LETM ET Sorunlar ve Sorumluluklar

RUHDAN UZUN

Gazi niversitesi letiim Fakltesi

Ruhdan Uzun letiim Etii Sorunlar ve Sorumluluklar

ISBN: 978-975-507-208-1 Birinci Bask 2007 Tm haklar sakldr Gazi niversitesi letiim Fakltesi Krknc Yl Kitapl No:2

Kapak Tasarm: Ruhdan Uzun Bask: Gazi niversitesi letiim Fakltesi Basmevi

II

Canm Annem Aye Uzuna

III

IV

NDEKLER NSZ ................................................................................................ 1 GR .................................................................................................. 5 I. LETM ET ........................................................................ 11 A. ETK KAVRAMI ................................................................... 11 B. MESLEK ET ..................................................................... 16 C. LETM ET ................................................................... 17 II. GAZETECLK ET .............................................................. 23 A. KAMU HZMET OLARAK GAZETECLK MESLE VE DEMOKRAS ................................................................... 26 1. DRDNC G VE TOPLUMSAL SORUMLULUK ..................... 26 2. GERE ANLATMAK VE KAMU N GAZETECLK ................. 31 B. GAZETECLK MESLEK LKELER ............................... 38 C. ETK LKELERN ZLENMES ......................................... 43 1. ETK KOMTELER ..................................................................... 43 2. OMBUDSMAN ........................................................................... 43 3. BASIN KONSEY ....................................................................... 46 4. MEDYA GZLEMEV ................................................................ 47 5. KAMU BASKISI VE KENDN DZENLEME ................................ 51 D. TRKYEDE GAZETECLK ET ............................... 52 III. GAZETECLKTE ETK SORUNLAR .............................. 61 A. HABER KAYNAKLARINA KARI SORUMLULUK VE ETK SORUNLAR ................................................................. 61 1. KAYBOLAN GAZETECLK TR: ARATIRMACI GAZETECLK 67 2. GAZETECLERN HALKLA LKLER UYGULAYICILARIYLA LKLERNDE YAANAN ETK SORUNLAR ................................. 69 a. Zakazuka: Basn ve Halkla likilerin kar Birlii ............. 72 c. Hediyeler ................................................................................ 76 d. Bedava Geziler ....................................................................... 77 e. Spin Denetimi ve Siyasal letiim .......................................... 79 3. EK DEFTER GAZETECL .................................................... 82 a. Haberi Para ile Elde Etme .................................................... 83 b. Para Karl Haber Yapma ................................................ 89
V

B. PYASADAN KAYNAKLANAN ETK SORUNLAR ........ 90 1. MEDYADA TEKELLEME VE YOUNLAMA ............................. 90 2. IKAR ATIMASI .................................................................... 93 3. REKLAM VERENLERDEN KAYNAKLANAN ETK SORUNLAR ..... 98 C. HABERLERE KONU OLAN KLERE LKN ETK SORUNLAR .......................................................................... 100 1. ZEL YAAM KARISINDA MEDYANIN SORUMLULUU: NENEN ONURLAR ............................................................ 100 2. HABERE KONU OLAN KLERN KORUNMASI ....................... 105 3. AYRIMCILIK, AAILAMA VE HAKARET BASIN ZGRL M? 108 4. SEKNCLK VE HABER ALMA ZGRL ......................... 113 D. SYASAL YAPIDAN KAYNAKLANAN ETK SORUNLAR .......................................................................... 114 1. SAVA HABERCLNDE ETK ............................................... 114 2. ATIMA VE TERR DNEMLERNDE ETK ............................ 130 3. DEVLET SIRLARI VE DEVLETN GZLL .............................. 142 E. GAZETECLK ETNN ELETRS ......................... 149 IV. GAZETECLKTE GRNT VE ETK ....................... 153 A. HABER FOTORAFLARI VE ETK ............................... 153 B. TELEVZYON HABERCLNDE ETK ...................... 165 1. GRNTDEN KAYNAKLANAN ETK SORUNLAR ................... 167 a. Ariv Grntleri ................................................................. 167 b. Canlandrma ........................................................................ 168 c. Film Grntlerinin Kullanlmas ....................................... 169 d. Amatr Kameralar ............................................................... 169 e. Gizli Kamera ekimleri ....................................................... 170 2. GRNT MANPLASYONU ................................................. 172 3. ASPARAGAS (UYDURMA HABER) .......................................... 174 4. GRNTL BASIN BLTENLER (VDEO NEWS RELEASES) . 176 5. HIZDAN KAYNAKLANAN ETK SORUNLAR ............................. 179 6. ELENCE VE GNLK YAAMIN ENFORMASYONU ................ 181 V. KNA EDC LETM VE ETK ........................................ 183 A. HALKLA LKLERDE ETK ......................................... 185 1. HALKLA LKLERDE ETK KODLARI .................................... 188
VI

2. HALKLA LKLERDE SORUMLULUKLAR ............................... 191 a. Halkla likilerin Kamusal Sorumluluu ............................ 191 b. Halkla likilerin Medyaya Kar Sorumluluu .................. 193 c. Halkla likilerde Mterilere Kar Sorumluluk................ 199 d. Halkla likiler irketlerinin alanlara Kar Sorumluluu 201 e. Halkla likilerde Meslektalara Kar Sorumluluk ........... 201 3. HALKLA LKLERDE ETKSEL KARAR VERME MODELLER . 202 a. Avukat/Rakip Modeli ........................................................... 202 b. Sorumlu Savunma Modeli.................................................... 203 c. Aydnlanm Bencillik Modeli .............................................. 205 d. ki Ynl letiim Modeli ..................................................... 206 e. Toplumsal Sorumluluk Modeli............................................. 207 4. HALKLA LKLER ETNN UYGULANMASI ........................ 207 a. Potter Kutusu Modeli........................................................... 208 b. McElreath Modeli ................................................................ 208 c. Sims Modeli .......................................................................... 209 d. Navran Modeli ..................................................................... 209 e. TARES Testi ......................................................................... 209 5. KRZ DNEMLERNDE ETK ................................................... 211 a. Siyanrl Analjezik Krizi ..................................................... 212 b. Sahte Rak Krizi ................................................................... 213 c. evre Felaketi Krizi ............................................................. 215 d. Savan Halkla likileri ...................................................... 216 6. KRESEL PAZARDA HALKLA LKLER ................................. 219 B. REKLAMCILIK VE ETK ................................................. 222 1. ULUSLARARASI REKLAM UYGULAMA ESASLARI................... 226 2. REKLAMCILIK VE KENDN DZENLEME ................................ 229 3. TRKYEDE REKLAM ALANINDA KENDN DZENLEME ...... 231 a. Reklam Kurulu ..................................................................... 232 b. RTKn Reklam Esaslar .................................................. 233 c. Reklam zdenetim Kurulu ve Etik hlaller ......................... 235 4. TARTIMALI REKLAM YNTEMLER ...................................... 239 a. rn Yerletirme ve Program Reklam Ayrmnn Kaybolmas 240 b. Bilinalt Alglama ve Reklam ............................................. 243 VI. SANAL UZAY VE ETK ........................................................ 247 A. SANAL UZAY VE NSAN HAKLARI............................... 247 B. HALKIN LETM BEYANNAMES .............................. 252

VII

C. UNESCONUN ENFORMASYON ET KONUSUNDAK ALIMALARI ................................................................... 253 D. SANAL UZAYDA ETK KODLARI .................................. 257 1. BLGSAYAR ET ................................................................. 258 3. NTERNET ERM KURALLARI ............................................... 259 4. WEB ET ............................................................................. 259 5. BLM MESLE AHLAK LKELER ....................................... 260 E. YEN LETM TEKNOLOJLER VE GAZETECLK ET ..................................................................................... 261 SONU ............................................................................................ 271 KAYNAKA .................................................................................. 275 EKLER ............................................................................................ 284 EK 1. BASIN KONSEY BASIN MESLEK LKELER ....... 284 EK 2. TRKYE GAZETECLER HAK VE SORUMLULUK BLDRGES .................................................................... 286 EK 3. BASIN AHLAK ESASLARI .......................................... 296 EK 4. DOAN HOLDNG YAYIN LKELER..................... 300 EK 5. RTK YAYIN LKELER ............................................ 303 EK 6. IPRA MESLEK AHLAK YASASI .............................. 306 EK 7. HALKLA LKLER ENSTTSNN (IPR) AHLAK KURALLARI.................................................... 308 EK 8. ULUSLARARASI TCARET ODASI REKLAM UYGULAMA ESASLARI ............................................... 310

VIII

NSZ Meslek etikleri -bu arada kukusuz iletiim etii- son yllarn gzde konularndan biridir. Trkiyede de tarihimizin hibir dneminde grlmedii kadar ok etik zerinde konuuyor ve yazyoruz. Bunun nedenlerini ve sonularn deerlendirmek iin belki biraz daha zamana gereksinim var, ama imdiden baz dncelerin dile getirilmesinde yarar olabilir. Baz Avrupa lkelerinde uygulamal olarak ortaya km olsa da, bugn sz edilen ve uygulanmaya allan iletiim meslek etii, ABDde basn etii olarak ortaya kmtr. Bunun nedenini bu lkedeki gazetecilik mesleinin geliim koullar iinde aramak gerekir. ABD basn, balangcndan itibaren, devletin yatrmlar ve karmlarndan ok sermayenin ynlendirmesi ve belirleyicilii ile daha youn biimde kar karya kalmtr. lkenin tarihi ve corafi koullar Avrupa kapitalizmden farkl bir gelime zelliinin ortaya kmasna yol amtr. Avrupada toplumsal gelime srecinde ortaya kan meslek bilincinin olumas ve rgtlenme gelenei ABD iin sz konusu deildir. Piyasa koullarna bal olarak alan gazeteciler, 19. yzyln sonlarndan itibaren tekelleme srecini tanmlar, sermayenin snrsz istek ve karlarnn basndaki yansmalarna tank olmulardr. Sendika rgtlenmesinin ok farkl bir biim ald ve meslek rgt olarak belirleyici gcnn olmad bu lkede gazeteciler, sermayenin snrsz gc altnda mesleklerini yapma durumunda kalmlardr. Bunun gazeteciler asndan sonucu acmasz olmutur. Yayn politikalarnn gazete sahibinin karna gre belirlenmesi, okurun gvenini yitirme ve daha da nemlisi meslee duyulan gve1

nin ciddi biimde azalmas sreci ile kar karya kalnmtr. Bu durumda sorumluluk anlaynn egemen olduu gazetelerde, sermayenin yayn politikasna karmn bir lde snrlayacak tek olanak, etik ilkeleri olmaya balamtr. Gazeteciler kimse tarafndan ideolojik olarak nitelenemeyecek bir yntemi gelitirmek zorunda kalmlardr. Buna gre, yayn organ baz ilkelere uymay kabul etmekte ve bunu kamuoyuna duyurmaktadr. Haberlerin yansz verilmesi, yaplan yanllarn hemen dzeltileceinin kabul edilmesi, bamszl salamak zere gazetecinin bedava hibir ey kabul etmemesi ve meslein zorunlu kld masraflarn gazete tarafndan karlanmas sznn verildii ilkeler gelitirilmitir. Bu ilkeler gazete ve gazeteciyi ilgilendirir gibi gzkse de, aslnda gazete sahibine ynelik bir snrlama giriimidir. Ruhdan Uzunun ayrntl olarak inceledii etik konusu, kresellemenin yaadmz yeni evresinde uluslararas bir politika haline gelmitir. Birlemi Milletler, UNESCO etik almalarn olaanst bir biimde desteklemektedir. ABDde nem kazanan ve bir lde ileyen uygulamalarn teki lkelerde ayn baar ile yrtldn syleme olana yoktur. Sendikalarn olmad ya da etkisini yitirdii lkelerde, meslek kurallarn koyacak ve uygulanmasn izleyecek etik rgtlerinin baar olaslklar ok dk grnmektedir. Yaptrm olmayan etik kurallarn etkili klacak bir meslek bilincinin yaratlmas bugne kadar baarlamamtr. Trkiyede ise iletiim etii devletle sermaye arasnda skm bir konudur. Gazetecilik mesleini ve geleceini dnmek Tek Parti dneminde, 1930lu yllarda, nemli bir konu idi. Basn Birlii bu nedenle kurulmutu. Yasa her gn herkese her konuda akl reten bir meslein dzenlenmesine ilikin kayglara yant aramann rnyd. Tek Parti ynetimi meslei -hekimlik, avukatlk, gazetecilikmeslek odas biiminde rgtleyerek zerk bir yapya kavuturmaya almt. Bunlardan sadece gazetecilik, kinci Dnya Sava sonrasnn getirdii dnya koullarnn etkisiyle bu dzenlemeyi ortadan kaldrmay baarmtr. Bedi Faik, Sedat Simavinin bu konuda nemli katklarda bulunduunu anlarnda anlatr. Bu abalarn sonucu gaze2

teciliin nasl bir meslek olduu konusunda kafalar karm, gazetecilik gerekten gazeteci olanlarn yan sra baka iten sklanlarn alt bir i haline gelmitir. Bunun bir bakma sonucu, Basn Birlii yasasnn yrrlkten kaldrlmasndan sonra gazeteciler tarafndan etik konusunda atlan btn admlar -1960 Basn eref Divan, 1987 Basn Konseyi, Gazetecinin Haklar ve Sorumluluklar Bildirgesi- gazeteciler arasnda sorun yaratmtr. Herhangi bir etik metni, genel olarak zerinde anlama salanan ilkeler btn olmasna ramen Trkiyede bir etik metni meslek mensuplar arasnda blnme/paralanma nedeni olmutur. Bugn gazetecilik mesleinin yanna iletiim meslei denilebilecek radyo, televizyon ve internetin getirdii yenilikler eklenmitir. Bunlarn tanm yaplmadan sorunun almas zor grnmektedir. Ama u nokta zerinde de dnmek gerekir: farkl yetki ve sorumluluk tayan iletiimcilerin tmnn uymas gereken bir etik metni ile Trkiyede etik bilincinin gelitirilmesi zordur. Etik herkesi -okuru, gazeteciyi, sorumlu yazileri mdrn, genel yayn ynetmenini ve iletiim aracnn sahibini- farkl biimlerde ilgilendirmektedir. Bu nedenle farkl sorumluluklara gre farkl metinlerin yazlmasnn gerei dikkate alnmaldr. Bu gerein farkna varlmak istenmemekte, ortaya uygulanamaz, uygulansa da yaratt tartmalarla zarar veren durumlar kmaktadr. Son olarak vurgulanmas gereken bir nokta daha vardr: nsan toplumlar karmak gelimelerin sonucu ortaya kmtr. Bu gelimelerin btn dikkate alnmadan atlacak admlarn yarar getirmesi zordur. Etik iletiim mesleinin nemli bir parasdr ama kendisi deildir. nemli olan insanlar haberli ve bilgili klmaktr. Bunu yaparken haberin, yzyllardan beri genel kabul gren doru, eksiksiz (tam) ve abuk olarak verilmesi her eyin nndedir. Etik kaygs bu abay tamamlar. Bazen herhangi bir nedenle ortaya kabilecek aksakln giderilmesine yardmc olur. Ama iletiim mesleini tartmadan etik tartmann yarar yoktur. Uluslararas rgtler kuralszln egemen olduu acmasz bir dnyada iletiim meslek tanmn, meslek mensuplarnn rgtlenme haklarn dikkate almayabilir. Bunlar konu3

ulmas ve gerekletirilmesi zor konulardr. Oysa etik zararszdr; yaptrm iermedii iin gnlk yaamda ok fazla rahatszlk yaratmadan sz edilebilir, baz uygulamalar yaplabilir. Bilinlenme asndan yarar olabilecei iin etik konusunda konumak yararldr. Ama sorunlarn gerekten zmlenmesi isteniyorsa daha fazlasnn yaplmas gerektii aklda tutulmaldr. Korkmaz Alemdar Ankara, Kasm 2006

GR Etik tartmalar, son yllarda, dnyada ve Trkiyede ne kan konular arasna girmitir. Birok lkede ulusal etik komisyonlar bulunmakta, her meslek kendisini etik temelde sorgulamaktadr. Meslek etikleri arasnda iletiim etii de bu erevede dikkatleri zerine toplamaktadr. letiim etii, son derece geni bir konu olarak yz yze iletiimden kitle iletiimine, tek ynl iletiimden interaktif iletiime, megafondan multimedya teknolojilerine kadar akla gelen her tr iletiim biimini ve aracn kapsar. Kitap, kayt, film, bilgisayar, yazlm, televizyon, mzik, radyo, gazete, dergi, reklam, halkla ilikiler endstrilerinin her birinde etiksel sorunlardan sz edilebilecei gibi, eitimden siyasete, sanattan bilime iletiim gesinin yer ald her tr etkinlik de etik ilikilere konu olabilir. Sk sk, nemli olann iletiim kurmak olduu, her etiin iletiimsel etik olduu ileri srlmesine karn, iletilecek olann ierii ve ierie ikin g ilikileri siyasi olmay srdrmektedir. nk etik, adalet, dev, ykmllk, hak gibi kavramlar ayn zamanda siyasetin de alannda yer alr. Dolaysyla iletiim alanndaki her sorunun etie indirgenmesi, etiin bir gzden saklama stratejisi olarak kullanlmas tehlikesini de beraberinde getirmektedir. Bu durum, iletiim alanndaki sorunlar deerlendirilirken, bu sorunlarn iinden kt siyasalekonomik balamdan koparlmamasn gerektirir. Bu noktada iletiim etii konusundaki tartmalara bakldnda, bir yanda iletiimciyi kararlarn vermede son derece zgr bir birey gibi sunan grlere dier yanda da byk medya kurulularnn ileyi arknda kendi eylemlerinin sorumluluunu stlenerek hareket edemeyecek bir konumda sunan grlere rastlanmaktadr. lk grte iletiimci, bir meslek etiinin znesi durumundayken ikincisinde dev irketlerin neredeyse insani eylem ve kararlardan tamamen bamsz ileyiinin bir nesnesi durumundadr.

Gerekte, gazeteci, reklamc ya da halkla ilikilerci olsun, iletiimle ilgili mesleklerde alanlar eitli yasal, siyasal, ekonomik ve kurumsal basklar altnda i grseler de etik karar verme durumuyla her zaman kar karya gelirler. Sz konusu basklar, etik karar verme alann bazen ok daraltr, ancak hibir zaman ortadan kaldrmaz. Gnmzde, iletiime ilikin mesleklerde giderek artan bir gvensizlik sz konusudur. Yaadmz dnyada medya, halkla ilikiler ve reklam endstrileri, hibir zaman olmad kadar bir toplumsal denetim aracna dnm durumdadr. Son yllarda Bat'da ekonomik ve ideolojik yeni sansr eitlerine tank olunmaktadr. Byle bir ortamda zellikle habercilik etkinliklerinin etik bir deerlendirmeye tbi olmas gereklilii sk sk vurgulanmaktadr. letiimle ilgili meslekler, son on yllarda neredeyse moda haline gelen meslek etiklerinin en ok tartlan alanlarndan biri durumunda. En eskisi gazetecilik etii olmakla birlikte son zamanlarda endstrilerin geliimine kout olarak halkla ilikiler ve reklamclk etiklerinden de sz edilmektedir. Tm bu mesleklerde etik, profesyonellerin neleri yapmas ve neleri yapmamas gerektiiyle ilikilendirilmektedir. letiim etii hem bu alanda alanlarn uymas gereken kurallar hem de iletiim meslekleriyle ilgili ahlak kurallarnn incelenmesini kapsamaktadr. letiim etii gibi geni ve kapsayc bir konuyu karmaklktan kurtarp anlalr klmak amacyla bu almada blmlendirme yaplrken letiim fakltelerindeki l iletiim eitimi gz nne alnmtr. letiim fakltelerinde blmlerin ounlukla Gazetecilik, Radyo-Sinema ve Televizyon, Halkla likiler ve Tantm adlar altnda yaplanmas tartlabilir bir konudur ve tartlmaktadr; nk blmlemede temel alnan lt belli deildir. Gazete, radyo ve televizyon birer medya iken, iletiim deyince akla gelen meslekler arasnda yer alan reklamclk ve halkla ilikiler, medyay kullanr ancak terimin dar anlamnda kendileri birer medya deildirler. Bununla birlikte, haber ve elence medya ieriinin paras olduu gibi, reklamclk ve halkla ilikiler iletileri de medya ieriinin parasdr.
6

Dolaysyla bu kitapta gazetecilik etii yannda, reklam ve halkla ilikiler etii de incelenmitir. Bunun yannda son yllarda artk izlenmesi zor bir hzla gelien iletiim teknolojileri var olan etik sorun alanlarn geniletirken, yeni etik sorunlara da neden olmaktadr. Yeni gelien iletiim teknolojileri basn, yayn, reklamclk ve halkla ilikiler sektrlerini yakndan ilgilendirmekte, iletiim alannda bir yndemeden sz edilmektedir. Gnmzde medya ktlar haber yannda pek ok farkl ierii barndrmakta ve ok sayda etken de medyadaki haber ieriine etki etmektedir. Televizyondaki haberler ve reklamlar dndaki ierik giderek daha fazla etik tartmalarn konusu olmaya balamtr. Trkiye zelinde dizi filmlerdeki temsiller, bu temsillerin toplumda yarataca olumsuz etkiler ya da yanl bir adlandrmayla kadn programlar denen gndz kua programlarnn ierii veya izgi filmlerdeki iddet olgusu gibi konular dnem dnem hararetli tartmalara konu olabilmektedir. Bunlarn yannda zellikle seim dnemlerinde gndeme gelen kamuoyu yoklamalar ve kampanya etii ayr bir alma alan olarak ele alnacak kadar zengindir. Ksaca, iletiim etii ile tm iletiim sektrnn hesaplamak zorunda olduu aktr. letiim etiindeki temel sorun alanlarnn tartlmas, etik karar ve deerlendirme konusunda bilgi vererek, normlarn ortaya kt temeli gstererek olaylardaki etik sorunlar grme ve aydnlatma bilincinin kazandrlmasna katkda bulunacaktr. Dolaysyla, bu kitapta, iletiim mesleklerinin yrtlmesindeki temel sorun alanlarnn incelenmesi, normlarn ve ilerlik koullarnn deerlendirilmesi amalanmtr. Kitabn birinci blmnde, etik kavramna deinilerek meslek etiinin ne olduu anlatld. Etie ilerlik kazandrlabilmesi iin kendini dzenleme gereklilii zerinde durularak iletiim etii ve kendini dzenleme konular ele alnd. kinci blm gazetecilik etiine ayrld. Gazetecilik mesleinin demokrasi, kamu hizmeti, toplumsal sorumluluk kavramlaryla ilikisi

ve bu ilikinin gazetecilik etiine nasl yansd zerinde duruldu. Gazetecilik alanndaki etik ilkelerin ortaya k, bu ilkelerin izlenmesinin nasl yapld ve Trkiyede gazetecilik etii de bu blmn konusunu oluturdu. Gazetecilik etii, iletiimle ilgili meslek etiklerinin tarihsel olarak en eskisi olduundan ve uzun zamandr tartldndan bu kitapta daha ok alan tuttu. Halkla ilikiler, reklamclk ve sanal uzay etii yeni yeni ve daha dar evrelerde tartldndan, gazetecilik etiinin daha ayrntl ve iki blm halinde tartlmas uygun grld. Dolaysyla kitabn nc blm gazetecilikteki etik sorun alanlarnn incelenmesine ayrld. Bu erevede, haber kaynaklarna kar sorumluluk, habere konu olan kiilere kar sorumluluk yannda piyasadan ve siyasal yapdan kaynaklanan etik sorunlar konusundaki temel tartmalara yer verildi. Etik tek ve biricik olaylara ierimlenmi olduundan, sorunlarn ve bu sorunlarla ilgili normlarn incelenmesinde, Trkiyeden ve Trkiye dndan rneklerle konunun somutlatrlmas ve tartma noktalarnn ayrdedilmesi yoluna gidildi. Drdnc blmde haber fotoraflarnda ve televizyon haberlerinde etik sorunlar incelendi. Haber fotoraflar ve televizyon haberlerinde etik konusu znde gazetecilik etiinden ayrlamasa da grntnn ve grnty elde etme ve ilemede kullanlan teknolojilerin zgl sorunlara yol amas nedeniyle ayr bir blmde ele alnmas uygun grld. Bu erevede haber fotoraflar ve televizyonda grnt gesinin neden olduu etik sorunlar incelendi. Beinci blmde ise gazetecilikle ilgili, ancak temelde farkl iletiim mesleklerine ilikin ikna etii incelendi. Halkla ilikiler ve reklamclkta etik sorunlar ve kendini dzenleme yntemleri zerinde duruldu. Altnc blm ise iletiim ve enformasyon teknolojilerinin gelimesiyle adndan sz ettiren sanal uzay etiine ayrld. A teknolojilerinin getirdii yeni iletiim ortamlarndaki etikle ilgili tartma ve dzenlemeler zerinde duruldu. Yeni teknolojilerin gelimesiyle habe-

rin toplanma ve yaylma biiminin deitii, gazetecilik mesleinin dnme uramakta olduu yolundaki varsaymlarn ortaya atlmasndan hareketle, bilgisayar ve alarn gazetecilik pratikleri zerindeki etkileri de bu blmde tartld. Sonu olarak, bu alma gazeteciliin ve gazetecilie etki eden dier iletiim mesleklerin gnmzdeki durumunu ve sorunlarn etik konusundan hareketle bir kavrama giriimidir.

10

I. LETM ET A. ETK KAVRAMI Son zamanlarda dillerden dmeyen etik, pratik felsefenin insanlarn ahlaki eylemlerini konu alan ve bir eylemi ahlaki adan iyi bir eylem yapan niteliksel durumla ilgilenen bir alandr. Etik szc, kken olarak Yunancadaki ethos szcnden gelir ve iki farkl kullanm vardr. Yunancada olarak yazlan ilk kullanm alkanlk, tre, grenek anlamlarn tar. Eylemlerini geerli treye uygun olarak eitim yoluyla dzenlemeye alkn kii, genel kabul gren ahlak yasas normlarn izledii srece etie gre davranmaktadr. Ama dar anlamda ve asl anlamyla olarak yazlan etie gre eylemde bulunan ve davranan kii, aktarlan eylem kurallarn ve deer llerini sorgulamadan uygulamayp; aksine, kavrayarak ve zerinde dnerek talep edilen iyiyi gerekletirmek iin onlar alkanla dntren kiidir. Etik bylelikle karakter anlamn da almakta, erdemli olmann temel tavr olarak pekimektedir (Pieper, 1999:30). Gnlk dilde ise etik szc, bazen treyi/ahlak bazen de karakteri/ahlakilii vurgulayacak biimde kullanlmaktadr. Trkede gnlk kullanmda etik ve ahlak szckleri ou zaman ayn anlamda kullanlsalar da aralarnda ayrmlar vardr. Trkeye Arapadan geen ahlak szc hulk szcnn ouludur. Hulk szc, bir insann yaradl gerei gerekletirdii davranlar anlatr ve huy, adet alkanlk anlamndadr. Ahlak ise bir toplum iinde kiilerin uymak zorunda olduklar davran biimleri ve kurallar ile iyi niyetler ve gzel huylar kapsar. Etik szc ise insan davranlarn ahlakilik kurallar iinde aratran ahlak bilimi anlamndadr. Ancak, Trke kullanmda ahlak ve ahlaki anlamlarn da iermektedir. Trke szlkte de etik szc tre bilimi, Bir meslek grubunun uymak zorunda olduu davranlar btn, etik bilimi ve ahlaki, ahlakla ilgili karlklarn kapsamaktadr. ounlukla hekimlik mesleinde kullanlan deontoloji szc ise meslek ahlak,
11

dev bilgisi anlamna gelmektedir. Gazetecilik sz konusu olduunda gazetecilik ahlak, meslek ilkeleri, davran kodlar, gazetecilik deontolojisi ve gazetecilik etik kurallar gibi adlarla anlan kodlar, meslei dzenleyen davran kurallarna iaret etmektedir. Gazetecilik etii ise hem uyulmas gereken kurallar hem de gazetecilik ahlak kurallarnn incelenmesini kapsamaktadr. yi bir varolu tarz, bilgece bir eylem yolu arayna karlk gelen etik, felsefenin bir paras, pratik varoluu iyi tasarm etrafnda dzenleyen parasdr (Badiou, 2004:17). Etiin asl amac, insann iyi temellendirilmi ahlaki kararlar kendi bana vermek durumunda olduunu ve baka hi kimseye ne her hangi bir otoriteye ne de szde daha yetkin kiilere (anne-baba, retmen, din adam vb.) teslim olmamas gerektiini gsterebilmektir (Pieper, 1999:21). Bir baka deyile etik, bireyi vesayet altna almak yerine toplum iinde dierleriyle birlikte yaarken, bireyin kendini nasl kendi olarak gerekletirebileceine ya da neyse o olarak varolabileceine ilikin yollar gsterecektir. Dolaysyla etik, insan merkezlidir; insanlar aras ilikilerin dzenlenmesi ve ynlendirilmesi ile ilgilenir. Bugn evre etii gibi kavramlardan sz edilebilse de bu, kresel eko-sistemdeki bozulmalarn insan neslini ve gelecek kuaklar tehdit eder hale gelmesindendir ve kkeni yine insana dayanr. Kuuradi (1988:4), etik ilikinin hem kendisi hem de onu meydana getirenler gerek olan, dolaysyla her biri tek -esiz- olan bir ilikiler tr olduunu belirtir. Bu yzden nceden belirlenmi kat ahlak normlar kiiye her durumda rehberlik edemez. Kii, son aamada, yaad gerek ve biricik iliki iinde kendi yolunu kendisi bulacaktr. Bu arayta etiksel bir karar verme, ilikilerin deerlendirilmesiyle ilgilidir. Bir deerlendirme etkinlii ise aamadan oluur. lk aama deerlendirenin ilikide olduu kiinin eylemini veya tutumunu anlamasdr. kinci aama, eylemin yapld koullar iinde baka eylem olanaklar bakmndan zelliini grmesidir. Eylemin etik deeri olan deerliliinin-deersizliinin ya da doruluunun-yanllnn grlmesi, yani o eylemin insann deeriyle ilgisinin kurulmas da bir

12

eylemi deerlendirmenin nc aamasn meydana getirir. Ancak yaamda doru ya da yanl deerlendirmeler yerine, ou zaman eylemlerin ezbere deerlendirmeleriyle yani deer bimeler ve deer atfetmelerle karlalr. Deer atfetme, bir eylemin, onu deerlendirenle ilgili sonular asndan deerlendirilmesidir. Deer bime ise yalnzca davran hesaba katarak, hazr genel deer yargsna gre sonu karmaktr (Kuuradi, 1988:16-19). Deerler etiin bir bileenidir. Dier bileen ise gtr. Deerler paydr ve g de paydadr. Matematikte olduu gibi, eer payda sfr ise, pay ne kadar byk ya da nemli olursa olsun, hibir eyiniz yoktur. Eylem yok, seim yok. (Bugeja, 1996:251) Pieper (1999:18), etiin bir amacnn da ahlaki eylemin, insann isterse gerekletirebilecei, istemezse vazgeebilecei keyfi bir eylem olmadn; aksine, insan olarak varlna ilikin vazgeilmez bir niteliin ifadesi olduunu gsterebilme, yani insan sevmeyi retebilme olduunu belirtir. Etik, temellendirilmi sonulara varmay amaladndan ne ahlakiletirme ne ideolojiye dntrme ne de dnya gr ortaya koyma gibi bir amaca sahiptir. Ahlaki eylemlere belirli bir yntem kullanarak yaklat iin nesnel geerlilii de olan, zneleraras balaycl kantlanabilen nermelerle ilgilenir (Pieper, 1999:17). Her ne kadar etik bilisel olduu srece nesnel olabilse de bilimle arasnda kkten bir fark vardr. Ancak, bu fark etikle bilimleri kar ulara koymaz. Bilim ne kadar ilerlerse ilerlesin, etie duyulan gereksinim ortadan kalkmayacaktr. nk Koslovskinin (2000:40) de belirttii gibi bilim ve teknik, kendi bilgilerinin kullanmnda neyin iyi olduunu, kendilerinden yola karak veremezler. Bilim sorunlar net bir ekilde ortaya koyabilir, eitli alternatif eylem izgilerinin greceli bedellerini hesaplayabilir, uygulamann en iyi yolunu gsterebilir. Ama bilim bizi seim yapma ve karar verme gibi insani sorumluluklardan kurtaramaz (Mayor ve Forti, 2004:65-66).

13

Etiin normatif ve betimleyici olmak zere iki yntemi vardr. Betimleyici yntemde, bir topluluktaki eylem ve davran biimleri, toplulukta geerli olan etkin deerler ve geerlilik talepleri asndan aratrlr ve bu yntem ounluun balayc olduunu kabul ettii ahlak yasalarnn btnne ynelik yarglar ierir. Normatif yntem ise varolan betimlemekten ok tanmlayc bir yntemdir ve bir saptamaya gitmeden nce eylemleri ahlak erevesinde deerlendirme olana sunan ltleri gelitirmeye alr. letiimle ilgili sorunlar asndan en uygun yntem normatif yntemdir. En yaygn normatif etik modellerinden ikisi de genellikle teleolojik (erekbilimsel) ve deontolojik (devbilimsel) olarak snflandrlr. Bu yaklamlarn arkasndaki kuramn anlalmas, hem ahlaki imgelemi canlandrmaya hem de etik karar verme iin gereken analitik becerinin gelitirilmesine yardm eder. Teleolojik, etik davran iyi ya da kt sonular temelinde tanmlayan sonu ynelimli bir yaklamdr. Teleoloji iki Yunanca szckten oluur: teleo ve logos. Teleo sonu (end), logos inceleme demektir. Bylece, teleoloji sonularn incelenmesi anlamna gelir (Seib ve Fitzpatrick, 1994:29-30). Bu yaklam, hazc, mutluluku, egoist filozoflar tarafndan kullanlsa da en ok tannanlar eylemin yararllnn ne kadar honutluk retecei ile llmesini, bunun etik davrann belirlenmesinde ok nemli saylmasn neren yararc filozoflardr. 18. yzyl sonunda Jeremy Bentham ve 19. yzyl sonunda John Stuart Mill tarafndan kurulan yararc felsefe, kar mutluluk ve ahlak kayna haline getirir. Yararc etik anlaya gre, doru ya da yanl belirleyen ey amalardan ok sonulardr. En ok insan iin en ok iyiyi salayan davran etik davrantr. Deontolojik etik yaklam ise sonusal olmayan kuramlar ierir. Bu yaklama gre, yaplan eylemin ahlakilik kriteri sadece sonular olamaz. Bu kuramlarda kararlar drstlk, adalet, kiilere ve mlkiyete sayg gibi ilkelere dayandrlrlar.

14

Deontolojik kuramlarn en nemli temsilcisi Immanuel Kanttr (1724-1804). Kant (2002:9), ahlaklln en yksek ilkesini ararken, iyi isteme (guter wille) kavramna bavurur: yi isteme, etkilerinden ve baardklarndan deil, konan herhangi bir amaca ulamaya uygunluundan da deil, yalnzca isteme olarak, yani kendi bana iyidir. Karakterin ahlaksal olarak ve esiz bir ekilde yksek olan deeri, eilimden dolay deil, devden dolay iyilik yapmasnda ortaya kar. devden dolay yaplan bir eylem de ahlaksal deerini, onunla ulalacak amata bulmaz, onu yapmaya karar verdirten maksimde bulur; stemenin ahlaksal olarak iyi olmas iin insann kendine u soruyu sormas gerekir: kendi maksiminin genel bir yasa olmasn da isteyebilir misin? Kanta (2002:59) gre ahlakllk, bakalaryla ilikilerde isteklerin her trl kiisel kardan bamsz olmasnda bulunur. Etie teleolojik yaklam, eylemde bulunmadan nce tm seeneklerin gzden geirilmesini, bir uygulaycnn eylemlerinin sonular hakknda dnmesini gerektirme gibi olumlu ynlere sahip olmasna karn, en ok iyiyi hesaplamann zorluu; iyi, yarar, mutluluk gibi niteliklerin matematiksel niceliklere indirgenmesinin gl nedeniyle eletirilir. Buna karlk, deontolojik yaklam insann arasallatrlmasna kar kar ve amacn arac hakllatramayacan ne srdnden daha insani bir boyuta sahiptir. Ancak, bu yaklamda nceden belirlenmi ilkelerin kr krne izlenmesi, esiz ve biricik etiksel ilikilerde nemli zararlara neden olabilir. Her karar vermede ayn kurallar dizisini izlemek yerine, bir eyleme durum temelinde karar vermek daha yararl olabilir. Belli bir durumun zel talepleri bazen, bir sylemin etiksel kalitesinin derecesini duruma gre lmeyi zorladnda durum etii terimiyle karlalr. Durumsal etik, kurallara kr krne itaat ile sorumsuz frsatlk arasnda bir orta yeri talep eder (Jensen, 1997:190). Her durumda geerli olan hibir ahlaksal temel ilke yoktur. ldrmemelisin buyruu bile, eer acil bir durumda veya savunmaya byk zararlar sz konusu olacaksa, saltk olarak geerli deildir. Belirli bir durumda etik

15

olarak neyin iyi olduu, genel olarak kitaplardan ve ynergelerden karlamaz, yalnzca niyete bakarak anlalabilir. Dolaysyla, olay incelemelerinin aklanmas sz konusu olduunda, durum etii nem kazanr (Leisinger, 2000:96).

B. MESLEK ET Badiouya (2004:41) gre, etik diye bir ey yoktur. Sadece bir eyin etii (siyasetin, akn, bilimin, sanatn etii) vardr. Pieper (1999:86) de etiin yalnzca zerk (kuramsal) bir bilim olarak deil, uygulamal bir bilim olarak da yaplabildiini; genel etiin, ilkelerinin belirli yaam ve eylem alanlarna uygulanmasyla, yorumlayan, zel, somut bir etik haline geldiini belirtir. Toplumsal etik, iktisat etii, ekoloji etii, bar etii gibi uygulamal etikler arasnda da meslek etii nemli bir yer tutar. Felsefe bilimi asndan bakldnda, etik kavramnn tarihinin eski olmasna karn, i ahlak olarak bu kavramn tartlmas, ok eskilere gitmez. Aslnda, Platon ve Aristodan beri zanaatkarn iini nasl doru yapaca konusunda baz ilkeler vardr. Osmanl dneminin nemli bir kurumu olan Ahiliin en nemli zelliklerinden biri i yapma ahlak olarak tanmlanmtr. Max Weber de kapitalizmin gelimesini belirli bir dnya gr olarak protestan etiine balamtr. Btn bunlar, doru nedir? sorusuna yant vermenin yansra, doru i nasl yaplr sorusuna yant olarak etik tartmasnn bir gemii olduunu gsterse de, meslek etiklerinin i dnyasnda sistematik olarak tartlmas grece yeni bir olgudur. Kuuradi ( 2000:22), kltrler tesi ortak normlar getirme aray ile felsefede metaetiin egemenliinin bir araya gelmesiyle, meslek etiklerinin son yirmi ylda tartlmaya baladn ve gnmzde moda olduunu belirtmektedir. Tepe (2000:123-124), her meslein karlat kimi etik sorunlardan hareketle, kendisine ait bir etikten sz etmesiyle meslekler kadar etikler olduu izlenimi verildiine, bunun sonucu olarak da

16

birbirinden tr olarak farkl birok etiin olduunun dnldne ve -etikle ilgisi olmayan bilgiler bir yana- etik bilgideki ortakln gzden karldna dikkati eker. Meslek etii, belirli bir meslei icra ederken kiinin ne yapmas ya da ne yapmamas gerektii ile ilgilidir. Btn meslek gruplarnn ahlaklar, genel ahlaki ilkeye, mesleinde olabildiince iyi olma ilkesine dayanr. Burada, alma ve emein kendisine bir deer yklenir. sadece teknik kurallar araclyla deil, dier insanlar dorudan ya da dolayl olarak ilgilendiren ahlaki kurallar temelinde icra edilecek bir etkinlik olarak tanmlanr. Platon, bir iin iyi yaplmas iin yalnzca uzmanln yeterli olmadn, iyiye niyet etmenin de nemli olduunu vurgular. Baka bir deyile, yiyi istemeyen iin bilgi, ans olmaktan ok bir tehlikedir; aka o, bilgisiyle mesleki bilgi olmasayd yapamayaca kty daha iyi bir ekilde yapabilir; bylelikle kiinin mesleinde iyi olmasyla, kt daha kt olmaktadr (Koslovski, 2000:40).

C. LETM ET letiim etii, iletiimle ilgili mesleklerde alanlarn meslek etiini anlatmaktadr. Bu erevede, haber ajanslarnda, gazetelerde, radyo ve televizyon kurulularnda ya da internet ortamnda habercilik iiyle uraanlarn yannda, sz konusu medyalarn haber dndaki ieriklerini oluturanlarn ve kendileri medya olmasalar da rnleri medyada yer alan reklamclarn ve halkla ilikilercilerin meslek etiini de kapsamaktadr. 1970lerde kitle iletiim aralarnn bymesi ve eitlenmesiyle iletiim etii konusundaki aratrmalar da ivme kazanmtr. Bu erevede, medya sorumluluu, medya performans ve kamusal yarar sorunlar, iletiim etiinin merkezi haline gelmitir. Enformasyon toplayclar ve haber reticiler rolleri verilen kitle iletiimciler, ierik izleyiciyi etkileyebileceinden dikkat gsterilmesi gereken konumlara yerletirilmilerdir (Kiran, 2000:149). nk gazetecinin iletme gre-

17

vini iyi yapabilmesi, olan biteni doru aktarabilmesine, dolaysyla olaylar, durumlar doru deerlendirebilmesine baldr. Bunu yapabilmelerinin temelinde yatansa onlarn bilgisel ve zihinsel donanmlardr (Tepe, 2000:128). Sz konusu bilgisel ve zihinsel donanm salamann yollarnda de meslee ilikin etik deerlerin belirlenerek yaama geirilmesidir. Her meslekte olduu gibi iletiimle ilgili mesleklerde de etiksel ilke ve deerlerin belirlenmesi ve yaama geirilmesi kendi kendini dzenlemeyle gerekleir. letiim alannda kendi kendini dzenleme kavram, belli bir yoruma ak ve znel bir kavram olarak belirmektedir. Geleneksel kendini dzenleme kavram, medya profesyonellerinin kendilerinin gnll olarak oluturduklar bir dizi kural ve bu kurallarn uygulanmasna ilikin yaplar anlatr. Kimileri bu geleneksel kavramn tek geerli kendini dzenleme yntemi olduunu savunarak normlarn benimsenmesini zorlayan kendini dzenleme yaplarna kar karlar. Bu yaklama gre, kendini dzenlemenin medya alanlarnn serbest bir seimi olmas gerekir ve etik standartlara uyup uymamaya yalnzca medya profesyonelleri karar verebilir. Medyann belli mesleki standartlar benimseme sorumluluunun olduu, ancak bu standartlarn uygulanmasnn bir dzenleyici yapnn ya da devlet yapsnn gzetimi altna girmedii kendini dzenleme sistemlerinden de sz edilebilir. Pek ok lkede meslek kurulular kendi ahlak standartlarn belirlemektedir. Avustralya, Kanada, Kolombiya, Msr, Finlandiya, Jamaika, rlanda, Fransa, Macaristan, Hindistan, Endonezya, Yeni Zelanda, Nikaragua, Nijerya, Norve, sve, svire, ngiltere, ABD, Venezuela, Yugoslavya gibi lkelerde gazeteciler cemiyeti veya sendikas gazetecilerin ykmllklerinin listesini belirleme grevini stlenmitir. Buna karlk basn ahlak kurallarnn bazlar kamu yetkilileri tarafndan belirlenmitir. Bu tr rneklere talya, Kamerun, Madagaskar, Sri Lanka gibi lkelerde rastlanr (Tokgz, 2003:123). Bir baka kendini dzenleme ise yasa koyan kendini dzenlemedir, burada kendini dzenleme yaplarnn yaratlmasn hukuk stle18

nir. Bu uygulama tipi, etiin yasa haline getirilemeyecei, yasal bir gereklilik haline getirildiinde hukukun bir paras yapld gerekesiyle kendini dzenleme olarak grlmeyebilir. Ancak, hukuk tarafndan desteklenen kendini dzenleme yaplar, belli ulusal balamlarda kabul edilebilir bir zm olabilmektedir. Bir lkenin siyasal, yasal ve kltrel gelenekleri, en uygun dzenleme biiminin oluturulmasnda nemlidir. Demokrasi deneyimi fazla olmayan lkelerde, hukukla desteklenen kendini dzenleme yaplarnn oluturulmas bir orta yol zm sunabilir. Bununla balantl olarak, kendini dzenleme sistemleri, bir lkeden dierine ihra edilemez. lkeler arasndaki farkllklardan dolay, bir lkede ok iyi ileyen bir kendini dzenleme yaps baka bir lkeye aktarldnda etkili olmayabilir. Kendini dzenleme, genellikle medyada kaliteye ulalmasnda etkili ve deerli bir aratr, ancak amaca ulamada tek yol deildir. Kendini dzenleme her derde deva olamaz, nk belli snrlar vardr. Bu bakmdan, medya profesyonellerinin baz sorunlarna ve etik ihlallerine yasama tarafndan daha iyi yant verilebilir. rnein, aznlklarn korunmas ya da kiilik haklarnn korunmas gibi alanlarda dzenleyici mdahalelerin belli kamusal karlar korumay hakllatrd gz nnde tutulmaldr. Yasama etkinlikleri bu yzden belli alanlarda kabul edilebilir ve hatta gerekli saylabilir. Baz genel ya da temel ilkelerin yasada yer almas, medya profesyonelleri tarafndan benimsenen kodlardaki ayrntl dzenlemelere temel oluturabilir. Bu durum, basn sektrnden farkl olarak zellikle yaynclk ve reklamclk sektrleri iin geerlidir. zetle, kendini dzenleme tm sorunlara zm retmede yeterli deildir. Bu nedenle, yksek medya standartlarn garantilemek iin yasa ve piyasa gibi gelerle birlikte ilev grmelidir. Genellikle dzenleme ve kendini dzenleme arasnda tmleyici bir iliki vardr. Avrupada en yaygn kendini dzenleme meknizmas, davran kodlar ve bu kodlara ilikin yrtme yaplardr. ou Avrupa lkesi, gazeteci rgtleri tarafndan benimsenen ya da baz durumlarda yaync rgtlerinin de katld gazetecilik etik kodlarna sahiptir. Ben19

zer ekilde, kodlar ynetmek iin basn konseyleri vardr. Medyann kendini dzenlemesi tartlrken genellikle davran kodlar ve basn konseylerinde odaklanlr. Ancak, etik kodlar yannda, medyann kalitesini ve halka sorumluluunu garanti etmede okur mektuplar, editryal kurulda yurttalarn yer almas, ombudsmanlar, tketici ve okuyucu dernekleri gibi baka meknizmalar da bulunmaktadr (bk.Bertrand, 2000). Genellikle, etik kodlar ve dier medya sorumluluk sistemleri, sorumlu gazetecilii tevik etmede etkili aralar durumundadr. Uygulandklar yerlerde tatmin edici sonular vermilerdir. Buna karn, basn konseyinin gazeteciler zerinde bir denetim kuracan ve medya zgrlne bir snrlama getireceini dnerek, konsey oluturulmasna kar kanlar da bulunmaktadr. Ancak, genellikle basn konseyinin sorumlu gazetecilii gelitirmede etik kodlar kadar deerli ve meru olduuna inanlmaktadr. Kendini dzenleme sistemi, sadece bamsz olduunda etkili olabilir; sistemin ekonomik kaynaklarnn her zaman endstriden gelmesi, hibir zaman hkmet ya da dier kamusal yaplardan gelmemesi gerekir, aksi durumda bamszln yitirir. Bunun yannda, gazetecilerin etik konusunda eitilmeleri de kendini dzenlemenin etkisini artrmak iin gereklidir. Gazetecilerin eitimi, yksek kiisel etik standartlara dayanan etkili kendini dzenlemenin en iyi temeli olduundan, eitim abalarnn zellikle niversite iindeki almalarla da gl bir biimde desteklenmesi gerektii kabul edilir. letiim konusunda kendini dzenlemeye en uygun olduu sylenen iki alan, basl medya ve reklamclk sektrleridir. Baz lkelerde basl medya iin dzenleyici bir at yoktur ya da ok zayftr. Bu durumda, kendini dzenlemenin basl medya sektr tarafndan gl biimde desteklenmesi gerekir. Reklamclk sektrne gelince, yasa ats iindeki kurallarn olabildiince genel tutulmas, ayrntl ilkelerin ve en iyi uygulamann
20

reklamclk endstrisi tarafndan benimsenen gnll kendini dzenleme kodlarnda ierilmesi gerekir. Bununla birlikte, ttn ve alkoll ikiler gibi alanlarda belli bir yasal dzenleme de gereklidir. En uygun durum, yasa ve kendini dzenlemenin birbirini tamamlamasyla ortaya kar. Yayn sektr, etkisi, nfuzu, toplumsal ve kltrel rol nedeniyle geleneksel olarak dier medya sektrlerinden daha ok yasal dzenlemeye konu olmutur. Tm Avrupa lkelerinde hem kamusal hem de zel radyo ve televizyon sektrlerini dzenleyen yasalar vardr. Avrupa dzeyinde, European Convention on Transfrontier Television ve Television without Frontiers Directive gibi yaynclkta minimum standartlar garantilemeyi amalayan yasal aralar da bulunmaktadr. Yaynclk hizmetleri, genellikle yaynclarn yasa ve lisanslarnda yer alan ilkelere uymasn garantilemeyi amalayan dzenleyici yaplarn gzetim ve denetimi altndadr. Yayncl dzenleyen otoriteler tarafndan belirlenen davran kodlar ya da ynergeler, geleneksel anlamda kendini dzenlemenin bir rnei saylamaz, nk bu otoriteler medya endstrisinin kendi iinden kmaz. Yaynclk sektr, dier sektrlere gre daha fazla yasal dzenlemeye tabi tutulmasna karn, zellikle televizyondaki program snflandrmalar gibi konularda kendini dzenleme giriimleri iin alan bulunmaktadr. rnein, Fransada, televizyondaki artan iddet dzeylerinden aznlklarn nasl korunaca konusundaki kamusal tartmalar srasnda, bu konuda yasa karmak yerine filmleri ve dier programlar snflandracak ve yaynlarn zaman izelgelerine uymasn garanti edecek gnll bir sistem kurulmas konusunda anlalmtr. Sistemin dzgn almas, yaynclk lisansndaki koullara uygun olarak tamamen CSAnn (Conseil suprieur de l'audiovisuel) gzetimi altndadr. Yaynclar filmlerini snflandrrken szlemeden doan ykmllk altna girerler. CSAnn yaynclarn geerli snflandrmasna kar kma gc gz nne alndnda, bu sistemin geleneksel bir kendini dzenleme deil, zorlayc bir kendini dzenleme olduu da sylenebilir.

21

Trkiyede de benzer biimde, RTK tarafndan akll iaretler sistemi getirilerek, ocuklarn ve genlerin korunmas iin program ieriklerinin uyarc iaretlerle snflandrlmas yoluna gidilmitir. Kendini dzenleme yaptrmlarnn yeterince gl olmamas bazen de hibir yaptrmn bulunmamas nedeniyle, kendini dzenlemenin medyay, rnein kiilerin mahremiyetini ihlal etme, iddetten kanma ya da ar sansasyon eilimi gibi konularda caydrmada etkisiz kald ne srlebilir. Ancak, medya pratiklerinin kt rneklerine karn kendini dzenleme hl en nemli zm olarak grlmekte; zellikle zerinde ok fazla durulan, en ok tartma yaratan noktalarn yasada yer almamas gerektii zerinde uzlalmaktadr. Sonuta, medya alannda yasama ve kendini dzenleme arasnda ak ve zorunlu bir uygunluk ve birbirini btnleme olmaldr. Kendini dzenleme, srdrlmesi ve gelitirilmesi gereken bir sistemdir. Zorlayc ya da dayatc kendini dzenleme, en iyi uygulama olmasa da belli koullar altnda yararl olabilmektedir. En uygun dzenleme trnn belirlenmesinde ise bir lkenin ulusal zellikleri byk nem tamaktadr.

22

II. GAZETECLK ET eitli dnemlerde yaplan kamuoyu aratrmalarnda gazetecilik gvenirlik asndan son sralarda yer almaktadr. rnein, 1998 ylnda Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakf (TESEV) tarafndan hazrlatlan ve 2705 kii zerinde yrtlen bir aratrmada, Trk Silahl Kuvvetleri yzde 94 ile Trkiyede halkn en fazla gven duyduu kurum olurken, televizyonun yzde 51, basnn ise yzde 50 gven oranna sahip olduu belirlendi (Hrriyet, 28 Kasm 1998). 1423 Eyll 2000 tarihleri arasnda Taylor Nelson-Sofres-Piar tarafndan 2007 kii zerinde yaplan bir aratrmada ise Trkiyede halkn en gven duyduu kurumlar sralamasnda ilk srada yzde 78.9 ile Cumhurbakanl gelirken, medyaya gvenin sadece yzde 28,5 olduu ortaya kt (Medyakronik, 2000). 2005 ylnda ANAR aratrma irketinin krsal kesimde yapt bir aratrmada ise yzde 84.4 ile Trk Silahl Kuvvetleri en gvenilir kurum olurken YK ve medya yzde 45 oranyla gvenirlik sralamasnda son iki sray paylat (Yeni afak, 9 Ocak 2005). Uluslararas Stratejik Aratrma Eitim ve Danma Merkezi Platformunun Trkiye'de 15 ilde yaayan toplam 2 bin 100 denekle gerekletirdii ''Kurumsal ve Mesleksel Gvenilirlik'' anketinde ise gazetecilik yzde 35.28, televizyonculuk yzde 27.26 oy oran ile en az gvenilen meslekler arasnda yer ald (Zaman, 06 Kasm 2006). Medyann gvenilirliinin azalmas, yalnzca Trkiyeye zg bir sorun deildir. Gazetecilik mesleine kar uluslararas dzeyde bir gven yitimi olduu eitli aratrmalarla ortaya konmaktadr. rnein, ngilterede yaplan bir kamuoyu aratrmas gazetecilii, gvenirlik asndan 15. sraya yerletirmektedir ki, gazeteciler politikaclardan bile aada yer almaktadr. ngiliz Toplumsal Tutumlar aratrmas da okuyuculardan sadece yzde 15inin ulusal gazete muhabirlerine gvendiini ortaya koymutur (Keeble, 2004:3). 2000 ylnda ngilterede yaplan bir aratrma ise ngiliz halknn yzde 78inin gazetecilerin doruyu sylediine inanmadn ortaya karmtr (Sanders, 2004:2).

23

Gallup International ve Environics International tarafndan 6 ktada, 47 lkede, Temmuz-Eyll 2002 tarihleri arasnda 36 bin kii zerinde yaplan ve istatistiki deer olarak 1.4 milyar kiiyi temsil eden bir aratrmann sonularna gre, dnya genelinde halkn ounluu ulusal meclislere gvenmemekte ve medyay da gvensizlik asndan bu kurumlarla edeer tutmaktadr. Medyaya duyulan gvenin yzde 47 ile 49 arasnda deitiini gsteren aratrma, kresel dzeyde bir gven yitimini ortaya koymaktadr (Akam, 25 Ocak 2003). Uluslararas aratrma irketi GfKnn, 2006 ylnda, 20 lkede, 19 bin 674 kii ile grerek gerekletirdii Gven Endeksi Aratrmas da st dzey yneticilerle gazetecilerin en az gvenilen kiiler olduunu gstermektedir (NTV, 7 Austos 2006). Byle bir ortamda, gazetecilik etii zerinde en ok konuulan konulardan biri olarak belirmektedir. Basn etii, habercilik etii, medya etii gibi farkl isimlerle adlandrlan meslek etii, aslnda yazl, iitsel ya da grsel-iitsel iletiim aralarnda habercilik iiyle uraan gazetecilerin etiidir. Bazen basn ahlak olarak adlandrlsa da genel kullanmda ahlak ve etik nitelemeleriyle kastedilen eylerin rtt grlr. Bu noktada, gazetecilik etii tartlrken, gazeteciliin bir meslek dal olup olmad konusunda da sregelen tartmalar olduunu belirtmek gerekir. Bertrand (2000:23), gazeteciliin bir meslek olmadn ne srer: Gazetecilik kresel bir kuram ve sistemli bir bilgi kmesi ieren rgtlenmi bir bilim dalna dayanmamaktadr. Gazetecilik yapabilmek iin renme srecinden geildiini kantlayan bir niversite diplomas alnmas ya da bir takm snavlardan geilmesi zorunlu deildir. Gazetecilerin uygulama yapmak iin lisansa gereksinimleri olmad gibi, gazeteciler nadiren kendi kendilerinin patronudur. Bunun yan sra, mteri ve uygulayc arasnda hekimlik ya da avukatlk mesleklerinde olduu gibi dorudan bir iliki yoktur. Belsey ise etik ve profesyonalizmin genellikle bir arada olmasnn gerekli grlmediini ne srer ve bir meslein ne olduunu tartr: Geleneksel olarak bir meslek, yetkilendirilmi bir uzmann, bir cret
24

karlnda ve karlkl gven ve sayg temelinde bireysel bir mteriye bir hizmet vermesini gerektirir. Meslekler, uygulamann etik olarak dayand standartlar ihlal eden bir uygulaycnn son yaptrm olarak meslekten ihra edilmesi gibi yollarla cezalandrlmas biiminde denetlenirler. Bu anlamda gazetecilik, bugn profesyonel stat talep eden dier alanlarda olduu gibi (ki neredeyse her ura alan profesyonel stat talep eder) bir meslek olarak grnmez. Toplumsal, ekonomik ve teknolojik deiimler hizmet arayanlarla hizmet salayanlar arasndaki ilikiyi deitirdike, geleneksel meslekler bile genellikle geleneksel imgelerine uymakta baarsz olurlar. Bu durumda Belsey, vurgunun etik uygulama konusundaki fikirler ve bir etik koda ballk zerinde olmas gerektiini belirtir. Bu tr kodlarn yaylmas, etik uygulama fikrinin topluma nfuz etmesi anlamna geldiinden, samimi ve ciddi etkilere sahip olduklar srece honutlukla karlanmaldr (Belsey, 1998:8). Bennett (2000:291) ise gazeteciliin, ou meslek gibi, ilkin bir alma pratikleri dizisi olarak gelitiini, ardndan o pratiklere etkileyici mesleki rasyonalizasyonlar kazandrldn, son olarak da bu pratiklerin ilham verici bir mesleki idealler dizisinden ortaya ktn zannettirecek ekilde tarihinin yeniden yazlmas aamasna geildiini belirtir. Baka bir deyile, zaman iinde mevcut alma pratiklerinin betimlenmesi, bir ahlaki zorunluluk olarak deerlendirilmeye balanmtr. Etik davran kurallar olarak belirlenmi olan tm deneyimler, gazetecilik alannn yapsnn bu alan iinde belli bir konumu igal eden kii (muhabir, foto muhabiri, sunucu, redaktr, haber mdr, vb.) zerinden yeniden aktarlmasdr. Gazetecilik eitindeki temel sorunlar, gazeteciliin toplumdaki amalaryla ve doru deerlendirmeyle ilgilidir. Liberal yaklamda, basn serbest pazar ekonomisi iinde i gren herhangi bir sektrden farkl olarak demokrasiyle ilikisi erevesinde tanmlanr. Dolaysyla gazetecilik etiinin anlalmas, demokratik toplumlarda basna yklenen ilevlerle yakndan ilgilidir.

25

A. KAMU HZMET OLARAK GAZETECLK MESLE VE DEMOKRAS 1. Drdnc G ve Toplumsal Sorumluluk Klasik liberal kuram erevesinde gazeteciliin amac temellendirilirken, demokrasi ile basn ve basn zgrl arasnda vazgeilemez bir ba kurulur. Modern devlet ve kamusal iletiimin tarihsel olarak ezamanl kuramsallatklar dnldnde, basn zgrl kavram zerinden verilen mcadele, kamusal iletiim alann devletin denetim ve mdahalesinden kurtarma abasn ierir. Bu srete oluan liberal yaklamda, basn kurulular, serbest pazar ekonomisi iinde i gren herhangi bir sektrden farkl olarak demokrasiyle ilikisi erevesinde tanmlanr. Bu yaklama gre, basn demokrasiyi yaatmann ve gelitirmenin en nemli aralarndandr. Bu roln yerine getirebilmesi iin halk adna siyasal otoriteleri denetleyecek, kamunun gzcs roln stlenecek, toplumdaki farkl sesleri, oulculuu yanstacak biimde bir siyasal arena ilevi grecektir. Ksacas, medya kamu gzcs, halkn temsilcisi, bilgi verici olacaktr. Basnn, demokratik bir toplumdaki ilevini yerine getirebilmesi, dolaysyla demokrasinin ileyip geliebilmesi iin zgr bir ortamda almas gerekir. Bunu anlatmak iin, ifade zgrlnn ihlalinin yalnzca giriimcilerin zerinde deil, fakat demokrasinin sal zerinde de tc bir etki yapaca metaforu kullanlr. Is dnce ieklenen bitkiler donabilir veya lebilir ya da demokrasi deresinin akan sular donabilir. ok kullanlan bir baka metafor, fikirlerin serbest pazar metaforudur. Bu da demokratik bir toplumun insanlarn satlk mallarn gstermesine, fikirlerini dile getirmesine izin vermesi gerektii nermesine dayanr. Bu anlaya gre, en iyi rn en ok satar, en doru fikirler en ok satar (Jensen, 1997:37). Liberal anlayta oulculuk geree ve nesnellie ulamann bir arac olarak alglanmaktadr, nk eitlilik ve oulculuk sayesinde her trl gr ifade olana bulabilecektir. Metalarn serbest pazarda rekabet etmesi gibi, fikirler de serbest pazarda rekabet edecek bylece

26

iyinin ktden, yararlnn zararldan, yanln dorudan, gerek olmayann gerekten ayrmasn salayacaktr (Kaya, 1985:44-45). Liberal yaklamda iletiim alannn biimlenmesinin felsefi temelleri, zel giriimciliin, serbest rekabet koullarnn geerli olduu, pazar meknizmasnn belirleyici meknizma olarak grld bir anlay yanstmaktadr. Liberal anlayn basn konusundaki en yaygn metaforu ise denge arayn yanstan drdnc g metaforudur. Demokratik rejimlerde basn, dier gler yasama, yrtme ve yarg erki yannda drdnc bir g olarak grlr. Liberal demokrasi tezlerine gre, demokrasilerde zgr basn hkmet zerinde bir gzlemci gibi alarak, yurttalarn temel meseleler hakknda yargda bulunabilmesi iin gerekli bilgi ve haberi salar. Ayn zamanda yurttalar, farkl fikirlerin ve bak alarnn varlndan haberdar eden bir forum ilevi grerek, demokrasinin ok sesliliine katkda bulunur. Yine liberallere gre, gazetecilik ve demokrasinin mutlu beraberliini en iyi serbest piyasa salayabilir. Bu anlaya gre, siyasal gler tarafndan snrlandrlmayan bir piyasa, yurttalarn gereksinimlerini karlamas iin basna gerekli olan en iyi kurumsal ortam salar (ONeill, 1998:41). Ancak, basnda ve dier kitle iletiim aralarnda grlen tekelleme eilimleri liberal yaklamn sz konusu nermelerini kukulu hale getirmektedir. Serbest piyasa doas gerei tekelleme ve younlamay beraberinde getirmekte, medya alanndaki younlama ve medya sahiplerinden kaynaklanan basklar demokrasinin oksesliliine tehdit oluturmaktadr. Sonuta, piyasa tarafndan ynlendirilen medya, bir forum olarak demokrasinin gten dmesine neden olmaktadr. ONeillin (1998:31) deyiiyle, gazetecilik demokratik toplumlarda nemli bir rol oynad halde piyasa, gazetecilik ve demokrasi arasndaki ilikiyi baltalamaktadr. Gnmzde birok gzlemci, fikirler pazarnn satclarn ve alclarn birbirini duyamad ya da anlayamad, ahenksiz bir hale geldii konusunda uyarda bulunmakta, basn zgrlnn sadece satan eyleri yazma ve yaynlama z-

27

grlne indirgenmesinin demokrasileri snrlandrdn belirtmektedir. Liberal yaklamda, basn zgrl kitle iletiim aralarnn zel mlkiyet altnda olmas ve pazara devlet mdahalesinin bulunmamas ile zdelemektedir. Ancak, Liberal yaklamda nemli bir nokta da tekelcilie, tekellemeye ynelecek her trl oluumun, geree uzanan yolu tkad iin kesinlikle reddedilmekte oluudur. Haber ve bilgi tekelleri, bu tekelleri oluturanlara haksz bir g kazandraca gibi, ayn zamanda liberalizmin yadsd toplumsal gerein tek bir kaynak tarafndan belirlenmesi durumunu ortaya karr. letiim alannda mdahale ve liberalizmi badatran kavram ise btn baka alanlarda olduu gibi kamu yarar kavramdr. Serbest rekabet koullarn bozabilecek durumlarda, pazarn ileyiinde, kamusal gereksinimleri karlayacak meknizmalarla dzeltmeler yaplabilmelidir (Kaya, 1985:45-53). Medya younlamas nedeniyle, Liberal yaklam erevesindeki idealletirilmi pazar demokrasisinde gazetecilie yklenen ilevin tartmal hale gelmesi, yine Liberal yaklam iinde kalnarak retilen dzeltme abalarn gndeme getirmitir. Bu abalar, Avrupada kamu hizmeti, ABDde ise toplumsal sorumluluk kuram ad altnda sunulmutur. Toplumsal sorumluluk kuram, basnn liberal kavray erevesinde, basnn toplumsal sorumluluunun felsefi rasyonelini oluturmaktadr. Bu yaklamn temel grleri 1947 ylnda basn zgrlnn uygulamadaki durumu konusunda inceleme yapan Hutchins Komisyonu raporunda ortaya konmutur. Raporun yaynlanmas, gazeteciliin ahlaki boyutlarnn yeniden gzden geirilmesine neden olmu ve toplumsal sorumluluk kuramnn temeli olarak ilev grmtr (Kiran, 2000:94). Hutchins Komisyonunda, medyadaki sorunlara ve eksikliklere zm olarak medya profesyonellii gsterilmitir. Profesyonelliin anlam da gazeteciliin ilk ykmllnn kamuya hizmet etmek

28

olduudur. Gazeteciliin kamusal kara hizmet eden bir meslek olarak tanmlanmasyla, profesyonel sorumluluk ideolojisi, kendisine saysz taraftar bulmutur. Bylece, Currann (2002:222) belirttii gibi;
Bir zamanlar serbest pazarda kartlarn atmas yoluyla gvenceye alnan dnce ve bilgide oulculuk, tekelci medyadaki isel oulculuk araclyla yeniden yaratlabilirdi. Haberin aktarlmasnda sansasyona ve nemsizletirmeye dnk pazar basklar, bilgilendirmeye ballkla ortadan kaldrlabilirdi. Bylece, yapsal bir reform yapmadan da medyann demokratik rol onarlabilirdi.

Hutchins Komisyonu, medyann nasl olmas gerektiine ynelik be maddelik nerilerine ek olarak yeni bir yaklam gereksinimini vurguluyordu. Bu gereksinim, Fred S. Siebert, Theodore Peterson, Wilbur Schramm tarafndan 1956da yaymlanan Basnn Drt Kuram (Four Theories of the Press) adl kitapla karland. Yazarlar, kitapta otoriter, Sovyet komnist (otoriter modelin biraz deiii), liberal ve toplumsal sorumluluk (liberal modelin biraz deiii) adn verdikleri birbirleriyle rekabet eden drt basn kuramn akladlar (Iggers, 1998:46). Toplumsal sorumluluk kuram, basna liberal kuram erevesinde yklenen ilevleri kabul eder. Ancak, bu ilevlerin baz medya sahipleri ve iletmecileri tarafndan yorumlanmasna ve basnn onlar yerine getirme biimine kar bir honutsuzluu yanstr (Bugeja, 1996:45). Toplumsal sorumluluk kuramna gre, basnn ekonomik sisteme hizmet etme grevinin demokratik srecin gelitirilmesi ya da kamunun aydnlatlmas gibi dier ilevlerden nce gelmemesi gerekir. Kuram, gl ve toplumsal olarak sorumlu olmas iin tekelci medyaya ykmllk getirme gereksinimi olduu nermesine dayanr. Aksi halde, bir devlet kuruluunun sorumluluu salamas zorunluluu doabilecektir. Bu kuramn en nemli ncl, zgrln beraberinde gelen ykmllkler tad ve ada toplumda kitle iletiim aralarnn baz temel ilevlerini yerine getirebilmeleri iin ayrcalkl bir konumdan yararlanan basnn sorumlu olmaya zorlan29

mas gerektiidir (Kiran, 2000:93). nk ancak, basnn sorumluluklarn tand ve onlar kendi politikalar temelinde yerine getirdii lde, liberal sistem toplumun gereksinimlerini karlayabilecektir. Gazeteciliin amac temellendirilirken dayanlan toplumsal sorumluluk kuram, tm snrllklarna karn, gazeteciliin meruiyet temelini oluturmada hl nemini korumaktadr. Etik ilkelerin kavramsal bir temeli olarak basnn toplumsal sorumluluu kuram zerinde geni, ancak evrensel olmayan bir onama vardr. Ana dnce, haber medyasnn bir btn olarak topluma kar bir sorumluluu olduudur: Kamuya bir demokraside etkin katlmclar olarak ilev grmesi iin gereksinim duyduu enformasyonu salamak. Bu dnceden genellikle yaamsal enformasyon olarak sz edilir (Iggers, 1998:46). Hutchins Komisyonunun belirledii sorumluluklar arasnda birincisi de gnn olaylarn ve bunlarn anlamlarn doru ve kapsayc bir biimde sunma sorumluluudur; dier sorumluluklar, bireylerin ve toplumsal gruplarn fikirlerinin deiimi iin bir forum (market place) salama ve toplumun deerlerini dile getirme ve aklamas iin bir ara salama sorumluluklardr. Hutchins Komisyonu raporunun, basn kamu yararna hizmet eden bir kurum olarak tanmlamasyla, basn konusunda vurgu, zgrlklerden sorumluluklara kaymtr. Ancak, burada korunmak istenen yap deimemitir: Serbest rekabet ortamnn salanmas. Serbest pazar ideolojisinin egemen olduu toplumlarda, zel bir giriim olarak basn kr amacyla kurulmakta ve bu amacna kamu hizmeti ad verilen faaliyetlerden geerek ulamaktadr. Medya, tarihsel sre ierisinde devlete kar mcadele ederek drdnc g nitelii kazanm ve amacn yurttalar glendirerek demokrasiyi gelitirmek olarak tanmlarken; zaman iinde sermayeyle btnlemi ve onun karlarnn szcs durumuna gelmitir. Toplumsal sorumluluk kuramnn gazetecilii kamu hizmeti olarak nitelemesine karn temeldeki yapnn deimemesi gazeteciliin demokrasiyle ilikisini sorunsal olmaktan kurtaramamtr. Alana yaplacak mdahaleleri meru klan kamu hizmeti kavram da, Yeni San he30

gemonyasnn kurulmasyla birlikte, pazara mdahale ile liberalizmi badatrma ilevini yitirmitir. 1980li yllardan itibaren iletiim alannda da hzla uygulamaya geirilen dereglasyon ve zelletirme politikalaryla korumac engellerin kaldrlmas, medyann sermaye ve sahiplik yapsn deitirmi, medyay kapitalizm iin son derece krl bir birikim alan haline getirmitir. Neo-liberal dnemde, endstriyel lekte simgesel retim yapan medyann topluma bilgi ve haber verme ilevi de ikincil bir konuma itilmitir. Yeni gelimeler nda, gazeteciliin demokrasiyle ilikisi ve bu ilikide nemli bir rol oynayan gerei anlatma, nesnellik ve tarafszlk gibi kavramlar gazetecilik etiinde yeni tartmalara neden olmutur. 2. Gerei Anlatmak ve Kamu in Gazetecilik Liberal yaklamda gazeteciliin temel amac gerei anlatmak olarak ortaya kmaktadr. Gerei anlatmak, btn gazetecilik etik kodlarnda vurgulanr. Bu noktada, gerei aktarrken dnyann nesnel bir resminin nasl sunulaca sorusu ortaya kar. Gerek, olgu dzeyinde dnldnde, temel soru gazetecilerin kendilerini olaylar aka grmekten ve ifade etmekten alkoyacak herhangi bir yanllktan syrlmalarnn olanakl olup olmaddr. Aksine gerek, byk resim dzeyinde dnldnde soru, eyleri gerekte olduu gibi grebileceimiz bir perspektif ya da bak asnn bulunup bulunmadyla ilgilidir. Dolaysyla Iggers (1998:138), nesnelliin, hem ilemsel norm hem de epistemolojik bir nesne olarak reddedilmesi, ancak kesinlik, doruluk ve sansasyonalizmden kanma gibi deerlerin nemini srdrmesi gerektiini vurgulamaktadr. Buna karn, Liberal yaklamda basnn felsefi rasyonelini oluturan toplumsal sorumluluk kuram, nesnellik kavramna merkezi bir rol vermektedir. Bir demokraside yuttalarn ykmllklerini yerine getirebilmeleri iin gnn olaylarnn ve dnyann gvenilir bir resmine, yani olgulara uyan bir resmine sahip olmalar gerekir. Bylece,

31

haber medyasnn rol konusundaki bu anlay, gazetecilik etiinin ilkeleri iin kuramsal bir temel salar. (Iggers, 1998:47). Gazetecilik etik kodlarnda ska vurgulanan nesnellik, gazetecilerin bir bilim adamnn yapt gibi, olaylarla olan znellikten uzak ilikilerini ve olaylar aktarrken kendi znelliklerini dlayabilme yetilerini ifade eden pozitivist bir anlay yanstmaktadr. Nesnellik kavramna gre; haberde kiisel olmayan veriler yer almakta, hibir bireysel deer yargs bulunmamaktadr. Haber/haberci siyasal ve ideolojik bakmdan tarafszdr. Tarafszlk, siyasal eilimlerden arnma durumunu, yani haberde olay ve yorum arasna konulmas gereken snr gsterir. Tarafsz davranmay amalayan gazeteciler halkn gndeminde olan nemli konular seerler, bu konularda kimlerin taraf olduuna karar verirler, bunlarn temsil ettii grleri ve kiileri nesnel bir ekilde okuyucuya aktarrlar. Tarafszlk, gazetecilik pratiklerinin tarihsel geliimi iinde doup gelien bir ilkedir. Gazetelerin nemli oranda siyasal partilerin himayesine baml olduu bir devirde, Amerikan gazetecileri halktan ok patronlarna kar sorumluydular. Ancak, 1840larda dk fiyatl gazetelerin ortaya kyla birlikte gazeteler, ekonomik adan artk siyasal partilere deil, reklamclara baml hale geldiler. Bylece ucuz gazetelerin yaymclar siyasal bir tarafszlk duruu taknabilme olanana kavutular. Hamilton (2003), gazetelerin daha ok okuyucuyu ekmek iin partizan sunumu brakmay genellikle daha krl bulduklarn belirterek, nesnelliin ticari bir rn olarak pazarda nasl gelitiini incelemitir. Buna gre, 18. ve 19. yzyllarda siyasal partiler, seim sonularn etkilemek iin Amerikadaki gazetelere dolayl ya da dolaysz destek salamlardr. 19. yzyl sonlarnda ise bask teknolojisindeki yenilikler ve okuyan kamunun byklndeki demografik deiiklikler, kamusal meselelere nesnel ya da tarafsz yaklamlar benimsemeyi gazeteciler iin daha krl hale getirmitir. nk siyasetin nesnel sunumu, gazetelerin reklamclara satmak iin hem Demokrat hem de Cumhuriyeti okuyucular ekmelerine olanak veriyordu. Belli
32

bir okuyucu kmesini uzaklatracak partizan materyali terk etmek, yeni okuyucular ekerek maliyeti yayma politikas gden gazetelerin iine geliyordu. zetle, 19. yzylda haberin meta olarak deerinin ve neminin artmas, gazetecilikte haber verme ynnden znel haber verme yerine nesnel olarak haber verme ilkesinin benimsenmesine yol amtr. Nesnel haber vermenin temelinde, haberin taraf tutmadan, dengeli bir biimde verilmesi yatmaktadr. Nesnel habercilik anlay, olgular vurgulayan bir haber yazma biimi olarak 1860lardan sonra ABDde gnlk kullanma girmi, daha sonra dier lkelerce de benimsenmitir (Tokgz, 348). Gazetecilikte nesnellik, gereklik iddialarnn bilimsel hipotezler gibi srekli ve dikkatli bir aratrmaya konu olmasn gerektiren bir ilke olarak kavrandnda, eletirel ve sorgulayc bir yntemdir. Iggersa (1998:66) gre, nesnellik gazetecilikte sistematik bir kuku yntemi olarak kullanlabilme kapasitesine sahiptir, fakat uygulamada, kurumsallatrlm biiminde, naif bir realizm trne dnm ve 1920lerin balarnda yrrle konan kodlarn oundaki birka etik ilkeden sadece biri gibi grnmesine karn, nesnellie ilikin yntemler dizisi, gazetecilik pratiinin merkezi durumuna gelmitir. Nesnellik konusundaki geleneksel yaklamlar gazetecilerin tarafsz bir duru almalarn, bu srete kendi bak alarn yadsmaya gtrr. Bu tr bir nesnellik gr, etik ilkelerde vurgulanmasna karn gazetecileri etik yarglamalarda bulunmaya tevik edici zellikte deildir, nk etik yarglar znellik gerektirir. Dolaysyla, belli bir gr asna sahip olmann mutlaka kt bir ey olmadnn anlalmas, toplumda seslerini yeterince duyurma olana olmayan kesimleri de kapsayacak yeni gazetecilik pratiklerinin tartlmasna yol amaktadr. Yurtta gazetecilii, militan gazetecilik, bar gazetecilii gibi gazetecilik pratikleri, gazetecinin tarafsz gzlemci/aktarc rolnden syrlarak olaya mdahale etmesini gerektiren aktif katlmc bir tutumu onaylayp tevik etmektedir. Bunlardan zellikle yurtta gazetecilii pratikleri, 1990l yllardan itibaren gazeteciler ve akademisyenler
33

arasnda hararetli tartmalara sahne olduu iin zerinde durulmaya deerdir. Kamusal gazetecilik olarak da bilinen yurtta gazeteciliinin ortaya kmas, Yeni-Sa politikalarn medyann yapsn dntrmesiyle yakndan ilgilidir. Liberal kresellemenin ivme kazanmasyla birlikte medya devlerinin byk bir g haline gelmesi, Uluslararas Para Fonu, Dnya Bankas ve Dnya Ticaret rgt gibi kresel glerin dayatt ideolojik savata medyann byk bir mcadele silah olarak kullanlmas, yurttalara arptlm, deitirilmi, ynlendirilmi haberler sunulmas, medyaya duyulan gveni giderek azaltmtr. Bu durumda insanlar, giderek daha az gazete okumakta ya da televizyon haberlerini izlemekte, izledikleri haberler karsnda tepkisiz bir kitleye dnmekte, btn bunlar da gazetecilii bir meslek olarak andrmaktayd. Medya kar-g olma ilevini, kendisine atfedilen drdnc g olma ilevini yitirince, Ignacio Ramonet, drdnc g medyay denetleyen, gerektii zaman haber arptmalarn ve eksik bilgilendirmeleri aa karan bir beinci gce yani yurtta gcne olan gereksinimi gndeme tad (nceolu, 2004). Bu srete ortaya kan yurtta gazetecilii, Dnya Yaynclar Birlii'nin (World Editors Forum) 1998de Japonyada yaplan forumunda tartld. zleyen yllarda medya, kendi konumunu sorgulayp, zeletirisini yaparken, okura kar sorumluluunu daha sk vurgulamaya balad. Haber yeniden tanmlanarak, izleyicilere yurtta olarak, grevlerini yerine getirebilmeleri iin gerekli bilgi altyapsn salayacak bir gazetecilik anlaynn oluturulmasna alld. Yurtta gazeteciliinin amac, yurttalarn zmszlk ve yabanclama duygularnn stesinden gelmelerini salayabilmek iin onlar katlma tevik edecek olanaklar yaratmaktr. Haberin oluma srecinde yurttalara sz hakk tanyarak, bir kamusal tartma ortam yaratmaya alr. Yurttan/kamunun medyaya kar bilinlendirilmesi, eletirel bak asyla yaklaabilmesi iin medya okur-yazarln gelitirmeye nem verir. Yurtta gazetecilii, baz haber rgtlerinin kendi topluluklaryla balarn glendirme

34

abalarnn bir paras olarak, sorun zmede ve hangi konularn haber deeri olduuna karar vermede kamunun katlmn vurgulayan bir haber yaklamn ifade ettiinden, yoklamalarn, odak gruplarn, topluluk toplantlarnn ve dier halk anlama giriimlerinin bir birleimini gerektirir. Topluluk neyle ilgilendiini, karlat en nemli sorunlar ve onlar zmede medyann nasl yardmc olabileceini gazetecilere anlatr. Bu tr bir vekillik ve ortaklk, medya ile halk arasndaki ilikileri engelleyen gvensizlii en azndan ksmen krmak iin tasarlanmtr (Seib ve Fitzpatrick, 1997:196). Geleneksel tek ynl haber ak yerine okurlarla karlkl iletiimi amalayan bir gazetecilik tarznn yaratlmasnn amalanmas, gazetecinin rolnn de yeniden tanmlanmasn gerektirmitir. Bu durumda gazetecinin geleneksel rolnn sorgulanmasna neden olacak tartmalar ortaya kmtr. Bu tartmalar, gazetecilerin, sistemin aksayan yanlarn sorgulamakla m yetinecekleri, yoksa zmlerin giriimcisi mi olacaklar; bamsz gzlemciler olarak m kalacaklar, yoksa katlmc aktivistler mi olmalar gerektii gibi etik sorunlar ierir. Yurtta gazeteciliini savunanlar, basn-topluluk balarn glendirmenin, haber medyasnn ayrcalkl ve iktidara sahip glerle giderek samimi hale geldii algsn telafi etmeye yardmc olabileceini ne srmektedirler. Baz eletirmenlerin ve gazetecilerin yurtta gazeteciliini, medyann iinde bulunduu durumdan bir kurtulu umudu olarak grmesine karn, ana akm medya eletirmenleri, gazetecilerin gzlemci rollerini terk edip katlmc ya da savunucu haline geldiklerinde hem tarafszlklarn hem de gvenilirliklerini yitireceklerini ne srerek iddetle eletirmektedir. Yurtta gazetecilii ok tartlmasna karn, henz net bir tanm yaplmamtr. Ayrca, ok farkl gazetecilik pratikleri yurtta gazetecilii ad altnda toplanmaktadr. Genel zellikleriyle yurtta gazetecilii, meslekteki gven yitimi sorununu, yurtta haber toplamann ve yazmann odana alarak amaya alan bir etik anlaya sahiptir. Bu anlayn, liberal basn etii yaklamnn nesnellik ve tarafszlk kav35

rayna ters dmesi bir yana, ska gndermede bulunulan yutta, topluluk, kamu gibi kavramlarn henz herkes tarafndan kabul gren tanmlarnn yaplamamas gazetecinin sorumlu olaca kesim konusunda belirsizliklere yol amaktadr. Eer toplumsal g dengelerinin eit olmad bir ortamda gazeteci de tarafsz olmak zorunda deilse, bu durumda kimin tarafn tutaca siyasal bir soru olarak ortaya kmaktadr. Bu siyasal soruyu serbest pazar koullarnda ileyen basn kurulularnn yantlayaca dnlrse, ekonomik genin gz nnde tutulmas gerektii aktr. nk geleneksel gazetecilik pratiklerinin karlat sorunlarn ve zorluklarn byk bir blm kamuya hizmet etme ile pazara hizmet etme arasndaki kanlmaz atmadan kaynaklanmaktadr. Dolaysyla nesnellik ve tarafszlk ilkelerinin ancak tekelleme ve sahiplikten kaynaklanan temel sorunlarn sorguland bir dzlemde tartlmas verimli olabilecektir. Ancak, postmodernizmin etkisiyle tartmalarn farkl bir dzlemde yapld gzlenmektedir. Postmodernizmin etkisi ile gazeteciliin temel amacnn gerei anlatmak olduu nermesi sorunsal haline gelmitir. Bir olayn ya da metnin oulcu bir yap tadn, hem katlmcnn hem de gzlemcinin gr noktasna baml olacan, dolaysyla dnyada ne kadar toplumsal bak as varsa o kadar gereklik olacan ne sren postmodernizm, pozitivist bilgi kuramnn savunulamazl argmann gelitirmektedir. Bu durumda nesnellie uygun bir hakikatin varlndan sz edilemeyecei gibi, gerekte devam eden eylerin hibir zaman kesin olarak belirlenemeyecei ve aklanamayacan kabul etmek gerekir ki, bu da gazeteciliin Liberal yaklamdaki temelini yok etmek anlamna gelir. Tm dsal gereklik, geni bir retim, sahnelenen bir yarat ise, o zaman gazeteciler tarafndan haber verilen gereklik de geni bir gazetecilik retimidir ve sahnelenmi bir gazetecilik yaratsdr. Eer bu nermeler kabul edilirse, gerekte ne olduunu haber verme roln yerine getirmek de gazeteciler asndan olanakszdr. Richardsn (2005) da belirttii gibi, gazeteciliin son yllarda maruz kald eletirilerin ounu bu tip nermeler olutur-

36

maktadr. Gazeteciler, olaylarn toplumsal inalar olduklarn, gazetecilie ilikin olaylarn sadece gazetecilie ilikin inalar olduklarn anlayamamakla; eski moda hakikat ideasna sahip olmakla; nesnellik nosyonuna sarlmakla; alt karmak dnyay tanmada baarsz olmakla, ampirizm ve pozitivizmin en son kalesi olmakla sulanmaktadrlar. Gazetecilik pratikleri asndan bakldnda, olaylarn ilgili her birey tarafndan farkl biimde algland bilinmektedir. Gazetecilikte gerei anlatmak da ok sayda kart gr, farkl bak asn haberletirmek anlamna gelmektedir. Haberde gerek, eitliliin ve karmakln bir temsili olarak ortaya kar. Bu noktada gazeteciliin rasyonel kabul edilebilirlik ltleri, kesinlik, tamlk, drstlk ve nesnelliktir. Snrllklara sahip olsalar da sz konusu ltler, gazetecilik etiini gelitirmede hl nemlerini korumaktadr. Richardn (2005:115-116) vurgulad gibi, gazetecilikte, kurmacadan farkl olarak, meseleye ilikin bir hakikat vardr ve bu nesnelliin gazetecilikte amalad eydir. Bir baka deyile, olaylarn onlarn haber verilmesinden bamsz ynleri vardr ve gazeteciler, bu ynlerin haberletirdikleri gibi olduunu gstermeye almay srdrmelidirler. znel gereklik yaklam ise, tam doruyu bilmenin olanaksz olduu varsaymna dayandndan dolay, mutlak grecilie gtrerek uygulamada enformasyonun doruluunu aramaktan vazgemek anlamna gelebilir. Bu ise dorunun varln tmyle kuramsal bir sorun haline getirir (Encabo, 2002:458). Btn grlerin ve inanlarn eit olarak geerli ya da geersiz olduunu karsama noktasna varabilecek bir postmodern anlayta, deerlerin ve dolaysyla etiin de bir anlam olmayacaktr. Dolaysyla, gazetecilikte nesnel gereklik anlay, insanlarn serbest dnce pazarnda dolaan doru ve yanl bilgilerden yola karak dnya hakknda gerei bulabilecekleri eklindeki dnceyi reddetmelidir. Ama ayn zamanda her eyin greceli olduu bir dnyada nesnelliin olanaksz olduunu ne sren epistemolojik kukuculuu da reddetmelidir.

