n i n tavrlarn ka t l a t r m a k o l d u . L l o y d G e o r g e ' u n d e h a s n n b u n l a r a r a s n d a k i mesafeyi k a p a t m a y b a a r a b i l e c e i y n n d e k i zayf u m u t artk b t n y l e o r t a d a n kalkt. tilaf Devletler'nn 2 M a y s 1922'de S o v y e t h e y e t i n e verilen bir m e m o r a n d u m d a y e n i d e n ifade edilen k o n u m u , artk F r a n s z l a r d a n ya da B e l i k a l l a r d a n o n a y alabilecek k a d a r sert o l m a s a d a , Sovyetler'in bak a s n d a n , R a p a l l o ' d a n n c e L l o y d G e o r g e ' u n villasnda tartlm o l a n tavizlerden geriye a t l m byk bir a d m t e m s i l e d i y o r d u . 1 1 6 S o n r a k i hafta, ngiliz ve S o v y e t delegeleri a r a s n d a k i b e y h u d e zel tartmalarla

114. RSFSR: Shonik Deistouyusih Dogovorov, c. Ill ( 1922), No. 85, s. 36-8; League af Nations: Treaty Series, c. XIX (1923), s. 248-52. 115. Papers Relating to Internatioril Economic Conference, Genoa, April-May 1922, Cmd 1667 (1922), s. 53-4; tilaf Devletleri'nn protestosunun yan rnlerinden biri de, pro testoya Polonya'nn da katlmas yznden ierin ile Polonya delegesi Skirmunt arasnda gereklesen zehir zemberek mektuplama oldu (Maeriali Genuezskoy Konferentsii (1922), s. 314-22). 116. Papers Relating to International Economic Conference, Genoa, April-May 1922, Cmd 1667 (1922), s. 28-36.

CENOVA V E RAPALLO'YA

353

g e t i . 1 1 7 D a h a sonra, 11 M a y s 1922'de, S o v y e t h e y e t i verimsiz konferan sa son v e r m e niyetiyle y a z l m o l d u u ak u z u n ve p o l e m i k niteliinde bir c e v a p g n d e r d i : Devrimci Fransa eski rejimin yabanc lkelerle yapt siyasi anlamalar pa rampara etmekle kalmad, ulusal borlarn da reddetti. Bu borcun sadece te birini, onu da siyasi gdler yznden demeye raz oldu. K e z a ABD de "ncelleri ngiltere ve s p a n y a ' n n yapt anlamalar r e d d e t m i t i . " 1919'de tilaf Devletleri h k m e t l e r i , m a l u p devletlerin k a m u s a l m l k l e r i n e t a z m i n a t d e m e k s i z i n el k o y m u l a r d . Sovyetler'in i s a v a t a n k a y n a k l a n a n h a k iddialarna g e l i n c e , ngiliz H k m e t i Alaba ma'nn A m e r i k a n i s a v a n d a neden o l d u u zarar tazmin e t m e k iin ABD'ye 15,5 m i l y o n d o l a r demiti. tilaf Devletleri'nin, tazminat t a l e p lerinin tarafsz bir b a k a n o l a n bir k a r m a h a k e m m a h k e m e s i tarafndan karara b a l a n m a s nerisi de Sovyet R u s y a ' n n n e m l i bir ilke b e y a n n d a bulunmasna neden oldu: Bu tr ihtilaflar deerlendirilirken, belli anlamazlklar kanlmaz olarak, aralarndaki husumet bugn tarihte ilk defa gerek ve pratik bir karaktere br nen iki mlkiyet biiminin birbirinin karsna karlmasyla .sonulanacaktr. Bu koullarda tarafsz bir st-hakem diye bir ey olamaz. M e m o r a n d u m , S o v y e t H k m e t i ' n i n " n e m l i tavizler" v e r m e y e hazr o l d u u n a , a m a b u n u s a d e c e d i e r taraftan d a e d e e r tavizler verildii takdirde y a p a c a n a bir k e z d a h a dikkat e k e r e k bitiyordu. E e r tilaf Devletleri "kendileri ile R u s y a arasndaki mali ihtilaflar" meselesini hal l e t m e k istiyorlarsa, baka bir yer vc z a m a n d a bir " k a r m a u z m a n l a r ko m i s y o n u " toplanabilirdi. 1 "* C e n o v a konferans, perde arkasnda, ngiliz ve A m e r i k a n petrol irket leri a r a s n d a k i m c a d e l e n i n bir dier a a m a s n a s a h n e o l d u . Royal D u t c h S h e l l grubu ile S o v y e t H k m e t i a r a s n d a k i m z a k e r e l e r , s z k o n u s u g r u b u n g n e y d o u R u s y a ve Kafkaslar'daki b l n petrol havzasnn inli-

117. Bir Alman kaynana gre, ank ngiliz heyelinin lekrar gzne girmi olan Alman heyeti mensuplar, bu tanmalarda arabulucu rol oynamlar - Rapallo'nun ilk rn: Gel geldim, bu tartmalardan kan tek sonu, Ruslarn "en nihayet, ihtiya duyduklar paray. tilaf Devletlerinden ancak onlarn belirleyecekleri anlarla alabileceklerini anlamalar" ol mu (H. Kessler, Walther Rathenau: His Life and UM (ngilizce eviri 1929), s. 355-6).
118. Material! Genuezskoy Konferemsii ( 1922). s. 230-41 ; Papers Relating to Interna tional Economic Conference. Genoa, April-May 1122, Cmd 1667 ( 1922), s. 38-47; Rusa

ve ngilizce metinler arasnda ufak tefek uyumazlklar vardr, ama ngilizce metnin konfe ransa resmen sunulan Franszca melnin evirisi olduu anlalmaktadr.

354

S O V Y E T RUSYA V E DNYA

y a z n tek bana almay u m a b i l e c e i bir n o k t a y a ulamt: Bu m i n v a l d e bir a n l a m a taslann o k t a n h a z r l a n d s y l e n i y o r d u . B u a n l a m a n giliz h e y e t i n i n , d i e r tilaf D e v l e t l e r i h e y e t l e r i n i n tersine, S o v y e t l e r i n kamulatrlm mlklerin mlkiyetlerini olmasa da kullanm imtiyazn eski sahiplerine iade e t m e n e r i s i n e can g n l d e n k u l a k v e r m e s i n e n e d e n o l u y o r d u phesiz. A m e r i k a n S t a n d a r d Oil C o m p a n y d e Kafkaslar'da baz petrol blgelerini elde e t m i t i , a m a bu ii 1918 tarihli k a m u l a t r m a k a r a r n a m e s i n d e n s o n r a b l g e y i bir R u s mlk s a h i b i n d e n satn a l a r a k yap m t : ngiliz-Sovyet forml b u r a y i e r m e y e c e k t i . A m e r i k a l l a r n karsaldrs. S l a n d a r d Oil'n m d r l e r i n d e n birinin konferanstan iki g n s o n ra L o n d r a ' d a T ha Times'^ verdii bir d e m e l e balad: D e m e t e m n h a s ran i m t i y a z t a n n m a s n a A m e r i k a ' n n i d d e t l e kar o l d u u b e y a n edili y o r d u . " * K o n f e r a n s s r a s n d a . R o y a l D u t c h - S h e d grubu ile S o v y e t H k meti a r a s n d a k i a n l a m a taslann m a d d e l e r i . A m e r i k a n basn t a r a f n d a n sanki a n l a m a Hilen i m z a l a n m gibi y a y m l a n d . 1 2 0 Bu h a b e r l e r bir i n k r t u f a n n a yol at k b u n l a r a r a s n d a Avam K a m a r a s n d a Austen C h a m b e r lan'n syledikleri de v a r d . 1 3 1 Y i n e d e m c a d e l e sert g e i y o r d u ve b i r o k kii Franszlarla Belikallarn ngilizlerin tavrna kar klarnn a r d n d a W a s h i n g t o n ' u n o l d u u n a n a n y o r d u . K o n f e r a n s n son a a m a l a r n d a , 11 M a y s I 9 2 2 ' d c . bizzat A m e r i k a n Dileri B a k a n l , R o m a ' d a k i A m e rikan B y k e l i s i tarafndan C c n o v a ' d a y a y m l a n a n tavizsiz bir bildiriyle m d a h a l e etti: Amerika Birleik Devletleri herkese ak kap brakma ilkesini hesaba katma yan ve herkese eil haklar tanmayan ulusal ya da uluslararas hibir plana asla ra 122 z olmayacaktr S o v y e l R u s y a ' d a s a d e c e ngilizlere y a d a n g i l i z - H o l l a n d a o r t a k l n a p e t r o l imliyaz t a n m a d n s o n a e r d i r e n bu bildirinin larhi, S o v y e l m e m o r a n d u m u n u n k i y l e ayndr. B u n l a r n ikisi d e konferansn s o n u n u n gel d i i n i iaret e d i y o r d u . lilaf D e v l e t l e r i d a h a praik bir a m a iin d e i l de konferans z e r i n d e u z l a m a y a v a r l m bir s o n u l a k a p a t m a k iin, arada ki bariz farklar t a r t m a k iin bir u z m a n l a r k o m i s y o n u t o p l a m a y n n -

119. The Times. 12 Nisan 1922.

120. Bu olay urada anljllr: The Autobiography of Lincoln Steffens ( 193)1, s. 810.
121. Howe of Commons: Sl Series, e. CLI11, col 1995-6.

122. Bu beyan ile bir ay nce The Times'* venlendemeeindili arasnda yakn bir benzer lik olduuna dikkat ekilmitir; Slandard Oil Company'in "Rusya'daki Amerikan karlar nn korunmas amacyla" DjUler Balanl'na yapl mdahale lalrhi. Forcn Rclam>n\
of the UnicJ States. 1921. t. II (1938). s. 786-8'dedir.

CENOVA V E RAPALLO'YA

355

deki S o v y e l n e r i s i n i kabul eltiler. U z m a n l a r n 1922 T e m m u z u ' n d a L a h c y ' d e t o p l a n m a s n a karar v e r i l d i . m B u n d a n sonra d a k o n f e r a n s d a l d . C e n o v a konferans baarszlkla s o n u l a n m t . Sovyet H k m e t i ' n i n istedii s o m u t s o n u l a r d a n hibiri k m a m t ; de jure t a n n m a , y a b a n c s e r m a y e yatrm, krediler v e hak iddialarnn s o n u c a b a l a n m a s . Yine de k o n f e r a n s t a n bir e y l e r kmt, stelik dier biitn l k e l e r d e n ok Sovyet R u s y a lehine bir eyler. S o v y e t H k m e t i , r e s m e n t a n n m a s a d a , k o n f e r a n s m a s a s n d a eit bir e g e m e n d e v l e t o l a r a k r e s m e n k a b u l e d i l m i ti. H a k iddialar s o n u c a b a l a n m a s a d a , ulalabilecek bir s o n u c u n t e m e l leri a k a ortaya k m t : S a v a b o r l a r ve i savala ilgili h a k iddiala r karlkl olarak silinecekti; a l a c a k l l a r bunlar d e y e c e k krediler verdi i t a k d i r d e sava-ncesi b o r l a r n b i r k s m denecekti; m l k l e r i k a m u latrlm eski mlk sahipleri, d a h a fazla s e r m a y e y a t r m a y a h a z r l d k t e n t a k d i r d e , mlklerini imtiyazlar e k l i n d e geri a l a c k l a r d . H e p s i n d e n n e m l i s i . C e n o v a konferans R a p a l l o a n l a m a s n m m k n klmt. Sov yet H k m e t i ' n i n bu k a z a n m a ykledii (uhaf n e m , bir ay s o n r a VTsJK' n s z k o n u s u a n l a m a y o n a y l a y a n bir k a r a r n d a b a v u r u l a n d a h a n c e ei g r l m e d i k l d e scak ve vurgulayc s l u p t a n da anlalr. Bu ka rara g r e , VTsIK Rapallo'da imzalanan Rus-Alman anlamasn, savalarn getirdii glkler, kaos vc tehlikeden kmann lek doru yolu o l a n k selamlar, RSFSC'nn kapitalist evlcllerle kuracj ilikiler iin sadece hu tip anlama lar normal gur. Halk Komiserleri Konscyi'ne vc Dileri Halk Komiserliine politikalarn belirtilen ruh haliyle yrmc lalmai verir, ve Dileri Halk Komiserliine, Rapallo arlamas lurimdcn anlamalardan sap may, ancak bu sapmalarn. RSFSCnin ve onunla mttefik Sovyo cumhuriyetle rinin emeki kitleleri iin ok zel avantajlarla telafi edildii istisnai durumlarda kabul eincsini emreder.'-'' A l m a n H k m e t i iin o l d u u gibi S o v y e t H k m e t i iin d e R a p a l l o a n l a m a s , n a d i r g r l e n ve ferahlatc br k a r a k t e r e , eit hr pazarlk ka r a k t e r i n e sahipti; S o v y e l R u s y a ' n n da W e i m a r C u n h u r i y e i ' n i n de eit bir taraf olarak m z a k e r e d e b u l u n d u u ilk n e m l i diplomatik vesileydi. Av r u p a t o p l u m u n d a n d l a n m bu iki ulke, ideolojik Ikllklarn olutur123. Papers Relating to International Economic Conference, Genoa. April-Mav 1922, Cmd 1667(1922). s. 49-50. 124. /// Ses.ya Vseresusskogo Cenral'noco lsp:>lnlel'nO Komiea IX So:t\a, No.

5 ( 1 9 Mavis 19221. s. 17; Mvunkov i Sabanin, Afci/dWjav Foiitika.c. Ill, 1(1928),

s. ( 9 2 . .

356

SOVYET RUSYA V E D N Y A

d u u engeli ap e l ele v e r m i l e r v e b y l e c e s z k o n u s u t o p l u m u n b a m sz yeleri o l a r a k statlerini v e zsayglarn y e n i d e n k a z a n m l a r d . S o v yet H k m e t i ' n i n bir A v r u p a D e v l e t i o l a r a k d i p l o m a s i o y u n u n d a baarl bir rol o y n a y a b i l e c e i n e d u y u l a n g v e n , R a p a l l o a n l a m a s y l a balad. S o v y e t politikas v e b a k a s n d a k i d e i i m i n ( R a p a l l o a n l a m a s b u d e i i m i n ifadesiydi) u z u n v a d e l i erimleri h e n z tam a n l a m y l a anlal m d e i l d i . R S F S C ' n i n o kritik lk iki ylnda kapitalist d n y a iindeki b l n m e l e r v e k s k a n l k l a r s a y e s i n d e h a y a t t a kald S o v y e t liderleri a r a s n d a klie haline g e l m i bir g r t . 1918'de batl tilaf D e v l e t l e r i ' n c kar A l m a n y a ' y , A l m a n y a ' y a kar d a tilaf Devletleri'ni k k r t m a y a y nelik k a b a g i r i i m l e r d e b u l u n u l m u t u . Lenin bir defasnda rejimin ilk ylndaki b t n d politikasnn "kapitalist lkeler a r a s n d a k i b l n m e d e n y a r a r l a n m a k t a n ibaret o l d u u n u sylemitir; 1 -'' W a s h i n g t o n konfe rans srasnda da A m e r i k a l l a r d a n alnan destek, J a p o n y a ' n n Sibirya'y tahliyesini h z l a n d r m a k t a o k deerli bir rol o y n a m t . A m a g d e n g e sini, ilk kez, Avrupa'daki S o v y e t politikasnn aka b e y a n e d i l m e s e de c a n alc bir ilkesi h a l i n e getiren, R a p a l l o a n l a m a s o l d u . C e n o v a konfe rans S o v y e t Rusya'nn karsna, R u s y a ' n n k a y n a k l a r n s m r m e k vc e k o n o m i k a d a n baml "geri k a l m " bir lke olarak S o v y e t Rusya'ya koullar d a y a t m a k z e r e birlemi bir Avrupa tehlikesini k a r m t ; s z k o n u s u tehlike Sovyetler'in k o r k u l a r y l a a b a r t l m olsa da b t n y l e te m e l s i z s a y l m a z d . Bu tehlike b y l e bir projenin temel o r t a k l a r n d a n biri n e kur yaplarak atlatlmt. R a p a l l o a n l a m a s , k e l i m e n i n tam a n l a m y la, bir ittifak a n l a m a s deildi. H e r iki taraf iin de b a k a h e r k e s i dla yan bir birlik o l u t u r m u y o r d u . S o v y e t R u s y a , bala ngiltere o l m a k ze re Avrupa'daki d i e r g r u p l a ilikilerini ve hl h e r iki Avrupa g r u b u n a da b a l a n m a y a c a k k a d a r u z a k t a ve g v e n d e o l a n A B D ile likilerini iyile tirme kaygsn b r a k m d e i l d i . A m a R a p a l l o , kapitalist d n y a n n Sov yet iktidarna kar b i r l e m e s i n i n ne p a h a s n a o l u r s a olsun n l e n m e s i ge rektii ve b u n u n da d n y a n n b l n d k a m p l a r d a n birine d o s t l u k elini uzatarak s a l a n a b i l e c e i ilkesine yerleiklik k a z a n d r d ; W e i m a r d n e m i b o y u n c a A l m a n y a iki g r u b u n d a h a zayf olan d u r u m u n d a o l d u u iin, bu S o v y e t R u s y a ile A l m a n y a a r a s n d a zel bir iliki kurulmasn salad. Birka ay s o n r a . R a p a l l o politikasnn balca m i m a r l a r n d a n biri sayl m a s g e r e k e n R a d e k , bu likiyi R u s y a ' n n ezeli karlar ve eski tarz dip l o m a s i n i n g e l e n e k s e l savlar a s n d a n t a n m l a m t r :

125. Bkz. yukarda s. 259-60.

CENOVA VE RAPALLO'YA

357

Almanya'y b o m a politikas aslnda bir byk d e v l e olarak Rusya'y i m h a et m e y i beraberinde getiriyordu; n k R u s y a nasl ynetilirse y n e t i l s i n , Alman ya'nn varolmas her zaman onun karnadr... Savalar y z n d e n azami l d e z a y f l a m bir Rusya, Almanya'nn varl tilaf Devetleri'nin stnlklerine bir kar-arlk oluturma sayd ne byk bir devlet olarak kalabilirdi, ne de sanayisi nin y e n i d e n ina edilmesi iin gerekli e k o n o m i k ve teknik aralar elde edebilirdi. B u b e y a n n v e s i l e s i n i n , K o m i n t e m ' i n d r d n c k o n g r e s i iin h a z r l a n m b i r r a p o r o l m a s belki d e t u h a f t r . 1 2 6 A m a b u k u r u m u n p o l i t i k a l a r n d a NEP, C e n o v a v e R a p a l l o ' n u n e t k i s i y l e y a a n a n d e i i k l i k l e r s o n r a k i b lmde incelenecek.

126. Die Liquidation des Vcrsaitter Friedens: Bericht an den Vierten Kongress der Kommunistischen Internationale {Haniburg, 1923), s. 22; Radek kungrede bu konu hakkn da konumam ve kongreye dalitan raporlar kongre tutanaklarna geirilmemitir. ngi lizce evirisi The Winding-lip of the Versailles Treaty (Hamburg, 1922) balyla yaym lanmtr.

BLM 30

KOMNTERNDE GER EKLME

1921 M a r t ' n d a h e m y u r t i i n d e h e m d e d i p l o m a t i k c e p h e d e yaartan "ge ri e k i l m e " n i n en ne k a n n e d e n i , d e v r i m i n Avrupa'ya y a y l m a s n d a k i b e k l e n m e d i k g e c i k m e y d i . G e i d n e m i n i n belirsiz bir tarihe k a d a r uza m a s n n getirdii e k o n o m i k tehlikeler, S o v y e t R u s y a ' n n kapitalist d n yayla d o s t a n e ticari ilikilere girmesini g e r e k t i r i r k e n , siyasi tehlikeler de baz kapitalist devletlerin d m a n l n a kar bir sigorta olarak dierle riyle d o s t a n e ilikilere g i t m e y i -kapitalist d n y a y b l m e p o l i t i k a s n gerektirdi. Bu olaylar reten n e d e n i n - A v r u p a d e v r i m i n i n uzun bir s r e liine e r t e l e n m e s i n i n - K o m i n t e m ' i n bak asn v e politikalarn d a h a da dolaysz olarak e t k i l e m e s i k a n l m a z d ki bu da K o m i n t e m ' i n faali y e t l e r i n d e y e n i d u r u m a u y g u n olarak y e n i d e n d z e n l e m e l e r y a p l m a s n g e r e k t i r i y o r d u . A l m a n y a ' d a 1921'de c e r e y a n e d e n " M a r t e y l e t r u ' n d e n s o n r a b u s o n u t a n k a n l a m a z d . S z konusu y e n i d e n d z e n l e m e 1921 b a h a r ve y a z n d a m n a s i p bir b i i m d e yapld ve ayn yln H a z i r a n ve T e m m u z a y l a r n d a yaplan n c K o m i n t e r n k o n g r e s i n d e k a y d a geiril di. Bu d z e n l e m e , S o v y e t i ve d politikasnda NEP'in ve ngiliz-Sovyet ticaret a n l a m a s n n temsil ettii d e i i m i n d o a l m u a d i l i y d i . G e l g e l e lim, K o m i n t e r n ' d e k i c e p h e deiikliinin, R u s partisi iinde bile direni l e k a r l a m a d a n gerekletirilebilmesi p e k m m k n deildi; Troki'nin k o n g r e n c e s i n d e P o l i t b r o ' d a v e m e r k e z k o m i t e s i n d e y a a n a n tartma larla ilgili; k e n d i s i , L e n i n ve K a m e n e v ' i n geri e k i l m e d e n ve u z l a m a d a n yana olduklar halde, Zinovyev, Buharn, Radek ve Bela Kun'un devrim ci taarruzu v a z e t m e y i s r d r d k l e r i y l e ilgili anlattklar g e n e l hatlaryla d o r u k a b u l edilebilir. 1 H e r h a l k r d a , Lenin'in kararl g a l e b e ald. K o n g r e d e R u s d e l e g e l e r i , vurgu d e r e c e l e r i farkl da olsa, tek bir sesle ko nutular.

1. L. Troki, The Real Situation in Russia (1928), s. 246-9. Zinovyev, daha sonralan nc kongre yaplaca sralarda "Rus heyetimiz iinde bile" Mart eylemi konusunda g r farkllklar olduunu kabul etmitir (Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunis tischen Internationale (Hamburg, 1923), s. 197).

KOMNTERN'DE GER EKLME 3 5 9 K o m i n t e r n ' i n 2 2 H a z i r a n 1921'de t o p l a n a n n c k o n g r e s i n i n s a h n e lenii v e d z e n l e n i i d a h a n c e h i o l m a d k a d a r aaalyd; d a h a fazla sayda d e l e g e Avrupa'dak v e dier yerlerdeki d a h a o k sayda partiyi v e parti yelerini t e m s i l e d i y o r d u . kinci ve n c k o n g r e l e r arasnda ge e n s r e d e K o m i n t e r n k e n d i n i byk lekli bir rgt olarak r g t l e m e ye balad, 1919'da a l m a y a balad K r e m l i n ' d e k i iki- o d a d a n eski A l m a n B y k e l i l i i n i n g r k e m l i binalarna tand. Ayrca d i e r lke lerden gelen d e l e g e l e r i n kalacaklar bir oteli de oldu, a m a ilk ngiliz ziya retilerden birinin sylediklerine baklrsa, buras "feci bir h a l d e y d i ve h e r yeri s a n l a r b a s m t " . 2 Ayn d n e m d e , Z i n o v y e v ' i n n c kongre ye gururla anlattna g r e , IKKI o t u z bir o t u r u m d z e n l e m i t i ; ileri da ha sratli g r m e k iin y a k n tarihlerde yedi y e d e n o l u a n ve zellikle gizli ve yasad faaliyetlerin idaresiyle ilgilenen bir i b r o k u r m u t u . 3 A m a , g r n t e k i bu i l e r l e m e belirtilerine r a m e n , bu k o n g r e d e k i c i d d i yet ve kendini k s t l a m a tns, 1920'nin d e v r i m c i iyimserliiyle tuhaf bir b i i m d e eliiyordu. Z i n o v y e v ' i n a y n c e k o n g r e davetiyeleri y a y m lanrken yazd, Komnist Entemasyonal'in nc Kongresinden n ce balkl bir yazda, "uluslararas proleter d e v r i m i n i n t e m p o s u , eitli n e d e n l e r l e , biraz y a v a l a m a k t a d r " d e n e r e k bu d u r u m kabul e d i l i y o r d u . 4 K o n g r e n i n " E k o n o m i k K r i z v e E n t e m a s y o n a l ' i n Yeni G r e v l e r i " hakkn daki ilk r a p o r u n u 5 hazrlayan Troki, 1919'un tehdtkr d n e m l e r i n d e n beri burjuvazinin z g v e n i n i y e n i d e n k a z a n d n d a n v e d e v r i m c i dalga nn g e r i l e d i i n d e n s z e d i y o r d u . K a p i t a l i z m i n g r n t e k i istikrarnn y a n l s a m a o l d u u d o r u y d u . T r o k i , eski " 1 8 4 7 m i 1849 m u ? " s o r u s u n u g z n n d e b u l u n d u r a r a k , burjuva kapitalizminin yeni bir g e n i l e m e d n e m i n e girdii 1848 sonras d u r u m l a g e r e k l e bir koutluk o l m a d n ve a k l a m a y a dikkat e d i y o r d u . K a p i t a l i z m 1914-18 s a v a n d a l m c l bir d a r b e yemiti; kapitalist d e v l e t l e r arasndaki a t m a l a r artyordu;

2. T. Bell, Pioneering Days (1941), s. 214. 3. Protokoll des IH. Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1921 ), s. 151, 1045. 4. Kommunistieskii Internatsional, No. 16 (31 Mart 1921), col. 3481. 5. Raporun iki versiyonu vardr - biri kongreye sunulan versiyon (Protokoll des HI. Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1921), s. 48-90), dieri ise Troki'nin daha sonra yeniden yaymlad versiyon (Pyat' Let Kominterna (tarihsiz [1925]), s. 138-86). kinci versiyon daha kapsamldr, ama aralarnda "1923 ya da 1924 y lnda" ABD ile ngiltere arasnda sava; kacana dair unlu kehanetin de bulunduu baz pasajlara yer vermez (Protokoll des III. Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1921), s. 86); Troki daha kongre bitmeden, srf "rnek olarak zikrettii" bu "la netli tarih"i verdiine piman olmutut (a.g.e., s. 132).

3 6 0 S O V Y E T RUSYA V E D N Y A devrimin baars kesindi. Yine de iiler geri e k i l m e k zorunda kalm lar v e s a v u n m a d u r u m u n a g e m i l e r d i . T r o k i u s o n u c a v a r y o r d u : u anda K o m n i s t Enternasyonal'n nc kongresi yaplrken iinde bulu nulan durum, birinci ve ikinci kongredeki le rle ayn deildir. O sralarda g e n i bir perspektif oluturduk, g e n e l hatt izdik vc "bu hatt izleyerek, bu burcu takip ederek proletaryay kazanacak ve dnyay z a p t e d e c e k s i n i z " dedik. Bu hl doru m u ? Tamamen doru. Bu byk l e k t e hl btnyle doru. S a d e c e hattn ini klar zerinde durmamtk, imdi onlarn farkna varyoruz. Yaadmz ye nilgiler ve hayal krklklar yoluyla, ayn zamanda y a p t m z fedakrlklar ve btn lkelerde - h e l e Rusya'da bol b o l - grlen yanllklar yoluyla bunlarn far kna varyoruz. imdi ilk defa olarak hedefe, iktidar e l e g e i r m e y e , d n y a devri m i n e o kadar da yakn o l m a d m z gryor ve hissediyoruz. O sralarda, 1 9 1 9 ' da, kendi k e n d i m i z e "birka aylk m e s e l e " diyorduk. i m d i "belki de birka yl lk m e s e l e " diyoruz, 6 Konferansn daha sonraki bir s a f h a s n d a , L e n i n k e n d i "nihai ka

r m n y l e anlatmtr: G e r e k l e e c e i n i n g r d m z uluslararas devrimin gelii ilerleme kayde diyor. A m a bu ilerleme b e k l e d i i m i z gibi dz bir i z g i halinde gereklemiyor. lk bakta, ne kadar kt olursa olsun, barn imzalanmasndan sonra bildiimiz gibi, devrimin n e m l i vc o k sayda belirtisi o l m a s n a ramen dier kapitalist l kelerde bir devrim yaratmay baaramadmz aktr... Artk asl n e m l i olan d e v r i m e t e m e l d e n hazrlanmak ve balca kapitalist lkelerde devrimin somut ge liimini derinden incelemektir. 7 K a r a r m e t n i n d e k a s v e t l i bir t e h i s t e n bir t e v i k k r n t s k a r a b i l m e k iin e l d e n g e l e n yaplmtr: S a d e c e kk burjuva aptall Avrupa proletaryasnn sava srasnda ya da savan b i t m e s i n d e n h e m e n sonra burjuvaziyi d e v i r m e m i olmasn Komnist Enternasyonal programnn k olarak yorumlayabilir. Komnist Enternasyo nal'n proletarya devrimi iin yola koyulmas, takvimdeki d e i m e z tarihlerde devrim o l a c a ya da devrimi belli bir zamanda mekanik bir b i i m d e g e r e k l e tirme gibi bir ykmllk olduu anlamna g e l m e z . D e v r i m her zaman yaayan formlarn verili iarihsel temeller zerinde verdii bir m c a d e l e olmutur, hl da yledir. Kapitalist d e n g e durumunun sava tarafndan d n y a l e i n d e imha edil m e s i , devrimin temel g c olan proletarya iin elverili koullar yaratr. K o m nist Enternasyonal'n bln abas bu k o n u m d a n s o n u n a kadar yararlanmaya y nelikti, hl da yledir. 8

6. A.g.e.. s. 89-90. 7. A.g.e., s. 749; Lenin, Soineniya, c. XXVI. s. 452. 8. Kommunislieskii nlernatsional v Dokumemak (1933), s. 178; Varga'nn daha sonra sylediklerine baklrsa {Protokoll: Fnfter Kongresses der Kommunistischen Internati onale (tarihsiz), c. 1, s. 108), bu karam ilk tasla daha karamsard, ama Alman ve Macar heyetlerindeki "Solcular"dan gelen protestolar yznden deitirilmiti.

KOMNTERN'DE GER EKLME 361 A l m a n y a ' d a k " M a r t e y l e m i " n i n fiyaskoyla s o n u l a n m a s yeni tehis te n e m l i bir rol o y n a m ve bu olayla ilgili tartmalar k o n g r e n i n z a m a n v e d i k k a t i n i n n e m l i bir b l m n gal e t m i t i . H e m IKKI r a p o r u hak kndaki h e m d e " K o m n i s t E n t e m a s y o n a l ' i n T a k t i k l e r i " h a k k n d a k i tar t m a l a r a bu k o n u h k i m oldu. R u s h e y e t i n i n balca k o n u m a c l a r Ra d e k v e T r o k i ' y d i ; 9 a m a n e r e d e y s e btn A l m a n d e l e g e l e r (ve dier lke lerden d a h a b i r o k d e l e g e ) k o n u u p siyasi bir geri e k i l m e y e o u n l u k l a elik e d e n o karlkl ikyet a t m o s f e r i n e k a t k d a bulundular. T a r t m a K o m i n t e r n liderlerinin d i k k a t i n e iki h a s s a s m e s e l e y i s u n d u . Birincisi, lK Kl'nn M a r t e y l e m i n i n baarszlndan h e r h a n g i bir b i i m d e pay a l m a sn nlemek artt. Bu n i s p e t e n k o l a y o l d u ; bir b t n o l a r a k A l m a n dele geleri ne h i s s e t m i olurlarsa olsunlar, " y n e t i m t e m s i l c i l e r i n i n " s o r u m l u luundan s a d e c e C l a r a Z e t k i n b a h s e t t i . 1 0 kincisi, Levi'nin itaatsizliine g z y u m m a d a n , o n u partiden atanlarn d e s t e k l e d i i " d e v r i m c i t a a r r u z " politikasn k n a m a k artt. B u d a h a z o r o l d u ; n k hi k i m s e - o n u n l a birlikte m e r k e z k o m i t e d e n istifa e d e n C l a r a Z e t k i n b i l e - Levi'nin d a h a sonraki d a v r a n l a r n o n a y l a m a s a ya da o n u n partiden ihracnn adil ol d u u n u inkr e t m e s e bile, K o m i n t e r n liderlerinin u a n d a s a v u n d u k l a r politikann d a h a n c e Levi'nin K P D ' d e s a v u n d u u politikadan ayr bir ya n o l m a d yaygn k a b u l g r e n g r t . 1 1 K o n g r e t a r a l n d a n oybirliiyle b e n i m s e n e n karar, bu skntlarn fena h a l d e farknda o l u n d u u n u gste riyordu. Karar, " K P D ' n i n " M a r t e y l e m i n i " h k m e i n O r t a A l m a n y a pro letaryasna saldrs y z n d e n y a p m a k z o r u n d a kald e k l i n d e bir kes i n l e m e y l e b a l y o r d u . B y l e c e 17 Mart'tan n c e Bela Kun ile m e r k e z komitesi a r a s n d a g e m i olabilecek h e r ey k o n u y l a alakasz grlerek bir kenara b r a k l m o l u y o r d u . D a h a s o n r a partinin yapt "bir dizi h a -

9. Zinovyev genel raporunda konuya ksaca deinip Radek'in lakik 1er hakkndaki rapo runa havale eder; anlalan bu parti kararyd ve Zinovycv'in meseleye ahsen, uygun bir konumac olamayacak kadar ok dahil olmu olduunu gslerir. Bela Kun sadece bir kere dzenle ilgili olarak konumu, o zaman da kendisini "Solcular saf denen" safa yerletir mitir (Protokoll des III. Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1921), s. 650-1). 10. Bkz, yukarda s. 314. 11. Kongreden sonra Lenin "yapt halalar zellikle 1921 Mart'nda Almanya'da Sol komnistlerin yapt bir dizi halaya veri len bir tepki olarak aklanabilecei srece Levi'yi savunmak art olmutu" diyerek bu gr kabul eder (Lenin. Soineniya, c. XXVII, s. 8); Komintern'in sonraki kongresinde Ruth Fischer makul bir biimde u ikyeti dile gelirdi: "nc dnya kongresi Paul Levi'nin grleri hakknda net bir konum benimsemedi ve Paul Levi'nin sadece disiplin gerekesiyle ihra edilmi olduu izlenimini uyandrmadan onun Mart eylemine ynelttii eletiriyi stlenmeyi baaramad" (Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Intet nationale (Hamburg, 1923), s. SO).

3 6 2 SOVYET RUSYA V E DNYA a"dan bahsedilerek bunlarn en nemlisinin "mcadelenin savunmaya y n e l i k niteliinin y e t e r i n c e v u r g u l a n m a m o l m a s ve saldr arsnn p r o l e t a r y a n n vicdansz d m a n l a r n a KPD'yi p r o l e t a r y a y a d a r b e rt kanl y a p m a k l a k a r a l a m a frsat v e r m e s i " o l d u u belirtiliyordu. M a r t e y l e m i "leri bir a d m " temsil e d i y o r d u ( b u vg k u l a a ii bo g e l m e k t e d i r ) . A m a KPD b u n d a n b y l e , e y l e m e g e m e d e n n c e "bir saldr d z e n l e m e n i n g l n e aret e d e n g e r e k l e r e ve fikirlere iyice kulak ve recek, s a l d n a l e y h i n d e k i savlarn geerliliini d i k k a t l e s n a y a c a k t " . 1 2 n c k o n g r e n i n ilan ettii geri e k i l m e , e s k i d e n "ulusal s o r u n ve s m r g e s o r u n u " olarak bilinen, a m a artk d a h a zgl "dou s o r u n u " a d n a l m o l a n sorun k o n u s u n d a da ayn lde rahatsz edici bir barizlikteydi. D o u halklar O r t a ve Bat Avrupa'nn y k s e l e n k o m n i s t partileri n i n p e k ilgisini e k m i y o r d u ; hele ngiliz v e bir l d e d e F r a n s z partile ri iin d p e d z bir sknt kaynaydlar. Dolaysyla, Lenin'in ikinci k o n g r e d e k i abalarna r a m e n , d o u halklaryla ilgili K o m i n t e r n politi kasnn belli bir yapaylk ve belirgin bir p r a g m a t i z m u n s u r u s e r g i l e m e y i s r d r m e s i artc deildi. 1920 E y l l ' n d e B a k ' d e yaplan birinci d o u halklar k o n g r e s i n i n a m a c , g e n e l d e e m p e r y a l i z m e kar o l m a k t a n o k , ingiliz e m p e r y a l i z m i n e kar bir k a m p a n y a d z e n l e m e k t i ; E n v e r Pa a olay b u a y r m n - e n a z n d a n Z i n o v y e v ' i n k a f a s n d a - n e k a d a r gerek o l d u u n u g s t e r m i t i . Baku kongresi ile K o m i n t e m ' i n n c k o n g r e s i a r a s n d a s a d e c e d o k u z a y g e m i t i . A m a b u a r a d a ngiliz-Sovyet ticaret a n l a m a s n n m z a l a n m a s ngiliz e m p e r y a l i z m i n e kar ak p r o p a g a n d a y a p m a y u y g u n s u z bir hale getirmiti; ran ve T r k i y e ile yaplan a n l a m a l a r da ran ve T r k h k m e t l e r i n i tehdit ya da rahatsz e d e b i l e c e k ko mnist propagandadan ayn lde uzak durulmasn gerektiriyordu. Ko m n i z m d o u d a hibir y e r d e k a y d a d e e r bir lerleme s a l a m a m t . Z i n o v y e v ' i n IKKI'nn yl b o y u n c a yapt a l m a l a r h a k k n d a yazd, ba sl hali altm sayfa k a d a r tutan d e v a s a rapor, bu k o n u y l a ilgili olarak lo pu t o p u U a n l a m l c m l e ierir: Yakn Dogu'da Baku kongresiyle yaratlan propaganda konseyi almakladr. Gelgeldim rgtlenme asndan daha yaplmas gereken ok ey vardr. Uzak dou'da da benzer bir dumm vardr. 1 3 12. Kommunislieskii Inlernalsionalv Dokumentak (1933), s. 194. 13. Protokoll des III. Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1921), s. 211; kongre kararlannda "Yakndou ve Uzakdou lkeleri"ne yaplan lek auf da ayn lde ksa ve resmidir (Kommunislieskii Intcrnatsional v Dokumentak (1933), s. 165).

K O M I N T E R N ' D E GER EKLME 3 6 3

G e e n yl y l e s i n e ateli bir b i i m d e tartlan meseleler, bu k e z k o n g renin s o n g n l e d e n sonra alelacele y a p l a n bir o t u r u m a h a v a l e edildi; eitli A s y a lkelerinden k o n u m a c l a r , h e r biri b e d a k i k a y l a snrl, z lemlerini d i l e getiren ksa k o n u m a l a r yaptlar. Yeni o l u a n Transkafk a s y a c u m h u r i y e t i n d e n delegeler, T r k e m p e r y a l i z m i lletine d e d o k u n d u r m a l a r y a p a r a k , yazglarna u l a m o l d u k l a r in kendi k e n d i l e r i n i tebrik ettiler; T r k d e l e g e K e m a l ' e a k a saldrd. i n , Kore v e J a p o n y a delegeleri aslen J a p o n e m p e r y a l i z m i n i k n a m a k l a m e g u l oldular. 1920' d e igal ettii g z e b a t a n k o n u m d a n u z a k l a m o l a n ngiliz e m p e r y a l i z m i n d e n , s a d e c e ran v e T r k i s t a n ' d a n g e l e n d e l e g e l e r bahsetti. K o m i n tern'in belli bal liderlerinin hibiri, hatta tek bir Rus d e l e g e bile tart m a y a k a t l m a d . B u batan savmacl " t a m bir o p o r t n i z m " v e " b i r kin ci E n t e r n a s y o n a l k o n g r e s i n e d a h a y a k a n " bir tavr olarak b e t i m l e y e c e k ve Avrupal ve A m e r i k a l delegelerin sergiledii bariz ilgisizlii p r o t e s t o e d e c e k c r e t i , s a d e c e g e e n ylk tartmalarn canllk ve b o l l u u n u ha trlayan Hintli R o y g s t e r d i . 1 4 uras a k a anlalyordu ki, A s y a halk lar a r a s n d a d e v r i m e K o m i n t e r n tarafndan hibir z a m a n bal bana bir a m a o l a r a k b a k l m a m t . n c k o n g r e A s y a ' n n hararetini s n d r p o n u bir vesayet k o n u m u n a yerletiriyordu. n c k o n g r e d e k i c e p h e deiiklii, a k a bir taktik deiikliini d e talep e d i y o r d u . kinci k o n g r e d e n beri, K o m i n t e r n ' i n politikas d o k t r i n y a d a parti disiplininin t e h l i k e d e o l d u u h e r y e r d e partileri a c m a s z c a b l m e k o l m u t u ; b u aslnda y i r m i bir k o u l u n esasyd. N i t e k i m L e g h o r n ' d a zafer k a z a n p talyan partisini b l m olan Rakos, Berlin'de d e srarla L e v i ' n i n kellesini talep e t m i t i ; Z e k i n ' e g r e , " K o m i n t e r n in de erli o l a n n bir kitle partisi deil, k k , saf bir parti o l d u u n u " ve A l m a n partisinin "fazla b y d n " lan e t m i t i . 1 5 Lenn bile n c k o n g r e d e , Bolevikler'in u b a t d e v r i m i srasnda k k bir parti o l d u u eklindeki p e k tutulan laf tekrar e t t i . 1 6 A m a b u sralarda b r y n d e k i dalga d a h a g l y d . H a l l e k o n g r e s i USPD'de d o k t r i n e r bir b l n m e y a r a t m o l d u u ve a y n z a m a n d a ortaya bir k o m n i s t kitle partisi k a r m o l d u u in parlak bir b a a r o l m u t u . A m a bu baar b a k a y e r l e r d e tekrarlan m a m i t i v e t e k r a r l a n a c a n a dair p e k bir e m a r e d e yoktu. F r a n s a ' d a yeni k o m nist partisi saysal olarak sosyalist selefinden zayft; talya'da ise bir a z n l k t a n ibaretti. A l m a n y a ' d a lider kadrolar a r a s n d a y a a n a n yeni bir

14. A.g.e., s. 1018. ]5. A.g.e.,*. 289. 16. Lenin, Soineniya, c, XXVI, s. 439.

364

S O V Y E T RUSYA V E DNYA

b l n m e . M a r t e y l e m i n c e s i n d e partiyi zayflatml. E e r kinci k o n g r e nicelikten o k nitelie n e m verdiyse, b u n u n n e d e n i bir kere nitelik ga r a n t i y e alndktan s o n r a niceliin k e n d i l i i n d e n geleceini v a r s a y m a s y dt: Partiler i m a n s z reformist liderlerine kar b l n d k t e n sonra, kitleler y e n i ve saf lider k a d r o l a r n a k o a c a k l a r d . Bu beklenti g e r e k l e m e m i t i . n c k o n g r e d e ilk k e z bir e n d i e tns hissediliyordu. Z i n o v y e v bile fikrini deitirmi gibi g r n y o r d u : Hibir suretle [dramatik bir biimde haykrarak konuuyordu] Alman Kom nist Partisi'nin saflarnda baka bir blnmeye zin veremeyiz. Partimizin bir b lnmeye daha dayanp dayanamayacan gerekten bilmiyorum. 1 7 A m e r i k a n v e ngiliz partileri, "bir h i z i p olarak k a l m a m a n n b i r l m k a l m m e s e l e s i " o l d u u uyarsnda b u l u n u l d u . zellikle ngiliz partisi m a d e n c i l e r grevi srasndaki etkisizlii y z n d e n payland ve k k bir parti o l m a n n g u r u r d u y u l a c a k bir ey o l m a d alt izilerek vurgulan d . 1 " K o n u y l a ilgili k o n g r e k a r a r m a g r e , "ngiliz K o m n i s t Partisi'nin ilk g r e v l e r i n d e n biri, bir kitle partisi h a l i n e g e l m e k " l i . 1 9 S a d e c e KAPD ko mnist kitle partilerini, ciddi devrimci e y l e m d e ie y a r a m a z , yalnzca " P a z a r gnleri ve tatillerde S o v y e t Rusya lehine e m i r l e g s t e r i l e r " y a p m a y a y a r a y a n " d e v a s a bir b l f olarak g r p a k a r e d d e d i y o r d u . 2 0 Tak tiklerle ilgili k o n g r e k a r a r , bu yeni b a k asn, teorik a d a n yeni o l m a sa da ikinci k o n g r e d e n beri y a a n a n d i k k a t e d e e r bir vurgu d e i i m i n i g s t e r e n terimlerle, altn izerek ilan e d i y o r d u : i snfnn ounluu zerinde lek nfuz oda haline gelmek, onun en ak tif kesimini dolaysz mcadeleye ekmek u anda Komnist Enternasyonal'n cn nemli grevidir... Komnist Enternasyonal, kurulduu ilk gnden bu yana, ak a ve phe glnnez bir biimde, ii kitleleri zerinde sadece ajitasyon ve pro paganda yoluyla nfuz elde etmeye alacak kk komnist hizipler yaratmay deil, ii kitlelerinin mcadelesine dorudan katlmay, bu mcadelede kom nist lider kadrolar oluturup sre iinde byk, devrimci, komnist kitle partile ri yaratmay grev edinmitir. Artk proletaryay b l m e y e alanlar "sosyal d e m o k r a t v e m e r k e z parti ler"di:

17. Protokoll des III. Kongresses der Kommunistischen Internationale 1921), S.628. 18. A.g.e..s. 208,624,654-5. 19. Kommunislieskii Inlernalsional v Dokumentak (1933), s. 184. 20. Protokoll des III. Kongresses der Kommunistischen Internationale 1921), s. 183. 188-9.

(Hamburg,

(Hamburg.

KOMNTERN'DE GER EKLME 3 6 5 Komnist partiler, proletaryann karlar iin verdii mcadele zemini ze rinde birlemesi srecinin tayclar haline gelmilerdir ve bu roln bilincinden yeni bir g elde edeceklerdir. 2 1 T e o r i d e , b l m e p o l i t i k a s n d a n b i r l e t i r m e politikasna g e i , L e n i n ' i n yirmi yl n c e Iskra'nm k u r u l u u vesilesiyle dile getirdii ilkenin uygu l a n m a s y d : " B i r l e m e d e n n c e ve b i r l e m e k iin, ilkin k e s i n ve net bir snr izgisi i z m e m i z g e r e k i r . " 2 2 Pratikte ise, b l m e b i r l e m e y e yol a m a d n a g r e , bu d u r u m saldr tak (iki e r i n d e n s a v u n m a t a k t i k l e r i n e g e m e y e , tavizler ve areler d n y a s n a geici olarak geri e k i l m e y e (NEP'le u y g u l a n a n S o v y e t politikasna d a b u geri e k i l m e d a m g a s n v u r u y o r d u ) karlk g e l i y o r d u . G e l g e l d i m , ii kitlelerinin k o m n i s t partilere e k i l m e s i n e r e d e y s e h e r y e r d e u z a k bir ideal o l a r a k kald srece, nfuz u y g u l a m a n n d a h a dolayl yollar d a d e n e n m e l i y d i . E e r h e m e n d e v r i m olaca u m u d u crk ediliyorsa ve bu arada k o m n i s t partilerin asl ilevi de " s e r m a y e n i n sal d r s n a " kar sebatl bir s a v u n m a hatt y a r a t m a k o l a c a k s a , baka ii partileri ile birlii y a p m a k g e r e k i y o r d u . K o m n i s t partiler iinde kat disiplin u y g u l a m a k t a n v a z g e i l m e s e d e , k o m n i s t y a d a o n o d o k s o l m a yan partilere gsterilen h o g r de s r d r l d ve k a p s a m geniletildi. KPD'nin p r o t e s t o l a r n a r a m e n , KAPD k o n g r e y e bir k e z d a h a kabul edil di {ama oy hakk v e r i l m e d i ) , 2 3 a m a talyan Sosyalist Partisi de d e l e g e l e r g n d e r d i , h e m d e , talyan K o m n i s t Parts'nden bir d e l e g e n i n ikyet el lii gibi, "parti yeleri a r a s n d a bir T h o m a s ' d a n ya da bir S c h e i d e m a n n ' d a n d a h a iyi s a y l a m a y a c a k , k e l i m e n i n tam a n l a m y l a s o s y a l - o v c n l e r ol masna" ramen.
24

A m a K o m i n t e r n e r e v e s i iinde verilen b u t r laviz-

ler yelerli deildi, stelik bir e y a r a m a d k l a r da o r t a y a kt. En n e m li s a n a y i lkelerindeki ii kitleleri, K o m i n i e r n ' l e h e r h a n g i bir ekilde yan yana g e l m e y i hl r e d d e d e n partiler iinde r g t l e n m i l e r d i ; onlara u l a m a k v e " s a l d r g a n s e r m a y e ' y i k o v m a k t a o n l a r l a birlii y a p m a k in, d a h a kapsaml tavizler g e r e k e c e k t i . All ay n c e , KPD'nin aralarnda SPD ve USPD'nin de b u l u n d u u b l n A l m a n Sol partilerine birlikte ha reket e t m e y i n e r e n "ak m e k t u p " u n u Levi ile birlikte k a l e m e a l m olan

21. Kommunistieskii Internatsional Dokamenak(\9), s. 183, 188-9. 22. Bkz. e. I,s. 18. 23. Levi'nin KAPD'yc srekli hogr gsteril meine kar protestosu 1921 Oca'nda IKK1 tarafndan reddedilmiti (Kommunistieskii Internatsional. No. 16 (31 Man 1921). col. 3791-2); KAPD Komintern yeliinden en nihayet 1921 Eyllu'nde ihra edilmiti. 24. Protokoll des III. Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1921), s. 356,

3 6 6 S O V Y E T RUSYA V E DNYA

R a d e k , i m d i u dsturu lan e d i y o r d u : " n c e l i k l e , h e r y o l a b a v u r a r a k kitlelere u l a m a l . " 1 5 Bu yeni bir b u y r u k d e i l d i . Bir yl n c e ikinci k o n g re de "kitlelere nfuz e d i n " ve "kitlelerle d a h a sk b a k u r u n " sloganlar n ortaya a t m t . 2 6 A m a imdi b u d s t u r k o n g r e n i n t e m e l ilkesi olarak s e l a m l a n y o r d u . B e l k i d e n c k o n g r e d e birleik c e p h e politikasnn a k a lan e d i l m e s i n i n l e y e n ey, Levi'nin g z d e n d m o l m a s ve o n u n artk itibarn k a y b e t m i ismiyle birlikte a n l a n bir politikay fazla hevesli bir b i i m d e b e n i m s e m e n i n i m k n s z o l m a s y d . B u alt a y s o n r a yaplacakt.

K o m i n t e r n liderlerinin n c k o n g r e d e taktiklerini, kitlelerin ball n k a z a n a c a k b i i m d e deitirmeyi itenlikle i s t e m i o l d u k l a r n a p h e yoktur. A m a bu politikay baarl k l m a k iin gerekli o l a c a k koullar an l a m a m l a r d ; belki a n l a s a l a r bile bu k o u l l a n kabul e t m e k s t e m e y e c e k lerdi. Bat Avrupa'da ve ngilizce k o n u u l a n l k e l e r d e k o m n i s t kitle par tileri ina e t m e y e ve bu partileri dier Sol partilere nfuz e d e c e k birer koba olarak k u l l a n m a y a ynelik h e r trl ciddi giriim, K o m i n t e r n m e r k e z i n i n s a d e c e d o k t r i n d e k i deil disiplindeki katlklar da g e v e t m e yi vc ulusal partilerle b u n l a r n liderlerine, M o s k o v a ' d a asla y e t e r i n c e iyi veya y e t e r i n c e sratli d e e r l e n d i r i l e m e y e c e k o l a n yerel koullara uygun politika ve taktiklerin b e l i r l e n m e s i n d e ok d a h a fazla s z hakk v e r m e y i istemesini gerektirirdi. A m a , k o n g r e kitlelere h i t a p e d e n v e k a n l m a z olarak otoritenin d a h a fazla a d e m i merkeziletirilmesini g e r e k t i r e n poli tikalar tavsiye ettii bir a n d a , m e r k e z i l e m e y i k a n l m a z olarak arttra cak bir ekilde, rgt ve disiplin balarn sklatrma a r s n d a da bu l u n u y o r d u . n c k o n g r e n i n " K o m n i s t Partilerin r g t Yaps, al m a l a r n n Y n t e m v e erikleri" h a k k n d a k i d e v a s a karar m e t n i n d e v e b u n a elik e d e n " K o m n i s t E n e m a s y o n a l ' i n r g t l e n m e s i " h a k k n d a k i ksa karar m e t n i n d e , 2 7 K o m i n t e r n ' i n ve ye partilerin g r e v ve y k m l lkleri en ufak a y r n t s n a k a d a r t a n m l a n m a y a allyordu. Bu m e t i n lerden ilki ulusal partilerin, yelerinin ve basn organlarnn m e r k e z i o t o rite disiplinine tabi o l d u k l a r n d a ve b t n parti y e l e r i n i n aktif parti a lmalarnda b u l u n m a k l a grevli o l d u k l a r n d a srar e d i y o r d u . Parti y e l e -

25.A-g.e-, s. 480. 26. Komnutistieskii Internatsional v Dokumentak (1933), s. 95. 27. Uzun karar metni Kommtnislieskii Internatsional v Dokumentak (1933). s. 20125'edir; ksa karar metni ise Protokoll des III. Kongresses der Kommunistischen Interna tionale (Hamburg, 1921), s. 986-9, 1043'le bulunabilir.

KOMiNTERN'DE GER EKLME 3 6 7 r i "halkn k a r s n a ktklarnda h e r z a m a n s a v a a n bir r g t n yeleri o l a r a k d a v r a n m a l y d l a r . Partilerin y a p a c a yeralt a l m a l a r n n n e m i z e r i n e yeni bir v u r g u yaplyordu; n k tpk L e n i n ' i n p a r t i m c a d e lesinin ilk g n l e r i n d e k u l l a n d gibi, o t o r i t e n i n disiplinli bir b i i m d e m e r k e z i l e t i r i l m e s i n i s a v u n m a k iin d a h a o k b u sav k u l l a n l y o r d u . 2 8 Ulusal parti k o m i t e l e r i s a d e c e ulusal parti k o n g r e l e r i n e kar d e i l , 1 K Kl'ya k a r da s o r u m l u k l m y o r d u - S o v y e t r g t l e n m e s i n d e n b i l d i i m i z "ikili b a m l l k " i l k e s i - 2 9 ve bu olas ballk a t m a s n d a , e l i n d e yete rince mali k a y n a k olan sk yapl m e r k e z i o r g a n n , u z u n v a d e d e , ylda bir t o p l a n a n bir ulusal k o n g r e n i n d a n k ve kesintili o t o r i t e s i n e ar b a s m a s d a h a m u h t e m e l d i . Bu L e n i n ' i n bir yl a k n bir s r e s o n r a y a p l a n d r d n c k o n g r e d e " n e r e d e y s e b t n y l e R u s y a ' y a z g , y a n i h e r ey Rus y a k o u l l a r n d a n a l n m " d i y e r e k saldrd k a r a r d ; B u k a r a r g e r e k t e n d e "l bir m e k t u p " o l a r a k kald, n k y a b a n c l a r n o n u a n l a m a l a r y a d a y r r l e k o y m a l a r b e k l e n e m e z d i . 3 0 Yine d e , n c k o n g r e tarafn dan oybirliiyle k a b u l e d i l e n bu karar bir btn o l a r a k bat d n y a s n d a k o m n i s t kille partileri y a r a t m a a r z u s u y l a tuhaf bir b i i m d e e l i i y o r d u . r g t l e n m e y l e ilgili ayrntlar ek k a r a r d a ele a l n y o r d u . IKKI yeleri nin says arttrld; R u s partisinin h l be d e l e g e s i , d i e r b y k partile rin her birinin ikier, d a h a k k partilerin de birer d e l e g e s i vard. A n a g v d e d e k i bu b y m e , ilk k e z r e s m e n t a n n a n yedi kiilik i b r o n u n n e m i n i de d o a l o l a r a k arttrd. IKKI i b r o y a h e r h a n g i bir parti yesi ni atayabilir m i , y o k s a seimlerini kendi yeleri a r a s n d a n m y a p m a l d r k o n u s u n d a sert bir tartma kt. Ciddi bir o u n l u k snrsz s e i m hak kndan y a n a oy kulland ve IKKl'dak y n e t i c i g r u b u n otoritesi d a h a da glenmi oldu. yaymlanan
31

K i t l e l e r e d a h a aktif bir b i i m d e y a k l a m a politikasn dergisi Kommunislieskii htlernatsionafin bundan

u y g u l a m a y a g e i r m e b a b n d a n , K o m i n t e m ' i n drt d i l d e d z e n s i z olarak resmi

28. "Yasad" parti faaliyetleri hakkndaki pasajn ilk tasla, IKKI szcsnn kongre ye aklad zere, "burjuva hkmetlerine ok fazla ey ak etmemek iin" nihai karar metninde biraz sulandrlmtr (Protokoll des III. Kongresses der Kommunistischen Inter nationale (Hamburg, 1921), s. 1042): Gelgelelim, bunun metnin lk haline ynelik itirazla rn lek gerekesi olduu phelidir. 29. Bkz. c. I, s, 203-4. 30. Lenin, Soineniya, c. XXVII. s. 354-5. 31. Protokoll des III. Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1921), s. 1044, nc kongreden sonra IKKI tarafndan oluturulan i bro Zinovyev, Bu har n.Gennari, Hecken, Radek, Bela Kun ve Souvarine'den meydana gelmiti (Kommunistieskiilnternatsionai.No. 18(8 Ekim 1921), col. 4756): IKKl'nn 26 Austos 1921 tarihli fcaranyla i bronun ad "prezidyum"a dntrld (t.g.e., col. 4758).

368

S O V Y E T RUSYA VE DNYA

b y l e d z e n l i olarak h e r ay y a y m l a n a c a - a s l n d a bu h e v e s a n c a k 1925' le g e r e k l e t i r i l e b i l d i - a y r c a A l m a n c a , ngilizce ve F r a n s z c a o l a r a k In ternationale Presse-Korrespondenz (ksaca Inprekorr) adyla daha pop ler bir haftalk dergi y a y m l a n a c a ilan e d i l d i . 3 2 1922 u b a t ' n d a n e m l i partilerden e k d e l e g e l e r i n d a v e t edildii " g e n i l e t i l m i " b r l K K l o t u r u m u d z e n l e m e k gibi bir y e n i l i k y a p l d . Bu d e n e y 1922 H a z i r a n ' n d a da tek rar edildi ve iki ay s o n r a Z i n o v y e v , n e r e d e y s e " k k k o n g r e ' l e r e kar lk gelen bu " g e n i l e t i l m i " o t u r u m l a r n ylda iki k e r e y a p l a c a n ilan e t t i . 3 3 Bu deiikliin belki de a m a l a n m a m iki s o n u c u o l d u . K o m i n tern kongreleri artk ylda bir kere y a p l m a z oldu ve 1922'den s o n r a da d z e n s i z aralklarla y a p l m a y a baland; IKKfnn o l a a n toplantlar da pek y a p l m a m a y a balad. K o m i n t e m ' i n iki aktif organ artk p r e z i d y u m vc geniletilmi IKKl'yd. G e l g e l d i m K o m i n t e m ' i n , zellikle d e Rus liderlerinin bak asnda ki bu geri e k i l m e n i n ierimleri, y a p ve r g t l e n m e y l e ilgili meselelerin o k tesine u z a n y o r d u . Bir ve ayn a n d a h e m d n y a iilerinin b t n ka pitalist h k m e t l e r e d m a n l n tevik e t m e y e v e d e s t e k l e m e y e , h e m d e kapitalist h k m e t l e r a r a s n d a k i b l n m e v e rekabetlerden yararlan m a y a alan ikili politikann b n y e s i n d e en batan beri v a r o l a n amaz aa k a r y o r d u . Bu iki e l k e n de -iilerin k a p i t a l i z m e olan d m a n l k lar ve kapitalist d n y a d a k i b l n m e l e r - sava srasnda S o v y e t reji minin hayatta k a l m a s n a katkda b u l u n m u t u . Sovyet politikas b u n l a r n kisinden birini hmal e t m e l k s n e s a h i p deildi. A m a bunlarn gerektir dii eylemleri kritik a n l a r d a birbiriyle uzlatrmak g olabilirdi. Birinci si kapitalistlere kar iileri k o u l s u z d e s t e k l e m e y i , ikincisi ise bir kapi talist devleti d i e r i n e kar d e s t e k l e m e y i gerektiriyor gibiydi. A m a kapi talist h k m e t l e r i n tavrn ya da e y l e m l e r i n i , onlar d e v i r m e y e a l m a dnda yollarla e t k i l e m e y e ynelik h e r trl plan Bolevik doktriniyle eliiyordu. Halle k o n g r e s i n d e M a r t o v bu a m a z ksa ve z l bir biim d e ortaya k o y m u t u : Kendi iktidarlarnn srmesini dnya devriminin baarsnn garantilerinden biri olarak gren Bolevikler, bylece, iktidarlarn srdrebilmek iin her trl yola, halta aibeli ve mulak yollara bile bavurmak ve bu yollarn uluslararas devrimin geliimi zerindeki etkisini dikkate almamak zorunda kalyorlar. 3 4
32. A.g.e., No. 18 (8 Ekim 1921), col. 4756-7. 33. Kommunislieskii International, No. 22 (13 Eyll 1922), col. 5689. 34. USPD: Protokoll ber die Verhandlungen des Ausserordentlichen Parteitags zu Halle (tarihsiz), s. 213. 1920 AralYnda yaplan bir parti toplantsnda, Lenin dinleyicileri-

KOMNTERN'DE GER EKLME 3 6 9 RSFSC'nin d o l a y s z karlar ile K o m i n t e m ' i n ve o n a y e baz partile rin karlar arasnda st rtl bir eliki o l d u u y o l u n d a k i irkin iddia, K o m i n t e m ' i n n c k o n g r e s i srasnda iki k e z iitildi - a m a h e m e n bir k e n a r a itildi. Serrat'nin talyan sosyalist b a s n n d a y a y m l a n a n ve Z i n o v yev'in o n u n K o m i n t e m ' e olan d m a n l n n kant olarak alntlad bir yazs, K o m i n t e m ' i n , "uluslararas ve ulusal k a p i t a l i z m e kar k e n d i sa v u n m a v e saldr politikasn y r t m e k " z o r u n d a o l a n " b y k bir d e v r i m ci h k m e t " i n h i m a y e s i altnda t o p l a n m a s n d a n d u y d u u z n t y ifade e d i y o r d u . Serrati szlerini yle s r d r m : Sovyet cumhuriyetine yardm ederek, tanlmaz biimde btn proletarya ya da yardm edecek olan bir politika, belki, kendini hl g e l i m e m i olan dev riminin kritik bir aamasnda bulan bir devletin taktik ihtiyalaryla rtmeyebilirde.^ K o n g r e d e delegeleri h o r grlen, icazetli muhalefet r o l n o y n a y a n KAPD, d a h a da ileri g i d i p " n c Enternasyonal'n siyasi ve rgtsel adan Rus d e v l e t politikas s i s t e m i n d e n a y r l m a s n " t a l e p etti ve bu ko n u d a resmi bir bildiri y a y m l a d : Rus S o v y e l iktidarnn dnya devriminin ertelenmesi yznden iine dt glkleri bir an bile unutmuyoruz. A m a bu glkler yznden, devrimci dnya proletaryasnn karlar ile S o v y e t Rusya'nn geici karlar arasnda grnte ya da gerekte bir eliki ortaya kabilecei tehlikesini de gryoruz.' 1 ' K o n g r e d e b u s u l a m a l a r a c i d d i bir c e v a p v e r m e y e kalklmad v e R u s lara s e m p a t i d u y a n bir H o l l a n d a l d e l e g e n i n kabul ettii gibi, b i r o k ka fada "sanki Rusya d e v r i m c i sreci frenlyormu gibi" bir zlenim k a l d . 3 7 Eletirinin devamll aka kar taraftan bir r t m e giriimini ge rektiriyordu; bu ii stlenen de o sralarda resmi politikann en akif savu n u c u s u olan Troki oldu. Vesile, K o m i n t e r n k o n g r e s i n d e n h e m e n s o n r a yaplan K o m n i s t G e n l i k E n t e r n a s y o n a l i kongresiydi; M bu kritik ve sa brsz forum n n d e K o m i n t e m ' i n s a v u n d u u v e kendisinin d e akyne kapitalist devletler arasndaki karlkl dmanln Sovyet Rusya'nn gvenliinin iyi bir garantisi olduu mjdesini verdiinde onu eletiren bir kii farkl ama ayn soydan bir noktaya dikkat ekmiti. Sz konusu kii. bunun kapitalist devletleri, sz konusu lkelerin ii ve kyllerinin savap, acsn da onlarn ekecei savalara tevik etme politikas an lamna gelip gelmediini sormutu (Lenin, Soineniya, c. XXVI, s. II). 35. Protokoll des III. Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg. 192t), s. 159; Troki de, Leghorn kongresinde Sa kanadn lideri olan Turali'nin "Ruslar Sovyetler'! ve Komnist Enternasyonal'i kendi avantajlar iin, kendi ulusal karlar adna icat ettiler" ntinvalindeki bir beyann zikreder (a.g.e., s. 397). 36. A.g.e., s. 224. 37. A.g.e., s. 799. 38. Bkz. aada s. 375-6.

370

S O V Y E T RUSYA V E DNYA

reklilikle "geici g e r i e k i l m e stratejisi" adn verdii k o n u m u s a v u n m a k T r o k i ' y e d t . " B a z o k zeki yoldalar, R u s l a r artk bir batl devletle ticari ilikilere girdikleri ve bu ilikilerin Avrupa d e v r i m i y z n d e n b o z u l a c a n d a n e n d i e l e n d i k l e r i iin, h a l i h a z r d a k i 'Sac elim'n b a sulu s u n u n R u s l a r o l d u u n u s a v u n a n bir h i p o t e z gelitirdiler" d i y o r v e alayc bir b i i m d e unlar ilave e d i y o r d u : " B u tarihsel g e l i m e k u r a m c l a r " n n bazlar, " M a r x ' i n r u h u n a o l a n ballklarn o k a d a r genilettiler ki bu S a c eilimin d e e k o n o m i k temellerini a r a m a y a baladlar." M u h a l e f e t i n savn bu ekilde en a n haliyle dile getiren T r o k i , bu sav r e s m e n pa r a m p a r a e t m e k t e hi d e b y k bir zorluk e k m i y o r d u . S z k o n u s u sav, o n a paralel ve elikili g r n e n s u l a m a y l a ; R u s partisinin, R u s ulusal politikasyla ilgili n e d e n l e r l e , M a r t e y l e m i s r a s n d a " A l m a n y a ' d a y a p a y olarak bir d e v r i m g e r e k l e t i r m e k t e srar e t m i o l d u u " s u l a m a s y l a r t l m e y e allyordu. "Muzaffer sosyalist d i k t a t r l n " , R u s y a ' d a , a n c a k "uluslararas proletaryann y a p a c a d n y a d e v r i m i " s a y e s i n d e is tikrar k a z a n a b i l e c e i h e r z a m a n o l d u u gibi b u g n d e d o r u y d u . A m a R u s y a , tam da bu n e d e n l e , d e v r i m i y a p a y olarak h z l a n d r m a k l a ya da g e c i k t i r m e k l e deil, s a d e c e d e v r i m i n "sel geliim m a n t " y l a lgilenebi lirdi.'9 Bu mantkl cevap halihazrdaki gerekliklere bavurularak da glendirilebilrdi. n c k o n g r e d e K o m i n t e r n politikasna zerk e d i l e n ihtiyatl ve kendi k e n d i n i kstlayc tn, kapitalist bir o r t a m l a kesintisiz olarak a t m a y e r t e l e m e s i g e r e k e n S o v y e t R u s y a ' n n d o l a y s z karlar na p h e s i z t e k a b l e t m e k l e birlikte, olaylarn k a n t l a m o l d u u gibi, ikinci k o n g r e d e e l e a l n a n aceleci ok taktikleriyle b a s a n la may ac ak o l a n d n y a d e v r i m i n i n nihai karlar a s n d a n d a a y n l d e h a k l karla bilirdi. D n y a d e v r i m i davas ile S o v y e t iktidar davasnn birbirlerine b a m l o l d u u , bir k e z d a h a m a k u l bir b i i m d e gsterilebilirdi. S o v y e t H k m e t i ' n i n p o l i t i k a s n d a bir geri e k i l m e y e y o l a m olan d n y a devr i m i n d e k i g e c i k m e , K o m i n t e r n politikasnda d a o n a tekabl e d e n bir g e ri e k i l m e y i gerekli klmt. Z a m a n g e l d i i n d e , h e r ikisi de lerlemeleri n e kaldklar y e r d e n birlikte d e v a m edebilirlerdi. A m a teorik o l a r a k sa l a m saylabilecek h e r h a n g i bir sav, K o m i n t e r n ' i n R u s liderleri tarafndan, k e n d i taktiklerini M o s k o v a ' d a belirlenen g e n e l v e tekbiiml bir i z g i y e tabi k l m a l a r g e r e k e n y a b a n c k o m n i s t partilere s u n u l d u u n d a , kanl m a z olarak k e n d i karn g t m e kaygsyla k i r l e n m i g r l y o r d u .

39. L. Troki, Pyaf Lei Kominterna {tarihsiz 119251), s. 254-5.

KOMINTERN"DE GER EKLME 371 Bu a r a d a y e n i " K i t l e l e r e ! " sloganna ierik k a z a n d r m a grevi ele aln m d u r u m d a y d . D i e r Sol partilere g e i c i birlii elini u z a t m a giriimi terk e d i l m e m i t i ; h a t t a , b u giriim ertesi yl d a h a d a y o u n l a a c a k t . A m a kitlelere u l a m a potansiyeli o l a n u z m a n l a m uluslararas kurulular k u r m a e k l i n d e y e n i v e d a h a m i t vaat edici g r n e n bir a r e d e d e v r e y e s o k u l u y o r d u ; z a t e n v a r o l a n kurulular K o m i n t e r n ' i n g e n e l o t o r i t e s i n e balanabilir, o n u n h i m a y e s i n d e de y e n i k u r u l u l a r yaratlabilirdi. H e r iki d u r u m d a d a t e m e l d e k i anlay aynyd. H e m e n k o m n i s t partilere g i r m e y e c e k y a d a k o m n i s t d o k t r i n v e disiplini b t n katlyla b e n i m s e m e yecek, b e n i m s e y e m e y e c e k kitleler, s e m p a t i z a n l a r n o l u t u r a c a yan r gtlere ekilebilir ve b y l e c e proleter d e v r i m i d a v a s n a dolayl olarak katkda bulunabilirlerdi. K o m i n t e r n ' i n h i m a y e s i y l e k u r u l a n y a n rgtlerin e n hrsls v e e n n e m l i s i , d a h a o k Profintern adyla bilinen Kzl S e n d i k a l a r E n t e r n a s y o n a l i ' y d i . 4 0 K o m i n t e r n ' i n ikinci k o n g r e s i n i n yapld d n e m d e n beri M e z sovprof 4 1 yeni bir E n t e m a s y o n a l ' i n t e m e l l e r i n i a t m a k l a m e g u l d . lk i FTU'ya bal o l m a y a n ulusal sendikalara k u r y a p m a k v e o n l a r y a k n d a k u r u l a c a k Kzl E n t e r n a s y o n a l e b a l a n m a y a h a z r l a m a k t . B u a m a l a farkl lkelerde " p r o p a g a n d a b r o l a r " at. G e n e l d e bu b r o l a r o k etkili o r g a n l a r m gibi g r n m y o r . ngiltere b r o s u 4 2 o u gl s e n d i k a lide rinin d m a n l n k a z a n a c a k k a d a r aktifti. A m s t e r d a m ' a deil d e M o s k o va'ya ballk v a z e t m e k gibi tek bir a m a l a k u r u l m u olan bir organ, ka n l m a z o l a r a k , sendikalardak asi ya da m u h a l i f unsurlar k e n d i n e e k i y o r d u ; bir tek bu bile harekeli b l m e k l e s u l a n m a s n a yol a y o r d u . Al m a n y a ' d a , Halle k o n g r e s i n d e Z i n o v y e v v e L o z o v s k i ' y e o k sert b i i m d e sendikalar b l m e s u l a m a s yneltildi. G e l g e l e l i m bu tr sulamalar, h l b l n h a r e k e t i n k a z a n l m a s n n s a d e c e z a m a n m e s e l e s i o l d u u varsa ylan M o s k o v a ' d a p e k elki y a r a t m y o r d u . 9 O c a k 1921'dc I K K I 1 Mays'ta bir Kzl S e n d i k a l a r E n t e r n a s y o n a l i k u r m a k a m a c y l a u l u s l a r a r a s bir konferans d z e n l e m e y e karar verdi. D a v e t i y e A m s t e r d a m ' a kar olan b tn sendikalara g n d e r i l e c e k t i (tpk K o m i n t e r n ' i n k u r u l u k o n g r e s i d a v e tiyesinin kinci E n t e m a s y o n a l ' e kar o l a n b t n parti ve gruplara g n d e rilmesi gibi). D a v e t i y e IKKI ve M e z s o v p r o f a d n a m t e r e k e n yaymian-

40. Bu rgt Almancada genellikle "Die Rote Gewerkschaftsimernattonale"; Ingilizcede ise "Kzl i Sendikalar Enternasyonali (RILU)" adyla biliniyordu. 41. Bkz. yukarda s. 196. 42. Ulusal tezghtarlar komitesinin desteini ald anlalan bu bronun bakan Tom Mann'di (J.T. Murphy, New Horizons, 1941, s. 167-8).

3 7 2 SOVYET RUSYA VE DNYA d . 4 Toplanl d a h a s o n r a . K o m i n t e m ' i n n c k o n g r e s i y l e a y n z a m a n a d e n k g e t i r m e k a m a c y l a 1921 T e m m u z u ' n a ertelendi. Bu a r a d a L o z o v s k i 1921 M a y s ' n d a y a p l a n d r d n c T m R u s y a Sendikalar K o n g r e s i ' n d e n y a r a r l a n p t a s a r l a n a n S e n d i k a E n t e r n a s y o n a l i ' n i destekleyen u z u n br tirat e k t i ve bu k o n u m a n n bir y e r i n d e 14.000.000 iiyi temsil e d e n sendikalarn M e z h o v p r o f a katlm o l d u u n u iddia etli; k o n g r e d e b u n a u y g u n bir karar ald. K o n u m a n n da k a r a r m e t n i n i n de orlak t e m a s , ulus lararas ii h a r e k e l i n d e "ya M o s k o v a ya da A m s t e r d a m " parolasyla sr drlen egemenlik mcadeleiydi.44 Bu kongre, dnya sendika hareketi ni M o s k o v a ' d a k i yeni bir n e r k c z etrafnda t o p l a m a projesi k o n u s u n d a k e n d i n e g v e n i n zirveye kt a n a karlk geliyordu belki d e . K o n g r e srasnda genel coku o r t a m iinde bir d e l e g e n i n "grev y a p a n ngiliz i i l e r i n e bir altn yzk a r m a a n ettii ilan e d i l d i (o sralarda ngiltere'de sava s o n r a s n d a k i lk b y k k m r m a d e n i grevi y a p l y o r d u ) ve yaplan o y l a m a s o n u c u n d a k o n g r e n i n " g r e v y a p a n ngiliz k m r m a d e n c i l e r i n e T m R u s y a Sendikalar M e r k e z K o n s e y i f o n u n d a n 20.000 p o u n d g n d e r i l m e s i n e karar verildi." 5 K o m i n t e m ' i n bir ay s o n r a yaplan n c k o n g resinde Z i n o v y e v FTU'ya "uluslararas burjuvazinin son kalesi" diyerek bir k e z d a h a saldrd ve Profintern'in y a k n d a yaplacak birinci kongresi nin grevlerini ilan etti; "Sar A m s t e r d a m E n t e r n a s y o n a l i ' n e kar m c a d e l e y i d a h a iyi r g t l e m e k " , " h e r l k e d e d e v r i m c i s e n d i k a l a r ile partiler a r a s n d a k i ilikileri pratik bir b i i m d e t a n m l a m a k " v e " K z l s e n d i k a k o n s e y i ile K o m n i s t E n t e r n a s y o n a l a r a s n d a k i ilikiyi t a m olarak formu le e t m e k " . 4 6 3 T e m m u z 1921'de balayan Profintern'in k u r u l u k o n g r e s i n e , krk bir l k e d e n , butun d n y a d a k i t o p l a m krk m i l y o n sendikalnn o n yedi m i l y o n u n u temsil elliini iddia e d e n 3 8 0 d e l e g e katld ( b u n l a r d a n 336'snn o y h a k k v a r d ) . 4 7 A m a yaplan g r m e l e r ksa bir sre sonra, yeni En t e r n a s y o n a l e k u r m a y a e n hevesli o l a n l a r n m e v c u t s e n d i k a l a r d a n bt n y l e k o p m a k isteyen ve yeni E n t e r n a s y o n a l ' n siyasi organ o l a n K o -

43. Kommunislieskii International, No. 16(31 Mart 1921), col 3734-40,3787. iA.etvetyt VserosiiskiiS"c;dProfcssional'nyhSovutv(192l).c. I (Pknumy). s. 8094. 110-14. 45./t.g.ec. ],s 27, 194. 46. Protokoll des III. Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg. 1921), s. 672-3,676. 47. Kommunislieskii Iniematsional, No. 18 (8 Ekim 1921), col. 4508; J. T. Murphy. Neu-Horizons. 1941, s 174-5.

K O M N T E R N ' D E GER EKLME 37.1

mintem'den biiniiyle bamsz olmasn talep eden sendikaclar olmas gibi bir amaz ortaya kard: Bu grler kongrede IWW adna Bill H a y w o o d tarafndan ve Fransz ve spanyol delegeler tarafndan fade edildi. G e l g e l d i m Zinovyev ve Lozovski'nin konumalar kongreyi tek rar hizaya getirdi ve Profntem, M e z s o v p r o f u n belirledii dorultuya uy gun ekilde kuruldu. Profntem'in beyan edilen grevi, "sar Amsterdam Enternasyonalinin kaamak burjuva programnn karsna... net bir dev rimci eylem platformu karmak"t: y e l i i n birinci koulu "devrimci mcadele ilkelerini uygulamak ve pratikte gerekletirmek"ti. Genelde, sendikalarn Profiiem'e balanmadan n c e IFTU'rian kopmalar gerekli i kural getirildi. Ama en nemli sendika rgtlerinin IFTU'ya bal kal d baz lkelerde, tek tek baz sendikalarn eski rgtle balarn koparmakszn Profintern'e girmelerine izin verildi. 4 8 Bu cazetin bol bol kulla nld anlalyor; Lozovski iki yl sonra, phesiz fena halde abartarak. IFTU'ya bal olan iilerin te birinin Profintern'e dc balandklarn syleyerek vnmtir. 4 0 Kongrede en ok ihtilaf yaratan tartmalar, Profntem'in Komern'le ilikisi konusunda yapld; sendikaclar sendikalarn bln siyasi organ lardan bamsz olmasndan yanaydlar. Ama burada da oiorilenin arl ok gl bir biimde hissedildi. Rosmer ile Tom Mann' verdii bir nerge, btn lkelerde Kzl sendikalar ile komnist partiler arasnda "gerek ve samimi bir devrimci birlik" kurabilmek iin "nc Eniernasyonal'le mmkn olan en sk ban" k u r u l m a M i savunuyor, bunun da Prolintern konseyi ile IKKI arasnda delege dei tokuu yaparak ve iki organ arasnda ortak oturumlar dzenleyerek yaplabileceini belirti yordu. 5 0 Kongrenin benimsedii tze gre drt Rus. dier byk lke lerin her birinden ikier ve her kk lkeden de birer delegeden oluan bir merkez konseyi vc ikisi "Kzl Sendikalar Enternasyonali nin merke zinin bulunduu lke"den alnacak yedi kiilik bir idari bro olutuula-

48. Resolutionen, Statuten. Manifeste und Aufrufe der Ersten Internationalen Kongres se* der Roten Facli-und Industrie-Verbnde (Bremen, tarihsiz | 1921 ]>, s. 64-5, 49. Dvenadtsatyi S\:d Rossiiskoy Kommunisticeskit l'arti (Bvl'ierHof) (1923). s. 280. 5 0 . Resolutionen, Statuten. Manifeste und Aufrufe der Ei sien Intet nationalen Knm es

se- dei Roten Facti und Indiisnie-Veihande (Bremen, larihsi? [19211|. s 17-i8. Bunun uy gu lamaya nasl geinIJiiy le ilgili bir rnek verecek olursak. Prol'incrn'm ngiltere brosu "ingiliz Komilnis Partisinden bamsz olacan, ama onunla uyumlu olarak ve ibirlii yaparak alacan, RlLU'nun CEC'si ile CI arasnda navcut olan ilikileri ulusal arenaya
layacan" duyunnulur (Constitution of the Red International of Labour Unions (lurih-

z ) . s. 12-13); bu da karlkl temsilci dei okuu yoluyla yaplacakt.

374 SOVYET RUSYA VE DNYA a k t . 1 1 K o n g r e y e J a p o n y a . i n . Kore v e E n d o n e z y a ' d a n katlan delege ler "Yakndou ve U z a k d o u iilerini Kzl S e n d i k a l a r E n t e r n a s y o n a l i saflarna k a t l m a y a " a r a n bir karar a l d l a r . 5 2 N e r e d e y s e s a d e c e Avru pal iilerle snrl o l a n A m s t e r d a m E n t e r n a s y o n a l i ile " s m r g e " lkele rin iilerini scak bir b i i m d e karlayan P r o f i n t e m a r a s n d a k i a y n m s o n rai a n n e m k a z a n a c a k t . Kaderi b a k m n d a n , n c k o n g r e y i uluslararas kitle destei ile M o s k o v a ' d a n m e r k e z i d e n e t i m arasnda bir s e i m y a p m a y a zorlayan a maz r n e k l e y e n bir b a k a rgt de K o m n i s t G e n l i k En t e n i asy on ali'ydi. Bu rgt, Profintern gibi. K o m i n t e r n ' i n d o r u d a n uzants deildi, kendine ait bir tarihi vard. I v M ' e n nce bir sosyalist genlik e n t e r n a s yonali vard ve 1915 N i s a n ' n d a Bern'de yaplan bir konferansta pasifist ve sava kart bir tavr b e n i m s e m i t i . Bu E n t e m a s y o n a l ' i n 1915 Eyll ile 1918 Mays arasnda Z r i c h ' t e kesintili olarak y a y m l a n a n on bir sa ysna yazlaryla katkda b u l u n a n l a r a r a s n d a L e n i n , Z i n o v y e v , T r o k i , Kollontay, R a d e k , A n g e l i c a Balabanov, L i e b k n e c h t ve Z i m m e r w a l d ha reketinin d i e r m e n s u p t a n d a v a r d . 5 3 Savatan s o n r a r g t A l m a n y a ' y a tand ve 1919 K a s m n d a Berlin'de yaplan bir k o n g r e d e , bakan Willi M n z e n b e r g ' i n enerjisi s a y e s i n d e kendini K o m n i s t G e n l i k E n t e r n a s y o nali adyla y e n i d e n k u r d u . M P r o g r a m , siyasi faaliyetlerini K o m i n t e r n ' i n ya da ona ye ulusal partilerin p r o g r a m n a u y d u r m a k l a birlikle, bir rgt olarak bamsz olduunu bildiriyordu.55 Mnzenberg Komintern'in

51. Resolutionen, Statuten, Manifeste und Aufrufe der Eisten Internationalen Kongres ses tter Reiten Fach-und Industrie-Verbnde (Bremen, tarihsiz [1921]), s. 73. tt.Ag.e., s. 79-80. 53 Bu on bir say daha sonra Komncn tarafndan lekrar yaymland Uugcd-llernationale: Kampf-und Propaganda-Ogan der Internationalen Verbindung Sozialistischer Jugendingantzaionen (Moskova, uinnsiz). on hirinc saynn zel bir bal vard: Riol. Fri eden nrf fehet) 54 Sovyel Rusya'da, Konuns Genlik Cemiyeti yada Komsomol (daha sonraki resmi ad "Lcnns Komnist Genlik Cemiyetim Birlii" ya da VLKSM oldu) 191K Ekiminde kurulmuu; Zinovyev 1919 Mays nd. IKKI adna bir uluslararas komuns genlik rg l kurulmas iin bir ar yaymlamt (K'immnistieskii Internatsional, No. 2 (Haziran 1919, col. 241). 55. Kongre Willi Mnzenberg, Die Dritte Fiant (1910), s. 293-302'de anlallr; program du a.g.e., s. 375-80'de bulunabilir. Bu kitap Komnist Genlik Enlernasyonal i'n in ilk yllana dair en yi kaynak gibi grnmekledir; Rus kaynaklan tamamen propagandaya ynelik tir. R Schller. Geschichte der Kommunistischen Jugend-Internationale (5 cill. 1931) kita bna ulaamadk. Konuyla ilgili bir monograf ilgin olacaktr. Birinci kongrenin belgeleri ve oturumlarda ele alnan konularla ilgili bir aklama Konnunislieskii Internatsional, No. 9 122 Man 192(1], col. 1411-18, No. 11 '14 Haziran 1920),col, 1895-19!2de bulunabilir

KOMINTERNT>E GER EKLME

375

ikinci k o n g r e s i n e katld, a m a k o n g r e y i genlik hareketini t a r t m a y a te vik e t m e y i b a a r a m a d .

5e

Bu terslenmeye ramen, Komnist Genlik En

t e r n a s y o n a l i y o l u n a d e v a m e d i p g e l i m e k a y d e t t i , birinci d o u m g n n d e krk b e ulusal g e n l i k r g t n ve 8 0 0 . 0 0 0 yeyi temsil ettiini ileri s ryordu; tnda,

57

ikinci k o n g r e s i n i J e n a ' d a 7 N i s a n 1921'de t o p l a m a ars yap birdenbire bu yar-bamsz komnist kurumun nemine

IKKI

u y a n d . K o m i n t e m ' i n r e s m i dergisi ie, k o n g r e y i " b y k n e m " tayan bir o l a y ve " k o m n i s t h a r e k e t i n gl bir gsterisi" o l a r a k s e l a m l a y a r a k balad.
53

A m a 1 N i s a n 1921'de, IKKI K o m n i s t G e n l i k E n t e r n a s y o n a l i

sek re tary asna bir m e k t u p g n d e r e r e k , J e n a ' d a y a p l a c a k t a r t m a l a r a "balayc" muamelesi y a p m a m a s ve kongreyi Komintem'in Haziran'da y a p l a c a k n c k o n g r e s i y l e ayn a n d a toplanaca M o s k o v a ' y a naklet mesi talimatn v e r d i .
59

dare k a r a r a b o y u n e d i . M n z e n b e r g TKKI'da bir s a n d a l y e sahibi ol ma o n u r u n a ulat ve K o m i n t e m ' i n n c k o n g r e s i n e bu sfatla katld. kinci k o n g r e n i n g s t e r d i i ihmal t e k r a r l a n m a d . K o m n i s t G e n l i k En t e r n a s y o n a l i ' n i n n e m i , Z i n o v y e v tarafndan genel r a p o r d a zikredildi. G e n l i k E n t e r n a s y o n a l i ' y l e ilgili m e s e l e l e r e bir o t u r u m u n yars ayrld v e M n z e n b e r g b u r a d a ateli bir k o n u m a y a p a r a k k o m n i s t p a r t i s i n e . K o m i n t e m ' e v e M o s k o v a ' y a ballk b e y a n n d a b u l u n d u ; 6 0 k o n g r e n i n K o m n i s t G e n l i k E n t e r n a s y o n a l i n i n stats h a k k n d a k i karar b u n o k tada kesin bir tavr alyordu; Uluslararas lekle siyasi nfuz vc liderlik sadece Komnist Entemasyonal'e, tek tek lkelerde de Komnist Enternasyonal'n o lkedeki ubesine ai olmaldr. Komnist genlik rgtlerinin grevi, bu siyasi liderlie (program, laktikler vc siyasi dorultu asndan) ilaat etmek ve ortak devrimci cepheye katlmaktr. Komnist Genlik Enternasyonali Komnist Enemasyonal'in bir parasdr ve bu yzden de Komnist Enternasyonal kongresinin ve ynetim komitesinin btn kararlarna tabidir.*1

56. De'Zweite Kongress der Kommunist. Internationale (Hamburg. 1921), s. 640.

57. W. Mnzenberg. Die Dritte Front (1930). s. 331. 58. Kommunisiiieskii Internotsionul. No. 16(31 Mari 192 II. col. 3943-4. 5 Bu mektup Sojet, 15 Mays 1921. s. 49-50'de bulunabilir. Sowjet. Lev'nin KPD' den ihra edildikten sonra editrln yapmaya balad bamsz bir Sol dergiydi, mek tubun yaymlanmas da hesapl bir boboazki. W. Mnzenberg. Die Dritte Fi ont < 1930), s. 343-4'e gre, kongrenin Moskova'ya nakledilmesinin nedeni Man eyleminden sonra po lisin mdahale edebilecei korkusuydu; ama mektubun metni byle bir aklama sunmaz.
60. Protokoll des III, Kongresses der Kommunistischen Internationale 1921), s. 220-1. 251 -4. 887-905. 61. KommunislieskiiInternatsional Dokumentak (1933), s. 256-9. (Hamburg,

376

SOVYET RUSYA VE DUNVA

K o m u n i s l G e n l i k E n t e r n a s y o n a l i Yi in ikinci k o n g r e s i . K o m i n t e r n kongresinin d a l m a s n d a n h e m e n s o n r a topland. Farkl grleri u z l a trmak iin a h s e n Lenin'in m d a h a l e e t m i o l m a s n d a n 6 2 ve Troki'nin K o m i n i e r n ' i d n y a d e v r i m i n i n karlarn Sovyet R u s y a ' n n k a r l a r n a tabi kld s u l a m a s n a kar k o r u m a k a m a c y l a k o n g r e y e k a t l m a s n d a n , k o n g r e d e d i r e n i v e eletirilerin yaand anlalyor. 6 5 A m a g lkler ald, u y u m saland ve K o m n i s t G e n l i k E n e r n a s y o n a l i ' n i n m e r k e z i M o s k o v a ' y a nakledildi.*" 1 K o m n i s t G e n l i k E n t e r n a s y o n a l i ' n i n s o n r a k i kongreleri M o s k o v a ' d a . K o m i n t e r n kongreleriyle ayn z a m a n d a yapld. Bir kez d a h a , kitle hareketlerini tevik etmek iin z o r u n l u olan o bamszlk d e r e c e s i p a h a s n a K o m i n e m ' n m e r k e z i d i s i p l i n i n d e n y a n a tavr alan bir a d m a t l m oldu. M n z e n b e r g ' i n k o n g r e d e n s o n r a baka ilere nakledilmesi bir rastlant olabilir. 6 5 H e m P r o l m t c m h e m d e K o m n i s t G e n l i k E n t e r n a s y o n a l i zellikle k o m n i s t rgtlerdi ve onlar K o m i n t e r n disiplininin her eyi kuatan ik tidarnn k a p s a m n a a l m a itkisine kar k o y m a k o k g t . Bu t a l e p , s z k o n u s u rgtlerin en bata gerekletirecei u m u l a n , k o m n i s t o l m a y a n .sempatizanlara y a k l a m a kanal s u n m a a m a c n byk l d e h u k m szlctirdi. G e l g e l e l m . b y l e bir yaklam z o r u n l u y d u ve n c kong renin sona e r m e s i n d e n s o n r a bu i i n . partiye ortak a m a l a r z e r i n d e n gevek bir b i i m d e bal, a m a ayn d e v r i m c i e y l e m t a a h h t l e r i n d e n ve ayn kan d o k t r i n vc disiplin taleplerinden azade bir dizi rgt y o l u y l a g e r e k l e t i r i l m e s i n e alld. B y l e c e , NEP'in d e v r e y e s o k u l m a s n d a n s o n r a Sovyet e d e b i y a t d n y a s n d a t a n n m a y a balayan "yol a r k a d a l a r " stats uluslararas k o m n i z m alanna aktarlm oldu. lk itkinin, nere d e y s e rastlantsal b i i m d e . R u s y a ' d a ktln ba g s t e r m e s i n d e n geldii anlalyor. Berlin'de 12 Eyll 1921'de, becerikli vc hrsl M n z e n b e r g ' i n

Ol W. Mun/eberg, Die Dulu- Ftttt (1930), s. 340. ttiiay Soe\ka\ Ent.\klop,Jt \<. c XXXIII 11938), s. 829, Knmnumslcsl lnlemalsional Molodczh maddesini.' y tu -, ikinci kongreden once "inat bir mcadele" yaanm ve "birinci kongrenin Komnler vc konunsl pan ilerle karlkl ilikiler meselesinde yapt hatalar dzeltilin ili " fi.' Bkz. yukarda s. 369-71. 64. Kongrede yaananlarla ilgili bir izah urada bulunabilir: Kommunislieskii Internatsional. No. 18 18 Ekim 1921). col. 4529-32. 65. W. Mzcnberg, Die Dritte From (1930), s. 348. 1921 sonbaharnda, bir Komnist Kadnlar Enternasyonali de kuruldu; sz konusu Enternasyonal 1921 Nisan'da itibaren birka say Die Kommunistische Frauenintanationale adl bir aylk derg yaym|ad, Ko mintem'in nc kongresiyle ezamanl bir kongeras dzenledi ve kongre tarafndan tak dis edildi (Kommtmistieskii ltenacnonal r Dokumentak ( 1933), s. 255-6): ama hibir za man hayatiyet kazanabilmi gibi grnmyor.

KOMNTERN'DE GER EKLME 3 7 7 liderliinde bir Uluslararas iler Yardm D e m e i ( M R P ) k u r u l d u . Der n e i n ilk ilevi, ktln geirdii d e h e t i a z a l t m a k iin S o v y e t R u s y a ' y a A R A v e dier burjuva kurulularnn g n d e r d i i c m e r t y a r d m a S o l c u bir kar-arlk o l u t u r m a k t . A l m a n iileri fazla m e s a i y a p p r e i m fazlas m a k i n e vc t k e t i m m a l l a r n S o v y e t R u s y a iin a y r m a s z ver diler; d a h a s o n r a . S o v y e t ileri iin paralar topland; MRP S o v y e t Rus ya a d n a p o p l e r edebiyat ve p r o p a g a n d a metinlerini d a t m a y a bala d . 6 6 M n z e n b e r g 1922 M a r t ' n d a IKKl'ya g n d e r d i i bir r a p o r d a MRP'yi "birleik cepheyi o l u t u r m a y a ynelik pratikteki ilk g i r i i m " olarak ad landryordu. 1922 O c a n n s o n l a r n a k a d a r aslen A l m a n y a , svire vc ihtiyalarnn RusH o l l a n d a ' d a k i iiler v e k o m n i s t partilerden t o p l a m 2 0 0 m i l y o n m a r k t o p l a n m o l d u u n u v e alk e k e n 7 0 . 0 0 0 Rus'un ya'daki M R P y a r d m istasyonlarnda k a r l a n m o l d u u n u iddia ediyor d u . D a r a n l a m d a k i y a r d m a l m a l a r , m a k i n e v e alet arz, a y r c a y a b a n c iiler yoluyla genci e k o n o m i k y e n i d e n ina a l m a l a r n a y a r d m d a b u l u n a r a k t a m a m l a n m a k t a y d . " B u g n Ruslara g e t i r m e m i z g e r e k e n ey. Bat Avrupal ve Amerikal iilerin y o u n alna kapasitesi vc rgt l e n m e biimidir."' 1 7 D a h a ileriki hr d n e m d e M R P d e n e t i m i n d e y a b a n c m a k i n e l e r ve yabanc iilerle traktr istasyonlar, hatta S o v h o z ' l a r lelildi. K o m i n t e r n ' i n d r d n c k o n g r e s i n i n bir k a r a r n d a net bir b i i m d e akland gibi, rgtn iiler a r a s n d a S o v y e t R u s y a s e m p a t i s i n i arttr m a k ve "gerek e k o n o m i k s o n u l a r " e l d e etmek gibi iki a m a c v a r d .
M

M e r k e z i halen A l m a n y a ' d a b u l u n a n M R P , u z u n ylL i Yardm Enter nasyonali adyla faaliyet gsierdii ngiltere bata o l m a k z e r e dier Av rupa lkelerinde de baarlar k a z a n d . ABD'de, 1921 s o n b a h a r n d a ktl n p e n e s i n d e k i h a l k a y a r d m e t m e a m a c y l a " S o v y e t R u s y a D o s t l a r " adyla bir rgt kuruldu. Ayn sralarda Fransa'da a r a l a r n d a A n a t o l e

66. Rlh Fischer hu rgln 1922 ylnda Almanya'da yanl almalar yle 0 7 e l l c r "Ymi yedi belediye uucmli miklarda paralar vediler ya da Sovyetler Birlii'ndck ocuk evlerini finanse elliler. Genler ve ocuklar tarafndan sekiz milyon mark deerinde alet ve elbise topland. Bir "ii senedi" karlarak iki milyon mark topland. rgln, ilk basks 130.000 tiraj yapan kendine ail bir resimli dergisi vard: Sichel und Hummer. Rus filmleri gslerildi ve gelirleri Rusya'ya gnderildi. Bir Rus kemanc, Soens. siyasi meinlc oku yan bi koro eliinde ulkc luru yap" (Stalin and German Communism (Harvard 1948). s. 2201. 67. Die Takiii der Kommunistischen Internationale gegen die Offensive des Kapitals (Hamburg. 1922). s. 126-9. 68. Kommunistieskii Internatsional v Dokumentak (1933), s. 327-8: Intel nationale Presse-Korrespondenz. No. 95, 6 Haiiran 1923, MRFnin Sovyel Rusya'dak i basanlarna ayr I n tr.

