Mimar

Tarihi:

BZANS

MMARS

Yazan: P a u l L e m e r l e Tercme eden: Y. Mimar H a l k

Togay
Geen saydan

Kubbeli Bazilika: Bizans, mimarna, kubbe ve tonoz tazyiklerini ustalkla muvazeJendirdii byk binalar yaratmya, yaryacak imknlar bunlardr. Baz abideler ise dairev bir pln zerine ina edilmitir, Ravenna'daki S. Vitale veya stanbuldaki Aya Sergiyos ve Bahos (VI nc asr) bazlar ise havar bir pln zerine ina edilmitir, avenna'daki Mausoleo di Galla Placidia ( VI nc asrn ortas) ve Justinien tarafndan ina edilen Sts - Aptres (Apostel) imparator mozolesi. Fakat en ok kullanlan Justinien devrinin hususiyeti ve V inci asrda eklini bulan, kubbeli bazilikadr. sminden de anlalaca zere, kubbeli bazilika, eski bazilika plnna kubbenin yeni bnyesi adapte edilmesidir. Bu imtiza birok deiik sureti hallere mtemayildir ve bunlarn iki tipe irca mmkndr. Birincisinde, uzun nefleri, stun sralar, tribnleri olan fakat ahap at yerine tonoz veya kubbe ile rtl asl bazilika gene mevcuttur ve bunun garpteki eklini tekil eder. Fakat absid orta nef'in ucunda olacak yerde, kubbe ile bunu tayan masif ayaklar bazilika ile absid arasna ilave edilmitir. Bazilika ile kubbenin kombinezonu ufk pln zerinde olduu ve biri dierine intibak eder ve kse mihrab hizasndan kesilir. Mesel bu pln yakn zamanlarda Makedonya Philippes'de ortaya karlan VI nc ara ait byk bazilikada gerekletirilmitir. kinci tipte, kubbe ile bazilikann imtizac akul pln zerinde olur, kubbe bazilikay intikaya uratmadan zerine konur. Bu usul, dierinden ayran balca iki vasf, bir taraftan zemin katnda bazilikaya has stunlarn kubbeyi tayan ayaklar arasnda devam; dier taraftan kubbenin arka doru deilde ,abidenin aa yukar ortasna konmasdr. Yan nefler tabi olarak, orta nef uzunluuna bitiik olarak devam eder ve binann mihverine muvazi tonozlarla rtlmtr. sauria t,Silifke havalisi) civarnda Hoca Kale-

sindeki gzel bir abide (muhtemelen V inci asr) aa yukar inkiaf etmi bir kubbeli bazilika tipidir. Bundan maada Meriamlk (V inci arn sonu) ve ayn zamanda stanbuldaki Aya Sofya, Kasr ibn Wardan (VI nc asr), Selnikte Aya Sofya (conoclaste devri), znikte (Nicae'a) Dormition v.s. nin de tipidir. Hakikat halde stanbuldaki, Aya Sofya birok nuktalardan ayan dikkat sureti haller meydana getirmesine ramen, kubbeli bazilika tipi iin gsterilebilecek en sarih misal deildir. Fakat Justinien devri mimarisinin olduu kadar btn bizan mimarisinin de aheseridir ve bu mimar esprisinin kendini vazh olarak en ok tantt bir abidedir. Konstantinin yaptrd bazilika, Nika ayaklanmasnda kardan bir yangnda harab olmutu. Justinien, bunu ok daha geni bir lde ve yepyeni bir pln zerine inaasna karar verir. Bu vazfeyede Asya meneli, Sultanhisarl (Tralli) Antemius ve Miletevs'l zidor adl iki Yunan mimarn, emirlerine amade muazzam gelirle, tavzif eder. Aya Soiya, Justinien'ni, Versailles saraynn XIV nc Louis'yi ykt gibi iin iin mahvetmitir. Fakat, 27 Knunuevvel 537 deki muhteem al merasiminde, Justinien patriklik tarafndan klie kaplarnda kabul edildi, ieriye girince gerekleen eseri bir bakta kavrad ve Allahma kendini bu eseri baarmya lyk grdnden dolay kretti. Muhakkak surette imparator, btn tahribatna ramen bugn bile ziyaretiyi cezbeden binada derin bir heyecan duymutur. Usulden olarak; geni bir narteks'den girilen esas klie, geniliine nazaran pek az uzun olan br mustatilin iine sdrln tr (77 X 71,70 metre). Pln olarak bu mstatil bir bazilika gibi taksim edilmitir: stunlarla ayrlm nef, yan netlerin zerinde tribnler, orta nef'in nihayetinde kntl bir absid. Fakat nispetler normalden daha ksa, orta nef yan neflerin nispetine nazaran ok geni, btn plnn merkezlemi grn, yeni bir elemann, kubbenin tesirini tebarz etti-

