Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits

CUMHURYET TARH ARATIRMALARI DERGS

Yl 8. Say 16. Gz 2012

Hacettepe University The Atatrk Institute for Modern Turkish History

JOURNAL of MODERN TURKISH HISTORY

Year 8. Issue 16. Fall 2012

YNETM YER / CONTACT: Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Beytepe/Ankara P.K 06800 Tel: (+90) 312 297 68 70 Fax: (+90) 312 299 20 76 Tel (ed.): (+90) 312 297 68 70/129 Web: www.ait.hacettepe.edu.tr E-mail: ctad.editor@gmail.com

CUMHURYET TARH ARATIRMALARI DERGS ISSN 1305-1458 E-ISSN 2147-1592 Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstitsnce ylda iki kez yaynlanan yaygn sreli hakemli bir dergidir. Yayn dili Trke ve ngilizcedir. The Journal of Modern Turkish History is a peer-reviewed scholarly journal, published biannually by The Atatrk Institute for Modern Turkish History, Hacettepe University. The Journal consists of manuscripts in Turkish and English.

Basld Yer: Hacettepe niversitesi Basmevi 06100 Shhye/Ankara Tel: 0312 310-97-90 Bu dergide yaynlanan yazlardaki fikirler yazarlarna aittir. The board claims no responsibility for the arguments asserted in the published manuscripts.

CU M H U R YET TA R H A R A TIRM A LA R I D ER GS Yl 8. S a y 16 . G Z 2012

J OU R NA L of M OD ER N TUR KIS H H IS TOR Y Ye a r 8. Is s ue 16 . F AL L 2012

SAHB / OWNER Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits adna Adnan SOFUOLU SORUMLU YAZI LER MDR / MANAGING EDITOR Seyfi YILDIRIM EDTR / EDITOR dris YCEL YAYIN KURULU / EDITORIAL BOARD Fatma ACUN Ayten Sezer ARI Sadk ERDA M. Dervi KILINKAYA Mehmet ZDEN Adnan SOFUOLU Seyfi YILDIRIM Mustafa YILMAZ dris YCEL TEKNK YARDIMCILAR / TECHNICAL ASSISTANTS Emre SARAL, idem DUMANLI HAKEM KURULU / EDITORIAL ADVISORY BOARD AKBULUT Dursun Ali, Ondokuz Mays niversitesi. ARI Kemal, Dokuz Eyll niversitesi. BLC Faruk, INALCO. ETNSAYA Gkhan, YK. DAYI S. Esin, Atatrk niversitesi. ERTAN Temuin Faik, Ankara niversitesi. GNE hsan, Anadolu niversitesi. GRASSI Fabio, Roma La Sapienza University. KSTKL Nuri, Karamanolu Mehmet Bey niversitesi. PHILLIOU Christine M., Columbia University. SARINAY Yusuf, TOBB ET. SEYTDANLIOLU Mehmet, Hacettepe niversitesi. SABEV Orlin, Institute of Balkan Studies. AMAZ Musa, Nide niversitesi. TURAN Mustafa, Gazi niversitesi.

CUMHURYET T AR H AR AT IRM AL AR I DE RGS

YIL 8. SAYI 16. GZ 2012

JOURNAL of MODERN TURKISH HISTORY

YEAR 8. ISSUE 16. FALL 2012

indekiler/Contents
dris YCEL, Sunu 1

Makaleler Zaur GASIMOV, Anti-Communism Imported? Azeri Emigrant Periodicals in Istanbul and Ankara (1920-1959s) Umut KARABULUT, Trkiye-Avrupa Birlii likilerinin Balangc: Trkiyenin Avrupa Ekonomik Topluluuna (AET) yelik Bavurusu Mustafa GENOLU, Erzurum Vilyeti Marif Teftileri (1910) Mehmet KAYA, Sinem SKLON, Baz Osmanl Gazetelerinde Siyasal Reklam ve Propaganda (1908 1918) Seyfi YILDIRIM, Balkan Savalar ve Sonrasndaki Glerin Trkiye Nfusuna Etkileri Eray YILMAZ, evket Sreyya Aydemir ve Milli Sol Yaklam Haydar Sekin ELK, Atatrk Dnemine Dair Literatr zerine Bir Deerlendirme CTAD Yayn lkeleri Yazarlar 3 19

33 61 75 93 113 143 145

Sunu
dris YCEL
Hacettepe niversitesi

Osmanldan Cumhuriyete d politika balamnda miras kalan en nemli unsurlardan birisi phesiz denge politikasdr. Bu anlamda, son asr boyunca Osmanl yneticilerinin byk gler karsnda ortaya koymaya alt dengeleyici politikalardan uzun uzadya bahsetmek bir yana, yakn dnem tarihimizde, rnein 2. Dnya Sava yllarnda Cumhuriyet yneticilerinin denge oyununu ustalkla oynam olduklar grlmektedir. Sava sonras dnemdeyse iki bloun serhatnda bulunan Trkiye, Bat blounun ierisinde yer alsa da doal snrlar gerei kuzey komusu Rusyay daima hesaba katmak durumunda kalmt. Nitekim antikomunist faaliyetlere bir yandan dorudan destek verirken, zaman zaman Rusya kart kesimleri diplomatik unsurlarn da devreye girmesiyle, trpleme yoluna gitmitir. Zaur GASIMOV, bu sayda yer alan almasnda Osmanldan Cumhuriyete, komunizm kart gelimeleri, Trkiyedeki Azeri nderlerin basn ve yayn faaliyetleri erevesinde kronolojik olarak ele alyor. Gnmzde de halen gncelliini derin tartmalarla devam ettiren, Avrupa Birlii, ya da o zamanki adyla Avrupa Ekonomi Topluluu, yelii 1940larn sonlarndan itibaren Trkiye iin uzun ince bir yol olmutur. Yolculuun uzamasnda en byk etken, muhtemelen, talibin ve bilhassa da matlubun sade bir deyile kafa karkl ierisinde olmalardr. Kimi ye lkeler Trkiyenin adaylna kar duru sergilerken baz lkeler destek olmu, Trk kamuoyu ve politik dnyas ise benzer ekilde yelik taraftar ve yelik kartl ynnde ayrmalar sergilemitir. stelik, ilk yelik bavurusunun zerinden bir yarm asrn oktan gemi olmasna ramen, ne Avrupa Birlii ne de Trkiye mzakerelerin gelecei hususunda halen net bir vizyona sahiptir. Umut KARABULUT, almasnda bu karmak ve gncel Trkiye-AB ilikisinin balang srecine odaklanarak, kamuoyu ve siyasi partilerin AB yeliine dair ortaya koyduklar tartmalar deerlendiriyor. Bu saymzda yer alan bir dier alma, Cumhuriyetin kuruluu arifesinde, Anadolu tarasndaki maarif zerine younlayor. Mustafa GENOLU, II. Merutiyetin ilann takiben Erzurum Vilayetinde gerekletirilen maarif teftilerini, mfettilerin blgedeki birinci elden gzlemleri ve tespitleri dorultusunda ele alyor. Okullama ve rgn retim dzeyi, birok Osmanl tarihisinin sklkla izahna bavurduu zere, lkenin ierisinde bulunduu sair menfi artlar dolaysyla

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

olduka ilkel durumdadr. te yandan devlet okullarnn ierisinde bulunduu bu durum, ayn corafyada, yaklak bir asrdr devam eden olduka nizaml misyoner ve gayrimslim okullarnn mevcudiyeti karsnda dndrcdr. Bu saymzda, yine II. Merutiyet yllarna k tutan bir dier alma, Baz Osmanl Gazetelerinde Siyasal Reklam ve Propaganda bal ile Mehmet KAYA ve Sinem SKLON tarafndan kaleme alnmtr. Yazarlar, Cumhuriyet dneminde de mtemadiyen karlamakta olduumuz basn araclyla, profesyonel dzeyde gerekletirilen siyasi propagandann 1908 sonrasndaki izdmlerine dair ipular sunmaktalar. Dier yandan, Seyfi YILDIRIM, Balkan Savalar ve Sonrasndaki Glerin Trkiye Nfusuna Etkileri balkl almasyla youn olarak 1910lu ve 1920li yllarda Balkan topraklarndan Anadolu istikametine gerekleen kitlesel gleri, genel sonular ve gnmz Trkiyesine olan demografik etkileri itibaryla ortaya koymakta. Eray YILMAZ, evket Sreyya Aydemir ve Milli Sol Yaklam balkl almasyla Aydemirin uzun siyasi yaam erevesinde, Cumhuriyet dnemindeki milli sol anlayn analiz etmektedir. Son olarak, Sekin ELK Atatrk Dnemine Dair Literatr zerine Bir Deerlendirme balkl alma ile I. Dnya Savandan 1940l yllara kadar olan dneme ilikin kaynaklar resm yaynlar, sreli yaynlar, biyografiler, anlar, bavuru eserleri ve aratrmalar eklinde be alt balkta deerlendirmekte.

20 Aralk 2012, Beytepe / Ankara

Anti-communism Imported? Azeri Emigrant Periodicals in Istanbul and Ankara (19201950s)

1

Zaur GASIMOV
Leibniz-Institute of European History

GASIMOV, Zaur, Anti-Communism Imported? Azeri Emigrant Periodicals in Istanbul and Ankara (1920-1959s). CTAD, Year 8, Issue 16 (Fall 2012), p. 3-18. There were four main milestones in Azeri-Turkish intellectual contacts up to the 1960s. First, Istanbul as the Ottoman capital sent out rays on the Caucasian Shia Muslims at the end of the nineteenth century. The second wave was in the opposite direction and lasted from 1910s until 1920s. In the 1940s, the third wave of the Azeri antiCommunists mostly graduates from Russian and European high schools and experienced in politics arrived in Istanbul and Ankara, coming this time from Paris and Warsaw, where they had stayed throughout the 1930s. In the 1950s and 1960s, there is a forth wave. The same network developed an authentic Turkish anticommunist ideology combining elements of the Turanism, Kemalism with its own geopolitical aspirations and visions. Keywords: Anti-Communism, Cold War, Azerbaijan, Emigration, Entangled history GASIMOV, Zaur, thal Antikomunizm? stanbul ve Ankarada Muhacir Azeri Sreli Yaynlar (1920-1959). CTAD, Yl 8, Say 16 (Gz 2012), s. 3-18. Azerbaycan ile Trkiye arasindaki entelektel ilikilerde 1960 yllara kadar drt safhadan sz edilebilir. lk olarak, Osmanlnn bakenti stanbul, Kafkasyadak ii Mslman aydnlar kendisine ekmitir. kinci dalga ise ters ynde olup, 1910lu ve 1920li yllara rastlamtr. 1940l yllarda Rusya ve Avrupadaki okullardan mezun olmu Azeri antikomnistlerin ve gmen politikaclarn stanbul ve Ankaraya gelmeleri ise bu ilikilerin nc dalgasdr. Son olarak, 1930lu yllarda Paris ve Varovada siyasi gmen olarak hayatn srdren Azeri antikomnistler, kendi grlerini 1950li ve 60l yllarda Turanclk, Kemalizm ve diger lkc unsurlarla sentezleyip hakiki bir Trk

1 I would like to thank my colleague Tara T. Windsor, PhD candidate, (University of Birmingham, UK) for improving of my English text.

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012) antikomnist lknn yaratlmasnda etkili olmulardr. Anahtar Szckler: Antikomnizm, Souk Sava, Azerbaycan, Mhaciret

Introduction
In 1988 two French specialists in German linguistics, Michel Espagne and Michael Werner, published their oeuvre on German-French transfers in the eighteenth and nineteenth centuries. They showed how the ways and fluxes the transfers 2 of information tied Germany and France together within intellectual discourses and how ideas circulated between two countries intellectual milieus through the centuries. Emerging in France, this approach became extremely popular in Germany in the last decade, even if within classical fields of historical research, such as (Western) European History.3 Elaborated originally for a better understanding of cultural encounters and reciprocal imports and exports of ideas, this approach attempts to assert the cultural transfer and to identify its principal agents, spaces, and medium of dissemination. The aim of this paper is to analyze how anti-Communist thought imported itself in Turkey before the Cold War began and how evolved during the Cold War on the basis of the transfer approach. Turkish-Azerbaijani historical and intellectual thought is a good example of entangled history, even if scholars have not looked at it from this perspective. At least in Western research, Turkish studies have been conducted in the framework of Middle East & Oriental Studies, while the Caucasus and Azerbaijan have been subjects of research within Eastern European and Russian Studies. A dialogue between both disciplines leaves much to be desired. This article hopes to contribute and to motivate a cross-cultural historical research, which should take the TurkishAzerbaijani interconnected history as a part of Eurasian history into consideration. In 2005, a historian from Baku, Jamil Hasanly, who is fluent both in Turkish and in Russian, published a book under the title Soviet Union Turkey. A Proof-stone of the Cold War. This monograph was based on a huge amount

2 I neglect here the detailed description of the background of transfers and the so called local transfers, which took place in the so called border spaces (German Grenzrume) in the cities like Warsaw (the Polish orientalists, Pisudski-close intellectuals, intellectual opposition around of National-Democrats etc.) or in Paris (Action Francaise discourse, Paul Valrys Europe-debates or the legacy of Ernest Renans perception of nation, which had a crucial significance for the later views of Ziya Gkalp and Ahmet Aaolu). 3 The approach of Espagne and Werner was elaborated further in Germany by Hartmut Kaelble (2006) and other historians.