37

B. GAZETECLK MESLEK LKELER Gazetecilikle ilgili meslek kurulular tarafndan, gazetecilere yol gstermek ve gazetecilerin uymalar gereken kural ve davranlar belirlemek amacyla gazetecilik meslek ilkeleri gelitirilmitir. Gnlk kullanmda ou zaman gazetecilik etii denilince sz konusu meslek ilkeleri akla gelmektedir. Bu erevede, gazetecilik etiinden sz edilmesinin balangc 19. yzyla kadar gider. Bir gazetecilik etii koduna en eski referans 1840larda grlr (Iggers, 1998:58). Gazetecilik etiine gnderme yapan basn eletirisinin ilk bilinen rnei ise 1889da yaynlanmtr. 1896 ylnda, Galiyadaki Polonyal gazeteciler kendileri iin bir grevler listesi ve bir onur mahkemesi oluturdular. 1910 ylnda, Kansasta bir basn dernei, yaynclara ve editrlere uygulanan bir dizi kural benimsedi. 1923te, Amerikan Gazete Editrleri Dernei gazeteciliin yrtlmesine ilikin bir dizi ilke benimsedi ve izleyen ylda Kansas Devlet niversitesinden Nelson Crawford, basnn kamusal sorumluluun ve kamusal hizmetin bir arac olduunu ne srd, gazetecilik etii konusundaki ilk ders kitabn yazd (Richards, 2005:7). 1924 ylnda, bir dzine gnlk gazetenin yarsndan fazlas kendi kurallarna sahipti. lk ulusal kurallar, Fransada 1918 ylnda SNJ gazeteciler birlii tarafndan kabul edilen Charte des devoirs idi. lk uluslararas kurallar ise InterAmerican Press Association tarafndan 1926 ylnda oluturuldu. 1939da, Uluslararas Gazeteciler Federasyonu (FIJ) kendi onur kurallarn yaynlad (Bertrand, 2000:44). Uluslararas Gazeteciler Federasyonu (The International Federation of Journalists) da 1954 ylnda Bordeauxda gazetecilerin meslek ahlak sorunlaryla ilgilendi ve gazetecilerin grevleri hakknda bir bildiriyi kabul etti. lk ahlak ilkelerinin ortaya kmas tarihsel olarak ada basnn ilk ortaya kt batl lkelerde gereklemitir. lk kodlar geen yzyln balarnda Polonya ve Birleik Devletlerde profesyonelleme ynndeki genel hareketlerin bir paras olarak ortaya kt. Avrupada ise bu tr kodlar, yava yava benimsendi. I. Dnya Savandan sonra svire, Fransa ve ngilterede, II. Dnya Savandan hemen
38

sonra talya ve Belikada, 1960larla 1970lerde spanya ve Portekizde gazetecilik kodlar oluturuldu (Keeble, 2004:13). Basnn, ilk dnemlerde devletin, daha sonralar ise younlaan sermayenin denetimine kar verdii zgrlk mcadelesinde etik konusu her zaman nemli bir yer tutmutur. Etik kodlardaki temel kurallar ve deerler kltre, sosyoekonomik konuma ve siyasal rejime gre deise de ou kodda temel kurallar ayndr. Medya etii konusundaki literatrde, genellikle Avrupa kodlarnda meknik bir yaklam benimsendii vurgulanmaktadr. Avrupadaki gazetecilik kodlar basn zgrln korumada ve medyay kamusal hizmet iin glendirmede yasalarn gcne ve mesleki uygulamalara daha ok baldr. Buna karlk, ABDde etik karar verme genellikle gazetecinin yeteneine dayandrlr. ABDde gazetecilik etiinin uygulanmasnn gazeteciye kalmasnn bir nedeni, kukusuz basna zgrlk veren anayasal korumadr. Bu durum, gazeteciliin uyguland evrenin ABD ve Avrupada farkllamasn da beraberinde getirmektedir. Medya alanndaki etik kodlara bakldnda, temeli oluturan etik sistemler grlebilir. Bugn Bat dnyasnda yaygn olarak kullanlan medya etik kodlar, genellikle Yahudi-Hristiyan kltrnden kaynaklanan nde gelen ahlaki kurallar zerine kurulmutur. nde gelen ahlaki kurallar, zel durumlarda neyin etik olarak niteleneceine karar verilmesi zerinde bir etkiye sahiptir. Dolaysyla bu kodlarn islami kltre, Konfys kltrne ya da Budist kltrne de yeterli biimde hizmet edip etmeyeceinin sorgulanmas gerekir (Peters, 1999:72). Bugn medya alannda saylar giderek artan ok sayda davran kodu bulunmaktadr. Hemen her meslek rgtnn kendi yeleri iin etik kodlar oluturmas neredeyse moda haline gelmitir. Sz konusu kodlarn ou ksa belgelerden olusalar da giderek daha uzun etik kodlar oluturulmasna doru bir eilim vardr. Dier yandan, kodlar olumlu (tevik edici) ya da olumsuz (yasaklayc) biimde ifade edilmi olabilirler. Bir davran kodu, gerektirim ve yasaklamalarn ihlallerini yaptrmlarla donatan denetimsel bir ileve sahip olabilecei gibi
39

eitimsel bir ileve de sahip olabilir; nk bir gazeteciden nelerin beklendiini retir, gazetecilii profesyonel bir meslek olarak ina eden temel dnceyi ve yeterlik ltlerini aklar ve tevik eder (Belsey ve Chadwick, 2002). Kodlarn ierii ise onu hazrlayan meslek rgtlerine ve o lkedeki yasal dzenleme sistemlerine bal olarak deimektedir (Harris, 1998:86). Ancak, amalar iki noktada toplanabilir. Bunlardan biri gazetecilik grevini/misyonunu koruma altna almaktr. Bu misyon en iyi biimde gazetecinin toplumsal sorumluluu balkl metinlerde grlebilir. Etik kodlarn ikinci amac ise gazetecilik mesleinin gvenilirliini gvence altna almak ve meslein saygnln ve onurunu korumaktr (rvan, 2003). Harris (1998), etik kodlarn ierdii meslek ilkeleri, sz konusu kodlarn kimlerin iine yaradn lt alarak incelemektedir. Gazetecilerin etik ilkelerinden halkn yararland dnlse de aslnda bu kodlardan gazetecilerin bir ekilde ilikide bulunduu kiiler ya da halkn bir kesimi yararlanmaktadr. Buna gre, gazeteciler iin konulan kodlardan dorudan yararlanan kesim vardr. Birincisi, gazetecilerin altklar medya kurulularnn okuyucular/dinleyicileri/izleyicileridir. kinci olarak gazetecilerin haberlerini oluturan malzemeyi topladklar kiiler gelir. nc kesimi ise gazetecinin haberine konu olan kiiler oluturmaktadr. Genel olarak bakldnda etik kodlar, bu kesimde bulunan insanlarn yararna olarak, onlarn karn korumaya ynelik hkmler iermektedir. Gazetecilerin etik ilkelerinden halkn yararland dnlse de aslnda bu kodlardan gazetecilerin bir ekilde ilikide bulunduu kiiler ya da halkn bir kesimi yararlanmaktadr. Gazetecilik etik kodlarnda yer alan gerekleri aktarmak, nesnellik, tarafszlk, dengelilik, doruluk, kesinlik, tamlk gibi ilkeleri vurgulayan hkmler, haberlerin hitap ettii okuyucu/dinleyici/izleyicilerin karlarn korumaya ynelik olarak ortaya kmaktadr. Bylece okuyucu/dinleyici/izleyicilerin ynlendirilmek-

40

ten korunup kendi gnlk kararlarn verirken bu haberlerdeki bilgilerden yararlanmalarnn salanmas amalanmaktadr. Ayrca, haberyorum ayrmnn yaplmas ve ilan/reklam niteliindeki yaynlarn bu niteliklerinin mutlaka belirtilmesini gerektiren hkmler de okuyucularn ynlendirilmesini engellemeye ynelik olarak ortaya kmaktadr. Bunun yannda iddeti zendirici, insani deerleri incitici yaynlardan kanmak da haberlerin hitap ettii kesimlere yarar salayan etik kodlar arasndadr. Meslek ilkeleri arasnda yer alan kaynaklarn gizliliini korumak, sakl kalmas kaydyla verilen bilgilerin (off the record) kamu yarar gerektirmedike yaynlanmamas ve haberi oluturacak malzemeyi toplarken yanltc yntemlere bavurmamak gibi ilkeler gazetecilerin haber kaynaklaryla ilikilerini dzenlemektedir. Bylece gazetecinin kendisine bilgi veren kiilerin gvenini ktye kullanmas engellenmeye allr. Mahremiyetin ihlal edilmemesi; haber toplama srasnda kiilerin taciz edilmemesi; hi kimsenin rk, cinsiyeti, ya, toplumsal konumu ve dini inanlar nedeniyle aalanmamas; kiileri kk dren ve iftira nitelii tayan yaynlardan kanlmas; sulu olduu yarg kararyla kesinlemedike kimsenin sulu ilan edilmemesi gibi ilkeler ise haberlere konu olan kiileri skntya sokabilecek veya rahatszlk verebilecek davranlar engellemeye yneliktir. Cevap ve dzeltme hakkna sayg gsterilmesi gerektii ynndeki hkm de haberlere konu olan kiilerin korunmasna ynelik olarak ortaya kmaktadr. Etik ilkelerin ieriinin incelenmesinde, sz konusu ilkelerin yarar salad kesimler arasna gazeteciler ve gazetecilik meslei de eklenebilir. Gazetecilii kamusal bir grev olarak niteleyen ve zel ama ve karlara alet edilemeyeceini vurgulayan; baka medya kurulularndan alnan haber ve grntlerin kaynak belirtilmeden yaynlanamayacan belirten; gazetecinin grevini, tad sfatn saygnlna glge drebilecek yntem ve tutumlarla yapmaktan saknmasn tleyen ilkeler, gazetecilik mesleinin saygnln ve gvenilirliini korumaya ynelik olarak gelitirilmitir. Baz kodlarda
41

ise gazetecinin grevini yaparken karlaaca engellerin stesinden gelmesinde onu desteklemeye, alma koullarn iyiletirmeye ynelik ilkeler yer almaktadr. Bu tr kodlara TGCnin Trkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesindeki Gazetecinin Haklar baln tayan blm rnek gsterilebilir. Bu blmde, gazetecinin meslek ilkelerine aykr i yapmaya zorlanamayaca; tm bilgi kaynaklarna serbeste ulama, olaylar izleme ve aratrma hakkna sahip olduu; gereinde iletmenin ileyiini belirleyen kararlarn alnmasna katlmas gerektii; rgtlenme ve kiisel szleme yapma hakkna sahip olduu gibi ilkelere yer verilmektedir. Basn meslek ilkelerinde sz geen dev, ykmllk, hak gibi kavramlar hem etik hem de hukuk alannda yer almaktadr. Ancak, hukukla etik ayn ey deildir. Bugn bir yarg etiinden sz edilmesinin nedeni de budur. Medya yasalar inemeden de ciddi zararlara yol aabilir; nk yasa tarafndan izin verilen davranlar, meslek etiine aykr olabilir. Gazetecinin haber kaynaklarndan hediye almas gibi. Bazen de etik yasal olmayan davranlara hogryle yaklaabilir. Kamuoyunun genel karlarna zarar veren bir yolsuzluu ortaya karmak iin gazetecinin bir belgeyi almas gibi. Gazetecinin iini gereken biimde yapabilmesi iin zgr bir ortamda almas gerektii, bu nedenle gazetecilik alannn yasa ile deil etik kodlarla dzenlenmesinin daha uygun olaca savunulur. Ancak, yasa her zaman snrlayc deildir, bazen medyann iini yapmasna yardmc olabilir. rnein sve basn yasas, haber alannda alanlara bir dizi garanti salamtr, sava zamannda bile hibir sansr uygulanmamaktadr, resmi arivlere herkesin erime hakk vardr ve eer mahkemeye karsa gazeteci ok zel bir korumadan yararlanabilir (Bertrand; 2000:21). eitli basn meslek ilkelerinde yer alan baz hkmlerin de ayn zamanda yasalarla desteklendii grlmektedir. rnein, Trkiyedeki basn meslek ilkelerinde vurgulanan kaynaklarn gizliliinin korunmas ya da cevap ve dzeltme hakknn tannmas gibi ilkeler ayn zamanda Basn Kanununda da yer almaktadr.

42

C. ETK LKELERN ZLENMES Etik deer ve ilkelerin belirlenmesi tek bana gazetecilerin etik davranmasn salamaya yetmeyecektir. Uygulanmayan bir etik ilke ahlaki adan ne kadar mkemmel olursa olsun bir yarar salamayacaktr. Etik gerekliliklerin kabul ettirilmesi iin bunlarn uygulanmasn izleyecek uygun bir meknizmaya gereksinim duyulacaktr. Etik kodlarn etkili olabilmeleri ve saygnlk kazanabilmeleri iin yazl etik ilkeleri iermeleri, zdenetim meknizmalarna ya da kendi kendini snrlamay salayacak bir meknizmaya sahip olmalar gerekmektedir. Dolaysyla medya kurulular ve gazeteciler, medyann yasal bir otoritenin mdahalesine gerek kalmadan meslek kurallarn ve etik ilkelerini belirlemesini ve bunlara uyulmasn salamak iin eitli yntemler gelitirmilerdir. Basn zgrln korumak ve kamuoyunun gvenirliini sarsacak davranlara engel olmak iin gelitirilen ve kendi kendini dzenlemeyi salayan yntemlerinin balcalar etik komiteler, ombudsman, basn konseyi ve medya gzlemevleridir. 1. Etik Komiteler Baz gazetecilik meslek rgtleri, yalnzca yelerinin uymas gereken etik ilkeleri belirleyip duyurmakla yetinirken, baz gazetecilik rgtleri iinde etik kodlarn uygulanmasnn izlenmesi iin etik komisyonlar oluturulmutur. Bu komisyonlar, gazetecilerin rgtn belirledii ilke ve standartlara uyup uymadnn izlenmesini ve denetimini yaparlar. Etik ilkelerin ihlal edilmesi durumunda, gazeteciye uyar, knama ya da yelikten karma karar verebilirler. 2. Ombudsman Trkede kamu denetilii ya da kamu hakemlii gibi isimlerle anlan ombudsmanlk kurumu ilk olarak svete ortaya kmtr. sve Kral XII. Karl, 1709da Ruslar tarafndan Poltava savanda bozguna uraynca Osmanl topraklarna snmak durumunda kald. Burada, halkn ynetimle olan ilikilerini dzenleyen Ahilik sistemini yakndan inceleyen Kral, bu sistemden etkilenerek, kendisi uzaktay43

ken grevlileri denetleyecek, onun gz kula olacak, doru bilgi verecek gvenilir bir kiiyi gzlemci olarak atad. Ombudsmanlk kurumu, 1809 ylnda sve Anayasasna girerek anayasal bir kurum niteliine kavutu. Ombudsman, parlamento adna bamsz olarak kiilerin karlarn, yarg organlar ve kamu ynetimi nnde savunmaktadr (Demir, 2002:123-124). Basn ombudsmanl da model olarak svete gelitirilmitir. svete 1969da kurulan basn ombudsman, medya kurulularnn haber verme ilevinin yerine getirilmesi srasnda ortaya kan yanllklarn, yanllklarn, eksikliklerin ve kusurlarn deneyimli ve tarafsz bir gazeteci tarafndan izlenerek dzeltilmesini salar. Ombudsmanlk yapan kiilerin gazetecilik birikimleri olmasna karn, ombudsmanlk yaptklar gazete ile ilikileri yoktur ve yaptklar i karlnda gazeteden cret almazlar. Basn Ombudsman ve bro yeleri; Parlamento Ombudsman, sve Barolar Birlii Bakan ve Basn kurulundan oluan bir heyet tarafndan atanr. Basn ahlak ilkelerine uygun olmayan gazeteci veya yazar bir dilekeyle ombudsmana ikayet edilir. Ombudsman, yapt aratrmalar sonucu, ikayet sahibini hakl bulursa gazetede dzeltme yaplmasna veya cevap hakknn verilmesine karar verir. Eer aratrma sonucunda gazetecinin doru habercilik ilkelerini bilerek inediine kanaat getirirse daha ayrntl bir soruturma balatr. Duruma gre yazileri mdrnn de bu konudaki grlerini alr. Sonuta ya gazeteciye knama ya da uyarma cezas verebilir veya basn konseyine mracaat ederek cezann konseyce verilmesini isteyebilir. svete ombudsmana ylda ortalama olarak gelen 300-400 ikayetin ou bireyin ceza yarglamas srasnda henz yarg kararn aklamadan mahkum edilmesine ya da kiilik deerlerinin veya zel yaamn gizliliinin ihlal edilmesine ilikindir (Demir, 2002:144-145). sve uygulamasnda, okuyucularn basnla ilgili ikayetlerini ynelttikleri kii olan ombudsmann hkmetle de hibir ba yoktur ve maa sve Yaynclar Dernei tarafndan denir. sve Basn Ombudsman, geni kapsaml bir Enformasyon zgrl Yasasn ieren

44

kurumlam bir zgrlkler arkaplan zerinde belirlenmitir. Sz konusu yasa, sve basnn balayc bir kendini dzenleme sistemi oluturmaya tevik eder. sve modeli gl bir ekicilie sahiptir. ikayetler konusunda yaplan ilemlerin genellikle birka gn iinde yaynlanmasn ayarlayarak dzeltici bir ilev grr. Sistem ikayetilerden bamszdr ve tamamen basn tarafndan desteklenir, bamsz bir kamusal otorite statsndedir (Peters, 1999:71). Bir baka ombudsman modeli ise ABDde gelitirilmitir. Bu modelde basn kuruluu kendi ombudsmann belirler ve ombudsman bu yayn kuruluu iinde gazetecilere mesleki sorumluluklarn anmsatr, kurulu iin yazl eletiriler yaynlar ve okuyucu ikayetlerini deerlendirir. Bu model ABDde ilk kez 1967de Louisville CourierJournal ve Louisville Timesda uygulanmaya balanmtr (Alemdar, 1990:29). Gnmzde pek ok gazete tarafndan kullanlan bir modeldir. Trkiyede genellikle okur temsilcisi olarak bilinen bu model, ombudsmanlk yapan gazetecinin maan, deerlendirdii medya kuruluundan almasnn onun bamszln etkileyebilecei gerekesiyle eletirilmektedir. Baz durumlarda, basn kurulularnn bir halkla ilikiler etkinlii olarak da grlebilmektedir. Gerekte, ombudsman/okur temsilcisi modelinin etkinlii, sz konusu gazetenin rgt kltrnn demokratik zelliklerine, eletirilere ak olup olmamasna, kendini dzeltme ynndeki esnekliine baldr. Samimi bir okur temsilcilii uygulamas, okurun desteini arkasna alarak, gazete kuruluu zerindeki etik denetime katkda bulunabilmektedir. Ombudsman benzeri bir zdenetim modeli, gazeteler yannda televizyonlar iin de uygulanabilmektedir. Trkiyede Radyo Televizyon st Kurulunun (RTK) giriimiyle, ulusal kanallarda televizyon seyircisinin istek, ikayet ve eletirilerini dorudan iletebilecei izleyici temsilcilii kurumu oluturulmutur. zleyiciler, RTK'n Web sitesinden hangi kanaln izleyici temsilcisinin kim olduunu, telefon numarasn ve e-posta adreslerini renerek yaynlarla ilgili eletirilerini iletebilmektedir. Ayrca RTKe gelen ikayet, eletiri ve memnuniyetler de dorudan izleyici temsilcilerine gnderilmektedir. By-

45

lelikle yaync kurulularn, RTK'n uyarsna gerek brakmadan, ihlaller konusunda izleyiciden gelen tepkiler hakknda bilgi sahibi olabilmelerine olanak tannmtr. Henz ok yeni bir kurum olan izleyici temsilciliinin televizyon kurulularnn etik ihlallerinin giderilmesindeki rol zaman iinde ortaya kacaktr. 3. Basn Konseyi Basnda meslek ilkelerinin uygulanmasn gvence altna almak iin ngrlen yntemlerden biri de basn konseyidir. Basn konseyi, basnn zdenetim meknizmalarndan en nemlisi ve en yaygndr. Bir basn konseyi, iletiim aralar temsilcileri -genellikle gazete sahipleri ve gazeteciler- ve halk temsilcilerinden oluan bir kurulutur ve hkmet yetkililerinden bamszdr. lk Basn Konseyi 1916da svete kurulmutur. lerinde en tannm olan, 1953 ylnda oluturulan ngiliz Basn Konseyidir. 1956da Federal Almanyada, 1961de Avusturyada, 1962de srailde 1964de Gney Korede, 1965de Hindistanda, 1968de Ganada, 1988de de Trkiyede basn konseyi kurulmutur. Basn konseyleri, bir yandan meslek standartlarnn ykseltilmesi iin aba gsterirken, dier yandan basn zgrlnn korunmasn ve gelitirilmesini salamaya alrlar. Baz basn konseyleri Almanya, ngiltere- basnn yapsal geliimini, zellikle tekelleme eilimini izlemek ve kamuya aklamakla grevlidirler; bu grev basn zgrln koruma abalarnn bir parasdr. Basn konseyleri, lkelere gre deiik zellikler gsterir. Danimarka ve sve gibi lkelerde, basn konseyi ancak uygunsuzluklar ve somut ikayetlerin olduu durumlarda harekete geebilir. Buna karlk Almanya, Avusturya, Hindistan, Gney Kore gibi baz lkelerde basn konseyleri, gelen ikayetlerin yan sra, kendi inisiyatiflerine bal olarak da harekete geebilirler. Basn konseyleri kanunla kurulmadklar iin siyasal iktidarlarn bask ve zorlamalarndan uzaktrlar. Basn zerinde yukardan yklenen ve vesayet iddiasnda bulunan kurulular niteliinde olmadklar

46

iin, yetkileri kolaylkla kabul edilebilir ve bir basn ahlakn oluturma asndan ok etkili olabilirler. Buna karlk, bu tr kurulularn etkinlikleri, yaptrmlarnn etkileri fazla olmayabilir. Ayrca, kuruluun belli gruplarn elinde kalma ve basnn tmn kapsamamas tehlikesi de vardr. Basn konseylerinin baarl olabilmelerinin en nemli koulu, basn tarafndan kabul edilmi olmalar, saygnlk kazanabilmeleri ve kamuoyunun desteini alabilmeleridir. Konseyler, zellikle basn mensuplar arasnda bir uzlama salayarak kurulur ve olabildiince kapsayc olursa baarl olurlar. Aksi durumda, etkinlii ve saygnl olmayan kurumlar olarak kalma tehlikesiyle karlaabilirler. 4. Medya Gzlemevi Medya gzlemevi basn zgrl, bamsz gazetecilik ve yksek etik standartlarn bir araya getirmeye alan, yalnzca medyann davran koduna uygun ileyip ilemediini gzlemlemekle kalmayp, ayn zamanda basn zgrlne ve gazetecilerin bamszlna saldrlar da izleyen ve duyuran bir kendini dzenleme modelidir. Medya gzlemevi, kreselleen medyann gc karsnda mevcut medya dzenleme sistemlerinin yetersiz kalmasyla ortaya kmtr. Byk medya irketleri karlarn genel karn zararna srdrrler ve zgrlklerini zgrln en by olarak tutulan giriim zgrlne indirgerler. Fakat medya gzlemevini esinleyen yaklama gre, giriim zgrl ne halkn aratrlm ve dorulanm haber hakkndan stn tutulabilir ne de yanl haber ya da karalamann kastl yaylm iin bir mazeret olarak kullanlabilir. Basn zgrl, demokrasinin temeli olan ifade zgrlnn geniletilmesinden baka bir ey deildir. Bu zgrlk, toplumsal bir sorumluluu beraberinde getirir. Oysa medya, gnmzde demokrasiye zarar verecek bir dengesizlie yol aan ve kar arl olmayan bir gc oluturmaktadr. Medya gzlemevi, haber bir ortak mal olduundan, kalitesinin ou kez kendi karlarna sahip ve sadece gazeteciler tarafndan olu47

turulan rgtler tarafndan garanti edilemeyecei dncesinden domutur. Medya giriimlerinin bireysel davran kodlar, ou kez kt amal deitirmeleri, bask ve haber sansrn dzeltmeye ve yarglamaya uygun deildir. 1980lerde ve 1990larda ilevsel olan ombudsman ya da arabulucular (mediatrler) ise ticariletirilmi ve deersizletirilmi hale gelmilerdir. ou kez, irketler tarafndan imaj ynetiminin bir paras olarak ve medyann gvenirliini yapay olarak glendirmeye hizmet edecek bir yol olarak kullanlmlardr. Gnmzde, habere ilikin olarak akademisyenlerin vazgeilmez bir rol oynad saygn, bamsz, nesnel ve tarafsz bir grup tarafndan tanmlanan ve savunulan etik ve davran kodlar yaamsal nem kazanmtr. fade zgrl bahanesiyle medya giriimlerinin, yanl haberleri yaymasna ya da ideolojik propaganda kampanyalarn yrtmesine izin vermemek gerektii dncesi, medya gzlemevlerinin oluturulmasna neden olmutur. Medya gzlemevi, etik temellere dayanan bir medya iin hakemlik etmekte, hazrlayp yaynlayaca raporlar ve aratrmalarla medya rnlerinin kalitesinin artmasnn yollarn aramaktadr. Son dnemlerde nem kazanan medya gzlemevlerinin balcalar aadadr. LObservatoire Franais des Mdias: 2002 Ocaknda Porto Allegre forumunda balatlan International Media Observatoryye bal olarak 2003te kuruldu. Brezilya Porto Alegrede dzenlenen kresel toplumsal hareket toplantlarnn bir sonucu olan gzlemevi, kreselleme saldrlarnn en st noktasnda yer alan dev haber endstrilerinin kstahca kibri karsnda halkn endiesini dile getirmektedir. Siyasal olarak sol kanatta yer alan rgt, medyann artk bir kar-g olarak roln srdremedii, medya sisteminin ayn zamanda neo-liberal kresellemenin bir aktr ve taycs haline geldii ve yurttan tartmas iin vazgeilmez olan entelektel ve kltrel oulculuun sistem tarafndan snrlandrld bir dnemde kurulmutur. Birliin yeleri, kesimden oluur: Profesyonel haber yaynclar, akademisyenler ve medya tketicileri. Observatorynin amac, basn bltenleri, medya aratrmalar ve haber mektuplar ile veri

48

tabanlar oluturmak ve internet kullanclar tarafndan salanan zgr ve oulcu enformasyonu desteklemektir. Dernek, bugn 300den fazla yeye sahiptir. Acrimed (Action Critique Mdias): LObservatoire Franais des Mdias ile ayn amalar paylaan bir dernektir. 1995te kurulan, toplumsal bir harekete dayanan dernek, enformasyonun ticarilemesini ve gazeteciliin sapmasn sorgular. Etkinlikleri esas olarak, medyann eletirel rol konusunda gazetecilerin ve aratrmaclarn dncelerini sunan haber bltenlerinin web sitesinde yaynlanmasnda younlamtr; ye aidatlar ya da yelerin balaryla finanse edilmektedir. Media Watch Global: 2002 Dnya Sosyal Forumu (WSF) EtikAhlak projesi ile balatlan uluslararas bir medya gzlemevidir. Bir enformasyon ekolojisi gelitirmek iin kar-gleri geniletmeye alan bir eylem felsefesine sahiptir. letiim devlerinin gc karsnda, halka tepki gsterme kanallar salayarak, tm lkelerdeki yurttalarn duyduklar endieyi gidermek iin planlanmtr. Gerek bir haber ekolojisini hedefleyen giriim, medyann kirliliini temizleme gereksinimiyle ortaya kmtr. Gzlemevi, basn ve yayn medyasnn zgrlklerini ou kez zgrln en nemli biimi olarak grlen serbest giriim zerine kurmas karsnda, medya zgrlnn toplumsal sorumluluk ve ykmllk gerektirdiini, topluma gereken saygy iermek zorunda olduunu ne srmektedir. Media Watch Global, ulusal gzlemevleri araclyla yaylmay amalar. Her tr medyann enformasyon profesyonellerinden; her disiplindeki niversite profesrleri ve aratrmaclardan, zellikle medya ve enformasyon uzmanlarndan, medya kullanclar, eletirel gzlemciler ve onlar temsil eden derneklerden oluur. Gzlemevinin anlayna gre, gzlemek sansrn, arptmalarn ve medya sunumundaki sessizliklerin yapsal nedenlerini dnmek, medya yaplarn ilgilendiren tm tartmalar ve giriimlere duyarl olmak anlamna da gelir. Gzlemek, sadece damgalamak deil, fakat ayn zamanda ileriye ynelik neriler getirmektir.
49

Media Watch Globaln, her biri ayn haklara sahip dzeyde yesi vardr: Ana akm ya da alternatif tm medyadan hem alan hem de emekli profesyonel ve amatr gazeteciler; tm disiplinlerden akademisyenler, aratrmaclar ve zellikle medya uzmanlar ile medya kullanclar. yelerinin bir tartma ve demokratik eylem silah oluturmak iin bir araya gelmesini ngren Media Watch Global, byk haber gruplar sahiplerinin bu kadar srarla peine dt mutlak medya zgrlnn, zorunlu olarak dnya halkna zararl olaca inancndan domutur. Media Watch Global fikri ortaya atldnda gazeteciler, profesrler ve yurttalar arasnda byk bir ilgi ve istek uyandrmasna karn, medyay izleme ve denetleme iinin byk bir aba ve ok almay gerektirmesi nedeniyle gzlemevi Brezilya ve talyada; snrl olarak da Fransada ilev grmektedir. The European Journalism Observatory (EJO): EJO, 2004 baharnda, Fondazione per il Corriere del Ticinonun destei ile Universita della Svizzera talianann kr amac gtmeyen aratrma merkezi olarak kuruldu. Medya ve gazeteciliin hzl bir deiim dnemine girdii; teknolojik yenilikler, srekli gelien ekonomik koullar ve i modelleri kadar kamularn da endstriye meydan okuduu bir ortamda ortaya kt. Avrupa Birliinde entegrasyon srecinin, ayn zamanda Avrupada yaynclk endstrisi ve gazetecilik kltr zerinde yanklar srerken, medya dier lkelerde ne olduuna pek dikkat etmiyor, daha ok ulusal pazarlardaki gelimelere younlama eilimi gsteriyordu. Medya endstrisindeki en nemli eilimleri belirleyerek, Avrupa ve ABDdeki farkl gazetecilik kltrlerini karlatrarak, EJO meslekte kalitenin gelitirilmesine katkda bulunmay ve iletiimin akademik dnyas ile medyann dnyas arasndaki boluu kapatacak bir kpr ilevi grerek medya yneticileri, editrler ve gazetecilerin gereksinimlerini buluturmay amalamaktadr. EJOnun almas aadaki kavramlarla nitelenmektedir:

50

Profesyonellik: Medya dnyasndaki en nemli ilgi konularn hzla ve aka saptayan EJO, endstri bilgisi kadar gazeteciliin pratik deneyimini de salar. Ulusar Perspektif: Endstrideki temel eilimler, eitli Avrupa lkelerindeki karlatrmal olaylar zmlenerek saptanr. Akademik gvenilirlik: Tm aratrmalarn bamszl, Universita della Svizzera talianann garantisindedir. Aratrmalar, aratrmaclar ve uluslararas deneyime sahip profesyoneller tarafndan yaplr. ou, svireli, Alman ya da talyandr. Etkinlik Alanlar: Eilimlerin ve olaylarn aratrmas, analizi ve karlatrmas sayesinde Avrupa lkelerinde ve ABDde zgl aratrma konular saptanr. Yeniliklere ve en iyi uygulamalara zel dikkat gsterilir. Medya dnyas hakkndaki analitik makaleler ve yorumlar, hem uzmanlam hem de genel Avrupa gazete ve dergilerinde yaynlanr. Web site: EJOnun aratrma ve yaynlarnn ouna talyanca, Almanca ve ngilizce olarak websitesinden (www.ejo.ch) eriilebilir. Konferans ve workshoplar: Bazlar herkese aktr; bazlar da uluslararas fikir ve deneyimlerin deiimini cesaretlendirecek aratrmaclar ve medya profesyonelleri iindir. 5. Kamu Basks ve Kendini Dzenleme Medyann kendini dzenlemesi konusu, bir lkenin siyasal, toplumsal ve kltrel yaps kadar kamunun medyaya verdii nemle de yakndan ilgilidir. Sonuta iletiim etiinin yaama geirilmesinden yarar salayacak olan kesim kamudur. Dolaysyla, kamunun medyann gzlemcisi olmas ve etik d davranlarna tepki gstermesi, kendini dzenleme meknizmalarnn gelitirilmesinde ve iletilmesinde nemli bir rol oynayabilir. Bylece, kamunun medya konusundaki deerlendirmelerinin haber retim srecinde sz sahibi olanlara iletilmesini ve dikkate alnmasn salayacak yeni eylem olanaklar yaratlabilir. rnein, ABD'nin New York eyaletinde yaayan ve
51

kendilerine "Newsbreaker" adn veren bir grup, televizyon haberlerindeki "kalitesizlii" nlemek iin allmadk bir yntem denemektedir. Aaca trmanan kedilerin kurtulu hikyeleri gibi basit olaylarn byk bir habermi gibi yaynlanmasndan yaknan grup, canl yaynlar basp komik eylemlerle bu habercilik anlayn deitirmeye almaktadr. Canl yayn srasnda birden televizyon muhabirlerinin arkasndan beliren ekip yelerinden kimi bir hayvan kostm giyerek haberi baltalamakta, kimi belinde mutfak nl elinde cep telefonu ile bara bara muhabiri rahatsz etmektedir. Aralarnda izgi roman kahramanlar gibi giyinen hatta elinde hayla "Bu televizyon kanaln kt ruhlardan temizledim" diye baranlar da bulunmaktadr (http://www.newsbreakers.org). Bu tr giriimler yannda, medya okuryazarln gelitirerek, kamunun haberlere daha eletirel bakmasn salamak da etik ilkelerin uygulanmas ynnde medya kurulular zerinde bir bask oluturabilecektir.

D. TRKYEDE GAZETECLK ET Trkiyede basn alanna ilikin etik anlay, sistemli bir biimde ilk kez devlet nclnde gndeme gelmitir. Hkmet, 25 Mays 1935te Ankarada Basn Genel Direktrl araclyla ilk Basn Kongresini toplad. Kongrenin amac, basn ile Basn Genel Direktrl arasnda ibirliini salamak, basnn ulusal kltr yayama grevini daha iyi yerine getirebilmesi iin yollar belirlemek, gazetecilik mesleinin ve gazetecilerin ilerleme ve ykselme yollarn aratrmak ve basn birliini kurmakt. Kongrenin almalar sonucu, 27 Haziran 1938de karlan Basn Birlii Yasas ile Basn Birlii adnda bir meslek rgt kuruldu. Gazetecilik yapabilmek iin Sar Basn Kart almak ve bunun iin de Basn Birliine ye olmak gerekiyordu.

52

Basn Birlii Yasas, Birlik yeleri arasnda kacak kiisel anlamazlklarla, meslek haysiyet ve erefine ilikin konulara ve birliin yasayla belirlenen amalarna aykr davranan birlik yelerinin durumlarn aratrarak gerekli kararlar vermek zere bir Yksek Haysiyet Divan kurulmasn ngryordu (Md.15). Yksek Haysiyet Divan, uyar ve ak uyar cezalarndan baka aya kadar meslek icrasndan men ve birlikten karma karar verebilirdi (Md.18). Yasayla kurulan ve devlet gdmnde olan bu birlik, II. Dnya Sava yllarnda gazetecilerin mesleki tek rgt olmutur. Basn denetlemek amacyla kurulan Trk Basn Birlii, yasann kendisine verdii yetki ve yaptrmlar, sava yllar boyunca siyasal nedenlerle uygulamaya geirmemitir. Basn Birlii Yksek Haysiyet Divannn, iktidarn i veya d politikasn eletirmesinden tr herhangi bir gazeteciye Birlikten karma, yani meslekten atma cezas verdiine ilikin bir kayt yoktur. 5 Kasm 1941de Trk Basn Birlii umumi kongresinde belirlenen esaslara gre, Trk gazetesi daima hakikati arar ve yayar. Sat maksadile yanl ve mbalaal haber nerini meru saymaz. Trk gazetesi hususi menfaate dayanan ve umumi menfaate aykr olan haber ve mtalaalar para ve menfaat gibi saiklerle yaymaz. (skit, 1943:325). Basn Birlii Yasas, etik bir anlay yerletirmeye almasnn yannda gazete sahipleri ile gazeteciler arasndaki ilikileri de dzenliyordu. Yasa, gazetecinin ie balamasyla ay iinde szleme yaplmasn (Md.26), szlemenin iveren tarafndan feshi halinde gazeteciye tazminat denmesini (Md.27), gazetecilerin yllk izin kullanabilmelerini (Md.29) ngryordu. Basn Birlii, II. Dnya Savann sona ermesiyle Trkiyedeki tek parti rejiminin eskisine oranla yumuamaya balad 1945 yl ortalarnda eletirilmeye balanmtr. zellikle gazete sahipleri kendilerini alanlara kar ykmllk altna sokan bu yasaya ilikin rahatszlklarn aka dile getirmeye balaynca Trk Basn Birlii, 30 Mays 1946da TBMMde kabul

53

edilen ve 18 Haziran 1946da yrrle giren bir cmlelik bir yasayla kaldrld. Basnda zdenetim uygulamas, 1960 ylna gelindiinde bu sefer gazetecilerin giriimiyle yeniden uygulama alan bulmutur. Bu uygulamada byk emei geen Abdi pekiye gre (akt. Alemdar, 1990:79), Trk basnnda zdenetim sistemi, 27 Mays 1960 mdahalesinden nce, Demokrat Parti iktidar dneminde zerinde durulan bir fikirdi. zellikle 1950de, basnla ilgili mevzuatta yaplan deiiklikle salanan zgrln, sonradan kstlanmasnda, baz sorumsuz yaynlarn da rol oynad, hi deilse iktidarn eline bu ekilde koz verildii dnlyordu. Bu noktay dikkate alanlar, meslein itibarn sarsan ve kstlayc nlemler iin frsat yaratan gazetelerin ve gazetecilerin mesleki kurumlar araclyla denetim altna alnmasn neriyorlard. 27 Mays mdahalesinden sonraki gelimeler ise, zdenetim fikrinin uygulamaya konulmasn zorunlu kld. Ynetime el koyan Milli Birlik Komitesinin, basn zgrlklerini kstlayan yasalarn uygulanmasn durdurmas zerine, basn rahat bir soluk alm; ama bu kez de baz gazetelerin mesleklerinin gerektirdii sorumluluktan uzak hareket etmeleri zerine, gazetecilerin yeniden kstlayc nlemlerle karlaacaklar endiesi balamtr. Bunun zerine, Abdi peki nclnde bir araya gelen gazeteciler ve yayn kurulular temsilcileri, Basn Ahlak Yasas adn tayan bir metni imzaladlar. Uygulamay denetlemek iin de Basn eref Divan oluturuldu. Bu zdenetim sistemi, basn konseylerinden daha snrl bir ileve sahipti ve sadece basnla ilgili ikyetleri ele alan, bu ikayetler hakknda karar verebilen, yaptrm gc fazla olmayan bir kurulutu. Basn eref Divan, ilk balarda baarl bir uygulama gerekletirmi, gazetelerin byk ounluu yasaya uymakta titizlik gstermi, Divann bildirileri, taahhtte bulunan btn yayn organlarnda dzenli ve dikkat ekici bir biimde yaynlanmtr. Ancak bu durum uzun srmemi ve zdenetim sistemine balanan mitleri zayflatan gelimelerle karlalmtr. Bu baarszln, siyasal ve toplumsal
54

pek ok nedeni olmasna karn, en nemli nedeni, ahlaki yaptrmlarn etkisiz kalmasdr. Divan, yaptrm gcnn zayflndan dolay baka yaptrmlar arama yoluna gitmi ve basna en duyarl olduu konuda yaptrm uygulayarak etkili olmaya almtr: Basn iln Kurumundan alnan ilnlarn kesilmesi (Alemdar, 1990:88). Bu formln, Basn Ahlak Yasasna uymak konusunda gereken duyarll salayaca midiyle zdenetim sisteminin giriimcilerinden stanbul Gazeteciler Sendikas harekete gemitir. Sendikann, Basn lan Kurumu Genel Kuruluna bu yolda yapt teklif kabul edilmi ve bylece Basn eref Divannca, hakknda bir yl iinde 3 uyar ve 1 knama cezas verilen gazete ve dergilerin iln ve reklamlarnn Basn lan Kurumu tarafndan kesilmesi kararlatrlmtr. Bu karar uygulamaya geirildikten sonra, en nemli gelir kaynaklarna yaplan bu mdahaleden rahatsz olan sreli yaynlar, bir yandan ilan kesme kararlarna kar Dantayda atklar iptal davalarn kazanrlarken, dier yandan Basn eref Divanna verdikleri taahhtleri geri almaya baladlar. Bundan sonra Basn eref Divan, tamamen etkisiz ve ilevsiz bir konuma geldi. 1980deki askeri mdahaleyle basnn siyasal iktidar tarafndan daha fazla denetlenme olasl ortaya knca, basna yeni snrlamalar getirilmesinin nlenmesi abasyla Basn Konseyi gndeme geldi. Basnda zdenetim konusunun tartld eitli seminer ve toplantlarda, basn konseyi kurulmasnn lehinde ve aleyhinde grler ortaya atld. Oktay Eki, Yaln Doan gibi gazeteciler, zgrlkleri koruyabilmenin temel koullarndan birinin sorumlu hareket etmek olduunu, bir basn konseyi kurulmasnn yararl olacan savundular. Buna karlk Uur Mumcu, Rafet Gen, Varlk zmenek ve Kemal Balc gibi gazeteciler, basn snrlayan yasal engeller kaldrlmadka basnn kendi kendini denetiminin ek snrlamalar getirecei grn ortaya koydular (Alemdar, 1990:107-108). 1986da Hrriyet Bayazar Oktay Ekinin nclnde Basn Konseyi Szlemesi ve Basn Meslek lkeleri balkl iki ayr belge hazrlanarak imzaya ald. 28 ubat 1988de ise 28 gazete, 22 dergi,
55

11 haber ajans, 6 yayn kuruluu ve 6 basn kuruluunun szlemeyi imzalamasyla Basn Konseyinin kurulduu ilan edildi. Basn Konseyi, amacn, iletiim zgrlnn gerekletirilmesine almak, basnn saygnln korumak, meslek uygulamalar hakkndaki ikayetleri karara balamak biiminde belirledi. Kurulu almalar srasnda ortaya kan gr ayrlklar, Basn Konseyinin kurulmasndan sonra da srm, Trkiye Gazeteciler Sendikas ve ada Gazeteciler Dernei, yelerine Konseye katlmama ars yapmtr. Ayrca Nail Greli, Uur Mumcu, Oktay Akbal, Rahmi Turan, Ali Sirmen gibi gazetciler de Basn Konseyine kar tavr almlardr. Basn Konseyi giriimine kar olanlar, her eyden nce basnda zgrlk iin sava verilmesi gerektii kansndadrlar (Alemdar, 1990:110). nceleri, sadece Basn Konseyine katlma belgesini imzalayan basn organlar hakknda karar verebilen Konsey, daha sonra szlemesinde yapt bir deiiklikle, Basn meslek ilkelerine uymaya sz verdiini beyan eden basn organlarn da karar verme kapsamna almtr. Basn Konseyi Yksek Kurulu, basn mensuplar ve basn organlar hakkndaki bavurular, Basn Meslek lkelerinin mesleki uygulamalar ieren 16 maddesiyle ilgili ereve iinde deerlendirmektedir. Kararn arlna gre Basn Konseyi Yksek Kurulu, basn mensuplar ve basn organlar hakknda ikayeti yersiz bulma, uyarma veya knama karar alabilir. Ancak, basn mensuplarnn veya basn organlarnn meslek dndaki kiilerle ilgili bavurular hakkndaki kararlar farkl olabilir. Bu kararlarn etkinliinin az olmas nedeniyle, Konsey 31 Ekim 1995 tarihinde Olaanst Temsilciler Kurulu kararyla yeni bir yaptrm eklini kabul ederek, Basnn saygnln drc nitelikte yaynlarnda srar alkanlk haline getirenlerin bu kurul ile ilikilerini kesmek eklinde bir madde ekleyerek, kararlarn etkinliini arttrmay hedeflemitir. Ancak, basn konseyi modelinin amacna ulaabilmesinin n koulu, gazeteciler tarafndan benimsenmesi ve olabildiince kapsayc olmasdr. Oysa, Basn Konseyinin kurulu almalar
56

srasndaki tartmalarda, zgrlklerin zaten kstl olduu bir ortamda, konseyin basn zgrln daraltc bir ilev grebilecei, medya gruplar arasndaki kar ekimelerinde taraf olabilecei gibi kayglarla gazetecilerin bir blm konsey giriimine kar kmlard. Kar kanlar, etik mcadelesinin, basn zgrl ve demokratik ve toplumsal haklar mcadelesinden ayrlamayacan savunmulard. Daha kurulu aamasnda gr ayrlklar ortaya kan Basn Konseyinin ald baz kararlarn, yeler arasnda da anlamazla yol amas nedeniyle kendisinden beklenen grevi yerine getirdiini sylemek zor olacaktr. Basn Konseyi son iki yldaki ayrlmalarla birlikte de Doan Grubunun uydu rgt haline geldii eletirileriyle karlamaktadr. Basn mensuplar arasnda bir uzlama salayamad, etkinlii tartld iin gazetecilik alanndaki meslek rgtlerinin gsz olduu bir dnemde gnll katlma ve yaptrm olmadan almaya dayanan Konsey, yeterince ilgi grmemektedir. Basn Konseyinin son birka yldaki almalarna bakldnda 2004 ylnda Konseye 144 ikayet bavurusu yapld grlmektedir. Bunlardan 33 Bavuru ileme konulmazken 6 bavuru uzlamayla sonulanm, 55 bavuruda ikayet yersiz bulunmu, 23 uyar, 27 knama karar verilmitir. 2005 ylnda ise Konseye yaplan ikayet bavurusu 139 olmutur. Bu bavurulardan 40 uyar, 15i de knama cezasyla sonulandrlrken 2sinde uzlama salanmtr. 38 bavuru ileme konulmazken, 44 bavuruda ikayet yersiz bulunmutur. Konseye 2006 ylnda ise 128 bavuru yaplm, bunlardan birinde uzlama salanrken 35i ileme konulmam, 49unda da ikayet yersiz bulunmutur. Konsey, 2006da 36 uyar, 7 knama cezas vermitir.

57

Basn Konseyi'ne Bavuru statistikleri (1988-2006)

YIL Bavuru Says Uyar Knama ikayet Yersiz leme Konulmayan Uzlama

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

-9 5 20 45 23 36 74 46 49 46 39 67 148 136 160 144 139 128

-2 1 2 4 4 8 23 8 12 11 14 14 48 42 41 23 40 36

---1 3 4 4 7 5 10 7 6 18 39 15 7 27 15 7

-1 4 5 14 6 12 7 8 13 17 9 18 45 42 57 55 44 49

-3 -12 20 6 6 37 19 12 9 4 14 13 22 36 33 38 35

-3 -2 4 3 6 -4 2 2 6 3 3 15 19 6 2 1

Kaynak: Basn Konseyi

58

Trkiyede uygulanan bir baka zdenetim modeli ise ombudsmanlktr. Trkiye, bu alanda basn kuruluunun kendi ombudsmann belirlemesiyle iletilen ABD modelini benimsemitir. 1980lerin banda Hrriyet Haber Ajansnda Seyfettin Turhan ve Hrriyette Emre Kongar ombudsmanlk yapmlardr. Trkiyede son yllarda yaygn gazetelerin ounda okur temsilcisi adyla ombudsmanlk eklen de olsa uygulanmaktadr. Ancak, okur temsilcilii yapan kiilerin genellikle eletirdikleri gazetelerin kadrolarnda grev almalar nedeniyle, bu uygulama iyi niyetli bir giriimden teye gidememektedir. Yine de basndaki okur temsilcisi kelerine gelen iletiler, okuyucularn gazetedeki yanllar fark ettiklerini, haberleri eletirel bir gzle okuyup doru ve drst haber yaplmasna nem verdiklerini gstermektedir. Trkiyede yaygn olarak kullanlan zdenetim yntemi ise gazetecilik alanndaki eitli meslek rgtleri, dernekler ya da medya kurulularnn gelitirdikleri etik kodlardr. Bunlardan biri Basn Konseyinin 1988de kabul ettii 16 maddelik Basn Meslek lkeleridir. Trkiye Gazeteciler Cemiyeti de 1998 ylnda Trkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesini yaynlamtr. Bildirgede nsan ve yurtta hakk, Gazeteci tanm, Gazetecinin sorumluluu, Gazetecinin haklar, Gazetecinin temel grevleri ve ilkeleri, Gazetecinin Doru Davran Kurallar balklar altnda ayrntl dzenlemeler getirilmitir. Bir dier etik kodu ise Basn lan Kurumunun Basn Ahlak Esaslardr. Basn lan Kurumu Tekiline Dair 195 Sayl Kanunun 49uncu maddesinde yer alan "basn ahlak esaslar" hakknda, Basn lan Kurumu Genel Kurulu'nun 1964 tarihli 25 numaral karar,
Gazeteci brahim Hitay anlarnda, HHAnn Ankara Brosunda alrken, broya bal il ve ile muhabirlerini mektupla eitmeye karar verdiini, ders notlarndan, eitli kitaplardan, pratikteki bilgilerinden yararlanarak, 4-5 sayfalk bir blten hazrladn, bunu teksirle oaltarak HHA Ankara Brosuna bal yaklak 40 kadar muhabire gnderdiini belirtir. Hitay, amacnn her ay tara muhabirlerine bu blteni gnderirken iletiimi pekitirmek ve onlara haberlerindeki hatalar anlatmak olduunu syler (Bkz. Hitay ve etin, 2002:47-49). Sz konusu rnek, Hitayn kendi giriimiyle balatt ombudsmanlk benzeri bir uygulama saylabilir.

59

1994 ylnda yeniden dzenlenmitir. Basn ahlak esaslarna ilikin olarak, Basn lan Kurumu Genel Kurulu'nun 18 Kasm 1994 tarihinde ald 129 numaral karar, Resmi Gazetenin 30 Kasm 1994 tarihli saysnda yaymlanarak yrrle girmitir. Sz konusu karar 6 maddeden olumakta, 1. maddede, adan nye kadar 17 ahlak ilkesi saylmaktadr. Bir baka meslek ilkesi ise Doan Yayn Holding (DYH) tarafndan benimsenmitir. 2002 ylnda kamuoyuna duyurulan DYH Yayn lkeleri 20 maddeden olumaktadr. Trkiyede gelitirilip duyurulan etik kodlarn izlenmesini yapan iki kurulu bulunmaktadr. Bunlar Basn Konseyi ve Basn lan Kurumudur. Basn Konseyi, Basn Meslek ilkelerine uyulup uyulmadnn izlenmesini yapmakta, ilkelerin ihlal edilmesi durumunda uyar ve knama cezalar vermektedir. Basn lan Kurumu Ynetim Kurulu da Gazete ve dergilerin Basn Ahlak Esaslar'na aykr davrandna ilikin ihbar ve ikyetleri deerlendirmekte, gerekirse sz konusu aykrl dorudan doruya ele alabilmektedir. Basn lan Kurumu, yasayla desteklenen bir denetim olanana sahip olduundan Basn Ahlak Esaslarna uymayan gazetelere ekonomik yaptrm uygulamakta, ilan ve reklam kesme cezas vermektedir. rnein, kurum 2003 ylnn ilk alt aynda Basn Ahlak Esaslar'na aykr davranan 3' yerel olmak zere 7 gazeteye toplam 28 gn resmi ilan ve reklam kesme cezas vermitir. Basn lan Kurumu mevzuatnn ngrd nitelikleri tamayan veya devlerini yerine getirmeyen 7'si yerel olmak zere 12 gazeteye de toplam 17 gn resmi ilan ve reklam kesme cezas verilmitir. Gazetecilerin etik ilkelere uygun davranmasn salamak iin ilan ve reklam kesme cezasnn uygulanmas, siyasetilerin basn zerinde bask oluturmas tehlikesini de beraberinde getirmektedir. 2001 ylnda, dnemin Adalet Bakan Hikmet Sami Trkn, Radikal yazar Perihan Madenin lm orularyla ilgili Yine lm Yine lm Yazs balkl yazsnda, kendisine hakaret edildiini ne srerek gazetenin ilanlarnn kesilmesi iin Basn lan Kurumuna bavurmas bu durumun bir rneidir.

60

III. GAZETECLKTE ETK SORUNLAR Gazetecilerin, mesleklerini yaparken iliki iinde olduklar kii ve toplum kesimlerine kar sorumlu davranmalar beklenir. Bu sorumluluk etie uygun bir gazetecilik anlaynn temelini oluturur. Bu balamda gazetecilerin okuyucularna, haber kaynaklarna ve haberlerine konu olan kiilere kar sorumluluklar vardr. Bu sorumluluklarn yerine getirilmemesi etik sorunlara yol aaca gibi, piyasadan, reklamverenlerden ve devletten kaynaklanan bask ve kstlamalar da etik sorunlar artracaktr.

A. HABER KAYNAKLARINA KARI SORUMLULUK VE ETK SORUNLAR Gazetecilerin etiksel sorunlar yaadklar alanlardan biri haber kaynaklaryla ilikileridir. Bu ilikilerde gven nemli bir yer tutar. Gazeteciler okuyucunun gvenini salamann yannda haberleri iin bilgi topladklar kaynaklarn da gvenini kazanmak durumundadr. Gazetecilerin, yazdklar haberde kaynaklarn aka belirtmeleri istenir ve bu haberin bir gesini oluturur. Bununla birlikte kaynaklar, bazen baz gazetecilere haber szdrr ve gazetecilerin kendilerine verileni haber olarak yazmalarn, ancak kaynan belirtmemelerini isterler. Kaynak belirtmeden, doruluu kantlanmadan enformasyonu kullanmak istemeyen gazeteciler zor durumda kalabilirler. Bu durumda, kayna anonim olarak belirterek haberi yazarlar. Aksi durumda kaynak, gazeteciye olan gvenini yitirecek ve bir daha ona bilgi vermeyecektir. Anonim bir kaynak, gazeteci Bob Woodward ve Carl Bernstein tarafndan Watergate skandaln aa karrken ok iyi kullanlmtr. Woodward ve Bernsteinn skandalla ilgili ana kaynaklarnn kimlii, Derin Grtlak (Deep Throat) olarak biliniyordu. Derin Grtlakn Bernstein ve Woodword'a verdii ipularyla soruturma derinletirilmi, Bakan Richard Nixon, soruturmay rtbas etmeye alt ortaya knca 1974'te istifa etmi, haber iki gazeteciye Pulitzer dl

61

kazandrmt. Woodward ve Bernstein, yaad srece Derin Grtlakn kimliini ifa etmeme karar aldklarndan skandal basna szdran ve Nixonun istifasna yol aan kiinin kimlii yllarca speklasyon konusu oldu. Federal Soruturma Brosu'nun (FBI) 1970'lerdeki bakan yardmcs Mark Felt, ancak 2005 ylnda, Watergate skandaln basna szdran ve ''derin grtlak'' olarak bilinen kiinin kendisi olduunu aklad. Kaynaklarn gvenini salamak amacyla Basn Konseyinin Meslek lkeleri, Gazeteci, kaynaklarnn gizliliini korur. Kaynan kamuoyunu kiisel, siyasal ekonomik vb. nedenlerle yanltmay amalad haller bunun dndadr (md.11) ilkesini getirmitir. DYH Yayn lkelerinde de benzer biimde, Haber kaynann kamuoyunu yanltmay amalad haller hari - gizliliine azami sayg ve titizlik gsterilir. (md.15) ilkesi yer almaktadr. TGCnin Hak ve Sorumluluk Bildirgesi ise konuyla ilgili ayrntl dzenlemeler getirmitir. Gazetecinin Haklar bal altnda, Gazeteci, kaynaklarn gizlilii ilkesi uyarnca, kaynan aklamaya ve tanklk yapmaya zorlanamaz. Kaynak izin verdii takdirde gizlilik ortadan kalkabilir. Kayna tarafndan aka yanltld durumlarda gazeteci kaynan aklayabilir (md.6) kural getirilmitir. TGC, Gazetecinin Temel Grevleri ve lkeleri bal altnda da Gazeteci; kaynan bilmedii bilgi ve haberleri yaynlamaz. Kaynak ak olmadnda, yaynlamaya karar verdii durumlarda da kamuoyuna gerekli uyarlar yapmak zorundadr (md.4) ve Gazeteci; kendisine gvenilerek verilmi bilgilerin, belgelerin kaynaklarn, kendileri izin vermedii srece, mesleki gizlilik ilkesi uyarnca, hibir ekilde aklamaz. (md.9) kural getirilmitir. Gazetecinin Doru Davran Kurallar blmnde ise u ifadeye yer verilir: Gazeteci, kendi abasyla elde etmedike, bir kaynan verdii bilgi veya belgenin yaynlama tarihi konusundaki istee uymaldr. Gazeteci, rportaj, haber, yorum veya grnt, yayn ekli ne olursa olsun, hazrladn yayn organndaki sorumlular dnda, kayna da dahil kimseye denetlettirmekle ykml deildir.
62

Basn lan Kurumu Basn Ahlak Esaslarnda ise Gazeteci, kaynaklarnn gizliliini korur, kendisine verilen srlar ve kaynan aklayamaz (md.1-m) denmektedir. Kaynan kimliinin gizli tutulmas konusunda ortaya kabilecek nemli bir sorun, yaynlanan haber dava konusu olduunda, gazetecinin zarar grmesidir. Byle bir durumda gazetecinin hapse girmek pahasna da olsa haber kaynan aklamamas beklendiinden, gazetecinin, kaynak belirtilmeyen haberin, yasal sonular gze almaya deip demeyeceini ok iyi deerlendirmesi gerekir. Haber kaynann aklanmas konusuna rnek oluturacak bir olay, ABDdeki Matt Cooper ve Judith Miller davas srasnda yaanmtr. ABD'nin Irak savana hazrland 2002 ylnda, dnemin Irak lideri Saddam Hseyin'in Afrika lkesi Nijer zerinden nkleer silah elde etmeye altn dnen ABD ynetimi, eski bykeli Joseph Wilson', durumu soruturmak zere bu lkeye gndermiti. Wilson, yaklak bir hafta sren aratrmalarn ardndan Bush ynetiminin Irak savann gerekelerinden biri olarak kulland bu iddiann aslnn olmadn belirledi. Ardndan 6 Temmuz 2003te New York Timesa yazd yorumda, Beyaz Sarayn sava ncesi Irakla ilgili istihbarat iirdiini ve istihbarat bilgileri zerinde oynadn iddia etti ve bu iddialarn birka televizyon kanalnda da yineledi. Bush ynetimini zor durumda brakan bu iddialardan sonra baz Beyaz Saray yetkilileri, Wilson'dan intikam almak iin eski bykelinin Merkezi Haberalma Tekilat (CIA) bnyesinde gizli bir ajan olarak alan ei Valerie Plame'in kimliini, gazetelere szdrd. Plame'in gizli ajan olduu bilgisi, "iki Beyaz Saray kaynana'' dayanlarak, ilk defa The Washington Post yazar Robert Novak'in Temmuz 2003'te yaymlad bir ke yazsnda ortaya atld. Dier medya kurulular da benzer iddialar kendi yayn organlarnda gndeme tad. Bykeli Wilsonn einin CIA ajan olduunun szdrlmasnda ama, Wilsonn ei sayesinde Nijere gnderildiini yaymak ve hkmet kart klarnn etkisini krmakt. ABD yasalar gereince bir CIA ajannn kimliinin szdrlmas su tekil ettii iin CIA,
63

Valerie Plame kod adn kullanarak rgtte grev yapan uzmannn adnn kimin tarafndan szdrldnn soruturulmasn istedi. Aralk 2003te Patrick Fitzgerald soruturma iin zel savc olarak atand. Fitzgerald, 22 ayda birok gazeteci ve brokrat sorgulad. Ancak Time muhabiri Matthew Cooper ve New York Times Beyaz Saray muhabiri Judith Miller, haber kaynaklar konusunda istenen aklamann basn zgrlne aykr olduu gerekesiyle Yksek Mahkemeye bavurdular. Haziran 2005te ifade vermeme talepleri reddedildi. Yeni terr yasalar gerei, kaynaklarn aklamamalar halinde 4 ay hapis yatmalar sz konusu olacakt. 7 Temmuz 2005teki davada, Time CIA ajann deifre eden bilginin kaynan aklama karar vererek, muhabirinin notlarn ve diz st bilgisayarn mahkemeye sundu. Time Genel Yayn Editr Norman Pearlstine mahkemeden tamamen farkl dndklerini, ama hukukun stnlne olan inanlar nedeniyle belgeleri verdiklerini, medyann hukukun stnde olmadn aklad. Haber kaynan aklamayan New York Times ynetimi ise her eye karn muhabirlerinin arkasnda olduklarn ve basnn zgrl adna kararl tavrlarn srdreceklerini iln etti. 7 Temmuz 2005te kararn verildii davada, Time muhabiri Matthew Cooper, st ynetimi mahkeme ile ibirliine gitme karar verdii iin hapse girmekten kurtuldu. New York Times muhabiri Judith Miller ise haber kaynann adn aklamad iin 4 ay hapis cezasna arptrld. stelik Miller, bu davada CIA elemannn ismini deifre ettii iin ceza almad. zel Savc Fitzgerald, CIA ajannn isminin Beyaz Saray tarafndan intikam amal deifre edilip edilmediini aratrrken, Miller, ismi intikam amal szdran yetkilinin adn hukuktan gizledii iin ceza ald. Millern bu konuda yaymlanm hibir haberi olmad halde, Savc ismin kendisine de szdrlp szdrlmadn bilmek istedi. Miller da Mahkeme ile ibirliini reddettii, kaynaklarn gizledii iin hapis cezas ald. Mahkemenin karar ve Time dergisinin tavr, gazetecilere bilgi aknn nn kesecei, ismi gizli kalmak kouluyla medyaya bilgi veren kamu grevlilerini rktecei, medyann bilgi edinme zgrln skntya sokaca

64

iin tartmalara neden oldu. Gazete ynetimi ve birok medya rgt, Miller destekledi. Miller, 85 gnlk tutukluluk halinin ardndan, 30 Eyll 2005teki durumada kayna Bakan Yardmcs Cheneyin zel kalemi Lewis Libbynin izniyle savc ile ibirlii yapacan aklad. Meslekta Cooper gibi o da notlarn ve kiisel bilgisayarn yargya teslim etti. Miller ve Coopern davas ABDde 11 Eyllden sonra hzla yara alan basn zgrlnn yeni bir snanmas olarak algland ve geni biimde tartld. Kamu grevlilerinin medyaya ismi gizli kalmak kouluyla bilgi verdikleri, eer kaynak aklanmak zorunda kalrsa medyann bilgi edinme zgrlnn skntya girecei ve mahkemenin kararnn medya kurulularna bilgi aknn nn kesici bir etkiye sahip olduu zerinde duruldu. Haber kaynann korunmas basn zgrlnn en nemli gelerinden biridir. Byle bir koruma olmad takdirde, kaynaklar kamu yararna olan konularda gazetecilere yardmc olmaktan vazgeebilirler. Bu durumda basn, kamunun beki kpei olma ilevini
Miller ve Cooper davasna konu olan olaylar, kaynaklarn korunmas ilkesinin tesine geen karmak ilikileri yanstyordu. Tahliyesinden sonra Millern batan beri kaynandan izinli olduu, kendi gazete ynetimini de yanl ynlendirdii ortaya kt. Yine Miller, savatan nce Irakta kitle imha silah bulunduuna dair birok bilgiyi kontrol etmeden gazete haberlerinde kullanm, Iraka mdahale yanls psikolojik savaa katkda bulunmutu. Millern ba haber kayna, o zamanlar srgndeki muhaliflerin en etkinlerinden olan ve Bush ynetimini savaa ikna edenlerin banda gelen Irakl siyaseti Ahmed elebi'ydi. Miller'n, Irak'n olmayan kitle imha silahlaryla ilgili haberlerinden en hatrda kalan, "Uranyum zenginletirilmesinde kullanlan metal tpler Irak'a doru yola kt. balyla 7 Eyll 2002 tarihinde yaynlanmt. Ancak ABD ynetiminin elebi'yi ran ajan ilan edip tutuklamaya kalkmas sonras 26 Mays 2004'te NYT, elebi'ye dayanarak haber yaptklar iin zr dileyen bir bayaz yaymlad. Bayazda, muhabir ad anlmad, ama hatal olduu belirtilen 12 haberden 10'u Miller'n imzasn tayordu. Basn kahraman ilan edilen Miller, gelimelerden sonra mesleki ahlakszlkla, haber kaynaklaryla sk fk ilikiler iine girmekle, ald bilgileri sorgulamadan ve doruluunu kontrol etmeden haber haline getirmekle, gazete ynetimini yanltmakla suland. Dier yandan Plame'in ismini szdran Beyaz Saray yetkilisini korumann enformasyon kanallarnn ak tutulmasna ynelik bir ilke olan "kaynan anonim kalabilme hakkn" ap amad, medyann alet edilmek istendii bir komplonun mimarlarnn yargdan gizlenmesinin ne derece doru olduu gibi konular da tartld. Miller olay, gazetecilerin haber kaynaklaryla ilikilerinin devlet-medya ilikisini gz nnde tutan daha geni erevede tartlmas gerektiini gsterdi.

65

yerine getiremeyebilir, kesin ve doru bilgi verme grevini aksatabilir. Dolaysyla, haber kaynaklarnn korunmas basn meslek ilkelerinde vurguland gibi baz lkelerde yasa ile de dzenlenmitir. Trkiyede de Basn Yasasnn 12. maddesi, Sreli yayn sahibi, sorumlu mdr ve eser sahibi, bilgi ve belge dahil her trl haber kaynaklarn aklamaya ve bu konuda tanklk yapmaya zorlanamaz. hkmn getirir. Haber kaynann korunmas, baz uluslararas belgelerde de basn zgrlnn temel koullarndan biri olarak onaylanmtr. rnein, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin (AHM), gazetecilerin haber kaynaklarn aklamama haklar konusunda tavsiye karar bulunmaktadr. Bir zel irketle ilgili haber hazrlayan stajyer gazeteci William Goodwin, ngiliz mahkemeleri istemesine karn haber kaynan aklamaynca mahkemeye saygszlk yasas gerei para cezasna mahkum oldu. Bunun zerine, Goodwin, 1990'da "haber kaynann kimliini aklamasn talep eden" mahkeme emrinin Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10. maddesinde dzenlenen ifade zgrln ihlal ettiini ileri srerek Avrupa nsan Haklar Komisyonu'na (AHK) bavurdu. Komisyon ikayeti "kabul edilebilir" bulunca, bavuru, AHM'nde 1996da karara baland. AHM kararnda; ifade zgrlnn demokratik toplumlarn ana dayanaklarndan biri olduunu ve basna tannan korumann zel bir neme sahip olduunu anmsatarak, ngiliz hkmetinin gazeteciye 37.595 ngiliz Sterlini tazminat demesine karar verdi. Dier yandan, anonim kaynak kullanlmas baz tehlikeleri de beraberinde getirebilir. Kaynak, bazen verdii enformasyonun sorumluluunu stlenmeden muhabiri maniple etmek isteyebilir. Bazen de haber kaynann gizli tutulmas, muhabirlerin kendi grlerini anonim kaynaa atfederek yazmalar tehlikesini beraberinde getirebileceinden, son derece dikkatli olunmas gereken bir konudur. Haber kayna bazen de gazeteciye gvenerek, gizli fakat gazetecinin bilmesi gereken enformasyonu salayabilir. Gazeteciye olup bitenden haberdar olsun diye verilen ancak yazlmas, duyulmas is66

tenmeyen off the record bilgilerin haber yaplmamas gerekir. Bu konuda Basn Konseyinin Meslek lkelerinde (md.7) ve DYH Yayn ilkelerinde (md.14) Sakl kalmas kaydyla verilen bilgiler, kamu yarar ciddi bir biimde gerektirmedike yaynlanamaz ilkesi getirilmitir. TGCnin Hak ve Sorumluluklar Bildirgesinin Doru Davran Kurallar da Gazeteci, aklanmamas kaydyla (off the record) verilen bilgiyi ve sarfedilen szleri yaynlamamaldr ifadesine yer vermektedir. Bununla birlikte, kaynak, off the record olarak gazeteciye kendini yaymlamak zorunda hissedecei ok nemli bilgiler verebilir. Bu noktada, siyasetilerin off the recordun arkasna snmakla gazetecilerin iini engelleyip engellemedikleri, istedikleri gvenin aslnda ktye kullanma olup olmad, gazetecilerin siyasetiler karsnda gsz kaldklar gibi konular tartmaya aktr (Haris, 1998:96). 1. Kaybolan Gazetecilik Tr: Aratrmac Gazetecilik Gazecilerin haber kaynaklaryla ilikileri sz konusu olduunda zel olarak incelenmesi gereken bir alan da aratrmac gazeteciliktir. Watergate skandalyla gndeme gelen aratrmac gazetecilik, bir olayn derinlemesine aratrlmas, belgelenmesi, arka planda olup bitenlerin aa karlmasn anlatan bir gazetecilik trdr. Aratrmac gazetecilik alannda ortaya kan etik ikilem, gazetecilerin doruyu sylemeleri ynndeki ahlaki ilke ile gizliliin egemen olduu baz olaylarn aratrlmasnda gazetecinin kimlii konusundaki dorular gizlemesi zorunluluudur. Gazeteci her zaman doru sylemekle, yalan sylememekle ykmldr. Ancak baz olaylar aratrrken, kimliini belirtirse kendisine bilgi verilmeyecek ve olaylarn gzlerden gizlenen arka planlarn renme olasln yitirecektir. Kamu yararnn gerektirdii byle durumlarda gazetecinin bilgi toplama srecinde kimliini gizlemek iin yalan sylemesi kabul edilebilir. Bu konuda en bilinen rneklerden biri, Alman gazeteci Gnter Wallraffn Trk iisi kimliine giderek Almanyada alan Trklere yaplan davranlar ortaya karmasdr (Wallraff, 1986). Wallraffn

67

alma yntemi, belli rollere brnerek baka yollardan kamuoyuna aktarlmas olanaksz gerekleri ortaya karmaya dayanyordu. Bu yntemle, 1976 Martnda bir silah taciri klna girerek Portekizli General Spinolann darbe planlarn ortaya kard. Bir yl sonra Almanyann bulvar gazetelerinden Bilde redaktr olarak girdi ve gazetenin olaylar nasl arpttn ilk elden kantlarla belgeledi. 1983 ylnda ise Ali Levent takma adyla bir Trk iisinin klna girerek Trklere uygulanan ayrmcl ortaya kard. Hakknda gveni ve grevi ktye kullanmaktan alan davalarda, kulland yntemi kamuoyunun bilgi edinme hakkna deinerek savundu. Aratrmac gazetecilikte drstlk konusunu inceleyen Jackson (1998:139), drstln hibir zaman yalan sylememeyi gerektirmediini, makul ve hakl kabul edilecek koullarda yalan sylenebileceini ileri srer. Ancak, yalanlarn ou zaman kabul edilemeyecek koullarda ve drst bir insann yalan syleme zorunluluu duymayaca durumlarda gerekletii de unutulmamaldr. Gnmzde, medya kurulular zerindeki kr basklar ve bte kesintileri, maliyeti yksek bir tr olan aratrmac gazetecilii byk oranda ortadan kaldrmtr. Haber maliyetlerinin azaltlmas ynndeki basklar ve aratrmac gazeteciliin ortadan kalkmas, haber kurulularn kaynaklara baml duruma getirmektedir. Dolaysyla haberlerin maliyetini azaltabilecek haber kaynaklar, haberlerin gndeminde daha fazla etkide bulunabilecektir. Siyasal konularda kaynaklara bamllk ise gazetecileri bir tr propaganda arac durumuna dntrmektedir. Aratrmac gazetecilik szc Trkiyede bir olayn derinlemesine aratrlmas, belgelenmesi, arka planda olup bitenlerin aa karlmas anlamndan ok, yanl bir biimde baz belgelerin yaynlanmas anlamnda kullanlmaktadr. stihbarat rgtlerinden alnan ve zerinde ok gizli damgas olan belgelerin yaynlanmas aratrmac gazetecilik olarak sunulmaktadr. MTin sorgulama metinlerinin nasl bir aratrma sonucu elde edilecei sorusunu akla getiren ve aratrmac gazetecilik olduu ne srlen uygulama, kar sava yapan ve
68

genellikle devletin iinde olan baz odaklar tarafndan beslenmektedir. Ancak, bir gazeteciyle el altndan belgeler vererek, szdrlan belgelerin yaynlanmasnn salanmas aratrmac gazetecilik deil, gazetecilerin eitli g odaklar tarafndan kullanlmasdr. 2. Gazetecilerin Halkla likiler Uygulayclaryla likilerinde Yaanan Etik Sorunlar Gazeteciler, bamszlk ve nesnellik kavramnda srar etseler de kapitalist sistemde i gren medyann sahiplik yaps, bamszla ve nesnellie engel oluturmaktadr. Sermayenin kontrol yannda, medya zerinde etkili olan glerden biri de halkla ilikiler irketleridir. Firmalarn kurumsal iletiim, pazarlama ya da halkla ilikiler blmleri, medya kurulularyla iletiim halinde bulunurlar ve hazrladklar iletileri uygun kanallar ile hedef kitlelerine ulatrmaya alrlar. Bu iletilerin medyada aynen yer almas, kontroll haber olarak adlandrlr. Bu sayede firmalar istedikleri konu ve haberlerle gndeme gelebilirler. Kontroll haber uygulamalaryla halkla ilikiler irketlerinin kitle iletiim aralar zerindeki etkisi giderek artmaktadr. Halkla ilikiler etkinliklerinin medya zerindeki etkileri konusunda yaplan aratrmalar da bunu dorular niteliktedir. Lynne Masel Walter ve Timothy Walters tarafndan yaplan bir alma, 1992de bir devlet ajans tarafndan datlan basn bltenlerinin yzde 86snn gnlk gazetelerde yer bulduunu ve yaklak 135 milyon okuyucuya ulatn gsterdi (Seib ve Fitzpatrick, 1997:40). Macnamara, 1992 ylnda Avustralyada Sydney, Melbourne, Brisbane ve Canberrada 417 gazeteci ve editrle bir aratrma gerekletirdi. Aratrmaya katlan gazetecilerin yzde 86s halkla ilikiler

Can Atakl, Sabah ile yeni uygulamalar getirdiklerini aktarrken, halkla ilikiler etkinlikleri kapsamndaki olaylara ilikin haberlerde firma ad verilmemesi kuraln nasl deitirdiklerini yle anlatmaktadr: O ana dek yaplagelenlerden farkl iler yapyorduk. Reklam olmasn diye firma ad verilmemesi durumunu da ilk kranlar biz olduk mesela imdi aklma gelen. Bir firmann dzenledii toplantda, diye yazlrd. Biz direkt firmann adn vererek yazdk haberi. 86larda falan baka gazetelerde ok eletirilmiti bu. (Seymen, 2001:27)

69

uygulayclaryla ok sk balant kurduklarn belirttiler. Gazeteci ve editrlerin yzde 74den fazlas haftada 20 ya da daha fazla PR iletiimine (basn bltenleri, telefon aramalar, fakslar) girdiklerini sylediler. Aratrmada, bir haftalk dnem boyunca, 27 farkl irket ve rgtten 150 basn blteni elde edildi ve gazetelerdeki 2500 makaleye ierik analizi uyguland. Sonuta gazetelerde yaynlanan 768 haberin (% 31) tamamen ya da ksmen, basn bltenlerine dayand ortaya kt. Bunlarn 360 (% 47) ticari ya da uzman medyada yaynland. 245i (% 32) ulusal, devlet ya da bakent medyasnda yaynland. Kk ticari, uzman ve yerel medyann ieriinin yzde 70i PR kaynaklyd. 150 basn blteninden yalnzca 9 tanesi (% 1.2) medya tarafndan kullanlmad. Haber bltenlerinin ortalama kullanm orannn 7 olduu bulundu. Bir haber blteni ise (Lindeman Wines product) 69 gazetede, PR firmasnn salad fotorafla kullanlmt. (Macnamara, ty) Bu konudaki bir baka aratrma Clara Zawawi tarafndan yapld. Zawawi, byk metropol gazetesinde (The Courier-Mail, Sydney Morning Herald ve The Age) yaynlanan 1163 makalenin haber kaynan inceledi. ncelenen 683 makalenin yzde 47sinin PR etkinliklerinin sonucu olduunu belirledi (Macnamara, ty). Benzer aratrmalar, halkla ilikiler firmalar tarafndan yaplmakta ve mterilere firmann basnda haber yaynlatma gcn gstermek iin kullanlmaktadr. Halkla ilikiler endstrisinin haber gndemini etkileme gc konusundaki kayglar son yllarda giderek artmaktadr. Nick Cohen, ngilterede 25 bin halkla ilikilerci ve 50 bin gazeteci olduunu, i dnyasyla ilgili haberlerinin yzde 80inin, genel haberlerin yzde 40nn halkla ilikiler kaynakl olduunu tahmin etmektedir. Daily Mirrorn eski editr Mike Molloy ise gerein birincil kayna olarak gazetelerin asl amac ortadan kaldrldndan halkla ilikilerin gazetecilii ele geirdiini bile ne srmektedir: Biz, halkla ilikiler tarafndan denetlenen, rgtlenen ve retilen bir dnyadayz (akt. Keeble, 2004:34)

70

Gerek akademik almalar, gerekse halkla ilikiler sektrnn yaptrd aratrmalar, ada toplumlarda gndem ereveleme ve gndem hazrlamada (priming) ve medya ieriinin biimlendirilmesinde halkla ilikilerin nemli bir rol oynadn gstermektedir. Bu erevede, medya alanlar ve halkla ilikilerciler arasndaki ilikilerde ne kan etik sorunlar, her iki meslein de gvenirliinin anmasnda etkili olmaktadr. Medya, halkla ilikiler irketlerinin etik d uygulamalar konusunda sulayc bir yaklam benimser. Buna karn her iki meslek grubu arasndaki karlkl iliki nedeniyle halkla ilikilerin etik d uygulamalarnn ou, medyann su ortakl olmadan gerekleemez. Halkla ilikiler uygulamalar, ulamak istedikleri kesimlere, iletilerini medya araclyla yayarlar. Dolaysyla medya kurulular ile halkla ilikiler irketleri arasnda bir gazeteci-haber kayna ilikisi bulunmaktadr. Haber kaynaklaryla ilikilerinde gazetecilerin uymak zorunda olduklar meslek ilkeleri, halkla ilikiler irketleriyle ilikilerinde de geerlidir. Haber kaynandan alnan enformasyonun soruturulmas gazetecilik olanaklar iinde bulunuyorsa, soruturulmakszn ya da doruluundan emin olunmakszn yaynlanmamas ilkesi, gazetecilerin halkla ilikiler uygulayclaryla ilikilerinde uyulmas gereken nemli bir ilke olarak belirmektedir. 2001de Asia PR Week tarafndan yrtlen aratrmaya gre, halkla ilikiler danmanlarnn yzde 29u mterileri hakknda basna bilerek yalan sylediklerini itiraf etmektedir. Aratrmaya katlan halkla ilikiler danmanlarnn yzde 21i yalan sylemeleri konusunda mterilerinin basks altnda olduklarn ne srerken, yzde 8i mteri basks olmadan yalan sylediklerini itiraf etmilerdir (Macnamara, ty). Oysa, gazetecilerin, halkla ilikiler irketlerinden haber yaplmak zere iletilen enformasyonun doruluu konusunda ok dikkatli olmalar gerekmektedir. Gazeteci, ieriinden emin olamad enformasyonu, alternatif kaynaklardan dorulatmadan haber yapmamaldr. Byle davranmakla, hem kendi meslek standartlarn
71

korumu olur, hem de halkla ilikiler uygulayclarn daha yksek meslek standartlar iin zorlayabilir. a. Zakazuka: Basn ve Halkla likilerin kar Birlii Gazetecilerle halkla ilikiler uygulayclar arasndaki ilikilerde yaanan etik sorunlar, kimi zaman her iki meslek grubunun da etik ilkeleri bir kenara brakmasyla dorua ulamaktadr. Bu ilikilerde ok bilinen bir rnek, Rusyada meydana gelen zakazuka skandaldr. Rusada reklam ve sylei szcklerinin birlemesinden oluan bir szck olan zakazuka, para karl haber ve sylei yaynlatma sistemi iin kullanlmaktadr. Sistemde, mterisini ven veya rakibi karalayan bir haber ya da sylei yaymlatmak isteyen halkla ilikiler irketi, setii gazetelerle pazarlk yaparak belli bir cret karl diledii yazy, reklamdan ok daha ucuza yaymlatabilmektedir. Lobbynet adl bir halkla ilikiler irketinin yaynlad rakamlara gre, para karl haber yapan Rus gazetelerinin banda, ieriinin yzde 70ini satan ve her ay bu yntemle 500 - 550 bin dolar kazanan Pravda gelmektedir. Ayn aratrmaya gre, zvestiann aylk Zakazuka geliri de 300 - 350 bin dolardr. nc sray ise 280 bin dolarla Gazprom's Trud ve Novaya Gazeta almaktadr (Startseva, 2001). Rusyada bu genel eilime tepki duyan ve etik kurallar erevesinde kalmaya zen gsteren Promaco adl bir halkla ilikiler irketi, var olmayan bir dkkann alyla ilgili sahte bir haber dzenleyerek medyada effaflk ad altnda nemli bir kampanyann balamasna neden olmutur. Promaco, dkkan alyla ilgili sahte haber bltenini gazetelere gnderdikten hemen sonra 16 yayn kuruluundan telefon ald. Promaco ile temasa geen gazete ve dergiler, blteni para karlnda yaymlayabileceklerini bildirdiler. Promaco faturalar dzenleyip anlamaya vard 13 yayna demeyi yapt. Bylece, Svetopher adl hayali dkkann var olmayan bir adreste alaca, belli bal tm Rus gazetelerinde haber olarak yer ald. Ardndan da Promaco, elindeki belgelerle ubat 2001de Mosko72

vada bir basn toplants dzenleyerek skandal gzler nne serdi. Bunun zerine Uluslararas Halkla likiler Dernei (IPRA) harekete geti. IPRA ncelikle 80 lkedeki yelerinin yardmyla benzeri durumlarn dier lkelerde ne kadar yaygn olduunu saptayp, sonra da bu uygulamann dnya apnda yok edilmesini hedefleyen uluslararas bir anti - Zakazuka kampanyas balatt. IPRA'nn "Medya'da effaflk Kampanyas" kapsamnda, 2001 ylnda yaptrd anketin sonularna gre dnya genelinde, zellikle (Trkiye'nin de dahil edildii) Gney ve Dou Avrupa ile Gney Amerika'da paral haber son derece yaygn durumdadr. "Bir gazetecinin alt yaynn yan sra gizli ya da ak olarak bir irket veya halkla ilikiler ajans iin almas"nn oran yledir. Avustralya % 60, Dou Avrupa % 48, Gney Avrupa % 35 (Trkiye bu grubun iindedir), Kuzey/Bat Avrupa % 28, Gney/Orta Amerika % 41, Kuzey Amerika % 5 Aratrmada, haberlerin d etkilere (paral haber, reklam birimi basks gibi) bal olarak yaynlanma oran ise yle belirlenmitir: Dou Avrupa % 63, Afrika/Ortadou % 40, Gney Avrupa % 40, Gney/Orta Amerika % 35, Avustralya % 20, Kuzey Amerika % 13, Kuzey/Bat Avrupa % 20, Asya % 16. Aratrmaya gre, "Bir gazete ya da gazeteci bir haberi yaynlamamak iin para almay kabul eder" diyenlerin oran da yledir: Gney ve Orta Amerika % 41, Dou Avrupa % 28, Asya % 26, Gney Avrupa % 20, Kuzey/Bat Avrupa % 5, Kuzey Amerika ve Avustralya %0 IPRAnn aratrmas, para karl haber yapmann yalnzca Rusyaya zg bir durum olmadn, kresel bir sorun olduunu gstermitir.

73

b. Gazete Ekleri ve Advertorial Haberle reklamn, gazetenin mali karlaryla haberciliin i ie gemesinin en arpc rnekleri gazete eklerinde grlmektedir. Dergi ve gazetelerde, geleneksel reklamlarn yannda, gazete ekleri, haber ve makale biiminde reklamlara da rastlanr. Bu tr reklamlar, editryal formatta hazrlanan metinleri ve fotoraflar ierir. Ancak, bu gazete eki sayfalar ya da haber sayfalarndaki alanlar, halkla ilikiler irketleri tarafndan satn alnmtr. Bu alanlarda yaynlanan haber biimindeki reklamlara, advertising ve editorial szcklerinin ksaltlmasndan oluan advertorial ad verilir. Baz durumlarda, bu reklamn bir kenarnda advertorial olduunu belirten kk bir duyuruya rastlanr. Ancak, bu duyuru, mevcut en kk puntoyla yazlr ve ou zaman okuyucunun dikkatinden kaar, baz durumlarda ise advertorial olduu hi belirtilmez. Gazetelerin ana sayfalarndaki ve eklerindeki editryal alann sat, halkla ilikilerin basks ya da iknasnn bir sonucu deildir. Gazetenin reklam servisi, aktif biimde bu sat iin para talep eder. Sz konusu uygulama sadece, yaamas iin advertoriala baml kk medya kurulularnda gereklemez. Ulusal gazete ve dergiler de editryal grnmle gizlenmi ve creti denmi bu reklamlar yaynlarlar. Trkiyede de byk medya gruplarna ait gazeteler, dzenli olarak belli sektrlere ayrlm advertorial ekler vermekte ya da haber alanlarnn bir blmn, haber formatndaki bu reklamlar iin satmaktadrlar. irketler, haber format reklama gre daha gvenilir bir format olduu iin reklamlarn bu formatta yaynlatarak tketicilerin reklama inanrln artrmak isterler. Medya irketleri de reklamclarn bu isteini kra dntrrler. Bu srete, okuyucunun neyin haber neyin reklam olduunu ayrmas gleir. Bu durum da, btn gazetecilik etik kodlarnda yer alan ilan ve reklam niteliindeki yaynlarn bu nitelikleri, tereddte yer brakmayacak ekilde belirtilir ilkesini ihlal eder.