rir. Byk nef'in tam ortasnda bulunan bu kubbe ok muazzamdr: kutru 31 metre ve zeminden ykseklii 54 metredir. Bu kadar muazzam bir hacmin destekleri, abidenin btn mimarisine hkimdir. naatlar, abidenin arknda ve garbnda hnerli olduu kadar da cretkr olan ve hi olmazsa bu lde olarak hi bir yerde kullanlmyan bir usule mracaat etmilerdir: kubbe, ayn kuturda olan iki yarm kubbe ile desteklenmi bu suretle orta kubbenin tesirim devam ettirdii gibi, rtlen sahay da iki misline karmtr. Bu iki yarm kubbeler ise krrev iki byk nile desteklenmitir. Merkezde bulunan, ark veya garba bakan bir seyirciye, nilerin kademelenmesini, byk kubbe ile yarm kubbeleri, muazzam bir boluu rten ayn zamanda birok pencere sralaryla aydnlatlan bu kemer, tonoz ve kubbelerin mantk balanmas, bir cr'et, mantk, ilim ve cesaret kompleksi tesiri yaratmaktadr. Kubbenin yalnz ark ve garpten desteklenmesi kfi deildir, ayn zamanda imal ve cenuptan da desteklenmesi icap eder. Mimarlar bu noktada, Aya Sofyanm elenistik bazilikasndaki mevcudla karlayorlard: yani yan nefler, bunlarn tribnleri ve stunlar. Tabiatiyle varm kubbelerin karlklar bu cihetlerde tribnlerdeki kolonadm zerinden ykselen ve zerinde pencereler alm vas duvar ihata eden iki muazzam tayc sar kemer olur. Demek esas kubbe ayn irtifadan ykselen drt kemer zerine oturtulmutur, yarm kubbelerin balang kemerleri ile iki sar kemer, bu ekilde husule gelen murabba ile kubbe dairesinin birleimi drt pandantif sayesinde meydana gelmitir. Bu husus daha kfi deildir. Kubbe her istikamette ayn tazyiki intiar ettirdiinden, bunun her cihetten msavi olarak karlanmas gerekir, halbuki sar kemerler nilerle desteklenen yarm kubbelerden daha az mukavimdir ve darya doru yklma tehlikesine maruzdur. Bunlar kuvvetlendirmek iin iki areye mracaat edilmitir. Evvel kubbeyi tayan drt filaya, imal-cenup istikametinde yan neflerin glgesinde gizlenmi ve istinad ayaklariyle takviye edilmitir: bunlar yklmaya kar mani olmaktadr. Sonradan tribn ve yan neflerin zerinde, ok usta bir tonoz sistemi, kubbe, apraz, ve beik tonozlar imtiza ettirmektedir. Grdkleri vazifeden dolay takviye tonozu denilen btn bu tonozlar, tazyiklerin bir ksmn karlamakta ve bunu komu tonoz veya alt kata nakletmektedir. Bizans tonozunun u hususiyeti vardr ki, tazyiki mstakil istinad noktalarnda toplyaca yerde, bunu her tarafa intiar ettirir. Bylece byk