Zaur GASIMOV, Azeri Emigrant Periodicals in Istanbul and Ankara.. of archive materials from Baku, Tbilisi and Moscow. It was probably the first work illuminating Turkish-Soviet relations from the point of view of Cold War Studies, a specific field within the modern history research (German Zeitgeschichte). An overview by Blent Gkay4 on the Soviet Eastern Policy and Turkey delivered an interesting description of Turkish-Soviet bilateral relations and Turkish communism. In fact, there are three historiographies on the topic of Turkey as an area and the Cold War as a Soviet-Western antagonism: the Western, the Soviet and Turkish studies. The Western scholars focused much more on the depiction of the geopolitical role of Turkey and less on the evolution of the Turkish-Soviet relations, which are at the center of attention in this article. There were of course some exceptions. Charles Warren Hostler published in 1957 his Turkism and The Soviets, The Turks of the World and Their Political Objectives. The book was translated into German and published in 1960 under a shorter title: Trken und Sowjets. It was based on the propagandist publications of Turkic emigrants in interwar Europe and was devoted more to the analysis of Pan-Turkism than to the issue of the role of Turkey in the Cold War. In 1987, the US-American historians Basil Dmytryshyn and Frederick Cox published documentary record on the Soviet Union and the Middle East in 1987, with a considerable number of treaties and records between Ankara and Moscow in English translation, albeit with almost no accompanying analysis.5 The Soviet historiography, in contrast, delivered a huge number of publications on Turkey, its relations with the Eastern Block as well as with the West. The majority of them were Marxist in character, using Marxist-Leninist jargon. Nevertheless, some of these publications consisted of rich documentary and detailed description of the political, economic and cultural contacts between the Soviet Union and Turkey in the inter-war period6 and after the Second World War. 7 There were a number of publications, memoirs 8 and essays on Soviet

4 Blent Gkay, Soviet Eastern Policy and Turkey, 1920-1991. Soviet foreign policy, Turkey and communism, Routledge, London and New York, 2006. 5 It was not a ground-breaking publication at all, as the majority of these documents were published in Moscow in Russian before. 6 Of particular importance is the monograph of the Azerbaijani historian Yusif Bagirov. See, Yusif A. Bagirov, Iz istorii sovetsko-turetskikh otnoshenii. 1920-22 gg, Akad., Baku, 1965. 7 In 1982, the Academy of Sciences in Tbilisi, Soviet Georgia, issued a collection of articles under the title The Great October and Turkey. Among the authors one could find prominent Russian, Georgian, Azerbaijani and Armenian historians and linguists. See, Velikiy oktyabr i Turtsiya (Sbornik statej), Metsniereba, Tbilisi, 1982. 8 The memoirs of some transfer intellectuals are of particular importance. See Cafer S. Krmer, Baz Hatralar, Emel Trk Kltrn Aratrma ve Tantma Vakf, stanbul, 1993. The memoirs of the Soviet ambassador to Turkey Semyon Aralov, who served in Ankara in 1922-23, delivers an interesting insight into the Soviet view of the political processes in Turkey. See, Semyon Aralov, Vospominaniya sovetskogo diplomata 1922-1923, Izdatelstvo instituta mezhdunarodnykh otnoshenii, Moscow, 1960.

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

Russias policy towards Ankara, Atatrks relationship to Moscow and so on, written partially by leftist intellectuals in Turkey. Kamuran Grn9 delivered a more thorough analysis of the Turkish-Soviet relations in 1920-53, although he did not use the Soviet archives and the Russian secondary literature on this issue. This paper focuses on the analysis of the evolution of Anti-Communist thought one of the main features of the Cold War within the Azeri migr periodicals in Turkey in the context of the development of Turkish-Soviet relations. Not only political articles, but also newspaper columns will be incorporated into the analysis. The Azeri migr community in Turkey contributed to the Turkish anticommunism heavily by importing their own experience and knowledge on Marxism, Communism and Russia via their periodicals, conferences and other activities. The main feature of the political background of the Azeri intellectuals in exile was obvious: anti-Russian resentments and antipathies became one of the reasons for the vehement anti-communism. Simultaneously, we can see a sort of an entangled history (histoire croise) of the Azeri and Turkish intellectuals spaces, which produced the anti-communist mood in the 1950-1960s.10 Maybe, it is even possible to detect a common Azeri-Turkish intellectual space. When writing on the cultural aspects of the Cold War in Turkey, the aspect of the transfer of ideas assumes a particular meaning. The Cold War was not only an all-spheres antagonism and military rivalry between the USSR-led communist regimes in Eurasia and the US or NATO-led Western countries with their free market economies. The Cold War was also a competition between the ideas, which were promoted by the intellectual milieus in Washington, Berlin and Paris from one side and Moscow from another side. Turkey, its cultural and intellectual centers was from the very beginning of the Cold War a battlefield of these ideological competitions. The local intellectuals of Istanbul, Izmir and Ankara the Turkish intelligentsia aydnlar were torn mainly between post-Ottoman nostalgia, on the one hand, and Turanism, on the other hand, which might deliver a new form of integration or cultural engagement of Turkey in a Turkic (Turkish-speaking) world. The first option was not a specific construct of ideas but more a post-imperial syndrome, a sort of internal dispute over the own national past and search for answers to the

9 Kamuran Grn was a Turkish politician, diplomat and historian. He did not belong to the leftist intellectuals. His main field of research was the history of Turkish-Armenian relations. Kamuran Grn, Trk-Sovyet likileri (1920-1953), TTK, Ankara, 1991. 10 The best sample for that was Samet Aaolu (1909, Baku - 1982, Istanbul), the son of Ahmed Aaolu, who visited the Soviet Union in the 1960s and described his impressions in the book Sovyet Rusya mparatorluu (1967).

Zaur GASIMOV, Azeri Emigrant Periodicals in Istanbul and Ankara.. question why the Ottoman Empire disappeared.11 The post-Ottoman nostalgia and Turanism had a huge ideological base, which emerged as a result of transfer and circulation of ideas within the late Ottoman Empire (for example, Thessaloniki-Istanbul-Diyarbakr) and from outside, especially from France12 and by Russian Turks. The development of Turkish nationalism was closely tied with ideas from the Russian Tsardom at the end of the nineteenth and the beginning of the twentieth century. The so-called Russian Turks or Russian Muslims from Kazan, Baku and Crimea visited and stayed in Istanbul in the 1900s and 1910s.13 In the 1920s, the Azeri political emigrants (Mehmet Emin Resulzade (1884-1955) 14 , Ali Bey Hseyinzade (1854-1940), Ahmet Aaolu (1869-1939), Ahmet Caferolu (1899-1975)) graduates of the high schools and universities of Baku, Paris, Breslau etc. continued or even revived their activities in Istanbul and later in Ankara by printing and disseminating numerous migr periodicals in Turkey as well as in Europe. Their main ideological opponent was communism, which had established itself in Azerbaijan in 1920. In these journals, anti-communist ideas together with the Turanist views were mixed with local Turkish nationalism, which was represented by the Trk Ocaklar and Trk Dernekleri institutions all over the country. At the same time, it was a large community of Turkestani, Tatar and particularly Azeri intellectual residents of Istanbul and Ankara, who integrated their worldview and visions of Russia into the emerging Turkish Turanism. Supported by Poles and by the Turkish government, these intellectuals combated the ideological foundation of Soviet Communism and therefore contributed simultaneously to the further development of Turanism, launched by Halide Edip Advar and Ziya Gkalp and Yusuf Akura (the intellectual

11 The same situation one could witness in Vienna of the 1920s or among the Russian emigrants in Paris and Prague, who were obliged to leave the Bolshevik Russia for Europe. The movement of Eurasianism in 1920-30s, which was anti-Communist but Russian imperial thought, was actually a reaction on the post-imperial search for a new identity for the former Russian empire. More about the Russian Eurasianism see St. Wiederkehr, Die Eurasier-Bewegung, Bhlau, Kln, 2007. 12 Sorbonne was probably the most important place of impulses for the Turkish radical thought at the beginning of the 20th century. Ziya Gkalp, and also the Azeri intellectual Alimerdan Topibai, Ahmet Aaolu, the Crimean Tatar Cafer Seydahmet Krmer and many others studied here. Renans idea of a nation and culture was perceived by them and re-thought. At the same time, their vision was not a mere multiplication of the French discourses but synthesized with their own perspective. Krmer and Aaolu were well acquainted with the debates of the Russian social-democrats and had a rich experience of life in Crimea and the Caucasus. 13 See, Volker Adam, Russlandmuslime in Istanbul am Vorabend des Ersten Weltkrieges. Die Berichterstattung osmanischer Periodika ber Russland und Zentralasien, Peter Lang, Frankfurt am Main, 2002. 14 Even if the Azerbaijani historiography accepts the form Mhmmd min Rsulzad, I use here the Turkish version Mehmet Emin Resulzade.

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

milieu of Trk Yurdu15). In this light, the issue of imported communism can be seen as an example of an entangled history or histoire croise, because of the very strong ties and almost no borders within the history of ideas in the inter-war period but also after the World War Two Istanbul and Ankara. Their intellectual milieus were forums for the transfer of ideas from the Western European metropolis, as well as from Soviet Russia itself, mostly from Moscow but also from Baku, which had older ties with Istanbul.16 Turkey of the early 1920s was an emerging state a newly born republic, which was torn by the war and characterized by a completely fragmented postOttoman society. The ending of the Ottoman foreign policy was a strategic choice of the Kemalist elites, who struggled against the former allies of the Ottomans, against France and England and additionally against the Greeks. The Soviet Union, an heir of the Tsarist Empire, became a new partner for Turkey. From the eleventh century until 1991 Russia and Turkey had never had such a close relationship as in the interwar period, and particularly in the 1920s. The struggle against the Western imperialists became the slogan which was sounded in the both new capitals of the former Empires, in Ankara and in Moscow. However, the relationship between Kemalists and Bolsheviks was not without problems, for several reasons. Kemalism had strong anti-Imperialist and modernist elements but it was not at all communist or even Marxist. Furthermore, in a speech in 1929 Atatrk criticized Communism heavily. The Turkish Communist Party and its members were persecuted. The leader of the Turkish communist Mustafa Subhi was murdered in 1921. The communist newspapers Aydnlk, Yeni Dnya and others were closed down in 1925. All important meetings of the Turkish communists were held either in Moscow or in Baku, and not in Istanbul or in Ankara. A further problem was the disharmony of geopolitical interests of Turkey and Soviet Russia. On the one hand, Turkey was interested in Russian military aid to defeat the Greeks, British and French troops on its soil, a goal shared by Moscow, as it did not wish to be encircled by the countries, where London and

15 See Arslan Tekin and zger Ahmet Zeki (ed.), Akuraolu, Yusuf: Trk Yl 1928, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 2009. 16 It is a paradox but the reciprocal influence could be seen not only in the development of the Turanism but also in the field of the Turkish communism. In the 1920s, one could see not only Azeri anticommunist in Istanbul and Ankara but also a Soviet Azerbaijani embassy with an ardent communist intellectual Ibrahim Abilov as its ambassador. See, Betl Aslan, TrkiyeAzerbaycan ilikileri ve Ibrahim Ebilov (1920-1923), Kaynak Yaynlar, Istanbul, 2004. The memoirs of daughter of Abilov were published in 2003 in Baku. See, Anadolu Abilova, Ibragim Abilov azerbajdzhanskij drug Atatrka, AzAtam, Baku, 2003. Aclan Saylgan delivered an interesting overview about the Turkish students studied at the Moscow-based high schools and about their carriers after the return to Turkey. See, Aclan Saylgan, Sovyetlerde eitim ve Trk rencileri: Komintern okullarndan Lumumba niversitesine, Mars Matbaas, Ankara, 1967.

Zaur GASIMOV, Azeri Emigrant Periodicals in Istanbul and Ankara.. Paris would be dominant.17 On the other hand, a huge section of the Turkish elite was unhappy to accept that the whole of Turkestan and the Caucasus including Azerbaijan, Batum, the whole region of Muslim Ajara and Dagestan had become a part of the Soviet Union. In September 1918, Turkish troops together with Azerbaijani units took Baku by defeating the local communists, but a year and a half later, in April 1920, Turkey had to accept the capitulation of the Azerbaijani Democratic Republic and its occupation by the Red Army. The ideological cleavage between Russian Communism and Turkish national ideology of the 1920s was huge. Anti-Russian resentments among Turkish intellectuals and elites were traditionally very high. Simultaneously, very little was known in Ankara of the 1920s about what was going on in Russia at that time. In contrast to Germany, France and Poland, the Darlfnum of Istanbul had almost no traditions of Slavonic or Russian studies. This situation began to change in the second half of the 1920s and in the 1930s. The Azeri intellectual and politician Mehmet Emin Resulzade, who was head of the Azerbaijani government in Baku until it was overthrown by the Bolshevik Red Army, which had occupied the city on April 28, 1920, arrived in Istanbul in 1922. It was not his first visit to the metropolis at Bosphorus. He had spent his exile in 1909-1913 there, writing for Ottoman and Persian journals about the political and social developments in Tsarist Russia. In Istanbul, just freed of the Entente occupation, Resulzade founded the journal Yeni Kafkasya 18 , which existed until 1927. This journal became an important forum for anti-communist political emigrants from the Soviet Caucasus and Central Asia. At the same time, it tried to synthesize the anti-communism with elements of the Turanism, which was quite popular among the Istanbul intellectuals at that period. 19 The journal was also popular among Turkish intellectuals: the prominent Turkish writer and politician Yakup Kadri Karaosmanolu (18891974) was among its readers, for example.20 As a result of pressure from the Soviet embassy on the Turkish authorities Yeni Kafkasya was closed in 1927, but in the same year the same network members founded a new paper called zeri17 Neither France nor England accepted the Bolsheviks takeover during the Independence War in Turkey in 1920-23. London offered the diplomatic relations to the Soviet Russia only in February 1924. 18 Detailed about Yeni Kafkasya see Adem Can, Yeni Kafkasya Mecmuas, bilig 41, 2007, pp. 109-122. 19 On November 1, 1924 Resulzade together with the whole editor team of Yeni Kafkasya visited the grave of Ziya Gkalp in Istanbul. His speech here was reprinted in Azerbaycan (See, Ziya Gkalp Terhim, Azerbaycan 8/32, 1954, 4-5.) In 1930, Resulzade published a book on his vision of Panturanism, which was a reaction on the critics of Turan ideas by the Armenian intellectual in Europe, Zarevand (Nalbandyan) in his book Turcija i Panturanizm, Paris, 1930. See, M. Rasulzade, O panturanizme, Comit de lindpendance du Caucase, Paris, 1930. 20 Yeni Kafkasya, Azerbaycan 1, Eyll, 1952, pp. 12-14.