74

Bu konuda bilinen bir rnek, Los Angeles Timesn 10 Ekim 1999 tarihli pazar ekidir. ki milyon dolar hacimli reklamla kan 168 sayfalk ek, tmyle Staples Center adl yeni bir spor, elence ve alveri merkezine ayrlmt. Gazetenin patronu Kathryn Downing, genel mdr ve genel yayn ynetmeniyle, ekten elde edilecek gelirin Staples Center ile paylalmasna karar vermi; ama bunu gazete alanlarndan gizli tutmutu. Haber kaynaklarna mesafeli durmas gereken bir gazetenin, tarafszlkla izlenmesi gereken bir irketle bu tr bir i ilikisine girdiini renen LA Times alanlar, olay nce basna szdrdlar. Olay rakip medyadan duyulunca, Ynetim alanlara etik konusunda duyarl olduklar iin gazetecilerin kayglanabileceklerini, fakat okurlarn konunun farkna varacann dahi pheli olduunu bildirdi. Ancak, bu yaklamn gereklerden ne kadar uzak olduu ok gemeden anlald. Staples olay ortaya ktnda, gazeteye gelen okur tepkilerinin says gnde 650yi at. Okurlar, sorunu kavramlard ve LA Timesn etik kurallar inediini, gazetenin saygnln ve inandrcln yitirdiini yazyorlard. Bunun zerine, gazetenin Pulitzer dll medya muhabiri David Shaw, olayn kapsaml bir "aratrma haberini" hazrlad. Haber, genel yayn ynetmenine dahi haber verilmeden 20 Aralk gn gazetede n sayfadan bir zr mektubuyla birlikte yaymland. zr mektubunda, "Gazetenin temel sermayesi olan inandrclk ve haysiyetin tehlikeye atlmasnn, basna gvenin iyice dt bir dneme rastlamasndan duyulan teessf" dile getirildi, "gazetenin drstlnn ve kalitesinin altn oyacak nitelikteki snrsz agzllk" knand. Sonuta, gazete ynetimi hatasn kabul etmek zorunda kald ve okuyuculardan zr diledi. Olayn duyulmasndan sonra bu konu, medyada binlerce saat tartld, pek ok gazete ve televizyonda haber yapld (Baydar, 2000). Trk basnnda etik adan fazla gndeme gelmeyen bu tr uygulamalar, baz durumlarda baka meslek gruplarnn tepkileriyle karlaabilmektedir. rnein, 2002 ylnda Yeni afakn salk sayfasnda yaynlad, haber gibi sunulan metinlerde, gr alnan uzmanlarn zel bir hastanede alanlardan olumas, metinlerin sonunda hastanenin telefon numarasnn yer almas, gazeteciler arasnda tartma
75

konusu yaplmazken, Trk Tabipler Birlii Meslek Uygulamalar Komisyonu, nce hastaneyi uyard. Haberlerin devam ettii grlnce konu Trk Tabipler Birlii Yksek Onur Kuruluna yanstlarak, hastane Tbbi Deontoloji Tznn reklam yasaklayan maddeleri uyarnca para cezasna arptrld. c. Hediyeler zel ve tzel kurulular, medyann kendileriyle ilgili haber yapan muhabirlerine sk sk hediyeler verme yoluna giderek gazetecileri etkilemeye alrlar. Bu durum, gazetecinin tarafszln etkileyerek, hediye kabul ettii kurulula ilgili olumsuz gelimeleri kamuya aktarmasn engellemektedir. Bu konuda medya kurulularnn kendi muhabirlerine hediye almay yasaklamalar gerekir. Ancak, hediye kapsamna nelerin girecei ve btn hediyelerin mi reddedilecei konusu tartmaldr. Konuyla ilgili olarak Doan Holding Yayn lkelerinde Yayna konu edilen veya edilmesi dnlen kiilerden veya kurumlardan meslek etik ve geleneklerine aykr hibir hediye veya ayrcalk kabul edilemez. hkm yer almaktadr. Benzer bir ilke, TGCnin Trkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesinde yer almaktadr. Bildirgede, Yayn ncesi kararlarla ve yaynlarla ilgili nyarg, kuku yaratacak her cinsten kiisel hediye ve maddi menfaat reddedilmelidir denmektedir. Baz basn kurulular ise hediyelerin maddi deerine snrlar getirmitir. rnein, New York Times ve Chicago Tribune gazeteleri hesabna alan muhabirlerin, 25 dolarn stnde bir deere sahip olan herhangi bir hediye almalar yasaktr. Muhabirlerin, haberlerini yaptklar kii ya da kurumlardan adlarna gelen ieklerin karlnda, iei gnderenlere bir teekkr notu iletmeleri ve ieklerin bir hayr kurumuna veya bir hastaneye gnderildiini belirtmeleri de zorunludur (zerengin, 2001). Hediyeler konusunda, gazetecinin yapmas gereken, saduyusunu ve uslamlama yeteneini kullanarak, iinde bulunduu her ortamn bir kar ilikisi olasl yaratp yaratmadn ve tarafszlna glge
76

drp drmediini iyi deerlendirmektir. Ancak, hediye konusu yalnzca gazetecinin kendi vicdanna braklamaz. Hediyeler karsnda gazetecinin nasl davranmas gerektii konusunda gazete ynetiminin kesin kararlarn ortaya koymas gerekir. Gazetecinin de kendisine verilen her hediyeyle ilgili gazete yneticisini mutlaka haberdar etmesi gerekmektedir. d. Bedava Geziler Junket olarak adlandrlan bedava geziler, medyann halkla ilikilerden beslendii bir baka alandr. Haber rgtlerinin, haber kaynaklarndan gelen bedava seyahat tekliflerini kabul etmesi, medya etiinin tartmaya neden olan konular arasndadr. Genellikle byk ve ekonomik gce sahip baz haber rgtleri, bedava gezileri kabul etmemek ynnde ilkelere sahiptir. New York Times ve Chicago Tribune iin gezi yazlar yazanlarn gezilere bedava kmalar ya da lokanta deerlendirme yazlar yazan gazetecilerin bedava yemek yemeleri yasaktr. Bu gazetecilerin haber iin yaptklar harcamalar, gazete tarafndan karlanr. Bu yasaklar ihlal eden gazetecilere, iten atmaya kadar deien ok kat cezalar verilir. Daha hafif cezalarda ise, gazeteci bu tr hatalar yapmasna olanak vermeyen farkl bir alandaki greve kaydrlr (zerengin, 2001). Baz medya kurulular ise gazetecilerin bedava gezileri kabul etmesini yneticilerin iznine balamtr. rnein, Doan Yayn Holdingin yayn ilkelerinde, DYH alanlar, bal olduklar birim yneticisinin izni olmadan nc ahslarn gezi davetlerini kabul edemezler ve onlarla seyahat edemezler ifadesi yer almaktadr. Kk medya kurulular ya da serbest alan gazeteciler ise ekonomik olanaklar yeterli olmad iin bedava ya da indirimli gezileri kabul edebilmektedirler. Medya kurulularnn ekonomik yetersizlikleri nedeniyle kabul edilen bedava gezi olanaklaryla ilgili olarak da konunun haber deeri tayp tamadna dikkat edilmelidir. Ayrca, halkla ilikiler irketlerine geziye gtrlecek gazetecileri seme ola-

77

na verilmemeli, kimin nereye gideceini gazete ynetimi belirlemelidir. Trkiyede, haber deerine baklmakszn bedava gezileri kabul etmenin gazetecilik mesleinde yaygn bir uygulama olduu bilinmektedir. zellikle byk holdinglerin bir halkla ilikiler etkinlii olarak dzenledikleri geziler, medyada hedeflenen amaca ulamaktadr. Meral Tamerin (Milliyet, 10 Nisan 1999) Glin Telci'nin ardndan yazd "Ufuk Turu"nda anlattklar, bu gezilerin yaygnlna kk bir rnek oluturmaktadr:
...ekonomi gazeteciliindeki bu sava arkadamla yine de nerelere gitmedik ki Geen hafta len Ekrem Elginkan'n sahibi bulunduu ECA'nn Kbrs'taki bayiler toplantsndan tutun da Uluslararas Giyim Sanayicileri Federasyonu'nun Hasan Arat' bakan setii Washington'daki genel kuruluna, Finlandiya'da Nokia'nn yeni teknolojisini grdkten sonra bir Ak Gemisi'yle Kuzey Denizi'nin esiz fiyortlarn seyrederek sve'e, Bekir Okan'n makarna tesislerini grmek iin gittiimiz Gaziantep'ten Yap Kredi'nin Marmaris'in asude bir koyundaki esiz manzaral tatil ky Robinson Maris'e...

Bedava gezi olanaklar bazen gazetecinin bilgisini grgsn artraca ve meslek ii eitime katk salayaca gerekesiyle savunulsa da, bu tr olanaklarn bilgisini grgsn artrma gereksiniminde olan muhabirler yerine st dzeydekilere salanmas, uygulamann savunulmasn zorlatrmaktadr. Bu konuda Hncal Uluun Antalyadaki bir otelin kral dairesinde arlanmasnn ardndan yazd yazy eletiren Fatih Altaylya 8 ubat 2005 tarihli Sabahtaki kesinde verdii yant iyi bir rnek oluturmaktadr:
Hani birinci snf koltuklarda Monte Carlo'ya umutuk seninle Kentin deil, dnyann en byk, en nl, en de luxe otelinde arlanmtk. Hani sen, muhalif medyann dillerine den Gucci pabularn bu otelin alveri merkezinden almtn Ben yalnzdm Senin yannda Sevgili Hande, yani ein de vard... Sana o sabah btn gn kullanman iin, daha dnya zerinde kimsenin grmedii son model bir Ferrari verdiler... 78

Gecesi 3 bin dolarlk oda deil, 500 bin dolarlk Ferrari... Trkiye'de 2 tane satld bugne dek... Onu kullanarak tanmadn m? Dndnde tonla yaz yazmadn m? () O gezide biz kimin davetlisi idik? Zeytinolu Holding'in... Yani batk Eskiehir Bankas'nn sahibi Zeytinolu ailesi... Batk banka sahibinin daveti ile Monte Carlo/ Ferrari eli davetinin faturas sence ka bin dolard Sevgili Fatih! Yani kursandan geen hortumcu parasnn?

Gazetecilerin reklam amal gezi davetlerini kabul etmeleri eletirilmeye balannca, Sabah ynetimi, 2006 Temmuz aynda, haber deeri varsa tm masraflar gazete tarafndan karlanarak geziye muhabir gnderilmesi, aksi durumda gezilere yazar ve muhabirlerin katlmamalar ynnde bir karar aldn duyurdu. Hayat tarz yazarlarnn da konu ettikleri otel, restoran ya da rnler iin deme yapacaklarnn; hediye ve ikram kabul edemeyeceklerinin karara baland bildirildi. e. Spin Denetimi ve Siyasal letiim Siyasette yalan sylemek demokratik rejimlerin de zelliklerinden biridir. Bir gre gre, siyasetin yars imaj oluturma, teki yars ise olgular ne olursa olsun insanlar o imaja inandrma sanatdr (Keane, 1993:99). Gnmzde siyasetiler etiksel olsun ya da olmasn, medya performanslarnn tasarmn ve yrtlmesini giderek akl hocalarna ve danmanlarna, yani iletiim srecini ynetmek iin genellikle sahne gerisinde istihdam edilen siyasal halkla ilikilerde, pazarlamada, lobicilikte ve reklamclkta uzmanlaan kimselere devretmektedirler. Bu meslein en iyi bilinen yelerinin isimleri (ABDde George Stephanopoulos, James Carville, Dick Wirthlin ve Dick Morris, Britanyada Brendan Bruce, Tim Bell, Peter Mandelson, Alistair Campbell), gnmzde siyasal yaamn etiksel knn simgeleri haline gelmiler ve siyasal gazeteciliin, iddia edilen sularnn tart-

Eirmek, bkmek, dnmek, dndrmek, evirmek, tornalamak, masal okumak gibi anlamlara gelen spin szc, bir neriye, politikaya, habere yaplan yorum anlamn da kapsamaktadr.

79

lmasna ayrlan byk bir alt trn yaratmlardr. Bu sular, oyunsal d grn dikkate alarak siyasetilerin ilke ve drstlkten syrlmas iin onlara bask yapmakla ve daha te durumlarda siyasetinin yerini gasp ederek kendilerini asl siyasal oyuncular haline getirmek yoluyla siyasetilerin tantm amalar iin medyann ynlendirilmesini ve sindirilmesini iermektedir. Bu bakmdan en kt sulularn, siyasal iletiimin akn kolaylatrmayan, onu medya ve kamusal tketim iin deitiren yeni bir iletiimci tr olan spin doktorlar olduunda birleilmektedir (McNair, 1998:54). Spin doktorlar tarafndan yerine getirilen spin denetimi, halkla ilikiler uygulayclar tarafndan gereklii bir mterinin honut kalaca bir biime arptma ya da maniple etme giriimlerine verilen isimdir. Bu, siyasette ok yaygn bir uygulamadr ve halkla ilikiler araclyla yalan syleme pratiinin en fazla gelitii yer ABDdir. rnein, Beyaz Saray basn sekreterleri genellikle, bir basn toplantsndan sonra bakann yanl ifadelerini ya da potlarn, bakann sylemek istedii... diyerek yorumlamaya alrlar. Bylece, spinin denetiminde olanlar, gerekte ne sylendiini unutmaya ve basn sekreterinin sylediini bakann sylediinin yerine geirmeye ynlendirilirler (Leslie, 2000:218). Devlet ynetimi srekli bir halkla ilikiler abas olarak grldnden, Beyaz Saray grevlileri medyann Bakanla ilgili olarak izecei portreye kendi istedikleri biimi vermeye alrlar (Keane, 1993:99). Siyasal iletiimin ideal olarak tarafsz bir biimde kamu grevlileri ve dier apolitik kadro tarafndan yerine getirilmesi gerekirken gnmzde spin doktorlar giderek bu alana egemen olmutur. Gazeteci Simon Heffer, basn szcsnn daha geleneksel ilevini spin doktorununkiyle karlatrmaktadr. Basn memurunun, bir hkmetten ok bir parti alan olsa bile, temel olarak gereklerin ve arka plan enformasyonunun salanmasyla ilgilendiini; buna karlk spin doktorunun temel olarak spin ile ilgili olduunu belirtmektedir (akt. McNair, 1998:54). Spin doktorunun rol gereklerin tesine geerek, gazetecilerin yazacaklar haberlerin ana hatlarn izmek, olumluyu

80

vurgulamak ve olumsuzu grmezden gelmek ya da en azndan nemsememek iin onlar ikna etmektir. lk olarak ABDde kullanlmaya balanan spin doktoru terimi, 1980lerde ngiltere gibi siyasal reklam kampanyalarnn nem kazand lkelerde de kullanlmaya baland. Spin doktorlar, kdemli siyasetilere eriimi denetleyerek, iknaya uygun grnmeyen gazetecileri engelleyerek basn maniple etmeye alrlar. Temel silahlar, muhalif gazetecilere kar cezalandrc eylemle destekledikleri saldrgan lobiciliktir. Genellikle kstah ve otoriter olmakla sulanrlar. Onlar artk, basnn, ilevleri parti mesajn olabildiinde ak biimde ve geni bir alana yaymak olan hizmetileri deildir; kendilerini siyasal srecin asl oyuncular olarak grrler (McNair, 1998:55). Gerekliin bir maniplasyonu olarak deerlendirilebilecek spin denetiminin bir baka grn, szde olaylarn sahnelenmesidir. Szde olaylar, tantma yapma, bir olay dramatize etme ya da bir eye dikkat ekme gibi zel amalarla retilmi olaylar olarak tanmlanr. (Leslie, 2000:219). Szde olaylarla olduka ilikili bir etkinlik de bir olay ya da rn abartma (hyping) uygulamasdr. Abart (hype), bir olayn ya da bir rnn neminin, bir heyecan atmosferini yapay olarak yaratma amacyla kasten bytlmesi olarak tanmlanabilir. (Leslie, 2000:220). McNair (1998:61), gnmzde siyasal gazetecilik konusunun, meselelerden ok siyaset oyunu; politikalardan ok sre haline geldiini, enformasyona anlamn veren ieriin reyting uruna kurban edildiini belirtmektedir. Siyasi haberlerdeki kaynak bamll, gazetecilerin politikaclarn istedii biimde ynlendirilmelerine yol amakta, bunun sonucunda ise verilen haberler gerekleri yanstmaktan giderek uzaklamaktadr. zleyici de kamu meseleleri ile ilgili haberlere fazla ilgi gstermemektedir. nk haberler gnlk rutini yanstmakta, otoritelerin ve politikayla ili dl olanlarn dnyasna gre hazrlanmakta ve yurttalarn siyasal eylem olanaklaryla iliki kuramamaktadr. Bu durumda

81

insanlarn kullanamayacaklar bilgiyi toplamalar iin de bir neden kalmamaktadr. Tektipletirilmi ve siyasetin dar, profesyonel erevesine sktrlm haberler, kamuoyunun politik duyarln da kreltmektedir. zleyiciyi/okuyucuyu skmama ve elendirme endiesinin egemen olduu medya dnyasnda, siyaset youn izleme saatlerinden olabildiince dlanan, fazla heyecan vermeyen, ilgin klnmas gereken bir gsteri gibi grnmektedir. Siyaset, dar bir erevede (profesyonel siyaset dzeyinde), kiiler aras ilikiler n plana karlarak (parlamentodaki kavgalar, parti liderlerinin ekimesi, vb.) ve nemsiz ama ilgin grnebilen ynleriyle (siyasetilerin ak skandallar, giyim kuam biimleri, vb.) gndeme gelmektedir. Bunun sonucu ise insanlarn yaamlarn etkileyen siyasi olaylarla ilgili olarak bilgilenmelerinin giderek zorlamasdr. Siyasal iletiim konusunda medya etiiyle ilgili olarak tartlan bir nokta da seim dnemlerinde gazetelerde yer alan kamuoyu aratrmalar ile ilgilidir. Seim sonularna ynelik olarak yaynlanan kamuoyu aratrmalarnn semenin tercihlerini maniple ettii ve oylarn aratrmalarda gl gsterilen parti ya da adaylarda toplanmasna neden olduu ileri srlmektedir. Trkiyedeki basn meslek ilkeleri iinde yalnzca DYH Yayn lkeleri, kamuoyu aratrmalarnn haber yaplmasna ilikin bir kural getirmitir: Btn kamuoyu aratrmalar, aratrmay yapan kuruluun ad, kimin talebi ve finansman ile yapld, tarih ve grlen kii says ve aratrma metodu ak olarak belirtilerek yaymlanr (md.16). 3. ek Defteri Gazetecilii ek defteri gazetecilii, gazetecinin haber kaynaklaryla ilikisini paraya dayandrd bir gazetecilik trn anlatmak iin kullanlmaktadr. Gazetecinin, haber kayna ile maddi ilikiye girmesi ise iki biimde olur. Birincisinde gazeteci haber yapaca enformasyon, fotoraf ya da grnt iin haber kaynana deme yapar. kinci trnde ise haber kayna, lehindeki bir haberin yaynlanmas ya da

82

aleyhindeki bir haberin yaynlanmamas karlnda gazeteciye deme yapar. a. Haberi Para ile Elde Etme ek defteri gazeteciliinin bu trnde, haber kaynaklarna konumalar, bilgi vermeleri karlnda para denir. Baz haber rgtleri, nemli bir kii ile zel grme yapma ayrcal iin nemli miktarlarda para demeye hazrdr. Ancak, ek defteri gazeteciliinin en nemli sakncas, nemli bir habercilik ilkesini ihlal etmesi, editryal alan parayla alnp satlan bir meta haline getirmesidir. Oysa, haber kendinde bir iyiliktir, bu sfatla, ona satn alnan bir mal gibi davranlmamaldr (Leslie, 2000:183). Bununla birlikte, kapitalist sistemlerde, haber alnp satlan bir metadr, haberin alcs da medya kurulularnn okuyucular/izleyicileri/dinleyicileridir. Okuyucular, gazeteleri haber alabilmek iin satn almaktadr. Gazeteler kamu grevi grmekte haberler de kamu mal olmaktadr. Ancak, ek defteri gazeteciliinde olduu gibi haberin kamu yarar deil de kiisel karlar gzetilerek retilmesi, basn zgrlnn temel dayanaklarn ortadan kaldrmaktadr. ek defteri gazeteciliinin bir baka sakncas ise ekonomik olanaklar olan medya kurulularna haber retiminde kullanlacak enformasyona ulamada avantaj salamas, ekonomik adan gl olmayan medya kurulularnn habere ulama hakkn fiilen kstlamasdr. Bylece, enformasyonun zenginliin tekeline girdii bir duruma yol aar. Haber kaynana deme yapmak, tabloid ya da popler basnn dnya apnda n kazand ngilterede byk basn gruplarnn balatt ve sansasyonel basnn ska kulland bir yntemdir. ngilterede ek defteri gazetecilii konusunda zengin bir gelenek vardr. 1996 Kasmnda, News of the Worldn editrne gre gazetelerde yaynlanan hikyelerin ortalama yzde 10una deme yaplyordu (Keeble, 2004:39). Bu yntemin ngiltere basnndaki en eski rneklerinden biri, 1924 ylnda Evening Standard tarafndan bir ceza davasnda dinlene83

cek tann karlmasdr. Gazete tana para demi, ayrca tan kard iin bin sterlinlik bir para cezasna arptrlmtr. Ancak, gazete yaratt sansasyonla tirajn artrp bu paray fazlasyla karmt. Bir baka rnek, pazar gnleri yaynlanan News Of The Worldn 1966da bir dava ile ilgili tanklar para karl konuturma yntemine bavurmasdr. Ayn gazete, 1984 ylnda ise iki polis memuru tarafndan vurulan Stephen Waldorf adl kiiye tam 20 bin sterlin deyerek hikyeyi satn almtr (Arapkirli, 1997). Ana damar medyadaki eletiriler, ar ceza mahkemesi davalarnda tanklara, sululara ve yardmclarna deme yapma konusunda odaklanr. zellikle, mahkeme konusu olan olaylara karm kiilerin yarglamay da etkileyecek biimde, ifadelerini sata karmalar hukuksal sorunlar oluturmaktadr. Bu konudaki tartmalar, gazetelerin 1995te seri katil Rosemary Westin yarglanmasnda Daily Star tarafndan 3 bin paund denen fakat 70 bin paund vaat edilen kz Anne Marie Daviesin de aralarnda yer ald 19 tankla anlama yapmasndan sonra dorua ulat. 1996da ise 8 ocua hamile Mandy Alwood adl bir kadnn, rportaj iin "ocuk bana" para istemesi, basn kurulularnn zdenetim arlarna konu oldu (Keeble, 2004:40). 1996 Ekiminde Lord Chancellors Department tarafndan yaynlanan bir Green Paperda, PCCnin (Press Complaints Commission-Basn ikayetleri Komisyonu) 1991de ek defteri gazeteciliini yasaklayan kodunun yaygn ve pervasz ihlalleri nlemede baarsz olduu ne srld ve sorunu ele alacak yasal dzenleme nerildi. PCC, tanklara ve sululara deme yapmann durumalarda sadece nadiren meydana geldiini syleyerek inatla yasal dzenlemeye kar kt. Kasm 1996da Komisyon koda, editre, demenin kamu yararna olduunu kantlayacak bir gereke ykmll getiren eklemeler yapt. Daha sonra ubat 2000de Lord Chansellor, Lord Irvine, hkmetin basn tarafndan ar ceza mahkemelerindeki tanklara yaplan demeleri gzden geireceini duyurdu. lgin biimde, Hanna ve Epworth tarafndan yaplan bir aratrma, ngiltere ve Galler

84

lkesinde alan gazetecilerin yzde 70inin tanklara medya demelerinin adaleti riske attn sylediini, buna karn sadece yzde 58.1inin bu tr demeler zerinde hukuksal bir yasak olmas gerektii konusunda birletiini gsterdi. (Keeble, 2004:40) Son yllarda, PCC bir dizi yaynlanm kararda demeler konusundaki tavrn aklad. Bir meslektalarn ldrmekten mahkum olduktan sonra Mays 1998de bir Suudi hapishanesinden serbest braklan hemireler Deborah Parry ve Lucille McLauchlann hikyeleri Express ve Mirror tarafndan srayla satn alnd. Fakat, PCC demeleri knamad. The Timesn, Gitta Serenynin 1960larn ocuk katili Mary Bellin biyografisi Cries Unheard seri halinde yaynlamasndan ve Daily Mailin, Bostonda bir bebei ldrmekten mahkum olan dad Louise Woodwardn ebeveynine 40 bin paunt deme yapmasndan sonra tartmalar kt. Her iki olayda da PCC, ak bir kamu yarar olduuna karar verdi. 1999 Aralnda, News of the Worldsn, ocuk pornografisi suundan 4 aya mahkum olan Gary Glittere kar anahtar tank Allison Browna 25 bin paunt demesi ise PCC tarafndan knand ve hkim tarafndan aka ayplanacak bir durum olarak nitelendi (Keeble, 2004:40-41) Benzer ek defteri gazetecilii rneklerine Avustralyada da rastlanmaktadr. 2003te 60 Minutes program, bir seri katil kendisini ldrmekle sulanrken saklanarak yaad 4 yln hikyesi iin Queensland kaa Natasha Ryana 250 bin dolar dedi. 2004 ylnda Avustralyada bir aktalite program, David Beckhamn metresi olduunu iddia eden Melbournel model Sarah Marbecke zel rportaj iin 60 bin dolar deme yapt (Jackson, vd., 2004). ek defteri gazeteciliinin yaygnlamas, medyann bir hret basama olarak kullanlmasn da beraberinde getirmektedir. Ayrca, para karl haber yapldnda olayn denetlenmesi sorunu ortaya kmaktadr. rnein, 2003 ylnda, Prens Charlesn eski ua George Smith, Prensi bir saray alanyla uygunsuz durumda grdn ne srd. Smith, bu iddiann yer ald rportaj karlnda The Mail On Sundayden 60 bin sterlin ald, ancak 7 ay sonra Sunday
85

Telegrapha yapt aklamada, ortaya att hikyenin tmyle gerek d olduunu syledi. ek defteri gazetecilii, insanlar yalan sylemeye tevik ettii iin eletirilmekte, hret olmak ya da intikam amacyla nl kiiler hakknda aklama yapan insanlarn verdikleri bilgilerin doruluunun kantlanmas da ou kez gazetecilik olanaklar iinde bulunmamaktadr. Ancak, gnmzde enformasyonun bir deiim deeri olduu gz nnde tutulduunda, pazar merkezli bir dnyada haber kaynaklarna hibir biimde deme yaplmamas da savunulamaz. Bu konudaki bir rnek olay, aratrmac gazeteci Phillip Knightley anlatmaktadr. Knightley, Hitlerin yardmcs Rudolf Hess konusunda aratrmalar yapm bir uzmandr. 1990 ylnda ABDli bir belgesel yapmcs, kendisinden Hess konusunda hazrlayacaklar bir belgesel iin grme talep eder. Knightley de grmenin sonunda yapmcdan 250 paund ister. Ancak, ABDli yapmc, bunun ek defteri gazeteciliine girdiini syleyerek, paray vermek istemez. Knightley ise, kendisinin Hess konusunda uzun zaman alm bir uzman olduunu, sahip olduu enformasyonun bir deiim deeri bulunduunu, ayn zamanda, profesyonel bir yazar olarak rportaja da zaman harcadn belirterek, bunun ek defteri gazetecilii olarak deerlendirilemeyeceini kaydeder (Knightley, tarih yok). ek defteri gazeteciliinde deme yapmann ne zaman doru, ne zaman yanl olduunu ayracak ak bir izgi, istisnalar dlayacak bir kural bulmak son derece zordur. ngiltere Basn ikayetleri Komisyonu, haber kaynaklarna yaplan demeler konusunda baz ayrmlara gitmitir (rvan, 2001). Komisyon, habere dorudan konu olan kiilere hibir biimde deme yaplmamas gerektiini, belki sadece kiinin masraflarnn stlenilebileceini belirtmektedir. Su ilemi kiilere veya bu kiilerin yaknlarna, anlatacaklar ykler, verecekleri fotoraflar ya da enformasyon iin para denmemesini, ancak ilgili malzemelerin kamu kar gerei mutlaka yaynlanmas gerekiyorsa ve bunun iin de para talep ediliyorsa deme yaplabileceini ifade etmektedir. Ayrca, haberi yorumlayan konumundaki uzmanlara, dev86

lette grev yapm kiilerin anlarna belirli oranda deme yaplmas normal karlanmaktadr. rnein, BBCnin de iinde bulunduu ngiliz yayn kurulular, rportajlar iin uzmanlara deme yapmaktadrlar. Media Entertainment and Arts Alliance (MEAA) ve Australian Journalists Association (AJA) kodlar da, baz durumlarda haber kaynaklarna para denmesini kabul ederler. MEAAnn Etik zleme Komitesinin 1996da yaynlad raporda, ek defteri gazeteciliine sulunun eylemini dllendirdii ya da medyann enformasyona eit eriimini engelledii iin kar kld belirtilerek, tartmalardaki kategoriler ayrlmaktadr. Komitenin raporuna gre, su ileyen kiilere hikyeleri iin deme yapmak etik deildir. Bu tr demelerin ilgili yasal dzenlemelerle haczedilmesi gerekmektedir. hretli kiilere ya da haber deeri olan bir olaya, genellikle bir trajediye karm hretli olmayan kiilere deme yapmak kabul edilebilir. Ancak medya kurulular, okuyucularn yaplan demelerden haberdar etmelidir. Bu okuyucuyu haberdar etme, giri creti gibi demelerin, kamusal kaynaklardan elde edilen dokmanlarn hizmet cretlerinin ve normal haber ak srasnda karlalan dier kk maliyetlerin aklanmasn kapsamaz. Komitenin raporuna gre, okuyucu enformasyon iin dorudan ya da dolayl deme yaplan kayna bilirse, sululara deme yaplmas gibi uygulamalara son vermesi iin medya zerinde bask oluturabilir. deme yaplan kaynan ald parann, sylediklerinin gerekliini etkileyebileceini dnerek habere temkinli yaklar. Ayrca, okuyucunun, medyann yapt demeden en fazla deeri elde etmek isteyeceini dnerek, haber deeri iddiasn kukuyla karlama frsat olur. ek defteri gazeteciliinin rneklerine Trkiyede de rastlanmaktadr. Gemi yllarda eski Devlet Bakanlarndan Gne Taner, medya kurulularnn zel programlarna arldnda 5 bin dolar isteyeceini duyurmu ve NTV bata olmak zere kt televizyon kurulularndan bu paray almtr. Yine televizyon kurulularnn haber bltenlerine ya da haber programlarna konuk ettikleri, sansasyonel olaylara

87

karm kiilere deme yaptklar bilinmektedir. Ancak, ek defteri gazeteciliinin Trkiyede kamuoyu nnde pek tartlmad grlmektedir. Bu konuyla ilgili olarak 2002 ylnda, isiz Ylmaz Durmu, ihbarclk yaparak televizyon kanallarndan para aldn aklad. Durmu, gen yataki Rus kadnlarn pasaportlarna el konularak satldn renince bunu bir haber programna para karl sattn, gizli kamerayla grntlenmelerini salayarak da 100 milyon lira kazandn, zamanla ihbarcl kazan kaps haline getirdiini anlatt. Ylmaz Durmuun, bir televizyon kanalnda itiraflarda bulunduu muhabir Yksel Evsen, haber programlarnda ihbarclara para verilmesinin ok yaygn olduunu belirtmektedir. Evsene gre, Durmu ihbarlar nedeniyle televizyon habercileri tarafndan tannd. Bu ihbarclara para veriliyor. Yaptklar ihbarlarla, muhabirlerin kazandndan fazla para alyorlar. Bu da Durmu gibi insanlarn artmasna neden oluyor. (Radikal, 21 Temmuz 2002). Konuyla ilgili bir baka olay ise 2001 ylnda gndeme geldi. Kanal D, Tayyip Erdoann 1992 ylnda RP stanbul l bakan olarak Pendikte yapt bir konumann kasetini yaynlad. Kanal D Haber Ynetmeni Tuncay zkan, kasetlerin kaynayla ilgili bir soruyu yantlarken, kasetleri ald kii ile ticari bir ariv anlamas yaptklarn belirtti (zcan, 2001). ek defteri gazetecilii, Mehmet Ali Acann 2006 Ocak aynda tahliyesinin ardndan yaynlanan haberler zerine tartma konusu oldu. Baz gazetecilerin Acaya rportaj karl deme yapt, Acann medyaya konumak iin 5 milyon dolar istedii ynndeki haberler zerine, Gneri Cvaolu 1997de talyada Ancona Cezaevinde Aca ile yapt televizyon rportaj karlnda Kanal D tarafndan Acann annesine 20 bin dolar dendiini aklad. Trkiyedeki meslek ilkelerine bakldna, TGCnin Trkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesinde Haber iin para bal altnda, Gazeteci belge veya grnt salamak amacyla, bir sula

88

ilgili sank, tank veya onlarn yaknlarna para teklif etmemeli ve vermemelidir ilkesi getirildii grlmektedir. b. Para Karl Haber Yapma Genellikle belli bir konumdaki haber kaynaklar, gazetecileri kullanlabilirlik derecesine gre snflandrarak, medyada kendileriyle ve yaptklaryla ilgili olumlu haberlerin yer almasn, olumsuzlarn yer almamasn salamaya alrlar. Bu durumda gazetecinin tavrn ok iyi belirlemesi ve kaynan arac haline gelmemesi gerekir. Gazeteciye para karl haber yaptrmak, propaganda veya reklam amal ya da kiisel ypratma, intikam ve kar amal olabilir. Bu konuda bir rnek, 2001 ylnda gndeme gelmitir. Samanyolunda yaynlanan Kervan adl programda, Kesput, Edremit, Bigadi ilelerini tantmak iin 1.5 milyar lira alnd ortaya kt (zcan, 2001). Program sorumlusu bunun ekip ve prodksiyon giderleri iin alndn sylese de para karl tantm yaplmt. Yerel televizyonlarn, adaylar para karl yayna kardklar ya da gazetelerin yer ayrdklar iddialar ise her seim dneminde gndeme gelmektedir. Oysa, televizyonlarn kullandklar frekanslar snrl olmalar dolaysyla kamu maldr ve toplumun yararna kullanlmas gerekir. TV kanal, halka kendi frekansn tekrar satamaz. Konuyla ilgili bir baka rnek 2002 ylnda yaand. Rdvan Akar, eitli kurululara gnderdii mektupta, Mehmet Ali Birand ile birlikte hazrladklar 32. Gn programnn Tartmann Kalbinde format iin programa ev sahiplii yapacak, tartmann yaplaca mekn seecek, konuk listesi hakknda nerilerini bildirecek ve program sonunda ekranda bir teekkr metni ile adn duyuracak bir sponsorluk iin 10 milyar TL istedi (laan, 2002). Olayn sponsorluk kapsamnda deerlendirilemeyecei yolundaki tartmalar zerine, 32. Gn ekibi, yapt aklamada, Gnn ekonomik koullarnda stanbul ve Ankara dnda ekilecek programlarn gerekleebilmesi ancak ortaya kacak harcamalarn bir veya birka sponsor tarafndan karlanmas zorunluluunu getirmitir diyerek kendini savundu.

89

Gazetecilere reklam ve ticari kar amal haber yaynlamas iin deme yapma uygulamas ise zaman zaman gndeme gelse de zerinde fazla durulmamakta, bunlarn gndeme tanmas byk basn gruplarnn birbirini ypratma savann bir arac gibi grnmektedir. Medyann para karlnda siyasal tantm yapma ya da parasal bir yatrma yardmc olmasn nlemek amacyla, TGCnin Trkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesinde Gazeteci; bir bilginin, haberin yayn ya da yaynlanmamas karl hibir maddi veya manevi avantajn peinde olamaz. Gazeteci, devlet bakanndan milletvekiline, iadamndan brokratna kadar haber kayna olarak da kabul edilen kii ve kurumlarla iletiimini ve ilikisini meslek ilkelerini gzeterek yrtr. ilkesi getirilmitir.

B. PYASADAN KAYNAKLANAN ETK SORUNLAR 1. Medyada Tekelleme ve Younlama Kapitalist sistemde ileyen medya kurulular sz konusu olduunda, piyasa meknizmas ile etik uygulamann badap badamayaca sorusu, nem kazanr. Azgn kapitalizm tm deerleri yok eder ve Fransz felsefeci Nicolas Grimaldinin dile getirdii gibi, Deer tamamyla mutlaktr, fakat her fiyat grelidir. Deer tamamen zorunluluk belirtir, fakat her fiyat mzakere edilebilir. Her eyin bir fiyatnn olduu yerde, artk hibir eyin deeri yoktur (akt. Sanders, 2004:129). Liberal demokrasi tezlerine gre, demokrasilerde zgr basn hkmet zerinde bir gzlemci gibi alarak, temel meseleler hakknda halkn yargda bulunabilmesi iin gerekli bilgi ve haberi salar. Ayn zamanda halk, farkl fikirlerin ve bak alarnn varlndan haberdar ederek, demokrasinin ok sesliliine katkda bulunur. Dier yandan, basn kurulular, piyasada var olabilmek ve varlklarn srdrebilmek iin tketicilerin beklentilerini karlamak durumundadr. Liberalizmin bu iki ilkesi, serbest giriim ve iletiim zgrl ilkeleri arasndaki gerilim, nemli etik sorunlar yaratmaktadr. Medya alann90

daki younlama ve medya sahiplerinden kaynaklanan basklar, iletiim zgrln kstlayarak gazetecilerin etiksel hareket alanlarn daraltmaktadr. Medya sektrndeki younlama hareketleri, neredeyse izlenmesi g bir hzla gelimektedir. Konuyla ilgili kapsaml bir alma, 1983 ylnda, Ben Bagdikian tarafndan yaplmtr. Bagdikian, The Media Monopoly adl kitabnda medya alanna 50 kadar irketin egemen olduunu belirtiyordu. Ayn kitabn 1996daki 5. basksnda bu say 10a dt. Kitabn 2004 basksnda ise medya sektrne egemen olan irket says 5e dmtr (Bagdikian, 2004). Bunlar, Time Warner, Disney, Murdochs News Corporation, Bertelsmann of Germany ve Viacomdur (eski CBS). Dier yandan, byk medya kurulular, nemli lde, medya dndan gelen i ve siyaset dnyasndan kiilerce ynetilmektedir (Chomsky ve Herman, 2006:94). Medya sektrndeki byk kurulular, bir alanda birbirleriyle rekabet ederken, bir baka alanda da ortak i yapmaktadrlar. Birbirleriyle rakip-ortak deien rollerinin bulunduu bir ortamda ilikilerini srdrdkleri iin de hibir grup dieriyle arasnn bozulmasn gze almamaktadr. Dolaysyla aralarndaki rekabetin snrl olduu gz nnde tutulmaldr. Byle bir ortamda, gazetecilerden, ilerini yaparken halka, altklar kuruma, haber kaynaklarna ve haberlerinde yer verdikleri kiilere kar sorumlu davranmalar beklenmektedir. Ancak, tekelleme ve younlama eilimleri sonucunda medya kurulularnn sahipleri, medya d sektrlerde nemli karlar bulunan i adamlar haline gelmitir. Medya patronlar, sahip olduklar medya kurulularn baka alanlardaki zel karlarn korumak ve gelitirmek iin kullanmak istemektedirler. Medyada sahiplik ve denetimin giderek daralmas, medya ktlarnda da sadece medyaya sahip olanlarn ve denetleyenlerin karlarn yanstan bir daralmaya yol amaktadr. (Belsey ve Chadwick, 2002:426)

91

Gazeteci ise belli bir gelir karlnda alan bir cretlidir ve kendisinden haber retmesi istenir. stenen haberlerin doas piyasa tarafndan belirlenmitir ve bu gazetecinin mesleki deerlerine ters debilir. Gazetecinin alt kuruma kar sorumluluu ile okuyucularna kar sorumluluu atabilir. Byle bir durumda gazetecinin hangi sorumluluuna ncelik vermesi gerektii, TGCnin Trkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesinde belirtilmitir: Gazetecinin halka kar sorumluluu, bata iverenine ve kamu otoritelerine kar olmak zere, teki tm sorumluluklardan nce gelir. Bildirgenin gazetecinin haklarn belirten blmnde ise, Gazeteci, alt basn ve yayn organnn kendisiyle yapt szlemede de kaydedilmi olmas gereken temel izgisini dikkate alr. O temel izgi dndaki ve onunla elien veya orada aka belirtilmemi olan tm telkin, neri, istek ve talimat reddetme hakkna sahiptir denmektedir. Yine gazetecinin haklarn belirten 3. madde, gazetecinin inanmad bir gr savunmaya veya meslek ilkelerine aykr bir i yapmaya zorlanamayacan ifade eder. Bildirge, kurumsal karlarla gazetecinin sorumluluklarnn elimesi durumunda ne yaplacan ise messese kar bal altnda dzenlemitir: Gazetecinin bir basn-yayn organndaki ilevini Hak ve Sorumluluk Bildirgesindeki haklar, sorumluluklar ve grevleri belirler. Gazeteci, bu mesleki ereve ile yayn organnn izgisi dnda, messese kar sz konusu olsa dahi, hibir faaliyete gnll olarak veya zorla katlmamaldr. 212 Sayl yasa ile deiiklie urayan 5953 sayl basn i yasasnn fesih hakk ve tazminat dzenleyen 11. maddesi, Gazetecinin, eref ve hretine halel verebilecek mahiyette bir fiil ve harekette bulunmas iin iveren tarafndan vaki istei yerine getirmemesi hali iverene ihbar mhletini beklemeksizin i akdini feshetmek hakkn vermez hkmn getirir. Bu madde, patron basks karsnda gazetecileri glendirici yasal bir dzenleme getirse de, 212 sayl yasaya gre i akti yaplan gazeteci saysnn az olmas, uygulamada gazetecilerin bu maddeden yararlanmasn engellemektedir.
92

Grld gibi, gazetecilik etii konusundaki argmanlarn hemen hepsi muhabirlerin ve editrlerin davranyla ilgilidir, sahiplik ya da mlkiyet etiiyle deil. Oysa, UNESCO tarafndan 1980 ylnda yaynlanan MacBride Raporunda, Ahlakn yksek standartlarna gereksinmesi olan gazeteci deil ondan daha fazla gazetecinin iverenidir (MacBride, 1993:271) denmektedir. 1992 ylnda Zafer Mutlunun Sabahn genel yayn ynetmenliini yapt dnemde, Noktada yaynlanan rportajda syledii szler, medya iin bir mlkiyet etiinin tartlmasnn gerekliliini en iyi anlatan rnektir:
On veriyorsam, onbe almak iin varm. Kim bunun aksini sylyorsa yalan. Ahlak, nizam, demokrasi palavra... Sabah gazetesi, para kazanmak iin vardr. Sabah gazetesi, Trk halkn aydnlatmak iin var deildir. Sabah amme menfaati yapmyor, bu ii para kazanmak iin yapyor.

Gazeteciliin temel etiksel sorunlar sahipliin en derin dzeyinde kkenlenir, fakat muhabir ve editr dzeyinde zlr. Tm pratik amalar iin, muhabirler meslek etiine tabi profesyonellerdir, fakat sahipler deil (Carey, 1999:48). Bu da medya etii denince sadece gazetecinin vicdannn anlalmasna, gazetecinin vicdanyla ba baa kalp ahlakl yazlar yazmas beklentilerine neden olmaktadr. Ancak, etik bolukta ilemez, tam tersine somut, biricik gereklere ilikin bir karar verme durumunu ierir ve etiin bir sistem, bir rgtlenme boyutu olduunun ihmal edilmesi, bu alandaki sorunlarn da gzlerden saklanmasna hizmet eder. 2. kar atmas Gazetecilerin nesnel ve doru haber yazabilmeleri iin ilerini yaparken kar atmas yaratacak durumlardan kanmalar beklenir. Gazetecilerin, gazetecilik meslei dnda baka ilerde almalar meslek etii asndan baz sakncalar dourabilmektedir. Patron adna i takipilii yapmann yan sra baz kurululara danmanlk yapmak ya da mesleini etkileyecek ikinci bir ite almak gazetecilerin ka-

93

muya kar sorumluluklarn yerine getirmelerine engel olabilmektedir. Gazeteci, halk adna gerekleri ortaya karp yazmakla sorumluyken, ayn zamanda bu sorumluluuyla uyumayacak danmanlk gibi ilerde almas tarafszlna ve gvenilirliine glge drr. Gazetecinin halkn karn savunma grevi, zel karlarn savunulmas iiyle badamayabilir. Bu durumda gazeteci kimlii, propagandac kimliinin srdrlmesinin bir arac haline gelir. Bu konuda tartlan bir rnek, 2005 ylnda ABDde yaand. Bamsz ke yazar Maggie Gallagher, Salk ve nsani Hizmetler Dairesinin 300 milyon dolarlk Evlilie tevik programna destek vermek iin 21.500 dolar aldn itiraf etti. Din ve etik konularnda yazan Michael McManusun da ayn programda homoseksel evlilik konusunda yorumlar yapmak iin 10 bin dolar ald ortaya kt. Ke yazar, televizyon yorumcusu ve ayn zamanda Ketchum Inc. halkla ilikiler irketinin yneticilerinden Armstrong Williamsa Eitim Bakanl, lkedeki siyahilere ynelik yeni eitim politikas No Child Left Behind desteklemesi iin 240 bin dolar dedi. Olaylar aa kt zaman Williams, Chicagodaki Tribune Media Services tarafndan ke yazarlndan kovuldu. Williamsn ve dier gazetecilerin durumu, ek defteri gazetecilii, rvet, hkmet demeli propaganda, gazetecilik maskesi altnda ynetimin gndeminin tanmas, medyann rolnn bulanklamas gibi konular erevesinde tartld. Williamsn yorumcu ve ke yazar kimlikleri ile halkla ilikilerci kimliinin atmas, gazetecinin gvenirliine zarar verdii gibi medyann roln de bulanklatrmaktadr. Dolaysyla gazetecilerin, ballklar aklanmakszn baka bir ite almamalar gerektii, tarafszlklarn ve gvenirliklerini salayacak bir ilke olarak belirmektedir. Konuyla ilgili bir baka rnek, 2004 ylnda Yunanistanda yaanmtr. Devlet ihalelerine katlan i adamlarnn gazete ve televizyon sahibi olmasn engelleyen yasa tasarsnn parlamentoda gr-

94

lmesi srasnda, 1043 medya mensubunun devletten maa ald ortaya kt. Yasay savunan Hkmet Szcs Teodoros Rusopulos tartmalarn iddetlendii bir oturumda, bir nceki Pasok iktidar dneminde, devletten maa alan gazeteciler olduunu syledi. Bunun zerine Yunan Gazeteciler Cemiyeti, bu isimlerin aklanmasn istedi. Szc, devlet kadrolarnda grlen 1043 gazeteciye ilikin listeyi Gazeteciler Cemiyetine gnderip, bunlardan hangilerinin basn ahlak kurallarn ineyerek gazete, radyo ve televizyonlarda da altnn saptamasn istedi. Bu listeye gre, bata basn bakanlndan 125, savunma bakanlndan 13 olmak zere 17 bakanlktan 1043 gazetecinin maa ald belirlendi. zel kanallarda sunuculuk yapan baz tannm gazetecilerin, ayn zamanda iki bakanlkta da danmanlk yapt saptand. Yunanistanda 1997'den beri de 60/15-4-97 sayl kararname ile her yl hem zel hem devlet kurulularnda alan bu gazetecilerin listesi oluturuluyordu. Sz konusu gazetecilerin durumlar, yasalara uygundu. Hem altklar medya kuruluunun hem de devlet ya da kamu kuruluunun bordrolarnda grnyorlar, vergilerini dzenli olarak dyorlard. Ancak, Atina Gazeteciler Birlii'nin (ESHEA) tz, meslek ilkelerinin aklamasn yaparken, Gazeteci, devlet ya da zel sektr messeselerinde maa karl bamszlna phe dourabilecek grev yapmamal demektedir (Krbaki, 2005). Hkmetten maa alan gazetecilerin durumu, yasalara uygun olsa da etik ilkeleriyle badamamaktadr. Gazeteciler, kamu kurulularnn, kamu grevlilerinin ve siyasetilerin yapp ettikleri konusunda halk haberdar etmekle grevlidir. Kamu kurulular ve siyasetiler, ayn zamanda gazetecilerin haber kaynaklardr. Gazetecilerin grevlerini tam olarak yerine getirebilmeleri, tarafsz ve yansz olabilmeleri iin haber kaynaklaryla ilikilerini yrtrken araya bir mesafe koymalar, kar ilikisine girmemeleri beklenir. Sz edilen rneklerde ise gazeteciler, halk adna izleyip eletirmeleri gereken kurumlarla parasal ilikilere girerek gazetecilik kimliklerinin anmasna neden olmulardr.

95

Trkiyede rtl denekten gazetelere ve basna aktarlan paralar da kar atmas kapsamnda deerlendirilmelidir. rnein, 19501960 arasnda rtl denekten kullanlan 24 milyon 548 bin 713 liradan 948 bin 535 lira basna, gazetecilere ve gazeteci rgtlerine verilmitir. Bu parann 58 bin 811 liralk blm de usulsz olarak datlmtr (Aksoy, 1999:34). Dier yandan byk medya gruplarna verilen tevikler de kar atmasna neden olacak bir durum yaratmaktadr. rnein, Basnn yzde 80ini kontrol ettikleri dnemde Doan ve Bilgin gruplarna bankaclk, ticaret, turizm ve sigortaclk sektrlerinde faaliyet gsteren irketlerine ait tevikli yartmlar dnda yalnzca 1983-1997 tarihleri arasnda verilen tevik belgelerinin toplam 918.4 milyon dolardr (Aksoy, 1999:65-66). Bu konudaki meslek etik ilkelerine bakldnda sahiplik yapsna gnderme yaplmamakta, yalnzca TGCnin Hak ve Sorumluluk Bildirgesi, Gazeteci; mesleini, reklamclkla, halkla ilikilerle veya propagandaclkla kartramaz. ilkesine yer vermektedir. Medya gruplarnn devletle olan ekonomik ilikileri sorgulanmadan, yalnzca bu gruplarn birer cretli alan durumundaki gazetecinin bireysel vicdanna seslenilmesi etik kurallardan gerekletiremeyecekleri idealleri beklemek anlamna gelmektedir. Gazeteciler asndan kar atmasna neden olabilecek bir durum da, zellikle ekonomi muhabirlerinin borsada etkinlik gstermeleridir. 2002 ylnda, bu konuda meydana gelen bir olayla ilgili olarak Kapital dergisi Genel Yayn Mdr M. Rauf Atein SPKda 10 milyon dolarlk portfy ynettii iddias zerine, Basn Konseyi inceleme balatt. Basn Konseyi Yksek Kurulu, borsa konusunda, gazetecilik yapan ve yayn politikasn ynlendiren bir kiinin, hisse senedi alp satmasnn, nnde yasal engel bulunmasa bile etik adan ok doru olmad, sz konusu gazetecinin ayrca halen kapal olsa bile bir sre Para Doktoru isimli bir internet sitesinde hisselerle ilgili bilgiler verdii gereini de gz nne alarak, Basn Meslek lkelerinden Kamusal bir grev olan gazetecilik, ahlaka aykr zel

96

ama ve karlara alet edilemez ierikli 3. maddesini ihlal ettii iin Atein uyarlmasna oy birlii ile karar verdi. Temmuz 2006da ise Mali Sularla Mcadele ube Mdrlnn, stanbul Menkul Kymet Borsasnda manplasyon yaparak haksz kazan saladklar gerekesiyle, borsa alan, arac kurum ve irket sahiplerini gzaltna alrken olayda iki gazetecinin de adnn gemesi, gazetecilerin borsa ile ilikilerini yeniden gndeme getirdi. Tekborsa dergisinin yayn ynetmenliini yapan Mithat Kahraman, gzaltna alnp ifade verdikten sonra serbest braklsa da iddianamede ad getii iin grevinden ayrlmak zorunda kald. Operasyona ad karan Osman Arkangilin Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu ile anlamal olarak kard Borsac dergisi ise kapatld. Bu tr olaylar nlemek iin Doan Holding Yayn lkelerinde, Doan Yayn Holding'in ekonomi ve finans konularnda yaym yapan blmlerinde alanlar, hisse senedi sahibi olamazlar ve borsalarda dolayl ya da dolaysz hisse senedi alp satamazlar ilkesi getirilmitir. Ayn ekilde, Ekonomi Muhabirleri Dernei (EMD) Etik lkelerinde de EMD yesi, Menkul Kymetler borsalarnda portfy ynetemez kural yer almaktadr. kar atmas yaratarak gazetecinin tarafszln etkileyecek bir baka konu da gazetecilerin profesyonel siyaseti olmalardr. Taha Akyol, Altan ymen, Tarhan Erdem, Ahmet Tan gibi isimlerin hem gazetecilik yapmalar hem de aktif siyasete atlmalar, tarafszlk ilkesini tartmal hale getirmitir. Seim ncesinde oylarn aklayan ke yazarlar ve yorumcular da giderek artmaktadr. Siyasetle basn arasndaki karmak ilikide, gazetecilerin tarafszlklarnn korunmas iin gazetecilerin oy kullanmamas gerektiini savunanlar bile vardr. Washington Postun editr Leonard Downie Jr (2004), gazetecilerin siyasi etkinliklerden kanmalar gerektiini belirterek, gazetecilerin katlabilecekleri tek siyasal eylemin oy kullanmak olduunu, bununla birlikte, haberleri verirken zihninin her tarafa ve her olasla ak olmas iin kendisinin oy kullanmadn aklamtr. Ancak, tarafszln mmkn olmayacan savunanlar, gazetecinin tarafszlk grn97

ts altnda, yapsal bir tarafll yanstmak yerine ballklarn aklamasn daha drst bulmaktadrlar. 3. Reklam Verenlerden Kaynaklanan Etik Sorunlar Kapitalist pazar ekonomisi iinde medya kurulular, kr elde etmek zere kurulan iletmeler biiminde rgtlenmitir. Haber retim srecinin enformasyonu toplama, toplanan enformasyonu haber haline getirme ve okuyuculara/izleyicilere ulatrma aamalar yksek bir maliyeti gerektirir. Dolaysyla medya kurulular, okuyuculara sattklar gazetenin, izleyicilere ulatrdklar haberin maliyetini drebilmek ve geni kesimlere ulaabilmek iin reklam gelirlerine bamldr. Bu durum ise medya kurulularn reklam verenlerin basksyla kar karya getirir. Haber retim sreci zerindeki reklamc basks bir yandan basn zgrlnn temellerini andrrken, dier yandan da gazeteciler asndan nemli etik sorunlara yol amaktadr. Editryal ierik zerindeki reklamc denetimi, reklamcnn lehinde yanl editryal yazlar; reklamcy olumsuz olarak etkileyebilecek tartmal konu, mesele ya da olaylarn snrlanmas ya da hi yer almamas; reklamcnn rn, hizmeti ya da rgt konusunda olumlu haberler yazma; reklam ve editryal ieriin arasndaki snrn bulanklamas biimlerinde grlr. Bazen de reklamc basks aka olabilir. Reklam veren kurulular, medyada kendileriyle ilgili olumsuz haberlerin yaynlanmasn nlemek iin medya kurulularna verdikleri reklam ve ilanlar kesme yoluna bavurarak ekonomik bir bask uygularlar. Bunun bir rnei, Bankasnn, 2005 ylnda, hakknda kan haberler nedeniyle Vatana reklam boykotu uygulamasdr. Bankasnn sahibi olduu Aria zarar edince Aycellle bileerek Avea kurulmutu. Birleme, Bankasn rahatlatrken, Ariadaki zarar da byk lde kapatt. Ancak, Avea bu itiraki iin 2004 bilanosunda sfr deer gsterirken, Bankas buna 813 trilyon lira deer biti. Vatann bu olaylar haber yapmas zerine Bankas, gazeteye verdii reklamlar konuyla ilgili haberler sresince keseceini bildirdi. Bunun zerine Basn Konseyi,

98

elindeki reklam ve ilan verme gcn basn (medyay) etkilemek ve ynlendirmek amacyla kulland anlalan Bankas Genel Mdrln knad. Konsey ayrca, bu tutumun, yneticilerin hem yetkilerini keyfi ekilde kullandklarn, hem de hkmettikleri mali gc, medya organlarn bask altna alacak bir ara gibi grdklerini ortaya koyduunu belirtti. Gnmzde reklam veren kurulular, sadece kendileriyle ilgili olumsuz haberlerin yaynlanmasn engellemek iin reklam ve ilan kesme yoluna bavurmamaktadr. Bunun yannda, reklam verecei gazetenin haber ieriine de mdahale etmektedir. Bu konuda bilinen bir rnek, ABDde Chreysler firmasnn reklam ilerini yrten PentaCom irketinin Chreysler reklamlarn yaymlayan dergilere 1997 yl banda gnderdii mektuptur (akt. rvan, 2001):
Olas atmalardan kanmak amacyla, tahrik edici ya da saldrgan olarak yorumlanabilecek bir makale ya da cinsel, siyasal, toplumsal sorunlara deinen bir yazya yer verilecei zaman, Chreysler irketinin nceden uyarlmas gerekmektedir. Chreysler reklamnn yaymlanaca saylarda yer verilecek yazlarn ksa zetleri mutlaka gnderilmelidir. Bu zetler, dergi baskya girmeden gnderilmeli ve reklamn yaymlanp yaymlanmayacana karar verilmesi iin uygun zaman bulunmaldr. Bu mektuptaki istekleri kabul ettiinizi gstermek iin aada belirtilen yeri imzalayp 15 ubat'a kadar geri gnderiniz.

eriin denetlenmesinde reklamclarn stratejik bir rol vardr ve gnmzde pek ok reklam veren kurulu, bir mektupla olmasa da reklamlarnn yaynlanaca sayfalarn ieriine mdahale etmektedir. Bu konuda Basn Konseyinin Basn Meslek lkeleri, Doan Holding Yayn lkeleri ve Basn lan Kurumunun Basn Ahlak Esaslar, lan ve reklam niteliindeki yaynlarn bu nitelikleri, tereddde yer brakmayacak ekilde belirtilir ilkesine yer vermektedir. TGCnin Doru Davran Kurallarnda ise, Haber ve yorum metinleri veya grntleri ile ilan-reklam amal metinlerin ayrm hibir karkla

99

yer brakmayacak lde yaplmaldr denmektedir. Ayrca, Gazetecinin Temel Grev ve lkeleri blmnde, Gazeteci; mesleini, reklamclkla, halkla ilikilerle veya propagandaclkla kartramaz. lanreklam kaynaklarndan herhangi bir telkin, tavsiye alamaz, maddi kar salayamaz ilkesi bulunmaktadr. Ancak, burada iki noktann birbirinden ayrlmas gerekir. Gazetecinin mesleinin salad avantajlar kullanarak reklam verenlerden kiisel kar salamas ile bir medya kuruluunun kr amacyla reklam verenlerin basksna boyun emesi farkl deerlendirilmelidir. Birincisinde bireysel etik alannda kalnrken ikinci durumda, yani gazeteciliin irketler dnyas tarafndan teslim alnmas durumunda basnn demokrasinin bir kurumu olma nitelii zayflayacaktr.

C. HABERLERE KONU OLAN KLERE LKN ETK SORUNLAR Gazetecilerin etik sorumluluklar yalnzca okurlarna/izleyicilerine ve haber kaynaklarna kar deildir. Gazeteciler ayn zamanda haberlerine konu olan kiilere kar da sorumluluk tamak durumundadr. Bu sorumluluk, habere konu olan kiilerin zel yaamlarnn ihlal edilmemesini ve kiilik haklarnn korunmasn ierir. Bu balamda gazeteci hem haberi oluturacak enformasyonun toplanmas aamasnda hem de haber haline getirilmesi aamasnda etik kurallar gzetmek durumundadr. 1. zel Yaam Karsnda Medyann Sorumluluu: inenen Onurlar Haberlerde yer alan kiilerle ilgili olarak medyann kiilerin zel yaamna girerek mahremiyetlerini ihlal etmesi, gazetecilik etii sz konusu olduunda sk sk gndeme gelen bir konuyu oluturur. Bu konudaki ahlaki ikilem, medyann haber alma zgrl ile bireyin zel yaamnn atmasndan kaynaklanr. Daha ok hretli kiilerin, zel yaamlarnn korunmas talepleriyle ve paparazzilerle gndeme

100

gelmesine karn medyann zel yaam ihlali, sradan yurttalarn daha ok zarar grmelerine yol aabilmektedir. Bu konuda hemen akla gelen bir rnek, Heinrich Blln yaanan bir olaydan yola karak kurgulad Katharina Blumun inenen Onuru adl romanda anlatlan ykdr. 1974 ylnda Almanyada meydana gelen olayda, Katharina Blumun polis tarafndan aranan bir su zanls ile bir gece geirmi olmaktan baka kantlanabilir bir suu yoktur. Ancak Blumun sorguya ekilmesi, etik deerlerden yoksun bir gazetecinin dikkatini bu olaya yneltmesine yeter. Gazeteci, haber toplama ve okurlarna gerei duyurma gibi bahanelerle gen kadnn yaamnn btn alanlarna el atar. Blumu haydutun sevgilisi, soukkanl, kurnaz bir kiilik, babasnn komnist, annesinin ise kiliseden arap alp bunu kilisede sevgilisiyle iebilecek kadar sorumsuz birisi olduunu yazar. Gen yata nasl ev sahibi olduu, sevgilisi gibi banka soygununa katlp katlmad gibi konularda sulayc ifadelere yer verir ve zel yaamna ilikin ulaabildii her eyi arptarak ortaya serer. Sonuta, polis tarafndan aranan adamn banka soyguncusu olmad, kimseyi ldrmedii, tek suunun silah bulundurmak olduu ortaya kar. Ancak, her eyini kaybettii duygusunu tayan Blum, kendisiyle mlakat yapmak iin evine gelen gazetecinin kaba bir biimde dile getirdii sevime nerisine silahn ateleyerek yant verir (Bll, 2003). Bu konuyla ilgili olarak ok saydaki rnekten biri de Hrriyette yer almtr. Hrriyet, 16 Mays 2005 tarihli nshasnda birinci sayfada deerlendirilen niversite Amfisinde Esrar Partisi balkl bir haber yaynlad. Habere ilikin olarak stanbul niversitesi FenEdebiyat Fakltesi amfisinde esrar ien biri kz biri erkek iki rencinin fotoraf da gazetede yer ald. Ancak, haberde kz rencinin ismi aka yazlrken erkek rencinin isminin ba harfi verilmi, fotorafta da kz rencinin yz aka grlrken, erkek renci tannmayacak biimde yanstlmt. Ayrca, haberle ilgisiz biimde 20 yandaki gen kzn evlenip boanm olduu bilgisi yer alyordu. Hrriyet Okur Temsilcisi Doan Satma, gelen okur mektuplarnda

101

erkek renci korunurken, kz rencinin deifre edildii, cezasn ektikten sonraki hayatnn karartld, boanm olmasnn esrar kullanmasyla bir ilgisinin olmad, uyuturucu kullanma yntemleri konusunda ayrntl bilgilerin verilmesinin yanl olduu ynnde eletiriler yer ald (Hrriyet, 23 Mays 2005). Konuyla ilgili bir baka rnek, Hrriyetin 25 Temmuz 2005 tarihli nshasnda yaynlanan retmeniyle Akn CD Yapp Piyasaya Srd balkl haberdir. Yeni afak yazar Krat Bumin, sz konusu haberde yer alan bilgilerin ve fotoraflarn tamamen iki kiinin zel yaamna ilikin olduu gerekesiyle gazeteyi Basn Konseyine ikayet etti. Basn Konseyi de yapt deerlendirmede, haberin ve fotoraflarnn yaynlanmasnda kamu yarar bulunmad, haber ve fotorafn yaynlanmasnn sz konusu kiilerin zel hayatna mdahale anlam tad gerekesiyle Hrriyetin uyarlmasna oybirliiyle karar verdi zel yaamn korunmas, nl kiiler sz konusu olduunda daha farkl deerlendirilebilmektedir. talya'da tatil yapt srada mayosunu deitirirken paparazziler tarafndan grntlenen Almanya Babakan Angela Merkelin fotoraflar, 2006 Nisan aynda, ngiliz Sunda yaynland. Alman Bild, ikinci sayfasnda Sevgili irkin Sun balyla yaymlanan bir mektupla Sun'un slubunu sert bir dille eletirdi. Trkiyede ise Sabah Merkelin mayolu fotoraflarn haber yapt. Ardndan, Hrriyet ve Vatan, Anavatan Partisi Afyonkarahisar Milletvekili Reyhan Balandnn mayolu fotoraflarn yaynladlar. Fotoraflarn yaynlanmasnn etik olup olmad tartlrken, Baland, eski danmannn tatile gittiklerinde plajda ektii fotoraflarla kendisine antaj yaptn aklad. Konuyla ilgili aklama yapan Basn Konseyi Bakan Oktay Eki ise "Kamuya mal olmu bir kimlik sahibi ise onun zel yaam ile ilgili iddia dierleri kadar koruma altnda deildir" dedi. Kiinin zel yaamyla ilgili haber yaplmas, kiilik haklarna saldr gerekesiyle eletirilirken, kamu yarar gerekesiyle savunulmaktadr. Bu konuda Basn Konseyi Meslek lkeleri, Kiilerin zel
102

yaam, kamu karlarnn gerektirdii durumlar dnda, yayn konusu olamaz (md.5) ilkesini getirmitir. DYH Yayn lkelerinde ise, Kiilerin zel yaam - ilgilinin ak veya kapal rzas olduu anlamna gelen yaam ekli ve kamu karlarnn gerektirdii durumlar dnda yaynlara konu edilemez (md.11) hkm yer almaktadr. TGC Hak ve Sorumluluk Bildirgesinin Gazetecinin Temel Grev ve lkeleri blmnde, Gazeteci; kamuya mal olmu bir ahsiyet bile olsa, halkn haber alma, bilgilenme hakkyla dorudan balantl olmayan hibir ama iin, izin verilmedike, zel yaamn gizlilii ilkesini ihlal edemez (md.7) ifadesi yer almaktadr. Bu konu bildirgenin Gazetecinin Doru Davran Kurallar blmnde ise zel Hayat bal altnda dzenlenmitir. Asl olann kamu yarar olduu belirtildikten sonra, zel hayatn gizliliinin geersiz saylabilecei balca durumlar yle sralanmtr: a) Byk bir su yahut yolsuzluk stne aratrma ve yayn b) Toplumu kt etkileyici bir tutumla ilgili aratrma ve yayn c) Toplumun gvenliinin veya salnn korunmas d) lgili kiinin szleri yahut eylemleri sonucu halkn yanlmasnn, yanltlmasnn veya yanl yapmasnn engellenmesi. Bildirgede, bu durumlarda dahi, zel hayatn kamuya alan kesitinin mutlaka konuyla dorudan ilgili olmas veya ilgili kiinin zel hayatnn onun kamusal faaliyetini de etkileyip etkilemediinin gzetilmesi gerektii belirtilmitir. zel yaama yalnzca etik kurallarla deil, ayn zamanda yasalar, anayasalar ve uluslararas szleme metinleriyle de koruma getirilmitir. rnein, nsan Haklar Evrensel Bildirisinin 12. maddesi ve Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 8. maddesi, zel yaamn korunmasna ayrlmtr. Basn zgrl ile zel hayatn korunmasnn dengelenmesinde rnek oluturabilecek bir karar, 2004 ylnda AHM tarafndan Monaco Prensesi Carolinein Almanyaya kar bavurusunda alnd.
103

Prensesin ata binerken, kayak yaparken, tenis oynarken, alverie giderken, erkek arkadayla otururken rzas olmadan ekilmi zel yaamna ilikin fotoraflar, eitli Alman ve Fransz dergilerinde yaynland. Caroline, zel yaamn ihlal ettii gerekesiyle sz konusu fotoraflarn yasaklanmas iin Alman mahkemesine bavurdu. Alman Anayasa Mahkemesi, Carolinein kamuoyunun ilgisini eken bir kiilie sahip olduunu ileri srerek yaynlanan fotoraflarda bir ayrma gitti. Kapal meknlarda ekilmi fotoraflarnn alt mahkemece yasaklanmasn onaylarken, kamuya ak alanlarda ekilmi fotoraflar asndan basn zgrlne ncelik verdi. Caroline, bu karara kar devletin zel yaam korumak konusundaki pozitif ykmlln yerine getirip getirmedii konusunda, 8. maddenin ihlali gerekesiyle AHMye bavurdu. AHM, kararnda siyasetle uraan kiilerle ilgili ve demokratik bir toplumdaki bir tartmaya katkda bulunabilecek rportaj ile resmi bir grevi olmayan kiinin zel yaamnn ayrntlarna ilikin rportaj arasnda temel bir fark olduunu vurgulad. Davacnn salt kamuoyunun merakn gidermek iin yaymlanan zel yaamnn ayrntlarna ilikin fotoraflarn toplumun genel karlaryla ilgili bir tartmaya katkda bulunamayacan belirterek, Carolinein resimlerinin yaynlanmasnda kamu yarar olmad sonucuna vard. zel yaamn ve kiilik haklarnn korunmas, hkmet yeleri ve siyasetilerin haklar sz konusu olduunda daha tartmal hale gelir. Siyasetilerin eylemleriyle kamuyu etkilemeleri nedeniyle medya, beki kpei grevini yerine getirirken siyasetileri daha yakn izlemeye alr. Bu izleme srasnda bazen hkmet yeleri, siyasetiler ve kamusal kiiliklerle ilgili haberler hakaret ierdikleri ve kiilik haklarn zedeledikleri gerekesiyle eletirilir. ou zaman siyasetiler, hakaret yoluyla kiilik haklarnn ihlal edildii gerekesini kendilerine ynelik olumsuz eletirilerden korunmak iin bir kalkan gibi kullanma eilimindedir. Medya ise ifade zgrl hakkn kullandn savunur. Bu noktada siyasetilerin kiilik haklarnn snrlarnn belirlenmesi sorunsal olur. AHMnin, kiilik haklar ve ifade zgrl konusunda salad koruma l bir ayrma dayanr. En geni eletiri
104

snrlar hkmete yneltilen eletirilere tannmtr. Bunu siyasetilere yneltilen eletiriler izler. Mahkeme, en geni korumay zel kiilerin kiilik haklar iin salamtr. AHMnin bu l ayrm Castells davasnda somutlamtr. Bask blgesinin bamszln savunan senatr Castells, bir dergiye yazd yazda, hkmetin Bask siyasetini sert bir dille eletirmi ve hkmeti sulamtr. Castells bunun zerine bir yl hapis cezasna ve ayn srede kamu grevlerinden yasaklanmaya mahkm olunca, spanyaya kar AHMye bavurdu. Mahkeme, 1992 ylnda verdii kararda ifade zgrlnn ihlal edildii sonucuna vard. Kararn gerekesinde, hkmete yneltilen eletirilerin snrlarnn, zel bir kiiye, hatta bir siyasetiye kyasla geni olduunu, demokratik sistemde hkmetin davranlarnn yalnzca yasama ve yarg organlar tarafndan deil, ayn zamanda basn ve kamuoyu tarafndan denetlenmesi gerektiini belirtti. Siyasetilere yneltilen eletirilerde ifade zgrln vurgulayan bir baka rnek de Trkiyeden verilebilir. Kendisiyle ilgili karikatrlere kar ok sayda dava aan Babakan Tayyip Erdoan, 24 ubat 2005 tarihli nshasnda, Tayyipler Alemi konulu karikatrlerle kendisini kapak yapan Penguen dergisine, kiilik haklarnn ihlal edildii gerekesiyle 40 bin YTLlik manevi tazminat davas at. Davay, 14 ubat 2006daki karar durumasnda reddeden mahkeme, gerekeli kararnda, g sahibinin eletirilere ak olmas gerektiini vurgulad. Gerekeli kararda ayrca, Bilim ve sanatlar, dnrleri, yazarlar, airleri tazminat silah ile susturulmu bir toplumda, ilerlemeyi salayacak fikir zenginlii ortamnn olumas beklenemez. Demokratik toplumun temel talarndan biri, hatta en nemlisi dnceyi aklama ve yayma zgrldr denildi. 2. Habere Konu Olan Kiilerin Korunmas Gazetecilerin yaptklar haberlere konu olan kiilere kar sorumluluklarndan biri de yargya yansyan konularla ilgilidir. Bu konuda, Basn Konseyi Meslek lkeleri ve DYH Yayn lkelerinde Sulu

105

olduu yarg kararyla belirlenmedike hi kimse sulu ilan edilemez (md.9-md.8) ilkesi getirilmitir. Yine her iki meslek ilkesinde de, Yasalarn su sayd eylemlerin, gerek olduuna inandrc makul nedenler bulunmadka kimseye atfedilemeyecei (md.10) kural bulunmaktadr. DYH Yayn lkeleri, Sanklarn, sulularn akrabalar ve yaknlar, olayla ilgileri olmadka veya olayn doru anlalmas iin gerei bulunmadka tehir edilemeyeceini (md.13) belirtmitir. Ayn ilke, TGC Trkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesinde Sulu yaknlar balyla yer almtr. Bildirgenin Gazetecinin Doru Davran Kurallar, yargya ilikin durumlar da yarg bal altnda dzenlemitir: Hazrlk soruturmas srasnda, soruturmay zaafa uratc, ynlendirici biimde haber ve yorumdan kanlmaldr. Yarglama srecinde de haberler her trl n yargdan uzak ve kesinlikle doruluundan emin olunarak sunulmaldr. Gazeteci yarg srecinde taraf olmamaldr. Yarg karar kesinlemedike, bir sank sulu ilan edilmemelidir. Haberlerde ve yorumlarda suluymu gibi deerlendirmeler yaplmamaldr. Gazetecilerin haberlerine konu olan kiilerden en korunmasz kesim ocuklardr. TGC Trkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi, ocuklarla ilgili sularda, cinsel saldrlarda, sank, tank ya da madur (maktul) olsun, 18 yandan kklerin ak isimleri ve fotoraflarnn yaynlanmamas; ocuun kiiliini ve davranlarn etkileyebilecek durumlarda, gazetecinin, bir aile bynn veya ocuktan sorumlu bir bakasnn izni olmakszn ocukla rportaj yapmamas veya grntsn almaya almamasn dzenlemitir. Yine Bildirgede, Cinsel saldr madurlarnn fotoraflar, grntleri ve kimliklerinin, ak kamu yarar olmadka yaynlanmamas gerektii belirtilmektedir. Cinsel saldrlar, ocuklarla ilgili sular ya da yargya yansyan baz olaylarda sank, kurban ya da tanklarn isimlerinin yaynlanmamas, onlar korumay ve olaydan sonraki yaamlarnda toplum tara-

106

fndan dlanmalarn engellemeyi amalar. Ancak bu konuya gazetelerin her zaman dikkat etmedikleri grlmektedir. rnein, 27 Kasm 2000 tarihli Hrriyette, Hukuk rencisi AIDSli kt bal ile yaynlanan haberde, Romanya uyruklu 18 yandaki bir rencinin Aksarayda fuhu yaparken yakaland ve HIV virs tadnn ortaya kt anlatlyordu. Haberde rencinin ak ad ve soyadnn da yer almas, eletiri konusu olmutur. Bu konudaki daha byk bir tartma, Sabahta Snfta Tek Bana balkl bir haber yaynlanmasndan sonra meydana geldi (20 Eyll 2003). Haberde okula yeni balayan 7 yandaki Y.O.nun "AIDS virs tayor" diye boykot edildii, "Bulamaz" raporuna karn velilerin ocuklarn onunla ayn snfa sokmadklar, Y.O.nun evine gnderildii, 20 gnlk bebekken Kzlay'n verdii kandan HIV virs kapan zmirli Y.O.'nun geen yl da ana snfndan AIDS'li diye karld anlatlyordu. Haber, Y.O.yu snfta tek bana otururken gsteren bir fotorafla yaynland. Ardndan dier gazeteler de olay haberletirdiler, fotoraflarda ocuun yz aka grnyor, ismi gazetelerde Y.O. diye yazlyordu ancak anne ve babasnn soyad aklanmt. Televizyonda ocukla yaplan bir syleiden de kamuoyu ocuun adnn Yiit Oyal olduunu rendi. Ardndan Radikalde ocuun, anne-babasnn ad ve soyadlarnn aka yazld haberler, yzlerinin aka grld fotoraflar yaynland. Bunun zerine, ocuun hastalnn tehir edilmesinin etik olmad, toplumdan dlanmasna yol aaca eletirileri yneltildi. Radikal yazar smet Berkan ise bu olayda kamu karnn Yiitin toplumdan soyutlanmasnda deil, toplumdan dlanmasnn nlenmesi olduunu; ocuun adnn ve resminin yaynlanmamasnn sanki Yiitin utanlacak bir eyi varm gibi alglandn; bunun bir magazin olay ya da utan verici bir durum olmadn belirtti (Berkan, 2003). Gazetecilerin haber toplarken dikkat etmeleri gereken bir konu da sarsc durumlardaki insanlara ilikindir. TGCnin bildirgesinde bu konu, znt, sknt, tehlike, ykm, felaket ya da ok halindeki insanlar sz konusu olduunda, gazetecinin olaya yaklam ve ara-

107

trmas insani olmal, gizliliklere uyularak duygu smrsnden kanlmaldr ilkesiyle dzenlenmitir. 3. Ayrmclk, Aalama ve Hakaret Basn zgrl m? Gazetecilik etii dinsel, rksal, etnik, cinsel, kltrel ya da ekonomik her tr ayrmclktan, kk drc ifadelerden, aalamadan ve hakaretten kanmay gerektirir. Ancak, medyaya bakldnda ok sayda ayrmclk ve aalama rnei grmek mmkndr. Medyann ayrmc bir dil ve ifade kullanmas, kiileri kk dren ifadelere yer vermesi ok sk rastlanan bir durum olduundan ounlukla kanksanm gibi grnse de zaman zaman eletirilmektedir. Eletirilerin byk blm haberlerden ok ke yazarlarna ynelik olmaktadr. Tepki rneklerinin bazlar yresel ayrmcla ilikindir. Bu konuda hemen anmsanan bir rnek, yazar Selahattin Dumann, 19 Haziran 1998 tarihli yazsnda, gya Trabzonun bir kynde getiini belirttii bir Karadeniz fkras anlatmasdr. Fkraya tepki gsteren Trabzonlular gazeteye kadar gidip yazar knaynca Duman, zr dilemek zorunda kald. nanlarn aalanmasna ilikin bir rnek ise 1995 ylnda yaand. Sunucu Gner mit, nterStarda yaynlanan Turnike adl programda, Alevilere hakaret ettii gerekesiyle tepki ald. zleyiciler, televizyon binasnn nnde toplanarak miti protesto ettiler. Gner mit, eitli kanallarda zr dilese de bu olay zerine 10 yl ekranlardan uzak kald. Olay unutmayan Aleviler, 2006 ylnda ayn programla tekrar ekranlara dnen mite ve Star TVye tepkilerini Ona Hayr balkl ilanlarla dile getirerek, protesto arsnda bulundular. Alevi gruplar, hazrladklar ar metninde, kimsenin bakalarnn dini inanlaryla, gelenekleriyle - grenekleriyle, diliyle - milliyetiyle alay etmek, iftira etmek hakkna sahip olmadn belirterek, Star TVnin kararndan dnmesi iin kamuoyu basks oluturmaya altlar. Basn yoluyla inanlara saldrlmasnn nemli bir rnei ise 2005 ylndaki karikatr krizidir. Danimarka'da gnlk yaynlanan

108

Jynllands Posten, 30 Eyll 2005te Hz. Muhammed'i eitli ekillerde betimleyen "Muhammed'in yzleri" adyla 12 karikatr yaynlad. Karikatrlerde Hz. Muhammed, terrist, sihirbaz ve kt karakterli biri olarak gsteriliyor, bir karikatrde de bann zerinde bomba tarken grlyordu. Karikatrlere Mslmanlar tepki gsterdi. Ancak, Norvete yaynlanan Magazinet dergisinin ayn karikatrleri 10 Ocak 2006 tarihinde yaynlamasyla, Mslmanlarn tepkileri tm dnyay sarmaya balad. Danimarka hkmeti, Arap lkelerinin karikatrlerle ilgili protestolarndan sonra, karikatrlerin dnce ve basn zgrl erevesinde yaymlandn ifade ederek, zr dilemeyeceini bildirdi. Bunun zerine, Suudi Arabistan ve Kuveyt Danimarka'daki Bykeliliklerini ekerken, aralarnda Suudi Arabistan, Msr, Kuveyt, Pakistan, Endonezya ve Yemenin de bulunduu birok slam lkesi Danimarka rnlerini boykot etme karar ald. Dier yandan, Danimarka ile slam lkeleri arasnda krize neden olan karikatrleri okuyucularn bilgilendirmek iin yaynlayan eitli Avrupa gazeteleri de tepki aldlar. Suudi Arabistan'da, slam dnyasn rahatsz eden karikatrlerden bazlarn yaymlayan ems gazetesi ile Yemendeki 2 gazete kapatld. Protesto gsterileri srasnda meydana gelen olaylarda, lenler ve yaralananlar oldu. Bu olayda Jynllands Posten ynetimi, basn zgrln bir deer olarak savunurken, kar grtekiler hakaret ve aalamann, dini deerleri incitmenin basn zgrl kapsamnda deerlendirilemeyecei, zgr basnn ayn zamanda sorumlu basn olmas gerektiini savundular. Buna karlk ngiliz The Sun, 11 Eyllden iki gn sonra yapt yaynla toplumsal sorumluluk sahibi bir gazetecilik rnei vermitir. ABDdeki 11 Eyll 2001 olaylarnn ardndan, fke ve sulamann tm Mslmanlara yneldii bir ortamda, The Sun, slam er Dini Deildir baln tayan iki sayfalk bir makale yaynlad. Makalede, terristler slamc fanatikler olduundan dnyann tm Mslmanlar sulama hatasna dmemesi gerektiine dikkat ekildi (13 Eyll 2001).

109

Basnda tepki eken ve dava konusu olan ok saydaki sorumsuz yayn konusunda bir baka rnek, mesleklerin kk drlmesi ile ilgilidir. Trk Salk Sen yneticileri, Sabah Yazar Hncal Uluun 3 Nisan 2005 tarihinde, Pazar Neesi balkl yazsnda anlatt bir fkrada saylar 80 bine varan hemireleri ve dier salk alanlarn aaladn, kk drdn ne srerek, Basn Konseyine bavurdular. Konsey ise daha sonra bir zr yazs yaynladn belirterek Ulu hakknda ikayetin yersizliine karar verdi. Irk, aalayc ve hakaret ieren ifadeler kullanmak da daha ok ke yazarlarnn eletirildii noktalardan biridir. rnein, Mine Krkkanatn 27 Temmuz 2005 tarihli Radikalde yaynlanan Halkmz Eleniyor balkl yazs, ayrmclk yapt, baz toplum kesimlerini aalad, hakaret ettii, rk bir zihniyete dayand gerekesiyle eletirildi. Kimileri, Krkkanatn ifadelerinin dnce ve ifade zgrl iinde deerlendirilmesi gerektiini savunsalar da tepkiler zerine yazarn Radikaldeki yazlarna son verildi. Irk ve hakaret ieren ifadeler, spor basnnda ok sk kullanlmakta, bununla birlikte keyazarlarna gsterilen trden tepkilerle karlalmamaktadr. rnein, 14 Mart 2002 tarihli gazetelerde, ampiyonlar Liginde Trkiyeyi temsil eden Galatasaraya ma sonras Romada yaplan saldrlar, manetlere TALYAN (Star), Barbar talyan (Takvim), Mussolininin Torunlar (Akam), irkin talyan (Sabah) trnden ifadelerle yansmtr. Bir baka rnek olarak Takvim, Trkiye-svire ma ncesinde Gel Bakalm Pisvire baln kullanmtr (15 Kasm 2005). Trkiyede 1980 sonrasnda feminist hareketlerin gelimeye balamasyla cinsel ayrmclk da medyann eletiri yneltilen konular arasna girmitir. Ancak, cinsiyet ayrmcl konusundaki tepkiler de haberlerden ok ke yazlarna ynelmektedir. rnein, Fatih Altayl, 18 Mart 2002 tarihinde Radyo Dde yaynlanan Bab- Ali Yokuu adl programnda, Avrupa'da yapt bir konuma nedeniyle Avukat Eren Keskin hakknda, "Trkiye'ye dner dnmez ona cinsel tacizde bulunmazsam namerdim" dedi. Altaylnn szleri, 59 kadn kuruluu ve
110

136 kadn tarafndan Basn Konseyi'ne bildirilerek "tacizci ve tecavzc zihniyetin knanmas" istendi. Basn Konseyi Altaylya knama cezas verdi. Ayrca, Keskinin at dava nedeniyle Altayl, yayn yoluyla hakaret suu iledii gerekesiyle 593 milyon lira tazminat demeye mahkum edildi. Altayl, 3 Austos 2005 tarihli Sabahtaki kesinde, Vatan bayazar Gngr Menginin ei Vatan yazar Ruhat Mengiyi kastederek bayazarla yatmakla yazar olunamayacan yaznca bir kez daha cinsel ayrmclk ve hakaret sulamalaryla kar karya kald. Tepkiler zerine Fatih Altayl, Geen hafta yazdm bir 'Ne zaman adam oluruz?' yant galiba amacn aan bir alglamaya neden oldu... Hakszlktan dolay iimde kabaran fkeye yenilmiim. diye yazd. Ancak Ruhat Mengi, Altayl'ya tazminat davas at ve Altayl, Menginin kiilik haklarna hakaret ettii gerekesiyle 10 bin YTL tazminat demeye mahkum edildi. Cinsiyet ayrmcl, medyada yapsallam bir zellik olarak belirmektedir. World Association for Christian Communicationn (WACC) egdmnde 76 lkede yaplan aratrmada, habere konu olurken de haberi izlerken de kadnla erkek arasnda byk eitsizlik bulunduu ortaya kmtr. Aratrmaya gre, dnya nfusunun yzde 52'den fazlasn oluturan kadnlar, haberlerin sadece yzde 21'ine konu olmaktadr. Medya haberlerinin yzde 79'unu ise erkeklerin yaptklar ve syledikleri oluturmaktadr (Milliyet, 15 ubat 2006). Bu konuda, Basn Konseyi Meslek lkeleri, Yaynlarda hi kimse; rk, cinsiyeti, ya, sal, bedensel zr, sosyal dzeyi ve dini inanlar nedeniyle knanamaz, aalanamaz (md.1) ilkesini getirmektedir. Konuyla ilgili dier ilkeler, Dnce, vicdan ve ifade zgrln snrlayc; genel ahlak anlayn, din duygularn, aile

Bu maddeye bedensel zr ifadesi, basnda Blent Ecevitin hastal nedeniyle kan haber ve yorumlarn artmas zerine eklenmitir. Basn Konseyi, 7 Nisan 2001de gerekletirdii yeler Kurulu Olaan Toplants'nda, Konsey Bakan Oktay Ekinin nerisiyle Basn Meslek ilkelerine hikimsenin ya, sal ve bedensel zr nedeniyle aalanamayaca eklemesi yaplmas oybirliiyle kabul etmitir.