378

S O V Y E T RUSYA VE D N Y A

France, Romain Rolland ve Henri Barbusse'n de bulunduu bir dizi n de gelen edebiyat adam tarafndan "Clart" grubunun kurulmas, dier lkelerdeki entelektel yol arkadalar iin bir model ilevini grd. A s len "beyaz terr"n kurbanlar iin para toplama amacyla faaliyet gste ren ve Komintern'in drdnc kongresinin kranlarn kazanan Ulusla raras Devrimcilere Yardm D e m e i de o zaman kurulan bir baka rgt l. ngiltere'de CPGB'nin himayesinde benzersiz ve mit vaat edici bir de neye giriildi. 1921'deki isizlik krizi yerel komitelerin kurulmasna yol at: bu komiteler de birleerek, nde gelen komnistlerden Wal Hannington'n rgtlemesi ve liderliiyle bir ulusal siz iler Hareketi (NUWM1 oluturdular. 192l'deki A t e k e s Gn'nde yaklak 4 0 . 0 0 0 isiz zerinde orak-eki deseni ve u yaz olan bir elenk tayarak Whitehall' daki antmezara yrd: Kapitalizmin Rant, Faiz ve Kr uruna hayatlarn veren kurbanlarna: bu kutsal-olmayan l yznden lmden beler koullarda yaayan Bar gazilerin den. Ertesi yl sendikalar iinde, NUWM'un isizler arasnda grdyle ayn ilevi, yani komnistlerin nderliinde ve komnistlerden ilham alan bir "itici g grubu" ilevini almakta olan iiler arasnda gren bir "Ulusal Aznlk Hareketi" kuruldu.
71

Bunlar, kk ngiliz Komnist

Partisi'nin, ngiliz iileri kitlesi zerinde -ksa bir sre sonra siyasi komplikasyonlar yznden hkmszleecek o l a n - bir etki e l d e edebil mek iin kurduu eitli rgtlerin s a d e c e ilk birka tanesiydi. Komintern'in nc kongresinin "Kitlelere!" slogann takip ederek benimsenen bu ibirlii ve nfuz etme nlemleri, yeni doktrinin daha net bir tarifinin yaplmas arlarna yol aacak kadar mit vaat ediciydi. Ta vr deiiklii, 1921 Aral'nda IKKI "Birleik iler Cephesi" zerine

69. Protokoll des Vierten Kongresses eler Kommunistischen Internationale (Hamburg,

19231, s. 837; bu rgt tngilizcede yaygn olarak "Uluslararas Snf Sava Esirlerine Yar dm Demei" adyla tannyordu. 7. T. Bell, The British Communist Party 11937). s. 79; yazar, ngiliz Komnisl Parti si'nin "bln bu isizler harekelinin asl ilham kayna" olduunu da ekler. 71. Komintern'in 1922 Kasmnda yaplan drdnc kongresine katlan bir CPGB dele gesi, her iki rgte de harekelin ngiltere'de ald "biimlet" demitir (Protokoll des Vier
ten Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg. 1923), s. 132).

72. Kommunistieskii Internatsional v Dokumentak (1933), s. 303-10, burada sz konu su tezler bunlar onaylayan drdnc kongre kararna ek olarak yaymlanmtr: bu tezler ayrca VKP(B) r Reolyutsiyak (1941), c. I, s, 409-16'da da bulunabilir.

K OM INTERN' DE GER EKLME 3 7 9 y i r m i be t e z y a y m l a d z a m a n a k a ortaya k t . 7 1 S z k o n u s u tezler h e r y e r d e " d a h a n c e ei g r l m e m i bir b i r l e m e d r t s " h i s s e d e n ii kitleleri a r a s n d a bir Sol'a y n e l i , k o m n i s t l e r a r a s n d a da a t t a n bir g v e n tehis e t m e i d d i a s n d a y d . N i t e k i m " d a h a g e n i v e d a h a k a p s a m l bir pratik e y l e m birlii" frsat k m t : K o m n i s t partiler ve bir b t n ola rak K o m i n t e r n "birleik ii cephesi slogann desteklemeye ve bu m e s e lede inisiyatifi e l e a l m a y a " arlyordu. Ne var ki, belli s n r l a m a l a r da k o n u y o r d u . K o m n i s t partiler s a d e c e rgt v e doktrin k o n u s u n d a k i t a m bamszlklarn deil, her z a m a n "ii snfnn istisnasz btn rgtle r i n i n politikalar h a k k n d a k i fikirlerini ifade e t m e " hakkn d a k o r u m a l y dlar. Bolevikler'in M e n e v i k l e r ' e kar m c a d e l e verirken - b u r n e k l e r Bolevikler'in z i h n i n d e n hi k m y o r d u - bir z a m a n l a r " a a d a n birlik" slogann b e n i m s e m i o l d u k l a r hatrlatlyordu. B y l e c e d i e r i parti leriyle sosyal d e m o k r a t partilere saldrlarn yolu ak b r a k l m oluyor d u : Hatta, " k i n c i , ki B u u k u n c u ve A m s t e r d a m E n t e r n a s y o n a l l e r i n i n li derlerinin i m d i y e kadarki d a v r a n l a r , i pratik eylemlere g e l d i i n d e , birlik sloganlarn fiilen terk elliklerini g s t e r m i t i r " d e n i y o r d u . D o l a y syla, "birleik ii c e p h e s i " b e y a n , en b a t a n beri k a a m a k bir u n s u r ie riyordu. D i e r partiler bir birleik c e p h e y e k a t l m a y a arlyorlard. A m a s z k o n u s u birlik belli ortak hedefleri gerek lei irme ye ynelik pra tik e y l e m l e r l e snrlyd. D i e r k o m n s t - o l m a y a n partilerin p a y l a m a d k o m n i s t hedeflerden ya da bu partileri liderleri a l e y h i n e b l m e giri i m l e r i n d e n v a z g e m e a n l a m n a g e l m i y o r d u . Liderler s z k o n u s u o l d u u n d a , Lenin'in o n l a n "ipin, aslan a d a m destekledii gibi" d e s t e k l e m e politikas h l geerliydi.

Birleik c e p h e taktiklerinin p e i n e d m e k K o m i n l e m ' i b e n z e r s i z v e pek m i t vaat e t m e y e n bir d e n e y e , y a n i d p e d z kinci E n t e r n a s y o n a l ' l e birlikte bir birleik c e p h e o l u t u r m a a b a s n a srkledi. 1920 Nisan gibi e p e y eski bir tarihte ngiliz ILP, herkesi k a p s a y a n bir E n t e r n a s y o n a l ' n y e n i d e n k u r u l m a s planyla svire Sosyalist Partisi'ne y a k l a m t . 7 3 Bir yl sren g r m e l e r bu a m a c n g e r e k l e m e s i y l e deil a m a 1921 u b a t n d a Viyana'da yaplan bir k o n f e r a n s l a , 7 4 d i e r ikisi tarafndan eit l de b o y k o t edilen bir b a k a " E n t e r n a s y o n a l " n yaratlmasyla s o n u l a n -

73. Bkz. yukanda s. 156 74. Grmelerle ilgili bir rapor urada bulunabilir: Independent Labour Pary. Repon of die 29th Annual Conference ( I i : 1 1 . s. 13-47.

3 8 0 SOVYET RUSYA V E DNYA mt. D a h a o k "Viyana Birlii" adyla bilinen Uluslararas Sosyalist Partiler a l m a Birli'ne d m a n l a r " k i B u u k u n c u E n t e r n a s y o n a l " adn v e r i y o r d u - ve bu ad tuttu. ki B u u k u n c u E n t e r n a s y o n a l , s a v a a kar k m o l a n , a m a ulusal b o z g u n c u l u k v e t o p l u m s a l d e v r i m i n b t n ieri m i erin i kabul e t m e y e n ve " Z i m m e r w a l d o u n l u u " sfatyla Le nin'in sert saldrlarna hedef o l a n uluslararas hareketteki " M e r k e z " un surlar d i r i l t m e abasyd. 7 - s Savan s o n a e r m e s i bu E n t e r n a s y o n a l ' e , iyi niyetli bir pasif izm ve birbiriyle s a v a a n iki E n t e r n a s y o n a l a r a s n d a bir orta yol b u l m a y a ynelik eit l d e iyi niyetli bir arzu dnda platform b r a k m a m t ; hibir zaman k e n d i n e ait b a m s z bir politika ya da d u r u k a z a n a m a d . A m a 1922 balarnda d n y a n n b t n ii rgtlerinin kat laca bir genel konferans n e r i n c e , o sralar birleik c e p h e h e y e c a n n n ilk c o k u s u n u y a a m a k t a olan K o m i n t e r n neriyi h e m e n kabul etti. IKKl'nn 1922 u b a t n d a yaplan g e n i l e t i l m i o t u r u m u n d a , proje h e r yer d e k i k o m n i s t partiler a d n a kabul edildi, konferansa ister A m s t e r d a m E n t e r n a s y o n a l i n e , ister Profintern'e, isterse de b a m s z sendikalist olu u m l a r a bal olsun btn sendikalarn davet edilmesi nerildi ve alt i zilerek, "siyasi grlerdeki ilkesel farkllklara r a m e n , ii kitlelerinin e y l e m birlii"nin bu ekilde gerekletirilebilecei ilan e d i l d i , " ' kinci E n t e r n a s y o n a l d a h a ihtiyatlyd ve a n c a k E n t e m a s y o n a l ' i n delegeleri nin tartaca bir n toplant k o n u s u n d a a n l a m a y a varlabildi. 2 N i s a n 1922'de bu tuhaf toplant Berlin'deki R e i c h s t a g binasnda ba lad. kinci E n t e r n a s y o n a l h e y e t i n d e , R a m s a y M a c D o n a l d b a k a n l n d a ki all kiilik bir ngiliz grubu arlktayd; d a h a s o n r a da Vandervclde'nin bakanln yapt Belika grubu g e l i y o r d u . ki B u u k u n c u E n t e r n a s yonal h e y e t i n i n bakanln Avusturyal A d l e r ile B a u e r y a p y o r d u vc h e y e t t e eili lkelerden, aralarnda F r a n s a ' d a n L o n g u e t , iki R u s M e n e vik'i M a r t o v ile A b r a n o v i ve ngiliz I L P ' d e n Wallhead'in de o l d u u ye ler b u l u n u y o r d u . 7 7 n c E n t e r n a s y o n a l h e y e t i n d e ise S o v y e t Rusya' d a n Bharin ve R a d e k , A l m a n y a ' d a n C l a r a Z e t k i n ve onlar k a d a r n e m l i o l m a y a n birka kii b u l u n u y o r d u . A l m a n y a heyette de temsilcileri 75. Bkz. aada s. 523. 76. Kommunislieskii Internatsional v Dokumentak (1933), s. 269. 77. ll.P, kinci Entcrnasyonal'dcn ekilmi olmasna ramen, hl ngiliz. i Partisi'ni oluturan partilerden biriydi; bylece bir ILP yesi olan MacDonald i Partisi'nin verdii grevle kinci Enternasyonal heyetinde yer alrken, resmi ILP lemsilcisi rakip heyete ye olabilmii i, Radek ngiliz rgllennesinin bu kafa kartrc apraklna dikkat ekme yi ihmal etmemitir (The Second and Third Internationals and the Vienna Union (tarihsiz), s. 66).

KOMNTERN'DE GER EKLME 3 8 1

olan lek l k e y d i . Serrat de E n t e m a s y o n a l ' e de ait o l m a y a n talyan Sosyalist Partisi'nin delegesi olarak k o n f e r a n s a kabul edildi. Bu kt d z e n l e n m i t o p l a n t d a n c i d d i bir s o n u kacan o k az ki i bekleyebilirdi. S o n u t a k k de olsa bir ey e l d e e d i l e b i l m e s i , h e m e n h e m e n b t n y l e , K o m i n t e r n h e y e t i n i n n e r e d e y s e n e p a h a s n a olursa ol s u n bir a n l a m a y a v a r m a y a istekli o l m a s s a y e s i n d e m m k n o l d u . G rmeler, C l a r a Zetkin'in E n t e r n a s y o n a l ' n v e b t n sendikalarn t e m silcilerinin katlaca bir k o n f e r a n s d z e n l e n m e s i n i n e r e n , ihtiyatl br dille k a l e m e a l n m k o n u m a s y l a b a l a d . B u k o n f e r a n s n g n d e m i " R u s S o v y e t C u m h u r i y e t i ' n i n y e n i d e n na e d i l m e s i n e y a r d m " ile "Ver say a n l a m a s v e h a r a p o l m u blgelerin y e n i d e n inas" konularn d a erecekti. Vanderveldc son d e r e c e p r o v o k a t i f bir k o n u m a y l a c e v a p ver di. n e r i l e n konferansla tazminatlarn ya da Versay a n l a m a s n n tartl m a s n a kar ktktan sonra. kinci E n t e r n a s y o n a l ' n h e r h a n g i bir konfe r a n s a rza g s t e r m e d e n n c e eitli g a r a n t i l e r talep ettii m e s e l e y i g n d e m e getirdi: i rgtleri iinde k o m n i s t hcreler o l u t u r u l m a s , G r c i s t a n ' d a M e n e v i k rejiminin " B o l e v i k e m p e r y a l i z m i " t a r a f n d a n d e v r i l m e s i ( G r c M e n e v i k e r e t e l i kinci E n t e r n a s y o n a l h e y e t i n i n y e l e r i n d e n biriydi) ve M o s k o v a ' d a y a k n tarihlerde SD liderlerin yarg lanacak o l m a s . Vandervelde, e s k i d e n sava d e s t e k l e m i bir sosyalist o l mas ve burjuva koalisyon h k m e t i n d e sosyalist bir b a k a n olarak bu lunmas y z n d e n saldrlara o k ak bir k o n u m d a y d ; R a d e k d e h e m o n a h e m de d a h a s o n r a nispeten lml bir edayla araya baz src vc et kili e s p r i l e r s o k u t u r a n R a m s a y M a c D o n a l d ' a kar tavr ald. A m a , be lagat bir y a n a , g e r e k tartma k o n u s u (noyautage gibi aslnda F r a n s z c a d a o l m a y a n bir kelime uydurularak zel bir paye verilen) " h c r e - o l u u m u ' y d u . T a n m l a n m a m a l a r inde y e m i n l i d m a n l a r arasnda ge ici ibirlii y a p l m a s y l a lgili eski m e s e l e de bir k e z d a h a g n d e m e ge tirildi, a m a karlkl bir a n l a y a h i b i r s u r e t t e u l a l a m a d . R a m s a y M a c D o n a l d , n c E n t e r n a s y o n a l " t e p e m i z e ndirdii d a r b e l e r i n d a h a da l m c l olabilmesi in bizi k e n d i s i n e y a k l a t r m a k a m a c y l a g z e ! szler s y l e m e y e " alyor d i y e ikyette b u l u n d u . artc bir b i i m d e n c E n t e r n a s y o n a l ' n y a r d m n a k o a n Serrat, incelikli bir b i i m d e kinci E n t e r n a s y o n a l ' n sava s r a s n d a C l e m e n c e a u ile geici ibirlii y a p m a k t a h i g l k e k m e d i i n e iaret etti; noyautage k o n u s u n d a ise " g l ve salkl bir h a r e k e t i n z e h i r d e n k o r k m a s n a gerek y o k t u r " d i y e d n y o r d u . R a d e k ' i n d a h a d o l a y s z y a k l a m s o r u n u b t n y l e bir kenara atyordu:

3 8 2 SOVYET RUSYA V E DNYA kinci Enternasyonal partilerine hi g v e n i m i z yok, gven i yormu uz gibi de yapamayz. A m a buna ramen y l e diyoruz: " M e s e l e birbirimize g v e n i m i z olup olmad deil; iiler ortak bir mcadele talep ediyorlar, biz de 'balayalm!' diyoruz. Bu tavizsiz a t m o s f e r d e toplanty iflastan s a d e c e R a d e k ' i n n i h a i bir k o p m a d a n k a m a y o l u n d a k i s a r s l m a z kararll kurtarabilirdi. C l a r a Zetkin'in b a l a n g bildirgesinden sonra, iki k e z k o n u a n R a d e k ' t e n ba k a hibir K o m i n t e r n delegesi s o r u m l u l u k a l m a d . A m a R a d e k h e r k e s i n iinde p o l e m i e girerken, kapal kaplar a r d n d a ar u z l a m a c bir tavr sergiliyordu. O r a d a b u l u n a n l a r arasnda, S o v y e t v e A l m a n h k m e t l e r i a r a s n d a e p e y d i r sren v e Berlin toplantsnn s o n a e r m e s i n d e n o n g n s o n r a R a p a l l o a n l a m a s y l a s o n a erecek m z a k e r e l e r d e n h a b e r d a r o l a n tek kii R a d e k olabilirdi; o da srarla Versay a n l a m a s n n ortak bir bildi riyle k n a n m a s n talep e d i y o r d u . A m a Vandervelde lkesinin a n l a m a d a n d o a n ve tazminatlarla lgili karlarn nalla s a v u n d u ve bu n o k t a d a , h e m e n h e m e n btn d i e r n o k t a l a r d a o l d u u gibi, R a d e k toplantnn h e m e n d a l m a s n n l e m e k in b o y u n e m e k z o r u n d a kald. 5 N i s a n 1922 a k a m ortak bir karara ulald. K a r a r m e t n i n e g r e , "ileriki konfe r a n s l a r a " h a z r l a n m a k ve " A m s t e r d a m S e n d i k a E n t e r n a s y o n a l i " ile "Kzl Sendika Enternasyonali" arasnda grmeler yaplmasn salamak a m a c y l a (her E n t e m a s y o n a l ' d e n e r kii o l m a k zere) d o k u z kiilik bir ortak o r g a n i z a s y o n k o m i t e s i k u r u l u y o r d u . Ayrca m e t i n d e , M o s k o v a ' d a y a r g l a n m a k t a olan SD'lerin k e n d i avukatlarn s e m e l e r i n e izin verilece i; y a r g l a m a n n h a l k a ak olaca ve U E n t e r n a s y o n a l ' n temsilcilerinin de d u r u m a l a r a k a t l m a s n a izin verilecei; bir de idam cezas v e r i l m e y e c e i y o l u n d a K o m i n t e r n a d n a yaplan bir d u y u r u y a dikkat e k i l i y o r d u . O r g a n i z a s y o n k o m i t e s i n e , temsilciden " G r c i s t a n m e s e l e s i h a k k n da... m a l z e m e " i s t e m e v e bunlar ileride y a p l a c a k bir konferansa rapor e t m e yetkisi veriliyordu. S o n olarak, Sol rgtlerin katlaca e r k e n bir "genel k o n f e r a n s " n arzulanr o l d u u lkesel olarak kabul e d i l m e k l e bir likte, kinci E n t e r n a s y o n a l ' n " N i s a n ' d a , y a n i C e n o v a konferansyla ayn z a m a n d a " b y l e bir k o n f e r a n s t o p l a n m a s n a itiraz ettii belirtiliyordu. Bu arada, " b t n lkelerin iileri" baz belli a m a l a r iin h e m e n gsteriler dzenlemeye anlyordu. Bu amalar unlard:

78. The Second and Third Internationals and the Vienna Union (tarihsiz), s. 47, 50, 53, 72.

KOMNTERN'DE GER EKLME 383 Glinde sekiz saat almak iin; Kapitalist devletlerin tazminat politikas yznden lsz derecede artan i sizlie kar mcadele etmek iin; Proletaryann kapitalist saldrya kar birlikte eyleme gemesi iin; Rus devrimi iin, alk eken Rusya iin, btn lkelerin Rusya'yla tekrar si yasi ve ekonomik ilikiler kurmalar iin; Btn lkelerde ve Enternasyonal'de proletaryann birleik cephesini yeniden kurmak iin. Komintern delegeleri adna yaymlanan bir kapan bildirisinde, Ra dek ortak karan "birok tereddtten sonra" kabul ettiklerini ve "tereddt lerinin de aslen, kinci Enternasyonal'n ii gsterileri iin Versay anla masnn iptal edilmesi dsturunu kabul etmemelerinden kaynakland n" ilan etti. 7 9 Komintern heyetinin bu karar kabul etmesi, Moskova'da hemen tep kilere yol at. Lenin metni alnca 11 N i s a n 1 9 2 2 tarihli Pravda'da, ok Ar Bedel dedik balkl bir yaz yaymlad. SD'lerin yarglanmasna her Enternasyonal'n temsilcilerini de kabul e t m e ve dam cezas ver m e m e taahhtleri kabul edilemezdi; stelik, kar taraftan hibir taviz el de edilememiti. G e l g e l d i m varlan sonu, birleik c e p h e taktiklerinin baarsz olduu deil, sadece "burjuvazinin, diplomatlarnn ahsnda. Komnist Enternasyonal'n temsilcilerinden daha zeki olduunu bir kez daha k a n t l a d n d . Lenn szlerini, proletaryay "kapitalist saldrnn basksna" kar desteklemek iin "birleik c e p h e taktiini benimsedik ve bu taktii sonuna kadar srdreceiz" diyerek balyordu. 8 " On gn son ra, Pravda hl, btn lkelerde "iiler, komnistler, anaristler, sosyal demokratlar, partisiz iiler, bamszlar ve Hristiyan demokratlarn oluturaca bir birliin sermayeye kar" birleik gsteriler yapmasn talep ediyordu. 8 1 1 M a y s 1922'de, Rus Komnist Partisi tarafndan kanlan olaan 1 Mays sloganlar ilk kez olarak dnya devriminden hi bahsetmiyordu. Ama Lenin, Radek'in verdii tavizler karsnda bir ey elde edemediine inanmakta haklyd. Berlin toplantsndan alt hafta sonra Fransa, ngiltere ve Belika heyetleri kinci ve ki Buukuncu En ternasyonalleri n c olmadan tekrar birletirmenin y o l u n u hazrlamak in bir konferans dzenleme konusunda anlatlar. Berlin organizasyon komitesi 23 M a y s 1922'de ilk kez bir araya geldiinde Komintern dele geleri ayrldklarn ilan etti. Birleik cephe taktikleri dorultusundaki bu

79. A.g.e., s. 83-5,88-9. 80. Lenin.Soineniya, c. XXVII, s. 277-80. 8l./Vai'rfa,22Nisan 1922.

384

S O V Y E T RUSYA V E D N Y A

luhaf d e n e y lerk edildi. Yln ileriki d n e m l e r i n d e USPD'nin b y k o u n l u u tekrar SPD'ye katld; ve 1923 ilkbaharnda bu t e k r a r b i r l e m e nin doal bir t a m a m l a y c s olarak, ki B u u k u n c u E n t e r n a s y o n a l de kinci'ye katld. Birleik c e p h e politikasnn tek tek lkelere uygulan, s a d e c e politi k a n n kendi b n y e s i n d e k i zaaf ve tutarszlklara deil, a y n z a m a n d a tekbiimli o l m a i d d i a s n d a k i bir politikann birbirinden o k farkl ulusal d u r u m l a r a u y d u r u l m a y a a l l m a s n n getirdii skntlara d a m a r u z kald. n c k o n g r e d e n s o n r a k i d n e m , ulusal k o m n i s t partilerde genel bir k a l a karkl ve belirsizliin y a a n d bir d n e m d i ki bu da bizzat Ko mintern'in prestij ve fuzundaki g e r i l e m e n i n gstergesiydi. A m a K o mintern ulusal partilerin m e s e l e l e r i n i ele alrken artk h e p d a h a sabrl ve hogrl bir tavr taknyor, IKKI da n c k o n g r e d e n s o n r a nceki d n e m i n plak d e m i r y u m r u u y l a elien kadife eldivenini t a k y o r d u . "Birleik ii c e p h e s i " karar, K o m i n t e r n politikasndaki b a k a birok ey gibi, d o r u d a n A l m a n y a ' n n k o u l l a r n d a n ve A l m a n y a ' d a k i rnekler d e n ilham almt. Birleik c e p h e taktikleri ilk kez K a p p darbesi srasnda S a k s o n y a ' d a B r a n d l e r tarafndan baaryla u y g u l a n m ve 1921 O c a n da yazlan ak m e k t u p l a genelletirilmili. A m a bu partideki Sol unsur lardan ok S a u n s u r l a r a hitap e d e c e k bir politikayd. Levi'nin ihrac vc Mart eylemi S a ile Sol a r a s n d a k i a y r m a y billurlatrmt. K o m i n tern'in n c kongresi, Levi'nin hracn o n a y l a y a r a k fiilen S a lehine karar vermiti: Yeni lider Ernst M e y e r S p a r a k u s b u n d ' u n e s k i bir yesiy di ve Levi g e l e n e i n e m e n s u p t u . KPD'de n c k o n g r e d e e k i l l e n m e y e balayan Sol m u h a l e f e t i n liderleri, m e r k e z k o m i t e s i n i n Berlin'i temsil e d e n yesi, R u s asll M a s l o w ile o n u n yakn arkada ve ihra e d i l m e d e n n c e Levi'yi en sert eletirenlerden biri o l a n Ruth F i s c h e r ' d i . 8 2 K o m i n t e r n artk h e r e y d e n n c e y e n i bir b l n m e y i n l e m e kayg s n d a y d . 1921 A u s t o s u ' n d a J e n a ' d a t o p l a n a c a k parti kongresi arifesinde, L e n i n p a r t i y e bir m e k l u p y a z a r a k , " M a s l o w ile o n u n iki- s e m p a t i z a n ve ibirliki s i n i n Rus partisi tarafndan " s i n d i r i l e b i l m e l e r i " v e A l m a n y a ' d a bir mara za k a r m a l a r n n n l e n m e s i iin M o s k o v a ' y a g n d e r i l m e l e r i n i neriyor d u : KPD'nin S a ve Sol k a n a t l a n a r a s n d a k i "bar a n l a m a s " h e r ne pa h a s n a olursa o l s u n y a p l m a l v e yeni b l n m e l e r d e n k a n l m a l y d . 8 J

8 2 . Bkz. yukanda s. 3 1 1 . 8 3 . Lenin, Soineniya, C. XXVI, s. 4 9 0 . Rulh Fischer, Stalin and German Communism

KOMNTERN'DE GER EKLME 3 8 5 A m a parti b u p u c u n u d e e r l e n d i r m e y i b a a r a m a y n c a . M o s k o v a m e s e l e y i d a h a fazla k u r c a l a m a d . G e l g e l e i m 1921 A u s t o s u ' n d a J e n a ' d a y a p l a n parti kongresi S a ' a d o r u g l bir h a r e k e t e tank o l d u . Parti k o n g r e s i , K o m i n t e m ' i n n c k o n g r e s i n i n kararlarn o n a y l a m a k l a k a l m a d ; eski ynetici snfn m l k l e r i n e el k o y m a , t a z m i n a t y k n n z e n g i n l e r e ykl m a s ve r e t i m i n fabrika k o n s e y l e r i tarafndan kontrol gibi lke-ii so r u n l a r k o n u s u n d a S PD'n ink lerden p e k de ayrt e d i l e m e y e n t a l e p l e r d e bu lunan bir m a n i f e s t o d a y a y m l a d . B t n b u n l a r d e v r i m c i d e i l radikal bir p r o g r a m o l u t u r u y o r d u . K o n g r e , bir "birleik i c e p h e s i " politikasn ak ak s a v u n a r a k , K o m i n t e m ' i n n c k o n g r e s i n d e b e l i r l e n e n hat zerinde d a h a da ileri bir n o k t a y a v a r d . 8 4 Bu S a iin, zellikle de Brandler iin bir zafer d e m e k t i ; Ruth Fischer'n, k k bir Sol aznlk a d n a , Sa' M a r t e y l e m i n i n b a a r s z l n d a n s o r u m l u lutmas v e " s a l d n " poli tikasna d n t a l e p etmesi b o a y d . 8 5 Dolaysyla, IKKI 1921 Aral'nda birleik c e p h e politikasn ilan e t t i i n d e , s a d e c e KPD'nin A l m a n y a iin al m o l d u u bir karar g e n e l l e t i r m i o l u y o r d u ; ayn k a r a r d a A l m a n y a iin bir "birleik ii h k m e t i " politikas da o n a y l a n y o r d u ( a m a b a k a lke ler iin bu politikadan b a h s e d i l m e m i t i ) . * 6 Bu kararlarn s o n u l a r y a v a y a v a o r t a y a kt. Yerel y n e l i m l e r d e , hatta bata S a k s o n y a o l m a k zere baz A l m a n e y a l e t l e r i n d e , SPD ve USPD'den geriye k a l a n grupla birlii y a p m a k , hatta k o a l i s y o n h k m e t l e ri o l u t u r m a k m m k n olabilirdi; a m a Rech'n ulusal politikasnda bu ciddi bir olaslk d e i l d i . G e l g e l e i m bu m e s e l e n i n a r d n d a d a h a g e n i bir s o r u n , K P D ' n i n R e i c h ' n k e n d i s i y l e v e u a n d a n o r m a l d e o n u y n e l e n bur j u v a h k m e t l e r i y l e ilikisi s o r u n u y a t y o r d u . J e n a k o n g r e s i n d e n s o n r a . Rote Fahne "iiler c u m h u r i y e t i gericilie kar s a v u n m a iini s t l e n m e h a k k n a v e g r e v i n e sahiptir" ( b u , K a p p d a r b e s i n d e taknlan tavrn belir gin bir b i i m d e tersine e v r i l m e s i d e m e k o l u y o r d u ) v e Wirth h k m e t i

(Harvard. 1948). s. 182'ye gre. Mas!ow ve arkadalar, 1921 Martnda yaplan onuncu pani kongresinde knanm olan Rus "ii muhalefeti "nin yeleriyle Berlin'de temaslar kur mular (Bkz. c. 1, s. 187-8); eer bu biliniyorduy.sa, Moskova'nn onlar neden ba belalar olarak grd anlalr. 84. Berhr ber die Verhandlungen des 2. Parteitags der Kommunistischen Partei Deutschlands (1922), s. 409-15. Bu kongreden sonra, KPD'nin ismine 1920 Aral'nda ek lenmi olan (bkz. yukarda s. 211) "Vereinigte" szc alld; ksa bir sre sonra da Jena kongresi ikinci deil yedinci kongre sayld. 85. Bericht ber die Verhandlungen des 2. Parteitags der Kommunistischen Partei Deutschlands (1922), s. 265. 86. Kommunislieskii Inlernatsional v Dokumentak (1933). s. 305.

386 SOVYET RUSYA VE DNYA "lkeyi ilerle birlikle m i , y o k s a o n l a r a kar m y n e t m e k i s t e d i i n e " karar vermelidir, d i y o r d u . 8 7 E n s o n u n d a varlan, ilerin v e o n l a r a d n a k o n u a n KPD'nin bir burjuva A l m a n H k m e u ' n e kaytsz artsz d m a n o l m a d s o n u c u , e s k i d o k t r i n e getirilen irkiltici bir yenilikti. G e l g e l e l i m , t a m s o n u l a r a n c a k ertesi b a h a r R a p a l l o a n l a m a s n n im z a l a n m a s y l a o r t a y a kt. S o v y e t Rusya'yla ttifak u z u n z a m a n d r parti nin btn k e s i m l e r i tarafndan sorgusuz sualsiz k a b u l edilen, m u h a l e f e t e t m e n i n akla g e l m e y e c e k bir ey o l d u u bir slogan o l m a s n a r a m e n , an l a m a KPD'yi a k a artt. Yaanan sknt, KPD'nin k o n u h a k k n d a uzun sre sessiz k a l m a s n d a n ve yapt birka b e y a n n da r e n k v e r m e m e s i n d e n anlalyordu. m z a l a n m a s n d a n iki g n s o n r a R a p a l l o anla masn C e n o v a ' d a F r a n s z l a r l a ngilizlerin faka bastrlmas olarak selam layan Rote Fahne, alt hafta b a k a bir y o r u m d a b u l u n m a d . A n l a m a n n o n a y l a n m a k z e r e R e i c h s t a g ' a s u n u l d u u 2 9 M a y s 1922'de, KPD szc s Frlich u g z l e m l e r i y a p a r a k a n l a m a y isteksizce o n a y l a d : "Bu a n lamann gerek ierii, u z u n bir z a m a n d r z a t e n v a r o l a n o l g u l a r n k a y d a g e i r i l m e s i n d e n ibarettir" ve "bu R a p a l l o a n l a m a s u a n a k a d a r s a d e c e gzel laflar i e r i y o r m u gibi g r n y o r . " * 8 Ertesi gn Rote Fahne anla may " A l m a n burjuvazisinin 1918'den beri yapt ilk b a m s z d poli tika e y l e m i " olarak v e c e k k a d a r leri gitti. G e l g e l e l i m , g e r e k m e s e l e b u r a d a n p e k d e a n l a l m y o r d u . Ulusal k o m n i s t partilerin h e r k o u l d a M o s k o v a ' d a n kaytsz artsz destek b e k l e m e y e c e k l e r i ve yerel partinin ksa vadeli karlarnn b a z e n , bir btn olarak h a r e k e t i n , S o v y e t iktida rnn s a v u n m a s ve g l e n d i r i l m e s i y l e balantl u z u n vadeli karlarna feda edilmesi gerektii fikri, zellikle O r t a d o u ' d a zaten aina o l u n a n bir fikirdi. A m a S o v y e t politikasna R a p a l l o a n l a m a s tarafndan bilinli y a da bilinsiz olarak alanan Avrupa'da g d e n g e s i ilkesi, d n y a d a k i en ileri k o m n i s t partiler arasnda, b e n i m s e n e c e k tavr ve politikalarn, bu lunduklar lkelerin h k m e t l e r i n i n S o v y e t H k m e t ' y l e ilikilerinin d m a n c a m, y o k s a d o s t a m o l d u u n a g r e d e i e c e i v e z a m a n za m a n bu ilikilerdeki d e i i k l i k l e r e g r e deitirilecei a n l a m n a geliyor d u . B u s o n u l a r a t a m a n l a m y l a ulalmas u z u n z a m a n ald, e n a z n d a n bu ii y a p a n l a r 1922 b a h a r n d a R a p a l l o a n l a m a s n i m z a l a y a n l a r deildi kesinlikle.89

Kl. Die Rote Fahne, 31 Auslos 1921. 88. Verhandlungen des Reichstags, c. CCCLV (1922), s. 7738. 89. Ruih Fischer, Stalin and German Communism (Harvard, 1948), s. 193'e gre. KAPD

KOMfNTERbTDE GER EKLME 387 Bu arada 1922 y a z b o y u n c a KPD i i n d e k i balca ihtilaf k o n u s u Ra p a l l o a n l a m a s deil, " R a i h e n a u k a m p a n y a s " o l a r a k bilinen k a m p a n y a y d . 1921 A u s t o s u n d a Erzberger'in l d r m e s i n i n a r d n d a n , 2 4 Ha ziran 1922'de de R a t h e n a u ' n u n milliyeti bir r g t n yeleri tarafndan l d r l m e s i , c u m h u r i y e t i gericilere kar k o r u m a bayra altnda d i e r Sol partilerle birleik c e p h e o l u t u r m a taktiklerini u y g u l a m a k iin u y g u n bir vesile y a r a t m gibi g r n y o r d u . A m a SPD'nin ortak e y l e m l e r e pek hevesi yoktu; b i r k a etkisiz s o k a k g s t e r i s i n d e n s o n r a k a m p a n y a fiyas koyla s o n u l a n d , g e r i y e d e s a d e c e KPD'nin S a v e Sol k a n a t l a n arasnda karlkl s u l a m a l a r d a n o l u a n bir m i r a s brakt ve lKKl'nn partiyi " b i r birleik c e p h e n i n asla, asla, asla b i z i m a j t a s y o n u m u z u n b a m s z l n n n n e g e m e m e s i g e r e k t i i n i " a n l a y a m a d iin a z a r l a m a s n a n e d e n ol du - bu szler, bu taktik tarznn m u l a k l n n bir baka l e z a h r n d e n ibaretti,' 1 1 1 Ayn sralarda KPD'nin SPD ve s e n d i k a l a r l a i m z a l a y a r a k , sendi kalarn iverenlere kar taleplerine destek v e n n e t a a h h d n d e b u l u n d u u a n l a m a , partinin S a k a n a d tarafndan kitlelere u l a m a n n ve kitle destei k a z a n m a n n bir yolu olarak gklere karlrken. Sol k a n a d tara fndan d e v r i m c i y o l d a n biraz d a h a s a p m a olarak yeriliyordu. Kiisel hu s u m e t l e r l e sertlii a r t a n bu anlamazlklar, K o m i n t e r n ' i n yl s o n u n d a M o s k o v a ' d a yaplan d r d n c k o n g r e s i n e d e t a n d . 9 1 Fransz partisindeki d u r u m d a h a k a r m a k , bamszlk d e r e c e s i de da ha fazlayd. A m a K o m i n t e r n ' i n sabr ne k a d a r iddetli bir b i i m d e d e n e nirse d e n e n s i n , b l n m e d e n k a n m a y a y n e l i k yeni politika M o s k o v a ' da inai bir kararllkla takip ediliyordu. Fransz partisinin kusurlar nc k o n g r e n i n k e n d i s i n d e pek dikkat e k m e d i , a m a lKKl'nn kongre den sonra Fransz partisinin y r t m e k o m i t e s i n e yazd u z u n bir m e k t u ba konu oldu. M e k t u p t a , partinin p a r l a m e n t o d a k i a l m a l a r n n zayfl , sendikalara s z m a y b a a r a m a m a s , parti basnnn gsterdii disiplin sizlik ve m e r k e z i r g t n n zaaflar yaylm a t e i n e t u t u l u y o r d u ; en nemlisi de IKKI le k o m i t e arasnda " d a h a d z e n l i ve d a h a ksa aralklar-

"bu polilikaya (yani Rapallo'ya! Rusya'nn Alman kar devrimine boyun emesi diye ak a saldrd ve komnist partisi yelerinden de olumlu bir tepki ald." O sralarda byle bir lepk verildiine dair pek, hatta hi kanl yoklun partinin Sol kanad Rapallo politikasna ynelik aleni bir eletiri gelirmemi^li. 10. lKKl'nn mektubu Zinovyev tarafndan drdnc kongrede alntlanm! (Proto koll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Intel nationale (Hamburg. 1423), s. 989|; mektubun doru tarihi muhtemelen 18 Temmuz (Haziran deil) 1922'dir. 91. Bkz. aada s. 419-21.

3 8 8 SOVYET RUSYA V E DNYA la" iletiim k u r u l m a s n n "kesinlikle z o r u n l u " o l d u u ilan ediliyordu. 1 '? Bu azar h o k a r l a n m a d . Bu saldrlarn ilhamnn, F r a n s z partisinin y r t m e k o m i t e s i n e m e n s u p o l m a k l a birlikte, 1920 s o n l a r n d a n beri IKKl'nn F r a n s z yesi sfatyla M o s k o v a ' d a k a l a n ve kolayca m e r k e z d e be n i m s e n e n g r l e r i n safna g e m i o l d u u d n l e n S o u v a r i n e ' d e n gel d i i n e inanlyordu: S o u v a r i n e ' i n R u s asll o l m a s da bu eletiriyi kesk n l e t r i y o r d u . 9 3 1921 Aral'nn s o n l a r n d a M a r s i l y a ' d a t o p l a n a n Fran sz partisi kong resi arifesinde, IKKI'dan, a m a bu sefer T r o k i ' n i n ineli k a l e m i n d e n y e n i bir azar v e talimat m e k t u b u geldi. M e k t u p K o m i n tem'in, " F r a n s z u b e s i " n e selamlarn iletiyor, a m a y i n e " F r a n s z partisi nin her z a m a n Enternasyonal'n hayatnn baya d n d a d u r d u u " n d a n ikyet e d i y o r ve parti basnnn feci disiplin hlallerine g s t e r i l e n kayt szl p r o t e s t o e d i y o r d u . 9 4 Bu, partide M o s k o v a ' n n m d a h a l e s i n d e n go c u n a n genel o u n l u u y u m u a t m a d . Marsilya kongresi soyut doktrin meselelerini tartt srece sessiz sakin d e v a m etti. A m a y r t m e ko mitesinin s e i m i n e g e l d i i n d e h e y e c a n d o z u artt ve p e k s e v i l m e y e n S o u v a r i n e k o m i t e y e g i r e m e d i . Bu da hakl olarak IKKI'ya ve yapt a lmalara kar bir gsteri olarak y o r u m l a n d . K o m i t e n i n K o m i n t e m ' e sa dk ve tekrar seilmi olan drt yesi bu tutumu protesto e t m e k iin isti fa etti ve k o n g r e grlt patrt iinde s o n a e r d i . 9 5 K o n g r e n i n s o n a e r m e sinin a r d n d a n , y r t m e k o m i t e s i partileri birleik c e p h e politikasn be n i m s e m e y e davet e d e n IKKI kararn aldnda da d u r u m d a iyileme ol m a d . O sralarda k o m n i s t l e r i n en byk Sol partiyi o l u t u r d u k l a r Fran sa'da bir birleik c e p h e o l u t u r m a arsnn, baka yerlerde ne kadar ie yararsa yarasn, hibir a n l a m yoklu. Bir birleik ii h k u m e l i n d e n d e m vuran her trl ma, Fransz S o l u n u her z a m a n d e r i n d e n ine il m i olan

92. Zur Lage in der Kommunistischen Partei Frankreichs(Hamburg, 1922). s 7-13. Bu belgeler derlemesi IKKI tarafndan 1922 Haziram'ndaki oturumunun ardndan yaymland: belgelerin ou Kommunislieskii tnlernatsionafde ve Fransz partisinin yayn organ Bul letin Communiste'e kmt, ama kitapn sadece Almanca basmna ulaabildik. 93 8 Aralk 1921'de IKKI. Fransz merkez komitesine, ulusal partilerle yapt yaz malarla sz konusu lkenin bir vatandann ilgilenmesine izin vermeme karar aldn ve Franszlala yazma ilerinin svireli Humhert-Droz'a verildiini aklayarak komitenin meseleyi "ahsi mlahazalardan bamsz olarak" ele almasn rica ermitir la .f. s. 1315); ama bamsz parti gazetesi Journal du Pcttple'de IKKI'nn beyanlar "Souvarine'in crmanlan" olarak anlmaya devam etmilir. 94.Ag.e..i. 19-23. 95. Kongrenin Humanit gazetesinin 26-31 Aralk 1921 tarihleri arasndaki nshalarn da yaymlanan haberlere dayal tam bir anlatm urada bulunabilir: G. Waller. Histoire du Fant Communiste Franais (1948). s. 65-75.

K O M N T E R N ' D E GER EKLME 3 8 9

gemiteki skandali, hrslar yznden koalisyon hkmetlerinde bakan lk mevkilerine oturmu olan sosyalistleri hatrlatyordu. Bu yzden Frossard'n liderliindeki yeni yrtme komitesi, daha bir yl n c e Tours' da yenilgiye uratlp ihra edilmi kiilerle ibirlii yapma fikrinden hazzetmeyip yeni taktiklerin Fransa'ya uygulanamayaca grn ifa de ettii zaman tabanndan destek gryordu. A l e l a c e l e parti delegeleri nin katlaca zel bir konferans a n s yapld ve 2 2 Ocak 1 9 2 2 ' d e top lanan konferans komitenin tavrn ciddi bir ounlukla onaylad. 9 6 lKKl'nn geniletilmi plenumu 1 9 2 2 ubat'nda Moskova'da topland nda durum gergindi. Fransz partisinden drt d e l e g e (ama aralarnda Frossard yoktu) toplantya katld ve birleik c e p h e y e kar oy kullandlar. Troki sert bir konuma yaparak, nc kongrede Komintem'e getirilen o eski sulamann, "ban burjuvazisiyle i yapabilmek iin" dnya devri mini frenleme sulamasnn "birleik cepheyle balantl olarak yine s tlmakta olduundan" ikyet etti. 9 ' Ama her iki taraf da m e s e l e y i ak bir kopu noktasna kadar tamaya hazr deildi. Oylamada aznlkta kalan Franszlar (onlarn itirazlarn s a d e c e talyanlarla 9 8 spanyollar payla mtr), ounluun radesini kabul edeceklerini beyan ettiler; IKKI da misilleme ya da yaptrm basks uygulamad. 4 Mart 1 9 2 2 ' d e lKKl'nn yaymlad, nazik bir dille kaleme alnm karar metni bir kez daha, "par tinin baz gruplarndaki g e m i i n kalntlar" muamelesi yaplan balca all kusuru ihtiyatl bir biimde sralyordu. Fransz heyetinin, yeleri ara snda vc parti basnnda disiplini salama ve Marsilya kongresinden son ra yrtme komitesinden istifa eden drt kiiyi grevlerine iade c i m e ni yetini beyan ettiine dikkat ekilirken, Souvarine'le ilgili hibir ey sy l e n m i y o r d u . " Parti basnna bir rnek oluturmas iin, itaatsiz Jour-

*>6. . Waller, Histoire du Par Communiste Franais (1948), s. 82-3. 97. L. Troki, Die Fragen der Arbeiterbewegung in Frankreich und die Kommunistische internationale (Hamburg, 1922), s. 8. Lozovski de ayn yerde "Ruslarn... Sovye( devlelii kurtarmak iin refont)slerle anlamak isledikleri" eklindeki bir Fransz sulamasna kar mcadele etmitir (D/e Taktik der Kommunistischen Internationale gegen die Offensive des Kapitals (Hamburg, 1922), s. 85): Troki'nin konumasnn bu ksaltlm loplanl lulanandaki versiyonu (s. 78-83), yukarda alntlanan blm iermez. 98. Franszlardan cesaret alan ialyan Komnis Fanisi de 1922 Mart'ndak kongresin de birleik cephe politikasn reddetti Bunun pratik sonucu, Mussolini'nin darbe yapt na kadar, talyan Komn s Partisinin, tpk Kapp darbesi patlak verdii zaman KPD'nin yap t gibi. dier Sol ya da burjuva partiler ile Faistler arasnda hibir ayrn yapmamay sr drmesi oldu. 99. Troki'nin zeti ve KK kararlan Die Taktk der Kommunistischen Internationale gegen die Offensive des Kapitals (Hamburg. 1922), s. 136-41'de bulunabilir; karar ve Fran-

3 9 0 SOVYET RUSYA VE D N Y A nal du Peuple'n yayn y n e t m e n i o l a n H e n r i F a b r e p a r t i d e n h a edil d i . 1 0 0 A m a , bir tek b u yaptrm d n d a , M o s k o v a ' d a a l n a n k a r a r l a r F r a n sa'da etkisiz kald. S z g e e n parti basn karakteri ve grleri asn d a n h e r z a m a n k i gibi eklektik kald; birleik c e p h e politikasna d a parti i i n d e , bir s o n r a k i K o m i n t e r n k o n g r e s i n c e o n a y l a n a n a k a d a r balayc s a y l a m a y a c a gibi ilgin bir g e r e k e y l e h l iddetle saldrlyordu. 1922 M a y s ' n d a IKKI'dan Paris'e bir b a k a aforoz haberi g e l d i 1 0 1 ve H a ziran a y n d a M o s k o v a ' d a geniletilmi p l e n u m u n bir baka o t u r u m u ya pld. Bu sefer katlmclar arasnda F r o s s a r d ' m kendisi de vard. T r o k i ' nin giri kabilinden eletirisi, a r a d a n g e e n z a m a n ve b a s u l u n u n ah sen h a z r d a b u l u n m a s y z n d e n d a h a iddetli oldu. A m a b u s a d e c e d u r u m d a k i k o m e d i u n s u r u n u g l e n d i r m e ilevini g r d v e u b a t kararn d a k i azarlamalar, vaatleri ve karlkl vgleri t e k r a r l a m a k t a n te pek bir ey y a p l m a m o l d u . l l M o s k o v a ' d a k i tartmalardan k a n tek y e n i lik, E k m ' d e , ertesi a y yaplacak K o m i n t e r n k o n g r e s i n d e n n c e F r a n s z partisinin bir k o n g r e y a p m a s n a karar verilmesi o l d u . F r a n s z K o m n i s t Partisi'nin 1922 E k i m i ' n d e Paris'te yaplan k o n g r e si, K o m i n t e m ' i n ulusal partilerle i l g i l e n m e tekniinin ve o d n e m d e t a k i p edilen u z l a m a ve taviz politikasnn k u s u r s u z bir rneini sunar. 13 E y ll'de, k o n g r e y e hazrlk k a b i l i n d e n IKKI tarafndan F r a n s z partisinin m e r k e z k o m i t e s i n e bir azar v e nasihat m e k t u b u g n d e r i l d i . 1 0 3 K o m i n t e r n ' n iki delegesi, H u m b e r t - D r o z ve M a n u l s k , sava halindeki hiziplerle g r m e k iin Paris'e k o n g r e t a r i h i n d e n e p e y n c e geldiler, a y r c a Enter nasyonal'n otoritesini p e k i t i r m e k iin A l m a n ve ngiliz k o m n i s t parti lerinden d e l e g e l e r d e k o n g r e y e katld. M o s k o v a ' n n ki temsilcisi zel likle d e becerikli M a n u i l s k i , S a v e S o l hizipleri u z l a t r m a y a y n e l i k bir sr proje gelitirmilerdi ve a k a . Sol'un zafer k a z a n m a s n s a l a m a k tan o k bir a n l a m a s a l a m a k l a ilgileniyorlard. D i e r b t n n e r i l e r ba-

szlarm beyan ise Zur Lage in der Kommunistischen Partei Frankreichs (Hamburg. 1922), s. 20-32'dedir. IKKI karan ilepani beyan arasnda, zerinde uzlamaya van mam 5 bir fark vard: lkinde sz konusu drt kiinin parti liderliindeki grevlerine iadesinden bahsedilir ken; ikincisinde sadece bir sonraki parti kongresine onlarn grevlerine iade edilmesinin nerilecei sz veriliyordu. 100. A.g.e., s. 32-5. 101. A.g.e., s. 35-43. 102. Kommunislieskii International v Dokumentak (1933), s. 284-9. IKKI'nn bu otu rumunun herhangi resmi bir kayd varm gibi grnmyor, Troki'nin 8 ve 10 Haziran 1922'de yapt konumalar, Kommunislieskii Inernatsional, No. 21 (19 Temmuz 1922), col, 5405-56'da bulunabilir. 103. Kommunislieskii International, No. 23 (4 Kasm 1922), col, 6223-46.

K O M I N T E R N ' D E G E R l EKLME 3 9 1 a n s z o l d u k t a n sonra, k o n g r e srasnda y a p l a n s o n neri, b t n parti org a n l a n n d a S a ve Sol'un eil temsilci b u l u n d u r m a s ve ihtilaf h a l i n d e bir IKKI temsilcisinin de b a k a n sfatyla bir oy k u l l a n m a s y d . Sol tarafn d a n b e k l e n e b i l e c e i gibi kabul edilen bu n e r i y i r e d d e d e n S a kanat, par t i o r g a n l a n n n bileimini k o n g r e d e y a p l a c a k basit bir o y l a m a y a b r a k m a nerisini b e n i m s i y o r d u . B y l e c e m e s e l e , F r a n s z partisinin zerklii ile parti ii s o r u n l a r d a lKKl'nn h a k e m l i i n i k a b u l e t m e a r a s n d a k i bir m e s e le haline geldi. S a , nihai o y l a m a y az farkla kazand. G e l g e l e l i m , i m d i bile lKKl'nn ne p a h a s n a olursa o l s u n u z l a m a talimatlar geerliydi. S o l , M a n u i s ki'd en karara b o y u n e i p o u n l u k kendilerine hangi m a k a m l a n verirse versin k a b u l e t m e e m r i ald. A m a bu emir, Sa'n tynetini y a n l a n l a m a n n r n y d . K o n g r e y i ustalkla y n l e n d i r i p zafer k a z a n m o l a n Frossard b u k o n u m d a n s o n u n a k a d a r y a r a r l a n m a k n i y e t i n d e y d i . Btn parti organlarndaki b t n m a k a m l a r S a ' m adaylar tarafndan d o l d u r u l d u . B u k o n g r e n i n s o n u n d a Sol, partinin sradan yeleri o l m a d n d a h e r e y d e n d l a n m d u r u m d a buldu k e n d i n i . 1922 K a s m ' n d a K o m i n t e r n ' i n d r d n c k o n g r e s i t o p l a n d n d a , o n u n l a F r a n s z partisi a r a s n d a bir k o p m a y a a n m a s k a n l m a z g r n y o r d u . A m a tehdit lKKl'nn deil, partinin kendisinin sal o u n l u u n u n u z l a m a z l n d a n g e l m i t i : 1 0 4 m e sele d e K o m i n t e m ' i n ulusa! partinin o n a y l a m a d k a d a r gevek bir lavr taknma arzusuydu. ngiltere'de d u r u m birleik c e p h e taktikleri iin zellikle elverilym gibi g r n y o r d u . Avrupa'da baka hibir y e r d e M a r k s i z m ii h a r e k e t i ne nfuz e t m e k l e bu k a d a r bariz bir b i i m d e baarsz o l m a m t ve Sov yet R u s y a ' y a ynelik s e m p a t i baka hibir yerde buradaki k a d a r y o u n deildi bu s e m p a t i , s a d e c e rejim d m a n l a r n a y a r d m a l e y h i n d e l k e a p n d a r g t l e n e n p r o t e s t o h a r e k e t i n d e deil, ayn z a m a n d a ngiliz send i k a l a n n n R u s sendikalar v e P r o f i n t e m ' l e a n l a m a y n n d e srekli bas k y a p m a l a n n d a da ifadesini b u l u y o r d u . Bu da ufak bir k o m n i s t partisi ile s o m u t m e s e l e l e r d e verdikleri d e s t e k parti d o k t r i n i n i ya da disiplinini b e n i m s e m e y n n d e h e r h a n g i bir e i l i m i n varln ima e t m e y e n d e v bir s e m p a t i z a n l a r o r d u s u n u n yan y a n a v a r o l m a s s o n u c u n u d o u r m u t u . CPGB, p a n i l i o l m a y a n s e m p a t i z a n l a r l a ibirlii yaparak, ngiliz siyaseti zerinde n e m s i z y e saysyla h i oranll o l m a y a n bir nfuz u y g u l a y a -

104. Paris kongresinin G. Waller. Histoire du Paru Communiste Franais (1948), s. IOl-11'deki anlatm, Manulski'nin esasen akc Franszca konuabilen az sayda Bole vik'ten biri olmas olmasndan gelen nemine ve duruuna fazla deer verir: dier alar dan, mkemmel bir kaynaktr.

392

SOVYET RUSYA VE DNYA

biliyor gibiydi. Ne yazk ki partinin d o u m u n d a b a k a m a k s a t l a r ar b a s m t . i Partisi ne k a t l m a talebinin r e d d e d i l m e s i , i Partisi lider l e r i n e kar d e r i n bir b u r u k l u k y a r a t m t . 1921 Mart'nda pasifi s t sicili yznden 1 9 1 8 d e n beri A v a m KamarasYna g i r e m e m i o l a n R a m s a y M a c D o n a l d , W o o l w i c h ' d e y a p l a n bir ara s e i m d e aday o l u n c a , M a c D o n a l d ' n ngiliz Kaulsky's ya da ngiliz Sc he ide m a n n' o l d u u fikriyle d o lu o l a n CPGB o n a s a l d r m a s iin s e i m b l g e s i n e en iyi hatiplerini g n d e r d i . K o m n i s t a d a y y o k t u . A m a CPGB d a h a sonralar, yapt k a m p a n y a n n M a c D o n a l d ' n M u h a f a z a k r rakibinin a z farkla k a z a n m a s n sala y a r a k o n a bir koltua mal o l d u u n u iddia e t m e k t e haklyd. 1921 Aust o s u ' n d a C a e r p h i l i y ' d e y a p l a n bir b a k a a r a s e i m d e C'PGS ilk kez olarak kendisi d e bir aday belirledi; s o z k o n u s u a d a y s e i m d e e n a z o y u a l m a s na r a m e n , k o m n i s t k o n u m a c l a r n i Partili liderlere d p e d z kf retmeleri husumetin daha da younlamasna neden oldu. Bu nedenle, 1921 y a z n d a K o m i n t e r n ' i n inc k o n g r e s i n d e yeni uzlama izgisi be l i r l e n d i i n d e " ' ve sz k o n u s u izgi Aralk a y n d a da lKKl'nn birleik c e p h e kararyla iyice n e t l e t i i n d e , kat e d i l m e s i gereken o k mesafe, ge ri a l n m a s g e r e k e n o k s z vard. K o m i n t e r n ' i n resmi d e r g i s i n i n 1921 s o n b a h a r n d a k a n pe pee iki s a y s n d a , K o m i n l e r n ' d e a l a n RusA m e r i k a i k o m n i s t M i c h a e l B o r o d i n ' n 1 0 6 k a l e m i n d e n . CPGB'yi kitleler z e r i n d e ya da s e n d i k a l a r d a h i b i r n f u z k a z a n a m a d iin e l e t i r e n ya zlar y a y m l a n d . 1 0 7 1 9 2 2 yl b o y u n c a CPGB, bir g n l a l m a a b a s n a gi r e r e k . i Partisi'nin d e a d a y k a r d , h a t t a k o m n i s t l e r i n n d e gittii s e i m b l g e l e r i n d e k i b t n k o m n i s t adaylar geri e k t i . m A m a b u h a m lenin pek bir etkisi o l m a d ; i Partisi 1922 y a z n d a E d i n b u r g h ' d a yap lan yllk k o n g r e s i n d e k o m n i s t l e r i n y a k n l a m a nerisini bir k e z d a h a b y k bir o u n l u k l a reddelti. Bu a r a d a , 1922 M a r t ' n d a k o m n i s t parti sinin d u r u m u h a k k n d a r a p o r hazrlamas iin u kiiden - s e n d i k a c Polltt, H i n d i s t a n d o u m l u g e n bir partili e n t e l e k t e l olan P a l m e Dutt ve
1

105. 1921 Ausosu'nda, Gney Caller Madenciler Federasyonu'nun yaplan oylamada ounlukla Koni ini e m e katlma karan aldn duymu olan Lenin, Belle bir meklup yaza rak Gney Galler'de haftalk bir II dergisi yaymlanmasn neriyordu; ama bu derginin "balangta/j;a devi imci olmamas" uyarsnda bulunarak, yaz ilerindeki u kiiden bi rinin komnist olmamasn lavsiye ediyordu. (Lenin, Soineniya, c. XXVI. s. 4SI), 106. Bkz. yukarda s. 163. 107. Kommunistteskii Internatsional. No. 1 8 ( 8 Ekim 1922). col. 4661-92; No. 19(21 Aralk 1921), col. 4943-66.
108. Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg. 1923), s. \1\.CPGB Communist Policy in Great Britain (10281.S. 115.

KOMNTERN'DE GER EKLME 3 9 3 parti sekreterinin kardei H a r r y I n k p i n - o l u a n bir k o m i s y o n a t a n d v e y e n i d e n r g t l e n m e almalar k o n u s u n d a tavsiyelerde b u l u n m a s iin M o s k o v a ' d a n B o r o d i n g n d e r i l d i . 1 0 9 B u r a d a k i sorun, A l m a n y a ' d a o l d u u gibi, k e n d i iinde b l n m bir parti ya da Fransa'da o l d u u gibi, IKKI' nn lalep ettii politikaya muhalefet k o n u s u n d a n e r e d e y s e b t n y l e bir lemi bir parti deildi. S o r u n partinin c i d d i ihtilaflarla b l n m e m i ol m a s n a ve M o s k o v a ' d a n gelen direktiflere b o y u n e m e s i n e r a m e n , ait o l d u u lkenin siyasi hayalnda ciddi bir etkisi o l m a m a s y d . Borodin'in vesayetinde k o m i s y o n tarafndan h a z r l a n a n y e n i d e n r g t l e n m e p l a n , partinin g e v e k "federal" yapsn o r t a d a n kaldrp artk o r t o d o k s k o m n i z m i n art olarak g r l m e y e b a l a y a n m e r k e z i l e m e ve kat disiplin il keleri t e m e l i n d e y e n i d e n r g t l e n m e s i n i n e r i y o r d u . 1922 A u s t o s u n u n sonlarnda B o r o d i n G l a s g o w ' d a t u t u k l a n d , l k e y e yasad yollardan gir dii iin a l ay h a p i s cezasna arptrld ve snrd e d i l d i . 1 1 " Plan 122 E k i m i n d e Batlersea'de yaplan parti k o n g r e s i n d e , zerinde baka tart ma y a p l m a d a n ve ihtilaf y a a n m a d a n kabul e d i l d i . ' 1 1 A m a ngiltere'de k o m n i z m ve Sovyet Rusya lehine alan gler, CPGB'den o k zellik le k o m n i s t s a y l a m a y a c a k ya da k e n d i l e r i n e o ad v e r m e y e n rgtlerde -NUVVM, sendikalardaki Ulusal Aznlk H a r e k e l i , hala M R P " - gibi yarh a y irse ver r g t l e r i n d e - b u l u n u y o r d u , ingiltere'de birleik c e p h e laktik leri uygulanabilirse, a n c a k bu rgtler z e r i n d e n uygulanabilirdi. Birleik c e p h e taktiklerinin b e n i m s e n m e s i , K o m n i e n ' i n btn d n y a z e r i n d e k i k o m n i s t partiler iin b i r m e k politikalar ve ayn e y l e m iz gileri belirleyen bir rgt o l d u u anlaynn b n y e s i n d e barndrd gl aa kartmtr. Birleik c e p h e n i n s o n u l a r n d a n biri, yeralt faaliyetleri karsnda yasal faaliyetlere verilen n e m i n a r t m a s o l d u : Par tiler aka ortaya k p snrl hedeflere ynelik iifaklar k u r m a k iin di er partilere kur yapacak, bu a r a d a kendilerinin d a h a kapsaml a m a l a n o l d u u n u da b e y a n e d e c e k l e r d i . A m a bu tr bir politikann, k o m n i s t par tilerin h u k u k e n yasakland ve a n c a k k o m p l o c u rgtler olarak varola bildii l k e l e r d e u y g u l a n a b i l m e s i m m k n d e i l d i ; birleik c e p h e taktik lerinin r e s m e n s a v u n u l d u u yedi yl b o y u n c a , bu lkelerin says da s rekli artt. P r a i k t e birleik c e p h e politikasn u y g u l a m a y n n d e ciddi gi-

109. W. Gallacher. The Hotline of the Thunder ( 1947). s. 38-9.1 T. Murphy, New Hor: ( U t f ( l 9 4 1 ) , s . 183-4.
110. The Times. 30 Auslos 1922. II 1. T Bell, The British Communist Ptrn {1937), s. 83-4. 112 Bkz. yukarda s. 376-7.

3 9 4 S O V Y E T RUSYA VE DNYA riimlerde bulunulan lkeler A l m a n y a , e k o s l o v a k y a v e ngiltere'den

baretti. ABD'de s o n d e r e c e a n o r m a l bir d u r u m ortaya k m t . 1921 M a ys'nda birbirine rakip k o m n i s t partiler s k a n d a l i en n i h a y e l s o n a e r d i ve K o m i n t e m ' i n d e s t e i y l e tek bir K u z e y A m e r i k a K o m n i s t Partisi kurul d u . A m a k u r u l u k o n g r e s i gizli yapld v e partinin b t n faaliyetleri " b t n y l e y e r a l t n d a n " s r d r l d . 1 ' 3 G e l g e l e i m birleik c e p h e karar ilan e d i l i n c e , yeni bir yasal A m e r i k a iler Partisi k u r m a k art oldu; bu parti n i n yeleri K o m n i s t Partisi'nin yeleriydi; bu parti balangta yasad partinin faaliyetlerini t a m a m l a r k e n , s o n u n d a o n u b t n y l e z m s e y e r e k "iler ( K o m n i s t ) P a r t i s i " adn a l d . 1 ' 4 A m a n e yasal n e d e yasad parti A m e r i k a n siyasi hayat z e r i n d e h e r h a n g i bir etki yaratabildi; M o s k o v a ' d a n da c i d d i ilgi g r m gibi g r n m y o r l a r ; dolaysyla A m e r i k a n partisinin uluslararas k o m n i s t hareket iindeki rol a n o r m a l ve n e m siz kalmay s r d r d .

Z i n o v y e v , iki yl akn bir sre sonra g e r i y e d n e r e k yapt tarihsel bir d e e r l e n d i r m e d e , 1921-22 knda birleik c e p h e taktiklerini b e n i m s e n m e s i n e n e d e n olan gdleri d i k k a t e d e e r bir ak szllkle d i l e geti riyordu: Birleik c e p h e taktikleri aslnda balangla (yani 1921-22'de), ilk olarak ii snf iinde henz ounluk olmadmzn, ikincisi, sosyal demokrasinin hal ok gl olduunun, ncs, bizim savunma, dmanlarmzn da saldr ko numunda olduunun... drdncs de tayin edici savalarn henz acil gndem maddesi olmadnn bilincine varmamzn ifadesiydi. "Kitlelere!" sloganna ve birleik c e p h e taktiklerine byle geldik. 1 1 5 K o m i n t e m ' i n d e v r i m i n gelecei k o n u s u n d a b e n i m s e d i i taktiklerin m a k u l bir s a v u n u u y d u bu. K o m i n t e m ' d e k i geri e k i l m e , NEP' g e r e k e l e n d i r m e k iin bavurulanlarla ayn savlara bavurularak g e r e k e lend iri lebilirdi. Sovyetler'in " s a v a k o m n i z m i " politikalar nasl feci s o n u l a r d o u r d u y s a , k o m n i s t partilerin kat ve tavizsiz bir b i i m d e d o l a y s z d e v r i m c i hedefler p e i n e d m e l e r i z e r i n d e srar e t m e y n t e m i de feci 113. Bir Amerikal delegenin bu konudaki raporu urada bulunabilir; Die Tklik der Kommunistischen Internationale Regen die Offensive des Kapitals (Hamburg, 1922). s. 23. 114. Amerikan komnizminin tarihinin ilk dnemlerine ilikin en tatminkr kaynak J. Oneal ve O. A. Werner'in American Communism (New York, 1947) adl kitaplarym gibi grnyor; ama birbiriyle elien ve ounlukla epey tarafl verilerin iinden kabilmek iin zet biralma yaplmas gerekir. 115. Protokoll: Fnfter Kongress der Kommunistischen Internationale (tarihsiz), c. I, s. 77.

KOMNTERN'DE

GER

EKLME 395

sonular dourmutu. Kominiem'in birleik cephe taktiklerini destekle yen sav, aslnda NEP'i desteklemek iin halihazrda bavurulan savdan bamszd. Kongreye katlan ngiliz delegelerden birinin syledii gibi. "Lenin'in konumasnda bahsettii NEP'in devreye sokulmas olgusundan hibirimiz gelecekteki politikalara dair nemli sonular karmadk." * Ama ayn insanlar tarafndan ayn anda iki sav ileri srlyordu ve son tahlilde her ki geri ekilmenin nedeni de aynyd: Avrupa devriminin gereklemesndeki gecikme. B y l e c e bu iki politika ve onlan destekle yen iki sav arasndaki teorik ayrm pratikte korumak gittike gleti. Zinovyev bu eitlii lKKl'nn 1922 ubat'nda yaplan geniletilmi otunmndaki konumasnda kurmutu: Sovyel Rusya Kzl Ordusu 192f)'de Varova'y alm olsayd, bugn Kom nist Entemasyonal'in laktikleri imdikinden farkl olurdu. Ama bu olmad. Bln ii harekeli iin stratejik geri ekilmeyi, siyasi gen ekilme takip cli. Rus prole ter partisi kyllere ve ksmen e burjuvaziye kapsaml imtiyazlar tanmak zo runda kald. Bu proleter devriminin temposunu yavalatt, ama bunun tersi de dorudur: Bat Avrupa lkeleri proleterlerinin !9I9'dan 1921'c kadar yaadklar geri ekilme ilk proleter devletinin politikasn da etkiledi ve Rusya'daki tempo yu drd. O yzden bu iki ynl bir sreir." 7 O tarihten sonra Komintern'in birleik cephe taktiklerinden NEP'in muadili olarak bahsetmek moda oldu; bu iki politikann sadece birinci siyle dorudan ilgili olan yabanc komnist partiler arasnda da, Komin iem'in eylemlerinin ksmen ya da esasen Rus S o v y e t cumhuriyetinin ih tiyalar tarafndan belirlendii izlenimi bir kez daha onaylanm oldu. Dnya devriminin zaferi ok yakn grnd srada bu m e s e l e ortaya kmamt. A m a bir kere geri ekilme balayp da tavizler ve manevralar art olunca, Komintern'in ama ve karlar ile S o v y e l Rusya'nn ama ve karlar arasnda ak bir ayrm yapanlar ile byle bir ayrma sadece ge ersiz deil, dnlemeyecek bir ey olarak bakanlar arasndaki bitim s i z ve sonusuz bir tartma da balad.
11

116. J. T. Murphy. Nov Horizons ( 1941 ). s. 175

117. Die Taktik der Kommunistischen Internationale gegen die Offensive des Ka/iuals

(Hamburg, 1922), s. 30.

B L M 31

AVRUPA'DA TAHKM

C e n o v a konferans ve R a p a l l o a n l a m a s , ikisi bir a r a d a , S o v y e t R u s y a ' y a ilk kez bir Avrupa d e v l e t i o l a r a k sigorta a l t n a a l n m bir stat t a n d . C e n o v a d a v e t i n d e n s o n r a , batl devletler o n u n l a k a v g a edebilirler, a m a artk o n u g r m e z d e n g e l e m e z l e r d i . R a p a l l o ' d a n s o n r a ise bir b a k a B y k Devlet'in - k e n d i s i d e g e i c i bir g e r i l e m e d n e m i iinde o l a n v e a n l a m a y a kendisi de lecrit ve a a l a n m a d a n k a m a n n bir yolu g z y l e b a k a n br b a k a D e v l e l ' j n - eit o r t a y d . S o v y e t d i p l o m a s i s i n e d a h a g e n i m a n e v r a frsatlar girdi. O z a m a n a k a d a r S o v y e t H k m e t i , d i p l o m a t i k y n t e m l e r le kapitalist h k m e t l e r i n g n l n a l m a y a y n e l i k bir politika izlemek mi, yoksa bu hkmetleri devrimci propaganda yoluyla ykp devirmeye a l m a k m gerektii k o n u s u n d a bir s e i m y a p a b i l i y o r d u esasen. 1922'de yeni olan, ilk politikann snrlar iinde, Avrupa'y a r a l a r n d a p a y l a m olan iki kapitalist g r u p t a n b i r i n e ya da b r n e kur y a p a b i l m e yeteneiydi - S o v y e t H k m e t i ' n i n son d e r e c e zayf o l d u u 1918 ylnda b o yere uy g u l a m a y a alt bir s e e n e k t i bu. 1922'nn ikinci yars, lke- siyase tinde NEP'in ilk d n e m i n i n zirvesi oldu. 1921 ktl atlatlmt, 1922 ha sad ise m k e m m e l d i ; N E P ' i n getirdii itici g e k o n o m i n i n h e r y e r i n d e kendini hissettiriyordu. Bu k o u l l a r d a k a p i t a l i z m l e v a r l a n u z l a m a n n i ilerde o l d u u gibi d ilerde de ifade b u l m a s d o a l d . Yeni m a c e r a l a r n y a a n m a d bir t a h k i m d n e m i y d i bu. B u a t m o s f e r e k a t k d a b u l u n a n bir b a k a etken d e L e n i n ' i n hastalyd; L e n i n ilk k a l p krizini C e n o v a konfe ransnn s o n a erdii sralarda geirdi ve d r t ay b o y u n c a b t n fiziksel y e teneklerini k a y b e t t i . D u r u m u n ciddiliini o k az kii biliyor, aktif h a y a t nn n e r e d e y s e s o n a e r m i o l d u u n d a n o k a z kii p h e l e n i y o r d u ( d a h a elli ki y a n d a y d ) . A m a o k u z u n bir sredir b t n nemli politika m e s e leleri h a k k n d a s o n sz s y l e m i o l a n bir kiinin s a h n e y i geici g r l e n bir sre in terk e t m i o l m a s , 1922 b a h a r n d a belirginleen d e i m e z ve g v e n l i yolu izleyip radikal k a r a r l a r d a n k a n m a e i l i m i tevik etti. Yln geri k a l a n , S o v y e t R u s y a ' n n d ilikilerinde o z a m a n a k a d a r hi yaa m a d k a d a r olaysz geti.

AVRUPA'DA TAHKM 3 9 7 C e n o v a k o n f e r a n s s o n u c u n d a , Sovyetler'in bat d e v l e t l e r i y l e ilikileri bir ekilde tersine e v r i l m i o l d u . F r a n s a ve B e l i k a ' n n , artk ABD tara fndan ilk k e z a k t a n aa d e s t e k l e n e n e n g e l l e m e l e r i , ngiliz Babakan'nn u z l a m a c n i y e t l e r i n e g a l e b e a l m v e b y l e c e L l o y d G e o r g e ' u n k e n d i l k e s i n d e k i k o n u m u d a zayflamt. F r a n s a ' d a , P o i n c a r nin u z l a m a z politikas y k s e l i t e y d i . ngiltere'de k o a l i s y o n u n S o v y e t aleyhtar k a n a d y i n e g k a z a n m t . Sovyet tarafnda ise, R a p a l l o a n l a m a s bat l devletlere kar d a h a b a m s z bir tavr t a k n m a y m m k n klyordu. Bat'dan s e r m a y e e l d e e t m e k hl Sovyet H k m e t i ' n i n e n n e m l i a m a larndan biriydi, mtiyazlarla ilgi btn kararlar m e r k e z i l e t i r m e k iin STO'ya bal bir " t e m e l mtiyazlar k o m i t e s i " yaratlarak m e k a n i z m a sklatrld. 1 1922 i l k b a h a r n d a , biri Urallar'dak Alapaev asbest m a d e n l e r i in, dieri de K u z n e t s k h a v z a s n d a k i K e m e r o v k m r m a d e n l e r i iin ol m a k zere A m e r i k a n g r u p l a r n a iki imtiyaz t a n n d ; kereste imtiyazlarn dan y a r a r l a n a b i l m e k in de Sovyet-ngiliz ve S o v y e t - H o l l a n d a k a r m a irketleri - R u s a n g l o l e ' l e r v e R u s g o l l a n d l e ' l e r - o l u t u r u l d u . 2 A m a belki de s e r m a y e 1920 ve 1921'dek k a d a r acil ve m u t l a k bir htiya deildi ar tk ki bu da d a h a b y k bir pazarlk z g r l salyordu. N i t e k i m 1922 yaz bir belirsizlik d n e m i y d i . ngiltere'yle rapprochement sreci durak l a m a y a m a r u z kalmt; kald y e r d e n d e v a m m e d e c e k t i , y o k s a bir ge rileme mi y a a n a c a k t ? Bu s o r u n u n cevab k s m e n Lloyd G e o r g e ' u n ngi liz siyaseti iindeki k o n u m u n a balyd. E e r sarslm iktidar ve presti jini y e n i d e n e l d e e d e r s e , rapprochement politikas kald y e r d e n d e v a m edebilirdi; ktidardan d e r s e , ngiliz-Sovyet ilikilerinin b o z u l m a s he m e n h e m e n k a n l m a z o l a c a k t . 3 1 9 2 2 y a z n d a b u ilikilerdeki e n n e m li d n m noktas L a h e y konferansyd. L a h e y k o n f e r a n s , C e n o v a ' d a srf z e v a h i r i k u r t a r m a k v e z a m a n k a z a n m a k iin n e r i l m i ve kabul edilmiti. K o n f e r a n s 26 H a z i r a n 1922'de t o p l a n d n d a esasl bir deiiklik o l m a m t ve bir a n l a m a y a v a r m a olas l delegelerin alt hafta n c e birbirlerinden ayrld z a m a n k i n d e n d a h a \.S>branie Uzakonenii, 1922. No. 28, 320, nadde; bir yl sonra komite STO'dan Sovnarkom'a aktarld (a.g.e., !92i, No, 20, 246. madde), 2. Fyal' Let Vlasti Sovelov (1922), s. 326; Dvenadtsatyi S"ezd Ro.siiskoi Kommunist!eskoy Parti (Bofevikov) (1923), s. 353. 3. Joffe, 19 Mays 1922'de VTsIK'ya Cenova konferans hakknda rapor verirken, bu konferansn baarsz olmas yznden Lloyd George iktidardan derse, ingiltere'nin Sov yet Rusya'ya kar daha olumsuz bir lavr taknacan ve daha zayf Avrupa lkelerini de peine takacan aklyordu (/// Sessiya Vserossiiskogo Cenal'nago Ispolnitei'ttogo Komiteta IX Sozha, No. 5 (19 Mays 1922), s. 14).

398 SOVYET RUSYA VE DNYA yksek deildi. L a h e y ' d e k i heyetlerin b a n d a ikincil siyasi isimler bu l u n d u u iin d u r u m u n d a h a d a k t l e m i o l d u u sylenebilirdi. i e r i n ' in yerini, Krasin ve Krestinski'nin desteiyle Litvinov almt; ngiliz he yetinin b a n d a b y k s e r m a y e evreleriyle v e M u h a f a z a k r Parti'yle balantl, D e n i z Ar Ticaret Bakan L l o y d G r a e m e vard. Ruslar dn daki heyetler k e n d i a r a l a r n d a ayr bir k o m i s y o n k u r m a y a ve o n a bal, srasyla zel m l k i y e t , borlar ve krediler m e s e l e l e r i y l e lgilenecek a l t - k o m i s y o n o l u t u r m a y a karar v e r i n c e , k o n f e r a n s bir s o n u e l d e e t m e ye ynelik her trl ciddi a b a y bir y a n a b r a k m o l d u . Litvinov Sovyet heyetinin C e n o v a ' d a k i t a v r n d a n farkl iki h a m l e yapt. K a m u s a l last in lan m l k l e r k o n u s u n d a t a z m i n a t ilkesini kabul e t m e y e h a z r d , a m a s a d e c e kredilerin verilecek o l m a s artyla; a y n c a bu kredilerin h k m e t l e r d e n deil, h k m e t l e r tarafndan garanti altna a l n m a s artyla sanayiciler d e n veya b a n k a c l a r d a n alnabileceini kabul e t m e y e hazrd. A m a h e r iki n e r i d e k i a n l a r , h e r iki d u r u m d a da szde imtiyaz gerek bir ierikten y o k s u n brakyor gibiydi, Fransa ve Belika heyetlerinin kaytsz arlsz ya t a z m i n a t d e n m e s i n i ya da m l k l e r i n eski s a h i p l e r i n e iade e d i l m e s i n i talep e t m e l e r i , ngiliz ve talyan heyetlerinin de Sovyetler'in c m e r t im tiyaz nerileriyle e le meleri y le birlikte k a m u l a t r l m m l k l e r sorunu bir k e z d a h a s a h n e n i n m e r k e z i n i igal etti. Litvinov konferansa, y a b a n c kapitalistlere i m t i y a z tannabilecek maddeleri ieren uzun bir liste sun d u . 4 23 Ekim 1920 tarihli ilk mtiyazlar k a r a r n a m e s i n d e k i 5 liste ile bu lis te karlatrldnda, o n a y a anlaml bak as deiiklikleri k y o r d u . mtiyazlar artk s a d e c e ya da esasen, o z a m a n a k a d a r k u l l a n l m a y a n d o al k a y n a k l a n n gelitirilmesi amacn g l m y o r d u . Kerestecilik ve ma dencilik a l a n n d a k i imtiyazlara ek olarak, eker, petrol ve elektrik sanayi leri a l a n n d a k i m e v c u t fabrika ve lesislerinin o u iin de i m t i y a z tann y o r d u . Liste, e s k i d e n y a b a n c l a r n m l k i y e t i n d e o l a n o k sayda m l k d e ieriyordu; b u , U r q u h a r t projesiyle birlikle b a l a y a n politikann, yani im tiyaz nerilerini eski y a b a n c m l k sahipleri ve alacakllara t a z m i n a t d e m e n i n bir yolu olarak k u l l a n m a politikasnn d e v a m y d . 6

4. Utagskaya Konferentsiya : Poiny Stenografa,-eskit 0/ef (1922), s. 218-48: bu kita bn iinde baslan listeye syle bir not eklenmitir: "Bu belge, kukusuz, sadece tarihsel hr deere sahiptir.'' 5. Bkz. yukarda s. 265-6. 6. mlyazlar iin ilan edilen koullar arasndaki ilgin bir yenilik, mlyaz sahiplerinin imtiyaz konusu giriimlerde belli bir oranda Rus ii ve grevli altrmalarnn talep edil mesiydi {Gaagskaya Konferetts'tyi Poltv Steografieskii Otet (1922). s. 39); NEFle

AVRUPA'DA TAHKM 3 9 9 Br k e z d a h a p e r d e a r k a s n d a R u s petrol iin sava verildi. B u r a d a n giliz-Hol landa g r u b u n u n k e n d i s i iin bir imtiyaz g a r a n t i a l t n a a l m a a bas nihai ve kesin bir y e n i l g i y e urad. G r u p , A m e r i k a n , F r a n s z ve Bel ikal petrolclerin b t n m l k l e r i n sahiplerine iadesi d n d a hibir n e riyi k a b u l e t m e m e ve bu a r a d a kendi kontrolleri altndaki b l n pazarlar da Sovyet p e t r o l n b o y k o t e t m e kararna katld. 7 ngiliz h e y e t i n i n imti y a z l a r politikas z e r i n d e k i srarn en s o n u n d a brakp k o n f e r a n s n nihai kararnda, F r a n s z l a r l a Belikallarn s a v u n d u u tezi ( m l k l e r i n kaytsz artsz eski sahiplerine iadesi tezini) ve b u n u n l a balantl olarak h k metlere yaplan, k e n d i yurttalar nn, bizzat kendilerinin sahibi olduklar dnda S o v y e t R u s y a ' d a k i k a m u l a t r l m m l k l e r i a l m a l a r n destekle m e m e l e r i tavsiyesini kabul e m e l e r n e yol a a n ey bu yenilgi olabilirdi. S z konusu k a r a r d a a y n e a . Sovyet Rusya'daki yabanc m l k l e r i y l e ilgili olarak, ancak konferansta temsil e d i l m e y e n h k m e t l e r l e ortak kararlar alnmas gerektii d e belirtiliyordu. 8 K a r a r m e t n i n i n e r g e olarak s u n m u olan Belika delegesi, kararn ABD H k m e t i tarafndan d a o n a y l a n d n b e l i r t m e y e yetkili o l d u u n u altn izerek e k l i y o r d u . C e n o v a konferan snn son a a m a l a r n d a ihtiyatl bir b i i m d e ortaya k m olan gizli A m e r i k a n p a r m a , L a h e y ' d e a k a ortaya karak i m t i y a z l a r t e m e l i n d e Sov yet H k m e t i ' y l e u z l a m a politikasn yenilgiye uratt. L i t v i n o v ' u n son d a k i k a d a yeni neriler s u n a r a k konferans k u r t a r m a abas d i k k a t e aln m a d . Konferans 2 0 T e m m u z 1922'de, tam bir k o p u atmosferi iinde d a ld. Litvinov ba e i k bir halde M o s k o v a ' y a d n d . 9 C e n o v a ve L a h e y konferanslarnda A m e r i k a l l a r n petrol endiesinin aa k m a s , Sovyeler'le ilgili meselelerle, hl sessizce dc olsa, aktif bir biimde ilgilenmeye baladklarn gsteriyor gibiydi. I Q 2 2 T e m m u z u ' n d a , A m e r i k a n Ticaret B a k a m H o o v e r e k o n o m i k imknlar aratrmak zere Rusya'ya bir " t e k n i k h e y e t " g n d e r m e n e r i s i n d e b u l u n d u ; 1 Austos'ta Berlin'deki A m e r i k a n Bykelisi H o u g h t o n projeyi o r a d a ierin

tirlkc Sovyel Rusya igc fazlavna ve isizlik sorununa sahip bir lke haline gelmiti iBkz.c 2.s. 2l-2). 7. Sovyet pelrol boykot etme anlamas, petrol irketlerinin 19 Eyll I92'de Paris'le yaptklar bir toplantda yaplmtr; anlamann metni L. Fischer, Oil Imperialism (tarihsiz [192711, s. 94-5'tedir. 8. Papers Re fating to the Hague Conference. June-July 1922,Cmd 1724 (19221. s. 18. 9. Litvinov'un son nerileri, Gaagskaya Konferentsiya : Polnyi Stenografieskii Otei (19221, s 188-92'de bulunabilir; Sovyet heyetinin hayal krkl, bu baarszla bir dizi aklama getirilmesine de yansmtr ( L . Fischer, The Soviets in the World Affairs (1930). c. I. s 3f.8-9>.

4 0 0 SOVYET RUSYA VE DNYA ve Krasin'le tartt, ikisi de n e r i y i a h s e n h a r a r e t l e o n a y l y o r l a r d . 1 0 A m a M o s k o v a ' d a d a h a ihtiyatl bir hava h k m s r y o r d u . ierin'in 2 8 A u s t o s 1922 tarihli r e s m i cevab, "imtiyazlar, ticaret ya da b a k a e k o n o m i k sorunlarla ilgili m z a k e r e l e r d e b u l u n m a k a m a c y l a " g e l e c e k b t n A m e r i k a l i a d a m l a r veya gruplarn kabul e t m e y e hazr o l d u k l a r n bil d i r m e s i n e r a m e n , " b i r u z m a n l a r y a d a aratrma k o m i t e s i " n i n a n c a k kar lkllk t e m e l i n d e kabul edilebileceini aka belirtiyordu - b u n u n z e r i n e m e s e l e g n d e m d e n d t . " 1922 y a z n d a A m e r i k a n H k m e t i Es tonya, L e t o n y a ve L i t v a n y a ' n n bamszlklarn en nihayet tand (batl tilaf Devletleri bu ii on sekiz ay n c e y a p m l a r d ) ve W a s h i n g t o n ' d a k i eski R u s eliliini k a p a t t . 1 2 A m a bu a d m l a r n S o v y e t H k m e t ' y l e bir ekilde u z l a m a n n perevi o l d u u y n n d e k i yaygn b e k l e n t i l e r gerek lemedi. Sovyel-A meri kan ilikileri u z u n , o l a y s z bir kaytszlk d n e m i ne girdi. L a h e y ' d e k i k o p u Sovyet H k m e t i ' n i "konferanslar sisteminin u an iin baarsz o l d u u n a " ikna e t m i t i . 1 3 Lloyd G e o r g e ' u n u z u n sredir b e k l e n e n ve en s o n u n d a 1922 Ekimi'ilde g e r e k l e e n d ve P o i n c a r ' nin Fransa'daki ykseliini s r d r m e s i , batl devletlerin d a h a s o u k bir tavr t a k n m a l a r n n s e m p t o m l a r y d ve yakn g e l e c e k t e S o v y e t Rusya'y etkileyebilecek herhangi n e m l i bir karar verilmesi olasln darda brakyordu. Sovyet d i p l o m a s i s i n i n ilgisi esasen, L o z a n konferans ve Joffe m i s y o n u n u n n e m l i d n m noktalarn o l u t u r d u u O r t a d o u ' y a v c U z a k d o u ' y a k a y d . 1 4 L a h e y ' d e k i k o p u t a n s o n r a S o v y e t politikasnn iine d t belirsizlikler, U r q u h a r t imtiyaznn e l e a l n m a s n a da yan sd. Urquhart C e n o v a ' d a d a L a h e y ' d e d e b u l u n m u t u v e z e r i n d e anla lacak bir d z e n l e m e y a p l a m a m a s n n , Sovyet H k m e t i ' n i iyi r e k l a m edilecek bir r n e k l e mtiyazlar politikasn baarl k l m a k iin d a h a da o k a b a l a m a y a teceini bekledii anlalyor. Bu h e s a p n e r e d e y s e d o r u l a n a c a k . ki A l m a n irketi - K r u p p s v e Berlin b a n k a s M e n d e l s s o h n Russo-Asatic C o n s o l i d a t e d irketinden hisse aldlar; 1 5 U r q u h a r t 9 Eyll

10. Foreign Relouons of the Uniled Slates, 1922, c. Il (1938). s. 825-6, 829-30. 11. A.g.e., c. II. s. 830. 12. A.g.e., c. II, s. 869-76. 13. 20 Austos 1922 tarihli Observei'da ierin'le yaplan rportajdan aktaran Soviet Documents on Foreign Policy, der. J. Degras, c. 1 (1951). s. 328. 14. Bu konular srasyla 32. ve 34. blmlerde ele alnacaklr. 15. Alman hisselerinin tam mahiyeti, kapsam ve hangi koullarda elde edildii ifa edilmemi gibi grnyor G. Gerschuni, Die Konzessionspolitik Sowjetrusstands (1927). s. 112'de bir Alman ticari istihbarat kuruluunun raporu aktarlr. M. Philips Price, Germany in Transition (1923). s. 77'yegre, Stinnes 1921 Kasm'nda Londra'ya yapt ziyaret sra-

AVRUPA'DA TAHKM 41)] 1922'de Berlin'de Krasin'ie ite bu koullarda bir a n l a m a i m z a l a d . An l a m a k o u l l a n 1 6 NEP'in d e v r e y e s o k u l u p gelitirilmesinin balca engel leri o r t a d a n k a l d r m a k o n u s u n d a n e k a d a r o k ey y a p m o l d u u n u gs t e r i y o r d u : Yaknda g z d e n geirilen i y a s a s n d a 1 7 y e r a l a c a haliyle, ye ni a l m a koullarna g r e iveren, ileri k o r u m a amal n o r m a l yasa lara tabi o l m a k kaydyla, i altrma ve ii k a r t m a k o n u s u n d a t a m z g r l e s a h i p o l u y o r d u . G i r i i m i n r e t i m i n i n belli bir oran S o v y e t H k m e t i n e tahsis e d i l i y o r d u . M l k sahipliinin k a y b e d i l m e s i karl n d a t a z m i n a t a l m a h a k k r e s m e n kabul e d i l m i y o r d u ; a m a S o v y e l H k m e t i , a n l a m a gerei, irkete 150.000 p o u n d l u k nakit " a v a n s " v e ayrca y i r m i m i l y o n rublelik devlet tahvili verecekti. Bu da d p e d z t a z m i n a t d e m e k t i . Lenin b u n u b y l e g r y o r v e y a b a n c alacakllarn t a z m i n a t h a k k n n a n c a k y e n i y a b a n c krediler karlnda tannabilecei ilkesine b a v u r u y o r d u . M z a k e r e l e r srerken, i m t i y a z n " a n c a k bize b y k bir kredi verildii t a k d i r d e " o n a y l a n m a s gerektiini y a z m t . 1 8 A n l a m a yabanc l k e l e r d e o l u m l u k a r l a n d . ngiliz i Parisi lide ri Clynes'n. M o s k o v a ' d a k i birine bir m e k t u p y a z p i Partisi'nin yakla an genel s e i m d e k i ansn artirabilmesi iin a n l a m a n n a b u c a k o n a y l a n a c a n u m d u u n u ifade ellii s y l e n i r . 1 9 B u a n l a m a M o s k o v a ' d a , zellikle NEP'i m a n t k s a l s o n u c u n a ulatrmak isteyenler a r a s n d a gt bir destek g r d . Urquhart'la ilk a n l a m a Lenin'in ilk hastal srasnda i m z a l a n m t . A n l a m a n n o n a y l a n p o n a y l a n m a m a s k o n u s u n d a verdii karar, Lenin'in hayatnn n e r e d e y s e s o n n e m l i siyasi karar o l d u . Politbro'da o n a y l a m a y a kar tek kiinin k e n d i s i o l d u u n u g r p e n s o n u n d a v e t o s u n u u y g u l a m a y a ( b u a r a d a arkadalar b u vetoyu k a b u l e t m i l e r d i ) karar v e r m e d e n n c e t e r e d d t e d i p fikrini k e z deitirdii sylenir. 2 "

smda Rus-Asya Consolidated'da hisse almaya (alm ama basan H olamam. Radek 11 Kasm 1921'de Pavda'la yaynlanan bir yansnda, "bir ngliz-Alman roslnun Rusya'yla i yapmasn' salamak iin harcanan abalara antrmada bulunmutur. D'A turnon. An Amlkssador of Petu.e, c. I (1929). s. 232'de Stinnes'n Londra'da "ileride Rusya ile ibirlii yapma" ynndeki nerilerinin olumlu karlanmad belirtilir. l. Anlama hi baslmam gibi grnyor, ama koullar, Berlin'deki Sovyel ticaret delegasyonu tarafndan o sralarda yaynlanan bir rapora dayanarak G. Gerschuni, Die KonZessionspolitik Sowjetrusslands (1927), s. 112-l'te zetlenir. 17. Bkz. c. 2. s. 298. 18. LeninskiSbornik.c. XXXV (1945), s. 223. 19. Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1923), s. 30. 20. L. Fischer, The Soviets in the World Affairs (1930), c. I, s. 435-6,464; bu bilgi. PoIiibro yesi olmasa da, bu tr meselelerde ne Ur bir tavr taknldn bilecek konumda olan enn'den gelmitir muhtemelen.

402

SOVYET RUSYA V E D N Y A

K a r a r S o v y e t b a s n n d a 7 E k i m 1922'de d u y u r u l d u . R e d d n n e d e n i a s l e n s i y a s i y m gibi g r n y o r . L e n i n ' i n ilk d r t s a n l a m a y o n a y l a m a y bir d k r e d i y e b a m l k l m a k iken, imdi y a b a n c g a z e t e c i l e r e o n a y l a m a m a k a r a r n n , ngiltere'nin T r k i y e m e s e l e s i n d e taknd d m a n c a t a v r d a n k a y n a k l a n d n v e b u tavr deitii t a k d i r d e k a r a r n d a d e i e b i l e c e i n i sylyordu.
21

K r a s i n " a n l a m a n n R u s y a ' n n e k o n o m i k g e l i i m i iin ta

d b t n n e m e r a m e n " , r e d d e d i l m e s i n i n asl s o r u m l u s u n u n " n g i l i z H k m e t i ' n i n son d n e m l e r d e R u s y a ' y a kar taknd tavr" o l d u u n u ilan e d i y o r d u .
25

t e y a n d a n L i t v i n o v a n l a m a n n p e k bir e k o n o m i k fay

das o l d u u n u k a b u l e t m i y o r v e "srf e k o n o m i k avantajlar d n l m ol sayd" anlamann hibir zaman imzalanmayacan dnyordu. Sov yet H k m e t i ' n i n a n l a m a y o n a y l a m a y r e d d e t m e s i n i , ngiltere'deki si y a s i g l e r d e y a a n a n d e i i m e balyor, ngiltere'de " a r b a s a n g c n " artk " B a y L l o y d G e o r g e ' u n R u s y a ' y l a n o r m a l ilikiler k u r m a a b a l a r n a s e m p a t i d u y m a y a n l a r a " ait o l d u u n u s y l y o r d u .
23

Son olarak, Lenin

1922 K a s m ' n d a h a l k a h i t a b e n yapt s o n k o n u m a d a , sanki i m t i y a z l a r politikasnn asl g d s s i y a s i y m i , a m a c d a "kapitalistlere, b t n h k m e t l e r i , b i z e n e k a d a r d m a n o l u r l a r s a olsunlar, b i z i m l e p a z a r l a v e ilikiye g i r m e y e z o r l a y a c a k avantajlar s a l a m a k " m gibi k o n u u y o r d u . 2 4 B u a k l a m a l a r h i k y e n i n t a m a m n a n l a t m y o r d u . U r q u h a r t imtiyaz nn r e d d e d i l m e s i , d o l a y s z ve zgl siyasi g d l e r i olsa bile, y i n e de bir b t n o l a r a k i m t i y a z l a r p o l i t i k a s n n baarszlnn g s t e r g e s i y d i . S z k o n u s u politika 1918'de, Lenin'in " d e v l e t k a p i t a l i z m i " d e d i i e y i n , yani z e l kapitalistlerin y u k a r d a k i devlet d e n e t i m i h i m a y e s i n d e i y a p a c a k l a r s i s t e m i n bir paras o l a r a k tasarlanmt en bata. B y l e bir s i s t e m NEP'e k u s u r s u z b i i m d e u y u y o r d u ; z e l i k l e d e l k e y e y a b a n c s e r m a y e getir m e k , uluslararas d e m e l e r d e n g e s i n i s a l a m a y a y n e l i k h e r g i r i i m i n c a n alc n e m d e bir u n s u r u y m u gibi g r n y o r d u . 1922 s o n b a h a r n d a U r q u h a r t imtiyaznn r e d d e d i l m e s i , M o s k o v a ' n n kabul e d e b i l e c e i k o u l l a r d a b u a m a c g e r e k l e t i r m e n i n b a a n l a m a m o l d u u n u n belirtisiy d i . K o m i n t e r n ' i n 1922 K a s m ' n d a y a p l a n d r d n c k o n g r e s i n d e T r o k i hakl o l a r a k m e s e l e n i n i m d i y e k a d a r " b y k tartmalar, a m a k k imti-

21. Lenin, Soineniya, e. XXVII, s. 314-IS, 330. 22. Russian Information and Review, 4 Kasm 1922. s. 73; L. Krasin, Leonid Krasin: His Life and IVbri (tarihsiz (1929J). s. 204'e gre, anlamann imzalanmamas zerine Krasin s tifasn vermi, ama Lenin'den parti yelerinin stifasna zin verilmedii cevabn alm. 23. Russian Information and Review, 21 Ekim 1922, s. 43-4. 24. Lenin, Soineniya, c. XXVII, s. 365.

AVRUPA'DA TAHKM 4 0 3 y a z l a r " d a n ibaret o l d u u n u b e l i r t i y o r d u ; 2 5 birka a y s o n r a Z i n o v y e v o n kinci parti k o n g r e s i n d e s z d e i y i m s e r bir d u r u m d e e r l e n d i r m e s i y a p a r ken, toplam sermayeleri 300.000 pound ve on yedi milyon A l m a n mark o l a n topu t o p u sekiz k a r m a irketten v e t o p l a m s e r m a y e l e r i o t u z m i l y o n altn rublesi olan y i r m i alt mtiyaz a n l a m a s n d a n b a h s e d e b i l i y o r d u . 2 6 Bu rakamlar, s a d e c e projeleri deil d e icraat temsil e d i y o r bile olsa, o k d kt; h e m k a r m a irketler h e m de imtiyazlar listesinde ilk sray a l a n l k e n i n y o k s u l l a m A l m a n y a o l m a s d a m a n i d a r d . m t i y a z l a r politikas n n 1922-23 knda b a r i z bir h a l e g e l e n baarszl, 2 7 ngilizce k o n u u lan lkelerle d o s t a n e siyasi ilikiler k u r m a b a a n s z l y l a r t y o r d u ; 2 B n k yatrm in g e r e k e n n e m l i s e r m a y e rezervlerine s a d e c e b u l k e l e r sahipti. Bu baarszln iki s o n u c u o l d u . ktisadi a d a n , S o v y e t R u s y a ' yi k e n d i yayla k a v r u l m a y a tti ve tpk sava k o m n i z m i n i n s o r u n l a r y l a o l d u u gibi NEP'le ilgili s o r u n l a r l a da tek bana b o u m a y a brakt: Bu a n l a m d a , b u d n e m "tek lkede s o s y a l i z m " i n perevi o l d u . Siyasi a d a n ise, S o v y e t R u s y a ile batl lkeler a r a s n d a k i ilikilerde C e n o v a ve R a p a l lo'yla balayan b o z u l m a y pekitiren bir olay o l d u ; bu a n l a m d a b y k ka pitalist devletlere kar A l m a n y a kartn o y n a m a k t a n baret o l a n y e n i ma n e v r a politikasn y a n s t y o r d u .

1922'nin ikinci yarsnda S o v y e t Rusya ile batl devletler a r a s n d a k i ilikilerin soukluu ve b u n a kout olarak A l m a n y a ' y l a ilikilerindeki ar t a n scaklk, kapitalist ilikilerin ki ana b l o u n d a n biriyle likilerdeki b o z u l m a n n dier blokla o l a n likilerin iyilemesiyle d e n g e l e n d i i s o n r a k i y i r m i yl b o y u n c a y a a n a c a k olan bir s r e c i n lk s e m p t o m u y d u . R a pallo'dan sonraki aylar, S o v y e t - A l m a n d o s t l u u n u n balay d n e m i y d i . 1922 H a z i r a n ' n d a R a t h e n a u ' n u n l d r l m e s i , Sovyet aleyhtar eilimler d e n o k anti-Semtizmn bir ifadesiydi. Sovyet aleyhtar y n e l i m i n s a v u 25. Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale {Hamburg, 1923), s. 283. 26. Dvenadtsatyi S"ezd RossUskoi Kommunisleskoy Parti (Bol'sevikov) (1923), s. 19, 22. 27. G. Gerschuni, Die Konzessionspolitik Sowjetrusslands (1927), 1925 sonlarna kadar imtiyazlar politikasnn genel bir deerlendirmesi niteliindedir; yazar o an iin ulalan so nucu "imtiyazlarn Sovyet Rusya'nn btn ekonomisi iindeki nemi halihazrda ok az dr" diyerek anlatr (s. 124). Ayrntlar ounlukla eksik olmasna ramen, ulalm olan s nrl basanda Almanya'n m hissesinin byk olduu aka onaya kmaktadr. 28. O dnemde yazlm muteber bir ngiliz eserindeki bir pasajda "1922 Kasm'nda Rusya hl byk lde lkeler arasnda bir parya konumundayd" denir (History of the Peace Conference, der. H. V. Temperley, c. VI (1923), s. 334.)