10

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

Trk, which was closed in 1929 as well. The closure of one paper resulted in the emergence of a new one, merely under a different title. After zeri-Trk, a paper called Odlu Yurt was founded in Istanbul in 1929. The Turkish authorities accepted the pressure from the Soviet side and tried not to disturb relations with Moscow, but they also unofficially tolerated the existence and activities of the anti-Soviet diaspora groups and exile circles on its soil. Perhaps the ban of the anti-Soviet activities on the Turkish soil was regulated by the Soviet Turkish treaties (particularly the treaty of 1925). The Soviets strengthened their struggle against non-Russian anti-communist groups in 1930. One of the leaders of the Georgian Mensheviks abroad, Noe Ramishvili was killed by the Soviet agents in Paris in this year. Turkey had to dispel major leaders of the North and South Caucasian emigrants. In 1930, a group of these leaders (e.g. Mehmet E. Resulzade and his entourage) had left for Poland, which conducted the so-called Promethean policy against the Soviet Union. This policy was based on the financial, logistical and ideological support of the Non-Russian independence movements within the USSR and outside of it. Warsaw backed the cultural activities of the Ukrainian, Caucasian and Tatar exile communities based in Poland itself, as well as in Paris and in Istanbul. Turkey was included by the Polish intellectuals (Wodzimierz Bczkowski and Leon Wasilewski) and politicians (Jzef Pisudski, Roman Knoll and Tadeusz Howko) in their own geo-cultural and geo-political plans already in the 1930s. This part of Polish intellectuals dreamt of a new geopolitical network (Poland and France, together with Turkey, Hungary and Romania), hoping to hinder Soviet expansion towards the West. In Polish geopolitical thought, which was a combination of federalist and commonwealth ideas, Turkey played an important role. Tied by close cooperation with the Balkans (particularly Romania) and with the Caucasus and with Ukraine, Poland had to become a new regional power (Polish mocarstwo) in post-war Europe after the Versailles Treaty was signed. The Azeri politicians in exile, but also the Crimean Tatars (Seydahmet Krmer) and Turkestanis (Mustafa okay) played an important role in linking Warsaw and Istanbul and tried to use this mutual support for the realization of their own plans. The anti-communism of Odlu Yurt Odlu Yurt was according to its self-description, a monthly paper of the Azerbaijani National Party. It declared its goal as a struggle against the Red Occupiers Totalitarianism, which was an enemy of democracy, democratic nationalism... 21 . Mehmet Emin Resuluzade was its chief editor and the newspaper can be seen as an heir of a number of exile journals which existed in

21

Austos Zaferi Mnasibetile, Odlu Yurt 20, 1930, 329.

Zaur GASIMOV, Azeri Emigrant Periodicals in Istanbul and Ankara.. the 1920s. The main tenet of information and columns here was the propaganda of the decline of communism and the presentation of its brutality to the Turkish(-speaking) community in Turkey and worldwide. One of the editorial articles was Communist regime is declining22 in March 1930. The paper reported on the life of the Azeri emigrants (mostly members of the vehement anti-Communist Musavat Party 23 ) in Turkey and Europe, but the main trend was devoted to the analysis of international and regional politics. Among the authors were prominent Azeri and Georgian political emigrants in Berlin and Paris such as Hilal Munschi, 24 Mirza Bala, Mir Yakup 25 and Akhmeteli, and also prominent Turkish intellectuals and linguists of Azeri descent such as Ahmet Caferoglu26, as well as Tatar intellectuals from Crimea such as Cafer Seydahmet (Krml)27 and Hamdullah Subhi (1885-1966)28. The short comments in the newspaper were devoted to Soviet policy in the Ukraine, the Caucasus and Central Asia 29 : the authors stressed the collectivization, Russificiation and repressions against the non-Communists. A topic which was intensively discussed was the scale and nature of antiCommunist rebellions in the USSR, and also the development of the PolishSoviet relations. In an article entitled Lehistan ve Rusya (Poland and Russia) one could see an interesting and relatively profound analysis of Roman Dmowski Jzef Pisudski debate over Russia and Bolshevism.30 Due to the fact that the Azeri intellectuals collaborating with Odlu Yurt were located in Berlin, Istanbul, Warsaw and Paris, and were socialized and primarily educated in Baku of fin-dusicle, they were fluent not only in Russian and Turkish, but also in Persian. Therefore, there were numerous articles (mostly of Cafer Sadk) not only about

11

Buhran erisinde abalayan Komnist Rejimi, Odlu Yurt 13, 1930, 1-4. Musavat Party (Musavat old-Azeri for equality) was a nationalist Azerbaijani political party, which was founded in 1911 in Baku. Resulzade joined it in 1913, when he returned to Baku from the exile in the Ottoman Empire and Persia. 24 Hilal Munschi studied at the Humboldt University and stayed in Berlin after the Azerbaijani Democratic Republic was occupied by the Red Army in April 1920. Due to him the analysis of the German dailies flew into Istanbul-based Odlu -Yurt. 25 Mir Yakup (also Mir Yacoub) was an Azeri historian in Paris. He issued a number of booklets and articles on the Caucasian history. Simultaneously he organized several public presentation of the Soviet policy in the Caucasus. 26 Ahmet Caferolu, Tarihte Azerbaycan-Rus mnasebat, Odlu Yurt 13, 1930, pp. 32-35, further Odlu Yurt 14, 1930, pp. 91-94. 27 Azerbaycann stiklal, Odlu Yurt 16, 1930, pp. 152-153. 28 H. Subhi, Subhi beyin mhim bir makalesi, Odlu yurt 21, 1930, pp. 376-380. 29 Trkistanda Sovyet hakimleri, Odlu Yurt 14, 1930, pp. 102-103. 30 Lehistan ve Rusya, Odlu yurt 18, 1930, pp. 255-259. Interesting also Muhacirler arasnda. Varovadan mektup, pp. 318-320.
22 23

12

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

Soviet policy in Iran 31 , but also concerning the Image of Turkey in the Bolshevik press32. In May 1930, Odlu Yurt published a short article on the festivity to mark the 12th anniversary of the proclamation of Azerbaijani Independence in 1918. Besides Mehmet E. Resulzade, Ahmet Caferolu, Mirza Bala and Mir Yakup also Mehmet Aaolu, a prominent Azeri-Turkish Art Historian was present at the festivities.33 Odlu Yurts network is a good example of the entanglement of Azeri-Turkish thought and of the transfer of a particular kind of profound antiCommunism. Mirza Bala published an editorial on the October Revolution, in which he analyzed the discourses of Russian and Georgian social-democrats such as Noe Jordania. Balas conclusion was in a traditional anti-Communist tone: Russia remained also after the revolution a country of slaves, a prison of nations. It has the same regime of exploitation and brutality. The hatred against the Russian statehood is still dominant.34 After Odlu Yurt was closed by the Turkish authorities, the Azeri antiCommunist press was transferred to Berlin and Warsaw. The Journal Istiklal and a monthly paper Kurtulusch 35 were founded in the German capital; the Musavat Bulletin was a press-organ of the Musavat Pary, in effect of the Azerbaijani government in exile. Mirza Bala, Mehmet E. Resulzade, A. Vahab Yurtsever and others as well as the German Orientalists Gotthard Jaeschke, Johannes Benzig, Herbert Duda, Gerhard von Mende, Bertold Spuler and Herbert Janski and the Polish intellectual Wodzimierz Bczkowski 36 were amongst the most active contributors to the reviews. In Turkey itself, where the political activity of Azeri and other anti-communists was no longer possible, the prominent linguist of Azeri descent, Ahmet Caferolu, founded in 1932 the

31 C. Sadk, randa bolevik nufuzu, Odlu Yurt 13, 1930, pp. 46-47, randa: ran ve Bolevikler, Odlu Yurt 14, 1930, pp. 105-108. Also by him Iran ve Sovyetler, Odlu Yurt 20, 1930, pp. 349-354. 32 A.-T., Bolevik matbuatnda Trkiye, Odlu Yurt 14, 1930, pp. 95-97. 33 Odlu Yurt, 16, 1930, cover page. 34 Mirza-Bala, Oktobr inkilab, Odlu Yurt 22, 1930, pp. 393-397 35 The official name was Kurtulu. Azerbaycan Milli Kurtulu hareketinin Organ Aylk mecmua and the place of redaction was Berlin-Charlottenburg. Resulzade was the Bamuharrir, so the editor-in-chief of the journal. 36 Wodzimierz Bczkowski was the editor of one of the most famous anti-Soviet review in inter-war Poland Wschd (Orient: 1930-39); he edited also the Problemy Europy Wschodniej (The Problems of the Eastern Europe). After the WWI he moved to the Near East, where he continued to write the anti-communist articles and booklets. His book U rdel polskiej idei feredacyjnej (Jerusalem 1945) was the result of his reflections of the Polish traditions of federalism and Polish geopolitical thought, to which he had actively contributed in the interwar period. In 1947, he issued Towards an Understanding of Russia, which was translated into Arabic in 1948 and a year later into Turkish. In 1951, he published in Beirut his book Russia and Asia, which had distinct anti-Russian elements.

Zaur GASIMOV, Azeri Emigrant Periodicals in Istanbul and Ankara.. popular-scientific journal Azerbaycan Yurt Bilgisi 37 , which tried to disseminate anti-Soviet thought 38 through its articles on Turkology and Oriental Studies, which were the journals main fields of interest. Azerbaycan Yurt Bilgisi became an influential scientific journal, although it was closed in 1934. The Founder of the modern Turkish historiography Fuat Kprlzade, Ahmet Zeki Velidi Togan and others were among its contributors.39 The End of Prometheanism After Poland was occupied by the German and Soviet troops in September 1939, most of the Azeri migrs escaped to Romania and Turkey. A section of the Azeri emigrants in Berlin which showed certain sympathies with National Socialism stayed in Germany: they were later engaged in recruiting soldiers for the Wehrmacht among the Soviet-Azerbaijani war captives. Resulzade only obtained permission to enter Turkey in 1947. A number of periodicals were re-opened in Istanbul, which once again became a center of anti-Communist thought. One of the reasons for this was an absolute deterioration in Soviet-Turkish relations in the second part of the 1940s. It is known that Stalin launched a number of territorial claims concerning Eastern Anatolia (mainly Kars and Ardahan regions) by arguing that these territories should be given back to Soviet Armenia and Georgia. Therefore, after World War II an atmosphere favorable to anti-Communist activities was created in Turkey. One reason for this was Soviet policy itself, but also the radical change in the US policy as a result of the Truman Doctrine (1947) and the foundation of NATO (1949), which was supported by the Menderes-Bayar government. New Old transfer: from Poland to Turkey In 1952, the Azeri emigrants in Turkey founded a new monthly journal in Ankara entitled Azerbaycan, which became a press-organ of the Azerbaijani Cultural Association, which had been founded in 1949. In the first issue of Azerbaycan, which was still printed in Paris, the prominent Azeri intellectual C. Kazum Bek posted: Moskovay merkez eden Bolevizm, dnyayi tehdit eden emperyalizmin en mthii, en tehlikelisidir (Bolshevism, which turned Moscow to a center of imperialism that endangers the world, is the most terrible and dangerous).40 Anti-Communism and criticism of Soviet policy were again the

13

37 Detailed about Azerbaycan Yurt Bilgisi see Blent en, Publications and Activities of Azerbaijani Intellectuals in Turkey, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Ipek Yolu 3-4, 2009, pp. 50-8. 38 See, Dr. A. Caferolu, Azeri edebiyatnda stiklal mcadelesi izleri, Azerbaycan Yurt Bilgisi 11, 1932, pp. 361-371, continuation: 12(1932), pp. 426-434. 39 Prof. Dr. M. Kprlzade, Fuzulinin yeni eserleri, Azerbaycan Yurt Bilgisi 12, 1932, pp. 447-448. 40 Bir daha Wiesbaden konfrans, Azerbaycan, Mayis 1952, p. 13.

14

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

main themes of the articles and columns of this review. Simultaneously, a stronger integration of modern Turkish discourses took place. Milli Varl Koruma (The Defence of the National Existence) was the editorial topic in the summer of 1953: The Turkish nation, which is disseminated in the different parts of the world- with the exception of our Turkey suffers from the cultural hits from every side.41 According to the editors, Turkishness in the Caucasus and Central Asia was in danger, mainly because of the Russification policy in the Soviet Union.42 Similar to the majority of Polish, Caucasian and Baltic interwar discourses, the Azeri intellectuals saw a direct link between Tsarist policy and Soviet strategy. The policy of the Communist Russia, its policy towards the elimination of Turkishness (Trkl imha politikas) became even more severe and stringent.43 Photos of Atatrk44 were present in the pages of the journal from the very beginning. In the issue of 1953 one could see a re-print of the portrait of Atatrk, which had been published in the Berlin-based Azeri journal Istiklal Gazetesi in 1933.45 The editors were eager to present the continuity to the interwar period. The editorial of the November 1955 issue was devoted to lmez Atatrk46 (Immortal Atatrk), the editorial of September-October 1955 to the 32 anniversary of the Turkish Republic47. In addition, the journal reviewed anticommunist publications issued in other European countries. Of particular interest is the transfer of ideas such as anti-communism from the Munich Institute of Study of the USSR.48 After Mehmet Emin Rasulzade died in Ankara in March 1956, 49 Ahmet Yaat became an editor-in-chief of the journal. It is impossible to overlook the continuity of the anti-Soviet and anti-Communist approaches of Azerbaycan; it reproduced the main ideas of the Odlu Yurt, and also of the Warsaw-based Wschd, Paris-based Le Promthe.

Milli Varl Koruma, Azerbaycan 3, 1953, p. 1. Ibid. 43 Milli Varl Koruma, Azerbaycan 3, 1953, p. 2. 44 Azerbaycan 8/32, 1954, p. 1, Azerbaycan 1/Kasim/1952, p. 1. But also in Kurtulu 49, 1938, cover page. 45 Azerbaycan 7/19, 1953, p. 3. 46 Azerbaycan 8, 1955. 47 Trkiye Cumhuriyetinin 32nci Yldnm, Azerbaycan 6-7, 1955, p. 1. 48 Dergiler Arasnda: Dergi, Azerbaycan 8, 1955, pp. 25-30. 49 After Resulzade died, the Azerbaycan Kltrn Tantma Dernei organized the mourning festivity in the Hilton Hotel in Istanbul for 500 persons, actually, a really great action. Resulzade worked under semi-official circumstances in Istanbul of the 1920s, had to leave the city in 1929 and was allowed to return in 1947. The mourning action was on a very high level and financed by the Turkish authorities.
41 42

Zaur GASIMOV, Azeri Emigrant Periodicals in Istanbul and Ankara.. The Azeri journals based in Istanbul and Ankara in the 1950s had close ties with the anti-Soviet think tanks in Europe, particularly with the Munich-based Institute for the Soviet Studies. Numerous articles written by Mirza Bala (and also by the German Orientalist Prof. Gotthard Jaeschke) were translated into Turkish and published in Azerbaycan as reprint of the Russian and English publications in the journal United Caucasia, which were issued in Munich50. At the same time, the journal Azerbaycan was in permanent contact with the Trk Milliyetciler Dernei, The Society of the Turkish Nationalists, which had been founded in 1951. The Turkish authorities policy towards the Azeri emigrant and intellectual activities in the 1950s was entirely different from the situation in the 1920s and 1930s. On June 6 1952 the Azerbaijani Diaspora Community organized a ball in Ankaras Orduevi. Hamdullah Subhi Tanriver, Sadri Maksudi Arsal, Latif Akzm and others joined the dinner.51 In the early 1956 issue of Azerbaycan, one could find a broad article on the Soviet Colonialism, 52 written by A. Vahap Yurtsever. The same author had published an article two years before on the Enslaved nations Front53, which was actually a direct transfer of the vocabulary used by Wschod and Le Promthe in the 1930s. In the early 1955 issue, Mirza Bala published the text of his speech which he had held at the Munich Radio under the title There is no freedom in Azerbaijan.54 The articles of the anti-communist Ukrainian intellectual Mykola Abramczyk55 were also reprinted in Azerbaycan regularly. Abramczyk was a chief of the League for the Liberation of the Peoples of the USSR, also known as Paris Block. 56 This organization was founded in 1953 in Paris by the representatives of the Caucasian, Ukrainian and Belarusian emigrants. The booklet of the well-known Polish intellectual and activist of the Promethean movement, Wodzimierz Bczkowski, was reviewed in Azerbaycan, after the 25page booklet was issued under the title Soviet Russia New Colonial Empire. 57 Contact to Polish intellectuals remained close. The Polish writer and dissident

15

50 For example, the article on the history of Azeri Emigr Press of Mirza Bala was published and issued in Turkish in a short version Azerbaycan Muhacirlik Matbuatnn Otuz Yll, Azerbaycan 7/19, 1953, pp. 8-12. 51 Azerbaycan 1, Temmuz 1952, pp. 13-15. 52 Sovyet smrgecilii, Azerbaycan 10-11, 1956, pp. 3-5. 53 A. V. Y., Mahkum Milletler Cephesi, Azerbaycan 8/32, 1954, p. 3. 54 M. Bala, Azerbaycanda Azadlk zoktur, Azerbaycan 10-11, 1955, pp. 6-7. 55 Paris Blokunun Mesaji, Azerbaycan 7-8-9, 1960, pp. 19-20. 56 His speech was originally published in Munich-based journal Problems of the Peoples of the USSR. 57 Soviet Russia New Colonial Empire, Azerbaycan 10-11-12, 1961, pp. 48-50.