kubbenin tazyiki tedricen, binann temeline doru ve salam topraa kadar iddetini kaybeder. Aya Sofyann tafsiltl bir tetkiki, pekok ayan dikkat tafsilt, hnerli bulular, orijinal sureti halleri ve bizans mimarlarnn, derin bilgi ve dah yaratmalarn, meydana karmaktadr. Yukarda hlseten zikredilen hususlar, Bizans mimarisinin mhim bir karakterini karmaktadr. Btn kubbeli binalar ifna edilmesi gereken tazyikler husule getirir. Bir garp klisesinde, bu netice umumiyetle, bir seri haric istinad ayaklariyle elde edilir: urasn sylemek lzm gelir ki, bu sureti hl, istinad ayaklarn bir tezyinat motifi haline evirmek iin sa'rfedilen maharetlere ramen, pek rasyonel ve mahirane deildir. Bir katedral, kzakta bulunan Ve her tarafnda destekler bulunan bir gemiye benzetilebilir ve bu benzetide yanl deildir. Bizans bu ayaklar baka trl kullanmaktadr. Haric istinad ayaklarn kabul etmiyor ve bir kubbenin istinad ayaklariyle desteklenmesini sevmemektedir. Maharetle hesap edilmi kombinezonlarla, st ksmlardan gelen' tazyikleri tedricen karlar. Kubbenin gelitirdii,, kuvvet hatlar, bu hnerli dzen, kaln duvarlar, filayaklar ve temellerde nihayet bulmak zere kaybolur. Kubbeli Bizans klisesi, daima birbirini ifna eden, tertip edilmi kuvvetlerle, elstik ve yaayan bir sistemdir. Herey hesap Ve dnce, bilgi ve zarafetdir ve bundan dolaydr ki, dnce tafsilt ve inaatlarndaki sakl inceliklerden dolay Aya Sofya gibi bir klieyi ve Parthenon gibi bir mabedi incelemekle ayn memnuniyeti duyar. Yunan Salibi K lisesin

VI nc asrda daha elenistik tipte bazilikalar ina edilmitir: bylece Ravenna'da Theodoric zamannda balanan fakat Justinien devrinde ikmal edilen Sant Apollinare nuovo, ve Sant Apollinare in Classe Parenzo'da Euphrasios bazilikas v.s. Bunun gibi, kubbeli bazilika tipi de VI asrdan ok sonralar da kullanlmtr, stanbuldaki eski Bizans klielerini de bu gruba balamak lzmdr. Kalender Hane camii, (Diaconissa klisesi deil fakat Christ Akataleptos klisesidir), Hoca Mustafa cami (St. Andre de Krisis) ve Gl cami (St. Theodoric); XI inci asrn sonuna doru Panachrantos ve XII nci asrn banda Chora klielerinde bu tipin bakiyelerine rast gelinir. Fakat, bu tipin ehemmiyeti ne olursa olsun, Bizansn mimar gelimesinde ancak bir merhale olabilirdi. Bazilika ile kubbenin imtizac bir karklktr: bazilika stun sralariyle uzayan nef'iyle, ryeti absid'e doru sevketmektedir; kubbe ise kemer ve yayc tonozlarn ykselen hatlariyle, ekici tesiri, bak hakik ayinlerin cereyan ettii, uhrev mihraba