4 0 4 SOVYET RUSYA V E DNYA n u e u l a n n e r e d e y s e b t n y l e bertaraf edilmilerdi v e A l m a n sanayicileri b y y e n Sovyet p a z a r n n s u n d u u f r s a a r d a n y a r a r l a n a b i l m e k iin h e vesle a l m a y a baladlar. Sovyetler'in ticare h a c m i artk hzla genili y o r d u : hracat 1921 ylnda 9 2 2 , 9 m i l y o n r u b l e i k e n 1922'de 1181.7 m i l y o n a , ithalat d a 88,5 m i l y o n d a n 3 5 7 , 4 m i l y o n a k t . 2 9 S o v y e t ticaret h a c m i n d e A l m a n y a ' n n pay d a a r t y o r d u . ngiliz-Sovyet Ticaret A n l a m a s ' n n i m z a l a n d 1921'de, S o v y e t R u s y a ithal ettii mallarn s a d e c e y z d e 25'n A l m a n y a ' d a n alrken (halbuki savatan n c e Rusya'nn thalatnn n e r e d e y s e y a n s A l m a n y a ' d a n y a p l y o r d u ) , y z d e 29'unu ngiltere'den almt; 1922'de ise Sovyet ithalatnn y z d e 32,7'si A l m a n y a ' d a n ve sa d e c e y z d e 18,8'i ngiltere'den y a p l d . Ayn yl A l m a n irketlerinin Sov yet Rusya'daki i m t i y a z l a r d a k i hissesi e n y k s e k r a k a m a ulat. R e i c h s t a g dileri komitesinin 9 Aralk 1922'de yaplan bir toplantsnda, M a l t z a n yirmi ksur A l m a n irketinin S o v y e t yetkilileriyle imtiyaz a n l a m a l a n imzaladn bildiriyordu.1" Bu e k o n o m i k d z e n l e m e l e r l e birlikte ve k s m e n de onlarn rts al t n d a , R a p a l l o a n l a m a s n d a n bile n c e z e r i n d e uzlalm o l a n gizli as keri a n l a m a l a r d a y r r l e k o n d u . Baz a s k e r i ibirlii h a m l e l e r i n i n ya placa geni bir e v r e c e biliniyordu y a d a b u n d a n p h e l e n i l i y o r d u . R e i c h s t a g ' d a , Wirth altn i z e r e k " R a p a l l o a n l a m a s gizli bir siyasi ya d a askeri a n l a m a i e r m i y o r " d e s e d e . sosyal d e m o k r a t milletvekili M l ler o sralarda o k y a y g n o l a n bir a n l a m a sylentisine d e i n m e y i srd r y o r d u . 3 1 ngiliz b y k e l i s i n e " r e s m e n ve kasten, askeri hazrlklar ko n u s u n u n A l m a n l a r l a R u s l a r a r a s n d a hi g n d e m e g e l m e d i i garantisi ve r i l d i " ve b y k e l i " a r a l a n o d a A l m a n l a r n R u s y a ' y a silah satyla ilgili s z l e m e l e r , akitler vs. vs. de bulunan... bir dizi b e l g e o l d u u i d d i a s n n " farknda o l m a s n a r a m e n , kendisini " b u n l a r n o u n u n s a h t e " o l d u u n a ikna e t m i t i , 3 2 25 M a y s 1922'de Ruhr'u sanayicilerin bu ie dahil o l m a -

29. Gelgeleim, bu halde bile 1922 ylndaki d care hacmi sava ncesi rakamn an cak yzde I4'ne ulaabiliyordu (Dvenadtsatyi S"ezd Rossiiskoi Kommunislieskoy Parti (Bal'evikov) (1923), s. 25). 30. The Times, 11 Aralk 1922. 31. Verhandlungen des Reichstags, c. CCCLV (1922), s, 7676,7681. 32. D'Abemon, An Ambassador of Peace ( 1929), c. I. s. 303-4, 311-2. Lloyd George 25 Mays 1922'de Avam Kamaras'na unlan sylerken phesiz D'Abemon'un (hl yaynlan mam olan) rporlanna gveniyordu: "kimsenin yutmad o apalcaaskeri anlama uydur macas zerinde durmayacam"; gelgelelim. silahlanma konusuna zelikle demeTek "bu lkelerden birinde her trl doal kaynak, btnde de her trl teknik beceri evcul" di yordu (House of Commons: 5th Series, c. CL1V. 1, s 455-6).

AVRUPA'DA TAHKM 405 l a n iin H a s s e le Krestinski a r a s n d a m z a k e r e l e r balad; baz sanayici ler de bu i iin fon h a z r l a m a y a baladlar. Berlin'de 29 T e m m u z 1922'de b y k bir gizlilik i i n d e , bilindii k a d a n y la ilk genel a n l a m a i m z a l a n d : A n l a m a n n metni g n na k m d e i l d i r . 3 3 A l m a n hava subaylar nn eitim a m a c y l a R u s y a ' y a g n d e r i l m e s i ii fabrikalarn k u r u l m a s n d a n n c e b a l a m gibi g r n y o r . D a h a 1922 E y l l ' n d e , K r a s i n S n o l e n s k ' d e n g e e r k e n o r a d a k i h a v a a l a n n n " A l m a n havaclarla d o l u " oldu u n u b e l i r t i y o r d u . 3 4 Rusya'daki b t n A l m a n e i t i m o k u l l a r n d a n v e per s o n e l d e n s o r u m l u o l a n S o n d e r g m p p e R'nin M o s k o v a ofisinin bana N i e d e r m a y e r g e t i r i l d i . ' 5 Yln geri k a l a n n d a t a n m a l a r Berlin'de aktif o l a r a k s r d r l d . 19 Aralk 1922'de S c h l e i c h e r ' i n a p a r t m a n d a i r e s i n d e S e e c k t le R a d e k a r a s n d a ikinci bir g r m e y a p l d . 3 0 1922'nin kinci yarsnda ve ertesi yl yaplan d z e n l e m e l e r i n k a p s a m genel hatlaryla bilinmekledir. S o v y e l H k m e t i ile J u n k e r s a r a s n d a ya plan bir s z l e m e ile M o s k o v a y a k n l a r n d a k i Fili'deki bir fabrikada uak ve uak m o t o r u imal e d i l m e s i s a l a n d . " Burada ve baka y e r l e r d e h e m A l m a n h e m d e Sovyet personel iin A l m a n havaclk okullar kurul d u . K r u p p s ' t a alan A l m a n t e k n i s y e n l e r i n i n y n e t i m i n d e , Urallar'da. T u l a ' d a , Petrograd'daki eski Putilov tesislerinde ve Schlsselberg'de m e r mi imal ediliyordu: Bu tesislerde retilen m e r m i l e r i n bir ksm Kzl Or du'ya gidiyor, bir ksm da R e i c h s w e h r iin A l m a n y a ' y a ihra ediliyordu. A n l a l d kadaryla y i n e K r u p p s tarafndan K a z a n ' d a A l m a n l a r a vc Ruslara tank imalat eitimi verilen tesislerle birlikte bir tank fabrikas k u r u l d u . S a m a r a ' n n o t u z mil y a k n l a r n d a sava srasnda bir ksm ta m a m l a n m o l m a s n a r a m e n hi k u l l a n l m a m o l a n bir zehirli g a z fab-

3? Hassenin yaynlanmam gnlnden aklaran Journal of Modem History (Chica go), c. XXI (1949), No. I. s. 31-2. 1926 Aral 'nda Reichstag'da yaplan bir konumaya ba klacak olursa, anlama Sovyel Hkmeti taralndan (923 ubatna kadar onaylanmam (Verhandlungen des Reichstags, c.CCCXC\ (1926i. \. 8584): bu tarih. 1938 ylnda yaplan Sovyel vatana ihanet durumalarnda dolayl olarak onaylanm, lamk krssndeki Rozcgols, Troki ile Reichswehr arasnda yaplan ve valan hainlii olduu iddia edilen anlama nn 1923 ylnda yrrle konduunu belirtmiiir (Repart of the Court Proceedings in the Case of the Anti-Soviet "Bloc of Rights and Trot sky i tes" (Moskova, 1938), s. 259-60, 265). 34. L. Krasin, Leonid Ki asin: His Life and Wait (larihsiz [1929]), s. 201. 35. Der Monat. No. 2. Kasm 1948, s. 49. 36. F. von Rabenau. Seeckr Aus Seinem Leben. 191X 1936 (1940), 5. 3(9. 37. Fili'de uak motoru imal etme projesi imlemedi ve motorlar Almanya'dan ilhal edildi (bu bilgiyi Bay Guslav Hlger'den aldm). Bu.Tschunke'nin, Alman mueahhilerinin baa rsz bir performans sergilediklerini syledikleri bir iki olaydan biriydi muhtemelen (Der Monat. No. 2. Kasm 1948, s. 49); dieri de Solzenberg'in zehirli gaz konusundaki baar szlyd.

4 0 6 SOVYET RUSYA VE DNYA rikasn iletmek z e r e Bersol adyla bir k a r m a A l m a n - S o v y e t irketi

o l u t u r u l d u . A m a H a m b u r g m e r k e z l i A l m a n irketi Stolzenberg'in y a p t h a t a l a r y z n d e n , 1923'ten itibaren fabrikay r e t i m e g e i r m e k iin y a p l a n a l m a l a r b a a r s z o l d u v e e n s o n u n d a proje t e r k e d i l d i . u n N i s a n 1921 tarihli m e m o r a n d u m u n d a b a h s e d i l e n p l a n l a r d a n b i r i n d e n b t n y l e vazgeildi. A l m a n
S

Kopp' sadece

39

Denizcilik Bakanl, denizalt

y a p m a n n , h a r a b e h a l d e k i R u s t e r s a n e l e r i n d e baarlabilecek o l a n l a r d a n d a h a etkili bir y o l u n u b u l m u t u . L a h e y ' d e k u r d u u d z m e c e bir irket H o l l a n d a , sve, F i n l a n d i y a ve s p a n y a ' d a d e n i z a l t y a p l m a s in sipa riler v e r i y o r d u : B u d e n i z a l t l a r A l m a n g e m i m h e n d i s l e r i n i n g z e t i m i n d e y a p l y o r v e a n l a l a n asgari s a y d a p e r s o n e l d e n o l u a n A l m a n e k i p l e r tarafndan test e d i l i y o r d u . B u n l a r n b a z l a r n n S o v y e t R u s y a ' y a g n d e rilmi ya da g n d e r i l e c e i n i n vaat e d i l m i o l d u u anlalyor.'"* Sovyet-Alman ilikilerinde Rapallo anlamasyla salanan tahkim

{Sovyet-Alman e k o n o m i k ve askeri ibirlii b u n u n balca iki v e h e s i n i m e y d a n a g e t i r i y o r d u ) , 1922 K a s m n d a M o s k o v a ' y a drt y l d a n fazla bir z a m a n d r ilk A l m a n B y k e l i s i n i n g e l m e s i y l e simgesel ifadesini b u l d u . R a p a l l o a n l a m a s d i p l o m a t i k ilikilerin b t n y l e y e n i d e n b a l a n l m a s III n g r m t ve Krestnsk de 1922 A u s t o s u n d a Joffe'den beri Ber lin'de E b e r t ' e i t i m a t n a m e s i n i s u n a n ilk S o v y e t Bykelisi o l m u t u . Bu nun karlnda M o s k o v a ' y a y a p l a c a k a t a m a , a d a y s e i m i n d e k i g l k ler y z n d e n g e c i k t i . 4 1 En s o n u n d a bu grev, 1918 Aral ile 1919 M a ys a r a s n d a Dileri Bakanl y a p m o l a n B r o c k d o r f f - R a n t z a u ' y a kal d . B roc kdorff-Rantzau o sralarda s a d e c e A l m a n ii ve a s k e r k o n s e y l e rine deil, 14 ubat 1919'da W e i m a r Millet M e c l i s i ' n d c yapt bir ko n u m a d a , A l m a n y a zayf olduu s r e c e , b t n uluslararas m e s e l e l e r d e tarafsz kalp hibir "ttifak p o l i i k a s " n a g i r m e m e s i gerektiini s y l e r k e n k n a d R u s Bolevikleri'ne d e a k a d m a n d . 4 2 Versay'daki A l m a n

38. Bu konuda temel bilgiler Tschunke. a.g.e., s. 49'dan veG. W. F. Hallganen'in Alman askeri arivlerinden alarak Journal of Modem Hisloy (Chicagol, c. XXI (1949). No. 1, s. 30de yaynlad notlardan gelir. Zehirli gaz relme ynndeki yarm kalan abalar urada ayrnlt olarak anlatlr: V. N. Ipalieff. Ilr Life of a Chemist (Stanford. 19461; hu sz konu su teebbslerden herhangi biriyle ilgili (ek Rus kaynadr. .19. Bkz. yukarda s. 339. 40. Bu bilgi Oberkommando des Kriegsmarine tarafndan yaynlanm gizlilik dereceli hr ktaplan geliyor: Der Kampf der Manne gegen Vertalles. 1919-/935 ( ]U35>. s. 26-8 41. W. von Blcher, Deutschland-: Hrc nach Rapallo (Wiesbaden, 1*51). s. 166-7'ye gore, elilik iin Hintze ve Nadolni de dnlm; birincisini Reich stag d ak i Sol partiler, Rap.llo'ya husmei bilinen ikinciyi (o .ir c. s. 163-4) ise Ruslar kabul etmemi 4. Brocklorlf-Rantzau, Dokumente ( I "20), s. 55. 81-2.

AVRUPA'DA TAHKM

407

h e y e t i n e b a k a n l k e t m i ve 7 M a y s 1919'da tilaf Devletler'nn s u n d u u koullar p r o t e s t o e d e n nl k o n u m a y y a p m t . D a h a s o n r a g r e v i n d e n istifa etti, Versay a n l a m a s n n k a b u l e d i l m e m e s i iin bir k a m p a n y a yrtt v e k a m p a n y a n n baarsz o l m a s z e r i n e , zel h a y a t n a d n d . B r o c k d o r f f - R a n t z a u yl s o n r a M o s k o v a ' d a k i A l m a n bykelilii n e n e r i l d i i n d e , grleri 1919'dan beri pek a z d e i m i t i . M o s k o v a ' y a g n d e r i l m e nerisi z e r i n d e 1 5 T e m m u z 1922'de C u m h u r b a k a n n a v e a n s l y e ' y e bir m e k t u p yazarak k o n u m u n u ortaya koydu. "Rapallo a n l a m a s n n ciddi d e z a v a n t a j " d i y e y a z y o r d u , " o n u n l a balantl askeri kor k u l a r d a n gelmektedir." A l m a n l a r n R u s y a ' y l a ittifak k u r m a s ngilizlerin p h e s i n i e k i p ngiltere'yi F r a n s a ' n n k u c a n a iterdi. " S a d e c e d o u y a y n e l i k bir A l m a n politikas u a n d a vakitsiz ve tehlikeli olaca gibi. ge lecei d e y o k t u r v e baarsz olmas k a n l m a z d r . " Sovyetler'in Polon ya'ya a a c a bir savaa k a t l m a k A l m a n y a ' y Franszlarn misillemeleri ne m a n z brakacak ve Almanya'y bir k e z d a h a bir sava a l a n n a evire cektir. M e k t u p " k e n d i m i z i u a n d a askeri a d a n Ruslar'a b a l a m a m a m z g e r e k i r " e k l i n d e bir uyaryla s o n a e r i y o r d u . Bu grleri s a v u n a n a d a m a bata Seeckt o l m a k zere A l m a n askeri evreleri tarafndan M o s k o v a ' d a ki A l m a n bykelilii m a k a m m igal e t m e y e u y g u n o l m a y a n biri g z y l e b a k l m a s artc deildi. B r o c k d o r f f - R a n t z a u ' n u n m e k t u b u n u n n s h a s n 9 Eyll 1922'ye k a d a r a l m a d anlalan Seeckt iki g n s o n r a u z u n ve sert bir c e v a p yazd. " A l m a n y a aklf bir politika zlemelidir" n e r m e s i n d e n yola karak, d o u y a y n e l i m i h a r a r e i l e s a v u n u y o r d u : Almanya'nn Rusya'yla kurduu ba, barn imzalanmasndan beri elde eni imiz ilk ve imdiye kadar neredeyse lek gtr. Bu ban balangcnn ekono mi alannda olmas durumun doas gereidir; ama bahsedilen g, bu ekonomik rapprochement" vn siyasi ve dolaysyla askeri bir ba kurma imknn da hazrla masndan gelir. Gizli a s k e r i a n l a m a l a r ihtiyatl bir dille s a v u n u y o r ve bunlarn a m a c n n " R u s y a ' d a , ihtiya d u y d u u m u z d a bize h i z m e t verebilecek bir silah sanayi kurulmasna yardmc o l m a k " olduunu sylyordu; Ruslarn " m a l z e m e v e p e r s o n e l b a k m n d a n " d a h a fazla teknik y a r d m a l m a istek leri de k a r l a n m a l y d . Ayrca, " P o l o n y a ' n n varlna t a h a m m l edilem e z " d i v e b t n politikalar sava ihtimalini g z n n d e b u l u n d u r m a l y d . 4 3 T a r t m a n n s o n r a k i seyrini t a k i p e t m e k m m k n deildir. Brock43. Brockdorff-Rantzau le Seeckt'in mektuplarnn lamam Der Munal, No. 2, Kasm 1948. s. 43-7'de yaynlanmr; daha nce de F. von Rabenau. Seeckt: Aus Seinem Leben, I9H-1930 11940). s. 3IS-R'de Seeckt'in mektubundan uzun alnllara yer verilmiti.

4 0 8 SOVYET RUSYA V E D N Y A dorff-Rantzau'nun elilie atand E y l l s o n u n d a ilan edildi; bir ay son ra Berlin'den ayrld ve 6 E k i m 1922'de M o s k o v a ' d a i t i m a t n a m e s i n i sun d u . Seeckt'in k o r k u l a n t e m e l s i z k m t . M o s k o v a ' d a , yeni b y k e l i n i n grleri k o n u s u n d a , batl d e v l e t l e r e o i a n d m a n l dnda hibir ey b i l i n m i y o r d u ; ierin'in de o n u "Versay'a kafa tutan a d a m " o l a r a k selam lad sylenir. 4 4 Bu iki a d a m arasnda, tpk lkeleri a r a s n d a k i d o s t l u k gibi, batya d u y u l a n ortak bir g v e n s i z l i e dayal s a l a m bir d o s t l u k ku ruldu. Brockdorff-Rantzau ksa bir s r e iinde A l m a n p o l i t i k a s n n d o u y n e l i m i n i b e n i m s e d i ; Seeckt'le a r a s n d a k i kiisel h u s u m e t l e r d e v a m et se d e , A l m a n politikasnn esaslar h a k k n d a k i grleri birbirinden ayrt e d i l e m e z h a l e geldi. S o n r a k i be yl b o y u n e a , h e r ki tarafta da a r a ara tek e n r e d e n korkulara v e yaplan araylara r a m e n , A l m a n y a ' y l a ibirli i, Avrupa'daki S o v y e t politikasnn stikrar unsuru olarak kald.

Bu sralarda S o v y e t p o l i t i k a s n d a arlan g ve k e n d i n e g v e n i n belir tilerinden b i n de d o u Avrupa'nn k k devletleri a r a s n d a bir liderlik rol s t l e n m e a b a l a r y d . 3 0 M a n 1922'de, S o v y e t H k m e t i ' n i n inisi yatifiyle, E s t o n y a , Le tony a. P o l o n y a ve RSFSC delegeleri hepsinin davet li olduklar C e n o v a k o n f e r a n s n d a izlenecek ortak bi h a r e k e t tarzna ka rar vermek zere L e o n y a ' n n bakenti Riga'da toplandlar. Baz genel ve ihtilaf k a r m a y a n e k o n o m i k politika ilkeleri z e r i n d e a n l a a n delegeler bar ve silahszlanma m e s e l e l e r i n e d n d l e r ve C e n e v r e ' d e k i Milletler C e m i y d i g r m e l e r i n d e n aldklar i p u c u y l a " b t n l k e l e r d e silahlan m a n n snrlandrlmas lkesi"ni desteklediklerini k a y d a g e i r d i l e r . 4 5 Ri ga'daki konferansn C e n o v a ' d a ya da b a k a bir y e r d e s o m u t bir s o n u c u ol m a d . A m a bir ilkrnek o l u t u r u l m a s n a y a r d m c oldu ki niyet de buydu. 12 Haziran 1922'de, C e n o v a konferansnn " n e r e d e y s e btn dikkatini n i s p e t e n n e m s i z bir g r u p kiinin m a d d i karlarn s a v u n m a y a hasret m i " o l d u u n d a n v e h e m "Avrupa'nn u a n d a iinden g e m e k t e o l d u u e k o n o m i k krizi" h e m d e "yeni savalar k m a s t e h l i k e s i n i " ihmal e t m i

44. E. Stcm-Rubanh. Graf'Brockdorff-Rantzau (1929), s. 24. Kopp geen yl Malzan'a, Sovyetler'in ileride Moskova'daki Alman Bykelisi olarak Sac profesyonel bir diplomal lerch elliklerini ifade etmiti. Demek istedii eyi esnek bir cetvelle gsterdii sylenir Ar ular birletirilebilirdi ama ar Solun lml Sol'la ya da Mcrkez'lc temas kurmas salanamazd (W. von Blueher, Deutschlands Weg nach Rapallo (Wiesbaden. 1951), s. 149). Papallo'dai sonra. Radek Alman Elisi olarak Moskova'ya "yksek soylu s nfa" mensup birinin gnderilmesini islemi (Journal of Modern History (Chicago), c. XXI
( 1 9 4 9 ) , No. I,s 32).

4 5 . Conference du Moscou pour la Limitation des Armaments (Moskova, 1923), s. 2 4 1 .

AVRUPA'DA TAHKM 4 0 9

o l d u u n d a n ikyet e d e n S o v y e t H k m e t i , ayn d e v l e t l e r e " s i l a h l a r n d a n i s p i bir a z a l t m a " y a g i t m e k o n u s u n u tartmak z e r e bir k o n f e r a n s d z e n l e m e y i neren bir m e k t u p yazd. Bu k e z F i n l a n d i y a da d a v e t ediliyor du. Litvinov, L a h e y k o n f e r a n s n a katlan R u m e n d e l e g e araclyla, R o m a n y a H k m e t i ' n i de davet etti ve s o n a n d a L i t v a n y a da davetli listesi ne dahil edildi. S o v y e t H k m e t i ' n i n n e r d i i lk tarih 5 E y l l 1 9 2 2 ' y d i ki bu tarih, p h e s i z k a s t e n . Milletler C e m i y e t i M e c l i s i n i n toplant tari h i y l e a k a c a k ekilde belirlenmiti. B i r o k t a r t m a d a n s o n r a , konfe rans en s o n u n d a M o s k o v a ' d a , 2 Aralk 1922'de topland. D a v e t e d i l e n l keler a r a s n d a s a d e c e R o m a n y a , daveti k a b u l e t m e s i n i n Sovyetler'in Bes a r a b y a ' n n R o m a n y a ' y a ilhakn kabul e t m e s i n e bal o l d u u n u belirtti i iin, d e l e g e g n d e r m e m i t i . 4 6 Konferansn kendisi b t n y l e verimsiz geti. Ayn sralarda silahsz l a n m a k o n u s u n d a C e n e v r e ' d e yaplan tartmalar b u r a y a d a y a n s m t . Lilvinov, orada ngiliz d e l e g e l e r i n i n o y n a d rol taklit e d e r e k , kara k u v v e t l e r i n d e zel bir indirim n e r d i . S o v y e l H k m e t i , k o m u lkeler de b e n z e r ekilde d a v r a n d t a k d i r d e , takip eden iki yl iinde Kzl O r d u ' n u n g c n m e v c u t g c n n d r t t e birine (800.000'den 200.000'e) in d i r m e y i taahht e d i y o r d u ; Kzl O r d u (ek br btn o l d u u in, RSFSC bu m e s e l e d e btn S o v y e t c u m h u r i y e t l e r i a d n a k o n u a b i l i y o r d u . " 7 P o l o n y a d e l e g e s i , C e n e v r e ' d e Franszlarn b a v u r d u u laktikleri takip e d e n rtl bir m u h a l e f e t i n bam e k t i . Nispi indirim nerisinin t e m e l i n d e y a t a n ilk rakamlar sorgulad ve silah i n d i r i m i n e g i d i l m e d e n n c e , s a l d r m a z l k ve h a k e m l i k a n l a m a l a r y l a karlkl g v e n yaratlmas gerektiini ileri sr d ; Sovyet heyeti s i l a h s z l a n m a m e s e l e s i n i n bir k e n a r a b r a k l m a m a s artyla bu tr a n l a m a l a r y a p l m a s n a kar o l m a d n belirtti. kincil k o n u m d a k i dier heyetler, ki b a a k t r n k o n u m l a n a r a s n d a skntl m a n e v r a l a r yaptlar. 12 Aralk 1922'de Litvinov, dier d e l e g e l e r i n hibi rinin 5 o v y e t n e r i s i n i kabul e t m e y e hazr o l m a d k l a r n k a b u l l e n e r e k konferans k a p a t t . 4 S K o n f e r a n s n s o n u c u , S o v y e t H k m e t i ' n i n b a r v e s i l a h s z l a n m a m e s e l e l e r i n d e taknd ileri k o n u m u n bir k e z d a h a rekla m n y a p m a k v e S o v y e t R u s y a ' n n k k k o m u l a r n a . P o l o n y a ' n n bazen arlaan hak iddialarna kar d i r e n m e l e r i n e y a r d m c o l a b i l e c e k alter natif bir Jider/ik s u n m a k oldu. Atmosfer, t a m bir yl n c e , S o v y e t R u s y a '

46. n yazmalar Confrence de Moscou pour la Limitation des Armaments (Moskova. I923>, s. 5-32'ue yaynla mm iir. 47. A.g.e., s. 46-51, 64. 48. A.g.e., s. 233.

4 1 0 S O V Y E T RUSYA V E DNYA

nn h l n a m e v c u t o l d u u v e P o l o n y a ' n n ar b a s a n nfuzuna k i m s e n i n kar k a m a d bir d n e m d e yaplan Helsingfors k o n f e r a n s n d a k i 4 9 at m o s f e r d e n d i k k a t e d e e r l d e v e m a n i d a r b i i m d e farklyd. B u r a d a L i v i n o v ' u n n e k d a yierin L o z a n k o n f e r a n s d a y d ) bir d n m noktas o l d u . B u , o n u n bat lkelerindeki burjuva k a m u o y u n a bavurarak ve bu lkelerin h k m e t l e r i n i kendi o y u n l a r n d a yaya brakarak Sovyet R u s y a ' y a Avrupa d i p l o m a s i s i iinde bir m e v k i k a z a n d r m a y a ynelik ilk n e m l i giriimiydi. K o n f e r a n s n bitiinden o n be g n sonra, o n u n c u T m R u s y a Sovyetleri Kongresi " b u t u n d n y a u l u s l a n " n a bir k e z d a h a seslenerek "bar v e b a n iinde a l m a iradesi " n i tekrar b e y a n etti. C e n o v a konferansnda r e d d e d i l e n ve i m d i de " R u s y a ' n n k o m u l a r n n si lahlarnda gerek bir i n d i r i m e gitmeyi i s t e m e m e l e r i y z n d e n " bir kez d a h a h s r a n a u r a y a n silahszlanma nerilerini tekrarlad. i iyice sala m a a l m a k iin d e . b u terslemelere r a m e n . Kzl O r d u ' n u n g c n n b u n d a n b y l e 8 0 0 . 0 0 0 ' d e n 600.000'e indirileceini ilan e t t i . 5 "

K o m i n i e m ' i n 1922 K a s m n d a * i d r d n c kongresi - L e n i n ' i n sal n d a d z e n l e n e n son k o n g r e - Sovyet politikasnn d n m v e tahkinindeki n e m l i bir n o k t a y a karlk geldi. K o m n i s t E n t e m a s y o n a l ' i n d r a m a t i k d n e m i n i n s o n u y d u bu, o n u n a r d n d a n uzun ve b a z e n c a n sk c bir s o n s z gelecekti. O y u n u n asl perdeleri K o m i n i e m ' i n ilk drt k o n g resiydi. 1919 Mart'nda yaplan ilk kongre k u r u m u yaratm ve prospekliisn yaynlamt. Kzl O r d u ' n u n Varova zerine y r d 1920 T e m m u z u ' n d a k i ikinci toplant, K o m i n t e r n liderlerinin iktidarlarnn ve z g v e n l e r i n i n d o r u a kt d n e m l e . K o m i n t e r n ' i n zafer k a z a n a n d n ya d e v r i m i n i n k u r m a y heyeti o l m a ilevini g e r e k l e t i r m e k zere o l d u u inancyla r t y o r d u ; bu k o n g r e n i n a r d n d a n Eyll a y n d a B a k ' d e ya plan d o u halklar k o n g r e s i ve Bat Avrupa'da m e r k e z i rgtn disiplini ne itaat e d e n k o m n i s i partilerin yaratlmas geldi. Daha sonra 1921 M a r t'nda NEP'in ilannn h e m e n a r d n d a n A l m a n y a ' d a k k o m n i s ayaklan ma feci bir baarszla urad; K o m i n t e r n ' i n 1921 H a z i r a n - T e m m u zu'nda yaplan n c k o n g r e s i ise, h e r z a m a n k i n d e n o k d a h a b y k bir l e k t e g e r e k l e t i r i l m e s i n e r a m e n , bir u z l a m a ve t a h k i m insn n e kartt. 1922 Kasm-Aralk aylarnda yaplan d r d n c k o n g r e geri e kilme y o l u n d a d a h a d a mesafe kaydetti. G e e n ylda R u s y a ' d a k i S o v y e t

49. Bkz. yukarda !.. 327. 50. S V t f v Sovetor RSFSR y Postanovlwak (1939), s. 273-4.

AVRUPA'DA TAHKM

411

rejimi d e v a d m l a r a t m gibi g r n y o r d u . Ktlk e n g e l l e n m i t i ; NEP'in getirdii refah artarak s r y o r d u ; C e n o v a k o n f e r a n s . R a p a l l o a n l a m a s ve Boazlar'n labi olaca rejimle ilgili olarak y a p l m a s tasarlanan a n l a m a y a katlma daveti a l m a s , S o v y e t R u s y a ' n n Avrupa'nn G l Dev letleri saflarna geri d n d n kayt altna almt; k o n g r e n i n t o p l a n m a sndan b i r k a g n n c e son J a p o n askeri d e Vladivostok'taki S o v y e t t o p raklarn terk etmiti; S o v y e l c u m h u r i y e t l e r i n i n r e s m e n b y k bir S o v y e t Sosyalist C u m h u r i y e t l e r i Birlii iinde b i r l e m e s i n i n hazrlklar sr y o r d u . S a d e c e K o m i n t e m ' i n ilerinde belirgin bir g e l i m e k a y d e d i l e m e miii. D n y a d e v r i m i , Avrupa d e v r i m i , A l m a n d e v r i m i hl g e r e k l e m e miti ve g e r e k l e m e s i de 1921'de - h e l e h e l e 1920'nin o m t h i gnlerin d e - o l d u u n d a n o k uzak g r n y o r d u . G e l g e l e i m b u tehis k o n u m l a r n irkiltici l d e tersine evrilmesini b e r a b e r i n d e getiriyordu. Rus devri m i n i n bir d n y a d e v r i m i h ika yes i ildeki birinci ve nispeten n e m s i z bir b l m o l d u u varsaylabildii srece - k i 1920 s o n l a r n a k a d a r ilgili her kes bu varsaym b e n i m s i y o r d u - K o m n i s t E n t e r n a s y o n a l ' n prestiji ve otoritesi, S o v y e t H k m e t i d e d a h i l b t n ulusal h k m e t J e r i n k i l e r d e n zorunlu olarak d a h a fazlayd; Sovyet H k m e t i ' n i n asl ii d e , h e m ken disi h e m d e dier lkeler a d n a , d e v r i m d a v a s n a hizme etmekti. A m a S o v y e t Rusya, b t n beklentilerin hilafna, b t n d m a n l a r n k i m s e d e n y a r d m a l m a d a n y e n d i k t e n sonra, d e v r i m i n y a y l m a s n n srarla g e c i k m e si y z n d e n NEP'le eitli tavizler v e r m e k z o r u n d a kalnca. K o m i n t e r n ile S o v y e t H k m e t i arasndaki b t n otorite ve prestij dengesi kkten deiti. K o m i n t e m ' e . z a m a n h a m l e y a p m a y a bir kez d a h a elverili hale g e l e n e k a d a r s a v u n m a y a e k i l m e k t e n b a k a y a p a c a k ey k a l m a d ; b u d a Sovyet R u s y a ' n n proleter d e v r i m i n i n halihazrdaki (ek d a y a n a ve gele cek u m u d u o l m a k o n u m u n u n p e k i m e s i d e m e k t i . Devrimci atelilik v c c o k u l a r pe p e e gelen yenilgiler y z n d e n s n m t . D r d n c kong r e n i n esas, S o v y e l iktidarnn g l e n m e s i o l d u . nc k o n g r e d e altlan alta iitilen ihtiyatl tn b u r a d a e g e m e n hale geldi. Z n o v y e v ' i n al k o n u m a s alttan alyordu; Komnist Enternasyonal'n, kelimenin tarihsel anlamyla zaferinin garanti al lna alnm olduunu sylemeye gerek yok. Sava rglmz, tpk Paris comnmiHitf\an\n ve Birinci Eni e ma sy o nal 'e olduu gibi, gericilik ateiyle yeryzn den silinecek bile glsa. Komnist Enternasyonal yeniden doacak ve en .sonunda proletaryay zafere grecckir. Ama biz ndi, Komnist Enternasyonal'n bu gnk halinin, bizim kendi savalar neslimizin. Komnist Enlemasyonal'in st lendii tarihsel misyonu yerine getirmeyi baarp baaramayaca y la ilgileniyoluz .. Hi abanmadan, Komunis Enternasyonal'n en zor zamanlarn atlam ol-

<\2

S O V Y E T RUSYA VE DNYA

duunu ve dnya gericiliinin saldrlarndan korkmasna gerek kalmayacak l de glenmi olduunu syleyebiliriz. 5 ' G e e n ylk " M a r t e y l e m i ' n i n bir r n e i n i o l u t u r d u u politika artk kesin ve t a v i z s i z bir dille m a h k m e d i l i y o r d u : Komnist Enternasyonal iilerin kannda boulacak ve proletaryann en de erli varln, yani rgtl uluslararas komnist partiyi parampara edebilecek her lrl aceleci eyleme ve hazrlksz ayaklanmalara kardr. 5 2 IKKI'nn almalar hakkndaki r a p o r u n d a da n e r e d e y s e kaytsz bir edayla ayn tehisi tekidi e d i y o r d u : Komnist Enternasyonal'! bir 15 Enternasyonali, bir eylem Enternasyonali, merkezi bir uluslararas dnya komnist partisi ve daha birok jcy haline getirme ihtiyacndan ok bahsettiimizi hiliyorsunuz. Bu ilkesel olarak kesinlikle doru dur vc bunda srar etmemiz gerekir Ama bunu gerekletirmek iin uzun yllara ihtiyacmz var. Bir karar kartmak ve bu kararda, uluslararas eylemler gerek letirmemiz gerekir, demek ok kolaydr. 5 3 K o n g r e , " S e r m a y e n i n Saldrs" - a r t a n isizlik, ilerin y a a m stan dartlarnn d m e s i , burjuva lkelerin p a r l a m e n t o ve h k m e t l e r i n d e g rlen Sol'dan u z a k l a m a , k o n g r e n i n t o p l a n m a s n d a n hafa n c e ger e k l e e n v c "burjuvazinin o y u n u n d a k i son k a n " olarak t a n m l a n a n al ya'daki Faisl d e v r i m - meselesini tartmaya o t u r u m ayrd. 5 " Bu ko nutta raportrlk g r e v i n i stlenen R a d e k ' i n karamsarl Znovyev'nkindc d a h a belirgindi: inde yaadmz zamann oy le bir zellii var ki, dnya sermayesinin krizi
atlatlmam olmasna ramen, kitlur sorunu hl btn soi unlarn merkezi ol masna ramen, byk prolela ya kaleleri nrriilebilir bi lunm iimle iktida r ele geirme yeteneklerine alan inanlarn kaybettiler. Savunmaya ekildiler...

Eer durum buysa... eer ii snfnn byk ounluu kendini iktidarsz g

ryorsa, dnektir. o zaman dolaysz hr orev olarak iktidar ele geirmek gndemde deil

Daha s o n r a baz k o n u m a c l a r n m u l a k iyimserliine c e v a b e n , altn izerek " p r o l e t a r y a n n geri ekilii h e n z d u r m u d e i l " d e d i . 5 5 K o n g r e Z i n o v y e v ' i n ateli hitabet yeteneini k u l l a n m a s n a p e k imkn v e r m e d i .

51 Fr.'tok/lt des Vierten Kongresses der Kommunistischen lncrn,iu"ule (Hamburg. 1923). s. 3-1 Sl.A.g.e..* 11. 53 Age..*. 33. 54. Kommttnstcshi tnternatsonal v Dokumentak ( (933), s. 297 55. Protokoll des Vierten Kongresses der Kominunislischcn Internationale (Hamburg. I9>3|. s. 3I7-1R. 390.

AVRUPA'DA TAHKM 4 1 3 A m a L e n n h a l k n k a r s n a s o n d a n bir n c e k i k e z b u r a d a k t . 5 ' ' H a s t a l y z n d e n z r d i l e m e s i y l e b a l a y a n v e e s a s e n NEP'in s e r i m l e n m e s i n e v e s a v u n u l m a s n a h a s r e d i l m i bir k o n u m a y a p t . D e v r i m z a m a n l a r n da ilerleyebilmek iin ounlukla geri e k i l m e y e hazr o l m a k zorunluy du; N E P bu dsturun doruluunu gstermiti. Buradan karlmas iste n e n a m a p e k d e a k a o r t a y a k o n m a y a n ( s o n u t a y o r g u n v e h a s t a bir a d a m n k o n u m a s y d b u ) 5 7 h i s s e , K o m i n i e m ' i n bir l d e geri e k i l m e sinin ayn l d e zorunlu o l d u u ve ayn l d e hayrl sonular doura c a e k l i n d e y d i . B u n u n a r d n d a n , r g t l e n m e k o n u s u n d a g e e n y l al nan k a r a n s s fazlasyla Rusya'ya z g olduu iin tenkit e n i k l e n sonra, glkle srdrd konumay yle balad: B e n c e h e p i m i z iin, Ruslar iin de yabanc yoldalar iin de en n e m l i ey, R u s devriminin beinci ylndan sonra aratrma yapmamzdr. Arairma y a p m a imknn daha yeni e l d e edebildik... Bu konuda hem R u s h e m de yabanc y o l d a larmza iinde b u l u n d u u m u z d n e m d e k i en n e m l i grevin aratrmaya bala mak o l d u u n u s y l e m e m i z gerekliini dnyorum. G e n e l anlamda bir eyler reniyoruz. Yoldalarmz z e l bir anlamda, devrimci almann rgtlenii, yaps, yntemi ve ieriinde gerekten baarl o l m a k iin bir eyler renmeli ler. Eer bu yaplrsa, e m i n i m ki nya devriminin c z e ) , halta kusursuz bir gele cei o l a c a k n i u D a h a b u u k y l n c e K o m i n t e r n ' ! b u y u k bir s a v a o r g i i o l a r a k k u r m u olan a d a m n verdii tuhaf s o n e m i r buydu. Komintern'le ilgili y a y g n karamsarlk, S o v y e t iktidarna d u y u l a n g v e n i n d i l e getirilip baarlarnn g k l e r e karld bir a t m o s f e r e y o l al. S o v y e t R u s y a p r o l e t a r y a d e v r i m i d a v a s n a h i z m e t e t m i , o n a o l a n s o n ykmlln yerine getirmiti. R a d e k bu h u s u s u daha nc kongre d e a c m a s z bir a k s z l l k l e d i l e g e t i r m i t i ; Eer biz bugn byk Komrs Entemasyonal'i oluturdu y sak, bunun nede ni bizim, yan Entemasyonal'in iyi propagandaclar o l m a m z deil, Rus proletar yas ve Rus Kzl Ordusu'nun kanlan ve atklaryla iyi propaganda yapm olma lar ve hu mcadelenin. Rus devriminin K o m n i s t E n t e m a s y o n a l ' i n toplun boru su ilevi g r m olmasdr. 6 1 1

56. Lenin kongrede 13 Kasm'da konulu; son konumasn tam bir hafta sonra Mosko va Sovyeti'ne ya pu. 57. Zinovyev daha sonralar Lenin'in bu konumy vjpliktan sonraki bitkinliini hatr lar; "Ayakla zo dunyod" ve "boncuk boncuk leriemil' (Kommtnslesk Inlernasi c W . N o . I. 1924. col. 29). 58. Bkz. yukandas. 367. 59. Laim, Soineniya.c XXVJI.s 354-5 60. Protokoll des III. Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg. 1921). s. 480.

414

SOVYET RUSYA V E DNYA

D r d n c k o n g r e d e b u sav bir a d m d a h a ileri tand. S o v y e t R u s y a g r e v i n i soylu bir b i i m d e yerine g e t i r m i t i ; S o v y e t Rusya'y h a y a l krk lna u r a t m olan ey, d n y a d e v r i m i n i h e m e n t a m a m n a e r d i r m e y i ba a r a m a y a n d n y a iileriydi. C l a r a Z e t k i n , L e n i n ' i n s o u k k a n l sernlem e s i n i n h e m e n a r d n d a n aieli bir k o n u m a y a p a r a k , " e k o n o m i k o l a r a k e n g e l i m i yeni S o v y e t d e v l e t l e r i n i n p r o l e t a r y a s . . . k a r d e l i k d a y a n m a syla S o v y e t R u s y a ' n n d a y a n d d a r temeli g e n i l e t i p g l e n d i r e b i l s e y d i " NEP tavizini v e r m e k g e r e k m e y e c e k t i , d e d i . A m a b u o l m a m t . K a r d e S o v y e t devletleri d o m a m t ve R u s d e v r i m i " k y l l e r l e modus vivendCyt, y a b a n c runda kalmt.
61

ve R u s kapialistleriyle modus vivendtyt g i r m e k " z o K o n g r e " S o v y e l D e v r i m i z e r i n e " balkl bir k a r a r n

d a b u hisleri can g n l d e n d e s t e k l e d i . K a r a r ar v g l e r l e b a l y o r d u : Komnist Entemasyonal'in drdnc kongresi Sovyet Rusya'nn yaratc g cne duyduu derin minnet hislerini ve devrimci mcadeleyle devle iklidartn ele geirip proltarya diktatrl n kurmakla kalmayan, devrimin kazanmlarn lke iindeki ve dndaki bln dmanlara kar muzaffer ekilde savunmay da srdren gice duyduu snrsz hayranl ifade eder. A m a pralik m e s e l e son paragrafa braklmt: Drdnc dnya kongresi bln lkelerin prolccrlcine, proletarya devrimi nin tek bir devlen snrlan iinde asla zafer kazanamayacan, ancak bir dnya devrimi iinde birleerek uluslararas lekte zafer kazanabileceini hairlair. Sovyet Rusya nn btn faaliyetleri, kendi varoluu ve devrimin kazanmlar iin verdii mcadele, bulun dnyann ezilen ve smrlen proleterlerinin klelik zincirlerinden kurtarlmas mcadelesidir. Rus proleterleri devrimin aktrleri ola rak dnya proletaryasna kar olan grevlerini btnyle yerine getirmilerdir. Dnya proletaryas da bunun karlnda kendi grevini yerine getirmelidir. B ln lkelerde yoksullamlm ve kleletirilmi iiler Sovyet Rusya'yla ahlaki, ekonomik vc siyasi dayanma iinde olduklarn ilan etmelidirler. 5 2 D n y a iilerine verilen bu e m r i n baz s o n u l a r s o n d e r e c e a k ve netti. K o n g r e , M n z e n b e r g ' i n s u n d u u , MRP'nin baarlar h a k k n d a k i ra p o r u d i n l e d i k e n sonra, b t n l k e l e r i n iilerinin "Sovyel R u s y a ' y a e k o n o m i k y a r d m d a dahil o l m a k zere d n y a a p n d a , gerek v e pratik yar d m l a r d a b u l u n m a " grevi h a k k n d a sert ifadeli bir k a r a r m e t n i n i tartm a k s z m kabul e n i . iler h k m e t l e r i n e "Sovyel H k m e t i n i l a m m a ve S o v y e l Rusya'yla elverili ticari ilikiler k u r m a t a l e b i y l e " bask y a p a -

61. Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1923), s. 247. 62. Kommuttsties'i Internatsional v Dokumentak (1933). s. 325-0

AVRUPA'DA T A H K M 4 1 5

c a k l a r d . Ayrca, " d n y a p r o l e t a r y a s n n h e m siyasi h e m d e e k o n o m i k g c S o v y e l Rusya'y d e s t e k l e m e k iin a z a m i o r a n d a seferber e d l m e l i " y d i ; S o v y e l R u s y a ' n n " e k o n o m i s i n i o n a r a b i l m e k " iin fena halde ihtiya d u y d u u " m a k i n e l e r , h a m m a d d e l e r v e a r a l a r " r e t m e k iin ba t o p l a n m a l y d . ' Ayn b u y r u u n d i e r ierimleri z e r i n d e b u denli d u r u l m a d . S a d e c e B u h a r i n , ( k a l e m e a l n m a s bir s o n r a k i k o n g r e y e e r t e l e n e n ) K o m i n t e r n p r o g r a m h a k k n d a k i s o n d e r e c e teorik k o n u m a s n d a , bazla r n a irkillc gelen bir s a p m a yapt. B i r p r o l e t e r d e v l e t i n i n d o m a s n n ko m n i s t l e r i n ulusal s a v u n m a y a kar tavrlarn t e m e l d e n d e i t i r m i o l d u u n d a v e proletarya d e v l e t i n i n s a d e c e k e n d i proletaryas tarafndan d e i l , b t n l k e l e r i n proletaryas tarafndan s a v u n u l m a s g e r e k t i i n d e srar et tikten s o n r a , " p r o l e t e r d e v l e t l e r i n i n , bir b t n o l a r a k proletaryann strate j i s i n e u y g u n olarak, burjuva devletleriyle askeri bloklar o l u t u r u p o l u t u r a m a y a c a " s o r u s u n u s o r u p u c e v a b verdi;
Ben, b i z i m y a b a n c b i r b u r j u v a z i y l e , b u b u r j u v a d e v l e t i s a y e s i n d e b i r b a k a b u r j u v a z i y i d e v i r e b i l m e k i i n b i r ittifak k u r a b i l e c e k kadar g l e n d i i m i z i i d d i a ediyorum... B i r b u r j u v a d e v l e t i y l e a s k e r i b i r i t t i f a k kurulduu v a r s a y l d n d a , her i k i l k e d e k i y o l d a l a r n g r e v i , iki m t t e f i k i n z a f e r i n e kakda b u l u n m a k l a r ibarelin.64
6

K o n g r e d e " R a p a l l o " i s m i z i k r e d i l m e d i vc K o m i n t e m ' i n S o v y e t ulusal politikasnn bir arac o l a r a k k u l l a n l m a k t a o l d u u eklindeki e s k i sula m a t e k r a r e d i l m e d i . 6 5 D n y a d e v r i m i i h t i m a l i n i n b a r i z v e k a n l m a z bir b i i m d e S o v y e t l e r i n refahna v e S o v y e t iktidarna baml o l m a s , s z k o n u s u a m a z hayali ve gerekd bir ey gibi gsteriyordu. T r o k i k o n g r e n i n s o n a e r m e s i n d e n ksa bir s r e s o n r a " n c gibi frtnalar gelirse gelsin, S o v y e t snr, kar d e v r i m i n t e s i n e g e e m e y e c e i ve yedek kuv vetler ulaana k a d a r g r e v y e r l e r i m i z d e k a l a c a m z siper halt o l a c a k t r " d i y e y a z y o r d u . 6 6 Yeni o r t a m d a , S o v y e t R u s y a ' n n prestij ve oiortesi b a k a h e r eyin z e r i n d e y d i . S o v y e t politikas a s n d a n , N a r k o m i n d e l , K o m i n t e r n p a h a s n a y k s e l i e g e m i t i . D i e r l k e l e r d e . Sovyet Rusya'y d e s t e k l e m e k has d e v r i m c i n i n e n n e m l i grevi haline geldi. D r d n c

ft.Age.,i 327-8. 6 4 . Protokoll des Vinnen Kongresses del 19231. s . 4 2 0 .

Kommunistischen Iniemaltimale ( H a m b u r g .

65. Z i n o v y e v . P o l o n y a p a r t i s i n i n bir k o n f e r a n s n d a b u m e s e l e y i g n d e m e g e t m i o l a n b r P o l o y I d e l e g e d e n a l n t l a r y a p t , a m a a m e b i r h o g r y l e s o z k o n u s u a h s i y e t i in fialle d e i l . J J y l a a n d (a.g.e-, s. 2 1 0 ) . 6 6 . Izvesiyo, 2 9 A r a l k 1 9 2 2 ' d e n a k t a r a n A . L. P. D e n n i s , The Foreign Policies of Sovi el Russia ( 1 9 2 4 ) . s . 3 7 0 .

416

S O V Y E T RUSYA V E DNYA

k o n g r e d e n tibaren b u a k a lan edilebiliyordu. Y k m l l k d e n g e s i n d e bir tersine d n m e y a a n m t v e b u n d a n b y l e b u r a d a n g e r i y e d n olmayacakt. S o v y e t ktidarnn v e o n u n yaratcs o l a n R u s K o m n i s t Partisi'nin ye ni prestij ve e g e m e n l i i , k o n g r e n i n "lKKl'nn Yeniden r g t l e n m e s i H a k k n d a " k i k a r a r n a d a y a n s d . L e n i n yapt k o n u m a d a n c k o n g r e n i n k u r d u u rgt fazlasyla R u s bir karakter t a m a k l a eletirmiti. A m a o r t a d a k i g e r e k l e r o n a karyd; o n u n g r sessizce bir k e n a r a b rakld. D r d n c k o n g r e n c n n kararlarn o n a y l a m a k l a k a l m a d , o n u n gevek brakt eitli n o k t a l a r da sklatrd. Yirmi bir k o u l u n g e n e l s o n u c u , en b a t a n beri R u s partisi tarafndan tek bir r g t o l a r a k , bir d n y a partisi o l a r a k g r l m o l a n (ulusal k o m n i s t partiler fiilen bu tek p a r t i n i n yerel kurulular ya da u b e l e r i y d i ) K o m i n t e r n anlayn her k e s e d a y a t m a k o l m u t u . A m a b u g r n , k o u l l a r kabul e d i l d i k t e n son ra bile, R u s partisi d n d a k i h e r h a n g i bir parti tarafndan g e r e k t e n pay lalm o l d u u phelidir. D r d n c k o n g r e d e B u h a r i n , bir b t n o l a r a k uluslararas d u r u m u ele a l m a k y e r i n e , "istisnasz n e r e d e y s e b t n k o n u m a c l a r n s a d e c e kendi partisi iindeki d u r u m d a n b a h s e t t i i " n d e n y a k n y o r d u h l . 6 7 in ilgin yan - A l m a n partisi arlkl R u s k o n t r o l n e e n o k kar k a n parti o l d u u iin ilgin d i y o r u z - tek bir d n y a partisini n e k a r t a n merkezi anlay kabul e t m e y e e n y a k l a a n parti A l m a n par tisi o l d u . Yeniden r g t l e n m e s o r u n u y l a ilgilenen A l m a n r a p o r t r Eberlein, "rgtte belki de h l m e v c u t o l a n federal ruhu o r t a d a n k a l d r m a k " ve IKKI'y "gerekten m e r k e z i bir d n y a parti.si"nin y n e t i m o r g a n h a l i ne g e t i r m e k g e r e k t i i n d e srar e d i y o r d u . G e e n yldan alnan dersler, d n y a k o n g r e l e r i n i n kararlarnn ulusal partiler tarafndan h e r z a m a n eli fi elifine g e r e k l e t i r i l m e d i i n i , h a t t a parti d e r g i l e r i n d e bile y a y m l a n m a d n ve ulusal parti liderlerinin m u h a l i f olduklar kararlar u y g u l a m a k y e r i n e istifa ettiklerini ya da g r e v l e r i n i braktklarn g s t e r m i t i . E b e r len szlerini y l e s r d r y o r d u :

Eer gerekten kapal bir dnya partisi, proletaryann sava bir rgl olma y isliyorsak, uluslararas disipline ihtiyacmz var; bu sava rgtteki tek tek bln yoldalar her koulda kendi kiisel isteklerini Entemasyonal'in ortak kar 68 la nna tabi klmaldrlar.

67. Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1923), s. 136. 68.A. s .e., S.805.

AVRUPA'DA TAHKM 4 1 7

Bu d e r s itenlikle b e n i m s e n d i . IKKI l z n n e l d e n geirilip yeni bir t e m e l e o t u r t u l m a s g e r e k i y o r d u . O a n a k a d a r IKKI yeleri ulusal k o m nist p a r t i l e r tarafndan m e r k e z o r g a n d a kendilerini temsil e t m e l e r i iin a t a n a n d e l e g e l e r d e n o l u u y o r d u . 6 9 B u n d a n b y l e IKKI run y i r m i be ye si (ve on aday) kurucu partiler tarafndan deil, d n y a k o n g r e s i tarafn d a n seilecekti. D i e r k o n u l a r d a bir n c e k i k o n g r e d e n s o n r a getirilen ye nilikler o n a y l a n d . D o k u z - o n bir y e d e n o l u a c a k olan p r e z i d y u m , ra p o r t r n szleriyle, " b i r tr siyasi b r o " olarak alacakt. P r e z i d y u m , ikisi p r e z i d y u m a d a y e olacak yedi y e d e n o l u a n bir r g t l e n m e bro su atayacakt; p r e z i d y u m a kar s o r u m l u , iki y a r d m c sekreteri olan bir de genel sekreter o l a c a k t . B y l e c e Lenin'in uyars hi d i k k a t e a l n m a d a n , R u s partisinin rgt yaps K o m n i s t E n t e r n a s y o n a l ' d e t a m olarak y e n i d e n retilmi o l d u . " r g t l e n m e b r o s u " n u n grevleri a r a s n d a , ulu sal partilerdeki n e m l i m a k a m l a r a atama y a p m a y n l e n i l e n n in d e n e t l e n mesi ( b u n d a n b y l e parti g r e v l e r i n d e n kendiliinden istifalar yasakla n a c a k ve partiden ihrala c e z a l a n d r l a c a k t ) ve (talya ile A l m a n y a ' d a k i son o l a y l a r d a zorunlu olduklar b t n aklyla ortaya k a n ) yasad a l m a l a r n k o n t r o l de vard. IKKI y e l e r i n d e n ve h e r kurucu partinin b y k l n e g r e bir veya d a h a o k y e s i n d e n o l u a n "geniletilmi ida re k u r u l u " kongreler arasnda ylda iki kere t o p l a n a c a k ; Rus partisinin r g t l e n m e s i n d e "parti k o n f e r a n s " n n igal etlii yerle r t e n bir yer igal e d e c e k t i . Son olarak, ulusal partilerin, bir kural olarak kongrelerini K o m i n t e m ' i n d n y a k o n g r e l e r i n d e n n c e deil s o n r a y a p m a l a r n n arzulan d ilan edildi; a m a , delegelerin ulusal parti k o n g r e l e r i n d e n ihtilafl ko n u l a r d a balayc talimatlar a l m ekilde M o s k o v a ' y a gelmelerini n l e mekti. IKKl'nn "federal" karakterinin o r t a d a n kaldrlmasyla b a d a a n bu talimatla, K o m i n t e m ' e ulusal partilerin grlerini temsil e d e n delege lerin tartma ve u z l a m a sreleri yoluyla kolektif kararlara ulatklar bir forum olarak deil, ald kararlar y o r u m l a n p u y g u l a n m a s a m a c y l a y u k a r d a n ulusal k o n g r e l e r e iletilen tekil bir y n e t i m organ olarak bakl mas gerektii a k a o r t a y a k y o r d u . 7 1

69.

) Q I 9 ' d a k i ilk p l a n , m e r k e z i c-larak b e l i r l e n e n g e n e l k o n s e y y e l e r i n i n u l u s a l p a r t i l e r

iin " m u h a b i r " rol o y n a m a grevlerini kendi aralarnda paylatklar Birinci E n t e r n a s y o n a l r n e i n i i z l e m e k t i ( A . B a l a b a n o v , E nnerngen und Erlebnisse (1927). s. 2 5 1 ) ; a m a b u n d a n v a z g e i l i p t e m s i l ilkesi b e n i m s e n m i t i . 70. Bkz. yukarda s. 368.

7 1 . Protokol! des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale ( H a m b u r g .

I 23l.s.
u

803-13.

418

S O V Y E T RUSYA V E DNYA

B u ok k a p s a m l yeniliklerin byk bir a k s z l l k l e dile g e t i r i l m e s i , m e r k e z i r g t l e n m e ve disipline d u y u l a n n c e l i k l i ihtiyacn A l m a n ve R u s d e l e g e l e r tarafndan sorgusuz sualsiz k a b u l edildiini g s t e r i y o r d u . D a h a s o n r a formalite icab yaplan ( k o n g r e n i n son a a m a s n a d a h a gelinm e m t i ) t a r t m a d a ciddi b i i m d e kar k l a n tek n o k t a ulusal parti k o n g r e l e r i n i n K o m i n t e r n ' i n d n y a k o n g r e l e r i n d e n n c e deil s o n r a yapl m a s talebiydi; karar metni d z e l t m e y a p l m a k s z n kabul e d i l d i . 7 2 Nasl R u s partisinin n e m l i yeleri bile r g t l e n m e ve a t a m a l a r n k o n t r o l y l e ilgili parti kararlarnn yaratt siyasi s o n u l a r p e k iyi d e e r l e n d i r e n l e d i l e r s e . 7 3 a y n m e s e l e l e r h a k k n d a k i yeni h a y a t i kararlar d a K o m i n t e r n ' i n d r d n c k o n g r e s i tarafndan n e r e d e y s e hi tartlmakszn ve anlalan h i b i r ciddi p h e d u y u l m a k s z n oybirliiyle kabul edildi. K o n g r e n i n s o n u n d a yaplan KKl seimleri eski ulusal temsil sisiennden izler tayor d u : "V l k e d e n o l u a n bloklar, srt ulusal g e r e k e l e r l e , y n e l i m kuru l u n d a lemsilci b u l u n d u r m a k isliyorlard." A m a , Z i n o v y e v kapan k o n u m a s n d a " b u g n byle bir manzaray son k e z g r d m z u m a l m " d e di. B u n d a n byle K o m i n t e r n ' i n grevi "federalist her eyle m c a d e l e et m e k vc gerek bi disiplin g e t i r m e k " o l a c a k t . 7 " O srada, R u s heyeti tara fndan bile belki de hl l a m olarak a n l a l m a y a n ya da farkna varlma yan ey, K o m i n t e r n r g t l e n m e s i n i n d r d n c k o n g r e tarafndan t a m a m l a n a n m e r k e z i l e m e s i n i n , zorunlu o l a r a k , iktidarn d a h a d a dlayc bi b i i m d e e g e m e n Rus g r u b u n ellerinde t o p l a n m a s n a yol atyd: bu du r u m S o v y e t Rusya'nn artan prestij ve o t o r i t e s i n e , ayrca K o m i n t e r n ' e ye d i e r partilerin n i s p e t e n gerilere d m e s i n e tekabl e d i y o r d u . Bir z a m a n lar en a z n d a n b i i m s e l olarak yapld gibi, Sovyet d politikas bir d n y a d e v r i m i erevesi iine o t u r t u l m a y a allrken, b u n d a n b y l e K o m i n t e r n politikas S o v y e t d politikas erevesi ine o t u r t u l m a y a al l a c a k t . Bu g e l i m e n i n , k i m s e tarafndan bilinli olarak p l a n l a n m ol m a m a s n a ve getirebilecei lehlikelerin bazlarn g o r e n tek kii olan Le n i n ' i n k s m e n bilinli olarak kar k m a s n a r a m e n , Lenin'in s a h n e d e n e k i l m e s i n d e n n c e v e d r d n c k o n g r e n i n bir s r e sonrasna k a d a r K o m i n t e r n ' i n ileyiinde n e m l i bir rol o y n a m a m o l a n Stalin'in s a h n e y e k m a s n d a n n c e n e r e d e y s e l a m a n l a n m o l d u u belirtilmelidir.

72. Tanma.,;,?., s XI4-23le, tarar melni ise a g.e. s. 994-7'dedir; karar meni Komtunistt^eski! Intenasonal - DnkmeoUik 1I933)'e dahil edilmemii ir. 73. B U c l.s. 191. 74. Protokoll des Vierteil Kongresses der Kommuriististficn Intet nationale (Hamburg. 1923). s 977-8.

AVRUPA'DA TAHKM 4 1 9

Tek tek k o m n i s t partilerin, d r d n c k o n g r e d e k i tartmalarda b y k bir yer igal e t m i o l a n meseleleri, pek de n e e l i bir tn b e n i m s e n m e s i n i s a l a y a c a k vesileler s u n m u y o r d u . K o n g r e d e h e r partinin ye says o k u n d u . S a d e c e 3 2 4 . 5 2 2 y e s i y l e R u s partisi ( U k r a y n a , B e y a z R u s y a v e halen r e s m e n b a m s z olan dier Sovyet c u m h u r i y e t l e r i n i n partileri ay rca saylyordu, a m a b u n l a n n y e s a y l a n a z d ) , 226.1X10 yesiyle A l m a n partisi ve 170.000 yesiyle ek partisi, l k e l e r i n d e k i iilerin ciddi bir k e s i m i n i b n y e s i n e k a t m k o m n i s t kitle partileri saylabilirdi. D i e r y e r l e r d e partiler h l k k t ya da o r t o d o k s y e ballklar p h e l i y d i . 7 5 D r d n c k o n g r e d e A l m a n s o r u n u h a k k n d a z e l bir k a r a r k a r t l m a d y sa d a , K o m i n t e m ' i n sinirsel m e r k e z i n i ve b t n ihtilaflarn odak n o k t a s n bl A l m a n partisi o l u t u r u y o r d u . " B l n g s t e r g e l e r bizi aldatmyor sa," d e m i t i Z i n o v y e v al k o n u m a s n d a , " p r o l e t e r d e v r i m i n i n yolu Rusya'dan Almanya'ya gimekcdr."76 Rapallo anlamas da Almanya'ya Sovyet d politikasnda zel ve m u t e b e r bir k o n u m v e r m i o l d u u iin A l m a n y a ' y l a ilgili meselelerin K o m i n t e m ' i n kayglar a r a s n d a daha ar lkl ve hassas bir yeri o l d u . Bolevik liderlerinin K o m i n t e r n politikasy la ilgili m e s e l e l e r d e farkl dtkleri z a m a n , bu farkn h e r z a m a n A l m a n s o r u n u n d a n k a y n a k l a n m a s A l m a n y a ' n n n e m i n i n belirtisiydi. Liderler 1921 O c a ' n d a "ak m e k u p " politikas, 1921 M a r l ' n d a n sonra da Marl e y l e m i n d e n karlacak hisse k o n u s u n d a ayrla d m l e r d i : 7 7 L e m n ' i n s a h n e d e n ekildii 1922 y a z n d a ise, A l m a n partisindeki S a ve Sol ay rmlarn yanstan "birleik c e p h e " ve "ii h k m e t i " politikalarnn yo r u m l a n m a s k o n u s u n d a Z i n o v y e v ile R a d e k a r a s n d a a t m a ki. 1 * D r d n c k o n g r e d e b u mesele s u n u u n u Z i n o v y c v ' i n yapt, taktikler h a k k n d a k i n e m l i bir t a r t m a d a ele alnd. A l m a n Sa'nn ba k a h r a m a n l a r M e y e r v e T h a l h e m e r ( B r a n d l e r t o p lantya k a t l m a m t ) . Alman S o l u n u n ba k a h r a m a n l a r da Berlin grubu nu temsil e d e n R u l h F i s c h e r ile H a m b u r g g r u b u n u cmsil e d e n Urbahns'd; tartmay o n l a r n amas b e k l e n d i . Birleik c e p h e politikasn ilkesel olarak h e r k e s kabul ediyordu. A m a M e y e r birleik c e p h e n i n aslen sosyalist partilerin liderleriyle varlan a n l a m a l a r o l d u u n u iddia eder k e n , R t h F i s c h e r "liderlerle yaplan m z a k e r e l e r i n abartl bir b i i m d e
75 A g i-. . 363-7, . 76. A ( t. s 36-7. 77. Bkz. yukarda t 3 i : - 3 v e 3 5 R . 78 Bkz yukarda s. 384-5. Znovyrv ile Radek arasndaki ekime 1924'e kadar aa kmad (Protokoll: Fnfter Kongress de Kommusl\thcn Inlernattomile (larilszl. c 1. s. 493-01.

420

SOVYET RUSYA V E DNYA

v u r g u l a n d n ve b u n l a r a abartl h a y r a n l k gsterildiini" s y l y o r ve " a a d a n birleik c e p h e " d e n e n e y d e n y a n a kyordu; U r b a h n s ise k e s t i r m e d e n , SPD ile U S P D ' n i n sicillerinin, o n l a r l a birliini k o m n i s t l e r in i m k n s z kldn s y l y o r d u . M e y e r , Z i n o v y e v ' i n 1921 A r a l k ta rihli IKKI k a r a r n d a g e e n "ii h k m e t i " n i proletarya d k t a t r l y l e ya da bir S o v y e t h k m e t i y l e z d e l e t i r m e a b a s n eletiriyor ve bu te r i m i n bariz b i i m d e d a h a g e n i bir y a n a n l a m o l d u u n u d n y o r d u ; R u t h F i s c h e r R a d e k ' i n k o m n i s t l e r l e sosyalistlerin iinin "bir d i l i m ek m e i n i g a r a n t i y e a l m a y a m a l a y a n politikalar k o n u s u n d a ibirlii yap malar gerektii m i n v a l n d e k i bir c m l e s i n e , o k m u l a k v e g e v e k o l d u u g e r e k e s i y l e s a l d r y o r d u . 7 9 Tabirerdeki bu n a n s n a r d n d a d i e r Sol partilerin b e n i m s e m e s i g e r e k e n tavr k o n u s u n d a temel politika farkll y a l y o r d u . A m a K o m i n t e r n liderleri ( h e l e kendi a r a l a r n d a d a b l n m k e n ) ulusal partiler inde tartmalar a m a k t a n ok, ilke m e s e l e l e r i n i z m e b a l a m a k l a v e b y l e c e d a h a fazla b l n m e tehlikesini savutur m a k l a ilgileniyorlard. K o n g r e n i n A l m a n k o m i s y o n u n a b a k a n l k y a p a n L e n i n , b u m e s e l e l e r h a k k n d a k o n g r e d e k o n u m a m olsa d a , kalan btn g c y l e farkllklar u z l a t r m a y a alt.* Bu tartmalar s o n u n d a k a n k a r a r o r t a y o l c u y d u ; H e r iki tarafn sloganlarn tekrar e d i y o r vc hibir eyi z m e k a v u l u r m u y o r d u . K o m n i s t l e r birleik c e p h e a d n a "sosyal d e m o k r a t l a r n ve A m s t c r d a n c l a r n hain liderleriyle bile m z a k e r e l e r y a p m a y a hazr"dlar; te y a n d a n , "birleik c e p h e taktikleri a s l e n s a d e c e " a a d a n " , fabrika k o m i t e l e r i n d e , e y l e m k o m i t e l e r i n d e v e d i e r partile re y e olanlarla partisiz unsurlarn k o m n i s t l e r l e ibirlii y a p a c a k l a r bu tr b a k a kurulularda liderlik y a p a r a k g e r e k l e ! iri lebi I ir"di. Avustral y a ' d a y a a n m olan v e ksa bir s r e s o n r a ngiltere'de o r t a y a k a b i l e c e k bir "liberal ii h k m e t i n d e n , tam bir proletarya d i k t a t r l b i i m i n e b r n m "gerek bir proleter ii h k m e t i n e k a d a r be tr "ii h k m e t i " ayrt e d i l i y o r d u . A m a k o m n i s t l e r i n b u h k m e t l e r e k a t l m a k o u l lar son derece m u l a k ve ok genel t e r i m l e r l e belirtilmiti. Tek yenilik, " b i r ii-kyl h k m e t i n i n m e r u bir d e i k e o l a r a k t a n n m a s y d ; b u

79. Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1923). s. 76.81. 80. Ruth Fischer, Statin and German Communism (Harvard. 1948). s. 183-6'ya gre. Radek ile Buharin onu bu tavr brakmas iin ikna emeye almlar, hala Alman Solu'nun ihrac bile mmkn grlm; Lenin'in Sol'u "kurtaran" lavr herkesi artm. Gelgelehm. bu izah sonraki nyarglarn damgasn tar: Muhalifleri ihra elmek Kominiem'in o sralardaki politikasna aykryd.

AVRUPA'DA TAHKM 421 d a h a s o n r a d a n n e m k a z a n a c a k bir g e l i m e y d i . 3 1 Karar, A l m a n partisi i i n d e Sa' e g e m e n d u r u m d a brakyor, a m a Sol'a d a b a k a bir z a m a n ay n z e m i n z e r i n d e s a v a m a imkn (anyordu. R u s partisi i i n d e y s e , "ii h k m e t i " n i s a d e c e proletarya d i k t a t r l y le zdeletirmesi r e d d e d i l e n ( a m a ayn saldrnn d a h a s o n r a k i bir t a r i h t e y e n i l e n m e s i n i n l e y e c e k k a d a r da gl bir b i i m d e r e d d e d i l m e y e n ) Z i n o v y e v ' n saldrlarna kar , - R a p a l l o ' d a n beri baarsnn z i r v e s i n d e o l a n - R a d e k ' i n tarafn tutu y o r d u . 8"Versay A n l a m a s z e r i n e " balkl karar A l m a n Sa tarafndan d a . A l m a n S o l u tarafndan da eit l d e k a b u l edildii iin ihtilaf y a r a t m a d. Yine d e yeni v e n e m l i y d i . B o l e v i k l e r z a m a n z a m a n Versay a n l a m a sn e m p e r y a l i s t zorbaln tipik bir r n e i olarak k n a m l a r d . L e n i n bir k e r e s i n d e s z k o n u s u a n l a m a y Brest-Litovsk'dan "bin kat d a h a y a m a c " e k l i n d e tarif e t m i t i . " 3 A m a o z a m a n a k a d a , Bolevikler'in savasonras kapitalist d n y a n n elikileri h a k k n d a k i a n a l i z l e r i n d e s a d e c e arzi bir faktr olarak kalmt. K o m i n t e m ' i n n c kongresinin " D n y a n n D u r u m u v e G r e v l e r i m i z " h a k k n d a k i a n a karar m e t n i , d n y a e k o n o m i s i n i n arlk m e r k e z i n i n Avrupa'dan A m e r i k a ' y a k a y m a s , J a p o n ya'nn ykselii ve ktalar a r a s n d a k i st k a p a l atna z e r i n d e dur m u t u ; a m a laf a r a s n d a " A l m a n l a r Avrupa'nn hamallar haline g e l i y o r " d e r k e n . Versay' pek n e k a r t m a m t . Ayn k o n g r e n i n , " A l m a n H k met'ne kar a m a n s z bir m c a d e l e " v e r m e l e r i iin A l m a n k o m n i s t l e r i ne ayrntl talimatlar y a d r a n taktikler h a k k n d a k i kararnda bu a n l a m a d a n b a h s e d i l m e m i t i bile."' 1 A m a bir yl s o n r a tablo d e i m i t i . Artk A l m a n H k m e t i ' n i d e v i r m e d e n h i b i r ey elde e d i l e m e y e c e i varsayl m y o r d u . IKKI'nn 1922 M a r t ' n d a yaplan geniletilmi o t u m m u , "Sava a Kar M c a d e l e v e S a v a T e h l i k e s i " h a k k n d a k i uzun bir karar m e t n i n d e , " e m p e r y a l i s t savan s o n u n d a i m z a l a n m olan b t n a n l a m a l a r n ilgasn talep e d i y o r d u . 8 5 S e k i z ay s o n r a yaplan d r d n c k o n g r e ise, h e m R a p a l l o a n l a m a s n n h e m d e A l m a n kitlelerine nfuz e t m e politika snn etkisiyle, Versay a n l a m a s n balca t e m a l a r n d a n biri h a l i n e getir-

81. Kommunislieskii Inlernatsonal v Dokumentak ( t 9 3 3 | . s. 299-302. 82. Komintem'in 1924'le yaplan beinci kongresinde Zinovyev bu karardaki kilit pasajlan kabul etmesine bahaneler bulmaya alt 'Potokoli: Fnfter Kongress der Kommunis tischen Internationale (tarihsiz), c. 1, s. 79-80, 81-2). 83. Lenin. Soineniya. c. XXIV. s. 545. 84. Kommunislieskii hnernaisiomil v Dokumentak (1933), s. 163-80. 198. .15. A g.e . s 268.

4 2 2 SOVYET RUSYA VE DNYA di ve n e r e d e y s e b l n Avrupa l k e l e r i n d e n k o n u m a c l a r n a n l a m a y k n a m a l a r n d a n s o n r a . laktik kayglarla F r a n s z delegesi C a c h i n ' i n nerdi i v e a n l a m a n n uluslararas d u r u m a d a i r b t n analizin m e r k e z i haline getirildii bir karar m e t n i n i k a b u l e t t i . 8 6 A n l a m a O r t a Avrupa'y ve zel likle d e A l m a n y a ' y " e m p e r y a l i s t s o y g u n c u l a r n yeni s m r g e s i " h a l i n e getirmiti. A l m a n burjuvazisi, zafer k a z a n a n d e v l e t l e r i n burjuvazisine yaltaklanmaya ve tazminatlarn ykn proletaryann omuzlarna ykma ya alyordu. A m a A l m a n proletaryasnn iine g m l d sefalet ne kadar d e r i n olursa olsun, l a z m i n a t taleplerinin b y k l bu politikay g e r e k l e t i r i l e m e z klyordu ve A l m a n y a "ngiltere ve F r a n s a ' n n ellerin de bir o y u n c a a e v r i l m e k t e " y d i . ngIiz-Fransz basksna kar diren menin A l m a n burjuvazisinin d e A l m a n proletaryasnn d a k a r n a oldu u n a dair bu tek imann a r d n d a n , karar metni k o m n i s t partilerin grev leri k o n u s u n a d n y o r d u ; s z k o n u s u g r e v l e r a n l a m a y a kar g e n e l bir k a m p a n y a inde e g d m l e n e c e k t i . A l m a n partisi. A l m a n proletaryas nn K u z e y Fransa'nn y e n i d e n y a p l a n m a s n a y a r d m e t m e y i islediini ilan edecek, a m a F r a n s z ve A l m a n sanayicileri a r a s n d a yaplan ve taz m i n a t y k m l l k l e r i n i " A l m a n y a ' y Fransz burjuvazisinin s m r g e s i n e e v i r e r e k " A l m a n proletaryas pahasna gerekletirme giriimini pazarlklarna kar kacakt. F r a n s z partisi " A l m a n proletaryasn d a h a fazla snrerek F r a n s z burjuvazisini z e n g i n l e t i r m e protesto edecek, Fransz birliklerinin Ren'in sol y a k a s n d a n e k i l m e s i n i talep e d e c e k ve R u h r ' u n igal e d i l m e s i nerisine kar m c a d e l e e d e c e k t i . e k ve Polon ya parlileri " k e n d i burjuvazilerine kar m c a d e l e y i F r a n s z emperyaliz m i n e kar m c a d e l e y l e birletireceklerdi". Bu karar, K o m i n t e r n ' i n ey lemlerini Sovyet H k m e t i ' n i n d politikasyla e g d m lerne ye ynelik bilinli ve hesapl bir gayretin Avrupa'daki ( B a k u k o n g r e s i A s y a ' d a bir n r n e k s u n m u saylabilirdi) ilk r n e i y d i belki d e . Ayrca, ulusal k o m nist partilerin birbirlerine rakip hassasiyetlerini uzlatrrken o r t a y a ka bilecek skntlar d a n c e d e n k s m e n haber v e r i y o r d u . 8 7 Tuhaftr, Faist d a r b e n i n d a h a alt haftalk o l d u u talya, d r d n c k o n g r e n i n d i k k a t e d e e r bir tevik edici g e l i m e kaydettii n e r e d e y s e lek lke o l d u . talyan S o s y a l i s t P a r t i s i n e (ve hatta lKKl'nn birleik c e p h e 36. Kommunisteski Internatsional v Dokumentak (1933), s. 339-43. 87. Kongrede, yakn tanhlerde Alman ve Fransz partileri arasnda "zellikle Venay an lamas sorunu konusunda" bir anlamaya varlm olduundan bahsediliyordu; Alman de legesi bu anlamann lam anlamyla yerine getirilmediinden yaknyordu (Protokoll des Derlen Kongressesde Kommuniststhen Internationale (Hamburg, 1923), s. 76-7).

AVRUPA'DA TAHKM

423

h a k k n d a k i kararn r e d d e t m i olan talyan K o m n i s t P a r t i s i ' n e )

BS

uzun

s r e d i r gsterilen sabr en nihayet hakl kt. talyan S o s y a l i s t Partisi 1922 E k i m i ' n d e R o m a ' d a yaplan k o n g r e s i n d e reformistleri p a r t i d e n ih ra e t m i ve yirmi bir koulu kabul e d i p K o m i n t e m ' e k a t l m a y a k a r a r ver miti; b u d a talyan K o m n i s t P a r t i s i y l e birlemeyi g e r e k t i r i y o r d u . K o m i n t e m ' i n d r d n c k o n g r e s i n d e talya s o r u n u n u n iarihi h a k k n d a ka rlan u z u n bir k a r a r d a , iilerin fabrikalar igal etlii 1920 s o n b a h a r n d a talya'da " d e v r i m i n zafer k a z a n m a s n n nesnel n k o u l l a r n n " m e v c u t o l d u u hatrlatlyordu; s a d e c e "sahiden k o m n i s t bir p a r t i " y o k t u . Bu parti d e 1921 u b a t ' n d a L e g h o m ' d a k b l n m e y l e y a r a t l m t , a m a tal y a n K o m n i s t Partisi k k kalmt, liderleri de kat z e r i n d e s e n d i k a l i z m i n yanllarn k n a m olsalar d a , hl o n u n r u h u n u t a y o r l a r d . D r d n c k o n g r e n i n , "Faist gericiliin kazand zafer"i n e r e d e y s e en bir edayla " p r o l e t a r y a n n b l n d e v r i m c i glerinin m m k n o l a n e n hz l ekilde birlemesi" iin g e r e k e olarak gsteren karar, b i r l e m e koul lar zerinde almas iin talyan K o m n i s t Partisi'nin iki y e s i . talyan Sosyalist Partisi'nin temsilcileri olarak Serrati ve Maffi ile b a k a n vc ha k e m sfatyla d a Z i n o v y e v ' d e n oluacak bir k o m i t e y a r a t l m a s n n g r yordu; yerel u b e l e r d e de b e n z e r a d m l a r atlacakt. 1 * 9 M z a k e r e l e r k b o y u n c a M o s k o v a ' d a s r d r l d . A m a k o m n i s t l e r l e s o s y a l i s t l e r arasn daki kskanlklar ilerlemeyi geciktirdi; 1923 balarnda M u s s o l i n i tal ya'da h e r iki partiyi de gafil avlad ve liderlerinin o u n u t u t u k l a t t . K o mincrn'in d r d n c k o n g r e s i n i n yayabildii n e r e d e y s e tek u m u l da snmt. O sralarda y e n i d e n r g t l e n m e sanclarn yaayan ngiliz partisinin meseleleri k o n g r e d e tartlmad. A m a Z i n o v y e v bu iin g i d i a t n d a n al l m a m l d e ak szl bir karamsarlkla b a h s e d i y o r d u : ngiltere'de... partimizin geliimi ok ok yava. Komnist hareket belki de baka hibir lkede ngiltere'de olduu kadar yava gelimiyor. ngiltere'yi ince lemeye balamamz gerek; bu yava gelimenin nedenlerini henz bilmiyoruz. Yaanan byk isizlik ve proletaryann mthi yoksulluu dnldnde, ko mnizmin ngiltere'deki geliimi dikkale deer lde yava kalyor. y o t e y a n d a n , F r a n s z partisindeki kriz, k o n g r e d e n n c e y a p l a n IKKI' nn geniletilmi o t u r u m u n d a n , Troki'nin bakanln y a p t , k o n g r e 88. Bkz. yukarda s. 389, no 98.
89. Kommunislieskii International v Dokumentak (1933). s. 356-60. 90. Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1923), s. 50

4 2 4 SOVYET RUSYA V E D N Y A (ararndan a t a n a n bir k o m i s y o n d a n v e k o n g r e n i n k e n d i s i n d e n h a d d i n d e n fazla ilgi g r d ; k o n g r e y e partinin h e r h i z b i n d e n en az y i r m i drt d e l e g e katld, k o n g r e y e k a t l m a y a n tek d i k k a t e d e e r ahsiyet Frossard'd . 9 1 K o n g r e , gerekleri inatla inkr ederek, " b l n m e fikrini" bir kez d a h a d e v r e d brakt ("partideki d u r u m hibir suretle b l n m e y i gerektirmiy o r " d u ) , 9 2 S a v e Sol kanatlar h e m aralarndaki meseleleri h a l l e t m e y e h e m d e h o r g r d k l e r i birleik c e p h e politikasn b e n i m s e m e y e z o r l a m a abalarn s r d r d . S o n u olarak Sol k a n a t d o l a m b a l bir yola bavura rak tartmalardan g a l i p kt. Avrupa'nn Latin kkenli lkelerinde m a sonluk, uzun bir sredir h e m burjuva h e m de sosyalist din-kart radika lizmin alamet-i farikas o l m u t u . talya'da e p e y n c e , 1914'te, sosyalist parti masonlar saflarndan hra etmiti. F r a n s a ' d a m a s o n l u k burjuva So lu ile sosyalistler a r a s n d a k i b a o l u t u r m a y s r d r m t ve Frossard'n kendisi de dahil F r a n s z k o m n i s t partisinin S a kanat liderleri m a s o n d u . B u gerek d r d n c k o n g r e n i n k o m i s y o n u n d a - T r o k i ' n i n sonralar di yecei gibi, "ilk defa ve bizi h a y r e t e d r e r e k " - 1 " ortaya kt. Bu Sol'un a r a y p d a b u l a m a d silaht. K o n g r e , F r a n s z partisinin m a s o n yelerinin 1 O c a k 1923'en nce m a s o n l u u braktklarn b e y a n e t m e l e r i gerektii ni, aksi takdirde partiden ihra edileceklerini ve bu beyan y a p a n l a r n da iki yl b o y u n c a " p a r t i d e k i s o r u m l u l u k gerektiren m e v k i l e r e " s e i l e m e y e ceklerini belirten bir bildiri yaynlad.* 1 B u n u n z e r i n e Frossard p a r t i d e n istifa etti; dierleri de m a s o n l u k l a balarn kopardlar. ki yl kstlamas pek sk u y g u l a n m gibi g r n m y o r . N o r v e i Partisi'nin sorunlar da ayn l d e rahatsz edici bir tablo s u n u y o r d u . Bu parti en balan beri o r t o d o k s izgiyi zledii son d e r e c e aibeli bir parti o l m u t u . 9 5 Yirmi bir koulu tek bir e k i n c e y l e kabul et miti: Parti sendikalarn kolektif yeliiyle o l u t u r u l m u t u , bu da a n ko ulan bireysel u y u m snavnn u y g u l a n m a s n g l e t i r i y o r d u . ^ A m a p r a -

91. Bu glmeler G. Waller, Histoire du Parti Communiste Franais ( 1948). s. 11521'de Fransz kaynaklarna alrlarla uzun uzadya anlatlr. 92. Kommunislieskii Inrernatsional v Dokumentak ( 1933), s. 344. 93. Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1923), s. 865. Fransz muhalifler, masonluk kefinin disiplin cezalan vermek iin bir baha neden ibaret olduunu ve Fransz partisinde masonlarn varlnn uzun sredir bilindiini ileri srdler: Gereklen de bu mesele 1920 ylnda yaplan bir IKKI toplamnda Serrati tarafndan gndeme get iril misli (L. O. Frossard. De Jaurs Lenin (1930), s. 266). 94. Kommunislieskii Intel natsional y Dokumentak (1933), s. 348. 95. Bkz. yukanda s. 142. 96. Der Zweite Kongress der Kommunist. Internationale (Hamburg, 1921), s. 382.

AVRUPA'DA TAHKM 4 2 5 tikte parti kendi y o l u n d a gidiyor, eski adn d e i t i r i p " N o r v e K o m n i s t Partisi" y a p m a y bile r e d d e d i y o r d u ; 1921 M a r t ' n d a n s o n r a " b l m e " tak tiklerine kar gelien tepki y z n d e n K o m i n t e r n d e b u n a kar bir ey yapmaya kalkmyordu. En sonunda 1922 H a z i r a n ' n d a , parti lideri T r a n m a e l lKKl'nn geniletilmi o t u r u m u n a k a t l m a y a i k n a edildi; a m a s o n u t a ortaya ka ka, partinin belli m e s e l e l e r d e yapt h a t a l a r e l e alan ve lke m e s e l e s i n e g i r m e k t e n k a n a n bir k a r a r k t . 9 7 A m a bu otu r u m ile ertesi k a s m d a yaplan d r d n c K o m i n t e r n kongresi a r a s n d a g e e n s r e d e , N o r v e partisi iindeki b l n m e , F r a n s z partisinde o l d u u gibi, t a m a m l a n m bir gerek haline gelmiti; T r a n m a e l v e m e r k e z k o m i tesinin o u n l u u , tpk Frossard ve arkadalar gibi, lKKl'nn k o n g r e y e katlma y n n d e k i acil arlarna u y m a d . K o n g r e , b u m e y d a n o k u m a karsnda, b a k a n l n a incelikli bir b i i m d e B u h a r i n ' i n getirildii ve g revi aka m e s e l e y i k o p u a v a r d r m a d a n disiplini tesis e t m e k o l a n bir k o m i s y o n atad. K a r a r d a bir kez d a h a partinin a d n n deitirilmesi ve parti iindeki m u h a l i f gruplarn hra e d i l m e s i talep ediliyor, "parti ile IK KI arasnda d a h a s a l a m bir b a kurulmas a m a c y l a " bir s o n r a k i parti k o n g r e s i n e bir IKKI d e l e g e s i n i n katlmas neriliyordu. 9 1 * A m a bu g n l alc szlerin hibir a n l a m y o k t u . K o m i n t e r n ' i n Norve'teki bu kitle par tisini o k t a n kaybettii akt. R e s m e n k o p u g e c i k t i r m e taktikleriyle 1923 s o n b a h a r n a k a d a r ertelendi; bu tarihle parti K o m i n t e r n ' d e n ayrld, k k bir aznlk da partiden koparak N o r v e K o m n i s t Partisi'ni kurdu.

K o m i n t e r n ' i n d r d n c k o n g r e s i y l e ayn a n d a , Profintern d e ikinci k o n g r e s i n i toplad. "Birleik c e p h e " taktikleri P r o f n t e m ' d e d o r u d a n ve bariz bir b i i m d e u y g u l a n y o r d u , n k Profintern g r n t e ii k u l e l e riyle t e m a s l a r k u r m a a m a c y l a o l u t u r u l m u bir r g t t . 1921 Aral'n da, yani lKKl'nn yeni slogan d u y u r m a s n d a n bile n c e , A m s t e r d a m E n t e r n a s y o n a l i'ne F r a n s z sendika h a r e k e t i n d e sendikalistler ile sosyalistler arasnda ba g s t e r e n b l n m e tehdidini s a v u t u r m a k iin ortak hareket e t m e nerisi getirildi;' 1 * 1922 ubat'nda N o r v e s e n d i k a l a r n n , "kapita97. Kotnmunisieski Internatsional v Dokumentak (1933), s. 289-92; Zinovyev'e gre, o sralarda meseleyi lanmak zere Oslo'ya gnderilen Radek, Tranmael'le "sefil bir uzla m a c a varmt (Protokoll: Fnfter Kongress der Kommunistischen Internationale (tarih siz), c. I. s. 469). 98. Buharin'in raporu Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internati onale (Hamburg, 1923), s. 944-5'ie, karar metni de a.g.e., s. 955-6'dadir. 99. Desyal'LeiProfinterna vRezolyutsiyak( 1930), s. 89-90.1921 boyuncaCGTdesendikalistleri ihra etmek iin aktif bir mcadele verildi (H. Marquand, vd., Labour in Four

42f SOVYET RUSYA VE DNYA lizmin saldrsna kar paralel m c a d e l e biimleri ve y n t e m l e r i gelitir m e k z e r e " iki sendika E n t e r n a s y o n a l i'nin o r t a k bir konferans d z e n l e mesi n e r i s i . P r o f i n l e m k o n s e y i iarafndan h a r a r e t l e o n a y l a n d . 1 0 0 Bu iki proje de A m s t e r d a m tarafndan g r m e z d e n gelindi. Bu t e r s l e n m e l e r d e n y l m a y a n Profintern 1922 Nisan'nda kinci, n c ve ki B u u k u n c u E n t e r n a s y o n a l l e r i n katld Berlin k o n f e r a n s n d a n yararlanarak, bir k e z d a h a b t n lkelerin iilerine hitaben " s e r m a y e n i n saldrsna kar di r e n i t e b i r l e m e " ars yaynlad; L o z o v s k i d e bir k e z d a h a Profintern, A m s t e r d a m E n t e r n a s y o n a l i ve b t n b a m s z sendikalarn katlaca bir k o n f e r a n s n e r d i . ' 0 1 B u y o k l a m a l a r n , s e n d i k a h a r e k e t i n i b l p birlik arayna kar k a n n M o s k o v a deil, A m s t e r d a m E n t e r n a s y o n a l i oldu u savna d z m e bir temel s a l a m a k t a n baka bir a m a c y o k t u . 1922 y l, Profintern'in Bat ve O r t a Avrupa'da en baarl olduu yld. Fransa'da C O T liderliinin b n y e s i n d e k i sendikalisleri disiplin altna a l m a ve ih ra e t m e abalar bir kopula ve C o n f d r a t i o n G n r a l e du Travail U n i lare'in (CGTU) kurulmasyla s o n u l a n d , Profntern'e b a l a n a n yeni r gt bir s r e F r a n s z sendikaclarnn o u n l u u n u temsil etti; e k o s l o vakya'da sendikalarn o u n l u u M o s k o v a ' y a baland. A m a baka yer lerde bat s e n d i k a h a r e k e t i n i n b y k ksm A m s t e r d a m ' n tarafnda kald. 1922 H a z i r a n ' n d a Leipzig'de yaplan A l m a n sendikalar k o n g r e s i n d e , t o p l a m 7 0 0 d e l e g e n i n s a d e c e d o k s a n k o m n i s t t i ; d a h a sonraki k o n g r e lerde M o s k o v a destekileri bu oran bile k o r u y a m a d l a r . 1 0 2 ngiltere'de Profintern en o k bir avu s e n d i k a n n balln kazanabildi. Bu koul larda h a r e k e t i n b l n m e s i n d e n A m s t e r d a m E n t e r n a s y o n a l i n i n s o r u m l u o l d u u s u l a m a s ikna edici o l m u y o r d u ve - e n a z n d a n A l m a n y a ve n g i l t e r e ' d e - geri tepiyordu. 1922 Kasm n d a t o p l a n a n ikinci Profintern k o n g r e s i pek ilgi e k m e d i ve o n a da K o m i n t e r n toplantsnda o l d u u gibi, ayn ktsttlanmlk ve ge ri e k i l m e havas h k i m oldu. K o n s e y i n raporu u z l a m a z bir dille yazl mt ve bir k e z d a h a "Profintern'in A m s t e r d a m E n t e r n a s y o n a l i'y le bir birleik c e p h e y a r a t m a y o l u n d a k i b t n a b a l a r n n o tarafa nat bir sa botajla k a r l a n d n " k a y d e d i y o r d u . 1 0 3 B u , Profintern'in kendi Sol k a n a -

CVuftf'fNff {1939). s. 14-15); sendikalisller Kum m lern'le Profinlem'in en gl destekile ri olduu iin. onlarn ihra edilmesine kar kmak Komintenle Profnem'n menfaanneyd. 11)0. DesyfLel Profnlerno Rezr-husiyak ( 1930), s. S3-4. 101. Krasnv ttlernatsio/ul Pofs>ruzw, No. 4 MS), Nisan 1922, s. 311-12, 313-16 102. O K. Flectheim, Die KPD in der Weimore: Republik (Offenbach, 1948). s. 91.

AVRUPA'DA TAHKM

427

dyla arlamasn d a h a da gerekli hale getiriyordu. D a h a 1922 T e m m u z u ' n d a K o m i n t e r n ' i n r e s m i yayn o r g a n n d a k a n A n a r k o - S e n d i k a l i s l l e r ve Profintern balkl bir y a z d a . Fransz ve talyan s e n d i k a l a r n a ve IWW'ye P r o f n t e m ' i n K o m n e r n ' d e n b a m s z o l m a s n talep ettikleri iin s a l d r l m t . 1 0 4 A m a artk u z l a m a g n n g e r e i y d i . Yeni oluturulan F r a n s z CGTU rgt k o n g r e y e , birinci k o n g r e n i n Profntem'in Kornintern'e bal o l m a s h a k k n d a k i k a r a r n n geri e k i l m e s i y n n d e kesin bir taleple geldi ve - b u iki k u r u m u n larihinde de ilk ve son d e f a - m e r k e z i otorite bu lalebi k a b u l etti. U z u n bir karar m e n i , Profintern'in " F r a n s a ' n n d e v r i m c i iileriyle orta y o l d a b u l u m a y a ve uluslararas s e n d i k a hareke tinin k a p i t a l i z m i y k m a v e proletarya d i k t a t r l k u r m a bayra altnda t o p l a n a n s a h i d e n d e v r i m c i btn u n s u r l a r n n o l u t u r d u u blou kongre d e g l e n d i r m e k in COTU'nun n e r i s i n i kabul e t m e y e " hazr o l d u u n u k a y d a geirerek s o n a e r i y o r d u : Birinci k o n g r e n i n karar ilga edildi ve a r a d a k i likiye d a r y e n i bir t a n m i k a m e e d i l m e d i . 1 " 5 Z i n o v y e v ' i n kong r e d e k i k o n u m a s n d a aka belirttii gibi, kat zerindeki bu geri ekil me laktk bir m a n e v r a d a n ibareni: " B u r a d a olanlar, Latin lkelerindeki d e v r i m c i u n s u r l a r n baz nyarglarn kabul e t m e m i z d e n i baren ir."""' B u n u n pralikte h e r h a n g i bir eyi deitirdii phelidir. K u r u l d u u an d a n itibaren Profintern'in kar karya kald iki a m a z hl z l m d e i l d i . Bat Avrupa'nn A m s t e r d a n ' d a n k o p m a k steyen kitlesel sendika lar, s a d e c e b a m s z ve siyaset-d s e n d i k a l a r d a n y a n a olan sendikac lardan ibaretti; b a k a yerlerde d e A m s t e r d a m E n t e r n a s y o n a l i a l e y h i n d e k i k a m p a n y a , s e n d i k a l a r a barl yollarla nfuz e t m e politikasyla uzla m a z g r n y o r d u . Lozovski'nn 1923 N i s a n ' n d a y a p l a n o n kinci parti k o n g r e s i n d e k i s o n d e r e c e yimser k o n u m a s n d a , A m s t e r d a m ' a o n drt ya da en fazla on b e m i l y o n kii balyken Profintern'e t o p l a m on mil yon kiinin bal o l d u u iddia ediliyordu. A m a A l m a n y a ' d a rgtl ii lerin s a d e c e y z d e o l u z beinin, ngiltere'de y z d e on beinin, Belika'da da y z d e o n u n u n Profintern'e ye o l d u u n u k a b u l e d i y o r d u , ki bu r a k a m lar bile m u h t e m e l e n a b a r t l y d . 1 0 7 Bolevik liderler yenilgiyi hibir za m a n k a b u l l e n m i y o r y a d a Profntem'in k u r u l m a s n n taktiksel a d a n

103. 104. 105. 106. 107. 279-S.

Desyat'Let Profinterna v Rezolyutsiyak (1930), s. S9. Kommnistieskii Internatsional, No. 21 (19 Temmuz 1972), eol. 5603-28. Desyal' Lei Profinterna v Rezolyutsiyak 11930), s. 109-10. G. Zinovyev. L'Internationale Communiste on Travail (1923). S. 176-7. Dvenaisam S"ezd Rossti\kni Kammumsties'ov Parti (Boi'sevtkov) (19231.

s.