16

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

Marek Hlasko published his view on the communist regime in Poland and Soviet policy towards the country, criticizing the relationship between the freethinking intellectuals and the party authorities in Peoples Republic of Poland.58 In 1962, the editors began to translate some articles from the international press devoted to the trials in the Soviet Union. Under the title Zayf noktalar (Weak points) an article of Le Figaro journalist Andr Francois Poncet about Moscows policy towards the non-Russian peripheries was published, and also an article from the Beirut newspaper El Hayat about the Cairo Congress of the Writers from Asia and Africa. The first article was selected for publication because Poncet mentioned explicitly that Azerbaijan, Georgia etc. gained independence from Russia in 1918 and depicted critically the policy of Russification in the Ukraine. The second article was the editors attempt to show Soviet attempts to present themselves as a new symbolic power among the so-called Third World Countries. A Turkish anti-communist writer Mustafa Zihni Hzal59 published in Yeni Istanbul a longer article on the Paris Bloc, which was re-printed in Azerbaycan. He presented the history of the organization, its structure and stressed its anti-Soviet and anti-communist goals, which he justified as a wish to restore the lost national sovereignty and statehood. Besides Hzal, the professor of history Tahir aatay became a regular author for Azerbaycan in the 1960s. Here, he criticized Soviet historiography of Central Asia and reacted to publications in Soviet orientalist journals 60 , and made proposals for how to organize activities in the Turkish exile.61 A. Vahap Yurtsever, who wrote about the close relationship and significance of Atatrk for the Turks outside of Turkey in 1952,62 became even more active in the second half of the 1960s. Komnizmle Sava (Struggle Against Communism) was the title of his article in the issue of 1965.63 In 1966, the editors of the journal changed its design proclaiming on the cover page: Azerbaycan is a monthly review not only of Azerbaijanians but of all Turks. The journal remains the main organ for ideas of independence of Azerbaijan and World Turks (Dnya Trkleri). The main question of the issue was What should be the new foundation for the struggle against Communism? The editors called upon the Atatrk view (Atatrkc) and welcomed their readers to deliver their opinions and ideas on the problem of

58 59

Millet Olmann Kk Bir Belgesi, Azerbaycan 10-11.12, 1962, pp. 44-45. M. Zihni Hzal, Rus Mahkumu Milletlerin Kurtulu Birlii (Paris Bloku), Azerbaycan, pp.

31-34. T. aatay, Sahte Bir Merasimin Aklad Gerekler, Azerbaycan 7-8-9, 1963, pp. 10-16. T. aatay, Sovyet Rus Eksperimenti flas Yolunda, 5-11, and in the same issue of him: Sevgili Yurddalarm Trkistanllar, Azerbaycan 10-11-12, 1964. 62 A. Vahap Yurtsever, Atatrk ve D trkler, Azerbaycan 1, kasm, 1952, pp. 3-5. 63 A. Vahap Yurtsever, Komnizmle sava, Azerbaycan 4-5-6, 1965, pp. 6-13.
60 61

Zaur GASIMOV, Azeri Emigrant Periodicals in Istanbul and Ankara.. the struggle against communism. The ideology of the Musavat Party, which was anti-Marxist from its every foundation in 1911, was presented as genuinely antiCommunist by Tahir aatay, who tried to link it with Turanist ideas.64 The article of the Turkish writer and publicist Tekin Erer Who is a communist?65 is to be found in the same issue, which presented a broad spectrum of criticism of Communism by various Turkish and Azeri intellectuals. A short essay of the Turkish lawyer Ismet Giritli The Communist Tactics 66 was reprinted in Azerbaycan in 1966.

17

Conclusion
The Azeri intellectuals penetrated into the Turkish discourse of Turan at the very beginning. They became the part of it and the views on Russia were in accord with the Kemalism and Turan idea of Gkalp and Advar, even if Kemalism and Turanism were to some extent incompatible. The Azeris enriched and instrumentalized the Turan idea to some extent in presenting themselves as being from Turan, together with their anti-Russian and antiCommunist prejudice and views. The Azeri intellectuals integrated their knowledge of Russia, which was based on the study and experience they could gather during their life and study in the Russian Caucasus, Petersburg or in Crimea, into the Turkish intellectual milieu, which had a negative attitude to Russia because of Russian-Ottoman wars in the past but which did not have much information on Russia, its history, culture, language and literature. The work of the Azeri intellectuals in Istanbul was different than in France or elsewhere, where Russian studies had a longer tradition and Russian culture was known and esteemed. Chronologically, one had witnessed four main waves in Azeri-Turkish intellectual contacts up to the 1960s. The first one began at the end of the nineteenth century: Istanbul as the Ottoman capital sent out rays on the Muslim Caucasus. The second wave was in the opposite direction and lasted from 1910s until 1920s. In the 1940s, the third wave of the Azeri antiCommunists arrived in Istanbul and Ankara, coming this time from Paris and Warsaw, where they had stayed throughout the 1930. In the 1950s and 1960s, the same network developed an authentic Turkish anti-communist ideology combining elements of the Turanism, Kemalism with its own geopolitical aspirations and visions.

T. aatay, Msavat Partisi ve Trklk Mefkuresi, Azerbaycan 1, 1966, pp.14-6. T. Erer, Komnist kimdir?, Azerbaycan 1, 1966, 17-8. 66 smet Giritli, Komnis Taktikleri, Azerbaycan 167, 1966, 36-7.
64 65

18

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012) Bibliography ABLOVA Anadolu (2003) Ibragim Abilov azerbajdzhanskij drug Atatrka, AzAtam, Baku. Academy of Sciences in Tbilisi, Soviet Georgia (ed.) (1982) Velikiy oktyabr i Turtsija (Sbornik statey), Metsniereba, Tbilisi. ADAM Volker (2002) Russlandmuslime in Istanbul am Vorabend des Ersten Weltkrieges. Die Berichterstattung osmanischer Periodika ber Russland und Zentralasien, Peter Lang, Frankfurt am Main. AAOLU Samet (1967) Sovyet Rusya mparatorluu, Baha, Istanbul. ARALOV Semyon (1960) Vospominaniya sovetskogo diplomata 1922-1923, Izd-vo Instituta mezhdunarodnykh otnoshenii, Moscow. ASLAN Betl (2004) Trkiye-Azerbaycan ilikileri ve Ibrahim Ebilov (1920-1923), Kaynak Yaynlar, Istanbul. BCZKOWSKI Wodzimierz (1945) U rdel polskiej idei feredacyjnej, Reduta, Jerusalem. BCZKOWSKI Wodzimierz (1951) Russia and Asia, Reduta, Beirut. BAGIROV Yusif A. (1965) Iz istorii sovetsko-tureckich otnoenij v 1920 1922 gg.: (po materialam Azerbajdansk. SSR) Akad., Baku. CAN Adem (2007) Yeni Kafkasya Mecmuas, bilig 41, 2007, pp. 109-122. ESPAGNE Michel and WERNER Michael (ed.) (1988) Transferts. Les relations interculturelles dans l'espace franco-allemand (XVIIIe et XIXe sicle), Editions Recherches sur les Civilisations, Paris. GASANLY Dzhamil (2008) SSSR-Turcija. Ot nejtraliteta k Kholodnoi Voine, 1939-1953, Tsentr propagandy, Moscow. GKAY Blent (2006) Soviet Eastern Policy and Turkey, 1920-1991. Soviet foreign policy, Turkey and communism, Routledge , London and New York. GRN Kamuran (1991) Trk-Sovyet Ilikileri (1920-1953), TTK, Ankara. HSNL Cmil (2005) SSR- Turkiy: Soyuq mharibnin snaq meydan, Adilolu, Baku. KAELBLE Hartmut (2006) Herausforderungen an die Transfergeschichte, COMPARATIV 16, Heft 3, pp. 7-12. KAELBLE Hartmut (2006) Die Debatte ber Vergleich und Transfer und was jetzt?, http://hsozkult.geschichte.hu-berlin.de/forum/id=574&type=artikel (accessed 15.11.2011). KIRIMER Cafer Seydahmet (1993) Baz hatralar, Emel Trk Kltrn Aratrma ve Tantma Vakf, stanbul. RASULZADE Mamed Emin (1930) O panturanizme v sviazi s kavkazskoi problemoi; s predisloviem N. Zhordania, Comit de l'indpendance du Caucase, Paris. EN Blent (2009) Publications and Activities of Azerbaijani Intellectuals in Turkey: Azerbaycan Yurt Bilgisi, Ipk Yolu 3-4, pp. 50-58. TEKN Arslan and ZEK zger Ahmet (ed.) (2009) Akuraolu, Yusuf: Trk Yl 1928, TTK, Ankara. WIEDERKEHR Stefan (2007) Die Eurasier-Bewegung, Bhlau, Kln.

Trkiye-Avrupa Birlii likilerinin Balangc: Trkiyenin Avrupa Ekonomik Topluluuna (AET) yelik Bavurusu
Umut KARABULUT
Pamukkale niversitesi

KARABULUT, Umut, Trkiye-Avrupa Birlii likilerinin Balangc: Trkiyenin Avrupa Ekonomik Topluluuna (AET) yelik Bavurusu, CTAD, Yl 8, Say 16 (Gz 2012), s. 19-32. Avrupa Birlii (AB) yelii, Trk d politikasnda nemli yere sahip konulardan biridir. Baz dnemler nceliini kaybetse de hibir zaman gndemden dmemi, Trkiye'nin Batllama hedefi ile kout olduundan bu hedefe ulamada belirleyici rol stlenmitir. Sre ierisinde, birlik yeliinin getirecei baarya paralel, yelik konusu daha gncel bir izgiye oturmu ve gndelik siyasetteki arln arttrmtr. Kimi zaman seim kazandran, kimi zaman da hkmetleri zora sokan bir nitelie brnmtr. 12 Eyll 1980 sonras Anavatan Partisinin iktidara gelmesiyle hz kazanan Trk-AB ilikilerinin temelini, 31 Temmuz 1959'da, Demokrat Parti atmtr. Bu almayla birlikte, Trkiyenin ABye yelik bavurusunun hangi amalarla yapld, Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) ile ilikilerin dnem ierisinde Trk d politikasndaki yeri ve bavurunun kamuoyunda yaratt tartmalar belirlemek amalanmtr. Bylece yelik hedefinin ilk yllarndaki genel durum ortaya konacaktr. Birlik iin o zamanki ismi olan Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) ifadesi kullanlacaktr. Basndaki yorumlar alntlandnda ise zgn metinde yer alan Mterek Pazar ifadesi deitirilmeyecektir. Anahtar Szckler: Avrupa Ekonomik Topluluu (AET), Avrupa Birlii (AB), Mterek Pazar, Trk D Politikas, Avrupa. KARABULUT, Umut, The Beginning of Turkey-EU Relations: Turkey's application for Membership in the European Economic Community (EEC), CTAD, Year 8, Issue 16 (Fall 2012), p. 19-32. Accession to the European Union (EU) has been one of the most crucial topics of the Turkish foreign policy. This topic, albeit sometimes not having a priority, always remained as a current issue and played a determinant role in Turkeys objective of

20

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012) Westernization. Within this process, parallel to the success that the accession would bring, it became more ascendant in current politics. It acted as the sword of Damocles as a determinant either for the election victories or as a trouble-maker on the head of the parties. The foundation of the Turkey-EU relations was first laid by the Democrat Party in July 31st, 1959 and these relations began to get deepen by the time the Motherland Party (ANAP) came into power in the 1980s. This study aims to determine the reasons that led Turkey to apply for the EU membership, the place of the relations with the Europen Economic Community (EEC) on Turkish foreign policy and the repercussions of this application in the public opinion. Therefore it is going to be given a general overview on the early years of those relations. In the citations taken from the newspapers of the period the expression common market is used for defining Turkeys counterpart while the author himself rather prefers to use the EEC, the predecessor of the EU. Keywords: European Economic Community (EEC), European Union (EU), Common Market, Turkish Foreign Policy, Europe.