doru ykseltmektedir: bylece daha sonralar klienin, dier taraflarnda, verilecek, timsali tefsir tacil ediliyordu. Dahil meknn tertibinde, abidenin esprisinde bile, iki tip arasnda bir zddiyet vardr. Daha evvelden nazar itibare alnm bir zddiyet vardr: bazilika civarna veya zerine kubbenin mulak organizmini kabule uygun deildir. Ksacas, bazilika pln merkez bir plnn aksidir. Btn muhitine ayn tazyik tesirini icra eden kubbe, bu tazyikleri ifna etmek iin, merkez bir plna ihtiya gstermekteydi. Binazs mimaiar bu meselenin sureti hallini, uzun asrlar Bizans mimarisinin tipik pln olacak ve Yunan salibi pln diye isimlendirilen pln zerinde alarak bulur. Yunan salibi plnda, kubbe drt cihetten mihverleri birbirlerine amud olmak zere, beik tonozlarla desteklenmitir. Haric duvarlar iine, beik tonozlar ve bunlarn fa^l mtereki kollar hemen hemen msavi bir aib resmeder ki, bu tip plnlarn ismi buradan ne'et eder. Bu beik tonozlarn bir avantaj da, kube itmelerinin bir ksmn, rt duvarlar zerine sevkederek, abidenin merkezini kaln ayaklardan kurtarmaktr. Kk klielerde bu ayaklar yerine bazan stunlar yerletirilmitir. Harici murabba pln ile ha ayaklarn arasnda kalan sahaya, tonozlu yan sahnlar yerletirilmi ve bunlar da tazyikleri ifna bakmndan rol oynamaktadr. ark cihetinde bunlar da bir absid eklinde nihayet bulur ve daha byk olan merkez absid'i koltuklar. Sa tarafta bir nevi sakristi (ziynet ve yin slbiselerinin bulunduu yer) olan d a c o n i c o n absidi, sol tarafta ise baz merasimlerin cereyan ettii p r o t h e s e absidi bulunur. Harite at seviyesinde daha mrtef olan drt beik tonoz ile bunlara hkim olan bundan byle gittike daha mrtef bir kasnaa oturan merkez kubbe bariz olarak salib eklini izer. Yunan salibi klielerinde, ekseriya yan satmlarn drt kesinde, drt kk kubbe bulunur, umumiyetle bir natrex vardr, fakat atrium bulunmaz. Yunan salibi plnl klie ile serbest ha eklindeki, yani bir murabbanm iine izilmiyen klieyi kartrmamak gerekir. Mesel Galla Placidia veya stanbuldaki Aya Apostoli gibi, bu abidelerin bnyelerinde salibin kollar serbest olarak inkiaf eder, ve Yunan salibi plnlardan ok farkldr fakat bu tip inkiaf etmemitir. Yunan salibi plnn, prototipini aramak iin ok uzak mntkalara gitmek lzm deildir. Mesel J. Strzygowski, Aya Sofyay bir ermeni abidesi olarak gsteren teoriye sadk kalarak, meneinin Ermenistanda bulunduuna inanyordu. Yunan salibi klisesi Bizans mimarlarnn buluudur, mantk olarak,