111

kurumunun temel dayanaklarn sarsc ya da incitici yayn yaplamaz (md.2) ve Kiileri ve kurulular, eletiri snrlarnn tesinde kk dren, aalayan veya iftira nitelii tayan ifadelere yer verilemez (md.4) ilkeleridir. DYH Yayn lkelerinde ise; Yaynlarda hi kimse rk, cinsiyeti, sosyal dzeyi veya ilikisi, dini inanlar veya fiziki kusurlar nedeniyle aalanamaz ve knanamaz (md.5), Dnce, vicdan ve ifade zgrln snrlayc; genel ahlak anlayn, din duygularn, aile kurumunun temel dayanaklarn sarsc yayn yaplamaz (md.6), Kiileri ve kurulular, eletiri snrlarnn tesinde kk dren, aalayan veya iftira nitelii tayan lakap ve ifadeler kullanlamaz (md.7) hkmleri yer almaktadr. TGC Trkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirisinin Gazetecinin temel grevleri ve ilkeleri de bu konuyu dzenlemektedir: Gazeteci; bata bar, demokrasi ve insan haklar olmak zere, insanln evrensel deerlerini, ok seslilii, farkllklara saygy savunur. Milliyet, rk, etnisite, cinsiyet, dil, din, snf ve felsefi inan ayrmcl yapmadan tm uluslarn, tm halklarn ve tm bireylerin haklarn ve saygnln tanr. nsanlar, topluluklar ve uluslar arasnda nefreti, dmanl krkleyici yayndan kanr. Bir ulusun, bir topluluun ve bireylerin kltrel deerlerini ve inanlarn (veya inanszln) dorudan saldr konusu yapamaz (md.3). Bildirgenin Gazetecinin Doru Davran Kurallar blmnde ise Kimlik veya zel durum bal altnda dzenleme getirilmitir: Ak kamu yarar olmadka ve olayla dorudan ilgisi, balants bulunmadka, bir insann davran veya iledii su, onun rkna, milliyetine, dinine, cinsiyetine, cinsel eilimine, hastalna veya fiziksel, zihinsel zrl olup olmamasna dayandrlmamaldr. Kiinin bu zel durumu, alay, hakaret, nyarg konusu yaplmamaldr. Ayrmclk konusunda adalet kuram, gazetecilere etik adan yol gsterici olabilir. John Rawlsn, 1970lerde Adalet Kuram adl kitabnda ortaya att yaklam, adalet kavram iin hakseverliin temel olduunu ve btn etik kararlarn bu temel nerme aklda tutularak deerlendirilmesi gerektiini ne srer. Ancak, doasnda eitsizlik
112

olan koullarda hakseverlik kavramnn belirlenmesi zorlamaktadr. Rawls, bu gibi durumlarda ise grmezden gelme perdesinin kullanlmasn, yani tm toplumsal farkllklarn gz ard edilmesini nerir. rnein, uluslararas bir uak kazasnda lenler arasnda lke, kltr, zenginlik ve siyasal g farklar bulunacaktr. Rawlsn grmezden gelme perdesi, byle bir olayda lenler arasndaki farklarn grmezden gelinmesini ve haberlerde hepsine eit zaman ya da yer ayrlmasn gerektirmektedir (Matelski, 2000:63-64). Toplumsal farkllklarn olaylarn haber yaplmasnda gz ard edilmemesine rnek olarak, 2006 Maysnda, Osmaniyede trafik kazasnda 42 Afgan mltecinin lmesi gsterilebilir. len 42 Afgan mlteciye gazetelerin ounun kk bir yer ayrmas nedeniyle ayrmclk konusu gndeme gelmi, okurlarda lenlerin Afgan olduklar iin nemsenmedikleri izlenimi domutur. 4. Sekincilik ve Haber Alma zgrl Medya, yksek fiyatl tketici rnlerinin reklamlarn ekebilmek iin yksek gelirli, yksek eitimli izleyicilere ynelmeye balamtr. Medya daha fazla sekin ierik kullandka, zellikle ke yazar ve haber sunucularn daha ok st orta snftan semeye balar. Bu ise toplumsal sorunlara duyarszla ve medyada tm kesimlerin bak alarnn yanstlamamasna neden olur. rnein, ABDde bir ulusal televizyon ann sabah haberlerine ilk kez kan bir sunucu, scak austos gnei altnda rn toplayan ocuklar gsteren grntden sonra, ocuk ii denilince daima yalnzca odasn dzeltmeye gnderilen ocuk anlamna geldiini dnm olduunu syledi. Byle bir yorum, byk bir televizyon anda henz yeni toplum muhabiri olmu ve babas kariyer sahibi askeri bir grevli olan birisinden geldii iin artc deildir (Severin ve Tankard, 1994, 518). Trkiyedeki medya kurulularna da bakldnda, 1980 sonras ekonomik yaplanmalarn sonucu olarak medya alanlar arasndaki eitsizliklerin artt grlmektedir. Bir yanda, basn alannn sendikalamadan arndrlmas almalaryla dk cretle alan, i gven-

113

cesi bulunmayan, haberlerin asl gvdesini oluturan gazeteciler bulunmaktadr. Dier yanda, tannm gazeteciler, program yapmclar ya da haber sunucular ayrcalkl, toplumdan uzak bir snf oluturmakta, yksek maa almakta, lks semtlerde yaamakta, yalnzca yneticilerle konumaktadrlar. Bu gazetecilerin haberi arama ve gerei ortaya karma gibi dertleri bulunmamakta, haber kendiliinden ayaklarna gelmektedir. zellikle, ke yazarlar artan saylar ve etkinlikleriyle Balinin yeni aristokratlar nitelemesini hak etmektedir. Tketiciyi kkrtmakta ke yazarlarnn etkisinin byk olduunu vurgulayan Balinin (1999:49) deyiiyle,
Herhangi bir ekonomik, siyasi ve toplumsal olayda iadamlarnn fikirlerine bavurup onlarn engin gr ve ngrlerini okurlara ileten gazeteciler esas itibariyle iadamnn ve onun sahibi olduu holdingin reklamn usulcana yapmak, bunu yaparken de kamuoyu nezdinde ayn iadamlarnn saygnln artrmak amacn gttler.

Bunun yannda, Trk basn habercilik asndan muhabir yerine ke yazar ve yazileri odakldr. Bu durum bir yandan medya kurulularnn muhabirlerin yetitirilmesine, niteliklerinin ykseltilmesine nem vermemesine neden olmutur. Dier yandan siyasetilerin deme vererek, basn toplantlar yaparak kamuoyuna aklamada bulunmak yerine kendilerine yakn ke yazarlarna konumay tercih etmesiyle, nemli etik ilkelerden biri olan haber ve yorum ayrm da byk oranda belirsizlemitir.

D. SYASAL YAPIDAN KAYNAKLANAN ETK SORUNLAR 1. Sava Haberciliinde Etik Savata ve atma dnemlerinde etik konusu, gazeteciliin ve gazetecilik etiinin en tartmal konularndan biridir. Kimileri, byle dnemlerde gazetecilik ilkelerinin ve ahlak kurallarnn rafa kaldrlmas gerektiini dnrken, kimileri de koullar ne olursa olsun meslein belirlenen ilkelerinin uygulanmas gerektiini savunmakta114

dr. Etik konusu ou zaman devlet karlar ve sansrn glgesinde kaybolup gider. Ancak, gazetecilik etii bir btndr ve koullar ne olursa olsun etik ilkeler geerliliini yitirmez. Sava ve atma dnemleri de gazetecilik etiinin kesintiye uramas gereken durumlar deil, tam tersine en ok gereksinim duyulduu durumlardr. Bell (1998:16), Bosna sava srasnda Saraybosnada geen, uydurma olmasn istedii, ancak yle olmadna inand bir hikyeyi aktarmaktadr: Bir gazeteci cephedeki bir keskin niancnn (sniper) portresini yazmak ister. Keskin niancnn komutanyla anlamasn yapar ve cepheye gider. nndeki savunma tulalarnn arasndan bakan keskin niancya ne gryorsun?diye sorar. Keskin nianc karlk verir: Sokakta yryen iki kii gryorum, onlardan hangisini vurmam istersin?. Bu, muhabirin, znde ldrc olan ve zerinde hi dnmemesi gereken bir ie giritiini ok ge anlad andr. Sonu olarak, keskin niancy onlarn ikisini de vurmaktan vazgeirmeye alr ve zr dileyerek geri dner. Byle yapar yapmaz, geriden iki el at sesi duyar. Geri dnp soran gzlerle keskin niancya bakar. ok yazk der keskin nianc, onlardan birinin yaamn kurtarabilirdin. Bellin anlatt rnek, gazeteciyi tarafsz gzlemci, tank, olay aydnlatan bir el feneri, gerei yanstan bir ayna metaforlaryla konumlandrmann geersizliinin zellikle sava dneminde belirginletiini gstermektedir. Ayna metaforu yanltr. nk ayna yanstt eyi etkilemez, ancak kamera, fotoraf makinesi, gazeteci, haber etkiler. Dolaysyla gazetecilik deerden bamsz ve meknik bir giriim deil, ahlaki bir giriimdir. nk gazetecilik bir fark yaratr ve muhabir ile keskin niancnn hikyesinde olduu gibi farkn ne olabileceinin farkna varlmaldr (Bell, 1998:18). Bu da gazetecinin etiksel dnme temeli ile ilgili bir konudur. Dier yandan, etik ilkelerde, sava, propaganda, sansr, yurtseverlik gibi szcklere pek rastlanmaz. Oysa bu kavramlar, sava dnemi haberciliinin anlalmasnda nemli bir yer tutar. Savalar, sansrn en grnr olduu ve en youn hissedildii dnemler
115

olduu iin, byle zamanlarda etiksel davran alanna ok az yer braklmtr. Yine de sava srasnda gazetecilerin, zellikle kendi lkelerinin de savaa katlmas durumunda karlatklar etik ikilemler ve kmazlar, haber alma zgrl asndan nemli sorunlar dourmaktadr. Sava zamannda gazetecilerin kendi lkelerinin askeri hareketleri hakknda pek de derinlemesine haber yapmamas, genel olarak kabul gren bir yasaklamadr. Ancak, gazeteciliin gerei arayarak haberini vermek ilkesini ve bamszlk ilkesini bu yurtseverlik duygusuyla badatrmak olduka zordur. Sava zamannda propagandann da youn bir biimde uyguland dnlrse, gazetecilere savaanlarn zararn en aza indirme konusunda yol gsterecek etik ilkelerin tartlmas nem kazanmaktadr. Savata, harekatlara ilikin olarak birliklerin yaamn tehlikeye atacak trden ayrntl bilgilerin verilmesinin yasaklanmas doal karlanr. rnein, ABDnin Irak igalini, Amerikan 101. Hava ndirme Tmeni ile izleyen televizyon muhabiri Geraldo Rivera, planlanan operasyonlar canl yaynda anlatp, kumda parmayla tam olarak nerede bulunduklarn izince, ABD askerleri eliinde Kuveyt snrna gtrlerek Irak'tan karld. Savaan birliklerin durumunu tehlikeye atacak bilgilerin medyada haber yaplmas, savan gidiini etkileyeceinden yaynlanmasnn yasaklanmas normaldir; ancak sava dnemlerinde hkmetler, gazetecilerden savan gidiini kendi lehlerine deitirecek biimde habercilik yapmalarn beklerler. Aksi durumda, gerekleri anlatma peindeki gazeteci vatan hainlii sulamasyla kar karya kalabilir. Amerikann Irak igalini NBC adna Badat'tan izleyen Peter Arnett'in NBC ve MSNBC ile ilikisinin kesilmesi, hkmetlerin sava zamannda medyadan beklentilerine iyi bir rnek oluturmaktadr. Krfez Sava'nda CNN adna Irak'a giden Arnett, kendisinden ABD'nin propaganda gcn artracak haberler bekleyen ynetimi kzdracak haberler yapmt. Arnett'n bu yndeki ilk haberi, ABD'nin Badat'ta biyolojik silah fabrikas diye vurduu yerin, bebek mamas fabrikas olduuydu. Vietnem Sava'yla ilgili haberleriyle Pulitzer
116

dl alan Arnett, 1998de ise ekibiyle birlikte CNN'de yapt programda Vietnam'da savamak istemeyen ABD askerlerinin zerine sarin gaz skldn ne srd. Sonuta, haberi hazrlayan iki muhabir iten kovuldu, knama cezas alan Arnett de CNN'den ayrld. ABDnin Irak igali srasnda ise MSNBC'ye bal National Geographic Explorer'da alan Peter Arnett, NBC'nin dier muhabirleri gvenlik gerekesiyle Badat' terk edince, NBC adna sava izlemeye balad. Irak hkmetinin brifinginin ardndan kendisine yaplan rportaj nerisini kabul eden Arnett, ABD hkmetinin houna gitmeyecek eyler syledi. Arnett, rportajcnn sorularn yantlarken, "lk sava plan Irak'n gsterdii diren nedeniyle pe gitti" dedi. Ayrca, ABD'nin cephedeki durumunu gzden geirmek iin sava bir hafta kadar durdurduunu belirterek, Irak'taki arkadalarndan duyduu kadaryla lkede milliyeti duygularn hzla ykseldiini, ABD'de Bush'un sava ynetimine kar muhalefetin g kazandn da anlatt. Arnettin verdii rportajla ilgili olarak NBCden yaplan ilk aklamada, "Arnett profesyonel nezaket gerei olarak rportaj teklifini kabul etmitir. Syledikleri analitik yorumlardr" denildi. Ancak bir gn sonra yaymlanan Today's Show'da "Arnett'n Irak devletince kontrol edilen bir TV'ye hem de sava zaman konuup kiisel grlerini sunmas hata. Arnett'n NBC ve MSNBC'yle ilikisi kalmamtr" aklamas yapld. Arnett ise ayn programda "Szlerim uzmanlarn dndyle paraleldi. Sava ve ordu kart deilim" aklamasn yapt. Buna karn, milliyeti yaynlaryla tannan Fox TV'de, ar eletirilere maruz kald. Eski New York senatr Alfonse D'Amato, Arnett' Irakllar yalamakla sulad. Cumhuriyeti Parti Kentucky Senatr Jim Bunning ise Bence Arnett ABDye getirilmeli ve vatana ihanetten yarglanmal. nk sava srasnda Irak hkmetine yardm ve yataklk ediyor dedi. Bunning, daha sonra Senatodaki konumasnda da, Arnett ile ilgili aklamalarn srdrd ve Arnett, Saddam Hseyin ve onun barbar rejimi iin yararl bir aptal durumuna dt iin zr dileyebilir. Ancak bu ne benim iin, ne de askerlerimiz ve pek ok Amerikal iin yeterli deil dedi. fkesini tutama117

yan Senatr Bunning, vahi bat rneini vererek, o dnemlerde vatana ihanet edenlerin, hemen bulunduklar yerde, kasaba meydanndaki bir aata asldklarn da anmsatt. Peter Arnett ise NBC tarafndan iten karlmasn, ABD ile dnya arasnda yaanan medya savann bir yansmas olarak yorumlad. Arnett, Birleik Arap Emirlikleri'nden yayn yapan El Arabiye kanalna verdii demete, Irak ve ABD arasnda, cephenin yansra, medyada da ok iddetli bir savan yaandn belirtti. Ayrca, Irak'ta sandklarnn aksine direnile karlaan ABD askerlerinin, yaadklar korkuyla sivilleri vurduklarn da savundu. Sava srasnda cephede kurun ve bombalarla yaplan savan yannda, cephe gerisinde propaganda, dezenformasyon, misenformasyon ve maniplasyonla da bir enformasyon sava yrtlr. Krfez sava srasnda, Irak'a yaplan yardmlar, ocuklarn ABD askerlerine gsterdikleri ilgi, koalisyon glerinin sava Irak halknn iyilii iin yaptn anlatmaya almas, medyada hep bu enformasyon savann bir paras olarak kendine yer bulmutur. Dier yandan, Irak ynetimi de Saddam'n belirli aralklarla halk arasna ktnda coku iinde karlanmas, kk bir ocuu kucana alp pmesi gibi sevecen grntler yaynlayarak kendi propagandasn yapt. Keanenin belirttii gibi zellikle bunalm dnemlerinde siyasal otoriteler, medyann devlet cephaneliine aksesuar olmaktan te yararl ya da meru bir ilevi olmadn dnrler (Keane, 1993:95). Demokratik ya da yle olduunu iddia eden ynetimlerin bile sava zamanlarnda medyaya sansr getirdikleri ve enformasyon zerinde sk bir denetim uyguladklar grlmektedir. Bir yandan medya teknolojilerinin giderek gelimesi dier yandan da ynetimlerin gemi savalardan ders almalar medyay hkmetlerin gznde bir propaganda aracna dntrmektedir. Vietnam savanda resmi bir sansr uygulanmamt. Genel olarak My Lai katliamna kadar, ABD basn Vietnam Sava'yla ilgili haberlerinde askeri komuta heyetine prz karmyordu. Ancak, 1969

118

sonbaharnda katliam haberinin ortaya k ok eyi deitirdi. Serbest muhabir olarak alan Seymour Hersh'in haberi lkenin her yerinde eitli gazete ve dergiler tarafndan yaymlandktan drt gn sonra, Cleveland Plain Dealer, katliamn, ordu fotorafs Ron Haeberle tarafndan ekilmi grntlerini bast ve My Lai katliam, o gnleri yaayanlarn zihnine bir daha kmamak zere kaznd (Keeble, 2004:103). Vietnamla birlikte yneticiler, gazetecileri olay yerinden olabildiince uzak tutmak gerektiini dnmeye baladlar. Gazetecileri her zaman kendi yannda grmek isteyen ynetim, bu kez medyay vatan hainliiyle, komnist ibirlikilikle sulam ve Vietnam Sava yenilgisinin faturasn medyaya karmt (Kvan, 2002). Gnmzde hkmetler, sava dnemlerinde nlemlerini hemen almakta ve medya zerinde sk bir denetim uygulamaktadrlar. rnein, Krfez Sava'nda Pentagon, Badat'ta yalnzca CNN'in kalmasna izin verdi. Raid Oteli'nin tepesinden telefon ile yayn yapan CNN muhabiri Peter Arnett, hangi silahlarla kimin bombalandn bilebilecek durumda deildi. Cepheye son derece snrl sayda (180) ve o da rotasyon usulyle muhabir gtrld. Time dergisi muhabir efi John Stacks Krfez Sava'n, 20. yzyln kaplar en sk kapal sava olarak nitelendiriyordu:
Irak ve Kuveyt'te askeri ve sivil l ve yaral saylarn bilmediimiz gibi, nasl ve ne kadar sayda mttefik glerin ldrldn, Irak ulusu ve sava makineleri ile iletiim alarna gelen zarar da v.s hi bilmiyoruz (akt. nceolu, 2003).

Bir ok yorumcu, Krfez Sava konusunda Phillip Knightley ile ayn fikirdedir:
Krfez Sava, sansr tarihinde nemli bir eydir. O, otoritelerin savan doas, zellikle savata sivillerin lmesi konusunChomsky, My Lai katliamnn meydana geldii zaman gzard edildiini, daha sonra bu olaya gsterilen ok youn ilginin zalimlikleri rtbas etmenin daha incelikli bir biimi olduunu savunmaktadr. My Lai haberinden sonra medya savan doas hakknda daha derinlikli bir bak as edinmemi, katliam, keyfi bir ekilde dikkatlerin daha geni bir alana evrilmesinin nnn alnmas ve dar snrlarn tesini aratrmann reddedilmesi yoluyla istisnai hale getirilmitir (Chomsky ve Herman 2006:299).

119

daki kamusal algy deitirmek iin kastl bir giriime iaret eder (akt. Keeble, 2004:102).

ABD ynetimi Krfez savanda, havuz sistemi uygulayarak muhabirleri birliklere yerletirdi. Bylece muhabirlerle askeri birlikler arasnda zdeleme ve yaknln gelimesi salanacakt. Cephedeki birliklerin iine yerletirilen havuz sistemindeki muhabirler, syleyecekleri eyler ve gidebilecekleri yerler hakknda getirilen snrlamalara uydular. (Williams, 1998:202). Sava bamsz biimde aktarmaya alan gazeteciler ise tek tarafllar (uniletaral), mavericks1 ya da rovers2 olarak adlandrldlar (Keeble, 2004:102). Iraka ikinci saldrda ise ABD, ilitirilmi (embedded) gazetecileri kulland. litirilmi gazeteci adaylar nce ABD iindeki askeri kamplara arlarak 2-3 aylk bir eitim grdler. Ardndan 20 sayfalk ayrntl bir szleme imzaladlar. Szleme, medya alanlarnn ilitirildii askeri birliklerle birlikte yaamasn, seyahat etmesini, yemek yemesini, uyumasn ve tm aktivitelerine katlmasn gerekli gryordu. Szlemede, medya alannn, litirilme srecine katlmakla Hkmetin ynetim ve direktiflerine uymay, ayrca hkmetin ynetmeliklerine uymay kabul edecei, ihlalin medya alannn ilitirilme srecinin sona ermesiyle sonulanaca belirtiliyordu. Bir embedded muhabir, szlemenin ieriini yle aklamaktadr:
Amerikan birlikleri hakknda rendiimiz baz bilgiler, dman asndan deerli olduu iin yazlamyor. Ama biz hangi bilginin dman asndan nemli ve deerli olduunu bilmediimiz iin, genel olarak bamzdaki askeri yetkiliye soruyoruz. Askerlerin en ok nem verdikleri konu zaman ve mekn. Ne zaman nereye gittik, bunlarn yazlmasn istemiyorlar. Eitimde bize genel, askeri ve siyasi konularda haber yazma-

1 Maverick, damgalanmam ve sahipsiz dana; konuma dilinde ise toplum kurallarna uymayan kimse, parti disiplinine uymayan politikac, belli bir grubun ilkeleri dnda olan kimse anlamna gelmektedir. 2 Rover, serseri kimse, korsan, gezgin, servenci gibi anlamlara gelir.

120

mz yerine, askerlerimizin moral durumunu aktaran haberler yazmamz, human interest-human touch (nsani yanlar n plana karan magazin) haber ve feature'lar (Haber-yorum, izlenim, not) yazmamz salk verdiler (Duran, 2003)

Embedded uygulamasnn amac, gazetecilerin, katldklar birliklerde kendilerini asker gibi hissetmeleri, birlikteki askerlere sempati ve yaknlk duymalar dolaysyla haberlerinde otosansr uygulamalarnn salanmasyd. Bylece muhabirle haber kayna arasndaki mesafe ortadan kalkyor; sonuta, gazeteci halkn deil, ordunun szcs durumuna geliyordu. kinci Irak saldrsnda ncekilerden ok daha fazla sayda haber ve grnt insanlarn nne yld, ancak yeterli ve gerekli analiz yaplamad. ABD medyas, savan insani boyutunu arka plana itti. ok az sayda gazeteci ve haber kuruluu, Iraktaki sivil kayplarn boyutlarn anlatabildi. ABD medyas ABD ynetimine sava konusunda gerekli sorular sormada, bunlarn yantlarn izlemede baarsz kald. Savan meruiyeti hemen hi sorgulanmad. Savata, ok fazla saysal dezenformasyon kullanldndan her iki taraf da kendini gl gstermek iin gerek l ve yaral rakamlarn saklad. Dier yandan, bir gazetecinin askeri bir birlikle hareket etmesi, bir tankn ya da sava uann iinde yer almas, o gazeteciyi hedef haline getirir. Dolaysyla ilitirilmi muhabirlik, tarafszl yok ettii gibi tehlikeleri de barndrmaktadr. Bu durum, ilitirilmi muhabir adaylarnn imzalamas gereken szlemede yle belirtilmektedir:
litirilme sreci medya alanlarn bir askeri ortamn sava, muharebe operasyonlar ve muharebe destek operasyonlarnda en ileri ve nceden tahmin edilemeyen tm tehlikeleriyle kar karya brakacaktr. Askeri ortam aslnda tehlikeli ve lmle sonulanabilir ya da medya alanlarn sakat brakp onlarn kiisel malzemelerine zarar verebilir.

Szlemede sz edilen tehlike gereklemi, Irakn igalini haber yapan ilitirilmi gazetecilerden de yaamn yitirenler olmutur. Dier yandan, 1990dan beri savalarda yaamn yitiren 1.192 gaze-

121

tecinin yzde 90dan fazlasnn sava srasnda ldkleri lkede domu bym gazeteciler olmas, yerel gazetecilerin daha ok risk altnda olduunu gstermektedir. Gazeteciler in Hayatta Kalma Rehberi kitabnn yazar Peter McIntyre de tehlikelerin yurttala gre deitiini vurgulamaktadr:
Gazetecilerin ulusu yoktur derlerse de inanmayn. Hangi lkeden geldiiniz ok nemli. Eer saldry destekleyen bir lkeden geliyorsanz, iki misli tehdit altndasnz demektir. (akt. Gen, 2003).

Merkezi Paris'te bulunan Snr Tanmayan Gazeteciler rgt (RSF), 2005 ylnda 63 gazetecinin, grev banda urad saldrlarda hayatn kaybettiini aklad. Aklamada, 2005te ldrlen gazeteci saysnn, 1995 ylndan bu yana en yksek dzeye ulat belirtildi. RSF, Irak'ta ABD ve koalisyon glerinin askeri mdahalesinden bu yana 76 gazeteci ve medya alannn ldrldn belirterek Irakn u anda gazetecilerin can gvenlii asndan dnyann en tehlikeli blgesi olduunu bildirdi. Merkezi NewYork'ta bulunan Gazetecileri Koruma Komitesi (CPJ) de bata sava blgeleri olmak zere tehlikeli yerlerde grev yapan gazeteciler iin bir gvenlik el kitab yaynlad. Gazeteciler ve aileleri asndan sz konusu olan risk ve tehlikelere dikkat eken kitapta, vcudu koruyacak gerelerden sava kurallarna kadar pek ok alanda bilgi bulunmaktadr (CPJ, 2003). Devletin ulusal gvenlii ve karlaryla basn zgrl arasndaki kartlk, tm demokratik lkelerde tartma konusu olmaktadr. Bu dorultuda nerilen zmler, toplumlarn siyasal kltrleri ve demokratik kurumlarnn salamlna bal olarak lkeden lkeye farkllklar gstermektedir. Trkiyeye bakldnda sava dneminde yaplan haberciliin etik ilkelerle uygunluunun tartma konusu yaplmad grlmektedir. Trk medyas, savalarla ilgili haberleri genellikle byk medya kurulularndan almakta ve verdii haberlerde onlarn bak alarn yanstmaktadr. Trk medyasnn sava konusunda eletirel bir bak
122

asndan uzak durmas ise medyann siyasal ve askeri kurumlarla ilikilerindeki kurumsallam zelliklerden kaynaklanmaktadr. 1992 ylnda yaanan bir olay, Trkiyede ordunun gazetecilere ve gazetecilie bak asn yanstmas bakmndan nemlidir. 19 Kasm 1992de dnemin Genelkurmay Bakan Orgeneral Doan Gre, Kuzey Irakta gerekletirilen askeri harekat izleyen basn mensuplarna Ankara Gazi Orduevinde bir yemek verdi. Gre, yemekte yapt konumada, gazetecilerin nasl habercilik yaptklarn yle anlatt:
Kendilerine Mehmetik gazeteci dediim arkadalarm, en nde, Mehmetiklerle beraber, her gn haberleri topladlar. Gereki olarak fotoraflaryla Trk ulusuna yaynladlar, Trk ulusunu aydnlattlar. Trk ulusu da bunun manevi desteini Mehmetik'e verdi. Onlar iyi bir gazetecilik rnei verirken, ayn zamanda Trk Silahl Kuvvetleri'ne de destek oldular. (Aksoy, 1994:51).

Grein konumas ve mehmetik gazeteci tanmlamas, ordunun gazetecilerden gazeteci gibi deil, asker gibi davranmalarn istediinin ak bir ifadesidir. Dier yandan gazeteciler de kendilerine biilen bu rolden rahatsz grnmemektedir. 2003te yaanan benzer bir olay, gazetecilerin ok azndan tepki grmtr: 8 Ocak 2003te dnemin Genelkurmay Bakan Orgeneral Hilmi zkk, Ankara Gazi Orduevinde yeni yl dolaysyla bir basn kokteyli verdi. zkk, kokteyl iin hazrlad sekiz sayfalk konuma metninin yarsn medyaya ayrd. Trk Silahl Kuvvetleri ile basn ilikilerini deerlendirirken, gazetecilerden beklentilerini yle anlatt:
(...) Kriz ortamnda (Kbrs, ABD'nin Irak'a mdahalesi) TSK'nin yapmakta olduu ve yapmak istedii eyler de, yeterli bilgi tabanna oturtulmam haber ve yorumlarla etkisizletirilmemelidir. Bu noktada sorumluluk duygusunun gazetecilik aknn nne gemesi gerekir. Burada bir rnek vermek isterim. Cezayir Kurtulu Sava'nda Franszlara haber tayan bir Cezayirli ajann, gvenlik glerince btn basnn nnde yarglanp kuruna dizilmesi haberi ertesi gn hibir Fransz gazetesinde yer almamtr. Haberin Fransa'ya bilgi szdran

123

dier ajanlar zerinde oluturabilecei olumsuz etkisi bu ekilde sorumlu bir davranla nlenmeye allmtr ve Fransa'nn menfaatleri korunmutur. Trk basnn bu konuda en az dier lkelerin basn kadar sorumluluk duygusuna olan inancm, istisnalar tarafndan henz sarslmamtr. (Aksoy, 2003)

zkkn konumas, medya mensuplar tarafndan ayakta alkland ve birka gazeteci dnda kimseden tepki grmedi. Trk medyasndaki kkrtc ve ovenist haberciliin en bilinen rneklerinden biri de 16 ubat 1993 tarihli Trkiyede yaynlanan, Cephede Bir Srp Vurdum balkl haberdir. Bosnadaki sava izleyen Trkiye muhabiri Yusuf Sancakn yazd haber, gazetesinde manetten verilmitir. ftiharla yaplan bu haberden sonra Srplar, Trk gazetecileri askeri hedef ilan ettiler. Basn Konseyi Yksek Kurulu da Sancakn gzlemci konumundan eylemci konumuna gemesinin Basn Meslek lkeleri asndan yanl olduu sonucuna vararak gazeteci hakknda Knama karar verdi. 25 Aralk 1995 tarihinde Figen Akat isimli bir Trk yk gemisinin Kardak kayalklarnda karaya oturmasnn ardndan yaananlar da, Trk basnnn sava krklemesinin rneklerinden biridir. Karaya oturan gemiyi Trk ve Yunan taraflarndan hangisinin kurtaraca konusu, Trkiye ve Yunanistan arasnda karasular sorununu yeniden gndeme tam ve ulusal egemenlik alanlarnn saptanmas konusunda yeni bir tartma balatmtr. ki lke arasnda diplomatik gr al verii srerken egemenlik iddialarnn fiili olarak sergilenmesi, konunun bir anda iki lke medyasnda ulusal dava olarak gndeme gelmesine neden oldu. Yunanistan'n Kalimnos Adas Belediye Bakan, yanna adann papazn, aileleri ve Antenna adl Yunan televizyon kanal ekim ekibini alarak 26 Ocak 1996 tarihinde Kardak kayalklarna Yunan bayra dikmeye gitti. Ardndan Hrriyetin iki muhabiri helikopter ile Kardak kayalklarna giderek Yunanllarn dikmi olduklar bayra indirip yerine Trk bayran diktiler. Bu bayrak mcadelelerinin Trk ve Yunan medyasnda da kkrtc biimde yer almas, lkeler arasndaki diplomatik mcadeleyi sertletirdi ve iki

124

lkeyi savan eiine getirdi. Sonuta ABDnin diplomatik arabuluculuuyla her iki lke silahl glerini ayn anda Kardak kayalklarndan ektiler. Sava ve atma dnemlerinde etik ilkelerden pek sz edilmemesinin bir nedeni de bu dnemlerde sansrn alannn genilemesi, dolaysyla etiksel karar verme alannn daraltlmasdr. Trkiyedeki yasalara bakldnda, 5237 sayl yeni Trk Ceza Yasasnn (TCY), sava zamanlarnda medya zgrln ortadan kaldracak dzenlemeler ierdii grlmektedir. Yasann savata yalan haber yaymay dzenleyen 323. maddesi yledir:
Sava srasnda kamunun endie ve heyecan duymasna neden olacak veya hlkn maneviyatn sarsacak veya dman karsnda lkenin direncini azaltacak ekilde aslsz veya abartlm veya zel maksada dayal havadis veya haber yayan veya nakleden veya temel mill yararlara zarar verebilecek herhangi bir faaliyette bulunan kimseye be yldan on yla kadar hapis cezas verilir.

TCYnin 304. maddesi ise, savaa tahrik eylemini dzenlemektedir:

Trkiye Cumhuriyeti Devletine kar sava amas veya hasmane hareketlerde bulunmas iin yabanc devlet yetkililerini tahrik eden veya bu amaca ynelik olarak yabanc devlet yetkilileri ile ibirlii yapan kii, on yldan yirmi yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr. Tahrik fiilinin basn ve yayn yolu ile ilenmesi halinde, verilecek ceza te bir orannda artrlr.

zellikle, Trkiye'deki ABD kartlnn, ABD yetkililerince byk sorun sayld dnlrse, maddenin basn zgrln kstlayc yn ortaya kmaktadr. TCYnin 305. maddesi ise, temel ulusal yararlara kar fiillerde bulunmak iin maddi yarar salanmas suunu dzenlemektedir. Sz konusu yararn basn ve yayn yoluyla propaganda yapmak iin veril-

125

mi ya da vaat edilmi olmas durumunda verilecek cezalar yar orannda artrlmaktadr. TCYnin 318. maddesinde, Halk, askerlik hizmetinden soutacak etkinlikte tevik veya telkinde bulunanlara veya propaganda yapanlara alt aydan iki yla kadar hapis cezas verilir denmekte, fiilin medya yolu ile ilenmesi durumunda cezada arta gidilmektedir. Yasann 327. maddesi, Devletin gvenlii veya i veya d siyasal yararlar bakmndan, nitelii itibaryla, gizli kalmas gereken bilgileri temin eden kimseye 3 yldan 8 yla kadar hapis cezas verileceini bildirmektedir. Maddenin 2 bendi ise, Fiil, sava srasnda ilenmi veya Devletin sava hazrlklarn veya sava etkinliini veya asker hareketlerini tehlikeye koymusa mebbet hapis cezas verileceini belirtmektedir. Sava dnemlerinde, gazeteci ya da alt medya kuruluu, her ne kadar olaylara nesnel bir tutumla yaklatn sylese de lkesinin tercihlerinden etkilenmektedir. lkesinin katlmad bir savata ise atan taraflardan birinin davasn benimseyebilir. Ancak, bu tr durumlar, gazetecinin doru haber vermesini engelleyecek, gazeteciyi taraflardan biri konumuna drecek ve ek bir yaamsal risk dourabilecektir. Grld gibi, sava zamannda gazetecinin gerekleri tarafsz bir gzle aktarmasnn nnde pek ok engel bulunmaktadr. Ancak, gazetecinin gerekleri anlatmasnn engellenmesi, ynlendirilmi veya yalan haber retmesinin bir gerekesi olamaz. Gazeteci, sava dneminde bir yandan kamuoyuna, verilen haberlerin ancak ulalabilen ve ulatrlmasna izin verilen haberler olduunu anmsatrken, dier yandan etik ilkelerin sava dnemlerinde de geerli olduunu unutmamaldr. Sava ve gazetecilik doalar gerei birbirleriyle uyumayan olgulardr. Medya etik kodlarnda gazetecilerin hep bartan yana olmas gerektii belirtilir. Durann (2002) da belirttii gibi, bar yanls olmak, sanld zere siyasi ya da ideolojik bir tercih deildir:

126

Gazetecilik, bar mesleidir nk ancak bar ortamnda doru dzgn ifa edilebilir. Sava ortamnda, bombardman, tank, top, tfek sesleri ar basar ve bizim kalemlerimiz, mikrofonlarmz, kameralarmz susar, sesi duyulmaz, ilevsiz hale gelir.

Bu konuda Basn Konseyinin Basn Meslek lkelerinde iddet ve zorbal zendirici, insani deerleri incitici yayn yapmaktan kanlr hkm yer alr. Benzer biimde, Doan Holding Yayn lkelerinde, iddet ve zorbal zendirici veya kkrtc, ocuklar olumsuz ynde etkileyici, bireyler, topluluklar ve uluslararasnda nefret ve dmanl krkleyici yayn yapmaktan kanlr. ifadesine yer verilmitir. Trkiye Gazeteciler Cemiyetinin Trkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesinde ise, gazetecinin bartan yana olmas gerektii yle belirtilmitir:
Gazeteci; bata bar, demokrasi ve insan haklar olmak zere, insanln evrensel deerlerini, ok seslilii, farkllklara saygy savunur. Milliyet, rk, etnisite, cinsiyet, dil, din, snf ve felsefi inan ayrmcl yapmadan tm uluslarn, tm halklarn ve tm bireylerin haklarn ve saygnln tanr. nsanlar, topluluklar ve uluslar arasnda nefreti, dmanl krkleyici yayndan kanr. Bir ulusun, bir topluluun ve bireylerin kltrel deerlerini ve inanlarn (veya inanszln) dorudan saldr konusu yapamaz. Gazeteci; her trden iddeti hakl gsteren, zendiren, kkrtan yayn yapamaz.

Bildirgenin bir baka maddesi ise, gazetecinin yneticilerin nyarglaryla deil, demokrasi ilkesiyle hareket etmesi gerektiinin altn izmektedir: Gazeteci; devleti ynetenlerin belirledii ulusal ve uluslararas politika konularnda nyarglara deil, halkn haber alma hakkna dayanr. Onu, meslein temel ilkeleri ve zgrlk demokrasi kayglar ynlendirir. Demokrasi tezine gre, sistemin iyi ileyebilmesi iin, gazetecilerin olabildiince zgr hareket edebilmeleri gerekir. Bata kendi zgrl olmak zere tm yurtta zgrlklerinin bekiliini ve savunuculuunu yapmak, medyann asl grevidir. Basn etik kodlar da
127

halkn haber alma hakkn vurgulamaktadr. Ancak, basnn bu grevini laykyla yerine getirebilmesi, hkmet sansrnden ve otosansrden uzak alma koullarnda gerekleebilecei gibi, sava muhabirlerinin nitelikleri ve alma koullar da nemlidir. Trkiyede medya kurulular, hem gazetecilerin can gvenliinin bulunmad hem de haber toplayp yazmann deneyim gerektirdii sava blgelerine muhabir gnderirken, gerekli muhabirlik donanmna sahip olmayan, SSK sigortas bile bulunmayan, kadrosuz muhabirleri gndermektedirler. nsan yaamna deer vermeyen ve meslek bilincinin gelimesini engelleyen bu tutumu Gazeteci Ali Koak (2001:2), yle ortaya koymaktadr:
Byk medya kurulular New York, Washington, Paris gibi merkezi yerlerdeki nl temsilcilerine kar kesenin azn aarken sz konusu sava blgelerine gnderdikleri muhabirlerine dierleriyle karlatrlamayacak denli az cretler vermektedirler. Trkiyede birok konuda olduu gibi bu konuda da adeta mantk ters ilemektedir. Mesleki adan en riskli i yaplmasna karn, basn-yayn organlar sz konusu blgelerde yeterli donanma sahip olmayan ucuz i gcn deerlendirmeye almaktadrlar; eh lrse de byk kayp olmaz!

Sava zamanlarnda habercilik tartlrken vurgulanmas gereken bir dier nokta, sava ve medya ilikileriyle ilgili literatrde, daha ok II. Dnya Sava sonrasnda younlalmas; Vietnam, Falklands, Krfez Sava ve Bosnadan sz edilmesidir. Ancak, bu atmalar ABD ve ngilterenin askeri etkinliklerinin yalnzca kk bir parasn olutururlar. Baz eletirmenler, birka byk sava zerinde odaklanmann bu lkeleri esasen bar halinde temsil etmeye, sava beklenmeyen tehditlere kar savunma aracna dntrmeye hizmet ettiine iaret ederler. Daha da nemlisi baskn perspektif, ABD/ngiltere askeri stratejilerinin saldrya ilikin gelerini glgeler. Gerekte, ngiltere ve ABD, 1945ten beri her yl askeri glerini yaymaktadr. Jargonda dk younluklu atma olarak bilinen bu gizli sava

128

durumunun gelimesi, etik ve siyasal konular daha sorunsal hale getirmitir (Keeble, 2004:108). Souk savan son bulmasyla askeri/endstriyel kompleks, her yerde dmanlar aramaya balam, bugnn ak olarak yaplan byk savalar, dmann yaratt tehditleri fazlaca abartarak aslnda retilmitir. Bu retilmi, insani, ksa savalarn yeni anda, propaganda askeri gten bile daha nemli hale gelir. Devletin ve askeri kurumlarn giderek kamudan ayrlmasna karn devletle sk skya birleen poplist basn, katlmc yurttalk illzyonunu yaratmaya hizmet etmektedir. James Combs, ngilterenin Falkland seferberlii ve ABDnin 1983te Grenaday igaliyle aka yeni bir tr savan ortaya kn saptar: Bu yeni bir tr sava, performans olarak savatr. Bu, yaratclarnn ilgisinin sadece savan idaresinde deil, fakat ayn zamanda savan iletiiminde olduu bir savatr. (Keeble, 2004:108-109). Sava haberciliinin etik adan deerlendirilmesi yaplrken bir noktann daha gzden karlmamas gerekir. Son yllarda, aralarnda Le Figaro, LExpress, LExpansion ve dzinelerce yerel gazetenin bulunduu 70 baln yayncs Socpresse Group, bir silah reticisi Serge Dassault tarafndan satn alnd. Bir baka silah sanayici Arnaud Lagardere, Elle, Parents, Premierei de ieren 47 dergi ile La Provence, Nice-Matin ve Corse Presse gibi gazeteleri ieren Hachette Grubunu satn ald. Savunma alanndaki yatrmlaryla tannan General Electricin de, ABD'nin en byk TV kanallarndan NBC'nin sahibi olduu ve NBCnin Irak savan destekledii anmsanmaldr. Habercilerin nne dikilen yasal sansr yannda, medyann sahiplik yaps da kamuoyunun olup bitenleri renmesini ve ynlendirmelerden kendini korumasn gletirebilir. Medya sektr ile sava endstrisi arasndaki iliki ve bunun habercilik alanndaki yansmalar, belirlenmesi zor bir konudur. Ancak, silah reticilerinin medya sektrnde de faaliyet gstermelerinin yarataca etkiler aklda tutulmaldr.

129

2. atma ve Terr Dnemlerinde Etik

New Yorkta kk bir ocuu azgn bir kpein dilerinden kurtaran ve hayvan boan iri yar delikanlnn yanna koan gazete muhabiri sormu: - Kahraman Amerikal ocuun hayatn kurtard, diye yazabilir miyim? - Ben Amerikal deil Pakistanlym, demi adam. Ertesi gn New York Timesta manet: Kktendinci Mslman, Central Parkta bir kpei bodu. FBI, olayn El Kaide balantsn aratryor.

Yukardaki fkra, devlet politikalarnn terre ilikin habercilikte nasl ilediini ve etik ilkelerin nasl ihlal edilebileceini gstermektedir. Terrist eylemlere ilikin haberlerin medyada verilip verilmeyecei, verilecekse nasl aktarlaca konusu, etik konusundaki tartmann en sorunlu alanlarndan biridir. Terr; korkutmak, yldrmak, sindirmek iin siyasal amal iddet ve kuvvet kullanmdr. Amal, sistematik, rgtl ve simgesel bir eylemdir. Terr rgtleri, saldrdklar dzenin ynetim ilikilerini sarsmak amacyla dikkat ekmeye, seslerini duyurmaya, glerini gstermeye alrlar. Terr eylemlerini de bir propaganda etkinlii olarak planlarlar. Bylece, bir yandan karsnda olduklar ynetim ilikileri iinde yer alanlar korkutup yldrmaya, dier yandan da kendi yandalarna moral vermeye alrlar. Bunu da ancak medya araclyla yapabilirler. Uak karma, rehin alma gibi eylemlerin sona erdirilmesi iin ne srlen koul, ou kez terristlerin mesajlarnn medyadan duyurulmasdr. Dolaysyla medyann terr konusundaki yaynlar terristlerin amacna hizmet edebilir. Eylemlerin haberletirilmesiyle, terristlerin hedefledii gibi topluma korku yaylm olacak, haberlerin bytlmesiyle de terristlerin gc abartlm olacaktr. Bu durum, medyann nne bir dizi etik sorun karr. Medya, terr olaylarn haber yaparsa terristlerin amacna hizmet etmi olacak, yapmazsa da kamuyu aydnlatma grevini yerine getirmemi olacaktr.

130

Terrist eylemler, meydana geldikleri blgedeki insanlarn yaam iin bir tehdit ve tehlike oluturduklarndan halkn haberdar edilmesi gerekmektedir. Terr olaylarna ilikin haberler sayesinde insanlar ortada braklan poetlerde, kalabalk yerlerdeki p kutularnda patlayc olabilecei konusunda bilgi sahibi olurlar. Bu tr haberlerin yaratt bilin, insanlarn zarar grmesini nlerken, kamu grevlilerinin de terre kar duyarlklarnn artmasna katkda bulunabilir. Dier yandan, olaylarda len, yaralanan, sakat kalan insanlarn ve yaknlarnn aclarndan halk haberdar etmekle, bu kiilerin medyada temsil edilmesi salanr. Ayrca, medyann olaylar olduu gibi yanstmamas durumunda, olaylar fslt gazetesi araclyla olduundan ok farkl bir biimde kamuya yaylabilir. nsanlar, kendisinden gizlenen eyler olduunu sezdiinde daha byk bir panie kaplabilirler. stelik, terr konusunda getirilen yayn yasaklar, halk koruma abasndan ok, hkmetlerin kendi hatalarn rtbas etmeye hizmet edebilir. Ancak, ynetimler, terr haberlerinin verilmesinin, terristlerin iine yarayacan, uyandrmak istedikleri tepkiyi gereksiz yere byteceini dnrler. Bu yzden Trkiyedeki Terrle Mcadele Yasas'na benzer yasalar, zellikle ngiltere ve spanya gibi ayrlk hareketlerin olduu lkelerde bu konuyu dzenlemektedir. Bu tr yasalarla terr rgtlerinin bildirilerini, eylemlerini, bir terr olayn hangi rgtn dzenlediini haber yapmak yasaklanr. ngilterede 19 Ekim 1988de Birleik Krallk ileri Bakan, Kuzey rlandadaki terristlerin ve terr yanls rgtlerin temsilcisi veya destekisi olanlarn yaptklar aklamalarn yaymlanmasn yasaklad. Dnemin ngiltere Babakan Margaret Thatcher, yayn yasan savunurken, medyann terrizme yayn oksijeni verdiini ne sryordu (Gilbert, 1998:169). Terrist eylemlere ilikin haberlere getirilen yasaklamalar, bir ok lkede grlse de en belirgin rnekleri 11 Eyllde ikiz kulelere yaplan saldrlarn ardndan ABDde yaanmtr. Saldrlardan sonra, 26 Ekimde karlan yeni anti-terr yasas, sivil hak ve zgrlkleri tehlikeli bir biimde snrlandrd ve ABDde, basn zgrln

131

savunanlarn, zgrlklerden yana kayglarn artrd. Basn zgrl yandalarnn tm olgularn halka iletilmesinin kesin kural olmas ve bu kuraln istisnalarnn da olabildiince az tutulmas gerektiini savunmalarna karn, ABD ynetiminin uygulad yasal ve fiili sansrn u noktalara vard grld. ABD'nin Oregon eyaletinde yaymlanan The Daily Courierde, ABD Bakan George Bush'un 11 Eyll'deki saldrlarn hemen ardndan Washington'a dnmek yerine, Nebraska'da "saklandn" yazan ke yazarnn iine son verildi. Guthrie, ke yazsnda "saldrlardan sonra Bush'un katn, Pennsylvania'da yere aklan uakta korsanlarla mcadele eden yolcularn saldrlarn olduu berbat haftann kahramanlar ve yolcularn cesaretine kar Bush'un Nebraska'da saklanmasnn utan verici olduunu" yazmt. Gazete, okuyucularndan yazya ilikin yzlerce eletiri mektubu alnca, Yaz leri Mdr Dennis Roler'in okuyuculardan zr diledii bir yazs gazetede yaymland. Roler, yazsnda, lke tarihinin en kanl terrist saldrlarndan sonra ABD'nin birlemeye alt bir dnemde Bush ve dier liderleri korkaklkla sulamann sorumsuzluk olduunu belirtti (AA, 27 Eyll 2001). Yine Eyll aynda, Texas City Sun editr Tom Gutting, Bakan Bush'u korkaklkla sulayan makalesi nedeniyle kovuldu. The New York Times ke yazar Jake Tapper, Bush ynetiminin, eski Bakan Bill Clinton'n ekrana karak terr olaylaryla ilgili yorumda bulunmasn engellemek iin NBCye bask yaptn yazd. Tapper yazsnda, Bush ynetiminin, NBCye yapt basky yle anlatt:
18 Eyll akam NBC gece haberleri ynetmeni Tom Brokaw eski Bakan Bill Clinton ile canl grme yapmak zere koltuuna yeni oturmutu. Aniden santral grevlisi Beyaz Saray'dan bir telefon geldiini syledi. Beyaz Saray grevlisi st dzey televizyon yneticilerine eski Bakan Bill Clinton'n televizyon programna kartlmasndan byk znt duyduklarn syledi. Beyaz Saray yetkilisi, devam etmekte olan canl yaynn kesilmesini isteyemedi ancak, Clinton'n konuk edil132

mesinin, Bakan Bush'un balatt terrle savaa katkda bulunmayacan syledi. Ksaca, bir daha olmamas tavsiye edildi. Beyaz Saray'dan gelen telefon konusu ne NBC ne de Beyaz Saray tarafndan kamuoyuna duyurulmad (Journal.net, Eyll 2001).

Bush ynetimi, Afgan Lider Molla mer Muhammed ile yaplan syleinin yaynlanmamas iin de Amerikann Sesi radyosuna bask yapt. Ancak, alanlar sansrc zihniyete kar knca, sylei 23 Eyllde yaynland. Dier yandan, Santa Cruzda yayn yapan KOMY-AM'in program yapmcs Peter Werbe'nin konumas ABD politikalarn eletirince kesildi. Ekim 2001'de, dnemin Ulusal Gvenlik Danman Condoleeza Rise be byk televizyon kanalnn yneticilerini arayarak, Usame Bin Ladin'in grntlerini yaynlamamalarn istedi. Rise, Ladin'in konumalarnn gizli ifreler ierdiini iddia ediyordu. CNN, Bin Ladinin mesajlarnn yaynlanmamasn isteyen Washington ynetiminin arsna uydu. CNN yneticisi Walter Isaacson, habercilere, Afgan halknn dramn yanstmann dman propagandasna yardm etme riski tadn syledi (Fisk, 2001). Bush ynetiminin, medyay kontrol altna almaya almasnn bir dier rnei ise ABCde ''Politically Incorrect'' programn sunan Bill Maher'in yorumu oldu. Bill Maher televizyonda ABD Bakan George Bush'un saldrganlar "korkak" szleriyle nitelemesini eletirerek, "Binaya arptnda uan iinde kalan biri iin ne derseniz deyin, ama korkak denmez" demiti. Bu szler daha kamuoyunda deerlendirilmeden Beyaz Saray'dan byk tepki grd. Ancak, Mahere gsterilen tepki yalnzca ynetimden kaynaklanmad, programa reklam veren ve sponsor olan irketler de tavr koyunca, Maher zr dilemek zorunda kald. Maher, "lkemizi, milletimizi savunan niformal askerlerimizin cesur olduu dnda herhangi bir ey sylemeye niyet etmem, hatta bunu dnmem bile mmkn deil. Beni yanl anlayanlardan zr dilerim" dedi. ABC irketi Maher'i sahiplenerek, ifade zgrl gerei dncelerini aklama hakk olduunu belirtti. An-

133

cak programa reklam veren, kargo sektrnn dev ismi Fed-Ex ile hipermarket devi Sears, "Biz de reklamlarmz, uygun olduuna inandmz programlarda mterilerimize ulatrma hakkn kullanyoruz" dediler (Radikal, 22 Eyll 2001). Reklamc sansr sonucunda Maher'in program yayndan kaldrld. Sonuta, 11 Eyll saldrlarnn ardndan, ABD medyas yannda Avrupadaki medya kurulular da dikkatlerini Arap ve slam dnyasna ynelttiler. Verilen haberler bozulmu, arptlm, ynlendirilmi, propaganda niteliindeydi. Bu tr haberler nedeniyle, ABDde kltr merkezlerine, camilere, Arap ve Mslmanlara ynelik saldrlar dzenirken, sz konusu haberler, ABDnin Afganistan igal etmesini merulatrc bir zemin de hazrlad. Medya, haberleriyle hkmetin propaganda organ gibi hareket etmede yle ileri gitti ki, Fox TVden bir gazeteci, silaha sarlp, Afganistana Bin Ladini vurmaya gittiini syledi. ABDli TV sunucusu, programc ve gazeteci Geraldo Rivera, srtnda elik yelek ve elinde kalanikov tfekle, Tora Bora'da, Usame Bin Ladin'in peine dt. Kuzey ttifak'ndan be koruma ve Kalanikof'la haber yaptn iddia eden Rivera, Gerekirse, Butch Cassidy ve Sundance Kid gibi lmne savarz. Bu sapklar gazetecilerin derilerini bile yzd diye konuuyordu. Rivera ve ekibi Rus yapm AK-47 silah tad, ancak TV yaynlar srasnda silahlarn gstermediler. Fox Newsun Afganistandaki muhabiri Rivera, 5 Aralk 2001de ise Kandaharn kuzeyinde, ABD kuvvetlerinin yanllkla kendi askerlerinin lmne yol aan ateine ilikin bir haber geti. Rivera, Fox Newstaki yaynnda, Amerikan kuvvetlerinin at ate srasnda biz de oradaydk. Ateten gzlerimiz yand. Kurtulmak iin Tanrya dua ettim. dedi. Riverann bu haberi ise atma dnemlerinde gazetecilerin sadece sansrle mcadele etmediklerini, temel etik kurallar da ineyebileceklerini gsterdi. Bu haberin ardndan, Baltimore Sunn medya eletirmeni David Folkenflik, Riverann, iddia ettii gibi Kandaharda deil, Tora Bora blgesinde grldn ve ayn anda iki yerde birden olamayacan yazd. Fox da Riverann, iki ayr bom-

134

balamay birbirine kartrdn belirten bir aklama yaynlamak zorunda kald. Bylece Riverann, olay srasnda gerekten blgede bulunmad ortaya kt. CNNden Aaron Brown ise Bu gerekten bir hata m yoksa Riverann kendisini ykseltmek iin izleyiciyi yanltma abas m? sorusunu ortaya att. Riverann, habercilik anlay sorguland. Medyayla ilgili her konuda olduu gibi atma dnemlerinde gazetecilik etii incelenirken de medya ile siyasal ve ekonomik iktidarlarn ilikilerini zmlemek gerekir. 11 Eyll saldrlarnn ardndan ABDde yaanan youn sansr dneminden verilen baz rnekler, terr olaylarnn hkmetler tarafndan medya zerine bask uygulamada nasl kullanlabileceini gstermektedir. Ancak, Maher rneinde grld gibi, bask sadece hkmetlerden deil, reklam verenlerden de kaynaklanabilmektedir. Dier yandan, Rivera rneinde olduu gibi, nesnellii bir kenara itip hkmet politikalar dorultusunda habercilik yapan gazeteciler de olabilecektir. Gazetecilerin ve haber kurulularnn yaynlarndaki znel tutumu, kullandklar dilde de grmek olanakldr. zellikle haberlerde kullanlan sfatlar, maniplasyona kap aarken nesnellie glge drr. Bu nedenle, gazetecilik eitiminde, haberlerde sfat kullanlmamas gerektii retilir. Bu konu, haber ve yorumun birbirinden ayrlmas iin uygulanan tekniklerden biridir. Her sfat bir yorum, bir yarg ierdii iin, sfatlarn onay gren konular iin de olsa kullanlmas medyann saygnln etkileyen, tarafszln sorgulatan bir durum yaratr. Haberde sfat kullanlmas konusu, terrizm terminolojisine ilikin tartmalarda da gndeme gelmektedir. BBC Yayn lkeleri Klavuzunda, (2006:107) terrist szcnn kullanm konusunda kstlamalar getirilmi ve bu snrlandrmalarn gerekesi yle aklanmtr:
Terr eylemlerini sratle, doru biimde, eksiksiz ve sorumlulukla haber vermeliyiz. Duygusal ya da nyargl szckleri dikkatsizce kullanmamz inandrclmz sarsar. Terrist szcnn kendisi, anlamay kolaylatrmak yerine engelle-

135

yen bir tanmdr. Birine atfen aktardmz durumlar dnda bu szc kullanmaktan kanmalyz. Bildiimiz dorular haber verme iimizi laykyla yapmal, niteleme iini bakalarna brakmalyz. Bakalarnn kulland terminolojiyi kendi terminolojimiz olarak benimsememeliyiz. serbest brakma, divan- harp ya da infaz gibi terimlerin kullanlmas uygun dmez. Yaplan eylemin tm sonularn izleyicilerimize neler olup bittiini anlatarak aktarabilmeliyiz. Eylemcileri, bombac, saldrgan, silahl kii, fidyeci, isyanc ve militan gibi aka tanmlayan szckleri yelemeliyiz. Sorumluluumuz, tarafsz kalmak ve olaylar izleyicilerimize kimin kime ne yaptn deerlendirme olana verecek ekilde duyurmaktr.

MSNBC gibi baz kurulular, terr suundan yakalanp yarglanan ve mahkum edilen kiilerin dnda, hi kimse iin terrist sfatn kullanmamaktadr. BBC gibi baz kurulular ise, Dnya Servisinde alntlarn dnda terrist szcn kullanmamakta, ancak yerel yaynlarda bu szck zaman zaman kullanlmaktadr (Duran, 2002). Bu konuyla ilgili olarak Babakan Recep Tayyip Erdoan, Temmuz 2005te BBC ve Reuters'in PKKy bir milis olarak ilan etmesini knad ve sz konusu haber kurulularn ifte standartl olmakla sulad. Bunun zerine, BBC Dnya Servisi Genel Mdr Nigel Chapman, terrist szcnn kullanmnn yasak olmamasna karn BBCnin, objektif kalmak amacyla bu szc ok dikkatli kullandn, habere konu olanlarn kimlii hakknda dinleyicilerin ve izleyicilerin kendilerinin karar vermesinin hedeflendiini belirtti. Chapman, Bu tr iddet olaylarn gerekletirenlerden sz ederken her olayn zgl koullarn gz nne alarak, bombaclar, saldrganlar, silahl kiiler, adam karanlar, isyanclar, militanlar ve benzeri daha tanmlayc kelimeler kullanmay tercih ederiz dedi. BBCnin tarafsz haber verme kaygsyla gerekelendirilen bu tutumu, kresel dzeyde bir izleyici kitlesine hitap etmesi dolaysyla o kitleyi kstrmeme kaygsyla da ilgilidir.

136

Dier yandan, Irak savanda, Lbnan'da bulunan ii rgt Hizbullah'n haber kanal olan El-Manar, batl medyada terrist diye nitelendirilenler iin ehit kelimesini kullanmtr. Bat medyasnn ntihar Komandosu ya da ntihar Bombacs diye adlandrd kiilerin eylemleri de Arap medyasnda genel olarak ehadet Operasyonu olarak gemektedir. ABDde 11 Eylln ardndan liberal medya, Bin Ladin iin terrist yerine Bay Bin Ladin nitelemesini tercih ederek gazetecinin tarafszln korumaya alrken, milliyeti medyada baz gazeteciler ABD bayra desenli kravat taktlar ve liberal kesimdeki gazetecilerinin szlerini ar ifadelerle eletirdiler. Hizbullahn televizyon kanal olan ve merkezi Beyrutta bulunan El Manar, zellikle Arap kamuoyunu Filistin-srail sorunuyla ilgili bilgilendirip ynlendirmektedir. El Manar, amatr kameralarla ekilen grntleriyle tannmakta, haber bltenlerinde ABD nceleri ya emperyalist ya siyonistlerin ba destekisi ya da terrist sfatyla birlikte anlrken, son iki yldr ABDden sfatsz olarak sz edilmektedir. El Manarda, ABD televizyonlarnn aksine, Usame bin Ladinin ad da sfatsz olarak kullanlmaktadr. Yayn hayatna 1991de balayan El Manar televizyonunun habercilik anlay, militan gazetecilik olarak bilinmektedir. El Manar, Hizbullah rgt militanlarnn Gney Lbnan igal eden srail ordularna kar dzenledii saldrlar kaydediyordu. Karakollar nce uzaktan atlan roketlerle vuruluyor, daha sonra amatr kamerayla izlenen Hizbullah milisleri hedeflerine gizlice yaklap karakolun iine el bombas atyorlard. Karakollar daha sonra otomatik silahlarla taranyor, atlan her kurun kameraya kaydediliyordu. srail ordusu, 2000 Hazirannda Lbnandan ekilince, El Manar da Filistin sorunu ve Afganistan'da devam eden askeri operasyonlara arlk vermeye balad. Hizbullah'n enformasyon ofisinden gelen bilgiler, annda haber bltenlerine aktarlmakta, El Manar araclyla dnyaya yaylmaktadr. Ortadouya, Asyaya, Afrikaya Amerika ktasna ve Orta Avrupaya ifresiz yayn yapan El Manarn Beyrut'taki merkezinde alan 300 kiinin ou, gnll habercilerden olumaktadr. Kanaln,

137

haber ve grntlerinde iddet ve propagandann n plana kmas, Avrupa lkelerinde tartma yaratmtr. Hollanda ve Fransa gibi Avrupa lkeleri iddeti tevik eden grleri dolaysyla El Manarn yaynlarnn durdurulmasn kararlatrdlar. Ancak, yasaklamaya kar kanlar, Hizbullahn Lbnan Parlamentosunda temsil edilen yasal bir parti olduunu belirterek, yasaklamann ifade zgrln kstladn savundular. Byle bir yasak, belli bir siyasal grn meru siyasal fikirler alanndan dlanmas olacaktr. Terrist eylemlere ilikin olaylarn hangilerinin haber yaplaca ve nasl haber yaplaca konusu da bu tr eylemlere maruz kalan lkelerde hep tartma konusu olmutur. kiz kulelere saldrlarn ardndan, ABDde Sansre Kar Ulusal Koalisyon (National Coalition Against Censor) rgt, medya alanlar ve rencilerden, ok sayda telefon ve e-posta ald. Hkmetin Afganistan politikasn eletirenlerin kar karya kald basklar ve sansr nlemlerini anlatan mesajlar, daha sonra NCACnin internet sitesinde yaynland. Dier yandan, Pew Center tarafndan People & The Press dergisi iin yaplan aratrmann sonular, hkmetin uygulad sansrn kamuoyunun belli kesimlerinde desteklendiini ortaya kard. 2001 Kasm aynda yaplan aratrmaya gre; Her 10 ABDliden 6's ordunun (gazetecilerin deil) haberler zerinde daha ok kontrol olmasn isterken, yzde 50'si ise Usame Bin Ladin'in grntlerinin basnda yaynlanmamas gerektiini belirtti (Arsan, 2002). Oysa basn zgrl halk iindir ve medya yannda halkn da basn zgrlne sahip kmas gerekir. Bu zgrln ar bir yara almasyla, ABD medyas 11 Eyll'n nedenini hi bir zaman ciddi bir ekilde aratrp sorgulamad. 11 Eyll'n gerek nedenleri, Bin Ladin-CIA ilikisi, Afganistan ve blgedeki enerji kaynaklarna ilikin konular gizlendi ya da arptld. Terrist eylemlerin meydana geldii dnemlerde halkn haber alma hakknn kstlanmas, uluslararas giriimlere de konu olmutur. Profesyonel Gazeteciler Topluluu (Society of Professional Journalists-SPJ), kar karya kalnan bir savan ortaya kard

138

sorunlar kapsayan bir ok madde karmtr. Seattle Kongresinde de Terrle Savata Basn Habercilii Hakknda nerme kabul edilmitir. Seattle Kongresinin dier nermelerinde, etik ilkelerin maddeleri, terrle sava balamnda yeniden ifade edilmi ve gazetecilere ok seslilii koruma ve haberlerinde rk bir ereveden kanma ars yaplmtr (Gratz, 2002). Terr eylemlerinin hangi durumlarda haberletirilecei, bunlarda hangi grntlerin kullanlaca ve nasl bir dil benimsenecei konusu tartmal bir konudur. Konunun zme kavuturulmas, halkn haber alma hakk ile medyann terr rgtlerinin propaganda arac olmas arasndaki izginin ok iyi belirlenmesini gerektirir. Bu izgiyi belirlerken gazetecilerin dikkat etmeleri gereken bir konu da, ynetimin tepkilerini ve ynlendirmelerini kamuoyuna aktarrken haber biiminde gelen ynlendirmelere alet olmamaktr. Bunun iin de profesyonel haberciliin ahlak ilkelerine uygun davranmak gerekir. Terr ve atma dnemlerinde yaanan bir baka etik sorun da haber kaynaklarnn propaganda kampanyalar kapsamnda hazrladklar haberleri para karl medya kurulularnda yaynlatmalardr. rnein, 2005 yl Aralk aynda ABD basnnda kan haberlere gre, Pentagon slam dnyasnda ok sayda medya kuruluunu gizlice finanse ederek, ABD yanls haberler yaymlatmtr. Beyaz Saray, 11 Eyll saldrlarnn hemen ardndan Pentagon, dier hkmet kurumlar ve szlemeli zel irketlerin enformasyon operasyonlar arasnda egdm salamak iin gizli bir grup kurarak kampanya balatt. Anlama yaplan Lincoln Gruop adl irketin Iraktaki ekibi, bamsz gazeteci kimliine brnerek Badat merkezli medya kurulularna ok sayda Arapaya evrilmi bini akn ynlendirilmi haber geti. Bu haberlerin yaynlanmas iin Irak gazetelerine ve televizyonlarna para dendi. rnein, Terre Ramen Irakllar Yaamakta Direniyor balkl bir haberi Al Mutamarn ikinci sayfasnda 50 dolara yaynlanrken; Addustourda Irakn Geliimine Daha Fazla Para Ayrlyor balkl makale 1500 dolara yaynland.

139

Terr dnemlerinde habercilik, Trkiyede fazla tartlmayan, etik ilkelerle ilikilendirilmeyen bir konudur. Dnemin Genelkurmay kinci Bakan Orgeneral lker Babu, 19 Temmuz 2005te basn meslek rgtleri ve medyann Ankara temsilcileriyle yapt toplantda, gazetecilere Terre kar yrtlen topyekun mcadelede size de sorumluluk dyor diyerek birlikte hareket etmek gerektiini syledi. Medyann temel sorumluluunun "her dzeyde terrle mcadele bilincinin gelitirilmesi ve rgt ile toplum arasndaki iletiimin koparlmas" olduunu ifade eden Babu, rgtle balants olanlar, rgte destek salayanlar, rgtn propagandasn yapan baz kurulular, kiiler ve sivil toplum rgtleriyle mcadele edilmeli. rgtn sahip olduu veya rgtn mesajlarn yayan yanda medyann rahata yayn yapmasn ve datlmasn nleyecek tedbirler alnmal dedi. Baz gazetecilerin tepkisine bazlarnn da vgsne yol aan bu aklamalar, haber ve dnce denetiminin ordu iin hl ncelik olarak alglandn gstermektedir. Gazeteci, terr, iddeti vc, zendirici yayn yapmaktan kanmaldr. Ancak, terrle mcadele kavramnn ieriinin geniletilip belirsizletirilmesi ile yasal ve demokratik snrlar aan uygulamalara olanak verilmemesi de gerekmektedir. Gazetecinin belli bir politikaya deil, topluma kar sorumluluu olduu dnlrse, terr konusunda benimsenen ve uygulanan politikalarn ve mcadele yntemlerinin de haber yaplmas ve tartmaya almas gerekmektedir. Trkiyede terr konusundaki yayn yasaklar 3713 sayl Terrle Mcadele Yasas (TMY) ve Trk Ceza Yasas (TCY) ile dzenlenmitir. TMYnin 7. maddesinde deiiklik yaplarak, terr rgtlerinin mensuplarna yardm edenlere veya terr yntemlerine bavurmay zendirecek ekilde rgtle ilgili propaganda yapanlara fiilleri baka bir su olutursa bile ayrca bir yldan be yla kadar hapis ve be yz milyon liradan bir milyar liraya kadar ar para cezas getirilmitir. Byle bir dzenleme terrle mcadele asndan savunulabilse de, maddenin Terr rgtlerinin mensuplarna yardm edenlere veya terr yntemlerine bavurmay zendirecek ekilde rgtle ilgili pro-

140

paganda ifadesini kullanmas, herhangi bir aratrma veya haberin de zendirecek nitelikte bulunup propaganda saylabilmesi olasln gndeme getirmektedir. TMYnn 8. maddesinde yaplan deiiklikte de Blclk suunun terr yntemlerine bavurmaya zendirecek ekilde ilenmesi halinde verilecek ceza te bir orannda artrlr; mkerreren ilenmesi halinde ise, verilecek hapis cezalar paraya evrilmez denmektedir. Su, medya yoluyla ilenirse, para ve hapis cezalar ngrlmektedir. Sz konusu maddeler, medyada, artan bir oto sansrn yerletirilmesinde nemli bir bask arac olabilmektedir. TCYnn 220. maddesine gre, rgtn veya amacnn propagandasn yapan kii, bir yldan yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr. Bu suun basn ve yayn yolu ile ilenmesi halinde, verilecek ceza yar orannda artrlr. Bylece, rgt yesi olmad halde haber hazrlayan, eletiri ya da yorum yapan gazetecilerin yayn eylemleri, rgtn amacna hizmet eden yazlar olarak grlebilir. Sz konusu maddeler, Trkiyede terrist eylemlere ilikin habercilik alannda gazetecilerin etik karar verme alanlarn son derece daraltmakta, bu konulardaki haberlerin deerlendirilmesini de baskc yorumlara ak bir duruma getirmektedir. Trkiyedeki meslek rgtlerinin etik kodlarna bakldnda ise terr konu alan bir ilke ya da kural getirilmedii grlmektedir. Terre ilikin yasalar yannda kararnameler ve yazlar da kamuoyunun salkl haber alabilmesinin nnde engel oluturmaktadr. rnein, 10 Nisan 1990 tarihli 413 sayl Kanun Hkmnde Kararname, Olaanst Hal Blge Valiliine blge iinde ve dndaki matbaalar kapatabilme ve yaynlara el koyabilme yetkisi vermitir. Siyasi partiler, sendikalar, dernek, kurum ve kurulular tarafndan eletirilen kararname, basna sansr getirerek nemli haberlerin kamuya ulamasn engellemitir. Bir baka rnek, 2003te stanbulda meydana gelen patlamalardan sonra medyaya getirilen snrlamalardr. stanbul DGM Basavcs
141

Aykut Cengiz Engin ve stanbul DGM Nbeti Savcs Ahmet Kelebek'in imzasyla medyaya aadaki yaz gnderilmitir:
20 Kasm 2003 tarihinde meydana gelen patlamalarla ilgili olarak yazl, sesli ve grsel basn yayn organlarnda, olay yerinin grntsnn alnmas, ilgililerin beyan ve mtalaasnn alnmas ve olay yerinde yaplan almalarn grntleri ve olayla ilgili hazrlk tahkikatna ilikin yayn yaplmas, faillerin ve delillerin tespitini engellediinden ve hazrlk tahkikatnn salkl olarak yaplmasn ihlal edecek nitelikte olduundan (...) yasaklanmasna (...) karar verildi.

Yazya gazeteciler ve meslek rgtleri tepki gsterdiler. Trkiye Gazeteciler Cemiyeti, yapt aklamada, terr olaylarna ilikin yayn yasaklarnn birbirini izlemesini eletirdi:
Terrn korku salmak ve ylgnlk yaratmak amacyla gerekletirildiini tek bana dikkate alarak yayn yasaklar konulmas anayasa ve hukukla badamayan bir uygulamadr. Bu yasaklarn, her terr saldrsndan sonra yinelenmesi de halkn bilgilere ulama hakkn zedelemektedir.

TGC aklamasnda, iletiimin kresellemesi karsnda, Trkiyede yaynlanan ya da yayn yapan iletiim organlarna yasak getirmenin beklenen yarar salamayaca da vurguland. 3. Devlet Srlar ve Devletin Gizlilii Gazetecilerin, mesleklerinin gerektirdii etik ilkelere uymaya alrken karlatklar basklardan biri de gizliliin ifade zgrl zerine getirdii snrlamalardr. Trkiye Gazeteciler Cemiyeti Hak ve Sorumluluk Bildirgesinde Gazeteci, tm bilgi kaynaklarna serbeste ulama ve kamu yaamn belirleyen, halk ilgilendiren tm olaylar izleme, aratrma hakkna sahiptir. Gazetecinin karsna karlacak gizlilik ve sr gibi engeller, kamusal ilerde yasaya, zel ilerde ak ve ikna edici gerekelere dayandrlmaldr ilkesi yer almaktadr. Buna karlk Richard Thurlow, 20. yzylda, devletin gizlilik ve sr kapsamndaki etkinliklerinin sinsice bymesinin gazeteciler iin

142

geni bir girilemeyen alan yarattn anlatr (akt. Keeble, 2004:115). Devletin gizlilii, bir dizi yasayla medya incelenmesinden korunmaktadr. rnein, ngilterede 1989da karlan Devlet Srlar Yasas ve Gvenlik Hizmeti Yasas gibi dzenlemeler, gazetecilerin hareket alann snrlandrm, kurumsal gizlilik alann bir sr haline getirmi, baz sularn aa kmasnn kendisini bile ceza gerektiren bir su olarak tanmlamtr (Burnet, 1998:71). Buna karlk gerekte ngiliz istihbarat servisi MI5in hukukular tarafndan hazrlanan Gvenlik Hizmeti Yasas, servisi ilk kez yasal bir temele oturtarak, ona telefon dinlemek, evlere bcek yerletirmek ve soymak, e-postalar izlemek iin yasal bir g salamtr (Keeble, 2004:116). Bir yandan iletiim teknolojilerindeki gelimenin salad olanaklar, dier yandan bu teknolojilerin kullanmn devlet lehine dzenleyen yasalar, enformasyon zerinde gizlilik araclyla kurulan denetimi glendirmekte ve yurttalar savunmasz brakmaktadr. Sonuta, Keanein (1993:96-98) belirttii gibi, gizlilik perdesinin arkasna saklanm polise ve askeri organlara dayanan modern devlet erkinin tam kalbine yerlemi, iyi rgtl ve srekli bir siyasal sansr biimi ortaya kmtr: Hkmetler resmi basn bltenlerini srekli olarak denetlemekte ve ulusal gvenlik konularnda brifing vermekte, devlete giriilen kirli ilerin st rtlmekte, yasal bir izin olmadan baz yurttalarn haberlemeleri ve evleri dinlenip izlenmektedir. Basner, byyen bir kurumsal gizlilik kltrnn halkn dnyay grme biimini nemli lde biimlendirebileceine iaret eder (2000:272-273). Enformasyon akn denetleyen konumdakiler, sadece kamunun kendisini gvenli ya da gvensiz hissetmesini, rehberlik edildii ya da yanl yola srklendiini fark etmesini etkilemekle kalmaz, ayn zamanda neyin olanakl neyin yasal ve neyin arzu edilir olduu konusundaki kamusal beklentiler zerine de snr getirirler. Bilgi ve beklenti parametreleri tamamen nemsiz eylere indirgenen bir halkn yeleri de doal olarak haberi nemsiz olaylarla ilgili olarak deerlendirecektir.

143

Dier yandan gizlilik, eletiriye ve geri beslemeye kar kalkan oluturarak, insanlar inan ve dnce kalplar iine hapsederek onlarn yarglarn bozar; nk insanlar aratrmaya ak olmadklarnda zararl ya da hatal olabilirler ve bu onlarn karakterini etkileyebilir. Zayf, ahlaksz ya da salksz zelliklerini saklamak iin gizlilii kullanan insanlar sadece aldatc grnmle dierlerini yanltan ya da onlara zarar veren bir konumda deildirler, ayn zamanda gizlilik onlar aratrma ya da eletirinin yapaca yardmn tesinde konumlandrmaktadr (Basner, 2000:266). Ann Rogersa gre (akt. Keeble, 2004:117), gazeteciler, eletirmenler ve bilim adamlar, Resmi Srlar Yasas ynetimi altndaki yasal rasyonel srelere odaklanrlar ve byle yapmakla, devletmedya ilikilerinin liberal bir modelini glendirirler. Bununla birlikte, basn da ieren resmi gizlilik durumlar incelendiinde bu odaklanmann, medyann gerekte gizli devleti destekledii ve onun kirli ilerine ortak olduu blgenin glgelendii grlr. Medya, gizlilii azaltmaktan ok ona katkda bulunuyor gibidir. Trkiyedeki duruma bakldnda, TCYnin 329. maddesi, Devletin gvenlii veya i veya d siyasal yararlar bakmndan nitelii itibaryla gizli kalmas gereken bilgileri aklayan kimseye be yldan on yla kadar hapis cezas verileceini belirtmektedir. Ayrca, 334. madde, Yetkili makamlarn kanun ve dzenleyici ilemlere gre aklanmasn yasaklad ve nitelii bakmndan gizli kalmas gereken bilgileri temin eden kimseye bir yldan yla kadar hapis cezas ngrmektedir. 339. madde ise, sz konusu belgeleri elinde bulunduran kiilere de hapis cezas getirmektedir. Sr, devlet srr ve srlarn aklanmas konusundaki yasal dzenlemeler, ifade zgrlyle yakndan balantldr. TCYde Devletin gvenlii kavram, Devletin varlnn korunmas, tehlikeyle kar karya braklmamas olarak aklanmaktadr. TCYnin 329. maddesine gre, devletin gvenlii veya i veya d siyasal yararlar bakmndan nitelii itibaryla gizli kalmas gereken bilgileri aklamak sutur ve cezas be yldan on yla kadar hapistir. 330. maddeye gre
144

de, devletin gvenlii veya i veya d siyasal yararlar bakmndan nitelii itibaryla gizli kalmas gereken bilgileri siyasal veya asker casusluk maksadyla aklayan kimseye mebbet hapis cezas verilecektir. 336. maddeye gre Yasaklanan bilgileri aklama suu; yetkili makamlarn kanun ve dzenleyici ilemlere gre aklanmasn yasaklad ve nitelii bakmndan gizli kalmas gereken bilgileri aklamak olarak tanmlanmaktadr. Cezas ise yldan be yla kadar hapistir. Sava zamannda ilenirse cezas artrlmaktadr. Devlet Srlar sz konusu olduunda nemli bir nokta da gazetecilerin hizmetlerinin gizli servisler tarafndan talep edilmesidir. ABD'nin Irak'a ynelik saldr hazrlklarnda, zellikle blge lkelerinde, fikri dzeyde zemin hazrlamak, meruluu kabul ettirmek ve rza retmek amacyla 200 milyon dolarlk bir bte ayrd ve bunu eitli medya organlarna ve gazetecilere datt yolunda haberler yaynlanmtr. Dnemin Genelkurmay Bakan Orgeneral Hilmi zkk de konuyla ilgili olarak bir gazeteye yapt aklamada, Amerika byle bir harekata baladnda, iki sene nceden balyor. Belli yazarlar maaa balyor, belli yazarlara yazlar yazdryor, kitaplar yazdryor, medya kurulular vastasyla psikolojik harekatlar yapyor diyerek uygulamann yaygnln vurgulamtr (17 Ocak 2003, Habertrk). Gazetecilerin devletler tarafndan propaganda eleman gibi kullanlmas yeni bir uygulama deildir. 1975te bir Senato oturumunda, CIAnin ABDli ve ngiliz gazetecileri toplayarak tekilat geniletmesi konusu grld. Bu oturumdan sonra, kaynaklar bir ngiliz gazetesinin yabanc kadrosunun yarsnn MI6 maa bordrosunda olduunu akladlar. Jonathan Bloch ve Patrick Fitzgerald, ngiliz istihbarat ve rtl eylemlerle ilgili almalarnda, yabanc muhabirlerinin yarsndan ounun MI6nn maa bordrosunda olduunu kaydettiler. Bu konuda Mirrorun eski editr Roy Greenslade, ou tabloid gazete hatta genelde gazeteler- MI5in oyuncaklardr. Sizler inenin (sting) alclarsnz. diyordu (Keeble, 2004:118). ABDli gazetecilerin istihbarat ajan olarak kullanlmas ya da CIAnn gazetecilik klfnda almas, kamuoyundan gelen tepkilerle
145

1977de yasakland. Ancak gerekli grldnde istisna olmak kaydyla CIAe bu uygulamalar srdrme olana tannmas, istisnai durumlarn ise ulusal gvenlik kavramyla ilikilendirilmesi belirsizlik yaratmay srdrd (Baaran, 1996). Bu tr uygulamalar, btn muhabirlerin ajan gibi alglanp hedef haline gelmelerine ve yaamlarnn tehlikeye atlmasna yol aaca gerekesiyle eletirilse de haber akn denetim altnda tutma kaygsyla devletler ve hkmetler tarafndan srdrlmektedir. David Leigh, gizli servislerin nemli gazetecileri ynlendirdii bir dizi rnek vermekte ve muhabirlere istihbarat ajanlar tarafndan rutin olarak yanaldn anlatmaktadr:
Onurlu gazetecilik davasna en iyi drstlkle hizmet edileceini dnyorum. Hepimiz bu yanamalardan temizlenmeliyiz ve bunlar ele alan bir etik tasarlamalyz. Kendini beenmiliimizle, bu kaynaklar denetlediimizi hayal ederiz. Fakat gerek, onlarn ok kastl olarak bizi denetlemeye altklardr (akt. Keeble, 2004:117)

stihbarat servisleri gazetecilere haber salamalar iin para derler ve kendi ajanlarna, gerek etkinliklerini gizleyecek grevler salayarak ya da kendi hesabna alanlar grevlendirerek gazetecilik mesleine szarlar (MacBride, 1993:272). Gizli servisler, gazetecilere yanaarak lehlerinde haber yaptrmaya ya da bir iletiyi bir hedefe ulatrmasn salamaya alrlar. zellikle d haberler muhabirleri gizli servislerin hizmet talepleriyle daha ok karlarlar. Observer d haberler muhabiri Mark Frankland, 1950lerin sonunu anlatan otobiyografisinde, Darda alan gazeteciler, doal ajan adaylaryd ve zellikle ngiliz istihbaratnn kendini kurmay hzlandrd Afrika gibi yerlerde yararlyd. diye yazmaktadr (Keeble, 2004:118). Ancak, gazetecilerin gizli istihbarat servisleri ile drst olmayan yollardan ibirlii yapmalar onlara kt bir hret kazandrmaktadr. Gazetecilerin gizli servislerle balantlar konusundaki kantlar, ilikilerde gizlilik sz konusu olduundan snrldr. Bununla birlikte, ok dikkat ekici ve tartmal bir konudur. rnein, 1960 ile 1964
146

arasnda MI6 iin alan casus romanc John le Carre, ngiliz gizli servisinin basnn byk blmn kontrol ettiini dile getirmiti. David Leigh, gizli servisin 1976da, ani istifasndan nce Harold Wilson hkmetinin nasl iini bitirdiini ve istikrarszlatrdn anlatan almasnda bir MI5 yetkilisinden alnt yapmaktadr: Fleet Streetteki her ofiste adammz var. Gizli servislerle ilgili almalar yapan aratrmac muhabir Phillip Knightley de bugn onlarn sadece byk yaynevlerinde deil, fakat ayn zamanda bask ilerinde de temsilcileri olduunu belirtmektedir (Keeble, 2004:118). 1991deki gizemli lmnden nce Mirrorun patronu Robert Maxwell, ABDli aratrmac gazeteci Seymour Hersh tarafndan srail gizli servisi MOSSAD iin almakla suland, bununla beraber Dorril, Maxwellin MI6 ile balantlarnn eit derecede gl olduunu ileri srd. 16 Aralk 1994teki The Times bayazsna gre, Baz ngiliz gazeteciler, Souk Sava srasnda CIA ya da MI6dan bahi aldlar. MI6nn finanse ettii propaganda birimi, Yabanc Brosu Enformasyon Aratrma Blmnn operasyonlarndan bazlar hakknda 17 Austos 1995te alan Public Record Office belgeleri, 1948de ii hkmeti tarafndan kurulan ve 1977de kapanncaya kadar dzinelerce Fleet Street gazetecisini altran bir yapya k tuttu. John Pilgere gre, sz konusu aratrma blm Kenya, Malaya ve Kbrstaki anti-kolonyal mcadelede, yle baarlyd ki, gazetecilik, Britanyallarn gerek amalarnn ve genellikle iren davranlarnn gizlendii, sakland arptma ve yalann bir karm haline gelmiti. Dorril, daha sonra, bu bronun kapanmasna karn, baz gelerinin devam ettirildiini ne srd. Dier yandan baz gazeteciler de yabanc gizli servisler iin almaktaydlar. Kim Philby Observer iin yurtd muhabiri olarak alrken Sovyetler iin de casusluk yapyordu. Bir baka Observer muhabiri Farzad Bazoft (1990 Martnda Badatta asld) ise Gordon Thomasa gre, israil gizli servisi MOSSADn bir casusuydu (Keeble, 2004:118-119).

147

Gazetecilerin istihbarat tekilatlaryla ilikileri zaman zaman Trkiyede de tartlmakta, ortaya baz isimler atlmaktadr. Bu konuda amil Tayyar (2005), yle demektedir:
Kamuoyunu ynlendirmede birinci g olan medyaya, istihbaratn ilgisiz kalmas dnlebilir mi? 20 yllk mesleki tecrbeme dayanarak unu syleyebilirim; tiraj yksek veya etkili her basn kuruluunda istihbaratla balantl bir eleman vardr. Bu elemanlar, altklar kuruluta daha ok karar verici veya kamuoyunda etkin isimlerdir.

Gazeteci etin Altan (2005) ise gazetecilerin gizli kapakl ilerden uzak durmas gerektiini yle anlatmaktadr:
Bir yaz adam iin en byk gvence, her trden gizli kapakl ilikilerin dnda kalmaktr Genellikle istihbaratlar, bunu pek tahmin etmez ve bir yerlerden kuyruunu yakalamaya alrlar kalem sahiplerinin Ve rtc yaktrmalar dahi yapabilirler bazen

Nezih Demirkent (2000) de gazetecilerle istihbarat tekilatlarnn ilikisi konusunda u yorumu yapmaktadr:
Hkmetlerle iie olan medyann yakn ilikilerden uzak kalmas zor olur. Bir tarihlerde haber alp vermek eklinde olan ibirliinin yan sra baz gazetelerin st kademelerinde de MT mensuplarnn altn inkara kalkmayalm. nemli olan bu iin profesyonelce yaplmasdr. Kimin ne menfaat saladn yllar gese de ispatlamak mmkn olmayacaktr. Ortaya baz isimler atlm olsa da doruluunu ispatlamak gtr. nk gizli rgtler bazen de bilerek insanlar sular, deifre ederler. Baz olaylara karanlar szgeten geirmeye kalkanlar, kmaz sokaklarda kalrlar. Gerekleri inkr etmeyelim. Baz kurululardan uzak kalmay hedefleyelim.

ktidarlarn btn dnyada gazetecileri kendi amalar dorultusunda ara olarak kullanma eiliminde olduklarn gsteren somut bir rnek de and ad verilen belgeyle ortaya kmtr. PKKnn nde gelen isimlerinden emdin Sakkn askeri istihbarata verdii ne
148

srlen itiraflar, 25 Nisan 1998de Hrriyet ve Sabahta manetten yaymland. Sakk itiraflarda baz Trk gazetecilerin calandan emir aldn ve para karl rportaj yaptn sylyordu. PKK ile ibirlii yapt ne srlen gazeteciler ilerinden oldu. Ancak, emdin Sakk, kartld mahkemede byle bir ifade vermediini aklad. 21 Ekim 2000 tarihinde Yeni afak yazar Nazl Ilcak, gazetesine yazd haberde, iki byk gazetenin manetlerine yansyan itiraflarn, Genelkurmay stihbarat Dairesinde hazrlanan ve And denilen bir almann trevi olduunu ne srd. Genelkurmaydan yaplan aklamada ise byle bir belgenin hazrland kabul edildi, ancak bir taslak olduu savunuldu.