Giri
kinci Dnya Savann ardndan eski gcn kaybeden Avrupa devletleri, bu gce mstakil bir ekilde ulaamayacaklarn anladklar iin birlik olma ynnde harekete gemilerdir. Bu giriimlerin ilki, ngiliz Babakan Winston Churchillden gelmitir. Churchill, 1946 Eyllnde, Zrih niversitesinde yapt konumada, Avrupa ailesinin olabildiince geni tutularak, bir bar, gvenlik ve zgrlk alanna dntrlmesini ve bir Avrupa Devletler Birlii oluturulmasn 1 nermitir. Bu konumann yapld tarihlerde gvenlik konusu, Avrupa iin hayli nem kazanmtr. Sovyetler Birliinin etki alann Batya doru geniletmesi ve Kzlordunun gc, 1947 Hazirannda Marshall Plannn aklanmasna yol amtr. Plandan yararlanacak Avrupal devletler ise Marshall yardmn rgtlemek iin Avrupa Ekonomik birlii rgtn (OEEC) kurmulardr (1949).2 Bu rgte bal olarak Avrupa demeler Birlii ve kliring sisteminin kurulmas ile yeler arasnda gerekleen serbest ticaret anlamalar, birlie hizmet eden gelimeler olarak dikkat ekmitir. Ayrca ayn yl Avrupa Konseyi de kurulmutur. Marshall Plan ve NATO rgtleri, Avrupa devletlerinin kendilerini gvende hissetmelerine yol asa da, bir dier sorun, uluslararas politik liderliin nasl geri alnacadr. 1939dan nce bu gce sahip olan Avrupa, imdi bunu Moskova ve

1 Beril Dedeolu, Avrupa Birliinin Btnleme Sreci I-II, Dnden Bugne Avrupa Birlii, Der: Beril Dedeolu, Boyut Yaynlar, stanbul, s. 46. 2 Sir William Nicoll, Understanding The European Union, Longman Pres, England, 2001, s. 11.

Umut KARABULUT, Trkiye-Avrupa Birlii likilerinin Balangc.. Washingtona kaptrmtr. Yeniden baat g olma konusunda ortaya atlan ilk etkin dnce, Fransz Ekonomik Planlama Komisyonu Bakan olan Jean Monnetden gelmitir. Monnet; devletlerin egemenliklerine dokunmadan, belirli faaliyetleri yrtmede yetkili klnacak uluslararas kurulularn yaratlmas ve bunlarn baarl olmas halinde, zamanla uluslar st yetkilerle donatlabileceklerini 3 savunmutur. Monnete gre oluturulmas gereken ilk uluslararas birlik, kmr ve elik alannda olmaldr. Fransa ve Almanya, savamalar iin gerekli olan kmr ve elii, uluslar st bir otoriteye devrederse savan nne geilecektir. 4 Bu dnceden etkilenen Fransa Dileri Bakan Robert Schuman, kendi adyla anlan ve birlik dncesini somutlatracak bir deklarasyon yaymlamtr (9 Mays 1950).5 Deklarasyona Almanya, Belika, Hollanda, Lksemburg ve talya olumlu cevap vermilerdir. Bu alt devlet Pariste, Avrupa Kmr ve elik Birliini (AKT) kurmular (18 Nisan 1951) ve ulusal meclislerin bu anlamay onaylamas ile Avrupa Kmr ve elik Topluluu ortaya kmtr (25 Eyll 1952).6 Birlik kurma yolunda abalarn hzlandran Avrupa lkeleri, baarsz Avrupa Savunma Topluluu (1952) 7 ve Avrupa Siyasal Birlii (1953) denemelerinden sonra, Avrupa Atlm adl altnda bir ilke karar almtr. (1955).8 Karar uyarnca, Topluluun kurulu yntemlerini saptamak ve Avrupa ekonomisinin tm sektrlerini kapsayacak bir btnleme plan hazrlamak amacyla bir komite kurulmutur. Bu komitenin hazrlad rapor (Spaak Raporu), temelde hibir Avrupal devletin tek bana sahip olamayaca ekonomik ve nkleer gce sahip olmak iin birleme gereini ortaya koymutur. Raporun yaymlanmasndan sonra gerekleen grmeler, Roma Antlamalar ile somutlam ve ekonomik alanda Avrupa Ekonomik Topluluu: AET (The European Economic Community: EEC) ile atom enerjisi alannda Avrupa Atom Ajans (The European Atomic Energy Community: Euratom) kurulmutur. (25 Mart 1957).9

21

Oral Sander, Siyasi Tarih II (1918-1994, mge Yaynlar, Ankara, 2001, s. 343-344. S. Rdvan Karluk, Avrupa Birlii ve Trkiye, Beta Yaynlar, stanbul, 2005, s. 3. 5 Nicoll, age., s. 14. 6 Norman Davies, Avrupa Tarihi, ev. Ed: Mehmet Ali Klbay, stanbul, mge Ktabevi Yaynclk, stanbul, 2006, s. 1152. 7 Kemal nat, Avrupa Politik birliinin Douu, Avrupa Birlii zerine Notlar, Ed: Ouz Kaymak, Nobel Yaynclk, Ankara, , 2005, s. 12. 8 Baskn Oran, Trk D Politikas I, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, 19181980, letiim Yaynlar, stanbul, 2001, s. 809. 9 Sander, age., s. 345-346.
3 4

22

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

Avrupadaki ktisadi Birlikler ve Trkiyedeki Tartmalar Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) veya Trk kamuoyunda yer alan ismiyle Mterek Pazar, liberal alt Avrupa lkesini rgtlemi olsa da bunlarn dndaki benzer Avrupa lkeleri bu birliin dnda kalmtr. ok gemeden ban ngilterenin ektii alternatif bir oluum hareketi grlmtr. Adna Kk Serbest Ticaret Blgesi (veya basnda yer ald ekliyle Kk Blge) denilen birlik ortaya ktnda bu birlikler karsnda Trkiyenin durumu kamuoyunca tartlmaya balanmtr. nk Trkiye, her ikisinin de dnda kalm nadir OEEC yesi lkelerden bir tanesidir. (Dierleri Yunanistan, zlanda, spanya ve rlandadr.) Basnda AET ile ilgili kan haberlere de bu balamda rastlanmaktadr. Trkiyenin her iki birliin dnda kalmas kamuoyunun ilgisini ekmi ve bu durum ska ilenmitir.10 Trkiye ile birlikte Yunanistann da benzer durumda olmas nedeniyle iki lke ortak politikalar takip etmitir. NATO ve OEECye bavuran ikili, kendilerinin ve dier az gelimi Avrupa lkelerinin durumlarnn gz nne alnmasn ve gruplamalardan zarar grmemek iin bir zm bulunmasn istemilerdir. 11 Basnda yer ald biimiyle, Trkiyenin bu birliklerin dnda kalmasnn corafi izahnn olmad, rnein Kuzey lkelerine Trkiye kadar uzak Portekizin Kk Blgenin iinde yer ald ve Portekizin gelimi bir ekonomiye de sahip olmad vurgulanmtr.12 Trkiyenin bu birliklerden birine ye olma ihtimali de kamuoyunca deerlendirilmitir. Ulus gazetesinde yaymlanan makalesinde Blent Ecevit, Bat Avrupa topluluuna ye lkelerin, ekonomilerini zamanla birletirme yolunda giritikleri bu birliklerden birine yeliin, hem Trkiyeye hem de birlik yelerine yk olmakszn gerekleemeyeceini savunmutur. ktidar tarafndan sk sk Ortadounun Amerikas eklinde nitelenen Trkiyenin bu birliklere ayak uydurmak iin gerekli asgari seviyeye bile ok uzak olduu vurgulanmtr. 13 Trkiyenin yeliinin iktisaden deilse de siyaset gerei gerekleebileceini savunan bir yazy ise Doan Avcolu kaleme almtr. Avcolu, kinci Dnya Sava sonras beliren Anglo-Amerikan hkimiyetini krmak isteyen Fransz Cumhurbakan De Gaullen Mterek Pazar, Fransann Akdeniz hkimiyetini gerekletirmek iin bir ara olarak grdnden sz etmitir.14

Hrriyet, 25 Haziran 1959. Akam, 20 Temmuz 1959. 12 Memduh Yaa, Avrupada kinci ktisadi Birlik, Hrriyet, 3 Temmuz 1959. 13 Blent Ecevit, Avrupada ktisadi Birleme ve Trkiye, Ulus, 1 Austos 1959. 14 Doan Avcolu, mitler Generalde, Akis, Cilt XVI, Say 269, 4 Austos 1959, s. 19.
10 11

Umut KARABULUT, Trkiye-Avrupa Birlii likilerinin Balangc.. Yunan Bavurusunun Trk Kamuoyunda Yaratt Etki Yunanistann Temmuz ay ierisinde Mterek Pazara bavurusu, Trkiyede ilgi ve endieyle karlanmtr. 15 Avrupann iki ekonomik birlie ayrlmas sonucunda kendisini dlanm ve yalnz hisseden Trk kamuoyunun, Yunan bavurusu sonras bu hissiyat daha da artmtr. Belki de bu yzden henz ortada bir Trk bavurusu yokken ve bu konu o gne dek hi tartlmamken, basnda, birlie girilemediine dair yorumlar yer almtr. Buna gre Yunanistann mracaatnn prensip itibariyle kabul edildii, Trkiyenin ise ekonomik durumundaki istikrarszlk yznden birlie alnmayaca haberine yer verilmitir.16 Dileri Bakanlnn yalanlad bu haberin17 gazetelerde yer al tarihinin, Trkiyenin birlie bavurduu tarihe denk gelmesi Trkiyenin birlie olan ilgisini ortaya koyar niteliktedir. Yunanistann AETye bavurusu ve bavurunun kabul grmesi sivil toplum kurulularn da harekete geirmitir. Odalar Birlii, Yunanistann Mterek Pazara girmesi halinde, Trkiyenin ihracatna etkilerini ett ettii bir rapor hazrlamtr. Rapora gre Yunanistan, ncelikle turizm konusunda gelime gsterecektir. Yabanc sermaye akndan da olumlu etkilenecek ayrca ttn, zm gibi Trkiye ile ortak ihra rnleri asndan da tercihli duruma geecektir. Yunan sanayisi balangta Avrupa karsnda skntlar yaayacaksa da bir sre sonra bu durum alacak ve Yunan sanayisi glenecektir.18 Trkiyenin AETye Bavurusu ve Bavuruya Ynelik Tepkiler Trkiyenin AETye bavurusu ilk kez d basn tarafndan duyurulmu19 ve bu gelime Trk Dileri Bakanl tarafndan teyit edilmitir. 20 Trkiyenin, Yunanistann pei sra bavuruda bulunduundan bahseden haberde, Trk Hkmetinin OEEC Komisyonu Bakan Alman Prof. Walter Hallsteine bir mektupla bavuru yapt sz konusu edilmitir.21 Trkiyenin bavurusu iktisadi birlik hareketlerine ilgiyi daha da arttrmtr. Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM) tatilde olduu iin bavuru Mecliste grlememi ancak Meclisi a konumasnda Cumhurbakan Celal Bayar, Mterek Pazar yeliimiz ziraat ve sanayimizin gelimesine fayda salayacaktr

23

15 Mehmet Ali Birand, 31 Temmuz 1959dan 17 Aralk 2004e Trkiyenin Byk Avrupa Kavgas, stanbul, 2005, s. 51-52de Yunan bavurusuna Trk hkmetinin verdii tepki geni biimde ele alnmtr. 16 Akam, 30 Temmuz 1959. 17 Milliyet ve Akam, 31 Temmuz 1959. 18 Cumhuriyet, 1 Austos 1959. 19 The Times, 5 Austos 1959. 20 Zafer, 7 Austos 1959. 21 The Times, 5 Austos 1959.

24

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

diyerek Trkiyenin bavurusunda nem atfettii noktalara dikkati ekmitir.22 Bavuru, basnda ve eitli sivil toplum kurulularnda ilgiyle izlenmitir. Hrriyet ve Zafer gazeteleri Trk bavurusunu olumlu karlamlar, 23 Cumhuriyet gazetesi de bu ynde bir eilim gstermitir. Demokrat Parti (DP)yi destekleyen Zafer gazetesinde bavuru ve birlii tantc haberlerin skl ve manetten verilii dikkat ekicidir.24 Bununla birlikte basnda baz yazarlarn ekimser ve muhalif yazlarna da rastlanmaktadr. Akam gazetesi tarafsz bir politika izlemi, Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)nin yayn organ durumundaki Ulus gazetesi ise bavuruyu hem yanl bulmu hem de baarya ulamas zor bir aba olarak yorumlamtr. Akis, Kim ve Forum dergileri genelde muhalif yorumlara yer vermekle birlikte birlii tantc yazlarn skl dikkat ekicidir. Odalar Birlii konuya ekonomik saiklerle yaklaarak bavuru ve sonrasndaki sreci olumlu yorumlamtr. TEKSF gibi baz ii sendikalar ise konuya ii haklar asndan bakarak ii snfnn sre ierisinde urayabilecei zarar tartmtr.25 Yunan bavurusunun 25 Temmuzda prensip olarak kabul edilmesinin ardndan Trkiyenin de birlie derhal kabul edilecei ynnde bir alg domutur. Birlie ynelik ilk deerlendirmelerin genelde bu erevede olduu grlm ve Trkiyenin uyum ve yelik srelerini nasl atlataca tartlmtr. rnein, Cumhuriyet gazetesinde yer alan bir makalede, AETye giriin isabetli bir seim olduu, bylelikle Trkiyenin tarm rnlerinin d pazarlarda kolaylkla alc bulaca belirtilmitir. Bununla birlikte intibak sresinin nasl olaca sorusu sorulmutur. Kademeli bir gei srecinden bahsedilerek Trk gmrklerinin ksa bir srede Mterek Pazar lkelerine almayaca aktarlmtr.26

Trkiyenin AETye yeliine Ynelik Grler

Genel Deerlendirmeler Trkiyenin yeliine ynelik deerlendirmeler yukarda zetlenmi olmakla birlikte, bu deerlendirmelerin ieriklerine bakmak faydal olacaktr. Bavuru sonras basnda, AETyi tantc yazlar daha fazla yer bulmutur.27 Cumhuriyet gazetesinde yer alan bir yorumda Trkiyenin Mterek Pazara girme

TBMM, Tutanak Dergisi, Say 15, Cilt 10, 1 Kasm 1959. Hrriyet ve Zafer, 6 Austos 1959. 24 Zafer, 7 Austos ve 12 Eyll 1959. 25 Ulus, 27 Kasm 1959. 26 Mazhar Kunt, Avrupa Mterek Pazar, Cumhuriyet, 6 Austos 1959. 27 Umut Karabulut, Trkiye Cumhuriyeti Hkmetlerinin Avrupa Birlii Politikalar 1983-2004, Dokuz Eyll niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Baslmam Doktora Tezi, zmir, 2008, s. 16-17.
22 23