4 2 8 SOVYET RUSYA VE DNYA yanl bir h e s a p o l d u u n u a l e n e n k a b u l e t m i y o r l a r d . Profintern z a m a n z a m a n bir p r o p a g a n d a arac o l a r a k belli bir deer tayordu ve Avrupa'da yaratt skntlar, Asya'dak ie yatarlyla m u h t e m e l e n d e n g e l e n i y o r d u ; L o z o v s k i ' n i n ddia ellii saysal g de aslen Asya'dan g e l i y o r d u zalen. kinci k o n g r e , " S m r g e v e Y a n - S m r g e l k e l e r d e k i S e n d i k a H a reketleri z e r i n e " balkl uzun bir karar kararak birinci k o n g r e d e k i tavrn gelitirdi. K a r a r m e t n i n d e , bu l k e l e r d e "Avrupa ya da A m e r i k a n tipi giriimlerde alan ve g e n i kitleler h a l i n d e b y k sanayi m e r k e z l e r i n d e toplanan... yerli sanayi p r o l e t e r i " saysnn gn g e t i k e artt b e lirtiliyordu; ayrca yerli iileri temsil e d e n bir " d e v r i m c i s e n d i k a l a r " konferans yaplmas a r s n d a b u l u n u l u y o r ve bu a r a d a d e n i z c i l e r i n t o p l a n m a s n n m u h t e m e l o l d u u l i m a n l a r d a da p r o p a g a n d a brolar ku rulaca belirtiliyordu. I U 3 Bu ekilde balatlan faaliyetler U z a k d o u ' d a baz n e m l i sonular d o u r d u u gibi. IFTU'nun vc ona bal belli bal sendikalarn corafi vc rksal snrlarna ynelik kalc br eletiri nitelii d e tayorlard. K o m i n t e m ' i n d r d n c k o n g r e s i n d e n bir s r e sonra, R a d e k , L o z o v s k i v e Tahran'daki S o v y e l temsilcilii g r e v i n d e n d a h a yenilerde d n m o l a n R o t h s t e i n ' d a n o l u a n bir S o v y e t s e n d i k a heyeti, 1922 Aral'nda IFTU tarafndan L a h e y ' d e d z e n l e n e n ve bakanln ngiliz s e n d i k a li deri J. H. T h o m a s ' n yapt bir bar k o n g r e s i n e k a d i d i . Bu h a m l e n i n iki a m a c vard: Bolevikler'in d i e r ii partileri ve rgtleri ile birleik c e p he o l u t u r m a y a istekli olduklarn g s t e r m e k ve Sovyetler'in bar dava sna ballklarm ilan e t m e k . n c e k i yln n i s a n n d a E n t e r n a s y o n a l ' n Berlin'deki toplantsnda y a a n a n karlkl s u l a m a d e n e y i m i ufak tefek bir iki deiiklikle y i n e y a a n d ; s a d e c e b i farkla ki Sovyet h e y e t i , g e e n sefer Lenin'den ittikleri azarlar g z n n d e b u l u n d u r a r a k , arlk hibir taviz v e r m e m e y e kararlyd. R o t h s l e n k o n g r e d e , e n n e m l i nerisi sava a kar uluslararas bir e y l e m k o m i t e s i ve ulusal e y l e m k o m i t e l e r i o l u t u r m a k olan on drt m a d d e l i k bir tasar s u n d u . Bu tasarya d e s t e k veren o l m a d v e Lozovski'nin birleik c e p h e o l u t u r m a talepleri d e h a k a r e t v e alaylarla karland. K o n g r e b r o s u n u n n e r d i i p e k etkileyici s a y l a m a y a c a k bar yanls kararlar da k o n g r e s o n u n d a , bir tek S o v y e t h e y e t i n i n m u h a l e f e t oyuyla k a b u l edildi. R a d e k tek bir n o k t a d a , h e y e t i n d i e r d u r u m l a r d a b e n i m s e d i i inatla u z l a m a c dille pek b a d a m a y a n sert bir k o n u m a yapt:

108. Desyat' Lei Proftuernav Rezolyush-ak ( l 3 0 > , s. 111-14.

AVRUPA'DA TAHKM 4 2 9 Bizim bir ordumuz var. Ordumuzu datmayacaz. Yani grdnz gibi biz Rusya iin endielenmiyoruz. Ama Bat Avrupa proletaryasnn maruz kald tehlike yznden endieleniyoruz. Bu tehlikeyi savuturmak iin sizlere, itenlik le ve korkusuzca, dosluk ve ibirlii eli uzatyoruz. Bu neriyi reddettiinizde, bu uzanm dostluk eli sizin aleyhinize dnecektir, 1 0 9 1922'nin, Sovyet d politikasnn t a h k i m i n d e n e m l i bir faktr ilevi g r e n s o n olay, parti iinden gelen g l eletirilere r a m e n , d ticaret lekelinin y e n i d e n o n a y l a n m a s y d . T e k e l i n daresini stlenen Vnetorg'un ve H a l k K o m i s e r i Krasin'in otorite ve nfuzu, zelikle ngiliz-Sovyel ti caret a n l a m a s n n i m z a l a n m a s n d a n s o n r a d ticaretin c a n l a n m a s y l a birlikte o t o m a t i k olarak artmt. t e y a n d a n tekel ilkesi, NEP'in r u h u n d a n ok, y r r l e k o n d u u sava k o m n i z m i n i n e k o n o m i k yapsna uy g u n g r n y o r d u . Tekelin d e i t i r i l m e s i ve kskanlkla k o r u n a n d tica ret a l a n n a zel t e e b b s n de k a b u l e d i l m e s i y n n d e taleplerin duyul m a y a b a l a m a s artc d e i l d i . B u g r 1921 K a s m n d a G o s b a n k ' d a yaplan bir mali politika k o n f e r a n s n d a aka ifade e d i l d i 1 1 0 ve zellikle de M a l i y e Halk K o m i s e r i S o k o l n i k o v ' l a birlikle a n l m a y a b a l a d . " 1 13 M a r t 1922 tarihli bir k a r a r n a m e , t e k e l e d o k u n m a m a k l a birlikle, bariz br ekilde, o n u n ar kat o l u u n u eletirenleri teskin e t m e y e ynelik bir a bay temsil e d i y o r d u . Vnetorg'a d e v l e t k u r u m l a r n d a n , teebbslerinden y a d a kooperatiflerden k o m i s y o n e s a s n a dayal olarak hra mallar a l m a yetkisi verirken, bu kurululara d a , h e r z a m a n komiserliin o n a y n a ba l o l a r a k da olsa, y a b a n c tccarlarla s z l e m e i m z a l a m a yetkisi tanyor d u ; ithal mallar in de b e n z e r bir esneklik g s t e r i l i y o r d u . 1 1 2 B u n d a n s o n r a , eletiriler Vnetorg'un b r o k r a t i k y n t e m l e r i z e r i n d e y o u n l a t ; Krasin'in Sovyet e k o n o m i s i n i n k o m u t a s n e l e a l m o l m a s , parti sicille ri o n u n k i k a d a r zikzakl, halen parti o r t o d o k s i s i n e ballklar da o n u n k i

109. Report of the International Peace Conference held al the Hague, December 10-15, 1922 lAmsterdam, tarihsiz), s. 102, 118, 143-5. Internationale Ptessc-Korrespondctti, No. 239 (18 Aralk 1922) says kongreye adanmtr; Lozovski dergideki ksa yazsnda kong reyi "sineklerin skntdan (ilinek zere olduklar bir hayvanal bahesi" olarak tarif etmitir. Lozovski'nn kongreyle ilgili bir baka yazs Die Internationale, c. VI, No. 1 (6 Ocak 1923). s. 13-21'de yaynlanm ir. 110. B k z . c . 2 . s . 3 1 8 . 111. 1922 ylnda baslan bir kitapkla Sokolnikov "zayf bir biimde rgtlenmi ve yeterli snamadan gememi Sovyet aygt"nn yabanc kap i lal i s ilerle baa kamayacan ileri sryot ve Vnetorg'un sadece "dzenleyici bir rol" oynayaca karma irketler yara tlmasn destekliyordu <G. Y. Sokolnikov, Gosudarstvennyi Kapitalizm iNovaya Ekonomieskaya Politika (1922), s. 7-9). 112. Sobranie IJzakonenii. 1922, No. 24. 266. madde.

430

SOVYET RUSYA VE DNYA 1922

k a d a r aibeli o l m a y a n b i r o k kiinin k s k a n l n a yol a y o r d u .

H a z i r a n n d a d ticaretle ilgili u b e l e r i n katld bir k o n f e r a n s t a K r a s i n , B o g d a n o v ile N o g i n ' i n Vesenka a d n a saldrdklar k o m i s e r l i i s a v u n d u ; konferansta a l n a n bir k a r a r l a , d ticaret tekeli lkesine b a l k a l n m a s n a r a m e n , d ticaret m e k a n i z m a s n n b r o k r a s i s i n i n a z a l t l m a s t a l e p edildi.
113

ki a y s o n r a K r a s i n hl s a v u n m a k o n u m u n d a y d ; " s a v a , ablu

ka ve m d a h a l e l e r l e g e e n u z u n yllarn tkettii l k e t o p a r l a n p t e k r a r a y a a k a l k a n a v e e k o n o m i k adan gl hale g e l e n e k a d a r " tekelin zo runlu o l d u u a k l a m a l a r y a p y o r d u .

114

1 6 E k i m ! 9 2 2 tarihli iki k a r a r n a

m e Devlet'in b t n e k o n o m i k o r g a n l a r n a ithalat v e ihracat iini yurtd ndaki kendi temsilcilikleri yoluyla, a m a d ticaret tekelini ihlal e t m e den ve Vnetorg'un denetiminde y a p m a hakkn tand.
115

Ayn a y Krasin

b a s n d a k a n bir r p o r t a j n d a d ticaret tekelinin " b t n ticaret ilemle rinin D Ticaret Halk K o m i s e r l i i n i n o r g a n l a r tarafndan yapld an l a m n a g e l m e d i i n i " t e k r a r etti; devlet t e e b b s l e r i , kooperatifler, zel irketler ve k a r m a irketler de d ticaret y a p a b i l i r l e r d i , a m a k o m i s e r l i i n olorites v e d e n e t i m i a l l n d a . 1 1 6 Bu arada mesele partinin merkez komitesine tanmt; merkez komi t e s i n d e 12 E k i m 1922'de y a p l a n t o p l a n t d a S o k o l n i k o v baz mal katego rileri z e r i n d e ve belli snrlar d a h i l i n d e d ticaret tekelinin g e v e t i l m e sini talep eden bir k a r a r a l n m a s n n e r d i . D a h a n c e d e n s a v a k o m n i z mini mantksal s o n u c u n a t a m a k istemi ve o sralarda ar Sol'da yer a l m o l a n Buharn, i m d i de ayn m a n t k s a l tutarllk hrsn NEP'e uygu l u y o r ve ar S a k a n a d a g e e r e k S o k o l n k o v ' u d e s t e k l i y o r d u . lk kriz d e n sonra iinin b a n a d a h a yeni d n m o l a n Lenin'in v c T r o k i ' n i n y o k l u u n d a k a r a r k a b u l edildi. Tabii ki h k m e t m e k a n i z m a s n a aktar lana k a d a r resmi bir s o n u c u o l a m a z d ve k o m i t e n i n h e r h a n g i bir yesi ta rafndan parti k o n g r e s i n e t e m y i z e g t r l e b i l i r d i . Lenin h e m e n kar k t ve s o r u n u n m e r k e z k o m i t e s i n i n Aralk a y n d a y a p l a c a k bir sonraki t o p l a n t s n d a t e k r a r e l e a l n m a s n talep etti. Ertesi g n , K r a s i n Vnetorg a d n a karara kar k a n bir dizi tez g n d e r d i ; B u h a r i n d e m e r k e z k o m i t e sine yazd 15 E k i m 1922 tarihli bir m e k t u p t a karar h e m L e n i n ' e h e m d e Krasn'e kar s a v u n d u . " 7 M e s e l e 1922 A r a l n n o r t a l a r n a k a d a r co li 3. Russian Information and Review, 15 Temmuz 1932, s. 470-1. 114.1 B. Krasin, Voprosi Vnenei Tnrgovlis. 306.

115. Sobranie Uakonenii, 1922, No. 65,846. madde: No. 66, 862. madde 116. Russian Information and Review, 4 Kasm 1922, s. 72-3. 117. Lenin. Soineniya, c. XXVII, s. 558-9, nol 177.

AVRUPA'DA TAHKM 4 3 1

z u m s u z kald; b u tarihte sal g e n e ktleen L e n i n , m e r k e z k o m i t e s i n e k a t l a m a y a c a n fark etti v e y a p l a c a k t a r t m a d a n e n d i e l e n m e y e b a l a d . Lenn, 12 Aralk'ta, Troki'nin de E k i m kararna kar o l d u u n u renince o n a bir m e k t u p yazarak "yaplacak toplantda, d ticaret t e k e lini k o r u m a ve g l e n d i r m e n i n kaytsz artsz zorunlu o l d u u eklindeki ortak g r m z s a v u n m a iini s t l e n m e s i n i " s t e d i . 1 1 8 Ertesi g n m e r k e z k o m i t e s i n e , B u h a r i n ' i n m e k t u b u n u r t e n ve Krasin'in tezlerini sa v u n a n uzun bir m z e k k e r e y a z d : Buharn pratikte sanayi proletaryasna kar spcklarn, kk burjuvann, en zengin kyllerin savunusunu yapyor; sanayi proletaryas da bir gmrk po litikasnn deil, sadece vc sadece bir d ticaret tekelinin korumas sayesinde, sa nayii canlandracak ve Rusya'y bir sanayi lkesi haline gcirecek duruma ulaa bilir. Rusya'nn gnmzdeki koullarnda baka herhangi bir trden korumaclk btnyle hayaldir, proletaryaya hibir ey vermeyen, kat stnde kalacak bir korumaclktr. M z e k k e r e . " Vnetorg'un kt d u r u m u n u gerekten i y i l e t i r m e n i n " en y yolu o l m a l a r b a k m n d a n k a r m a irketleri d e s t e k l e y e r e k s o n a eriyor d u . , v ki gn s o n r a L e n i n Troki'ye bir m e k t u p d a h a yazarak zaferi ken dilerinin k a z a n a c a n u m d u u n u ifade etti, n k , " E k i m ' d e bize kar oy kullananlarn bir ksm artk k s m e n ya da t a m a m e n b i z i m tarafmza g e m i d u r u m d a l a r " . 1 2 1 1 Ekim kararnn k o u l s u z olarak lavedildii d nda 18 Aralk 1922'de m e r k e z k o m i t e s i n d e neler o l u p bittiiylc ilgili hibir ey bilinmiyor. L e n i n " h i ate a m a d a n d u r u m u n k o n t r o l n ele g e i r d i k l e r i " iin k e n d i s i n i ve Troki'yi kutluyor, zaferin br s o n r a k i par ti k o n g r e s i n d e a l n a c a k bir kararla s a l a m a a l n m a s n n e r i y o r d u . 1 2 1 Bu n e r i 1923 Nisan'nda, yani Lenin'in son k t l e m e s i n d e n bir ay sonra, on ikinci parti k o n g r e s i n i n olaand l d e vurgulu bir kararyla uygu lamaya kondu: Kongre d ticaret tekelinin ihlal edilemez olduunu ve bu lekelin herhangi bir biimde bozulmasnn ve uygulanmasnda herhangi bir zaaf gsterilmesinin ka bul edilemez olduunu kesin bir dille vurgular ve yeni merkez komitesine d ti caret tekeli rejimini glendinnek ve gelitirmek zere sistematik nlemler alma s talimatn verir.

118. L. Troki. The Real Situation in Russia (tarihsiz | I 9 2 8 | ) , s. 287. 119. U n i n . Soineniya, c. XXVII, s. 379-82. 120. L. Troki, The Real Situation in Russia (tarihsiz 1192811, s. 288-9. A.g.e., s. 289-90. 122. VKPIB) vRejolyutsiyaki\94\). c. I, s. 472.

4 3 2 SOVYET RUSYA VE DNYA K o n g r e n i n t o p l a n m a s n d a n birka g n n c e , bir VTslK k a r a r n a m e s i y le, Vnetorg'un ve o n a bal yurtd temsilciliklerinin otoritesi tekrar v u r g u l a n d ve d ticaret a l a n n d a d i e r devlet o r g a n l a r n n h a k l a r n a sert k s t l a m a l a r g e t i r i l d i . 1 2 3 B u n d a n b y l e d ticaret tekeline k i m s e halel g e tiremezdi.

123. Sobranie llzakonenii, 1923, No. 31, 343. madde.

BLM 32

DOU SORUNU

192J M a r t n d a n s o n r a S o v y e t politikasna d a m g a s n vuran ve 1922 s o n larna g e l i n d i i n d e Sovyetler'in Avrupa'daki karlarnn belirgin b i i m d e t a h k i m e d i l m e s i n e yol a m o l a n geri e k i l m e , yani srekli ve aktif bir b i i m d e d n y a d e v r i m i p r o p a g a n d a s y a p m a k t a n geri e k i l m e , d o u y l a ilikilerde d e a y n l d e barizdi. D o u politikasndaki deiim b i r o k a d a n o k a d a r keskin ve o k a d a r g o l m a d . 1920'den itibaren Asya'daki S o v y e t karlar z e r i n d e k i vurgu tedricen artarken, proleter d e v r i m i ihtimalinin o k uzak o l m a d ya da yerl k o m n i s t partinin R u s m o d e l i nin k l e c e taklidinden y a d a d o r u d a n d o r u y a S o v y e t n f u z u n u n u z a n tsndan baret o l m a d hibir Avrupa d lke y o k t u . Bu k o u l l a r d a , S o v y e t d i p l o m a s i s i n i Avrupa'da u z u n sre skntya d r m o l a n s o r u n - M o s k o v a ' n n kapitalist h k m e t l e r i n devrilmesini tevik e t m e k l e m i y o k s a onlarla a n l a m a k l a m d a h a o k ilgilendii s o r u n u - A s y a ' d a p e k o r t a y a k m a d ya da ran'daki K k H a n olay gibi ufak tefek ve geici o l a y l a r srasnda o r t a y a kt. Asya'da m e v c u t b a m s z ya da y a r - b a m sz ulusal h k m e t l e r , hrs ve z l e m l e r i n i n m a h i y e t i y z n d e n , kendileri ni srekti olarak batl devletlere kar aktif ya da potansiyel bir d m a n lk tavr iinde b u l u y o r l a r d . S o v y e t R u s y a bu h k m e t l e r i n z l e m l e r i n i tevik e d i p batya kar d u y d u k l a r h u s u m e t i n alevini harJandrmak iin m a d d i m a n e v i h e r trl saike sahipti, S o v y e t R u s y a ' n n v e A s y a lkeleri nin e m p e r y a l i s t d e v l e t l e r karsnda ortak bir k o n u m u gal e t m e l e r i Sov y e t yazarlar ve siyasetilerinin b k p u s a n m a d a n bavurduklar bir te m a y d . 1921 M a r t ' n d a n s o n r a k i d n e m d e bu politika biraz kstlandysa b u n u n n e d e n i ulusal h k m e t l e r i n e ba kald ran yerli k o m n i s t u n s u r l a r d e s t e k l e m e eilimi deil, imdilik A s y a ' d a k ngiliz a l e y h t a n u n s u r l a r a k a d e s t e k l e m e k t e n k a n m a y basiretin gerei h a l i n e getiren nglizS o v y e t ticaret a n l a m a s n n getirdii z e l y k m l l k l e r d i . 1921'den s o n r a k i d n e m b o y u n c a S o v y e t politikasnn z , A s y a ' d a k i ulusal h k m e t l e r l e ibirlii y a p m a y a v e b u h k m e t l e r z e r i n d e k i S o v y e t n f u z u n u n k a p s a m n g e n i l e t m e y e a l m a k , a m a b u politikay m m k n oldu u n c a bat kapitalist d n y a s y l a k u r u l a b i l e c e k krl e k o n o m i k liki fr-

4 3 4 SOVYET RUSYA VE DNYA sallarn o r t a d a n k a l d r m a y a c a k ya da tehlikeye a t m a y a c a k tedrici ve s knt y a r a t m a y a n y n t e m l e r l e s r d r m e k t i . G e n e l politika erevesi iin d e , A s y a ' d a s o m u t d u r u m l a r d a yaplan e y l e m l e r b u ilikilerin b a r o m e t r e sine h a s s a s bir b i i m d e ayarlyd. 1921 M a r t ' n d a n sonraki d n e m d e S o v y e t d politikasnn n i s p e t e n kstlanm ve d i p l o m a t i k karakteri, Sovyetler'in Afganistan'la ilikilerine de srad. S o v y e t temsilcisi olarak Surits'n y e r i n e , Enzeli basknnn ve ngilizlerin K u z e y r a n ' d a n tahliye e d i l m e s i n i n k a h r a m a n R a s k o l n i k o v geti; ngiliz ajanlar R a s k o l n i k o v ' u n Kabil'deki faaliyetleri h a k k n d a dehetli raporlar y a z m a y srdrdler. A m a H i n d i s t a n ' d a k i Bolevik pro p a g a n d a s , b u r a d a bereketli bir toprak bulaca sanlrken, luhaf bir bi i m d e baarsz o l d u . B u r a d a bir d e v r i m o l m a s ihtimali iyice azald ki, M o s k o v a ' d a bu ihtimal belki de hibir z a m a n ok c i d d i y e a l n m a m t ; ngiliz-Sovyet ticaret a n l a m a s n n i m z a l a n m a s y l a birlikte Sovyetler'in Hindistan'a d u y d u u lgi de azald. Afganistan ngiltere le S o v y e t Rus ya'nn birbirine r a k i p gleri arasnda d a h a rahat bir d e n g e k u r m u t u . 28 u b a t 1921'de i m z a l a n a n S o v y e t - A l m a n a n l a m a s n n m u a d i l i , ayn yln 22 K a s m n d a i m z a l a n a n yeni bir Afgan-Ingilz anlamas oldu: Bu an lamayla d z e n l i d i p l o m a t i k ve konsolosluk temsilcilikleri k u r u l u y o r ve Hindistan z e r i n d e n Afganistan'a silah vc m h i m m a t n a k l e d i l m e s i ze rindeki yasak kaldrlyordu. 1 A m a bu Afgan H k m e t i ' n i n kesin ve ta vizsiz bir b i i m d e ngilizlerden y a n a bir t u t u m taknd izlenimi v e r m e sin diye. ayn sralarda ngiliz H k m e t i ' n i n T r k i y e ' y e kar izledii d m a n c a politikay k n a y a n bir bildiri y a y n l a n d .
2

1922 y a z n d a En

ver'in d o u T r k i s t a n ' d a S o v y e l h k i m i y e t i n e kar at son k a m p a n y a nn, Afganlar'n s e m p a t i s i n i ektii ve Sovyet-Afgan ilikilerinin bir k e z d a h a s o u m a s n a n e d e n o l d u u sylenir. 3 G e l g e l e l i m bir b t n olarak ba kldnda, hem S o v y e t Rusya hem de ngiltere o srada, y a v a y a v a ve d u r a k s a y a r a k da olsa, b a m s z bir Afganistan'n kisi arasnda bir hlilaf k o n u s u o l m a k t a n o k bir engel ve bir l a m p o n b l g e levi grebileceini kabul e t m e n o k t a s n a geliyorlard. Hindistan'a y n e l i k ciddi bir S o v y e t tehdidi o l d u u y o l u n d a k i k o r k u l a r C u r z o n ' u n kiisel taknts h a l i n e gel miti ve i e r i n 1922 Aral'nda L o z a n Konferans n d a o n a h i t a p eder ken hafife y u k a r d a n b a k a n bir telden a l m t :

1. Treary hetv, een the British and Afghan Governments, November 22. 1921, Cmd 1786 (1922) 2. A. L. P. Dennis, The Foreign Policies of Soviel Russia (19241. s. 258 (ancak burada

anlamann ianh, yanl biimde 1922 olarak verilir)

DOU SORUNU

435

Svarilerimiz Pamir dalarnda yine peyda olduklar iin ve artk karnzda 1895'e Hnduku srtlarn size vermi olan yarm akll ar olmad iin tedir gin oluyorsunuz. Ama biz size sava deil, aramzda bir taksim duvar oluturma ilkesine dayal bir bar neriyoruz. 4 O n a A s y a ' d a k i S o v y e t politikasnn esas ilerleme deil t a h k i m o l m u tu. ran'da 2 6 u b a t 1921'de Sovyet-ran a n l a m a s n n i m z a l a n m a s n d a n ve iki ay s o n r a S o v y e t temsilcisi sfatyla Rothsten'n T a h r a n ' a gelmesin d e n s o n r a , S o v y e t v e ngiliz nfuzu a r a s n d a k i m c a d e l e d a h a aktif v e inat bir b i i m d e s r d r l d . A m a burada d a S o v y e t politikas hzla dev r i m c i i e r i i n d e n a n n d . ran H k m e t i y l e d o r u likiler kuruldu v e 1921 u b a t ' n d a k i d a r b e n i n ardndaki askeri g k o n u m u n d a k i , ykselen yldz Rza H a n ' a o l u m l u yaklald. R z a n n g l eli, tpk T r k i y e ' d e Kemal'in eli gibi, S o v y e t g z l e m c i l e r e g r e , ran milliyetilii kuvvetle rini cisimletiriyor ve ngiliz h k i m i y e t i n e d i r e n e b i l e c e k b a m s z bir ran'a dair en s a l a m vaatte b u l u n u y o r d u . O sralarda b i r S o v y e l y o r u m cu yle y a z y o r d u : ran'n kendi ilerine nc taraflarn ve tabii ki zellikle de ngiltere'nin m dahalesine kar kendini savunabilecek kudretle gl, merkezi bir devle olmas dorudan JSovyet Rusya'nn] menfaat inedir. Bu tr bir konum Sovyel Rusya'ya, ngiliz kuvvetlerinin Rusya'ya saldrmak iin ran topraklarndan yararlanmaya caklarnn garantisini verecektir. Tek bir ulusal orduya dayal gl merkezi bir devlet iktidarnda, ran'n licari vc kltrel adan gelimesi ve feodal ekonomik ve siyas varolu biimlerinden modem biimlere gemesi ynnde bir irade dc gsterilecektir. 5 O sralarda Asya'daki S o v y e t politikasnn t e m e l vasflarndan biri, gl ulusal devletlerin geliimini S o v y e t l e r i n m e n f a a t i n e g r m e y i sr d r m e s i y d i ; o y s a ngiliz politikas hl ngiliz y a r d m n a ve ngiliz h i m a yesine m u h t a zayf yneticiler ve k k y a r - b a m s z yerel efleri ka yrmaya dayalyd. G e l g e l e i m , yeni politika lam m a n a s y l a y e r l e m e d e n n c e S o v y e t is tiare k u r u l l a r n d a m e y d a n a g e l e n c i d d i bir kriz, o sralarda farkl S o v y e l

3. L. Fischer. Thr Soviets in the World Affair* 11930). e. I. s. 434.

4. The Lausanne Conference on Nea Easier,, Affairs, 1922-1923, Cmd 1814 (1923), s

149: Pamirler'den muhlemelen, Home'un 16 Man 192 J'de Krasn'e yazd mektuptaki (bkz. yukanda s. 270) u iddia yznden bahsediliyordu "Sovyet yetkililerin orduya verdi i bir emirle. Hindistan halkna kurtuluiannn yakn olduunu iaret etmek amacyla Pamirler'de kzl bayrak almas istenmitir." 5. Novy Vostok, c. IV (larihsiz [1923D, s. 218-19.

4 3 6 SOVYET RUSYA VE DNYA otoritelerinin b a m s z ve birbiriyle b a d a m a y a n politikalar izlemeleri n i hl m m k n klan e g d m s z l n arpc bir r n e i n i o l u t u r d u . ran H k m e t i ' n i n ilk arzusu y a b a n c birliklerin ran'dan e k i l m e s i ile mini t a m a m l a m a k t ; Sovyet H k m e t i de Sovyet kuvvetlerinin geri e kilmesini ngilizlerin e k i l m e s i n e bal klmt. 1921 M a y s n d a s o n n giliz birlikleri ran topran terk elli. te t a m bu a n d a K k H a n ' n ve onun Gilan'da kurduu bamsz cumhuriyetinin Sovyet destekileri ( b u n l a r ulusal ran H k m e t i ' n i n g n l n a l m a politikasna t e m e l d e n karydlar) son bir k e z anslarn denediler. 1921 y a z n d a K k Han T a h r a n zerine y r y n balatt - bu m a c e r a y a girerken s a d e c e Sov yet d a n m a n l a r n d a n deil A z e r b a y c a n S o v y e t Sosyalist C u m h u r i y e t i ' nin Hazar Denizi z e r i n d e n g n d e r d i i takviye k u v v e t l e r d e n de d e s t e k almt. G i r i i m fiyaskoyla s o n u l a n d ve M o s k o v a ' d a i e r i n , T a h r a n ' d a da R o t h s l e i n tarafndan k n a n d , halta RothsteiVn L e n i n ' e kiisel bir proIcsto m e k t u b u g n d e r d i i sylenir. 6 K k Han' d e s t e k l e m e politikas nihayet terk edildi. S o v y e t kuvvetlerinin ekilmesi belli bir p l a n a g r e yapld ve 1921 1921 E y l l ' n d e t a m a m l a n d . Bu da G i i a n c u m h u r i y e t i n i n E k i m i ' n d e nihai olarak k m e s i n i b e r a b e r i n d e gelirdi; bu tarihte

Sovyetler'in de o n a y y l a Gilan' y e n i d e n gal e d e n ran k u v v e t l e n asi olarak grdkleri K k Han' astlar. 7 D i e r snr blgelerinde yar-bansz liderlerin n c l k ettii d i e r hareketler de ksa bir s r e i i n d e si linip gittiler. Bu olaylarn yaand d n e m e , o n a y l a n m a s ran Meclisi tarafndan 15 Aralk 192 l'e k a d a r geciktirilen Sovyet-ran a n l a m a s n n uygulan mas ile ilgili bir dizi t a n m a d a m g a s n v u r d u . B o k g e m e d e n asrlk petrol sorunu bir k e z d a h a ba gsterdi. A n l a m a y a g r e Sovyet Rusya eskiden R u s h k m e t l e r i n e y a d a R u s irketlerine t a n n m b l n imti y a z l a r d a n vazgetiini d o r u l a m t , a m a b u n u ran H k m e t i ' n i n bu im6. L. Fischer, The Soviets hi the World Affairs (1930), c. I, s. 288. Anlalr bir biimde "SovyelTran ilikilerini bir sre bozan bu olay" Sovyel yazarlar tarafndan hasrall edilir; daha sonra elde edilen bilgilere baklrsa (a.g*. (kinci basm. 1951), c. 1, s. xv\) Kk Han'n ordusunda Kafkasya devirmelerinin yan sra. "Tula'l Kus kyller" de varm. 7. Yaz macerasn grmezden gelen Novyt Voslok, c. IV (larihsiz JI923J), s. 217-18'dc Kk Han'n Ekim ayndaki dn yle aklan "Esasen "Kahrolsun ngilizler" sloga n sayesinde serpilen, Gilan'daki devrimci hkmet, ngiliz hkmetlerinin iran' tahliye il melerinden sonra gzle grlr biimde geriledi. ranl kyllerin geri kalml ve ataleti yznden, onlar arasnda deslek bulamad: ranl tccarlar ve burjuvazi genelde konumlar nn iyilemesi ile Sovyet Rusya'yla licari ilikilerin balamas arasnda ba kurmulard ve o anda feodal merkezi hkmete kar silaha bavurma eiliminde deillerdi." 8. Bu konularla ilgili bir aklama iin bkz. a.g.e., c. IV, s. 210-15.

DOU SORUNU 437 n'y azlar baka bir yabanc devlere veya o lkenin irketlerine aklarmamas kouluyla yapmt, 1 9 2 1 K a s m n d a ran Hkmeti, b u maddeyi ihlal ederek. Kuzey ran'da eskiden Rus uyruklu bir Grc'ye ait olan bir imtiyaz Standart Oil irketine verdi ve bunun iin gereken yetkiyle ilgili o y l a m a Meclis'te artc bir sratle yapld. S o v y e t Hkmeti sert pro testolarda bulundu.^ Standart OI irketinden yeni elde edilen imtiyazdan mterek yararlanma anlamas koparmay baarm o l a n 1 0 ve ngiliz Hkmei'ni ounluk hissedar haline getiren bir sermaye yapsyla ko numunu daha da glendirmi olan ngiliz-ran Petrol irketi de. ran perol sanayiinde Amerikan sermayesinin zuhur ediini ho karlamad. Gelgeleim, bu bileim ran Hkmeti'nin pek pouna gitmedi ve hk met 1922 Hazira'nda Standart Oil sirkeliyle yapt anlamay iptal ederek Sinclair Consolidated Oil Corporal i on'la yeni grmelere bala d. 1 1 Sonuta, imtiyaz aleyhindeki S o v y e t protestolar, Pravda'daki taviz s i z bir yazda aa kan bir nedenle etkili oldu: Bu imtiyazlar Rusya'dan geilmeden kullanlamaz. Rus Hkmeti, Rus-ran snr zerinde, imtiyaz zaman geldiinde tamamen askeri bir sse dnlrerek Rusya'nn bana bela aabilecek bir kapitalist merkezin kurulmasn kabul ede mez. '-' I 1 )22 Kasm'nda Rothstein Moskova'ya dnnce, Tahran'daki S o v y e t elilii grevine umyatski geldi. Rohstein geleneksel Rus karlarn y l e kuvvetle savunmutu ki bazen S o v y e t mdahalesi ranllar'n guru runa ngiliz mdahalesi ya da gemiteki Rus mdahalesi kadar dokun m u olabilir: onun grevi brakmasnn ardnda, ngiltere aleyhinde vc S o v y e t l e r lehinde propaganda yaparak ran basn yasasn i n e m e k l e sulanan ran gazetesinin genel yayn mdrlerini S o v y e l eliliinde barndrarak amirlik taslamasna kar protestolarn yatt sylenir. 1 1 Rothstein'n ayrlmasndan sonraki daha kstl diplomasi dneminde ran'daki S o v y e t politikasnn en nemli amac, bir ticaret anlamasnn mzalanmasyd. Gemiteki tecrbeleri yznden gl bir devletle sk
9. A.g.e., c IV, s. 213-14; Revue du Monde Musulman, c. LU (1922), s. I67-K'de Rolh-

slein'in Iran Hiikiimeli'ne gnderdii 15 Ocak 1922 larihli proleslo aklardr. 10. Ingiliz-lran Petrol Sirkeli daha I92 ylnda ayn imliyaz eski Grc sahibinden de saln alml. ama Iran Hkneli beklenecei zere bu aklarm tanmad. 11. Bu olaylarn, phesiz biraz (arafl olmakla birlikle belgelere dayal bir aklamas urada bulunabilir L. Fischer. Oil Impemlhm (larihsi?. 11927]), s. 210-32.
12. Ptvda. 24 Eyll l22.

13. Rohstein'in bu olayda kazand zafer (anlalan yayn mdrleri grevlerine drinmledi)//.nv V.m.A.c. IV (tarihsiz 1)923|). s. 627-9'da heyecanla anlatlr.

4 3 8 SOVYET RUSYA VE DNYA e k o n o m i k likiler k u r m a n n siyasi b a m l l a yol a l n d a n p h e l e n e n ran H k m e l i , batan beri ii y o k u a s r e n bir tavr alm gibi g r n yor. D a h a 1921 A u s t o s u ' n d a bir Vnetorg temsilcisi T a h r a n ' a geldi; E y ll v e E k i m a y l a r n d a d a i e r i n ticari m z a k e r e l e r y a p m a k z e r e M o s k o v a ' y a bir h e y e t g n d e r m e s i iin ran H k m e t i ' n e bask y a p y o r d u . 1 4 A m a m z a k e r e l e r a n c a k 1922 H a z i r a n n d a b a l a d ve o z a m a n da ranllar'n d ticaret lekeli s i s t e m i n e o l a n itirazlar y z n d e n p e k bir i l e r l e m e k a y d e d e m e d i . 9 K a s m 1922'de S o v y e t heyeti r a n ' a n e m l i bir i m t i y a z tand. O sralarda tekel S o v y e t e v r e l e r i n d e ar saldrlara h e d e f oluyor d u ; ' 5 v e teoride o l m a s a d a pratikte A s y a lkeleriyle snr ticareti y a p l m a sna u z u n s r e d i r belli l d e izin v e r i l i y o r d u . 1 6 i m d i S o v y e t H k m e ti'nin zel ticare ilemleri y o l u y l a ve Vnetorg'un e l l e r i n d e n g e m e k s i z i n S o v y e t Rusya'dan ran'a ithal ve ran'dan S o v y e t R u s y a ' y a ihra e d i l e b i lecek m a l l a r listesi h a z r l a m a y a h a z r o l d u u ilan ediliyordu; g e l g e l e l i m b u imtiyaz, ( p h e s i z , k s m e n d e R o t h s t e i n ' l a y a a n a n s r t m e y z n d e n ) " f e o d a l " v e ngilizperver e i l i m l e r g s t e r m e k l e s u l a n a n ran H k mei'ni y a p s n d a y a p l a c a k bir d e i i k l i e bal klnmt. 1923 u b a l'nda k a b i n e d e bir kriz y a a n d : Yeni h k m e t S o v y e l m a l l a n iin d a h a elverili bir g m r k tarifesi getirdi; 27 ubat'ta da b u n d a n b y l e ran'la ti caretinin s e r b e s t e y a p l m a s n a izin verilen m a l l a r n listesi S o v y e t H k meti tarafndan o n a y l a n d . 1 7 Bu n e m l i i m t i y a z n bir o m e k ilevi g r m e sinin a m a l a n d anlalyor. D o u lkeleriyle ticare d z e n l e y e n ve ay n yl Vnetorg lemsilcilerinin kalkl bir k o n f e r a n s t a o n a y l a n a n g e n e l tzk, d o u lkeleriyle ticaretin, kapitalist batyla ticarete g r e d a h a es nek bir temel z e r i n d e ve ilgili lkeler in d a h a elverili koullarla yapl mas gerektii ilkesini getiriyordu. " R u s mallaryla r e k a b e t e t m e y e n ran mallarnn" serbest ticaretine izin veren "icazetli l i b e r a l i z m " s i s e m i v lyor ve k a p s a m T r k i y e , Afganistan v M o o l i s t a n ' n Rus snrna ya kn blgeleriyle yaplan ticareti de iine a l a c a k ekilde g e n i l e t i l i y o r d u .
18

A m a d ticarete u y g u l a n d ekliyle N E P ' i n zirveye kt n o k t a b u y -

14 A r.c.c. IV. s. 216-17, 15. Bkz. yukarda s. 430 16 192 l'de Karadeniz ky darnda Krr ile Trkiye arasnda canl bir zel licarel siiriyonlu. bunu "engellemeye gerek yok diye dnlyordu (L. B. Kasn. Vopnm Vnene Tj:Kih ( Iy2H), s. 338): Sovyetler'in dou lkeleriyle yapt licaelin bal kapitalizminin "gtU 'icar rgtleri" ile yaplan earellek kadar kat bir korumay gerektirmedii sav {a t -t.. s. 333. 335). Sovyeler'in bak asndan belli bir geerlilie sahipli. s 224 6 '\t.Nnvy Vwlok. V (tarihsiz f 19231), ' I EMsikloprdiyaSiiveiskogoEkspQiial^Am, 1924). c. I. s 24. u (..<. (Berim. 1938),

DOCU S O R U N U 4 9 m u gibi g r n y o r : b u n d a n s o n r a k i eilim d licaret (kelinden yaplan bu ufak tefek s a p m a l a r g e n i l e t m e k t e n o k k s t l a m a k y n n d e o l d u . Kald ki i m t i y a z , o b e k l e n e n s o n u c u . Sovyet-ran ticaret m z a k e r e l e r i n i n y o l u n u a m a s o n u c u n u da y a r a t m a d . 3 T e m m u z 1924'e bir licaret anla mas i m z a l a n d , a m a Iran Meclisi tarafndan o n a y l a n m a d . G e l g e l e i m , b u d o n e m d e Yakndou v e O r t a d o u ' d a k i S o v y e t politika snn o d a k n o k t a s o l m a y s r d r e n lke T r k i y e ' y d i . 16 M a r t 1921'de Sovyet-Trk anlamasnn imzalanmasnn ve Trk Hkmeti'nin ayn s r a l a r d a batl tilaf D e v l e t l e r i y l e a n l a m a y b a a r a m a m a s n n a r d n d a n . Yunan o r d u s u , ngiliz H k m e t i ' n i n destek ve finansmanyla A n a d o l u ' y a girdi. Skan T u k i y e yardm a l m a k ii y z n M o s k o v a ' y a d n d ve S o v y e t H k m e t i ' n i zor bir kararla kar karya brakt. Bariz bir e m p e r yalist saldrganlk e y l e m i k a r s n d a zgrln k a z a n m a m c a d e l e s i veren k k bir lkeye y a r d m e t m e k B o l e v i k l e r iin bir ilke m c s e l e s i y di ve T r k i y e s z k o n u s u o l d u u n d a bu ilkeye sk sk b a v u r u l m u t u . t e y a n d a n . S o v y e t H k m e l i ' n n o sralar gvenlii e s a s a l m a y a ve aceleci m a c e r a l a r d a n k a n m a y a ynelik g e n e l arzusu, ngiltere'yle d a h a yeniler de k u r u l m u olan ticari ilikileri tehlikeye a t m a k o n u s u n d a k i isteksizlii vc T r k i y e ' n i n ikircikli (ulumuna dair hakl p h e l e r l e pekiiyordu. G r farkllklar 1 " bir karar a l n m a s n geciktirmi gibi g r n y o r . 1921 yaz b o y u n c a . Yunanllar A n a d o l u ilerine lerlerken ve ngilzSovyet ticaret a n l a m a s n n balay safhas y a a n r k e n , M o s k o v a b a r i z bir b i i m d e mesafeli d u r d u . 2 " A n c a k ngiltere'yle sert m e k t u p l a m a l a r n ba-

19. L. Fischer. The Soviets in the World Affairs (ikinci basn.. 1951), c. I, s. xv'e gre. Lenin vc Troki Trkiye'yi desteklemekten yanayd, ama Trkiye'nin 1921 ubal'nda hasmane bir lav ir alarak Bjlum'u rle geirmesini ballaa ve Trkiye'nin (azla glenmesini islemeyen "Salin. Ojnldfc vr dier Gircu ve Kafkasyal yoldalar ldal lavsyc ediyor lard." Rakovski'den alnd sylenen bu bilgi. Saln'n 1920 Kasmnda verdii bir njpor tajla(bkz. yukarda s. 281, not 96) rey il edilir. Turk larafnda yaanan gr farkllklar sn bkz. Halide Edip. The Turkish Ordeal (1928), s. 254-5. Bu kaynaa gore. Kuzey KatVasyal bir Trk olan Bekir Sami 1920 sonlarnda Moskova'dan byk bir hayal krklna ura m olarak gelip koyu brbalc olmu. Hariciye Vekili sfatyla. 1921 ubal'nda Kemal'in Ingilere larafnda kabul edilen ilk heyetinin bakan olarak Londra'ya gittiinde Lloyd George'a Sovyet Rusya'ya kar ortak harekel cmeyi nermi; bu da ierin'in kulana gi dince. Sami onun proesolan yznden istifa etmek zorunda kalm. V. A. Gurfc-Knazn. Bli-hnii Vosok i Denhoey 1925). s. %'da Sam nn istifas Fransa'yla anlama abasna balanr: Her halkarda Sami'nin batc ve Sovye alcyhar olduu aktr. 20 Bu dnemde, anlalan Enver hl Bulumda Kemal aleyhinde propaganda yapyor mu: 1921 sonbaharnda Moskova'da en nihayet Kemali destekleme karan verilince, Enver ilikilere kstek olmasn diye Orta Asya'ya gnderilmi {Revue du Monde Musulman, c. LII (1922), s. 204-5).

4 4 0 SOVYET RUSYA V E D N Y A lad ve A n a d o l u ' d a k i Yunan i l e r l e m e s i n i n d u r d u r u l d u u s o n b a h a r ayla rnda, Sovyet H k m e t i ihtiyatl bir b i i m d e Trkiye'yi d e s t e k l e m e y e b a l a d . 25 E k i m 1921 tarihli zvesya g a z e t e s i n d e Yunanllar'n yapt iddia edilen m e z a l i m l e r p r o t e s t o edildi. K s a bir s r e s o n r a T r k i y e ' y i m h i m m a t ve askeri d a n m a n l a r l a d e s t e k l e m e k a r a r alnd ve 1921 Ara l'nda U k r a y n a S o v y e t Sosyalist C u m h u r i y e t i temsilcisi klnda Sov yet askeri u z m a n F r u n z e A n k a r a ' y a g n d e r i l d i . 2 O c a k 1922'de T r k i y e ile U k r a y n a arasnda i m z a l a n a n r e s m i a n l a m a , g e e n M a r t a y n d a i m z a lanan Sovyet-Trk a n l a m a s n a o k b e n z i y o r d u ve askeri lemleri gizle me ii gren bir r t d e n ibaretti. 2 1 K s a bir sre s o n r a S o v y e t H k m e t i , T r k i y e ' n i n C e n o v a k o n f e r a n s n a d a v e t e d i l m e talebini kabul e d e r e k d o s t l u u n u g s t e r d i . 2 2 T r k i y e d e b u n a artc bir i m t i y a z t a n y a r a k kar lk verdi. T r k K o m n i s t Partisi zerindeki yasak kaldrld ve parti on b e aylk y o u n eziyetten s o n r a M a r t ve E k i m 1922 arasnda bir "ikinci faaliyet d n e m i " y a a d . - ' M o s k o v a ' n n m a d d i v e m a n e v i d e s t e i y l e g l e n e n K e m a l 1922 M a ys'nda Yunan igalcilere kar saldrya geti. Parlak bir baar k a z a n d . Yunanllar ay inde A n a d o l u ' d a n s k l p atld; 1922 E y l l ' n d e s o n Yunanllar da denize d k l d ve K e m a l ' i n zafer sarholuu iindeki or d u l a r stanbul'u hl igal altnda tutan zayf ngiliz g a r n i z o n u n a kar tehditkr jestlerde b u l u n m a y a baladlar. A m a bu n o k t a d a ihtiyat h k i m o l d u . L o n d r a ' d a verilen keskin d e m e l e r kuvvete kuvvetle karlk ver m e y e hazr o l u n d u u n u iaret e d i y o r d u . K e m a l ngiliz iktidarna d o r u d a n m e y d a n o k u m a k t a n k a n d ; ngiltere d e d i e r batl devletlerin u z u n z a m a n d r b e n i m s e d i i g r e uyarak, igal kuvvetlerini slanbul'dan e kip K e m a l ' l e a n l a m a n n z o r u n l u l u u n u kabul etti. Artk T r k i y e ' y l e ye-

21. Arlama British and Foreign Stale Papers, c. CXX (1927), s. 953-7'dedir; L. Fischer {The Soviets in the World Affairs (1930). c. I, s. 393). kesin bir dille Frunze'nin "yirmi gnlk ksa ziyareti Rus cephane malzemelerinin gemilerle nakledilmesi iini ayarlamak vc Yunanllara kar gerekirse Ki7.il .subaylarnda katlaca bir seferin ayrntl planm hazrla mak iin kullanld" der. Bu olayn Sovyel versiyonudur; Kemal'in fena halde cephaneye ihliya duymakla birlikle Kz! Ordu subaylarnn "kallm"n ho karlam olmas pheli grnmekledir Kemal'in yollad. Frunze'nin elilii iin teekkrlerini ve "dosl lkeleri mizin birbirlerine karlkl derin sempati" duyduklarm ve "iki lkenin kymetli dayanma s n a duyduu inanc dile geiiren lelgraf. 1921 Aral'nda yaplan dokuzuncu Tm Rusya Sovyetleri Kongresi'nde okunmutur (Devyatyi Vserossiiskit: S"ezd Sovetov (1921), s. 213). 22. Material! Getutezskoy Konferensi (1922). s. 33. 23. Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg. 1923), s. 528; Trkiye Halkn Komnist Partisi'nin dergisi olarak larif edilen Yeni Hayatn birinci says 18 Mart 1922'de k (Novyi Vosok.c. 1 (1922). s. 358).

DOU SORUNU

441

n i bir a n l a m a n n v e y e n i bir B o a z l a r rejiminin eitlik z e m i n i n d e m z a k e r e e d i l m e s i g e r e k i y o r d u . Talihin b y l e s i n e k k t e n tersine d n m e s i nin g e n i k a p s a m l s o n u l a r o l d u . Yunan b o z g u n u n u n h e m e n e r t e s i n d e L l o y d G e o r g e iktidar k o l t u u n u k a y b e t t i . 2 4 A m a K e m a l ' i n batl d e v l e t lerle yeni balayan u z l a m a s n n n e m l i bir s o n u c u d a h a o l d u . K e m a l ' i n zaferi k a z a n d k t a n s o n r a S o v y e t d e s t e i n e ihtiyac k a l m a m t ; b u n u n d a t e s i n d e , zellikle de ngiliz i siyasetinin Sa'a yneldii g z n n d e b u l u n d u r u l d u u n d a , S o v y e t H k m e t i ' y l e o k sk bir ibirlii i i n d e o l m a k batyla a n l a m a yaparak elverili bir d z e n l e m e y a p m a ansn teh likeye atabilirdi. K e m a l ' i n ideolojik b a m s z l n k a n t l a m a e n d i e s i n i n ilk s e m p t o m u , E k i m a y n d a n itibaren T r k k o m n i s t l e r i n e tekrar eziyet e d i l m e y e b a l a n m a s y d . A n k a r a v e stanbul'da s o n d n e m l e r d e h o g r l m o l a n k o m n i s t g r u p l a r bask altna alnd ve lkenin drt bir ya n n d a g e n i apl k o m n i s t t u t u k l a m a l a r y a a n d . 2 5 B u e m a r e l e r i n belirginlik k a z a n m a s n d a n y a d a M o s k o v a ' n n d i k k a t i ni e k m e s i n d e n n c e , Sovyet H k m e t i Boazlar'n gelecekteki rejimiy le ilgili kayglarn sergilemeye b a l a m t . lk yapt ilerden biri, eski arlk rejiminin stanbul zerindeki h a k iddialarn r e d d e t m e k o l d u . A m a K a r a d e n i z ' e u l a m a v e K a r a d e n i z ' d e n k m a hakk bln Rus h k m e t l e ri iin bir kayg k o n u s u y d u ; 16 M a n 1921 tarihli Sovyc-Trk a n l a m a sndaki nemli bir m a d d e , B o a z l a r d a n geiin, K a r a d e n i z ' e kys olan devletlerin kuraca uluslararas bir rejimin gzetimi altnda serbest ola c a n ilan e d i y o r d u . 2 6 Yunan-TUrk sava srasnda Yunan sava g e m i l e rinin stanbul'daki tilaf Devletleri kuvvetleri g z e t i m i n d e K a r a d e n i z ' e istedii gibi girmesi srekli protestolara yol a t . 2 7 Savan b i t m e k z e r e o l d u u 12 Eyll 1922'de, S o v y e t H k m e t i ngiliz H k m e t i n e h e m e n unu bildirdi: " K a r a d e n i z kylarnn n e r e d e y s e t a m a m n n ail o l d u u R u s y a , T r k i y e , U k r a y n a v e G r c i s t a n , B o a z l a r s o r u n u n u n z m ko n u s u n d a baka hibir h k m e t i n m d a h a l e hakkn kabul e d e m c z . " 2 S Yar-resmi bir ngiliz b e y a n , ngiltere, F r a n s a ve talya'y B o a z l a r soru n u y l a en ilgili lkeler o l a r a k a d l a n d r n c a , 2 9 i e r i n 24 Eyll 1924'te Bo-

24. Bkz. yukanda s. 400. 25. A.g.e., s. 528-30. 26. Bkz, yukarda s. 284. 27. Bu protestolara yaplan atflar suratla toplanm durumdadr: A. L. P. Dennis. The Foreign Policies of Soviet Russia i 1924i. s. 232. nol 68. 28. vesltya. 14 Eyll 1922: Trkiye adna da konuma hakk 16 Mart 1921 tarihli Sovyet-TUrk anlamasnn Boazlar maddesine atlla gerekelendin lebilirdi, ama bu muhteme len Trk Hkmetinin pek houna gitmemitir. 29. The Times, 18 Eyll 1922.

442

S O V Y E T RUSYA V E D N Y A

g a z l a r s o r u n u h a k k n d a ngiltere, F r a n s a , talya, Yugoslavya, R o m a n y a , Bulgaristan, Yunanistan v e M s r h k m e t l e r i n e birer m e k t u p g n d e r d i . i e r i n S o v y e t - T r k a n l a m a s n d a k i m a d d e y i hatrlatarak, batl tilaf Devletleri'nn " R u s y a ' n n ve mttefik c u m h u r i y e t l e r i n " haklarn " g a s p e t m e s i n i " knad ve S o v y e t tezinin z n u c m l e l e r l e ifade etti: Rusya olmadan Boazlar hakknda alnacak hibir karar nihai ve kalc olma yacaktr. Sadece yeni atmalarn tohumlar atlm olacaktr. ngiltere'nin Boazlar'n zgrlnden anlad, sadece denizcilikte gl bir devletin dier devletler iin can alc nem tayan bir yolu, onlar srekli bir lehtil altnda b rakmak iin kontrol emesi arzusundan ibaredir. Bu tehdit aslen Rusya'y ve Tr kiye'yi hedef almaktadr. S o n u o l a r a k " b t n ilgili devletlerin, n c e l i k l e de K a r a d e n i z ' e kys o l a n devletlerin h e m e n bir konferans d z e n l e m e s i " n e r i s i n d e b u l u n u y o r d u . Tavizsiz bir biimi olsa d a , bu neri a s l n d a o l a y n s a d e c e S o v y e t c u m h u r i y e t l e r i ile T r k i y e ' y i ilgilendirdii i d d i a s n d a n bir geri e k i l m e y e v e m z a k e r e y e g i r m e isteine karlk g e l i y o r d u . 3 0 1922 E k i m i b o y u n c a T r k i y e s o r u n u M o s k o v a ' d a d i p l o m a t i k s a h n e n i n n c e p h e s i n i igal etti. Batl devletler T r k i y e ile L o z a n ' d a bir bar k o n ferans y a p m a hazrl ndaydlar; S o v y e t R u s y a s a v a a n l k e l e r d e n biri o l m a d iin bu k o n f e r a n s a davet e d i l m e n i n h a k k o l d u u n u ddia ede m e z d i . U r q u h a r t i m t i y a z n n r e d d e d i l m e s i , L e n i n tarafndan a l e n e n ngil tere'nin S o v y e t R u s y a ' n n konferansa k a t l m a s n a kar k m a s g e r e k e siyle a k l a n d .
31

E k i m ay o r t a l a r n d a bu k e z s a d e c e ngiltere ve talya'ya
31

bir not d a h a g n d e r i l e r e k S o v y e t Rusya'nn d l a n m a s protesto e d i l d i .

C u r z o n isteksiz o l m a s n a r a m e n d a h a fazla d i r e n m e d i ve bir o r t a yol bu l u n d u . S o v y e t R u s y a ' n n bar a n l a m a s m z a k e r e l e r i n d e yeri o l a m a z d , a m a S o v y e t d e l e g e l e r i " B o a z l a r s o r u n u y l a ilgili tartmalara katlabil meleri iin" L o z a n k o n f e r a n s n a kabul edilebilirlerdi. 27 E k i m 1922'de S o v y e t H k m e t ' n e bu k o u l l a n ifade e d e n resmi bir davet g n d e r i l d i . 2 K a s m ' d a i e r i n h e m R u s y a ' n n genel k o n f e r a n s t a n d l a n m a s n h e m d e U k r a y n a ile G r c i s t a n ' n k o n f e r a n s a d a v e t e d i l m e m e s i n i p r o t e s t o etti; kincisine c e v a b e n U k r a y n a v e G r c i s t a n temsilcilerinin S o v y e t h e y e t i n e d a h i l edilebilecei c e v a b n a l d .
33

A s l n d a M o s k o v a ksmi bir zafer ka-

30. Kliyunikov i Sabann, Me:dnaodnaya Politika, c. III, 1 (1928). K. 201-2. 31. Bkz.yukandas.401-2. 32. Pravda, 20 Ekim 1922: Fransa'ya meklup yazl mamas nn nedeni, muhtemelen Fransz Hkmeti'nin artk Sovyetler'in konferansa katlmasndan yana olduu bilgisinin alnm olmasyd.

DOU SORUNU 4 4 3 zanm olmaktan gayet m e m n u n d u ve ierin bakanlndaki heyet Lo zan'a d o r u yola kt. Lozan davetiyesinin alnmasyla burada Boazlar sorunu hakkndaki tartmann balamas arasnda geen srede, Moskova'da Komintem'in d r d n c k o n g r e s i y a p l d . 3 4 ngiliz-Sovyet ticaret a n l a m a s n n y e n i ve d i k k a t e d e e r bir k a z a n m o l d u u 1921 y a z n d a k i n c k o n g r e d e , e m peryalist b o y u n d u r u k altnda strap e k e n A s y a h a l k l a r n a yanllarnn zeletirisini y a p m a l a r iin o k a z z a m a n t a n n m t . 3 5 D r d n c k o n g rede anti-emperyalist ya da ngiliz aleyhtar ateli h a v a n n sernletilmesi iin artk n e d e n k a l m a m t ; k o n u m a c l a r a ayrlan s r e n i n ksalyla ve k o n u y l a ilgili tartmalara o k az kiinin katlmasyla ilgili olarak hl i k y e t l e r d e b u l u n u l s a d a , 3 6 bir n c e k i k o n g r e d e sergilenen dikkat e k i c i ihmal t e k r a r l a n m a d . Artk birok d o u lkesinin adn tayan k o m n i s t partiler vard. B u n l a r n az bir ksm yasald; o u yasad olarak faali yette b u l u n u y o r d u y a d a e s a s e n veya b t n y l e M o s k o v a ' d a i k a m e t e d e n g m e n l e r l e snrlyd. Hibiri birka y z d e n fazla y e y e s a h i p deildi. D r d n c k o n g r e y e ilk defa olarak bir Msrl d e l e g e katld; a m a o n u n temsil etlii Msr Sosyalist Partisi'nin aibeli bir sicili vard ve k o n g r e y e a n c a k d a n m a n sfatyla kabul e d i l d i . 3 7 G e l g e l e i m , Avrupa'da kapita lizm kendini t o p a r l a m gibi g r n r k e n , A s y a ' d a h u z u r s u z l u u n h l ya yld d o r u y d u ; Z i n o v y e v eski yllarn u c u z iyimserliine bir k e z d a h a kaplp E k i m d e v r i m i n i n o n u n c u y l d n m n e g e l i n d i i n d e ( k o n g r e d e d e v r i m i n beinci y l d n m k u t l a n m a k z e r e y d i ) " y z m i l y o n l a r c a ezi len nsan e m p e r y a l i z m e kar a y a k l a n n c a d n y a n n saysz isyanla sar sldn g r e c e i z " d i y e k e h a n e t l e b u l u n d u . D o u l u k o m n i s t l e r i n say s az olabilirdi. A m a Z i n o v y e v ve o n u n a r d n d a n da Safarov klasik tesel liyi tekrarlad: R u s K o m n i s t Partisi'nin atas o l a n R u s ilerin Kurtulu u grubu 1883'te k u r u l d u u z a m a n s a d e c e b e yesi v a r d . 3 8 L o z a n k o n f e r a n s n n balayacak o l m a s , T r k i y e ' y i , k o n g r e n i n v e 33. Bu yazma Kliyunikov i Sabann, Mezdunarodnaya Politika, c. Ill, 1 (1928), s. 203-5'ledir. 34. Kongre 5 Kasm-5 Aralk tarihleri arasnda yapld; Lozan konferans 20 Kasm'da balad ama Sovyel heyeinin kabul edildii lek tartma olan Boazlar tartmas ancak 4 Eyll'de balad. 35. Bkz. yukarda s. 362-4. 36. Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1923), s. 609,612. 37. A.g.e., s. 615-17. 38. A.g.e., s. 11. 622.

444

S O V Y E T RUSYA V E D N Y A

S o v y e t H k m e t i ' n i n en nemli kaygs haline getirdi. 20 K a s m 1922 ta r i h i n d e k i o t u r u m d a , T r k K o m n i s t Partisi'nin A n k a r a v e s t a n b u l ube leri a d n a k o n u t u u n u iddia e d e n 1 9 T r k h e y e t i b a k a n , T r k partisi ikinci k o n g r e n i n k a r a r n a u y a r a k T r k h k m e t i n i e m p e r y a l i z m l e m c a d e l e s i n d e d e s t e k l e m i o l m a s n a r a m e n , h k m e t i n k o m n i s t l e r e kar bir bask k a m p a n y a s balattndan ikyet etti. Bir p r o t e s t o nergesi verdi ve n e r g e oybirliiyle kabul e d i l d i . 4 " Ertesi g n , zvestiya h i k y e y i y a y m l a y p T r k H k m e t i n i k o m n i s t l e r e z u l m e d e r e k " k e n d i bindii dal k e s m e k " l e sulad; b u n u n a r d n d a n " L o z a n k o n f e r a n s n d a T r k l e r i d e s t e k l e y e b i l e c e k tek lke S o v y e t R u s y a ' d r " temas z e r i n e bir dizi yaz y a y m l a n d . 4 1 Bu t l e r i n ve bu cokulu destek nerilerinin L o z a n ' d a k i T r k heyeti tarafndan p e k c i d d i y e a l n m a d M o s k o v a ' d a fark e d i l m i m i y d i , phelidir. B i r k a g n sonra, K o m i n t e r n ' i n d r d n c k o n g r e s i "dou s o r u n u " n u e l e ald. Bu s o r u n u n tartlmasna iki toplant ayrld ve k o n g r e n i n en u z u n , cn ayrntl kararnn konusu da buydu. H o l l a n d a l ra portr g e n i bir tablo i z i y o r d u : Hem proletaryann hem de dou halklarnn, zellikle de Mslman halklarn cn gl dman, btn dinyay kapsayan emperyalizmi Hini dnyas zerinde ki egemenliine vc Akdeniz vc Hint okyanusundaki deniz gcne dayanan ngi liz mparatorluu'd ur. Mslman halklar ngiliz emperyalizmini destekleyen kpry ykma gcne .sahiptir. Eer bu kpr yklrsa, bu emperyalizm de ker ve onun kmesi bln slam dnyasnda vc dou dnyasnda yle gl hir yank uyandrr ki Fransz emperyalizmi de bu darbeye dayanamaz. 4 2 A m a a m a t a k i bu birlik lek bir e y l e m hatl kcfeimeyi k o l a y l a i m d e i l d i . G e e n iki yln lecrbesi de ikinci k o n g r e d e Lenn vc R o y tara fndan srarla tartlan s o r u n a , yani " s m r g e ve y a n - s m r g e l k e l e r d e ki" ulusal k o m n i s t partilerin burjuva ve kapitalist ulusal k u r t u l u hare li Daha sonra yaplan aklamalara gre, Trk Komnist Partisi ilk kez drdnc kongreden sonra, "Trkiye'de eskiden varolan btn bamsz komnist gruplarn birleme siyle" yaratld: Bu lkenin Kemal nderliinde birlemesinin bir uzamyd. Gelgelelim Tuk Hkmeti harekele gfp "birka ay iinde bulun parti orgunu datt" ll'om he
fourth in the Fifth World Congress' Report of the Executive Committee of the Communist

International (1924), s. 65): 14 Subal 1923 larihli izvestiya'da yaynlanan proteslolar bunu dorular.
40. Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1923), s. 526-32.

41. iivestiya, 21, 22, 23 Kasm 1922.

42. Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg.

19231, s 589-90; Fransz emperyalizmine, o sralarda Franszlarn Fas'la yaptklar smr ge sava yznden deiniliyordu.

DOU SORUNU 445 kelleri karsnda taknacaklar tavr s o r u n u n a kesin bir c e v a p v e r m e y i kolaylatrmant. Hindu H i n d i s t a n ' n bak a s n d a n k o n u a n ve ikin ci k o n g r e d e k i s a v m a geri d n e n Roy. burjuva milliyetiliiyle ibirlii politikasnn fazla ileri g i t m i o l d u u n u d n y o r d u . " K e n d i g c m z b u lkelerdeki burjuva milliyeti partilerin g c y l e e g d m l e m e " k o n u s u n d a y a a n a n iki yllk d e n e y i m , bu ittifakn her z a m a n pratik o l m a d n kantlamt. "An ti-emperyalist c e p h e " n n liderlii " r k e k ve k a y p a k burjuvazi"nin ellerine b r a k l a m a z d ; b l n h a r e k e t i n t e m e l i , o n u n " e n d e v r i m c i t o p l u m s a l u n s u r u " o l m a l y d . 4 3 Kar k u t u p t a y e r alan E n d o n e z ya delegesi M a l a k a ise ibirliinin y e l e r i n c e ileri g t r l m e d i i n i d n y o r d u . E n d o n e z y a K o m n i s t Partisi M s l m a n milliyeti rgt Sarckat slam ile birlikte a l m a y d e n e m i ve o n u n baz takipilerini kendi saflarna e k m i t i . A m a K o m i n t e m ' i n ikinci k o n g r e s i n d e , yerel d z l e m de k o m n i s t l e r i g z d e n d r m e k iin kullanlan pan-slamcln knan m a s zararl o l m u t u . Birleik anli-emperyalist c e p h e politikas, " e m p e r yalist devletlerin y n e t i m i altndaki son d e r e c e agrcsf, s o n d e r e c e aktif 2 5 0 milyon M s l m a n ' n k u r t u l u s a v a m a " , bir baka deyile, bu a n l a m d a pan-slamcla d e s t e k v e r m e y i g e r e k t i r m i y o r m u y d u ? 4 4 B u soru ynellildii Z i n o v y e v ya da R a d e k laafndan vcva kongre s a l o n u n d a her h a n g i biri tarafndan c e v a p l a n m a d . Bu ince tartmalardan sklan T r k d e l e g e , Avrupa lkelerinin bir "ant-emperyalist c e p h e " o l u t u r m a s a rsnda b u l u n a r a k s a d e d e geldi ve ngiliz i Partisi'nin ngiliz H k m e t'ne, Misak- Milli d o r u l t u s u n d a bir bar i m z a l a m a s , stanbul ve Trak ya'y tahliye e t m e s i . B o a z l a r s o r u n u n u " R u s - T r k a n l a m a s n d a k i ek-

43. A.g c . s. vs. 44. A.g e., s. ] Ks>. nc ve drdnc kongreler ansnda geen srede, PKI liderlerin den biri olan Semaun Moskova'da birka ay kalm ve IKKI'mn 1921 Aralnda ve 122 ubal'nda yaplan loplaol darna Jtain, bu loplard larda Senaun'a Endonezya'nn Hol landa'dan lam bamszl iin bask yapmamas talimat verildii sylenir -bu lavr. o s ralarda Komintem'in evrelerinde hkim olan ittyallln ve bat 111 devle Men tahrik et me i s t e k s 7 n i n ar bir rneidir (Revue du Munde Musulman, c. LU (1922). s. 75-SO). Internationale Presse-Korrespondenz (haftalk edisyon), no. S, 5 Mays 1923, s. 425-6*da yaynlanan bir yazda, Semaun'un Moskova'dan dndkten sonra, Endonezya'nn "u an iin hl kapitalist Hollanda'nn yardmna ihtiya duyduunu" ileri srdn kabul edi yor, ama bu tavn "Sovyet rejiminden duyulan tatminsizliin" bir belirtisi olarak grp kn yordu. Bu izah bir Endonezya kayna tarafndan ksmen dorulanr (Sitorus, Sedjarah Pergerakan Kehangtaan Indonesia (1947): bu kaynaa gre, Semaun Moskova'dan dnnce paniye "ateli eylemlere ginnemelerini" lavsiye etmi ve partinin birok yesi "Semaun'un aklamalarndan memnun olmamlar ve Saa kaymasndan hayal krklna uramlar'. Malak'nm ona kar kanlardan bin olduu anlarlyo (Revue du Monde Musulman, c. LU (1922).s.30-81).

4 4 6 SOVYET RUSYA VE DNYA liyle" z m l e m e s i iin baskda bulunmasn talep etti. 4 5 S o n olarak Ra dek, Alman komnistlerine tavsiye e t m e k l e megul olduu taktikleri d o uya uyarlayarak, Trk partisine kurulduu srada verilen emirleri kat bir dille tekrar etti: Ayr bir parti olarak rgtlenir rgtlenmez ilk greviniz, Trkiye'deki ulusal zgrlk mcadelesini desteklemektir.46 Kongrede d o u sorunu hakknda benimsenen kararla btn bu bak alar karlanmaya alld. Komintern'in milliyetilik doktrinine yeni bir ince ayar yapyordu. "Feodal-ataerkil likiler"den henz kopulmam olan ve yerli bir feodal aristokrasinin hl varln koruduu baz geri kalm smrge ve yar-smrge lkelerinde, o zamana kadar farkna va rlmam bir olaslk daha vard: "Bu st tabakalarn temsilcileri emper yalist iddet politikasna kar mcadelede aktif liderlii stlenebilirdi." Dolaysyla anti-emperyalist cephe politikas s a d e c e -ikinci kongrenin ilan ettii g i b i - bir ulusal burjuvaziyle deil, ulusal bir feodal aristokrasi le bile geici ibirlii yapma arsnda bulunabilirdi. Burada Endonez ya delegesinin savunduu tez dikkate alnyordu: Mslman lkelerde ulusal hareket, ideolojisini ncelikle pa-lslamcln dini-siyasi sloganlarnda buluyor ve bu da byk devletlerin grevli ve diplomatla rna ulusal harekele kar mcadele ederken geni kitlelerin nyarglarn ve be lirsizliini smrme frsat veriyor... Ama bln olarak bakldnda, ulusal kur tulu hareketi gittike byrken, pan-slamcln dini-siyasi sloganlarnn yerini gittike somu siyasi talepler almaktadr. Yakn tarihlerde Trkiye'de laik iktidar Halifelikten ayrmak iin verilen mcadele bunu dorulamakladr. Btn ulusal devrimci hareketlerin balca grevi, ulusal birlii gereklcirmek vc devlet bamszln elde etmekten ibarettir.47 B y l e c e pan-slamcla geici destek vererek ulusal birlii salama politikas, ulusal hareketin dini ynnn snf mcadelesinin gelimesiy le birlikte lp gidecei gibi rahatlatc bir varsayma dayanarak onaylan m oluyordu. Karar metni, imdi d o u lkeleri iin ngrlen "birleik anti-emperyalist cephe"yi, g e e n yl Avrupa'da savunulan "birleik ii cephesi" ile kyaslyordu: Bunlarn kisi de "mcadelenin iyice uzamas ihrimali"nin gerektirdii politikalard ki bu htimal de "btn devrimci unsurlann seferber edilmesini" talep ediyordu. Ama anti-emperyalist cephe de bir dnya tablosunun iine oturtulmalyd:
45. Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1923), s. 624. 46. A.g.e., s, 630. 47. KommunisteskliInternatsional v Dokumentak (1933), s. 318.

DOGUSORUNU

447

Geni emeki kitlelerine uluslararas proletaryayla ve Sovyet cumhuriyetle riyle ittifakn kanlmazln aklamak, birleik anti-emperyalist cephenin en nemli grevlerinden biridir. Smiirgelerdeki devrim ancak ileri lkelerdeki pro leter devrimiyle yan yana zafer kazanabilir ve kazand zaferi koruyabilir... Proleer Sovyel cumhuriyetiyle yakn ittifak kurma talebi, birleik an t -emperyalist cephenin bayradr.' 18 T a r m l a ilgili kararn m e t n i n d e de b u n a u y g u n bir d z e l t m e y a p l d . Varga, ikinci k o n g r e n i n ulusal ve tarmsal hareketler a r a s n d a bir z d e lik o l d u u n u , H i n d i s t a n gibi lkelerin d e n e y i m i n e d a y a n a r a k varsayd n aklad; 4 '' ulusal h a r e k e t i n liderlerinin bizzat toprak sahipleri o l d u u - T r k i y e g i b i - b a k a l k e l e r d e olabilirdi k i b u r a l a r d a baka t a r t m a l a r geerli o l u r d u . Br " T a r m P r o g r a m T a s l a " b i i m i n e b r n e n karar m e t n i n d e bu n o k t a n e r e d e y s e sknt verici bir netlikle ortaya k o n u y o r d u : Yerli kyl nfusu kleletirilmi olan smrge lkelerinde, ya ulusal kurtu lu mcadelesi, mesela Trkiye'de olduu gibi, halkn tamam tarafndan verile cektir, ki bu durumda kleletirilmi kyllerin toprak sahiplerine kar mcade lesi kanlmaz olarak kurtulu mcadelesinin zafer kazanmasndan sonra balar: ya da feodal toprak sahipleri emperyalist soyguncularla ittifak iindedir, ki bu topraklarda, mesela Hindistan'da, kleletirilmi kyllerin toplumsal mcadele si ulusal kurtulu mcadelesiyle rt mektedir. K o m n i s t partiler ile ezilen ii ve kyllerin kendi lkelerindeki ulu sal k u r t u l u hareketleriyle ilikileri k o n u s u n d a k i teorik a m a z , d r d n c k o n g r e n i n kararlaryla z l m e k y l e d u r s u n , d a h a d a younlat. P r o l e taryann v e kyllerin kendi t o p l u m s a l p r o g r a m l a r n y a b a n c e m p e r y a l i z m i n e kar verilen ortak ulusal m c a d e l e n i n d o l a y s z g e r e k l e r i n e tabi klmalar talep ediliyordu: Ulusal d n e n bir burjuvazinin, hatta ulusal d n e n bir feodal aristokrasinin bile, yabanc e m p e r y a l i z m i n b o y u n d u r u u n d a n ulusal kurtulu m c a d e l e s i n i potansiyel olarak d e v r i m c i p r o l e lerler ve kyllerle birlikte s r d r m e y e hazr olaca, bu proleterlerle kyllerin de o n l a r a kar tavr alp onlar d e v i r m e k iin zafer ann bek leyecekleri varsaylyordu. G e l g e l e l i m , k o n g r e d e k i tartma ve kararlar d a n karlacak pratik d e r s b u k a d a r m u l a k deildi. Avrupa l k e l e r i n d e ki birleik c e p h e gibi, Asya'dak birleik anti-emperyalist c e p h e de K o m i n t e r n izgisine a z a m i esneklik k a z a n d r y o r v e o n u Sovyet politikas nn d e i e n ihtiyalarna gre a y a r l a n m a y a m s a i t klyordu. Nihai k a r
4&.A.g.e.,s. 322-3. 49. Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1923), s. 830. 50. A.g.e., s. 833; Kommunislieskii Iniernnisional v Dokumentak (1933), s. 329-30.

448

S O V Y E T RUSYA V E DNYA

o l a n d n y a d e v r i m i n i n d e v r i m i n bayraktarln y a p a b i l e c e k d o n a n m a s a h i p tek g o l a n l k e n i n d o l a y s z ulusal karlaryla zdeletiril m e s n de ileri d o r u atlan bir a d m a karlk geliyordu. Bu ilkenin, halihazrda talihi d n m e k t e o l a n T r k i y e ' y e d e uyguland akt. K o n g r e d o u v e t a r m sorunlarn (art tk tan sonra, Versay a n l a m a s n k n a y a n bir kara r da kabul e t l i ; 5 1 bu k a r a r d a T r k i y e " d e v r i m c i d o u n u n ileri k a r a k o l u " olarak s e l a m l a n p " a n l a m a n n u y g u l a n m a s n a e l i n d e silah b a a r y l a di r e n m i o l d u u " in tebrik edilerek, T r k ve A l m a n partilerinin rolleri a r a s n d a bir paralellik tesis e d i l m i o l u y o r d u . 5 2 B u k o n g r e b o y u n c a dik kate d e e r l d e n e k a n R a d e k , yl akn bir sre nce M o a b i t ha p i s h a n e s i n d e Enver'le yapt ve R u s B o l e v i z m ile batl e m p e r y a l i s t devletlerin dayatt b a r koullarna isyan e d e n bir T r k ya da A l m a n milliyetilii a r a s n d a bir ttifak k u r u l m a s eklindeki yeni fikri lk defa d i l e getirdii k o n u m a l a r h a t r l a m olabilirdi. Bu fikir serpilip by m , h e m A l m a n h e m d e T r k politikalarnda m e y v e vermiti. A l m a n y a ' d a R a p a l l o a n l a m a s y l a t a l a n m t ; alt a y s o n r a M o s k o v a ' d a , L o z a n k o n f e r a n s n n da eit l d e s a l a m bir S o v y e t - T r k dostluu binasnn son (an yerle(i-ecei sanlyordu. T r k k o m n i s t l e r i n e yaplan eziyet ler, z a m a n z a m a n S e e c k le R e i c h s w e h r ' i n A l m a n k o m n i s t l e r i n e kar b a v u r d u u baskc n l e m l e r d e n d a h a n e m l i g r l m y o r d u . B u h a r n 1923 N s a n ' n d a yaplan on ikinci parti k o n g r e s i n d e teselli kabilinden u g z l e m i y a p y o r d u : T r k i y e " k o m n i s t l e r e yaplan b t n eziyetlere ra m e n d e v r i m c i bir rol o y n a m a k t a d r , n k bir b t n olarak e m p e r y a l i s t sistem karsnda ykc bir a r a t r . " 5 3

1922-23

knda yaplan

Lozan

konferans,

Sovyet

Hkmeti'nin

n e m l i bir uluslararas vesileyle, 1917 d e v r i m i n i n karlarn deil, ak a k a b u l edildii gibi R u s ulusal ve j e o p o l i t i k karlarnn s a v u n u c u s u olarak s a h n e y e ilk k e z kyd. 7 Aralk 1922'de zvestiya'aa, g a z e t e ya yn y n e t m e n i S t e k l o v imzasyla kan ve o k alntlanan Rusya Geri D nyor balkl yaz, sreklilik t e m a s n n M o s k o v a ' d a ihmal e d i l m e d i i n i gsteriyordu: Emperyalist savalarn ve i savan sonucunda, byk Devlet Rusya ufuktan geici olarak kayboldu. Devrim srasnda doan yeni Rusya hl uluslararas po51. Bkz. yukanda s. 421. 52. Kommunislieskii tnlernaisional x Dokumentak (1933), s. 339. 53. Dvcnadsatyi S"ezd Rossiiskoi Kommttnistieskoy Partit (Boi'evikov) (1923), s. 24.

DOU SORUNU 4 4 9

litikada kendi szn syleyemeyecek kadar zayft. Ama Sovyel cumhuriyeti her yl daha da glenmi ve Avrupa Devletleri arasndaki mevcut ihtilaflardan en az eski Rusya kadar beceriyle yararlanmtr. Gcnn gittike arttnn farkn da olan Sovyet Rusya, nihai zafer garanti olduu iin, geici diplomatik baar szlklardan asla ylgnla kaplmaz. Rusya uluslararas sahneye geri dnyor. Bu yeniden ortaya kn, kimsenin onun syledikleriyle elimeyi gze alama yaca kadar gl bir biimde hissedilecei gnn yakn olduunu umalm. ern'n L o z a n ' d a k i ba hasm olarak, ngiliz d politikasnn on d o k u z u n c u yzyl s o n l a r n d a k i R u s aleyhtar g e l e n e i n i n son sahici temsil cisinin n e k m a s d a olayn mahiyetini v u r g u l u y o r d u . C u r z o n ' u n d e r d i s a d e c e kapitalist sistemi s a v u n m a k deil, askeri ve feodal t e r i m l e r l e y o r u m l a d ngiliz iktidarn da s a v u n m a k ve g e n i l e t m e k t i . D a h a ncelik li d n s e l yetilere s a h i p ve belki bat e m p e r y a l i z m i n i n ve o n u n gelenek sel d i p l o m a s i s i n i n iflas ettiine d e r i n d e n i n a n m a s d n d a h e r e y e p h e y l e bakan biri o l a n i e r i n , Rus ulusal politikasnn karlar ile d a h a zayf devletlerin en b a t a n beri d e v r i m c i p r o g r a m i i n d e yer v e r i l m i olan ulusal z l e m l e r i n e s e s l e n m e y i birletiriyordu. L o z a n ' d a , B o a z l a r s o r u n u karsndaki geleneksel ulusal tavrlarn tersine e v r i l m e s i bu k o n u d a o n u n iini k o l a y l a t r m gibi g r n y o r d u . O n d o k u z u n c u y z y l d a , R u s d o n a n m a s n K a r a d e n i z ' e k a p a t m a k isteyen ngiltere, h e r z a m a n sava g e m i l e r i n i n T r k k a r a s u l a r n a dahil Boazlar'dan geii z e r i n e o k sk k s t l a m a l a r k o y m a y a v e T r k l e r i n B o a z l a r z e r i n d e k i snrsz e g e m e n liini s a v u n m a y a a l m t ; Rusya ise Trkiye'yi h e r k o u l d a gei z grl s a l a m a k l a y k m l k l m a y a almt. i m d i ise R u s d o n a n m a s n d a n artk e n d i e l e n m e y e n ve kendi sava g e m i l e r i iin K a r a d e n i z ' e g e m e z g r l isteyen ngiltere, btn sava g e m i l e r i iin snrsz giri k hakk e l d e e t m e a d n a T r k l e r i n Boazlar z e r i n d e k i e g e m e n l i i n i s n r l a m a y a alan e s k i Rusya'nn roln stleniyordu; i sava srasn da y a b a n c sava g e m i l e r i n i n b o a z l a r d a n istedikleri gibi g e e b i l m e l e r i nin s o n u l a r n y a a m o l a n Rusya ise e s k i d e n ngilizlerin yapt ii ya pp T r k l e r i n B o a z l a r zerindeki e g e m e n l i i n i s a v u n u y o r d u . D u r u m d a ki m p h e m unsur, y a k n tarihlerde batl d e v l e t l e r d e n yedii dayaklarn etkilerini artk bir ekilde atlatm olan ve gl k o m u s u y l a o k sk ve n c taraflar dlayc bir liki k u r m a k t a n e k i n e n T r k i y e ' n i n takna c a tavrd. 1920 O c a ' n d a lan e d i l e n Misak- Milli bile, stanbul'un g v e n l i i z e r i n d e srar e d e r k e n , - 1 6 Mart 1921'de i m z a l a n a n S o v y e t T r k a n l a m a s n n t e r s i n e - B o a z l a r iin t a m m a n a s y l a uluslararas bir rejim t a s a v v u r e t m i t i . N i t e k i m Boazlar s o r u n u T r k l e r i n h e s a p l a r n d a

450

S O V Y E T RUSYA V E D N Y A

ikinci bir faktr h a l i n e gelmiti ve bat ve d o u y l a kurulacak ilikiler b a l a m n d a e l e alnyordu. B o a z l a r s o r u n u 4 Aralk 1922'de L o z a n konferans tarafndan ilk k e z ele a l n d n d a , T r k h e y e t i n i n bakan s m e t , b a k a n sfatyla C u r z o n ' u n yapt srarl daveti r e d d e d i p ilk k o n u a n kii o l m a d ve al k o n u m a sn y a p m a ii y e n i g e l e n Sovyet h e y e t i n e d t . " R u s y a , U k r a y n a v e G r c i s t a n " temsil e d e n h e y e t i n 5 4 b a k a n sfatyla k o n u a n i e r i n par lak bir d i p l o m a s i gsterisi yapt: Karadeniz'de barn, Karadeniz kylarnn gvenliinin, Yakndou'da bar n ve stanbul'un gvenliinin salanmas iin kalc garantiler olmaldr: yani, anakkale ve stanbul boazlar hem bar hem de sava zamanlarnda Trkiye hari btn lkelerin sava gemilerine, silah tayan gemilerine ve askeri uakla rna her zaman kapal olmaldr. ...Rus Hkmeti vc mttefikleri, anakkale ve stanbul boazlarnn Trki ye'ye ait olmasndan yola karak ve her halkn egemenliine sayg duyduklar iin, Trk halknn Trk topraklar ve sular zerindeki haklarnn yeniden tesis edilmesi ve korunmas zerinde srar etmektedirler... Boazlar'n sava gemileri ne kapatlmas, btn devletler arasndaki eitlik ilkesiyle de uyumludur, oysa Boazlar'n sava gemilerine almas en gl deniz devletine arlkl bir mev ki verecektir... Sovyet Rusya stanbul'un Rusya'ya devredilmesiyle ilgili btn anlamalar hibir tazminat talep etmeksizin hkmsz ilan etmitir; bylece Trkiye'nin varln muzaffer bir biimde savunmasn salamtr; bln Akde niz devletlerini arln asrlk hrslarnn getirdii tehditen kurtarmtr; ama hibir zaman Boazlar sorununun dorudan doruya kendi emniyetine halci ge 55 tirecek bir biimde zlmesine raz olmak gibi bir niyeti olmamtr. i e r i n ' i n a r d n d a n h e r ikisi d e K a r a d e n i z lkesi o l a n R o m a n y a v e Bulgaristan delegeleri ile d o l a y s z blgesel karlar olan Yunanistan de legesi k o n u t u : Hepsi de batnn g r n d e n y a n a olduklarn b e y a n etti ler. D a h a s o n r a C u r z o n c a n n n skld bariz b i i m d e g r l e n snet'e, k e s t i r m e d e n " R u s tezini T r k H k m e t i ' n i n tezi olarak kabul e d i p e t m e d i k l e r i " s o r u s u n u yneltti. smet, " k o n f e r a n s a s u n u l a n eitli neriler ara s n d a T r k h e y e t i n i n bak asna e n y a k n o l a n n R u s - U k r a y n a - G r c i s tan h e y e t i n i n n e r i s i o l d u u n u " s y l e s e d e , h e y e t i n yaplabilecek d i e r nerileri d e " i n c e l e m e y e m e c b u r " o l d u u n u b e l i r t t i . 5 6 S o v y e t v e T r k he-

54. Bu karma heyette Vorovski Ukrayna. Mdivani de Grcistan delegesi olarak yer al yordu.
55. The Lausanne Conference on Near Eastern Affairs, 1922-1923. Cind s. 129-30. 1814 (1923).

56. A.g-e., s. 131 -5: Bu saline H. Nicolson, Curzon: The Last Phase (1934). s. 308-11'de bir grg tan tarafndan dramatik bir biimde anlatlr.

DOU SORUNU 451 yetleri arasna b y l e c e ustalkla s o k u l a n ayrlk k o n f e r a n s ilerledike g e niledi. Bu t e r s l e n m e imas ierin'in taktiklerini d e i t i r m e d i . ki g n sonra, C u r z o n ' a hitaben, " A s y a ' d a k R u s ilerley"nin yerini "Avrupa'daki ngi liz i l e r l e y i i n i n aldn iddia etti: Rus devrimi, Rus halkn, btn enerjisi tarihte imdiye kadar grlmemi bir derecede hkmetinde toplanm olan bir ulusa dntrd; eer bu ulusa sava dayatmas yaplrsa, geri adm atmayacaktr... Ama biz size sava nermiyoruz; aramzda bir taksim duvar oluturulmas ilkesine ve Trkiye'nin zgrlk ve egemenlii ilkesine dayal bir ban neriyoruz. 5 7 T r k i y e ' n i n h a k l a n v e karlar b a r i z bir v u r g u y l a b e n i m s e n i y o r d u . Batl devletlerin n e r d i i taslak a n l a m a " T r k halkn B o a z l a r ' d a n g e i z e r i n d e d e n e t i m g c n d e n ve fiili e g e m e n l i k t e n m a h r u m b r a k m a k la e d e e r d i " ve " T r k i y e ' n i n e g e m e n l i k ve b a m s z l n n b a r i z bir ih l a l i y d i . 5 8 Bar a n l a m a s m z a k e r e l e r i n d e n r e s m e n d l a n m o l m a n n c a y d r a m a d Sovyet heyeti, batl tilaf D e v l e t l e r i n i n nerdii koulla rn T r k i y e ' y e yapt hakszl abartan u z u n bir m e m o r a n d u m verdi. 5 '' Gelgelelim, Lozan'daki Trk heyetinin ierin'in gayretkeliinden m e m n u n o l m a k y e r i n e skld ksa bir s r e s o n r a aka o n a y a kt. B o a z l a r s o r u n u T r k i y e ' d e n o k Sovyet Rusya iin acil bir s o r u n d u . T r k i y e d i e r b t n lkelerin sava gemileri o r t a d a n e k i l i n c e k e n d i n i K a r a d e n i z ' d e S o v y e l iktidaryla kar karya b u l u v e r m e i h t i m a l i n d e n pek h o l a n m y o r d u ; L o z a n ' d a k i h e y e t d e S o v y e t ittifakndan v a z g e e r e k b a k a avantajlar da e l d e edebileceini k e f e d i n c e , S o v y e t heyetinin d u y gu ve karlarn d i k k a t e a l m a k s z n b u n u yapt. B y l e c e ierin konfe ransn ileriki a a m a l a r n d a kendini h e m tecrit e d i l m i h e m de y a s l a n m a y tercih ettii a n a s a v d a n m a h r u m k a l m d u r u m d a buldu. 1 u b a t 1923' te konferans tarafndan o n a y l a n a n B o a z l a r h a k k n d a k i taslak a n l a m a , e s a s e n ngiliz tezinin zafer k a z a n d n n gstergesiydi. Yabanc sava g e m i l e r i n i n K a r a d e n i z ' e u l a m a l a r z e r i n d e k i tek n e m l i kstlama, hibir devletin tek bir seferde herhangi bir K a r a d e n i z lkesinin en b y k g c n d e n b y k bir d e n i z g c n g n d e r e m e y e c e i y d i . B u koullarn ka bul e d i l m e s i S o v y e t h e y e t i n i n u d e m e c i v e r m e s i n e yol at: "Baz dev-

51. The Lausanne Conference on Near Eastern Affairs, 1922-I92, Cmd 1814 ( 1923), s. 149; yukarda s. 435'le aklandmz Pamirler gndermesi bu pasajda yaplmtr. 5S.A.g.e.. s. 272, 59. zvesiya, 12 Ocak 1923; memorandumun baz blmlerinin ngilizce evirisi Sovi et Documents on Foreign Policy, der. J, Degras.c. I (1951), s. 359-66.

4 5 2 SOVYET RUSYA VE DNYA k i l e r bu anlamay Rusya. Ukrayna ve Grcistan olmakszn imzaiamlarsa d a B o a z l a r s o r u n u sorun o l a r a k kalmtr v e k a l m a y a d a d e v a m edecektir." " T r k h e y e t i n i n B o a z l a r s o r u n u n d a taknd u z l a m a c tavr, o n u n n giliz heyetiyle bar y a p m a s n saladysa d a . o n u Franszlarla ialyanlarn baz bar k o u l l a n zerindeki u z l a m a z t u t u m l a r n d a n k o r u y a m a d . B o a z l a r sorunu z e r i n d e , Sovyetler'in kar o y u y l a , bu a n l a m a y a varl m a s n d a n birka g n s o n r a C u r z o n , tilaf Devletleri h e y e t l e r i a d n a . smet'e, y a b a n c l a r n T r k i y e ' d e k i hukuki stats ile ilgili bir k o n u d a lti m a t o m verdi; bu l t i m a t o m , anlalan i e r i n ' i n tevikleriyle,
61 6

reddedi

lince k o n f e r a n s d a l d . 1923 N s a n ' n d a tekrar t o p l a n d . Bu kez. Boaz lar sorunu z l m o l d u u iin. hibir S o v y e t delegesi davet e d i l m e m i ti; o sralarda Rona'daki S o v y e t temsilcisi o l a n ve S o v y e t H k m e t i ta rafndan Lozan'a g z l e m c i olarak g n d e r i l e n Vorovski " b e y a z " bir fana tik tarafndan l d r l d . B o a z l a r a n l a m a s en s o n u n d a bar a n l a m a syla birlikte 24 T e m m u z 1923'te L o z a n ' d a imzaland-* A n l a m a hafla s o n r a Vorovski'nn R o m a ' d a k i halefi tarafndan, p r o t e s t o edilerek de olsa i m z a l a n d , a m a S o v y e t H k m e t i tarafndan hibir z a m a n o n a y l a n m a d . B u . S o v y c H k m e t i i b a k a bir kla s o k u l m a s m m k n ol m a y a n bir y e n i l g i y d i . L o z a n konferans S o v y e l Rusya'y uluslararas sah neye geri d n d r m e y o l u n d a atlm bir ileri a d m lemsil e t m e s i n e ra men, ayn z a m a n d a . Byk Devletler a r a s n d a tek b a n a o l d u u m d d e t e , h e n z orada n c bir rol o y n a y a b i l e c e k k a d a r ya da d a h a zayf lke leri kendi s a f n j e k e b i l e c e k k a d a r g l o l m a d n da kantlamt. Se siyle b u n d a n byle S o v y c Rusya'y Avrupa m e s e l e l e r i n d e g r m e z d e n g e l m e y i giikc gletirecek olan Avrupa'daki ortak, A s y a ' d a hl m e v c u t deildi. L o z a n ' d a en ok k a n t l a n a n ey, R a p a l l n ' n u n d e e r i o l m u t u .
2

61). The Lausanne Confrent e on Near Bauern Affairs, I92Z /V23, Cmd 1814 ( 192.1). v 4 5 6 . Konferansla yiis.-m.in ufak tefek olaylardan biri <)c ierin'in Cr/on'u ziyaretiydi - ki isel grmeleri budur. ierin'in sunduu (ve u ana kadar ulalabilen lek) versiyona go re, konuma esasen propaganda meselesi etrafnda donmu. ierin, ngiliz aleyllar propajt.mda zerindeki csm yasan sk skya uygulandn iddia rimelle beraber, "bir ksmust parti yesini kendini bir komnist olarak ifade etmeyi brakmaya zorlayanlayz" demi, Cur/on da cevaben "propagandada sadece yzde elli indirim" yapmann kabul edilecek ey olmadn sylemi [T/elli S"ezd Sovclov Soelskih Sotsialsteskk Respblik (19251, 5.
93).

6 1 . L. Fischer. 77' Soviets in World Affairs (1930), c. I. s. 4(N 6 2 . Treaty of Peace with Turkey, and oihei Instruments signed at Lausanne on July 14.
/!)2J,Cmil 1929(1923)

B L M 33

UZAKDOU: I-TUTULMA

U z a k d o u Sovyet d politikasnn fiili y r n g e s i n e , O r t a d o u ve Avrupa l k e l e r i n d e n daha g e girdi. H e m J a p o n y a h e m d e i n , resmi olarak, re j i m i n ilk g n l e r i n d e karlan b a n k a r a r n a m e s i n i n ve r a d y o d a n yaynla nan d i e r arlarn hitap etlii sava lkeler a r a s n d a yer alyorlard. A m a bu belgeleri k a l e m e a l a n ve y a y m l a y a n l a r n a k l n d a pek de bu l keler yoktu; 24 K a s m / 7 Aralk 1917 larhl " R u s y a ve D o u ' n u n btn M s l m a n E m e k i l e r i n e " balkl ar H i n d u l a r d a ieriyordu, 1 a m a H i n d i s t a n snrlar t e s i n e u z a n m y o r d u . K u r u l a n ilk temaslar da esasen d m a n c a y d . 1896 Rus-n a n l a m a s n a e k l e n e n bir p r o t o k o l l e i n t o p raklarnda kurulan, a m a m l k i y e t i v c y n e t i m i Ruslarn elinde o l a n in D o u D e m i r y o l u irketi h e m e n bir ihilaf k o n u s u oldu. Peirograd'daki d e v r i m d e n birka g n sonra, d e m i r y o l u idaresinin m e r k e z i olan Harbin' deki iilerin k u r d u u bir S o v y e l , d e m i r y o l u n u n y n e t i m i n i Rus bakan G e n e r a l Horvath'n e l i n d e n a l m a y a alt. Bu giriim direnile karlat ve itilaf Devletleri h k m e t l e r i n i n nerisiyle, " d z e n i s a l a m a k " a m a cyla H a r b i n e 10.000 i n askeri g n d e r i l d i . 2 2 0 K a s m 1917/2 Ocak 1918 iarihinde i n H k m e t i 1 8 % a n l a m a s n ihlal e d i p irketin bana i n l i bir b a k a n atayarak d e m i r y o l u n u d e v r a l m gibi o l d u . 3 a m a o sra larda " b e y a z " R u s idarenin y e r i n e inlilerin g e m e s i n i n M o s k o v a ' d a cid di bir skntya n e d e n o l m a s b e k l e n e m e z d i . ki ay s o n r a i n birlikleri son stasyon Halar'a k a d a r btn d e m i r y o l u n u igal e t m i l e r d i ve Sibirya'ya gidi ve o r a d a n gelileri d u r d u r m u l a r d . 4 Petrograd'da J a p o n B y k e l i s i dier tilaf Devletleri temsilcilerinin tavrlarn izleyip 1918 u b a t ' n d a onlarla birlikte Vologda'ya ekildi ve yeni rejimle herhangi bir iliki k u r m a y g a y r e t k e bir tavrla reddetti.
1 Bkr. yakanda s. 220 2. Foreign Policy of the Unied Sates. 1918 Austin, c. ( 1 9 3 2 ) , s. 3 3 Millard's Revieu-Ivgb^y). l O c a k 1918.5 ittf. China Year Book 1922), s. 624. 4. Millard's Revie (anghay, 16 Marl 191 K. s. R3.

I9'l (anghay,

454

SOVYET RUSYA V E DNYA

S o v y e t H k m e t i b a l a n g t a i n Elisi'ne d a h a o k u m u t b a l a m t . arlk rejiminin b t n a n l a m a l a r n n g e n e l olarak h k m s z ilan edildi ini zellikle i n ' i k a s t e d e r e k sk sk tekrarlyor ve i n H k m e t i ' n e i n ' i ilgilendiren eski a n l a m a l a r n ilga e d i l i p yerlerine yenilerinin imza l a n m a s iin m z a k e r e l e r y a p m a y n e r i y o r d u . A m a 1918 M a r t ' n d a tilaf D e v l e t l e r i , d a h a sonralar y a y n l a n a n bir S o v y e t belgesindeki szlerle, " P e k i n h k m e t i n i grtlandan y a k a l a y p " o n u " R u s ii v e kyl h k m e t i y l e her trl likiyi b r a k m a y a " zorladlar. 5 5 N i s a n 1918'de Vladivostok'a bir J a p o n birliinin k a r m a y a p m a s (ki b u n u n , f I i laf Devletlcri'nn yapt k a p s a m l bir askeri m d a h a l e n i n ilk a d m o l d u u s o n r a d a n anlalacakt), Sovyetler'in M o s k o v a ve Vologda'daki tilaf Devletleri temsilcilerine, b a s n d a da y a y m l a n a n sert p r o t e s t o l a r g n d e r m e s i n e yol a t . 6 B i r k a g n s o n r a Sovyet R u s y a ' n n U z a k d o u ' d a k i stats belirsiz temsilcisi Yanson, M a n u r y a snrnda inli bir temsilciyle yapt loplantda, tilaf D e v l e t l e r i n d e n destek alan " b e y a z " K a z a k general S e m e n o v ' u n in t o p r a k l a r n d a n Sovyet t o p r a k l a r n a yapt saldrlar p r o t e s t o etli. 7 B t n bu protestolarn hibir etkisi o l m a d . n H k m e t i tilaf D e v l e t l e r i n i n m d a h a l e s i y l e r e s m e n ittifak k u r d u , hatta bu ittifakn bir nianesi olarak bir i n birliini V l a d i v o s t o k ^ g n d e r d i . 1918 y a z n d a n 1920'nin ilk aylarna k a d a r Sibirya, Sovyet H k m e l i ' n e kar savan s r d r l d balca sava a l a n l a r n d a n biriydi. K o l a k ' m k n d e n sonra, t a m p o n k a b i l i n d e n Uzak D o u C u m h u r i y e t i oluturuldu v e d e n i z kysndaki bu b l g e n i n snrlar i i n d e k i geri k a l a n J a p o n kuvvetleri ted r i c e n geri e k i l d i . A m a son J a p o n birlikleri Vladivostok'tan a n c a k 1922 K a s m ' n d a . y a n i oraya g i t m e l e r i n d e n d n b u u k yl sonra e k i l d i . 8 1919'da S o v y e t Rusya'y d d n y a d a n ayran tecrit duvarnn en nfuz e d i l m e z b o l m U z a k d o u tarafyd v e b u d u v a r e n g e o r a d a ykld. A m a belli bir paralellik gzlenebilir. 1920 yl, Avrupa'da o l d u u gibi U z a k d o u ' d a d a , ilikilerin askya alnd ve S o v y e t Rusya'nn dland d n e m i n s o n a e r m e k t e o l d u u n u n ilk iaretlerini b e r a b e r i n d e gelirdi. S o v y e t d i p l o m a s i s i n i n Avrupa v e O r t a d o u ' d a k i k o n u m u n u t a h k i m e t m e ye balad 1921 yl, U z a k d o u ' d a da ilk baarlarn k a z a n d yl o l d u .