E. GAZETECLK ETNN ELETRS Gazetecilik ahlaknn ykseltilmesi iin eitli meslek rgtleri tarafndan gelitirilen etik kodlar, gazetecilerden eitli tepkiler almaktadr. Baz gazeteciler, etik kodlar, profesyonel bir eitim arac olarak grrler. Bu gre gre etik kodlar, bilin ykseltmenin aralar olarak, medyay dzenleyen ve gazetecilerin etkinliklerini kstlayan mevzuat engelleme amal giriimler olarak profesyonelletirmenin aralardr. lk kodlarn profesyonelleme ynndeki genel hareketlerin bir paras olarak ortaya kmas, bu gr pekitirmektedir (Keeble, 2004:13). Bazlar ise, etii istilac bir zorbalk olarak devlet tarafndan kontrol ve dzenleme yolunda ilk adm olarak grr. Bu baka gre etik, kk brokratlarn ve klecilerin yorum yazan silahszlar yenmek iin ilerleyecekleri truva atdr (Carey, 1999:44). Bir baka tepki, glye eriim ve ikiyzll saklama gibi zel ayrcalklar korumann sadece retorik aralar olarak etik kodlarn roln vurgular. Kimileri zaten medyann pazar tarafndan daha etkili biimde dzenlendiini nerirken, kimileri kodlarn belli davran kalplarn tevik ederek basn zgrln snrladklarn bile ne srerler (Keeble, 2004:13).

149

Gazetecilik etii genellikle, bir maske, bir snak, gazeteciliin daha derin soruturulmasndan kanmann bir arac, genel olarak bir anlamann saland birka sorun zerinde younlamaya yarayan bir pratik olarak grlr. Etik kodlar, Gncel bir Dou Avrupa akasnn dedii gibi sola sinyal verip saa dnmenin bir aracdr. (Carey, 1999:40). Hanno Hardt gibi baz gzlemciler, gazeteciliin sonunu ilan etmektedirler:
20. yzyln baskn topyalar olarak kapitalizmin ve sosyalizmin gerilemesi, basnn roln ve gazetecilerin ilevini ieren iletiim, katlm ve demokrasinin kendi ideolojik inalarnn bir kn beraberinde getiriyor. Basnn kurumsal taleplerinden ok gazetecilerin becerilerine dayanan bamsz bir drdnc g olarak gazetecilerin topik vizyonu giderek ticari bir zmle yer deitirmektedir (akt. Iggers, 1998:85).

Belseye gre ise gazetecilik iki-tarafl bir gerekliktir ki iki taraf da birbirini tamamlamaktan ok birbiriyle eliir. Endstriyel gazetecilik ile etik gazetecilik bir arada varlar ve savaarak stnlk iin mcadele ediyorlar. Bu mcadelede her biri de farkl silahlarla donanmtr: Endstriyel gazetecilik, ulusar irketlerin ahlaksz gc zerinden seslenebilir, fakat etik gazetecilik erdemin gc azalmam ve srekli arsna gvenmi olmakla yenilmi deildir (Belsey, 1998:11). Merrill de sinikler hl etiksel bir basnn, iinde anlam elikili iki szck bulunan bir ifade (oksimoron) olduunu syleseler de gazetecilerin arlklarn, ahlaki yanllarn dzeltmeye ve kamusal gveni salamaya altklarnn kantlar bulunduunu belirtmektedir. Merrille (1999:37) gre,
Uzun zaman nce, basn, bakalarnn zayflklarna arszca saldryordu ve kendisini sadece kendi kymet takdirine dayanan bir erdem numunesi olarak sunuyordu. O gnler geti. Basn, kendisi imdi spot klar altnda, gazetecileri bakalarnn

150

evindeki pislii temizlemeden nce kendi etiksel evini temiz tutmaya itiyor.

Gazeteciliin temel ilkelerinin ilevi, Dorothy Smithe gre ideolojiktir: Bilgiye kart olarak ideoloji, halkn bilmemesinin bir arac olarak ilgi duyulan yntemleri belirler. O, bizim toplum gizemimizin temel zelliklerini oluturma etkisine sahip bir pratiktir, nk onlar sorunsal olarak grmemizi engeller. (akt. Iggers, 1998:50). Bir baka deyile, bir ilke, eer ilevi aklamak fakat daha ok soruturmay engellemekse ideolojiktir. Gazetecilik ilkelerinin her biri, bu anlamda ideolojik olarak anlalabilir: nk gazetecilie ilikin uygulamadaki sorunu kurumsal karlarla atmadan kanan bir biimde tanmlayarak temel gerilimleri zerler. (Iggers, 1998:51). Gazetecilik daima, gizli bir ideoloji olarak ister aka tannm olsun ya da kabullenilmi olsun belli toplumsal karlara baml olmak durumundadr (Nordenstreng, 1997:6). Bu adan, etikten beklenen yararn salanabilmesi iin, gazetecilik etik ilkelerinin meslein kendisinin eletirel deerlendirmesini tevik eden bir ara olarak ilev grmesinin yollarnn aranmas gerekmektedir.

151

152

IV. GAZETECLKTE GRNT VE ETK Gazetecilie ilikin etik kodlarn byk bir blm yazl basn alanyla ilgilidir. Ancak, teknolojideki gelimelerle birlikte yazl basnn yannda dier haber medyalarnn da yer almas, basn geleneini yeniden dnmeyi gerektirmektedir. Etik kodlar geleneksel olarak basn iinde gelimitir. Bu doaldr, fakat gnmzde etiin uyguland yeni medya evresi deimi, basl harflerin yannda grnt, ses ve hareketli grntlerle haber hazrlanmas gazetecilik etiini znde deitirmese de yeni etik sorunlara neden olmutur. Matbaa harfleri ve imgeler, gazetecilik etiini dnmedeki nemleri bakmndan temel olarak farkldr. Basl szck, zellikle dnme ve uslamlama kapasitesine hitap eder. Fotoraf ve televizyon ise duygulara arda bulunur. Etkileri basl szcklere gre annda ve gldr. Olay yerinden canl sunuma olanak veren yeni teknolojiler, bir kargaa ya da rehine olaynda gazetecilerin zarara neden olabilecekleri materyali dnmeden iletmelerine neden olabilir. Bir gazete editr, kararn derinlemesine dnme frsatna sahiptir. Televizyon yapmcs ise, teknolojinin etik karar verme iin yaamsal dnme zamann yok ettiini fark edecektir (Peters, 1999:72). Dolaysyla haber fotoraflarnda ve televizyon haberciliinde etik konusunun daha ayrntl olarak incelenmesi gerekmektedir.

A. HABER FOTORAFLARI VE ETK Gazetelerde kullanlan haber fotoraflar, sahip olduklar inandrclkla, insanlarn kendi gzlerinden sonra en gvendikleri ara konumundadr. Bu yzden, doru haber vermekle ykml olan gazeteler, olaylarn doruluunu pekitirmek amacyla, youn olarak fotoraf kullanrlar. Fotoraf konusu gndeme geldiinde anmsanan bir rnek, Nikaraguadaki i sava anlatan 1983 yapm Ate Altnda (Under Fire) filmidir. Nikaraguada, Somosa diktatrln devirdikten sonra
153

iktidara gelen Sandinista ynetimi byk apl toplumsal ve siyasal reformlar hayata geirmiti. Ancak, Nikaragua 1980'li yllar boyunca, ABD tarafndan desteklenen ve finanse edilen devrim kart Kontralar'n balatt bir i sava yaamak zorunda kald. Ronald Reagan Sandinista ynetimini ABDnin arka bahesine komnizmi getiren haydutlar, Kontralar ise zgrlk savalar olarak gren bir politika benimsedi ve Nikaragua'daki ynetim kart Kontralara para, silh ve eitim yardm yapt. Film bu dnemde iki sava muhabirinin lm bir gerilla komutann hayattaym gibi gsteren fotorafn ekilmesi yksne yer verir. Bu yk, fotorafn ve onun maniple edilmesinin gcn gsterir. Fotoraf, ou kimse tarafndan gerein resmi gibi alglanmasna karn kolayca maniple edilebilmekte, dolaysyla foto muhabirleri iin hakikilii salamak nemli bir grev olmaktadr. Foto muhabirliinin birinci grevi, dnyann eitli bak alarn ve gnn belli bal olaylarn belgeleyip gstermektir. Bu srete tamamen nesnel olmak, karar vermedeki insan gesi nedeniyle olanakl deildir. nk her fotorafta karar verilmesi gereken bak as, kadraj, grsel dzenleme ve ekim an gibi seimler sz konusudur. Verilen her karar, fotorafnn kendi dnce birikimi ve deerlerinin kart bir zihinsel ileme dayandndan nesnellikten sz edilemez. ekilen fotorafta hakikilii ve drstl salayan tek ge ise fotorafnn etik davrandr. Saptrlan her gerek gvenilirlii zedeleyecei iin haber fotorafyla uraan kiiler, olabildiince drst bir ekilde gerei aktarma abas iindedirler. Fotoraflar konusundaki etik sorunlar fotorafn ekilmesi srasnda, yeni gelien teknolojilerin de kullanlmasyla ilenmesi srasnda ya da yaynlanmasyla ortaya kabilir. Fotorafn ekilmesi srasnda ortaya kan etik sorunlar, zel yaamn ihlali ve foto muhabirinin bireysel ahlak ile ilgilidir. Foto muhabirinin izinsiz olarak ektii fotoraflar zel yaamn ihlali anlamna gelebilir. zinsiz fotoraf konusundaki tartmalar, 1930'lu yllara kadar geri gider. 1927'de tek motorlu ua ile Atlantik'i durmadan
154

geen Charles Lindberg, bu uuunun ardndan, medyann ar ilgisiyle karlat ve gndeme oturdu. 1932'de ise Lindberg'in olu bir cinayete kurban gittiinde, fotoraflar cesedi ekebilmek iin Lindberg'in evine izin almadan girdiler ve mahremiyet tartmalarna neden oldular. Gerekte, nllerin byk bir ounluu aleniyete, kariyerlerini devam ettirebilmek iin frsat verirken, fotoraflara savunmasz durumlarda yakalandklarnda mahremiyetlerinin ihlal edildiini ne srmektedirler. Paparazzilik, Prenses Diana olayndan sonra gzden den bir kurum haline gelmesine karn, varln halen srdrmekte ve eletirilere konu olmaktadr. zel meknlarda fotoraf ekmek ya da ekim yapmak iin sz konusu kiinin mutlaka izninin alnmas gerekir. Ancak, foto muhabirleri kamuya ak bir meknda haber deeri olduuna inand bir grnty ekmek isterken, yurttalar, onaylar alnmadan kareye girdikleri iin, grnt bir sre sonra TV ekrannda, gazete ya da dergide yaynlandktan sonra dava aarak kiilik haklarnn inendiini ne srebilmektedir. Bu konuda en sk yasal dzenleme Fransa'dadr. Grnt hakkn bireyin ayrlmaz btnlnn bir paras sayan Fransz Medeni Yasas, "Bir kiiyi onay olmadan dierlerinden ayrt ederek ortaya karmak, sz konusu kiinin bireysel haklarna aykr olduu iin ak bir kusurdur" demektedir (Duran, ty). Bunun sonucu olarak medya kurulularna ykl tazminat
Trkiyede birok nl ismin gndemden dmemek, adnn srekli medyada yeralmasn salamak iin kendi grntlerini ekip gazete ve televizyonlara gnderdii bilinmektedir. Sabah gazetesi Genel Yayn Ynetmeni Fatih Altayl, bu konuda yaad bir olay kesinde yle anlatmaktadr: Geen gn magazin servisimiz nmze bir fotoraf koydu. Hlya Avar mayoyla havuza giriyor. Herkesten gizli tatil yapyor. Bu fotoraf zel dediler. Madem gizli. Bu fotoraf nasl ektiniz diye sordum. Hlya Hanm kendisi ekip yollam. ardm. Fotoraf Gnaydn'da kullandk. Ayn gn bir baka byk gazetenin ilavesinde Hlya Avar'n ayn tatilde ekilmi su kaya yaparken fotoraf. Belli ki, onu da kendi ekip yollam. Yani Avar Ajans iki ayr byk gazeteye iki ayr fotoraf zel olarak yollayp, iki ayr gazetenin ilavesine manet olma becerisini gstermi. (Sabah, 14 Temmuz 2006)

155

davalar almakta ve meslek rgtleri haber verme hakknn grnt hakk nedeniyle ihll edildiini savunmaktadr. zinsiz fotorafn nlenmesi iin hukuksal platformda telif haklarnn foto muhabirlerinin karsna karlmasndansa haber verme hakk ile kiinin grnt hakk arasnda bir denge salayacak etik ilkelerin tartlmas gerekmektedir. zinsiz fotoraf konusunun yargya yansmasna rnek oluturan bir olay da Trkiyede meydana gelmitir. Di hekimi muayenehanesinde gasplarn saldrsna urayan bir kadn, kendisini polis olarak tantarak evine giden ve eiyle ocuklarnn fotoraflarn ekip izinsiz yaynlayan Yeni Asr muhabiri aleyhine, ei ve ocuklarnn olumsuz etkilendikleri iddiasyla manevi tazminat davas at. Mahkeme, ''fotoraflarn aileyi kk drc, farkl ekilde tantc ve ktleyici olmadn, bu nedenle izinsiz yaynlanmasnda kiilik haklarna saldr bulunmad'' gerekesiyle davay reddetti. Ancak, Yargtay, yerel mahkemenin kararn bozarak, davaclarn aile fotoraflarnn izinsiz kullanlmasnda kiilik haklarna, hukuka aykr saldr olduuna karar verdi. Yargtayn kararnda, kiinin fotoraf zerindeki hakknn kiilik haklarndan olduu, ona kar yaplan her eit saldrnn nlenmesini isteyebilecei vurguland. Ayca, kararda, kural olarak, kiinin rzas olmadan fotorafnn kullanlmasnn hukuka aykr olduunun kabul edildiine dikkat ekildi. Fikir ve Sanat Eserleri Kanununda yazl durumlar hari hi kimsenin, resmi rzas dnda sinema, televizyon gibi cihazlar veya gazete, afi, kitap ve benzeri aralarla tehir edilemeyecei belirtilen kararda, kiilerin ahsiyet haklarndan fedakrla zorlanamayaca kaydedildi. Fotoraf ekimi srasnda dnlmesi gereken bir dier etik boyut ise foto muhabirinin kiisel ahlakdr. Fotorafnn, fotoraf ekme srecinde baz ahlaki ilkeleri ihlal edip etmedii nem kazanr. Foto muhabirleri yangn, trafik kazas, doal afet gibi olaylarda bir biimde yardm etmek ya da fotoraf ekmek arasnda bir seim yap Burada gazetecinin, gerek kimliini saklamas, gazeteci olduunu gizleyerek, kendisini polis olarak tantmas da etik sorun yaratmaktadr.

156

mak durumunda kalabilir. rnein, 3 Aralk 1996 tarihinde Edremit Adliyesi'nde mal sahibi ile kirac arasnda mahkeme salonunda balayan tartma, adliyenin bahesine kadar srd. Sonunda mal sahibi cebinden ban kararak eski kiracsna defalarca saplad. Tm bunlar Olay Yaz leri Mdr Cevdet Uyar ve gazetenin muhabiri Filiz Aydoan'n gzleri nnde meydana geldi. Muhabirler, olayn fotoraflarn ekmekle yetinerek kavgaya mdahale etmediler. 2006 Knda, Ankarada meydana gelen bir olayda ise, Konya Yolu Ahiboz'a gelmeden bir trafik kazas olduu ihbarn alan Cihan Haber Ajans muhabir kameraman Yaln Kaya ve kamera asistan Ferhat Ikl, olay haber yapmak iin yola ktlar. Olay yerine ulatklarnda yarallardan birinin ayann koptuunu renen gazeteciler, ayan aranmasna, bir poete konarak hastaneye ulatrlmasna yardm ettiler. Byle durumlarda gazetecinin nasl davranaca, nce haber mi insanlk m? ikileminin nasl zlecei tartma konusudur. Bu konuda farkl grler olsa da tartmalarn arkasnda yatan asl soru, gazetecinin olaylarn pasif bir gzlemcisi olmakla ve sadece olup biteni aktarmakla m yetinecei, yoksa gerektiinde olaylara mdahale eden, etmesi gereken aktif bir zne mi olacadr. Hangi durumlarda insanln gazeteciliin nne geecei tartma konusu olsa da foto muhabirinin yardm edebilecei bir durum sz konusu olduunda ahlaki ykmll yardm etmek olmaldr. Ancak, yarallara yardm etmek ilk yardm bilgisi gerektiren bir itir ve eer gazeteci ilk yardm kursu grmediyse yarar yerine zarar verebilecei iin mdahale etmekten kanmaldr. Dier yandan, haber fotoraflarnn ekimi srasnda etik ilkelere uyulsa da fotoraflarn ilenmesi srecinde yaplan ilemler etik ihlali yaratabilmektedir. Haber fotoraflarnn haberde anlatlan olaylara ve olgulara uygun olmas, gerekleri yanstmas beklenir. Ancak, fotoraflar ilemek amacyla bilgisayarlarn kullanlmas ve dijital fotorafln yaygnlamasyla, basn fotorafl alanndaki etik ihlaller daha ok gndeme gelmeye balamtr. Aslnda dijital teknolojilerin
157

gelimesi, haber fotorafl konusunda yeni ahlaki ilkeler konulmasn gerektirmez, nk bu teknolojiler yalnzca grntleri ilemenin yeni bir yntemini sunmakta, fotoraf zerinde gzle ayrt edilemeyecek deiiklikler yapma olanan artrmakta ve kolaylatrmaktadr. Dolaysyla, fotoraflarn dijital teknolojiler kullanlarak ilenmesinde foto muhabirine rehberlik edecek ilkelerin geleneksel fotoraflkta yol gsteren ilkelerden farkl olmas gerekmez. Ancak, gnmzde fotoraf ileme tekniklerinin ok gelimesi, etik ilkelerin ihlalini ok kolaylatrmtr. Bunun sonucu olarak bilgisayarlar tarafndan yaratlm ve deitirilmi grntlere giderek daha fazla maruz kalan okuyucular artk eskiden olduu gibi grdkleri eylere inanmamakta, fotorafn gerekliini sorgulamaktadr. nk yeni fotoraf ileme yntemleriyle fotoraf artk btnsel, sabit bir grnt deil; kk gelere ayrlabilen, bu geler arasndaki ilikiler deitirilip yeni gelerle yeniden oluturulan ya da baz geleri karlabilen ve yeniden kurgulanabilen bir materyale dnmektedir. Bylece fotorafn yanstt geree mdahale etmek, onu ynlendirmek ve yeniden kurmak kolaylamaktadr. stelik, fotoraflara bakanlar, baktklarnn hakiki olmadn ou zaman tesadfen renmekte, bir sre sonra da grdkleri fotoraflarn hakikiliinden kuku duymaya balamaktadr. Bu noktadan sonra halk gveni yitirilmekte ve meslein varolu nedeni ortadan kalkmaktadr. Haber fotoraflarna gvenin sarslmasnn en ak rneklerinden biri, Time dergisinin O. J. Simpson'un tutukland srada ekilen fotorafn alp kapanda kullanmadan nce yapt bilgisayar tonlamasdr. Ancak Newsweek dergisi de ayn fotoraf hibir deiiklik yapmadan kapanda kullannca, okuyucular yaplan deiiklii anlayabildiler. Time, kulland fotoraf saat be glgesi ve daha kt bir grn yaratarak karartm, polisin verdii numaralar kltmt. Simpson'un sulu olduuna karar vermi ve Simpson'u sulu gstermilerdi. Fotoraf olduu eyden (bir belge) olmasn istedii ey haline getiren Time, hem kendi gvenilirliine hem de btn gazetecilerin gvenilirliine zarar verdi (Long, 1999).

158

Bir fotorafta elektronik olarak yaplabilecek deiimlerin dereceleri ayrt edilebilir. Renk dzeltmesi, kontrast kontrol gibi deiiklikler fotoraf daha okunabilir hale getirmek iin yaplan teknik deiikliklerdir ve etik ilkelerle ilgileri yoktur. Temel deiiklikler ise fotorafn anlamn deitirebilir. Oysa fotorafnn deklanre basp o an bir fotoraf karesine yansttnda, artk o fotorafn ieriini herhangi bir biimde deitirmeye hakk yoktur. Bir haber fotorafnda yaplacak herhangi bir deiiklik, o ann herhangi bir biimde ihlal edilmesi, yalandan baka bir ey olmayacaktr. Byk ya da kk, btn yalanlar, foto muhabirlerinin gvenilirliini sarsar (Long, 1999). Gerekle balants olmayan, ynlendirilmi fotoraflar gerein tankl ilevini grmek yerine propaganda arac haline gelirler (Sander, 2004:59). Gerek fotoraf, gcn gerekliinden alr ve tarihe alan bir pencere sunar. Bu konudaki dijital deiiklik rneklerinin en nemlilerinden biri, 1982 ylnda National Geographic'in kapan ssleyen nl piramitlerdir. National Geographic'in elinde Msr'daki piramitlerin yatay bir fotoraf vard, ancak bu fotorafla dikey bir kapak hazrlanmas isteniyordu. Fotoraf, bilgisayar ortamna aktarlarak piramitler sktrld ve yaplan ey, fotorafnn gemii yeniden ekillendirmesi diye betimlense de aslnda grsel bir yalan yaratlmt. Fotorafla yalan sylemeyi kolaylatran yeni resim ileme programlarnn yalan haber retmede kullanlmasna Trk basnnda da rastlanmaktadr. rnein, apknlklaryla medyada kendine yer bulan iadam Erdal Acar, poplerliini yitirince yeniden medyada yer alabilmek iin George Clooneyin evinde verdii partiye Armani tarafndan davet edildiini iddia etti. Basn danman da, Acarn Paris Hil

Fotoraf zerinde temel bir deiiklik yaplmasa da yanstlan grntnn deitirilmesi ho karlanmamaktadr. rnein, Reuters haber ajans, Beyrut foto-muhabiri Adnan Hajjn ektii bir fotorafta Beyrutun zerinden ykselen dumanlar koyulatrdn, dierinde ise havadaki srail F-16 jetinin arkasna alevler eklediini belirledi. Bunun zerine ektii iki fotorafta tahrifat yapt gerekesiyle Hajj iten kard. Ayrca, gvenilirliinin zedelendii gerekesiyle Hajjn ektii 920 fotoraf nlem olarak yayndan ekti (NTV, 8 Austos 2006).

159

ton ve Pamela Andersonun da katld partide Clooneyle yan yana ekilmi bir fotorafn gazetelerin magazin servisine gnderdi. Aralarnda Hrriyet, Akam, Star ve Postann bulunduu ok sayda gazete 9 Eyll 2005 tarihli nshalarnda bu habere ve fotorafna geni yer ayrd. Yalnzca Hrriyet, haberinde Fotoraf Erdal Acar tarafndan ulatrlmtr ifadesine yer verdi. Ancak, daha sonra, sz konusu fotorafn 2004 ylnda Oceans Twelve filminin galasnda Reuters tarafndan ekildii, Clooneyin yannda Erdal Acarn deil Eliot Gould, Brad Pitt ve Catherine Zeta Jonesun olduu ortaya kt. Vatan, Acarn basn kurulularna ulatrd fotomontaj, Yln Foto Yalan balyla verdii haberde sz konusu fotoraf orijinaliyle birlikte yaynlad. Fotorafn yanstt gerekliin maniple edilmesinin bir baka rnei de 16 Kasm 2005 tarihli Fotomata yer alan svireli futbolcularn fotorafdr. Fotoma, Trkiye-svire ma ncesinde svireli futbolculara foto-montajla kadn kyafeti giydirerek travesti grnts yaratt. Haberini Futbol Erkek Oyunu Buyrun Er Meydanna balyla yaynlayan gazete, bir yandan fotorafn gerekliine mdahale ederken bir yandan da ayrmclk ieren cinsiyeti bir dil kulland. Fotomontajla yalan sylemenin bir baka rnei de 8 Haziran 2006 tarihli Fotosporda yaynlanan fotoraflardr. Fenerbahe'yle ilgili bir transfer haberini srmanetten veren gazetenin haberinde, muhabirlerinden Mutluhan Suner'in Hernan Crespo ile Gkhan Gkaya'nn da Roberto Carlos ve Sol Campbell ile ekilmi gibi montajlanan fotoraflar yer ald. Bylece, gerek olmayan bir haber, hileli fotoraflarla okurlara gerekmi gibi sunuldu. Haber fotoraflarnn bir zellii de yazlarla kullanlmasdr. Burada etik adan dikkat edilmesi gereken nemli noktalardan biri fotorafn kullanld balamdr. Fotoraf hakiki ve zerinde ileme yaplmam olabilir. Ancak kullanld haberin bal, metni ve fotoraf altyazlar ile birlikte ele alndnda gerekleri yanstmayabilir. Ayn fotorafn farkl gndergeler iin kullanlmas, fotoraf ile haber
160

arasndaki zamansal ilikinin yerini meknsal (uzaysal) ilikiye brakmasna, bu da fotorafa bakan kimsenin ynlendirilmesine neden olabilir. Balamndan koparlm fotorafa Fransada yaanan olay, tannm bir rnek oluturmaktadr. Robert Doisneau, Rue de Seinede bir kafede gen bir kadnn bir kadeh arap ierken ve yannda oturan yal bir adamla fotorafn ekti. Fotoraf, nce yeilay derneinin bastrd bir brorde alkoln tehlikelerini resimlemek iin kullanld. Ardndan, Le Point dergisinde, Champs-Elyseede Fahielik manetiyle yer alan bir haberi resimlemek iin kullanld (Warburton, 1998:128). Her iki kullanmda da fotoraf, balklarda sz edilen konuya tamamen uygun grnyordu. Baln nerdii yorumu zayflatacak badamaz ayrntlar yoktu. Bununla birlikte, her iki durumda da kullanlan fotoraf yanltcyd. Fotoraflanan insanlar ne alkolikti, ne de bir fahie. Bununla birlikte, fotorafa balklarn nerdii balamda bakanlar, bu gerekleri, fotorafn kendisinden anlayamayacaklard. Yine nehir kenarnda balk tutan bir adamn resmi AIDS haberine grsel malzeme olduunda ya da bebekleriyle bir parkta foto muhabirine onay verip resim ektiren bir iftin grnts, dergide ksrlk haberiyle yaynlandnda hem okuyucu ynlendirilmi hem de fotorafa konu olan insanlarn kiisel haklar inenmi olmaktadr. Fotoraf yoluyla maniplasyon, haber kaynaklarnn ynlendirmesiyle de gerekleebilmektedir. rnein, Hrriyet 28 Eyll 1999 tarihinde, Ankara Ulucanlar Kapal Cezaevindeki olaylarla ilgili olarak verdii manet haberde, Terristler, kanl isyan balatmadan be dakika nce ellerinde sopalarla hatra fotoraf ektirdiler altyazsyla bir fotoraf yaynlad. Ancak, sz konusu fotorafn olaydan be yl nce ekildii ve ankr Cezaevindeki bir tiyatro almasna ait olduu ortaya knca, Hrriyet 30 Eyll 1999 tarihinde 24. sayfasnn sol alt kesinde kk bir dzeltme yaynlamak zorunda kald. Dzeltmedeki, Hrriyet, bu haberi baz st dzey Emniyet yetkililerinin verdii bilgiye dayanarak yaynlamtr ifadesi bir zrden ok

161

bir itiraf niteliindeydi. Haber kaynaklarnn yaanan olaylarn kamusal algsn deitirmek iin maniplasyona bavurduunu, gazetenin de haber kaynandan alnan bilgi ve materyalin doruluunu aratrmadan yaynladn ve bu maniplasyona alet olduunu gsteriyordu. Fotoraf basnda olaylarn doruluunu pekitirmek amacyla kullanlr, ancak bazen gazeteler dikkat ekmek iin de fotorafa bavururlar. Dikkat ekme gesinin haberi grselletirme amacnn tesine gemesi de etik sorunlara neden olur. Fotoraflar ve editrler, yalnzca dijital teknolojileri ve grnt ileme tekniklerini kullanarak yalan sylemezler, fotoraflar kurarak da yalan syleyebilirler. rnein, L.A. Times, arkasndaki ev alev alev yanarken bir yzme havuzundan ald suyla ban slatan bir itfaiyecinin resmini yaymlad. Fotorafn, katlaca yarmann hazrlklar srasnda, kurmaca olduu, fotorafnn itfaiyeciyi ynlendirdii ortaya kt ve fotorafya ar disiplin cezas verildi. Buna karlk gerek fotoraflar, yaanan olaylara, savaa ve topluma ilikin grlerin deimesine neden olabilirler. Vietnamda, Nick Ut'un napalm bombasyla yanm kz ocuunun sokaktan aa rlplak koarken ektii fotoraf ve Eddie Adams'n ektii Saygon sokaklarnda idam edilen adamn fotoraf bu konuda en iyi rnekleri oluturur, nk savan alglann deitirmitir. Bu fotoraflar, glerini yakaladklar gerek andan alr ve hi kimsenin, bu fotoraflarn ya da herhangi bir belgesel fotorafn ieriini deitirmeye hakk yoktur. ABD askerlerinin Irakl esirlere ikence etmesini gsteren fotoraflar, fotorafn halk stndeki gcn bir kez daha gzler nne sermitir. Dijital teknolojiden yararlanan amatrler tarafndan ekilen fotoraflar; insanlar plak, dayak yemi ve ikence grm halde sergiliyordu. Askerlerin, ileride torunlarna gstermek iin albmlerine koyma isteiyle ektikleri bu fotoraflarn kolay ulalabilirlii ve internette yaylmas, ABD hkmetinin Iraktaki politikasna ilikin olarak ana damar medyaya empoze ettii grnm deitirmitir.

162

Dijital fotorafn, bu tip hareketlerin drste sergilenmesinde nemli bir ara olduuna dikkat eken Dunleavy (2004), Bir sonraki devrim, ilitirilmi foto muhabirleri tarafndan deil, ucuz dijital fotoraf makineleri tayan bilinli ordu mensuplar tarafndan gerekletirilecek demektedir. Dunleavyye gre, ABD askerlerini st ste binmi plak Irakl askerlerin nnde poz vermi ekilde gsteren fotoraflar, aslnda kar koyma hakknn ve demokrasi kurumunun zaferini sergilemektedir. Irakl esirlerin fotoraflar, gerei saklamak ynnde gsterilen tm abalara karn, demokratik deerlerin ve yurttalk haklarnn yaadn ve korunduunu gstermektedir. Eskiden ordular, sava haberlerini denetleyip sansr uygulayabilirken, gnmzde Batl lke askerleri, teknolojiye hakim olduklar iin ektikleri fotoraflar sadece CDye kaydetmekle kalmamakta, birka saniye iinde e-posta yoluyla dnyann bir baka ucuna gnderebilmektedirler. Irby (2004), zellikle sava zamanlarnda, baz fotoraflarn tarihin akn deitirecek bir gce sahip olabileceini, Irak fotoraflarnn da halk derin bir biimde etkileyerek orada neler olduu hakknda bilgilendirdiini belirtmektedir. Bu noktada, dijital teknolojilerin gelimesi ve yaygnlamas meslein profesyonelliinin sorgulanmasn da beraberinde getirmektedir. Haber fotorafln dier fotoraf trlerinden ayran baz temel zellikler vardr. Haber fotorafl bildirme amaldr ve bir haberin belirli ynlerini okuyucular iin grselletirir. Bu yzden eline fotoraf makinesi alan herkes ya da rastlant sonucu nemli bir haberi grntleyen bir kii kendisinin haber fotorafs olduunu iddia edemez. Ancak, Irby (2004), teknolojik gelimeler ve her yerde hazr ve nazr bulunan dijital kameralar nedeniyle, hangi yne baklsa elinde bir dijital kamera ile "kimin gazeteci olduu konusundaki tarihsel dnceye kar kacak" biimde bir yurtta grlebileceini vurgulamaktadr. ABD'ye kalkacak bir uaa yklenen asker tabutlarn eken kiinin bir gazeteci deil, eski bir kargo blm alan olmas, Badat yaknlarndaki Ebu Garip Cezaevi'nde sorgulama taktiklerini fotoraflayanlarn da asker olmalar, savan gidiini deiti-

163

rebilecek fotoraflarn gnmzde foto muhabirleri deil, olay deneyimleyen ya da ona tank olan sradan insanlar tarafndan ekildiini gstermektedir. Sava ortamnda grev yapan foto muhabirleri zerindeki sansr basks da bu eilimi glendirmektedir. Dier yandan, savan korkun yzn betimleyen dramatik ve trajik fotoraflar yaynlama kararnn verilmesi de bir baka etik sorun oluturmaktadr. Trajik olaylarn fotoraflarnn yaynlanp yaynlanmamas konusu, gazetelere gre farkllk gstermektedir. rnein, ABD medyasnn byk ounluu yurttalarn, drst bilgilerle karlatklarnda en doru karar kendilerinin verebilecei dncesinden hareket ederek Iraktaki ikence fotoraflarnn bazlarn yaynlarken, baz gazeteler de iddet ierdii gerekesiyle fotoraflar basmadlar. Fotorafn gerekleri belgelemesi ve kant nitelii tamas, baz durumlarda yeni etik sorunlar da gndeme getirebilmektedir. rnein, AFP foto muhabiri Olivier Laban Mattei, Korsikada zelletirmeyi protesto eden bir grup gencin sivil polis olduunu anladklar bir kiiyi dvme ann grntledi. AFPnin servise koyduu fotoraflar gazetelerde genlerin yzleri kapatlarak yaynland. Bunun zerine emniyet yetkilileri polisi dven genlerin kimliklerini belirleyebilmek iin ajanstan fotoraflar istedi. Sz konusu fotoraflar polise teslim eden AFPnin haber mdr Pierre Louette, "Polisin iini kolaylatrmak zere kan adli emir niteliinde yasalar var. Bunlara uymak zorundayz" diyerek kendini savunurken; AFP, muhabir Mattei ve meslek rgtleri tarafndan meslek ahlakn inedii sulamasyla knand (Sabah, 17 Kasm 2005). Yaygn olarak kullanldnda, dijital teknoloji imgelerin geleneksel otoritesini andrabilir. Bu nedenle, ngiliz Ulusal Gazeteciler Birlii (Britains National Union of Journalists-NUJ), dijital yntemlerle deitirilmi bir fotoraf kullanlrken, bunun kk bir simge ya da iaretle belirtilmesini salamak iin bir kampanya balatmtr. NUJun, Davran Kodlar, 1998de fotoraflarn maniplasyonunu da ierecek biimde yeniden dzenlenmitir. Buna gre, Hibir gazeteci,
164

maniple edildii aka belirtilmemi bir fotorafn basmna ya da yaynna bilerek neden olmamal ya da izin vermemelidir (Sanders, 2004:55). ABD Ulusal Basn Fotoraflar Derneinin (National Press Photographer Association- NPPA) etik ilkelerine gre de, meslein btn yeleri, maddi hrslar gtmeyen etik davranlarn yksek standartlarna sadk kalmaya almaldr (md.2). Doru, drst ve yansz bilgi veren fotoraflar ekmek iin aba harcamak, her foto muhabirinin kiisel sorumluluu olmaldr (md.3). Kurallarda, gazetecinin en byk deerinin gvenilirlik olduu vurgulanmakta ve bir fotorafn ieriini kamuyu aldatacak ekilde (elektronik olarak ya da karanlk odada) deitirmenin yanll belirtilmektedir: Bir fotorafta elektronik olarak yaplabilecek deiiklikler ile ilgili karar alrken adil ve doru habercilik ilkelerinin kriter kabul edilmesi gerektiine inanyoruz (md.4). (http://www.fotomuhabiri.com) Trkiyedeki etik kodlarnda ise dijital maniplasyona ilikin bir ilke bulunmamaktadr. Yalnzca, TGC Trkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirisinde Gazetecinin Doru Davran Kurallar blmnde Bilgi Belge bal altnda ve yalnzca zel yaama sayg erevesinde fotoraf konusuna deinilmitir. Dorudan kamu yarar olmadka, sahibinin izni dnda belge, fotoraf, ses yahut grnt alnmamaldr. Kamu yarar sz konusu olduunda dahi, yukardakilerin baka hibir ekilde elde edilmeyeceine kesin kanaat getirilmi olmas gerekir.

B. TELEVZYON HABERCLNDE ETK Medyadaki etik kodlara bakldnda, bunlarn byk bir blmnn yazl basn iin oluturulduu grlr. Bunun bir nedeni, televizyonun tarihsel geliim sreci iinde basndan daha sonra ortaya km olmasdr. Bir dier nedeni ise pek ok lkede televizyon yaynclnn devletlerin sk yasal dzenlemeleri erevesinde gelimi olmas, dolaysyla etik karar verme alanna ok az yer kalmasdr. Gerekte,
165

televizyon haberciliinde etik konusu, yazl basndaki etik sorunlardan ayr deerlendirilemez. Ancak, televizyon haberciliinde hareketli grnt gesinin de bulunmas kendine zg etik sorunlara yol am, teknolojinin gelimesiyle de bu sorunlar bymtr. Televizyonun haber sunuunun etik kurallar, ilk olarak radyonun balang dnemlerinde gelitirilmi, bunlar, daha sonra televizyonu da ierecek biimde uyarlanmtr. Trkiyede zel televizyon kanallarnn yayna balamalar ve yaygnlk kazanmalarnn ardndan, etik konusu, ancak reyting rekabetinde bir baka kanala stnlk salamak iin gndeme gelmekte, rakip kanal sulayc ifadelerle eletirilmekte, fakat geni boyutlu ve gereki bir biimde ele alnmamaktadr. Bununla birlikte, etik kurallar, medyada sk sk ihlal ediliyor grnmesine karn yine de medya kurulular iin nemlidir. nk bu kurallar, bir medya kuruluunun hem dier kurulular arasndaki hem de okuyucu/izleyici kitle iindeki saygnlk ve gvenilirliinin bir kouludur. Televizyon yaynclndaki en ok tartlan etik sorunlardan biri trajik haberlere ilikin olanlardr. Doal afetler, trafik ve i kazalar, yangnlar, savalar, toplumsal atmalar gibi olaylarda yaynlanan grntler etik bir sorun yaratmaktadr. Bu tr olaylar, haber deeri tarlar ve haber yaplrlar; ancak haberde iddetin, kanlar iindeki insanlarn, cesetlerin, alayan, ac eken yzlerin gsterilmesi trajedinin smrlmesi anlamna gelir. Bu nedenle, trajik olaylar haber yaplrken grntler dikkatle kullanlmal, iddet ieren grntlerin defalarca gsterilmesinden kanlmal, grntden ok olay zerinde younlalmaldr. alma alanna ilikin etik sorunlar da televizyon haberciliinde daha youn hissedilmektedir. Gazetecilikte, belli haber yazma kalplarnn kullanlmas, muhabirlerin her konuda haber yazabilecek biimde yetitirilmesine olanak salar. Her ne kadar kk bir kesim habercilii bilim, ekonomi, sanat gibi uzmanlalm bir alanda yrtme noktasna gelmise de byk bir ounluun, zellikle meslee yeni balayanlarn periyodik olarak grevleri deitirilmekte ve her konuyu
166

haberletirme ynnde yetenekli olmalar beklenmektedir. Radyo ve televizyon kurulularnda haberler byk lde genel alan haberciler tarafndan toplanmaktadr. Televizyon kurulularnn byle bir uygulamaya gitmesinin bir nedeni ekonomiktir. nk televizyon kurulular, genel alan muhabirlere uzman muhabirlere gre daha az cret demektedir. Buna karn genel alan muhabirler daha retkendirler. Tek alanda alan muhabirler her televizyon program iin bir haberden fazlasn nadiren retebilirken, genel alan muhabirler, gerektiinde iki ya da daha ok alanda haber yapabilirler. Bir baka neden, televizyon kurulularnn haberlerinin asl gvdesini rutin haberlerin oluturmasdr. Rutin haberler ise fazla uzmanlk gerektirmeyen, genel alan muhabirlerin kolaylkla yazabilecei haberlerdir. Dier yandan genel alan muhabirlerin habercilik asndan yaadklar sorunlar vardr. Genel alan muhabirler, uzmanlaan muhabirlere gre haber kaynann daha ok etkisi altndadrlar, teknik alanlarda eletirel sorular yneltmek iin yeterlikleri yoktur. Bunun bir sonucu olarak, muhabirler uygun sorular hakknda haber kaynandan yol gstericilik istemek zorunda kalabilirler. Haber kaynaklarna gre uzmanlaan muhabirler ise zamanla haber kaynaklaryla yakn ilikiler ierisine girebilir ve haber yazarken haber kaynann bak asnn etkisinde kalabilirler. Bu olaslklarn gereklemesi ise gazetecilerin tarafszlklarn etkilemektedir. 1. Grntden Kaynaklanan Etik Sorunlar TV Haberciliinde en ok tartlan etik sorunlar, grntlerden kaynaklanmaktadr. Televizyon haberciliinde grntlerden kaynaklanan etik sorunlar, zellikle ariv grntlerinin kullanlmas, canlandrmaya bavurma, film grntlerinin kullanlmas, amatr kamera grntlerinin kullanlmas ve gizli kamera ekimleri konusunda younlamaktadr. a. Ariv Grntleri Televizyon kurulular haber bltenlerinde, verilen habere ilikin grntler kullanrlar. Bu grntler, haberi meydana getiren olayn
167

grntleri olabilecei gibi haberle ilgili grafik, resim, fotoraf, v.b. de olabilir. Ancak, televizyon kurulular ya haberin doasndan ya da grnt alma olanaklarnn yetersizliinden kaynaklanan nedenlerle her haber iin olayn gerek grntlerini kullanmazlar. Byle durumlarda televizyon kurulular habere ilikin olarak arivlerinde bulunan benzer grntleri kullanrlar. Ariv grntleri kullanld zaman, bunun ekranda belirtilmesi gerekir. Ancak, bu durum uygulamada ou kez ihmal edilmekte, eski grntler yeni verilen habere ilikin gibi sunulmaktadr. Haberle birlikte verilen grntlerin ariv grnts olduunun belirtilmemesi, bazen yanl alglamalara neden olabilmektedir. rnein, hafif iddetli bir deprem haberinin, daha nce baka bir blgede meydana gelen iddetli bir depremin enkaz grntleriyle birlikte verilmesi izleyenlerin panie kaplmasna yol aabilmektedir. te yandan, ariv grntleri ynlendirme amacyla da kullanlabilmektedir. Bu konuda en bilinen rnek, Krfez Sava srasnda CNNde gsterilen petrole bulanm kularn grntleridir. Daha sonradan, bu grntlerin Fransa sahillerinde ekildii ortaya kmtr. b. Canlandrma Baz olaylar grntlerle saptayamayan kimi televizyon kanallar, izleyicilerine olayn orijinal tadn aktarabilmek amacyla canlandrma yntemine bavurmaktadrlar. Canlandrmada, izleyicinin ilgisini ekmek iin habere konu olan olay, ksa bir senaryo haline getirilerek oyuncular tarafndan canlandrlr. Bu tr grntler yaynlanrken, mutlaka ekranda grntnn canlandrma olduunu belirten bir uyar yazs bulunmal ve canlandrma gereksiz yere kullanlmamaldr. nk izleyici canlandrmada, bir olayn uyarlanmas srasnda meydana gelebilecek kk deiikliklerin etkisine aktr. Uyarlamann ierdii yorum, izleyicinin olay alglamasn etkilemektedir. Bu nedenle, canlandrma tekniklerine ok snrl olarak ve anlatlmas zor, karmak olaylarda bavurulmaldr. ITNin (Independent Television News) rehberinde, canlandrma konusunda aadaki ifadelere yer verilmektedir (Sanders, 2004:56):
168

Gereklere dayanan programlarda olaylar canlandrma ya da yeniden sahnelemenin bir meseleyi aklamada byk bir yardm olabilir. Canlandrma, her zaman, neyin gvenilir biimde bilindiinin farknda olunmasyla drste yaplmaldr. Anlam bilinmeyen hi bir ey dorulanmadan uydurulmamaldr. Canlandrma olaylar yanl ya da sansasyonel bir biimde dramatize etmemelidir. Kimseyi yanltmamak iin canlandrmalar aka belirlenebilir olmaldr. Bunu salamak iin yinelenen etiketlemeler gerekebilir.

c. Film Grntlerinin Kullanlmas Televizyon kurulularnn, ellerinde haber yaptklar olaylarn grntlerinin bulunmad baz durumlarda, konu ile ilgili film grntlerini kullandklar grlmektedir. Trkiyede televizyon kanallar zellikle sava, atma, teknoloji, mafya gibi konularda haber yaparken, film grntlerine bavurmaktadrlar. Film grntlerinin kullanlmas da izleyicide canlandrma tekniklerinin kullanlmasnn etkilerine benzer etkilere neden olmaktadr. zleyici filmin yks ile olayn yksn kafasnda zdeletirebilir. Bu nedenle film grntlerinin kullanlmasndan kanlmaldr. d. Amatr Kameralar Teknolojinin gelimesi ve yaygnlamasyla habercilik alanna amatr el kameralar da girmitir. Amatr kameralar milyonlarca insana nemli olaylar kaydetme olana tanmtr. Gnmzde, kiisel ekimler yannda, ellerindeki kameray televizyon kurulularna malzeme salamak iin kullanan pek ok kii bulunmaktadr. Bu durum haber kurulularnn iini kolaylatrmaktadr, nk televizyon kurulular, kadrolarnda ne kadar ok muhabir ve kameraman altrrlarsa altrsnlar, yine de her olay izleyemezler. Gnmzde bu boluk, byk lde amatr kameralarca doldurulmaktadr. Dier yandan, televizyon kurulular ou zaman amatr ekimlere dk cretler demektedirler. Amatr ekim yapan kiilere, televizyon kurulularnn kadrolarnda olmadklar iin dzenli maa deme zorunluluunun olmamas ve ekimlerine dk cret denme169

si televizyonlarn ekonomik bakmdan da iine gelmektedir. Buna karlk amatr kamera ekimleri, yeterince kaliteli bir grnt salayamamaktadr. Ancak, atlatma bir haber iin hi grnt kullanmamaktansa, yeterince kaliteli olmasa da grnt kullanmak yelenmektedir. Amatr kamera ekimleri kullanlmasnn en nemli sakncas ise etik konusunda ortaya kmaktadr. Bu ekimlerde, haberin doruluunu denetlemek her zaman mmkn olmamaktadr. Bazen anndalk uruna doruluktan dn verilmekte, amatr kamera ekimlerinin kullanlmas hata yapma olasln artrmaktadr. Aslsz ekimlerin kullanmna ilikin bir rnek, eski Sovyetler Birliinde yaanmtr. Amatr bir kamera sahibi, ernobildeki bir kimyasal fabrikadan yayldn iddia ettii yangn grntsn piyasaya sunmutu. Daha sonra bu grntnn talyada bir imento fabrikasna ait olduu belirlendi (Matelski, 2000:83). Amatr kamera ekimlerinin ilgi grmesi, bir baka etik sorunu daha gndeme getirmektedir. Amatr kamera ekimlerini yapanlar, yaynlanacak bir grnt elde etmek uruna bazen duyarsz bir edilginlik iinde hareket edebilmektedir. Buna Fransada meydana gelen bir olay rnek verilebilir. Olay, Austos 1994te Fransann turistik blgelerinden Mont Saint-Michelde yaand. 42 yandaki MarieNoelle Guillernee ve 6 yandaki kz Victorine burada bir yamaca trmanmaya alrken, aya kayan Victorine, gelgit sonucu sahilde oluan bir ukura yuvarland. Anne, ocuunu kurtarmaya alrken, biraz yukardaki turistler, yardm etmek ya da yardm armak iin hibir giriimde bulunmadlar. Bu arada bazlar annenin boulmasn videoya ekerek, her eyi videoya ektim diye bbrlendiler. Bir kafeterya sahibinin haber vermesiyle gelen itfaiye ocuu kurtarrken, anne sularda kayboldu (Hrriyet, 28 Austos 1994). e. Gizli Kamera ekimleri Televizyon kurulularnn haberlerinde kullandklar grnt malzemelerinin bazlarn ise gizli kamera ekimleri oluturmaktadr.

170

Gizli kamera ekimleri, kamerann olaya taraf olan kiilerden gizlenerek, onlarn haberi olmadan yaplan ekimlerdir. Bu tr ekimler, televizyon kuruluunun kendi profesyonel habercileri tarafndan yaplabilecei gibi, amatr kamera sahipleri tarafndan da yaplabilir. Rvet olaylarnn, yolsuzluklarn, baz salk olaylarnn, kadn ya da uyuturucu ticaretinin, ocuk bakcl hizmetlerinde yaanan sorunlarn, tarikatlarn veya kiilerin zel yaamlaryla ilgili olaylarn aktarlmasnda gizli kamera yntemine bavurulabilmektedir. rnein, 25 Ekim 2005 tarihinde Star TVde yaynlanan Deifre programnda, Malatyada ocuk Esirgeme Kurumunun bir yurdunda ocuklarn bakclar tarafndan iddete maruz kalmasnn gizli kamerayla ekilen grntleri, gnlerce medya gndeminde kalmtr. Programn yaynlanmasnn ardndan Sosyal Hizmetler ocuk Esirgeme Kurumu Genel Mdrl, sorumlu personellerle ilgili soruturma am ve savcla su duyurusunda bulunmutur. Soruturma kapsamnda dokuz kii grevden uzaklatrlrken yedi kii de tutuklanmtr. Gizli kamera kullanlmas, grntlerin yarataca etki dolaysyla baz nemli olaylarn aa karlmasnda bavurulan bir yntem olmakla birlikte, zellikle baz haber programlarnda ok sk ve gereksiz biimde kullanlmaktadr. Sz konusu gizli kamera haberlerinin ou da alt dzeyde alan kiilerin yaptklar yanllar iermekte, pek aznda st dzey yetkililerin yaptklar hatalar aa kmaktadr. Ayrca, gizli kamera ekimlerinde de amatr kameralarda olduu gibi ieriin denetlenmesinde zorluklar vardr. Gizli kamera grntlerinin bazlar, olayla ilgili olarak ekimi yapann maniplasyonunu ierebilmektedir. Bunun yannda, zellikle amatr kamera sahipleri tarafndan sunulan gizli ekimlerin komplo ya da antaj amacyla kaydedilme olasl bulunmaktadr. Dolaysyla, gizli kamera ekimleri kullanlrken ok dikkatli olunmas gerekir. Gizli kamera ekimlerinin yaratt en nemli etik sorun ise zel yaama ilikin olandr. Bir yanda kiilerin zel yaamlarnn korunmas gerektiini savunanlar gizli kamera ekimlerine kar karken,

171

dier yanda bu ekimleri savunanlar halkn haber alma zgrl iddiasyla ortaya kmaktadrlar. Gizli kamera kullanm, kamu yararnn bulunduu durumlarda gizlenmek istenen olaylar ortaya karmakta kullanlan nemli bir aratr. Ancak, bu yntem aldatma ierdii iin gizli kamera kullanmak son seenek olmal, nce grme, gzlem, bilgi ve belgelerin aratrlmas gibi yntemlerin hepsi denenmelidir. Gizli kamera, sadece gerektii zaman ve onun neden olabilecei zararn farknda olan gazeteciler tarafndan kullanlmaldr. nk Steelein (1997) de belirttii gibi, ou gizli kamera haberi aldatmalar ierir ve bunlarn bir ksm insanlar neyin doru olmadna inandrmaya yneliktir. Gerekleri kovalama peinde olduumuz iin, gerekleri kovalamann hilelerinden herhangi birini kullandmz zaman sz konusu olan, iki yzllkten daha fazlasdr. 2. Grnt Maniplasyonu Her ne kadar insanlar grdklerinin gerek olduuna inansalar ve televizyon kurulular grntleriyle gerekleri aktardklarn iddia etseler de grnt, gnmzn gelien teknolojisiyle kolayca maniple edilebilmektedir. zellikle saysal teknolojilerdeki gelimeler, televizyonda elence ve spor programlar yannda haber programlarnda da kullanlabilmektedir. Bunun bir rnei, 1994 ylnda ABDde yaanmtr. ABCnin nl anchormani Peter Jenningsin sunduu bir haber programnda, siyaset muhabiri Cokie Roberts, haberini Kongre binas nnde zerinde paltoyla aktarmtr. Ancak, bir sre sonra haberin, aslnda fonda dijital grntyle stdyodan sunulduu ortaya kt. Roberts ve yapmcs Rick Kaplan izleyicilerden zr dilemek zorunda kaldlar (Baydar, 2000). Bu konudaki bir baka rnek ise 2000 ylnda yine ABDde yaanmtr. CBSin nl haber sunucusu Dan Rather, New Yorktaki Times Squareden canl ylba program sundu. Programdan nce, CBSnin rakibi NBC ile bira irketi Budweiser, New Yorktaki geleneksel ylba kutlama mekn Times Squarede dev krenin hemen

172

altndaki en iyi panolar milyonlarca dolar vererek reklamlarla kapatmlard. Ancak, CBSnin izleyicileri, Rathern meydandan canl yaynlad ylba programnda, geri planda ne NBC panosunu ne de Budweiser reklamn grebildiler. Rathern arkasnda, saysal teknolojilerle oluturulmu kocaman bir CBS reklam vard. Saysal teknolojinin haber ierikli bir programda kullanlmas, basn ahlak konusunda tartma balatt. CNNden bir editr, izleyici ekranda grdklerinin gerekten orada olduuna gvenmek zorundadr. derken, Rather, Etik adan sonularn hi dnmemitim. ok yanl davrandm ve mazeretim yok. En azndan izleyicilere bu teknii kullanmakta olduumuzu canl yayn srasnda sylememiz gerekirdi diyerek hata yaptklarn itiraf etmitir. (Baydar, 2000). Trkiyede meslek rgtlerinin televizyon habercileri iin zel olarak gelitirdikleri ahlak kurallar bulunmamaktadr. Televizyon haberciliinin kendine zg niteliklerinden kaynaklanan etik sorunlar, gazetecilik kodlar iinde dzenlenmitir. Doan Holding Yayn lkelerinde Kamu yarar olmadka, gizli kamera kullanmak, gizlice ses kayd yapmak, zel mlke izinsiz girmek gibi, ilgilinin kiilik haklarna saldr saylabilecek yntemlerle haber retilemez ifadesi yer almaktadr. TGCnin hak ve sorumluluklar bildirgesinde ise, Gazeteci; bilgi, haber, fotoraf, grnt, ses, belge elde etmek iin yanltc yntemler kullanamaz. ilkesi getirilerek haberi oluturacak malzemenin toplanmas aamasnda drstlkle hareket edilmesi ve kiilik haklarna saygl davranlmas salanmaya allmaktadr. Bu konudaki bir baka ilke de Yetkilinin, hastann veya yaknnn izni olmakszn hastane ve benzeri kurumlarda hibir yolla ses ve grnt alnmamasn ngren ilkedir. TGCnin bildirgesinde, Fotoraf-Grnt bal altnda, Fotoraf ve grntnn gncel olup olmad ak biimde belirtilmeli, canlandrma grntlerde de bu, izleyicinin fark edebilecei biimde ifade edilmelidir ifadesi yer almaktadr. Bylece, izleyicilerin grntlerle maniple edilmesi ve aldatlmas engellenmeye allmtr. Trajik haberlere ilikin olarak da, znt, sknt, tehlike, ykm,

173

felaket ya da ok halindeki insanlar sz konusu olduunda, gazetecinin olaya yaklam ve aratrmas insani olmal, gizliliklere uyularak duygu smrsnden kanlmaldr ilkesi getirilmitir. Trkiyede radyo ve televizyon yaynlar konusunda ilkeler getiren yasal bir dzenleme ise 3984 Sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanunun Yayn lkeleri balkl 4. maddesidir. Sz konusu madde, yaynlarn hukukun stnlne, Anayasann genel ilkelerine, temel hak ve zgrlklere, milli gvenlie ve genel ahlaka uygun olarak kamu hizmeti anlay erevesinde yaplacan belirtmitir. Radyo, televizyon ve veri yaynlarnda uyulmas gereken yayn ilkeleri de adan balayarak zye kadar 23 bend halinde dzenlemitir. 3. Asparagas (Uydurma Haber) Basnda, gerek olay ve olgulardan kaynaklanmayan, gazeteciler tarafndan retilen yalan haberlere asparagas ad verilir. Asparagas, medya etii asndan nemli ve kesinlikle ho grlemeyecek bir konudur. nk gazeteciliin en temel ilkesi olan doruyu sylemek ilkesini ihlal ederek, meslein meruluk zeminini yok eder. Bununla birlikte, asparagas haberlere hemen her lkenin medyasnda rastlanmaktadr. Asparagas haberin en bilinen ve en ok anlan rnei, Washington Post muhabiri Janet Cooke olaydr. Cooke, 8 yandaki siyahi eroinman bir ocuun yaamndan kesitler anlatt haberi ile 1981 ylnda Pulitzer dl kazanm, ancak daha sonra haberin tamamen Cooke tarafndan uydurulduu ortaya km ve dl geri alnmtr. Olay balanamaz diye nitelendiren Washington Postun ombudsman, editrlerin mesleki kukuculuunu terk ettiine dikkati eker. (Sanders, 2004:109). Byle bir durumun nne geilebilmesi, bilinli olarak etik d davranan bir muhabirin davranna haber kuruluunun alet olmamas iin editryal denetimin nemi byktr. Editrn, dorulayc bir enformasyon olmadan anonim kaynak kullanmn kabul etmemesi gerekir. Dier yandan, yaz ilerinin ortaklaa davra-

174

narak okutma/izletme amacyla uydurduu yalan haber rnekleri de bulunmaktadr. Bir baka asparagas haber rneinde, Norveli serbest gazeteci Bjorn Benkow, Microsoft patronu Bill Gates ve talk-show sunucusu Oprah Winfrey ile yaptn iddia ettii rportajlar gazetelere satmtr. Rportajda Benkow, Bill Gatesle uakta karlatn ve kendisine cebinde bir sentten fazla para tamadn ve kars ile bir dolarlk bahislere girdiini anlattn yazmt. Ancak, Microsoftun Norve brosu, Norvete Mann ve svete de Aftonbladette yaynlanan rportaj "hayal rn" olarak deerlendirdi. Bunun zerine Benkow, rportajlarn dzmece olduunu itiraf etti ve bu ileri para skntsndan dolay yaptn aklad. Mann ve Aftonbladet gazeteleri de birer zr yazs yaynladlar (Hrriyet, 8 Austos 2006). Asparagas haberler Trk basnnda da sk sk gndeme gelmektedir. rnein, Anadolu Ajansnn (AA), 7 Kasm 2002 tarihinde abonelerine getii, Seden ve Hatice isimli iki gen kzn okul harlklarn karmak amacyla Ramazan davulculuu yapt ynndeki haber, ertesi gn birka gazetede yaynland. Ancak, Seden ve Haticenin aslnda davulcu deil de manken olduklar ortaya kt ve mankenler olayn mizansen olduunu itiraf ettiler. Haberi yaynlayan Radikal, AAy asparagas haber vermekle sulad. Bu sulama zerine AAdan yaplan aklamada, haberin gerekleri yanstmadnn saptand belirtildi. Aklamada, Anadolu Ajansn haksz yere thmet altnda brakabilecek bu haber nedeniyle, ilgili muhabirin kurumla iliii kesilmitir. Ayrca, dier sorumlular da ciddi ekilde uyarlmlardr. Doru, tarafsz ve hzl habercilii ilke edinen AA, hibir zaman bu ilkelerinden dn vermeyecektir dendi (journalnet, 2002). Bu rnekte, muhabirin yazd haber zerindeki etiksel editryal denetimin ihmal edilmesi durumu vardr. Muhabirin etik d davrand durumlarda, haberin doruluunun denetlenmesi yazilerine dmektedir. Aksi durumda, bireysel bir etik d davran haber medyasn kurumsal olarak da etkileyecektir.

175

Bir dier olay ise, asparagasn bireysel muhabirin etik d davran olmaktan kp rating uruna yazilerinin de ibirliiyle neredeyse bir i yapma biimi haline gelmesini rneklemektedir: 2002 ylnda gndeme gelen olayda, isiz Ylmaz Durmuun 4,5 yl boyunca 40tan fazla uydurma TV haberinin oyuncusu olduu ortaya kt. Gizli kamerac bir arkadayla birlikte, uydurma haberlerde mankenlik yapan Durmu, rol bana 100-150 milyon lira aldn, her ay bir kez ekrana ktn belirtti. Durmu, ayda 2 milyar kazanan sosyete dilencisi, 200 i yumurta yiyen adam, tek gzl hzl ofr, Bar Mano'nun mezarndan ifal toprak yiyen adam, denizden altn karan adam, Boaz Kprsnde intihar giriiminde bulunan adam, kendini TIRn nne atan PKKl gibi uydurma televizyon haberlerinde barol oymamt. Uydurma bir haberde, Tanju olak' yeniden gndeme getirebilmek iin, Boaz Kprs korkuluklarna karlp, olak vastasyla intihardan vazgeirilmi, bir bakasnda arkc Atilla Ta'n yeni kasetinin satmas iin gizli z aabeyi gibi kullanlmt. Durmu, itiraf nedenini de, nsanlar kandrmaktan, yalan sylemekten bktm artk. Lanet olsun dedim. Bir de param hep eksik veriyordu televizyoncular diye zetliyordu (Hrriyet Pazar, 27 Temmuz 2002). 4. Grntl Basn Bltenleri (Video News Releases) Halkla ilikiler ve reklam endstrisi tarafndan salanan grntl basn bltenleri ve dier grntl enformasyon biimleri, giderek televizyon endstrisinin temel girdisi haline gelmektedir. Grntl basn bltenleri, enformasyondan kar olan kurumlar tarafndan retilen, uydu ya da posta yoluyla datlan konserve bantlardr. zellikle haber rgtlerinin nemli olaylar izlemek iin mcadele ettikleri kk pazarlarda grntl basn bltenlerinin kullanm giderek artmaktadr. 1992de Nielsen Media Research tarafndan yaplan bir aratrma, aratrlan 92 televizyon istasyonunun her birinin dzenli olarak grntl basn bltenleri kullandn gstermitir (Seib ve Fitzpatrick, 1997:50). Grntl basn bltenleri, halkla ilikiler endstrisi tarafndan gazetecilere salanan materyalin en tartmal biimlerinden biri hali176

ne gelmitir. Yazl basn bltenleri kolaylkla gzden geirilip haberletirilebilmelerine karn, grntl basn bltenlerinin kurgusu yaplm grntl bir materyal sunmas, etik sorunlara yol amaktadr. Halkla ilikiler uygulayclar ya da reklamclar tarafndan retilen grntl basn bltenleri, televizyon kurulular tarafndan reklam olarak deil de gerek haber gibi yaynlanmakta, bu da izleyicinin ynlendirilmesine neden olmaktadr. zleyici televizyonda izledii haberin tarafsz ve nesnel olduunu varsayd gazeteci tarafndan retildiini dnmesine karn, aslnda ticari ya da siyasi amalarna ulamak isteyen kurum ve kiiler tarafndan propaganda ya da reklam amal olarak haber formatnda retilen enformasyonu izlemektedir. Halkla ilikiler uygulayclarnn hazrladklar grntl basn bltenleriyle nasl propaganda yapldnn bir rnei, ABD Bakan Bushun eitli televizyonlara haber izlenimi veren grntl propaganda filmleri ektirip yaynlatmasdr. Hkmete bal yaklak 20 farkl kurum tarafndan hazrlanan bu sahte haberler, lke genelindeki eitli televizyon kanallar tarafndan kendi hazrladklar gerek haberlermi gibi sunuldu. Hkmet iin alan halkla ilikiler firmalar ekimleri Fox News, CNN ve AP Televizyonu gibi byk irketlere veriyor, byk irketler de yerel kanallara datyordu. Yerel kanallar ise, kendilerine bedava gelen malzemeyi sorgulamadan yaymlyorlard. Drt yl boyunca seri retimden kan yayma hazr grntl haber bltenlerinden yzlercesi, ABD apnda yzlerce yerel televizyon kanalnda gsterildi. Haberlerin konular arasnda ABDnin Afganistana ve Iraka mdahalesi ve toplumsal reformlar yer alyordu. Bu haberlerden birinde, aslnda ABD'de bulunan bir Irakl, Badat'n dn Teekkrler Bush, teekkrler ABD diye karlyordu. Bir baka ekimde ise muhabir, Bush ynetiminin havaclk sektrnde gvenlii glendirme kararll, havaclk tarihindeki en nemli kampanyalardan biri diye baryordu. Medyaya sunulan grntl haberler arasnda, st dzey ABDli yetkililerin nceden hazrlanm sorulara prova edilmi yantlar verdii rportajlar da bulunuyordu.

177

stelik bu sahte haberlerin sunucular tarafndan okunacak giri cmleleri (kam-spiker) bile hazrlanmt ve spikerlerin bunlar nasl sunacann metni de medya kurulularna gnderiliyordu. New York Times, 2005 Martnda, hkmetin salk reformuyla ilgili bir haberin yine hkmet tarafndan hazrlanmasnn hesabn sorunca, Salk ve nsani Hizmetler Blm szcs William A. Pierce'den, Bu konuyu, balanty kurmadan haberleri yaymlayan televizyon kanallaryla konuun. Onlarn eylemlerinden biz sorumlu deiliz yantn ald. Kongre'ye bal Hkmet Sorumluluu Ofisi (GAO) ise, bu haberlerin gizli propaganda olduunu belirtti. GAO, Buradaki asl mesele izleyicinin haberin kaynan bilip bilmediidir. zleyicilere haber kaynann federal ajanslar olduu ak bir ekilde bildirilmedii takdirde, nceden paketlenmi haber hazrlanamaz dedi. Adalet Bakanl ile dare ve Bte Ofisi ise tm ynetim kademelerine GAO bulgularn dikkate almamalar talimat gnderip, Gizli propaganda ile hkmetin tmyle enformasyonel haberleri arasnda fark var. zleyici bilse de bilmese de, bunlar yasaldr grnde srar etti. Uygulamaya kar kanlar, bu yntemi rtl propaganda olarak nitelendirirken, dier cephe ise sz konusu videolarn grntl basn aklamas olduunu savundu. Bu ekimler iin kamuya ayrlm fonlarn kullanlmas da tartma yaratan dier bir etken oldu. Bu tr eletirilere karn, grntl basn bltenleri ve dier filmler baz olaylar izlemeye paras ve zaman yetmeyen gazetecilere deerli bir kaynak salamaktadr. Grntl basn bltenleri televizyon gazetecilerinin kalitesine, kesinliine ve bak asna gvendikleri enformasyon, resim ve ses sunduka sorun yaratmaz ve dier kaynak materyalleriyle ayn biimde kullanlabilirler. Materyalin saland kaynan ekranda belirtilmesi de izleyicilerin yanlmasn nlemede nemli olabilmektedir. Ancak, bu konuya yeterince dikkat edilmemektedir. rnein, Nielsenin almasnda aratrlan televizyon istasyonlarnn yalnzca yzde 55i her zaman kayna belirttiini bildirmitir (Seib ve Fitzpatrick, 1997:50-51).
178

5. Hzdan Kaynaklanan Etik Sorunlar Radyo ve televizyon, gazeteciliin haber verme etkinliini hzlandrm, gnmzde artk hzl haber kavram yerini annda haber kavramna brakmtr. zellikle gelien olaylarda canl yaynlar araclyla, olaylar annda izleyiciye aktarlabilmektedir. Ancak bu verilen enformasyonun her zaman yararl olaca anlamna gelmez. Tamotsu Shibutani, Improvised News: A Sociological Study of Rumor adl aratrmasnda, 1963 ylnda Kennedynin ldrlmesinden sonra yaynlanan dedikodular incelemitir. Dorulanm haber saysnn asgari dzeyde olduunu ve hzla gelien olaylarn nne gemeye alan habercilerin bulabildikleri her enformasyon parasn yaynladklarn belirlemitir. Sonu olarak, o kadar ok dedikodu olmutur ki, kimse neye inanacan bilememitir. Zaman iinde, yanl bilgilerin ou ayklanm ama balangtaki karmaa giderilememitir (Matelski, 2000:21). Trkiyede de Susurluk Olay bu duruma rnek verilebilir. Olayla ilgili pek ok enformasyon annda verilmi, ancak bu dorulanmam enformasyon karmak balantlarn ortaya karlmasn salamak yerine, olayn alglanmasn zorlatrm, neyin doru neyin yanl olduu bilinemez hale gelmitir. Ar enformasyon yknn olduu bu tr durumlarda, enformasyon nicelii, alcnn bu ykle anlaml bir biimde urama ya da bu yk ileme kapasitesini amaktadr. Bir yandan dorulanmam, gereklii kantlanmam enformasyonu dorudan aktarma, dier yandan da ok sayda ve birbirinden kopuk enformasyon aktarma sonucu olaylarn alglanmas zorlamakta, gazeteciliin izleyiciyi aydnlatma amac glgelenmektedir. Annda haber verme ve canl yaynlarn bir baka sorunu da haberin dorulatlmadan verilmesinden kaynaklanmaktadr. Basn Konseyi Meslek lkeleri, Soruturulmas gazetecilik olanaklar iinde bulunan haberler, soruturulmakszn veya doruluuna emin olmakszn yaynlanamaz (md.6) demektedir. Benzer biimde, DYH Yayn lkeleri, Soruturmas gazetecilik olanaklar iinde bulunan haberler soruturulmakszn ve bundan ne sonu alnd belirtilmeksizin ve/veya
179

doruluundan emin olunmakszn yaymlanamaz ilkesini getirir. Ancak, televizyonun annda haber verme ilevi kimi zaman alnan bilgilerin dorulatlmadan ve soruturulmadan yaymlanmasna neden olmaktadr. Dorulatlmadan geilen habere rnek olarak Taksimde Patlama haberi verilebilir. 26 Temmuz 2005 akam TGRT, ekrandan Taksimde patlama oldu. ok sayda yaral var biiminde altyaz geti. ngiltere ve Msrdaki bombal saldrlarn yanklarnn srd bir ortamda geilen altyaz, ortal kartrd. Yaknlarndan haber almaya alan insanlar stanbulda telefonlarn kilitlenmesine neden oldu. TGRTnin altyazsnn ardndan Haber Trk de aratrma yapmadan Taksimde Patlama altyazsn geti. Polis ekipleri sz edilen patlamay aratrmaya balarken, kulaktan kulaa yaylan haber, halk arasnda panie neden oldu. ok sayda insan gazete ve televizyonlar arayarak bilgi almaya alt. Bu arada Reuters ve birok yerel radyo da haberi, aratrma yapmadan televizyon kanallarndaki altyazlara dayanarak verdiler, ancak haberin aslsz olduu ortaya kt. Canl ve annda yaynlanan haberlerin yaratt bir baka sorun da grntlerin ierii ile ilgilidir. rnein, BBC 2004 Eyll aynda, Rusya'da 330'dan fazla kiinin hayatn kaybettii okul basknn grntlerini canl olarak yaynlad. ou ocuk olan yaral ve kanlar iindeki rehinelerin grntleri tartmalara neden oldu. Bunun zerine BBC, hassas ve zor konularn canl yaynnn gecikmeli olarak yaplmasn ilkeye balad. Bylelikle, yayndan sorumlu editrn kararna gre sresi belirlenecek olan bu gecikme sayesinde, baz grntlerin yayndan karlmasna karar verilebilmesi ngrld. BBCnin Yayn lkeleri Klavuzunda 2005 Temmuz ayndan itibaren en nemli ltn doruluk olduu vurguland ve doru haber hzl haberden daha nemlidir ilkesi n plana geirildi.

180

6. Elence ve Gnlk Yaamn Enformasyonu Medya kamuya, kamusal yaamda bir dizi yaamsal kar paylaan yurttalar olarak deil de tamamen zel karlara sahip tketiciler olarak yneldike, gazeteciliin kamusal bir pratik olarak temeli anmaktadr (Iggers, 1998:84). Baz eletirmenler, ideolojinin gerilemesiyle, zel ve kamusal arasndaki eski moda ayrmlarda bir kme olduunu ve halkn siyaset anlaynn kiisel ykler evresinde toplanmas gerektiini iddia ederler. Ayn zamanda insann ilgisini eken hikyelerin, cinsel taciz ve gcn ktye kullanm gibi daha derin konulara ynelebilecei ne srlr (Keeble, 2004:48). Bununla birlikte, medya gznde yurtta mteriye dnrken bir baka nemli dnm de haber kavramnda meydana gelmektedir. Yurttalar ve topluluk yeleri olarak okuyucular iin nemli olaylar ve meseleler hakkndaki haber kavram, mteriler olarak okuyucularn ve zel bireylerin ilgilendii enformasyona dnmektedir. Hkmetin gnlk ileyiinin haber yaplmas azaldka, daha ok kaynak salk ve fitnes, alveri ve harcama, ilikiler, evcil hayvanlar ve hobilerin yazlmasna aktarlmaktadr (Iggers, 1998:84). Geleneksel bak asnn gazetecilii elence dnyasndan ayrmasna karn, gnmzde ikisi arasndaki snr bulanklamtr. Trkiyedeki medya kurulularna da bakldnda bir yandan haber alannda dier yandan da ke yazlar ve yorumlarda giderek artan elendirici olma kaygsnn habercilik iinin zne zarar verdii grlmektedir. Haberin ilevi okuyucu/izleyiciyi yaamn ilgilendiren konularda bilgilendirmek ve daha doru kararlar verebilmesini salamak olarak tanmlandnda, yalnzca elendirici enformasyona ynelme, haberin kendisinden beklenen ilevi yerine getirememesi anlamna gelmektedir. Buna karlk, etik kurallar elence konusundan hi sz etmemekte, elence dnyas neredeyse etik kurallardan bamsz bir alan gibi dnlmektedir.

181

182

V. KNA EDC LETM VE ETK Halkla ilikiler ve reklamclk gibi ikna edici iletiime dayanan mesleklerin ustaca ilgi uyandrma, zevkleri ve alkanlklar biimlendirme abalarnn artmas, insanlarn giderek bu ikna abalar hakknda daha bilgili hale geldiklerinin bir gstergesi saylabilir. knann nasl ilediinin anlalmas halkla ilikiler ve reklamclar iin pratik yarar salayacak bir konudur. Genelde toplumbilimciler ve zelde sosyal psikologlar da ikna edici bir toplumsal fenomenin anlalmasyla ilgilenirler. Reklamclk ve halkla ilikiler, medyay kullanr ancak terimin dar anlamnda kendileri birer medya deildirler. Haber ve elencenin medya ieriinin paras olduu gibi, reklamclk ve halkla ilikiler iletileri de medya ieriinin parasdr (Leslie, 2000:197). Her iki etkinlik de ikna sreci araclyla yrtlr. Halkla ilikilerin ana amalarndan biri, bir rgtn hedef kamularn belli bir tutum, fikir ya da davran benimsemeye ikna etmektir. Reklamcln ana amac ise bir rn, hizmeti ya da fikri satn almaya ikna etmektir. kna genellikle olumsuz armlar yapan propagandayla kartrlmasna karn kirletilmi bir szck deildir. Propagandann halk belli bir ynde dnme ya da eyleme ikna etmesi iin bask, maniplasyon ve aldatma kullanmasna karlk ikna, kamusal stnlk salamaya almaz. Onun yerine, iknada insanlara bir tutumu, fikri ya da davran niin benimsemesi gerektii nedenleriyle sunulur. Bu nedenleri benimsemeyi ve kendi dncelerini yeniden deerlendirmeyi seip sememek onlara kalr. kna sanatnn tarihi binlerce yl ncesine uzansa da ikna edici uslamlama iin temelleri salayan Aristodur. Aristo iknay bir eyi dorulama ya da yanllama sanat olarak betimlemi ve bu tr kantlar sunmak iin yol belirlemitir: ethos (kaynak gvenilirlii), logos (mantksal ekicilikler) ve pathos (duygusal ekicilikler) yoluyla (Carden 2005:614). Bu kantlama biimleri, gnmzde de reklam ve halkla ilikiler etkinliklerinin merkezinde yer almaktadrlar.

183

Ethos, iletiyi yayan kaynan gvenilirliinde odaklanr. Buna gre kaynan ahlakll, inanlrl, gvenilirlii, ekicilii, hreti, uzmanl, fiziksel nitelikleri, karizmas, liderlik yetenei gibi zellikleri yayd iletinin ikna ediciliinde rol oynar. Logos ikna srecinde mantk ve uslamlamaya dayanan ekicilikleri anlatmaktadr. Gereklerin, olgularn, rakamlarn ortaya konmas gibi ekicilikler, hedef kamunun bilisel dzeyine ynelirler. Ancak, olaylar ve rakamlar her zaman yalnz bulunmazlar, nk esinleme ve gdleme niteliinden yoksundurlar. Pathos ise korku, sululuk, kzgnlk, mizah ya da sevecenlik gibi duygular uyandrmada kullanlan ekiciliklerle ilgilidir. Bazen ikna ile propaganda arasnda ince bir izgi bulunabileceinden, halkla ilikiler uygulayclar ve reklamclar farkllklar kavramak ve ikna taktiklerini etiksel bir tarzda uygulamak zorundadr (Carden, 2005:616). knann en nemli gelerinden biri, enformasyonun doru olmas gerektiidir. Gerekleri arptan ve iddialar abartan propagandadan farkl olarak, ikna bir rgtn doru olduuna gerekten inand enformasyona dayanmaldr. kna iletilerini yaymakta kullanlan kaynaklar da, hakiki olmal ve samimi duygu ve heyecanlarn iletmelidir. Duygusal ekicilikleri hedef kamunun karlar iin kullanmakla kendi karlarna kullanmak da farkl eylerdir. Duygusal mniplasyon bir rgtn ya da bir rnn yararna olsa da kamunun karlaryla badamaz. knann etiksel kullanmnda, drstlk, adalet ve savunuculuk temel ilkelerdir. Savunucularnn ikna edici mesleklerin kamusal yarara hizmet edebildiine ve bu mesleklerdeki kiilerin etik olabileceine inandklar aktr. Ancak, ne yazk ki olabilmek genellikle bir olgunun uygulamaya geirildii anlamna gelmez. Bir baka deyile, savunucularnn reklamlarn tketiciye enformasyon salayarak ekonomik ve toplumsal sisteme hizmet edebilecekleri nermesine karn, reklamclk genellikle ne srlen ilevinin tersine eksik enformasyon salamak, mallarn ve hizmetlerin fiyatn ykseltmek ve bireylerin gerek satn almak gcn azaltmak ynnde ilev grr.
184

Ayn durum halkla ilikiler iin de geerlidir. Baz uygulayclarn, halkla ilikilerin, fikirlerin pazarnda eitli gr alarnn aklanmasna yardm ederek kamusal kara hizmet edebileceini ne srmelerine karn, gerekte ayn uygulayclar sk sk kamu yarar pahasna zel karlara hizmet etmekle pazar alt st ederler. kna edici mesleklerin neden etik davranmadklar ve kamu karna zarar verdikleri sorulabilir. Eletirmenler, bu sorunun yantnn ikna edici iletiimin doasyla ilgili olduunu savunurlar. Bir baka deyile ikna etme abas, btn rasyonelletirme abalarna karn gerekte maniplasyon, propaganda, zorlama, bask ve bunun gibi abalardan farkl deerlendirilemez. Profesyonel ikna, sat artrmak ya da irket imajn gelitirmek gibi amalara hizmet eden acil ve etkili bir araken, etiksel ikna daha derin, ahlaki bir amaca dayanmaldr. rnein, gazeteciliin ahlaki nihai amacnn hakikat ve zgrlk olmas gibi. Aksi durumda, eer aralarn profesyonel ikna edici iletiimin sonular yznden sulanmas srerse, reklamclar ve halkla ilikiler uygulayclarnn iletiim srecinde giderek disfonksiyonel bir rol oynama tehlikesi vardr. Reklamclar ve halkla ilikiler uygulayclar, abalarnn ynelmesi gereken ahlaki ama konusunda bir anlamaya ulaamadka da aralar ve amalar sulanmaya devam edecektir (Baker ve Martinson, 2001:148).

A. HALKLA LKLERDE ETK Her meslein ahlaki bir amac vardr. Tbbn nihai amac salk, hukukunki adalet, gazeteciliinki de gerekleri ortaya karmaktr. Seib ve Fitzpatrick (1995:1), halkla ilikilerin ahlaki amacn ise uyum - toplumsal uyum - olarak ifade ederler. Halkla ilikiler uygulayclarnn etiksel davranmalar ve karmak sorunlarn zmn salamak iin aldklar kararlarda, mterinin en fazla karna hizmet etmekle tm toplumun karna hizmet etmek arasndaki hassas dengeyi srdrmeleri beklenir. Bu denge, halkla ilikilercinin toplum iindeki rolne ilikin kabul edilen iki felsefeyi belirler (Lieber, 2005). lk
185

felsefede, halkla ilikiler temsilcisi inand bir ilkeyi savunan bir kii olarak tanmlanmtr. Bu, dnce zgrlnn korunmas temelinde bir bireyin bir fikri savunmasdr. kinci felsefe ise halkla ilikiler temsilcisini, belli bir bak as iin kiralanan bir mecra olarak grr. Bu da dnce zgrlyle ilgilidir. Halkla ilikiler temsilcisi kamuoyunda belli bir bak asn savunurken, kamuya mterisinin tartmal da olsa bir iletisini duyma ans verir. Klasik liberal anlayn ne srd ideal durumda, halkla ilikiler temsilcisi hem mterisine hem de topluma hizmet edecektir. Ancak, endstrinin ileyiine bakldnda bu dengeyi bozan ok sayda deikenle karlalr. Kiisel ya da kurumsal amalar, acele eyleme geme gereklilii, finansla ilgili sorunlar, vb. mteriye hizmet etmekle topluma hizmet etmek arasndaki dengeyi kolayca bozabilir. Halkla ilikiler; resmi eitim, sertifika ve giri koulu gibi zorunluluklarnn yokluu nedeniyle hl gerek bir meslek olarak kabul grmede engellerle kar karyadr. Gnmzde, halkla ilikiler, yzyllk i yap biiminin doas sonucu, ou kez olumsuz anlamla ykl tanmlar ve lakaplarla nitelenmeye balanmtr (Erdoan, 2005:325). Aratrmalar da, halkla ilikiler uygulayclar ile kamular arasndaki gven yokluunu ortaya karmaktadr (Walle, 2003). nk halkla ilikiler bir savunuculuk mesleidir ve belli amalar iin kamuoyunu etkilemenin arac durumundadr. Kamuoyunun hangi amalarla etkilenmek istendii konusu ise meslei tartmal bir duruma getirmektedir. Yanltc enformasyon yaylmas, ynetsel eylemlerin etkilenmesi, kalitesiz rnlerin promosyonu gibi uygulamalar tartlmakta; bir yandan endstrinin cirosu artar ve halkla ilikiler profesyonelleri medyada n plana karken dier yandan halkla ilikiler meslei hedef haline gelmektedir. Biftei deil, czrty satn kuralyla zetlenebilecek i yapma pratikleri, dk kaliteli ya da yasal olmayan biimlerde kullanlabilecek rnlerin tantmn yapmak, kamuoyuna iletilen mesajlarda ayrmc bir dil kullanmak, seilmi siyasetilerin kararlarn ekonomik destekle etkilemek, Amerikan irketlerinin nc dnya lkelerinde ABDde kullanm uygun olmayan rnlerin kampanyasn yapmas,
186

evre zerinde ykc etkileri olan rnlerin tantmnn ve promosyonunun yaplmas gibi uygulamalar nedeniyle halkla ilikiler giderek bir gvenilirlik kaybna uramaktadr. Gvenilirlik kaybndan kaynaklanan bu olumsuz bak as, halkn etik standartlar konusundaki alglaryla ilgilidir. Halkla ilikiler uygulayclar, ilerini yaparken, sk sk eitli seimler ve etik ikilemlerle karlarlar. Bu ikilemlerin ou, irket iin en yararl eyin genellikle toplumun yararna olmamasndan kaynaklanr. rnein, bir ttn irketi iin ama, olabildiince ok sigara satmaktr ve insanlar sigara imeye devam ederlerse irket iin daha iyi olacaktr. Bununla birlikte, nfusun salk sorunlarn artrd iin toplum iin bu en iyi durum deildir. Seib ve Fitzpatrick de halkla ilikiler profesyonellerine gvensizliin byk blmnn, temsil ettikleri kurumlara halkn gveninin olmamasndan kaynaklandn belirtmektedirler (1995). Halkla ilikiler uygulayclarnn mterilerinin davran ya da eylemlerinden sorumlu olup olmayaca, ayrca, mteri yararna stlenilen eylemlerin bir sonucu olarak, bakalarnn bana gelen kt eylerden ne derece sorumlu olacaklar tartma konusudur. Ancak, halkla ilikiler uygulayclar, kendi kiisel eylemleri iin uyguladklar etik standartlar, mterilerinin eylemleri iin de uygulamak durumundadr. Halkla ilikiler etik kodlarnn ou, uygulaycnn, giritii yntemlerin etik olduundan emin olmasn gerektirirler. Burada rgtn amacnn nem tamad, Uluslararas Af rgt iin alan bir uygulaycnn hikyesinin haber yaplmas iin rvet kullanrsa etik olamayaca fikri ne srlebilir. Ancak, tersi de dorudur; eer tantlan rn etik deilse etik yntemlerin kullanlmas halkla ilikilerciye yardmc olamayacaktr (Walle, 2003). Dolaysyla halkla ilikilerde hem kullanlan yntemlerin hem de bu yntemlerin hizmet ettii amacn etik olmas, gvenilirliin salanmasnn bir koulu olarak ortaya kmaktadr.