kubbeli bazilikalardan ne'et etmektedir ve kubbe probleminin rasyonel ve ahenkli sureti hallini temsil etmektedir. VI nc asrdan beri bu yoldaki emekleme ve tecrbeler maalesef tadil edilen stanbuldaki Aya rini veya Makedonya Philippes'deki (B) bazilikasnda grlmektedir. Bir tipten dierine intikali, daha iyi anlatan abidelerden biri de Selnikteki Aya Sofya klisesidir, bu bina ( i c o n o c l a s t e ) tasvirperestlii men eden imparatorlar devri olarak tarihlendirilebilir. Burada kubbenin garbndaki tonoz klr, buna mukabil imal ve cenup kemerleri, beik tonoz olarak uzarlar ve tayc esas kemer ve duvarnn altnda bulunmas gereken stun sralar tamamiyle yok olmadan nce haric duvarlara doru ekilir ve pilpayelerden mstakil olur. Bu tipin tam fakat hantal bir ekilde gereklemi bir nmunesini, IX uncu ara ait Beotyada iyi bir ekilde muhafaza edilmi Skripon klisesinde grlr. X uncu asrdan itibaren tekemml etmi ekillerini stanbuldaki ok saydaki klielerde rast geliriz (hali hazrda Bodrum, Zeyrek, klie ve Fethiye camileri), Selnikte (Theotokos, Aya Panteleimon, Aya atherine, Aya Apostali),. Basile I. in mehur Yeni Klie veya Nea snn da Yunan salibi plnl va kelerinde de tal kubbelerin bulunmu olmas muhtemeldir. Muhakkak ki, X uncu asrdan X V inci ara kadar, daha evvelki asrlarda olduu gibi, Bizans mimarisi bir muttaritlik tanmamtr. Bylece Yunan mektebi belki ermenistandan veya herhalde ark havalisinden ald iktibaslarla tebarz eder; mesel ok olarak kullanlan ke trompu (Phocide'de St. Luc, Daphni, Chio'nun Nea - Moni ve Mistra'nm Sts Theodores) u. Mistra'da baz klielerde, bazilika pln, Yunan salibi plniyle ayan dikkat surette imtiza ettirilmitir. Athos danda, Yunan salibi pln adapte edilmi yalnz, merasim salonlarnda bulunan nili elemanlar da ihmal edilmemi bylece salibin ark kolu gibi imal ve cenup kollar da birer absid ile nihayet bulur. Bu deiikliklere ve btn eski tiplerin devam etmesine ramen, elenistik veya kubbeli bazilika, Yunan salibi plnl kliede, Makedonya sllesi hkimiyetinden Bizansn sktuna kadar hkmran olan, Bizans kliesinin mantk tekml tamamlanr. Sivil Mimari: Bizansn din mimar abideleri zerinde mebzl, buna mukabil sivil mimarisi zerinde ise ok eksik bir fikir edinebiliriz. Bu arada en iyi tandmz asker mimaridir. Sadece, mkemmel bir abide olan stanbul'un surlar dolaysiyle deil, fakat dier ehirlerde de sur duvar bakiyesi, kule ve sur kaps muhafaza edilmitir. Sivil

binalarn hemen hepsi kaybolmu veya stanbulda olduu gibi ok eksik aratrmalarn mevzuunu tekil etmitir. Bizans ikametghn ancak metin veya nadir minyatrler vastasiyle tasavvur edebiliyoruz. Yalnz ok ge devirlere ait birka ev. bugne kadar muhafaza edilmitir Arta (Epir), Melenik (Makedonya) ve Mistra'da. Acak ok yakn zamanlarda Nea Anchialos ve Megare hafriyatlarnda, Bizansn ilk devrine ait ikametgh bakiyelerinin bulunduu zannedilmektedir. stanbulun uzun asrlar seyredenlerin ne serdii, ticaret mahallelerinin zenginlii, aristokrat mahallerin ihtiam; imparator saray, senato saray, hipodrom ve tiyatro; revakl byk sokaklar, meydan ve forumlar; akropol, kapitol, stunlar, zafer taklar; Zeuxippe ve Arcadius hamamlar; saysz manastr ve manzumeleri, hanlar, hastahaneler; triyat, ipek ve mcevherat pazarlar; rzgr kuleleri, fenerler, tersaneler, rhtmlar ve limanlarn tahayyl etmek iin gene muharrirlerin, seyyahlarn, haclarn tasvirlerine mnhasr kalrz. Bu muazzam ehrin su ihtiyac da, zor bir meseleyi ortaya karyordu, buna dair bilgimizi, faydasnn uzun zaman harabe olmaktan koruduu birka gzel inaata medyunuz: banliy veya ehirin iindeki akadkler, bilhassa Justinien akaa (yeni aratrmalar, bunun eskilii zerinde phe uyandrmtr). Valens akad, ve ehrin her tarafna kazlm sarnlar. En eski sarnlar, st ak su haznesi olan havuzlardr, fakat ok erken bir devirde ve her halde skenderiye modeli zerine, stunlarn tad tonoz tavanl, yeralt sarnlar ina edilmitir. V inci asrda bu sarnlar daha tek katlydlar, fakat mteakip asn-da, Justinien mimarlar bu inaatlara her tarafta grlen ayan hayret fen ve cr'ei;lerini kullanmlardr. Binbirdirek sarnc bu devrin en gzel abidelerinden biridir. Bu sarn iki katl muazzam bir su deposudur, bir mermer stun ormaniyle tammakta ve bu stunlarn zerine oturan krrev tonozlarla rtldr. 528 senesine ait olan bu inaatta, en eski sepet stun bal kullanlna rast gelmekteyiz (yanl olarak dendii gibi bu tabla balk deildir) ki bu Justinien mimarisinin karakteristiidir. stanbulda, Aya Sofya ile beraber en mkemmel abideleri muhakak ki, imparator saraylaryd. Bykl, inanlmaz zenginlii, tarihin ar zerine sralanm inaatlarn deiiklik ve mulakl, eer muhafaza edilselerdi, Bizans mimarisinin muhassalasm tekil edeceklerdi. Fakat toprak zerinde aa yukar hibir ey kal-