5. Bu ilemlerle ilgili hibir belge yaynlanmam r. Bunlarla ilgili bilgimiz, daha ileriki tarihlerde Sovyetler'in yanl olduka mulak iki beyanla snrldr. Bu beyanlarn ilki beinci Tm Rusya Sovyeler Kongresine sunulan Narkommdel raporunda (bkz. aada s. 465-6). ikincisi ise 25 Temmuz 1919 tarihli Sovyel bildiri s indedir (bkz. aada s. 466). 6. Bkz. yukarda s. 82, not 72. 7. zvestiya, 13 Nisan 1918. 8. Bu olaylar c. I,s. 322-32'de ana hatlanyla anlatlr.

UZAKDOU: 1 - TUTULMA 4 5 S

1917 ile 1921 a r a s n d a k i b t n d n e m b o y u n c a M o s k o v a ile J a p o n y a a r a s n d a d o r u d a n h i b i r iliki yoktu. A m a h e m J a p o n y a d o u A s y a ' d a k i balca d m a n ve balca e m p e r y a l i s t devlet o l d u u iin, h e m de saylan gittike a n a n ve ezilen bir p r o l e t a r y a y a s a h i p o l a n b y k bir s a n a y i l k e s i o l a r a k d e v r i m y a p l m a y a elverili v e d e v r i m c i p r o p a g a n d a faaliyeti s r d r m e y e m s a i t bir alan o l d u u iin, b a l a n g t a U z a k d o u ' d a k i Sov yet politikasnn ve S o v y e t kayglarnn asl o d a i n ' d e n o k J a p o n ya'yd. D o l a y s y l a , S o v y e t bak a s n d a n J a p o n y a U z a k d o u ' n u n h e m ngilteresi h e m d e A l m a n y a s d u r u m u n d a y d . J a p o n y a ' n n batyla ayn d o r u l t u d a s a n a y i l e m e s i n i n a r d n d a n o n d o k u z u n c u yzyln son yirmi ylnda batl siyasi fikirler J a p o n y a ' y a t e d r i c e n szmt. I 9 0 1 ' d e , sonra lar n d e gelen J a p o n k o m n i s t l e r i n d e n biri o l a n K a t a y a m a ve sonralar anarko-sendkalist o l a n K o t o k u tarafndan bir sosyal d e m o k r a t parti ku ruldu, a m a yetkililer tarafndan a b u c a k datld. R u s - J a p o n sava sra s n d a radikal bir g a z e t e ilk kez olarak Komnist Manifesto'nun J a p o n c a evirisini y a y m l a d . 1904 A u s t o s u ' n d a K a t a y a m a kinci E n t e r n a s y o n a l ' n A m s t e r d a m ' d a k i k o n g r e s i n e katld; K a t a y a m a ile P l e h a n o v ' u n to k a l a m a s k o n g r e n i n e n o k hatrlanan a n l a r n d a n biri oldu. S o n r a k i d n e m b o y u n c a J a p o n y a ' d a k i btn Sol h a r e k e t v e faaliyetler sistematik bask ve e z i y e t e m a r u z kald. 191 l ' d e Kotoku ve b a k a leri g e l e n anar istler m p a r a t o r u l d r m e y e ynelik bir k o m p l o d z e n l e d i k l e r i sula m a s y l a i d a m edildiler; ki yl sonra K a t a y a m a ABD'ye g o e t t i . 9 Birinci D n y a Sava Japonya'y, o k cret alan ve yetersiz b e s l e n e n iiler z e r i n e yeni y k l e r getiren bir iirilmi krlar ve fiyatlar d n e m i ne s o k t u . 1918 A u s t o s ve Eyll'ndeki nl " p i r i n a y a k l a n m a l a r " , Ja p o n y a ' d a p r o l e t a r y a n n h u z u r s u z l u u n u n n e d e n o l d u u bir rgtl ii h a r e k e t i n e b e n z e r bir eyin ilk kez aa kyd. A m a o sralarda R u s Bolevikleri tehdit a l t n d a k i kendi m e r k e z l e r i n d e n U z a k d o u k a d a r u z a k bir y e r e y a r d m d a b u l u n a c a k ok az k a y n a a s a h i p l e r d i . J a p o n y a ' d a dev rimci e y l e m alannn Bat A v n p a ' d a k i n d e n o k d a h a snrl o l d u u ve bu raya o k d a h a zor ulalabildii akt. 1918 K a s m ' n d a yaplan birinci d o u k o m n i s t rgtleri k o n g r e s i tarafndan kurulan "uluslararas p r o p a g a n d a u b e s i " n d e . t a s a r l a n a n on iki alt-ubeden biri J a p o n y a ' y a ayrlm t . 1 0 A m a bir J a p o n y a ubesinin gerekten d o u p d o m a d bilinmiyor.

9. Bu dnemin ayrntl bir anlatm iin bkz. Hyman Kublin'in urada yaynlanan yaz s: Journal of Modern History (Chicago), c. XXII, No. 4 (Aralk 1950). s. 322-39. \Q.Jin-Nasionafnosei, No. 5(13), loubal 1919.

4 5 6 S O V Y E T RUSYA VE DNYA M o s k o v a ' n n 1919 Oca n d a K o m i n t e r n ' i n k u r u l u k o n g r e s i iin gnder dii a r d a " T o k y o ve Y o k o h a m a ' d a k i sosyalist g r u p l a r " d a n bahsedili y o r d u . " A m a k o n g r e y e h i b i r J a p o n d e l e g e k a t l m a d v e Tokyo'daki bir g r u b u n u b a t d e v r i m i n i k u t l a y a n v e M o s k o v a ' y a rastlantyla H o l l a n d a l bir k o m n i s t tarafndan getirilmi o l a n iki yllk bir bildirisinin o k u n m a sna z a m a n ayrlm o l m a s , 1 2 h e m J a p o n y a ' y l a temas k u r m a a r z u s u n u h e m d e b u n u y a p m a i m k n l a r n n kstlln gsterir. K s m e n bat radi k a l i z m i n i n k s m e n d e Bolevik d e v r i m i n i n etkisiyle J a p o n e n t e l e k t e l l e r Sol g r u p l a r o l u t u r m a y a baladlar; bu gruplarn o sralarda pratik bi p r o g r a m ve kitlelerle pek, hatta hi temas y o k m u gibi g r n y o r d u , 1919 E k i m i ' n d e bir anarko-sendkalist ve bir radikal sosyalist g r u b u n k o a l i s y o n u y l a bir J a p o n "sosyalist f e d e r a s y o n u " o l u t u r u l m u o l d u u sy lenir. 1 -' 1920 N i s a n ' n d a K a t a y a m a ' n n n c l k yapt "ABD'deki bir l a p o n sosyalist g r u b u " , J a p o n y a ' n n N i k o l a v c s k k y m n a m i s i l l e m e o l a r a k Vladivostok'ta yapt askeri e y l e m l e r e kar bir protesto y a y m l a d ; 1 4 ABD'deki J a p o n l a r n 1920 Aral'nda Tokyo'da bir sosyalist birlik kurul m a s n a da lham v e r m i olduklar a n l a l y o r . s K o m i n t e r n ' i n bu alandaki ilk h a m l e l e r i iin z o r l u u n d a n b a k a bir e yi g s t e r m e d i . K o m i n t e r n ' i n 1920 A u s t o s u ' n d a k i ikinci k o n g r e s i n i n m a n i f e s t o s u n d a , "feodal erevesi iinde k a p i t a l i z m i n elikileriyle parala nan J a p o n y a , derin bir d e v r i m c i krizin e i i n d e d i r " d e n i y o r d u . 1 6 A m a b u tehis a m p i r i k kantlardan o k Marksist t e o r i y e dayalyd. 1920 s o n b a h a r n d a K o m i n t e r n temsilcisi olarak i n ' e g e l m i o l a n Vbtinski, 1 7 n d e ge len solcu liderlerden anarist Osugi'yi a n g h a y ' d a kendisini z i y a r e t e d a vet e d e r e k d o r u d a n bir h a m l e yapt. Bu ziyaret s o n u c u n d a O s u g i , J a p o n y a ' d a a r a l a r n d a k o m n i s l l e r l e ibirlii y a p a c a k bir Sol derginin k u r u l m a s da o l a n eitli faaliyetler s r d r m e k iin m a l i k a y n a k b u l m u o l d u . 1921 O c a ' n d a Rodo Undo (i H a r e k e t i ) adyla gerekten de k a n l -

11. Bkz. yukarda s 118. ar listesine bu gruplarn da dahil edilmesi, muhlemden, srada Moskova'ya ABD'den Japonya zerinden gelmi olan Hollandal komnist Rugers'n iiydi. New York lan Tokyo ve Yokohama'daki sosyalis gruplara Japon sosyalist Katayama' nn selamlarn glrm. Japonya'dan Moskova'ya da ubat devrimini kullayan 1 Mays 1917 tarihli bir bildiriyi (bkz. bir sonraki nol) gclrmil (Istorik Marksist, No. 2-3, |035, s. 86-8). 12. Deri. Kongress der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1921), s. 193-4, 13. Tikhii Okean, No. 1, 1934, s. 124-5. 14. Soviet Russia (New York), 15 Mays 1920, s. 483-4. 15. Kommunistieskii Internatsional, No. 18 (8 Ekim 19211, col. 4721-2. 16. Kommunistieskii Internatsional v Dokumentak (1933). s. 140. 17. Bkz. aada s. 469.

UZAKDOU: I - T U T U L M A 4 5 7 m a y a balayan ve yayn k u r u l u n d a iki k o m n i s t i n b u l u n d u u bu dergi polis tarafndan a b u c a k kapatld. 1921 i l k b a h a r n d a o iki k o m n i s t t e n biri o l a n K o n d o a n g h a y ' a gitti. O r a d a b a k a n l n K o m i n t e r n delegesi sfatyla P a k D i n - u n ' u n yapt on iki i n l i ve K o r e l i d e n o l u a n bir ko m i t e y l e grt, J a p o n y a ' d a a l m a l a r y a p m a k iin o n l a r d a n 6 3 0 0 y e n ald v e a y n yln y a z n d a M o s k o v a ' d a y a p l a c a k K o m i n t e m ' i n n c k o n g r e s i n e J a p o n delegesi sfatyla k a t l m a y a davet edildi. G e l g e l e i m J a p o n y a ' y a d n n d e o da t u t u k l a n d , a m a ksa bir sre s o n r a kant ol m a d iin salverilmi o l d u u anlalyor. 1 3 B u baarszla r a m e n , n c k o n g r e iin M o s k o v a ' y a gelen bir J a p o n szc " J a p o n y a ' d a d a h a y e n i r g t l e n m i o l a n k o m n i s t partinin d e v r i m c i s e l a m l a n n " d a getir miti. ^ A m a i t i m a t n a m e s i yoktu ve bu k o m n i s t parti giriiminin de l d o m u o l d u u anlalyor, zira ertesi k bir J a p o n partisi k u r m a inin y e n i balan e l e a l n m a s g e r e k m i t i . J a p o n y a ' n n Sovyel politikasna da Bolevik p r o p a g a n d a s n a da kapa l o l m a s . J a p o n e m p e r y a l i z m i n i n en bariz h a s s a s noktas olan K o r e ' d e k o m n i z m e gsterilen d i k k a t e d e e r ilgiyi a k l a y a n faktrlerden bridir. R u s - J a p o n savandan s o n r a o k sayda Koreli g m e n Sibirya'ya yerle m i v e b i r k a Koreli e n t e l e k t e l i n yolu d a P e t e r s b u r g ^ d m t . 2 0 A B D ' d e d e y i n e bir a v u Koreli srgn kamet e d i y o r d u . u b a t v e E k i m dev rimleriyle d o r u k n o k t a s n a k a n Birinci D n y a Sava bu Koreli gruplar arasnda doal olarak belli bir h e y e c a n yaratt. K o m n i s t E n t e r n a s y o n a l ' in k u m l u s u n d a n n c e 1 9 1 8 Aral'nda P e t r o g r a d ' d a yaplan uluslararas t o p l a n t d a Koreli bir d e l e g e d e k o n u m a y a p t ; 2 1 Enternasyonal'n 1 9 1 9 M a r t ' n d a k k u r u l u k o n g r e s i n e d e , h e r h a n g i bir referans o l m a y a n bir baka Koreli katld. Bu sralarda h e r ikisi de lkelerinin J a p o n y a ' d a n k u r t u l m a s n talep e d e n iki ayr K o r e ulusal hareketi o n a y a k m t . B u n l a r d a n biri ultslann kendi kaderlerini tayin hakk erevesini e s a s

IS. R Langer ile B. Swcaringen'in Pacific Affairs (New York), c XXIII (1950), No. 4, 5. 340-1'de yaynlanan yazs; Bay Langer ve Bay Swearingen bana Japon kaynaklarndan baka bilgilerde iletti 1er. 19. Protokoll des III. Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg. l M D . s 1023. 20. (926'da yaplan nfus saym, Sovyet uyruunda S5.0O Koreli ve herhalde ou Koreli olan ve SSCB'de oturan hemen hemen ayn sayda Japon uyruunda yabanc oldu unu gsteriyordu; ilk grubun yalnzca yzde onu kentlerde oturuyor, yzde altmtan faz las okuma yazma bilmiyordu (F. Lorimer, The Population of the Soviel Union (Cenevre. 1946), s. 61-2). 21. Sowjet-Russland und Die Vlker der Welt (Petrograd, 1920), s. 36-8; bu toplant iin bkz. yukarda s. 117.

4 5 8 SOVYET RUSYA V E DNYA a l a n ve bata ABD o l m a k z e r e tilaf Devletler'nn s e m p a t i s i n i k a z a n m a ya alan bir b a m s z l k p r o g r a m n a s a h i p bir K o r e ulusal k o n s e y i o l u t u r d u ; bu h a r e k e t i n lideri A m e r i k a n vatanda bir Koreli ve B a k a n Wilson'un eski r e n c i l e r i n d e n biri o l a n S y g m a n Rhee'ydi. 1919 M a r t n d a K o r e ' d e bir ulusal a y a k l a n m a y a r a t m a y a alan bu g r u p , 1 1 a y a k l a n m a Ja p o n l a r tarafndan kolayca bastrlnca v e P a r i s b a n konferans K o r e so r u n u n u e l e a l m a y r e d d e d i n c e etkisini k a y b e d i p d a l m gibi g r n y o r . D i e r g r u p k a r m a bir milliyeti v e d e v r i m c i p r o g r a m z e r i n d e Bolevikler'le birlii y a p m a y a a l y o r d u . J S z k o n u s u g r u p K o r e Sosyalist Partisi adyla, 1919 N i s a n t ' n d a Vladivostok'ta bir " k o n g r e " d z e n l e d i ve faaliyetlerini IKKl'ya rapor e t m e l e r i iin Pak Din-un ve baka iki delege yi M o s k o v a ' y a g n d e r d i . 2 3 K o r e K o m n i s t Partisi r e s m e n 1920 ylnda k u r u l d u . 2 5 Pak Din-un K o m i n t e m ' i n kinci ve n c k o n g r e l e r i n e parti delegesi olarak katld ve bir sre M o s k o v a ' d a Kore'yle ilgili m e s e l e l e r d e itibar edilen s z c haline geldi. A m a Kore h a r e k e t i , K o m i n t e r n tarafn d a n n e k a d a r sebatla d e s t e k l e n i r s e d e s t e k l e n s i n . J a p o n e m p e r y a l i z m i n i n nfuz e d i l e m e z g r n e n zrh z e r i n d e m i n i k bir ine d e l i i n d e n t e y e geemedi. in'deki d u r u m , S o v y e t d p o l i t i k a s n a biim verenlerin g z n d e e n balarda, J a p o n y a ' d a k i d u r u m d a n o k d a h a k a r m a k ve ilk bakta u m u t vaat e t m e k t e n e n a z o n u n k a d a r uzakt. G e l g e l e i m . Sovyet politikasn c a n alc b i i m d e e t k i l e y e n ve u z u n v a d e d e o n a i n ' d e o l u m l u ve baar l e y l e m l e r y a p m a i m k n n s u n a r k e n , J a p o n y a ' d a buna izin v e r m e y e n iki n e m l i fark vard. Birincisi, i n proletaryas saysal b a k m d a n J a p o n p r o l e t a r y a s n d a n o k d a h a a z o l m a s n a v e b u r a d a bir proletarya d e v r i m i o l m a ihtimali o k d a h a uzak g r n m e s i n e r a m e n , i n milliyetilii J a p o n y a ' d a hi o l m a y a n bir d e v r i m c i coku k a y n a o l u t u r u y o r d u , Lenin uzun bir sre n c e i n ' i de ran ve T r k i y e ile birlikte e m p e r y a l i s t devletler tarafndan s m r l e n ve ezilen " y a n - s m r g e " l k e l e r arasnda saymt. 1911'deki

22. TikhiiOkean. No. 1,1934. s. 124; 1919 Aralnda yaplan yedinci Tm Rusya Sov yetleri Kongresi'ne katlan bir Koreli delegeye gre, Kore proletaryas iindeki "Sac grup lar" tarafndan rgtlenen bu ayaklanmada 20.000 Koreli lmtr (J Vserossiisktt S~e;d Savcm-1.1920/. s 273). 23.Revolyulsyo naDalnem Vosloke ( 1923). s. 359-74. 24. Kommunislieskii Inernasionai, No. 7-8 (Kasm-Aralk 1919), col. 1171-6; 7i l'jeossiiskii S"ezd Soveov < 1920), s. 274. 25. Kommunislieskii Inernasionai. No. 12 (20 Temmuz 1920), col. 2157-62; bu yaz da Uzakdou'nun devrimci nemi klasik savlarla ele alnr.

UZAKDOU: I - T U T U L M A

459

i n d e v r i m i , on d o k u z u n c u yzylda Avrupal devletler ve J a p o n y a tara fndan i n ' e d a y a t l a n " e i t s i z " a n l a m a l a r a kar d u y u l a n milli h n c bilemiti; Sovyet H k m e t i ' n i n R u s y a ' n n bu a n l a m a l a r d a k i hissesini ve b u n l a r d a n d o a n imtiyazlarn r e d d e t m e s i , Sovyet politikasnn v e Sov yet p r o p a g a n d a s n n gl k a l e m l e r i n d e n biriydi. S o v y e t Rusya ile bat d n y a s a r a s n d a b y y e n u u r u m , n e r e d e y s e o t o m a t i k olarak Bolevik d e v r i m i le i n milliyetilii a r a s n d a bir ittifak d o m a s n salad. Ja p o n y a ' n n h e m i n ' e kar taknd tavr h e m de Rus i savanda " b e y a z l a m a verdii d e s t e k a s n d a n batl devletlerle ayn saflarda yer a l m a s, Sovyet R u s y a ' y a ve milliyeti i n ' e J a p o n y a ' y a kar ortak bir d m a n l k zemini v e r i y o r d u . stelik i n milliyetilii in'in kendi iinde d e bir b l n m e y a r a t y o r d u . Sovyet politikas i n meseleleriyle ilk defa il g i l e n m e y e balad sralarda, batl devletlerle ve J a p o n y a ' y l a az o k ya kn bir ibirlii iinde alan P e k i n ' d e k i i n H k m e t i , en n e m l i illerin ouna h k i m o l a n v e K a n t o n ' d a k i a z o k rgtl (ve 1919 d e v r i m i n i n " b a b a s " Sun Yat-sen'in k l a v u z l u u n d a k i ) milliyeti h k m e t i n aktif bi i m d e kar kt m a h a l l i diktatrler z e r i n d e istikrarsz ve d a h a o k lafta kalan bir o l o r i t e u y g u l u y o r d u . Lenin 1912'de n d e v r i m i n i R u s d e v r i m i y l e karlatrm v e S u n Yat-sen'in i n ' d e kapitalizmi p a s g e i p dorudan sosyalizme gemenin m m k n olduu yolundaki " d ' u n " g e r i c i " bularak r e d d e t s e d e , S u n Yat-sen'in kendisini "asalet ve coku d o l u d e v r i m c i bir d e m o k r a t " olarak t a n m l a m t . 2 ' ' Sun Yat-sen M a r k s i s t deildi v e snf savan a k a r e d d e d i y o r d u . A m a s a v u n d u u d e m o k r a si anlay. R o u s s e a u ' n u n k i gibi, d o r u d a n ve totaliterdi; bu da o n u hali h a z r d a k i batl d e m o k r a s i b i i m l e r i n e Boleviklikten d a h a y a b a n c kl y o r d u . Bolevik d e v r i m i n i " i n l i selefinin k o p y a s " olarak s e l a m l a d s y l e n i r , 2 ' Lenin'in rgtl ve disiplinli d e v r i m c i parti a n l a y n d a n ' b i r eyler rendiine dair kantlar da vardr.26 Bu yzden de in vc Rus d e v r i m l e r i n i y a p a n l a r a r a s n d a , siyasi bir biime b r n m e d e n o k n c e . h a t t a aralarnda iletiim bile k u r u l m a d a n n c e belli bir doal s e m p a t i var d. B u k o u l l a r d a S o v y e t d i p l o m a s i s i . Pekin h k m e t i n i r e s m e n tanmay s r d r s e d e , g e n i bir m a n e v r a z g r l n d e k o r u y o r d u ; b u b a k m d a n d i e r devletlerin d i p l o m a s i l e r i n d e n esasl bir fark yoktu, a m a n n d e o n l a r d a n d a h a fazla frsat v a r d .

26. Lenin, Somemva, c. XVI, s. 27-9. 27. Sun Fo. China Looks Forward (1944), s. 10. 28. B. I. Schwartz, Chinese Communism and the Rise of Mao (Harvard. 1951 ), s. 213, not 33.

4 6 0 SOVYET RUSYA V E D N Y A kincisi, R u s y a ile J a p o n y a arasndaki d o r u d a n t o p r a k t e m a s k k ve zel bir blgeyle snrl o l m a s n a karlk, R u s y a ile i n d n y a d a k i en u z u n k a r a snrn paylayorlard. Sovyet-in ilikileri, Rus-n ilikile rinin o k u z u n z a m a n d r o l d u u gibi, i n i m p a r a t o r l u u n u n , halklarn m e r k e z i i n h k m e t i n i n otoritesine h e r z a m a n u y a d a b u l d e kar ktklar d blgeleri z e r i n d e k i geleneksel R u s b a s k s n d a n k a y n a k l a nan sorunlarn h k m altndayd. Rusya'nn Asya blgeleri ile i n ara snda b u tr b l g e v a r d : S i n k i a n g ( i n T r k i s t a n d a d e n i r ) , M o o l i s tan ve M a n u r y a . N f u s y o u n l u u d k o l a n ilk kisinde srasyla T r k i diller v e M o o l c a k o n u a n , inli o l m a y a n halklar y a y o r d u ; w s a d e c e n c b l g e d e , y a n i M a n u r y a ' d a byk d o a l k a y n a k l a r v e y o u n bir inli nfus b u l u n u y o r d u ; buras Rus-in snrnn, Ruslarla inlilerin d o r u d a n toprak t e m a s n d a b u l u n d u u tek p a r a s n o l u t u r u y o r d u ve i n D o u D e m i r y o l u b i i m i n d e k i e n n e m l i ihtilaf k o n u s u d a b u r a d a n k a y n a k l a n y o r d u . J a p o n y a ' n n b t n bu blgelere gsterdii ilgi (Sinkang'da on d o k u z u n c u yzyl latryordu. Bu U blge a r a s n d a S i n k i a n g bu d n e m d e politika m e r k e z l e r i n d e n hayati bir rol o y n a y a m a y a c a k k a d a r uzakt. i n tarafnda, gl ve yete nekli bir ynetici o l a n Y a n g T s e n g - h s i u blgeyi 1912'den beri P e k i n ' d e n n e r e d e y s e t a m a m e n b a m s z olarak y n e t m i t i . 3 1 Sovyet tarafnda, Bol evik d e v r i m i n i n a r d n d a n M o s k o v a ile T a k e n t a r a s n d a k i iletiim n e r e d e y s e iki yl b o y u n c a t a m a m e n kesildi; merkezi o t o r i t e varln 1920 ilk b a h a r n d a n n c e h i s s e t t i r m e y e b a l a m a d ve o k d a h a ileri tarihlere k a d a r T r k i s t a n ' d a etkili o l a m a d . 3 2 Snrn S o v y e t tarafndaki b o z u k koullar d a , yerel ilikiler bile z o r l u k l a kuruluyordu ki bu l i k i l e r d e y r e y i ilgi lendiren meselelerle snrl kalyordu. Bu d n e m d e Yang'n asl d e r d i , d e v r i m d e n s o n r a S i n k i a n g ' a d o l u m u o l a n , g v e n l i k v e d z e n i tehdit e d e n binlerce " b e y a z " g m e n i n R u s t o p r a k l a n n a iadesini s a l a m a k t . 3 3 b o y u n c a pasif, M o o l i s t a n ' d a a r a l k l , 3 0 M a n u r y a ' d a ise srekli ve aktif bir ilgiydi bu) d u r u m u d a h a da k a r m a k -

29. Sinkiang nfusunun karmak elnik yapsyla ilgili en yeni aratrma urada buluna bilir: O. Latimore, 77e Pivot of Asia (Boston. 1950), s. 103-51. 30. Japonlann 1917'den nce Moolistan'a gsterdikleri ilgi iin bkz. G. M. Frilers, Outer Mongolia and its international Position (Baltimore, 1949), s. 217-26. 31. Yang'in ynetimde bulunduu dnemin, kaynaklara da atflarda bulunan, kabataslak bir eskizi iin bkz. O. Lattimore, The Pivot of Asia (Boston, 1950), s. 52-64. 32. Bkz. c. 1. s. 303-4, 306-10. 33. 1916'daki Kazak isyanndan sonra birok Kazak da Sinkiang'a kamt, ama Kazak lar rksal ve ekonomik olarak kendilerine hsm olan gruplarla kolayca kaynamlar ve cid-

UZAKDOU: I - T U T U L M A 461 S o v y e t T r k i s t a n ' n n b a n d a k i yetkililer acilen snr ticaretinin y e n i d e n b a l a m a s n istiyorlard; S i n k i a n g ' d a n yaplan iftlik h a y v a n , d e r i ve a y ithali R u s O r t a Asyas'nn e k o n o m i s i n d e o k n e m l i bir rol o y n a m t , a m a e s k i d e n b u n l a r a karlk olarak ihra edilen tekstil ve t k e t i m malla r artk p e k b u l u n m u y o r d u . 27 M a y s 1920'de S i n k i a n g valisi ile T a k e n t y n e t i m i a r a s n d a bir a n l a m a i m z a l a n d . ki taraf da b r n n toprakla r z e r i n d e ikier "ticaret ve d ilikiler ofisi" k u r a c a k t . S o v y e t ofisleri nin ikisi de S i n k i a n g ' n k u z e y snrnda b u l u n a n I-li ve I-ning'de b u l u n a cakt; in'in b r o l a r ise, n e d e n o l d u u b i l i n m e z bir b i i m d e , S o v y e l T r kstan'nda deil, biri S e m i p a l a t i n s k ' d e k i S e m i r e c h e ' d e , b r de Sibirya-Moolistan snr z e r i n d e k i Verkhne-Udnsk'de o l m a k zere Sibir ya'da kurulacakt. S o v y e t T r k i s t a n le S i n k i a n g a r a s n d a k i ticaret Sinki ang'n k u z e y b l g e l e r i n e , yani I-li'ye giren tek bir yolla snrlanacakt. T a k e n t yetkilileri, n t o p r a k l a r n d a b u l u n a n ve inli otoriteler tarafn d a n geri g n d e r i l e b i l e c e k b t n sivil ve askeri R u s g m e n l e r i in "ihlal e d i l e m e y e c e k bir a f k a r m a y taahht e d i y o r l a r d . in'in Sovyet Trkistan'ndaki mlk taleplerinin halli, m u l a k terimlerle ileride yaplacak "dostane ve dorudan anlamalar'a havale ediliyordu.34 Bu a n l a m a n e r e d e y s e b l n n o k t a l a r d a S i n k i a n g yetkilileri iin bir zaferi temsil e d i y o r d u . 1881 tarihli i n - R u s y a a n l a m a s R u s y a ' y a Sinkiang'da o r a n n h u k u k u n a tabi o l m a y a n haklara s a h i p yedi k o n s o l o s l u k k u r m a hakk vermiti; b u n l a r imdi iki snr ofisine ndirilmiti, ticaret de tek bir yolla snrlandrlmt ve h e r b a k m d a n yerel h u k u k a tabiydi. Ta kent yetkilileri i s t e n m e y e n bir yk o l a n " b e y a z " g m e n l e r i geri a l m a y kabul e t m i l e r d i . A n l a m a n n R u s yurttalarna verdii Sinkang'da tica ret y a p m a haklar k u z e y blgesiyle snrlanmt; b y l e c e h l arlkla ngiliz iktidar allnda b u l u n a n G n e y Sinkang'da Sovyet nfuzu kesin

di bir sorun yaratmam slard; Sinkiang'a Kazak g uzun sre devam elli (F. Lorimer, The Population of the Soviel Union (Cenevre. 1946), s. 140). 34. Anlama ince ve Rusa olarak imzalanm olmasna ramen, hibir Rusa metin bas mam tr, ulalabilen en iyi versiyon da Treaties and Agreements with and Concerning China, 1919-1929 (Washington, 1929), s. 24-5'te inceden gilizceye yaplan bir ingiliz ce eviridir; Revue des tudes Islamiques, c. VU (Anne 1933). 1937, s. 158-9'da yaynla nan (burada ince zgn metnin resmen 13 Eyll 1920 larihli Pei Kinh Je Pao dergisinde yaynlanm olduu belirtilir) Franszca eviri daha ksadr, o yzden de br kadar tat minkr deildir, imza alan en nemli Rus yetkilinin ad ince'de Limaliehfu olarak geer: Sz konusu kii "Rusya'nn zel yetkiye sahip dileri memuru'' olarak lasvir edilir. Anla ma metni sadece Takent hkmetini balamasna ramen, Trkistan lopraklan dnda in temsilcilikleri kurulmas konusunda anlalmas Sovyel mzakerecinin gerekten de daha geni yetkilere sahip olduunu gsterir.

4 6 2 SOVYET RUSYA VE DNYA bir b i i m d e n l e n m i o l u y o r d u . 3 5 27 M a y s 1920 tarihli bu a n l a m a O r t a Asya'daki Sovyet iktidar ve n f u z u n u n en d k s e v i y e d e o l d u u bir za m a n d a yaplmtr. O tarihten s o n r a M o s k o v a ' y l a d z e n l i iletiimin tekrar tesis e d i l m e s i ve T r k i s t a n ' d a d z e n i n r e s t o r e e d i l e r e k 1921 N i s a n ' n d a z e r k bir T r k i s t a n S o v y e i k u r u l m a s , 3 6 S o v y e t iktidarnn b a k a yerler le o l d u u gibi Snkang'la ilikilerde de k e n d i s i n i y e n i d e n h i s s e t t i r m e s i n i salad. in'deki savan yaratt kargaalklar, H i n d i s t a n ' d a ve b t n O r t a d o u ' d a ngiliz otoritesi ve prestijinin zayflamas, S i n k i a n g ' n . ar lk rejiminin son d n e m i n d e o l d u u gibi, e s a s e n Rusya'yla yapt ticare t e b a m l d u r u m d a o l d u u n u vurgulad. N e i n n e d e H i n d i s t a n ' n ngil t e r e k o n t r o l n d e k i blgeleri Sinkiang'a, S o v y e t T r k i s t a n k a d a r pazarla ra ve arz k a y n a k l a r n a u l a m a imkn s u n a b i l i y o r d u ; Sovyet T r k i s t a n o r a d a s a l a m bir temel z e r i n e yerletikten sonra da baka hibir g Sinkiang'a bu k a d a r y a k n o l a m a z d . Bu koullarda, sonraki on yln hik yesi Rus n f u z u n u n tedricen ihyasnn hikyesi o l d u . Bu s r e balang ta ar yavat. A m a d a h a 1921'de bile S i n k i a n g ' d a n b y k m i k t a r l a r d a yaplan iftlik hayvan ticareti Semipalatinsk'leki S o v y e t ofisi tarafndan o r g a n i z e ediliyordu; b u r a d a k i i n k o n s o l o s l u u sekreterinin, Sinkiag i sava y z n d e n in p a z a r l a r n d a n k o p t u k t a n sonra, S o v y e t R u s y a ' d a pa zar a r a m a k t a n b a k a s e e n e i k a l m a d n syledii aktarlr. Bir Sovyet yazarna g r e , ertesi yl ilgili Sovyet o t o r i t e s i n d e yaplan deiiklik vc sevk edilen m a l l a r a h e m e n d e m e y a p m a n n b a a r l a m a m a s y z n d e n ticaret a z a l d . 3 7 O sralarda S o v y e t l e r i n Sinkang'la yaptklar ticareti ksilayan faktr, a k a . Sovyetler'in mteri tarafndan t a l e p e d i l e n tke tim mallarn yeterli m i k t a r l a r d a tedarik e t m e y i b a a r a m a m a s y d . 1924' ten n c e Sovyet R u s y a ile S i n k a n g a r a s n d a k i licaret ya da d i e r ilikile rin koullarnda r e s m i bir deiiklik y a p l m a d . Bu snr blgelerinin ikincisi o l a n M o o l i s t a n , M o o l t o p r a k l a r n n geleneksel olarak b l n d iki parann d a h a b y k a m a nfus y o u n luu d a h a d k o l a n y d v e I 8 5 8 ' d e A m u r blgesinin R u s t o p r a k l a r n a i l h a k n d a n beri. R u s topraklaryla 1500 m i l d e n fazla ortak snr o l a n n m p a r a l o r l u u nun gevek b i i m d e d e olsa e l i n d e t u t t u u tabya o l m u l u . R u s d i p l o m a s i s i t e d r i c e n . Moolistan' iki i m p a r a t o r l u k l a r a r a s n d a k i sa-

35, O sralarda Kagar'daki ngiliz konsolosu, Kagar'daki eski byk Rus kolonisinin 1920'lerin balarnda iyice klp yirmi kiiye indiini ve I925'e kadar Kagar'a hibir Sovyel temsilcisinin gelmediini belirtir (C. P. Skrine, Chinese Central Asia (1932), s. 66). .16. Bkz. Cilt I. s. 306-10. 37 Nnvri Vostok. c. VIU-1X ( 1925). s 26-39; Pravda. 6 Kasm 1921.

UZAKDOU: I - T U T U L M A 4 b ? hipsiz topraklar k o n u m u n a g e t i r m e y i ve d a h a s o n r a d a , 1915'te imzala n a n U tarafl K y a h t a a n l a m a s y l a , buray r e s m e n i n h k m r a n l al tnda, a m a aslnda d p e d z R u s h i m a y e s i n e tabi - t p k Tibet'in ngiltere' n i n h i m a y e s i n e tabi o l m a s g i b i - zerk bir b l g e y e d n t r m e y i baar m t . 3 3 Moollar, iki gl l k e arasna skm geri k a l m ve saylar a z bir halk k o n u m u n d a y d l a r . A m a ( R u s topraklarnda y a a y a n B u r y a t Moollar'nn gleri d n d a ) Ruslarn M o o l i s t a n ' a gleri n e m s i z bo yutlarda o l d u u v e n e m s i z kalmas d a m u h t e m e l o l d u u , o y s a M o o listan'a zaten b y k saylarda a k m olan inlilerin g ciddi bir lehdi o l d u u iin, balangta siyasi bilin- sahibi baz M o o l l a r n Rus m d a h a lesine i n ' d e n ulus olarak k u r t u l m a l a r n salayacak bir e y l e m olarak b a k m a l a r m m k n o l m u t u . i n d e v r i m i s o n u c u n d a , M o o l i s t a n ' n z erk stat sahibi o l d u u n u iddia edebildii ve m o d e m bir devletin gerei o l a n en temel m e k a n i z m a l a r k u r m a y a balad 191 l'den s o n r a ulusal bi lin s e m p t o m l a r gl bir b i i m d e ortaya k m a y a balad. Rusya'daki 1917 u b a t d e v r i m i n i n a r d n d a n Rusya'nn M o o l i s t a n ' d a ki ve U z a k d o u ' n u n baka yerlerindeki prestiji ve iktidar hzla d e geti; bu d n y a n s m a s ksa bir sre sonra, h e m J a p o n l a r n h e m de inlilerin Kyahta a n l a m a s y l a kurulan rejimi d e v i r m e a b a l a r n a girme leriyle grld. 1918-19 k n d a Sibirya'daki J a p o n otoriteleri, h e m d o r u d a n d o r u y a h e m d e h i m a y e l e r i altndaki " b e y a z " R u s g e n e r a l S e m e nov s a y e s i n d e aktif bir b i i m d e , M o o l i s t a n ' , Moolistan' ve Sibirya' d a k i Buryallar' k a p s a y a c a k bir p a n - M o o l hareketini d e s t e k l e m e y e ba ladlar. 28 u b a t 1919'da, Sibirya b l g e s i n i n i t a k e n t i n d e J a p o n y a ' n n h i m a y e s i n d e bir p a n - M o o l k o n g r e s i topland ve b t n bu blgeleri k a p s a y a n ve Tibe snrlarna k a d a r u z a n a n devasa bir M o o l devleti iin ge ici bir h k m e t belirledi. G e l g e l e l i m , bu lantanal planlar in'i Sovyet R u s y a ' d a n bile d a h a o k rahatsz etli. J a p o n yanls Anfu g r u b u n d a n olu an P e k i n h k m e t i , Tokyo'da bu d u r u m u protesto e d i p baarl o l d u ve J a p o n ajanlarnn p a n - M o o l faaliyetleri d i z g i n l e n d i . 3 9 ktidara geldiini eski arlk h k m e t i n i n b t n a n l a m a l a r n h k m s z ilan e d e r e k vur g u l a m o l a n Sovyet H k m e t i r e s m i bir protesto z e m i n i n e s a h i p deildi; kald ki artk Asya'da bu p r o t e s t o y u etkili klacak gc de y o k t u . 1919

38. Kyama anlamasnn imzaland tarihe kadar Moolislan'la ilgili Rus faaliyetleri nin ve Ruvn ilikilerinin iyi ve belgelere dayal hr anlatm iin bkz. G. M. Friers. Om er Mongolia ami ils International Position (Baltimore. 1949). s. 44-112, 151-83. 39 A K al linn i k ov. Revolyu tsionitaya Mongvtiya (larihs iz |1925], s. 68-9: Nnvyi VosioL, e. Il 11922). s. 59)-603'le yaynlanan bir yaz bu olay daha da aydnlatr.

4 6 4 SOVYET RUSYA V E DNYA T e m m u z u ' n d a i n ' d e k i eski R u s imtiyazlarn brakrken verdii b e y a n d a M o o l h a l k n a da zel bir m e s a j g n d e r i y o r d u . M o o l i s t a n " z g r bir l k e " ilan ediliyordu; b t n " R u s d a n m a n l a r , arlk yanls eliler, ban kerler v e kapitalistler" l k e d e n a t l m a l y d ; hibir y a b a n c n n M o o l i s tan'n ilerine k a r m a s n a izin v e r i l m e m e l i y d i ; ayrca S o v y e t H k m e t i Moolistan'la d i p l o m a t i k ilikilere g i r m e y i n e r i y o r d u . 4 0 B u son n e r i Moolistan'n i n ' d e n b a m s z l n a Ruslarn verdii g e l e n e k s e l destei h a t r l a t m a a m a c n g d y o r olabilirdi. A m a i savan e n civcivli g n l e r i n d e , bu hislerin p r a t i k t e p e k bir uygulanabilirlii y o k t u ; J a p o n l a rn hrslar da d i z g i n l e n d i k t e n s o n r a inlilerin blge z e r i n d e k i otoriteyi y e n i d e n e l e geirmelerinin n n d e hibir engel k a l m a m t . 1919 E k i m i ' n d e i n H k m e t i m e s e l e y i , h k i m Anfu g r u b u n a m e n s u p G e n e r a l H s u-tseng'i 4 1 Moolistan'n bakenti Urga'ya g n d e r e r e k s a l a m a bala m a y a karar verdi. Rvet ve g z k o r k u t m a l a r l a dolu birka haftadan s o n ra, baz M o o l b a k a n l a r ve ileri g e l e n l e r n H k m e t ' n e l k e n i n z e r k liinin s o n a erdirilmesini t a l e p e d e n bir d i l e k e yazdlar. B u n a d a y a n a r a k 2 2 K a s m I 9 l 9 ' d a P e k i n ' d e , M o o l i s t a n ' n z e r k s t a t s n kaldran v e K y a h t a anlamasn r e d d e d e n bir k a r a r n a m e k a r l d . 4 2 Bu g e l i m e l e r i n , o sralarda Sibirya'nn B a y k a l G l ' n n d o u s u n d a k i b l g e l e r i n d e k o n u m u n u p e k i t i r m e k t e olan J a p o n y a ' n n st kapal tevik ve d e s t e i n i ald n v a r s a y m a k m a k u l olacaktr. Rusya'daki i sava cn iddetli d n e m l e rini y a a r k e n , S o v y e l iktidar ve S o v y e t d i p l o m a s i s i bu eski R u s nfuz a l a n n d a n b t n y l e d l a n m gibi g r n y o r d u . H e r b a k m d a n ok n e m l i in D o u D e m i r y o l u n u n b o y d a n b o y a kat ettii n c snr blgesi, M a n u r y a , S o v y e t politikasnn ilk d n e m be y a n l a r n d a o k d a h a belirgin bir b i i m d e yer alr; a m a b u b e y a n l a r n m e v c u t d u r u m z e r i n d e k i etkileri d a h a d a a z olmutur. 1918'n ilk ayla r n d a in H k m e t i ' n i n M a n u r y a ' d a k u r d u u geici o t o r i t e a b u c a k bu harlat. sava b o y u n c a b l g e n i n fiili kontrol tilaf Devletler'nn a s keri kuvvetlerinin ya da o n l a r n h i m a y e s i altndaki " b e y a z " g e n e r a l l e r i n e l i n d e y d i . 1918 Nisan'nn s o n l a r n d a n D o u D e m i r y o l u ' n u n r e s m i sa hibi saylabilecek o l a n R u s - A s y a B a n k a s d o a b i l e c e k s k n t l a r d a n , k e n -

40. Tithii ken, No. 3, 1936, s. 72. 41. in cumhuriyetinin cumhurbakan Hs ih-ang'dan ayrmak amacyla ona daha ok "kk Hs" deniyordu. 42. Bu olaylarla ilgili in kaynaklar G. M. Friers, Outer Mongolia and its Interna tional Position (Baltimore, 1949). s. 185-9'da aklardr: kararname de China Year Book, 1921 (anghay, 1922), s. 577'dedir.

UZAKDOU: I - T U T U L M A 4 6 5 dini b i r F r a n s z irketi o l a r a k k a y d e t t i r i p m e r k e z i n i Paris'e tayarak k a m a y a a l t ; " 1 9 1 9 O c a n d a n itibaren d e m i r y o l u , askeri etkinlik a d n a , tilaf Devletler'ne ait bir y n e t i m kurulu tarafndan idare edildi. O l a y l a rn getii y e r d e n v e b u n l a r z e r i n d e h e r h a n g i bir etkide b u l u n m a i m k n n d a n uzak b u l u n a n S o v y e t H k m e t i , k e n d i n i p r o p a g a n d a a m a l jest lerle s n r l a n m d u r u m d a b u l d u . N a r k o m i n d e l ' i n 5 T e m m u z 1918'de ya plan beinci T m R u s y a S o v y e t l e r i K o n g r e s i ' n e verdii r a p o r d a , yln b a l a r n d a i n elisiyle y a p l a n m z a k e r e l e r d e " i n ' e , arlk h k m e t i nin M a n u r y a ' d a k i fetihlerinden v a z g e t i i m i z i v e in'in i i n d e n bir a n a ticaret y o l u n u n , i n v e R u s halklarnn m a l o l a n i n D o u D e m i r y o l u ' n u n getii b u t o p r a k l a r z e r i n d e k i e g e m e n l i k haklarn iade e t t i i m i z i b i l d i r d i k " d e n i y o r v e i n D o u D e m i r y o l u ile R u s l a r n i n ' d e k i d i e r h a k l a r h a k k n d a d a h a z g l bir b a k a b e y a n d a d a h a b u l u n u l u y o r d u : Eer bu demiryolunun inasna Rus halknn yatrd parann bir ksm in tarafndan geri denirse, in ona zorla kabul ettirilmi olan anlamadaki zaman snrn b e k l e m e d e n irketi geri alabilir... in'deki yurttalarmzn her trl top rak hakkndan v a z g e m e y i kabul ediyoruz. Her lrl tazminattan v a z g e m e y e hazrz. 4 4 1 A u s t o s 1918'de i e r i n , K a n t o n ' d a k i m u h a l i f milliyeti h k m e t i n b a , inli milliyeti lider S u n Yar-sen'e bir m e k t u p yazarak, Ruslar'n hak i d d i a l a r n d a n v a z g e m e l e r i k o n u s u n a zel olarak g i r m e m e k l e bera ber, P e k i n h k m e t i n e " y a b a n c b a n k a c l a r n k u k l a s " d i y e r e k saldrd v e lafn "Yaasn R u s ve in p r o l e t a r y a s n n birlii!" d i y e bitirdi. B y l e c e e m p e r y a l i s t b a s k d a n ulusal k u r t u l u leilmatifi. ncelikli bir b i i m d e p r o letaryann uluslararas d a y a n m a s y l a k a y n a t r l m o l u y o r d u . A m a b u m e k t u p yerine u l a a m a m . 4 5 1 9 1 9 O c a ' n d a M o s k o v a ' d a , i n ' d e y a p l a c a k p r o p a g a n d a a l m a l a r n n m e r k e z i olarak bir " i n i Birli"nin k u r u l m a s , inlilerin g n l n v e desteini a l m a y a y n e l i k ayn k a m p a n y a n n bir b a k a parasyd a n l a l a n . 4 6
3

43. Millard's Review (anghay), 4 Mays 1918, s. 354; China Year Book, 1921 (anghay 1922). s. 650-2. 44. zvesliya, 5 Temmuz 1918; rapor kongre tarafndan ele alnmam ya da lulanaklara dahil edilmemi. 1896 tarihli Rus-in anlamasna eklenen protokole gre. in 1932'den nce demiryolunu Rus sahiplerinden geri alamyordu. 45, Mektup 9 Mart 1919da (zvesiya'da yaynlanmtr (ngilizce evirisi, Soviet Docu ments on Foreign Policy, der. J. Degras, c. I (1951), s. 92-3); Sun Yat-sen ierin'e gnder dii 28 Austos 1921 tarihli bir mektupla (bkz. aada s. 472, not 65), 31 Ekim 1920 tarih li olan mektuptan nce erin'den herhangi bir mektup almadn belirtmitir, 46, A. L. P. Dennis, The Foreign Policies of Soviet Russia {1924), s. 314-5; Moskova'da

4 6 6 S O V Y E T RUSYA V E D N Y A 1919 y a z n d a . B a t konferansnda tilaf Devletleri'nin izledii politi ka Sovyetler'in elini g l e n d i r d i . Paris'teki i n heyeti, Versay a n l a m a s nn, a n t u n g ' u n J a p o n l a r tarafndan igalinin uzatlmasn o n a y l a y a n m a d d e l e r i n i p r o t e s t o etti, a m a p r o t e s t o e t k i s i z k a l d . 4 M a y s 1919'da an l a m a n'n drt bir y a n n d a , zellikle r e n c i l e r i n d z e n l e d i i d m a n c a g s t e r i l e r e k o n u oldu; Paris'teki i n h e y e t i n e d e a n l a m a y i m z a l a m a m a talimat v e r i l d i . 4 7 B u olay, milliyeti d a v a y a b y k bir i v m e k a z a n d r d ve Bolevikler'e, Sovyetler'in in'in ulusal z l e m l e r i n e gsterdii s e m p a t i v e i n ' e eit m u a m e l e e t m e isteklerini, d i e r b y k devletlerin eitsiz ve baskc politikalarnn karsna yerletirmeleri iin ilk gerek frsat s u n d u . 1919 T e m m u z u ' n d a K o l a k ' a kar yaplan baarl bir taar ruz Kzl O r d u ' y u ilk k e z olarak Urallar z e r i n d e n Sibirya'ya tad. Bu vesileyle 2 5 T e m m u z 1919'da " i n h a l k n a v e G n e y v e K u z e y n h k m e t l e r i n e " h i t a p e d e n bir bildiri y a y n l a n d . Bu bildiri. Dileri H a l k K o m i s e r i vekili K a r a h a n tarafndan m z a l a n m t . Kzl O r d u ' n u n "halk lara y a b a n c s n g l e r i n b o y u n d u r u u n d a n , y a b a n c altnlarn b o y u n d u r u u n d a n k u r t u l m a i m k n " getireceini ilan e d e n Sovyet H k m e t i , a r lk h k m e t i n i n " M a n u r y a v e d i e r b l g e l e r " d a h i l i n topraklar ze r i n d e k i b t n t o p r a k kazan m l a r n d a n v e d i e r k a z a n m l a n n d a n , R u s te baasnn b u l u n d u u l k e n i n k a n u n l a r n a tabi o l m a y a n b t n h a k l a r n d a n , dier a y r c a l k l a r n d a n ve B o x e r t a z m i n a t n n b a k i y e s i n d e n vazgetiini d u y u r d u ; b t n eitsiz a n l a m a l a r Sovyet R u s y a tarafndan ilkesel olarak h k m s z ilan edildi. Bildirinin bir c m l e s i bu v a z g e i e n D o u D e m i r y o l u ' n u d a z e l olarak dahil e d i y o r d u :

Sovyet Hkmeti in Dou Demiryolunu, madencilik ve ormanclk imtiyaz larn ve ar hkmeti tarafndan, Kerenski hkmeti tarafndan, Semenov, Kol ak ve Rus sabk generalleri, avukatlan ve kapitalistleri tarafndan elde edilmi olan btn ayncalklar tazminat istemeksizin in halkna iade etmektedir. , , 3

1000 civar yesi olduu sylenen bir inli iiler Sovyeti varm (A. Ransome, Six Weeks in Russia in 1919 (1919), s. 47). 47. R. T. Pollard. China's Foreign Relations. I9I7-19I (New York, 1933), s. 79-82: bu faydal alma esasen o yllarn basnna dayaldr. 48. Bu bildirinin herhangi bir resmi metni Narkomindel tarafndan yaynlanmamtr; zgn Franszca metnin ingilizce evirisi olduu sylenen bir metin nce saygn Millard's Review (anghay), 5 Temmuz 1920, s. 24-6'da, sonra da China Year Book. 1924-5 (ang hay, tarihsizi, s. 868-70'de yaynlanmtr. 26 Austos 1919'da/zvfijiya'da kan Rusa ver siyonda yukanda alntlanan cmle (ve bir nceki paragrafn son cmlesi) yoktu; sonralar bu cmlenin doruluu Joffe'den balayarak (bkz. s. 498) eitli Sovyet szcleri tarafndan srarla ve tutarl bir biimde inkr edilmitir. Sz konusu cmlenin doru olduu. A. S.

UZAKDOU: I - TUTULMA 4 6 7 A s y a ' d a k i m e v c u t k o u l l a r d a , bildiri - a r t k h a n g i k a n a l d a n g n d e r i l d i y s e - i n H k m e t i ' n i n e l i n e a n c a k 2 6 M a r t 1 9 2 0 ' d e g e t i ; 4 9 bildiri b u tarihte Pekin'e Irkutsk'tan "Sibirya ve Uzakdou H a l k Komiserleri Kon seyi d i l e r i t e m s i l c i s i o l a r a k t a n m l a n a n Y a n s o n t a r a f n d a n telgrafla g n d e r i l d i . S z k o n u s u k o n s e y i n o n b e g n s o n r a r e s m e n k u r u l d u u lan edilen Uzak Dou C u m h u r i y e t i n i n embriyonik b i i m i o l d u u anlal y o r . 5 0 B i l d i r i i n e v r e l e r i n d e c o k u y l a k a r l a n d v e b a t l d e v l e t l e r ile J a p o n y a ' y a kar g e e n y a z k i Versay k a r a r n d a n b e r i a r t m a k t a o l a n t e p k i yi daha da glendirdi.51 s a v a b i t i p J a p o n l a r h a r i tilaf D e v l e t l e r i

k u v v e t l e r i geri e k i l i n c e , P e k i n h k m e t i i n D o u D e m i r y o l u ' n u n k o n t -

VVhitng'in, The Far Eastern Quarterly (New York), c. X, Ho. 4 (Austos 1951), s. 35564'le tartmaya yer brakmayacak ekilde saptanmtr. zvesiya'da yer almayan bln pa saj ieren ve in'de yaynlanan ngilizce eviriyle tamamen ayn Rusa bir metin, 1919'da parti merkez komitesi tarafndan yaynlanan, V. Vilenski'nin yazd Kitai i Sovelskaya Rossiya adl kitapkta grlmektedir (eldeki kantlardan anlald kadaryla yayn tarihi Temmuz ya da Austos aydr). Vilenski eski bir Menevik olan Sibiryal bir parti alany d; 1919 yaznda Moskova'da Sovnarkom'un Sibirya'yla ilgili komisyonunun yesi olarak alyordu ve Izvestiya'a sk sk Sibiryakov mstear ismiyle yazlan kyordu. Muhteme len 25 Temmuz 1919 tarihli bildirinin kaleme alnmasnda da pay vard; ertesi gntzvesiyada kan yazsnda, in'in Paris bar konferansndk i talepleri arasnda bulunan in Do u Demiryolu'nun iadesi talebini hatrlatarak. "Sovyet Rusya bu sorunlar gn) rahatly la in'in lehine olacak ekilde zp onunla ittifak yapma imknn kazanabilir" sonucuna vanyordu. Narkomindel'in 1921 Aral'nda yaynlanan bir raporu, in Dou Demiryo lu'nun in'e iadesinin 25 Temmuz 1919 tarihli bildiride ele alnan konulardan biri olduu nu belirtir (Godovoy Otet NMD k IX S"ezdu Sovetov ( 1921), s. 54). Olup bitenlerin en ma kul aklamas, 25 Temmuz 1919 tarihli bildirinin yaynlanmas ile bir ay sonra Izvesliya'da yaynlanmas arasnda Sovyel evrelerinde bir fikir deiiklii yaanm olduu ve in Do u Demiryoluyla ilgili pasajn kasten karlm olduudur. Ama anlalan deitirilen met ni Sibirya'daki Sovyet temsilcisine gndeme giriiminde bulunulmam, sonradan olup bi lenlerin gsterdii gib. onun elinde 1920 Mart gibi ge bir tarihle bile ilk metin varm; bir nceki paragrafn sonundaki zararsz cmlenin neden atland da anlalmyor (eer bu at lama tesadfi olsayd bu da doal olurdu). Bu olay, Sovyet evrelerinde in Dou Demir yolu'nun koulsuz iadesi konusunda gr farkllklar yaandnn kanldr: Demiryolun dan "in ve Rus halknn ortak mal" olarak bahseden ve in'in demiryolunun maliyetinin bir ksmn deyerek, zaman snnnn dolmas beklenmeden onu "geri almas"na izin veri lebileceinden sz eden Temmuz 1918 tarihli Narkomindel raporunda da (bkz. yukarda s. 465) bu zaten grlyordu. 49. Bildirinin alnmas. in Dou Demiryolu'ndan bahsedildiine zellikle dikkat eki lerek, Millard's Review (anghay), 27 Mart 1920, s. 182'de haber yaplmtr. 50. Bkz. c. l , s . 325. 5 1 . Bildirinin yaratt zlenim in kaynakIarndan alntlarla urada anlatlr: B. 1. Schwartz, Chinese Communism and the Rise of Mao (Harvard 1951), s. 214, not 44. in Hkmeti Sibirya ilerindeki Sovyel kaynaklarndan alnd ddia edilen bilgilere dayana rak, sahte olduunu ileri srp bildiri zerine phe drmeye alt (Millard's Review (anghay), 5 Haziran 1920, s. 25); metnin doruluunun 1922'den nce her iki taraftan bi ri tarafndan sorgulandna dair baka bir kant yoktur.

468

S O V Y E T RUSYA V E DNYA

roln tekrar b t n y l e kendi eline alan bir k a r a r n a m e y a y n l a d . 5 1 A m a bu kontrol n e r e d e y s e b t n y l e hayaliydi. sava bittikten sonra, M a n u r y a ' d a f i i l i iktidar, m e r k e z i i n H k m e t i ' n i n e g e m e n l i i n i r e s m e n r e d d e t m e s e de, Sibirya'da h l aktif o l a n J a p o n askeri yetkilileriyle iyi ilikiler k u r m a n n pratik n e m i n i n farknda o l a n ve P e k i n ' d e n deil Tok yo'dan gelecek emirleri kabul e t m e s i d a h a m u h t e m e l g r n e n gayretli bir i n l i mahalli liderin, a n g Tsolin'in e l i n d e y d i .

1920 ilkbahar ve y a z n d a S o v y e t R u s y a ' n n U z a k d o u ' d a k i talihi d i b e v u r m u d u r u m d a y d . K o l a k karsnda zafer k a z a n l m t . A m a yeni ya ratlan Uzak D o u C u m h u r i y e t i d a h a d i p l o m a t i k a d a n ie yaradn k a m l a m a m t ; J a p o n y a ' y l a ilikiler d e N i k o l a e v s k kym v e J a p o n l a r n Vladivostok'taki misillemeleri y z n d e n d a h a d a g e r g i n l e m i t i . 5 3 te b u n o k t a d a K o m i n t e r n karargh ie el a t m a y a karar vererek Voitisk'yi kendi temsilcisi olarak i n ' e g n d e r d i . J a p o n y a ' d a o l d u u gibi, i n ' d e d e Bolevik d e v r i m i n i n s o n u l a r n d a n biri entelektel e v r e l e r d e ilk k e z M a r k s i z m ' e ynelik yaygn bir ilgi y a r a t m a k o l m u t u ; 1918 b a h a r n d a Pekin niversitesinde M a r k s i z m h a k k n d a a l m a l a r y a p a c a k bir d e m e k k u r u l d u . H a r e k e l i n n d e r l e r i , ilki edebiyat profesr ve ilerici bir siyasi derginin kurucusu ve yayn m d r , ikincisi ise aslen tarih felsefesiyle il gilenen bir tarih profesr o l a n iki niversite profesr, e n Tu-hsiu ile Li T a - a o ' y d u . S 4 O r t o d o k s M a r k s i z m ' e bal s a y l a m a y a c a k o l a n g r u b u n faaliyetleri, Versay a n l a m a s n n k o u l l a r n a kar yaplan - v e bizzat b yk l d e niversile rencileri ve retmenler) tarafndan balatlp y r t l e n - " D r t M a y s H a r e k e t i " n e k a r a n a k a d a r byk l d e a k a d e m i k kald. B u hareketin. R u s d e v r i m i n d e n itham a l m o l m a s a d a , b a n e m p e r y a l i z m i n e kar bir syan h a r e k e t i o l d u u in o n u n l a d o a l bir ya knl vard. Marksist r e t i d e n zel b i r lham ya da destek a l m y o r l a r d ve o n u n l a n M a r k s i z m i ' n i n ykselii a r a s n d a k i balant a m p i r i k ve rastlantsal nitelikleydi. A m a 1919 ylnda i n ' d e , batya d i r e n m e k , Rus d e v r i m i n e sempati d u y m a k v e M a r \ zerinde a l m a k " i l e r i c i " siyasi grlerin ifadeleri saylyordu. O d a bu hareket o l a n ve 1911'deki ulu sal v e " d e m o k r a t i k " d e v r i m i n a r d n d a k i S o l l a h l t a n m l a n m a m bir likisi o l a n bir siyasi a l k a n t o r t a m yaratlmt, a m a bu o r t a m n e t bir b i i m d e n veya s o m u t bir p r o g r a m d a n y o k s u n d u . H l ciddi bir ii hare-

52. Age ,27Vtart I920.S. 182

53 B U . c

I. s. 325-6.

54. B. 1 Sctiwaru. Chinese Communism anJ ihr Rise of Mao (Harvard J 951 >, i 7-16.

UZAKDOU: I - T U T U L M A 4 6 9 keti y o k t u ; asrlardr y a a n a n bir o l a y o l a n krsal h u z u r s u z l u k da r g t s z v e m e r a m n a n l a t m a k t a n acizdi. Voiinski 1920 H a z i r a n n d a K o m i n t e r n temsilcisi olarak P e k i n e gel d i i n d e karlat d u r u m b y l e y d i . Li-Ta-ao le g r m e l e r yapt v e e n T u - h s i u ' n u n artk yerleiklik k a z a n d a n g h a y ' a geti. B u r a d a bir i n k o m n i s t partisi rgleme y n n d e k i ilk a d m l a r Voiinski tarafn d a n ihtiyatla atld. lk a a m a A u s t o s a y n d a , Voiinskt'nin finanse ettii s y l e n e n bir sosyalist g e n l i k g r u b u n u n o l u t u r u l m a s y d . A m a b u g r u p o l u t u r u l u r k e n o k g e n i g r farkllklar h o g r i i l m t : ertesi a y a n g h a y ' d a Ortodoks bir k o m n i s partisi k u r m a k o n u s u n u t a n m a k z e re bir k o n f e r a n s d z e n l e n d i i n d e , iin ok z o r o l d u u anlald. -'' K o m i n i e m ' i n ikinci k o n g r e s i n i n l e z l e r i n d e , " s m r g e " lkelerindeki k o m n i s t lerin ulusal k u n u l u h a r e k e l l e r i y l e y a p a c a k l a r ibirliinin lakdis e d i l m e s i , ' i n ' d e k i d u r u m a tam o l a r a k u y u y o r d u . K o m n i z m ile milliyetilik a r a s n d a ilifak k u r m a frsatlar b a k a h i b i r yerde b u r a d a k i k a d a r m i l vaat e t m i y o r d u ; d a h a s o n r a k i n da b a k a hibir y e r d e b u r a d a k i gibi sonu n a k a d a r k u l l a n l m a d . A m a ikinci k o n g r e n i n kararlar in d i k k a t e aln m a k s z n verilmiti ve Vniinski'in ziyarcii s r a s n d a pek de b i l i n m i y o r lard ya da ierimleri pek k a v r a n m d e i l d i : bu a r a d a , s z k o n u s u ziya ret de i n ' i n farkl y e r l e r i n d e k o m n i s t ya da yar-konnist gruplar o l u m a s n tevik ederek z e m i n h a z r l a m a k l a birlikte, 5 7 ok a z s o m u t s o n u vermitir. te bu sralarda d i p l o m a t i k d u r u m iyileme alametleri g s t e r m e y e balad. K o l a k k a r s n d a k a z a n l a n zaferin ve Sibirya'daki J a p o n kuv v e t l e r i n i n tecrit e d i l m e s i n i n sonular tedricen aklk k a z a n d k a . Uzak d o u ' d a k i g dengeleri d e d e i t i v e S o v y e t R u s y a kaybettii z e m i n l e r i geri a l m a y a b a l a y a b i l d i . i n ' d e anari a n y o r d u v e mahalli d e r e b e y l e r i , lafla kalan m e r k e z i otoriteyi g i t t i k e d a h a az d i k k a l e alarak birbirlerine -Si voitinski'nin elilik grevi srasnda yaplg faali yellerle ilgili bilgiler, sadece B. I. Schwarlz. Chinese Communism ond the Rise of Moo (Harvard 1951), s. 32-3'te aktarlan in kaynaklarna dayaldr; kaynaklar olaydan birka yl sonrasna ail olduklar iin ihtiyalla deerlendirilmelidirler. 5( Dkz. yukarda s 2 3 8 45; yelkili olup olmadklar pek bilinmeyen iki inli delege, k o n s e y e danman ifalyla kabul edilmilerdi, ama kongrede in'le ilgili meseleler tan lm gibi grnmyor 5 ' Hol'oy Soversk.va tntsklopediya. o. XII (1928). s. 657-8, Vouinski (Zarhln) maddesine gre. Voiinski ' 1U20 yaznda anghay. Pekin ve Canton'da ilk komnist hcre lerin o rgi lie nines i ne katlm ir": daha ileriki ylljra ait bir in kaynana gre de o sralar da Pekin. Camon ve Hunan'da ve avrca da Paris'le inli komnis gruplar oluturulmu (Kr-nmuniilteskulneihis/ul, No. 9 - 1 0 11S7-8). 1929, s. 1 8 1 )
6 5

4 7 0 SOVYET RUSYA V E D N Y A kar savayor ve m a n e v r a l a r yapyorlard. 1920 yaznn s o n l a r n d a P e k i n h k m e t i n i n askeri destekileri ili k e n t i n i n d e r e b e y i Wu Pei-fu ta rafndan y e n i l g i y e uratlnca h k m e t k t . O n u n y e r i n e g e e n h k m e t J a p o n y a h a r i b t n tilaf Devletleri'nn R u s y a ' y a m d a h a l e e t m e y i braktklarna dikkat ekti; y e n i h k m e t i n artk, g n e y l i milliyetilerin ellerini g l e n d i r e n t a m m a n a s y l a S o v y e t kart bir p o l i t i k a i z l e m e lk s y o k t u . Yeni h k m e t i n lk ii, b i r k a haftadr K a l g a n ' d a b e k l e m e k t e olan U z a k D o u C u m h u r i y e t i delegesi Yurn'i k a b u l e t m e k o l d u . 5 8 S o n r a da g e e n M a y s ' t a Takent'teki S o v y e t yetkilileri le S i n k i a n g ' n inli va lisi arasnda i m z a l a n m o l a n a n l a m a y r e s m e n o n a y l a d v e b y l e c e b u a n l a m a bir Sovyet ve bir inli yetkili a r a s n d a yaplp r e s m e n t a n n a n ilk a n l a m a o l d u . 5 9 D a h a s o n r a 2 3 Eyll 1920'de eski R u s eli v e k o n s o l o s larnn t a n n m a s n a r e s m e n son verildi;* 0 ayn sralarda G e n e r a l a n g i lin bakanlnda bir i n d i p l o m a t i k m i s y o n u M o s k o v a ' y a geldi. Mis y o n l a N a r k o m i n d e l a d n a m z a k e r e l e r d e b u l u n a n K a r a h a n , 2 7 Eyll 1920'de h e y e t e " i n C u m h u r i y e t i Dileri B a k a n l ' n a h i t a b e n , RSFSC ile in C u m h u r i y e t i arasnda y a p l m a s n e r i l e n bir a n l a m a n n balkla rn eren bir m e k t u p verdi. RSFSC h e r trl lhak ve i m t i y a z d a n ve Bo xer t a z m i n a t d e m e l e r i n d e n vazgetiini o n a y l y o r d u : T a m d i p l o m a s i , konsolosluk v e ticaret ilikileri kurulacakt; i n H k m e t i R u s kar dev rimci rgtlerine d e s t e k v e s n m a i m k n v e r m e y e c e k t i ; v e b u n a ilave ten RSFSC, U z a k D o u C u m h u r i y e t i v e i n a r a s n d a i n D o u D e m i r y o lu'nun statsn kurala b a l a m a k iin bir a n l a m a d a h a i m z a l a n a c a k t . 6 1 Bu a r a d a Sovyetler'in in karsndaki y a k l a m , baka y e r l e r d e izle nen Sovyet d politikasna d a m g a s n v u r a n a y n dikkatli d e v r i m c i ar ve saduyulu iktidar siyaseti karmn sergiliyordu. 9 E k i m 1920'de z-

58. R. T. Pollard. China's Foreign Relations, 1917-1931 (New York, I933>.s. 133-4. 59. hvestiya. 9 Ekim 1920; R.T. Pollard, China's Foreign Relations. 1917-193! (New York, 1933), s. 134. Anlama iin bkz. yukarda s. 461-2. 60. China Year Book. 1921 (anghay, 1922), s. 626; 30 Ekim 1920'de, in'deki Rus yunuslarnn hukuki statsn belirleyen ynetmelikler yaynland. 61. Karahan'n verdii mektubun Rusa metni bulunamamtr. China Year Book, 19245 (anghay, tarihsiz), s. K70-2'deki ngilizce evirisi, 27 Eyll 1920 Tarihlidir: 1923 Oca'ndaki Joffe-Sun Yat-sen demecinde de zikredilen bu tarih kesinlikle dorudur, V. A. Yakhonoff, Russia and the Soviet Union in the Far East (1932), s. 348-7'de yer verilen "Narkomidel'dcn alnm bir Rusa metinden yaplan ngilizce eviri" 27 Ekim 1920 tarihini tar: bu kadar karklk yetmezmi gibi, Joffe'nin 2 Eyll 1922 tarihli notu (bkz. aada s. 496). bu tarihi 27 Eyll 1921 olarak verir. R. T. Pollard, China's Foreign Relations. 19171931 (New York, 1933), s. 135'te, hibir oorileden alnl yaplmakszn, mekubun in he yeti tarafndan 2 Ekim 1920'de alnd sylenir.

UZAKDOU: I - TUTULMA 4 7 1 vestiya'a y a y n l a n a n b i r y a z s n d a Vilenski, " Wu Pei-fu bayra a l t n d a " i n politikasnn S o v y e t R u s y a ' y a kar d a h a d o s t a n e bir t u t u m t a k n m o l d u u n a dikkat e k i y o r d u . Yine d e i n "mttefikleri arasnda bir s e i m " y a p m a l y d . " i n ile S o v y e t Rusya a r a s n d a k i iyi k o m u l u k ilikileri Ja p o n y a ' n n v e tilaf Devletleri d e n e n d i e r s o y g u n c u l a r n h o u n a g i t m e s e d e " , y a z a r u s o n u c a v a r y o r d u : " J a p o n e m p e r y a l i z m i n i n yrtc p e n e s i n d e n k u r t u l u m c a d e l e s i n e b a l a m olan i n iin, Sovyet Rusya'yla iyi k o m u l u k ilikileri k u r m a k , pratikte bu m c a d e l e y i baarl bir s o n a ta ma ansn da b e r a b e r i n d e getirir." Bu ar balangta verimli o l d u gi bi; g n sonra a n g i-lin N a r k o m n d e ' e " i n ' i n Rusya'ya kalc t e m silciler a t a m a k t a o l d u u n u " s y l e d i . A m a anlalan P e k i n ' d e d a h a gl basklar g a l e b e a l d . P e k i n h k m e t i , 2 E k i m 1920'de i n D o u D e m i r y o l u ' n u n yasal sahibi sfatn stlenmi o l a n Rus-Asya Bankas'yla yeni bir a n l a m a i m z a l a y a r a k 6 2 batnn mali otoritelerinin tekrar g z n e gir m e k iin t a m a n g i-lin m i s y o n u n u n M o s k o v a ' y a gittii z a m a n seti. A n l a m a , baz inli grevlilileri d e m i r y o l u n u n y n e t i m k u r u l u n d a pres tijli ve krl m e v k i l e r e yerletiriyordu. D i e r b a k m l a r d a n p e k bir s o n u c u o l a m a z d , n k M a n u r y a ' n n k o n t r o l n e l i n d e b u l u n d u r a n a n g Tsolin artk Pekin'in b u y r u k l a r n eskisinden de az d i k k a t e alyordu. A m a bu y i n e d e , Rusya'y Pasifik'e b a l a y a n o k n e m l i br yolun k o n t r o l n d e S o v y e t Rusya'ya hisse v e r m e m e niyetinin gstergesiydi. D a h a sonra, 18 E k m ' d e , L o n d r a ' d a k i i n Bykelisi Krasin'den, M o s k o v a ' y a a n g ilin'in i t i m a t n a m e s i n i n geri ekildii ve in'in RSFSC'deki karlarn ta k i p e t m e s i iin bir b a k o n s o l o s atanacan bildirmesini rica e t l i . 6 3 Bir ay sonra, Sovyetler'in y e n i temsilci taleplerine karlk olarak, i n H k m e ti s a d e c e gelecekte m z a k e r e l e r yaplaca u m u d u n u fade e d e n ve RSFSC'de inli yurttalara y a p l a n m u a m e l e y i p r o t e s t o e d e n kibar a m a gei tirici bir c e v a p g n d e r d i . 6 4 Bu y z d e n , P e k i n ' d e Anfu h k m e t i n i n d t ve eski arlk temsil cisinin artk t a n n m a d 1920 s o n b a h a r n d a o k ksa bir s r e p a r l a y a n mit , bir k e z d a h a s n m gibi g r n y o r d u . Bu a n d a S o v y e t H k 62. Anlamann Franszca zgn metninin ngilizce evirisi iin bkz. Treaties and Ag reements with and Concerning China (Washington, 1929), s. 29-31. 63. Godovay Otet NKID k IX S'eldu S o w w (1921), s. 55. R. T. Pollard, China's For eign Relations. 1917-1931 (New York, 1933), s. 135'cgre, ang i-lin Moskova'ya Pekin hkmeti Tarafndan gnderilmemi, oraya "zel" bir misyonla gitmitir; ama bt Mosko va'yla kurulan ilikilerin nemini azmsayarak batl kamuoyunun gnln kazanmak ama cyla uydurulmu bir kurgudur, b4.A.g.e.,s. 137.

4 7 2 S O V Y E T RUSYA V E DNYA m e l i ' n i n , i n ' d e k i S o v y e t d i p l o m a s i s i n i n y e d e k planlar d a o l d u u n u ha trlamasna bu t e r s l e n m e l e r yol a m olabilir. 31 E k i m 1920'de i e r i n K a n t o n ' d a b u l u n a n Sun Yat-sen'e kiisel bir m e k t u p y a z a r a k ticari m z a kereler y a p m a y n e r d i ; Sovyet R u s y a ile G n e y i n a r a s n d a pek ticaret y a p m a imkn o l m a d iin, m e k t u b u n a m a c p h e s i z d e n e m e kabilin den bir siyasi y o k l a m a y a p m a k t a n ibaretti. A m a ad b i l i n m e y e n bir gizli ajana teslim edilen m e k t u p ertesi yln T e m m u z a y m a k a d a r S u n Yatsen'in e l i n e g e e m e d i . 6 5 Yurin 1920-21 kt b o y u n c a U z a k D o u C u m h u riyeti temsilcisi olarak P e k i n ' d e kald, ara ara ticari bir a n l a m a iin m z a k e r e l e r d e b u l u n d u . A m a bir dizi uzlamac b e y a n a r a m e n , i n Di leri Bakanl ile yapt k o n u m a l a r d a n hibir s o n u k m a d . Bu baa rszlk herkes tarafndan tilaf Devleler'nn, zellikle de Pekin'deki Fransz BykelisiYin in Hkmeti'ne yapt baskya atfedilir. 0 0 M u k d c n ' d e a n g T s o - l i n ' l e g r m e y e g n d e r i l m i o l a n bir Sovyet d e l e gesi de d a h a baarl olamamtr.'' 7 Hangi y a k l a m yolu d e n e n i r s e de n e n s i n , i n hl h e r trl Sovyel nfuzuna kapal g r n y o r d u . Bu a r a d a M o o l i s t a n ' d a korkun olaylar o l m u t u . K k H s ' n u n y netimi g e n i bir h u z u r s u z l u a n e d e n olacak k a d a r z o r b a c a y d . I 9 2 ' n i n b a l a r n d a ' * Urga'da balarnda srasyla S u k h e b a t o r ile C h o b a l s a n g ' n b u l u n d u u en a z n d a n ki d e v r i m c i g r u p o r t a y a kt; ikinci g r u b u n ki S o v y e t ajannn idaresi altnda a l m o l d u u sylenir. 1920 ilkbaharn da bir K o m i n t e r n delegesi Urga'y ziyaret e d i p iki grubu S u k h e b a t o r ' u n li derlii altnda birletirdi ve Kk Hs'ye kar S o v y e t l e r ' d c n y a r d m al m a k iin bir plan y r r l e soktu. Urga'n " y a a y a n B u d a ' s " . lkedeki en yksek dini ve siyasi ooric olun ve A m e r i k a l l a r l a J a p o n l a r d a n yar d m a l m a k iin y o k l a m a l a r y a p m olan B o g d a G e g e n , R u s y a ' y a da ben zer bir bavuru y a p l m a s n a itiraz c m e d i : Hatta, bariz bir gerekilik ek sikliini g s t e r e n bir h a m l e y l e . G e i c i H k m e l ' i n hl Urga'da b u l u n a n

65 Mcklubu metni yaynlanmamn: Neler ierdii ancak. Sun Yal-scn'in 28 Austos 1921 tarihli, BoTsevik. No. 19. 1950, s. 46-8'de yaynlanan cevabndan anlald kadary la bilinir. 66. Ml/adS Review (anghay), 11 Aralk 1920. s. 99; 1 Ocak 1921, s. 283-9. Uodo.oy OeNKID I IX S"e:du Soven* < 1921). s. 53. R T. Pollard, Chinas Foreign Kehlions. 1917-1931 (New York, 1933). * 137-9'da o sralarda kan gazetelerden birok haber JIul ulanr. bl. Millard's Review (anghay!. 25 Aralk 1920, s. 213; 9 Nisan 1921. s 286. 68. A. Kallnnikov, Revolyulsionnava Mangalya (tarihsiz [19251, s. 73 le. 1919 sonba harnda Moolistan'n zerkliinin in larafndan hkmsz ilan edilmesinin ardndan ge nel anlamda devrimci bir hareketin "olumaya halad" sylenir.

UZAKDOU: I - TUTULMA 4 7 3 eski b a k o n s o l o s u O r l o v ' a bile bir bavuru y a p l m o l d u u anlalyor. A m a artk dolaysz bir yaklam d e n e n i y o r d u . 15 T e m m u z 1920'de Sukh e b a t o r be a r k a d a y l a birlikle U r g a ' d a n ayrlarak gizlice rkt tsk'a gitti, d a h a s o n r a o n l a r a C h o i b a l s a n g d a katld. B u r a d a U z a k D o u C u m h u r i yeti'nin " U z a k d o u ileri b a k a n l ' n a bir y a r d m dilekesi iletildi, baz d e l e g e l e r o r a d a n M o s k o v a ' y a getiler. Irkutsk'un verdii c e v a p g r n te renk v e r m i y o r ve gelenek ile ilerleme arasnda k u r u l a n h o bir uzla may temsil e d e n iki koul n e s r y o r d u : Yardm d i l e k e s i n d e B o g d a G e g e n ' i n m h r b u l u n m a l y d ve Sovyet yanls politikalara destek ver mek iin bir halk partisi kurulmalyd. ki koul da kabul edildi. Urga'da b u l u n a n B o g d a G e g e n y a r d m talep e d e n bir b e l g e y e m h r n vurdu v e Irkusk'ta b u l u n a n S u k h e b a t o r da M o o l i s t a n H a l k Partisi'nin ilk manfesosun k a l e m e ald. 2 Kasm 1920'de - b u k e z " K o m i n t e m ' i n U z a k d o u u b e s i n e " vc "Sovyet beinci o r d u s u n a " - yetti bir d i l e k e verildi. 6 '' S u k h e b a t o r ile C h o i b a l s a n g Irkusk'ta m z a k e r e l e r y a p a r k e n . Pekin' deki Anfu hkmeti d t . K k Hs'nn y n e t i m i de s o n a erdi ve Ur ga'da a r k a s n d a n k i m s e l e r at y a k m a d . 1920-21 s o n b a h a r vc k bo y u n c a M o o l i s t a n ' d a a n a r i y e yakn koullar h k i m o l d u . Sibirya'daki i savan s o n a e r m e s i y l e birlikte, Semeov'un o r d u s u d a l d ; S e m e n o v ' u s u b a y l a r n d a n biri olan U n g e r n - S t e r n b e r g , bu o r d u n u n p a r a l a r n d a n Ja ponlarn h i m a y e s i n d e ve ksmen Japon s u b a y l a r n n da katld, terkibi ok eitli kk bir kuvvet oluturdu. 7 1 1 1920 s o n b a h a r n d a bu kuvvet M o o l i s t a n ' a zorla g i r m e y e alt. Sovyel H k m e t i o y u n a ilk kez bu vesileyle aklan aa dahil oldu. II K a s m 1920 tarihli bir m c k u p l a P e kin h k m e t i n e igalcinin icabna b a k m a k iin S o v y e t birlikleri gnder-

ijl. Du olaylar anlatan birbirinden bamsz k Mool kayna vardr: Naoldorj'nn ya/d ve I943'tc yaynlanan bir Sukhab.tor biyografisi (bu kilap G. M. Frilers. Oule Mote.lto and its International Position (Baltimore, 1949), s. xxvih-xxwi'da O. Latmorcun yazd sunu ya/snda bu kilaplan alnllar yaplr) ve Mool "yaayan Buda'lanndan" br olan Dilowa Huluklu'nun yaynlanmam siyasi lar. lk kilap, Sukhebator ile (kilap basld sralarda Mool Halk Cumhuriycti'nin Babakan olan) Choibalsang' Mo olistan'n Lenin ve Slalin'i olarak lasvir etme arzusunun elkisi altndadr; ama anlatm g venilirdir ve anlatt temel olaylar, kesinlikle komnist ya da Sovyet yanls nyarglar ol mayan Diluwa'nin anlar tarafndan dorulanr. Bu iki kaynak bir araya getirilerek, baka hibir yerde kaydedilmemi olan olaylara ilikin epey ne bir tablo elde edilebilir. En karan lk nokta. Bogda Gegen'in Sukhebator'un asl misyonunu ne lde bildiidir. 70. 1. Maysk. Sovrcmanttaya Moolya (Irkutsk. 10211. s. I29'da bu kvvein 4000 Rus. 1500-2000 Tunguz ve "otuz krt: Japon subay "dan olutuunu syler; bamsz bir grg tanna gore. Ungern-S te m berg cm-si vil krk lapon koruma vc aslen Japonlara ail tehizatla Urgaya girdi (G. M. Frilers, Outer Mongolia and ils International Posttn<n (Bal timore. 194V). s'. 230).

4 7 4 SOVYET R U S VA VE D N Y A m e y i nerdi; hatta M o o l i s t a n ' n b a k e n t i Urga'daki inli yetkililerden bu d o r u l t u d a bir talep aldklarn iddia etti (bu doru mu y a n l m bilin m i y o r ) . A m a Pekin h k m e t i kalc bir h i m a y e d z e n i kurabilecek Sov yet H k m e t i n d e n y a r d m i s t e m e y e d o a l o l a r a k g n l s z d v e Sovyet ler'in nerisi r e d d e d i l d i . 7 1 O an iin U r g a ' d a kalan i n kuvvetleri saldr y p s k r t m e y e yeterli olduklarn gsterdiler ve saldr baarszlkla so na erdi. A m a k koullar d a h a da k t l e i p bizzat B o g d a G e g e n ve bir o k M o o l ileri geleni i n l i a s k e r l e r tarafndan t u t u k l a n n c a 1 1 U n g e r n S t e r n b e r g 1921 u b a t n d a geri d n d n d e kurtarc olarak s e l a m l a n d . U r g a ' y a birliklerinin b a n d a giren U n g e r n - S t e m b e r g . in'le ya da Sov y e l Rusya'yla ibirlii y a p m o l a n b t n M o o l l a r tasfiye e l m e niyetin d e o l d u u n u bildirdi. B o g d a G e g e n k e n d i n i b a m s z M o o l i s t a n ' n (an lalan b u n a M o o l i s t a n da d a h i l d i ) i m p a r a t o r u ilan etti ve U n g e r n S t e m b e r g ' i n "askeri d a n m a n l n " stlendii bir s z d e Mool H k m e t i kurdu. 7 - 1 Yurm h e m e n P e k i n h k m e t i n e igalcileri l k e d e n a t m a k iin Sovyet birliklerinin y a r d m n n e r d i , a m a neri yine r e d d e d i l d i . 7 4 S o v y e t Hukme ie bu n o k t a d a n iibaren M o o l i s t a n ' d a cretli bir p o l i t i k a izlemeye balad. U n g e r n - S t e r n b e r g ' i n 1920 K a s m ' n d a k i a k i m k a l a n ilk igalinden sonra, S u k h e b a o r ve g r u b u , phesiz Rus d a n m a n larnn eliinde IrkuLsk'lan ayrlp K y a h t a yaknlarndaki snra yerleti ler. B u r a d a k b o y u n c a M o o l H a l k Partisi'ni ve bir M o o l h k m e t i n i r g t l e m e srece d e v a m e t l i ; " U n g e m - S t e r n b e r g 1921 ubat'nda baa rl darbesini g e r e k l e t i r d i i n d e , h e r ey hazrd. I Marl 1921 'de, d a h a s o n r a M o o l Halk Partisi'nin birinci parti k o n g r e s i d e n e c e k toplant Sukh e b a t o r ' u n liderliinde Kyaha'da yapld ve bu toplantda lkeyi n ve " b e y a z " R u s h k i m i y e t i n d e n k u r t a r m a k iin bir M o o l H a l k H k m e t i v e bir ulusal ordu k u r m a k a r a n alnd. 19 Mart'ta S u k h e b a l o r ' u n B a b a k a n ve S a v a Bakan o l d u u yeni h k m e t ilan edildi ve Sovyetler'den yar-

7 1 . 5 Ocak 1921 ianhi l:vestiya'da (aklaran L. Pasvolski, Rusya in the Far East (New York. 1922.s. 115-16)inlilerin J| Aralk 1920 tarihli cevab yaynlanmtr: Sovyetlerin 11 Ekim 1920 tarihli mektubu ise 14 Aralk 1920'de Pravda'da yaynlanmt 72. Bu olaylar Dlo^a'nn anlarnda anlatlr 7 1 . Bu olaylarn, ksmen n kaynaklarna da dayanan, en kapsaml anlatm IC. S. We gh. Ruu.'-fawsr D'plfinmy 1928), s. 187-206'dadr. asca Hi R.T Pollard. China's Foreign Relouons. 1917-/93i (New York, 1933), s. 161-2 'e Dilowa'nin anlar. 74. R. T. Pollad. China's Foreign Relations. 19/7-1931 (Nen York. 1933). s. 163. 75. Ma Ho-'en. Chinese Agent in Mongolia (ngilizce eviri, Baltimore. 1949). s. 989'agre. parti ve hkmet Troitsko-Savsk'da oluturulmutur: Sukhebalor'un baka yerler de ad zikredilmeyen karargh buras olabilir.

UZAKDOU: [ - T U T U L M A 4 7 5 dim talep edildi.

76

Ungem-Sternberg kendisine saldnlmasm bekleyecek

bir a d a m deildi. 1921 M a y s ' n d a S o v y e t t o p r a k l a r n a geni lekli bir s a l d n b a l a t t . 7 7 A n c a k bu s a l d n , snr boylarna y e r l e m i o l a n Kzl O r d u birlikleri tarafndan a b u c a k p s k r t l d . O r d u s u n u n byk ksm tarafndan terk edilen Un g e m - S t e r n b e r g y a k a l a n p vuruldu; 28 H a z i r a n ' da M o o l Halk Partisi ve M o o l H a l k H k m e t i a d n a U r g a zerine y r m e karar alnd. ehir 6 T e m m u z ' d a ele geirildi ve iki g n s o n r a bir M o o l H k m e t i k u r u l d u . B o g d a G e g e n devletin ba olarak kald, a m a ilevi dini meselelerle snrland. Bir l a m a o l a n yeni B a b a k a n B o d o ' n u n eski R u s k o n s o l o s l u u n d a katiplik y a p m o l d u u sylenir; S u k h e b a t o r da S a v a B a k a n o l d u : Bu d z e n l e m e l e r eski d z e n l e yem d z e n arasn da bir u z l a m a s a l a m a kaygsnn gzetildiini g s t e r i y o r ki l a m a snf d n d a n e r e d e y s e hi eitimli M o o l ' u n o l m a y d a p h e s i z b y l e bir u z l a m a y zorunlu klyordu. Rejimin a r d n d a k i d e i m e y e n g e r e k , K zl O r d u ' n u n ve Sovyel d a n m a n l a r n varlyd. Yeni d z e n l e m e l e r i n ta m a m l a n d 1921 Ausosu balarnda, M o o l H a l k n n Devrimci H k m e t i . RSFSC'ye " o n a k d m a n d a n gelen tehdit b t n y l e o r t a d a n kaldr l a n a k a d a r Sovyet birliklerini M o o l t o p r a k l a r n d a n e k m e m e s i " ricasn da b u l u n a n ksa bir m e k t u p g n d e r d i ; i e r i n de uzun ve biraz d a l k a v u k a bir c e v a p g n d e r e r e k ricay kabul eti; mekp " M o o l halknn z g r g e l i i m i n e ve R u s C u m h u r i y e t i ile Uzak D o u C u m huriyel i'ne ynelik lehdi o r t a d a n kalkar k a l k m a z " birliklerin ekileceine dair bir t a a h h t de ieriyordu. 7 1 * Kzl O r d u ' n u n Urga'da g r n m e s i v e b u r a d a d o r u d a n S o v y e t h i m a y e s i n d e bir M o o l H k m e t i ' n i n k u r u l m a s , Moolistan'n 1917'den n 76. Bu olaylarla ilgil en ayrntl kaynak. Naokdorji'nin Sukhebaor biyografisidir: Ay lca bkz. Tkhii Oktan. No. 3 |9). 1936, s. 66 vc E M. Murzaev. Monitol'tkoya Narodnaya RespuMia (I948l. s IK. Butun 6u aklamalarda grmelere geri donulu olarak, o sra larda sahip olmad kjdar resmi brkarakler atfedilir phesiz. 77. Ungem-Sternberg ut, bu saldn baladnda "Sovyel Sibryas topraklarndaki Rus birliklerine" hitap eden beyan gnmze gelebilmitir. General burada Grandk Michaeli "Tm Rusya'nn mparatoru" ilan ediyor; "komiserleri, komnistlen ve Yahudileri aileleriy le birlikte ortadan kaldrma" niyetinde olduunu duyuruyor: "Rusya'y mahveden canilerle yapljn bu mcadelede . verilecek cezann lek b <ilsu olabilir o da ell derecelerde blum cezasdr" diyor, "ayn devrimci hastal yaamakla olan eski ynbanc multerHeden yardm almay reddediyor vesolerini "byk pien-, Michael in ' onaya kaca keha netinde bulunan ve Tevrat'taki "Dayanp 333(1 gne yetiene nemullu!" diye bilen Danicl'n Kitabndan |King James versiyonunda "1335 gn" diye geer - .n.l alnllarla bitiriyordu (Rcn!ytsi\a na Dol'nem Vcstoke (1923). s. 429-32.) 78. Bu mektuplar 12 Austos 1921 tarihli zvesriya'da yaynland (ngilizce eviri iin bkz. L. Pasvolski. Russia in the Far East (New York, 1922). s. 176-9)

476

S O V Y E T RUSYA V E DNYA

c e k i , K y a h t a a n l a m a s y l a k a y d a geirilmi o l a n uluslararas d u r u m u n u r y e n i d e n yrrle k o n m a s a n l a m n a geliyordu. Sovyet o r d u l a r n n vt~ S o v y e t politikasnn kolayca b a s a n k a z a n m a s , artk " b e y a z " kuvvetlere gizli gizli y a r d m e t m e l k s n e sahip o l m a y a n J a p o n y a ' d a k i t a v r dei ikliinin belirtisiydi. 1921 y a z n d a A m e r i k a , kalan birliklerini S i b i r y a d a n e k m e s i iin J a p o n y a ' y a gl bir bask u y g u l u y o r d u ; A u s t o s ayn d a d a D a i r e n ' d e J a p o n delegeleri ile U z a k D o u C u m h u r i y e t i delegeleri a r a s n d a bir konferans t o p l a n a c a k t . ' 9 Drt yldr s r m e k t e o l a n R u s g c n U z a k d o u ' d a n d l a m a sreci b y l e c e arpc bir b i i m d e tersine d n m o l u y o r d u : T u t u l m a d n e m i s o n a ermiti. Pekin'de a l a m e t l e r i n farkna varld ve 15 H a z i r a n 1921'de ierin i n H k m e i ' n e lml ve l e p e d e n b a k a n bir m e k t u p g n d e r e r e k , Sovyet birliklerinin M o o l i s t a n ' a irmesinin gvenlik ihtiyacnn zorunlu kld geici bir n l e m o l d u u nu, Un gern-Sternberg defedilir d e f e d i l m e z birliklerin geri e k i l e c e i n i akladnda, i n H k m e t i U n g e m - S t e m b e r g ' l e u r a m a g r e v i n i n a n g Tso-lin'e verilmi o l d u u ve e l d e k i kuvvetlerin bu ii h a l l e t m e y e yeterli olduu eklinde ters ve ksa bir c e v a p v e r d i . 8 0 Bu c e v a p aresizli in itiraf niteliindeydi. Kendisi de J a p o n l a r a tabi o l a n a n g Tso-lin'in, yine J a p o n l a r n h i m a y e s i n d e k i U n g e r n - S t e r n b e r g ' e kar h a r e k e t e ge mesi olacak i deildi. A m a bu inlilerin Sovyet m d a h a l e s i n e d u y d u k lar hnc a z a l t m y o r d u . Kzl O r d u Urga zerine y r d M i a l . n l a izin de o l a n Uzak Dou C u m h u r i y e t i delegesi Yurn, 25 T e m m u z 1921 de IVkn'e geri geldi, ama g r n t e a n g Tso-ln'le g r m e k z e r e bir hafta iinde ehirden yine ayrld ve bir d a h a hi dnmedi. 1 * 1 Bu olaylarn y a a n d 1921 i l k b a h a r n d a ya da y a z n d a , M o s k o v a ' n n U z a k d o u m e s e l e l e r i n e d u y d u u ilginin a r t m o l d u u n u g s t e r e n yeni bir a d m atld; K o m i n t e r n ' i n ikinci k o n g r e s i n d e E n d o n e z y a ' y temsil e d e r e k u l u s ve s m r g e s o r u n u n u n t a r t l m a s n d a aktif br rol o y n a m olan enerjik Hollandal M a r i n g 8 2 zel eli sfatyla in'e g n d e r i l d i . An lalan, Voitinski'nin 192()'de stlendii grevin tersine, o n u n g r e v i yer li k o m n i s t gruplar ya da partiler o l u t u r u l m a s ve b u n l a r n tevik edil m e s i y l e snrl deildi. i n ' l e ilgili olarak ne y a p l m a s gerektii eklin deki genel soruya bir c e v a p aryordu; soru, bu ekilde o r t a y a k o n d u u n -

79. Bkz. t. I . s . 3 3 0 . KO. R.T.PrthrdX'hoia's Foreign Relation*, 1917-1931 (New York. 1933). s. 162; ang Tso-lin'e sz konusu grevi veren kararname gereklen de 30 Mays 1921'de karlmt. 81. North China Herald (anghay), 30 Temmuz 1921. s. 312; 6 Austos 1921,,s. 386. 82. Bkz. yukanda s 237.

UZAKDOU: [ - T U T U L M A

477

d a , U z a k d o u ' d a k o m n i z m i n teviki ile b u r a d a k i S o v y e t iktidar ve pres tijinin g e l i m e s i a r a s n d a y a p l a n a y r m n gerekd ln gayet iyi g z ler n n e seriyordu. Yurin'n s z d e U z a k D o u C u m h u r i y e t i ' n i n karla rn t e m s i l ettii Pekin' es g e e n M a r i n g , i n ' d e en b y k reci g c e sa h i p m i gibi g r n e n iki kiiyi ziyaret etti: O r t a i n ' e h k i m o l a n d e r e b e yi Wu Pei-fu ve 7 M a y s 1921'de K a n t o n d a k i c o k u l u milliyetiler tara fndan hl b i r l e m e m i i n C u m h u r i y e t i ' n i n b a k a n l n a getirilen S u n Yat-sen. 1920 y a z n n s o n l a r n d a Wu Pei-fu'nun ykselii Anfu h k m e tinin d m e s i n e yol a m v e M o s k o v a ' d a P e k i n ' d e k i p o l i t i k a n n S o v y e l Rusya'ya o l u m l u b a k a n y a d a e n a z n d a n eskisi k a d a r o l u m s u z b a k m a y a n bir b i i m d e d e i m e s i n i b a l a t a c a k bir g e l i m e o l a r a k k a y d e d i l m i t i .
81

Wu Pei-fu'nun g e n e l d e k i simas ne o l u r s a o l s u n - b u d a h a tam o l a r a k or taya k m d e i l d i - J a p o n y a ' y a v e J a p o n y a ' n n M a n u r y a ' d a h i m a y e et lii a n g Tso-lin'e d m a n d ; S o v y e t Rusya'nn o sralarda o n a olas bir miefik g z y l e b a k m a s d o a l d . t e y a n d a n , i n d e m o k r a t i k d e v r i m i nin lideri ve in r a d i k a l i z m i n i n kabul g r e n szcs olarak S u n Yat-sen, ilk bakla k o m n i s t l e r e d a h a y a k n g r n e n bir ahsiyetti; M a r i n g de K o m i n t e m ' i n ikinci k o n g r e s i n d e k o m n i z m ile burjuva d e m o k r a t i k ulu sal h a r e k e t l e r arasndaki ittifak politikasnn b i i m l e n m e s i n e y a r d m c olan kiilerden biriydi. M a r i n g ' i n Wu Pei-fu ile ya da S u n Yat-sen'le g r m e l e r i n d e nelerin k o n u u l d u u n a v e M o s k o v a ' y a g n d e r d i i r a p o r u n m a h y e l i n e ilikin o k az ey biliniyor. leride K u o m i n t a n g ile y a p l a c a k ibirliinin t o h u m u p h e s i z Sun Yat-sen'le yaplan k o n u m a l a r d a atl mt. A m a M o s k o v a ' d a o sralarda tayin edici bir s e i m y a p l m a m ol d u u a k t r . ^ M a r i n g ' i n i n ' e g e l i i n d e n s o n r a , a m a anlalan o n u n kat s Bkz yukarda s. 471-2. 84. Maring'in W Pe-fu'yu 7iyaretiylc ilgili ek kaynak, T'.vg Leang-li. The Inner H<t/ryof the Chinese Revolution (1930), s. 155'ln bu kaynaa gre. Manng Sovyel yetkilile re hem Wu Pei-fu ile hem de Sun Yat-sen'le ilikilerini srdneyi tavsiye etmi ve ilkiyle kurulmu olan ilikiler ancak Wu Pei-fu'nun birliklerini Pekin-Hankow demiryolunda grev yapan iilerin zerine sald (ve Sun Ya-sen'lt yaplan pazarln en nihaye baland) 1923 ubal'nda kopmu. Kuomintang'da sonralar ortaya kan Sol kanad temsil eden ve anli-komnis olan bu kaynak genelde olgular doru biimde yanslyor gibi grnmekle dir. 1922 Austosunda yazd bir yazda Vlcnski, Wu Pei-fu'yu ncelikle bir mllye olarak tarif ediyor ve onu "yabanc sermayenin yabanclatrc etkisinden kanm inli kamu ahsiyetlerinden bin" olarak vyordu {Kommunislieskii Internotsional, No. 23 (4 Kasm 1922), col. 6104); Radekde Komintem'in 1922 Kasmnda yaplan drdnc kong resinde "gen in Komns Partisi"nin Wu Pei-fu'ya destek verdii bir dneme antrma
da bulunmutur (Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale

(Hamburg, 1923), s.630). Maring'in 1921'deki yolculuuyla ilgili dier an a kaynak, 1935'e

4 7 8 SOVYET RUSYA V E D N Y A lm o l m a k s z n g e r e k l e e n bir b a k a olay ise bir i n K o m n i s t Parti si'nin k u r u l m a s y d . Birbirinden o k farkl gruplarn d e l e g e l e r i 1921 T e m m u z u ' n d a a n g h a y ' d a yaplan gizli bir toplantda b i r araya geldiler. A m a toplantya katlanlarn a n l a t t k t a n h e r h a n g i bir g r birlii o l m a d n gsterir v e i n K o m n i s t Partisi'nin birinci k o n g r e s i a d v e r i l e n k o n g r e a r d n d a hibir politika beyan y a d a h e r h a n g i bir t r d e n yazl bel g e b r a k m a m t r . 8 5 B u toplant i n parti t a r i h i n d e , 1898'de M i n s k ' d e ya plan birinci k o n g r e n i n R u s Sosyal D e m o k r a t Partisi'nin t a r i h i n d e o y n a dyla ayn rol o y n a m t r .