187

Gvenilirlik, halkla ilikiler mesleinin meruiyet temelini oluturur. nk gvenilirlik, yaylan iletilerin istenen etkiyi yaratmasnn n kouludur. Buna karn, halkla ilikiler uygulayclarnn gven sarsc davranlar, endstri iin bir sorun olarak durmakta, halkla ilikilere daha iyi bir n kazandrma abalar etik olmayan eylemlerle engellenmektedir. Halkla ilikilerin, kamuoyu gznde profesyonel konum kazanabilmesi iin nce uygulayclarnn yksek standartlarla i yapmalarn salayacak etik eitimini almalar ve yaama geirmeleri gerekmektedir. Sonuta zel sektrn halkla ilikileri bir iletme etkinliidir ve iletmeler asndan etik davranmak en azndan orta ve uzun vadedekrldr. Etik, toplumla srtme maliyetinin azaltlmasn, alanlarn gdlenmesi salarken, iveren olarak giriimcinin ekiciliini de artrr (Leisinger, 2000). Bu durum nitelikli i gcnn iletmeyi tercih etmesine, dolaysyla etik davranan iletmelerin nitelikli i retmesine neden olur. Dolaysyla, uygulamal iletme etii, kapsaml bir rekabet avantaj olarak deerlendirilmektedir. 1. Halkla likilerde Etik Kodlar Halkla ilikiler alannda, geen yzyln ikinci yarsndan itibaren meslek rgtleri tarafndan etik kodlar gelitirilmeye balanmtr. Bunlardan en ok bilineni Amerika Halkla likiler Derneinin (Public Relations Society of America - PRSA) etik kodlardr. lk olarak, endstrinin en nemli ye rgtleri tarafndan Aralk 1950de yazlan kod, alann uygulayclarnn deien rollerine gre srekli olarak gzden geirilmektedir. Uluslararas Halkla likiler Dernei (IPRA) ise meslei dzenleyici kurallar belirlemek zere Mays 1961de Venedikte genel bir oturum dzenledi. Burada, dernee bal halkla ilikiler yelerini balayc kararlar alnd. Alnan kararlar, profesyonel btnl salayan kurallar, mteriye ynelik kurallar, halka ve basna ynelik davran kurallar ve meslektalara ynelik kurallar olmak zere drt grupta topland. Profesyonel btnl salayan kurallar, dernee ye bir halkla ilikiler uzmannn piyasada unvannn iyi
188

olarak duyulmasna ynelikti. Mteriye ynelik kurallar, bir halkla ilikiler uzmannn btn mterilerine grev anlay asndan adil ve eit davranmasn, ilgili tarafn onay olmakszn taraf tutmamasn, eski ya da yeni mterisine ait gizli bilgileri ilgili tarafn onay olmadan aklamamasn, mterinin iini yaparken baka hi kimseden deerli hediye, komisyon maa almamasn gerektirir. Halka ve basna ynelik davran kurallar ise, halkla ilikilercinin daima kamuoyunun karlar dorultusunda hareket etmesini, asla medyay birbirine drecek hareketlerde bulunmamasn, basna yanl veya arptlm bilgi vermemesini, dernei kendi karlar iin kullanmamasn kapsar. Meslektalara ynelik kurallar, hibir zaman dier bir yenin kiiliini zedeleyecek ve onu rencide edecek davranlarda bulunmamay gerektirir. ye, kt amal bir meslekta hakknda bir eyler biliyorsa bu bildiklerini mutlaka IPRAya bildirmelidir. Ayrca, bir ye baka bir yenin iine talip olmamaldr. Uluslararas Halkla likiler Derneinin (IPRA) Uluslararas Etik Yasas da denilen Atina Yasas ise 12 Mays 1965de Atinada toplanan IPRA Genel Kurulunda kabul edilmi ve 17 Nisan 1968de Tahranda zerinde deiiklikler yaplmtr. Atina Yasas ile IPRA yeleri, Birlemi Milletler Yasasnda bulunan ilkeleri tanmay ve sayg gstermeyi kabul ettiler. Yasada, milyonlarca bireyle temasa gemeyi salayan tekniklerden yararlanlmasnn, halkla ilikiler uygulayclarna kesin bir ahlaka sayg snrlandrmas gereken bir g verdii belirtildi. Bunun sonucunda, dernek yeleri; insan Haklar Evrensel Bildirisinin moral kural ve ilkelerine sayg gstermek, insan onurunu korumak, btn koullar altnda hem hizmet ettii kuruluun hem de bu kuruluun hizmet ettii halk topluluklarnn karlkl karlarn gzetecek ekilde davranmak, her ne olursa olsun, sadakat ve drstlkten ayrlmamak gibi konularda kendilerini baladlar. Gerei nemsememek, gereklere dayanmayan bilgileri yaymak, drst olmayan, insan onurunu ve karakterini zedeleyecek zellikteki giriim ve taahhtlerin iinde bulunmak, insann serbest yargya varmasn engelleyen bilinsiz bir gdleme yaratabilecek her eit yntemi, arac ve teknii kullanmak yasakland.
189

Halkla likilerin uluslararas etik kurallarndan biri de Halkla likiler Enstitsnn (IPR) Ahlak Kurallardr. Bu ahlak kurallar, baz deiiklikler ve eklemeler yaplarak, 9 Nisan 1986da yeniden dzenlenmitir. Kurallar, halkla ilikilercinin en yksek standartlar kullanmas; tm alanlarna, mterilerine, ye arkadalarna, halka ve basna kar drst olmas; basna yanl bilgi vermemesi; alt irketin gizliliine sayg duymas; iini grdrmek iin bir resmi kuruma rvet vermemesi; baka profesyonellerle alrken, onlarn kurallarna gre hareket etmesi gibi kurallar iermektedir. Bir baka etik kod ise Uluslararas Halkla likiler Danmanlar Dernei Komitesince (ICO) Uluslararas Meslek Bildirisi olarak 25 Ekim 1991de kabul edilen Roma Bildirisidir. Bildiriye gre, dernek yesi bir irket, halkla ilikiler uygulamalarnda en yksek standartlar yerine getirmekle kesin olarak ykmldr. Ayrca ye, gemiteki ve mevcut mterilerine, ye arkadalarna ve halkla ilikiler uzmanlarna, halkla ilikiler mesleine, dier mesleklerin uzmanlarna, tedarikilere, araclara, iletiim organlarna, alanlarna ve btn kamuya kar sorumludur. alanlarndan birinin bu meslek ahlak ve ilkelerine uygun olmayan biimde davranmasna bilerek yol aan ya da byle davranna izin veren ye irket, bu fiilde taraftr ve meslek ahlak ve ilkelerine kendisi uymam saylacaktr. ye irketin, bu meslek ahlak ve ilkelerine uygun olmayan biimde davranan bir alan, iveren tarafndan disiplin altna alnmaldr. Yine dernek yesi irketler, mesleki etkinliklerini kamu karna gereken saygy gstererek yrtmek durumundadrlar. Geree sayg gstermek, mesleki etkinlik srasnda renilen ya da verilen srlara sayg duymak, rvet vermemek, kazan salamak iin kurum ii bilgiden yararlanmamak da Roma Bildirisinin maddeleri arasndadr. Yine bildiriye gre, halkla ilikiler irketi, bamszln, nesnelliini ya da drstln zedeleyebilecek koullarda ya da byle szleme maddelerine gre mteriye hizmet vermeyecektir. Ayrca, baka bir yenin meslek adna ya da uygulamalarna da zarar vermemesi gerekir. Uluslararas Halkla likiler Dernei (IPRA), Halkla likiler Avrupa Konfederasyonu (CERP) ve Halkla likiler Danmanlar Derne190

i Uluslararas Komitesinin (ICO) temsilcileri, Haziran 1997de Helsinkide yaplan Dnya Halkla likiler Kongresinde meslekte kalitenin salanmas ve gelitirilmesi iin baz koullar kabul ettiler. Helsinki Bildirgesi olarak bilinen bildirgede, halkla ilikilerde kalitenin nemi vurgulanm ve halkla ilikilerin bir meslek olarak, ortak ve geni bir bilgi temeline, akademik almalara, aratrmalara, etik ilkelere ve performans denetimine dayanmas gerektii belirtilmitir. Bildirge ile kalite alannda ortak almalar yrtmek zere, Uluslararas Halkla likiler Kalite Enstits (IQPR) kurulmutur. IQPR tarafndan belirlenip yaymlanan halkla ilikiler alanndaki en dk kalite standartlar, srekli gncelletirilmektedir. 2. Halkla likilerde Sorumluluklar Halkla ilikiler mesleinde sorumluluk duyulmas gereken kesimler, be grupta incelenebilir. Bunlar; kamu, irket alanlar, meslektalar, irketin mterileri ve birlikte i yapt dier profesyonellerdir. a. Halkla likilerin Kamusal Sorumluluu Halkla ilikiler, bir iletiim mesleidir. Dolaysyla, halkla ilikiler etkinlikleri, sadece mterilerini ya da irketin i yapt dier insanlar deil, kamuyu da etkilemektedir. Bu noktada, halkla ilikilercinin kamuya, makul yarglara varmasn salayacak doru ve gvenilir bilgiler yaymas, yalan sylemekten ve gerekleri arptmaktan kanmas gerekir. Kamuya kar sorumluluk, meslek rgtlerinin kodlarnda da deien derecelerde vurgulanmaktadr. Atina yasasnda meslein kamuya kar sorumluluunun hesaba katlmas gerektii belirtilir. Bu balamda, nsan Haklar Evrensel Bildirisinin moral kural ve ilkelerine sayg gsterilmesi, insan onurunun korunmas ve herkesin kendi yargsna kendisinin varmasnn salanmas gereklidir. Atina Yasasnn kamusal sorumlulua ilikin dier maddeleri yledir: Btn koullar altnda hem hizmet ettii kuruluun hem de bu kuruluun hizmet ettii halk topluluklarnn karlkl karlarn gzetecek ekilde davranmak. Herhangi bir yanl anlamaya meydan brakmayacak ekilde kaleme alnm olan almalarn ve ykmllklerini yerine getir191

mek, her ne olursa olsun, sadakat ve drstlkten ayrlmayarak, eski ve halihazr mterilerinin ve almalarndan etkilenen halk topluluklarnn gvenini korumak. Yasaya gre, halkla ilikilerci gerei nemsememek, dorulanabilir ve yerlemi gereklere dayanmayan bilgileri yaymak; toplumsal kurallara aykr, drst olmayan, insan onurunu ve karakterini zedeleyecek zellikteki giriim ve taahhtlerin iinde bulunmak; insann serbest yargya varmasn engelleyen bilinsiz bir gdleme yaratabilecek her eit yntemi, arac ve teknii kullanmak gibi eylemleri kendisine yasaklar. Roma Bildirisi, halkla ilikiler irketinin btn kamuya kar sorumlu olduunu belirtir. Bildiride, Dernek yesi irket, mesleki etkinliklerini kamu karna gereken saygy gstererek yrtecektir ifadesi yer alr. Bildiri, halkla ilikilerci ile gerek arasndaki ilikiyi de yle dzenlemitir: Halkla ilikilerci, geree sayg gstermekle, bilerek ya da dnmeden yalan ya da yanl ynlendirilen bilgi yaymakla ve kastl olmadan byle bir davranta bulunmaktan kanmak iin gereken dikkati gstermekte her zaman ykmldr. IPRAnn Meslek Ahlak Yasas ise, halkla ilikilercinin kamusal sorumluluunu, Bir ye daima kamuoyunun karlar dorultusunda hareket etmelidir. ifadesiyle belirtir. Trkiyede ise letiim Danmanl irketleri Derneinin Meslek Ahlak lkelerinde, iletiim danmanlar, Hizmet ettikleri kii, kurum ve kurulularn temsili srecinde, ilgili tm taraflarn ve kamunun karlarn da gz nnde bulundururlar, kamuoyu ve ilgili taraflarla kurduklar iletiimde; doru bilgi aktarmna zen gsterirler, aktardklar ancak daha sonra doru olmadn rendikleri/anladklar bilgilerle ilgili yanllarn dzeltirler ilkesi yer almaktadr. Sz konusu kodlarda, kamuoyunun dikkate alnmas gerektii vurgulanm ancak, kar atmas durumunda ne yaplaca aka belirtilmemitir. Walle (2003), halkla ilikiler etiinde, toplumsal sorumluluun neminin altn izerek, mevcut etik kodlarn toplumsal sorumluluu
192

ne lde koruduunun belirlenmesi iin, be kodu deerlendirmektedir. Bunlar PRSA, CPRS (Canadian Public Relations Society), PRIA (the Public Relations Institute of Australia), PRINZ (The Public Relations Institute of New Zeeland) ve PRISAnn (Public Relations Institute of Southern Africa) kodlardr. Bu kodlar, bir uygulaycya gnlk etkinliklerinin ak iinde etik olarak nasl davranmas gerektiini anlatan 15-20 ksa cmleli, yazl kuraldan olumaktadr. Walle, incelemesi sonucunda hibir kodun aka kamu iyilii ve mutluluuna ynelik olmadn belirler. Kodlarn hepsi de, uygulayclarn mteriler ve dier uygulayclara kar grevinden sz etmektedir. ou, uygulayclarn etik d kiisel davranlarna ilikin zel yasaklar ierir (yalan sylememek gibi). Bununla birlikte kodlarn aka belirtmedii ey, uygulayclarn kamularna ve genelde topluma kar grevleri konusudur. Bazlar, kamusal yarardan sz eder, yine de hibir kod, bu karlar attnda mteri davranyla ilgili tavr alma konusunda ak hkmler iermez. Halbuki, meslein kamusal sorumluluu dorudan ve aka daha ok vurgulanmaldr. Kodlar, mteri gereksinimleri ile ye uygulayclarn karlar zerine toplumsal grevi yerletiren ak ynergeler iermelidir. Sadece bu yol, meslei topluma kar sorumluluklaryla buluturacaktr ve onun kt hretini dzeltmeye balayacaktr. Halkla ilikilerin gelecekteki baars, byk lde, alann etik davran konusuna nasl tepki gstereceine bal olacaktr. b. Halkla likilerin Medyaya Kar Sorumluluu Halkla ilikiler uygulaycs, iini yaparken biimlendirdii iletileri hedefledii kesimlere, byk oranda medya araclyla yaymaktadr. Dolaysyla, halkla ilikiler irketleri ile medyann ilikileri, nemli ve sorunlu bir etik alan oluturmaktadr. Halkla ilikilercilerin savunucu rolleri ile gazetecilerin gerein tarafsz anlatcs rollerinin atmas, her iki meslek etiini de ilgilendiren bir konu olarak belirmektedir. Uygulamada, halkla ilikilerci mesleinin etik kurallarna aykr olarak geree dayanmayan iletileri yaymaya giritiinde medya alanlar da kamunun aldatlmasnda su orta konumuna dmektedir. Halkla ilikilercilerle gazeteciler arasnda paraya dayanan
193

ilikilerin kurulmas da etik adan sakncal durumlara neden olmaktadr. Aslnda her iki meslein de etik kodlar, meslekler aras ilikileri dzenleyen, kamunun aldatlmasn engelleyen kurallar barndrmaktadr. Medya etii ele alndnda, gazetecinin doruluu kantlanmayan, kayna gvenilir olmayan bilgileri aktarmas eitli ahlak ilkeleriyle yasaklanmtr. Ancak, bir kaynaktan alnan bilgilerin baka kaynaklardan dorulatlmadan yaynlanmamas gibi ilkelerin uygulamada ihmal edilmesi, gazetecilerin etik olmayan davranlar sergilemelerine neden olmaktadr. Dier yandan, halkla ilikiler uygulayclarnn meslek ilkelerinde de yalan sylememek, geree uygun olmayan enformasyonu yaymamak gibi kurallar bulunmaktadr. Her iki meslek grubunun da uygulamada sz konusu meslek ilkelerine uygun davranmamas etik sorunlara yol aarken, halkla ilikilercilerle medya alanlar arasnda kurulan parasal ilikiler de sorunlar derinletirmektedir. Halkla ilikiler alanndaki kodlarda vurgulanan bir meslek ilkesi de halkla ilikiler uygulayclarnn i yaptklar dier meslek gruplarnn etik kodlarna sayg gstermek ve bu kodlara uygun davranmaktr. Uygulamada bu ilkenin ihlal edilmesi halkla ilikilerle gazetecilik arasnda sorunlar yaanmasna neden olmaktadr. En ok sorun da halkla ilikiler uygulayclar tarafndan gazetecilere salanan bedava olanaklar konusunda yaanmaktadr. Bu konuda kayda deer bir rnek, 1986da ABDde yaanmtr (Seib ve Fitzpatrick, 1995:72). Disney World, 15. yldnm kutlamalar iin 10 binden fazla gazeteciye ar gnderdi. Gazetecilerin otel ve havayolu giderleri Disney tarafndan finanse edildi ve gnlk kutlamann toplam faturasnn 7,5 milyon dolar olaca tahmin edildi. Davetlilere seenek sunuldu: Masraflar kendisinin demesi; masrafn bir blmn karlamak iin gnde 150 dolar demesi ya da tm seyahat, yiyecek ve kalacak yer iin demeyi Disneye ve dier sponsorlara brakmas. Bu junket gazetecilii, haber medyasnda alanlar tarafndan youn biimde eletirildi. New York Times

194

Disneyden bedava yolculuk kabul eden gazetecilerin meslein erefini lekelediini ve btn gazetecilerin byle yapt izlenimini yarattklarn yazd. Bu olayla ilgili olumsuz haber sunumlar gazetecilerin etiksel kusurunda odaklanmasna karn, burada halkla ilikiler profesyonellerinin de dikkat etmesi gereken bir durum vardr. nk Disneyin, byle ekici bir teklif yapmakla etiksel olmayan bir davran tevik ettii, gazetecilere rvet vermeye alt dnld. Bu olayn yaratt tartmalara karn, Disney, 1991deki 20. yldnm kutlamalarnda gazetecilere yine benzer bir teklifte bulundu (Seib ve Fitzpatrick, 1995:73). Bu kez, tartma NBCnin Today ovunda meydana geldi. NBC, 30 kiilik Today kadrosunun bedava uak bileti ve otel odalarn kabul ettiinin renilmesinden sonra, Disney ve Delta Airlinesn masraflarnn karlanmasna karar verdi. Sonuta, Disneyin haber medyasnda dost kazanma abalarnda etiksel olmayan biimde beceriksiz olduu izlenimi dodu ve Biz neriyi yaptk ve gazeteciler kabul etti diye savunma yapmak, Disneyi kamunun gznde aklayamad. Oysa, kendi mesleinde etiksel olmak, birlikte i yaplan dier mesleklerin etikleri hakknda bilgili olmay gerektirir. Disney, gazetecilik etiine sayg gsterseydi, muhabirleri yldnm kutlamalarna para yardm nermeden davet etmesi gerekecekti. Kukusuz, bu durumda katlan gazeteci says bedava gezi ynteminde olduundan daha az olurdu, ancak Disney uzun dnemde saygnln glendirmede stnlk kazanrd. Gazetecilere bedava olanaklar salanmasnn yaratt sorunlara bir baka rnek de Trkiyeden verilebilir. Tketici Raporu dergisi, 2002 ylnda Dnya Tketici Gn nedeniyle 15 Martta zel bir etkinlik dzenledi. Basn mensuplarna gnderilen ar metninde ise etkinlie katlan gazetecilere promosyon datm yaplaca belirtiliyordu. Bunun zerine Ekonomi Muhabirleri Dernei, yelerine toplantya katlmamalar ars yapt. Etkinliin tehlikeye girmesi zerine Medialand Halkla likiler irketi devreye girerek promosyon datmnn gazetecilere deil, derginin dl kazanan mterilerine yaplacan aklad. Medialand aklamasnda, gazetecilere promosyon

195

datlaca ifadesi konusunda da bu ibare gzmzden kat savunmasyla kendini aklamaya alt (Zaman, 22 Mart 2002). Halkla ilikilercilerle gazetecilerin ilikilerinde rnek olabilecek bir baka olay ise 2005 ylnda yaand. Olay TV kameraman Feridun zaydn, 12 Haziran gn Adres Lisan Merkezi tarafndan Bademli Aslanlar Kulpte dzenlenen etkinlii izledi. Etkinlikten ayrlrken, kendisine iinde basn blteninin de bulunduu bir zarf verildi. Haber merkezine gelen kameraman, zarfn iinden 30 YTL ktn grd. Bir yanllk olduu dncesiyle etkinlii dzenleyen ERSOP PR isimli irketin yetkilisi ile grtnde, kendisine, parann etkinlii izleyen muhabir ve kameramanlara katk olmas amacyla verildii belirtildi. Televizyon yetkilileri, bu tr bir davrann medya etii asndan yanl olduunu ifade ettiklerinde ise, "Siz hi garsona bahi vermiyor musunuz?" yantyla karlatlar. Sonuta, Adres Lisan Merkezi, Olay TV Editrne bir zr mektubu gndererek, kendilerinin olaydan haberdar olmadn savundu. Bursadaki ada Gazeteciler Dernei, Gazeteciler Cemiyeti, Anadolu Spor Gazetecileri Dernei, Halkla likiler Dernei ve Reklamclar Dernei ubeleri de bir aklama yaparak, olay knadklarn bildirdiler. Derneklerin aklamasnda, medyayla yrtlen etik d ilikilerin uzun dnemde bu ilikileri kuran kii ve kurumlara zarar verecei belirtildi. Meslek kurallarna ve etik deerlere aykr olarak maddi yarar salayarak yrtlen habercilik anlaynn son derece onur krc ve meslei andrc olduu belirtilen aklamada, Zaman zaman yaanan bu tur giriimlere iletiim srecinin tm kesimleri tarafndan artk son verilmelidir. likiler profesyonel dzeyde ve her meslek kesiminin kendi mesleki etik deerlerine bal olarak srdrlmelidir. dendi. Daha nceleri, gazeteciyle haber kayna arasndaki kar ilikileri olaan karlanrken, son dnemde basn rgtlerinin giriimleriyle hediye alverii sorgulanmaya, bu konuda ciddi bir duyarllk grlmeye baland. 1997 ylnn Kasm aynda, Basn Konseyi, Halkla likiler Dernei, Ekonomi Muhabirleri Dernei ve Magazin Muhabir-

196

leri Dernei'nin ynetim kurullarnda ayr ayr alnan kararlarda, gazetecilere hediye gnderilmemesi, gelen hediyelerin geri evrilmesi gerektii vurguland. Bu karara uymayan dernek yelerine uygulanan yaptrm ise onlar tehir etmektir. Halkla ilikiler irketlerinin gazetecilere hediye vermesi ve bedava olanaklar salamas dnyann hibir yerinde yok olmasa da hediye sirklasyonunun gittike azald sylenebilir. Halkla ilikiler irketlerinin, mterilerine kendilerini anmsatmak iin gazetecilere pahal hediyeler vermek yerine kitap gndermek, kart atmak, aa dikmek ya da bir yardm kuruluuna bata bulunmak gibi simgesel eyler yapmay nermesi daha kabul edilebilir bulunmaktadr. Bu konuyla ilgili olarak Atina Yasasnda, halkla ilikilercilerin Btn durumlarda ve her artta, iliki iinde olduu kimselere gven vermeyi ve bu gveni koruyacak ekilde davranmay taahht ettii belirtilmitir. Roma Bildirisinde ise Baka mesleklerden uzmanlarla ibirliine girip alrken bu mesleklerin ahlak ve ilkelerini farkl tutmayacak, bu ahlak ve ilkelere sayg gsterecek ve bu ahlak ve ilkelerin inenmesine bilerek taraf olmayacaktr. ifadesi yer almaktadr. IPRnin Ahlak Kurallarna gre de Bir ye baka profesyonellerle alrken, onlarn kurallarna gre hareket etmelidir. letiim Danmanl irketleri Dernei Meslek Ahlak lkelerinde ise halkla ilikiler uygulayclar ile medya mensuplar arasndaki ilikiler daha ayrntl olarak dzenlenmitir:
letiim danmanl faaliyetleri kapsamnda medya organlarna iletilen tm malzemelerin haber deeri asndan deerlendirilmesine glge drecek nitelik ve deerde hediye vermezler, arlama yapmazlar. Medya mensuplarna para karl haber teklifinde bulunmazlar. Medya organlarndan kendilerine ya da mterilerine gelebilecek paral haber tekliflerini desteklemezler. Haberlerinin kullanlmas karlnda gazetecilerle gizli ve zel anlamalar yapmazlar, gazetecileri gizlice dllendirmezler.

197

Ayrca, ifade zgrl, tm grlerin adil bir biimde temsil edilmesi, aklk ve effaflk gibi konular da vurgulanmaktadr. Gazetecilerle halkla ilikilercilerin ilikilerinin dzenlenmesi konusunda Halkla likiler Dernei, Ekonomi Muhabirleri Dernei ve Biliim Muhabirleri Dernei bir araya gelerek 2003 Martnda, "PR ve Medya likileri"ne dair ortak bir deklarasyon metni hazrladlar. Deklarasyonda, halkla ilikilerle gazeteciliin srekli etkileim iinde ve birbirinden ayrlamaz iki meslek grubu olduu belirtilerek, iyi niyetli ve srekli bir yardmlamann nemi vurgulanmaktadr. Ortak deklarasyonda ayrca, iki meslek grubu arasndaki ilikinin toplumsal fayda temeline dayandrlmas ve basn mensuplarna verilecek hediyelerin maddi deerleriyle ilgili standartlar oluturulmas gereklilii belirtilmitir. Gazeteciler ile halkla ilikiler uzmanlar arasndaki sorunlarn giderilmesi, daha doru ve verimli bir ibirlii srdrlmesi amacyla her iki meslek mensubunun birbirlerine davranlar dzenlenmitir. Medya ieriinin biimlendirilmesinde, halkla ilikiler etkinlikleri giderek nemli bir rol oynamaktadr. Etik d uygulamalarn nlenmesinde, gazetecilerin, modern toplumlar biimlendiren glerle alma yntemleri gelitirmeye gereksinimi vardr. Halkla ilikiler sektrnn giderek bymesi, gazetecilerin bu gerei tanmasn ve ona gre nlem almasn gerektirir. Bu noktada, meslek standartlar gelitirme iin kendini dzenleme ve suistimalleri nleme, hem halkla ilikiler endstrisinin hem de medyann ve dolaysyla toplumun nemli bir meselesi haline gelmektedir. Gazetecilerin halkla ilikilerin nfuzunu ve artan etkisini fark etmedeki baarszl ise halkla ilikilerdeki meslek standartlarnn da dmesine yol amaktadr. Sonuta, halkla ilikiler, kamusal inceleme ve denetimden bamsz yar karanlk bir alanda ilemeye devam etmektedir. Oysa, gazetecilerin halkla ilikilerin nfuzunu fark etmesi ve halkla ilikiler etkinliklerinin etkisinin farknda olmas, bu etkinliklere aklk getirecektir. Halkla ilikiler etkinliklerinin gazeteciler ve toplum tarafndan daha iyi fark edilmesi ise kanlmaz olarak daha
198

yksek standartlar ve uygulamalar zorlayacaktr. Gerekte, halkla ilikilerin iyi olabilecei ynnde epey kant bulunmaktadr. Yardm kurulularnn fonlarnn artmasnda, nemli hkmet programlarnn halka tantlmasnda halkla ilikiler kampanyalar kamusal bir grev grmektedir. c. Halkla likilerde Mterilere Kar Sorumluluk Halkla ilikiler uygulaycsnn mterilerine kar sorumluluu, iini yaparken en yksek standartlar yerine getirmek ve mterilerin srlarn korumak gibi ilkeler erevesinde belirlenmitir. Roma Bildirisinde, dernek yesi bir irketin, halkla ilikiler uygulamalarnda en yksek standartlar yerine getirmekle kesin olarak ykml olduu; ayrca ye irketin, gemiteki ve mevcut mterilerine kar sorumluluu olduu belirtilmektedir. Bildiri, dernek yesi irketlerin mterilerine kar sorumluluunu ayrntl bir biimde dzenlemektedir. Bildiriye gre, dernek yesi olan irket;
Eski ve yeni mterilerinin srlarn koruyacak, ayet mteri bu bilgilerden kamunun yararlanmasna izin vermemise ya da bu bilgilerin aklanmasna zel izin vermemise, bu mterilere zarar verecek veya haksz nyarg oluturacak ya da ye irkete finansal yarar salayacak biimde bu srlar aklamayacak ya da bu srlardan yararlanmayacaktr.

Roma Bildirisine gre, halkla ilikiler uygulaycs, mteriden baka kiilerden cret, komisyon ya da baka deerli bedeller almakta serbesttir, ancak bu bedelleri mteriye aklayacaktr. Ayrca, kazan salamak iin kurum ii bilgiden yararlanlmas da yasaklanmtr. Buna gre, dernek yesi irketin yeleri ya da alanlar, mterinin ve yenin st dzeydeki yneticisinin veya muhasebe mdrnn ya da uygun bir grevlinin nceden yazl izni olmakszn mterinin menkul deerlerine dorudan yatrm yapmayacaklardr. Yine, ilgili mterinin kesin onay olmadan elien ya da rekabet eden karlar temsil etmemek, stesinden gelme ya da nleme yeteneklerini aan sonulara ulamay garanti etmemek de halkla ilikiler uygulayclarnn uymas gereken kurallar arasndadr. Buna karlk, halkla ilikiler
199

irketinin de Bamszln, nesnelliini ya da drstln zedeleyebilecek koullarda ya da byle szleme maddelerine gre mteriye hizmet vermeyecei hkm bulunmaktadr. IPRAnn Meslek Davran lkeleri ise Dernee ye bir halkla ilikiler uzman btn mterilerine grev anlay asndan adil ve eit davranmaldr kuraln getirir. lkelere gre bir ye, eski ya da yeni mterilerine ilikin gizli bilgileri ilgili tarafn onay olmadan aklamamal, yine ilgili tarafn onay olmakszn taraf tutmamal ve rekabet etmemelidir. Ayrca, bir mterisinin iini yaparken baka hi kimseden deerli hediye, komisyon, maa alamaz ve neticelendirdii ilerin sonunda hibir ekilde fiyat ve cret tartmasna giremez. IPRnin Ahlak Kurallarna gre de, Bir ye halkla ilikiler yaparken en yksek standartlar kullanmaldr. Asla ucuza ve dk kaliteye kamamaldr. Mterilerine kar drst olmak, ayn anda iki taraf birden temsil etmemek de IPRnin ahlak kurallar arasndadr. letiim Danmanl irketleri Dernei Meslek Ahlak lkelerinde ise mterilerine ve potansiyel mterilerine, irketleri, uzmanlar, uzmanlk alanlar ve referanslar konusunda doru ve eksiksiz bilgi vermek; hizmet sunduklar ticari kurulularn hisse senetlerine sahip olmalar durumunda, bunu aklamak; gemi ve mevcut mterileri ile ilgili edindikleri sr niteliindeki bilgileri aklamamak gibi kurallar yer almaktadr. Meslek ahlak ilkeleri, talep edilen grevin bu ilkelere ters dmesi durumunda yaplmas gerekeni de yle belirtmektedir: yeler,
letiim danmanl faaliyetleri kapsamnda kendilerinden talep edilen herhangi bir grevin, meslek ahlak ilkelerine ters dmesi durumunda ncelikle hizmet sunduklar kii, kurum ve kurulular uyararak bu ilkelere uymalar iin aba gsterirler. Bu zellikteki grevleri yerine getirmeleri konusunda srar edildii takdirde ise, kendileri iin sonular ne olursa olsun, bunlar kabul etmezler.

200

d. Halkla likiler irketlerinin alanlara Kar Sorumluluu Roma Bildirisinde dernek yesi her irketin alanlarna kar sorumluluu olduu vurgulanmaktadr. Ancak, bu sorumluluun nitelii ve nasl yerine getirilecei konusunda bir aklama bulunmamaktadr. IPRnin Ahlak Kurallar ise, ye irketin tm alanlarna kar drst olmas gerektiini vurgular. Bu konu, letiim Danmanl irketleri Dernei Meslek Ahlak lkelerinde de gndeme getirilmektedir. Bu ilkelere gre, dernek yesi irketler, Sektrn nitelikli insan kaynaklar ile donatlmasna ynelik giriimlerle, akademik dnyann bu dorultudaki faaliyetlerini desteklerler; alanlarnn hak, hukuk ve menfaatlerini korurlar; alanlarnn kariyer planlarna ynelik eitim ve geliim faaliyetlerini desteklerler. e. Halkla likilerde Meslektalara Kar Sorumluluk Halkla ilikiler uygulayclar, kamuoyu, mteriler, birlikte i yaplan profesyoneller yannda meslektalarna kar da sorumlu davranmaldr. Roma Bildirisi, dernek yesi bir irketin, ye arkadalarna ve halkla ilikiler uzmanlarna, halkla ilikiler mesleine kar sorumlu olduunu belirtmektedir. Bildiriye gre, yeler;
Ar iddialardan ya da haksz karlatrmalardan kanp bakalarndan dn alnan dncelere sayg gstererek drstln ve gerekliin yksek standartlarna bal kalacaktr. ster kendi giriimi, ister mterinin iradesiyle olsun, potansiyel mteriye, yeteneklerini ve hizmetlerini sunmada serbest olacaktr, ancak bunu yaparken mevcut bir szlemeyi, sona erdirmenin ya da mteriye halen hizmet veren bir danman yenin adn ya da yeteneklerini gzden drmenin yollarn aramayacaktr. Baka bir yenin meslek adna ya da uygulamalarna zarar vermeyecektir.

IPRAnn Meslek Davran lkeleri de bir yenin dier bir yenin kiiliini zedeleyecek ve onu rencide edecek davranlarda bulunmasn yasaklar. Ayrca bir ye kt amal bir meslekta hakknda bir

201

eyler biliyorsa, bu bildiklerini mutlaka IPRAya bildirmelidir. Yine IPRAnn ilkelerine gre bir ye baka bir yenin iine talip olamaz. Sz konusu maddelerin, halkla ilikiler irketleri ve alanlar arasndaki haksz rekabeti nlemeye ynelik olduklar grlmektedir. 3. Halkla likilerde Etiksel Karar Verme Modelleri Halkla ilikiler uygulayclar, ilerini yaparken sk sk etiksel karar verme durumuyla kar karya gelirler. Byle durumlarda hzl ve uygun kararlar vermeleri gerekir. Bunu salamak iin, halkla ilikiler alannda endstri tarafndan gelitirilen eitli etik kodlar bulunmaktadr, ancak etii halkla ilikiler perspektifinden tam olarak aklayan kuramsal bir ereve yoktur. Yine de Halkla ilikilerde etiksel karar verme srecine ilikin birka model gelitirilmitir. Bunlarn balcalar; avukat/rakip modeli, sorumlu savunma modeli, aydnlanm bencillik modeli, iki ynl iletiim modeli ve toplumsal sorumluluk modelidir. Sz konusu modellerin her biri halkla ilikiler uygulamas iin farkl bir gereke, farkl bir temellendirme sunmaktadr. a. Avukat/Rakip Modeli Barney ve Black tarafndan gelitirilen bu model, halkla ilikilerin sylemi tevik etmedeki roln vurgular. Barney ve Blacke gre (1994), halkla ilikiler uygulayclar, iki ayr miras arasnda kalmtr: Gazeteciliin nesnellik etii ile savunucunun ikna etii. Bunun sonucu ise ahlaki bir aknlktr. Oysa ikna etii katlmc bir demokraside, savunulabilir ve vgye deerdir. Bir profesyonelin toplumsal rolnn, etik snrlar tanmlanmadan nce snanmaya ve dorulanmaya gereksinim duyduunu belirten Barney ve Black, halkla ilikiler uygulaycsnn roln, bir hukukunun rolne benzetirler. Her ikisi de rekabete dayanan bir toplumda savunuculuk yaparlar. Bunu yaparken de lehteki enformasyonu seici biimde datarak mterilerinin karna hizmet ederler. Bu ekilde davranrken de hakl olarak dierlerinin dengeleyici iletiler retme toplumsal roln kabul edeceini varsayarlar. Barney ve Blackin de belirttii gibi, byle bir rol, halkla ilikiler alann nesnel hakikati syleme ykmllnden kurta-

202

rarak seici hakikat datmn hakl karr ve etik iknaya izin verir. Bununla birlikte, etik davran parametrelerini betimlemez. Bu halkla ilikiler etik modelinde, uygulayclarn kamu yararn ya da bakalarnn bak alarn gz nne alma ykmll yoktur. Modele gre, bir iletiyi dengelemek bakalarnn iidir ve halkla ilikiler uygulayclarnn karar verme srelerinde sadece mterilerinin grn hesaba katmas gerekir. nk model, yaran iletiler ve bak alar yeterince temsil ediliyorsa dorunun kanlmaz olarak ortaya kaca varsaymna dayanr. Benzer biimde, yaylan btn atmal iletilerin ve bak alarnn kamuoyu tarafndan emilecei beklentisi vardr. Yaylan tm enformasyonlar tarttktan sonra, kamuoyunun zekice ve akla uygun bir fikir biimlendirmesi beklenir. Modeldeki bu beklenti, halkla ilikiler uygulaycsna mterisinin karn koruyacak ya da ona en iyi biimde hizmet edecek stratejik, snrl enformasyon ifas salamada rahata hareket edecei bir alan salar. Mahkemedeki kart argmanlara benzer biimde bu uygulama, kabul edilebilir bir davrantr, nk alternatif grlerin belli bir bak asnn dengeleyicisi olarak kendiliinden ortaya kaca beklentisi vardr. Eer muhalif bir bak as kendiliinden ortaya kmazsa, bu dengeyi garantilemek iin kamuya bir kart argman salama ykmll gazeteciye ya da mteriye der (Lieber, 2005). Bu halkla ilikiler etii yaklamna kar kanlar, avukatlarla halkla ilikiler uygulaycsnn altklar ortamlarn farkl olduunu belirtmektedirler. Avukatlar, adalet ve eit temsilin garanti edildii bir hukuk mahkemesinde alrlar. Oysa, halkla ilikiler profesyonelleri kamuoyu mahkemesinde i grrler. Kamuoyu mahkemesinde, bir iletiyi dengelemek garanti edilmedii iin, uygulayclarn etik karar vermede kamu yararn grmezden gelmesi kabul edilemez (Holt, 2002). b. Sorumlu Savunma Modeli Mesleki sorumluluk modeli olarak da bilinen bu model, Fitzpatrick ve Gauthier (2001) tarafndan gelitirilmitir. Yazarlara gre, etik ilkeler onlara uygun davranldnda, ahlaki olarak doru203

nun ya da erdemli eylemin tannmasnda rehberlik edebilir; bylece zamanla iyi bir karakteri oluturan ahlaki anlay ve ahlaki olarak doru eylem alkanln gelitirilebilirler. Fitzpatrick ve Gauthier, halkla ilikiler etik modellerini gzden geirerek ok sayda model olmasna karn ancak birka tanesinin tam olarak gelitirildiini belirtirler. yle ki halkla ilikiler ders kitaplarn gzden geiren bir kimse, halkla ilikiler etiini incelemek iin benimsenmi bir kavramsal ereve olmad sonucuna varabilir. Fitzpatrick ve Gauthier, halka ilikiler profesyonelinin hem mteri rgtlere hem de kamusal yarara hizmet etme biiminde ortaya kan ikili ykmllklerine dayanan yeni bir model nerirler. nerilen model, halkla ilikiler etiinin uygulanabilmesi iin mesleki sorumluluk idealiyle hareket edilmesi gerektiini vurgular. Modele gre, halkla ilikiler uygulaycs, savunucu rol ile toplumsal vicdan arasnda atma yaad zaman etiksel yol gstericilie gereksinim duyar. Farkl rollerin atmas durumunda, halkla ilikiler profesyonelleri, kendilerinin ya da mterilerinin veya iverenlerinin zel karlarna hizmet etmekle toplum asndan da en iyi hizmeti yapm olurlar. Burada birinci sradaki sadakat ve sorumluluk her zaman mteriye olmaldr. Bu model, Amerikan Halkla likiler Derneinin etik kodlarnca desteklenmektedir. Deerlerin ifadesine ilikin kodda savunma yle tanmlanmtr: "Biz temsil ettiklerimize sorumlu savunucular olarak davranmakla kamu yararna hizmet ederiz." Fitzpatrick ve Gauthier, halkla ilikiler uygulayclarn profesyonel bir rolde hizmet veren kiiler olarak tanmlayp snflandrmlardr. Bir profesyonel olarak halkla ilikiler uygulayclar iin sorumlu savunmann temel ilkesini belirlemilerdir: 1) Zarardan kanlmas: kna edici iletiim tamamen zarardan kanmal ya da zarar en aza indirmelidir.

204

2) Kiilere sayg: nsanlara sayg duyulmal ve onlara yerinde bir saygnlkla davranlmaldr. 3) Adaletli datm: Bir eylemin ya da politikann yararlar veya getirecei ykler olabildiince adil bir biimde datlmaldr (Fitzpatrick ve Gauthier, 2001:207). Yazarlara gre, mesleki sorumluluk modelinin, dier modellere gre baz stnlkleri vardr. nk bu model, halkla ilikiler profesyonellerinin kurumsal savunucu ve bu kurumun kamusal vicdan olma ikili rollerini birletirmeye giriir. Kurumun kendisine ek olarak kurumun eylem ve politikalarndan etkilenen eitli kamulara duyulacak sorumluluklarn da belirlenmesi, hem avukat /rakip hem de aydnlatlm bencillik modellerinde bulunan kurumsal karlardaki dar odaklar geniletir. Fitzpatrick ve Gauthierin modeli, halkla ilikiler temsilcilerini, etkinliklerinde toplumsal ve kamusal sorumlulukla hareket etme zorunluluundan kurtaran bir zellik tamaktadr. c. Aydnlanm Bencillik Modeli Bu model, mesleki sorumluluk modeline benzer biimde Baker tarafndan 2002de oluturulmutur. Baker, ikna edici iletiim etkinliklerinin hakl karlmasna bir dayanak olmas iin gelitirdii modelinde, etik olan eylemleri hakl karmak iin kazan potansiyelini kullanr. Modele gre, etik biimde davranmakla, irketler rekabete dayanan bir stnlk elde ederler ve pazarda daha ok sayg grrler. Etik biimde davranmak iin ksa vadeli bir yatrm yapan, uzun vadede dln alr. Ahlaki olarak iyi olan yaplmakla finansal olarak da en yerinde davran gerekletirilmi olur. Aydnlanm bencillik modelindeki hakllatrma biimi yararc uslamlamadakine benzer. Yine de ikisi arasnda nemli bir metodolojik fark vardr. Aydnlanm bencillik modeli aka kurumsal yararlara ncelik tanr. Dier gruplara ya da topluma yarar salayacak kararlarn nihai motivasyonunu da bu kurumsal yararlar oluturur. Toplumsal yararlar, bir rgtn elde ettii yararlar araclyla salanr. Klasik
205

yararclara gre ise, bir eylemin btn ilgili taraflara getirecei yararlar ve maliyetler hesaplanr ve tarafsz bir biimde llr. Tarafszlk, bir eylem hakknda karar alanlarn karlarnn, bu eylemden etkilenecek bakalarnn karlarndan daha stn tutularak deerlendirilmemesini gerektirir (Fitzpatrick ve Gauthier, 2001:197). Bu modele yneltilen eletirilerde, bencilliin halkla ilikiler etik programlarnn merkezi bir deeri olamayaca vurgulanr. Aydnlatlm bencillik modeli, zor kararlar vermenin kolay bir yolu olarak belirmektedir. Ancak, etik, sadece kendini deil bakalarn da ilgilendiren yerde doruyu yapmakla ilgilidir (Holt, 2002). d. ki Ynl letiim Modeli James Grunig, etik kararlara ulamann en iyi yolunun iki ynl iletiim modeli olduunu savunmaktadr. Bu model, halkla ilikileri farkl bireylerin, fikirlerin ve deerlerin bir araya gelerek genellikle farkl sonulara vard bir tartma forumu olarak biimlendirmektedir. Modele gre, ibirlii ve bakalaryla birlikte alma, etik karar vermede en nemli deerdir. Farkl insanlarla diyalog sreci hem dinlemeye hem de tartmaya izin verir. Tartma sonucunda herkes istediini elde edemez, ama diyalog en etik sonuca gtrecektir (Holt, 2002). Bu yaklamda uygulayclar, kurumsal baskn koalisyonlarn davranlarn ayarlamada ve uyarlamada anahtar rol oynarlar; bylece kamular ve baskn koalisyonlar giderek birbirine yakn hale gelir. Bu kazanan-kazanan yaklam halkla ilikiler iin etik bir temel salar, nk toplumsal sorumluluk uygulamalar iin tutarl bir ereve salamaktadr (Fitzpatrick ve Gauthier, 2000:200). Model, halkla ilikiler uygulayclarnn mterilerinin savunucusu olarak rollerini toplumsal vicdan rolleriyle dengelemelerini gerektirir. ki ynl iletiim modeli, halkla ilikiler profesyonellerinin, bakalarnn ihtiyalarna ynelmesi iin mterilerine ve iverenlerine t vermede ne kadar ileri gitmesi gerektii konusundaki soruyu yantlamada yetersiz olduu iin eletirilmitir. Baz eletirmenler de

206

iki ynl simetrik halkla ilikilerin gereki olmayan, topik bir ideal olduunu ileri srerler. e. Toplumsal Sorumluluk Modeli Toplumsal sorumluluk modeli, Siebert, Peterson ve Schramm tarafndan 1956 ylnda gelitirilmitir. Basnn normatif bir ileyi modeli olarak gelitirilen toplumsal sorumluluk modeli, halkla ilikiler uygulayclarnn kampanyalarn, daha geni bir kamu yararna ve ortak iyiye hizmet edecek biimde oluturmalarn gerektirir. Toplumsal sorumluluk modeliyle yakndan ilikili bir baka model ise komnitaryenizm modelidir. Benjamin Barber, Mary Ann Glendon, Harry Boyte gibi kuramclar tarafndan savunulan komnitaryenizm, topluma kar ykmllklerin ve sorumluluklarn nemini vurgulayan bir etik yaklamdr. Bu yaklam, bireysel haklar ve karlar vurgulayan bireysel etik yaklama bir tepki olarak domutur. Bu model, toplumsal sorumluluk modelini, halk glendirme, adalet, demokrasi ve doru ortak deerlerini gelitirme gibi ek devleri ierecek biimde geniletir (Lieber, 2005). Halkla ilikilerde etik karar verme srelerine ilikin bir baka model ise Sullivan tarafndan gelitirilen, karlkl deerlere kar taraf tutma modelidir. 1989da Pearson tarafndan geniletilen bu kuramsal model, bir halkla ilikiler uygulaycsnn mterisine, iverenine ya da kurumuna sadakat borcu olmakla birlikte, tm bak alarn hatta atanlar bile- bildirmek zorunda olduunu ileri srer. Modele gre, iverene ykmllk ve atan fikirlerin bir karlkllk ilkesi arasnda salanacak uygun bir denge, sorumlu bir stratejik iletiim srecini garantileyecektir (Lieber, 2005). 4. Halkla likiler Etiinin Uygulanmas Etik, entelektel uslamlamann bir sonucudur. Halkla ilikiler uygulayclarnn karlatklar atmalar zerken yapacaklar uslamlamada kendilerine yol gstermek iin eitli modeller gelitirilmitir. Halkla ilikilerde pratik bir etik uygulamas iin gelitirilen modeller

207

Potter Kutusu karar verme modeli, McElreath Modeli, Sims Modeli, Navran karar verme modeli ve Tares testidir. a. Potter Kutusu Modeli Bu etik karar verme modeli, Harvard Teoloji Okulundan Ralp Potter tarafndan gelitirilmitir. Model, 4 aamadan olumaktadr. (1) durumun tanmlanmas, (2) deerlerin belirlenmesi, (3) ilkelerin seilmesi ve (4) paydalara balln seilmesi. Byle bir sre, kiiyi belli bir durumda en nemli deerlere ve kamulara ncelik tanmaya zorlar. Bu model, halkla ilikiler profesyoneline ok sayda geyle ilikilerini tanmlamada, kurmada ve srdrmede yardmc olur. (Seib ve Fitzpatrick, 1995:35).

Durumu tanmla

Ballklar se

Deerleri tanmla

ilkeleri se

Etiksel Karar Vermeye Potter Kutusu Yaklam

b. McElreath Modeli Potter Kutusuna bir alternatif olarak Profesr McElreath tarafndan nerilen bir baka etik karar verme modeli, hem teleolojik hem de deontolojik kuramlara dayanmaktadr. Bu yaklam, (1) etik bir ikilemle yzlemeyi, (2) bireysel eylem gdlenmesini, (3) kurallarn, ilkelerin ya da gvenilir kaynaklara dayanan grevlerin veya eylemin nedenlerine ve sonularna ilikin ngrlerin ya da her ikisinin bir birleiminin gzden geirilmesini, (4) bireysel karar ve eylemi ierir (Seib ve Fitzpatrick, 1995:36).
208

Bu yntem, seimde hem eylemin sonularn hem de kendisini gz nne almay gerektirir. c. Sims Modeli Ronald Sims, etiksel ikilemleri zen alanlara yardm etmede kullanlmak zere irketlere aadaki pratik yaklam nermektedir: (1) kilemleri tanmla ve akla, (2) olas btn olaylar dn, (3) btn seeneklerini listele, (4) yasal m? Doru mu? Yararl m? diye sorarak btn seenekleri test et, (5) kararn ver, (6) ailem bunu renirse kendimi nasl hissederim? Kararm yerel gazetede yaynlanrsa kendimi nasl hissederim? diye sorarak kararn iki kere kontrol et ve (7) eyleme ge (Seib ve Fitzpatrick, 1995:36-37). d. Navran Modeli Frank J. Navran, Potter kutusundan daha ayrntl olarak insanlarn doal karar verme srecini yanstacak bir model gelitirdi. Modelin alt aamas vardr: 1) sorunu tanmla, 2) var olan seenekleri belirle, 3) seenekleri deerlendir, 4) karar ver, 5) karar uygula, 6) karar deerlendir. Bu modelde etik kararlar, 1., 3., ve 6. aamalar iin PLUS filtre dizisinin uygulanmasyla alnr: P=Policies rgtmn politikalar, prosedrleri ve ana hatlarna uygun mu? L=Legal Hukuk alan iinde mi? U=Universal rgtmn deerlerine, ilkelerine uygun mu? S=Self Neyin doru ve adil olduu konusundaki kiisel tanmma uygun mu? PLUS filtresinin kullanlmas, etik bir karar garantilemez, ancak gz nne alnmas gereken etik bileenlerin belirlenmesini salar (Holt, 2002). e. TARES Testi Sherry Baker ve David Martinson (2001), halkla ilikiler uygulaycsnn ikna edici bir iletiim kampanyasn yrtrken zerinde
209

dnecei etik beklentilerin erevesini izen Tares testini gelitirdiler. Tares testi, birbirine bal be etik inceleme faktrnden olumaktadr: letinin Doruluu (Truthfulness), ikna edicinin Drstl (Authenticity), ikna edilenlere Sayg (Respect), ikna edici ekiciliin Adaleti (Equity) ve ortak iyi iin Toplumsal Sorumluluk (Social Responsibility). Doruluk, halkla ilikiler iletiiminin, sunulan konuda bilgili bir seim yapabilmek iin izleyiciye yeterli enformasyonu salamas gerektiini ifade eder. Drstlk, halkla ilikiler uygulaycsnn kendine bir iletinin mterilerinden baka birine yarar salayp salamayaca sorusunu sormasn gerektirerek, iletinin gdsn sorgular. Sayg, iletiimcinin hedef izleyicisini/dinleyicisini/okuyucusunu insan olarak alglamasn, iletilerini yerinde bir saygyla biimlendirmesini ve yaymasn gerektirir. Adalet, halkla ilikiler uygulayclarnn belli bir izleyici/dinleyicinin saldrya ak olmasndan bile bile yarar salamaktan kanmas iin sorumlu davranmasn ister. Toplumsal sorumluluk, kitle iletiim arac uygulayclarnn hizmet ettii kamuya kar sorumlu davranmasn ifade eder. Gerekte, bu yaklamlarn hi biri karar vermede etiksel sonuca varmay garanti etmez. Her biri, bireyin kiiliindeki ahlaki geyi ortaya karacak bir analiz yaplmasn gerektirir. Bununla birlikte bu tr modeller, etiksel sorunlar analiz etmede ve anlamada bir ereve salarlar. yapma srecindeki kararlarn ou, etiksel amalarla rekabet eden ve ahlaki meseleleri gizleyen ekonomik, mesleki ve toplumsal basklar altnda alndndan, pek ok kii i etii kuramn i yapma gereiyle uzlatrmakta zorluk ekmektedir. Seib ve Fitzpatrickin belirttii gibi, bireyler ve rgtler kendilerini etiksel ilan etmeden nce, kararlarnn ve davranlarnn dayand temelleri etik hale getirmelidirler (1995:38).
210

5. Kriz Dnemlerinde Etik Seib ve Fitzpatrick (1995:101), halkla ilikiler etiinin en byk snavnn, kriz zamanlarnda ortaya ktn, nk kriz dnemlerinde, basknn byk, belki doru olmayan ama elverili bir areye bavurmaya kar direnmenin de zor olduunu belirtirler. Kriz dnemlerinde halkla ilikilerdeki etik karar verme sreci hzlandrlmtr, dolaysyla bu dnemler bir etik snama zemini olutururlar. Kriz dnemi, nemli bir kural test eder: Etik halkla ilikiler iyi halkla ilikilerdir. Genel olarak kriz; beklenilmeyen ve nceden sezilemeyen, ancak hemen karlk verilmesi gereken, kuruluun yaama, uyum ve savunma meknizmalarn yetersiz hale getirerek mevcut deerlerini, amalarn ve imajn tehdit eden gerilim durumudur. (Kazanc, 2002:288). Krizler i kaynakl olabilecei gibi d kaynakl da olabilir. Temelde ilkeler ayn olmakla birlikte, halkla ilikiler anlay ve uygulamas kriz dnemlerinde baz deiikliklere urar. Her eyden nce halkla ilikiler birimlerinin nceden hazrlanm bir kriz planlar bulunmaldr. Gnmzde byk kurulular kriz dnemleri iin senaryolar ve kriz ynetimi paket programlar gelitirmekte, bu metinleri belirli aralklarla gzden geirmekte ve uygulanabilirliklerini sk sk denemektedirler. Bunun yannda, kriz dneminde mutlaka zel bir birim oluturulmas gerekir. Krizin balamasyla birlikte evreyle iletiime ilikin tm yetkiler bu birime devredilmelidir. Kriz dnemlerinde en nemli alma iletiim planlamasdr, dolaysyla byle dnemlerde rgtsel ilevlerin nemli bir kesimi medya ile ilikilere ynelmek zorunda kalabilir. Medya ile ilikilerin yrtlmesinde ise nceden hazrlanan kriz plan ve oluturulan kriz birimi nemli rol oynar. Doru bilgileri verebilmek ve yanl bilgileri szebilmek iin her nne gelenin medyaya bilgi vermesi yerine bilgilendirmenin kriz birimi tarafndan yaplmas uygun olacaktr. rgt medyaya kar kimin temsil edecei, basn toplantlarnn sorumluluunu kimlerin alaca, st dzey yneticilerinin medya ile ilikilerinde ne tr snrllklar olaca, hangi

211

bilgilerin ne zaman ve hangi yntemlerle aklanaca, haber kurulularyla iliki skl iletiim plannda belirlenmelidir (Kazanc, 2002:290). Medyaya verilen bilgilerin net ve doru olmasna dikkat edilmeli, kukulu nerilere yer verilmemelidir. Kazancnn (2002) belirttii gibi, Trkiyede kriz dnemlerinin neredeyse olaan dnemler haline geldii dnlrse, kriz ynetiminde halkla ilikiler etiinin nemi daha iyi anlalr. a. Siyanrl Analjezik Krizi Kriz dnemindeki halkla ilikiler etii uygulamas konusunda en ok bilinen rnek Tylenol rneidir. Tylenol, Johnson&Johnson yan kuruluu olan McNeil Consumer Product tarafndan retilen bir ar kesicidir. 30 Eyll 1982de, ABDde Chicago blgesinde, siyanrle balanan Tylenol kapslleri almann bir sonucu olarak yedi kii ld. Bunun zerine, Johnson&Johnson, 31 milyon ie Tylenol lke apnda dkkan raflarndan toplad. Olayla ilgili olarak ABDnin i tarihinde daha nce benzeri grlmemi bir oranda yayn yapld. Konuyla ilgili, yalnzca basl medyada 125 bin haber yaynland (Seib ve Fitzpatrick, 1995:102). Analjezik pazarnn yzde 37sini elinde tutan Tylenoln pazar pay, bu olaydan sonra yzde 7ye dt ve bir ok kii, Tylenoln bir rn markas olarak ldn dnd. Ancak, Tylenol alt ay iinde pazarn yzde 30unu tekrar kazand. irketin, bu baary nasl saladna bakldnda, stratejisini sorumluluktan kamaya alt gibi bir grntden kanmaya dayandrd grlyordu. Johnson&Johnsonn bakan James Burke, srekli basn toplantlar dzenleyerek ve haber programlarnda grnerek, kamusal gveni kazanma abasna nclk etti. Bunun yannda, irketin kapal devre haber kanalndan irket alanlarna ynelik yaynlar yaplarak irketin sorumluluu stlendii anlatld. Ayrca, 2 bin 250 sat temsilcisiyle bir toplant dzenlenerek irketin iyi durumda olduu bildirildi. Bunun yannda, tketicilerin irket yetkililerine zehirlenme ya da rn hakknda soru sorabilecekleri 800l bir telefon numaras tahsis edildi. 10 hafta iinde irket, rn l mhrlenmi yeni ambalajyla rafla212

ra koyarak Tylenol tekrar piyasaya srd. Bylece irket, sorumlu olduu tm gruplara kar bilgilendirici bir iletiim politikas izlerken, kendi hatasndan kaynaklanmasa da rn toplatma karar alarak, bylece kamusal sorumluluunu yerine getirdiini gstererek, halkn gvenini tekrar kazand. irket, 1986da New Yorkta bir kadn iki Tylenol kapsl aldktan sonra siyanr zehirlenmesinden ldnde yine ayn yntemi uygulad. Tm Tylenol kapsllerini piyasadan ekti ve yeni jel kapl kapslleri piyasaya srd. Johnson&Johnsonun Tylenol krizine tepkisi, iyi etiin iyi i olduunu da gsterdi. nk kamusal sorumlulukla halkla ilikilerin balants, bu alandaki etik davrann zdr (Seib ve Fitzpatrick, 1995:106). b. Sahte Rak Krizi Tylenol krizine benzer bir olay Trkiyede yaand. Gazeteler 1 Mart 2005 Sal gn, yapmnda metil alkol kullanlan sahte raklardan dolay lm olaylarn haber vermeye baladlar. Yeni Raky reten Mey ki irketi olay gazetelerden rendi. Bunun zerine cra Kurulu, Reklam Ajans ve PR irketi bir araya gelerek hemen bir basn blteni hazrladlar. Bu bltende sahte raknn gereinden nasl ayrt edilecei anlatld. irket CEOsu Galip Yorgancolu, aramba gn stanbulda perembe gn de zmirde olmak zere basn toplantlar dzenleyerek, halk bilgilendirdi. aramba akamndan itibaren her akam sahaya elemanlar kmaya balad. Normalde 50 kiilik ekip sadece gndzleri dolarken, onlarn vardiyasna akamlar da katld. Ayrca ekibe 30 kii daha eklendi. 80 kiilik bir ekip, gndzleri bayileri, bakkallar, akamlar da rak tketilen yerleri, barlar, restoranlar, meyhaneleri dolaarak insanlarla konumaya, onlar bilgilendirmeye balad. irket, perembe akam bir karar verme aamasna geldi. nlerinde iki seenek vard: Hi birey yapmadan, sadece bilgilendirme almalarn srdrmek ya da tm yeni rak ielerini piyasadan toplamak. Kendilerini toplumsal sorumluluun bilincinde bir irket olarak grdkleri iin lm olaylar kendi hatalarndan kaynaklanmasa da
213

toplumdaki gvensizlie son vermeleri gerektiini dndler. 100 bin sat noktasnda ka ie rak olduunu, bunlar toplannca yerine ne konulacan konutular. Bir deitirme plan hazrland. Buna gre, yeni mallar retilecek, datmcya gidecek ve datmc yeni mallar kendisindeki eski raklarla deitirecekti. kinci olarak yeni kapak yaplacak ve gri kapaklar yerine ihracatta kullanlan altn renkli kapaklar kullanlacakt. Ancak elde yeterince kapak yoktu. nc olarak, gvenlii artrmak iin hem kapaa hem de ieye ayn seri numaras ilenecekti. Bunun iin de retim srecinde deiiklik yaplmas gerekiyordu. Kapak iin Tekelin ambalaj fabrikasnda retim yapld. Hem kapaa hem de ieye seri numaras basabilmek iin de be fabrikadaki btn retim bantlar yenilendi. irket 8 Mart Pazartesi gn aklama yaparak eski raklarn toplatlacan, yerine gvenlik nlemleri artrlm yeni raklarn konulacan bildirdi. lk aamada piyasadan 1 milyon ie rak toplanarak yenileriyle deitirildi. Bu arada rakip irketler, gazete ilanlaryla insan salna nem verdiklerini anlatarak bir rekabet durumu sergilediler. Ancak, Mey iki, olay rekabetten syrlmas gereken bir durum olarak deerlendirdi. Olaya bir marka olarak deil, rak sektr olarak yaklamann daha doru olacana karar verildi. nk tketiciler, rak yerine arap ya da bira tketmeye balamlard. Mey ki, imha konusunda kamuoyunun sorularn ve duyarllklarn da dikkate alarak, evreye zarar vermeyecek bir yntemi seti. Piyasadan toplatlan yeni raklarn imhas, Beykoz Paabahedeki fabrikada Ttn, Ttn Mamulleri ve Alkoll kiler Piyasas Dzenleme Kurumu, l Salk Mdrl, ilgili vergi dairesinin yetkilileri ve evre Koruma ve Ambalaj Atklar Deerlendirme Vakf yetkililerinin gzetiminde balatld. mha edilen raklardan sobalarda ve sanayide kullanlabilecek 350 bin litre yakt elde edilmesi ngrld. ieler de iecam fabrikalarna teslim edildi. Bu olayda, Mey kinin toplum salnn sz konusu olduu bir konuda, kendisini toplumsal sorumluluunun bilincine varm bir irket olarak konumlandrmas ve kendi hatasndan kaynaklanmasa da

214

piyasadaki raklarn toplayarak yenileriyle deitirmesi, markay koruyan bir davrantr. irket, sahte rak retiminden dolay sz konusu rne talep uzun vadede decei iin sorumlulukla davranarak, pazarn korumaya ynelmitir. yi i etik itir ve etik i toplumsal sorumluluktan ayrlamaz. c. evre Felaketi Krizi Kriz dnemlerinde tm irketler, sorumluluu stlenerek davranma ve kamuya bilgi ak salama yoluna gitmezler. Genellikle gzlenen davran, krize yol aan olayn stn rtmeye almaktr. Bu konuda ok bilinen bir rnek de Exxon Valdez rneidir. 24 Mart 1989da, Exxon Valdez tankerinin, Alaskada bir resife arpmas sonucu 10 milyon galondan fazla ham petrol denize dkld. evre felaketi, uluslararas medyada yaklak bir ay boyunca haber yapld. Exxonun yaad sorunlar, medyayla ilgilenmeme ve krize dikkat ekmeme yaklam nedeniyle daha da artt. irketin bakan Lawrance Rawl, Valdezin karaya oturmasndan sonra yaklak bir hafta kadar kamuya grnmekten kand. Sonuta Exxon, agzl, duyarsz bir evre yamacs olarak grlmeye balad. Sembolik boykotlar rgtlendi ve baz politikaclarla medya yorumcular, tketicileri Exxon kredi kartlarn paralamaya tevik etti. irket bakan Rawl, Exxonun Mays 1989daki hissedarlar toplantsnda, salonun dnda gstericiler, ieride ise kzgn hissedarlarla kar karya geldi. Bunun zerine Rawl, irketin dklen petrol temizleme sorumluluunu kabul etti ve olaydan olumsuz etkilenenlerin zararnn karlanacan bildirdi. Ynetimin olas kabahatiyle ilgili bir soruturma sz verdi ve Exxon ynetim kuruluna bir evrecinin atanmasn nerdi. Ancak, irket imajna verilen zarar snrlandrma abalar, medya ve halk tarafndan inandrc bulunmad. Verilen rneklerde de grld gibi, kriz durumlarnda halkla ilikiler uygulayclarnn etik davranlar zellikle nemlidir. Drst ve samimi temsilcilik yapmak, mterinin/iverenin gereksinimlerine hizmet etme sorumluluu ile kamusal kara hizmet etme sorumluluunu buluturur.
215

d. Savata Halkla likiler Halkla ilikiler tanmlarnn byk bir blm, halkla ilikileri rgtn evre desteini salamak iin giritii planl bir giriim olarak betimlemektedir. Kazanc (2002:58), halkla ilikilerin pratik amacnn stnde yer alan ve onun siyaset bilimi ve sosyolojisi ile bantsn grmezden gelen, ideoloji alama zelliini bir yana iten tanmlamann eksikliini vurgulamaktadr:
zellikle okuluslu kurulular iin en nemli ama olan hem kendi lkesine hem de teki lkelere bir nevi ideoloji rnga etme ilevi gzden karlmaktadr. Burada hemen belirtelim ki, belli snrllklar iinde olduklar anlalan kimi halkla ilikiler kuramclar ve aratrmaclar bu gizli ilevi bir trl dile getiremiyorlar. Kimi kez evrenin desteini, kimi kez hogrsn kazanmak, kimi kez yardmn salamak gibi deiik nitelemeler ne karlarak, ideoloji alama ilevi ve belirli yaam biimine toplumu altrma amac rtlyor.

Halkla ilikiler etkinlikleri halk kazanmaya, bilgilendirmeye alrken, ayn zamanda halk siyasal sistemin benimsedii ideolojik ortam ve erevede tutmak isterler. Ancak, ideolojik ynlendirme asl ama haline geldii zaman bilgilendirme abas da halkla ilikilerin drstlk, adalet, doru bilgi verme gibi ilkelerinin gz ard edildii bir dezenformasyon etkinliine dnr. Bu konuda nemli bir rnek, halkla ilikiler irketi Hill&Knowltonun 1990 Krfez sava srasnda yrtt kampanyadr. Kampanya, ABD halknn fikirlerini ynlendirmek zere hazrlanm yabanc kaynakl en byk giriim olarak tarihe gemitir. irket, yrtt kampanya ile sava, petrol ucuza getirme amal deil de asil ve gerekli olarak gstermenin bir rneini vermitir. Yllardr ABD halkna dost ve mttefik lke olarak anlatlan Irakn, Saddam Hseyin tarafndan gnderilen ordusu, 2 Austos 1990 gn Kuveyte girdi. Bu lkedeki petroln tehlikeye girmesi, ABD ynetimi iin kabul edilemezdi. Ancak, Irak ordusunu Kuveytten karmak milyarlarca dolar ve Amerikan ordusunun byk

216

apta bir harekatn gerektiriyordu. ABD halk ise genlerini herhangi bir sebeple yabanc atmalara gnderme konusunda son derece gnlszd. Bush ynetiminin Amerikallar, bu gne kadar dost ve mttefik olarak gsterdikleri Saddam'n imdi bir canavar olduuna, petrol lkesi Kuveyt'teki demokrasinin zor durumda kaldna ikna etmesi, ksaca sava Amerikan halkna satmas gerekiyordu. Bunun iin de masraflar petrol zengini eyhler tarafndan karlanan bir halkla ilikiler plan hazrland. Saddam'n Kuveyt'e girmesinden dokuz gn sonra Kuveyt Emiri, Hill&Knowlton tarafndan zgr Kuveyt Yurttalar ad altnda tantlacak kontrata imza att. Bu kontrat Kuveyt'in gerek roln ve Bush ynetimiyle yapt anlamay gizlemek zere hazrlanm bir n grup almasyd. Sonraki alt ay Kuveyt ynetimi zgr Kuveyt Yurttalarna 11,9 milyon dolar aktard. Sanal olarak KV'nin btesi olan 10,8 milyon dolar Hill&Knowlton'a gitmi oldu. Hill&Knowlton'n Washington brosunu yneten isim Bush'un en yakn dostlarndan ve politik danmanlarndan biri olan Craig Fuller'di. Ancak, gazeteciler savan sonuna dek Fuller'in roln aratrmakla ilgilenmediler. Eer ilgilenselerdi Hill&Knowlton yneticilerinin Amerikan ynetimiyle ve Pentagonla balantlarn greceklerdi. ABD halknn dncelerini Kuveyt lehine maniple edebilmek iin Hill&Knowlton ok farkl dnce ynlendirme tekniklerine bavurdu. ABD apndaki 12 ofiste 119 Hill&Knowlton yneticisi, Kuveyt dosyasn ynetti. Irakllarn yapt ikenceleri ve dier ktye kullanmalar gsteren T-shirtler, ABDnin drt bir yanndaki okullara datld. Kuveytlilerle basn grmeleri, halk toplantlar dzenlendi, haber kitleri datld, medyaya rehine mektuplar gnderildi, Suudi Arabistan'dan Arapa radyo yayn yapld. Ayrca, Irakllarn irenliklerini sergileyen Kuveyt'in Yamalanmas adnda 154 sayfalk bir kitap hazrlanarak medya kitlerinin iine yerletirildi. Kuveyt elilii, kitabn 200.000 kopyasn da ABD birliklerine datmak zere

217

ald. Hill&Knowlton yarm milyon dolara dzinelerce haber videosu hazrlatarak, medyaya gnderdi. Haber kurulular ise bu propaganday gerek gazetecilik gibi sunarak daha da beslemi oldular. 10 Ekim 1990 tarihinde ABD nsan Haklar Meclisi, Irak'taki insan haklar ihlalleri iin ilk olarak resmi bir tantm olana salad. Burada, 15 yandaki Neyyire adnda Kuveytli bir kz ocuu tanklk yapt. Neyyirenin soyadnn igal altndaki Kuveyt'te bulunan ailesine misilleme yaplmas korkusuyla sakl tutulduu sylendi. Neyyire, Al-Addan Hastanesinde kendi gzlerimle grdm. Ben ordayken Irak askerleri ellerinde silahlarla hastaneye girdiler ve doruca bebeklerin kuvzde durduu odaya ilerlediler. Bebekleri kuvzden kardlar, kuvzleri aldlar ve bebekleri o souk yerde lme terk ettiler. diye tanklk yapt. Kuveyt ehir hastanesinde grdklerini hkra hkra alayarak anlatan Neyyirenin yazl tankl da zgr Kuveyt Yurttalar tarafndan hazrlanm basn kitinin iine kondu. Neyyirenin tanklndan ay sonra sava balad. Bu dnemde, kuvzden kartlan bebeklerin hikyesi kongrede, televizyon programlarnda, radyolarda ve Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi'nde tekrar tekrar anlatld. Krfez Savanda medyann ynlendirmelerini anlatan The Second Front kitabnn yazar John MacArthur'un gzlemlediine gre diktatre yaplan sulamalardan hibiri 312 bebein Irak askerleri tarafndan kuvzlerinden alnarak Kuveyt ehir hastanesinin souk talarnda lme terk edilmeleri kadar Amerikan kamuoyunu etkilemedi. (akt. Stauber ve Rampton, 1995). NBC Televzizyonunun haber programnda Neyyirenin anlattklarn 35 milyon kii izledi. Videolarla 700 TV istasyonuna tanarak gnlerce yayna girdi (Bennett, 2000:90). Olay izleyen 5 hafta boyunca Bush, Saddam rejiminin ktln anlatmak iin 6 kez bu hikyeye gnderme yapt. Senatonun Iraka mdahaleyi tartt oturumda yedi senatr bu hikyeyi anlatt. Sonuta, sava yanllar oylamay be oy farkla kazand. Gerekte Neyyirenin babas, Kuveytin ABD Bykelisi Saud Nasr El Sabaht. Savan ardndan ABC muhabiri John Martin, Ku218

veytteki hastaneye giderek aratrmalar yapt. Uluslararas Af rgt de hastaneye aratrmaclar gnderdi; ancak Neyyirenin hikyesini dorulayacak baka bir tank ya da kant bulamadlar. Eer Neyyirenin yalan, sylendii anda ortaya karlsayd, medya ve Kongre, askeri harekat desteklemek iin yaplan ynlendirmelerin bu kadar etkisinde kalmazd. Kuvzden atlan bebeklerin hikyesi, durumu Bush'un lehine dndrmeye yetti (Stauber ve Rampton, 1995). 6. Kresel Pazarda Halkla likiler Gelien enformasyon ve iletiim teknolojileri kresel pazardaki ilikileri yeniden tanmladka, ikna etii konusunda da yeni varsaymlar ortaya kmaktadr. Wakefield ve Barney (2001), engellenmemi yarmada etik snrlar olup olmadn tartmaktadrlar. Onlara gre, devletin mdahale etmedii bir yarma ortamnda etik snrlar vardr. Ancak, bu snrlar bugnn daha az dzenlenmi evrelerinde rekabetin doal ak ve sonular tarafndan belirlenebilir. Yazarlar, giderek genileyen bir kresel ekonomide i dnyasnn ve hkmetin ahlaki balam i dnyasnn rekabete dayal doasndan ayrlmadka, teknolojinin i dnyasn ve hkmeti daha byk bir effafla srklediini ne srerler. Yazarlara gre, souk sava yllarnda iktidarda olanlar enformasyonu denetleyebilirken, gnmzde enformasyona eriimin eitlenmesi ve kresellemesi onun daha kolay elde edilebilmesini salamtr. Bu da i dnyasn ve hkmeti isteseler de istemeseler de daha ok effafla zorlamaktadr. Wakefield ve Barneye gre, i iletiiminin ahlaki balam i dnyasnn yarmac doasndan ayrlamaz. Kresellemeyle birlikte hkmetler mdahale glerini yitirirler ve serbest giriim kontrol edilen ekonomilerde bile stnlk salar. , doas gerei krllk arar; rn ve hizmetler hakkndaki enformasyon da her zaman bu amaca gre tasarlanr. erdemleri, irketin evresindeki her bir paydan deer getiren atflarna gre tanmlanabilir:

219

1) Krllk: Baarl yarma iin, bir irket nasl reteceini ve pazar talebini rnleri ve hizmetleriyle nasl buluturacan ynlendirecek ilemler iin bir krllk planna sahip olmaldr. 2) Vizyon: Bu, deien koullara uyumu srdrecek uzun dnem stratejisidir. Vizyon, firmalarn endstrinin gelime normlarn amasna yardm eder. Vizyonu olmayan firmalar daha yksek sermaye salama ya da tketiciler ve yatrmclar tarfndan tannmayla dllendirilmezler. 3) Gvenlik: Bu, tketiciyi honutsuzlua hatta ykmlle gtrebilecek zarara kar koruyacak gvenlik marjlarn karlayacak ya da aacak rn ya da hizmetleri yaratma zorunluluudur. 4) stikrar: Bu, ekonomik ve kurumsal olarak salam; kapasitede, talepte ve performansta sarsc ekonomik sallantlar gideren bir i modelini anlatr. 5) Saygnlk: Bu, bir firmann etkinlikleriyle ilgili drstlnn itibardr. Sadece sat srecini kolaylatrmaz; fakat ayn zamanda dtan incelemeyi de azaltr (Wakefield ve Barney, 2001:221) Bu erdemler paydalarn irketten ne beklediini yanstr. Her bir payda farkl deerlere ncelik verir. Bu ncelikler ve etkileimleri aadaki tabloda gsterilmitir.

Pazar Paydalar ve Paydalarn Erdemleri Eit Paydalar lgili Taraflar

irket 1.Krllk 2.Vizyon 3.Gvenlik

Yatrmclar 1.Krllk 2.Vizyon 3. Saygnlk

alanlar 1.stikrar 2.Gvenlik 3.Krllk

Tketiciler 1.Saygnlk 2.Gvenlik 3.stikrar

Topluluk 1.Gvenlik 2.stikrar 3.Saygnlk

220

4.Saygnlk 5. stikrar

4.Gvenlik 5.stikrar

4.Vizyon 5.Saygnlk

4.Vizyon 5.Krllk

4.Krllk 5.Vizyon

Kaynak: (Wakefield ve Barney, 2001:222)

Bu gruplar arasndaki ilikiler, iletiime baldr ve bireyler ya da irketler dier paydalarn ncelikleri konusunda daha ok bilgi sahibi olduka, onlardan gelen enformasyonu daha iyi anlayabilecektir. Wakefield ve Barneye gre, i ve paydalar arasndaki iletiimde ahlaki zorunluluk, belli ykmllkleri tayanlarn her birine der. irketler kendi paydalarn bilgilendirmekle ykmldr. Paydalar ise enformasyonun gereklii bakmndan ifresini zmekten eit olarak sorumludur. nk irketler doal olarak olumlu enformasyona doru ynelirler, kendi gerek dzeyleri saf hakikatten aldatmak iin seilmi ya da uydurulmu geree kadar deiebilir. O zaman bu enformasyonun alclar, onun gerekliini deerlendirmek ve bu deerlendirmeye dayanarak irkete ve onun rnlerine ilikin karar vermekle grevlidir. Gnmzde enformasyon kaynaklarnn bolluu sayesinde bir birey irketin ilettii gereklik dzeylerini deerlendirmek ve bu deerlendirmeye gre eylemde bulunmak iin daha iyi bir konumdadr. Verecei karar, bir irketin rnlerini satn almaktan ya da onun hizmetlerini kullanmaktan, bir rakibi himaye etmeye, dava amaya ya da firmay deiime zorlamak iin baka bireylerle ibirlii yapmaya kadar deiebilir. Wakefield ve Barney (2001), iletiim teknolojilerin gelitii ve kresellemenin ivmelendii bir ada, i dnyasn, paydalarn kastl olarak maniple ettii ynndeki sulamadan aklamaya alr gibi grnmektedirler. Ancak, yazarlar, serbest giriim piyasasnda

221

enformasyon tketicilerine yklenen sorumluluu vurgulayan bir yaklam benimsemilerdir. davran ve iletiimin etik kodlarnn glendirilmesi gerektiine inanmakla birlikte; geerli etik kodlarn irketlerle ilikili olanlarn ya da onun iletiiminin alclarna den sorumluluklar grmezden gelirken ie ahlaki deerler yklediini; oysa zgr giriimin nihai olarak zgr olabilmesi iin enformasyon tketicilerinin alnan iletileri zenle inceleme sorumluluunu kabul etmesi gerektiini belirtirler. B. REKLAMCILIK VE ETK Reklamc Arnold Barbana emekli olurken i arkadalar tarafndan verilen plaketin zerinde bir mektuptan alnt yaplmt:
Sevgili Ann; Bir sorunum var. ki erkek kardeim var. Bir kardeim reklamc, dieri cinayetten dolay elektrikli sandalyede ldrld. Annem, ben yamdayken cinnet geirerek ld. ki kz kardeim fahie ve babam lise rencilerine uyuturucu satyor. Geenlerde, gayr meru ocuunu boarak ldrd iin hapis cezasn ektii slahevinden henz km bir kzla tantm ve onunla evlenmek istiyorum. Sorunum, bu kzla evlenirsem, erkek kardeimin reklamc olduunu sylemeli miyim? (James ve Pratt, 1994:69).

Yukardaki alnt, reklamclk etiinin yaygn kamusal algsn betimlemek asndan nemlidir. letiim aralarnn ve reklam endstrisinin gelimesiyle birlikte, hedef ald kitleyi yanl ynlendirerek adil olmayan sonularn ortaya kmasna yol aan yanltc reklamlar nem kazanm ve kamuda reklamcla ilikin olumsuz bir yaklama neden olmutur. Reklam savunanlarn ortak gr; reklamn, ekonominin nemli bir paras olduu ve temel ilevinin insanlar tketim maddeleri konusunda bilgilendirerek, rnlerin, hizmetlerin ve dncelerin satlmasn tevik ettiidir. Reklamn tketiciye, rnle ilgili enformasyon verdii tezi tmyle yanl olmasa da burada dikkat edilmesi gereken nokta, verilen enformasyonun nitelii ve yeterliliidir. Reklamda

222

verilen enformasyon doru olsa bile zneldir ve aydnlatc olmaktan ok yanltcdr. rnn ya da hizmetin olumsuz zelliklerinden hi sz edilmez, bu olumsuz zellikleri tketici ancak rn alp kullanmaya baladktan sonra fark eder (etinkaya, 1992:63). Adorno ve Horkheimern izinden giden eletirmenler, sahte bolluk, yenilik ve seim zgrl imgelerini evrenselletirdii iin reklamcl knarlar (Keane, 1993:87). Bu eletirmenlere gre, reklamclk bir illzyonlar meslei olarak kapitalizmin manivelasdr. Reklam, retici ve tketici arasndaki tek yanl bir iletiimdir ve yapay gereksinimler yaratmakta, yenilik fetiizmini ve uzmanlarn egemenliini getirmektedir. Cinsellii ve ocuklar smrmekte, rnlerin reklamn yapmaktan ok bir yaam biimi olarak tketimin benimsetilmesine yaramaktadr. Eletirmenler reklamcl zaman, yetenek ve para israf olarak eletirirken; gerektii gibi uygulandnda, reklamcln, zellikle tketicilerin yaam kalitelerini ykseltmede ve satn alma davranlarnda sorumlu seimler yapmalarnda katks olduunu ne srenler de vardr. Ancak, reklamn tketiciye katkda bulanabilmesi, byk lde reklamclarn etik mesleki sorumluluklar garanti etmesine baldr. Etik reklamclk davran ilkeye dayanr: drstlk, her bir insann saygnl ve toplumsal sorumluluk (Leslie, 2000.217). Reklamclk konusunda politika tartmalar tarihsel olarak yava gelimi, zamanla reklamclk endstrisindeki belli deiikliklere tepki olarak balayan tartmalar daha geni bir fikir iklimi olumasn salamtr. Reklamclk konusundaki tartmalar, reklamcl, alglanan toplumsal ve kltrel etkileri konusunda daha sorumlu hale getirmek iin balatlan giriimlerin zn oluturmutur (Leiss ve dierleri, 1990:357). 1980lerde ABDde, reklam ve medya endstrilerinin dereglasyonuyla i perspektifine doru geni bir kaymaya tank olundu. Bu srete, reklamclk, ok saydaki atmal politika tartmasnda bir anlamazlk noktas olarak kald. Reklam politikalaryla ilgili tartmalar, siyasal reklamclk harcamalarnn snrlanp snrlanmamas, prezervatif gibi rnlerin reklamlarnn yaynlanp yayn-

223

lanmamas, ocuk programlar srasnda oyuncak reklamlarna izin verilip verilmemesi, ttn ve alkol reklamlarnn yasaklanp yasaklanmamas, cinsellie ne lde izin verilecei, avukatlk ve diilik gibi mesleklerin sunduu hizmetlerin reklamlarnn dzenlenip dzenlenmemesi gibi konularda odakland. Bu sorulara verilecek doyurucu yantlarn, reklamcln ekonomilerde oluan farkl bak alarndan kavranmasna bal olduu aktr. nk reklamclk sadece mterilerin rasyonel seimlerini mmkn klan pazarda mevcut rnler hakkndaki enformasyonun datm olarak tanmlansa da gerekte reklamcln enformasyon verme ilevini yerine getirme derecesi deiir ve baars da snrldr. Bugn gelinen noktada reklamclk iletiimini toplumsal balamda kurmaktadr ve modern reklamcln ieriinin en nemli alan ada kltrn kendisidir. Bu nedenle reklamclk, titizlikle yaran bir sylemdir. Leissin (1990:352) belirttii gibi, reklamclk rn hakkndaki enformasyonu bireylere ileten bir meknizmadan daha fazlasdr: O bir kltrel sistemdir. Reklamcln nasl dzenlenecei konusunda ok az uzlama vardr. Leiss (1990:355), bunu reklamn endstri ve kltrn kesitii yerde durmasna ve reklamcln farkl bak alarndan gelen saldrlara maruz kalmasna balar. Reklamclar, medya ve reklam ajanslar geni toplumsal rollerinin ne olabileceini tanmlamak ve ak bir ekilde ifade edebilmek iin sk bir mcadele verdiler. Reklamcln toplumsal rolnn tanm, reklamclk sektrnn yaplan ie uygun grd davran kodlar araclyla izmeye alt ereveyi oluturur. Reklamclk endstrisinin kendi kendini dzenlemesi, 20. yzyln balarnda ortaya kmtr. la reklamlarndaki abartl iddialar, bir btn olarak reklamcla kar bir tepki uyandrmaya baladnda kendi kendini dzenleme gndeme gelmitir. Reklamda doruluk anlay, reklamclarn kendini dzenleme programlarn rgtlemesine yardm eden ilk profesyonel ilkelerden biridir. Kendini dzenleme kodlarnn formle edilmesi, bir yandan endstrinin reklamcln rol konusundaki bak asn aka ifade
224

etmesine yardmc olurken dier yandan uygulayclar arasnda bir profesyonalizm anlay gelitirerek reklamcln merulatrlmasna yardmc oldu. Reklamclarn ar iddialara, eitsiz rekabete ve yanltc enformasyona kar durular, reklamcln i pratikleri iine emildi. Reklamclar hkmetin, adil olmayan ve yanltc reklamlarla ilgili ikayetleri kabul eden izleme ve dzenleme yaplar kurma giriimlerine de kar kmadlar; nk bu tr meknizmalarn birka rk elmann tm fy lekelemeden nce sergilenmesiyle bir btn olarak endstrinin karna alacan hemen fark ettiler. Birok batl lkede mevzuatn ve hukuk mahkemelerinin tesinde, reklamclk ve medya endstrilerini gzetleyip denetlemek iin oluturulmu dzenleme etkinlikleri bulunur. Bunlar endstri dernekleri tarafndan oluturulan ereveleri; izleme gruplarn; standart konseylerini; ikayet prosedrlerini; etik kodlarn ve U.S. Federal Communication Commission (FCC) ve Canadian Radio-television and Telecommunications Commission (CRTC) gibi resmi dzenleme kurulularn ierir. Reklamclk endstrisi, kendini dzenleme meknizmalarn potansiyel ktye kullanmay denetlemenin en iyi arac olarak tevik etmekle zerkliini tehdit eden endielerle ilgili meselelere ustaca karlk vermitir. Fakat, endstrinin reklamclkta doruluk ve drst i uygulamalar konularnn tesine geen kendini dzenleme giriimleri her zaman etkili ya da uzun sreli olmamtr. 1980lerde ABDde FCC ve Federal Trade Commissionun (FTC), ticari televizyonu deregle etme srecini balatmas da reklamclk konusundaki tartmalarn younluunu azaltmamtr. Kottmann belirttii gibi, yarmac sat pazarda oynanan bir tr oyundur. Kurallara gereksinim olduu gibi, bugnk kltrmz balamnda -ki mkemmelden uzaktr ve bildiimiz gibi reklamcl yaratmtr- sportmenlie ve toplumsal sorumlulua da gereksinim vardr. (Leiss ve dierleri, 19990:355).

225

1. Uluslararas Reklam Uygulama Esaslar Uluslararas Ticaret Odas (International Chamber of Commerce, ICC) Uluslararas Reklam Uygulama Esaslar, pazarlama uygulamalarnda yksek ahlaki standartlarn, ulusal ve uluslararas yasalar dikkate alnarak, zdenetim yoluyla gelitirilmesi amacyla, ilk kez 1937 ylnda yaymlanmtr. Esaslar, 1949, 1955, 1966, 1973, 1987 ve 1997 yllarnda tekrar gzden geirilmi ve reklamclkla ilgili tm taraflarn tketiciye ve topluma olan toplumsal sorumluluklar kabul edilmitir. Bylelikle, iletmelerin ve tketicilerin karlar arasnda adil bir dengenin salanmasna allmtr. Esaslar, reklamcl satclar ile mteriler arasnda bir iletiim olana olarak grmekte; bu erevede, Birlemi Milletler Uluslararas Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesi'nin 19'uncu maddesinde ifade edildii biimde iletiim zgrln temel bir ilke olarak kabul etmektedir. Esaslarn birinci maddesine gre, Btn reklamlar yasal, ahlaki, drst ve doru olmaldr. Her reklam, toplumsal sorumluluun bilincinde olarak hazrlanmal ve i hayatnda genel kabul gren drst rekabet ilkelerine uygun olmaldr. Hibir reklam kamuoyunun reklama olan gvenini sarsc nitelikte olmamaldr. Reklamclk etiinin temel ilkelerinden biri olan ahlaka uygunluk, reklamlarn genel ahlak kurallarna aykr ifadeler ya da grntler iermemesini, cinselliin smrlmemesini ifade eder. Drstlk ilkesi, reklamlarn tketicinin gvenini ktye kullanmamasn gerektirir. Tketicinin deneyim ve bilgi eksikliinden yararlanmaya, acma duygularn smrmeye ynelik reklam tasarm yaplmamaldr. Ayrca, eitli aralar kullanlarak, izleyenlerin fark edemeyecekleri biimde bilinaltyla alglanmay salayan reklamlar yaplamaz. Toplumsal sorumluluk ilkesi, reklamlarn rk, ulusal kken, din, cinsiyet ve yaa dayal ayrmclk zerine kurulmamasn gerektirir. Ayrca, hakl bir neden olmakszn korku duygusundan yararlanmaktan, iddet hareketlerine yol ac ya da bunlar destekleyici, yasad

226

davranlar yreklendirici gelerden, batl inanlar smrmekten kanlmaldr. Doruluk ilkesine gre, reklamlar eksik bilgi vererek, anlam karklna yol aarak ya da abartarak tketiciyi dorudan ya da dolayl olarak yanltabilecek ifadeler ve grntler iermemelidir. Bu balamda, rnn yaps, bileimi, retim yntemi ve tarihi, miktar, evreye etkisi, denecek gerek toplam fiyat, deme koullar, onarm ve bakm, telif haklar, resmi tannma ya da onay gibi konularda yanltc bilgi verilmemelidir. Uluslararas Reklam Uygulama Esaslarna gre, reklamlar ortalama reklam izleyicisinin alglama dzeyi ile reklamn tketici zerindeki olas etkisi gz nnde bulunarak hazrlanmaldr. Sat zendirici reklamlarda, reklam yaplan mal veya hizmetlerin satn alnmas halinde mteriye ayrca hediye mal veya hizmetlerin veya ikramiyelerin de verilecei belirtiliyorsa, hediyeli veya ikramiyeli mal veya hizmetlerin piyasa deeri ve bunun uygulanma sresinin aklanmas gerekmektedir. Reklam yaplan mal veya hizmetlere ait belli sayda kupon, etiket, kapak veya benzeri unsurlarn biriktirilip piyango veya ikramiye ekiliine katlma hakkn veren pazarlama tekniklerinin duyurulmas halinde, promosyon sresi, ikramiye ekili sonularnn duyurulu ekli, maln teslimi ile hizmetin yerine getirilme tarihinin aklanmas, ayrca ikramiyelerin taahht edilenden farkl olmamas gerekir. Dorudan sat reklamlarnda ise, reklama konu olan mal veya hizmetin, reklama cevap verenin adresine ulatrlacann belirtilmesi, fonksiyonlarnn ve sat fiyatnn aklanmas, reklama cevap verenin, sat temsilcilerinin adresine getirdikleri mal veya hizmeti geri evirme hakk olduunun belirtilmesi zorunludur. Karlatrma ieren reklamlarda, karlatrmann yanltc olmamas ve drst rekabet ilkelerine uyulmas, dorudan doruya ya da im yoluyla, hibir firmann, organizasyonun, meslein, hibir rnnn ktlenmemesi gerekir.