mamtr ve ancak son senelerde bir ngiliz heyetinin hafriyat, mmkn olabilecek keiflerin ehemmiyeti zerinde, nazar dikkati ekmitir. Bu saraylarn ne olabileceklerini tahayyl edebilmek iin gene metinlere ve bilhassa Constantin Porphyrogenete'in Livre des Ceremonies adl kitabna mracaat etmek lzmdr. En eski saray Constantin tarafndan ina ettirilen Daphne saay, kendi bana bir vahdet gsteriyor ve belki Spalato'daki Diocletien saraynn baz tertibini hatrlatyordu. Nika ayaklanmasndan sonra, Justinien, byk saraya abidev bir giri olarak kullanlan, Chalce peristilini tekrardan ina ettirir. Bu mahallin, drt ayak zerine oturan ve dafalar drt beik tonoz ile karlanan bir kubbe ile rtl olduu zannediliyor. Justin II., c h r y s o t r i c l i n i u m denilen taht salonunu ina ettirmitir. Bu absid eklindeki sekiz nile desteklenmi bir kubbe ile rtl sekiz keli bir salondur, heyeti mecmuu bir murabbanm iine sdrlntr. mparator ark absidide oturur ve bir ilah gibi tapndrd. conoclaste tasvire tapmyan bir imparator olan Theophile (829-842) iki mhim abide ina ettirmitir: triconque ve sigme. Trieonque, tonozlu bir merasim salonuydu, imal, ark ve cenuba mtenazr byk absidi bulunuyor, garpte ise sigmamn yarm dairev byk revana alyordu. Bu abideler, Theophle'in Byk saraydaki dier inaatlar gibi, Badat halifesinin muhteem inaat ve saraylarn taklit ediyordu. Nihayet Makedonya sllesi mebdeinde, Basil I, Byk sarayn sur duvarlar iinde ihtiam, Aya Sofya ile rekabet eden Yeni Klieyi ve Yeni Saray (Kenourgion) ina ettirir. Comnene'ler Byk Saray terkederler ve meskenlerini Halicin bir ucuna gtrr ve Blachernes sarayn ina ettirin Plnn pek az taryoruz, belki hafriyatlar bunu bize serahatle karabilir. stanbulda ayakta duran yegne ehemmiyetli sivil Bizans inaas olan ve yanl olarak (Belisaie evi), (Constantin Porphyrogenene saray), (Hebdomon saray) diye anlan Tekfur Saray, belki Blachernes sarayna aittir. nnde situlu bir protik olan tonozlu zemin katm zerinde, kemerli pencereleri ve balkonu olan iki kat mevcuttur. Cephenin ok renkli hendes tezyinat, krmz tulann beyaz veya renkli mermer karta rlmasiyle elde edilmi ve ok ayan dikkattir. (Bu makale, P a u l L e m e r l e ' i n , Le Style Byzantin adl ve 1943 de Larousss ktphanesince yaynlanan eserinin 37 il 52 nci sayfalarndan tercme edilmitir.)