Umut KARABULUT, Trkiye-Avrupa Birlii likilerinin Balangc.. meselesinin ticari evrelerde gnn meselesi olmaya devam ettiinden bahisle, yelie taraftar olanlarn fazlalna dikkat ekilir.28 yeliin salayaca fayda ve zararlarn tartld bir baka yazda, birlie ye lkelerin kendi aralarnda Avrupa Yatrmlar Bankas adnda bir banka kurduklarndan ve ye lkelerin bu bankann kredi olanaklarndan yararlandndan bahsedilmektedir. Bununla birlikte yelik sonras uygulanacak ortak gmrk tarifeleri sonucunda yerli sanayinin himayesiz kalarak ar bir darbe yiyecei ihtimaline dikkat ekilmitir.29 Forum dergisinde yer alan bir deerlendirme yazs konunun siyasi ve kltrel ynne dikkat ekmitir. Trk d politikasn tamamen Bat Avrupaya balamann Dnya politikasnda, lehte olmayacak sonulara yol aabilecei belirtilerek, Trkiyenin AET yeliinin ngilterenin houna gitmeyebilecei ve ngilizlerin Kbrs politikasn deitirebilecei endiesine yer verilmitir. Ayrca Fransa gibi sabkal, emperyalist ve smrgeci bir lke ile yaplacak ibirliinin, tarafszlar ve Asya-Afrika blou karsnda olumsuz bir etki yaratma ihtimaline deinilmitir. Yine Bat Avrupa camias ile Trkiye arasndaki dil, din, rf ve adetler ile kltr, sanat ve hayat felsefesi bakmndan mevcut farklarn douraca eitli sosyal problemleri de gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Bu deerlendirmeye ynelik rnekte,
Avrupa Birleik Devletleri gnn birinde tahakkuk edipte biz de bunun bir parasn tekil ettiimiz zaman, 200 milyonluk koca bir Hristiyan camias iinde 25-30 milyonluk Mslman ve arkl bir aznlk muamelesi grmeyeceimiz, yani bir gn Fransann imal Afrikadaki mstemlekeleri halkna reva grd veya ABDnin baz gney eyaletler halkna tatbik ettii ayrc muameleye tabi tutulmayacamz nasl garanti edilebilir?30

25

denilmitir. Konunun pek ok ynyle deerlendirildii bu makalede, Trkiyenin AET yeliinin, dnlenin aksine Trkiyenin zararna olabilecei deerlendirilmitir. Forum dergisinde ayrca, grev hakk ve bamsz sendikaclk gibi sosyal politika konularna dikkat eken bir yaz yaymlanmtr. AET iinde igcnn serbest olarak yer deitirmesi, yerlemesi ve almas esas kabul edilmi olduundan Trkiyede grev yasann devam ettirilmesi ve sendikaclk hareketlerine mdahalelerde bulunulmas durumlarnn ortadan kalkaca ngrlmtr. Ancak bir tarm lkesi olan Trkiyenin 10-12 yl gibi ksa bir sre ierisinde sosyal politika normlarn kabullenmesini beklemenin doru

Cumhuriyet, 21 Austos 1959. Cumhuriyet, 21 Austos 1959. 30 Besim stnel, Avrupa Mterek Pazar ve Trkiye, Meselenin Cephesi, Forum, Cilt: XVII, Say 137, 1 Aralk 1959, s. 9-12.
28 29

26

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

olmayaca ve Trkiyenin uzun bir intikal devresine ihtiyac olduu vurgulanmtr.31 AETyi tantt bir yazsnda Doan Avcolu, Trkiyenin AET ile ortaklk durumunun iki seenekten bir tanesine tabi olduundan bahsetmitir. Buna gre birinci seenek ortaklk kurmak dieri ise tam yeliktir. Ancak Trkiyenin tam yelik artlarn yerine getiremeyeceinden bahseder. Avcoluna gre, d ticaretin 12-15 yllk bir devre zarfnda adm adm tamamen serbest braklmas, mevcut sanayinin tasfiyesini ve ileride sanayilemekten vazgemeyi gerektirecektir. Hlbuki nfusu hzla artan Trkiyede tek kurtulu aresinin hzla sanayilemek olduunu syler. Bunun iin, ite ve dta sanayinin himayesi gereklidir. Ortaklk biimindeki yeliin ise avantajlarna ramen tehlikeli olduu grn belirtmitir. Sanayileen bir lkenin yarm yzyla denk bir sre boyunca sanayisini geni bir ekilde himaye ve tevik etmek zorunda olduu AET lkelerine anlatlabilirse, ortakln avantajl hale gelebileceini belirtir.32 Avcolu, Trkiye iin en avantajl senaryoyu u ekilde belirler: AET iinde Trkiyenin ihtisaslamaya gitmesi, en avantajl bulunduu sanayi kollarna nem vermesi Trkiyeyi avantajl klacaktr. rnein, Almanya uak sanayinde geliirken Trkiyenin en avantajl grnd gda sanayine nem vermesi, yatrmlarn buna gre ynlendirmesi gerekmektedir. Yine de bu plann 10-15 senelik bir sre zarfnda deil, daha uzun bir vadede gereklemesi arttr. Aksi takdirde Trkiye, sanayisini koruyamayacandan, bir ziraat lkesi olarak kalacaktr.33 yelie Ynelik Olumlu Deerlendirmeler Trkiyenin AETye yeliine dnk olumlu deerlendirmede bulunanlarn temel gerekesini Trk sanayisinin ve ekonomisinin daha gl bir hale gelecek olmas tekil eder.34 Ayrca, yelik hakk elde edildikten sonra pahallk ortadan kalkacak, hayat artlar iyileecek ve dviz sknts ortadan kalkacaktr. Her eyden nemlisi dnya ekonomisinin gidiine ayak uydurulacaktr.35 Cumhuriyet gazetesinde Burhan Felek imzasyla kan bir yaz bu yndeki deerlendirmelere gzel bir rnektir:
Derken kinci Cihan Harbi, biz yerli mamullerimizi kullanmaya mecbur olduk. Bu mahrumiyet devresinde de bir takm sanayi kuruldu. Arkadan demokrasi, enflasyonist politika yznden ithalat durunca hatra gelmeyecek eyay yapmak zere

31 Cahit Talas, Sosyal Politika Bakmndan Mterek Pazar ve Trkiye, Forum, Cilt XI, Say 132, 15 Eyll 1959, s. 7-9. 32 Doan Avcolu, Mterek Pazar Meselesi, Akis, Cilt: XVI, Say 269, 22 Eyll 1959, s. 17-19. 33 Avcolu, agm., s. 17-19. 34 Zafer, 26 Eyll 1959. 35 Feridun Ergin, Mterek Pazar ve Biz, Cumhuriyet, 30 Austos 1959.

Umut KARABULUT, Trkiye-Avrupa Birlii likilerinin Balangc..

fabrikalar kuruldu. Daha imdiden bu fabrikalar ve sanayi sallanyor. Yani ithal mallarn gelme ihtimali bu kabil sanayiyi titretiyor. Mterek pazarn zarar ite bunlara. Elinden tutularak yryebilen, daima ktrm bir sanayiye lzum yoktur. Bunlar fevkalade artlar altnda kurulduklar zamandan beri ettikleri karla yetinip ortadan kalkacaklardr. (Ali Beyin engel sakz fabrikas kapanrsa memleket batmaz). imdi dnya ihtisas tarafna gidiyor. Bizim de yle olmamz lazm. Acemi ve tamahkr fabrikalarn mamullerinden neler ektiklerini bana anlatan mektuplar neretsem iflas ederler. Bunlar babo, kt mal yapp pahalya satan bir takm messeselerdir ki milli iktisadiyata zararlar vardr. Milli sanayi dediimiz nihayet milletin krna inkiaf eden sanayi olmaldr. Biz mtemadiyen clz bebek mi besleyeceiz? Ne zamana kadar bu sanayi himaye ile yaayacak ve niin byle yaayacaktr?36

27

yelie Ynelik Olumsuz Deerlendirmeler Trkiyenin AET yeliini olumsuz deerlendirenlerin oran az olmakla birlikte daha kapsaml yorumlarda bulunmulardr. Bu grupta olanlarn iki temel gerekesi vardr. Bunlardan ilki, Trkiyenin mevcut ekonomik artlar nedeniyle AETye yeliinin zaten asla gereklemeyeceidir. nk Trkiyenin son yllarda takip ettii enflasyoncu politika, Avrupa entegrasyonuna katlm zorlatrmaktadr. Yurt ii maliyetlerin ykseklii nedeniyle birok sanayi dalnn ithal mallaryla rekabet edemez hale geldii vurgulanmtr.37 Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) de yeliin mevcut artlarda mmkn olmadn dnmektedir. CHP Aratrma Brosu Mdr Do. Dr. Osman Okyar, Kim dergisine verdii mlakatta bu dncenin nedenini, son dnemde enflasyonun ar ykselmesi, d bor stokunun artmas, altn ve dviz rezervlerinin azalm olmas olarak gsterir. CHPye gre bu sorunun zm, altndan kalklamayacak artlar kabul etmektense, bir sre daha bekleyip ekonomiye eki dzen vermek olacaktr.38 Bavuruyu olumsuz deerlendirenlerin ikinci gerekesi, AET yeliinin Trkiyeye verecei zararlardr. Bu noktada zerinde en ok durulan konu, zayf bir sanayiye sahip olan Trkiyenin, btnleme sonras gmrk oranlarn sfrlayaca iin, ithal mallaryla rekabet edemeyecek olmas ve yerli sanayinin kme ihtimalidir. Trkiyenin durumunun Yunanistanla kyasland bir yazda, Yunanistann ekonomik durumunun son dnemde dzeldii, enflasyonun azald, Yunan parasnn uluslararas deerinin ykseldii ve yerli sanayinin birok alanda yabanc sanayi ile rekabet edebilecek dzeye geldii belirtilmitir. Trkiyenin durumu ise bunun tam tersidir.39 Ulus gazetesindeki makalesinde Doan Avcolu, sanayinin ok uzun yllar boyunca himaye ve tevik

Burhan Felek, Mterek Pazara Girersek, Cumhuriyet, 31 Austos 1959. Forum, Cilt XI, Say 130, 15 Austos 1959. 38 Kim, Say 71, 26 Eyll 1959 39 Ulus, 25 Austos 1959
36 37

28

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

zorunluluundan bahseder. Trkiyenin AETye yeliinin ancak sanayisini bir mddet himaye etme hakk kazandktan sonra gerekletirmesi gerektiine dikkat eker. 12-15 senelik uyum sresi yerine, Trkiyeye zg 25 senelik bir uyum sresi ve yz milyonlarca dolar yardm vaadi bile sanayilemeyi temine asla yeterli deildir.40 Yerli sanayinin korunmasna dikkat eken bir baka yazda bunun lke iin ok nemli bir konu olduu ve Trkiye Byk Millet Meclisinde grlmesi gerektii belirtilmitir.41 Trk Bavurusuna AETnin Cevab Trkiyenin AET nezdinde yapt yelik bavurusunun grlecei ilk toplant Eyll ay ierisinde gereklemitir. talya Dileri Bakan Pellann bakanlnda yaplan Konsey toplants, Trkiyenin Temmuz aynda yapt bavuruyu grm u bildiriyi yaymlamtr: Trk hkmetinin, Trkiyenin Mterek Pazara kabul yolundaki mracaatn ittifakla msait karlamaya karar verilmitir. 42 Bu karar Trk gazetelerinde hayli yer bulmu ve birounda Trkiyenin AETye tam ye kabul edilecei eklinde deerlendirilmitir. 43 Karar, Ankarada da byk bir memnuniyetle karlanm ve en ksa zamanda yelik iin almalarn balayaca belirtilmitir. lkede oluan hava, Trkiyenin yelik kararnn ksa srede aklanaca ynndedir. Beliren olumlu havaya ramen konuya temkinli yaklaanlarda vardr. Akis dergisinde kan bir yazda, Trkiye Odalar Birliinin yayn organ ktisat gazetesine bir beyanat veren AET Konseyi yesi Vandermaulenin, Trkiye ile henz zemin yoklama safhasna gelinmi deildir, grmeler balang safhasndadr cmlesi, AETnin Trkiyenin katlma talebini pek istekli karlamad eklinde yorumlanmtr.44 Trkiyenin yelie Ynelik almalar Trk bavurusunun olumlu karlanmasnn ardndan, taraflar arasnda grmelere geilmitir. Trk hkmetinin yelie ynelik almalar ise bavurunun hemen ardndan balamtr. Maliye Bakanl bnyesinde kurulan bir komisyonun almalar Eyll aynda bir rapor halinde yaymlanmtr. Raporda, gmrk vergilerine deinilmi ve AETye ye alt lkeden gelecek mallarn tedrici olarak kaldrlmasnn gerekliliine iaret edilmitir. Buna gre gmrk vergileri tamamen kaldrlmayacak ancak AET yesi lkelerden gelen mallarn gmrkleri yzde 12 eksik alnacaktr. Ayrca i piyasada liberal

Doan Avcolu, Mterek Pazarn Kapsnda, Ulus, 12 Eyll 1959, s. 8. Esat Tekeli, Son Gnlerin Olaylarna Bak, Cumhuriyet, 29 Austos 1959. 42 Cumhuriyet, 11 Eyll 1959. 43 Akam, Hrriyet ve Zafer, 12 Eyll 1959. 44 Akis, Cilt XVI, Say 270, 29 Eyll 1959
40 41