Maring*le yapt bir grmeden yola kan H. Jsaacs'in The Tragedy of the Chinese Revo lution (1938) kitabnn 64. sayfasdr. Burada Wu Pei-fu ite bulumadan bahsedilmez; ama geriye dnp bakldnda devam gelmeyen bir olay hmal edip sonunda meyve veren bu luma zerinde younlamak doald. 1?5. B. I. Schwartz, Chinese Communism and the Rise of Mao (Harvard, 1951), s. 34.

BLM 34

UZAKDOU: II- YENDEN SAHNEYE IKI

1921-22 k U z a k d o u ' d a S o v y e t politikasnn y o u n faaliyet d n e m i ol du ve Pasifik'te S o v y e t g c n n y e n i d e n s a h n e y e k m a s n a karlk gel di. U n g e m - S t e r n b e r g ' n y e n i l g i y e uratl m a s ly la birlikte, Sibirya'daki s o n rgtl " b e y a z " kuvvet i m h a e d i l m i oldu; J a p o n igali A m e r i k a n basks y z n d e n a d m a d m geri e k i l i y o r d u ; S o v y e t H k m e t i M o o listan'da R u s karlarn v e n f u z u n u y e n i d e n d e v r e y e s o k m u t u . t e y a n d a n h e n z in'le y a d a J a p o n y a ' y l a d i p l o m a t i k ilikiler k u r u l m a m t v e b u l k e l e r d e k o m n i s t h a r e k e t l e r y a r a t m a giriimleri b t n y l e b a a rsz o l m u t u . B u o k n e m l i k b o y u n c a W a s h i n g t o n konferans J a p o n ya'y tecrit e d i p b y k d e v l e t l e r a r a s n d a k i k o n u m u n u d a h a d a zayflatt ve geri e k i l m e n i n son a a m a l a r n h z l a n d r d ; Sovyetler'in M o o l i s tan'daki k o n u m u n u n dafa da yerleiklik k a z a n m a s , Pekin h k m e t i y l e likilerin b o z u l m a s n a n e d e n o l d u , a m a b y k devletlerden h e r h a n g i bi rinden itiraz g r m e d i ; M o s k o v a ' d a d z e n l e n e n bir " d o u e m e k i l e r i " konferans, U z a k d o u l k e l e r i n d e k o m n i s t l e r i n nfuz e d i n e b i l m e l e r i v e rgtl k o m n i s t partiler k u r u l m a s n a z e m i n h a z r l a n m a s a m a c y l a y o u n bir k a m p a n y a d z e n l e n e c e i n i gsteren iaret oldu. C e n o v a konfe r a n s n n v e R a p a l l o a n l a m a s n n S o v y e t d i p l o m a s i s i n i n Avrupa'daki ilerlemesini g s t e r e n belirgin d n m noktalarn o l u t u r d u u 1922 yazn d a , Rusya U z a k d o u ' d a y i n e d i k k a t e a l n m a s g e r e k e n bir g o l m u t u .

1921-22 knda U z a k d o u ' d a k i S o v y e t politikasnn e n n e m l i a m a e n a z r e k l a m yaplan baars, M o o l i s t a n ' d a k i S o v y e t iktidarnn t a h k i m e d i l m e s i y d i . Kzl O r d u ' n u n gayretleriyle U r g a ' d a kurulan yeni M o o l H k m e t i ' n i n d e l e g e l e r i M o s k o v a ' y a geldiler ve bu d u r u m , 5 K a s m 1921'de RSFSC ile M o o l H a l k C u m h u r i y e t i arasnda, kat bir r e s m i eit liin gzetildii bir a n l a m a n n i m z a l a n m a s y l a h e m e n u s u l n e u y d u r u l du. H e r iki taraf da dierini k e n d i topraklar z e r i n d e k i tek o t o r i t e olarak tanyordu (imdiye kadar resmen her zaman kabul edilmi olan, Moolis-

4 8 0 SOVYET RUSYA VE DNYA lan zerindeki i n e g e m e n l i i b y l e c e s k a p a l olarak ilga e d i l m i o l u y o r d u ) ; iki l k e a r a s n d a k i ilikiler h e r iki tarafla da eit statdeki d i p l o m a t i k iemsilciler y o l u y l a y r t l e c e k t i ; arlk d n e m i n d e yaplan a n l a m a l a r d a R u s y a ' y a verilen h a k ve imtiyazlar r e d d e d i l i y o r d u ; iki taraf da kendi topraklar z e r i n d e d i e r i n e d m a n h e r h a n g i bir rgt, g r u p y a d a "hkmef'in kurulmasn nleme taahhdnde bulunuyordu.1 Moolis tan'n z l e m l e r i bir n o k t a d a k a r l a n m a m t . M o o l i s t a n ' n batsndaki, U r y a n k h a i blgesi o l a r a k bilinen geni a m a n f u s y o u n l u u d k bir b l g e n i n stats ve n e r e y e bal o l d u u u z u n s r e d i r belirsizdi ve Rusya ile i n a r a s n d a tpk M o o l i s t a n z e r i n d e o l d u u gibi inat tilaflara ko nu o l u y o r d u , a n c a k R u s d i p l o m a s i s i h e r z a m a n bu iki k o n u y u birbirinden ayr t u t m a y a dikkat e t m i t i . 2 Bu b l g e d e k s m e n M o o l k o m u l a r gibi g e b e o l a n k s m e n d e k u z e y v e k u z e y d o u d a o r m a n d a avclk y a p p g e yik srleri g d e n Trk h a l k l a r yayordu ( a m a g n e y d e baz y e r l e r e d e M o o l l a r nfuz e t m i d u r u m d a y d ) . S o v y e t yetkilileri. arlk d n e m i n deki politikay izleyerek, bu blgenin M o o l H a l k C u m h u r i y e t i ' n c d a h i l edilmesini nlediler. Bu b l g e 1922 yl b a l a r n d a , g r n t e blge hal knn inisiyatifiyle, T a n n u T u v a Halk C u m h u r i y e t i adyla b a m s z bir c u m h u r i y e t olarak r g t l e n d i ve RSFSC le d o s t a n e ilikilere g i r d i . 3 M o o l i s t a n ' d a S o v y e t h k i m i y e t i n i n tedricen y e r l e m e s i n i salayan sreler ayrntlaryla o l m a s a da a n a hatlaryla takip edilebilir. 1921 M a r u'na k a d a r Sovyet R u s y a siyasi bilinci en yksek d z e y d e o l a n M o o l l a r tarafndan, onlar i n l i l e r d e n ve M o o l i s t a n s a h n e s i n e en s o n giren igal c i l e r o l a n " b e y a z " R u s l a r d a n k u r t a r a n bir mttefik olarak kabul e d i l m i ti. A m a 1921'den s o n r a i n illeti gerilere e k i l i p de M o o l i s t a n ' d a S o v y e t ktidar y e r l e m e y e b a l a y n c a , d u r u m t e r s i n e d n d ve M o o l ileri ge lenleri ile Sovyet yetkililer a r a s n d a s r t m e l e r b a g s t e r d i . Bu srt meler, Moollar' h e m birbirine, h e m d e R u s l a r a d r e n bir m c a d e l e iinde t o p l u m s a l , d i n i ve ulusal meselelerin i ie g e m e s i y l e birok bi i m e b r n d . 1921 y a z n d a Urga'da kurulan rejim t a m a m e n ulusald ve ak seik hibir t o p l u m s a l p r o g r a m y o k t u : B o l e v i k t e r m i n o l o j i s i n d e b u n a burjuva d e v r i m i a a m a s denirdi. A m a 5 K a s m 1921'de Sovyet-

1. RSFSR: Slomik Deistvtyuih Dogovorov, c. 11 (1921). No. 47, s. 29-31: ngilizce evirisi iin bkz. Treaties and Agreements with and concerning China, 1919-1929 {Wash ington, 1929), s. 53^1. 2. G. M. Frilers, Outer Mongolia and its International Position (Baltimore, 1949), s. 102-6. 3. Godovoy Otet NKIDklX S"ezdu Sovetov < 1922), s. 71.

UZAKDOU: I I - Y E N D E N S A H N E Y E IKI 4 8 1 M o o l a n l a m a s n n m z a l a n m a s n d a n s o n r a S o v y e t H k m e t i , R u s ta rasnda zledii politikay u y a r l a y p g e n i k a p s a m l t o p l u m s a l ve siyasi reformlar y a p a r a k M o o l i s t a n ' d a k e n d i s i n e s a l a m bir destek t e m e l i o l u t u r m a y a alt. Bir k a y n a a g r e , aralarnda topraklarn, o r m a n l a r n , m a d e n l e r i n ve d i e r d o a l kaynaklarn k a m u l a t r l m a s , y o k s u l iilere loprak datlmas, Yaayan B u d a ve soylularn u n v a n l a n y l a ayrcalkla rnn kaldrlmas, d e m o k r a t i k seim s i s t e m i n e g e i l m e s i , m a d e n l e r d e S o v y e t m h e n d i s l e r i n i n , o r d u d a d a Sovyet askeri d a n m a n l a r n n g r e v lendirilmesi ve S o v y e t d e n e t i m i altnda eitim ve salk h i z m e t l e r i n i n verilmesi de b u l u n a n bir dizi talep iletildi. M o o l H k m e t i ' n i n ve M o o l H a l k Partisi'nin kar kt, a m a D e v r i m c i G e n l i k Birlii'nin d e s tekledii s y l e n e n bu talepler, 1922 O c a ' n d a biraz z o r l a m a y l a da olsa k a b u l edildi. 4 R e f o r m l a r ak seik bir b i i m d e M o o l hayatn laikletir m e y i ve l a m a l a r n otoritesini krmay a m a l a d iin dini ballklar da h e d e f alnyordu. R u s l a r bu politikay uygularken snrn b r y a n n d a k i d i k k a t e d e e r s a y d a Buryat Moolu nun y a r d m n a g v e n i y o r l a r d ; uzun bir sre laik R u s m e d e n i y e t i n i n etkilerine m a r u z k a l m o l a n Buryat M o ollar, h e m e n hi laik eitim a l m a m olan ve i m d i y e k a d a r rahiplerin g d m altnda olan hsmlarnn kltrel vc siyasi d z e y i n i y k s e l t m e k iin M o o l i s t a n ' a g n d e r i l d i : Anlalan bu da geleneksel e v r e l e r d e yeni hn ve krgnlklar y a r a t m . 5 B u k o u l l a r d a m u h a f a z a k r unsurlarn i n l i l e r i n e g e m e n o l d u k l a r gnleri belli bir p i m a n l k l a yad e t m i ve belki de d e v r i m c i yenilie by lesine d e r i n d e n bal bir Devlet'in baka herkesi dlayan h k i m i y e t i n d e n k o r k m u olmalar m m k n d . M o s k o v a ' d a n in'le ilikileri d z e l t m e y e y a r d m c olmas t a l e b i n d e b u l u n u l d u ve 14 Eyll 1921'de " M o o l halk nn ayn z a m a n d a k e n d i kaderini tayin hakkn da kulland t a k d i r d e " S o v y e t H k m e t i ' n i n b u a m a c b t n y l e o n a y l a d e k l i n d e htiyatl bir c e v a p geldi. h B i r k a hafta s o n r a . B a b a k a n B o d o , in'le d o s t a n e li-

4. Ma Ho-l'icn, Chinese Agent in Mongolia (ngilizce eviri, Baltimore, 1949), s. 100102. Ileriki yllarda yaynlanan bir Sovyet ders kitabnda 1922'de getirilen "demokratik re formlar" syle listelenir: Hkmet "serdii ve kyllerin feodal ykmllklerini kaldrd, topra devletin mlk ilan etli, feodal meslekleri ve kast ayrmlarn ortadan kaldrd, yerel ynetim organlarnn seimle belirlenmesi sistemini getirdi, bir tedrici gelir-vergi deerlen dirmesi sistemi kurdu, halk mavirliini devreye sokarak mahkemeleri yeniden dzenledi vs." (N. P. Farberov, Gosudarsvennoe Pravo Stran Narodnoy Demokrata (\949), s. 302). 5. Bu konuda az saydaki veri urada toplanp incelenir: G. M. Frilers, Omer Mongolia and ils International Position (Baltimore. 1949), s. 125-6. 6.hvestiya. 17 Eyll 1921.

4 8 2 SOVYET RUSYA V E D N Y A kiler kurmaklar y a n a o l d u u n u belirten bir bildiri y a y n l a d . 7 E s k i l a m a snfndan gelen m u h a f a z a k r , i n yanls bir g r u p etrafnda S o v y e t p o litikasna kar bir m u h a l e f e t i n kristalize o l d u u akt. 1922 M a r t ' n d a bir " gvenlik b r o s u " k u r u l a r a k n e m l i bir a d m atld; b u b r o hak kndaki tek kayt b a n d a M o o l l a r n o l d u u d u r . " Ertesi a y B o d o v e M o ol ileri g e l e n l e r i n d e n o n kii - h e r h a l d e M o o l i s t a n z e r i n d e i n e g e m e n l i i n i y e n i d e n k u r m a a m a c y l a - in'le birlikte gizli planlar yaptkla r s u l a m a s y l a t u t u k l a n p i d a m edildiler. 9 B o d o ve s u ortaklarnn ida m , on sekiz ay s r e n bir tr d e v r i m c i terr d n e m i n i n balangc oldu; bir in k a y n a n a g r e , bu d n e m d e M o o l h a y a t n d a k i "eski ve yeni g r u p l a r arasnda a l m a s z bir gn bile g e m e d i . " 1 1 1 Bu o l a y l a r a , M o o listan ile S o v y e t Rusya a r a s n d a k i balarn u s u l n e u y d u r u l m a s elik et li. 26 M a y s 1922'de M o s k o v a ' y a d a i m i bir M o o l temsilcisinin geldii k a y d e d i l i r . " Be g n s o n r a U r g a ' d a i m z a l a n a n bir baka S o v y e t - M o o l a n l a m a s , Sovyet H k m e t i ' n i n M o o l i s t a n ' d a son arlk h k m e t i n i n baarl bir b i i m d e s a l a m a ald n c roln kald y e r d e n s r d r d n d a h a da bariz hale getirdi. M o o l i s t a n ' d a eski R u s h k m e t l e r i n i n ya da k a m u k u r u m l a r n n s a h i p o l d u u btn m l k l e r RSFSC'ye d e v r e d i lecekti; Rus irketlerinin ve yurttalarnn eski mlkleri se d a h a ayrnt l b i i m d e baka bir a n l a m a y a konu e d i l e c e k t i . 1 2 M o o l i s t a n ' n idaresi artk fiilen Sovyetler'in a m a ve politikalarna scmpali d u y a n M o o l l a r n vc onlarn Sovyet d a n m a n l a r n n ellerindeydi. D a h a 1922 A u s t o s u n d a

7. K. S. Weigh, Husso-Chinese Diplomacy (anghay, 1928), s. 212-13. 8. Dilowa Hutklu'nun yaynlanmam anlar. 9. G. M. Frilers, Outer Mongolia and ils International Position (Baltimore, 1949), s. 126 ve burada alntlanan kaynaklar. Dilowa Huluklu'nun anlarna baklrsa, bu kiiler. Bal Moolistan'da ssz bir eridi kontrol allnda tutan, hangi siyasi ve ulusal ehreyi tarlar sa tasnlar btn merkezi ooritclcrc srayla kafa tutmu olan vc bundan ksa bir sre son ra i gvenlik brosunun dzenledii dzenli bir seferle nihayet lasftye edilmi olan, Kalmuk kkenli olduu sylenen, bir tr Mool Mahnosu olduu sylenebilecek "ekya" Dambidanzan'la birlikle bir komplo dzenlemekle sulanmlar. Novyi Vostok, e. [V (tarih siz 119231), s. t56-60'daMool Halk Cmhriyeti'nin Bat Moolistan zerinde otorite kur ma sreci -bu sre 1921 Maysndan Ekimi'e kadar srmtr- anlallr. Sibir'skaya Sovetskaya Entsiklopediya.Q. Ill (1932), s. 340 a gre. "beyaz muhafzlar"la sava 1922 Nisan'na kadar srm ve blge o yln sonbaharna kadar huzura kavuamam; bu kanklklar "u yada bu tarafn kazand baarlara gre feodal toprak sahiplerinin ve lamalarn bir o tarafa, bir bu larafa gidip gelmelerine" neden olmu. 10. Ma Ho-fien. Chinese Agent in Mongolia (ngilizce eviri, Baltimore. 1949). s. 102. ][.hvestiya, 14 Haziran 1922. 12. Treaties and Agreements with and concerning China, 1919-1929 (Washington, 1929). s. 102-3.

UZAKDOU: ll-YENDEN SAHNEYE IKI 483 Moolistan'daki Kzl Ordu kuvvetleri "Mool S a v a Bakanl'nn kont rolndeki" tek bir tabura indirilmise de, 1 3 bu Sovyet iktidarnn geri e kilmesinin deil, bu iktidarn ne kadar kolay ve etkili bir biimde kurul m u olduunun ve ona ynelik hibir rgtl M o o l muhalefetinin ol madnn gstergesiydi. S o v y e t politikas 1 9 2 1 - 2 2 k boyunca Moolistan zerindeki nfu zunu tahkim etmekle aktif olarak megulken, diplomasinin spot klar Byk Devletler'n 1921 Temmuzu'nda aklad bir karan, yln sonuna doru Washington'da silahszlanma ve Pasifik meseleleri hakknda bir konferans dzenleme karar zerinde odaklanmt. Konferans S o v y e t propagandas ve Sovyet d politikas in de baz skntlar yaratacakt. Kapitalist devletler arasndaki, bunlar arasnda da zellikle iki devin, Amerika Birleik Devletleri ile ngiltere'nin arasndaki her anlama, ka pitalist dnya inde gittike artan ve kanlmaz elikiler olduu yolun daki genel kabul gren teze aykr dmekle kalmyor, RSFSC'nin belli bal dmanlarn da glendiriyordu. t e yandan, Amerikan politikas nn konferansta desteklenmesi o k muhtemel olan amalarndan biri Ja ponya'nn Sibirya'dan karlmas ve in zerindeki etkisinin zayflatlmasyd. Moskova'nn lk tepkisi, konferans karar alan D e v l e t l e r e ve n'e, Sovyet Hkmeti'nin kendisinin katlmasnn istenmedii bir kon feransta alnan hibir karan kendisi iin balayc grmeyeceini ilan eden resmi bir protesto gndermek oldu. 1 " Bir ay sonra IKKI tarafndan benimsenen bir dizi tez, ABD ile ngiltere arasndaki anlamann hedefi nin "arlk merkezi Amerika'da olacak bir Anglo-Sakson kapitalist trst oluturmak" olduunu ilan etti: nerilen Washington konferans "ABD' nin, kazand zaferin meyvelerini diplomatik yollarla Japonya'nn elin den alma giriimi"ni temsil ediyordu. Tezler, emperyalizmi knayan ge nel laflarla ve konferansn emperyalizmi elikilerinden kurtarmayaca ngrsyle sona eriyordu. 1 5 A m a bu uzlamaz tavr, ksa bir sre sonra iin ine bir hesap unsurunun dahil edilmesiyle yumuatld. Kongreyi, tam o sralarda delegeleri Dairen'de Uzak D o u Cumhuriyetiyle yaplan

13. China Year Book. 1923 (anghay, tarihsiz), s. 677; ayn kaynaa gre (a.g.e.. s. 678) ayn ay "Urga'da Sovyel gizli polisinin bir ubesi kuruldu." 14. Sovesko-Amerikanskie Otnoeniya, 1929-1933, s. 47-8; Kasm aynda bir protesto daha gnderilmi (a.g.e., s. 51). 15. Kommunislieskii InternationalM. 18(8 Ekim 1921), col. 4758: Tezler ilk olarak I Eyll 1921 tarihli Pravda'da yaynlanmtr.

4 8 4 SOVYET RUSYA V E DNYA m z a k e r e l e r d e inat bir t u t u m t a k n m a k t a o l a n J a p o n y a 1 6 a l e y h i n e d n d r e r e k d i p l o m a t i k k a z a n l a r e l d e edilebilirdi. 30 E y l l 1921'de zvestiya'aL y a y n l a n a n bir yazya baklrsa, k o n f e r a n s n a m a c " U z a k d o u halklarn e z e n balca g olan J a p o n e m p e r y a l i z m i n i n planlarn tehir e t m e k ve b u n u n karsna d o u A s y a ' n n e m e k i kitlelerinin rgtl ira desini k a r t m a k " o l a c a k t . Y a S o v y e t H k m e t i y a d a U z a k D o u C u m huriyeti'nn konferansa davet e d i l m e s i iin h a r c a n a n b t n a b a l a r baa rsz olsa d a . A m e r i k a n H k m e t i ' n i n o n a y y l a U z a k D o u C u m h u r i y e t i n i temsil e d e n gayri resmi bir heyet Was h i n g ton'a y o l l a n d 1 7 ve konfe ransn yapld k o r i d o r l a r d a boy gsterdi; A m e r i k a ' n n J a p o n y a ' y a olan d m a n l n d a n elde edilebilecek avantajlar d e e r l e n d i r m e k iin hibir frsat karlnad. B a k a yerlerde o l d u u gibi b u r a d a d a , d n y a d e v r i m i aray, kapitalist devletleri birbirine k r d r m a k iin g e r e k e b i l e c e k h e r trl yola b a v u r u l a r a k s r d r l d . W a s h i n g t o n ' d a konferansn balama s n d a n ksa bir s r e sonra, zvestiya'a " D n y a H e g e m o n i k G c " bal yla y a y m l a n a n bir bayazda, ABD " d n y a n n balca g c " olarak ta rif e d i l i y o r ve " A B D ile u y a d a bu ekilde a n l a m a y a v a r m a k iin btn a d m l a r n atlmas g e r e k t i i " ileri srlyordu. 1 * 1 G e l g e l e l i m , Pasifik D e v l e t l e r i n i n katld o k n e m l i bir k o n f e r a n s tan d l a n m a k U z a k d o u ' d a k i Sovyet k a r l a r n a ve S o v y e t prestijine in dirilmi bir d a r b e y d i ve bu d a r b e y e d i p l o m a t i k yollarla karlk verilemi y o r s a baka yollar d e n e n m e l i y d i . Br yl n c e , Bak'deki d o u halklar k o n g r e s i n d e n h e m e n sonra, IKKI " b i r Sibirya e h r i n d e " U z a k d o u in b e n z e r bir k o n g r e d z e n l e m e karar a l m t . 1 9 J a p o n , inli v e Koreli yol dalarn da a l n m a s n a katkda b u l u n d u k l a r s y l e n e n bu kararn n e m i n e , J a p o n y a ' d a d a h a i m d i d e n 8.000.000 sanayi iisi o l d u u iddiasyla d i k k a t e k i l i y o r d u . i m d i y e k a d a r u y g u n bir d e l e g e l e r toplants d z e n l e m e k l e lgili pratik g l k l e r bu projenin gerekletirilmesini n l e m i t i . J a p o n y a ' d a bir k o m n i s t parti k u r m a k iin pe pee yaplan giriimler i m d i y e k a d a r baarsz o l m u t u ; 1921 H a z i r a n ' n d a kurulan n K o m nist Partisi de S o l c u entelektellerin o l u t u r d u u heterojen bir g r u b u n

16. Bkz. c. 1. s. 329-32; burada Moskova'nn Washington konferans karsndaki ikir cikli tutumu da ele alnmakladr. 17. A B D Ulusal Arivi, Kaytt Grubu 59: 861 A 01 'deki yaynlanmam resmi yazma lar, vizelerin, grnle "ticari amalarla", ama aslnda Japonya'nn Uzak Dou Cumhuri yeti zerindeki basksn dengelemek amacyla 4 Ekim 1921'de verildiini gsterir. 18. zrestiya, 6 Aralk 1921: o sralarda Moskova'da AB D'y e verilen nemin artmas ko nusunda bkz. yukarda s. 320, not II. 19. Kommunistieskii Internatsional, No. 14 (6 Kasm 1920), col. 2947.

U Z A K D O U : II - Y E N D E N S A H N E Y E IKI

485

t e s i n e g e m i y o r d u . Ertesi K a s m ' d a " U z a k d o u e m e k i l e r i n i n katlaca bir k o n g r e " d z e n l e m e k a r a r , 2 0 IKKI'nn W a s h i n g t o n konferans h a k k n d a k i tezleri b e n i m s e d i i o t u r u m u n d a alnd ve bariz b i i m d e batl Devletler'n inisiyatifine verilen bir c e v a p o l a r a k tasarlanmt. B a l a n gta niyet, k o n g r e y i U z a k D o u C u m h u r i y e t i t o p r a k l a r n d a , Irkutsk'ta d z e n l e m e k t i ve g e i c i o l a r a k 11 K a s m 1 9 2 ! tarihi b e l i r l e n m i t i . 2 1 T o p lantya etkileyici bir katlm s a l a m a k iin aktif hazrlklar s o n b a h a r bo y u n c a s r d . K o m i n t e m ' i n n c k o n g r e s i n e i n d e l e g e s i sfatyla kat lan a n g T ' a i - l e i 2 2 e p e y bir fonla d o n a t l m o l a r a k J a p o n y a ' y ziyaret el li ve davetiyeleri datt. Yrm be yl s o n r a J a p o n K o m n i s t Partisi'nin g e n e l sekreteri o l a n T o k u d a ' n n dahil o l d u u bir g r u p M a r k s i s t e n t e l e k t elin o l u t u r d u u " a r a m b a D e m e i " n d e n v e k e n d i n e "afak Halknn K o m n i s t P a r t i s i " adn veren bir rgtlen d e l e g e l e r g n d e r i l d i ; ABD'den davet e d i l e n J a p o n l a r a r a s n d a K a t a y a m a d a b u l u n u y o r d u . 2 ' K o n g r e y e katlan nl delegelerin nasl getirildii bilinmiyor. A m a bunlarn o u k o m n i s t d e i l d i v e b u n l a r arasnda geen y a z k u m l a n i n K o m n i s t Partisi'nin liderleri yer a l m y o r d u . K o n g r e n i n t o p l a n a c a yer konjonktrel n e d e n l e r l e d e i t i r i l m i t i . 2 4 A m a 1921 A r a l n d a Irkutsk'ta y a p l a n bir hazrlk o t u r u m u n d a n 2 5 son ra, asl k o n g r e 21 O c a k 1922'de M o s k o v a ' d a t o p l a n d . K o n g r e on g n ka d a r s r d . Z a m a n d e i m i t i ve bu k o n g r e d e on alt ay n c e y a p l a n B a k u k o n g r e s i n i n b y k l n e d e c o k u s u n a d a u l a l a m a d . Kore'nin elli iki, i n ' i n krk iki, J a p o n y a ' n n da on alt delegesi b u l u n u y o r d u ve H i n d i s t a n , M o o l i s t a n ve E n d o n e z y a ' d a n bir avu d e l e g e ile RSFSC'ye dahil b l g e lerde y a a y a n Yakutlar, Buryatlar ve K a l m u k l a r da k o n g r e y e katlmt. D e l e g e l e r i n a n c a k yars k o m n i s t o l d u u n u b e y a n e d i y o r d u : K o n g r e d e temsil edilen " u l u s a l - d e v r i m c i " rgtler arasnda K u o m i n t a n g da vard. " E n t e l e k t e l l e r v e r e n c i l e r " arlktayd. A m a Koreli kyller, J a p o n sanayi iileri, inli k y l ve iiler de vard. K o m i n t e m ' i n yaynlad

20. A.g.e., No. 18 (8 Ekim 1921), col. 4758. 21 .A.g.e., No. 23 (4 Kasm 1922), col. 6070. 22. Bkz. yukarda s. 363. 23. Japon kaynaklarndan gelen bu bilgiyi Bay Langer ve Bay Swearingen'den aldm; Katayama ABD'den Moskova'ya geliini Kommunhtiesk Inernatsioai, No. 44-5 (11819), 1927, col. 59'da anlatr. 24. Pratik nedenlerde sz konusu olabilir: Ya da gnderdii delegeler o sralarda Washingon'da konferansn demokratik karakerini ve bamsz statsn sorgulamakta olan Uzak Dou Cumhuriyeti'nin, topraklan zerinde byle bir kongre dzenleyerek elini zayf lataca dnlm olabilir.
25. Tikhii Okean, No. 1, 1934, s. 125.

4 8 6 SOVYET RUSYA V E D N Y A e k s i k t u t a n a k l a r d a n anlald kadaryla,- 6 U z a k d o u l u d e l e g e l e r kendi lerini, kendi l k e l e r i n d e k i d e v r i m ihtimali ve m i d i h a k k n d a k i gelenek sel k o n u m a l a r l a snrlamlar. B a k ' d e o l d u u gibi, b u r a d a da asl k o n u m a y Z i n o v y e v yapmtr. Z i n o v y e v i n l i milliyetilere kar b i r a z s o u k bir tavr b e n i m s i y o r d u . K u o m i n t a n g ' n baz y e l e r i n i n A m e r i k a ' y a , yani A m e r i k a n k a p i t a l i z m i n e m i t l e b a k t k l a r n d a n , d e m o k r a s i v e lerlemenin n i m e t l e r i n i n o r a d a n d e v r i m c i in'e y a m a s n b e k l e d i k l e r i n d e n " ikyet e d i y o r d u ; 2 7 h a t t a a r a l a r n d a " M o o l i s t a n ' n i n ' e iadesi s o r u n u n u g n d e m e a l m " o l a n l a r b i l e v a r d . G e l g e l e l i m Z i n o v y e v ' i n k o n u m a s n n asl arlk noktas J a p o n y a ' y d : " U z a k d o u s o r u n u n u n z m n n anahtar J a p o n y a ' n n e l l e r i n d e d i r . " M a r x bir k e r e s i n d e ngiltere'nin o l m a d bir Avrupa d e v r i m i n i n bir kak s u d a frtnadan ibaret olacan sylemiti; ayn ey U z a k d o u ' d a , 3.000.000 sanayi iisi ve 5 . 0 0 0 . 0 0 0 t o p r a k s z k y l s olan J a p o n y a iin de geerliydi. J a p o n y a ' d a "snf bilincine sahip k o m n i s l e r " i n saylar hl "yzlerle ifade e d i l e b i l i y o r d u . " A m a Z i n o v yev k e n d i n d e n e m i n bir e d a y l a . U z a k d o u ' d a bir s a v a k m a s n a n c a k J a p o n y a v e A B D ' d e k i bir proleter d e v r i m i n i n n l e y e b i l e c e i n g r s n d e b u l u n u y o r d u . 2 8 K o n g r e b o y u n c a . R u s k o m n i s t liderlerinin o sralarda, R u s d e v r i m i r n e i n e deil d e M a r k s i s t d o g m a y a y a s l a n a r a k , sanayile m i ve s m r g e c i J a p o n y a ' n n , d e v r i m iin krsal ve y a r - s m r g e d u r u m u n d a k i i n ' d e n d a h a o l g u n l a m o l d u u n a h l inandklar a k a orta ya kmt.
29

Z i n o v y e v ' d e n s o n r a k i balca R u s k o n u m a c o l a n Safarov

in'in g e l e c e i n i ihtiyatl bir b i i m d e d e e r l e n d i r i y o r d u :

26 The Firs! Congress of Toilers of the Far East (Hamburg, 1922): Inpihzccsi kadar kapsaml olmasa da daha iyi dzenlenmi olan Almanca versiyonun bal Der Erste Kongress der Kommunistischen und Revolutionren Organizationen des Fernen Oslens'dir (Hamburg, 1922). Bunlar [ulanaklann lamainmi deil, sadece belli bal birka konuymay ve kongrenin ald kararlar ve yaynlad manifestoyu ierirler. Muhlemelen Rusa bir versiyonu da vardr, ama biz bulamadk. 27. O sralardaki resmi Sovyel gr. Kuominlang'n burjuva karaklerini vurguluyor du; in'in durumu 15 Kasm 1921'de lirestiyda yle zelleniyordu: "Sun Yal-sen liderli inde iklidar mcadelesi veren ve ayr sanayi dallann kamulalrmaktan yana olan mulak bir programla hafif bir dn verilmi bir kapitalist dzen fikrini savunan in burjuvazisi, yabanc emperyalistlerin destekledii ekonomik olarak geri kalm kuzeyin silahl direni iyle kar karya." 28 The First Congress of Toilers of the Far East (Hamburg, 1922). s. 21 -39. 29. 1922 Kasm gibi ge bir tarihte bile, Profntem'in ikinci kongresinin doudaki II harekeli hakkndaki bir karannda "smrge ve yan-smrgelerine (Kore, in. vs.) ok ya kn olan Japonya'nn zellikte nemli bir rol vardr" deniyordu (Dcsyat' Let Frofnlerna v Kez-lyutsiyak (1930). s. 114).

UZAKDOU: II - YENDEN S A H N E Y E IKI 4 8 7 Bu kyl kitleleri devrim batlarna kazandrlmaldr. in ii hareketi yr meyi daha yeni renmektedir. Yakn gelecek iin hayaller kurduumuz yok, in ii snfnn, Japonlarn yakn gelecekte elde edebilecekleri egemen konumu al masn beklemiyoruz. U y g u l a n a c a k politika " b t n ulusal-devrimc h a r e k e t l e r i d e s t e k l e m e k , a m a proleter h a r e k e t i a l e y h i n d e bir dorultu izlemedikleri s r e c e destek l e m e k " o l m a l y d . 3 0 K o n g r e n i n . " U z a k d o u ' n u n m i l y o n l a r c a bal i ve kyl kitleleri"ni "insanln son k a y n a k l a r " o l a r a k tasvir e d e n a n a karar m e t n i , burjuva ulusal hareketlerini d e s t e k l e m e politikasna bu k a d a r ho grl b a k m y o r g i b i y d i , n k " b t n e m p e r y a l i s t l e r e kar m c a d e l e e t m e k iin U z a k d o u halklarnn ii kitlelerini, ileri lkelerin proletaryasyla - v e sadece o n u n l a - ittifak k u r m a y a " a r y o r d u . 3 1 A m a k o n g r e nin b e y a n l a r n n a n a rengi - b u k a d a r kark bir t o p l a n t d a n beklenebile cei z e r e - zellikle k o m n i s t o l m a k t a n o k ani-emperyalistti. U z a k d o u halklarna h i t a p e d e n nihai bir manifestoda, Z i n o v y e v ' i n belagatl s lubuyla "ikiyzl ve hrsz A m e r i k a n e m p e r y a l i z m i ve a g z l ngiliz gasplar" knand.- 1 2 J a p o n delegelere z e l bir ilgi gsterildi; bir J a p o n k a y n a n a g r e , Ja pon d e l e g e l e r Stalin tarafndan arlanmlar; 3 -* Stalin bu g r m e y i m u h t e m e l e n Milliyetler Halk Komiseri sfatyla y a p m olmaldr, zira k o n g r e y l e ya da Kominiern'i almalaryla b a k a bir ilgisi yoktu. Kata y a m a K o m i n t e r n m e r k e z i n d e kalp IKKI yesi ve ileriki birka yl boyun ca JKKl'nn n d e g e l e n U z a k d o u u z m a n oldu. J a p o n h e y e t i n i n dier yeleri yeni kurulan D o u Emekileri K o m n i s t niversitesi'ne girdiler. Bunlardan yedisi bir J a p o n K o m n i s t Partisi k u r m a talimat ve b u n u n iin gereken paray alarak J a p o n y a ' y a dndler. Bu i de 5 T e m m u z 1922' de T o k y o ' d a k i bir t o p l a n t d a yapld ve bu tarih partinin r e s m i d o u m g n o l d u ; partinin ilk k o n g r e s i de birka hafta s o n r a krlk bir sayfiyede b y k bir gizlilik iinde yapld. Anlalan, partinin yaklak krk k u r u c u yesinin t a m a m e n t e l e k t e l l e r d e n o l u u y o r d u ; k o n g r e d e yedi kiilik bir y n e l i m kurulu a t a n d . u Parti, K o m i n t e m ' i n 1922 K a s m n d a yaplan

3. The Fini Congress of Toilers of the Far East (Hamburg. 1922), s. 166-7. 31. Der Erste Kongress der Kommunistischen und Revolutionren Organizationen des Femen Ostens (Hamburg, 1922). s. 124; bu kararn ingilizce tutanak! ardak i versiyonu (s. 215) evrilirken tahrif edilmi. 32. The First Congress of Toilers of the Far East (Hamburg. 1922), s. 234; manifesto kongrenin sona ermesinden bir hatla sonra, 9 ubal 1922'de Frovda'i yaynland. 33. Pacific Affairs (New York), c. XXIII (1950), No. 4, s. 341. 34. Japon kaynaklanndan gelen bu bilgiyi Bay Langer ve Bay Swearingen'den aldm;

4 8 8 S O V Y E T RUSYA V E DNYA d r d n c k o n g r e s i n d e r e s m e n lannd, 2 5 0 y e s i v e 8 0 0 y e a d a y oldu u a k l a n d ; J a p o n partisinin kurallarna g r e , bu adaylarn partiye aln m a d a n nce bir d e n e m e d n e m i n d e n g e m e l e r i g e r e k i y o r d u . 3 5 J a p o n ya'da partinin b t n faaliyetleri b y k l d e y a s a d y d . Japon K o m n i s t Partisi'nin k u r u l d u u d n e m , Avrupa'da "birleik c e p h e " slogannn r e v a t a o l d u u d n e m d i . B u slogan J a p o n y a ' y a uyar l a m a g i r i i m l e r i n d e b u l u n u l d u . J a p o n k o m n i s t l e r i , bu sralarda "binler c e " ii ve S o l c u rgt yesini " R u s y a ' y a m d a h a l e y e kar k a n bir bir l i k l e bir araya getirdiklerini, "alk e k e n R u s y a ' y a y a r d m " a m a l bir h a r e k e l e ( m u h t e m e l e n MRP'nin J a p o n u b e s i n e ) n c l k ettiklerini ve i i aleyhtar bir y a s a y a kar kitlesel bir p r o t e s t o rgtlediklerini ddia e d i y o r l a r d . 3 6 K o m i n t e r n ' i n 1922 K a s m ' n d a yaplan d r d n c k o n g r e s i n d e , J a p o n K o m n i s t Partisi'nin delegesi olarak b o y gsteren K a t a y a m a , Ja pon, in ve Kore partilerinin " J a p o n e m p e r y a l i z m i n e kar bir birleik c e p h e " o l u t u r d u k l a r n ilan e d e r e k , J a p o n ve i n heyetlerinin imzasyla J a p o n l a r n " R u s S a k h a l i n a d a s ' n igal e m e l e r i n i knayan bir n e r g e s u n d u . 3 7 K o n g r e n i n d o u sorunu h a k k n d a k i k a r a r n d a , iyimser bir bi i m d e , J a p o n y a ' d a "burjuva d e m o k r a t i k d e v r i m unsurlarnn hzla geliti i" ve " J a p o n proletaryasnn b a m s z snf m c a d e l e s i n e getii" tehi s i n d e bulunuluyordu.- 1 9 t e y a n d a n , K o r e ' d e k i hareket o sralarda t a m bir geri e k i l m e d n e m i n e g i r m i gibi g r n y o r d u . K o n g r e y e drt Koreli d e l e g e katld. A m a i t i m a t n a m e k o m i t e s i n i n r a p o r u n d a " K o r e ' d e parti ii a t m a o k a d a r a r t m t r ki gerek k o m n i s t partisini aslnda k i m i n tem sil ettiine ve bu kiinin hangi gruba m e n s u p o l d u u n a karar v e r m e k imknszlal iin, iki y o l d a k o n g r e y e k o n u k o l a r a k kabul edilirken ikisi reddedilmitir" deniyordu.10 i n ' d e 1922 ylnn balarnda S o v y e t g z l e m c i l e r i n i n karlat d u r u m o k fena k a r m a k l a m t t . Sovyetler'in M o o l i s t a n ' d a k i cretli p o -

1931 ylnda komnis lider Ilikawa'mn bir Japon mahkemesine verdii ifade ayrmlar ko nusunda kasen belirsiz lululmuur iTkhii Okean, No. 1, 1934, s. 125-7). 35. Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1923). s. 304. 36. Kommunistieskii Internatsional, No. 23 (4 Kasm 1922), col. 6063-75 Tikltii Okej . N o . 1, 1934.s. 131-2. 37. Protokol! des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg. 1923), s. 602-3. 38. Kommunistieskii Internatsional v Dokumentak 11933), s. 317. 39. Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg, 1923), s. 367.

UZAKDOU: Il - Y E N D E N SAHNEYE IKI 4 8 9 litikalarnn k a z a n d b a s a n , h l r e s m e n t a n n a n i n H k m e t i ' y l e ili kiler z e r i n d e c i d d i bir arlk o l u t u r m a y a d e v a m e d i y o r d u . 1921 T e m m u z u s o n l a r n d a P e k n ' d e n bu n e d e n l e hzla ayrld anlalan Yurin, 4 1 1 lafzen U z a k D o u C u m h u r i y e t i ' n i n t e m s i l c i s i y d i . a n g i-lin'in 1920 s o n b a h a r n d a M o s k o v a ' y a yapt y a r m k a l a n ziyaretlen beri. 4 1 S o v y e t ve in h k m e t l e r i arasnda d o r u d a n bir iliki k u r u l m a m t . O ziyaret te a t a n a c a s z verilen i n k o n s o l o s u , M o s k o v a ' y a 3 u b a t 1921'de ulat ve anlalan. i n H k m e t i ' n i n S o v y e l temsilcisini kabul e t m e y e "ilkesel o l a r a k " h a z r o l d u u n u ifade etti. Yaz a y l a r n d a - p h e s i z ngi liz-Sovyet ticaret a n l a m a s rnei i z l e n e r e k - i n ' e gnderilecek S o v y e l m i s y o n u n u n bir ticaret heyeti b i i m i n e b r n m e s i n e karar verildi; 4 2 24 E k i m 1921'de Sovyet d i p l o m a s i s i n d e pek b i l i n m e y e n biri olan Aleksander P a i k e s , y a n n d a bir h e y e t l e e n nihayet M o s k o v a ' d a n ayrlp P e k i n e doru yola k t . 4 1 10 Aralk'ta Harbin'deydi ve i n basnna ilk rporta jn verdi. 5 K a s m tarihli S o v y e t - M o o l a n l a m a s h e n z d n y a y a ilan e d i l m e m i t i ; P a i k e s d e ierin'in d a h a n c e verdii teskin edici garanti leri, " b e y a z " m d a h a l e s i n i n yaratt kriz bitince M o o l i s t a n ' d a n ekil me garantisini tekrar e d i y o r d u . Ayrca in D o u D e m i r y o l u ' n u n , RSFSC ve Uzak Dou C u m h u r i y e t i ' n i n e k o n o m i k karlarn koruyacak b i i m d e d e olsa " h i b i r t a z m i n a t talep e d i l m e d e n " i n ' e ade edileceinden b a h sediyordu.44 Pakes'in Pekin'deki ksa ikameti hibir e y a r a m a d . Bu d n e m Wash ington konferansyla akyordu ve P e k i n h k m e t i de kendisini tehdit e d e n mali iflas d u r u m u n d a n ve genel siyasi itibarszlktan kurtulmak iin hl iyimser b i i m d e konferanstan medei u m d u u in, konferans sre c i n d e S o v y e l Rusya'yla ilgili herhangi bir politik kararn a l n m a s pek m m k n d e i l d i . P a i k e s , Sovyetler'in niyetinin m a s u m i y e t i y l e ilgili, p e k ikna edici o l m a y a n bir sr m u l a k t e m i n a t verdi ve n Dou D e m i r y o lu'nun akbetiyle ve iki lke a r a s n d a k i d i p l o m a t i k ilikilerin tekrar b a lamasyla ilgili o l a r a k yaplaca ilan edilen "gayri r e s m i " k o n u m a l a r d a hibir i l e r l e m e s a l a n a m a d . 4 5 Son olarak, 1921 Nisan'nda 5 K a s m 1921

40. Bkz. yukarda s. 476. 41. Bkz. yukarda i. 470. 42. Bu karar ierin'in 14 Eyll 1921'de Mool Hkmetine gnderdii bir mektupla ilan edilmiti (bkz. yukarda s. 482). 43. zvesliya, 6 Kasm 1921. 44. Millard's Review (anghay), 24 Aralk 1921, s. 824. 45. Basnda bu konuyla ilgili olarak kan haberler R. T. Pollard, China's Foreign Relalions. 1917-1931 (New York. 1933), s. 165-6'da aklardr.

490

S O V Y E T RUSVA V E DNYA

tarihli S o v y e l - M o o l

anlamasnn yaynlanmas

Paikes misyonunun

z e r i n e bir b o m b a gibi dt. inlilerin. M o o l i s t a n z e r i n d e k i n e g e m e n l i i n i r e d d e d e n v e blgeyi bir k e z d a h a kalc bir b i i m d e s a d e c e R u s y a ' n n nfuz alan h a l i n e getiren b e l g e y e d u y d u k l a r infial, S o v y e t el isinin drt ay akn bir sredir kendilerini ak ak k a n d r m a s y l a d a h a da artmt. I M a y s 1922'de Paikes, i n H k m e t i ' n i n " M o o l i s t a n ' n i n lopraklarnn bir p a r a s o l d u u n u " , " S o v y e l H k m e t i ' n i n M o o l i s tan'la gizlice bir a n l a m a y a p a r a k d a h a n c e k i b e y a n l a r n a o l a n inanc or t a d a n k a l d r m a k l a k a l m a y p b t n adalet ilkelerim d e hlal e t t i i n i " v e Sovyetler'in bu e y l e m i n i n "eski Rus i m p a r a t o r l u k h k m e t l e r i n i n in karsnda b e n i m s e d i k l e r i p o l i t i k a y a b e n z e d i i n i " iddia ettii fkeli bir m e k t u p ald. Paikes'e artk P e k i n ' d e b u l u n m a s n n istenmedii ima edil di, o da ba nnde M o s k o v a ' y a d n d . E e r Pekin H k m e t i ' n i n kendisi de o sralarda ulusal bir h k m e t olarak g r l m e iddiasn b t n y l e k a y b e t m e m i olsayd, Sovyetler'in u m u t l a r n a indirilen d a r b e d a h a c i d d i o l u r d u . A m a 1922 yl b o y u n c a bir lz olay Sovyel liderlerinin dikkatini gittike d a h a fazla g n e y l i milli yetilerin faaliyetlerine odaklad ve Z i n o v y e v ' i n K u o m i n t a n g k o n u s u n d a U z a k d o u e m e k i l e r i k o n g r e s i n d e d i l e getirdii aalayc grlerin yanlln ortaya kard. 1922'nin ilk drt a y n d a n t a r i h i n d e k i ilk ba arl kitle grevi yapld; H o n g K o n g ' d a k i inli denizci ve iilerin yapt bu grev liman ticaretim felce uratarak ngiliz tacirlerin ve b t n s m r g e n i n ar kayplar v e r m e s i n e neden oldu. K u o m i n t a n g , K a n i o n ' d a k genel m e r k e z i n d e n grevi r g t l e m e k l e n e m l i bir rol o y n a d ve bu saye de yeni bir preslij k a z a n d ; milliyeliler ilk olarak r e y m h a l i n d e k i ii h a r e k e t i n i n bana g e m e eilimi ve y e t e n e i n i sergilemilerdi. Bu geli m e l e r in K o m n i s t Partisi'ni d e etkiledi v e M o s k o v a K u o m i n t a n g ' n z l e m l e r i n e ideolojik bir sempai g s t e r m e y e balad. i m d i y e k a d a r yal n z c a O r t a d o u ' d a kullanlm olar frsat, yani ngiliz e m p e r y a l i z m i n e kar m c a d e l e n i n saflarna yerel d e v r i m c i milliyetilii de k a l m a frsat i m d i U z a k d o u ' d a d a ortaya kyordu, G e l g e l e i m , 1922 M a y s ' n d a milliyeti K v a n t u n g o r d u s u n u n k o m u t a n (bu ahsn H o n g K o n g grevini k r m a k zere ngilizler tarafndan finanse e d i l m i o l d u u iddia ediliyor d u ) S u n Yat-sen'e kar a y a k l a n p milliyeti lideri K a n o n ' d a n k a m a k z o r u n d a braknca ortalk y e n i d e n kart. S u n Yat-sen a n g h a y ' a snd. le bu noktada r e y m h a l i n d e k i in K o m n i s Hareketi h a y a t b e r 46. China fear Bwk. 1923 (anghay, tarihsizi, 5. 680.

U Z A K D O U : Il - YENDEN S A H N E Y E IKI 4 9 1

tileri gstermeye balad. Komintern'in ikinci kongresinin ulusal sorun hakkndaki tezleri artk btnyle sindirilmiti ve lKKl'nn 1921 Aral n d a birleik c e p h e hakknda ald karar da in'de kendine bariz bir uygulama alan buldu. inli komnistler ile Kuomintang arasnda bir "taktik anlama" yaplmas yolundaki lk nerinin, muhtemelen Sun Yatsen'in srlmesinden nce, 1922 M a y s n d a Kanton'da yaplan bi sendi ka kongresinde dile getirildii sylenir. 4 7 Ertesi ay in Komnist Partisi radikal demokratik karakterde pratik reformlar ieren bir program ne ren ve ortak eylemlerde bulunmak amacyla dier Sol partiler ve gruplar la bir konferans dzenleme nerisini de ieren "Mevcut Durum Hakknda Birinci Manifesio"yu yaynlad. A t Partinin 1922 Temmuzu'nda toplanan ikinci kongresinde alnan bir kararda da ayn j/.gi izleniyordu: in Komnist Partisi proletaryann partisidir. Amalar, proletaryay rgtle mek ve i-kyli diktatrlnn kurulmas, oiel mlkiyetin kaldrlmas, aa ma aama komnist bir topluma ulalmas iin mcadele etmektir. u anda in Komnist Partisi, iiler ve yoksul kyller adna, iilerin demokratik devrimi rieslekmelerine nclk etmeli vc iiler, yoksul kyller v. kk burjuvazi nin demokraik hr birleik cephe oluturmalarn salamaldr 1 ' 1 Anlalan kongreye herhangi bir Komintern temsilcisi katlmam. Sonralar in partisi iinde burjuva demokrasisiyle her trl uzlamaya kar muhalefet olduu iddia e d i l m i s e de. ! " belgelerde Moskova'dan tam bu dorultuda direktifler verilmi olduuna dair herhangi bir katn yok tur. Hatla karar metninde S o v y e t Rusya'ya hibir atfta bulunulmamas ve bu karar metnine kaytsz artsz bir "Moolistan, Tibet ve Sinkiang'n kurtuluu" talebinin dahil edilmesi de bu tr bir lhamn olmadn gs teriyor denebilir, G e l g e l e l i m , parti kongresinden sonra anghay'da Sun Ya-sen'le yapt grmede ona birleik cephe nerisini ileten Kom nist Genlik Enternasyonali temsilcisi Dalin kararn nemini artrm g rnyor.'' 1 Kuominlang ile mikroskobik boyutlardaki vc srf entelektel lerden oluan n Komnist Partisi arasnda bir ittifak kurmak Kom nistler iin ak ki ok c a z i p bir eydi. Bu itifak prestijlerini arttracak, onlara u anda sahip olmadklar bir imkn, iilere ulama imknn ve-

47. Novyi Vostok. c. tt (1922), s. 606.

48. A.g*.. c. II, s. 606-12.

49. C. Brandt, B. I. Schwartz ve J. K. Fairbank. A Documentary History of Chinese Communism (1952). s. M

50. B I. Schwartz. Chinese Communism and lr Rise of Mao ( Harvard. 1951), s 18-9.

51. H Isaacs, The Tragedy 'if ihe Chinese Revolution 11938). s. 61: bu bulumayla ilgi li baka (ek kaynak, 'enTu-Hsiu'nun 1929'da yazd ve B. I. Schwartz, Chinese Commu nism and the Rise of Mao (Harvard, 1951), s. 40'da alntlanan ak mektuptur.

4 9 2 SOVYET RUSYA VE DNYA recekti; a y n c a birleik c e p h e ve d e m o k r a t i k d e v r i m i n d e s t e k l e n m e s i po litikasna m k e m m e l e n u y u y o r d u . S u n Yat-sen'in ittifak o k a d a r c a z i p b u l m a m a s artc deildir. A m a anlalan, i n K o m n i s t Partisi'nin yelerinin, isterlerse K u o m i n t a n g ' a katlabileceklerini n e r m i . B y l e c e parti kimliini k o r u m u olacakt, a m a o n u n yeleri ayn z a m a n d a d a h a byk r g t n de yeleri o l a c a k l a r d . Bu o l a y l a r d a n h e m e n sonra, belki de bu olaylarn s o n u c u olarak. M a r i n g y i n e s a h n e y e k t . 5 2 M a r i n g ' i n bu k e z s a v u n m a y a alt politika, 1922 E y l l n d e K o m i n t e r n d e r g i s i n d e y a y m l a n a n bir yazda ortaya k o n m u t u ; 5 5 Pekin h k m e t i y l e u z l a m a ve Wu Pei-fu'yu d e s t e k l e m e politikalarnn lersne evrilmesini temsil edi y o r d u . 5 4 Pekin H k m e t i h e m iktidarsz h e m d e Sovyet Rusya'ya d m a n o l d u u n a . Wu Pei-fu da aka ngiliz ve A m e r i k a n k a m p n n tarafna g e m i o l d u u n a g r e , artk kuzeyle o y a l a n m a d n c e s i s a v u n u l m u y o r d u . H o n g Kong grevi g n e y d e k i ii hareketinin gcn ortaya k a r m t. Partinin ikinci kongresinin tezleri izlenecek yolu iaret e d i y o r d u : Biz kumum siler Gney in sendikalarnda baarl almalar yapmak isliyor sak.. Gney inli milliyetilerle gaye dostane ilikiler srdnnemiz gerekir. zlenecek hat "gneyin devrimci-milliyeti unsurlarn d e s t e k l e m e k " v e " b t n hareketi S o l a i t m e k " . Partinin g s z l b u n u d a h a d a zo runlu klyordu: G e n entelijansiya, "hatla kendileri ne Marksist d i y e n l e r bile" ii h a r e k e t i n d e n uzak d u r m a y a fazla meyilliydi, M a r i n g a n g h a y ' da Sun Yal-sen'le ikinci k e z grt ve Sun Yal-sen'in inli k o m n i s l l e r e yapt, K u o m i n t a n g ' a tek tek ye o l m a nerisinin kabul e d i l m e s i gerek lii s o n u c u n a ulat: y e l e r i M s l m a n Savckal slam rgl iinde baa52. Maring'in 192 de Wu l'ei-fu vc Sun Yal-sen'le yapt grmeler (bkz. yukarda s. 477) ile 1972 Austosunda yeniden ortaya ks arasnda nerelerde olduuna dair hibir veri yok gibidir, bir lek H. Isaacs. The Tragedy af the Chinese Revolution (1938), s. 64'te I'l22 Ocanda Canion'u ziyaret etns olduundan bahiedilir, 1922 Tctnmuzu'ndaki parti kongresinden vnra Sun Yat-sen'le yaplacak nemli grmenin Dal in havale edilmi ol mas, Maring'in o sralarda ortalarda olmadn goslenr. 53. Kommunislieskii Internulsonal. No. 22 ( 13 Eyll 1922), col. 5803-16. Bu dergide kan yazlarn ou yaynlanmasndan birka hafta nce yazlyordu; bu yaz da muhteme len Maring'in Sun Yal-sen'le yapt ikinci grmeden sonra deil nce yanlmt. Ama bu olaylann kronolojisi hl belirsizdir. 54. H. Isaacs. TVit' Tragedy of the Chtnese Revolution (1938), s. 65'le bu politikalardan (muhtemelen Maring' izleyerek) "Irkutsk hatt", yan Kdrnmtem'in Uzakdou brosu tara fndan desteklenen ha olarak bahsedilir; "Irkutsk halli "nn en sebatl savunucusunun VIcnsk olduu anlatacakt (Vilenski konusunda bkz. yukanda s. 466. nol 48 ve Whiting'in The Far Eastern >no rrrly <N. Y.),c. X, No. 4 (Ausos l D 5l)'de yaynlanan yazsnn 363 sayfas). Zinovyev'in 1922 Ocanda yaplan Uzakdou emekileri kongresindeki konu mas da (bkz. yukanda s. 486) bu han sadk kalmtr

UZAKDOU: II - YENDEN SAHNEYE IKI 4 9 3 rl bir b i i m d e a l m olan E n d o n e z y a S o s y a l D e m o k r a t Partisi'nin ta rihi d e 5 5 b u g r b e n i m s e m e s i n d e etkili o l m u t u p h e s i z . Bu neri

M a r i n g t a r a f n d a n , 1922 A s t o s u ' n d a H a n g o w ' d a y a p l a n z e l b i r k o n f e r a n s t a i n K o m n i s t Partisi m e r k e z k o m i l e s i n e iletildi v e b i r a z g n l s z c e k a b u l e d i l d i . 5 6 B u k a r a r n L i T a - a o tarafndan S u n Yat-sen'e res m e n iletildii v e o n u n t a r a f n d a n k a b u l e d i l d i i s y l e n i r . 5 7 K o m i n t e r n ' i n Kasm aynda yaplan drdnc kongresinde in delegesi, in partisinin K u o m i n t a n g ' a tek tek yelik K z n d a g i r e r e k o n u n l a b i r birleik c e p h e k u r m a y a k a r a r v e r d i i n i lan e m ; K a n t o n ' d a k i l e r i n d u y s a l a r pek h o n u t lukla k a r l a m a y a c a k l a r s z l e r l e , b u n u n a m a c n n "kitleleri e t r a f m z d a t o p l a m a k v e K u o m i n t a n g partisini b l m e k " o l d u u n u d a e k l e d i . 5 8 R a d e k i n p a r t i s i n i n y e l e r i n i bir k e z d a h a " o d a l a r n a k a p a n p bir z a m a n l a r K o n f y u s aliklar gibi M a r x v e L e n i n a l m a k l a " s u l a d v e o n l a r "u a n d a g n d e m d e n e s o s y a l i z m n e d e bir S o v y e l c u m h u iyei var" d i y e rek b i l g i l e n d i r d i : Partinin g r e v i " A v r u p a v e A s y a e m p e r y a l i z m i n e kar m c a d e l e y i r g t l e m e k iin d e v r i m c i burjuva u n s u r l a r l a o l a n ilikilerini d z e n e k o y m a k " t . 5 9 B u e m i r a y n z a m a n d a T r k p a r t i s i n e v e gerekli d e iiklikler yaplarak A l m a n partilerine de veriliyordu. Kongre kararnda birleik c e p h e ve "ulusal k u r t u l u m c a d e l e s i " t a k d i s edildi. 6 * 1 i n ' d e br-

55. Bkz. yukarda s. 237. not 62 56. Bu toplantya dair iki elikili vurumun ikisi do daha ilcriki tarihlerden. Kuomnlang'la kurulan illi Takn felakette sonuland ve blniiyle gzden dl bir dunemden kjlmadr. Merkez, komilerinin bakam oljn 'en T-hsiu'ya gre. komitenin buun imde geIrn yeleri neriye canla bala ka^ kmlar, ama Maring parti disiplinine M: Komin tern m plortese bavurarak nerisi zorla kabul ellnij <B. I Schwan;, Cimine Commu un andhRise uf'Man (Harvard. 195 11. s 411. Maring ^e "Kom inlimden hibir ozel lalunat" ve "hibir belge" almam olduunu vc nerisinin komitenin ounluu taralndan kabul edildiini belirtmitir (H. Isaacs. The Tragedy f he Chinese Revolution < I93H). s. 61-2). Maring'in ^el hibir ulnat almam olduu iddias, neredeyse kesinlikle dorudur. Elilerini kat emirlerle balamak Knumiern'n o sralardaki alkanlklarna hl'Jniylc ay kryd le yandan Maring'in gl ve herkese bilinen grleri vard: bunlarn kabul edilmesini salamak iin ne kadar knaya. ne kadar baskya bavurmu olduu bilinemez 'enTu-hsu, Manng'n konferansla konumunu, Kuomintang'nok-snll bir parii olduu nu syleyerek ge re kelend irdii ni ilen srer. Daha sonraki larihlerde poplerleen bu sa vn. Maring tarafndan 1922'de kullanlm olmas pek muhtemel deildir. Buharin 1923 Nisan'nda Kuominlang' yoksul kylleri ve kentlerdeki kk burjuvalar emsil eden bir kk burjuva panisi olarak tanmlamhr (Dvenadtsay S"e:d Rossiskoy KommuniqueskoyPa'iiitBolfevkolOIlM. <. 244) 51. Tang Leang-l, The Inner H<tvr\nf he Chinese Revolution ( 1930i. s I 56. 58. Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale (Hamburg. P 2 3 1 . s. 615. 59./t .<-., s. 141. W. Kommitnistiec'kii Internatsional r Doktimentai ( 1933), s 322-4.

494

SOVYET RUSYA V E DNYA

leik c e p h e n i n , K u o m i n t a n g ' a tek tek ye o l u n a r a k g e r e k l e t i r i l m e s i n d e ki tuhaflktan R a d e k de karar metni de b a h s e t m e d i . Bu sessizlik p e k tesa dfi o l a m a z ve K o m i n t e r n genel m e r k e z i n d e n e r i l e n hattn taktik veya ideolojik u y g u n l u u k o n u s u n d a farkl g r l e r b e n i m s e n d i i n i gsterir. 6 1 1922 y a z v e s o n b a h a r n d a U z a k d o u ' d a k i S o v y e t n f u z u n u n g l e n i p p e k i m e s i birok n e d e n e balanabilir. B u k s m e n , S o v y e t H k m e t i ' n i n genelde Cenova konferansndan ve Rapallo anlamasndan sonra dnya m e s e l e l e r i n d e d a h a k e n d i n e g v e n e b i l e c e k bir m e v k i e d i n m e s i n i n bir y a n s m a s y d . K s m e n , i n ' d e herhangi bir m e r k e z i o t o r i t e k a l m a m a s n n s o n u c u y d u ki bu d u m m S o v y e t H k m e t i ' n i M o o l i s t a n ' d a izledii c retli politikadan k a y n a k l a n a b i l e c e k h e r trl e n d i e d e n k u r t a r y o r ve M a n u r y a ' d a k i gerilimi byk l d e azaltyordu. A m a , e n n e m l i s i . Sovyet n f u z u n u n g l e n m e s i , geen k yaplan W a s h i n g t o n konferan snn dolayl vc hibir surette taahht e d i l m e m i bir s o n u c u y d u . Birok b a k m d a n U z a k d o u ' d a Washington k o n f e r a n s n d a n e n ok y a r a r l a n a n lke S o v y e t R u s y a o l d u . Konferansiaki bask J a p o n y a ' y Sibirya'dan geri e k i l m e s i n i t a m a m l a m a y a ve anng'da kalan ileri karakollarn ck et m e y e zorlad, ayrca ngiliz-Japon ittifakm da s o n a erdirdi. Btn bu h a m l e l e r J a p o n y a ' n n U z a k d o u ' d a k i prestijine v e g c n e ar d a r b e l e r indirdi. A m e r i k a Birleik Devletler'nn prestiji ise ayn o r a n d a artt, a m a ABD g c n A s y a a n a k a r a s n d a k u l l a n m a y i s t e m i y o r d u ; A m e r i k a n poli tikas esasen negatif kald. Washington k o n f e r a n s n d a J a p o n g c n n d i z g i n l e n m e s i n d e n en krl k a n lke i n olabilirdi, a m a o da lkeyi anari ve gszlk d u r u m u n a d r e n ve giderek artan i almalara kurban gitti. B y l e c e , l*>2) yaz ve s o n b a h a r n d a M o o l i s t a n z e r i n d e k i ooritesini g e n i l e t m i o l a n Sovyel c u m h u r i y e t i , J a p o n l a r n Vladivostok' u nihai olarak tahliye e t m e l e r i y l e birlikte h e m e n h e m e n bir yl s o n r a Pa sifik kylarna u z a n m a y , Uzak D o u C u m h u r i y e t i ' n i yeniden RSFSC'yc (ksa bir s r e s o n r a o da d a h a byk bir b i r i m o l a n SSCB'yc katlacakt) dahil e t m e y i v e arlk rejiminin n e m l i bir U z a k d o u G c o l m a k o n u m u n u y e n i d e n s t l e n m e y i baarabildi. 1922 yaznn s o n l a r n d a , Maring'in a n g h a y ' d a Sun Yat-sen'le pazar lk yapt ve S o v y e t H k m e t i U z a k d o u ' d a k i ilk byk ve k a p s a m l d i p l o m a t i k h a r e k e t i n i -Joffe m i s y o n u n u - balatt srada sre zaten 61. 1921 Nisan'nda yaplan on ikinci pani kongresinde Buharin, Sun Yal-sen'dc "sade ce dier generaller gibi bir (u-. yan askeri vali" gdren "yoldalar"a ka Kuomnlang'la ibirlii poli ikasn hl savunmak zorunda kalyordu IDvenadtsatyi S"e:d' Rossi skm- Kttnmumsitikry Pttrt (Bol'evihn) (19231. s. 244).

UZAKDOU; II - Y E N D E N S A H N E Y E IKI

495

o k ilerlemiti; d a h a s o n r a olup bitenler Joffe'nin kafasnda p e k az nyar g o l d u u n u ve hibir balayc talimat a l m a d n gsteriyordu. Sovyet elisinin zleyebilecei yol vard ve bunlar birbirini dlayacak deil d e birbirini t a m a m l a y a c a k ekilde t a k i p e t m e k m m k n d . Birincisi, za yf ve kafas d a n k P e k i n h k m e t i y l e , S o v y e l d i p l o m a s i s i n i n i m d i y e kadar k u l l a n m a d u r u m u n d a o l d u u n d a n d a h a s a l a m v e otoriter bir tny la m z a k e r e l e r y a p a b i l i r d i ; bu deiiklik, d a h a n c e l e r i bir Yurin ve bir Paikes'e verilen g r e v e bu kez birinci snf bir d i p l o m a t o l a n Joffe'nin atanmasyla simgeleniyordu. kincisi, takipileri ve nfuzlar henz K u z e y i n ' e p e k sirayet e d e m e m i o l a n d e v r i m c i milliyetileri. Pekin h k m e t i n e v e y a b a n c e m p e r y a l i s t l e r e kar atklar k a m p a n y a d a tevik edebilir ve destekleyebilirdi; M a r i n g ' i n a n g h a y ve H a n g o w ' d a k i faali yetleri de bu hatt izlemiti. n c s , J a p o n y a ' y l a normal ilikiler kur mak iin alabilirdi; U z a k d o u m i s y o n u n u n e n s o m u t a m a c J a p o n de legelerle a n g u n ' d a yaplan bir k o n f e r a n s a katlp J a p o n l a r n Vladivos t o k ^ tahliyelerinin t a m a m l a n m a s v e b u n d a n k a y n a k l a n a n n e m l i m e s e leleri tartmakt. f t 2 Joffe 12 A u s t o s 1922'de Pekin'e v a r d n d a , i n H k m e i ' n i artk n e r e d e y s e daimi bir hal alm olan krizin sanclar iinde buldu. Washing ton k o n f e r a n s n n s o n a e r m e s i n d e n beri d u r u m l a r d a h a d a beter o l m u t u . O n a i n ' d e k i en gl d e r e b e y i Wu Pei-fu'nun otoritesi P e k i n ' d e tartl m a z bir hal a l m t . G e l g e l d i m o n u n da yapc bir politikas y o k t u ve bu da merkezi h k m e l i n iklidarszln daha da barizlesin iyordu. Joffe'nin geliinden ksa bir s r e o n c e . Washington k o n f e r a n s n a kallan inli de legelerden biri olan Welliiiglon Koo'nun Dileri B a k a n o l d u u yeni bir in H k m e t i k u r u l m u t u . Bu h k m e t i n P e k i n surlar dnda pek h k m g e m e d i i iin, g e r e k bir politikaya ve m z a k e r e g c n e s a h i p ol mas m m k n d e i l d i . in'deki b l n g r u p l a r gibi o n u n d a a m a c , Wash ington k o n f e r a n s n a katlan devletleri, konferansta i n ' e verilen mali ve dier vaatleri m m k n o l d u u n c a sratle y e r i n e g e t i r m e y e ikna e t m e k t i . G c gittike artan kla k o m u s u karsndaki l a v m d a n anlald k a d a ryla, m e v c u t gereklii ya da iinde b u l u n d u u nazik vaziyei pek kav r a m g r n m y o r d u . Srf v a k a n s a y e s i n d e ayakta kalan, B o l e v i z m ' c j m i p a t d u y a n , M o o l i s t a n ' d a k i cretli S o v y e t politikas y z n d e n can y a n a n ve J a p o n gleri ekildikten s o n r a Sovyetler'in M a n u r y a iin ta sarladklarna k u k u y l a bakan i n h k m e t i y e n i Sovyet elisiyle g r -

62 Bkz.c. l , s . 331.

496 SOVYET RUSYA VE DNYA meleri balatmaya hi hevesli deildi. Joffe ilk basanlarn Pekin niversitesinin retmen ve rencileri arasnda kazand. inli bir tann szleriyle, "inli entelekteller tara fndan tantanal bir cokuyla selamland." -' Pekin niversitesi rektr nn Sovyet elisi onuruna verilen ziyafette yapt konumadaki bir pa saj ok dikkat ekmitir: in devrimi siyasi bir devrimdi. imdi bir toplumsal devrim dorultusunda ilerliyor. Rusya in iin iyi bir rnek sunuyor; in, yine bir siyasi devrim olarak balayan, ama sonradan bir toplumsal devrim mahiyetini kazanan Rus devrimin den dersler almasnda fayda olduunu dnyor. renci retmenine nasl ca n gnlden lo geldin derse, biz de size yle ho geldin diyoruz, ltfen kabul edin. 6 4 Joffe'nin kendisi bu kadar alttan alan eyler sylemedi. Ama 1918'de Berlin'de itimatnamesini sunduu hkmete kar devrim balatmay ba arm eli olarak kazand n Pekin'de unutulmamt; alelacele kurdur duu basn brosu da kesinlikle bo durmuyordu. Kendi grevini "Rus ve in halklar arasnda iyi dostluk ilikileri kurmak" olarak tanmlamas bi le, hassas resmi kulaklara meum tnlar yayyordu.''^ Anlalan in H kmeti'nin suskunluu Joffe'yi en nihayet kendi inisiyatifini kullanmak zorunda brakm. Basna verdii bir rportajda resmen tannma ve nor mal ilikiler kurmann, Sovyet Hkumeti'yle herhangi bir mzakereye gnnenin o l m a z s a olmaz, koulu olduunu, S o v y e t Hkmeti'nin artk "genel kabul gren anlamalar yerine geici anlamalarla latmin olmaya can" vurgulad.''1' 2 Eyll 1922'de in Dileri Bakan Wellington Koo'ya resmi bir mektup yazp g e e n on gn inde yaplm "zel konuma"ya deinerek, 1919 tarihli S o v y e t bildirisi ve Karahan'n 27 Eyll 1920 tarihli mektubu temelinde bir anlamann mzakerelerini yapmak iin bir Rus-in konferans dzenlenmesini nerdi. inliler 7 Eyll'de nerilen konferans kabul ettiklerini bildiren bir c e v a p yolladlar.'' 7 Bu noktada mzakereler, Joffe'nin Japonya'yla yaplan konferansn 4 Eyll 1922'de balad angun'a gitmesiyle kesintiye urad. Mzakereler tam bir kmazla sonulannca, 6 * 1 Joffe Pekn'e tatile gider gibi dnd.
6

63. K. S. Weigh. Ruuo-Chinese Pjlnnmy aghay, 1928.s. 217. R. T. Pollard. Ona's Foreign Relations. I9I7-I9I (New Yolk, 1933), s. 169-70. 64. K.S. Weigh. Rutso-Chinese Diplomat y (anghay, 1928). s. 313.
65. China Year Book. 1924-$ (anghay, lanhsiz), s. 858.

66. Millard's Review (anghay), 9 Eyll 1922, s. 67. 67. Her iki meklup da 16 Eyll 1922'de pravda'da yaynland.

U Z A K D O U : I I - Y E N D E N S A H N E Y E IKI

497

Joffe in'in b a k e n l i n e 3 E k i m 1922'de d n d ve h e r iki tarafta d a , ay s r e n bir k a z a n a m y o r s a n k a y b e t m e d i p l o m a s i s i o y u n u balatt. Tar tmalarn etrafnda d n d can alc nokla, r e s m i diplomatik iliki lerin k u r u l m a s , M o o l i s t a n ' d a k i d u r u m ve i n D o u D e m i r y o l u soru n u y d u . Wellington K o o ' n u n ilk kar darbesi, S o v y e t kuvvetlerinin M o olistan' tahliye e t m e s i n i h e r trl m z a k e r e n i n n k o u l u haline getir m e y e almak o l d u . Joffe 14 E k i m 1922 tarihli bir m z e k k e r e y l e , bu so r u n u n d i e r l e r i n d e n tecrit e d i l e m e y e c e i ve M o o l i s t a n ' d a n h e m e n e k i l m e n i n ne in'in ne de Sovyet Rusya'nn k a r n a o l d u u cevabn ver d i . 0 0 Bu a r a d a . Joffe'nin k e n d i s i d e , 21 Eyll 1922'de a n g u n ' d a n gn derdii bir m e k t u p t a n H k m e t i ' n e Sovyetler'in i n D o u D e m i r y o lu z e r i n d e k i haklarn h a t r l a t m t . 7 0 Bu da sert bir y a z m a trafiinin b a l a m a s n a n e d e n oldu; Sovyet iarafnn g n d e r d i i m e k t u p l a r n tns, Ekini ay s o n l a r n d a J a p o n l a r n Vladivostok'tan nihai olarak a y r l m a l a rndan s o n r a belirgin bir b i i m d e sertleti. 3 K a s m 1922'de Joffe n Dou Demiryolu'nun "Rus halknn parasyla yaplm" olduunu ve " R u s y a burann m l k i y e t i n i gnll olarak b a k a birine n a k l e t m e d i i s rece Rusya'nn m a l " olarak kalacan lan e n i : W a s h i n g t o n konferans nn s a d e c e Rusya ile i n ' i ilgilendiren bir m e s e l e y e m d a h a l e e t m e giri imini p r o t e s t o etti ve s o n o l a r a k d e m i r y o l u n u n o sradaki b a k a n n n ( R u s y a - A s y a B a n k a s tarafndan g n d e r i l m i t i ) , m a l i yolsuzluk g e r e k e siyle t u t u k l a n m a s n t a l e p etti. g n sonra, i n H k m e t i Rus karla rn u m u r s a m a m a alkanln s r d r d t a k d i r d e , Rusya'nn belki de artk kendini gnll olarak vermi o l d u u s z l e r l e bal g r m e m e k zo r u n d a kalabileceini ekledi; b u szler i n H k m e t i ' n i n v e r m i o l d u u v e k e s i n l i k l e t u t u l m a m o l a n bir t a a h h d e . i n t o p r a k l a r n d a RSFSC a l e y h i n d e d m a n l k r g t l e y e n hibir r g t e izin v e r i l m e y e c e i taahh d n e balyd. 7 1 Joffe, d a h a s o n r a . E k i m d e v r i m i n i n beinci y l d n m vesilesiyle yazd ve hastal y z n d e n p e r s o n e l i n d e n birinin o k u d u u bir k o n u m a d a , altn izerek, Sovyet H k m e t i u a n d a bir baka d e m i r yolu y a p m a i m k n n d a n y o k s u n o l d u u iin. " a r l k rejiminin bu m i r a s n m e c b u r e n e l i n d e t u t m a k z o r u n d a kaldn v e karlarnn " n ta rafndan anlalp t a t m i n e d i l e c e i n i " u m d u u n u sylemitir. 7 - Joffe d a -

68 Bfcz.c. t,s. 331-Z. (i9. China Year Bonk, 1924-5 (anghay, tarihsiz), s. 859-60. 70. Pravda, 24 Eyll 1922. 71. zvestiya, II Kasm 1922; China Year Book, 1924-5 (anghay, tarihsiz), s. 860-1. 72.77le Living Age (Boston), I 2 0 c a k 1923, s. 73-6.

498

S O V Y E T R U S Y A V E DNYA

ha s o n r a da 1919 tarihli bildiride 'in D o u D e m r y o l u ' n u t a z m i n a t talep e t m e k s i z i n in halkna ade e t m e " t a a h h d n d e b u l u n u l d u u iddias n r e d d e t m i t i r . 7 3 Bu a r a d a Pekin h k m e t i M o o l i s t a n ' l a ilgili ikyetle rini tekrar stmakla m e g u l d . Bu iki y a k c s o r u n h a l l e d i l m e y i n c e ve iki taraf da hibir deiiklik e m a r e s i g s t e r m e y i n c e , m z a k e r e l e r yl s o n a e r m e d e n tam bir k m a z a girdi. Joffe 9 O c a k 1923 tarihli s o n bir m e k t u p la i n H k m e t i ' n i n Sovyet Rusya'ya kar " u z l a m a z ve d p e d z d m a n c a " bir tavr takndndan b a h s e d i y o r ve "'kzllar' ile 'beyazlar' ara s n d a s e i m " y a p m a z a m a n n n g e l m i o l d u u n u ileri s r y o r d u . 7 4 Sov yet H k m e t i ' n i n b e k l e m e lks vard. Joffe, ya Pekin'in u z l a m a z tavr y z n d e n ya da d a h a eski bir hedefi nin peine d m e y e karar verdii iin. artk S o v y e l politikasnn 1922'nin ikinci yars b o y u n c a iaret ettii d o r u l t u d a g i t m e y e balad. Shhi s e b e p l e r l e g n e y e g i m e niyetinde o l d u u n u akladktan sonra. a n g h a y ' da m o l a verdi ve Sun Yat-sen'le bir dizi g r m e yapt. Bu, i n mlliyellii ile S o v y e t H k m e t i n i n bir elisi a r a s n d a k i ilk resmi temast ve h e r iki taraf iin de n e m l i y d i . S u n Yal-sen K a n t o n d a n s r l m e s i n i n ge tirdii yenilginin acs iindeydi ve b u n u k s m e n K u o m i n t a n g ' d a k i geri cilere, k s m e n d e H o n g K o n g grevinin intikamn a l m a k isteyen ingiliz e m p e r y a l i z m i n i n entrikalarna b a l y o r d u . B u y z d e n h e m partisini Sol'a k a y d r m a y a h e m de e m p e r y a l i z m e kar bir ittifaka hazrd. Sovyel tara fnda ise, N a r k o m i n d e l kl birka m e k t u b u n gsterdii gibi. Sovyel d i p l o m a s i s i i n ' d e olas iktidar a d a y l a r n d a n biri o l a n S u n Yat-sen'le Hr te her z a m a n hazr o l m u t u . Pekin h k m e t i n i n b a r i z iflas ve r m l artk bu tr bir politikay d a h a da c a z i p klyordu; Joffe Sun Yatsen'in, geici g e r i l e m e s i n e r a m e n , hl d i k k a t e alnmas g e r e k e n bir g o l d u u e k l i n d e z e k i c e ya da ansl bir t a h m i n d e b u l u n m u gibi g r n y o r G e e n y a z Sun Yal-sen ile M a r i n g a r a s n d a k i k o n u m a , reyn ha lindeki i n K o m n i s Partisi le K u o m i n t a n g a r a s n d a k i ittifakn m h r o l m u t u . Joffe'ye de anlamay d i p l o m a t i k d z l e m e tayp Sun Ya-sen'e. ortak e m p e r y a l i s t d m a n a kar, hmal edilebilir i n K o m n i s t Partisi ile deil, S o v y e t devletinin hibir s u r e t t e ihmal e d i l e m e z g c y l e ittifa kndan d o a b i l e c e k avantajlar s u n m a ii kalmt. Bu da M o s k o v a ' n n i n ' d e k o m n i s a m a l a r g t m e k t e n geici olarak v a z g e m e s i ya da bu

73. China Year Book. I92J-5 (anghay, tarihsiz), s. 860-W; R. T. Pollard, China's For eign Relations, 1917-1931 (New York, 1933). s. 170-75'e mzakereler o dnemin gaele ve dergilerinde yaynlanan haberlere dayanlarak anlalhr.

U Z A K D O U : II - Y E N D E N S A H N E Y E IKI 4 9 9

ii ertelemesi anlamna geliyordu. Joffe bu fedakrl yapmaya hazrd. Bu (emel zerine yaplan konumalar hemen sonu verdi; iki adam 26 Ocak 1923'te ayrldklarnda, basna ortak bir d e m e verildi. D e m e c i n en nemli paragraf yleydi: Dr. Sun Yat-sen in'de komnis bir dzenin de Sovye siseminin de kurula mayacan, nk burada komnizmi ya da Sovyeizmi baaryla kurabilmek iin gereken koullarn bulunmadn savunuyor. Bu gr btnyle paylaan Bay Joffe, ayrca, in'in en nemli ve en acil sorununun ulusal birlie ulamak ve lam ulusal bamszl salamak olduu grnde: Dr. Sun Yal-sen'e bu byk grevle uraan in'in Rus halk tarafndan en scak duygularla izlendii ve Rus ya'nn deseine gvenebilecei konusunda teminat veriyor. D e m e , 27 Eyll 1920 tarihli Karahan mektubunda belirtilen ilkeleri tekrar onaylayarak d e v a m ediyordu; her iki taraf da in Dou Demiryo lu sorununun ancak bir Rus-in konferansyla z m l e n e b i l e c e i konu sunda hemfikirdi; Joffe Sovyet Hkmeti'nin Moolistan'n "in'den ayn l m a s ' n a neden olma gibi bir niyeti olmadn "kesin bir dille ifade ederken". Sun Yat-sen de "Rus birliklerinin Moolistan' hemen tahliye etmelerine zorunlu ya da in'in gerek karlarna uygun bir ey g z y l e baktnyordu". 7 S Bu ekilde belirlenen lkelerin pratie geirilmesi gerekiyordu; Joffe birka gn sonra Japonya'ya gitmek zere anghay'dan ayrlrken, ona, mzakereleri izlemek amacyla Sun Yat-sen'in kurmaylarndan Liao un Kay da elik ediyordu. Bln olay birdenbire yeni ve artan bir nem ka zanmt artk. Joffc' Sun Yat-sen'le konumalarnn bitiminden sonra ki on be gn inde, Kanton'daki bir iktidar deiiklii sayesinde milli yeti lider yine ktidara geti; bylece anghay'da stats belirsiz bir sr gnle yaplan pazarlk. Gney in'in byk blmnn fiili hkmetinin bakanyla yaplan bir anlama haline geldi. Japonya'da Joffe ile Liao un Kay arasnda geenler kayda geirilmemi de olsa, sonralar bir in li tarihi larafndan, inli ve Sovyet mzakereciler arasnda g e e n simge-

74. Weekly Review (anghay). 27 Ocak 1923. s. 340-1.

75. China Year Boot, 1924-5 (anghay, tarihsiz), s. 863, I ubat 1923 larihli zveu-

ya'da yayjmJanan versiyonda, manidar bir biimde. Sun Yal-sen m komnizm veya Sovyet sisteminin in'e uygun olmad beyanna ve Joffe'nin bunu onaylamasna yer verilmemilir-ki bu da Moskova'daki fikir ayrlklarnn bir baka belirtisidir. Soz konusu pasajn ger eklii su gtrmez: L. Fischer, The Soviets in the World Affairs ( 1930), c. Il, s. 540'la "Pe kindeki Sovyel siyasi temsilciliinin on be gnde bir yaynlanan. 1-15 ubat 1923 larihli, u anda Dileri Komiserlii arivinde bulunan blteni"nden evrilen versiyonda da bu pa saj vardr.

5 0 0 S O V Y E T RUSYA V E DNYA s e l bir k o n u m a y l a y l e z e l e n m t i r : Liao ona, k o m n i z m i n Rusya'da on yl iinde gerekletirilip gerek lei inle m e y e c e i n i sordu. Joffe "Hayr" dedi. "Yirmi yl iinde?" C e v a p yine "hayr"d. "Yiz yl iinde?" Joffe "belki" dedi. "O halde" dedi Liao, "...hepimiz ldkleri s o n t a bile g e r e k l e i p g e r e k l e m e y e c e i belli o l m a y a n br iopya hakknda d ler kurmann faydas ne? B u g n h e p i m i z devrimci o l u p 'Halk ilkesi' temelin de ulusal devrimi gerekletirmek iin alalm. Bunlar h e p i m i z saken gerek letirebiliriz." 1 0 D e v r i m i n y a y l m a s n d a k i v e o n a b a l o l a r a k d a s o s y a l i z m i n t a m an lamyla gerekletirilmesindeki g e c i k m e d e n yota kan ve NEP'in devre y e s o k u l m a s srasnda d a b a v u r u l m u o l a n b u m u h a k e m e , baka yerler d e o l d u u gibi U z a k d o u ' d a da, kar k o n m a z bir mantk g e r e i , d e v r i m c i m i l l i y e t i l i k l e u z l a m a l a r v e ttifaklar y a p m a y a y o l a m t r . L i a o u n K a y 1923 M a r t ' n d a K a n t o n ' a S u n Y a t - s e n ' i n y a n n a d n d n d e , ibirli i y o l u ak ve e n g e l s i z grnyordu. R u s k o m n i z m i ile K u o m i n t a n g arasnda b a l a n a n pazarlk n e m d e olacakt. h e r ki taraf i i n d e v e r i m l i ve tayin edici

J o f f e 1923 u b a t b a l a r n d a . T o k y o b e l e d i y e b a k a n v e " R u s - J a p o n d c m e i " n n bakan Baron Coto'nun " z e l " daveti zerine77 Japonya'ya gitti. B u l k e d e alt a y k a l d . O r a d a k i f a a l i y e t l e r i n i , i n z i y a r e t i s r a s n daki faaliyetlerinin tersine, d i p l o m a t i k a d a n alacakaranlk bir o r t a m d a srdrd; S o v y e l d ilikileri iindeki bu s o n u s u z k a l m o l a y hakknda hibir resmi bilgi v e r i l m e m i t i r n c e k i y a z k u r u l m u olan ulak a m a c o k u l u J a p o n K o m n i s t P a n s i . a n l a l a n k b o y u n c a k i t l e l e r l e t e m a s kur m a y a almt. Buharin'in R u s K o m n i s t Partisi'nin on ikinci kongresi ne v e r d i i rapora g r e , 1923 balarnda t o p l a n a n J a p o n k k kirac ift i l e r k o n g r e s i d e r t l e r i n e d e r m a n b u l m a k a m a c y l a k y l l e r i l e k e n t l i i

76. Tang Leag-li, The Inner History of the Chinese Revolution ( W O ) , s. 158. 77. Joffe'nin ziyaretinin ileriki safhalarndan birinde, Goto basna verdii bir rportajda. Joffe'yi davet etmeden nce Babakanlk nezdinde arasirmalar yaptm ve kendisine D ileri Bakanl Avrupa ve Amerika ilikileri brosu bakan Mitsuda rann "koullar ge rektirirse" Joffe'yle gayri resmi bir gOrume yapmasna izin verileceinin sylendiini be lirtmiin (Japjn Chronicle (Kobe). 10 Mays [923. s. 654) Gerek olsun olmasn, belli i bilgilere sahip birinin eseri olan J97 tarihli "Tanaka muhtras" ad verilen muhtraya g re, Japonya'nn o sralardaki polilikas "in etkisinin artmasn nlemek iin Rusya'yla dostluk kumak"m; "Kalo kabinesinden Baron Galo" ite bu nedenle "Joffe'yi lkemize davet etmi ve Rusya'yla diplomatik ilikilerin yeniden balatlmasn savunmutur" (Japan and the Next World Wa- (anghay, 1931). s. 15).

UZAKDOU: II - Y E N D E N SAHNEYE K 501 snf a r a s n d a ibirlii y a p l m a s n s a v u n a n bir karar alm, ayn sralar da yaplan bir ii k o n g r e s i de siyasi e y l e m k a r a n almt ve bu iki karar da k o m n i s t l e r i n etkisiyle karlmt. Bu ddialarn Japon K o m n i s t Partisi'nin o y n a d rol b i r a z abarttndan p h e duyulabilir. K o m n i z m i n J a p o n e g e m e n snflar a r a s n d a y o u n nefret v e korku d u y g u l a r u y a n d r d ve Sovyet H k m e t i ' n i n t a n n m a s n a ya da Sovyet elisiyle h e r h a n g i bir g r m e y a p l m a s n a ynelik i t i r a z l a n n etkili e v r e l e r ara s n d a en az bir o k a d a r gl o l d u u d a h a kesindir. Joffe'nin davet edildi inin d u y u r u l m a s n n a r d n d a n b a s n d a ziyarete m u h a l i f yazlar kt; ba zlar Joffe g e l d i i n d e T o k y o tren istasyonunda yaplan, tahrik edici bro rler datld s y l e n e n ve sosyalist olduklar ddia edilen birka kii nin tutukland bir gsterini ziyaretiyi g z d e n d r m e k a m a c y l a p o lis tarafndan rgtlendiini d n m e k t e d i r . 7 " Ayn ayn s o n l a r n d a "Joffe-kart birlie" m e n s u p birisi G o t o ' y a s a l d r m . Nisan aynda da Joffe'yc kar suikast planladklar iddiasyla alt kii tutuklanmtr. 8 " Joffe'nin bu olaylar karsndaki kiisel tepkisi ne olursa olsun, bu tep ki o n u n J a p o n devlet a d a m l a r y l a yapt serbest vc y o k l a m a kabilinden k o n u m a l a r d a hibir g r n r ro] o y n a m a d . Bu k o n u m a l a r a a m a d a n gei. lk ay b o y u n c a G o t o ' y l a yaplan b t n y l e gayr resmi ve n l k o n u m a l a r l a snrl kald. 1923 Nsan'nn balarnda Joffe'nin J a p o n y a ' ya geldiinden beri y a t a k t a n k m a m o l d u u syleniyordu:* 1 o y z d e n l 9 2 T t c Tokyo'da ziyaretini e n d i e y l e karlayan inli br m u h a b i r e "Ja pon Hkmeli'ylr hibir g r m e yapmadn ve buray srf shhi n e d e n lerle ziyarel e n i i m " 1 1 2 s y l e d i i n d e , ou kiinin zanneiii k a d a r ger e k t e n u z a k l a m a m o l a b i l i r d i . kinci a a m a 24 Nisan 192.1 le. G o t o ' n u n Joffe'ye, n c e l i k l e S a k h a l i n ve Nikolaevsk olaynn tatmini sorunlar hal ledildii t a k d i r d e J a p o n H k m e t i ' n i n yeni bir J a p o n - R u s konferans y a p m a y a hazr o l d u u n u bildirnesiyle balad: Japonlar, d a h a sonra, es-

78. Dvenadtialy S'ezd Rossikoy Kommnisttcskay Partit (Bt/I'jt'ukuv) (1923). s. 246. Kongrede hem Kalay ama hem de Japon komnist Partisi'nin yeni gelen sekreteri Araftaa konjlubr. mu fcrs de kendim klasik laflarla snrlayp ozci bir iddiada bulunmadlar. i | i r , \ 8 0 , 609: Arahala konumasn Aole mstear ismiyle yapt. 79. Japan Chrom, te (Kobe), 8 uha 1923. s. I66'da olayla ilgili olarak vaynlanan ha berde bu sphe aka grlr. 80 Japan Chonirle (Kobe). I Marl 1923. s. 304. 5 N i s a n . s. 4S7 Sonralar Avrupa'da Fasiim adyla tannacak olan olgu Japunya'da daha erken bir larihte. onaya kmtr; Novvi Voitok. c. IV (tarihsiz. 11923J). s. 416'da yaynlanan "Japonya'daki Faszn zerine" adl bir yazda faizmin kkenleri 1918 ylnda bulunur. 81. Japan Chronicle (Kobe), 5 Nisan 1923, s. 487. 82. China Year Book. 1924-5 (anghay, tarihsiz), s. 865.

5 0 2 SOVYET RUSYA VE DNYA k i R u s h k m e t l e r i n i n y k m l l k l e r i n i n t a n n m a s n d a t a l e p ettiler. 8 3 Joffe ile G o t o a r a s n d a k i k o n u m a l a r bir s r e bu m i n v a l z e r e d e v a m et ti. 3 M a y s 1923'te Joffe'nin salnn dzeldii ve M o s k o v a ' y l a yapaca y a z m a l a r iin ifre k u l l a n m a s n a izin verildii d u y u r u l d u . 8 4 Bir hafta s o n r a Joffe c e v a b n d a , S o v y e t H k m e t i n i n eski R u s h k m e t l e r i n i n bor v e y k m l l k l e r i n i t a n m a y reddettiini, a m a K u z e y S a k h a l i n ' ] y k s e k bir fiyata J a p o n y a ' y a satabileceini ve a n c a k J a p o n l a r k e n d i kuv vetlerinin yapt b e n z e r arlklar in p i m a n l k t a n m fade ettikleri tak d i r d e kendilerinin de N k o l a e v s k olay iin p i m a n l k l a r m ifade e d e c e k lerini bildirdi. J a p o n balklarnn R u s k a r a r l a r n d a k i haklaryla ilgili skntl s o r u n h a k k n d a d a bir i m t i y a z n e r i l i y o r d u . g 5 Bu n o k t a d a Goto'yla yaplan bu z e l k o n u m a l a r n d a h a r e s m i bir te m e l e o t u r t u l u p oturtul m a y a ca sorusu g n d e m e geldi; a l n a n k a r a r d a Ja p o n K o m n i s t Partisi iindeki olaylarn da bir rol v a r m gibi g r n yor. 1923 u b a l ' n d a parti ikinci k o n g r e s i n i yapt, 1923 M a y s ' n d a d a b i r parti p r o g r a m h a z r l a m a k zere zel bir k o n f e r a n s d z e n l e n d i . P r o g r a m , m o n a r i n i n , o r d u n u n ve gizli polisin l a v e d i l m e s i , byk toprak sahiple rinin, dini rgtlerin ve i m p a r a t o r u n arazilerine el k o n m a s ve el k o n u l a n topraklarn k y l l e r e datlmas taleplerini; J a p o n birliklerinin i n , Sak halin, K o r e v e F o r m o s a ' d a n e k i l m e s i n i v e S o v y e l R u s y a ' n n d i p l o m a t i k o l a r a k t a n n m a s n i e r i y o r d u . 8 6 Joffe'nin, A l m a n y a ' d a k d e v r i m i n a r d n d a k i d i p l o m a t i k fail o l m a sicili ve i n entelektelleri arasnda y a k n ta r i h l e r d e k a z a n d b a s a n l a r g z n n d e b u l u n d u r u l d u u n d a , b u gelime lerden h a b e r d a r o l m a d n a i n a n m a k gtr. Bu byle olsa da, Joffe'nin ziyareti b o y u n c a h e r ki taraf da a d a b m u a e r e t i k o r u d u . Joffe g r n t e J a p o n K o m n i s t Partisi'nde o l u p bilenlerle ilgilenmiyordu; J a p o n resmi e v r e l e r i n d e n de o n u n bu lerle ilgilendiine d a i r hibir s u l a m a d a bulu n u l m a d . l e y a n d a n . J a p o n polis yetkililerinin o sralarda yaptklar ey-

83. L. Fischer, The Soviets in le World Affairs (19301. c. Il, s. 553; Fischer, muhlemelen bizzat Joffe sayesinde, hu tanmalarn belgelerine ulaabilmi, 84. Japan Chronicle (Kobe), 3 Mays 1923. s. 610-11. 85. L. Fischer. The Soviets in the World Affairs (1930). c. II. s. 553; Japan Chronicle (Kobe). 17 Mays 1923, s. 694. 2 Man 1923'teUzak Dou Cumhuriyeti'nin RSFSC ile bir lemesinden nce Uzakdou'da balklarn haktan ile ilgili btn "anlama, imliyaz, sz leme ve dier mukaveleleri" hkmsz klan bir kararname yaynland ve RSFSC'nin hak larnn RSFSC yurtlalanna veya yabanclara kiralanma kos,ullann belirleyen yeni bir y netmelik oluturuldu (Sobranie Uzakoneni. 1923, No. 36. 378, madde). 86. Tkhi Okean. No. I. 1934, s. 128-34, 144: Japon kaynaklarndan elde edilen bu bil giyi Bay Langer ve Bay Swearingen'den aldm.