227

Tankl reklamlarda, gerek olmayan ve tanklna bavurulan kiinin tecrbesine dayanmayan hibir tanklk ya da onay ifadesine yer verilmemeli, hi kimsenin zel mlk, nceden izin alnmadan, bir kiisel onay etkisi yanstacak ekilde grntlenmemelidir. Esaslar, ticari itibardan haksz yararlanmay, taklidi, drst olmayan sat yntemleri kullanmay yasaklamtr. Ayrca, reklamlarn ayt edilmesi gerekmektedir. Buna gre, biimi ve yaynland mecra ne olursa olsun, bir reklamn reklam olduu aka anlalmaldr; bir reklam haber ve yorum geleri ieren bir mecrada yaynlandnda, reklam olduu kolaylkla anlalacak biimde sunulmaldr. Uluslararas Reklam Uygulama Esaslarnda vurgulanan ilkelerden biri de ocuklara ve geerli yasalara gre reit olmayan genlere ynelik reklamlar kapsar. ocuklarn ve genlerin deneyimsizliklerinden ve kolay inanmalarndan yararlanmasn engellemeye ynelik ayrntl dzenlemeler getirir. Reklamlarn, ocuklara ve genlere zihinsel, ahlaki ya da fiziksel zarar verebilecek ifade ve grsel sunumlar iermemesi gerekir. Ayrca, reklamlarn evre alanndaki yasalar ve zdenetim esaslarn olumsuz etkilememesi, olumsuz davran biimlerini onaylayc ve tevik edici nitelikte olmamas gerekir. Reklamlar, tketicilerin evre konusundaki duyarlln ya da bu alandaki olas bilgi eksikliini istismar edecek bir biimde yaplamaz. Uluslararas Reklam Uygulama Esaslarnda belirtilen davran kurallarna uyma sorumluluu reklam verenler, reklamclkla uraan kii ya da reklam ajanslar ile yaynclar, mecralar veya araclarnndr. Bu kategorinin kapsamna giren firma, irket ya da kurumlarda alan ve bir reklamn planlanmasna, yaratlmasna, yaynlanmasna ya da nakledilmesine katkda bulunan herkes, konumunun gerektirdii lde, sz konusu kurallarn gzetilmesini salamakla ykmldr. Hibir reklam veren, reklamc ya da reklam ajans, yaync, mecra ya da aracs, ilgili zdenetim organ tarafndan uygun bulunmayan bir reklam yaynlamamaldr.

228

2. Reklamclk ve Kendini Dzenleme Reklamcln geen yzyln son dnemlerindeki byk geliimi ve dereglasyon politikalaryla bu geliim erevesindeki tartmalar, meslein siyasal alanda savunma meknizmalarn gelitirmesine neden oldu. Reklamclar kendi grlerini benimsetmek ve karlarn korumak iin lobicilik hakknda sahip olduklar bilgi ve uzmanlklarn kendileri iin kullanmaya baladlar (Mattelart, 1991:90). 1910 ylnda ABDde kurulan Associated Advertising Clubs of America, reklamn ilevini savunan ilk rgtt ve reklamcln kt imajna kar kyordu. 1924te ise American Association of Advertising Agencies ilk meslek ahlak kurallarn yaynlad. 1925 ylnda ngilterede kurulan Advertising Association da uluslararas dzeydeki ilk mesleki temsil rgt olan ABDdeki kulplere katld. 1953te Fransada Reklam Dorulama Brosunun (Bureau de Verification de la Publicite) kurulmasyla bir zdenetim organ oluturuldu. 1937 ylnda ise Uluslararas Ticaret Odas reklam uygulamalaryla ilgili ilk kararnameyi kard. Bu kararname, o gnden beri dnya apndaki reklamclk rgtleri iin bavuru kayna durumundadr. Kurallar, bugnk haline gelene kadar eitli dzenlemelere uramtr, ancak doruluk, drstlk, taklit yasa, kyaslama normlar, ocuk ve genlerin korunmas gibi ilkeler zn korumutur. Reklamclk alannda zdisiplin, zdenetim ya da kendini dzenleme gibi kavramlarla ifade edilen deontoloji kurallar devlet otoritesinin denetim politikasna kar bir alternatif olarak ortaya kmtr. (Mattelart, 1991:91). 1962de ngilterede Advertising Association, tketicinin haklarn belirleyen Consumer Protection Acte yant olarak 1980li yllarn sonunda, tm dnyadaki reklamclar tarafndan rnek kabul edilen bir kendini dzenleme sistemi oluturdu. Dernek, kendi Reklam Standartlar ve Uygulamalar Tzn yaymlad (Code of Advertising Standards and Practices). Sistemin idari organ, Advertising Standards Authority bir kendini gzlemleme organyd ve reklam verenlerin ajans araclyla yapt medya harcamalarnn
229

(radyo ve TV hari) yzde 0.1i orannda yaptklar mali katkyla finanse ediliyordu. Bu kurulu, yalnzca basn, sinema, reklam panosu ile ilgilendii iin radyo ve televizyon 1950li yllarda benzer bir resmi kurulu oluturarak grsel iitsel medyay kark bir sistemde ele ald. 1954de kan Television Act ile ticari radyo ve televizyonlar denetleyen bir birim olan Independent Broadcasting Authority (IBA) oluturuldu. ABDde ise reklamclar, 1960lardan itibaren gelien tketici bilinlenmesinin bir sonucu olarak 1971de National Advertising Review Boardu oluturdular. Bu, zdenetim salamak zere kurulan ve medyalarn yer almad ilk ulusal meslek kuruluuydu. Baz medyalar ve kendilerini olduka hassas olarak niteleyen ila ve alkoll ikiler endstrileri de kendi ulusal zdenetim sistemlerine sahiptir. 1949da Almanyada, 1957de Kanadada, 1960l ylarda Arjantin, Belika, rlanda, talya, Hollanda, Gney Afrika ve svire gibi birbirinden ok farkl lkelerde zdenetim sistemleri oluturuldu. 1970li yllarda ise Avusturya, Avustralya, Japonya, Filipinler, Singapur, sve, spanya ve Fransa benzer dzenleme sistemlerine kavutular. Bunlardan en ilgin olan svete reklam faaliyetlerini izlemek iin oluturulan Ombudsman sistemidir. 1971de kurulan ve ne kamuya ne de zel sektre ait olan bu sistem, tketicilerin kendilerinin, tketiciyi koruyan yasalarn uygulanp uygulanmadn denetleyebilmelerini ngryordu. Reklamclk alannda farkl lkelerde oluturulan eitli meslek kurulularnn etik ilkelerine bakldnda bunlarn genel ilkelerden olutuu grlr. Bu ilkeleri yrtecek olan dzenleme sistemlerinin zerklik derecesi ise lkeden lkeye deimektedir. Sz konusu sistemlerin zerklii, finansman tipi ve bamsz kiilerin katlm tarafndan belirlenir. Pek ok lkede, zdenetimin yrmesi ye firmalarn katlmyla gerekleir. Ancak ngilteredeki sistem yelerinin katlmyla deil, bamsz bir gelir kaynayla desteklenmektedir. Meslek dndan yelerin katlm da lkeden lkeye deimektedir. rnein Belikada meslek dndan ye bulunmazken, bu konuda

230

rlandada eitlik ilkesi, ngilterede ise ounluk ilkesi benimsenmitir. Reklamclk alanndaki kendini dzenleme sistemlerinin temel ilevleri; bir iletinin ieriinin ve biiminin denetlenmesi, reklamclarn meslek kurallarna uyup uymadklarnn gzlenmesi, tketicilerden ve rakip firmalardan gelen ikayetlerin aratrlmas, kurallara uymayanlarn uyarlmasdr. Avrupa Birliinin reklam etkinliklerinin kurallarn uyumlatrmaya ynelik projelerini balatt 1975-1978 yllar arasnda meslek ii dayanma glenmitir. 1980de reklamclar, reklam verenler ve dier destek hizmetlerini salayanlar l bir ortaklk oluturdular (European Advertising Tripartite -EAT). Bu almalarda en etkin taraf Avrupa Reklam Ajanslar Birlii (European Association of Advertising Agencies-EAAA) oldu. Dnya zerinde reklam, pazarlama ve medya sorumlularn bir araya getiren ise 1938 ylnda kurulmu olan Uluslararas Reklamclk Dernei (International Advertising Association - IAA) olmutur. IAAnn gnmzde 99 lkede 5000den fazla yesi bulunmaktadr ve dnya apndaki reklam harcamalarnn yzde 98inden sorumludur. Reklamcla kstlamalar getirmeye ynelik etkinliklere kar kmak, reklamclkta eitim programlar oluturmak, ulusal kendi kendini dzenleme sistemlerini tevik etmek gibi hedefleri olan IAA, yelerini etik kurallara, zellikle de ulusal kendi kendini dzenleme kurallar iin temel metin olarak Uluslararas Ticaret Odasnn (ICC) reklamclk uygulamas kurallarna saygl olmaya tevik etmektedir. 3. Trkiyede Reklam Alannda Kendini Dzenleme Trkiyede Gmrk Birliine giri srecinde karlan uyum yasalar, reklamlarn devlet kurumlarnca denetlenmesine olanak salamtr. Bu konuda iki kamu denetim organ vardr. Bunlardan biri Tketicinin Korunmas Hakknda Kanun ile kurulan Sanayi ve Ticaret Bakanl Reklam Kurulu, dieri ise Radyo Televizyon st Kuruludur. Dier yandan, kurallara aykr reklamlarn kamu otoritelerinin denetimine gerek kalmadan reklam veren - reklam ajans - mecra
231

lsnn zdenetimi ile durdurulmas veya dzeltilmesi iin 1994 ylnda Reklam zdenetim Kurulu (RK) kurulmutur. a. Reklam Kurulu Reklam Kurulu, 2003 ylnda kabul edilen. 4822 Sayl Kanun ile Deiik 4077 Sayl Tketicinin Korunmas Hakknda Kanunun 17. Maddesi gerei oluturulmutur. Kurulun amac, ticari reklam ve ilnlarda uyulmas gereken ilkeleri belirlemek, bu ilkeler erevesinde ticari reklam ve ilnlar incelemek ve inceleme sonucuna gre, 16. madde hkmlerine aykr reklam ve ilnlar aya kadar tedbiren durdurma ve/veya durdurma ve/veya ayn yntemle dzeltme ve/veya para cezas vermektir. Yasann 16. Maddesinde ise, ticari reklam ve ilnlarn kanunlara, Reklam Kurulunca belirlenen ilkelere, genel ahlaka, kamu dzenine, kiilik haklarna uygun, drst ve doru olmalar gerektii belirtilmektedir. Yasann 16. maddesine gre, tketiciyi aldatc, yanltc veya onun tecrbe ve bilgi noksanlklarn istismar edici, tketicinin can ve mal gvenliini tehlikeye drc, iddet hareketlerini ve su ilemeyi zendirici, kamu saln bozucu, hastalar, yallar, ocuklar ve zrlleri istismar edici reklam ve ilnlar ve rtl reklam yaplamaz. Ayn ihtiyalar karlayan ya da ayn amaca ynelik rakip mal ve hizmetlerin karlatrmal reklamlar yaplabilir. Reklam veren, ticari reklam veya ilnda yer alan somut iddialar ispatla ykmldr. Reklam verenler, reklamclar ve mecra kurulular bu madde hkmlerine uymakla ykmldrler. Reklam Kurulu kararlar, Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan uygulanmaktadr. Reklam Kurulu, ticari reklam ve ilnlarda uyulmas gereken ilkeleri belirlemede; lke koullarnn yan sra, reklamclk alannda evrensel kabul grm tanm ve kurallar da dikkate almaktadr. Bakanl, Bakann grevlendirecei ilgili Genel Mdr tarafndan yrtlen Reklam Kurulu; eitli kurulularn grevlendirdii 25 yeden oluur. Kurul yelerinin grev sreleri 3 yldr. Kurul, ayda bir defadan az olmamak zere toplanr. Reklam Kurulu kararlar, tketicilerin bilgilendirilmesi, aydnlatlmas ve ekonomik karlarnn korunmas amacyla Reklam Kurulu Bakanlnca aklanr.

232

b. RTKn Reklam Esaslar Radyo ve televizyonlardaki reklamlarn nasl olmas gerektii, 17 Nisan 2003 tarihli Resmi Gazetede yaynlanan Radyo ve Televizyon Yaynlarnn Esas ve Usulleri Hakknda Ynetmelikin 3. blmnde Reklam ve Tele-Alveri Yayn lke ve Esaslar adiyla dzenlenmitir. lkelerde reklam, Bir rn veya hizmetin, alm, satm veya kiralanmasn gelitirmek, bir ama veya dnceyi yaymak veya reklamcnn istedii baka etkileri oluturmak amacyla cret veya benzer bir karlk ile iletim zaman tahsis edilen kamuya ynelik duyurular olarak tanmlanmtr. lkelerle, tele-alveri, haksz rekabete yol ac reklam, yanltc reklam, dorudan sat reklamlar, gizli reklam, bilinalt reklam, sanal reklam, zel tantc-spot reklam, altyaz, logo ve ereve reklam, programl reklam ve sponsorluk konular dzenlenmitir. Ynetmelikle, btn reklam ve tele-alveri yaynlar iin aadaki genel ilkeler getirilmitir. a) Adil ve drst olmaldr. b) Yanltc ve tketicinin karlarna zarar verecek nitelikte olmamaldr. c) nsan onurunu zedeleyici biimde yaplmamaldr. d) Irk, cinsiyet veya milliyet alanlarnda ayrmclk iermemelidir. e) Dini veya siyasi inanlara saldrda bulunmamaldr. f) Trk ve yabanc devlet byklerine, dini kiilere ve dini konulara yer verilmemelidir. g) Kamu sal ve gvenliini zedeleyecek davranlar desteklememelidir. h) evre koruma konusunu zedeleyecek davranlar desteklememelidir. i) Reklamc, programlarn ieriine hibir ekilde mdahalede bulunmamaldr.

233

j) ocuklarn dorudan kullanmadklar veya kullanamayacaklar rn veya hizmetlerin tantlmasnda, ocuklarn yer ald ifade ve grntlere yer verilmemelidir. k) ocuklara ynelik ve iinde ocuklarn kullanld reklamlarda, ocuklarn karlarna zarar verecek unsurlar bulunmamal ve ocuklarn zel duygular gz nnde bulundurulmaldr. l) Haber ve gncel programlar dzenli olarak sunan kiilerin grnt ve seslerine reklamlar ve tele-alverilerde yer verilmemelidir. m) Reklam ve tele-alveri yaynlarnda kullanlacak dil ile ilgili olarak bu Ynetmeliin 5. maddesindeki ilgili hkmler gz nnde tutulmaldr. RTK yayn ilkeleri ile reklam ve tele-alveri kuaklarnn yerletirilmesi konusunda da dzenleme yaplmtr. Buna gre, televizyonlarda reklam ve tele-alveri kuaklarnn yayn oran ile radyolarda reklam kuaklarnn yayn oran bir saatlik yayn ierisinde yzde 20'yi aamaz. Bu oran dahilinde olmak zere program arasna konulan reklam kuaklarnn sresi sekiz dakikay, program iine konulan reklam kuaklarnn sresi alt dakikay aamaz. Program iine yerletirilen reklam ve tele-alveri kuaklar arasnda en az 20 dakika sre bulunmaldr. RTK, reklam yayn esaslarna uymayan kurululara, uyar, zr dileme, program yaynnn durdurulmas, para cezas, yayn durdurma ve yayn izninin iptali cezalar verebilir. Bir programda, yayn ilkelerinden birinin ilk defa ihlal edilmesi nedeniyle, st Kurul tarafndan uyar veya zr dileme karar verilen yayn kuruluunun, bu kararn tebliinden sonra st Kurul tarafndan belirlenen gnde ve usulde zr dilememesi veya ayn programda ayn yayn ilkesinin ikinci kez ihlali halinde, ihlale konu olan programn yayn, bir ila on iki kez arasnda durdurulur. Bu sre iinde programn zel veya tzel kii yapmcs/yapmclar ve varsa sunucusu/sunucular hibir ad altnda baka bir program yapamaz. Yayn durdurulan programlarn yerine ayn yayn kuanda, her defasnda ayn srede ve reklamsz olarak, ilgili kamu kurum ve kurulularna st Kurul tarafndan hazrlattrla234

cak eitim, kltr, trafik, kadn ve ocuk haklar, genlerin fiziksel, ahlaki geliimi, uyuturucu ve zararl alkanlklarla mcadele, Trk dilinin gzel kullanm ve evre eitimi konularnda programlar yaynlanr. Program durdurma cezasna neden olan ihlalin tekrar gereklemesi durumunda ise ulusal dzeyde yayn yapan kurululara, ihlalin arlna gre, yzyirmibe milyar liradan az olmamak kaydyla ikiyzelli milyar liraya kadar para cezas verilir. Yerel, blgesel ve kablo ortamndan yayn yapan kurululara verilecek para cezalar ise kapsadklar alana gre deimektedir. Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanunun 4nc maddesinin ikinci fkrasnn (a), (b) ve (c) bentlerindeki ilkelere aykr yayn yaplmas halinde uyar yaplmaz ve yayn kuruluunun yayn bir ay durdurulur. hlalin tekrar halinde yayn sresiz olarak durdurulur ve yayn lisans ve izni iptal edilir. c. Reklam zdenetim Kurulu ve Etik hlaller Reklam ajanslar, reklam verenler ve reklam mecras kurulularnn bir araya gelerek kurduklar Reklam zdenetim Kurulu (RK), yanltc reklamlarn nlenmesi konusunda almalar yapmaktadr. RK, bu dorultuda, reklam verenlerden Uluslararas Reklam Uygulama Esaslar'na aykr reklamlarn dzeltilmesini ya da yaynlanmamasn istemektedir. Kurul, reklamn ilgili taraflar olarak reklam veren, reklam ajans ve mecra lsnn tketiciye kar toplumsal sorumluluu bulunduunu ve tketiciyi koruma kavramna sahip klmasnn uzun vadede bu lnn karna olduu dncesinden yola kmtr. zdenetim bilincinin yerletirilmesi, reklama olan gveni salayacak ve bundan yine reklamclar yarar salayacaktr. Reklam zdenetim Kurulu, yanltc reklamlarla ilgili tketici ikayetlerini; reklam verenler veya reklam ajanslarnn ticari iletiim ve tantm faaliyetleri dolaysyla birbirleri hakkndaki ikayetlerini; ayrca reklama gven salama amacyla bavuru beklemeksizin Kurul
235

yelerince gndeme getirilen drst ve doru olmayan reklamlar karara balar. Reklam yanltc bulunmusa, dzeltilmesi veya yaynnn durdurulmas nce reklam veren ve reklam ajansndan istenir. Reklam dzeltilmez veya durdurulmazsa, ilgili mecra kurulularna yazyla bilgi verilerek yayndan kaldrlmas istenir. Kurul kararlarnn, kamuoyuna yaplan duyuru ve taahhdn doal sonucunu oluturan balaycl vardr. Bu balaycln geerlilii, taraflarn mesleki ve ticari ahlak deerlerine verecekleri nemle salanr. Triyede Nisan 1994-8 ubat 2007 tarihleri arasnda Reklam zdenetim Kurulu, 986 bavuru dosyasn incelemitir. Bu dosyalardan 485ini rakip firma bavurular oluturmaktadr. 375 bavuru tketicilere ilikin; dierleri ise meslek kurulular, tketici kurulular bavurular ve kurulun kendiliinden ele ald dosyalardr. Kurul, ele ald bavurulardaki reklamlarn 494n Esaslara aykr bulmu, 56 reklamn da bir blmnn Esaslara aykr olduuna karar vermitir. 34 bavuruda taraflar anlat iin kurulun karar vermesi gerekmemitir. Drt bavuru ise halen incelenme aamasndadr. Kurula gelen dosyalarn bavuru konularna bakldnda, en ok doruluk ilkesinin ihlal edilmesinden yaknld grlmektedir. Kurula yaplan ihlal bavurular konularna gre incelendiinde 1351 dosyada, reklamn doruluk ilkesini ihlal ettiine ilikin ikayet says 610dur. kinci olarak, en ok ikayet, 260 bavuru ile reklamda ne srlenlerin kant ya da desteklere dayanmamas ynndeki bavurulardan gelmektedir. Doru olmayan, kantlarla desteklenemeyen reklamlara ilikin ikayetler daha ok, zayflattn iddia eden rnler konusundaki yanltc reklamlarla ilgilidir. Kurulun kararlarna gre, stanbul niversitesi Tp Fakltesi Hastalklar Ana Bilim Dal'ndan alnan raporda, azdan alnan gdalar ve ilalarn, cilde srlen jellerin, bedene sarlan kuaklarn tek balarna zayflatamayaca, sadece diyeti ve egzersizi destekleyici nitelikte olduklar belirtilmektedir. Bu rapor nda, kurul, diyet ve egzersize yani alnan kaloriden fazlasn harcama temeline dayanmadan insanlar zayflattn iddia eden rn reklamlarnn yanltc olduuna karar vermitir.

236

Reklam zdenetim Kurulu Kararlarnn Bavuru Konusuna Gre Dalm (1994-2007)

Kurula gelen Esaslar'a aykr bulunan Esaslara aykr bulunmyan Geri alnan ncelenmekte olan

Temel lkeler Ahlaka Uygunluk Drstlk Doruluk Karlatrmal Reklam Tankl Reklamlar Ktleme Ticari tibardan Haksz Yararlanma Taklit Reklamlarn Ayrt Edilmesi nsan Gvenliine Sayg ocuklar ve Genler

59 45 28 610 60 7 87 20 60 13 8 74

26 11 15 383 38 4 56 12 20 8 5 29

33 34 13 213 18 3 28 8 36 4 3 45 4 1 2 1 10 4 4

Bir bavuru Esaslar'n birden fazla maddesi ile ilgili olabildiinden konu toplam says, dosya toplam saysndan fazladr.

237

Kantlama/ Destekleme Toplumsal Sorumluluk Garantiler evreye likin Tutum TOPLAM

260 17 1 1 1351

159 4

98 13 1

1 771 551 23 6

Kaynak: http://www.rok.org.tr

Ayrca, tketicinin bilgi eksiklii istismar edilerek, rnn sahip olmad bir zelliin reklamlarda var gibi gsterilmesi de yanltc reklamlar kategorisine girmektedir. Bunun yannda, Salk Bakanl'ndan gda diye izin alnan bir rnn ila diye tantlmas yanltc olarak deerlendirilmi, reklama zg makul lde doal abartlarn ise yanltclk kapsamna girmeyeceine karar verilmitir. Kurulun kararna gre, bir rn meydana getiren hammaddeler yzde 100 saf ve doal olmayp kimyasal maddeler de ieriyorsa, bu rn iin saf ve doal tanm kullanlamaz. Ayrca, bir rnn en ok satan marka olduunu iddia eden reklamlarda, iddiay kantlayan objektif veriler olmas artyla, sat miktarnn aklanmas zorunluluu yoktur. Kurula yaplan ikayetlerin 87si ise ktleme konusundadr. Kurul kararlarna gre, reklamlarda rakip rne veya ona ait reklama atfta bulunulabilir, ancak bunun ktleme snrna varmamas gerekir. ikayet konularnn 74 ise ocuklara ynelik reklamlarla ilgilidir. Kurul bu konuda, ocuklara ynelik 900'l hatlarda, fiyatn dakika creti olarak deil, toplam bir telefon grmesi bedeli olarak ocuklarn anlayaca ekilde verilmesini, rn veya hizmetin niteliinin aka anlalacak ekilde belirtilmesini istemitir. Kurula yaplan ikayetlerin 60 ise karlatrmal reklamlarla ilgilidir. Kurul kararlarna gre, bir rnn rakibinden her zaman stn olduunun iddia edilebilmesi iin, bu rnn her koulda rakibinden istisnasz daha iyi olduunun kantlanmas gerekir. Buna gre, rakip rnn kendisi veya ambalaj reklamda gsterilemez. Ayrca,
238

karlatrma yaplan rn dier olarak deil, sradan olarak tanmlanmaldr ve rnle ilgili bir zelliin, rakiplerinden ayrt edici bir zellik olarak verilebilmesi iin dierlerinin reklamda belirtilen zellie sahip olmamas gerekir. Taklit konusunda ise kurula 60 ikayet gelmitir. Kurulun kararlarna gre, rakip iki rne ait reklamlarn ayn reklam platformunu veya konseptini ilemesi bir taklit deildir. Ancak, bu fikri anlatrken kullanlan grsel ve szel unsurlar ayn olmamaldr. Ayrca, ayn sektre ait olmayan iki ayr rn iin kullanlan ayn balk, tketiciyi yanltacak ya da karkla yol aacak biimde taklit kapsamna girmeyebilir. Dier yandan, zerine yllarca yatrm yaplm bir slogan, zellikle ayn sektrden rakip marka iin kullanlrsa hem taklit, hem de Ticari tibardan Haksz Yararlanma Maddeleri'ne girer. Kurul, ok genel ifadelerden oluan balk veya slogann herhangi bir marka tarafndan sahiplenilemeyeceini ve baka bir marka iin kullanlmasnn taklit oluturmayacan da belirtmitir. Kurula yaplan dier ikayetler, drst olmayan, ahlaka uygun olmayan, ticari itibardan haksz yararlanan, ayrt edilemeyen, insan gvenliine sayg ve topluma sorumluluk duymayan reklamlarla ilgilidir. 4. Tartmal Reklam Yntemleri Reklam etii konusundaki tartmalar, bir yandan tketicilerin bilinlenmesi dier yandan da yeni iletiim teknolojilerinin gelimesi ve yeni reklam biimlerinin ortaya kmas olgular nedeniyle bitecek gibi grnmemektedir. Bu konudaki tartmalarn byk bir ounluu reklamn ieriine ya da elektronik iletiim alanlarnda kapladklar sreye ilikindir. Kamuoyu ounlukla drst olmayan, aldatc, cinsellii smren reklamlardan ve zellikle televizyon kanallarnda reklamlara ayrlan srenin fazlalndan yaknmaktadr. Ancak, bu tr yaknmalarda insanlar kendilerine sunulan iletiim ieriinin reklam olduunu bilir ve bunu reklamclk etii erevesinde deerlendirebilirler. zleyicinin kendisine sunulan ieriin, bir rnn ya da hizmetin reklamn yapma amal olduunu bilmesi, bu tr savunucu iletiim
239

mesajlarna temkinli yaklamasna ve bir tr koruyucu zihinsel kalkan oluturmasna neden olabilir. Oysa, kamuoyunda ou zaman birbiriyle kartrlan iki reklam yntemi, izleyiciye geleneksel reklam formatyla ulamad iin tketicinin zihinsel kalkanlarn ie yaramaz hale getirebilmektedir. Bunlar rn yerletirme ve bilinalt reklam uygulamalardr. a. rn Yerletirme ve Program Reklam Ayrmnn Kaybolmas zleyicinin izledii bir film ya da televizyon programnn arasna yerletirilmi reklamlardan sklmas, uzaktan kumanda aletinin icad sayesinde reklam baladnda baka bir kanala gemesi, reklamclk konusundaki olumsuz eletirilerle birletiinde reklamclar yeni stratejiler gelitirmeye zorlamtr. Bunlardan biri, klasik program ak kavramnn deimesi anlamna gelmektedir. Artk program arasna reklam bantlar girmesi yerine, reklamlarn televizyonun tm ieriine, rnein, televizyon dizilerinin, filmlerin, ovlarn, haberlerin iine yaylmas ynnde yntemler gelitirilmektedir. Reklam ve dier programlarn ayr ayr srelerde deil de reklamn program ieriinin doal ak iinde e zamanl olarak verilmesi ynndeki eilimler artmaktadr. Bu da, reklamclarn bir sredir kullandklar, televizyon ve filmlerde rnn grnrln salamaya ynelik rn yerletirme uygulamasnn yaygnlaarak televizyon ieriinin biimini deitirmesi anlamna gelmektedir. rn yerletirme, zellikle Hollywoodda bir sredir kullanlan bir uygulamadr. Sinema filmlerinde senaryoya uyarlanm dolayl reklamlar sayesinde uluslararas markalar, tm dnyaya seslenen, milyonlarca kiiye ulaan, zaplanamayan ve reytingi bilet satlaryla tam olarak llebilen bir reklam olanana kavumaktadr. Birka rnek vermek gerekirse, Tomb Raider filminde filmin kahraman Lara Croft, zaman zaman grntye gelen Ericsson marka bir telsiz kulaklk-mikrofon (headset), Land Rover marka ara kullanr. Film ii reklam sahnelerinden biri de Hayvan Mezarl filminde, olayn getii evin kar tarafnda oturan yal adamn, her frsatta buzdolabndan Budweiser biralar karp masann zerine koymas, ielerdeki mar-

240

ka etiketleri yeterince grntde kalrken zaplanmas mmkn olmayan bir reklamn gereklemesidir. Sinemayla reklamn en ok iie getii rneklerden bir dieri Cast Away filmidir. Tom Hanksin bir FedEx kargo elemann canlandrd film, adeta uzun metrajl bir FedEx Kargo reklam filmi gibidir. 110 milyon dolar bteli Die Another Day adl James Bond filmi ise 120 milyon dolarlk rn yerletirme geliriyle adndan sz ettirir. Bu film iin Bondun dier filmlerinde kulland BMWnin yerini alabilmek iin 20den fazla otomobil firmas yarm, sonuta, filmde 35 milyon dolar deyen Ford firmasnn Aston Martin marka otomobili kullanlmtr. Yine yllarca filmlerinde Rolex marka saat kullanan Pierce Brosnan, bu filmde Omega saat kullanm ve szlemesi gerei kendisiyle yaplan syleilerin fotoraf ekimlerinde bile Omega kol saatini gstermitir. Bond, bu filmde ikisini ve havayolu irketini deitirmenin yannda modacsn da deitirmi ve 300 bin dolarlk deme yapan Brioni Roman Stylen takm elbiselerini giymeye balamtr. Benzer biimde Spielbergin Aznlk Raporu filminde uygulanan rn yerletirmelerin deeri 25 milyon dolar olmutur. Heineken firmas da Kod Ad Klbal filminde kendi biralarnn reklamnn yaplmas iin film irketine 10 milyon dolar deme yapmtr. Bir baka rnek de Mel Gibsonun barolnde yer ald Kadnlar Ne ster? (What Women Want) filmidir. Bir reklamcy canlandran Mel Gibson Niken kadnlarn gzndeki imajn yeniden ele alan reklam filmi zerinde almaktadr. Filmin bir ok karesinde Nike kelimesi getii gibi Nike iin reklam ajansnn hazrlad reklam filmi de gsterilmektedir. Trkiyede, rn yerletirme uygulamalarna yer veren baz yaynlarn televizyonda gsterilmesi rtl reklam saylarak cezalandrlabilmektedir. rnein, Sanayi ve Ticaret Bakanl bnyesindeki Reklam Kurulu, Capella Televizyon Yaynclk A.'ne ait olup Digitrk yayn buketi kapsamnda yayn yapan Salon-1'de, 2005te yaymlanan G.O.R.A adl filmde baz markalara ilikin grnt ve ifadelere yer verilerek markalarn rtl reklamnn yapldn belirledi. Tketicinin Korunmas Hakknda Kanun'a aykr uygulama nedeniyle, Reklam
241

Kurulu, G.O.R.A filminde yedi rnn grntsne yer verilerek rtl reklam yapld gerekesiyle, Capella TV Yaynclk'a 50 bin YTL ceza verdi. Reklam Kurulu, 3 Ocak 2006da yapt toplantda ise, yaynlar veya haberleri srasnda rtl reklam yaptklar gerekesiyle, Number One TV, Show TV, Star TV'ye 100'er bin YTL, NTV ve Akama 50'er bir YTL, Vatana 10 bin YTL, Postaya ise 5 bin YTL ceza kesti. Kurulun, rtl reklam yapld gerekesiyle idari para cezas verdii programlarda rtl reklam yaplan rnler, daha ok programlarn sponsoru olan firmalar oldu. Dizi ve filmlerdeki karakterlerin kullandklar rnlerin marka ve zelliklerinin vurgulanmasyla ierik ve reklam ayrm bulanklamaktadr. Aslnda filmlerde, fotoraflarda, her tr televizyon programnda kullanlan aksesuarlarn gerek rnlere dayanmas, izleyicinin gereklik duygusunu artran bir etki yapar. Ancak, bir eya ile bir rn promosyonu arasndaki fark, filmlerde olduu gibi TV ovlarnda da giderek anlalmas g hale gelmektedir. Reklam ve halkla ilikiler endstrilerinin glenmesiyle birlikte, gazetelerde reklam-haber ayrmnn giderek kaybolmaya balamas, yaynclk alannda da program-reklam ayrmnn giderek belirsizlemesiyle kout gitmektedir. eitli yasa ve etik metinlerine yn veren bu geleneksel ayrmlarn belirsizleme eiliminde, uzaktan kumanda cihaznn geliip tketicinin reklamlar atlayabilme olanann domas da etkili olmutur. Bu durum bir reklam-program iieliine yol am, bir yandan programlar ve haberler iine gizli reklamlar yerletirilirken dier yandan da reklam programlar kurmaca haline getirilmitir. Program oluturan eitli trlerin reklamla sk iliki iine girmesinin bir rnei, Brezilyada ulusal pembe dizi trnn yapm tarzyla btnlemi bir uygulama olan merchandisingdir. Brezilyada, bir metin ve bir grntnn iine tecimsel iletiler sktrarak, dizinin tm alanlarn bir destek unsuruna dntrmeye yarayan ileme merchandising ad verilmektedir. Balangta, yazara, aktre ve teknisyenlere verilen rvetlerle yrtlen gizli reklamcln alanna terk

242

edilen bu uygulama, televizyon kurumu tarafndan, bir yandan snrlar izilirken bir yandan da ona belli bir meruiyet kazandran kesin bir dzenlemeye tabi tutulmu, ancak yasada yalnzca bu tr iletilerin saat 21.00 ile 06.00 arasnda yaymlanabilecei belirtilmitir. Dolaysyla merchandisingin iine serpildii balam, mutlak bir yasal ve etik boluk balam olmaktadr (Mattelart, 1995:205). b. Bilinalt Alglama ve Reklam Reklamclk konusunda ilgi uyandran, ancak zerinde uzlamaya varlamayan tartmal konulardan biri de bilinalt reklamclktr. nsanlarn bir uyaran bilincinde olmadan alglamalarn anlatan bilinalt alglama kavramna dayanan uygulamalar, reklamclk endstrisi tarafndan satlar artrmak iin kullanlmaktadr. nsanlar ayrmnda olmadklar uyaranlarla etkileme tekniklerinin ilk gndeme gelmesi 1957 ylnda James M. Vicarynin zel bir projektr satmaya almasyla gerekleti (Severin ve Tankard, 1994:111). Makinann sinema projektr perdede filmi gsterirken, ayn perdeye her be saniyede bir ve saniyenin 3000de 1i gibi ok ksa srelerde ileti aktrd sylendi. Vicary, New Jerseyde bir sinemada Patlam msr ye, Coca Cola i bilinalt iletilerini gnderdii bir deney yaptn ve sonuta patlam msr satlarnda yzde 57.5, kola satlarnda ise yzde 18.1lik bir art olduunu ne srd. Vicary, bu makine ile insanlarn film ya da program aralarna giren skc reklamlardan kurtulacaklarn, elenceye daha ok zamanlarnn kalacan savunuyordu. Ancak, bilind tekniklerin ktye kullanm potansiyeli iermesi, Vicarynin savlarnn olumsuz tepki uyandrmasna neden oldu. Bilind uyarnn tketim veya siyasal davran etkileme arac olarak kullanlabilecei iddias, aratrma literatrnde tartmal ve kart sonulara yol amaktadr (Mutlu, 1998:67). Bilinalt alglama tartmalarnn reklamclk sektrne kt bir isim vermesi nedeniyle bu konudaki aratrmalarn ou reklamclk sektr tarafndan gerekletirilmitir. Ancak bu konudaki aratrmalarda, farknda olma eiinin tanmlanmasnn gl, de243

ikenlerin denetlenmesi gibi sorunlar bulunmaktadr. Dolaysyla bilinalt alglamayla ilgili aratrma bulgular kark ve kart sonulara yol amaktadr. ou aratrma, bilinaltna ynelen uyarclarn ikna etme srecinde ya ok az etkisi olduunu ya da hi etkisi bulunmadn gstermektedir. Baz aratrma sonular ise bilinalt iletilerin etkili olabileceini ortaya koymaktadr. Bilinalt alglama, bir yandan reklamclk sektrne kt bir n verirken dier yandan tekniin olumlu ynde kullanlabilecei ynnde iddialar da gndeme gelmitir. Bunlardan biri, 1978de ses dalgalaryla bilinalt ileti gndermeyle ilgiliydi. Louisana Metaireden Hal Becker, maazalar hrszlktan korumay amalayan bir sistem gelitirmiti. Drstm, almayacam gibi gizli iletilerin arka plana yerletirildii bu sistemle 6 ay boyunca yaplan deneyde, Becker, maazadaki hrszlklarn parasal deerini ylda 1.6 milyon dolardan 900 bin dolara indirdiini ne srd (Severin ve Tankard, 1994:114). Bilinalt alglama tekniklerinin olumlu ynde de kullanlabilecei iddias zayflama, sigaray brakma, stres ynetimi, baar gdlemesi, bellek gcn artrma gibi konularda gelitirilen programlarn satld bir sektr de yaratmtr. Bilinalt reklamn etkileri konusunda kesin kantlar ortaya konmamasna karn, bilinalt alglatma tekniklerinin kullanm srmektedir. ABDde reklam endstrisi ve medya yapm temsilcileri zerine yaplan bir aratrma, tm deneklerin bu teknikten haberdar olduklarn, yarsnn bu tekniin etkili olduuna inandklarn ortaya koymutur. Baka bir aratrma ise sokaktaki insanlarn bilinalt reklama inanlarnn eitim dzeyiyle ilikili olduunu, eitim dzeyi ykseldike bilinalt reklamn etkililiine inanma orannn arttn gstermitir (Mutlu, 1998:68). Bilinalt alglatma tekniklerini kullanan bilinalt reklamclk, aldatc reklam kategorisine girdii iin bir ok lkede olumsuz tepkiye yol am ve Avustralya, ngiltere ve ABDnin de iinde bulunduu pek ok lkede yasaklanmtr. Uluslararas Reklam Uygulama Esaslarna gre de, drstlk ilkesi uyarnca, eitli aralar kulla244

nlarak, izleyenlerin fark edemeyecekleri biimde bilinaltyla alglanmay salayan reklamlar yaplamaz. Trkiyede Radyo ve Televizyon Yaynlarnn Esas ve Usulleri Hakknda Ynetmelik, bilinalt reklam konusunda, eitli teknik cihazlar vastasyla televizyon yaynlarnda ok ksa sreli grntler kullanarak, izleyicilerin ancak bilinaltyla alglayabilecekleri rn veya hizmetlerin tantlmasna ilikin mesajlar ieren her tr reklam yaynlanamaz hkmn getirmektedir (Madde 15). Bilinalt reklam, zel bir yasayla dzenleme giriimine de konu olmutur. Adana Milletvekili Atilla Baolu 2005 ylnda, tketiciyi bilinalt reklama kar korumak amacyla bir yasa teklifi verdi. Baolu yasa teklifinde, radyo, televizyon, video, ses, film ve her trl benzeri iletiim rnnde bilinalt reklam ve mesajlarn kullanmnn yasaklanmasn, aykr davrananlarn en az 10 yl ar hapis ve 6 milyar YTLden az olmamak zere para cezasna arptrlmasn istedi.

245

246

VI. SANAL UZAY VE ETK 1990l yllardan itibaren iletiim teknolojilerindeki gelimelerin ba dndrc bir hza erimesi enformasyonu ileme, depolama, geri arma ve paylama olanaklarn hzlandran bilgisayarlarn ve internetin yaygnlap gndelik yaamda nemli bir yer tutmaya balamasyla yeni etiksel sorun alanlar ortaya kmtr. Saysal teknolojiler, sanal uzay ad verilen yeni bir iletiimsel uzay oluturdu. Sanal uzay, bilgisayar alarnn ilemleri yannda, bilgisayarl rezervasyon sistemlerinden otomatik vezne sistemlerine ve akll kartlara kadar saysal enformasyon ve iletiim teknolojilerini ieren btn toplumsal etkinlikleri kapsamaktadr. Sanal uzay teknolojilerinin yaylmas ve bu teknolojilere bal toplumsal etkinlik alannn genilemesi, tm teknolojik gelimelerde olduu gibi eitli dzeylerdeki ahlaki sorunlarla yzleilmesini gerektirir. nk sanal uzayn ynetimi konusu, teknolojinin tasarlanaca biimden, bu teknolojiyi kimlerin nasl ve ne kadar kullanacann belirlenmesine kadar deien durumlarda kararlar alnmasn, ahlaki seimler yaplmasn ierir; ve etik meselelerden ayr dnlemez.

A. SANAL UZAY VE NSAN HAKLARI nsan haklarna sayg, gerek gazetecilik etiine ilikin metinlerde gerekse halkla ilikiler ve reklamclk etiine ilikin metinlerde vurgulanan bir ilkedir. Bu ilkenin sanal uzaya da uygulanmas, sanal uzay etiinin oluturulmasnda yol gsterici bir tartma erevesi oluturur. Kimileri sanal uzay, geleneksel kurallara yer vermeyen tamamen yeni bir alan olarak grr ve zgrlk bir gr benimserken, kimileri de sanal uzayn su etkinlikleri iin ngrlmemi frsatlar yarattn ve denetlenmesi gerektiini savunmaktadr. Sanal uzayn kamusal bir politikaya gereksinim duyduunu savunanlar arasnda sk yasal dzenleme ereveleri yerine farkl kendini dzenleme yntemlerini tartanlar da bulunmaktadr.

247

Hamelink (1998), mevcut uluslararas insan haklar rejiminin, sanal uzay konusundaki ahlaki seimlerin zm iin anlaml bir ahlaki ve yasal rehberlik salayp salayamayacan tartr. Hamelinke gre, geleneksel insan haklar kuramlar insan haklar konusunda snrldrlar. Bu kuramlar bireysel haklar zerindeki zel vurgular; zgrlk kavramnn snrl yorumu; eitlik kavramnn snrl anlalmas; snrl yatay etki alan ve kurumsal dnme eksiklii ile nitelenirler. Hamelink, sanal uzayda insan haklarnn sadece bireysel haklar olarak aklanmamas, fakat hem bireysel hem de kolektif haklar olarak tannmas gerektiini belirtir. nsan haklarn zel olarak, ya bir topluluk yesinin haklar ya da topluluun haklar olarak kategorilere yerletirmek bireylerin haklarn gereksiz biimde snrlandrr. Kolektif sanal uzay haberleme talepleri, toplumsal gruplar yararna kamusal iletiime eriimin salanmasn gerektirir. Bu eriim, kadnlar, etnik aznlklar gibi birok toplumsal grup iin ya da sanal uzay haberlemesinden dlanma eilimindeki yoksul topluluklar iin zellikle nemlidir. Topluluklarn eriim hakkna ek olarak, kolektif talepler gelime hakkn ve ortak bilgi kaynaklarnn tannmasn da ierir. Dnya iletiim politikasnda gelime ilkesinin tannmas; iletiim altyapsnn gelimesini, yeterli kaynaklarn salanmasn, bilgi ve becerilerin paylalmasn, ekonomik frsatlarn eitliinin salanmasn gerektirir. Entelektel mlkiyete ilikin kamusal talep, bilgi kaynaklarnn genellikle, bir toplumun sahip olduu ortak bir mal olduunu kabul etmektedir. Dolaysyla, ortak miras olarak bilgi, bilgi endstrilerinin kendine mal etmelerinden korunmaldr. Kolektif talepler ayn zamanda, kltrel kimliin salanmasn, kltrel farklln ve dilsel eitliliin ya da topluluklarn kltrel zerkliinin kabul edilmesini ierir. Hamelinke (1998) gre, enformasyon sermayesi, saysal alara eriimi ve bu alar kullanm salayacak bilgiye sahip olmay, enformasyon kaynaklarn ileme ve kullanma kapasitesini, iletiim ve enformasyon teknolojileri ile finansal aralar kullanmadaki teknik

248

becerileri anlatr. Enformasyon sermayesinin dalm, ulusal ve kresel dzeylerde hayli arpktr. Bu, dnya apnda byyen gelir eitsizlikleriyle yani yoksulluun kresellemesiyle, eitim standartlarnn drlmesiyle, eitim programlarnda eletirel dnmeden ekonomik verimlilik eitimine doru gerekleen deiikliklerle ve hemen her yerde siyasal kurumlarn karlat gven yitimiyle glenmektedir. Sanal uzayda pozitif zgrlk, enformasyon sermayesinin gelimesini destekleyen bu tr sosyo-ekonomik koullarn dzeltilmesi anlamna gelir. Sanal uzayda etik tartmalarnn nemli bir ilkesi de eit yetki vermedir. Eit yetki verme ilkesi, btn insanlarn nemli olduu ve hi kimsenin darda tutulmamas gerektiini anlatr. Oysa, kresel bir Enformasyon Otoyolu sanal uzay projesi, ok sayda insan dlayabilir. Dnyadaki enformasyon ve iletiim teknolojilerinin kullanmna eriimdeki eitsizliklerin giderek artt, ulusal hkmetlerin ya da uluslararas kurulularn bu durumu deitirme ynnde ciddi bir aba gstermedikleri bir ortamda, kresel enformasyon altyapsnn herkesi kapsayabilmesi iin byk kamusal abalar gerekmektedir. Aksi durumda, kresel sper enformasyon otoyolu, ylda 300 dolardan daha azyla yaayan iki milyar insan ya da okuma yazma bilmeyen bir milyardan fazla insan ve okullar olmayan 500 milyon ocuu darda brakacaktr. Ayrca, bilgisayar konusundaki eriim, kullanm ve becerilerle ilgili dezavantajlar deimedike kadnlar da kresel elektronik demokrasiden dlanacak ve sanal gelecekte kendi rollerini tanmlamak iin ok az ansa sahip olacaktr (Hamelink,1998). Kaynaklarna eit yetki veren bir sanal uzay ynetim biimi, gelime yardm, teknoloji transferi, entelektel mlkiyetin korunmas ve uzay ibirlii gibi alanlardaki mevcut siyasal uygulamalar deitirmeyi gerektirir. Bu uygulamalarn hepsi bugnk kresel dzenin siyasal ve toplumsal eitsizliki niteliini glendirmektedir. Deiiklikler, iletiim alanndaki gelime yardmlarnn artrlmasn, ok tarafl ticarette entelektel mlkiyetin korunmas konusundaki koul-

249

larn daha az gl lkelerin ve kk reticilerin lehine yeniden gzden geirilerek dzeltilmesini iermelidir. Sanal uzay etii tartmalarndaki nemli bir ilke de gvenliktir. Ekonomik byme srecinin, giderek daha geni halk gruplarn dlamas, birok batl hkmet ya da baz insan haklar rgtleri tarafndan genellikle gze batan bir insan haklar ihlali olarak alglanmaz. Serbest Pazarn ilemesinin normal aknda Dnya Ticaret rgtnn kurallar ya da IMFnin yapsal ayarlama programlar, toplumsal eitlik ve yoksulluun azaltlmas gibi demokrasinin ekonomik koullarna sinsice zarar vermekte, birok lkede hkmetlerin uluslararas insan haklar ykmllklerini yerine getirme kapasitesini de zayflatmaktadr. Temel toplumsal ve ekonomik haklarn ihmal edilmesi de ifade zgrl ve dernek zgrl gibi sivil ve siyasal haklar andrmaktadr. ada toplumlar, insanlarn toptan ortadan kaldrlma olasln ieren ekolojik felaketlerden endstriyel felaketlere kadar pek ok toplumsal riskle kar karyadr. Telif hakk ihlallerinden elektronik gzetime kadar uzanan sular da insanlarn ahlaki ve fiziksel onuruna ciddi tehditler oluturmaktadr. Bu durumda insan haklar rejiminin, daha geni bir kresel insan gvenlii kavramyla birletirilmesi gerekmektedir (Hamelink, 1998). nsan haklar yalnzca devlet-yurtta ilikisine uygulanmamal, ayn zamanda yurtta-yurtta ilikisine de uygulanarak yatay etki yaratmaldr. nsanlarn enformasyon haklar kamusal olduu kadar zel kurumlarn da mdahalelerinden bamsz olmaldr. fade zgrlnn savunulmas devlet mdahalesinin tesine gemeli ve zel kurumlar da kapsamaldr. fade zgrl hakk, negatif zgrln tesine gemelidir ve pozitif zgr konuma haklarnn tannmasn da iermelidir. fade zgrl, klasik negatif anlamdan daha geni olarak yorumlanrsa, pozitif yorum bu hakkn sadece bir zgrlk olarak deil fakat bir talep hakk olarak tanmlanmasn zorunlu klar. Pozitif bir

250

talep-hakk olarak ifade zgrlnn tannmas, zellikle baz insanlarn seslerinin sistematik olarak dland durumlarda nemlidir. zgrlk ilkesi enformasyonun kontrolne kar koruma sunmaldr. Devlet mdahalesinden korunan zgrln tesinde, bu hak yurttalarn enformasyona eriiminde sorun yaratabilen kstlamalardan korunmay da iermelidir. Hamelink (1998), mevcut uluslararas insan haklar rejiminde kurumsal faktrlerin yokluuna deinerek, tm insanlar yaamlarn etkileyen karar vermeye dahil etmeye ve bu tr katlmlar siyasal alanlarn tesine geniletmeye niyetlenen bir sanal uzay ynetiminden sz etmektedir. Maksimum katlm ve geniletilmi eitlik ilkesi, insanlarn teknoloji ve kltr gibi eski sekinci alanlarda da karar verme srecine katlmasn gerektirir. Sanal uzay etiinde uygulanmas gereken nemli bir ilke de kamusal sorumluluk ilkesidir. Buradaki ciddi engel, giderek hkmetlerin, gl irketleri denetlemek iin dzenleme aralarn genellikle gnll olarak kaybediyor oluudur. Kresel ynetim giderek zel i aktrlerinin alan olmakta, davranlarnn kamusal sorumluluunu kabul etmemek de bu aktrlerin belirleyici zellii haline gelmektedir. Kamusal sorumluluk ilkesi, dnya iletiimindeki ana oyuncular bakalarnn adna verdikleri kararlardan sorumlu tutar. nsanlarn gnlk yaamlarn etkileyen kararlar, enformasyonun kalitesi, kltrel rnlerin eitlilii ya da iletiimlerin gvenlii gibi meselelerde alnr. Karar vericiler artk ne seilmi ne de sorumluluk alan zel kurumlardr. Dnya apnda, toplumsal mlklerin dereglasyonu eilimi, giderek daha geni alandaki toplumsal etkinlii kamusal sorumluluktan, demokratik denetimden ve karar vermeye yurttalarn katlmndan uzaklatrmaktadr. Bu yzden ana sorun, en gl zel oyuncularn kamusal sorumluluunun oluturulmasdr. Bununla birlikte, zel oyuncularn kamusal sorumluluu iin sk kurallarn benimsenmesi, pek yerinde grnmemektedir. Tek etkili nlem, bu oyuncularn mallarn ve hizmetlerini satn alan insanlardan gelebilir. Bu yzden sorumluluun kurumlamas, dnya apnda tketici hareketlerinin kitle251

sel bir hareketliliini ve politizasyonunu gerektirmektedir (Hamelink, 1998 ). Hamelinke (1998) gre, uluslararas insan haklar mevzuat, zayf ve ounlukla uygulanamaz bir dzenleme olarak kalr. Oysa nsan haklar standartlarnn gerek nemi, onlarn uygulanma derecesine bal olacaktr. nsan haklar standartlarnn dnya apnda yerine getirilmemesinin insan haklar rejimine en ciddi meydan okumay yaratt aktr. O halde, rejimin nemi ve geerliliine ilikin en nemli mesele, konan standartlarn uygulanmasdr.

B. HALKIN LETM BEYANNAMES Uluslararas mevzuat altndaki bireysel haklarn tannmasnn bireylerin de grevi olduu fikri Halkn letiim Beyannamesi ile ortaya konmutur. nsanlarn kltrel evrelerine gre sahip olduklar temel haklara ve sorumluluklara eklemlenen beyanname, geleneksel insan haklar rejimine zg zayflklarn bazlarn dzeltme giriimini temsil etmektedir. Dnyann iletiim yaplarnn ve enformasyon aklarnn demokratik ve srdrlebilir bir rgtlenmesini amalayan beyanname, nc Dnya ebekesi (Penang, Malezya), letiim ve nsan Haklar Merkezi (Amsterdam, Hollanda), Kltrel evre Hareketi (ABD), Dnya Topluluk Radyo Yaynclar Dernei (AMARC) ve Dnya Hristiyan letiimi Derneinin giriimleriyle oluturulmutur. Beyanname, sivil aktivizm iin sadece bir referans noktas oluturmaktadr. nsan haklar standartlarnn sanal uzaya uygulanmas ilgililerin aktif sorumluluk almasn gerektirir (Hamelink, 1999). Hareketin temel temalar unlardr: 1. letiim ve nsan haklar: letiim ve enformasyon hizmetleri temel insan haklarna sayg ile ynetilmelidir.

252

2. Kamusal Alan: D uzay ve frekanslar gibi iletiim kaynaklar, halka aittir; onlar kamusal alandr ve zel kiilere tahsis edilmemelidir. 3. Sahiplik: letiim ve enformasyon hizmetleri hkmetler ya da ticari irketler tarafndan tekelletirilmemelidir. 4. Yetkilendirme: Halk, kendi kltrel kimliini korumaya ve kendi iletiimsel kapasitelerini gelitirmeye yetkilidir. 5. Kamusal Sorumluluk: letiim ve enformasyon hizmetleri tedarikileri, ileyilerinin kalitesi iin kamusal sorumluluu kabul etmelidir. Kltrel evrenin, nihai olarak sadece hkmetler ve medya kodamanlar tarafndan biimlendirilmedii, sradan insanlarn da bu biimlendirmede nemli olduu dnldnde, uluslararas insan haklar rejiminin ahlaki rehberlik arac olarak kullanlmas konusunda eletirel bir tartmaya gereksinim vardr. nk her ey son aamada, insanlarn sanal uzayn gelecei iin insani bir ynetimi biimlendirmeyi kendilerinin stlenmesine baldr.

C. UNESCONUN ENFORMASYON ET KONUSUNDAK ALIMALARI letiim alanndaki etik sorunlarla ilgili olarak uluslararas dzeydeki en geni kapsaml almalar UNESCO ats altnda gerekletirilmitir. UNESCO, 1980 Kasmndaki Genel Konferansnda oy birliiyle MacBride Raporunu kabul etti. MacBride raporunun en nemli zelliklerinden biri, temel insan hak ve zgrl olarak benimsenen gerekleri renme hakk ya da bilgiye ulama hakk veya ulalan bilginin bir bakasna iletilmesiyle ilgili olan ulatrma hakkn iererek, sz konusu temel hak ve zgrlkler adna gazeteciyi korumasdr.

253

1980lerden balayarak 1990l yllarda giderek yaygnlaan a iletiimi, iletiim alanndaki etik sorunlarn daha karmak hale gelmesine neden olmutur. UNESCO, enformasyona eriim ve iletiim sreci zerinde kresellemenin etkileri konusundaki uluslararas tartmay tevik etmek amacyla 1997, 1998 ve 2000de INFOetik zerine konferans dzenledi. Birinci Uluslararas Saysal Enformasyonun Etik, Yasal ve Toplumsal Ynleri Kongresi 1997de Monacoda topland. Enformasyon toplumunun etik ve toplumsal ynlerinin nemi konusundaki uluslararas tartmalar zenginletirme amac gden kongre teknik, eitsel, bilimsel ve kltrel evrelerdeki uzmanlar dnya apnda bir araya getirdi. Bu Birinci INFOetik Kongresindeki katlmclarn nerisi zerine, dnya apnda ak bir elektronik tartma forumu oluturuldu. UNESCO INFOetik Sanal Forumu (Unesco Virtual Forum On Infoethics VF-INFOethics), Konstanz niversitesi Enformasyon Bilimi Blm tarafndan tasarlanp ynetildi. Ekim 1997den Nisan 1998e kadar sren forumda birbiriyle ilgili be tartma konusu yer ald: Genel enformasyon etii kavram; enformasyon zenginleri ve enformasyon yoksullar; kamusal ve/veya zel mal olarak enformasyon; sanal uzayda enformasyonun gvenilirlii, sahiplii ve geerlilii; internette mahremiyet, gizlilik, gvenlik, nefret, iddet. Forum, enformasyon etii konusunda genel bir beyanla almtr:
Enformasyon etii, genelde, (internet gibi) yeni enformasyon ve telekomnikasyon teknolojilerinin gelimesi ve uygulanmasndan kaynaklanan eriim eitlii, adalet ve karlkl saygya inanmaya ilikin deerleri iine alan bir almadr. Enformasyon etii felsefe (etik), antropoloji/etnoloji, dilbilim, ekonomi bilimi, hukuk, sosyoloji, siyasal bilim, eitim, din/teoloji, yapay zeka, enformasyon ve bilgisayar bilimi gibi alanlarla ilgilidir. Enformasyon etii, etik sorunlarn giderek kresel bir temelde hem zel/bireysel hem de kamusal/kurumsal ynlerini ierir. Baz kiiler iin, enformasyon etii, ilerleyen kresel enformasyon toplumunda geleneksel sivil davrann yerine saylyor gibidir. UNESCOya gre, enformasyon etii hem geli254

mi hem de gelimekte olan lkelerde zellikle, bilim, eitim, kltr ve genelde sivil toplumla ilgilidir (Kuhlen,1998).

letiimle ilgili konularda genellikle olduu gibi, VF-INFOetik, yant vermekten ok yeni sorular ortaya att. Ancak, UNESCO iinde ve dnda btn dzeylerde enformasyon etiinin tartlmasna gereksinim olduu konusunda birleildi. kinci Uluslararas Sanal Uzayn Etik, Yasal ve Toplumsal Meydan Okumalar Kongresi ise 1-3 Ekim 1998de Monaco Prensliinde, Monte Carloda topland. Kongrede telekomnikasyon, enformasyon, bilgisayar bilimi, sosyal bilimler ve felsefe uzmanlar kresellemeyi ve sanal uzayda kamusal alan ve ok dillilik, sanal uzayda mahremiyet, gizlilik ve gvenlik konularn tarttlar. Yaratc ok dilli ierik ve enformasyona ve iletiim aralarna evrensel eriim gelitirilirken etik ynlerin ve ilkelerin gelitirilmesi ve korunmasnn sanal uzaya adil eriim iin merkezi bir nem tad vurguland. nc Uluslararas Sanal Uzayn Etik, Yasal ve Toplumsal Meydan Okumalar Kongresi ise 2000 ylnda Pariste dzenlendi. Kongrede, adil kullanm ve eriim meseleleri grld. Ayn zamanda gelimekte olan lkeler iin telif hakk muafiyetleri, ifade zgrl ve mahremiyet konular da daha geni bir erevede tartld. UNESCO Bilim ve Teknoloji etii konusunda Dnya Komisyonu ( The UNESCO World Commission on the Ethics of Science and Technology - COMEST), Enformasyon Toplumunun Etii konusunda 2001de bir rapor yaynlayan bir alt komite kurdu. Komite, bireysel zgrlk ve toplumsal sorumluluk, enformasyon toplumunda toplumsal dlama ve insani deerler gibi konularla ilgilendi. Komitenin almalar sonucu, saysal blnme yerine, nasl kuaklar arasnda bilgi gedikleri varsa ayn kuak iindeki kiiler arasnda da bilgi gedikleri olduu ortaya kt. Gerekten saysal dnyada ve onun dnda yaayan insanlar arasnda giderek byyen farkllklar vardr. Dnyada hl 1-2 milyar insan bilgisayar kullanmak bir yana, bir telefon grmesini bile yapamaz durumdadr (Darryl, 2005).

255

4 Aralk 2003teki nc COMEST toplantsnda, eitli lkelerden gelen bilimden sorumlu bakanlar, elektronik veri tabanlarnn kullanmnda olduu kadar Internette de grece dk temsili olan lkelerin dilsel kltrel eitliliini salamada temel olan saysal teknolojiler zerinde younlalmasn nerdiler. Bylece enformasyon toplumu, kltrel eitliliin bilgisini geniletmek ve tutmak iin kullanlabilecekti. Bakanlar, hkmetlerinin blge lkeleri iin zerklik ve maliyet indirimi iin alarak yazlm retiminde ve kullanmndaki art destekleyeceini belirttiler. Dk maliyetli kiisel bilgisayar retimi iin alternatifler aratrma amacyla kurulan ulusal ve blgesel aratrma gruplar da blgesel ibirlii projelerinin yerine getirilmesi kadar bu tr bilgisayar kullanmlarnn evrenselletirilmesini amaladlar. UNESCO konferanslarnda genel olarak, artan kreselleme karsnda iletiim ve enformasyon sektrlerinde kapsayc ve tutarl etik ilkelerin oluturulmas desteklendi. Medya profesyonelleri, enformasyon reticileri, kullanclar ve servis salayclar arasnda ifade zgrlne tam saygnn salanmas, gnlllk, z denetim, mesleki ve etik ilkelerin benimsenmesi ve tanmlanmas konusunda politika gelitirilmesi iin alld. UNESCO Genel Konferans, 32. oturumunda (30 Eyll-17 Ekim 2003) zellikle kamusal alanda ok dilliliin, enformasyona ve bilgiye adaletli eriimin gelitirilmesinin nemini vurgulad. UNESCOnun kresel enformasyon alarnda enformasyona eriimi, ok dillilii ve kltrel eitlilii tevik etmede liderlik rol olmas gerektii inancn tekrarlad. Konferansta ok Dilliliin Kullanm ve Sanal Uzaya Evrensel Eriimin Gelitirilmesine ilikin neri (Recommendation concerning the Promotion and Use of Multilingualism and Universal Access to Cyberspace) benimsendi. Saysal kaynaklara ve hizmetlere evrensel eriimi besleyen ve onlarn kltrel ve dilsel eitliliklerini korumalarn kolaylatran nlemler alan bu neri araclyla UNESCO, yelerini enformasyona adil

256

eriimi desteklemeye ve ok kltrl bir enformasyon toplumunun geliimini ilerletmeye tevik etmektedir. UNESCO ayn zamanda Enformasyon Toplumu Dnya Zirvesinde (WSIS, Genova 10-12 Aralk 2003; ve Tunus 16-18 Kasm 2005) eitli zmler nermitir. Zirvelerde, saysal eitsizlik, bilgi ekonomisi ve binyl gelime aralarn ilerletmek iin enformasyon teknolojisinin kullanm gibi temalar zerinde durulmutur.

D. SANAL UZAYDA ETK KODLARI Sanal uzaydaki etkinlikler iin bilgisayar ve internet kullanmndan biliim alanndaki uygulamalara kadar ok eitli etik kodlar gelitirilmitir. Berleur (1998) 15 kural ve kod dokmann incelemekte ve kendini dzenleme olarak adlandrlan dokmanlarn eitliliini gstermektedir. Sz konusu dokmanlar temalarna gre snflandran Berleur, iki ana sonuca dikkati ekmektedir. Birincisi, etik meselelerde genel bir anlama vardr. Etik konular ya teknik aralar tarafndan ya da kendini dzenleme ve ksmen yasalar tarafndan ierilmektedir. Mahremiyet; bilgisayar suu, entelektel mlkiyet hakk, telif hakk, marka, patent; zgr konuma, enformasyon ve iletiim hakk; nefret beyanna, rkla ve mezhepilie kar sava; pornografik, illegal, gvenilmez ya da zararl materyal gibi konular zerinde younlalmaktadr. kincisi, bu meselelerin zlme biiminde, en azndan yaklamlarda aklk kazanan etik seimler vardr. Szck etiketlendirmelerini ve etiketlerin imzalanmasnn ltn kim koyacaktr? Filtreleme ltn kim oluturacaktr? Teknik aralarla ilgili olarak ortaya atlan bu tr sorular, toplumsal ve etik seimlerle ilgilidir. Dolaysyla toplumsal diyalog, kltrel diyalog, toplumsal sorumluluk gibi kavramlarn kreselleme anda insani alar yaratacak eylemlerin n plannda yer almas gerekmektedir.

257

Sanal uzay etii, bilgisayar yazlmlarndan bilgisayarn kullanm biimlerine, e-posta iletiiminden web sayfalarnn uyulmasnda dikkat edilecek kurallara dein ok eitli etik kodlar iinde barndrmaktadr. 1. Bilgisayar Etii Bilgisayarlarn gelimesi ve internetin yaygnlamasyla yeni bir etikten sz edilmeye balanmtr. Net ahlak ksaca Netiquette ad verilen kurallar gelitirilerek, bilgisayarlarn ve internetin kullanmnda dikkat edilmesi uyulmas gereken davran kodlar belirlenmeye allmaktadr. Computer Ethics Instituteye (Bilgisayar Etik Enstits) dayanlarak hazrlanan aadaki on emir netiquettein temelini oluturur niteliktedir: Bilgisayar baka insanlara zarar vermek iin kullanmayn. Baka insanlarn dosyalarna burnunuzu sokmayn. Bilgisayar yalan bilgiyi yaymak iin kullanmayn. Baka insanlarn bilgisayar kaynaklarn izin almadan kullanmayn. Yazdnz programn sosyal hayata etkilerini dikkate aln. Baka insanlarn bilgisayar almalarna karmayn. Bilgisayar hrszlk yapmak iin kullanmayn. Bedelini demediiniz yazlm kopyalamayn ya da kullanmayn. Baka insanlarn entelektel bilgilerini kendinize mal etmeyin. Bilgisayar sayg duyulacak, hakknda bahsedilecek eyler iin kullann.

258

2. E-Posta Etii nternet konusundaki bir dier etik alan ise elektronik postalardr. Bu konuda zerinde durulan etik sorunlar ise zincir iletilere yant vererek zincirin uzamasna neden olmak, e-posta almay beklemeyen kiilere ticari amala e-posta gndermek, gnderilen bir e-postay sahibinden izin almadan genele ak ortamlara [rnein tartma gruplar] gndermek, e-postada kullanlan her trl alnt iin telif hakk kurallarna saygl olarak ilgili referanslar belirtmek, mesajlama listesinden kma talebinde bulunan bir kiiyi listeden kartmay ihmal etmemek gibi konular zerinde younlamaktadr. 3. nternet Eriim Kurallar nternet iletiim kurallar; bakalarna kar sayg, biimsel zen ve ierikle ilgili zen konularnda younlamaktadr. Kimliini saklayabileceini umarak gerek yaamda benimsenmeyen davranlar sergilememek; saygl olmak; duygusal ynden rahatsz edici iletilerin yaylmasna olanak vermemek; geerli bir gereke olmadan kimliini gizlememek; gereksiz yere byk harfler ile yazmaktan, sk sk zel simgeler kullanmaktan, esprili ya da alayc anlatmlardan kanmak; gnderilen eklerin virus tamamasna zen gstermek; bakalarnn veri kaynaklarn, dncelerini ve yazlmlarn sahiplenmemek; kiilik haklarna ve zel yaama sayg gstermek gibi kurallara uyulmas istenmektedir. Ayrca, internet ortamnn salad olanaklar her trl sahtekarlk, yolsuzluk, dolandrclk ya da hrszlk gibi kt amala kullanmamak da gerekmektedir. 4. Web Etii Web etii konusunda dikkat edilmesi gereken noktalar ise, web sitelerinde dorudan byk resim dosyalarn sergilememek, bakasnn sitesine link verilecekse nezaket asndan ilgili kiiye bilgi vermek, web sayfalarnn sadece metinden oluan versiyonlarn da sergilemek, eklenen grsel ya da ses malzemelerinin yanna dosya bykln yazmak, e-posta adresi ve son gncelleme tarihini not etmek erevesinde ele alnmaktadr. Ayrca, bakalarnn entelektel hakla259

rna zarar verici materyali ieren web sitelerini ziyaret etmemek, gvenilmeyen web sitelerinden al veri yapmamak, ocuklara zararl ya da pornografik materyal ieren web sitelerini ziyaret etmemek de uyulmas gereken kurallar arasnda yer almaktadr. 5. Biliim Meslei Ahlak lkeleri Biliim Meslei Ahlak lkeleri Belgesi, 1998 ylnda kurulan Etik alma Grubu tarafndan gelitirilmi, daha sonra Trkiye Biliim Vakf Yrtme ve Ynetim Kurullarnn onay ile kamuoyuna duyurulmutur. lkeler, her biliimcinin mesleinin gereklerini yerine getirirken, toplumun ve bireylerin gvenliini, saln ve esenliini gzetmesi, adil, drst ve gvenilir olup, tm insanlara kar hibir ayrm gzetmeksizin eit davranmas ve insanlarn zel yaamna, saygnlna ve iyelik haklarna sayg gstermesi zerine kurulmutur. Bu ilkelere gre, biliimci, mesleiyle ilgili her trl davran, alma ve ilikilerinde en yksek ahlaki deerler dorultusunda hareket etmeli ve sorumluluk stlenmelidir. zel bilgilerin gizliliine zen gstermek, drst olmayan ilere bulatndan kuku duyduu kii ve kurumlarla ibirlii yapmamak, komisyon, pay, prim tekliflerini ve maddi yardmlar geri evirmek gibi kurallara uymaldr. Ahlak ilkelerine gre, biliimcinin, teknik yeterliliini gelitirmek, mesleki eletirilere ak olmak, hatalarn kabul etmek gibi bireysel ykmllklerinin yannda toplumsal ykmllkleri de vardr. Buna gre biliimci, toplumun esenlii, sal ve gvenliine uygun kararlar almadaki sorumluluunu kabul eder ve toplumu ve evreyi tehlikeye sokacak etkenleri gizlemez, duyulmasna alr. Ahlak ilkelerinde, biliimcinin rn ve hizmetle ilgili ykmllkleri, meslektalar ve i arkadalaryla ilgili ykmllkleri, yneticilikle ilgili ykmllkleri ile iveren ve mterilerle ilgili ykmllkleri de ayrntl olarak dzenlenmitir.

260

E. YEN LETM TEKNOLOJLER VE GAZETECLK ET Gazeteciler, enformasyon toplumunun merkezindeki medya rnlerinin ounun reticisidirler. yi eitimli, etik sorumluluklardan haberdar ve i gvenceleri olduu takdirde yeni enformasyon hizmetlerini gelitirmeye yardm edecek asli bir rol oynayabileceklerdir (White, 1999:167). Geleneksel kitle medyas kltrnn byk bir blm, misyon ideasna ve bir kamu grevi olarak enformasyonun salanmasna dayanr. Bilgilendirme misyonu ve medya rgtlerinin haber hizmetlerinden para kazanma istei arasnda ak bir ayrm srdrme gereksinimi her zaman olduu gibi sanal uzayda da geerlidir. Whitea (1999:168) gre, on-line enformasyon iinde baarnn anahtar, kaliteli enformasyonun salanmas olacaktr. Yani, endstri apndaki kurallara; gvenilirlik, kesinlik ve profesyonel ierik gereksinimine sayg duyacak gazetecilerin eitilme standartlarnn belirlenmesine acil bir gereksinim vardr. letiim teknolojilerinin gelimesiyle ses, video ve veri iletiiminin tek bir kaynakta, tek bir vericide ve tek bir alcda birlemesi olarak tanmlanabilen saysal yndeme yannda, geleneksel olarak ayr olan endstrilerin yeni medyaya bal olarak bir araya gelmesini anlatan sektrel yndeme eilimleri gazetecilik meslei zerinde nemli etkiler yapmtr. Bilgisayarlarn enformasyonu depolama, tekrar arma ve kullanma tekniklerini gelitirmesi gazetecilerin ilerini kolaylatrc yenilikler getirmitir. Ancak, bu teknolojiler umulan lde ie yaramam, ayrca yeni baz sorunlara neden olmutur. Bilgisayar kkenli veriler, ou muhabirin haber toplamada kulland kaynaklar artrm, bununla birlikte elektronik kaytlara ulamann zor, bktrc ve bazen de yasal olarak tmyle olanaksz hale gelmesinin yolunu amtr. Her eyden nce elektronik bir ortamda kaytlarn imha edilmesi, ok daha kolaydr. Ayrca, elektronik veri tabanlarnn gelitirilmesi, enformasyonun daha ok denetlenmesi iin bir mazeret oluturmaktadr.

261

Medyada younlamayla birlikte yeni iletiim teknolojilerinin kullanmnn gazetecilik meslei zerindeki en nemli etkisi, gazetecilik pratiklerini dntrmesidir. Yeni medya endstrilerinde habercilik iinin yapl ve rgtlenii, geleneksel gazetecilik pratiklerinden byk lde farkldr. Belseyin (1998:4) belirttii gibi, Byle bir endstride medya iileri dier iilere benzer. Bir i bulma, i gvenlii, alma koullar, gelecek beklentisi ve tamamen hakl olarak kiisel doyumla ilgilenirler. zerlerindeki i basklar srmektedir: i ynetimi (line management), kltme (downsizing), hnersizletirme (stenografi gerekmez) ve yeniden hnerliletirme (Windows ve PageMaker gerekir). Teknolojinin ve buna bal olarak i rgtlenmesinin neden olduu hnersizletirme (deskilling) ve yeniden hnerliletirme (reskilling) sreleri, gazetecinin geleneksel i yapma pratiklerinin sorgulanmasna yol amtr. Gazetecilerin hnersizletirilmesi srecinde, Hardtn da belirttii gibi, haber retimi artk profesyonel mdahale gerektirmemektedir, sadece bilgisayar okuryazar olan ve analitik yetenekler uygulamaktan ok enformasyonu paketlemeye daha yatkn olan ucuz bir i gc tarafndan yaplabilmektedir. (akt. Iggers, 1998:77). Dier yandan, artan i basks, zellikle 24 saat haber servisinin balamasnn ve internetin yaygnlnn elik ettii enformasyon arl yznden denetlemeyi ngren etik kurallar ihmal edilebilmektedir. Yeniden hnerletirme eilimi, oklu hner gerektirmekte, bu da gazetecilik mesleinin yakn geleceini tehdit eder grnmektedir. Michael Bromleyin ne srd gibi, ok hnerlilik, bazlarn giriimci editrler olarak hnerlendirerek fakat dierlerini makinenin elleri statsne ve bilgisayarn genilemesine indirgemekle hnersizletirerek gazeteciliin nihai paralanmas potansiyelini ierir. (akt. Keeble, 2004:5). Haber kurulularnn endstrilemesi gazetecilerin etkinliini paralamaktadr. Bu srete habercilik ii rgtlenmesinde szl (ve resimli) medya teknisyenleri olarak birka istihdam dzeyi

262

geliebilir, bununla birlikte, bunlarn hi biri aslnda geleneksel anlamda gazeteci olmayacaktr. oklu hnerlendirme taleplerinin ulusal bir lekte, standartlarda bir dmeye gtrmekte olduu ynndeki kayglar da artmaktadr. ngilterenin en popler web sitelerinden biri nme.comun editr Anthony Thorntona gre, imdi gazetecinin online gazetecilii etkili bir biimde icra etmesi iin bir yazar, alt-editr, tasarmc, fotoraf, kameraman, editr, teknisyen ve radyo sunucusu olmaya ihtiyac vardr. (Keeble, 2004:12). Gnmzde internet eriimi olan biri kendi medya iletmesini kurabileceinden, bunun endstriyi bir deprofesyonelizme gtrecei ynndeki korkular da artmaktadr. Teknolojik yenilikler, medyadaki younlama eilimleri ve sahiplik basklaryla birleince, basn zgrl de sorunsal haline gelmektedir. Bu srete Nick Cohen, basn patronlarnn roln yle yorumlamaktadr:
Basn zgrl, bu centilmenlerin istediklerini yapma zgrl demektir. Onlar ve onlarn televizyondaki karlklar, gazetecilii, muhabirleri uzman bilgiyi gelitirmeye tevik eden bir iten, en stte fazla para alan birka mdrn, ke yazarnn ve haber yayncsnn altnda gndelikle alan, bask altnda ve genellikle cahil serflerin bulunduu feodal bir sisteme dntrmektedir (akt. Keeble, 2004:114).

Medyann yeniden yaplanmas geleneksel profesyonel rgt yaplarnn hzla deimesi anlamna gelir. Yaynclar, yaymclar, kablo irketleri, telefon irketleri ve film yapm rgtleri kendi pozisyonlarn yeniden deerlendirmek zorunda kalmaktadr. Ayn durum, sektrdeki alanlar temsil eden sendikalar ve meslek rgtleri iin de geerlidir. Sanal uzayda ii-iveren ilikilerinin yeni erevesi henz netlemi deildir. Acil zm bekleyen sorunlardan biri, endstrinin medyadaki ou bunaltc ve belirsiz koullarda alan yeni iiler kua ile nasl baa kaca olacaktr. Serbest zamanl (freelance) etkinlik, gazeteciliin en hzl byyen sektrdr. Bu gazetecilerin ou uzaktan
263

alma (teleworking) ann ncleridir (White, 1999:170). Medya irketleri genellikle serbest alan gazetecilerle i szlemesi yapmay daha ucuz bulurlar. Bu gazetecilerin ok az toplumsal haklar vardr. Ayrca, uzaktan alma, ofis alan, sigorta ve dier yapsal genel giderlerin maliyetlerini azaltr. Bu maliyetlerin ou apartmanlarnda ya da evlerinde bir mekn ayran alanlara yklenir. Uzaktan almann gerektirdii teknoloji, iverenlerin insanlarn altklar zamanlar ve onlarn performans dzeylerini denetlemelerine de olanak salar. Sonu olarak, uzaktan alanlar youn i ykn stlenmek zorunda kalabileceklerdir. Bir baka deyile, ofis disiplini iten gelen toplumsal etkileimin yararlar olmakszn srmektedir (White, 1999:171). Evde tam zamanl uzaktan alma ok yaltc olabilir ve alanlar toplumsal etkileim iin ve ortak meseleleri konumak iin meslektalaryla buluma gereksinimi duyarlar. Ancak, sendikalama byle bir evrede ok zordur; iverenin bak asndan ise baka bir avantajdr. Dolaysyla, dzenlenmemi bir dnyada uzaktan alma, yaltma ve smrye neden olur; nk teknolojik gelime, deerden bamsz deildir. Sanal uzayda gazetecilerin ve gei periyodunda aksamann en aryla yzyze gelenlerin, mesleklerini yrtebilmeleri iin yeterli bir toplumsal korumaya gereksinimleri vardr. Keeble ise, ortak pazarln merkezden uzaklamasnn artmas yannda, gazetecilerin ileri, cretleri ve koullar zerindeki ynetsel saldrnn haber merkezlerinde dalkavukluk ve konformizm korkusuna gtrebileceine iaret etmektedir. ABDli medya kuramcs, John C. Merrillin belirttii gibi, gazeteci, kendi yaratcln uygulamak iin kendisinde giderek azalan gd, cesaretlendirme ya da ans buluyor; rgtnn giderek daha ok zaman ve aba gerektirdiini biliyor. Uyum salyor ya da sknt ekiyor. Genellikle de uyum salyor. (akt. Keeble, 2004:6). Yeni teknolojiler, gazetecilerin haber toplama pratiklerinde de deiikliklere neden olmu; bilgisayar alar haberi yaymann yeni bir arac olarak ortaya karken, ayn zamanda gazeteciler iin de nemli bir haber kayna haline gelmitir. Gazetecilerin, haber kayna olarak

264

internete fazla bel balamalarnn getirdii bir tehlike ise intihal ynndeki ayartclarn artmasdr. nternet ortamnda yzlerce haber ve fotoraf sitesine ulalarak kes/kopyala/yaptr komutlaryla, baka sitelere ait haber ve grnt materyalleri alnabilmektedir. Bu durum bir yandan haber sitelerinin nicelik olarak artarken, nitelik farklarnn giderek azald, ayn haberin yzlerce sitede kopyaland bir ortam yaratmakta dier yandan da fikri mlkiyet konusunu gndeme getirmektedir. 17. yzyl sonunda Fransada temelleri atlan ve doal haklar kuramnn mantksal bir sonucu olarak gelitirilen fikri mlkiyet kavram, gnmzde dnyann eitli lkelerinde geni bir biimde kullanlmakta, fikri mlkiyete konu olan yaratc rnlerin kapsam da giderek gelimektedir. Buna karlk habercilik alannda fikri mlkiyet en ok ihlal edilen hak olmaktadr. Mevcut hukuki durumun, hzla deien yeni teknolojilerin kolaylatrd fikri mlkiyet ihlallerini nlemede ayn hzla yeni dzenlemeler getirememesi, fikri mlkiyet ve intihal alanndaki sorunlarn bymesine neden olmaktadr. Haber telifi konusunda rnek oluturabilecek bir hukuksal sorun Fransz Haber Ajans AFP ile Google News arasnda ortaya kmtr. AFP, kendi haberlerini telif hakk demeden internette yaynlad iddiasyla Google Newsa 17.5 milyon dolarlk tazminat davas at. Gnde 4 bin 500 haber kaynan tarayarak bu mecralardaki haberleri internete tayan Google News haber ieriini ifrelememektedir. Haber anlamas olmayan ancak haber kopyalamak isteyen biri, kopyala-yaptr yntemiyle, bu siteden kolaylkla ierik ve fotoraf alabilmektedir. AFP, Google News sayfasnn verdii haberlerin abonelere gnderilen bltenlerden hibir fark olmadn savunurken, Google News sitesinin haber editr altrmadan, haberleri otomatik olarak ekmesi nedeniyle telif anlamas olmayan ierii ayklayamadn ne srmektedir. Davada ilgin olan bir konu da AFPnin arama motorlarn engelleyen zel bir korumas bulunduundan Google Newsn AFP haberlerini AFPnin sitesinden deil, onun abonelerinin web sitelerinden alarak, telif hakk denmemi ierii dolayl olarak internete karmasdr. ABD Anayasa Mahkemesi, internet henz ortaya kmadan nce ald 1985 tarihli bir kararda,
265

bir haberin zn oluturan blmn alnmasnn, alma anlamna geleceine karar vermiti. Buna gre, bir haberin tmnn alnmasna gerek olmadan, telif cezas verilebilmektedir. AFP, balk ve spot ksmlarnn haberin z olduunu ve Googlen bunlar yaynladn savunmakta, Associated Press haber ajans da haber teliflerini savunarak AFPye destek vermektedir (NTV, 23 Mart 2005). ntihal, teknolojinin gelimesiyle ortaya kan bir olgu deildir, teknoloji yalnzca kolaylk salamaktadr. ntihal konusunda, Basn Konseyinin Basn Meslek lkeleri, Bir basn organnn datm sreci tamamlanmadan o basn organnn zel abalarla gerekletirdii rn, bir baka basn organ tarafndan kendi rnym gibi kamuoyuna sunulamaz. Ajanslardan alnan zel rnlerin kaynann belirtilmesine zen gsterilir (md.8) kuraln getirmitir. Trkiye Gazeteciler Cemiyetinin Gazetecinin Hak ve Sorumluluklar Bildirgesinde de Gazeteci, bata ajans haberleri olmak zere, bir meslektann ve herhangi bir yaynn sunduu bilgileri kullandnda mutlaka kayna belirtmelidir ifadesi yer almaktadr. Buna karlk bir baka haber kuruluunun haberini kendi haberi gibi kullanma, Trk basnnda ok sk rastlanan bir durumdur. zellikle haber ajanslarndan alnan haberlerde ou zaman kaynak belirtilmemekte, etik ilkelere bavurulmas zaman zaman zel haberlerde gndeme gelmektedir. rnein, Basn Konseyi, inceledii ikayetlerden birinde, Hrriyetin zel haberini kaynak kullanmadan yaynlayan Postann "Uyarlmasna" karar verdi. Hrriyet Muhabiri Sibel Arna, Basn Konseyi'ne yapt bavuruda, Hrriyetin Pazar ilavesinde 1 Mays 2005 tarihinde yaynlanan Yaman Korayla ilgili haber-rportajnn Postada 5 Haziran 2005 tarihinde kaynak belirtilmeden ve imzas kullanlmadan yaynlandn ne srd. Konsey, Postann intihal yapt ve Basn Meslek lkeleri'nin "Gazeteci grevini, tad sfatn saygnlna glge drebilecek yntem ve tutumlarla yapmaktan saknr" ierikli 12. maddesinin ihlal edildii sonucuna vard. ntihal konusundaki en ciddi almalar ise ada Gazeteciler Dernei tarafndan yaplmtr. Dernein, Gazetecilik ve Ahlak (2003)

266

baln tayan 16. Olaan Genel Kuruluna sunulan Onur Kurulu alma Raporu, intihali belgeleriyle ortaya koymaktadr. ntihalin artmasnda internetin salad kolaylklar kadar medya kurulularnn uyguladklar havuz sisteminin de etkisi vardr. Havuz sistemi bir yandan istihdam daraltrken, dier yandan haberin btnlnn paralanarak yeniden kurulmasna neden olmaktadr. Geleneksel haber pratiinde muhabir gidip olay izler ve haber haline getirir, yanndaki foto muhabiri de olayn resmini eker ve btnlkl bir haber oluturulur. Havuz sisteminde ise haber havuzdan alnr, bir dierinden grnt eklenir, bunlar saysal ortamda kurgulanp eletirilir ve btnln yitiren haber masada kurgulanan bir nesneye dnr. Bylece haber, kendisini retenden bamsz, kimsenin sahip olmad, yabanclam bir nitelie brnr. Artk bir muhabirin hazrlad, ona ait bir haber olmaktan km, kolektif bir kurguya dnmtr. Webde yer alan haberlere ilikin bir baka etik sorun ise, haberde yer alan kiilere ilikindir. Haberlerin web sayfalarnda yer almad gnlerde insanlarn yaadklar talihsiz olaylar gazete arivlerinde kalr, zamanla unutulurdu. Ancak, gnmzde Google, Yahoo gibi arama motorlar sayesinde eskiden sadece gazete arivlerinde tozlanan haberlere annda ulama olana bulunmaktadr. Bu durum ise gazetecilere yeni bir ykmllk getirmektedir. Gazeteciler, yazdklar her enformasyonun ilgili kiilerin tm yaamlar boyunca her an her yerde karlarna kabileceini dnerek davranmak durumundadr. Yazdklar haberlere konu olan kiilerin durumlarnda bir deiiklik olduunda ya da bir yanllk olduu ortaya ktnda bunun mutlaka ana habere eklenmesi gerekmektedir. Bu konuda Hrriyet, gazetede kullanlan haberlerde ad geen kiiler eer isterlerse, daha sonra yaanan gelimeleri, rnein beraat karar, mahkumiyet ya da benzeri yaamsal bilgileri, haberlerin altna nemli Not balyla ekleme karar almtr. Bunun yan sra internet, muhabirlerin marjinalletirilmi birok gruba eriimini kolaylatrarak ve kaynak stratejilerini uluslararas
267

hale getirerek kaynaklarn geniletilmesi olanan sunmaktadr. Ancak, gazetecilerin internete ok fazla bel balar hale gelmeleri, muhabirlerin sanal, cansz bir dnyaya geri ekilmeleriyle gazeteciliin insani boyutunun yitip gidecei endielerini de beraberinde getirmektedir. Loonun (2000:70) belirttii gibi etik, toplumsal biimlere ve insan ilikilerine gmldr. Bu, medya etii kavraymzn, teknolojik srelerin her gnk toplumsal, kltrel, ekonomik ve siyasala gmlmesini vurgulayan analiz ereveleri iinde ilev grd anlamna gelir. Etik, soyutlamalar deil, pratikte bal kalnan durumsal ve yerel anlam verme normlardr; evrensel prosedrler ya da mutlak ahlak kurallar deil, etkileme temelinde dnyadaki varoluunu gerekletiren insan varlnn, teknolojilerin ve ruhlarn canl duyarllklardr. White, (1999, 172-173) medyann toplumla pazar arasnda uygun bir denge kurabilirse gelecekte nemli bir rol oynayabileceini vurgulayarak, yasa ve dzenlemeyle yaplmas gerekenleri yle sralamaktadr: - Koullu giri sistemlerini dzenleyerek, tm yaynclar ve datm sistemlerine enformasyon hizmeti salayanlar iin adil, mantkl ve ayrmc olmayan giri standartlar kurarak oulculuktaki kamusal kar korumak; - Uzaktan alanlarlarla merkezi retim ve i merkezlerine bal, ancak corafi olarak uzak yerlerde alanlarn sosyal ve istihdam haklarn korumak iin bir ereve salamak; - Enformasyonun dolam konusunda yazarlarn haklarnn korunmasn srdrmek, uydu, kablo ya da karasal iletim olsun tm servis salayclara kat sahiplik kurallarn uygulamak; - ok kanall servis sunabilen bir a sahibi olan herkese belli yaynlama koullar getirmek ve kamusal bir hizmet tanmn karla-

268

yan tm televizyon kanallarnn ve hizmetlerinin bedava iletilmesini garanti etmek. eriin denetlenmesi sorununun gazetecilik etiinin konusu olup olmad ya da kamuya sunulan hizmetlerin biimi sorunu olup olmad meselesi, medya dnyasnn karlat en zor sorulardan biridir. Gazeteciler ve dier medya profesyonelleri, zellikle yasa koyucular ya da medyadan kar olanlar tarafndan gerekletirilen, ilerini gzleme ve dzenleme giriimlerine iddetle kar koyarlar. Ancak, on-line hizmetlere giri ve kendini dzenleme, gazetecilerin varolan kendini dzenleme yntemlerinin giderek daha fazla incelemesi altna girecekleri anlamna gelir. Bu durumda, gazetecilerin, yeni bir teknolojik evrede amalarna hizmet etmeyi srdrmesini salayacak mevcut prosedrlerini ve davran kodlarn gzden geirmesi gerekecektir (White 1999:168).