Umut KARABULUT, Trkiye-Avrupa Birlii likilerinin Balangc.. ekonomik artlar uygulanacak ve piyasa zerindeki kontrollere son verilecektir. zel teebbse geni lde yer verilecek ve tekel maddelerinden birou da ilerleyen yllarda zelletirilecektir. 45 Grld zere Trk bavurusu Yunanistann gerisinde kalmama dncesiyle alelacele gereklemesine ramen, yelik konusunda kararllk esastr. Eyll aynn sonunda gerekleecek ilk grmeler ncesinde Trkiyeyi temsil edecek heyet belirlenmitir. Dileri Bakanl ktisadi birlii Dairesi Genel Mdr Semih Gnver nclnde oluacak heyete, Trkiyenin Brksel Bykelisi Rfk Zorlu bakanlk etmitir. Trkiyenin taleplerini iletecei ve bu taleplerin banda gmrk ve ithalat snrlamalarnn devam konusunda ayrcalk istenecei belirtilmitir. Hatta basnda yer aldna gre bu dnemde tam yelik deil, uyum sresi biraz daha geni tutulacak itiraki ye olma hakk talep edilmitir.46 Bu uyum srecinde ekonomik durum, AET yesi lkeler seviyesine getirilmeye allmtr. Ulusal sanayinin gelimesi iin ise gmrk ve ithalat snrlamalarnn kaldrlmasnda dier devletlerden daha ar hareket edilmitir. Bununla birlikte AET Trkiyeye, Trk Lirasnn deeri konusunda liberal politika takip etme zorunluluunu komutur.47 Grmeler sonras yaymlanan ortak bildiride, AET Bakanlar Konseyinin daha nce Trkiyenin AETye yelii konusunda ald karar gereince son derece faydal konumalar gerekletii ve iki taraf ilgilendiren meselelerin gzden geirildii belirtilmitir. Trkiyenin gmrk birliinin gereklemesine dnk itiraz, yatrm program iin gerekli yardmn ne ekilde gerekleecei ve Trkiyenin zirai mahsulleri ile ilgili konular ve ticaret politikasnn uyumlu hale getirilmesi konular ilk grmeler srasnda ele alnmtr.48 AETye yelik, sosyal, kltrel ve siyasi olmak zere birok konuyu iermekle beraber almalar, Trk ekonomisi ve sanayisi zelinde younlamtr. zellikle sanayi ve ticaret odalar konuya aktif ekilde katk vermilerdir. stanbul Ticaret Odasnn oluturduu bir ihtisas komisyonu, AET yelii karsnda Trkiyenin durumunu ele almak zere i adamlar ve teknik elemanlardan oluan bir ihtisas komisyonu kurmutur. 49 Ege Blgesi Sanayi Odas Bakan Osman Kibar, basn mensuplar ile bir grme gerekletirerek, 1960 yl Nisan aynda Mterek Pazara fiilen katlm bulunacaz.50 dedii aklamasnda tarih vererek dikkat ekici bir k yapmtr. Ekim ay ierisinde Odalar Birlii tarafndan Ankara, stanbul, zmir, Adana,

29

Ulus, 6 Eyll 1959. Cumhuriyet, 13 Eyll 1959. 47 Cumhuriyet, 13 Eyll 1959. 48 Cumhuriyet, 1 Ekim 1959. 49 Cumhuriyet, 6 Ekim 1959. 50 Cumhuriyet, 7 Ekim 1959.
45 46

30

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

Mersin ve Bursada konferanslar dzenlenecei aklanmtr. Odalar Birlii Genel Sekreteri Cihat ren, kamuoyunu aydnlatmak iin T konferans salonunda hayli youn katlml bir konuma yapmtr.51 Ayrca, Aralk aynn sonlarnda doru, Trkiye Ekonomi Kurumu tarafndan dzenlenen ve yine Cihat renin verdii bir seminer gereklemitir. 52 Ayn ay ierisinde yeni ynetim kurulunu seen Trkiye ktisatlar Cemiyeti ise AET yelii ile ilgili almalarda bulunulmasna karar vermitir.53 Eyll aynn ortasnda AET ile ilk grmesini gerekletiren Yunanistann sunduu tekliflerin kabul Trk kamuoyunun nemli bir kesimini de umutlandrm ve AETye yeliin kabul edilecei ynnde bir hava yaratmtr. Trkiyenin bu ortaklktan zarar grmeyeceine ynelik yorumlar da sklamaya balamtr.54 1959 ylnn sonlarnda Trk Hkmeti, 1960 ylndan balamak zere 10 senelik bir ekonomik plann hazrlanmas konusunda almalara balamtr. Bu program dorudan doruya AET yelii ile ilgilidir. Trkiye, daha nce AET ile yapt grmelerde 10 yllk bir uyum srecinin tamamlanmasn ve bu 10 yllk sre ierisinde itiraki ye sfatyla bulunmay talep etmitir. Buna gre belirtilen srede uyumun gereklemesi iin iki aamal bir plan uygulanacaktr. Birinci aamas 1960-64 yllarnda yapaca yatrmlarla ilgilidir. kinci aamada ise, bu yatrmlardan alnacak sonu dorultusunda ekonomik yapdaki aamal deiiklikler bir plan dairesinde gerekletirilecektir.55 Bu deiiklikler ierisinde, ithalatta yzde yze varacak bir liberasyona gidilmesi, parann konvertibilite olmas, ihracatn arttrlarak d ticaret bilanolarnn denk hale getirilmesi balca esaslardandr. Tm bu uyumun gereklemesi iin AETden ilk sene iin 120 milyon dolar yardm talep edilmi, 10 yllk srenin sonunda bunun 1.200.000.000 dolara denk gelmesi hesaplanmtr.56 Trkiye, bu hesaplar ierisinde girdii 1960 ylnda farkl siyasi gelimeler yaamtr. 27 Mays tarihinde yaanan darbe sonucunda Menderes hkmeti devrilmi ve AET ile grmeler bir sreliine rafa kalkmtr.

Kim, Say 75, 24 Ekim 1959. Hrriyet, 29 Aralk 1959. 53 Hrriyet, 31 Aralk 1959. 54 Hrriyet, 26 Eyll 1959. 55 Trkiye ile AETnin ortakl ynnde en byk admlardan birini, 1963 tarihli Ankara Antlamas oluturacaksa da 70li yllarda ilikilerde kayda deer bir gelime yaanmayacaktr. Yine de bu dnemin bir deerlendirmesi iin bkz. Hakk Uyar, Ecevitin 1978de AET yeliini Reddettii ddias, Avrupa Yolunda Karlan Frsatlar!, Toplumsal Tarih, Say 132, Aralk, 2004, 52-59. 56 Cumhuriyet, 20 Kasm 1959.
51 52

Umut KARABULUT, Trkiye-Avrupa Birlii likilerinin Balangc..

31

Sonu
Trkiyenin AETye yelik bavurusu planl bir abann sonucu olmayp ayn ihra kalemlerine (ttn ve incir) sahip olan Yunanistann bavurusu sonucunda gelimitir. Ayrca, Avrupada meydana gelen iktisadi birlikler sonucunda yalnz kalma endiesi de bavuruda etkili olmutur. Bavuru, kamuoyunda uzun bir sre tartlmtr. Bu tartmaya basn, sanayi odalar ve sendikalar katlmlardr. Toplum, bu bavuru karsnda 90l ve 2000li yllarda olduu gibi heyecan duymamtr. Yine de bavurunun yapld dnemde, AETnin Trk kamuoyunca yeterince tannmad dnlrse, yaplan tartmalarn olduka geni bir evrede gerekletii dnlebilir. Bavuru sonrasnda birlii tantc yazlarn skl dikkat ekicidir. Bu yazlarda Trkiyenin durumuna da deinilmi ve birlik karsndaki pozisyonu Yunanistan ile kyaslanmtr. Tartmalarda ele alnan konular, gnmze kadar devam edecek tartmalarn balangcn oluturmutur. yelik karsnda Trk sanayisinin durumu, Avrupaya ii g, din ve kltr farkllnn yarataca etkiler gibi konular, daha o gnden tartlmaya balanmtr. Trkiyenin yelik talebine Avrupann verdii cevap konusunda kamuoyu ikiye blnmtr. Akis dergisinin ban ektii baz yayn organlar, Trk bavurusunun Yunan bavurusundan ayr deerlendirildiini ve Yunan bavurusu kadar kabul grmediini ilemitir. Ancak kamuoyunun nemli bir ksm Trkiyenin birlie yeliine kesin gzyle bakmtr. Trkiyede 1960 darbesi gereklemeseydi olayn nereye varaca bilinmez. Ancak Yunanistana hayli bonkr davranan Avrupann, henz sanayilememi iki lkenin ykn birden stleneceini dnmek yanltc olabilir. likilerin balangc iin sylenecek son sz, Trkiyenin AETye yelik macerasnn, bugn sanlann ve sylenenin aksine hite yzeysel balamaddr. Konu, uzun bir sre kamuoyunu megul etmi, Trk hkmeti, eitli kademelerince birlie yelik iin hazrlk yapmtr.

Kaynaklar Resmi Kaynaklar TBMM, Tutanak Dergisi, Say 15 Cilt 10, 1 Kasm 1959, s. 7-8. Kitap ve Makaleler Akis dergisi (1959). Akam gazetesi (1959). AVCIOLU Doan (1959-c) Mterek Pazarn Kapsnda, Ulus, 12 Eyll 1959, s. 8.

32

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012) AVCIOLU Doan (1959-a) mitler Generalde, Akis, Cilt XVI, Say 269, 4 Austos 1959, s. 19. AVCIOLU Doan (1959-b) Mterek Pazar Meselesi, Akis, Cilt XVI, Say 269, 22 Eyll 1959, s. 17-19. BRAND Mehmet Ali (2005) 31 Temmuz 1959dan 17 Aralk 2004e Trkiyenin Byk Avrupa Kavgas, stanbul. Cumhuriyet gazetesi (1959). DAVIES Norman (2006) Avrupa Tarihi, ev. Ed: Mehmet Ali Klbay, mge Kitabevi Yaynclk, stanbul. DEDEOLU Beril (2003) Avrupa Birliinin Btnleme Sreci I-II, Dnden Bugne Avrupa Birlii, Der: Beril Dedeolu, Boyut Yaynlar, stanbul, s. 17-41. ECEVT Blent (1959) Avrupada ktisadi Birleme ve Trkiye Ulus, 1 Austos 1959. ERGN Feridun (1959) Mterek Pazar ve Biz, Cumhuriyet, 30 Austos 1959. FELEK Burhan (1959) Mterek Pazara Girersek, Cumhuriyet, 31 Austos 1959. Forum dergisi (1959). Hrriyet gazetesi (1959). NAT Kemal (2005) Avrupa Politik birliinin Douu, Avrupa Birlii zerine Notlar, Ed: Ouz Kaymak, Nobel Yaynlar, Ankara, s. 9-25. KARABULUT Umut (2008) Trkiye Cumhuriyeti Hkmetlerinin Avrupa Birlii Politikalar, 1983-2004, Dokuz Eyll niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Baslmam Doktora Tezi, zmir. KARLUK S. Rdvan (2005), Avrupa Birlii ve Trkiye, Beta Yaynlar, stanbul. Kim dergisi (1959). KUNT Mazhar (1959) Avrupa Mterek Pazar, Cumhuriyet, 6 Austos 1959. Milliyet gazetesi (1959). NICOLL Sir William (2001) Understanding The European Union, England: Longman Press. ORAN Baskn (2001) Trk D Politikas I, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, 1918-1980, letiim Yaynlar, stanbul. SANDER Oral (2001) Siyasi Tarih II (1918-1994), mge Yaynlar, Ankara. TALAS Cahit (1959) Sosyal Politika Bakmndan Mterek Pazar ve Trkiye, Forum, Cilt XI, Say 132, 15 Eyll 1959, s. 7-9. TEKEL Esat (1959) Son Gnlerin Olaylarna Bak, Cumhuriyet, 29 Austos 1959. The Times.gazetesi (1959). Ulus gazetesi (1959). UYAR Hakk (2004) Ecevitin 1978de AET yeliini Reddettii ddias, Avrupa Yolunda Karlan Frsatlar!, Toplumsal Tarih, Say 132, s. 52-59. STNEL Besim (1959) Avrupa Mterek Pazar ve Trkiye, Meselenin Cephesi, Forum, Cilt XII, Say 137, 1 Aralk 1959, s. 9-12. YAA, Memduh (1959)Avrupada kinci ktisadi Birlik, Hrriyet, 3 Temmuz 1959. Zafer gazetesi (1959).

Erzurum Vilyeti Marif Teftileri (1910)

Mustafa GENOLU
ankr Karatekin niversitesi

GENOLU, Mustafa, Erzurum Vilyeti Marif Teftileri (1910). CTAD, Yl 8, Say 16 (Gz 2012), s. 33-60. Marif Nezretinin tlimtyla Erzurum Vilyetinde 1910da marif teftileri gerekletirilmitir. Bu balamda Mektib-i btidiye Mfettileri Erzurum Vilyetine bal Erzincan livs ve Ki, Hns, Tortum, Keskim (Yusufeli), Karakilise (Ar), spir kazalarndaki ibtidi ve rtiye okullarn tefti etmilerdir. Mfettiler, dzenledikleri tefti raporlarnda, okullarn bina durumlar, retmen ve rencilerin saylar ve nitelikleri hakknda nemli bilgiler vermilerdir. Ayrca ahit olduklar sorunlarla ilgili kendi gr ve tavsiyelerini bildirmilerdir. Bu raporlarn yannda Erzurum Valisi de Marif Nezretine vilyetin eitim sorunlar hakknda kendi grlerini ieren arpc bir yaz gndermitir. Dolaysyla gerek mfetti raporlar gerekse valinin mlahazalar, tarihsel olarak blgenin eitim durumunu ve bu konudaki skntlar ortaya koymaktadr. Anahtar Szckler: Erzurum, Eitim, Tefti, btidi Mektep, Osmanl. GENOLU, Mustafa, The Educational Inspections in the Province of Erzurum (1910). CTAD, Year 8, Issue 16 (Fall 2012), p. 33-60. Educational inspections were made in Erzurum province in 1910 in accordance with the order of Ministry of Education. Within this framework, inspectors made inspections in primary and secondary schools in Erzincan, Ki, Hns, Tortum, Keskim (Yusufeli), Karakilise (Ar) and Ispir. In their reports crucial information was given on the school buildings and statistics on teachers and students. Moreover, they gave their advice on the challenges they observed. Besides the governor of Erzurum wrote a detailed report addressed to the Ministry of Education concerning the educational problems of his province including his own opinions and advice. Therefore both reports present the educational situation and problems in the region. Keywords: Erzurum, Education, Inspection, Primary School, Ottoman.