U Z A K D O U ; I I - Y E N D E N S A H N E Y E K

503

lemle, Japon komnizminin ban daha serpilmeden ezmekle kalmayp dolayl o l a r a k Joffe'nin itibarn d r e r e k h a l k n S o v y e t Rusya'yla iliki k u r m a a l e y h i n d e k i nyarglarn c a n l a n d r m a a r z u s u n d a n e t k i l e n m i ol duklar sylenebilir. M a y s aynn o r t a l a r n d a , polis B u h a r n ile P r e o b r a j e n s k i ' n n Komnizmin Alfabesi kitabnn bir n g i l i z g e m i s i y l e gelen 100 k o p y a s n a el k o n d u u n u d u y u r d u . 8 7 5 H a z i r a n 1923'te k o m n i s t l e r e ve k o m n i s t s e m p a t i z a n l a r n a ynelik k a p s a m l bir c a d av gerekletirildi; ertesi g n de btn k a b i n e y e suikast d z e n l e y i p k o m n i s t bir h k m e t k u r m a y a m a l a y a n bir k o m n i s t k o m p l o s u n u n kefedilmi o l d u u sy l e n d i . 8 8 Bu k o m p l o n u n yetkililerin icad o l d u u kans gldr. H a z i r a n ay ortalarnda, Varova'daki ilk J a p o n Bykelisi g r e v i n i y r t m o l a n Dileri B a k a n l g r e v l i s i K a v a k a m i ' y e , Joffe'yle m z a k e r e l e r y a p m a s iin yetki verildii d u y u r u l d u , b u n u n z e r i n e Joffe de M o s k o v a ' d a n resmi i t i m a t n a m e s i n i a l d . 3 9 Bu sralarda Joffe bir k e z d a h a k a l p krizi g e i r i n c e m z a k e r e l e r yine ertelendi. A m a 2 8 H a z i r a n I 9 2 3 ' t e m z a k e r e l e r balad ve bir a y d a n u z u n bir s r e d e v a m etti; bu a r a d a t o p lam on iki toplant yaplmt. Asl m e s e l e K u z e y Sakhalin'in k a d e r i y d i . Joffe b u r a n n k o u l s u z olarak tahliye e d i l m e s i n i istedi; J a p o n h k m e t i y e k l e n 150.000.000 y e n d e y e r e k buray satn a l m a y n e r d i . Bu iki u n o k t a a r a s n d a bir dizi a r a neri getirildi ki bunlarn en m i t vaat e d e n i , b l g e n i n petrol, k m r v e k e r e s t e k a y n a k l a r n bir Japon irketine veya irketlerine uzun vadeli olarak k i r a l a m a p l a n y d . Z a m a n z a m a n tartma ya, J a p o n l a r n 1920'dek N i k o l a e v s k k y m in t a z m i n a t talepleri de da hil o l d u . A m a bu sorun e s a s e n S a k h a l i n h a k k n d a k i tartmann b a s n c m k a y d e d e c e k bir b a r o m e t r e olarak kullanlyordu a k a . S o n u t a m z a k e reler, h e r h a n g i zel bir n o k t a y z n d e n deil d e J a p o n H k m e t i iinde ki en kudretli glerin S o v y e t Rusya'yla y e n i d e n iliki k u r m a y a d i r e n m e leri y z n d e n k e s i l m i gibi g r n y o r . 24 T e m m u z ' d a K a v a k a m i Joffe' y e . k a b i n e n i n Sovyet H k m e t i ' n i n N i k o l a e v s k o l a y n d a n dolay z r di l e m e k iin n e r d i i k o u l l a n reddettiini bildirdi. 31 T e m m u z ' d a Joffe, gayri resmi m z a k e r e l e r e d e v a m e t m e m e talimat aldn v e m z a k e r e lere r e s m i olarak a n c a k J a p o n y a n c e d e n K u z e y Sakhalin' tahliye e t m e s z verdii t a k d i r d e d e v a m e t m e yetkisine s a h i p o l d u u n u ilan e t t i . 9 0

37. Japan Chronica (Kobe), 24 Mays 1923, s. 726. 88. Japon kaynaklarndan elde edilen bu bilgiyi Bay Langer ve Bay Sweanngen'den al dm. 89. Japan Chronicle (Kobe),2\ Haziran 1923, s. 882-3. 90. L. Fischer, The Soviets m the Wo ht Affairs (1930). e. II. s. 553-5; mzakerelerin gi-

5 0 4 S O V Y E T RUSYA V E D N Y A 10 Austos'ta M o s k o v a ' y a g i t m e k z e r e J a p o n y a ' d a n ayrld. 9 1 i n ' i tek rar ziyaret e t m e d i ; i n ' d e 1923 y a z n d a , dzensizlik ve kargaa u z u n yl lardr e n y k s e k n o k t a y a kmt v e itibarn k a y b e d e n P e k i n h k m e t i son otorite krntsn da yitirmek z e r e y d i . Joffe on ay k a d a r kaldktan s o n r a U z a k d o u ' y u terk ettiinde, b u r a d a ki S o v y e t politikasn netletirmek ve s a l a m bir temele o t u r t m a k k o n u s u n d a o k ey yaplmt. J a p o n y a K u z e y Sakhalin' hl igal e d i y o r v e S o v y e t H k m e t i ' n i r e s m e n t a n m a y h l r e d d e d i y o r olsa bile, d o r u d a n g r m e ilkesi dikkatli bir b i i m d e yerletirilmiti. T r k i y e ' d e o l d u u gi bi, J a p o n y a ' d a da yerli k o m n i s t l e r e z u l m e d i l m e s i ilgili h k m e t l e d o s tane ilikiler k u r u l m a s n n n n d e bir engel o l u t u r m u y o r d u . Joffe'nin l k e d e n ayrlndan s o n r a k i alt hafta i i n d e , y a n i 1923 E y l l ' n d e T o k y o v e Y o k o h a m a ' d a m e y d a n a gelen d e p r e m felaketinin a r d n d a n t a n n m k o m n i s t l e r i n t o p y e k n t u t u k l a n m a s n a yol aan bir p a n i k yaand ve parti m e r k e z k o m i t e s i n i n , sonralar " k k burjuva u n s u r l a r " ve "tipik o p o r t n i s t l e r " d i y e k n a n a n o u n l u u alelacele partiyi lavetti.'' 2 A m a S o v y e t H k m e t i iin J a p o n y a ' d a k i felaket t a m bir k a z a n oldu; b i r k a ay s o n r a y a y n l a n a n bir IKKI r a p o r u n d a k i szlerle, " J a p o n y a byk bir devlet o l m a k a n kt v e c u m h u r i y e t i m i z i n U z a k d o u b l m z e r i n d e k i basks d i k k a t e d e e r l d e zayflad.'"' 3 i n ' d e k i d u r u m d a h a k a r m a k t. A m a b u r a d a da lerleme k a y d e d i l m i t i . Joffe'nin M o s k o v a ' y a d n d sralarda, N a r k o n n d e l ' d e bir sredir d o u m e s e l e l e r i n d e n s o r u m l u bir m e v k i d e a l m a k t a olan K a r a h a n ' n i n ' d e k i yeni Sovyet elisi g r e v i n e atand duyuruldu. Karahan 1923 A u s t o s u ' n u n sonlarnda M o s k o v a ' d a n yola kt ve o n u n elilik d n e m i i n H k m e t i ile ilikilerde yeni bir sayfa at. A m a S o v y e t H k m e t i k e n d i s i n i Pekin'deki l m e k z e r e olan m e r k e z i o t o r i t e y e b a l a m a k stemiyordu. Sovyetler'in artk Kanton'a s a l a m bir b i i m d e tekrar y e r l e m i o l a n S u n Yat-sen'le ilikileri sa m i m i ve g e n i k a p s a m l y d ve ilk k e z o l a r a k i n ' d e k i Sovyet p o l i t i k a s n a s a l a m bir temel s u n u y o r m u gibi g r n y o r d u . Ayn A u s t o s a y n d a ,

disait Japan Chronicle (Kobe). 12 Temmuz 1923, s, 62; 19 Temmuz, s. 96; 26 Temmuz, s. 132;2Austos, s. 154; 9 Aguslos, s. 189, 200. 9. A.g.e., 16 Austos 1923, s. 237. 92. TikhiiOkean, No. I. 1934, s. 133-4, 146; parti ancak 1927'de tekrar kurulabildi ve bu tarihten sonra, 1922-24 yllar arasnda sahne alan ksa mrl parti genelde "birinci" parti olarak anlmaya balad. 93. From the Fourth to the Fifth World Congress (1924), s. 12: te yandan Katayana'nn depremin "Japonya'nn ekonomik ve askeri gcn ciddi lde etkilemeyecei" grsn de olduu belirtiliyordu (Novyi Vostok.c. IV, (tarihsiz [ 1923]. s. iii-xv.)

U Z A K D O U : I I - Y E N D E N S A H N E Y E K 5 0 5 S u n Yat-sen'in yetenekli ve hrsl n a i p l e r i n d e n , K u o m i n t a n g ' d a ki S o v y e t y n e l i m i n e verdii d e s t e k l e tannan a n K a y e k , 9 4 silah a l m a k v e a s k e r i r g t l e n m e sorunlaryla ilgili i n c e l e m e l e r y a p m a k a m a c y l a M o s k o v a ' ya g e l d i . 0 5 1 9 2 3 E y l l ' n d e anadili n g i l i z c e o l a n ve K o m i n t e r n ileriyle o k t a n d r akif o l a r a k i l g i l e n e n 0 6 k o m n i s M i c h a e l B o r o d i n , S u n Yatsen'in davetiyle K a n t o n ' a geldi. B e r a b e r i n d e K a r a h a n ' d a n bir tavsiye mektubu getirmesine ramen, bu greve Sovyet Hkmeti ya da Komin tern tarafndan deil, R u s K o m n i s t Partisi tarafndan getirildii anlal yor. G r e v i , S u n Yat-sen'e siyasi d a n m a n l k y a p m a k t . ' " Bolevik dev r i m i n d e n sonra g e e n alt yl iinde, Sovyet R u s y a kargaa ve aresizlik i i n d e g e e n alacakaranlk o r t a m d a n k p b y k bir A s y a lkesinin p o litikalarna tayin edici m d a h a l e l e r d e b u l u n u r h a l e gelmiti.

94. Tang Leag-li. The Inner History of the Chinese Revolution (I93U). t 158'c gre, an Kay ek ve Liao un Kay (bk2 yukarda s. 499) Sun Val-scn'in maiyeti arasnda Sov yel yneliminin c gl destekileriydi. 95. H, Isaacs, The Tragedy of lr Chinese Revolution (1938), s. 65; L. Fischer. The So viets in the VroiId Affairs 0930), c. \l.n.6i3; a.g.e., (2. basm. 1951). c. 1, s. viu-m'da Sun Yat-sen'in Lenin, Troki ve ierin'e yazd, "in devrimi iin silah" talep eden "ok giz li" bir meklup alntlanr. 96. Bk/. yukarda s. 140, 163,392-3. 97. T'ang Lcang-li. The Inner History of the Chinese Revolution (1930). s. 159; L. Fisc her. The Soviets m the World Affans (1930). c. Il, s. 634.

NOTE

MARKSZMN SAVA KARISINDAK TAVRI

F r a n s z d e v r i m c i l e r halklar baskc h k m d a r l a r n y n e t i m i n d e n kurtar m a k iin verilen k u r t u l u savalar ile halklar m o n a r i k h k i m i y e t altna s o k m a k iin verilen fetih savalar arasnda net bir a y n m y a p m l a r d ; bi rinciyi ne k a d a r c a n g n l d e n onaylyorlarsa, ikinciyi de o k a d a r c a n g n l d e n knyorlard. S a v a n k e n d i s i n e , hatta bir sava balatan taraf o l m a k eklindeki y a y g n a n l a m n d a "saldrganla" bir itirazlar y o k l u . Asl soru, savan " h a l k l a r " u r u n a m , "lkeler" u r u n a m , y o k s a otok ratlar u r u n a m verildiiydi. 1 1815 ile 1848 aras d n e m d e k i A v r u p a d e m o k r a t i k hareketleri bu gelenein miraslaryd. O sralarda Avrupa'da o t o k r a s i ve gericiliin a n a o d a o l a n M e t t e r n i c h Avusturyas'na kar ve rilen n e r e d e y s e h e r trl savaa, d e m o k r a t i k s e m p a t i v e d e s t e e layk g z y l e baklrd. lk yllarnda M a r x ile Engels'in de z m s e y i p c a m y r e k t e n paylatklar tavr b u y d u . 1848'den sonra, d o k t r i n d e iki ufak d z e l t m e y a p l m a s gerekti. S o s y a l d e m o k r a s i y a d a sosyalizm liberal d e m o k r a s i d e n y a d a h e r h a n g i bir n sfat o l m a y a n haliyle d e m o k r a s i d e n ayrt e d i l m e y e balad iin, d e s t e k l e n m e y e layk savalar, d e m o k r a s i d a v a s n deil de s o s y a l i z m davasn lerletmesi m u h t e m e l savalard ve balca d m a n olarak Avusturya'nn yerini R u s y a ald. M a r x le E n g e l s ' in y a z l a r n d a n , 1848'ten s o n r a bir savan arzulanr o l u p o l m a d n be l i r l e m e k in b a v u r d u k l a r a n a l t l e r d e n birinin, R u s otokrasisini za yflataca m y o k s a g l e n d i r e c e i m i o l d u u n u gsteren saysz b l m alntlanabilir. 2

t.Clausewitz'in sava "politikann baka yollarla srdrlmesi" olarak tanmlamasnda da benzer bir gr rtk olarak bulunuyordu; baka politik eylemlere de savalara da ayn deerlendirme ltleri uygulanabilirdi. 2, Bu blmlerin en erken tarihlilerinden biri, 1848 Temmuzu'nda Neue Rheinische Zeitung'da yaymlanan biryazdadr: "Devrimci Almanya'nn sava, sadece Rusya'yla yapla cak bi savatr, Almanya'nn gemi gnahlarnn kefaretini deyebilecei, mertlik kaza nabilecei, kendi otokratlarn zaptedebilecei, uzun, at) bir kleliin zincirlerinden kurtul-

5 0 8 S O V Y E T RUSYA VE D N Y A G e l g e l e l i m , sosyalist g e l e n e k t e o k farkl bir b a k a d a m a r d a h a vard. t o p i k felsefelerine sadk k a l a n ilk sosyalistler nsanlarn evrensel kar deliini vurguluyor, savaa c a n a v a r c a v e doal o l m a y a n bir ey g z y l e b a k y o r l a r d . M i r a s aldklar gelenek, Saint-Perre ile L e i b n i z ' d e n R o u s s e a u ile K a n t ' a u z a n a n ve "srekli b a r " hayalleri b e s l e m i o l a n on seki z i n c i yzyl filozoflarnn g e l e n e i y d i ; o n l a r n halefleri ise savaa siyasi deil insani gerekelerle kar k a n on d o k u z u n c u yzyl liberal "pasifistlef'yd. 3 A m a snf bilinci snf m c a d e l e s i tarafndan b e s l e n i p sosya lizm proleterleince, savaa m u h a l e f e t d e , savan k a p i t a l i z m i n z o r u n l u s o n u c u o l d u u y o l u n d a k i savla pekitiriliyonmu gibi g r n e n p r o l e t e r bir r e n g e b r n d . Ulusal savalar kapitalistlerin b u y r u u y l a ve o n l a r n avantajlar iin yaplyordu. S o s y a l i z m i n g e l m e s i savan temel n e d e n i n i v e tek saikini o r t a d a n k a l d r a c a k t . S a v a n c e r e m e s i n i e k e n v e o n d a n hibir kr o l m a y a n iilerin bartan b a k a bir y n d e karlar o l a m a z d . Sosyalist gelenek her z a m a n , barn k o r u n m a s n n iilerin z e l l i k l e m e n f a a t i n e o l d u u g e r e k e s i y l e gl bir sava kart u n s u r b a r n d r m tr; bu a n l a m d a sava otokratik y n e t i m l e r e b a l a y a n vc d e m o k r a s i n i n barn garantisi o l d u u n a inanan on d o k u z u n c u yzyl sonlarnn liberal g e l e n e i y l e paralel bir tavr taknmtr. Btn bu grler, g e r e k e s i ya da hedefi ne olursa o l s u n sava k n a m a l a r b a k m n d a n "pasifist" bir p o tansiyel tayorlard. M a r x le E n g e l s ise d o a l bir kar ortakl o l d u u y n n d e rtk bir nanc erdii iin h e r trl pasifizmi tutarl o l a r a k r e d d e t m i l e r d i r ; M a r x , C o b d e n ile Bright'n K r m Sava'na kar m u h a lefetlerini zellikle h o r g r m t r . 4 M a r x le E n g e l s savan d e v r i m c i p o tansiyellerinin, o n a k o u l s u z bir k t l k g z y l e b a k a m a y a c a k k a d a r far k n d a y d l a r ; 1848 s o n l a r n d a ngiltere'yi " d e v r i m dalgalarnn z e r i n d e krlaca k a y a " olarak t a n m l a y a n M a r x "eski ngiltere a n c a k bir d n y a savayla yklacaktr" s o n u c u n a v a r y o r d u . 5 E n g e l s 1859'da " F r a n s z -

ma srecindeki bir lkeye yakt gibi, medeniyet propagandasn kendi evlatlarnn ka nyla yapabilecei ve bakalarn kurtararak kendini de kunarabilecei bir savatr" {Kari Marx-Friedrich Engels: Historisch-Kritische Gesamtausgabe, 1er Teil, c. VII. s. 181). 3. Marksist anlamda pasiTizniin en iyi tanm Ma\ Beer. Krieg und internationale (Vi yana, 1924), s. 8'de bulunur: Savaa mutlak ktlk gzyle bakan ve bir burjuva toplu munda milletler cemiyetleri, hakemlik mahkemeleri, kutsal ittifaklar, serbest ticaret, de mokrasi, silahszlanma vs. yoluyla sava nlemenin ve ebedi bar kurmann mmkn ol duunu varsayan siyasi eilim." 4. Karl Marx-Friedrich Engels: Historisch-Kritische Gesamtausgabe, Iiier Teil. c. I. s. 385; c. Il, s. 84. 5. Marx ve Engels, Soineniya, c. VII, s. 108-9.

MARKSZMN SAVA KARISINDAK TAVRI 509 Rus ittifak'n, Prusya'y talyan savana Avusturya'nn saflarnda katl maya zorlayaca gerekesiyle memnuniyetle karlyordu: Biz Almanlarn topyek Tlon ikesie kaplabilmemiz iin boazmza ka dar suya bamamz gerekir; burada da boulma tehlikesi ank yelerince yakn g rnyor. Ne kadar yakn olursa o kadar iyi... Byle bir mcadelede sadece en ka rarl partinin, hibir eyden ekinmeyen parlinin lkeyi kurtarma konumunda olaca an gelmek zorundadr.1' Bu ok eitli eilimleri sava hakknda tutarl bir doktrin halinde bir araya getirmek kolay deildi. Birinci Enternasyonal'n sava ve d politika hakknda nispeten az be yanda bulunmas, bu elikileri ve belirsizlikleri yanstyordu. Marx tara fndan kaleme alnan 1864 tarihli Al Konumas, dinleyicilere ustalk l bir slupla, "halkn kanm ve servetini" bo yere harcayan savalar n lemenin iilerin karna olduunu, "kolelilii srdrp yaymaya" me yilli e g e m e n snflarn "su niteliindeki budalal" vc St. Petersburg' un "barbar iktidan"na teslim olmann ktln hatrlatyordu. A m a muhakeme ak seik olmaktan ok belagatlyd; yazarn derdi de Marksisi doktrini s e r i n l e m e k t e n ok kafalar kark ngiliz sendikaclarn sempatisini kazanmakt belki. Hkmetlerin diplomatik faaliyetlerini iz leyip gerekirse protesto etmekten baka bir e y l e m de neri mi yordu. Sa vala lgili somut meseleler Birinci Entcrnasyonal'de kafa karkl ve blnme yaratyordu. 1866'daki Prusya-Avusturya savann arifesinde Paris'te sava-kart ajitasyonlar balad. Marx'in szleriyle, "Parisli renciler arasndaki Proudhon klii bar vazediyor, sava modas g e m i , milliyetleri de samalk ilan ediyor ve Bismarck'la Oaribaldi'ye saldr yor." Marx, "ovenizme kar bir polemik olarak" bunun "faydal ve ak lanabilir" bir e y olduunu kabul ediyordu. Ama yine de bu Proudhon mritleri "grotesk "t i;? Genel Kurul Lafargue'm kaleme ald ve "btn lkelerin rencilerine ve genlerine" hitap eden duygusal bir ary onaylaynca, Marx kendisi yokken benimsenen bu ary aalayarak "aptalca bir e y " olarak tasvir etmiti.s Savan kmasndan sonra Genel

6. A.g.e., c. XXV, s. 262; zgn melin uradadr: Der Briefwechsel zwischen Lassalle

und Marx. der. G. Mayer, c. III (1922), s. 184-5.

7. Karl Marx-Friedi ich Engels: Historisch-Kritische Gesamtausgabe. Hier Teil, c. III.

s. 336. 8. Bu annn Almanca evirisi Neue Zeit l\i yana), c. XXXIH (1914-15), c. Il, s. 440l'de bulunabilir; Marx'in yorumu iin bkz. Karl Marx-Friedrich Engels: Historisch-Kri tische Gesamtausgabe. ller Teil. c. IH, s. 341.

5 1 0 S O V Y E T RUSYA V E D N Y A K u r u T d a bir s o n u c a b a l a n m a y a n b i r d i z i t a r t m a y a p l d v e e n n i h a y e t b t n y l e t a r a f s z bir karar m e t n i z e r i n d e u z l a l d : Uluslararas iler Birlii Genel Kurulu u anda ktada srdrlen savaa h kmetler arasndaki bir sava olarak bakmakta ve iilere iarafsz kalp g ka zanmak a m a c y l a kendi aralarnda birlemelerini, bu e k i l d e kazandklar gc de kendi toplumsal ve siyasi kurtulular iin kullanmalarn tavsiye etmektedir.' S a d o w a ' d a s o n a e r e n k s a s e f e r b u k a r a r n y a y m l a n m a s n d a n n c e bit tii iin, i i l e r e v e r i l e n b u t a v s i y e n i n hibir pratik s o n u c u o l m a d . A m a P r u s y a ' n n z a f e r k a z a n m a s n d a n v e e r t e s i l k b a h a r P r u s y a le F r a n s a ara snda s a v a kmasndan duyulan korkuyla getikten sonra n e m l i olay lar o l d u . 1867 y a z n d a B a t A v r u p a ' n n b e l l i b a l l k e l e r i n d e n b u r j u v a

d e m o k r a t l a r ve lericilerin o l u t u r d u u bir k o m i t e , ayn yln 9 Eyll'nd e C e n e v r e ' d e bir b a r d e s t e k i l e r i k o n g r e s i t o p l a m a karar a l d . B u a d m B i r i n c i E n t e m a s y o n a l ' d e t e m s i l e d i l e n i snf g r u p l a r ara snda e p e y sempati uyandrnca, Marn 1 3 A u s t o s 1867'de G e n e l K u -

rul'da y a p t y a r m s a a t l i k bir k o n u m a y " b a n r t k a n l a r " n a a y r m a y a k e n d i n i m e c b u r h i s s e t t i . T e k t e k d e l e g e l e r i n k o n g r e y e k a t l m a s n a kar kmyordu, ama E n t e m a s y o n a l ' i n resmi olarak katlmasna karyd. E n t e m a s y o n a l ' i n k e n d i s i z a t e n farkl l k e l e r i n i i l e r i a r a s n d a birlik s a l a m a k i i n a l a n br b a n k o n g r e s i y d i ; C e n e v r e k o n g r e s i n i r g t l e y e n l e r n e y a p m a k t a o l d u k l a r n n f a r k n a v a r s a l a r d E n t e r n a s y o n a l ' e katlr lard. E m e k i l e s e r m a y e a r a s n d a k i k o u l l a r n d e i t i r i l m e s i n e y a r d m c o l m a y a n insanlar, e v r e n s e l barn g e r e k n k o u l l a r n d a n bihaberdiler. M e v c u t ordular e s a s e n ii snfn bask altnda tutmak iin tasarlanm lard v e ara s r a " a s k e r l e r i f o r m d a t u t m a k i i n " u l u s l a r a r a s a t m a l a r k m a s isteniyordu. S o n olarak ne p a h a s n a olursa o l s u n bar, s i l a h s z A v r u p a ' y R u s y a i i n b i r a v h a l i n e g e t i r i r d i ; R u s y a ' y a kar b i r s a v u n m a olarak ordular gerekliydi.10 G e n e l Kurul'da Marx'in nerileri ar bast. A m a E n t e m a s y o n a l ' i n , C e n e v r e kongresinden nce yaplan ve Marx'in katlmad L o z a n kong-

9. Neue Zeit (Viyana), c. XXXII) 0 9 1 4 - 1 5 ) . c. D, s. 442. 10. Mars'n bu konumasndan kendisinin yapt zet uradadr: Kari Marx-Friedrich Engels: Historisch-Kritische Gesamtausgabe, Hier Teil, e. III, s. 417, Birinci Enemasyo nal'in Cenevre kongresi karsndaki lavnnn en iyi anlatm, Ryazanov'un Neue Zeit (Viya na), c. XXX11I (1914-15). c. II, s. 463-9'da yaymlanan yazsnda bulunur. Bu yazy 9l5'de yaymlanan Ryazanov, Alman sosyal demokratlarn 1914'deki eylemlerine mazerel olarak Marx'in Rus-kart szlerine bavurmalarn geersizlermek uruna Mars'n tavnndaki pas fist unsurlar biraz fazla abanyordu.

MARKSZMN SAVA KARISINDAK TAVR 5 1 1 r e s i n d e , saflarda g e n e a y r m a l a r o l d u . K o n g r e tarafndan kurulan bir k o m i s y o n , C e n e v r e projesine "enerjik d e s t e k " v e r m e y i v e " b t n faaliyet lerine k a t l m a y " cokulu bir b i i m d e s a v u n d u . K o n g r e d e yaplan h a r a retli bir t a r t m a d a n sonra, P r o u d h o n c u olan Tolain adl bir F r a n s z dele ge, "sava o r t a d a n k a l d r m a k iin, o r d u l a r l a v e t m e k y e t m e z , r e t i m dalmnn adaletini srekli artrma a n l a m n d a t o p l u m s a l r g t l e n m e y i d e i t i r m e k de z o r u n l u d u r " d i y e n ve C e n e v r e k o n g r e s i n e katlmay bu il kenin o n a y l a n m a s n a baml klan bir ara z m n e r d i ve b e n i m s e n m e s i n i s a l a d . " B u d a bir G e n e l Kurul t e m s i l c i s i n i n C e n e v r e k o n g r e s i ne katlmasn ve y k s e k sesli p r o t e s t o l a r a r a s n d a , " t o p l u m s a l d e v r i m i n kalc bir barn zorunlu n k o u l u o l d u u n u " b e y a n etmesini g e t i r d i . 1 1 B o r k h e m adl h e y e c a n l bir d e l e g e k o n g r e d e R u s y a ' y a kar bir nleyici sava y a p l m a s n s a v u n a n ve b y l e c e M a r x ' m fikirlerini de karikatrize e d e n (verkladderadaischt) b i r k o n u m a y a p n c a M a r x ' m da can skld.13

1868 y a z n d a Enternasyonal'n bir sonraki yllk kongresi Brksel'de, y i n e M a r x ile Engels'in g y a b n d a t o p l a n d n d a bir adm d a h a atld. Uluslararas gerilim srekli artyordu ve sava m e s e l e s i n d e n artk k a y o k t u . E n t e r n a s y o n a l ' n Alman-svire ubesi k o n g r e y e , btn lkelerin iilerini "cinayet ve y k m hizmeti v e r m e y i ve savaan ordular in her-, hangi bir destek ii y a p m a y " r e d d e t m e y e a r a n bir n e r g e s u n d u . K o n g r e tarafndan nihai olarak b e n i m s e n e n n e r g e sava kmas d u r u m u n d a " h e r trl a l m a y a s o n v e r m e " - " h a l k l a r n savaa kar g r e v e g i t m e s i " - n e r i s i n d e b u l u n u y o r d u . 1 4 "Savaa kar grev" nerisi, Enter nasyonal'n B a k u n i n c i m u h a l i f hizbinin 1873'tc C e n e v r e ' d e yapt kong r e d e de b e n i m s e n d i ve sonraki yllarda, b u n u siyasi e y l e m e alternatif ola rak k a b u l e d e n F r a n s z ve d i e r send ka li silerin n e m l i bir eilimi haline geldi. A m a Brksel karar o sralarda hibir etki y a r a t m a d ve a b u c a k u n u t u l d u . Bu karar, bizatihi sava y a s a k l a y a n veya ayrm g z e t m e d e n b t n savalar r e d d e d e n h e r trl formle tutarl bir b i i m d e kar k m o l a n M a r x v e E n g e l s tarafndan hibir z a m a n o n a y l a n m a m t . F r a n s a - P r u s y a sava bu atan grleri sert bir snava tabi tuttu. H e r

U.Neue Zeil (Viyana), c. XXXIII (1914-15), e. II, s. 466-8. 12. Annales du Congrsde Genve (Cenevre. 1868), s. 172 13. Marx ve Engels, Soineniya, c. XXV, s. 496. 14. Brksel'deki tartmalarla ilgili verileri gzden geiren Ryazanov (Neue Zeil (Viya na), c. XXXIII (1914-15). c. II, s. 509-18), birayaklanma arsyla ayn kapya kt iin, savunucularn yasa nnde sulu duruma drebileceinden dolay ilk taslaktan vazgeil diini belirtmitir; oysa sadece grev tavsiye emek hibir yerde yasad saylmyordu.

512

SOVYET RUSYA VE DNYA

iki taraftaki seferberlik ve d m a n l k l a r n su y z n e k e s n a s n d a iki l k e d e k i sosyalist partiler ya da gruplar v e y a iiler a d n a temsili d e e r i o l a n h i b i r b e y a n d a b u l u n u l m a d . B u y z d e n s a v a a pratik muhalefetle lgili hibir s o r u n ortaya k m a d ; s a v a a o k a d a r a b u k karar verildi ki h e r iki tarafta da o l a y n gidiatn e t k i l e m e y e yetecek sratle bir k a m u o y u o l u a m a d . Yaplan sosyalist politika b e y a n l a r ise e l d e k i d o l a y s z m e s e leleri deilse de sosyalistlerin gelecekteki s a v a l a r karsndaki tavrlar nn ekillenmesini e t k i l e d i . 1914'de A l m a n y a ' d a y a a n a n fikir ayrlklar d a h a 1870'te g r l m e y e b a l a m t . Bebel ile L i e b k n e c h t 21 T e m m u z 1870'te R e i c h s t a g ' d a (o srada balayal bir hafta o l m u o l a n ) sava p r o testo e d e r l e r k e n . A l m a n S o s y a l D e m o k r a t Partisi'nin B r u n s w i c k ' d e topla n a n k o m i t e s i 111. N a p o l y o n ' u n "su niteliindeki s a l d r g a n l n k n a y a n ve b y l e c e st kapal olarak P r u s y a d a v a s n a destek v e r e n bir bildiri y a y m l a d . M a r x ile Engels'in k o n u m l a r k a r m a k t . H e m N a p o l y o n ' u n h e m de B i s m a r c k ' n tarafnda eit l d e bir fetih sava olarak g r d k l e ri sava knadlar. H e r iki tarafn ilhak p l a n l a r n a da (ki b u n a AlsaceLorraine'in ilhak da d a h i l d i ) tutarl bir b i i m d e kar ktlar. A m a sava baladktan s o n r a , sava P r u s y a ' n n k a z a n m a s n , eitli n e d e n l e r l e , e h ven-i e r olarak grdler. Bir k e r e N a p o l y o n ' u n ktidardan d m e s i n i i iler iin hayrl bir g e l i m e olarak g r m e k d u r u m u n d a y d l a r . Bu olduk tan s o n r a d u r u m d e i e c e k t i ; E n g e l s Marx'a 15 A u s t o s 1870'de yazd m e k t u p t a , "Paris'te idare ovenst bir h k m e t i n deil d e c u m h u r i y e t i bir h k m e t i n e l i n e geer g e m e z " y a p l m a s g e r e k e n ey " o n u r l u bir ba r iin o n u n l a birlikte a l m a k " o l a c a k t r d i y o r d u . 1 5 kincisi, nasl tal ya'nn birliinden y a n a tavr aldlarsa, imdi de milliyeti z l e m l e r i n m e r u bir b i i m d e t a t m i n e d i l m e s i ve gerici kleinstaaterei'y g r e bir i l e r l e m e olarak A l m a n y a ' n n birliinden y a n a tavr alyorlard. B u d a " P r u s y a " n n a m a l a r ile " A l m a n y a " n n a m a l a r arasnda, imdi geri d n p b a k l d n d a b i r a z abartl g r n e n bir a y r m y a p m a l a r n a yol ayor du. E n g e l s d a h a 2 2 T e m m u z I 8 7 0 ' d e , B i s m a r c k ' n P r u s y a iin lhak planlar gttn dnyordu; ama "mesele oktan onun kontrolnden kt ve bu b e y e f e n d i l e r A l m a n y a ' d a t a m bir ulusal sava y a r a t m a y ba a r d l a r . " 1 6 M a r x - k a b u l e t m e k g e r e k i r ki, F r a n s z yanls d u y g u s a l bir

15. Karl Marx-Friedrich Engels: Historisch-Kritische Gesamtausgabe, ller Teil, c. IV, s. 366. 16. Marx, birka gn sonra, bu savala 1812 ulusal kurtulu savann ve 1848'in bast rlm zlemlerinin dirilmesini gryor ve sadece bunlarn Bismarck'ta cisimlemesine hay ret ediyordu: "Alman chelas doutan gelen kleliini arlk dizginlerinden tamamen bo-

M A R K S ZM N SAVA K A R I S I N D A K TAVRI 5 1 3 vatandann tahrikiyle- "Almanlarn (ama Prusya'nn deil) savann k e n d i n i s a v u n m a y a y n e l i k " o l d u u n d a n s z e d e c e k k a d a r ileri g i t t i ; 1 7 durumu partinin bak asndan toparlayan Engels de "Almanya'nn

u l u s a l k a r l a r ile P r u s y a h a n e d a n n n k a r l a r a r a s n d a k i fark v u r g u l a m a n n " n e m l i o l d u u n u d n y o r d u . 1 8 n c s , A l m a n y a ' n n birlii s a l a n d t a k d i r d e , " A l m a n iilerinin i m d i y e k a d a r o l d u u n d a n o k d a h a geni bir ulusal temel zerinde rgtlenebilecekleri n e " ve bunun da " k t a d a k i ii h a r e k e t i n i n arlk m e r k e z i n i F r a n s a ' d a n A l m a n y a ' y a k a y d r m a " gibi h a y r l b i r s o n u d o u r a c a n a i n a n y o r l a r d . 1 9 S o n o l a r a k , geleneksel d m a n olan Rusya'ya yeni bir darbe indirilmi olacakt:

M a r x " P r u s y a ile R u s y a a r a s n d a bir r e s t l e m e " y a a n m a s n n " h i d e im knsz" olmadn ve Almanya'nn "yeni g l e n m i ulusal hislerinin" zorla R u s y a ' n n h i z m e t i n e s o k u l m a y a izin v e r m e y e c e i n i u m u y o r d u . 2 0 B i r i n c i E n t e r n a s y o n a l artk son d e m l e r i n i y a y o r d u ; s a v a k o n u s u n d a b a k a b e y a n l a r d a b u l u n m a s t a l e p e d i l m e d i . A m a M a r x ' i n k e n d i s i , 1875' t e A l m a n S o s y a l D e m o k r a t Partisi'nin G o t h a p r o g r a m n a y n e l i k n l eletirisini y a z a r k e n , p a r t i y e pasifist y a n l s a m a l a r n n f u z e t m e s i n e s o n bir ta a t m a d a n d u r a m a d : A l m a n ii partisi enternasyonalizmini ne d e r e k e y e dryor? abalarnn s o n u c u n u n "halklarn enternasyonal kardelii" o l a c a iddiasna. E g e m e n snfa ve onun hkmetlerine kar verdikleri ortak m c a d e l e d e ii snfnn enternas yonal kardelii uruna daha yapmas gereken o k i olan burjuva zgrlk ve bar ittifakndan d n alnan bir tabirdir bu. i snfnn enternasyonal grev leri hakknda tek bir laf e d i l m i y o r ! 2 1 D a h a s o n r a k i g e l i m e l e r i n g s t e r d i i gibi, ii h a r e k e t i s a v a m e s e l e s i n d e m i t s i z b i r b i i m d e b l n m k a l d . K o n u h a k k n d a k i tutarszlkaltabildii iin az kulaklarna varm grnyor. 1848'den yirmi iki yd sonra Almanya' daki bir ulusal savan byle bir teorik ifadeye sahip olmasnn mmkn olacan kim d nebilirdi ki?" {a.g.e., c. IV, s. 358). Daha sonralar ise "kinci imparatorluk'tan beri evri len btn dolaplar en sonunda 1848in amalarnn elde edilmesine yol al - Macaristan, italya, Almanya" demitir (a.g.e.. c. IV, s. 358). 17. A.g.e c. IV. s. 354. U. A.g.e., c. IV. s. 366. 19. A.g.e., c. IV, s. 365, 382. Bu fikir, 7 Austos 1870'de Marx'a yazd mektupta y le diyen Kugel mann'a aittir: "(birka yzyl gecikmi) siyasi birlik sayesinde btn burjuva geliimi hzlanacak ve Alman proletaryas ilk kez olarak ulusal bir lek zerinde rgtle nebilecei birzemin bulmu olacak ve ksa bir sre iinde genel ii hareketi ierisinde ken disine kesinlikle nde gelen bir yer edinecektir" (Neue Zeil (Viyana), c. XXXIII (1914-15), c. II. s. 169). 20. Karl Marx-Friedrich Engels: Historisch-Kritische Gesamtausgabe, ller Teil, c. IV, s. 358. 21. Marx ve Engels, Soineniya, c. XV, s. 278.

514

SOVYET RUSYA VE DNYA

1 ardan kendileri de b t n y l e k u r t u l a m a m o l a n M a r x ile E n g e l s , iile ri ak seik t a n m l a n m h e r h a n g i bir e n l e m a s y o n a l i s i b a k asnn saf larna k a z a n d r m a y b a a r a m a m l a r d . kinci Enternasyonal bu ikilemden kamakta daha da zorland.

1914'ten n c e k i y i r m i yl iinde p e p e e ufak tefek savalar k m ol m a s b y k bir dert y a r a t m y o r d u ; zira b u n l a r Marksstlern o a n a k a d a r p e k ilgi g s t e r m e d i k l e r i s m r g e savalaryd. A m a Avrupa Devletleri a r a s n d a y a k n d a bir sava k m a s ihtimali ksa bir s r e s o n r a ufku ka r a r t m a y a balad. E n g e l s 1891'de yazd bir y a z d a m e s e l e y i d r s t e g n d e m e getiriyordu: Bugnlerde "sava"n ne anlama geldiini herkes biliyor. Bir yanda Fransa vc Rusya, br yanda da Almanya, Avusturya vc belki birde talya anlamna geliyor. Btn bu lkelerin kendi iradeleri hilafna askere arlm olan sosyalistleri bir birleriyle savamak zorunda kalacaklar. O zaman Alman Sosyal Demokrat Parti si ne yapacak? Bu iin sonu ne olacak? Ne yazk ki, Engels'n g e m i krk yln Marksist g e l e n e i n d e n yola kan c e v a b , 1914'te elkil bir b i i m d e kullanlabilirdi ve kullanlmtr. E n g e l s o anki d u r u m u n s u u n u A l m a n l a r n 1871'de Alsace-Lorraine'i il h a k e l m e s i n e y k y o r ve Birinci E n l e r n a s y o n a l genel k u r u l u n u n 9 Eyll 1870 tarihli bildirisinde yapt n g r y , Prusya'nn a g z l l n n sa d e c e " F r a n s a ' y Rusya'nn kollarna a t l m a y a z o r l a y a c a " n g r s n gururla a k t a r y o r d u . F r a n s a ile A l m a n y a a r a s n d a d e v r i m i hl F r a n s a temsil e d i y o r d u - " t a m a m , bu s a d e c e burjuva d e v r i m i , a m a y i n e de dev rim d e v r i m d i r " . A m a F r a n s a , bir kere Rusya'yla ittifak k u r d u k t a n sonra, " d e v r i m c i roln r e d d e d e c e k t i " , oysa " r e s m i A l m a n y a ' n n a r d n d a A l m a n Sosyal D e m o k r a t Partisi, l k e n i n geleceinin, y a k n g e l e c e i n i n ait oldu u parti vard." Sava ne Fransa ne de A l m a n y a b a l a t a c a k t . lk h a m l e yi Rusya y a p a c a k , s o n r a Fransa Ren'e d o r u ilerleyecek, " d a h a s o n r a da A l m a n y a s a d e c e h a y a t t a kalabilmek iin s a v a a c a k " ! ! . 3 2 Yaz. y e r i n d e ol masna r a m e n , sava kt takdirde ilgili l k e l e r d e b u l u n a n sosyalist lerin ne y a p m a l a r gerektii k o n u s u n d a kinci E n t e m a s y o n a l ' c p e k de k lavuzluk e t m e y e n g e n e l bir n g r y l e s o n a e r i y o r d u : Milliydi ne olursa olsun hibir sosyalist savata mevcut Alman Hkmeti'nin ya da burjuva Fransz Cumhuriyei'nn zafer kazanmasn, hele hele Avrupa'nn klelemesi anlamna gelecek ar Hkmetinin zaferini isteyemez; bu yzden btn lkelerin sosyalistleri bartan yanadr. Ana yine de sava kacak olursa.
12.A.g.e..<:. XVI, 11, s. 245-7.

MARKSIZMN SAVA KARISINDAK TAVRI 5 !5 kesin olan tek bir ey vardr: On be-yirm milyon silahl adamn birbirini katle decei ve btn Avrupa'nn daha nce hi olmad lde harabeye dnecei bu sava ya sosyalizmin hemen zafer kazanmasna yol aacaktr ya da eski dzeni te peden trnaa altste edip ardnda yle bir harabe yn brakacaktr ki eski kapi talist toplumu kurmak hi olmad kadar imkanszlaacak ve toplumsal devrim, on-on be yl gecikmekle birlikte, bu sre getikten sonra ok daha hzl ve ok daha kapsaml olarak kesinlikle zafer kazanacaktr. 2 3 Engels'in yazs ileriki y i r m i yl b o y u n c a kinci E n t e m a s y o n a l ' i n yaa yaca a m a z n belirtilerini g s t e r i y o r d u . Bir y a n d a , Avrupa D e v l e t l e r i a r a s n d a k i savan, g e r e k l e t i i t a k d i r d e , d a h a n c e ei g r l m e m i l e k t e bir y k m a ve f e l a k e t e y o l a a c a n n farkna g i t t i k e d a h a fazla va r l m a s , m e s e l e y i h m a l e t m e y i y a d a m u l a k p r o t e s t o l a r a s n m a y git t i k e g l e t i r i y o r d u . t e y a n d a n , s e n d i k a l a r n l k e l e r i n d e itibar k a z a n mas v e iilerin t e d r i c e n u l u s e r e v e s i iine e k i l m e s i d e , iilerin l k e lerinin zaferine ya da y e n i l g i s i n e kaytsz kalabileceklerini iddia e t m e y i g i t t i k e g l e t i r i y o r d u . E n g e l s , y u k a r d a a k t a r d m z y a z s n d a , 1900 ylnda sosyalistlerin m u h t e m e l e n A l m a n o r d u s u n u n o u n l u u n u o l u turacaklar h e s a b n y a p a r a k A l m a n sosyal d e m o k r a t l a r a r a s n d a rahat szlk y a r a t m t . 2 4 A m a kinci E n t e r n a s y o n a l , M a r x ' i n ne k a n ahsiye tinin Brinc'ye k a z a n d r d d e r e c e d e bir liderlikten bile y o k s u n d u . S a van kapitalizmin e k o n o m i k elikilerinin s o n u c u o l d u u v e a n c a k top l u m s a l r g t l e n m e b i i m i o l a r a k k a p i t a l i z m i n y e r i n e s o s y a l i z m getiin d e o r t a d a n k a l k a c a sav, h e r k o n g r e n i n k a r a r l a r n d a yer b u l m u kabul g r e n d o k t r i n d i . A m a b u n d a n k a r l a n s o n u l a r ortak d e i l d i . kinci En t e r n a s y o n a l , bilinen h e r t r d e n pasfistler (arlkla ngilizler) ve "savaa kar genel g r e v " s a v u n u c u l a r n d a n (arlkla F r a n s z l a r ) , 2 5 politikalar bar ajitasyon faaliyetleriyle snrl o l a n l a r a ve ilerin saldrya ura d t a k d i r d e l k e l e r i n i s a v u n m a y a k a t l m a haklarn u y a d a b u e k i l d e g v e n c e altna a l m a y a a l a n l a r a (arlkla A l m a n l a r ) k a d a r Sol k a m u o y u n u n h e r rengini i i n d e b a r n d r y o r d u . Farkl bir d n c e y i g n d e m e g e t i r m e i R u s s o s y a l d e m o k r a t l a r n a ( h e m B o l e v i k l e r e h e m d e M e n e -

23. A.g*., e. XVI, II. s. 249-50. 24. A.g.e.,c. XVI, I], s. 244.

25. Savaa kar genel grev politikas Fransz Sosyalist Partisi larafndan 1894'de Nan(es'deki kongresinde ben im sen m ii i. Fransz heyetleri kinci Enternasyonal kongrelerinde srekli bu politikay savundular, ama pek, halta hi destek bulamadlar (1910'daki Kopen hag kongresinde ngiliz ILP tarafndan desteklenmilerdi); Fransz Sosyalisl Partisi 16 Temmuz 1914'de yapt olaanst kongresinde. Jaures'n nergesiyle, bir kez daha "sava nlemenin ve hkmetleri uluslararas mahkemelere bavurmaya zorlamann" bir arac olarak "ilgili lkelerde ayn anda ve uluslararas dzlemde rgtlenecek bir genel grev" nerildi.

516

S O V Y E T RUSYA VE D N Y A

viklere) kald. R u s - J a p o n sava ve 1905 balarnda P o r t A r t h u r ' u n d m e s i Lenin'in u ierii s u g t r m e z b e y a n d a b u l u n m a s n a n e d e n o l d u : Proletarya sevinmeli. Can dmanmzn feci bir ekilde yenilmesi, sadece Rusya'nn zgrlnn yaklat anlamna gelmiyor, ayn zamanda Avrupa proletaryasnn yeni bir devrimci ayaklanmasn da mutuluyor... lerici Asya ge rici Avrupa'ya onmaz bi darbe indiriniir.- 6 Bolevik le r'le M e n e v i k l e r k a d a r SD'lerin o u tarafndan da payla lan bu tehis, n e r e d e y s e bir hafta sonra, " K a n l P a z a r " n Rus d e v r i m i n i n b a l a n g sinyalini v e r m e s i y l e d o r u l a n m gibi g r n y o r d u . Avrupa' nn baka yerlerindeki sosyal d e m o k r a t l a r , s z k o n u s u olan bir R u s yenil gisi o l d u u srece ulusal y e n i l g i n i n d e v r i m c i d a v a y a h i z m e t e d e c e i g r n e kar k m y o r l a r d . A m a ayn ilkeyi dier l k e l e r e d e u y g u l a m a ya ynelik bir h e v e s g r l m y o r d u . Aslnda, sava z a m a n n d a ulusal h k m e t l e r i n e kar k m a y ve b y l e c e kendi uluslarnn y e n i l m e s i iin a lmay sosyalist partilerin e v r e n s e l grevi h a l i n e s o k m a k , y e p y e n i bir il ke g e t i r m e k d e m e k o l u r d u ; zira Marx ile E n g e l s ve o n l a r n d n e m l e r i n d e n beri Marksistler, her z a m a n , sava ktnda, savaan taraflardan bi rinin sosyalistler tarafndan d e s t e k l e n m e y e b r n d e n d a h a o k layk ol d u u n u v a r s a y m l a rd. S e i m y a p m a k l a kullanlan d o r u l t l e r b a z e n p h e l i olsa d a , bir s e i m yaplabilecei ve yaplmas gerektii h e r za m a n sorgusuz sualsiz kabul e d i l m i t i . kinci E n t e r n a s y o n a l , 1907'deki Stuttgart k o n g r e s i n d e , k e n d i n i sava m e s e l e s i n d e nemli bir politika beyan yrpmak z o r u n d a b u l d u u n d a yay gn v a r s a y m l a r b u n l a r d . Stuttgart k o n g r e s i n e , Rus S o s y a l D e m o k r a t i Partisi a d n a L e n i n , M a r t o v v e R o s a L u x e m b u r g k a t l d . 2 7 o k n e m l i bir toplant o l d u . Avrupa'daki sava eilimi h e r y e r d e kitlelerin b i l i n c i n e nfuz e d i p yaygn pasifist tepkiler y a r a t m a y a balyordu. Savar ken disinin iilerin k a r l a r n a t e m e l d e n aykr ve E n t e r n a s y o n a l tarafndan k n a n m a s ve n l e n m e s i g e r e k e n bir ey o l d u u anlay yayg nl a y o r d u . K o n g r e , " m i l i t a r i z m v e uluslararas a t m a l a r " h a k k n d a k i k a r a r n d a , y a y g n gr farklar k a r s n d a , " E n t e m a s y o n a l ' i n ii snfnn milita r i z m e kar m c a d e l e s i iin p e i n e n o k kat t a n m l a n m b i i m l e r belir leyecek k o n u m d a o l m a d n " kabul e d i y o r d u . A m a yine d e baz artc l d e kesin b e y a n l a r d a d a b u l u n u y o r d u . K a r a r d a , "karada v e d e n i z d e si-

26. Lenin, Soncniyd. c. VII, s. 45, 27. Heyelin karma karakteri, Bolevikler ile Menevikler arasndaki resmi birliin yeni den kurulduu 1906 (aribl drdnc pani kongresinin lrilnyd (bkz c. t, s. 56-7).

M A R K S Z M / N SAVA KARISINDAK TAVR 5 1 7 l a h l a n m a y a kar btn g l e r i y l e m c a d e l e e t m e n i n v e s i l a h l a n m a y a i m k n v e r m e y i r e d d e t m e n i n " ( o nl askeri kredilere kar o y k u l l a n m a talebi) ii snfnn v e o n u n parlamenter temsilcilerinin g r e v i o l d u u i l a n e d i l i y o r d u . A m a e n s a n s a s y o n e l b e y a n , b a l a n g t a R u s h e y e t i tara fndan bronun getirdii t a s l a a d z e l t m e olarak n e r i l m i ve B e b e l ile A l m a n h e y e t i n i n m u h a l e f e t i n e r a m e n k a b u l e d i l m i o l a n s o n iki p a r a g rafa b r a k l m t . B u r a d a , b u b a l a m d a lk k e z . s n f m c a d e l e s i v e t o p lumsal devrim meseleleri zellikle g n d e m e getiriliyordu: Bir sava ilan e i m tehdidi ba gserdiinde, ilgili lkelerin iileri ve onla rn parlamentodaki temsilcileri, uluslararas bronun birletirici faaliyetinin de desteini alarak, kendilerine en etkili grnen ve doal olarak snf mcadelesi nin ve genel siyas durumun iddetine g r e d e i e n n l e m l e r alarak, sava kma snn nne g e m e k iin her trl abay gstermelidirler. Yine de sava ilan edilirse, grevleri onu hzla bitirecek ekilde davranmak, s a v a n n e d e n olduu e k o n o m i k ve siyasi krizden halk kulelerini harekele geir mek vc kapialsM snflarn snfsal h k i m i y d i m y k m a iini hzlandrmak iin ya 1 rarlanmak amacyla btn gleriyle abalamaktr.-' K i m s e buna dikkat e k m e m i gibi g r n s e d e , b u paragraflar M a r x ile E n g e l s ' i n . s a v a kt takdirde s o s y a l d e m o k r a t l a r n bir s e i m y a p m a k d u r u m a n d a olduklar v e savaan taraflar a r a s n d a , sosyalizmin nihai

karlar a s n d a n b u s e i m y a p a b i l e c e k l e r i e k l i n d e k i d e i m e z v a r s a y m l a r n b i r y a n a b r a k y o r d u . ki y l s o n r a , u z u n s r e d i r n d e g e l e n par ti t e o r i s y e n i olarak g r l e n K a u t s k y Der Weg zur Macht adl kitabnda

y e n t t e z i b e n i m s e y i p g e l i t i r m e k l e k a l m a m , b u t e z e t e o r i k bir g e r e k e de sunmutur. A n k uluslararas s a v a a kapitalist s i s t e m iinde ortaya k a n v e b y l e c e i i l e r e k a p i t a l i z m i d e v i r m e k i i n e n iyi frsat s u n a n b i r kriz tehisi k o n u y o r d u . Stuttgart'ta b a y a bir g l k l e ulalan f o r m l . k i n c i E n t e r n a s y o n a l ' n 1 9 1 0 ' d a k i K o p e n h a g k o n g r e s i v e 1912 K a s m ' n -

28 Internattanale Sozatisier-Kongress zu Stuttgart. /S bis 24 August 1907 I I907)'de bulunan bu karar birok dile evrilmiin, ama evirilerin hepsi iyi saylmaz. Lenin'in daha sonraki tarihlerde yapt bir beyana baklacak olursa [S-inentya, c. XII, s. 380>. Bebe! Ruslarn ilk nerilerindeki daha keskin ifadelen. Alman Sosyal Demokral Panisi'ni yasal i lemlere maruz brakabilecei gerekesiyle reddetmitir. Kongrenin en aynntl tutanaklar ju Rusa kitapla bulunun Za Rubezhom: Mezdunarodny Sosalistieskit Kongress v Sluttgarte (19071. Bebel'in ilk tasla s 69 9'da, son iki paragrafn Ruslarca kaleme alnan tas la s. 81-2'de, Ruslarn taslandan ok ufak farklar gsteren nihai versiyon da s. 8.5-6'dadr. 1919'da Komintem'in birinci kongresinin bir kararnda son paragraf alntlanrken. Le nin ile Rosa Luxemburg zikredilmi, ama Martov'un ad anlmamr - hoa gitmeyen bir adn rtbas edilmesiyle belgelerin tahrif edilmesinin ilk rneklerinden biridir bu (Kommunsrsii Internats ianal v Doknenah (1933), s. 73).

518

S O V Y E T RUSYA V E DNYA

da B a l k a n Sava'nn yaratt m e s e l e l e r i ele a l m a k iin B a s e l ' d e t o p l a n a n zel bir konferans tarafndan t e k r a r e d i l i p o n a y l a n d . Bu t e k r a r d o k t r i n e belli bir ciddiyet k a z a n d r m gibi g r n y o r d u . B t n lkelerin sosya list ve sosyal d e m o k r a t milletvekilleri d z e n l i olarak a s k e r i btelerin a l e y h i n d e o y k u l l a n y o r l a r d , a m a h e r y e r d e p a r l a m e n t o d a n i s p e t e n k k bir aznlk olarak kaldklar iin, bu h a r e k e t i n pratikte bir s o n u c u ol muyordu. Uluslararas sosyal d e m o k r a s i n i n kinci E n t e r n a s y o n a l yoluyla d n y a nn btn iileri a d n a k o n u t u u n u g s t e r e n bu tablo g e r e k t e bir soyut l a m a olarak kalyordu. E k o n o m i k k a l k n m a v e frsatlarn h e r y e r d e ayn d z e y d e o l d u u bir d n y a d a , ulusal farklar, Komnist Manifesto'tmr n g r d gibi, tedricen o r t a d a n kalkabilirdi. A m a k a l k n m a n n b y k l d e eitsiz o l d u u bir d n y a d a , farkl lkelerin ilerinin tavrlar ara s n d a b y k farkllklar ortaya k m a s k a n l m a z d . Bata ngiltere ve A l m a n y a o l m a k z e r e , iilerin g r e c e y k s e k bir y a a m s t a n d a r d v e ulusal y n e t i m iinde kabul g r e n bir yer elde e t m i o l d u k l a r l k e l e r d e , y i r m i n c i yzyln ilk on y l n d a ulusal ballnn e k i m i , snfsal bal la g a l e b e alacak k a d a r g l y d . B t n Bat Avrupa l k e l e r i n d e ii liderlerinin m i l i t a r i z m ve sava aleyhtar beyanlar uluslarn k e n d i l e r i n i s a v u n m a hakk k o n u s u n d a ak y a d a st kapal bir e k i n c e i e r i y o r d u ; bu da zafer k a z a n m a s sosyalist davay g l e n d i r e c e k olan taraf destek leme eklindeki M a r k s i s t l t e d n deil, saldr v e s a v u n m a savala r a r a s n d a k i ( M a r s ' n h e r z a m a n y a n l s a m a olarak g r p k m s e d i i ) burjuva liberal a y r m n rtk o l a r a k kabul a n l a m n a geliyordu. S o s y a l d e m o k r a s i bir ulusal h k m e t e ballk t a l e b i n e , a n c a k iilerin e n a z avantaja s a h i p olduklar geri k a l m R u s y a ' d a b y k lde kaytsz kal m t . L e n i n 1915'de R u s iilerinin " o v e n i z m " v e " o p o r t n i z m " kar s n d a k i bu baklklarn d o r u olarak " b i z d e ayrcalkl ii ve a l a n tabakasnn o k zayf o l m a s n a " b a l a m t . 3 9 G e l g e l e i m , b u R u s d e v r i m i n i n temel a m a z n yeni bir b a l a m iinde ortaya k a r y o r d u . M a r k s i s t d e v r i m e m a s n d a , R u s y a ile Bat A v r u p a a r a s n d a k i e k o n o m i k g e l i m e fark, o n l a r n d e v r i m c i sre i i n d e ulatk lar a a m a l a r arasndaki fark o l a r a k ifade e d i l i y o r d u . Stuttgart k o n g r e s i nin savatan "kapitalist snflarn snfsal h k i m i y e t i n i y k m a iini hzlan d r m a k " iin f a y d a l a n m a k o l a r a k belirledii grev, akas, s a d e c e bur juva devriminin tamamlanm olduu ve kapitalizmin olgunluk kazanm

29. Lenin, Soineniya. c. XVIII, s. 209.

MARKSZMN SAVA KARISINDAK TAVR 5 1 9

o l d u u lkelerde a n l a m l y d ; bu v a r s a y m Kautsky'nin o d n e m d e sava k a p i t a l i z m i n bir krizi olarak y o r u m l a m a s n d a d a h a da ak bir b i i m d e ortaya kyordu. R u s y a ' d a , h e r k e s i n hemfikir o l d u u gibi, burjuva dev rimi h e n z t a m a m l a n m a m , k a p i t a l i z m d e h e n z o l g u n l a m a m t ; y a n i Stuttgart k a r a n R u s y a iin a n c a k , k a p i t a l i z m i o l g u n l a t r a c a k burjuva d e v r i m i ile k a p i t a l i z m i " y k m a iini h z l a n d r a c a k " sosyalist d e v r i m tek bir sre iinde i ie getii t a k d i r d e a n l a m l o l u y o r d u . S t u t t g a n ' t a bu l u n m a y a n T r o k i d n d a k i m s e h e n z b u htimalle a k a y z l e m e d . A m a , "srekli d e v r i m "le ilgili d o k r i n e r inceliklere dalnsn d a l n m a s n , zellikle 1905'ten sonra, geri k a l m R u s y a ' n n , s a d e c e kendi k a y n a k l a r b a k m n d a n ele alndnda, bir proleter d e v r i m i iin o l g u n l a m o l m a k t a n hl o k uzak o l d u u nermesi pratikte y e t e r i n c e net g r n m e k t e y d i . Bat Avrupa'daki sosyal d e m o k r a t l a r b a k a yerlerde o l u p bitenleri p e k d i k k a t e a l m a d a n , k e n d i l k e l e r i n d e s o s y a l i z m i n nihai zafer k a z a n a b i l e c e ini m a k u l bir b i i m d e u m a b i l i r ve b u n u n iin alabilirlerken, R u s sos yal d e m o k r a t l a r , s o s y a l i z m i n R u s y a ' d a e r k e n bir zafer k a z a n m a s n , an c a k ileri Avrupa lkelerinin birka ianesinde de zafer kazand t a k d i r d e umabilirlerdi. Z a y f k a r d e l e r uluslararas proletaryann k a r d e l i i n d e n gl olanlardan daha fazla m e d e u m u y o r l a r d . R u s sosyal d e m o k r a s i s i . Bat Avrupa'daki sosyal d e m o k r a s i iin artk geerli o l m a y a n bir a n l a m da inatla ve s a m i m i y e t l e e n t e r n a s y o n a l ist kald. 1914'lc savan patlak v e r m e s i bu rtk fark aa k a r d . Batl sos yal d e m o k r a t l a r , b a l a r d a b a z b l n m e v e tereddtler yaadktan sonra, o k az istisnayla ulusal h k m e t l e r i n i d e s t e k l e m e k t e birbirleriyle yart lar; Stuttgart k a r a n sessizce ihlal edildi ve u n u t u l d u . 4 A u s t o s 1914'te RechsIag'daki geni A l m a n sosyal d e m o k r a t g r u b u n u n sava blesi le h i n e o y k u l l a n m a karar a l m a s o k n e m l i bir a n d . K a u t s k y d a h a sonra lar Internationalismus und der Krieg bal altnda d e r l e n e n bir dizi ya z d a . Marx'la Engels'in b a k asna, yani sosyal d e m o k r a t l a r n zafer ka z a n m a s sosyal ist d a v a y a d a h a o k fayda s a l a y a c a k taraf d e s t e k l e m e l e ri gerektiini s a v u n a n bak asna d n d ; b u r a d a n k o l a y c a sava Al m a n y a ' n n k a z a n p R u s y a ' n n k a y b e t m e s i n i n aksi s o n u c a tercih e d i l m e s i gerektii s o n u c u n a varlyordu. R u s y a ' d a , sosyal d e m o k r a t l a r a r a s n d a k i ilk eilim savaa h e r e k i l d e kar k m a k oldu; D u m a ' d a k i sosyal d e mokratlar, h e m B o l e v i k l e r h e m d e M e n e v i k l e r sava b o r l a r n a kar tek bir sesle k o n u u p oy kullandlar. 3 l ) Ama P l e h a n o v ve y u r t d n d a k i ba-

30. Bkz.c. I . S . 7 1 .

5 2 0 SOVYET RUSYA VE DNYA z M e n e v i k liderleri batl sosyal d e m o k r a t l a r n r n e i n i izleyerek ulusal s a v u n m a d a n y a n a tavr aldlar, R u s y a ' d a k i rgtl ve g r e c e ayrcalkl iilerin o l u t u r d u u k k g r u p a r a s n d a , zellikle d e arlkla M e n e vikler'e bal olanlar a r a s n d a da belli bir "milliyeti'' tavr g z l e m l e n i y o r d u . 3 1 Bask v e z u l m balaynca, - b a l a K a m e n e v o l m a k z e r e - R u s ya'daki birok B o l e v i k t e r e d d d e d m e y e b a l a d ; 3 2 yurtdndaki B o l evikler a r a s n d a bile fikir birlii y o k t u . Ksa bir sre s o n r a bu k a r g a a y z n d e n R u s sosyal d e m o k r a t l a r a r a s n d a bir e b l n m e y a a n d . S a ' d a , bir grup M e n e v i k l k e s a v u n m a s n n milli bir grev o l d u u n u ilan etti. Sol'da, L e n i n , svire'deki k k bir g r u p Bolevik'in - b a l a n gta n e r e d e y s e s a d e c e Z i n o v y e v ' i n , sonralar baz e k i n c e l e r i o l m a k l a birlikte Bu narin, S o k o l n i k o v , Pyatakov, Safarov ve d i e r l e r i n i n - d e s t e iyle, lkenin savata y e n i l m e s i ve i sava k m a s davasn s a v u n u y o r d u . Bu iki u arasnda h e m Menevikler'in hem de Bolevikler'in d a h i l ol d u u g e n i bir g r u p bir " m e r k e z c i " k o n u m u igal ediyor, sava knyor, ilhak ve t a z m i n a t talebi i e r m e y e n " d e m o k r a t i k " bir b a n t a l e p ediyor, a m a l k e n i n savata y e n i l m e s i ya da i sava k m a s in a l m a y va z e t m e k t e n k a n y o r d u ; d e v r i m c i o l m a k t a n o k pasifst eilimleri o l a n bu g r u b u n m e r k e z i Paris'teydi ve g r u b u n politikas, d a h a sonralar srasyla (sansr yznden ikide bir y a s a k l a n d k l a n iin) Golos, Nae Slovo ve Naalo adyla bilinen, M a r t o v ve Troki'nin en n d e gelen yazarlar ara s n d a b u l u n d u u bir dergi tarafndan temsil ediliyordu. Bu g r u p , genel hatlaryla, dier Sol partilerde d e ortaya k m a y a balayan b e n z e r " m e r k e z c i " gruplara - e n bata d a A l m a n S o s y a l D e m o k r a t Partisi'nde Ka utsky nin liderlik etlii bir h i z b e ve ngiltere'de R a m s a y M a c D o n a l d ' n li derlik etlii bir ILP g r u b u n a - tekabl e d i y o r d u . L e n i n k o n u m u n u t a n m l a m a k t a g e c i k m e d i . 1914 E y l l ' n n ilk g n l e r i n d e B e m e ' d e k k k bir g r u p Bolevik'e o k u n a n bir dizi tezde " k i n c i E n t e m a s y o n a l ' i n o u n l u u n u n s o s y a l i z m e i h a n e t i " n i knyor, " b t n R u s y a halklarnn ii snftan ve e m e k i kitlelerinin b a k a s n d a n , R u s m o n a r i s i n i n v e o r d u l a r n n y e n i l m e s i ehven- er olacaktr" d i y o r v e "toplumsal devrim propagandasnn, silahlann kardelerine, baka lke lerin kiralk k l e l e r i n e deil, btn lkelerin gerici ve burjuva h k m e t

31. Savalnda Petesburg'da yaplangsterilerle ilgili olarak bir Menevk'n sun duu aklamaya baklrsa, "milliyeli lgnlk iileri bile etkiledi; daha dn grev yapan larn bir ou bugn milliyeti gslencler aracnda bulunuyordu (Y. Manov. Geschichte der Russischen Sozial-Demokrale (1926t. s. 274). 32. Bki.c. l , s . 72-3.

MARKSZMN SAVA KARISINDAK TAVRI 5 2 1 ve partilerine d o r u l t m a l a r n n zorunlu o l d u u p r o p a g a n d a s n n " savaa katlan b t n o r d u l a r a yaylmasn t a l e p e d i y o r d u . 3 3 Bu tezler iki ay son ra m e r k e z komitesi adna y a y m l a n a n bir m a n i f e s t o y a d n t r l d ; Le n i n b u r a d a "u anki emperyalist savan bir i savaa d n t r l m e s i " slogann ortaya a t t . 3 4 Ulusal s a v u n m a y r e d d e d e n a m a b u n u n m a n t k s a l s o n u c u olarak sava k a y b e t m e k ve i sava k a r m a k in a l m a y ka bul e d e m e y e n ve b y l e c e bir aya " d e m o k r a t i k " sava amalar ve bur j u v a pasifzmi k a m p n d a kalan " m e r k e z c i l e r e " kar sabrszl gittike a r t y o r d u . 1915 Mart'nda, B e m e ' d e y u r t d n d a k i Bolevik rgtlerinin katld bir k o n f e r a n s yapld. Lenin b u r a d a B u h a r i n etrafnda t o p l a n m o l a n g r u p l a farkllklarn geici olarak h a l l e t t i 3 5 ve Bolevik politikasna dair n e m l i bir bildiri retti. Sava, s m r g e l e r i n ngiltere, Fransa ve Al m a n y a arasnda paylalmas v e R u s y a ' n n d a b e n z e r topraklar (ran, M o o l i s t a n , T r k i y e v.s.) e l d e etmesi iin verilen emperyalist bir s a v a ola rak t a n m l a n y o r d u : " K a p i t a l i z m i n en yksek g e l i m e a a m a s n a ulat ... ve sosyalizmin gerekletirilmesi iin g e r e k e n nesnel koullarn b t n y l e olgunlat" bir d n e m e zg bir savat bu. O y z d e n bu sava, 1789-1871 d n e m i n i n "milliyeti" s a v a l a r n d a n farklyd; Srbistan'n Avusturya'ya kar verdii m c a d e l e d e k i milli unsur, savan g e n e l ka rakterini e t k i l e m e y e n bir istisnayd. Bu n e d e n l e e m p e r y a l i s t sava i sa vaa d n t r m e k "tek doru proleter sloganyd." Bu slogann elik em e d i i bar p r o p a g a n d a s bir y a n l s a m a d a n baretti. " z e l l i k l e d e , bir dizi d e v r i m o l m a d a n d e m o k r a t i k bir barn m m k n o l d u u fikri t e m e l d e n yanl ir."'"' Yln ileriki d n e m l e r i n d e , Lenin s a v a srasnda bir proleter d e v r i m i ilk olarak R u s y a ' d a gerekleirse ortaya k a b i l e c e k pratik d u r u m hak-

3.1. Lenin, Soineniya, c. XVIII, s. 44-6. 34. A.g.e., c. XVIII, s. 66. 35. Lenin ile Buharin grubu arasndaki balca fark, bu grubun, nihai ama olarak emper yalist sava i savaa dntrmeyi kabul elmckle birlikle, lkenin yenilmesini savunma konusunda tereddtl olmas ve propaganda aralar olarak burjuva demokratik ban slo ganlarn btnyle bir kenara atmak ya da knamak islememesiydi: Bu grubun grlerini temsil eden belge Proletarskaya Revolyutsiya, No. 5 (40), 1925, s. 170-2'dedir. Birok Bol evik hl burjuva demokrasisi ve burjuva devnm zeminine bal olduu halde, Lenin'in sa van ve uluslararas durumun itkisiyle hzla 1917'dek "Nisan tez[eri"nde benimseyecei konuma doru ilerlemesi nemlidir. Gel gelelim. Buharin ile Pyatakov 1916da millelerin kendi kaderini tayin hakk meselesinde Lenin'leyine ayr dmlerdi (bkz. c. 1. s. 390-1). 36 Lenin, Soineniya, c, XVIII, s. 124-8. Bildiride aynca ilk kez olarak "savaan lke lerin askerlerinin siperlerde dostluk kurmas" tavsiye ediliyordu; Lenin 1914 Noe'nde meydana gelmi olan bu lr dostluk kurma olaylaryla ilgili olarak basnda kan haberler den etkilenmiti (a.g.e., c. XV1I1. s, 94, 136).

5 2 2 S O V Y E T RUSYA V E DNYA knda ilk k e z d n m e y e balad. Parti d e r g i s i Sosial-Demokrat'ta, "Ba

z T e z l e r " gibi m t e v a z bir b a l o l a n ksa bir y a z y a y m l a d ; bu t e z l e rin s o n u n c u s u m s t a k b e l d e v r i m c i h k m e t i n i l k d p o l i t i k a b e y a n o l a rak tanmlanabilir:

E e r halihazrdaki s a v a srasnda devrim s a y e s i n d e iktidara g e l e c e k olursa proletarya partisinin ne yapmas gerektii sorusuna u c e v a b veriyoruz: Smr gelerin ve btn haklara sahip o l m a y a n tm baml ve e z i l e n halklarn kurtulu u kouluyla btn savaan lkelere bar n e r m e l i y i z . u anki hkmetleriyle ne A l m a n y a ne ngiltere ne de Fransa bu koulu kabul edecektir. O zaman bir dev rimci sava hazrl y a p m a m z ve bu sava balatmamz gerekir, yani asgari programmzn lamamn en kesin nlemleri alarak btnyle g e r e k l e t i r m e k l e kalmayp, u anda Byk Rusya tarafndan e z i l e n bln halklar, Asya'nn btn smrgelerini ve baml lkelerini (Hindistan, in, ran vs.) sistematik olarak a y a k l a n m a y a cvik etmeli ve a y r c a - v e n c e l i k l e - A v r u p a proletaryasn da s o s y a l - o v e n i sil eri kaale almadan hkmetlerine kar ayaklanmaya tevik e m e l i yiz. Proletaryann Rusya'da kazanaca zaferin, h e m Asya'da hem dc Avrupa'da devrimin g e l i m e s i iin allmadk l d e elverili koullar yaratacana p h e yoktur. 5 7 z l e n e c e k hat b e l l i y d i . R u s y a ' d a iktidar z a p t e d e c e k o l a n p r o l e t a r y a , b a l a n g t a burjuva d e v r i m i snrlar i i n d e k a l a c a k v e d e m o k r a t i k s l o g a n l a r d a n y a r a r l a n a c a k t - b u n u A v r u p a ' d a k a p i t a l i z m i n artk b t n y l e g e l i m i e l i k i l e r i y z n d e n burjuva bir d e m o k r a t i k b a n bile g e r e k l e t i r m e k t e n a c i z o l a n burjuva h k m e t l e r i n i g z d e n d r m e k a m a c y la, A s y a ' d a i s e h l k a p i t a l i z m - n c e s i a a m a d a o y a l a n a n l k e l e r a r a s n d a burjuva devrimi bayran ykseltmek ve onlar Avrupal emperyalist

devletlerin boyunduruundan

kurtulmaya ynlendirmek amacyla yapa

c a k t . R u s p r o l e t a r y a s , g e r e k i r s e d e v r i m c i s a v a l a d e s t e k l e n e c e k b u ki lem s a y e s i n d e , Avrupa'da ve d o l a y s y l a Rusya'nn kendisinde s o s y a l i s t devrimin zafer k a z a n m a s n a giden y o l u hazrlayacakt. B u a r a d a s v i r e t o p r a k l a r n d a s a v a a kar o l a n s o s y a l i s t l e r t a r a f n d a n

37. A.g.e.,c. XVIII, s. 313, Bundan ksa bir sre nce, daha sonralar "lek lkede sosya l i z m l e ilgili ihtilafta da nemli bir rol oynayacak olan, "Birleik Avrupa Devletleri Sloga n" hakkndaki yaznn nl bir pasajnda, Lenin proletarya devriminin sadece bir kapitalist lkede baanl olmas halinde doabilecek durumu genelde ngrmt: "Ekonomik ve si yasi gelimenin eitsizlii kapitalizmin deimez yasasdr. Bundan, sosyalizmin balang la ancak birka kapitalist lkede, hatta tek bir kapitalist lkede zafer kazanabilecei sonucu kar. Bu lkenin zafer kazanm proletaryas, kapitalistlerini mulkszleiirdikten ve sosya list retimi rgtledikten sonra, kapitalist dnyann geri kalan ksmna kar ayaklanacak, baka lkelerin ezilen snflarn kendine ekecek, onlan kapitalistlere kar ayaklanmaya tahrik edecek ve smrc snflara ve onlarn devletlerinin karsna gerekirse silahl kuv vet kullanarak kacaktr" (a.g.e., c. XVIII. s. 232-3).

MARKSZMN SAVA KARISINDAK TAVRI 5 2 3 uluslararas k o n f e r a n s l a r d z e n l e m e k in b i r k a giriimde b u l u n u l d u . 1915 M a r t ' n d a C l a r a Z e t k i n B e r n e ' d e bir sosyalist k a d n l a r konferans d z e n l e d i ; ertesi ay Sosyalist G e n l i k E n t e r n a s y o n a l i'ni n sekreteri Willi M n z e n b e r g , y i n e B e m e ' d e bir sosyalist g e n l i k konferans d z e n l e d i . L e n i n ' i n g r u b u n d a n B o l e v i k l e r d e b u iki k o n f e r a n s a katldlar, a m a " e m peryalist sava i savaa d n t r m e " slogann o r t a y a attklarnda d e s tek b u l a m a d l a r . 3 8 1915 E y l l ' n d e Z i m m e r w a l d ' d a savaa kar sosya listlerin katld g e n e l bir uluslararas k o n f e r a n s d z e n l e n d i . S a y c a ge ni a m a o k b l n m R u s h e y e t i n d e L e n i n ile Zinovyev, M a r t o v le A k s e l r o d , T r o k i ile S D lideri e r n o v d a b u l u n u y o r d u . R a k o v s k i R o m e n sosyal d e m o k r a t l a r , K o l a r o v da Bulgarlar temsil e d i y o r d u . A l m a n l a r n o u sava kredileri h a k k n d a k i o y l a m a d a e k i m s e r o y k u l l a n m a y a h a zrlanan, a m a a l e y h t e oy vererek parti disiplinini b o z m a k i s t e m e y e n Sol cu sosyal d e m o k r a t l a r d . D i e r k a t l m c l a r Fransz, talyan, svireli, H o l l a n d a l , skandinav, L e t o n y a l ve (Radek'ide aralarnda b u l u n d u u ) P o l o n y a l h e y e t l e r d i . 3 9 O t u z k s u r d e l e g e a r a s n d a n yaklak yirmisi k o n feransn S a k a n a d n o l u t u r u y o r d u ; Lenn "i s a v a " politikasna alt ila sekiz d e l e g e n i n az o k artl desteini almt; bata Troki o l m a k z e r e geri kalan d e l e g e l e r o r t a d a bir y e r d e y d i l e r ve iki u arasnda a r a b u l u c u luk y a p m a y a altlar. Konferans tarafndan oybirliiyle b e n i m s e n e n m a n i f e s t o T r o k i tarafndan k a l e m e alnmt ve savan g e n e l o l a r a k kn a n m a s y i a snrlyd. Alt d e l e g e - L e n i n , Z i n o v y e v v e R a d e k ' l e birlikte bir sveli, bir N o r v e l i ve bir L e t o n y a l - m a n i f e s t o n u n yetersizliini p r o t e s t o e d e n bir bildiri imzaladlar: Bu g r u p d a h a sonralar " Z i m m e r wald S o l u " olarak bilinen grubu o l u t u r d u l a r . 4 0 K o n f e r a n s B e m e ' d e kal c bir uluslararas sosyalist k o m i t e ve sekreterlik k u r m a y a karar v e r d i . Bu o r g a n l a r n ayarlad "ikinci Z i m m e r w a l d k o n f e r a n s " 1916 N i s a n ' n d a biraz d a h a fazla sayda d e l e g e n i n k a t l m y l a K e n t h a l ' d e yapld. G e e n s o n b a h a r d a n beri e n n e m l i deiiklik A l m a n hareketi iinde y a a n m t . A l m a n S o s y a l D e m o k r a t i k Partisi'nin Sol k a n a d g k a z a n d gibi ( b u

38. Bu ki kongreye ait belgelerin evirisi ve ana kaynaklardan alntlar O. H. Gankin ve H. H. Fischer. The Bolsheviks and he World War (Stanford, 1940), s. 280-308'de bulunabi lir; her iki kongre ikisine de katlm olan A, Balabanov tarafndan Erinnerungen und Er lebnisse (1927). s. 100-102'de anlatlr. 39. ILP ve ngiliz Sosyalis Partisi'nin belirledii ngiliz katlmclara pasaport verilme mitir. 40. Belgeler ve kaynaklar in bkz. O. H, Gankin ve H. H. Fischer, The Bolsheviks and the World War {Stanford, 1940), s. 320-56; konferansn manifestosu ve Boleviklerin red dedilen tasla Lenin, Soineniya, c. XVIII, s. 412-20'dedir.

524

S O V Y E T RUSYA V E D N Y A

k a n a t yln ileriki b l m l e r i n d e ayrlp A l m a n B a m s z Sosyal D e m o k ratik Partisi'ni k u r a c a k t ) , o n l a r n iinde grleri Lenin'in kilere y a k n bir g r u p , S p a r t a k u s b u n d ortaya k m t . K i e n t h a l k o n f e r a n s n d a k a l e m e al n p o n a y l a n a n a r Z i m m e r w a l d ' d a n beri Sol'a d o r u belli bir k a y m a ya anm olduunu gsteriyordu, a m a yine de Bolevik programnn btn taleplerini k a r l a m y o r d u . 4 1 B u d n e m b o y u n c a Lenin'in destekileri uluslararas sosyalist h a r e k e l i n sava kart k a n a d inde n e m s i z bir aznlk olarak kaldlar; o hayati sava ve lkelerinin y e n i l m e s i n d e n ya n a o l m a m e s e l e s i k o n u s u n d a d a Rusya'dak Bolevikler'in veya yurtd ndaki d i e r Bolevik gruplarn s a m i m i rzasn aldklarna bile g v e n e miyorlard. Kienthal konferans ile Rusya'dak u b a t d e v r i m i a r a s n d a k i d n e m d e bir uluslararas sosyalist k o n f e r a n s d z e n l e m e k o n u s u n d a b a k a giriim de b u l u n u l m a d . Lenin'in bu d n e m d e asl abas Bolevikler'in saflarn da milletlerin kendi kaderini tayini m e s e l e s i y l e ilgili olarak k a n ihti laf; 4 2 svire S o s y a l i s t Partisi'ni ulusal s a v u n m a y d e s t e k l e m e k t e n cay d r m a y a ynelik baarsz bir giriim ve sava h a l i n d e iilerin, zafer ka z a n m a s s o s y a l i z m d a v a s n a d a h a fazla y a r a r s a l a y a c a k taraf destekle meleri gerektii eklindeki z g n Marksist g r t e n Lenin'in i m d i k i ko n u m u n a g e i iin teorik bir temel s u n a n Kapitalizmin En Yksek Aama s, Emperyalizm kitabm y a z m a k z e r i n d e y o u n l a m t . Lenin'in anali zine g r e , k a p i t a l i z m artk nihai, yani e m p e r y a l i s t a a m a s n a ulamt ve b u a a m a d a b y k Avrupa Devletleri a r a s n d a k i sava s m r g e toprakla r ve pazarlar iin verilen bir m c a d e l e d e n ibaretti. Bu k o u l l a r d a sava an taraflardan hibiri iiler tarafndan d e s t e k l e n m e y e layk d e i l d i ; ka p i t a l i z m i n artk s o n a a m a s n d a olmas d a , s o s y a l i z m e gei z a m a n n n v e b t n lkelerin iilerinin bunu h z l a n d r m a k iin e y l e m l e r e g e m e z a m a n n n g e l m i o l d u u n u kantlyordu. N i t e k i m , Marx'in kapitalist d e v l e t l e r a r a s n d a k i s a v a l a r a kar taknd " o p o r t n i s t " tavrn terk e d i lip b t n kapilalist devletlerin yenilgisini ilkesel olarak eit l d e iste nir bir ey o l a r a k g r e n bir k o n u m u b e n i m s e m e y i hakl k a r a n ey, sos yalist d e v r i m i n o k yakn o l d u u v a r s a y m y d . L e n i n , sava ilerledike srasyla i y i m s e r ve k t m s e r ruh h a l l e r i n e girse d e , bu k l a v u z i l k e d e n hi v a z g e m e d i . u b a t d e v r i m i patlak v e r d i i n d e , R u s y a ' y a g i t m e k z e r e

41. Belgeler ve kaynaklar iin bkz. O. H. Gankn ve H. H. Fischer, The Bolsheviks and the World War (Stanford, 1940), s. 407-38. 42. Bkz.c. l . s . 387-92.

MARKSZMN SAVA KARISINDAK TAVR 5 2 5 yola kmadan hemen nce yazd isvireli ilere Veda Mektubunda br zafer tns hissedilir: Emperyalist savan nesnel koullan, devrimin birinci aama olan Rus devri minde durmayacann, devrimin Rusya'da durmayacann garantisi ilevini g
rr. Alman proletaryas. Rus devriminin ve dnya apndaki proleter devt iminin

cn inant ve gvenilir mttefikidir... Emperyalist savan savaa dnmesi bir gerek haline gelmekledir. Yaasn Avrupa'da balamakta olan proteler devrimi,113 Lenin. h e m Rus devriminin burjuva-demokratik aamadan hzla proleter-sosyalist aamaya g e e c e i hem de devrimin savaan dier lkelere yaylaca ynnde byle iki ngrde bulunurken, drt g z l e emperya list savan proletaryann burjuvaziye kar i savana dnmesi sloga nnn da gereklemesini bekliyordu.

NOT F

KOMNST ENTERNASYONALN TARH-NCES

kinci E n t e r n a s y o n a l ' i k u r a n balca partiler, 1914'de sava knca k e n d i ulusal h k m e t l e r i n i d e s t e k l e y e r e k uluslararas s o s y a l i z m d a v a s n a iha n e t ettiklerinde, L e n i n o n l a r n E n t e r n a s y o n a l ' n l m fermann imzala dklarn d n d : E n t e r n a s y o n a l ' n "siyaseten iflas" ettiini, 1 9 ) 4 Eyll'nde k a l e m e ald B e r n e tezlerinde ilan etti. 1 Bu gr kabul e d e n l e rin b u r a d a n karacaklar s o n u aka o r t a d a y d : Yeni bir E n t e r n a s y o n a l k u r m a k . Bu fikrin ayn a n d a birden o k d e v r i m c i d n r n aklna gel mi o l m a s artc deildir. 31 E k i m 1914'de T r o k i , bir sonraki ay M nih'te y a y m l a n a n Sava ve Enternasyonal kitapnn n s z n d e y l e yaz.yordu: Birinci sayfasndan sonuncusuna btn kitapk, halihazrdaki dnya krizin den domas gereken yeni Enternasyonal, son mcadeleleri yapp nihai zaferi ka zanacak olan bir Enternasyonal fikriyle yazlmtr. 2 Ertesi g n , 1 K a s m 1914'de, Sotsial-Demokratta parti m e r k e z k o m i

tesinin ayn d n c e y l e s o n a e r e n bir manifestosu y a y m l a n d : Proleter Enternasyonali ortadan kalkmad, kalkmayacaktr. i kitleleri btn engellere ramen yeni bir Enternasyonal yaratacaktr... Btn lkelerin ovenizmi ve milliyetiliine kar yaasn iilerin enternas yonal kardelii. Yaasn oportnizmden arnm proleter Enternasyonal i. 3 L e n i n , k e n d i y a z d b u m a n i f e s t o n u n a r d n d a n , kinci E n t e m a s y o I. Bkz. c. I, s. 71-2; Lenin, Soineniya, c. XVIII, s. 44. 7. L. Troki, Der Krieg und die Internationale <Mnih, tarihsiz (1914]}, s. 9. Troki ok arpc bir bolmde savan, belirsiz bir tarifte kadar uzarsa, "proletaryann moral gcn" ykabilecei ve "emperyalizmin kanl komplolanyla su yzne kartt uluslararas prole taryann btn sava enerjisinin, o korkun karlkl ykm ii iinde btnyle tkenebi lecei" tehlikesine dikkat ekiyordu: o zaman uygarlk "otuz krk yl geriye" giderdi (a.g.e., s. 83). 3, Lenin, Soineniya, c. XVIII, s. 66,

KOMNST ENTERNASYONALN TARH-NCES 527 nal'in iflas t e m a s n iledii ve tasarlad y e n i E n t e m a s y o n a l ' i n ikinci nin rakibi deil, tarihsel s r e iindeki y e n i bir a a m a y temsil e d e n h a l e fi o l d u u n u - t p k ikincinin birincinin halefi o l m a s g i b i - a k a belirtti i bir yaz k a l e m e ald; kinci Enternasyonal, on dokuzuncu yzyln son te birlik blmnde ve yirminci yzyln balarnda en a c m a s i 2 kapitalist kleliin ve en hzl kapitalist ilerlemenin yaand uzun "bar" dnemde, proleter kitlelerinin temel rgt lenmesi konusunda faydal hazrlk almalar yapma roln yerine getirmitir; nc Enternasyonal ise proletarya glerini kapitalist hkmetler zerinde bo ucu bir devrimci hkimiyet kurmak, siyasi iktidar ele geirebilmek iin btn lkelerin burjuvazisine kar i sava balatmak ve sosyalizmin zafer kazanmas n salamak greviyle kar karyadr. 4 Sonraki ylda, bu fikirler Lenin'in d n c e ve yazlarnn d e i m e z birer temas h a l i n e geldi. kinci ya da n c E n t e r n a s y o n a l meselesi, sosyalistlerin sava karsndaki tavr m e s e l e s i y l e y a k n d a n balantl ha le geldi; ayn l b l n m e ve h e r g r u b u n b a n d a ayn n c kiilikler or taya kt. Ulusal sava politikalarn d e s t e k l e y e n S a , kinci Eternasyonal'e de bal kald ve bu e n t e r n a s y o n a l i n s a v a t a n s o n r a c a n l a n m a s n bekledi. B a l a n g t a e s a s e n Lenin'in yakn e v r e s i n d e k i d e s t e k i l e r i n d e n o l u a n ar Sol kinci E n t e r n a s y o n a l ' i k k t e n r e d d e d i y o r ve ateli bir bi i m d e savatan s o n r a o n u n yerini alacak yeni bir E n t e r n a s y o n a l k u r u l m a s arsnda b u l u n u y o r d u . " M e r k e z c i l e r " se iki u a r a s n d a h u z u r s u z bir b i i m d e gidip g e l i y o r ve y e p y e n i bir rgt k u r m a k t a n s a kinci E n t e r n a s y o n a l i reforma ya da y e n i d e n inaya tabi t u t m a k gerektiini d n y o r lard: B e k l e n e c e i z e r e , ileride ki B u u k u n c u E n t e r n a s y o n a l i yaratacak o l a n gruptu bu. L e n i n , sava m e s e l e s i n d e o l d u u gibi, bu m e s e l e d e de "sosyai-milliyetiler" ile " m e r k e z e l e r " e a y r m g z e t m e k s i z i n ate psk r y o r d u . A m a sorun a k a d e m i k d z e y d e kald ve Lenn fazla ilerleme k a y d e d e m e d i . Z i m m e r w a l d k o n f e r a n s n d a " m e r k e z c i " unsurlarn hki miyetini y a n s t a n Eyll 1915 tarihli Z i m m e r w a l d manifestosu meseleyi d i k k a t e a l m a d ; Z i m n i e r w a l d S o l u ' n u n taslak manifestosu "gl bir En t e r n a s y o n a l , b t n s a v a l a r a ve k a p i t a l i z m e son verecek bir E n t e r n a s y o n a l " arsyla b i t i y o r d u . s i 9 1 6 N i s a n ' n d a yaplan Kienthai konferansn d a , " Z i m m e r w a l d S o l u " , yeni kurulan A l m a n S p a r t a k u s g r u b u n u n temsil cilerinin katlmyla g l e n d i ; b u g r u b u n k o n f e r a n s a s u n d u u n e r g e d e ,

4. Lenin, Soineniya, c. XVIII, s. 6 1 - 6 , 7 1 . 5. A.g.e., c. XVtll, s. 420: konferans iin bkz. yukarda s. 523-4.

5 2 8 S O V Y E T RUSYA V E D N Y A " e s k i s i n i n 4 A u s t o s 1914'de k m e s i y l e

6

yeniden kurulmas gereken ye

ni Enternasyonal a n c a k en n e m l i kapitalist lkelerde proleter kitleleri nin v e r e c e i d e v r i m c i s n f m c a d e l e s i n d e n d o a c a k t r " d e n i y o r , a m a b u "bir r g t l e n m e s o r u n u y a d a i i l e r i n m u h a l i f t a b a k a l a r n n t e m s i l c i l e r i r o l n s t l e n e n k i i l e r i n o l u t u r d u u k k bir g r u b u n a r a s n d a a n l a m a salanmas sorunu deil, btn lkelerin proletary as m n kitle hareketiy le ilgili bir sorundur" d i y e i l a v e d e bulunularak ileride L e n i n ' i n s a v u n d u u konumdan saptabilecei ima ediliyordu.7 Ancak Lenin gnilerinde

h i tereddt g s t e r m e d i . K r u p s k a y a ' y a baklrsa, 1916'mn ikinci yarsn d a "uluslararas l e k t e bir b l n m e n i n z a m a n n n g e l d i i n i , kinci En tern a s y o n a l ' d e n , u l u s l a r a r a s s o s y a l i s t b r o d a n , K a u t s k y v e r e k a s n d a n s o n s u z a kadar k o p u p Z i m m e r w a l d S o l u ' n u o l u t u r a n g l e r l e bir n c Enternasyonal kurmaya balamann zorunlu olduunu dnyordu."8 ubat Devrimi ve btn n d e gelen Bolevikler'in Petrograd'a d n m e l e r i y l e parti i i n d e k i t a r t m a y e n i d e n a l d . L e n i n ' i n N i s a n t e z l e r i n i n onuncusu yleydi: Enternasyonal'n Yenilenmesi. Devrimci bir Enternasyonal, sosyal-ovcnislere ve "Merkez" e kar bir En ternasyonal k u m u inisiyatifi.' Devi imimizde Proletaryann Grevleri balkl bir k i t a p k l a bu tema

y g e l i t i r i p e n a r s i l a h l a r n M e r k e z ' e kar k u l l a n y o r d u : " a s l e n ' m e r kezcler'den o l u a n btn Z i m m e r w a l d o u n l u u ' s o s y a l p a s i f i z m ' e gi d e n kaygan y o l a g i r m i durumdalar."10 B u arada Z i m m e r w a l d ' d a kurulan kalc uluslararas s o s y a l i s t k o m i t e B e r n e ' d e n S t o c k h o l m ' e tanmt; 1917 y a z b o y u n c a L e n i n d e , p a r t i n i n Z i m m e r w a l d r g l i i n d e k a l p Stockholm'de yaplacak nc Zimmerwald konferansna delege gn d e r m e s i g e r e k t i i e k l i n d e k i g e n e l parti g r n e k a r m c a d e l e v e r d i . 1 1

6. Bu. Alman Sosyal Demokrat Partisi'nin Reictstag'da sava kredileri lehine oy kullan d gnd. 7. O. H. CarJcn ve H. II. Fischer. The Bolsheviks anl he World Wa (Sanford. 1940), s, 435. 8. N. K. Krupskaya, Memories of Lenin, c. Il (ngilizce eviri, 1932). s. 196. 9. Lenin, Soineniya, c. XX, s. 89; Lenin bir noua "Merkez"i yle tanmlyordu: "ovenisller (yani. "savunmaclar") ile enternasyonal s 1er arasnda gidip gelen bir eilim - Al manya'da Kaulsky ve rekas. Fransa'da Longuet ve rekas, Rusya'da ekdze ve re kas, talya'da Turai ve rekas. ngiltere'de Mac Donald ve rekas vs." 10. A.g.e.. c. XX, s. 129. 11. Bu konferansla yine Stockholm'de yaplmas nerilen ama sonunda vazgeilen ulus lararas sosyalist ban konferans kantnlmamaldr (bkz. yukanda s. 15-18).

K O M N S T E N T E R N A S Y O N A L N TARH-NCESI

529

N i s a n d a y a p l a n parti k o n f e r a n s n d a " m e r k eze ler" i k n a y a n ve bir n c Entemasyonal'in kurulmasn talep eden, ama Lenin'in muhalefetine r a m e n imdilik Z i m m e r w a i d r g t iinde k a l m a y a d e v a m e t m e k a r a n v e r e n u z u n bir n e r g e k a b u l e d i l d i . 1 1 1917 Mays'nn s o n l a r n d a L e n i n . S r o c h o l m ' d e b u l u n a n R a d e k ' e sabrsz bir h a v a i i n d e Z i m m e r w a l d ' l a " b a l a n k o p a r m a n n art" o l d u u n u y a z y o r d u : rm... Zimmerwald'i ne pahasna olursa olsun gmmemiz ve sadece Sol culardan oluan gerek bir nc Enternasyonal kurmamz gerekiyor... abu cak Solcularn katlaca bir uluslararas konferans yaparsak. nc Enlernas yonal kurulacaktr. 1 3 A m a partinin b u k o n u d a k i ilgisizlii, Lenin F i n l a n d i y a ' d a s a k l a n r k e n 1917 A u s o s u ' n d a P e t r o g r a d ' d a yaplan altnc parti k o n g r e s i n d e bir k e z d a h a belli o l d u , b u r a d a Z i m m e r w a l d ' d a n k o p m a m e s e l e s i hi g n d e m e g e l m e d i ; Lenin d e m e r k e z k o m i t e s i n e yazd uzun bir m e k t u p t a grle rini t e k r a r l a d . 1 4 n c Z i m m e r w a l d konferans, Bolevik d e l e g e l e r Vrovski ve S e m a k o ' n u n da katlmyla, en n i h a y e t 1918 E y l l ' n n bala r n d a S t o c k h o l m ' d e t o p l a n d . Konferansn b a a r d tek ey, y a y m l a n m a d a n n c e o n a y l a n m a s a m a c y l a k u r u c u partilere g n d e r i l e c e k , s a v a h a k k n d a bir manifesto tasla h a z r l a m a k o l d u : En a r p c paragraf, "ba n a m a c y l a , ayn z a m a n d a R u s d e v r i m i n i n m d a d n a k o m a a n l a m n a d a gelecek bir uluslararas proleter kitle m c a d e l e s i " v e r m e a n s n d a bulu nan p a r a g r a f t .
15

K o n f e r a n s arifesinde L e n i n "bir k o m e d i y e k a t l y o r u z "

d i y e ikayet e d i p " Z i m m e r w a l d ' i h e m e n terk e t m e l i y i z " d i y e n fkeli bir m e k t u p y a z d . 1 " A m a o k ksa bir sre sonra d i k k a t i l k e iindeki olaylar z e r i n d e younlat ve E k i m d e v r i m i Z i m m e r w a l d ' i geri p l a n a itti. Bole vikler Z i n i m e r w a l d ' d a n hibir z a m a n r e s m e n k o p m a d l a r . Uluslararas sosyalist k o m i t e a r a d a srada pek, hatta hi d i k k a t e k m e y e n bildiriler ( b u n l a r d a n biri d e Bolevik d e v r i m i n i k u t l u y o r d u ) y a y m l a m a y srdr d. 1919 M a r t ' n d a K o m n i s t E n t e m a s y o n a l ' i n k u r u l u k o n g r e s i n d e , Z i m m e r w a l d k o m i t e s i n i n sekreteri sfatyla A n g e l i c a B a l a b a n o v ' d a n bir

12. VKP(B) v Rezolyutsiyak (1941), c. I, s. 235; Lenin'in itirazlan iin bkz. Soineniya. c. XX. s. 279. 13. lemnskiiSbornik. c. XXI (1933), s. 57-8. 1 4 . ^ . K r . c XIII(I930),S. 275-80 15. O H. Gankn ve H. H. Fischer, The Bolsheviks and he World War (Slanfod, 1940). s. 582-683'de nc Zimmerwald konferansnn hazrlklar ve tutanaklaryla ilgili birok malzemeye yer verilir; konferansn resmi rapom a g.e.. s. 669-75'de, laslak manifesto da ag.e . s. 680-3de bulunabilir. 16. Lenin. Soineniya. c. XXI, s. 129.

5 3 0 SOVYET RUSYA V E D N Y A r a p o r geldi; r g t n eski katlmclar olan R a k o v s k i , L e n i n , Z i n o v y e v , T r o k i v e Platten'in imzalaryla, Z i m m e r w a l d ' i n " m i a d n d o l d u r d u u " g r n fade e d e n bir bildiri y a y m l a n d . K o n g r e b u belgelere d a y a n a r a k Z i m m e r w a l d birliini r e s m e n lavetti v e k e n d i n i Z i m m e r w a l d ' i n h l s a h i p o l d u u h e r trl iyi niyetin mirass ilan e t t i . 1 7

17. Kommunislieskii Internatsionai v Dokumentak (1933), s. 85.

532 SOVYET RUSYA VE DNYA RILU Red International of Labour Unions (Kzl Sendikalar Enternas yonali (bkz. Profintern)

RKP(B) Ross i iskay a Koni mu ns ti eskay a Partya (Bol'evikov) (Rus Ko mnist Partisi (Bolevikler) RSFSC SLP Sovnarkom SPD SSC SSCB USPD Vesenka (RSFSR) Rossiiskaya Sotsialistieskaya Federativnaya Sovetskaya Respublika (Rus Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti) Socialist Labour Party (Sosyalist i Partisi) Sovel Narodnik Komissarov (Halk Komiserleri Konseyi) Sozial-Demokratische Partei Deutschlands (Alman Sosyal De mokrat Partisi) (SSR) Sotsialistieskaya Sovetskaya Respublika (Sosyalist Sov yel Cumhuriyeti) (SSSR) Soyuz Sovetskih Sotsialistieskik Respublik (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii) Unabhngige Sozial-Demokratische Partei Deutschlands (Alman Bamsz Sosyal Demokrat Partisi) Visii Sovet Narodnogo Kosyaistva (Milli Ekonomi Yksek Konseyi)

VKP(B) V.sesoyuznaya Koni mu ni slices kaya Patiya (Bol'evikov) (Sov yetler Birlii Komnist Partisi (Bolevik)) VKPD Vneorg VTslK Vereinigte Kommunistische Partei Deutschlands (Birleik Alman Komnist Partisi) Narodniy'r Komissariat Vnenei Torgovli (D Ticaret Halk Ko miserlii) Vscrossiiskit (Vsesoyuzniyi) Central'niyi IspotniteVniyi Komitet (Tm Rusya (Sovyetler Birlii) Merkez Yrtme Komitesi)

BBLYOGRAFYA

Sadece Sovyet Rusya'nn 1917 ile 1923 arasndaki tarihiyle ilgili balca kaynak lar ieren kapsaml bir bibliyografya hazrlamak bile, zellikle de bu kaynakla rn ounun birka basm yaplm olduu ve (bata Komintern belgeleri olmak zere) bir ksm da birka dilde yaymlanm olduu iin, muazzam bir is olurdu. Elinizdeki bibliyografyann tam am lanm ilik gibi bir iddias yok. Dipnotlarda ara ara aktarlm olan birok kayna ya da ikincil kaynaklan iermiyor ve benim kullandm balca birincil kaynaklarla snrl. Kendi kullandm basmlar her zaman listenin en bana kondu. En nemli eserlerin baka basmlaryla ilgili not lar eklendi, ama benim u deil de bu basm kullanm olmamn, ounlukla on lara ulaabilmi olma gibi tesadfi bir nedeni var. Balktan ya da cilt numarasn dan hemen sonra keli parantezler iinde baka bir ktphane zikredilmedii takdirde, bu bibliyografyada saylan btn eserlerin British Museum'da bulundu u dnlmelidir. Baka lkelerdeki ktphaneler sadece sz konusu esere n giltere'de ulalamad biliniyorsa zikredilmitir. Amerika Birleik Devletleri'ndeki ktphaneler sadece eser Bat Avrupa'daki hibir ktphanede bulunamadysa zikredilmi; Kongre Ktphanesinde bulunduysa da baka hibir Ame rikan ktphanesi zikredilmem i tir. Bir yerde bir eseri hibir ktphanede bula madm iin kimin elinde bulunduunu belirtmek zorunda kaldm. Parti ya da Sovyet yaynlanntn farkl basmlarnn metinlerini birbiriyle kar latrma ynnde sistematik bir giriimde bulunulmamtr. Baz yorumlar yay gn grn istemlerini karlayacak ekilde tedricen deitirilmi ve 1923'ten iti baren baz belgeler benzer nedenlerle yaymlanmam olsa bile, yaymlanm bel gelerin metinleriyle 1936'dan nce nadiren oynanmtr. Bu tarihten sonra sk sk allamalarla karlalmaya balanr; bunlar balarda mahkm edilmi parti lider lerinin adlarnn atlanmasyla snrlyken, sonralar daha kapsaml bir hal almtr. Genelde, 1936'dan itibaren yaymlanan belgelerin, bu tarihten nce yaymlanan belgelere gre ok daha dikkatli incelenmeleri gerekir. Komintem'in farkl diller de yaymlanan belgeleri ve kaytlar arasnda byk kk saysz farkllk grl mektedir; ama bunlar sonradan kasten tahrif edilmenin rn olmaktan ok biza tihi kongrelerde ya da konferanslarda yaanan dikkatsizliklerden veya yanl an lamalardan kaynaklanyor gibi grnmektedir.