269

270

SONU Eliasn (2000:188) belirttii gibi, her insann kendini zorlayabilme, ayarlama ve denetleme yetenei mevcuttur: Bir uygarlama sreci boyunca deien ey, bireyin kendi kendisini zorlamasnda rnek ald sosyal kalplar ve bunlarn, bugn vicdan ya da hatta akl, mantk dediimiz biimde tek tek insanlarn iine yerletirilme tarzdr. Etik de uygarlama srecinde insanlarn kendilerini zorlamada rnek aldklar dnce biimlerinden biridir. Etik konusundaki dnceler ok eskilere uzansa da bugn etik tarihsel, bilimsel, toplumsal alanda olup bitenlerle nasl iliki kurduumuzu belirleyen bir ilkeye iaret etmektedir. Bir ahlaki eylem kuram olan etik, ahlakilik kavramn temellendirmek zere insan pratiini mevcut ahlakilik koullar asndan aratrr; ahlak kavramndan hareket ederek bir eylem ve davrann anlamn gelitirir. Ancak, bu eylem znel, keyfi, geliigzel bir istemenin deil; eletirel bir mesafeden kendini zgrce belirleyen ve tekilerin zgrlne gre kendi zgrlne snrlar koyan bir iradenin eylemidir. Dolaysyla etik ve zgrlk kavramlar birbirleriyle yakndan ilikilidir. Bireyin zgr iradesine en fazla alan tanyan demokrasinin geliip glenebilmesi ise medyann toplumsal sorumluluk iinde hareket etmesiyle yakndan balantldr. Ancak, yalnzca toplumsal sorumluluk artk yeterli olmamakta, deien koullar kresel bir sorumluluk da gerektirmektedir. nk kresel eriim, etik alannda da kresel sorumluluu zorunlu klar. Bu da gazetecilerin hizmet ettikleri ve sorumlu olduklar kamularn geniletilmesi anlamna gelir. Yaanan temel sorunlarn herkesi ilgilendirdii bir dnyada demokratik duyarlla ve eyleme gemeye duyulan gereksinimi karlamak iin kresel dzeyde ve kalitesi garanti edilmi bir bilgi ak gerekmektedir. Hzla deien bir dnyada sorunlar sergileyip zm nerilerinin dillendirilmesini ve paylalmasn salayarak demokratik zmler retimine katkda bulunabilecek bir medyann oluturulmas iin de etik deerlerin n plana kmas n koul olarak belirmektedir. nk etik; tar-

271

tmalar, uygulamalar ve sorunlaryla birlikte iletiimin ve iletiimi anlamann ayrlmaz bir paras durumundadr. letiim etii konusundaki tartmalar, iletiimle ilgili mesleklerin yelerinin toplumdaki yerlerinin ve ilevlerinin nasl tanmlandndan bamsz deildir. letiim etii konusundaki zellikle de gazetecilik etii konusundaki eletirilere bakldnda, etiin medyann yapsal yanlln gizleyen statkoyu srdrmeye ve varolan olumsuzluklar gzlerden saklamaya ynelik bir ilev grd ynnde iddialarla karlalmaktadr. Bu eletirilerin, belli bir toplumsal rgtlenme ve ideolojinin biimlendirdii etik normlarn evrensel ve deimez gibi alglanmasndan kaynakland grlmektedir. Etik konusu, mevcut etik anlayna indirgenmekte, ahlak ilkeleriyle zdeletirilmekte, etiin kendisi belli toplumsal koullarda oluan etik davran normlaryla kartrlmaktadr. Oysa, gazetecilik pratikleri iin ister liberal ister eletirel yaklam benimsensin, eer gazetecilik meslei var olmay srdrecekse etie olan gereksinim de srecektir. nk gazetecilik, etiinden ayrlabilecek bir ey deildir. yapma pratiklerini; gazetecilerin, haber yapacaklar olaylarla, haber kaynaklaryla, kendi altklar kurumlarla, meslektalaryla ilikilerinin nasl olmas gerektiini belirleyen ise var olan etik anlaydr. Dolaysyla, etik kurallar, haber retiminin profesyonel ideolojisinden, toplumda haberin yerletirildii ideolojik konumdan bamsz deildir. Ancak, etik normlar haberin gerisinde yatan ideolojiyle yakndan ilgili olsa da etik ideolojiyle ayn ey olarak grlemez. Etik kurallar neyin haber yaplaca zerinde durmaz, daha ok seilen olay ve olgularn nasl haber yaplaca zerinde durur. Neyin haber yaplaca ya da yaplmayaca haberin kimler tarafndan nasl tanmlanacayla ilgilidir ve ideolojiktir. Etik normlarn belirlenmesi ve uygulanmas koullardan bamsz deildir ve koullar deitike etik deimez, ancak etik anlay ve etik kurallar deiir. Habere ilikin olarak eer ayna metaforu doru olsayd, bir baka deyile haber gerei bir ayna gibi aynen yanstsayd etie gerek kalmayacakt. Ancak, haber gerein yeniden inas olduundan, bu ina

272

srecinde haberlerin seiminde, sunumunda, haber retim srecinde etik deerler nem tar. D gereklik haberin sadece temel malzemesidir, bu malzemenin nasl ilenecei ise etik bir srecin ie karmasn gerektirir. Demokratik rejimlerde gazetecilik etii, gler dengesi ile zgrln gvencesinin aranmasna dayanr. Kbler (2000:159), liberal devlet ya da yasa tasarmnn temelinde burjuva toplumunun homojen olduuna ilikin kendi deerlendirmesinin yattn belirtir. Buna gre, devletle ilgili bir eylem sz konusu olduunda, btn bireylerin karlar birdir. Devletin devi, herkese ekonomik ve kltrel bakmdan kendini gelitirme zgrl tanyan bir dzeni kurmak ve srdrmektir. Bu zgrlk, temelde hukuk tarafndan deil, piyasa tarafndan snrlanacaktr. Ancak, bu tasarm, sanayilemenin etkisiyle paralanmtr. Gnmzde giriim zgrl ile ifade zgrl arasnda ortaya kan kkl atma dolaysyla medya, hem giriimcilerin hem de reklamclarn ve halkla ilikilercilerin gznde tketicilere ulap onlar ynlendirmede bir ara durumundadr. Giriimciler, krl bulduklar bir toplum yapsn korumak iin aba gsterirken, etik, ekonomik gler tarafndan medyann ktye kullanlmasna kar tek kabul edilebilir strateji olarak yeniden canlanmtr. Merrillin (1999:36) belirttii gibi, etik d etkinliklerin ak rneklerine karn, medya bir mesaj kabul etmek zorunda grnmektedir: Sorumlu olmak, etik konusunu daha ok umursamak gerekir. imdi gazetecilerin bu farkndalklarn eyleme geirip geiremeyecei sorusu nem kazanmaktadr. Etiksel eylem olanaklar asndan bakldnda, idealler ve kapitalizmin kresellemesinin sonular arasndaki ztlk arpcdr. Bu nedenle, uygulanabilirlii olan bir medya etii konusundaki tartmalar nemlidir. Medya etii konusundaki tartmalarda en nemli nokta zgrlklerle ilgilidir. Bir insan ancak zgr iradesine dayanarak gerekletirdii davranlarndan dolay sorumlu tutulabilir. Dolaysyla etik, ancak medya ve medya alanlar zgr olduunda gelitirilebilir. Bu balamda gazetecilerin hem devlet mdahalesinden, hem de

273

medya sahiplerinin mdahalesinden bamsz olmas gerekir. Ayrca, gazeteci etik davrann gvence altna alacak bir ekonomik zgrle de sahip olmaldr. gvencesi ve belli bir standartta gelire sahip olamayan bir gazetecinin yozlamaya kar koymas zordur. Ksaca, etik kodlarn oluturulmas ve uygulanmas, medyann toplumsal rgtlenmesinden bamsz deildir. Gnmzde gazeteciler, cinayetler, yasal snrlamalar, reklamclarn ve sahiplerin basklar, polisin ya da gizli servislerin basklar, devlet srlarnn snrlamalar gibi pek ok bask ve snrlamalarla dolu bir ortamda mesleklerini yrtmektedirler. Byle bir ortam, gazetecinin serbest hareket alann daraltsa da etik karar verme alan her zaman vardr. Ancak, etiin insanlarn etikten karlar olmasn salayan meknizmalara dayanrsa etkili olabilecei unutulmamaldr. Eer byle bir meknizma yoksa ya da ilemiyorsa etik kurallar inemek onlara uymaktan daha kazanl hale gelebilir. Ayrca kodlarn sadece gazetecileri deil, haber retim srecindeki tm aktrleri ve mlkiyet ilikilerini de kapsamas gerekir. Etik kodlarn sadece uygulayclar kapsamas sonucu, etik bireysel bir seim gibi grnmektedir. Oysa etik bireysel bir seime indirgenemez. nk kiinin teki insanlardan farkllklarn ifade eden bireysel zellikleri, bireyin zel karakteristik farkllklarn ifade eden toplumsal zelliklerden tamamen bamsz bir gelime gsterme ansna sahip deildir. Gnmzde toplumu deitirerek insan deitirmek dncesinin neredeyse modas gemi bir dnce sayld gz nnde tutulursa etik konusu, toplumsaldan soyutlanm bireysel seimlerin alanna hapsedilecektir. Var olan dzeni onaylayan etik d davranlar, bazen genlerin bencilliiyle (Dawkins, 2004), bazen dinlerin gerekleriyle aklanp merulatrlmaya allacaktr. Ancak, insanlarn neden etik davranmadklar sorusu, sosyo-ekonomik koullardan ayr dnlerek yantlanamaz. Dolaysyla, sosyo-ekonomik koullarda bir fark yaratmadan, etiin sihirli bir denek gibi her eyi dzelteceini dnmek ya da dndrtmeye almak, etiin yerine getiremeyecei beklentiler iine girmek ve onun deerini drmek anlamna gelecektir.

274

KAYNAKA Aksoy, Metin (1999). Gazetecinin Yaam, Ankara: GD Yaynlar. Aksoy, Metin (2003). Medya Generallie Terfi Etti, ada GD Bursa ubesi Yayn Organ, S.53, Nisan 2003. Aksoy, Metin vd.(1994). Basn Gncesi, Ankara: GD Yaynlar. Alemdar, Zeynep (1990). Oyunun Kural Basnda zdenetim, Ankara: Bilgi Yaynevi. Altan, etin (2005). Sama Sapanln Angutluk Boyutu, Milliyet, 12 Kasm 2005. Andrew Belsey ve Richard Chadwick (2002). Medyada Kalitenin Bir Arac Olarak Etik, Medya, Kltr, Siyaset iinde, der. Sleyman rvan, Ankara: Ark Yaynevi. Arapkirli, Zafer (1997). ek Defteri Gazetecilii, Milliyet 9 Ocak 1997. Arsan, Esra (2002). ABDde 11 Eyll Sonras, BA Haber Merkezi, 28 Ocak 2002, http://www.bianet.org/diger/biber7649.htm. Badiou, Alain (2004). Etik , Ktlk Kavray zerine Bir Deneme, ev: Tuncay Birkan, stanbul: Metis Yaynlar. Bagdikian, Ben H. (2004). The New Media Monopoly, Boston: Beacon Press. Baird, Rober M. Ve William E. Loges, Stuart E. Rosenbaum (1999). The Media and Morality, USA: Prometheus Books. Baker, Sherry ve David L. Martinson (2001). The TARES Test: Five Principles for Ethical Persuasion, Journal of Mass Media Ethics, USA: Lawrence Erlbaum Associates. Bali, Rfat N. (1999). Yeni Aristokratlar: Ke Yazarlar, Birikim, S.:117, Ocak 1999. Barney, RD ve J. Black (1994), Ethics and Professional Persuasive Communications, Public Relations Review, 20 (3):233-248 FAL 1994. Basner, Miranda (2000). Consuming interests in a culture of secrecy, s.262-277, Ethics and Media Culture. Practices and Representations, David Berry (Ed.), Oxford: Focal Press.

275

Baaran, Fatih (1996). CIAin Kirli Gazetecilii, Zaman, 24 Temmuz 1996. Baydar, Yavuz (2000). ABD (yine) Etik Tartyor, Milliyet, 17 Ocak 2000. BBC Yayn lkeleri Klavuzu (2006). www.bbc.co.uk./turkish/ilkeler Bell, Martin (1998). The Journalism of Attachment, Media Ethics, s.15-22, Matthew Kieran (Ed.), London: Routledge. Belsey, Andrew (1998). Journalism and Ethics: Can They Coexist?, Media Ethics, s.1-14, Matthew Kieran (Ed.), London: Routledge. Bennett, W. Lance (2000). Politik llzyon ve Medya, ev. Seyfi Say, stanbul: Nehir Yaynevi. Berkan, smet (2003). Yiit Adndan Belli Olur, Radikal, 27 Eyll 2003. Berleur, Jacques (1998). Ethcs And Modes Of Governance of the Internet, http://www.unesco.org/webworld/infoethics_2/eng/papers/paper_ 24.htm. Berry, David (2000). Trust in Media Practices: Towards Cultural Development, s.28-53, Ethics and Media Culture. Practices and Representations, David Berry (Ed.), Oxford: Focal Press. Berry, David (Ed.) (2000). Ethics and Media Culture. Practices and Representations, Oxford: Focal Press. Bertrand, Claude-Jean (2000). Media Ethics and Accountability Systems, USA: Transaction Publishers. Bll, Heinrich (2003). Katharina Blumun inenen Onuru, ev. Ahmet Cemal, 2. Basm, stanbul: Can Yaynlar. Bugeja, Michael J. (1996). Living Ethics. Developing Values in Mass Communication, USA: Allyn and Bacon. Burnet, David (1998). fade zgrl, Medya ve Hukuk, Medya ve Gazetecilikte Etik Sorunlar, A. Belsey ve R. Chadwick (der.), s.70-84, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Carden, Ann (2005). "Persuasion Theory." Encyclopedia of Public Relations. Ed. Robert Heath. Vol. 2. Thousand Oaks: Sage Reference, 2005, s. 614-616.
276

Carey, James (1999). Journalist Just Leave: The Ethics of an Anomalous Profession, The Media and Morality, s.39-54, Rober M. Baird ve William E. Loges, Stuart E. Rosenbaum, USA: Prometheus Books. Chomsky, Noam ve Edward S. Herman (2006). Rzann malat, stanbul: Aram Yaynclk CPJ (The Commitee To Protect Journalist) (2003). On Assigment: A Guide To Reporting in Dangeraus Situations, USA. Curran, James (2002). Medya ve Demokrasi: Yeniden Deer Bime, Medya Kltr Siyaset iinde, Der. Sleyman rvan, kinci Basm, Ankara: Alp Yaynevi. etin, Erdal ve brahim Hitay (2002). Buyrunuz hsan Bey, Ankara: mit Yaynclk. etinkaya, Yaln (1992). Reklamclk, stanbul: Aa Yaynclk. laan, Emin (2002). Biranda 10 Milyarlk Katk Pay, Hrriyet, 3 Ocak 2002. Dawkins, Richard (2004). Gen Bencildir, Ankara: Tbitak Yaynlar. Demir, Galip (2002). Ombudsman Aranyor, stanbul: Ahi Kltrn Aratrma Yaynlar. Demirkent, Nezih (2000), Medyada, MT'iler de Holiganlar da Var, Yeni Binyl, 25 Nisan 2000. Downie Jr., Leonard (2004). A Strict Separation, Washington Post, 27 October 2004, http://www.washingtonpost.com/wpdyn/articles/A706-2004Oct26.html?nav=rss_opinion/opeds Doyle, Gillian (2002). Media Ownership, Great Britain: Sage Publications. Dunleavy, Dennis (2004). The Next Revolution Will Be Digital, http://www.digitaljournalist.org/issue0405/dunleavy.html Duran, Ragp (2002). 11 Eyll'den Bir Yl Sonra Kresel Medya, 9 Eyll 2002, BA Haber Merkezi, http://www.bianet.org/2002/09/30/13075.htm Duran, Ragp (2003). Embedded: litirilmi Deil Askeri Yatl, 7 Nisan 2003, http://www.bianet.org/2003/04/07/18038.htm Duran, Ragp (Tarih yok), Grnt Hakk m Haber Verme Hakk m?, http://www.fotomuhabiri.com/hukuk/ragip.html
277

Elias, Norbert (2000). Zaman zerine, stanbul:Ayrnt Yaynlar. Encabo, Manuel Nunez (2002). Gazetecilik Etii ve Demokrasi, Medya, Kltr, Siyaset iinde, der. Sleyman rvan, Ankara: Ark Yaynevi. Erdoan, rfan (2005). letiimi Anlamak, Ankara: Erk Yaynlar. Ethics Review Committee Final Report, November 1996, http://www.alliance.org.au/work/aja/ethics/ethics9.html Fisk, Robert (2001). kiyzllk Nefret ve Terrle Sava, http://ntvmsnbc.com/news/117752.asp Fitzpatrick, Kathy ve Candace Gauthier (2001). Toward a Professional Responsibility Theory of Public Relations Ethics, Journal of Mass Media Ethics, USA: Lawrence Erlbaum Associates Gazetecilik ve Ahlak (2003). ada Gazeteciler Dernei 16. Olaan Genel Kuruluna sunulan Onur Kurulu alma Raporu, 31 Mays 2003, Ankara. Gilbert, Paul (1998). Yayncln Oksijeni: Terrizm ve Habercilikte Snrlandrmalar, Medya ve Gazetecilikte Etik Sorunlar, Der. A. Belsey ve R. Chadwick, ev. Nuray Trkolu, stanbul:Ayrnt Yaynlar. Gordon, A. David ve John Michael Kittross (1999). Controversies in Media Ethics, second edition, USA: Longman. Gen, Emel(2003). Haberci lyor Tutuklanyor Kovuluyor, BA, http://www.bianet.org/2003/04/07/18031.htm Gnensin, Okay (2001). Medya Etii, Sabah, 2 Temmuz 2001. Gratz, Irwin (2002). Gazeteci, Kendi lkesinin Savan Nasl Yanstacak?, www.medyakronik.com - 19 Nisan 2002, ev. Yelda Baaran. Hamelink, C. J. (1998). Human Rights in Cyberspace, UN Cronicle. (on individual vs. collectiverights), http://www.religiononline.org/showarticle.asp?title=283 Hamelink, C. J. (1999). Peoples Communication Charter (The): An International Covenant of Standards, Transnational Broadcasting Studies, Issue No. 2, Spring 1999.

278

Hamilton, James T.(2003). All the News That's Fit to Sell: How the Market Transforms Information into News, New Jersey: Princeton University Press. Harris, Nigel G.E. (1998). Gazeteciler in Davran Kodlar, Medya ve Gazetecilikte Etik Sorunlar, A. Belsey ve R. Chadwick (Der.), s.85-100, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Holt, Amanda (2002).Theories of Ethics in PR, http://iml.jou.ufl.edu/projects/Spring02/Holt/theory.html Iggers, Jeremy (1998). Good NewsBad News, Journalism Ethics and the Public Interest, USA:Westview Press. IPRA Campaign for Media Transparency Results of the Worldwide Online Research Study (2001), http://www.ipra.org/ Irby, Kenneth F. (2004). War Images as Eyewitness, http://www.poynter.org/content/content_view.asp?id=65426 nceolu, Yasemin (2003). Savata Medya Cephesi, Radikal, 23 Nisan 2003. nceolu, Yasemin (2004). Yurtta Gazetecilii art, Radikal, 15 Haziran 2004. rvan, Sleyman (2001). Medya ve Etik, http://www.bianet.org/diger/arastirma376.htm skit, Server (1943). Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar, Ankara: Bavekalet Basn ve Yayn Umum Mdrl Yaynlar. Jackson, Jennifer (1998). Aratrmac Gazetecilikte Drstlk, Medya ve Gazetecilikte Etik Sorunlar, A. Belsey ve R. Chadwick (Der.), s.120-139, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Jackson, Kate ve Crikey's journalistic research team (2004). Chequebook Journalism Culprits, http://www.crikey.com.au/articles/2003/01/14-chequebook.html, 9 Ocak 2004. James, E.Lincoln ve Cornelius B. Pratt (1994). Advertising Ethics: Practitioner and Student Perspectives, Journal of Mass Media Ethics. Volume: 9. Issue: 2. Publication Year: 1994. Jensen, J. Vernon (1997). Ethical Issues in the Communication Process, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Publishers. Kaya, Rait (1985). Kitle letiim Sistemleri, Ankara: Teori Yaynlar.
279

Kazanc, Metin (2002). Kamuda ve zel Kesimde Halkla likiler, 4. Basm, Ankara: Turhan Kitabevi. Keane, John (1993). Medya ve Demokrasi, ev: Haluk ahin, stanbul: Ayrnt Keeble, Richard (2004). Ethics for Journalist, Routledge. Krbaki, Yorgo (2005). Gazeteci Maalar, Radikal, 2 ubat 2005. Kvan, mit (2002), My Lai Katliam, http://www.medyakronik.com/hays_ars/dizi/d_myl5.html Kieran, Matthew (Ed.) (1998). Media Ethics, London: Routledge. Knightley, Phillip (Tarih yok). Cheque Book Journalism, http://www.phillipknightley.com/articles/journalism/cheque-bookjournalism.html Koak, Ali (2001). Savata Gazetecilik/Yaamak, Ankara: Gn Yaynclk. Koslovski, Peter (2000). Etik ve Hekimlik Sanat, Etik ve Meslek Etikleri, Yay. Haz: Harun Tepe, s.35-51, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu. Kuuradi, oanna (1999). Etik, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu. Kuuradi, oanna (2000). Felsefi Etik ve Meslek Etikleri, Etik ve Meslek Etikleri, Yay. Haz: Harun Tepe, s.17-32, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu. Kuhlen, Rainer (1998). UNESCO Virtual Forum on INFOethics, http://www.unesco.org/webworld/infoethics_2/eng/sp_khulen.htm Leisinger, Klaus M. (2000). letme Etii, okuluslu irketler ve Gelimekte Olan lkeler, Etik ve Meslek Etikleri, Yay. Haz: Harun Tepe, s.75-102, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu. Leiss, William and Stephen Kline and Sut Jhally (1990). Social Communication in Advertising, Second Edition, Canada: Routledge. Leslie, Larry Z. (2000). Mass Communication Ethics. Decision Making in Postmodern Culture, USA: Houghton Mffln Company. Lieber, Paul Stuart (2005) Public Relations Ethics: A Cross-Cultural Analysis, Louisiana State University, yaynlanmam doktora tezi.

280

Long, John (1999). Ethics in the Age of Digital Photography, http://www.nppa.org/professional_development/selftraining_resources/eadp_report/eadptxt.html Loon, Joost van (2000). Enframing/Revealing: On the Question of Ethics and Difference in Technologies of Mediation, s.54-72, Ethics and Media Culture. Practices and Representations, David Berry (Ed.), Oxford: Focal Press. MacBride, Sean (1993). Bir ok Ses Tek Bir Dnya, Ankara: UNESCO Trkiye Milli Komisyonu. Macer, Darryl (2005). Philosophical Challenges of Computing Ethics: UNESCO and Information Ethics, www.stc.arts.chula.ac.th/cyberethics/papers/MacerCAP2005.doc Macnamara, Jim R.(Tarih yok). The Impact of PR on the Media, http://www.pria.com.au/sitebuilder/resources/files/3/primpactmed ia.pdf Matelski, Marilyn J. (2000). TV Haberciliinde Etik, ev: Bahar cal Dzgren, kinci Bask, stanbul: YKY. Mattelart, Armand (1991). Reklamclk. ev. Fato Ersoy, stanbul: letiim Yaynlar. Mattelart, Armand (1995). Beyin fal ebekesi: Uluslar aras Reklamclk, ev. In Grbz, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Mayor, Federico ve Augusto Forti (2004). Bilim ve ktidar, ev: Mehmet Kk, 11.Bask, Ankara: Tbitak Yaynlar. McNair, Brian (1998). Journalism, Politics and Public Relations. An Ethical Appraisal, Media Ethics, s.49-65, Matthew Kieran (Ed.), London: Routledge. Merril, John C. (1997). Journalism Ethics. Philosophical Foundations for News Media, USA: St. Martins Press. Merrill, John C. (1999). Needed: A More Ethical Press, The Media and Morality, s.21-38, Rober M. Baird ve William E. Loges, Stuart E. Rosenbaum, USA: Prometheus Books Mutlu, Erol(1998). letiim Szl, nc Basm, Ankara:Ark Yaynevi. Nordenstreng, Kaarle (1997). Deiim Srecindeki Profesyonellik: Gazetecilik Etii, letiim, S.4

281

zcan, Nazan (2001). Paray Verince Yaynlanr m?, Radikal ki, 26 Austos 2001. zcan, Zafer (2001). Tehlikeli kili: Haber ve Para, Drdnc Kuvvet Medya, 25 Austos 2001. zerengin, Ceylan (2001). Gazeteci Hediyesi 25 Dolar Geemez, http://www.medyakronik.com/arsiv/netdunya_240501.htm, 24 Mays 2001. Peters, Bettina (1999). Rights and Responsibilities of Media Professionals-Law and Ethics, Media and Democracy, Germany: Council of Europe Publishing, 61-77. Pieper, Annemarie (1999). Etie Giri, ev: Veysel Atayman-Gnl Sezer, stanbul:Ayrnt Yaynlar, R.N., Kiran (2000). Philosophies of Communication and Media Ethics. Theory, Consepts and Emprical Issues, India: B.R. Publishing Corporation. Sanders, Karen (2004). Ethics and Journalism, Boston:Sage Publication. Seib, Philip ve Kathy Fitzpatrick (1995). Public Relations Ethics, USA: Harcourt Brace College Publishers. Seib, Philip ve Kathy Fitzpatrick (1997). Journalism Ethics. USA: Harcourt Brace College Publishers. Severin, W.J ve Tankard J.W(1994). letiim Kuramlar: Kkenleri, Yntemleri ve Kitle letiim Aralarnda Kullanmlar, Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. Seymen, Serkan (2001). Sabah Grubunun yks Amiral Batt Can Ataklnn Tanklyla, stanbul: Metis Yaynlar. Startseva, Alla (2001), Journalism's Dirty Little Secret Is Revealed, http://www.sptimes.ru/archive/times/678/news/n_3705.htm, 15 Haziran 2001. Stauber, John and Sheldon Rampton (1995). Toxic Sludge Is Good For You, Common Courage Press. Steele, Bob (1997). Gizli Kamera: Yksek G ve Yksek Risk, Communicator, Eyll, 1997, http://www.dorduncukuvvetmedya.com/arsiv/gkam.html

282

Tayyar, amil (2005). Medya ve stihbarat, Yeni afak, 9 Mays 2005. Tepe, Harun (2000). Basn Etii ya da Basnn Etik Sorunlar zerine, Etik ve Meslek Etikleri, Yay. Haz: Harun Tepe, s.121-136, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu. Tepe, Harun (Yay.Haz.) (2000). Etik ve Meslek Etikleri, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu. Tokgz, Oya (2003). Temel Gazetecilik, 5. Bask, Ankara: mge Yaynevi. Wakefield, Robert I. ve Coleman F. Barney (2001). Communication in the Unfettered Marketplace: Ethical Interrelationships of Business, Government, and Stakeholders, Journal of Mass Media Ethics, USA: Lawrence Erlbaum Associates. Walle, Monica (2003). Commentary: What happened to public responsibility? The lack of society in public relations codes of ethics., PRism OnLine PR Journal, 1 Mays 2003, www.praxis.bond.edu.au/ prism/papers/commentary/paper1.pdf Wallraff, Gnter (1986). En Alttakiler, stanbul: Milliyet. Warburton, Nigel (1998). Ethical photojournalism in the age of the electronic darkroom, Media Ethics, s.123-134, Matthew Kieran (Ed.), London: Routledge. Ward, Stephen J.A. (2005). Philosophical Foundations for Global Journalism Ethics, Journal of Mass Media Ethics, 20(1), 321. White, Aidan (1999). The Information Society, Media and Democracy, Germany: Council of Europe Publishing, 159-173. Yaln, Hasan (2003). Dnekler, stanbul: Kaynak Yaynlar

283

EKLER EK 1. BASIN KONSEY BASIN MESLEK LKELER Kanun koyucunun veya teki kurum ve kiilerin, letiim zgrln kstlamalarna, her zaman ve her yerde kar kacamza kendi zgr irademizle sz vererek; letiim zgrln, Halkn Gerekleri renme Hakk'nn bir arac sayarak; Gazetecilikte temel ilevin, gerekleri bulup bozmadan, abartmadan kamuoyuna yanstmak olduunu gz nnde tutarak; Basn Konseyi'nin kendi almalar zerinde hibir d mdahaleye izin vermeme kararlln vurgulayarak; Yukardaki blm de ieren Basn Meslek lkeleri'ne uymay, szn ettiimiz temel inanlarmzn bir gerei saydmz, kamuoyu nnde aklarz. 1. Yaynlarda hi kimse; rk, cinsiyeti, ya, sal, bedensel zr, sosyal dzeyi ve dini inanlar nedeniyle knanamaz, aalanamaz. 2. Dnce, vicdan ve ifade zgrln snrlayc; genel ahlak anlayn, din duygularn, aile kurumunun temel dayanaklarn sarsc ya da incitici yayn yaplamaz. 3. Kamusal bir grev olan gazetecilik, ahlaka aykr zel ama ve karlara alet edilemez. 4. Kiileri ve kurulular, eletiri snrlarnn tesinde kk dren, aalayan veya iftira nitelii tayan ifadelere yer verilemez. 5. Kiilerin zel yaam, kamu karlarnn gerektirdii durumlar dnda, yayn konusu olamaz. 6. Soruturulmas gazetecilik olanaklar iinde bulunan haberler, soruturulmakszn veya doruluuna emin olmakszn yaynlanamaz.

284

7. Sakl kalmas kaydyla verilen bilgiler, kamu yarar ciddi bir biimde gerektirmedike yaynlanamaz. 8. Bir basn organnn datm sreci tamamlanmadan o basn organnn zel abalarla gerekletirdii rn, bir baka basn organ tarafndan kendi rnym gibi kamuoyuna sunulamaz. Ajanslardan alnan zel rnlerin kaynann belirtilmesine zen gsterilir. 9. Sulu olduu yarg kararyla belirlenmedike hi kimse "sulu" ilan edilemez. 10. Yasalarn su sayd eylemler, gerek olduuna inandrc makul nedenler bulunmadka kimseye atfedilemez. 11. Gazeteci, kaynaklarnn gizliliini korur. Kaynan kamuoyunu kiisel, siyasal ekonomik vb. nedenlerle yanltmay amalad haller bunun dndadr. 12. Gazeteci grevini, tad sfatn saygnlna glge drebilecek yntem ve tutumlarla yapmaktan saknr. 13. iddet ve zorbal zendirici, insani deerleri incitici yayn yapmaktan kanlr. 14. lan ve reklam niteliindeki yaynlarn bu nitelikleri, tereddde yer brakmayacak ekilde belirtilir. 15. Yayn tarihi iin konan zaman kaydna sayg gsterilir. 16. Basn organlar, yanl yaynlardan kaynaklanan cevap ve tekzip hakkna sayg duyarlar.

285

EK 2. TRKYE GAZETECLER HAK VE SORUMLULUK BLDRGES (Trkiye Gazeteciler Cemiyeti-1998) GR: Aada tanm yapld zere, her gazeteci ve basn - yayn organ, gazetecinin haklarn savunmal ve meslek ilkelerine uymal, uyulmasn gzetmelidir. Basn - yayn organlarnda, gazeteci olmadklar halde eitli biimlerde gazetecilik faaliyetine katlanlar ile dardan Trkiye'ye ve Trkiye'den darya dnk yayn yapanlar da bu sorumluluklar kapsamndadr. Basn yayn organlar yneticileri; genel yayn ynetmeni yahut mdr, yaz ileri mdrleri yahut sorumlu mdrler, sfatlar ne olursa olsun, kurulularnda grevli gazeteciler ile yaynlarn meslek ilkelerine uygun olmasn gzetir. Gazetecinin haklar, halkn haber alma hakknn ve ifade zgrlnn, meslek ilkeleri ise drst ve doru iletiimin temelidir. Meslek ilkeleri gazetecinin ve basn - yayn organlarnn zdenetimini ngrr ve deerlendirme mercii ncelikle vicdanlardr. A. nsan ve yurtta hakk: Herkes bilgi edinme, haber alma, zgr dnce, ifade ve serbest eletiri hakkna sahiptir. Dnce ve ifade zgrlnn kullanlmasnn balca yolu olan basn ve yayn zgrl temel insan haklarndandr. Bu haklarn demokratik hukuk devletinde anayasal gvence altnda olmas esastr. B. Gazeteci tanm: Dzenli bir ekilde, gnlk yahut sreli bir yazl, grntl, sesli, elektronik veya dijital basn ve yayn organnda, kadrolu, szlemeli ya da telif karl, haber alma, ileme, iletme veya gr, fikir
286

belirtme grevi stlenen ve asl ii ile balca geim kayna bu olup, alt iletme ile ilgili yasalar karsndaki konumu bu tanma uygun olanlar gazetecidir. Basn ve yayn alanndaki her iletme, altrdklar gazetecileri, yasalarn gazetecilere tand haklardan yararlandrmak zorundadr. C. Gazetecinin sorumluluu: Gazeteci, basn zgrln, halkn doru haber alma, bilgi edinme hakk adna drst biimde kullanr. Bu amala her trl sansr ve otosansrle mcadele etmeli, halk da bu ynde bilgilendirmelidir. Gazetecinin halka kar sorumluluu, bata iverenine ve kamu otoritelerine kar olmak zere, teki tm sorumluluklardan nce gelir. Bilgi ve haber ile zgr dnce, herhangi bir ticari mal ve hizmetten farkl olarak toplumsal bir nitelik tar. Gazeteci, ilettii haber ve bilginin sorumluluunu stlenir ve paylar. Gazetecinin zgrlnn ieriini ve snrlarn, ncelikle, sorumluluklar ile meslek ilkeleri belirler. D. Gazetecinin haklar: 1. Gazeteci, tm bilgi kaynaklarna serbeste ulama ve kamu yaamn belirleyen, halk ilgilendiren tm olaylar izleme, aratrma hakkna sahiptir. Gazetecinin karsna karlacak gizlilik ve sr gibi engeller, kamusal ilerde yasaya, zel ilerde ak ve ikna edici gerekelere dayandrlmaldr. 2. Gazeteci, alt basn ve yayn organnn kendisiyle yapt szlemede de kaydedilmi olmas gereken temel izgisini dikkate alr. O temel izgi dndaki ve onunla elien veya orada aka belirtilmemi olan tm telkin, neri, istek ve talimat reddetme hakkna sahiptir.

287

3. Gazeteci, inanmad bir gr savunmaya veya meslek ilkelerine aykr bir i yapmaya zorlanamaz. 4. Gazeteciler, zellikle de yaz ileri alanlar, basn - yayn iletmesinin ileyiini belirleyen, etkileyen nemli kararlardan haberdar edilmeli ve gereinde kararlarn alnmasna katlmaldr. 5. levi ve sorumluluklar nda, gazeteciler rgtlenme hakknn yansra, grevinin maddi ve manevi gvencesini salayan kiisel szleme yapma hakkna sahiptir. Gazeteci ekonomik bamszln garanti eden, toplumsal rolne ve emei ile yeteneine uygun bir cret almaldr. 6. Gazeteci, kaynaklarn gizlilii ilkesi uyarnca, kaynan aklamaya ve tanklk yapmaya zorlanamaz. Kaynak izin verdii takdirde gizlilik ortadan kalkabilir. Kayna tarafndan aka yanltld durumlarda gazeteci kaynan aklayabilir. E. Gazetecinin temel grevleri ve ilkeleri: 1. Halkn bilgi edinme hakk uyarnca, gazeteci, kendi asndan sonular ne olursa olsun, gereklere ve dorulara sayg duymak ve uymak zorundadr. 2. Gazeteci; bilgi ve haber alma, yorum yapma ve eletirme zgrlklerini ne pahasna olursa olsun savunur. 3. Gazeteci; bata bar, demokrasi ve insan haklar olmak zere, insanln evrensel deerlerini, ok seslilii, farkllklara saygy savunur. Milliyet, rk, etnisite, cinsiyet, dil, din, snf ve felsefi inan ayrmcl yapmadan tm uluslarn, tm halklarn ve tm bireylerin haklarn ve saygnln tanr. nsanlar, topluluklar ve uluslar arasnda nefreti, dmanl krkleyici yayndan kanr. Bir ulusun, bir topluluun ve bireylerin kltrel deerlerini ve inanlarn (veya inanszln) dorudan saldr konusu yapamaz. Gazeteci; her trden iddeti hakl gsteren, zendiren, kkrtan yayn yapamaz.

288

4. Gazeteci; kaynan bilmedii bilgi ve haberleri yaynlamaz. Kaynak ak olmadnda, yaynlamaya karar verdii durumlarda da kamuoyuna gerekli uyarlar yapmak zorundadr. 5. Gazeteci; temel bilgileri yok edemez, grmezlikten gelemez ve metinlerle belgeleri deitiremez, tahrif edemez. Yanl, yanltc ve tahrif edilmi yayn malzemesi kullanmaktan uzak durur. 6. Gazeteci; bilgi, haber, fotoraf, grnt, ses, belge elde etmek iin yanltc yntemler kullanamaz. 7. Gazeteci; kamuya mal olmu bir ahsiyet bile olsa, halkn haber alma, bilgilenme hakkyla dorudan balantl olmayan hibir ama iin, izin verilmedike, zel yaamn gizlilii ilkesini ihlal edemez. 8. Gazeteci; yaynlanm her yanl en ksa srede dzeltmekle ykmldr. Gazeteci; istismar edilmemesi, ktye kullanlmamas ve kabul edilebilir boyutlar ile biimde yaplmas kaydyla, cevap hakkna saygl olmaldr. 9. Gazeteci; kendisine gvenilerek verilmi bilgilerin, belgelerin kaynaklarn, kendileri izin vermedii srece, mesleki gizlilik ilkesi uyarnca, hibir ekilde aklamaz. 10. Gazeteci; alnt, iftira, hakaret, lekeleme, saptrma, maniplasyon, sylenti, dedikodu ve dayanaksz sulamalardan kesinlikle uzak durur. 11. Gazeteci; bir bilginin, haberin yayn ya da yaynlanmamas karl hibir maddi veya manevi avantajn peinde olamaz. Gazeteci, devlet bakanndan milletvekiline, iadamndan brokratna kadar haber kayna olarak da kabul edilen kii ve kurumlarla iletiimini ve ilikisini meslek ilkelerini gzeterek yrtr. 12. Gazeteci; mesleini, reklamclkla, halkla ilikilerle veya propagandaclkla kartramaz. lan-reklam kaynaklarndan herhangi bir telkin, tavsiye alamaz, maddi kar salayamaz.
289

13. Gazeteci; hangi konuda olursa olsun, elde ettii bilgileri geni biimde yayn konusu yapmadan kendi yararna kullanamaz. Mesleini, ne ekilde olursa olsun, (yasalarn ve ynetmeliklerin kendisine tand haklarn dnda) ayrcalklar kazanmak amacyla kullanamaz. 14. Gazeteci; her ne amala olursa olsun, tehdit ve antaj gibi yollara bavurmaz. Gazeteci, bu ekildeki basklara da kar koyar. 15. Gazeteci; her trl basky reddeder ve alt basn-yayn organndaki yneticileri dnda, kimseden iiyle ilgili bir talimat alamaz. 16. Gazeteci sfatn tamay hak eden herkes meslek ilkelerine en yksek seviyede uymay taahht eder. lkesindeki yasalara saygl olmakla birlikte, hkmet ve benzeri kurumlarn mdahalelerine kapaldr. Mesleki olarak yalnzca meslektalarnn ve kamuoyunun deerlendirmeleri ile bamsz yarg organlarnn kararlarn dikkate alr. 17. Gazeteci; devleti ynetenlerin belirledii ulusal ve uluslararas politika konularnda nyarglara deil, halkn haber alma hakkna dayanr. Onu, meslein temel ilkeleri ve zgrlk demokrasi kayglar ynlendirir.

GAZETECNN DORU DAVRANI KURALLARI Haber-Yorum: Haber ile yorum ve gr ayrm ak yaplmal, okurun ve izleyicinin neyin haber, neyin yorum olduunu kolayca seebilmesini salanmaldr. Fotoraf - Grnt: Fotoraf ve grntnn gncel olup olmad ak biimde belirtilmeli, canlandrma grntlerde de bu, izleyicinin farkedebilecei biimde ifade edilmelidir.

290

Haber - lan - Reklam: Haber ve yorum metinleri veya grntleri ile ilan-reklam amal metinlerin ayrm hibir karkla yer brakmayacak lde yaplmaldr. Yarg: Hazrlk soruturmas srasnda, soruturmay zaafa uratc, ynlendirici biimde haber ve yorumdan kanlmaldr. Yarglama srecinde de haberler her trl n yargdan uzak ve kesinlikle doruluundan emin olunarak sunulmaldr. Gazeteci yarg srecinde taraf olmamaldr. Yarg karar kesinlemedike, bir sank sulu ilan edilmemelidir. Haberlerde ve yorumlarda suluymu gibi deerlendirmeler yaplmamaldr. ocuk: ocuklarla ilgili sularda, cinsel saldrlarda, sank, tank ya da madur (maktul) olsun, 18 yandan kklerin ak isimleri ve fotoraflar yaynlanmamaldr. ocuun kiiliini ve davranlarn etkileyebilecek durumlarda, gazeteci, bir aile bynn veya ocuktan sorumlu bir bakasnn izni olmakszn ocukla rportaj yapmamal veya grntsn almaya almamaldr. Cinsel saldrlar: Cinsel saldr madurlarnn fotoraflar, grntleri ve kimlikleri, ak kamu yarar olmadka yaynlanmamaldr. Kimlik veya zel durum: Ak kamu yarar olmadka ve olayla dorudan ilgisi, balants bulunmadka, bir insann davran veya iledii su, onun rkna, milliyetine, dinine, cinsiyetine, cinsel eilimine, hastalna veya

291

fiziksel, zihinsel zrl olup olmamasna dayandrlmamaldr. Kiinin bu zel durumu, alay, hakaret, nyarg konusu yaplmamaldr. Salk: Salk konusunda sansasyondan kanlmal, insanlara umutsuzluk veya sahte umut verecek yayn yaplmamaldr. Tbbi alandaki aratrmalar kesinlemi sonular gibi yaynlanmamaldr. la tavsiyesinde mutlaka uzmana danlmaldr. Hastanelerde aratrmalar yapan, bilgi ve grnt almaya alan gazeteci, kimliini belirtmeli ve girilmesi yasak blmlere ancak yetkililerin izniyle girmelidir. Yetkilinin, hastann veya yaknnn izni olmakszn hastane ve benzeri kurumlarda hibir yolla ses ve grnt alnmamaldr. Hediye: Yayn ncesi kararlarla ve yaynlarla ilgili nyarg, kuku yaratacak her cinsten kiisel hediye ve maddi menfaat reddedilmelidir. Messese kar: Gazetecinin bir basn-yayn organndaki ilevini "Hak ve Sorumluluk Bildirgesi"ndeki haklar, sorumluluklar ve grevleri belirler. Gazeteci, bu mesleki ereve ile yayn organnn izgisi dnda, messese kar sz konusu olsa dahi, hibir faaliyete gnll olarak veya zorla katlmamaldr. zeletiri: Gazeteci ile basn-yayn organlar, tekzip ve cevap hakk gibi zorunluluklarn dnda da, yanllar dzeltmeli ve zletiri yapmaldrlar. Taraf olma: Gazeteci ve yayn organ, taraf olduklar bir olaydaki konumlarn kamuoyuna aka belirtmelidir. Yayn organ yahut yorumcu, siyasi, ekonomik ve toplumsal tercihlerinin dorultusunda yayn yapabilir. Bu durumda, bu tavr aka
292

ortaya konulmal, ayrca haber-olay ayrm kesin biimde yaplmaldr. zel hayat: Asl olan kamu yarardr. zel hayatn gizliliinin geersiz saylabilecei balca durumlar yle sralanabilir: a) Byk bir su yahut yolsuzluk stne aratrma ve yayn b) Toplumu kt etkileyici bir tutumla ilgili aratrma ve yayn c) Toplumun gvenliinin veya salnn korunmas d) lgili kiinin szleri yahut eylemleri sonucu halkn yanlmasnn, yanltlmasnn veya yanl yapmasnn engellenmesi. Bu durumlarda dahi, zel hayatn kamuya alan kesiti mutlaka konuyla dorudan ilgili olmal veya ilgili kiinin zel hayatnn onun kamusal faaliyetini de etkileyip etkilemedii gzetilmelidir. Bilgi-belge: Dorudan kamu yarar olmadka, sahibinin izni dnda belge, fotoraf, ses yahut grnt alnmamaldr. Kamu yarar sz konusu olduunda dahi, yukardakilerin baka hibir ekilde elde edilmeyeceine kesin kanaat getirilmi olmas gerekir. Haber iin para: Gazeteci belge veya grnt salamak amacyla, bir sula ilgili sank, tank veya onlarn yaknlarna para teklif etmemeli ve vermemelidir. Sarsc durumlarda: znt, sknt, tehlike, ykm, felaket ya da ok halindeki insanlar sz konusu olduunda, gazetecinin olaya yaklam ve aratrmas insani olmal, gizliliklere uyularak duygu smrsnden kanlmaldr.

293

Sulu yaknlar: Gazeteci, sanklarn ve sulularn akrabalarn, yaknlarn, olayla ilgileri olmadka veya olayn doru anlalmas iin gerei bulunmadka tehir etmemelidir. ntihar olaylar: ntihar olaylar hakknda haber erevesini aan ve okuyucu veya izleyiciyi etki altnda brakacak nitelikte ve genilikte yayn yaplmamaldr. Olay gsteren fotoraf, resim veya film yaynlanmamaldr. Ekonomik, mali bilgi: Yasalarla yasaklanm olmasa dahi, gazeteci, elde ettii ekonomik-mali bilgileri, geni biimde yaynlanmadan nce kendisinin yahut yaknlarnn karlar iin kullanmamaldr. Gazeteci, kendisinde ve yaknlarnda bulunan hisse senedi ve benzeri mali aralar konusunda, yayn organndaki sorumlular bu menkul kymet sahiplii hakknda doru bilgilendirmedii srece yayn yapmamaldr. Gazeteci, hakknda haber ve yorum yazd ya da yazmay tasarlad tanr ve tanmaz kymetlerin dorudan veya dolayl alm satmn yapmamaldr. Ambargo-nceden grme-Off the record: Gazeteci, kendi abasyla elde etmedike, bir kaynan verdii bilgi veya belgenin yaynlama tarihi konusundaki istee uymaldr. Gazeteci, rportaj, haber, yorum veya grnt, yayn ekli ne olursa olsun, hazrladn yayn organndaki sorumlular dnda, kayna da dahil kimseye denetlettirmekle ykml deildir. Gazeteci, aklanmamas kaydyla (off the record) verilen bilgiyi ve sarfedilen szleri yaynlamamaldr.

294

Rekabet: Gazeteci, rekabet nedeniyle de olsa, bir baka gazeteciye bilinli ve ak mesleki zarar vermekten kanmaldr. Bir meslektann yaynn engelleyici davranlarda bulunmamaldr. Kaynak gsterme: Gazeteci, bata ajans haberleri olmak zere, bir meslektann ve herhangi bir yaynn sunduu bilgileri kullandnda mutlaka kayna belirtmelidir. Gazeteci olmayanlar: Bir yayn organnda, srekli veya zaman zaman gazetecilik kapsamna giren alanlarda faaliyet gsterenlerin asl sfatlar, asli ileri uygun ekilde belirtilmeli, kamuoyu onlarn temel konumu hakknda bilgilendirilmelidir. zdeleme: Gazeteci, uzmanlk alan ne olursa olsun, ncelikle gazetecidir. Polis muhabiri polis veya szcs, spor muhabiri kulp yneticisi veya szcs, herhangi bir partiden sorumlu muhabir onun yesi veya szcs gibi davranmamal ve bu ynde yayn yapmamaldr.

295

EK 3. BASIN AHLAK ESASLARI Basn lan Kurumu Tekiline Dair 195 Sayl Kanunun 49uncu maddesinde yer alan "basn ahlak esaslar" hakknda, Basn lan Kurumu Genel Kurulu'nun 1964 tarihli 25 numaral karar 1994 ylnda yeniden dzenlendi. Basn ahlak esaslarna ilikin olarak, Basn lan Kurumu Genel Kurulu'nun 18 Kasm 1994 tarihinde ald 129 numaral karar, Resmi Gazetenin 30 Kasm 1994 tarihli saysnda yaymlanarak yrrle girdi: Madde 1 : Bir kamu hizmeti olan gazetecilik, kiisel ve ahlaka aykr ama ve karlara let edilemez ve kamu yararna aykr bir ekilde kullanlamaz. Haberlerde ve olaylarn yorumunda gereklerden saptrma, arptma veya ksaltma yoluyla amal olarak ayrlnamaz. Doruluu kuku uyandrabilen ve aratrlmas gazetecilik imknlar iinde bulunan haberler, aratrlp doruluuna emin olunmadan yaynlanamaz. Bu hizmetin grlmesinde aadaki Basn Ahlak Esaslarna uyulur : a ) Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl ve Cumhuriyetin insan haklarna dayal, demokratik, laik, hukuk devleti nitelii, Atatrk ilke ve inklplar ve Anayasann 174nc maddesinde yazl "nklp Kanunlar" aleyhine yayn yaplamaz. b ) Haberler hukuka aykr yollardan elde edilemez ve yaynlanamaz. c ) Hi kimse, sulu olduu kesin yarg kararyla belirtilmedike sulu olarak iln edilemez; cezai soruturma aamasnda veya devam eden davalarn konusu olan olaylarla ilgili haber veya yorumlarda "Susuzluk" ilkesi ihlal edilemez; soruturma ve yarglamann doal ve yasal akn, zellikle hakimlerin kararn etkileyecek beyan ve yorumlarda bulunulamaz. ) Sua tahrik veya tevik edecek ve su ile mcadeleyi etkisiz klacak yayn yaplamaz.

296

d ) iddet ve terr zendirecek; uyuturucu maddeler ve her trl rgt sular ile mcadeleyi etkisiz klacak yayn yaplamaz. e ) Kklerin ve genlerin toplum iinde, kiiliklerinin gelimesini ve korunmasn olumsuz etkileyecek veya onlara ynelik cinsel tacize tevik eden ve iddeti zendiren yayn yaplamaz. f ) Kadnlarn, ekonomik, sosyal, siyasal ve kltrel alanlardaki btn hak ve yetkilerden eit olarak yararlanmasn engellemeye zendiren, kadn-erkek ayrmcln ngren, kadn sadece bir "cinsel nesne" olarak gsteren yaynlar yaplamaz. g ) Gazete ve dergiler verdikleri yanl bilgilerden dolay, yollanacak cevap ve dzeltme metinlerini, bunlarn gnderilmesine sebep olan yaznn etkisini btnyle giderecek ekilde, en ksa zamanda yaynlar. ) Gazete veya dergiler kadro, bask, datm veya fiili sat miktar konusunda yanl veya yanltc bilgi veremez. h ) Ahlaka aykr yayn yaplamaz. ) Kii, kurum ve toplum katmanlarna ynelik yaynlarda, eletiri snrlarn aan aalayc szckler kullanlamaz; hakaret edilemez, svlemez, iftira ve haksz isnat yaplamaz. i ) Kamu yararn ilgilendirmeyen durumlarda bireylerin zel hayatlarnn gizlilii ihlal edilemez. j ) Din istismar edilemez. k ) Yaynlarda hi kimse rk, cinsiyeti, sosyal dzeyi ve dini inanlar sebebiyle knanamaz, aalanamaz. Vicdan, dnce ve anlatm zgrlklerini hukuka aykr ekilde snrlayc, sarsc veya incitici yayn yaplamaz. l ) Haber balklarnda, haberin ierii saptrlamaz ve eliki yaratlamaz. m ) Gazeteci, kaynaklarnn gizliliini korur, kendisine verilen srlar ve kaynan aklayamaz.

297

n ) lan veya reklam niteliindeki haber, resim ve yazlarn, tereddte yer brakmayacak ekilde ilan veya reklam olduu belirtilir. Madde 2 : Gazete ve dergilerin Basn Ahlak Esaslarna aykr davrandna ilikin ihbar ve ikayetler, kendilerini ilgilendiren hallerde gerek ve tzel kiilerce, genel olarak da 195 sayl Kanunun 5inci maddesinde temsili ngrlen kurum veya kurulularca Basn lan Kurumu Ynetim Kuruluna yaplr. Ynetim Kurulu gerekli grrse, sz konusu aykrl dorudan doruya da ele alabilir. Madde 3 : Bir yaz, haber, resim ve benzeri yaynn, Basn Ahlak Esaslarna aykr olduu yolundaki bavurular, yayn tarihinden itibaren 30 gn iinde yaplmam ise dikkate alnmaz. Sresi iinde yaplan bavurular, Genel Mdrlke ilgili gazeteye tebli edilerek, 10 gn iinde savunmalarn vermeleri istenir. Sresi iinde savunma verilmezse, savunma hakkndan vazgeilmi saylr. Bu husus, savunma istemini ieren yazda aka belirtilir. Ynetim Kurulu sresi iinde yaplan bavurular hakknda, savunmann geldii veya savunma hakkndan vazgeilmi sayld tarihten itibaren (60) gn iinde kesin kararn verir. Ynetim Kurulu'nun dorudan doruya ele ald aykrlklar hakknda da ayn hkmler uygulanr. Ayn konuda yarg organlarna bavurulmu olmas, Ynetim Kurulunun incelemesini ve karar vermesini etkilemez.

Madde 4 : Gazete ve dergilerin, Basn Ahlak Esaslarna uymadklar Ynetim Kurulunca, kendiliinden veya bavuru zerine tespit edildiinde, 195 sayl Kanunun 49uncu maddesinin (a) bendi uygulanr.

298

Madde 5 : Ynetim Kurulu, gazete ve dergilerin Basn Ahlak Esaslarna uyup uymadklarna karar vermeden nce, gerekli grrse bir veya daha ok uzmann grn alabilir. Uzman veya uzmanlar, on yllk Sar Basn Kart sahibi gazeteciler ve tercihan Basn ln Kurumunda temsil edilen fakltelerin retim yeleri arasndan seilir. Madde 6 : Resmi Gazete'nin 9/6/1964 tarihli ve 11723 sayl nshasnda yaymlanan 20/5/1964 tarihli ve 25 numaral Basn lan Kurumu Genel Kurul Karar ile ek ve tadilleri yrrlkten kaldrlmtr. Geici Madde 1 : Bu Karar'n Resmi Gazete'de yaymlanmasndan nce ilenmi fiillere, 25 numaral Basn lan Kurumu Genel Kurul Karar ile ek ve tadilleri uygulanr. Madde 7 : Bu Karar, Resmi Gazete'de yaymland tarihte yrrle girer.

299

EK 4. DOAN HOLDNG YAYIN LKELER 1- Gazetecilikte temel ilev, gerekleri bulup bozmadan, abartmadan ve hibir basknn etkisi altnda kalmadan, en ksa zamanda ve edinilebilen tam bilgiyle kamuoyuna iletmektir. 2- Gazeteci, mesleki almalarn her trl kar ve nfuz ilikisinin dnda tutar, herhangi bir siyasi partide aktif grev almaz. i. Doan Yayn Holding'in "ekonomi" ve "finans" konularnda yaym yapan blmlerinde alanlar, hisse senedi sahibi olamazlar ve borsalarda dolayl ya da dolaysz hisse senedi alp satamazlar. 3- Gazeteci, grevini, tad sfatn saygnlna glge drebilecek yntem ve tutumlarla yapmaktan uzak durur. i. DYH alanlar, bal olduklar birim yneticisinin izni olmadan nc ahslarn gezi davetlerini kabul edemezler ve onlarla seyahat edemezler. 4- Yayna konu edilen veya edilmesi dnlen kiilerden veya kurumlardan meslek etik ve geleneklerine aykr hibir hediye veya ayrcalk kabul edilemez. 5- Yaynlarda hi kimse rk, cinsiyeti, sosyal dzeyi veya ilikisi, dini inanlar veya fiziki kusurlar nedeniyle aalanamaz ve knanamaz. 6- Dnce, vicdan ve ifade zgrln snrlayc; genel ahlak anlayn, din duygularn, aile kurumunun temel dayanaklarn sarsc yayn yaplamaz. 7- Kiileri ve kurulular, eletiri snrlarnn tesinde kk dren, aalayan veya iftira nitelii tayan lakap ve ifadeler kullanlamaz. i. Yazarlarn kendi kelerinde yazdklar hakaret ve iftira niteliindeki yazlardan kaynaklanan davalardan doan tazminatn yzde 20'si kendileri tarafndan denir.

300

8- Sulu olduu yarg kararyla belirlenemedike hi kimse "sulu" ilan edilemez. 9- Soruturmas gazetecilik olanaklar iinde bulunan haberler soruturulmakszn ve bundan ne sonu alnd belirtilmeksizin ve / veya doruluundan emin olunmakszn yaymlanamaz. i. Doan Yayn Holding'e bal basn organlarnda yanl haber veren ve / veya yaymlayan gazeteci "ihtar"dan, "i ilikisinin kesilmesi"ne kadar uzanan bir yaptrmn hedefi olur. 10- nandrc makul nedenler gsterilmedike kimse, yasalarn su sayd eylemlerle itham edilemez. 11- Kiilerin zel yaam - ilgilinin ak veya kapal rzas olduu anlamna gelen yaam ekli ve kamu karlarnn gerektirdii durumlar dnda - yaynlara konu edilemez. 12- Kamu yarar olmadka, gizli kamera kullanmak, gizlice ses kayd yapmak, zel mlke izinsiz girmek gibi, ilgilinin kiilik haklarna saldr saylabilecek yntemlerle haber retilemez. 13- Sanklarn, sulularn akrabalar ve yaknlar, olayla ilgileri olmadka veya olayn doru anlalmas iin gerei bulunmadka tehir edilemez. 14- Sakl kalmas kaydyla verilen bilgiler, kamu yarar ciddi bir biimde gerektirmedike yaymlanamaz. 15- Haber kaynann - kamuoyunu yanltmay amalad haller hari - gizliliine azami sayg ve titizlik gsterilir. 16- Haberlerin aratrlmas, hazrlanmas ve yaynlanmasnda her zaman dengeli, geree bal ve objektif davranlmas arttr. i. Yaymlanan haberde sulanan tarafn grne yer verilir. lgilinin yant vermemesi veya kendisine ulalamam olma hali ayn haberde belirtilir.

301

ii. Yaymlanan alntlarda kiinin anlalmaz ya da gln duruma dmesine neden olacak zetleme ve deiiklik yaplmaz. Yaymlanan alntlarda kaynak ve tarih ak olarak belirtilir. iii. Btn kamuoyu aratrmalar, aratrmay yapan kuruluun ad, kimin talebi ve finansman ile yapld, tarih ve grlen kii says ve aratrma metodu ak olarak belirtilerek yaymlanr. 17- iddet ve zorbal zendirici veya kkrtc, ocuklar olumsuz ynde etkileyici, bireyler, topluluklar ve uluslararasnda nefret ve dmanl krkleyici yayn yapmaktan kanlr. 18- lan ve reklam niteliindeki yaynlarn bu nitelikleri tereddde yer brakmayacak ekilde belirtilir. 19- Yayn tarihi iin konan zaman (ambargo) kaydna uyulur. 20- Yanl yaynlardan kaynaklanan cevap ve tekzip hakkna sayg gsterilir, gerei yaplr. i. Doan Yayn Holding basn organlar, hatalarn dzeltme amacna ynelik, dzenli olarak devreye giren meknizmalar olutururlar.

302

EK 5. RTK YAYIN LKELER 3984 Sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanunun kinci Blm Yayn lkelerine ayrlmtr. MADDE 4. (Deiik: 15/05/2002 4756/2) Radyo, televizyon ve veri yaynlar, hukukun stnlne, Anayasann genel ilkelerine, temel hak ve zgrlklere, mill gvenlie ve genel ahlaka uygun olarak kamu hizmeti anlay erevesinde yaplr. Yaynlarn Trke yaplmas esastr. Ancak, evrensel kltr ve bilim eserlerinin olumasna katks olan yabanc dillerin retilmesi veya bu dillerde mzik veya haber iletilmesi amacyla da yayn yaplabilir. (Ek:03/08/20024771/8 Mlga) (Ek15/07/2003 -4928/14 )Ayrca kamu ve zel radyo ve televizyon kurulularnca Trk vatandalarnn gnlk yaamlarnda geleneksel olarak kullandklar farkl dil ve lehelerde de yayn yaplabilir. Bu yaynlar, Cumhuriyetin Anayasada belirtilen temel niteliklerine, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne aykr olamaz. Bu yaynlarn yaplmasna ve denetimine ilikin usul ve esaslar, st Kurulca karlacak ynetmelikle dzenlenir. Radyo, televizyon ve veri yaynlarnda uyulmas gereken yayn ilkeleri unlardr: a) Trkiye Cumhuriyeti Devletinin varlk ve bamszlna, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, Atatrk ilke ve inklplarna aykr yayn yaplmamas. b) Toplumu iddete, terre, etnik ayrmcla sevk eden veya halk snf, rk, dil, din, mezhep ve blge fark gzeterek kin ve dmanla tahrik eden veya toplumda nefret duygular oluturan yaynlara imkn verilmemesi. c) Yayncln, gerek yayn organ, gerekse hisse sahipleri ve nc derece dahil olmak zere nc dereceye kadar kan ve shr hsmlar veya bir baka gerek veya tzel kiinin haksz karlar dorultusunda kullanlmamas.

303

d) nsanlarn dil, rk, renk, cinsiyet, siyas dnce, felsef inan, din, mezhep ve benzeri nedenlerle hibir ekilde knanmamas ve aalanmamas. e) Yaynlarn toplumun mill ve manev deerlerine ve Trk aile yapsna aykr olmamas. f) (Deiik:03/08/2002-4771/8) zel hayatn gizliliine saygl olunmas, g) Trk mill eitiminin genel amalarnn, temel ilkelerinin ve mill kltrn gelitirilmesi. h) Trkenin; zellikleri ve kurallar bozulmadan konuma dili olarak kullanlmas; mill birlik ve btnln temel unsurlarndan biri olarak ada kltr, eitim ve bilim dili halinde gelimesinin salanmas. ) Kiilerin manev ahsiyetlerine eletiri snrlar tesinde saldrda bulunulmamas, cevap ve dzeltme haklarna saygl olunmas, soruturulmas basn meslek ilkeleri erevesinde mmkn olan haberlerin soruturulmakszn veya doruluuna emin olunmakszn yaynlanmamas, sakl kalmas kaydyla verilen bilgilerin kamu yarar cidd bir biimde gerektirmedike yaynlanmamas. j) Yayncln haksz bir ama ve kara alet edilmemesi ve haksz rekabete yol almamas, iln ve reklam niteliindeki yaynlarn bu niteliklerinin pheye yer brakmayacak ekilde aklanmas, bir basn organnn zel abalarla yaratt rnn kendi rnym gibi sunulmamas, ajanslardan veya baka bir medya kaynandan alnan haberlerin kaynann belirtilmesine zen gsterilmesi. k) Sulu olduu yarg karar ile kesinlemedike hi kimsenin sulu iln edilmemesi veya suluymu gibi gsterilmemesi; kiileri su ilemeye ynlendirecek veya korku salacak yayn yaplmamas. l) Haberlerin yaynlanmasnda tarafszlk, gereklik ve doruluk ilkelerine bal olunmas; zgrce kanaat oluumunun engellenmemesi; haber kaynaklarnn kamuoyunun yanltlmasnn amaland haller dnda gizliliinin korunmas.
304

m) Halk aldatacak, yanltacak veya haksz rekabete yol aacak reklam yaynlarna yer verilmemesi. n) Siyas partiler ve demokratik gruplar arasnda frsat eitlii salanmas; tek ynl, taraf tutan yayn yaplmamas; seim dnemlerinde belirlenen seim yasaklaryla ilgili ilkelere aykr davranlmamas. o) (Deiik: 03/03/2004 5101/5) Yaynlarda, eser ve balantl hak sahiplerini 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ile tannan haklarn ihll edilmemesi. p) Bilgi iletiim telefonlar yoluyla yarma ve benzeri yntemlere bavurulmamas ve bunlarn sonucunda dinleyici ve seyircilere ikramiye verilmemesi veya ikramiye verilmesine araclk edilmemesi, lotarya yaplmamas, bilgi iletiim telefonlar yoluyla yaplacak anket ve kamuoyu yoklamalarnn, hazrlk aamasndan sonularnn ilnna kadar noter nezaretinde gerekletirilmesi. r) Televizyonda blnr ekran yoluyla ana program ile ilgili veya ilgisiz bilgiler veren konular ileyen yaynlarn yaplmamas, ereveler veya alt yaz teknii kullanlarak srekli yayn yaplmamas, haberde konu ile ilgili olmayan grntlerin verilmemesi, haberle benzerlik arz eden grntlerin ariv niteliinin belirtilmesi. s) Program hizmetlerinin btn unsurlarnn insan onuruna ve temel insan haklarna saygl olmas. t) Yaynlarn mstehcen olmamas. u) (Deiik: 01/07/2005 - 5378/37) Kadnlara, gszlere, zrllere ve ocuklara kar iddetin ve ayrmcln tevik edilmemesi. v) (Deiik : 03/08/2002-4771/8) Yaynlarn iddet kullanmn zendirici veya rk nefret duygularn kkrtc nitelikte olmamas. y) Su rgtlerinin korkutucu ve yldrc zelliklerinin yanstlmamas. z) Genlerin ve ocuklarn fiziksel, zihinsel ve ahlak geliimini zedeleyecek trden programlarn, bunlarn seyredebilecei zaman ve saatlerde yaynlanmamas.
305

EK 6. IPRA MESLEK AHLAK YASASI IPRAnn Mesleksel Davran lkeleri: Uluslararas Halkla likiler Derneinin genel oturumu Mays 1961de Venedikte yaplmtr. Alnan kararlarn, davran ve grg kurallarnn dernee bal halkla ilikiler yelerini balayc etkisi vardr. A- PROFESYONEL BTNL SALAYAN KURALLAR 1. Dernee ye bir halkla ilikiler uzmannn piyasada nvannn iyi olarak duyulmas ve yksek ahlaki deerlere sahip olduunun bilinmesi ve ayrca IPRAnn belirledii grg ve ahlak kurallarna uyduunun bilinmesi gerekmektedir. B- MTERYE YNELK KURALLAR 1. Dernee ye bir halkla ilikiler uzman btn mterilerine grev anlay asndan adil ve eit davranmaldr. 2. Bir ye, ilgili tarafn onay olmakszn taraf tutmamal ve rekabet etmemelidir. 3. Bir ye eski ya da yeni mterisine ait gizli bilgileri ilgili tarafn onay olmadan aklamal ve bunlar daima kendine saklamaldr. 4. Bir ye dier bir yenin mteri ve iverenini tenkit edici davranlarda bulunmamaldr. 5. Bir ye bir mterinin iini yaparken baka hi kimseden deerli hediye, komisyon maa alamaz. 6. Bir ye baaryla neticelendirdii ilerin sonunda hibir ekilde fiyat ve cret tartmasna girmez. C- HALKA ve BASINA YNELK DAVRANI KURALLARI 1. Bir ye daima kamuoyunun karlar dorultusunda hareket etmelidir. 2. Dernee ye bir halkla ilikiler uzman asla medyay birbirine drecek hareketlerde bulunmamaldr.

306

3. Bir halkla ilikiler uzman yanl veya arptlm bilgiyi basna vermemelidir. 4. Bir ye alt organizasyon adna daima tutarl ve iyi bir temsilci olmaldr. 5. Bir ye hibir zaman bir dernei kendi karlar iin kullanmamaldr. D- MESLEKTALARA YNELK KURALLAR 1. Bir ye hibir zaman dier bir yenin kiiliini zedeleyecek ve onu rencide edecek davranlarda bulunmamaldr. 2. Bir ye kt amal bir meslekta hakknda bir eyler biliyorsa bu bildiklerini mutlaka IPRAya bildirmelidir. 3. Bir ye baka bir yenin iine talip olamaz.

307

EK 7. HALKLA LKLER ENSTTSNN (IPR) AHLAK KURALLARI

Bu ahlak kurallar ierik ve birtakm eklemeler yaplmak suretiyle 9 Nisan 1986da deitirilmitir. 1. Bir ye halkla ilikiler yaparken en yksek standartlar kullanmaldr. Asla ucuza ve dk kaliteye kamamaldr. 2. Bir ye tm alanlarna, mterilerine, ye arkadalarna, halka ve basna kar drst olmaldr. 3. Basn kkrtmamal ve yanl bilgi vermemelidir. 4. alt irketin gizliliine sayg duymaldr. 5. ini grdrmek iin bir resmi kuruma rvet vermemelidir. 6. Her zaman doruyu sylemelidir. 7. Mahkeme emri olmad srece gizli belgeleri vermemeli ve hibir ey sylememelidir. 8. Ayn anda iki taraf birden temsil etmemeli ve ancak istendii anda arac olmaldr. 9. Bir ticari irkette pay varsa bunu aklamaldr. 10. Yapaca iin nceden pazarln yapmamal ve buna gre para almay teklif etmemelidir. 11. Resmi biriyle grecekse bal olduu enstitye bildirmeli ve bu grme kaytlara gemelidir. 12. Bir baka yeyi eletirmemelidir. 13. Bir ye Enstitnn nne ya da halkla ilikilere glge drecek hareketlerde bulunmamaldr. 14. ye bu kurallara uymal ve herhangi bir yenin bu kurallara uymadn grdnde ilgili yeye bildirmelidir. Daha sonraki safhada ise bu hatal davran Enstitye bildirmelidir.

308

15. Bir ye baka profesyonellerle alrken, onlarn kurallarna gre hareket etmelidir. 16. ye devaml gelien olaylar takip edecek, kendini yenileyecek ve haberdar olacaktr. 17. Bir ye halkla ilikiler konusunda bakalarn da eitecektir.

309

EK 8. ULUSLARARASI TCARET ODASI REKLAM UYGULAMA ESASLARI Kapsam Bu Esaslar, her trl mal ve hizmet reklamlarnda uygulanr. ICC'nin dier Pazarlama Uygulama Esaslar ile, yani; ICC Uluslararas Sat Gelitirme Esaslar, ICC Uluslararas Dorudan Pazarlama Esaslar, ICC evreye likin Reklam Esaslar, ICC Sponsorluk Esaslar, ICC/ESOMAR Uluslararas Pazarlama ve Sosyal Aratrma Esaslar ile ilgili dzenlemelerle birlikte dnlmelidir. Esaslar, pazarlamac ya da reklamveren olsun, reklamclkla uraan kii veya reklam ajanslar ya da mecralar olsun, reklamclkla ilgili herkesin uymas ve geerli yasalar erevesinde de uygulamas gereken ahlaki (etik) standartlar belirlemektedir. Yorum Esaslar, hem z hem de biimiyle uygulanacaktr. eitli mecralarn (basn, televizyon, radyo ve dier elektronik mecralar, akhava reklamlar, filmler, dorudan postalama, faks, eposta, internet ve on-line hizmetler vb.) sahip olduklar farkl zellikler dolaysyla, bir reklamn bir mecrada kabul edilebilir olmas, bir baka mecrada da mutlaka kabul edilmesini gerektirmez. Reklamlar tketici zerindeki olas etkisiyle deerlendirilmeli; bu yaplrken, kullanlan mecra gznnde tutulmaldr. Bu Esaslar, (szl ve yazl) tm kelimeler, saylar, grsel sunumlar, mzik ve ses efektleri dahil olmak zere, reklamn tm ieriine uygulanr.

310

Tanmlar Bu Esaslar metninde yer alan; "Reklam" terimi, en geni anlamyla, kullanlan mecraya baklmakszn mal ve hizmet iin yaplan her trl reklam kapsamaktadr. "rn" her trl hizmeti iine almaktadr. "Tketici" terimi, kullanc veya ticari mteri ya da son tketici olsun, reklam mesajnn hedef ald ya da ulama durumunda olduu tm kiileri kapsamaktadr.

KURALLAR Temel lkeler Madde1: Btn reklamlar yasal, ahlaki, drst ve doru olmaldr. Her reklam, toplumsal sorumluluun bilincinde olarak hazrlanmal ve i hayatnda genel kabul gren drst rekabet ilkelerine uygun olmaldr. Hibir reklam kamuoyunun reklama olan gvenini sarsc nitelikte olmamaldr. Ahlaka Uygunluk Madde 2: Reklamlar, genel ahlak kurallarna aykr ifadeler ya da grntler iermemelidir. Drstlk Madde 3: Reklamlar tketicinin gvenini ktye kullanmayacak veya onun tecrbe ve bilgi eksikliklerini istismar etmeyecek biimde tasarlanmaldr.

311

Toplumsal Sorumluluk Madde 4: 1. Reklamlar, rk, ulusal kken, din ve cinsiyet veya yaa dayal ayrmclk zerine kurulmamal ve ayrmcl desteklememeli; insan saygnlna hibir biimde zarar vermemelidir. 2. Reklamlar, hakl bir neden olmakszn, korku duygusundan yararlanmamaldr. 3. Reklamlar iddet hareketlerine yol ac ya da bunlar destekleyici eler iermemeli; yasad veya knanacak davranlar yreklendirmemelidir. 4. Reklamlar batl inanlar istismar etmekten kanmaldr. Doruluk Madde 5: 1. Reklamlar zellikle aada belirtilen konularda, eksik bilgi vererek, anlam karklna yol aarak veya abartl iddialar ileri srerek tketiciyi dorudan ya da dolayl olarak yanltabilecek ifadeler ya da grntler iermemelidir: rnn yaps, bileimi, retim yntemi ve tarihi, kullanm alanlar, verim ve performans, miktar, ticari ya da corafi kkeni, evreye etkisi gibi zellikleri; rnn deeri ve denecek gerek toplam fiyat; Teslim, dei-toku, geri verme, onarm ve bakm; Telif haklar; patent, marka, tasarm ve modeller gibi endstriyel mlkiyet haklar ve ticari nvanlar; Resmi tannma ya da onay, madalyalar, dller ve sertifikalar; Sosyal amal yardmlarn kapsam. 2. Reklamlar aratrma sonularn veya teknik ve bilimsel yaynlardan yaplan alntlar arptmamaldr. statistikler, reklam iddialarnn geerliliini abartmak zere/iin sunulmamaldr. Bilimsel terimler reklam iddialarna bilimsel geerlilik atfetmek zere yanl kullanlmamaldr.

312

Karlatrmal Reklamlar Madde 6: Karlatrma ieren reklamlarda, karlatrma yanltc olmamal ve drst rekabet ilkelerine uyulmaldr. Karlatrma noktalar dorulanabilir gereklere dayanmal ve hakkaniyete uygun olarak seilmelidir. Ktleme Madde 7: Reklamlar, dorudan doruya ya da im yoluyla, hibir firmay, hibir firmay, organizasyonu, hibir endstriyel veya ticari faaliyeti / meslei, hibir rn, aalayarak veya alay konusu ederek ya da benzer herhangi bir biimde, ktlememelidir. Tankl Reklamlar Madde 8: Reklamlar, gerek olmayan ve tanklna bavurulan kiinin tecrbesine dayanmayan hibir tanklk ya da onay ifadesine yer vermemeli veya atfta bulunmamaldr. Zamanla geerliliini yitiren ya da yanltc duruma gelen tanklklar ya da onaylar kullanlmamaldr. zel (Kiisel) Mlkiyetin Gsterilmesi veya Taklidi Madde 9: Reklamlar, nceden izin alnmadan, hi kimsenin zel veya sosyal yaamn gstermemeli, o kiiye atfta bulunmamaldr. Reklamlarda hi kimsenin zel mlk, nceden izin alnmadan, bir kiisel onay etkisi yanstacak ekilde grntlenemez veya belirtilemez. Ticari tibardan Haksz Yararlanma Madde 10: 1. Reklamlar, bir baka firma, irket ya da kurumun adn, parafn ve/veya amblem, logo ve dier zgn kurumsal kimlik unsurlarn haksz biimde kullanmamaldr. Reklamlarda, bir kii adndan, bir baka irket ya da kuruma ait ticari nvan ya da fikri mlkiyete sahip
313

olunan ya da bir reklam kampanyas ile salanm bulunan itibardan haksz olarak yararlanlmamaldr. Taklit Madde 11: 1.Reklamlar, baka reklamlarn genel dzenini, metnini, slogann, grsel sunumunu, mzik ve ses efektlerini, vb., tketiciyi yanltacak ya da karkla yol aacak biimde taklit etmemelidir. 2.Uluslararas faaliyet gsteren bir reklamverenin bir veya daha fazla lkede gerekletirdii zel bir reklam kampanyas, baka reklamverenler tarafndan o reklamverenin faaliyet gsterdii dier lkelerde, ayn reklam kampanyasnn szkonusu reklamveren tarafndan makl bir sre ierisinde kullanmasn nleyecek biimde, taklit edilmemelidir. Reklamlarn Ayrt Edilmesi Madde 12: Biimi ve yaynland mecra ne olursa olsun, bir reklamn "reklam" olduu aka anlalmaldr; bir reklam haber ve yorum eleri ieren bir mecrada yaynlandnda, "reklam" olduu kolaylkla anlalacak biimde sunulmaldr. Gvenlik ve Salk Madde 13: Eitici ya da sosyal bakmdan hakl bir gerekeye dayanmadka, reklamlar, gvenlik kurallarnn gzetilmedii ve insan gvenlii veya sal asndan tehlike oluturabilecek uygulama veya durumlarla ilgili hibir grsel sunum ya da tanmlama iermemelidir. ocuklar ve Genler Madde 14: Aadaki tanmlar, ocuklara ve geerli yasalara gre reit olmayan genlere ynelik reklamlar kapsar. Deneyimsizlik ve Kolay nanma a. Reklamlar, ocuklarn ve genlerin deneyimsizliini, kolay inanma314

sn (safln) istismar etmemelidir. b. Reklamlar bir rnn kullanm ya da keyfi iin gerekli beceri ya da ya dzeyini olduundan az gstermemelidir. i. Reklamlarn tanttklar rnn gerek boyutlar, deeri, zellikleri, dayankll ve performans hakknda ocuklar ve genleri yanltmamas iin zel bir dikkat gstermelidir. ii. Eer rnn kullanm ek malzeme gerektiriyorsa (rnein; piller) ya da gsterilen veya tarif edilen sonucu alabilmek iin baka malzemelere gerek varsa (rnein; boya), bu durum aka belirtilmelidir. iii. rn bir dizinin paras ise, bu nokta ve dizinin edinilme yntemi aka belirtilmelidir. iv. rn kullanmnn sonular gsterilir ya da tanmlanrken, reklam, rnn hedef ald ya grubundaki ortalama bir ocuk veya gencin ulaabilecei sonucu gstermelidir. c. Fiyat, ocuklarn ve genlerin rnn gerek deerini yanl alglamasna yol aacak biimde, rnein "sadece" veya "yalnzca" szc kullanlarak belirtilmemelidir. Hibir reklam, tantlan rnn her aile btesinin olanaklaryla hemen elde edilebileceini ima etmemelidir. Zarardan Saknma Reklamlar, ocuklara ve genlere zihinsel, ahlaki ya da fiziksel zarar verebilecek; onlar tehlikeli durumlarla ya da salk ve gvenliklerini ciddi biimde tehdit edecek etkinliklere kar karya brakacak; ya da tanmadklar kiilerle iliki kurmalarn ya da bilmedikleri veya tehlikeli yerlere girmelerini tevik edecek ifade ya da grsel sunumlar iermemelidir. Toplumsal Deer a. Reklamlar, bir rne sahip olmann ya da kullanmann tek bana, ocuklar veya genleri ayn yataki dier ocuklar ya da genlerden fiziki, toplumsal veya psikolojik bakmdan avantajl yapacan; rne sahip olmamann bunun tersi bir etki yaratacan ileri srmemelidir.
315

b. Reklamlar, toplumda geerli deerleri dikkate alarak, ana babann otoritesini, sorumluluk duygusunu, yarglarn veya zevklerini zayflatmamaldr. Reklamlar, reklam yaplan rnn kendilerine alnmasn salamak zere ana babalarn yada dier yetikinleri ikna etmeleri iin, ocuklara ve genlere ynelik dorudan bir ary iermemelidir. Garantiler Madde 15: Reklamlar, tketiciye yasann saladklarndan baka ek haklar getirmeyen garantiye yer vermemelidir. Reklamlarda, ancak, garantinin ayrntl koullar ve alcnn zararn karlayc nlemler ak biimde belirtildii, ya da alc bu bilgileri sat yerinde yazl olarak veya rnle birlikte salayabildii takdirde, "garanti", "garantili", "teminat", "teminat altnda" veya ayn anlam talan baka kelimeler kullanlabilir. Sipari Edilmeden Gnderilen Mallar Madde 16: Reklamlar, kiiye sipari etmedii rnleri gndererek, bunlar redetmedii ya da geri gndermedii takdirde bedelini demeye zorlayan, ya da ona sz konusu rnleri kabul etmeye zorunluymu izlenimini veren, drst olmayan sat yntemleri iin kullanlmaldr. evreye likin Tutum Madde 17: Reklamlar, evre alanndaki yasalar veya zdenetim esaslarn, evre konusunda toplumda genel kabul grm davran biimlerini olumsuz etkilenmemeli; bu olumsuz davran biimlerini tevik veya tasdik edici nitelikte olmamaldr. Reklamverenler, ICC evreye likin Reklam Esaslar'nn koyduu ilkelere saygl olmaldr. Sorumluluk Madde 18: 1. Bu esaslarda belirtilen davran kurallarna uyma sorumluluu
316

reklamverenler, reklamclkla uraan kii ya da reklam ajanslar ile yaynclar, mecralar veya araclarnndr. a. Reklamveren, reklamnn topyekn sorumluunu stlenmelidir. b. Reklamclkla uraan kii veya reklam ajans, reklam hazrlarken her trl zeni gstermeli ve reklamverenin sorumluluklarn yerine getirmesini salayacak biimde almaldr. c. Reklam basan, nakleden veya datan yaync, mecra sahibi ya da aracs reklamn kabulnde ve kamuoyuna sunulmasnda gereken dikkat ve zeni gstermelidir. 2. Yukarda belirtilen kategorinin kapsamna giren firma, irket ya da kurumlarda alan ve bir reklamn planlanmasna, yaratlmasna, yaymlanmasna ya da nakledilmesine katkda bulunan herkes, konumunun gerektirdii lde, bu Esaslardaki kurallarn gzetilmesini salamakla ykmldr ve buna gre davranmaldr. Kurallar Reklamn Btnne Uygulanr Madde 19: Bu Esaslar'n gzetilmesi sorumluluu reklamn ierik ve biim olarak btnn kapsamaktadr; tanklklar, ifadeler ya da dier kaynaklardan salanan grsel sunumlar da bu sorumluluk kapsamndadr. eriin ya da biimin tmyle ya da ksmen baka kaynaklardan alnmas, Esaslar'a uyulmamas iin zr oluturmaz. Hatann Sonradan Telafisinin Etkisi Madde 20: Reklamverenin, esaslara aykr bir uygulamasn daha sonra dzeltmesi ve telafi etmesi arzulanrsa da, esaslarn inenmesi mazeret oluturamaz. Kantlama / Destekleme Madde 21: Dorulanabilir olgularla ilgili tanmlamalar, iddialar ya da rnekli anlatmlarn doruluu kantlanabilmelidir. Reklamverenler, bu Esaslar'n uygulann denetlemekle grevli zdenetim organlarna

317

byle bir dorulamayla ilgili kant hemen gsterebilir durumda olmaldrlar. zdenetim Kararlarna Sayg Madde 22: Hibir reklamveren, reklamc ya da reklam ajans, yaync, mecra ya da aracs, ilgili zdenetim organ tarafndan uygun bulunmayan bir reklam yaynlamamaldr. Uygulama Madde 23: Bu zdisiplin esaslar, ulusal dzeyde, bu amala kurulacak ulusal organlar tarafndan; uluslararas dzeyde ise ICC Pazarlama Uygulamalar Uluslararas Konseyi (International Council on Marketing Practice) tarafndan, gerekli durumlarda, uygulanacaktr.

318