534 BBLYOGRAFYA

I RUS SOSYAL DEMOKRAT LER PARTS,

DAHA SONRAK ADIYLA RUS [DAHA SONRAK ADIYLA SOVYETLER

BRL] KOMNST PARTS (BOLEVKLER) (i) KONGRE VE KONFERANS TUTANAKLAR

Vloroi S"ezd RSDRP (Marx-Engels-Lenin Enstils,
Oerednoy S"ezd Ross. Sols.-Dem. Raboei Parii

1932). lk basm: Vtoroi

(Cenevre, 1904) [London

School of Economics and Political Science; British Museum'daki nsha eksik tir].
Tretii Oerednoy S"ezd Solsol-Demokraeskoy Rabote! 1924). lk basm: Parii: Polniyi Teksl Prookolov S"ezda Ross. Parii 190S Goda: 1905). Polniyi Teksl Prookolov (lstpart, Sos.-Dem. lk basm: Raboei Treti Oerednoy S"ezdRoss. (Cenevre. Sols.-Dem.

etvertiyi tObedinitel'niyi)
Protokoll S"ezda

S"ezdRSDRP
Ob'edenal'nogo RSDRP S"ezd Ross.

(Marx-Engels-Lenin

Enstits,

1934).
Par

Raboei

ii (Moskova, 1907) |ABD, Kongre Ktphanesi]; ikinci basm: Protokoll

Ob"edenital'nogo Piyatyi lk S"ezd basn: (lstpart, 1907 Ross. # 1926). (Marx-Engels-Lenin Raboei Parii Enstits, Polniyi Goda 1935). Teksl (Paris, Parii: 1912 RSDRP. Ma-tyn'

Londonskii Konferensiya

Sos.-Dem.

Prookolov (Paris, 1909) [Hoover Ktphanesi. Stanford].

Vserossiiskaya Sos.-Dem. Raboei

1912). Bu, 1912 Oca'nda yaplan Prag konferansnn -stenografik bir kayd deil- nihai karar melnin de ieren ksa bir zetidir; Prazhskaya Konferensi
ya RSDRP 1912 Gota (Max-Engc1s-LenmEnsiiUs, 1937) balkl daha son

raki bir basm ok daha fazla ek malzeme iermesine ramen, baz atlamalar da ierir.
Perviyi LegaTiyi Petersbugskii Komilet Bol'evikov v 1917g. (lstpart, 1927). -

Mart-28 Aralk 1917/ 10 Ocak 1913 arasnda yaplan toplantlarn ksaltlm kaytlarn ierir.
Sed"maya lk Prookoli ('Aprel'skaya") basm: $"czdov Vserossiiskaya i Petrogradskaya i 1925). 1927). lk basm: Ohegorodskaya

Konferensii RSDRP(B). Apre!' 1917 g. (Marx-Engel s-Lenin Enstits,

Perogradskaya i Konferensii Obegorodskaya ?.. (Ispan, Vserossiiskaya RSDRP (Bol'sevikovt. Apre!' 1917

1934).

Konferensii

VKP\Bfesloy S'ezd (lstpart,

Prookoli VI S"ezda RSDRP (Bol'evkov) (1919) JHoover Ktphanesi, Stan fords bir basks daha vardr: esoy S"ezd RSDRP (Marx-EngeIs-Lenin Ensti

ts, 1934).
Sed'moy Vos'moi S"ezd Rossiiskov Kommtnistickoy Maria, 1919 Parii g. tBoTevikovi (1923) [Lon

don School of Economics and Political Science].

S"ezd RKP(B), ilk basm: 19-23 VIII (Marx-Engels-Lenin Kommslieskoy Enstits, (Bol'evi1933). S"ezd Rossiiskoy Partit

kov), 18-23 Mana, 1919: Stenografieskii Ole (1919) [ABD. Kongre Ktp hanesi],
Devyatyi S"ezd lk RKP(B), basm: Mart-Aprel' Devyatyi 1920 g. (Marx-EngeIs-Lenin Kommunstieskoy Enstits, Parti: Ste 1934). S"ezd Rossiiskoy

nografieskii Ote ( 1920) [Internalionaal Insiituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam].

Desyatyi S"ezd Rossiiskoy Kommunstieskoy Partii: Stenografieskii Ote. 8-

16 Marta, 1921 g. (J921). Daha sonra notlar ve ilave malzeme ieren yeni bir basm yapld: Desyatyi S"ezd RKP(B) (Marx-Engel s-Lenin Enstits, 1933).
Vserossiiskoya Konferentsiya RKP(B) (Bol'evikov): Byulleen' (No. 1-5, 19-29 1936). (Bol'e

Aralk 1921).
Odinnadtsatyi S"ezd RKP(B) (Bol'evikov) (Marx-EngeIs-Lenin lk basm: Odinnadtsatyi S"ezd Rossiiskoy Enstits. Partii Kommunstieskoy

vikov): Stenografieskii Otet (17-25 Aprelya, 1923 g.) (1923) [Londra ni versitesi, Slav ve Dou Avrupa almalar).
Trinadtsaya Konferentsiya Rossiiskoy Kommunistieskav Partit (Bol'evikov)

(1924| [zel mlk],

(D KARARLAR
Vsesoyuznaya Kvmmunistieskaya Pariya (Bol'evikov) v Retolyutsiyak t Ree-

niyalt S"ezdov, Konferentsii i Plenumov TsK (1941). c. I:

1898-1925 [ABD,

Kongre Ktphanesi]; c. II: 1925-39. Bu altnc ve son baskdr, 1939 ile 1952 arasnda hi kongre yaplmamtr. lk basm Rossiiskaya Kommunisieskaya
Pariya (Bo('evkov) v Pastanovleniyak e S"ezdav 1903-1921 gg. Balyla

1921'de yaymlanmtr. Her kongre ya da konferansn kararlar iin yazlan sunu notlan basmdan basma deitirilmitir, ama kararlarn metinleri, mahkm edilen muhalefet liderlerinin adlarnn nndeki lov. (yolda) hitab nn allanmas dnda ayn kalm gibi grnyor.

(iii) PART TARHLER Birok dildeki ok geni literatr iinden aadaki eserler seilmitir:
G. Zinovyev, Istarya Rossiiskoy Kommunstieskoy Partit (Bol'evikov! ( 1923).

1923 Mart'nda partinin kuruluunun yirmi beinci yldnm vesilesiyle ve rilen alt konferans ierir ve birok dile evrilmitir. Istoriya VKP(B), der. E. Yaroslavski, c. I (1926) < 1904'e kadarki dnemi kapsar): c. 11 (19301(1905-7 dnemini kapsar); e. Ill (1914-7 dnemini kapsar); c. IV (1917-20 dnemini kapsar) (Loudon School of Economics und Political Sci ence], II. Cildin nsznde iki cilt daha yaymlanaca duyurulur: (1907-14 dnemini kapsayacak) c. Ill, I ve (1921'den sonraki dnemi kapsayacak) iki blml c. V. Bunlar yaymIandlysa da ben ulamay baaramadm.
A. S. Subnov, VKP(Bl (1931). Bu. Bol'aya Sovetskaya Emsiklopediya, c. XI

(1930), s. 386-544'de yaymlanan maddenin tpkbasmdr ve partinin tarihini

536

BBLYOGRAFYA

on beinci kongreye kadar getirir; aslen verdii istatistik bilgiler bakmndan nemlidir.
N. N. Popov, Outline History of the Communist Party of the Soviet Union, iki cilt

(tarihsiz [71934]). Bu, o sralarda konu hakkndaki standart alma olan ve partinin tarihini on yedinci kongrenin arifesine kadar getiren eserin evirisidir. History of the Communist Party of the Soviet Union (Bolsheviks): Short Course (1939). Bu 1938'de Rusada yaymlanan ve o tarihten beri btn dillere evri len standart tarihin ngilizce evirisidir. 4. blm, 2. ksm oluturan "Diyalek tik ve Tarihsel Materyalizm" yazs sonralar Stalin'e atfedilmitir; daha da sonralar Stalin btn eserin yazan olarak grlmeye balamtr. Bu kitap 1938'deki ve o zamandan bu vana devam eden resmi grten baka hibir se ve dair veri sunuvormus gzyle baklamayacak kadar ok tahrifat ierir.

II TM RUSYA SOVYETLER KONGRELER VE VTslK TUTANAKLAR Pervyi Vserossiiskii $"ed Sovetov R. i. S. D., 2 cilt (1930-1). Kongre srasnda tu tulan stenografik kaytlara dayaldr. Vtoroi Vserossiiskii S"ezdSovetov R. i. S. D. (1928). Stenografik kayt tutulmad iin gazetelerde kan haberlere dayaldr. Tretii Vserossiiskii S"ezd Sovetov Raboik, Sotdatskik, i Krest'-yanskik Deputatov (1918). nc ahs azndan hemen hemen tam tutanak, sadece Lenin'in ko numas olduu gibi baslm. etvertyi Vserossiiskii S"ezd Sovetov Raboik, Soldatskik, i Krest'-yanskik, Soldatbkik, Kaza'ik Deputatov: Stenografieskii Otet (1919) (ABD, Kongre Ktphanesi]. Pyatyi Vserossiiskii S"ezd Sovetov Raboik, Krest'-yanskik, Soldatskik, Kaza'ik Deputatov: Stenografieskii Otet. 4-10 lyulya, 191S g. ( 1918). estoy Vserossiiskii rezviainyi S"ezdSovetov Rab., Kr Kaz., i Krasnoarm. Deput.: Stenografieskii Otet, 6-9 Noyabrya, 1918 g. (1919). 7' Vserossiiskii S"ezd Sovetov Raboik, Krest'-yanskik, Krasnoarmeiskik, i Ka za'ik Deputatov: Stenografieskii Otet, 5-9 Dekabrya, 1919 goda (1920). Vasmoi Vserossiiskii S'ezd Sovetov Raboik, Krest'-yanskik, Krasnoarmeiskik, Kaza'ik Deputatov: Stenografieskii Otet,22-29 Dekabrya, 1920 goda (1921). Devyatyi Vserossiiskii S"ezd Sovetov Raboik, Krest'-yanskik, Krasnoarmeiskik, i Kaza'ik Deputatov: Stenografieskii Otet, 22-27 Dekabrya, 1921 goda (1922). Desyatyi Vserossiiskii S"ezd Sovetov Raboik, Krest'-yanskik, Krasnoarmeiskik, i Kaza'ik Deputatov: Stenografieskii Otet, 23-27 Dekabrya, 1922 goda (1923).

BBLYOGRAFYA

537

/ S"ezd Soveov Soyuza Sovetskik Sotsialistieskik Respublik: Stenografieskii Otet, 30 Dekabrya, 1922 g. (1923). Vtoroi S"ezd Sovetov Soyuza Sovetskik Sotsialistieskik Respublik; Stenografi eskii Otet (1923). Protokoll Zasedanii Vserossiiskogo Central'nogo Ispolnitel'nogo Komiea Sove ov R S. Kr., i Kaz. Deputatov 2 Soziva (1918). Prookoli Zasedanii Vserossiiskogo CentraVnogo Ispolnitel'nogo Komiteta 4t Soziva (1920). Piyatyi Soziv Vserossiiskogo Central'nogo Ispolnitel'nogo Komiteta Sovetov Raboik. Krest'-yanskik, Krasnoarmeiskik, i Kaza'ik Deputatov: Stenografies kii Otet (1919). / ( II Sessii Vserossiiskogo Central'nogo Ispolnitel'nogo Komiteta IX Soziva (1923). [ABD, Kongre Ktphanesi], /// Sessiya Vserossiiskogo Central'nogo Ispolnitel'nogo Komiteta IX Soziva, 1227 Maya. 1922 g.\ Byullctcn'(1922). IV Sessiya Vserossiiskogo Central'nogo Ispolnitet'ngo Komiteta IX Soziva, 233i Oktyabryaya, 1922 g:. Byutteten (1922). 10 Sessiya Vserossiiskogo Central'nogo Ispolnitel'nogo Komiteta Soyuza Sovets kik Sotsialistieskik Respublik (1923). Vtoraya Sessiya Vserossiiskogo Central'nogo Ispolnitel'nogo Komiteta Soyuza Sovetskik Sotsialistieskik Respublik (1924).

III DER KONGRE VE KONFERANSLARIN TUTANAKLARI Trud I Vserossiiskogo S"ezda Sovetov Narodnogo Kozyaistva, 26 Maya-4 lytnya, 1918 g.: Stenografieskii Otet (1918). Trud II Vserossiiskogo S"ezda Sovetov Narodnogo Kozyaistva, 19 Dekabrya-27 Dekabrya, 1918 g.: Stenografieskii Otet (tarihsiz) [London School of Eco nomics and Political Science]. Rezolyutsii Tret'ogo Vserossiiskogo S"ezda Sovetov Narodnogo Kozyaistva ( 1920). Anlald kadaryla bu kongreyle ilgili baka hibir kayt yaymlan mam. Trudi IV Vserossiiskogo S"ezda Sovetov Narodnogo Kozyaistva, 18 Maya-24 Ma ya. 1921 g.: Stenografieskii Oet (1921) [London School of Economics and Political Science]. Trudi Konferensii Sovnarkhozov Severnogo i Zavudnogo Raionov, 26-30 Augus ta, 1921 #.(1921). Trudi Vserossiiskogo S"ezda Zaveduyuk Finotdelami (1919) [London School of Economics and Political Science]. Vserossiiskoe Soveanie Predstavitelei Raspredelitei'mk Prodorganov (1920)

538

BBLYOGRAFYA

j London School of Economies and Pol lca) Science]. Pervv Vserossiiskii S"ezd Professional'nik Soyuzov. 7-14 Yanvaiya, 1918 e. (9I8). Voroi Vserossiiskii S"ezd Professional'nik Soyuzov, c. I (Plenumi) (1921). kinci cilt baslm gibi grnmyor. N..,ski Vtaroi Vserossiiskii S"ezd Professional'nik Sayuzov(919) [Uluslararas i Brosu. Cenevre]. ok ksaltlm bu kaytlar genel kurullarn olduu ka dar ubelerin grmelerinin de tutanaklarn ierdii iin faydaldr. Treni Vserossiiskii S"ezd Professional'nik Soyuzov, d Apretya-13 Aprelya. 1920 g-, c. 1 (Plenumi) < 1920). kinci cilt baslm gibi grnmyor. eivertyi Vserossiiskii S"ezd Professional'nik Soyuzov, 17-25 Maya, 1921 g.. c. 1 (Plenumi), c. II (Seksii) (1920) [Uluslararas i Brosu, Cenevre]. Stenografieskii Ote Pyaogo Vserossiiskii S"ezd Professional'nik Soyuzov, 1722 Sentyahna. 1922 g. (1922) [Uluslararas l;i Brosu. Cenevre].

IV

YASA. K A R A R N A M E VS. DERLEMELER Sobranie Uzakonenii i Rasporyazhenii Raboego I Krcst'yanskogo Pravilel'sva, I9I7-19IH [British Museum'daki nshada sadece I den 51'e kadar olan saylar var tam nsha Dileri Bakanl Ktphanesinde bulunabilir]. 1919, 1920. 1921, 1922. 1923 yllar iin ayn balkl derlemeler (London School of Economics and Political Science]. 1922'den iibaren Sobranie'nin daha ufak apl kararname vc emirleri ieren bir "ikinci ksm" da (Otdel Vtoro) ya ymlanmaya balad (Dileri Bakanl Kuuphanesi]. i'njWmV'fJeki karammelen hepsi ilk yayn larihlerin tar baz durumlarda bunun bana kararna m e n i n yasama organ, yan genelde VTslK ya da Sovnarkom tarafndan kabu) edildii tarih konmutur. Bu larih verilmise, sz konusu kararnameye bu kitapa bu tarihle gndermede bulunulmakladr; sadece yayn tarihi verilmise, kararna me tarihi olarak bu zikredilmektedir. Ne yazk ki Sovyet vc baka lkelerden ya zarlarn uygulamalarnda farkllklar olduu iin, ayn kararname farkl otoriteler tarafndan ounlukla farkl tarihlerle anlr. Sborik Deketov i Postanovteni po Narodnonu fCazyaistv, 1917-1918 (1918). Sbormk Dekretov i Posanovlenii po Narodnomu Kozyaslvu, c. II (1920); c. Ill (1921) [Uluslararas i Brosu, Cenevre]. Sbormk Deketov i Pnstanovlcni. Rasporyajeni Prkazov po Narodnomu Kozyaistv, N o . I, Ekim 1922; bu tarihten sonra aylk yaymlanmtr [Ulus lararas i Brosu, Cenevre]. Sbomik Dekretov i Raspo yajenii po Finausam. 1917-19 (1919) [London School of Economics and Political Science). Shonuk Deketov i Raspyajenii po Finansam, c. IV ( 1921 ). Piotivasto. Uei ' Raspredelenie Produktnv Narodnogo Kozyaisva (tarihsiz P

B[BLlYOGRAFVA

539

1921] [Uluslararas i Brosu, Cenevre], Navaya Ekonomice k aya Politika v Promytennosi: Sbornik Dekretov Posanovlenii i Instruksii (19211 (London School of Economics and Political Science], Novoe Zakonodatel'stvo v Oblasti Sel'skogo Kozyaistva: Sbornik Dekretov Instruksii i Posianovlewi ( 1923) [London School of Economics and Political Sci ence], Politika Sovetskoi Vlasti po Natsional'nomu Voprostt (1920), Revolyutsiya i Naisional'niyi Vopros: Dokument! i Materiali, der. S. M. Dimantayn, c. Ill (1930) [Uluslararas i Brosu, Cenevre]. Bu derlemenin baka herhangi bir cildi yaymlanm gibi grnmyor. Isoriya Sovetsko Konsitutsti v Dekreal 11936). KonstitutsiiiKonstiasionnyeAkrv RSFSR. 1918-1937( 1940) ( A B D . Kongre K tphanesi]. S'ezdy Sovetov RSFSR v Posianovlentyak Rezolyutsiyak i 1939).

V DI LKLERLE LGL BELGELER (Btn belgeler, aksi belirtilmedii takdirde Narkomindel tarafndan yaymlan mtr.) (i) SZLEME VE ANLAMALAR RSFSR: Sbornik Deisvtyufik Dogovorov. Soglaenii i KonvensiZklvennik RSFSR s Instrannym Cosudarstvami. c. I (1921), c. II ( 1 9 2 1 ) , c. III ( 1 9 2 2 ) [Kraliyet Uluslararas likiler Enstits], c. IV ( 1 9 2 3 ) ILotda Ktphanesi |. c. V ( | 9 2 3 ) [Londra Ktphanesi]. SSSB: Sbornik Deistvuyusik Dogovorov, Soglaenti i Konventsii Ztkluytennk j Instrannym Gosudarstvam, c. I-ll ( 1924). Kliyunikov i Sabann. Mezdunarodnaya Politika Novei^liego Vremeni v Dogovorak. Notok iDeklaasiyak. c. 1(1926); c. Ill, I (1928). c. II ( 1929). Dokument! i Materiali po Vtene Poltke Zakavkaz'ya i Gruzt (Grc Hkme ti tarafndan yaymlanmtr) (Tiflis. 1919).

(ii) KONFERANS TUTANAKLARI Miniye Peregovor v Brest-Litovsk, c. 1 ( 1 9 2 0 ) |Londra Ktphanesi). Genel ku rul ve siyasi komisyon toplan (ilan nn s(enografik kaylarm ierir. Materiali Geneskoy Konferensii ( 1922) [Dileri Bakanl Ktphanesi]. Gaagskaya Konferensiya: Polniyi Seingrafeskii Otet ( 1 9 2 2 ) IDileri Ba kanl Ktphanesi]. Confrence de Moscou pour la Limitation des Armaments ( 1 9 2 3 ) .

5 4 0 BBLYOGRAFYA (jri) DPLOMATK YAZIMALAR Correspondance Diplomatique se rapportant aux Relations entre la Rpublique Russe et les Puissances de l'Entente, 79/5(1919) [Dileri Bakanl Ktp hanesi]. Krasnaya Kniga: Sbornik Diplomatieskk Dokumenav o Russko-Pol'skik Otnoeni'yak s I9I8 po 1920 g. ( 1920) La Russie des Soviets et la Pologne (1921). Bu kitabn Rusa bir basm da var dr: Sovetskayo Rossiya i Pol'a (1921). L'Ukraine Sovietiste: Recetil des Documents Officiiels d'aprs les Livres Rouges Ukraniens (Berlin, 1922). Anglo-Sovetskie Otnoeniya, 1917-1927: Noti i Dokument! (1927),

(iv) NAR KO MIN DEL RAPORLAR G ierin, Vnenyaya Politika Sovetskoy Rossitza dva Goda (1919). Otet Narodnogo Komssartata po Inostrannym Delam Sed'momu S"czdu Sove tov (1919). Codovoy Otet NKIPk IX S"ezdu Sovetov ( 1921 ). DesyafLet Sovetskoy Diplomata ( 1927).

VI

KOMNST ENTERNASYONAL ti) KONGRE VE IKKI TUTANAKLARI Der I. Kongress der Kommunistischen Internationale: Protokoll der Verhandlun gen in Moskau vom 2. bis zum 19. Marz, 1919 (Hamburg, 1921). 19 Man larih bir basm hatas gibi grnyor, nk Kongre 6 Mart'ta bitmitir; son iki oturumun tarihleri de (4 Mart, 6 Mart) bir baka basm hatas yznden tersi ne evrilmitir (a.g.e., s. 148, 170). Rusa evirisi: Periyi Kongress Kommunistieskogo hternasionala: Protokoll Zasedanii v Moskve so 2 do 19 Marta, 1919 (1921) (ABD, Kongre Ktpha nesi!. Der Zweite Kongress der Kommunistin. Internationale: Protokoll der Verhand lungen vom 19, Juli in Petrograd und vom 23 Juli bis 7. August, 1920 in Mos kau (Hamburg, 1921) [London School of Economics and Political Science], Rusa evirisi: 2"' Kongress Kommunistieskogo Iniernaisionala: Stenogrifieskii Otet (1921); baz nemli hatalar dzelten daha ileriki tarihli bir Rusa edisyon: Vtoroi Kongress Kominterna (Marx-Engels-Lenin Enstits, 1934). Potokoli des III. Kongresses der Kommunistischen Internationale (Moskoau, 22. Juni bis 12. Juli, '2/)(Hamburg, 1921) [London School of Economics and Political Science).

BBLYOGRAFYA

541

Rusa evirisi. Trelii Vsemirnyi Kongress Kommunistieskogo Inernatsionala: Stenografieskii Otet (1922). Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale Perograd-Moskoau.S. November bis 5. Dezember, 1922) (Hamburg, 1923) [Intemationaal Insiilum voor Sociale Geschic de nis, Amsterdam). Rusa evirisi: IV. Kongress Kommunisticestogo Internatsional. 5 Noyabrya-S Dekabrya, 1922 g. (1923) [Hoover Kulphanesi, Stanford). Die Taktik der Kommunistischen internationale gegen Die Offensive des Kapi tals: Bericht Uber Die Konferenz der Erweiterten Exekutive der K.I. Feb. 24Mrz 2, 1922 (Hamburg, 1922) [London School of Economics and Political Science]. Sowjet-Russlands und die Vlker der Welt: Reden auf der Internationalen Ver sammlung in Petrograd am 19. Dezember. 1918 (1920). Ir' S"ezd Narodov Vosloka, Baku. 1-8 Seni.. 1920 g.: Stenogiofieskie Otei (1920) [Hoover Ktphanesi, Stanford!. The First Congress of Toilers of the Far East (Moskova, 1922) (London School of Economics and Political Science). Almanca versiyonu: Der Erste Kongress der Kommunistischen und Revolutionren Organizationen des Fernen Ostens (1922) [Internal ionaal fnstituut voor Sociale Geschieden is, Amsterdam], The Second and Tlurd International and ihe Vienna Union (tarihsiz). Berlin'de 25 Nisan 1922'de yaplan toplantnn kinci Enternasyonal itlafndan yaymla nan tulana; Rusada bu toplamnn lulana yaymlanm gibi grnmyor.

(ii) KARARLAR VE RESM DERGLER Kommunistieskii Internatsional v Dokumentak (1919-1932) i 1933), Kommunistieskii Inlerasonal (Mays 1919- ); ayn derginin Almanca, ngiliz ce ve Franszca basmlar daha dzensiz nlarak yaymlanyor ve bunlarda Rusada bulunan baz yazlar bulunmuyordu, ama bazen de Rusa basmda bulun mayan yazlar iervorlard. Internationale Presse-Korrespondenz (I Eyll 1921- ); bu derginin ngilizce ve Franszca basmlar da mevcuttu, ama bunlar Almanca basm kadar kapsaml deillerdi, [The Londan School of Economics and Political Science'da dergi nin 1 Eyll 1922 tarihinden itibaren neredeyse btn saylar mevcuttur; Marx Ktphanesi'nde de Eyll-Aralk 1921 tarihlerini kapsayan 1. say haricinde btn saylar bulunur.]

(t) PROFNTERN TUTANAKLARI />"' Mezdunarodoyi Kongress Revolyutsionnik Professionat'nk i Prozvodstvennik Soyuzov: Stenografieskii (tarihsiz), 3-19 Temmuz 1921 tarihleri arasnda yaplan oturumlarn ve Profintern merkez komitesinin 20-22 Temmuz 1921 tarihleri arasnda yapt toplantnn, ayr ayr sayfa numaras verilmi bl tenlerini ienr.

542 BBLYOGRAFYA ByuUeten //. Kongress Krasnogo Iniernatsionala Profsoymov (tarihsiz). 19 Kasim-2 aralk arasndaki toplantlarn ok ksaltlm bir tutana. A. Lozovski, Desyat' Let Profinterna v Rezolyutsiyak (1930).

VII TOPLU ESERLER Kari Marx-Friedrich Engels: Historisch-Kritische Gesamtausgabe, I E R Teil, c. IV (1927-31), c. VI-VII (Moskova, 1933- ), I I I " Teil, c. I-IV (1929-31). Bu edisyonun baka bir cildi yaymlanmamtr. K. Marx ve F. Engels, Soineniya, yirmi dokuz cilt (1928-). [British Museum'daki takmda baz eksikler var; British Museum'da bulunmayan 27. ve 28. ciltler Oxford'daki Bodleian Ktphanesinde bulunabilir.] V. I. Lenin, Soineniya, ikinci basm, otuz bir cilt (1930-35). G e n e l kullanm iin en tatmin edici saylabilecek olan bu basm birinci basmdakinden ok daha fazla malzeme ierir; metin ideolojik nedenlerle deitirilmi gibi grnme mektedir. Bol bol not ierir, ama bunlar vavm dneminin ortodoksisinin istek lerine gre deitirilmitir ve bu yzden de ihtiyatla ele alnmalar gerekir. Bu basmda, baka verlerde her zaman kolayca bulunamayacak parti ve Sovyet belgeleri gibi deerli ek malzemeler de vardr. On dokuz ciltlik ilk basm (1924-25) Kamenev tarafndan yayma hazrlanmtr; bu basmda eserler ksmen kronolojik sraya gre ksmen de konulara gre d zenlenmitir. kinci basmda atlanm veya deitirilmi olan, bu basmdaki baz notlar hl deerlidir. nc basm ikincisinin tpkbasmyd. Otuz be ciltlik drdnc basm (1941-50) ikinci basmda b u l u n m a y a n birok malzeme ierir, ama baz malzeme ve pasajlara ideolojik nedenlerle ver ver medii iin, ikinci basmda bulunmayan malzemeler dnda ciddi aratrma clar tarafndan kullanlmamaldr. Bu basmda ikincisindeki notlara ve dier ilave malzemelere de ver verilmez. Leninskii Sbornik, krk be cilt (1924-). Hl devam eden bu derleme, Lenin'in yazd ama toplu eserleri iinde yaymlanmam olan taslaklar, notlan ve di er malzemeleri ierir. L. Troki, Soineniya (1925-7). Bu basm alt ksm ve yirmi bir cilt olarak plan land ve bazlar iki blm halinde kt. u ciltler yaymlanmtr: c. I, I. ve I I . Blmler, c. I I I , I. ve II. Blmler, c. IV, VI, VIII, IX, XII, XIII, XV, XX, XXI [Londra niversitesi Slav ve Dou Avrupa almalar Okulu; baz ciltler Bri tish Museum'da da vardr]. Troki'nin bu basma dahil edilmemi yazlar arasnda, bu kitabn ele ald d nem iin en nemli olanlan unlardr: Kak Voomzhalas'Revolyutsiya, cilt (1923-5). Istoriya Russkoy Revolyutsii (Berlin), c. I (1931), c. I I , I. ve II. Blmler (1933). MoyaZhizn', iki cilt (Berlin, 1930).

BBLYOGRAFYA

543

Permanentnaya Revolyutsiya (Berlin, 1930). Stalinskaya kola Falsifikats (Berlin, 1932). Harvard niversitesindeki "VVidener Ktphanesindeki Troki arivi nemli ya ymlanmam malzemeler ierir. L. Troki, The Real Situation in Russia (ta rihsiz [1928]), Troki ve onunla beraber on iki yenin parti merkez komitesi ne ilettii "muhalefet platformu"nun; Troki'nin 21 Ekim 1927'de parti tarihi brosuna yazd mektubun ve 23 Ekim 1927'de merkez komitesinde yapt konumann ngilizce evirilerini ierir. 21 Ekim 1927 tarihli mektubun Rus a orijinali L. Troki, Stalinskaya kola Falsifikats (Berlin, 1932), s. 13100'de bulunur. G. Zinovyev, Soineniya (1925-7). On alt cilt olarak planlanan bu basmn, I-VIII, XV, XVT. ciltleri yaymlanmtr. J. V. Stalin, Soineniya (1946-). 1952'ye kadar yaymlanm olan on cilt Ocak 1934' e kadarki dnemi kapsar. Bu basm ok nemli olmayan birka istisnay la Stalin'in bilinen btn yaz ve konumalarn ierir; 1917 ile 1927 arasnda yaymlanm malzemelerin metinlerinde ksa ama nemli atlamalar sk sk g rld iin bunlarn her zaman oriiinallerivle kontrol edilmesi gerekir.

VIII YAZI DERLEMELER OZemie, c. I (Narkomzem, 1921) ) [London School of Economics and Political Science].; c. II (Narkomzem, 1922). etyre Goda Provodot'stvennoi Raboty (Narkomprod, 1922). Za Pyat' Let (entral'niyi Komitee Rossiiskoy Kommunstieskoy Parti (Bol'e vikov), 1922) ) [London School of Economics and Political Science], Pyat'Let Viasti Sovetov (VTslK, 1922) [Londra Ktphanesi]. Na Novik Putyak, be cilt (STO, 1923) [Uluslararas i Brosu, Cenevre].

IX GAZETE VE DERGLER Burada saylan btn gazete ve dergilerin btn saylar, iki istisnayla, British Museum'da bulunur. Ama gazete dosyalar, ilk yllar iin her zaman eksik, bazen de blk prktr: Bunlar baka ngiliz ktphanelerinden temin edilebilir. ABD Kongre Ktphanesi, New York Halk Ktphanesi ve Stanford'daki Hoover Kiitphanesi'ndeki dosyalar genelde daha genitir, ama bu ilk yllar iin onlarda da sk sk baz eksikler grlmektedir. Pravda. Rus Komnist Partisi merkez komitesinin, 22 Nisan 1912'de kurulan gnlk gazetesi.

5 4 4 BBLYOGRAFYA

zvestiya. Gnlk gazete: 28 ubat 1917'de zvestiya Petrogradskogo SovetaRaboik Deputatov adyla kurulmutur; 2 Mart 1917'de Raboik'it arkasna / Soldatskik szckleri eklenmi, 1 Austos 1917'de de zvestiya Central'nogo Komiteta Sovetov i Petrogradskogo Soveta Raboik i Soldatskik Deputatov haline gelmitir; 29 Eyll 1917'de balktan karlan Petrograd Sovyeli 27 Ekim'de yeniden eklenmitir. Daha sonralan Sovyetler'in resmi nomenklaturasna gre deiiklikler yaplmtr. Ekonomieskaya Zhizn'. Gnlk gazete: 1921'de Vesenka ile ekonomi alannda alan Halk Komi serleri'n in mterek organ olarak kurulmu, daha sonralar Narkomlin ve Gosplan'n organ haline gelmitir. Trud. Gnlk gazete: 1921'de Tm Rusya Sendikalar Merkez Konseyinin orga n olarak kurulmutur [Uluslararas i Brosu, Cenevre]. Narodnoe Khosyaistvo. On be gnde bir, daha sonra ayda bir, daha sonra da d zensiz olarak kan dergi: 1918'de Vesenka'nn organ olarak kurulmutur. zvestiya Central'nogo Komiteta Rossiiskoy Kommunistieskoy Parti (Bol'evikov). Dzensiz kan dergi: I9l9'<le parti merkez komitesinin organ olarak kurulmutur. Zhizn' Natsional'nosei. Haftalk, daha sonra da dzensiz kan dergi: 1918'dc Narkomnats'n organ olarak kurulmutur. Vestnik Tntda. Aylk dergi: 1920'de Tm Rusya Sendikalar Merkez Konseyi'nin organ olarak kurulmutur. Sotsialistieskii Vestnik (Berlin). ki aylk dergi; 1921'de bir grup Menevik g men tarafndan kurulmutur [Bibliothque de Documentation Internationale Contemporaine, Universit de Paris). Proletarskaya Revolyutsiya. aylk dergi: 1921'de lstpart'n organ olarak ku rulmu, daha sonra Marx-Engel s-Lenin Enslits'ne dahil olmutur. Novyi Vostok. Dzensiz: 1922'de Narkomnats'a bal Tm Rusya Bilimsel arki yatlk Dernei'nin organ olarak kurulmutur. Arkhiv Russkoy Revolyutsii (Berlin). Dzensiz: 1922'de bir grup Rus gmen ta rafndan kurulmutur.

DZN

Abluka 114, 144-7,151, 262, 288 Abramovi, R.380 Adler, V, 380 Afganistan 224-6,272-4.434-5 Akselrod, P. 523 Aland Adalar 152-3,326 Albert (takma ad), bkz. Eberlein, H. Allen. Clifford 176 Alman Bamsz Sosyal (Demokrat Partisi (USDP) 79-80, 80 d., 100, 104, 161. 163, 178,206-11,287. 363,384,524 Alman Komnist iiler Partisi (KAPD) 135. 162. 211,364, 365, 369.386 d. Alman Komnist Partisi (KPD) 102-8, 117, 130-1,133-6,163-9,210-1,287, 311-7,339, 361-2, 365, 384-7, 416, 419. Ayrca bkz. Mart eylemi Alman Merkez Partisi 287 Alman Sosyal Demokrat Partisi (SPD) 80 d., 287,365,384. 387.512, 519 Almanya, RSFSC ile ilikiler, bkz. RSFSC. Ayrca bkz. Devrim, Alman Altvater, V. 70 Amanullah 224-5,272 American Relief Administration (ARA) 321-2 Amerika Birleik Devletleri. RSFSC tie iliki ler, bkz. RSFSC. Ayrca bkz. Washington Konferans. Amerikan Komnist i Partisi 14f, 180 Amerikan Komnist Partisi 141, 180, 364, 394 Amsterdam Enternasyonali, bkz. Uluslararas Sendikalar Federasyonu Anlamalar: Aland Adalar Konvansiyonu, 20 Ekim 1921, 326; Almanya-Finlandiya, 7 Mart 1918, 81; Boazlar Anlamas, 24 Temmuz 1923,452; Finlandiya-Polonya-Letnya-Eslonya, 17 Mart 1922,327; IngittereAfganistan, 22 Kasm 1921. 434; ngiltereIran, 9 Austos 1919,227-30; lilal Devletle ri - Romanya. 28 Ekim 1920, 324-5: Ro manya-Polonya, 3 Mart 1921, 324-5; RSFSC'ntn yapt anlamalar iin bkz. RSFSC, ayrca bkz. Brest-Litovsk anlamas; Rapal lo anlamas; Versay anlamas: Rus-in-

Japon (Kyahta anlamas), 1915,463, 476; Spitzbergen Anlamas. 9 ubat 1920,153; Trkistan-Sinkiang, 27 Mays 1920, 460-2. 470; Trkiye-Afgan stan, 28 ubat 1921, 273; Trkiye-Ermenistan, 2 Aralk 1920. 278-9; Ukrayna-Trkiye, 2 Ocak 1922.439 Arahata, K. 501 d. Armand, Inessa 114 d. Atatrk. Mustafa Kemal 232-6, 249, 276-83, 363, 435, 439 d 440-1 Avalov-Bermondt 290 Avusturya Komnist Partisi 214 Ayrlma Hakk 219 Azerbaycan: bamszlnn tannmas 147 d., 234; Sovyetlemesi 229,235 Baars 237 Baden. Max von 96 Bamsz ii Partisi (ILP) 17, 138.165,1768,214 Bak. kongresi, bkz. Dou Halklar Kongresi; Sovyel hkmeti 227 Balabanov, Angelica 120, 122, 129 d., 190. 374, 529 Balfour.A. J. 55,111 Barbusse. Henri 378 Bar kararnamesi. 26 Ekim /8 Kasm 1917, 19-21,33 Barkatullah 224 Barth, E. 97 Barthou, L. 348.349 Bauer, Max 294,306 Bauer, 0 . 3 8 0 Bavyera Sovyet Cumhuriyeti 127,129,130 Beaconsfield, Lord 147 Bebel. A. 512,517 Behrens, E. 70 Berendl 341 Berzin, P. 113 d-, 116 Besarabya 43,325,409 Bevin, Ernest 201 Blum, Lon 212 Bobinski, S. 44 Bodo 475, 482 Bogda Gegen 472-5 Bogdanov, P. 430

546

DZN
Clart grubu 3 7 8 Clemenceau, G. 32.126,381 Clynes.d 401 Cohn. Oskar 80 Colby. B. 2 6 2 C o n f d r a t i o n G n r a l e d e Travail ( C G T ) 139.212d.,426 C o n l e d r a l i o n G n r a l e d u Travail UnKaire (CtiTU) 426 Connolly, R. 2 4 1 C r i s p i e n . A . 184 G u r i o n . Lord 111. 157, 1 5 8 , 2 2 7 . 2 6 9 , 3 2 3 , 4 3 4 . 4 4 2 . 449-52 Czemm. 0 . 7 5 a n Kay e k 5 0 5 a n g i-lin 4 7 0 - 1 , 4 8 9 a n g Taei-lei 4 8 5 a n g Tso-lin, 4 6 8 . 4 7 1 . 4 7 2 , 4 7 7 aramba Demei 485 e k alay 8 2 eka(Ve-e-Ka).347d. e k o s l o v a k y a K o m n i s t Partisi 7 7 d., 2 1 4 , 419 e n Tu-hsu 4 6 6 . 4 6 9 . 4 9 3 d . e n r o s o y u z 156 e r e l e l i , 1.381 e r n o v . V. 5 2 3 ienn. G : v e ak diplomasi 9 1 . v e Almanya 1 2 7 . 3 0 3 - 5 , 3 3 9 . 3 4 8 . 4 0 6 , v e American R e lief Administration 3 2 2 ; v e A m e n K a 9 0 . 9 5 . 2 6 2 . 4 0 0 ; v e B e s e r a b y a 3 2 5 ; v e Bres-Li tovsk 4 7 ; ve C e n o v a Konferans 335, 3 3 7 . 348-9. 352; ve Cm 465, 472. 4 7 6 ; ve d b o r l a r 3 3 3 ; v e Finlandiya 3 2 7 . v e H i n d i s t a n 4 3 4 - 5 v e ngiliz S o v y e t T i c a r e l A n l a m a s 2 7 1 ; v e ngiltere 2 7 , 1 4 7 ; v e ran 2 2 6 , 4 3 6 - 8 ; v e kapitalis d n y a ile rapprochmen 154-5, 3 2 8 . v e Kominiern 119. 1 2 7 . 1 4 2 . v e L o z a n Konlerans 442-3. 4 4 9 : ve Moolistan 475. 4 8 9 ; v e P o l o n y a 1 9 8 ; v e Trkiye 2 3 , 2 3 5 - 6 , 2 8 2 . 4 3 9 d.; Dileri Halk K o m i s e r i 72-4, 8 0 d..81:Londra'da26 i n D o u Demiryolu 4 5 3 . 4 6 0 . 4 6 4 - 7 , 4 8 9 . 497-9 n K o m n s l Partisi 4 6 9 . 4 B 4 , 4 8 5 . 4 9 0 - 3 i n . R S F S C ile ilikiler, bkz. R S F S C i n g i-lin, G e n e r a l 4 7 0 , 4 7 1 , 4 8 9 D'Abernon 4 0 4 Daln. V. 4 9 1 Oamta&nzan 482 d. Dan. F 204. 283 Oanilevski.N.219d. D'Araflna, L. 1 9 7 d

B o a z l a r s o r u n u 4 4 1 - 3 . 4 4 9 - 5 0 . Ayrca b k z . Lozan konlerans B o l e v i z m . Bolevikler v e 1 9 1 4 - 1 9 s a v a . 13-20, 5 1 9 - 2 0 , 5 2 3 - 4 . B a n Avrupa'daki diki i, 125-7; ve ulusal s o r u n ile s m r g e soru n u , 2 1 7 - 8 , 241-5, A y n c a bkz. S o v y e t l e r Birli i K o m n s l Partisi (Bolevik); M e n e v i z m . Menevikler B o m b a c t i . N . 137 Borlar, d 1 1 0 , 2 6 4 d , 3 3 3 , 3 3 5 , 3 5 0 , S 0 2 Bordiga,A. 1 3 7 . 1 8 5 , 1 8 6 . 2 1 3 Borgbjerg. F 15 B o r k h e i m 511 B o r o d i n . Michael 1 4 0 . 1 6 3 . 3 9 2 , 3 9 3 . 5 0 5 Boyle, Albay 333 Brandler, H . 164, 1 6 6 , 3 1 1 , 3 1 3 , 3 8 4 , 4 1 9 Bravin225 272 Brest-Lilovsk 2 ' 1 5 Aralk 1 9 1 7 a t e k e s i . 348, 2 2 0 d.. 3 Mart 1918 a n l a m a s , 3 8 - 4 1 . 4 . 5 1 , 5 3 - 5 . 56-60. 67-9, 74-5. 8 7 - 8 , 9 7 , 100. 2 2 0 d., 3 5 1 ; 2 7 A g u s l o s 1 9 1 9 e k a n l a m a l a r . 87-8 Briand. A 32. 336 Brockdorh flanlau, U 408 Broido. G 2 5 3 Bronski, M 132 Brusilov,A 2 5 7 Bubnov.A 4 7 . 5 2 . 5 9 B u c k t e i . W 109, 110 Budenny. S. 203

85, 103. 406. 407.

Buhara; ve Alganistan 2 2 6 , 2 7 3 d. Buharin. N ve 1914-18 S a v a 5 2 0 : va Al m a n K o m n s l Partisr 3 1 2 . 4 2 0 d., v a As y a ' d a d e v n m 2 1 9 ; v e B r e s i Ltovsk 43. 4 5 , 4 7 , 5 2 , 5 6 , v e d ticaret 4 3 0 - 1 ; v e d n y a devrimi 5 7 . 3 5 8 ; ve J a p o n y a 500-1 : ve Kom i n e r n 119. 3 6 7 d.. 4 1 5 ; v e K u o m l n a n g 4 9 3 d . ve milletlerin k e n d i k a d e r i m tayin h a k k 2 2 3 5 2 1 ; V B N o r v e ii Partisi 4 2 5 , ve Ttkiye 448 B u l g a r K o m n i s t Partisi 1 4 1 , 2 1 4 - 5 Bullitt, W. 1 1 1 - 3 , 1 1 5 , 1 4 8 B u r a t - M o g o l s l a n . Bun/allar 4 6 3 , 4 8 1 Buston.C floden177 C a c h i n , M. 163,179, 2 1 1 . 3 5 1 d., 4 2 2 Cemal Paa 272,324 C e n o v a Konferans 334-7, 348-55, 396-7, 408 Cflrunsk*3.46.4r. 5 6 , 2 d t Chamberlain. Austen 354 Choibaisang 472.473 Churchill, W S. 1 1 1 , 1 1 2 , 2 9 1 d.

DZtN 547
D a r s o n o 2 3 7 rj. D u m i g . E 316 d. O a v t y a n J M a. D e b s , E u g e n 139 D e m o k r a t i k D e n e t i m Bitlii. 21-2 Denikin. A. 8 9 , 108, 1 2 9 . 144, 1 4 9 , 1 5 0 . 5 5 6 . 229, 2 3 5 d , Z 4 4 , 322 d DeulSCh. Felix 2 9 6 , 2 9 7 D e v r i m : A l m a n , K a s m I91Q. 95-100, 168-9: R u s y a , E k i m 1 9 1 7 , v e d politika, 1 8 - 2 8 ; R u s y a . u b a t 1 9 1 7 , va S a v a . 16-9. Ayrca b k z . "srekli devrim". D M o o l i s t a n , bkz. Moolislan D politika, b k z R S F S C Dileri Halk Komiserlii (Narkomindel) 2 5 , 72 O i t t m a n n . W 97 D o u Emekileri K o m n i s t niversitesi 2 5 3 , 487 D o u Halklar K o n g r e s i ( B a k u K o n g r e s i ) , 245-54,362 D u b o n i n , N 34 Dutt, P a l m e 3 9 2 E b e n g o f z 7 6 . 76 Eberlein,H. 120,121,416 E b e r t , F. 15. 9 7 , 1 6 8 , 4 0 6 Egorov.A. 203 Ekonomistler 2 0 8 Ellzbacher292 e m e k politikalar: isizlik 3 9 9 d.; N E P ' l e 3 9 8 d ,401 E m e k i ve S m r l e n Halkn Kaklar Bildir gesi 66-7,220 E n d o n e z y a K o m n i s t Partisi 2 3 7 . 4 4 5 . 4 4 5 d E n d o n e z y a S o s y a l D e m o k r a t Partisi 4 9 3 E n g e l s , F: v 'ii" aristokrasisi 174-6. ve F r a n s a - P r u s y a S a v a 512-4; ve Rusya 5 0 7 , 5 1 4 - 5 : v e s a v a 5 0 7 - 9 . 512-6 E n l e r n a s y o n a l l a r Birinci ( U l u s l a r a r a s E m e k iler Bd): v e s a v a . 5 0 9 - 1 3 , kinci ( S o s y a list y a d a S o s y a l D e m o k r a t ) v e gizli diplo m a s , 21-2; v e K o m i n t e r n . 117-8, 1 2 1 - 2 . 123, 142-3. 160-1. 2 1 5 . 379-80, 383-4. ve s a v a , 513-9, 526-8; ve s m r g e s o r u n u 2 1 7 ; n c ( K o m n i s t . K o m i n t e r n ) : v e Al m a n ii partileri. 161-2: Bat Avrupa b r o s u ( A m s l e r d a m ) , 129-30, 133, 1 6 3 , 1 7 6 . Bat A v r u p a s e k r e t e r l i i (Berlin), 1 3 3 . 1 6 * d., 1 7 6 ; birleik c e p h e politikas. 3 6 3 - 6 , 3 6 7 - 7 1 , 3 7 8 - 8 5 . 388-92, 3 9 3 - 5 . * 19-21, 4 8 8 . 4 S 1 - 4 ; ' b l m e " laktikleri. 1 9 0 - 1 , 3 6 3 - 6 ; v e n . 4 6 9 . 4 7 6 - 7 , 4 9 - 4 : v f l devrimci p r o p a g a n d a , 15960; ve Moolistan, 472-3, ve d r d n c kongre. 390-1. 410-26. ve d n y a devrimi, 1 8 2 - 3 . 2 0 5 - 6 , 3 5 9 - 6 1 . 4 1 3 - 5 : ikinci k o n g r e , 1 6 9 . 174, 1 7 9 - 9 1 . ilk ( k u r u l u ) k o n g r e s i , 115-24; ilk faaliyetleri. 1 2 9 - 3 0 , 1 3 2 - 3 , 1 4 2 - 3 ; v e ngiliz B a m s z Ij Partisi, 1 7 5 - 9 ; v e J a p o n y a , 4 5 5 - 6 ; k a t l m a artlar, 1 8 2 - 3 , 1 8 4 - 8 , 196. ve Komnist Genlik Enternasyonali. 3 7 4 - 6 : k o m n i s t partilerle ilikileri, 1 3 0 - 4 3 . 160-9. 191-3, 2 5 - I 6 . 3 6 1 - 2 , 3 6 3 - 8 , 3 7 0 - 1 , 3 7 8 - 9 , 3 8 4 - 9 4 . 4 1 5 - 5 (Ayrca b k l . ilgili parti lerdeki giriler); v e K o r e . 4 5 7 - 8 . kkenleri, 1 0 8 . 5 2 6 9 ; v e m a s o n l u k , 4 2 4 - 5 ; v e milliyet ler v s m r g e s o r u n u . 2 2 2 - 3 . 2 3 7 - 4 7 . 3 6 2 3 . 4 4 2 - 7 ; v e N E P . 2 7 t , 3 9 4 - 5 . 4 1 3 ; rgtlen m e v e ilevler, 3 5 8 9 , 3 6 6 - 8 . 4 1 5 - 8 : v e par l a m e n t o seimleri, 191 2; politikalarn yeni d e n d z e n l e n m e s i . 3 5 8 (Ayrca b k z . M a n eylemi); R u s h k i m d e n . 1 8 7 - 9 1 . 4 1 1 - 5 . 4 1 8 ; ve sendikalar, 192-4. 196-8, 3 7 1 - 4 , 4 2 6 - 8 : v e S o v y e t d pollikas, 1 2 3 - 4 , 1 2 7 , 3 6 9 - 7 1 , 3 9 4 - 5 , 4 1 0 - 5 , 4 1 8 , 4 2 2 . 4 4 8 ; v e t a r m politi kalar. 4 4 7 ; v e Trkiye, 4 4 3 - 4 . 4 4 8 . t z . 1 8 8 . v e U l u s l a r a r a s iiler Yardm D e m e i , 3 7 7 ; v e U l u s l a r a r a s S o s y a l i s t Partiler al m a anl, 3 7 9 - 8 3 ; v e u l u s l a r a r a s y a n rgt len, 371-8; ve Uzakdou, 482-94 n c k o n g r e , 3 5 8 - 6 9 . v e Versay a n l a m a s , 4 2 1 2 . 4 4 8 : ve Washington konlerans. 483-4 E n v e r P a a 2 0 7 . 2 3 3 , 2 4 0 . 24B-9. 2 7 6 , 2 9 3 , 294 307.362, 434. 439 d. E r m e n i s t a n : bams lnn t a n n m a s 147 d , 2 3 4 . kendi kaderini layn hakk 2 2 0 ; S o v yet i eminin kuruluu 2 7 8 - 9 ; ve Trkiye 2 7 7 9 E r z b e r g o r . M. 3 8 7 E s t o n y a 1 4 7 d., 148. 149 d , 1 5 1 , 3 2 7 Elhem 281,282 F a b r e . Henri 3 9 0 F a u t e . P. 212 F e h r e n b a c h , K. 3 0 8 FilippOv. 3 2 6 Fin K o m n i s t Partisi 142 Fineberg117.119,125-6 Finlandiya 2 6 0 . 3 2 7 . 409 F i n l a n d i y a Muletier C e m i y e t i 3 2 7 Fischer, R u t h 1 3 d., 3 1 1 , 3 6 1 d . 3 8 4 , 4 1 9 , 420 Foch. Mareal 298 F r a i n a . L 141 France, Anatole 377 F r a n c s , D. 50 F r a n s z Komnis Partisi 139. 2 - 3 , 3 6 3 . 3 6 7 91,424

548 DZN
F r a n s z S o s y a l i s t Partisi 139, 1 6 2 , 1 7 8 , 2 1 2 , 5 1 5 d. Frlich. P . 3 1 3 , 3 8 6 F t o s s a r d . L 1 6 3 . 1 7 9 . 2 1 1 , 2 1 2 . 3 5 1 d., 3B9. 39, 4 2 4 , 4 2 5 F r u n z e . M. 3 2 5 . 4 4 0 F u a d . Ali 2 8 2 Gennari. E. 367 d. Gilan 230, 274-5,436 Gizli a n l a m a l a r 2 2 - 3 , 2 5 - 7 Goltz, v o n d e r . G e n e r a l 2 8 8 - 9 0 G o i t e r , H. 189 d. Goto. Baron 500-2 G r a e m e . Lloyd 3 9 8 G/amsci.A.137 Grimm, Robert 160 G r u b e r ( t a k m a a d ) , bkz. S t e i n h a r d t G u e s t , H a y d n 177 Gumberg.Alex 30 Guralski,A.313 G r c i s t a n : b a m s z cumhuriyeti 8 8 , 147 d . 2 3 4 . ve T k i y e 2 8 3 4 Haase, H. 97,99.100,101 Hakk, B e h i 281 Hakk, ismail 2 8 0 Halil P a a 2 3 5 d . H a n n i n g i o n . Wal 3 7 8 H a r d e n , Maximilian 2 9 7 Harding, W . 2 6 7 , 3 1 9 Harezm(Hive) 273 d. H a s s e , von, G e n e r a l 341,346. 3 5 1 , 4 0 5 H a y w o o d . Bill 3 3 2 , 3 7 3 Heckert, F . 3 1 4 d . . 3 6 7 d Heil m a n n , E. 2 9 6 d. Helfrerich, K. 8 6 , 8 7 , 88 H i k m e t 281 Hillerding. R . 1 8 6 . 1 8 9 d , 2 0 6 , 2 0 8 , 2 5 1 Hrlger. G u s t a v 3 0 3 , 3 4 0 d . HiUquil. M 1 8 6 H i n l z e . Amiral 8 7 , 2 9 5 , 4 0 6 d . Hive. Bkz. H a r e z m Hoetzsch, Otto 297, 305 Hoffmann, M a x 3 5 - 6 , 38-9, 4 5 , 8 0 d., 2 9 2 , 306 Holland, R o m a i n 3 7 7 H o l l a n d a Hini K o m n i s Partisi. Bkz, E n d o n e z y a Komnist Partis' H o l l a n d a K o m n s l Partisi 1 4 2 . 1 6 3 . 2 1 4 H o o v e r , H e r b e r t 3 2 0 . 3 2 1 , 3 3 4 d., 3 9 9 H o m e , H. 157.270, 4 3 5 d . Horvath, G e n e r a l 4 5 3 Houghton. A. 3 9 9 House 126 Hs ih-ang464d. H s u - t s e n g , G e n e r a l (Kk H s ) 4 6 4 , 4 7 2 Hughes, C. 3 2 d . . 3 3 4 d . Humbert-Droz, J. l 8 5 . 3 8 8 d . , 390 t g n a t o v 101 rtkpin. Harry 3 9 3 ki B u u k u n c u E n t e r n a s y o n a l . Bkz. E n t e r n a s y o n a l l e r : U l u s l a a r a s S o s y a l i s t Partiler a l m a Birlii mtiyazlar, d l k e l e r e verilen 8 4 , 1 1 0 , 2 6 4 - 7 , 3 3 1 - 3 . 3 4 4 , 3 5 4 . 397-404, 4 4 2 ngiliz i D e l e g a s y o n u , 1 9 2 0 : 1 4 8 - 9 ngiliz i P a r t s i 2 l 5 ngiliz K o m m s l Partisi ( C P G P ) 138-9, 1 8 7 , 214,364,378.391-3. 423 ingiltere S o s y a l i s t Partisi ( B S P ) 1 3 9 ingiltere: v e Afganistan 2 2 4 - 7 ; v e iran 2 2 7 - 3 1 , 2 3 5 ; v e R S F S C . bkz. R S F S C ; v e S i n k i a n g 4 6 1 ; v e Trkiye 2 3 1 , 2 3 5 , 4 4 0 - 1 , 4 4 9 iran K o m n i s t Partisi 2 3 1 . 2 7 4 - 6 I r a n : v e ngiltere 2 2 7 - 3 1 . 2 3 6 ; v e R S F S C . bkz. R S F S C ismet P a a 450-2 isve 260 svire S o s y a l i s t Partisi 1 6 0 . 1 7 6 , 5 2 4 ii muhalefeti 3 B 5 d . i Vardm E n t e r n a s y o n a l i 3 7 7 talyan K o m n i s i Partisi 2 1 1 , 2 1 3 , 3 6 3 . 3 6 5 . 3 8 9 d.. 4 2 3 llalyan S o s y a l i s t Partisi ( P S I ) 1 3 7 . 2 1 3 , 3 6 5 , 423 J a p o n K o m n s l Partisi 4 5 7 , 4 8 5 . 4 8 7 . 4 8 8 , 500-2, 504 J a p o n S o s y a l D e m o k r a t Parti 4 5 5 J a p o n y a : R S F S C ile ilikiler. Bkz. R S F S C Jaurs, J. 515 d. J o l i e , A . 35-6. 3 8 . 45-7. 5 2 . 5 6 , 7 5 . 79-80, 8 . 8 7 . 9 6 , 1 0 0 - 1 . 113. 2 9 3 . 3 3 7 . 3 4 2 d . 3 9 7 d . 0 0 , 4 0 6 , 4 7 0 d.. 4 3 5 - 5 0 3 J o g c h e s , L 1 0 4 , 1 2 0 d., 130 J u d s o n , W. 30-1,49 Kabakiyev,K.213,313 Kamatka 265,266 Kamenev Sergey 71,203,257-8.268 K a m e n e v . L . B.: v e Brest-Lilovsk 3 5 . 4 0 . 5 0 . 51 ; ve d n y a d e v n m i 3Se iktidarn a l n m a s n a k a r k m a s 1 8 : v a ngiltere 2 6 0 - 1 ; v e ktlk y a r d m 3 2 1 - 2 : v e P o l o n y a 2 0 2 - 3 ; v e ulusal s a v u n m a . 1 4 . 1 6 d . . 1 8 . 5 2 0 Kant. 1,508 K a p p p u l s e n (darbesi) 165-9, 3 0 2 , 3 1 1 . 3 1 4 5,384,385 Karadan 72, 275. 326, 340, 466, 470. 496,

DZN
499,504 Karelya 326 Karplnsk. v. 28 K a r s k ( t a k m a a d ) , b k z . Marhlevski. Yu. K a t a y a m a . S. 4 5 6 , 4 8 5 , 4 8 7 . 4 8 8 , 5 0 1 d. K a u l s k y , K. 1 0 1 . 1 1 4 , 1 8 6 , 2 1 7 , 5 1 9 Kavakami 503 Kazakistan, Kazaklar 460 d. K e n d i Kaderini Tayin Hakk, Milletlerin: ve d o u halklar, 2 1 9 - 2 4 Kerr, Philip 1 1 2 d . Kttk. 1 9 2 1 : 3 2 0 - 2 , 3 7 6 - 8 Kzl b a y r a k 69 d. Kzl D o n a n m a 6 7 Kzl M u h a f z l a r 65-6 Kzl O r d u 6 8 . 7 0 - 2 , 4 0 9 , 4 1 0 Kzl S e n d i k a l a r E n t e r n a s y o n a l i (IFTU) 194, 371-4, 428 Kienthal konferans 523-4.527 Kinuk, L. 156 Kitleler: lan m 174 d. Kolarov, V 5 2 3 K o l a k , A 108. 112, 129, 144. 1 5 0 , 2 2 9 , 2 4 4 . 269, 322 d..466.469 Kollonlay.A. 1 1 6 . 1 4 0 Kolo mili sev. I. 2 2 7 , 2 2 9 K o m i n t e r n . Bkz. E n t e r n a s y o n a l l e r u n c i j K o m s o m o l B k z Leninist KomOnsl G e n l i k C e m i y e t l e r i Bd Komnist Genlik Enternasyonali 374-6, 3 7 6 d., 4 9 1 Komnist Kadnlar Enternasyonali 3 7 6 d.

549

K n l e n k o . N. 34 Kronstadt ayaklanmas 314 d. Kun. B e l a 7 6 , 7 8 , 160, 167, 2 4 5 . 2 4 7 . 2 5 0 , 313-4, 3 1 6 , 3 5 8 , 3 6 1 , 3 6 7 d . K u o m i n t a n g 477. 485-6,490-4, 4 9 8 . 5 0 0 K k H a n 2 2 9 - 3 0 , 2 7 4 , 2 7 6 , 433, 4 3 6 K b l m a n n . R v o n 3 2 , 3 8 , 39, 4 5 , 87 L a f a r g u e , P. 5 0 9 Lahey konferans 397-9 La hey sendikalar bar kongresi 4 2 8 Landsberg. 0.97 Lansbury, G e o r g e 1 7 7 L a n s i n g . R 17 d.. 2 6 1 Larn, Y. 84 L a u l e n b e r g , H . 1 3 3 , 134 d , 2 9 2 . 2 9 9 Law. B o n a r 1 5 7 L a z z a r i . C . 137 Lebedev, P. 3 0 6 . 3 4 1 Lefebvre,R.212 Legien, K. 1 6 5 Leibniz, G. W. 5 0 8 L e n i n , Vladimir lyi ( U l y a n o v ) : ve 1914-18 S a v a 13-20, 3 6 0 . 5 2 0 ; v e A f g a n i s t a n 2 2 5 ; ve Alman K o m n i s i Partisi 135. 142-3, 168, 3 6 1 d , 3 8 4 ; ve Alman komnistleri 4 2 0 , ve A l m a n y a 1 6 9 , 175-6. 2 8 5 , 3 0 2 . 3 0 6 . 3 0 9 . 3 1 2 . 339-40. ve Arne-ika s o s y a l i s t partileri 1 4 0 . ve b a r g r m e l e r i 41-3. 49, 53; ve B e s e r a b y a 3 2 5 ; v e birleik c e p h e taktikleri 3 8 3 ; v e Brest-Litovsk 47, 5 6 , 5 8 , 6 3 , 7 6 ; v e C e n o v a K o n f e r a n s 3 3 5 , 337; v e n 4 5 8 ; v e Devlet ve Devrim 6 5 ; ve d e v r i m c i liderlik 1 7 3 ; ve devrimin aamalar zerine 524-5; ve d politika 74, 8 3 , 90, 92-3, 9 5 , 96 d.. 114. 1 4 7 , 152-3, 1 5 5 , 2 5 9 , 2 7 1 . 3 2 6 - 9 , 3 5 6 . 5 2 1 - 2 ; v e d n y a devrimi 56-9,169-70. 2 1 0 , 2 5 4 , 3 5 8 - 6 0 ; v e e m e k politikalar 197-8, 2 0 1 ; ve E s t o n y a 169: ve F r a n s a ' d a kom n i z m 1 3 9 . v e F r a n s z S o s y a l i s t Partisi 1 7 9 ; v e gizli a n l a m a l a r 2 3 ; f t a s l a l 3 9 6 , 4 0 1 ; v e kinci E n t e r n a s y o n a l 1 6 4 - 5 , 5 1 6 . 5 1 7 d . 526-7: ve imtiyazlar 2 6 5 , 3 2 9 . 344. 401-3; ve ngiliz K o m n i s t Partisi 1 7 1 . 3 9 2 d , 4 2 3 ; v e Ingillere 1 6 9 . 2 7 0 ; v e i i " aristokrasisi 1 7 5 ; v e talyan K o m n i s t Partisi 1 3 7 . v e Ka

Komnist Manifesto 13, 2 0 . 1 2 1 , 1 2 2 , 4 5 5 .

518 K o m n i s t Parti. Bkz. S o v y e t l e r Biriii, in, Al m a n , vs.. K o m n i s t Partisi. K o n , F. 2 0 1 Kondo. E 4S7 Koo. Wellington 495-7 Kooperslfler J 5 1 . 156 K o p p . Victor 1 3 2 . 2 0 6 d., 2 9 7 , 3 0 2 - 4 , 3 0 8 . 3 3 9 , 3 4 0 , 4 0 6 . 4 0 8 d. Kore 4 5 7 K o r e K o m n i s t Partisi 4 5 8 , 4 8 8 K o r e S o s y a l i s t Partisi 4 5 8 Kotoku, S. 4 5 5 KString, G e n e r a l 2 3 3 , 2 9 3 . Krasin, L. B. 8 4 - 5 , 1 4 6 , 1 4 9 , 156-8, 2 0 0 , 2 6 0 1, 268-71, 308, 323,32B-9, 3 3 2 - 4 , 3 3 7 . 3 3 9 . 3 4 1 - 3 , 3 4 6 , 3 9 8 - 4 0 2 , 4 0 5 , 4 2 9 - 3 1 , 4 3 5 d., 471 Krestinski. N . 4 5 , 4 7 . 3 0 4 , 3 4 2 . 3 9 8 , 405-6 Kriege. J. 84

pitalizmin En Yksek Aamas Emperyalizm

175, 2 1 8 , 5 2 4 ; v e Kienthal k o n f e r a n s 5 2 4 ; v e K o m i n l e r n 117-9, 127, 1 4 3 , 1 8 0 , 182-5, 190. 4 1 3 , 4 1 5 , 418. 527-30; ve Komnist G e n l i k E n t e r n a s y o n a l i 3 7 6 ; v e Komniz

min ocukluk Hastal: "Solculuk" 1 7 0 .

1 7 2 - 4 . 176, 1 7 8 , 1 9 2 , 1 9 5 . 196, 198. 2 4 3 . 3 0 ) : ve mlletteirt k e n d i k a d e r m i lavn h a k k

550

DZN
M a l t z a n , A . v o n 3 0 3 . 3 0 8 , 3 4 1 - 2 . 3 4 5 . 3 4 6 d., 3 5 1 . 4 0 4 . 4 0 8 d. M a n u rya 4 6 0 , 4 6 4 - 6 . 4 6 8 Mann.Tam 196.371,373 Manuilsk, D. 114 d., 3 9 0 Marhlevsk. V. 101 d., 1 4 1 . 1 4 9 . 2 0 1 Marino ( i a k m a a d ) ( S n e e v t e t , H.) 2 3 7 , 2 4 2 . 492-5 Markin. N , 2 6 Marksizm ve s a v a 507-9. 516, 518 Mart e y l e m i 3 1 4 - 6 . 3 3 9 . 3 5 8 , 3 8 4 , 4 1 2 M a r t e n s , Ludwig 1 1 4 . 1 2 6 d . 2 6 1 Marlov, Y 1 9 0 . 2 0 6 , 2 5 1 . 3 6 8 , 3 8 0 , 5 1 6 , 5 1 7 d. 5 2 0 Mar, Karl: v e F r a n s a - P r u s y a S a v a 5 1 2 - 3 ; ve Rusya 507, 510; ve s a v a 507-13. 518; v e silahl kuvvetler 6 4 ; V B s m r g e s o r u n u 217 Maslow.A 384 Masonluk 424 M a t s u d a r a . T. 5 0 0 d. Mdivan. F. 2 7 7 , 2 7 7 d., 4 5 0 d Menjinsk, V. 84 Menfevrzm, M e n e v i k l e r : v e 1 9 1 4 - 1 8 s a v a . 14. 513-20; ve d politika. 8 3 . Ayrca b k z . S o v y e t l e r Birlii K o m n s l Partisi (Bolevkl e t ) . B o l e v i z m , Bolevikler Meyer. Frnsl 8 0 , 1 2 0 d . 419, 420, 3 1 3 . 3 8 4 Ms S r o y a l i s t Partisi 4 4 3 Mhaytov (Slav d e l e g e ) 7 6 . 7 8 Milletle C e m i y e t i 2 3 0 . 3 2 6 . 3 4 8 , 4 0 8 Milliyetilik: i n 4 5 8 - 9 ; R u s milliyetiliinin c a n l a n m a s , 2 5 6 . 3 0 3 - 4 ; Trk. 2 3 2 . Ayrca b k z K e n d i Kaderini Tayn Hakk, Milletlerin Mlyukov. P. 1 4 , 2 4 M i r b a c h . W v o n 8 1 . 84 d . 8 5 . 9 6 , 3 0 5 Modigliani. G . 1 8 6 Moolistan 460-4,472-6,479-83 M o o l i s t a n Halk Partisi 4 7 3 - 5 . 4 8 1 M o n a t t e , P. 1 6 2 M o o n SUIKI a d a l a r 3 6 , 3 9 Moor. Karl 131 d. M u b a m m e d Vali H a n 2 2 5 M u r p h y . J T. 1 9 7 Mussolini, B . 1 3 7 . 4 2 3 Mutiev. 2 4 8 M d a h a l e , tilaf Devletlen, 6 2 - 3 , 7 1 , 8 1 - 4 , 8 9 9 0 . 109-13, 114-5, 124-5, 146. 2 2 1 , 2 5 6 d.. 454 Mller, H H. 4 0 4 M n s n b e r o . W. 374-7.414 Nadoln. R. 6 4 . 4 0 6 d. N a n s e n , F. 3 2 1 - 2 , 3 4 7 d

5 2 4 ; v e milliyetler v e s m r g e s o r u n u 2 1 7 2 0 , 2 2 3 . 2 3 8 - 4 5 ; v e N e Yapmal? 1 0 6 ; v e N E P 4 1 3 , w " N i s a n t e z l a n " 5 2 I d.: v e P o l o n y a 1 9 9 . 2 0 1 , 2 0 4 - 5 ; v e r e t o r m m 176. v e R u s - J a p o n s a v a 516; R u s y a ' y a d n 1 0 3 , 1 1 9 . v e s e n d i k a l a r 1 9 2 . 1 9 6 . 197 d.; v e Trkiye 2 S 3 . 4 3 9 d.; v e u l u s a l s a v u n m a 6 5 : v e Versay A n l a m a s 4 2 1 ; v e Z i m m e r w a l d harekeli 527 9; ve Zimmerwald Konlerans 523 Leninist K o m n s l G e n l i k C e m i y e t l e r i Birlii 3 7 4 d. Leon. D a m e ' d e . 139 L e l o n y a 1 4 7 d , 1 4 9 d., 2 6 0 . 3 2 7 . 4 0 8 Levi, P a u l 104, 120 d.. 1 3 0 . 132, 1 3 4 , 1 3 6 .

1 4 2 , 1 6 4 , 167, 1 8 1 . 2 1 3 , 3 1 1 , 313-5. 361,

3 6 3 . 3 6 5 , 3 6 6 . 3 7 5 d.. 3 8 4 LiTa-ao 4 6 8 . 4 6 9 , 4 9 3 t i a o u n Kay 4 9 9 - 5 0 0 L i e o k n e c M . Karl 9 4 . 1 0 4 - 8 , 3 1 1 , 3 7 4 , 5 1 2 Litvanya 2 6 0 , 4 0 8 . 4 0 9 Litvinov, M, 2 6 . 7 2 , 9 1 , 1 0 9 . 110. 113, 1 4 8 . 156,260. 321.323.325.337. 398,399,402, 409.410 Lloyd, G e o r g e O. 3 2 - 3 , 110-2. 124. 126, 1 4 4 . 146,151, 157.202,227,261.269.323,334. 335. 337. 348, 349-52. 397, 400. 4 0 2 . 4 0 4 . 439d., 441 L o c k h a r d I , R. B r u c e 5 1 . 53. 5 5 . 8 2 . 89, 9 1 , 113 Lomosonov 343 Lomov.A. 4 5 . 47. 2 6 4 . 2 6 5 Longuet, J, 186,212 Loriot, F. 1 3 9 . 1 6 2 . 1 6 3 Loucheui.A 334.340 L o z a n K o n l e r a n s 4 0 0 , 4 3 4 . 4 4 2 3, 449-S1 Lozovski, A. 196, 1 9 7 d., 2 0 6 , 2 0 9 , 211 d . 2 1 2 , 3 0 8 , 3 7 1 - 3 , 3 8 9 d., 4 2 6 - 8 Ludendorff, M a r e a l 8 4 d., 8 5 . 2 9 0 . 2 9 4 Lukacs.G. 160 L u x e m b u r g , H o a 104-8. 120 d , 2 1 7 . 3 1 1 . 516.517d M a c a r K o m n i s Partisi 1 4 2 , 2 1 4 M a c a r i s t a n : S o v y e l rejimi 1 2 6 , 1 2 9 M a c D o n a l d . R a m s a y 1 7 8 . 1 8 6 , 3 8 0 . 381, 392, 520 MacLean,J241 Maffi 4 2 3 Mahno.N 325 Malaka. Tan 4 * 5 M a l e z y a K o m n i s t P a r ti si ( J a v a ) 2 3 7 Mali politika Bkz. Borlar, d Malleson, G e n e r a l 2 2 6 d.

DZN
N E P : v e d i s licarel 4 3 8 - 9 ; v e K o m i n t e r n 2 7 1 , 394-5.413; ve y a b a n c l a r a verilen imtiyazlar 401 N i e d e r m a y e r . O s k a r v o n . Albay 3 * 0 . 3 4 1 . 3 4 2 d., 3 4 6 , 4 0 5 Nikolayev, G e n e r a l 2 5 7 Nogin.V.156. 430 N o r v e si Partisi 1 4 1 . 1 4 2 . 2 1 4 , 4 2 4 N o r v e KornOmst Partisi 4 2 5 Noutens.J. 50,321 O'Grady. J. 148 Orjonikidze, S. 4 3 9 d. rlov 4 7 3 Osug. S. 4S6 Paikes, Aieksander 489. 4 9 0 . 4 9 5 P a k Din u n 2 4 2 , 4 5 7 . 4 5 8 Pan-slamclk 2 2 6 . 2 4 0 , 4 4 5 , 4 4 6 Pankhurst. S. 138 Pan-Turanclk 2 2 6 Parvus (takma ad) (Geltand. A. _)31 Pavlovi, M 2 4 7 . 2 5 3 Petlyura.S 150d..325 P e l r o v . P . 2 8 . 116 Pieck. W. 1 2 0 0 . P l a t t e n . F. 1 1 9 , 5 3 0 P i e h a n o v . G 519 Pogani.J 313 P o i n c a r . R 336, 3*8, 3 9 7 . * 0 0 P o l i t b r o . 6 k ; S o v y e t l e r Birlii Partisi (Bolevik) Polvanov 26 Pollitt, H. 3 9 2 P o l o n y a : v e R S F S C . Bkz R S F S C P o l o n y a K o m n i s t Partisi 1 4 1 . 2 0 3 Poole, D. 90 Pratap, Mahendra 225 d. Prinkpo K o n f e r a n s 1 1 1 . 2 6 4 P r o p a g a n d a , u l u s l a r a r a s 27-8. 3 7 - 8 , 7 5 - 8 1 . 9 2 - 3 , 1 1 0 , 1 1 5 . 1 2 2 - 5 . 1 5 9 , 2 1 5 . 236-7. 2 5 2 , 2 5 5 . 2 7 0 . 3 2 3 434-5, 4 5 2 d. P r c e " , A . 196 Pyatakov,Yu.520 Q u e i c h , H. 2 * 1 d. R a b e n a u , F. v o n 3 3 9 d.. 3 4 1 R a d a , U k a y n a Bkz. U k r a y n a R a d e k . K.: v e 1 9 1 4 - 1 8 s a v a 5 2 3 : V B Alman K o m n i s t Partisi 104, 107 a, I 3 t . 168; ve Almanya 1 0 1 , 293-300, 304, 3*0, 3*6-7. 3 5 1 , 3 5 6 - 7 . 4 0 5 , 4 0 8 d.; v e Baku k o n g r e s i 2 4 5 , 2 4 7 : v e Berlin E n t e r n a s y o n a l Konfe r a n s 3 5 1 ; v e birleik c e p h e laktikleri 4 2 0 - 1 : ve Brest-trtovsk 44, 5 6 ; ve in KomnlsI Partisi 4 7 7 d., 4 9 3 ; v e d politika 2 1 . 1 5 5 .

551

2 9 7 ; v e d n y a devrimi 3 5 8 . * 1 2 ; v e Enter n a s y o n a l i z m 2 5 . v e F r a n s a 3 S . v e Kzl O r du 25fl; v Xamnwn 122. I J ? . 15?, tau, 3 6 1 , 3 6 7 d., 4 1 3 ; v e K P D 316. 6 , 3 8 3 ; v e Lahey sendikalar bar kongresi 428; ve N o r v e i Partisi 4 2 5 d.; v e P o l o n y a 1 5 3 . 199; ve p r o p a g a n d a 27, 72: ve sendikalar 193,196 . ve s e n d i k a l i z m 1 8 7 d.: ve Trki y e 2 3 3 , 4 4 5 - 6 , v e y a b a n c l a r a verilen imly a z l a r 4 0 1 d. R a k o s i , M . 1 6 0 . 2 1 3 , 3 1 3 d., 3 6 3 R a k o v s k i . K . 1 0 1 . 116, 119, 3 2 5 , 3 3 7 . 3 4 6 , 530 R a m s a y . D 241 d R a n s o m e . Arthur 119 d. Rapallo 351. 352. 354,355, 452 Rapallo a n l a m a s 338-48, 386-7, 396-7, 404, 4 0 7 Raskolnikov, F 2 2 9 , 4 3 4 R a t h e n a u , W 295-6, 3 3 5 , 336. 340, 344-8, 351,387,4D3 Reed, John 140,141,237.263 R e i b n i t z . E. v o n 294,304 Remstein, Bons 28,116,118,140 flenaudef. P 1 6 2 Reuter-Friesiand, E. 102 R e v e n t l o v . E. 3 0 4 d , 3 0 6 d. n h e e , S y g m a n 45a R z a Han 2 7 5 . 4 3 5 . 4 3 7 RielZler31 Rikov, A.: v e imtiyazlar 2 6 6 d., v e P o l o n y a 199 R o b i n s , R a y m o n d 3 0 , 4 9 - 5 3 . SS. 8 2 . 9 0 , 2 6 3 , 264 d , 319 Roland-Holsl. Henriette 163 Rottand, Romain 377-B Romanya *3,32*, 325,409 Rosmer.A. 139,196,373 Rothslein. F 2 7 S d . . 2 7 6 . 4 2 8 , 4 3 5 . 437, 438 Rousseau. J - J 459,508 Roy, M . N 2 3 8 . 2 3 9 . 2 4 0 , 2 4 2 , 2 * 8 , 3 6 3 , 4 4 5 H o z e n g o l t s , A. * 0 5 d. R o z o v s k i 156 R S F S C , b k z R u s y a S o s y a l i s l Federatif S o v yetler C u m h u r k e n fludniyansk 16O R u s K o m n i s t P a r t s i (Bolevik) (fkz. Sovyet ler Birlii K o m n i s t Partisi (Bolevik) R u s S o s y a l D e m o k r a t i Partisi. Bkz. S o v yetler Birlii K o m n i s t Partisi (Bolevik) R u s s e l l , Beri r a n d 1 7 7 R u s y a S o s y a l i s t Federatif S o v y e t l e r C u m n u nyeti ( R S F S C ) d politika. g n e l . 2 5 - 7 . 28-

Komnist

552

S O V Y E T RUSYA VE DNYA
Savinkov. B. 3 2 5 Scheidemann. P. 1 5 . 3 1 , 9 7 . 1 6 8 Schleicher, von, Binba 341 S c h u b e r t , Albay 3 4 0 S 3 8 2 . 3 8 3 S e e c k t , H von, G e n e r a l 1 6 7 , 2 9 0 - 4 , 2 9 7 - 8 . 303.340-2.405.407,448 Semasko, N. 529 S e m a u n 2 3 7 d., 4 4 5 S e m b a . M . 162 Semenov. General 4 6 3 . 4 5 4 . 4 7 3 Sendikalar B u m a T m Rusya Kongresi. 194, ve imtiyazlar, d , 2 6 7 d. Ayrca b k z . Kzl Sendikalar Enternasyonali Sendkahsller 427 Serral, G. 137. 197 d.. 2 0 0 , 2 1 3 . 2 4 2 , 3 1 3 , 3 6 9 , 3 8 0 . 381. 4 2 3 d. Shaw. Tom 177 S u p Hrvat-Skven K o m n i s t Partisi 2 i 4 Sibirya v e N i k o l a e v s k olay 5 0 1 . 5 0 3 Sbiryakov ( I a k m a a d ) , bkz. Vilenski, V. Simons, W. 304. 308 Sinkiang 460-2 S s s a n . E 20 d. S k i r m u n t . K. 3 5 2 d. Skliansk. E . 3 0 7 S m i l g a , 1.45,47, 2 0 3 d . S n o w d e n , Ethel 177 S n o w d e n . P 17,176 Sokolnikov G 3 5 . 4 5 . 4 7 . 5 6 , 8 4 . 2 5 7 , 3 3 0 , 429, 430. 520 Sol Komnistler ve Kzl O r d u , 70 d. Soll, H 9 6 , 1 0 1 , 1 0 3 S o s y a l D e m o k a Parti. Bkz. Alman, R u s y a , vs. S o s y a l D e m o k r a l Parti S o s y a l i s t D e v m c l e r ( S D ' l e r ) : v e BiESl-Li lovsk. 4 6 . v e d politika. 8 3 . 8 5 , y a r g l a n malar, 3 8 2 - 3 : e 1914-18 s a v a , 15 S a s y a l s l Devrimciler, S a : v e d politika, 8 3 Sosyalist Genlik Enternasyonali 3 7 4 . 5 2 3 S o s y a l i s t i Partisi, ABD 1 3 9 S o u v a r i n e B . 1 6 2 . 1 6 3 , 2 1 2 . 3 6 7 d.. 3 8 8 , 3 8 9 Sovyet diplomasi kadrosu 72 S o v y e l R u s y a Dostlar, ABD 3 7 7 S o v y e t l e r Birlii K o m n i s t Partisi (Bolevik) n c e k i R u s y a K o m n i s t Part i si (Bolevik) v e d a h a n c e k i R u s y a S o s y a l D e m o k r a t ii Partisi've 1914-18 Sava 14-5;veBrest-LiIDvsk 4 0 5 2 . 67-8. v e d licarel 4 3 0 - 2 ; v e K o m i n i e m ' i n Kuruluu 5 2 7 - 3 0 : ve milletlerin kendi kaderini layin hakk 2 2 3 ; b y m e v e yelik 4 1 8 - 9 . Ayrca bkz. Bolevizm, Bole vikler; M e n e v t z m , M e n e v i k l e r

3 0 , 38, 4 9 , 51-3, 5 5 - 6 3 , 7Z-4. 9 0 - 2 . 123-4, 1 4 2 - 3 . 153-6. 2 1 9 - 2 4 , 2 3 6 , 2 5 5 - 6 0 , 270-2, 356-7. 396-7. 403-4, 434-6, 449-50; a n l a malar. Afganistan, 2 8 u b a t 1921, 272-4. 4 3 4 , A l m a n y a . 27 A u s t o s 1 9 1 7 , 8 7 - 8 ; 6 Ma ys 1 9 2 1 , 3 1 8 - 9 . 3 4 3 ; 1 6 N i s a n 1 9 2 2 . Bkz. R a p a l l o a n l a m a s ; 2 9 T e m m u z 1 9 2 2 , 4045; Avusturya, 7 Aralk 1 9 2 1 , 3 1 9 ; e k o s l o vakya, 5 H a z i r a n 1 9 2 2 , 3 1 9 ; E r m e n i s t a n , 2 Aralk 1 9 2 1 . 2 7 8 - 9 ; E s t o n y a . 2 u b a t 1920. 151-2. 2 6 0 . 3 2 7 ; F i n l a n d i y a . 1 4 Ekim 1 9 2 1 , 2 6 0 ; <iQIlBfe, 1 2 u b a l 1 9 2 0 . 1 5 1 - 2 ; 1 6 M a n 1 9 2 1 . 215-6, 252, 2 5 5 , 270-1. 322-3; Iran, 2 6 u b a t 1 9 2 1 , 2 7 2 , 274-6, 4 3 5 ; 3 T e m m u z 1 9 2 4 . 4 3 8 ; s v e , 1 Mart 1 9 2 2 , 3 1 9 , larya. 26 Aralk 1 9 2 1 , 3 1 9 ; L e t o n y a , 11 A u s t o s 1 9 2 0 . 2 6 0 . 3 2 7 ; Ltvanya, 12 Tem muz 1920, 260. Mogokstan. 5 K a s m 1921, 4 7 9 8 1 . 4 8 8 - 9 0 3 1 M a y s 1 9 2 2 , 4 8 2 - 3 ; Nor v e . 2 Eyll 1 9 2 1 . 3 1 9 ; P o l o n y a . 1 8 M a n 1 9 2 1 . 2 0 4 - 5 . 3 2 4 - 5 ; Trkiye, 1 6 Mart 1 9 2 1 , 2 7 2 , 2 0 4 - 5 . 4 3 8 ; ilikiler; ABO, 3 0 - 1 , 4 9 - 5 1 . 53-5, 8 9 - 9 0 , 109-13. 2 6 0 - 8 . 319-22, 3 3 1 - 2 , 3 7 6 8. Afganistan. 2 2 4 - 7 . 2 7 2 - 4 . 4 3 4 - 5 ; Al m a n y a . 75 6. 78-88. 93-104, 86-317, 3384 8 . 351-2, 355-7,404-8; i n . 4 5 3 - 4 , 458-68, 4 6 9 - 7 2 , 4 7 5 - 9 3 , 4 9 3 - 5 0 0 , 5 0 4 - 6 ; D o u Av rupa, 409-10, Estonya, 148-9.151-52; Fran s a , 3 2 0 . 3 5 0 - 1 . ngiltere. 145-8, 151-2, 157, 2 6 0 - 2 2 6 8 - 7 1 . 3 2 3 . 3 4 3 . 3 9 7 . 4 0 1 - 4 ; iran,

2 2 0 , 2 2 7 . 2 3 0 - 1 , 2 7 4 - 6 , 4 3 5 - 8 . rlanda, 2 4 1 d . s v e , 156 7; tilaf Devletleri. 3 0 - 1 . 4 9 - 5 5 , 88-93. 1 0 9 - 1 4 . 1 4 4 - 5 4 , 4 0 4 . A y n c a b k z . Ab l u k a . M d a h a l e , li lal Devletleri: J a p o n y a . 453-7, 4 6 8 . 4 9 5 , 500-4; Kore. 457-8; Man u y a . 4 6 4 8 . M o o l i s t a n , 4 6 2 - 4 . 4 7 3 6 ; Po lonya, 1 4 9 5 0. 1 7 9 - 8 1 , 1 9 8 - 2 0 5 , R o m a n y a 43-4, 3 2 4 6 4 0 9 . S i n k i a n g , 4 6 0 - 2 ; Trkiye, 2 2 1 , 231-6. 249-50; Uzakdou, 453-5, 46870, 4 7 9 . 4 6 2 - 5 , 4 9 3 - 7 . 5 0 0 . 5 0 4 - 5 . Ayrca bkz. C e n o v a k o n f e r a n s : E n t e r n a s y o n a l l e r , L o z a n k o n l e r a n s , Dileri Halk Komiserlii. D Ticarel W a s h i n g t o n k o n l e r a n s R u s y a ' d a n Ellerinizi e k i n Komitesi 1 2 5 . 126 d. Rutgers, S. 129.132,163,332. 456 d. Ryazanov. D. 58 Sadoul. J 30.49-52, 55, 55 d. Salarov. G 4 4 3 . 4 8 6 , 5 2 0 Sam-Pierre 508 Sakhalin 5 0 1 . 503, 504 S a m . Bekir d 3 9 d . S a e k a t islam 2 3 7 d . 4 4 5 . 4 9 2

DZN Smrge meseleleri. Bkz. Enternasyonaller. nc; Lenn Spartakusbund. 90 d., 94,I4. 118.136. 310. 384, 524. 527 Spitzbergen. 153 Stalin, Josef Vssoriyonovi (Cugavili): ve Avrupa devrimi 18,100; ve Brest-Litovsk 43, 45, 47, 56. 58; ve d politika 58, 6 1 , 327-8; ve Dogu halklar 221, 254; VB Japonya 487; ve Komintern i t s , ve Komintem418, ve Po lonya 199. 203, ve Trkiye 283. 439 d. Stampter.F. 134 d. Slasova, E. 47 Steinhardt 121 Sleklov. Y 448 Slnnes. H 345. 346 d., 40 d Stockholm konferans 1 5 , 1 8 . 5 2 8 d Stomonyakov, B. 342 Siresemann, . 84.167. 345 Sukhebator 472-5 Sun Yat-sen 459, 465. 470 d.. 472, 477, 86 d, 490-1. 498-500, 504-5 Suphi, Mutala 77, 222, 280, 295 Surits.Y.272,434 Srekli devrim519 Sverdtov, Y. 45, 47,76,81 alak Halknn Komnist Partisi 485 aStni.A 71 umyalsk 437 Talat Paa 233.293 Tanner, J. 198 Tannu Tuva 480 Tamotv, F 210 d Tasa, A. 137 Tek lkede sosyalizm 394-5, 522 Thaihemer.A 104.313.419 Thomas (Alman komnis) 7 6 , 1 3 d . 132 Thomas, Albert 30,162 Thomas. J. H 426 Thomsen, von. General 341 Ticaret, d: devlet tekeli, 429-32; ve itlat Devletleri ablukas, 113-4. 145-7, 150-2, 261-2, 287-8, ve ticaret delegasyonlar, 155-7, 329-30; ve karma irketler, 329-30; ve Cenova konferans. 337-8: ve NEP, 438. Ayrca bkz mtiyazlar, D; RSFSC. ilikiler. Afganistan, vs.; RSFSC, anlamalar Afga nistan, vs. Togliatti, P. 137 Tokuda, K. 485 Tolain, H. 511 Tomski.M. 194 d. Tranmael, M. 425

5?3

Transkafkasya: ve ingiliz mdahalesi 221 Troki, L. D.: ve 1914-18 Sava 21, 520.523. 526d.;TrokiveABD89,263 320, 359 d., ve Almanya 307, 339. 347. 405 d ; ve Seserabya 325; ve Brest-Litovsk 37-42. 56,60 1. 78; ve d ticaret 430-1 ; ve Dileri Halk Ko miserlii 25-7.30-9, 60-1,68; ve dnya dev rimi 26, 358-60, 376; ve Fransa'da kom nizm 139; ve Fransz Komunisi Partisi 383, 423-4; ve gizli anlamalar 23.33. veimbyazlar 402-3; ve ran 220; ve Kzl Ordu 67-70, 72, 257; ve Komintern 117, 118, 123, 180. 361,369-70, 526, 530: ve Komnist Genlik Enternasyonali 376; ve Polonya 19. Sava Halk Komiseri 69: ve smrge sorunu 219 ve srekli devnm 5 ( 9 ; ve Trkiye 439 d Yksek Sava Konseyi bakanl 68 Tscbunke. F.. Binba 339,340 Tukaevski, M. 200.202-3, 203 d , 305 Turati.F. 137,186,369 Tm Almanya i ve Asker Konseylen Kong resi 101-3. 130 Tm Rusya Alkla Mcadele Komitesi 320 Tm Rusya Kyl Temsilcileri Kongresi 20 Tm Rusya Mslman Komnist rgtler Kongresi 220.221 Tum Rusya Sovyeller Kongresi, ikinci; ve ba r kararnamesi 19; drdnc ve Bres-Litovsk anlamasnn onaylanmas 46, ve 1921 ktl 322; ve kapitalist dnya 328 Tm Ukrayna Sovyetleri Kongresi Bkz Uk rayna'nn allnda. Trkistan 460-2 Trkistan, n. Bkz. Sinkang. Trkiye' ve Ermenistan, 277. 279, ve Ingllee. 231-2. 235, 440, 449-52: milliyeti hareket. 232; ve Afganistan. 273; ve RSF SC. bkz. RSFSC Trkiye Komnist Partisi. 280-2. 284-5. 440 1,444 Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyei Bkz Ukrayna Ukrayna: ve Polonya, 156,179-80; ve BresllLilovsk, 39-40.44-5, 48; ve Trkiye, 439-40 Ulusal Aznlk Hareketi 378.393 Ulusal isiz iler Hareketi (NUWM) 378, 393 Uluslararas alma rgt (ILO) 195 Uluslararas Devrimcilere Yardm Dernei 378 Uluslararas ii Demei (URP) 322 Uluslararas siler Birlii Bkz. Enternas yonaller: Birinci

554

DZN
Wilson, W o o d r o w 2 0 - 1 , 3 2 , 5 4 , 1 0 3 , 109-12, 319 Winnig,A289 Wirth, J . 3 4 2 , 3 4 5 , 3 5 1 , 3 8 5 , 4 0 4 Wlfl, O t t o 3 4 4 Wolffheim, F . 1 3 4 d 1 3 5 d 2 9 2 , 2 9 9 Worth i n g t o n - E v a n s , L, 3 3 5 W r a n g e l , P. 1 5 9 . 2 0 1 , 2 0 5 , 2 6 1 . 2 6 9 , 2 7 7 . 3 2 5 W u Pei-Iu 4 7 0 , 4 7 7 , 4 9 2 , 4 9 2 d., 4 9 5 Yang T s e n g - h s i u 4 6 0 Y a n s o n , Y, 4 5 4 , 4 6 7 Yudeni, N . 1 2 9 , 1 4 4 . 1 4 9 , 2 5 7 Yugoslavya K o m n i s t Partisi. Bkz. Srp-Hrv a t - S l o v e n K o m n i s t Partisi Yurin 4 7 0 , 4 7 2 , 4 7 4 , 4 7 6 - 7 , 4 8 9 , 4 9 5 Zalkind 2 6 Zetkin. C l a r a 1 0 6 d 1 3 2 , 1 3 3 d., 1 3 6 , 1 6 3 . 212,313-4, 316 d, 361, 363. 380, 382, 414 Zimmerwald hareketi 1 1 5 . 5 2 3 , 5 2 7 - 3 0 Zinovyev. G . : ve 1914-18 S a v a 18. 520, 5 2 3 ; ve Alman Komnis Partisi 312-3; ve Baku k o n g r e s i 2 4 6 , 2 5 0 - 1 ; v e birleik c e p h e taktikleri 3 9 4 - 5 . 4 1 9 ; v e B r e s t - L i t o v s k 4 3 , 46, 47, 56. 58; ve Dou halklan 245-7, 2501. 362. 4 4 3 ; ve d n y a devrimi 358-9; ve F r a n s z S o s y a l i s t Partisi 2 1 2 ; v e H i n d i s t a n 2 2 3 ; v e imtiyazlar 4 0 3 ; v e ngiliz K o m n i s Partisi 4 2 3 ; v e ilalyan S o s y a l i s t P a r t i s i 2 1 3 . 4 2 3 ; v e J a p o n y a 4 8 6 - 7 ; v e Kzl s e n d i k a l a r Enternasyonali 195. 372-3. 4 2 7 ; ve Komin t e r n 118. 1 2 0 - 3 . 1 2 7 - 3 0 . 1 7 9 - 1 8 3 , 1 8 6 d., 189, 1 9 0 , 3 6 1 d.. 3 6 2 . 3 6 7 d.. 3 6 8 , 4 1 2 . 4 1 5 d.. 4 1 8 , 5 3 0 ; v e K o m n i s t G e n l i k E n t e r n a s yonali 3 7 4 - 5 ; v e K P D 3 1 6 , 4 1 9 ; v e Kuominl a n g 4 8 6 - 7 , 4 9 0 ; v e H u s milliyetiliinin c a n l a n m a s 2 5 6 ; v e s e n d i k a l a r 1 9 7 d., 3 7 1 - 3 ; v e Trkiye 4 4 5 ; v e U S P D 207-11 ; v e U z a k d o u 486-7

U l u s l a r a r a s iler Y a r d m D e r n e i ( M R P ) 322. 377,393 U l u s l a r a r a s S e n d i k a K o n s e y i (M ez sof p r o ! ) 196-7.371-2 Uluslararas Sendikalar F e d e r a s y o n u (USF) 193-5,371-3,426-7 U l u s l a r a r a s S o s y a l i s t Partiler a l m a Birlii ( V i y a n a Birlii. ki B u u k u n c u E n t e r n a s y o n a l ) , 379-B4. 5 2 7 Ungern-Sternberg 473-6,479 Unliht, 1 . 7 9 , 2 0 1 Upmal 277 U f b a h n s , H. 4 1 9 - 2 0 Uritski.M. 4 5 . 4 7 . 5 2 U r q u h a r t , Leslie 3 3 2 . 3 9 8 - 4 0 2 , 4 4 2 Uryartkay. Bkz. T a n n u T u v a Uzak Dou Cumhuriyeti 320. 4 5 4 . 4 6 8 , 4727,483-5,489, 494, 502 d. U z a k d o u Emekileri K o n g r e s i . 4 8 5 - 7 Vanderlip. W. B. 2 6 5 , 2 6 6 , 2 6 7 . 3 1 9 , 3 3 1 d. V a n d e r v e l d e . E. 3 8 1 - 2 v a r g a , E. 1 6 0 Vasenka 264 Valsetis, I. 7 1 , 2 5 7 V e r s a y A n l a m a s 1 2 7 , 1 2 8 , 130. 2 8 9 . 3 0 1 . 350, 382,406-8, 4 2 1 , 4 4 8 , 4 6 6 , 467 Vilenski. V . 4 6 7 d . 4 7 7 d . Vnetorg 429 Voiinski, V. 4 5 6 , 4 6 9 , 4 7 6 Voroilov, K. 81 d., 3 2 5 Vorovski. V . 2 8 , 3 1 , 9 4 , 1 1 3 d., 1 2 0 , 3 3 7 , 4 5 0 d.. 4 5 2 , 5 2 9 Wallhead.R.i76.380 Washington Konlerans 4 7 9 . 4 8 3 . 4 8 9 . 4 9 4 - 7 Wels, O, 2 8 8 d . Wiedenfeld 342 Wijnkoop. D. 1 6 3 Williams, R o b e r t 1 7 7