34

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

Giri
Trk eitim sisteminde tefti hizmetinin kesin olarak ne zaman balad bilinmemektedir. Bu hususta ilk admn 1838 tarihli Meclis-i Umr- Nfiann lyihasyla mahalle (sbyan) mekteplerindeki retmenlerin mesleki yeteneklerini belirlemek iin tayin olunan muinler vastasyla atld tespit edilmektedir. 1 Yardmc, yardm eden manalarna gelen muin terimi, 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesine dein denetimden ok sbyan ve rtiye mekteplerinde retmenlere yardmc olan mfetti anlamnda kullanlmtr.2 Marif-i Ummiye Nizamnmesi, Marif Nezaretinin tekilatlanmas adna atlm en ciddi adm olduu kadar tefti hizmetine getirdii yenilikler asndan da nemlidir. Nizamname uyarnca 1870de merkez maarif tekilat altnda Meclis-i Kebir-i Marif tekil edilmi ve Anadolu, Rumeli yakalaryla stanbul merkezdeki sbyan ve rtiye okullarna birer mfetti atanmtr. 1879 ylnda ise Marif Nezreti eitim ileriyle dorudan ilgili be daireye blnm, ierisinde iki mfettile bir ktphaneler mfettiinin de yer ald daha modern bir yapya kavuturulmutu. 1888e gelindiinde Maarif Nezareti bnyesindeki mfetti says yediye ykseltildi. Ancak ayn yl mfettilikler Memrn-i Teftiiye adyla ayr bir birim haline getirilerek renim dairelerinin dnda brakld. 1898de ise ibtidai, rdi ve idadi mfettileri ilgili dairelerde yer alrken, Mektib-i Gayr-i Mslime ve Ecnebiye Mfettilii ile Mektib-i liye ve Hussiye Mfettiliinin mnferit birimler olarak kaldklar grlmektedir. Bunlardan baka 1900de stanbulda btn okullardaki salk durumunu denetlemek zere Mektib-i Shhiye Mfettilii kurulmutur.3 Taradaki maarif teftiinin kurumsallamasna ynelik ilk ciddi teebbs, yine Marif-i Ummiye Nizamnmesinde yer almtr. Nizamnameye gre vilayetlerde stanbuldaki Meclis-i Kebir-i Marifin birer ubesi olarak Marif Mdrleri bakanlnda Meclis-i Marifler kurulacakt. Bu mecliste teftile grevli muhakkklar ve mfettiler de bulunmaktayd. 4 Ancak eitim-retim iin gerekli artlar salanncaya kadar vilayetlerde maarif meclisleri kurulmayacak ve dolaysyla da mfettiler atanmayacakt. stisna olarak bu karar kodra Vilyetinde uygulanmam, maarif meclisi tekil edilmeksizin bu vilayete daimi bir Mektib-i Sbyan Mfettii tayin edilmitir.5 Vilayet maarif meclislerinin tesisi

Kamil Su, Trk Eitiminde Teftiin Yeri ve nemi, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1974, s. 2,

53.
2 Su, age., s. 2; Hasan Ali Koer, Trkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi, Milli Eitim Basmevi, 2. Bask, stanbul, 1991, s. 60. 3 Yasemin Tmer Erdem, Osmanl Eitim Sisteminde Tefti, OTAM, Say 26, Gz 2009, s. 59-62. 4 Su, age., s. 4. 5 Erdemin tespit ettii bu durum, Davut krnn notlarn ald defterinde de gemektedir. Erdem, agm., s.63. Davut kr (Daut Borii) 1868de kodra Rtiyesi muallim-i

Mustafa GENOLU, Erzurum Vilyeti Marif Teftileri mali sknt yznden olduka gecikmi, ancak 1881den sonra yaygn bir ekilde gerekletirilebilmitir. Bylece ierisinde Erzurumun da yer ald birok vilayete maarif mdrleri ve mfettileri atanmaya balanmtr. 6 1891de ise Rumeliye gnderilen mfettilerin grevlerini ieren Rumeli Vilyt- hnesi Marif Mfettiliinin Vezifine Dair Tlim-i Muvakkate adyla geici bir ynetmelik devreye sokulmutur. 7 Bu talimat, II. Merutiyet ncesi dnemde maarif teftiiyle ilgili en ciddi tasarruf olup, eitim tarihimiz asndan nemli bir atlmdr. 8 Eitim alannda ciddi tartmalarn yaand II. Merutiyet dneminde tefti konusu zerinde nemle durulmu, lkedeki okullarn durumunun renilerek aksaklklarn tespiti iin Marif Nezreti tarafndan nemli miktarda bte ayrlmtr. Nitekim 1909da nezaret tarafndan okullardaki gzlem ve teftilerini merkeze aktarmak zere Erzurum dhil baz vilayetlere 15 umum mfettii gnderilmitir. 9 Ayn yln Ekim aynda taradaki tefti grevine dair Teftit Hakknda Talimt yaymlanm, 1910da yine ayn konuya ilikin iki ynetmelik daha karlmtr. Marif Mdrleri le Vilyet Marif Mfettilerinin Vezifine Mteallik Talimat vastasyla maarif mdrleri ve mfettilerin grevleri yeniden dzenleniyordu. Buna gre vilayette bulunan tm okullarn gzetim ve denetimini yapan maarif mdr, bu eitim kurumlarnn Marif Nezretiyle koordinesini salamakla ykmlyd. Vilyet marif mfettileri ise her ayda bir vilayetin eitim durumuyla ilgili maarif mdrne rapor verecekti.10 Dier talimat Mektib-i btidiye Mfettilerinin Vezifine Mteallik Tlimtt. Mektib-i ibtidiye mfettilerinin grevleri: Kasaba ve kylerde bulunan okul binalarnn nfusa uygun biimde bir, iki veya dershaneli olarak alp almadn denetlemek; kz okullarnn durumunu bildiren raporlar vali ve maarif nazrna gndermek; okul ders kitaplar ara ve gerelerini kontrol etmek ve bunlarn fakir rencilere cretsiz verilmesi iin hazrlad listeyi vilayete gndermek; eitimin programa ve yeni usullere uygun verilip verilmediini kontrol etmek;

35

evveli iken kendisine ek grev olarak kodrann Da Blgesindeki ibtidaiye okullarnn mfettilii de tevdi edilmiti. Daha sonra kendisinin de talebiyle 1870de kodra Vilyetine mahsus tekil edilen Mektib-i Sbyan Mfettiliine tayin olunmutur. Mustafa Genolu, Davud krnn Notlarndan Osmanlnn kodra Vilyetindeki Eitim Politikas (18701876), III. Uluslararas Balkanlarda Trk Varl Sempozyumu, 10-12 Mays 2012, Baslmam Sempozyum Bildirisi, Manisa. 6 Arzu M. Nurdoan, Osmanl Modernleme Srecinde lkretim (1869-1922), Marmara niversitesi, Trkiyat Aratrmalar Enstits, Yakna Tarihi Anabilim Dal, Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 2005, s. 88, 92.; Arzu M. Nurdoan, II. Abdlhamid Dneminde Rumelide Maarifin Teftii, OTAM, Say 26, Gz 2009, s. 197. 7 Nurdoan, agm., s. 216, 217. 8 Su, age., s. 11. 9 Erdem, agm., 67, 68. 10 Halil Aytekin, ttihad ve Terakki Dnemi Eitim Ynetimi, Gazi Eitim Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1991, s. 33, 284.

36

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

okulun salk ynnden elverili olup olmadn tefti etmek11; gayr-i Mslim ve zel okullar denetleyerek mevzuata ve Osmanllk anna aykrlk ve diplomasz retmen tespitinde durumu valiye ve maarif nazrna bildirmekti. Mektib-i ibtidiye mfettileri denetimin yannda bulunduklar livann kylerini gezecekler, okul ina edilecek yeri tespit edecek ve bu okulun inasnn kurallara uygun bir ekilde yaplmasn salayacaklard. 12 Bu talimatlarn akabinde yrrle sokulan Tahsil-i btidiyi dare ve Tefti le Muvazzaf Olan Memurnin Vezifi Hakknda Nizamnme ile de (2 Temmuz 1910) ibtidailerin denetlenmesinden sorumlu memuriyetler detayl bir ekilde izah edilmitir.13 Bu dzenlemelerle tefti kurumunu glendiren yeni ynetim, lke apnda eitim ve retim durumunun ve sorunlarnn tespitine ynelik olarak tarada maarif teftit balatmtr. Nitekim Marif Nezretinin emri zerine 1910da Erzurum Vilyeti de, mektib-i ibtidiye mfettileri (lkokul mfettileri) tarafndan tefti edilerek raporlar tanzim edilmitir. Bu raporlar Ki, Hns, Tortum, Keskim (Yusufeli), Karakilise (Ar), spir kazalaryla Erzincan livasna aittir. 1910daki idari taksimata gre Erzurum Vilayetine bal bu liva ve kazalar, gnmzde corafi olarak Dou Anadolu Blgesinin nemli bir alann kapsamaktadr. Dolaysyla bu tefti raporlar, blgenin genel olarak eitimretim durumunun tespitine ynelik ipular vermesi bakmndan olduka mhim kaynaklardr. Bu makale, temel olarak Babakanlk Osmanl Arivinde Marif Nezreti Katalou Heyet-i Teftiiye Fonunda HTF 1/62 (29 Zilhicce 1328/01 Ocak 1911) knyeli dosyada bulunan yirmi be varaklk on be belgeye dayanmaktadr. Bu almayla, raporlar tek tek ele alnacak, akabinde mfettilerden Ferid Abdurrahim ve Erzurum Valisi Mehmed Celal Beyin gr ve tavsiyelerinin yer ald belgeler deerlendirilerek, blgenin eitimretim durumu ortaya konulmaya allacaktr. Ki14 Kazas Raporu Marif Nezreti 07 Austos 1326 (20 Austos 1910) tarihli telgrafyla, derhal mektib-i ibtidiye mfettilerinin grevlendirilerek mevcut rtiye (ortaokul) binalar ile nerelerde rtiye almasnn uygun olaca hususlarnda bilgi verilmesini emretmitir. Bunun zerine Marif Mdrl tarafndan ilk olarak Ki kazasna Mfetti Ferid Abdurrahim gnderilmitir.

11 Bu grev asli olarak salk mfettilerinin grevi olmakla beraber mektib-i ibtidiye mfettileri de gezdikleri okullarn salk durumunu bildirmekle grevliydiler. 12 Su, age., s. 207-210; Erdem, agm., 70, 71. 13 Erdem, agm., s. 71, 72. 14 Bugn Bingl iline bal olan Ki ilesi, 1910da Erzurum Vilyetine balyd.

Mustafa GENOLU, Erzurum Vilyeti Marif Teftileri 05 Terin-i Evvel 1326 (18 Ekim 1910) tarihinde Maarif Mdrlne sunulan Ki raporu15, ilk olarak kazann nfus bilgileriyle balamakta16, rtiye ve ibtidi (lkokul) okullarnn adedi ile binalarnn durumlar, eitim ve hizmetli kadrosunun saylaryla maa miktarlar hakknda nemli bilgiler vermektedir. Buna gre 218 ky bulunan Kinn merkezinde birer muallimi bulunan bir rtiye ile bir ibtidiye vardr. Harur17 , Hsnek (Adakl ilesi)18 , Kubatl19 , Liik (Kaynarpnar ky) kylerinde20 birer ibtidi vardr. Marif Nezreti tarafndan rtiye muallimine 500 ve hizmetlisine 100 kuru maa verilirken, merkez ibtidisi muallimine 150, dier kylerin muallimlerine de 200er kuru verilmektedir. btidi muallimleri Marif Nezretinde kaytldrlar. Gayr-i Mslim okullar iin tahsis olunan mebladan Ki kazas iin aylk 500 kuru Marif daresince ayrlp, Hupus (Yazgn ky), Timuran (Balarpnar ky) ve Zirmek (Yeldeirmeni ky) kyleri21 muallimlerinin denekleri mal sandndan karlanmaktadr. Knn merkezindeki rtiye ve ibtidi, iki katl bir binay paylamaktadr. Rtiye, bu binann ikinci katndadr; dershane, bir muallim odas ile bir sofadan olumaktadr ve hfzsshhaya olduka elverilidir. Merkez ibtidisinin bulunduu birinci katta ise iki oda, bir hol ile bir odunluk bulunmaktadr. Buras hava ve ktan yoksun bir halde eitim vermeye uygun olmad iin rtiyeye yakn bir yerde dershaneli bir okul inasna balanm, ancak yardm parasnn yetersizlii sebebiyle tamamlanamamtr. Bunun zerine halkn katks ve kaymakamn yardmyla bir miktar daha yardm toplanarak inaatn devam etmesi salanmtr.

37

15 Babakanlk Osmanl Arivi Maarif Nezreti Katalou Heyet-i Teftiiye Fonu BOA MF. HTF 1/62 (29 Zilhicce 1328/01 Ocak 1911). Bu belgelere varak numaras verilmediinden sayfa numaras gsterilememektedir. Dier raporlar, Mfetti Ferid Abdurrahim ve Erzurum Valisinin mtalaalar da ayn knyeye sahip olduklarndan mkerreren dipnot olarak gsterilmemitir. 16 Mfettiler tarafndan Nfus Defterlerinden alnm olan kazalarn nfus bilgileri almamzn sonunda tablo halinde verilmitir. Bkz. Tablo 1. 17 Harur, Trkiyede Meskun Yerler Klavuzunda (T.C. ileri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1946, s. 483.) yer ald halde dier kaynaklarda ve haritalarda bulunamamtr. Bu yzden de u andaki yeri tespit edilememitir. 18 Metinde geen yerleim yerlerinin bugnk isimleri parantez iinde verilecektir. 19 Bu ky, nce an bucana bal bir mezra iken (Trkiyede Meskun Yerler Klavuzu, s. 750.) u anda Begz kyne bal Dervimezras mahallesidir. Harita Genel Mdrl, 1952, Ki paftas; Harita Genel Komutanl, 1995: I44 numaral pafta. 20 Yerleim birimlerinin eski isimleri Merutiyet ve bilhassa Cumhuriyet dnemlerinde deitirilmitir. Bu durum, tarihi metinlerdeki ky isimlerinin bugnk yerlerini tespitte aratrmaclara byk mklat karmaktadr. Bu hususta, yardmlarn esirgemeyen ankr Karatekin niversitesi Corafya Blm Bakan Prof. Dr. Osman Gm ve ayn blmde Aratrma Grevlisi lker Yiite teekkrlerimi sunarm. 21 Nuri Akbayar, Osmanl Yer Adlar Szl, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2003, s. 76, 159, 175.

38

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

Raporda belirtildii zere Ki kazasndaki baz nahiyelerin hkmete konumlar deitirildii iin Hsnek okulunun nahiye merkezi yaplan Azakpert (Adakl ilesi) ve Liik (Kaynarpnar ky) ibtidisinin nahiye merkezi yaplan erme (Yedisu ilesi) kyne bal Karapolad22 kyne nakilleri onaylanmtr23 . Ancak Karapolad kynde okul binasnn olduu, Azakpert kynde de bir hkmet konayla bir okulun kaymakamlka yaptrlaca renilmi ve buna gre hareket edilmesi ilgili mercilere yazlmtr. Ayn ekilde kazann merkez rtiyesine bir muallim-i saninin24 tayini hususu da Maarif Mdrlne telgrafla bildirilmitir. Ferid Abdurrahim, Kazaya bal be ibtidi okulunun binas bulunmadn, muallimlerin olduu kylerde eitimin, k mevsiminde ahrlarda, ilkbaharda ise yine kylnn gsterdii kk al mesabesindeki rutubetli yerlerde yapld bilgisini vermektedir. Hlbuki gayr-i Mslimler hkmetin desteini almadklar halde mkemmel bir ekilde kylerine okul ina ettirmektedirler. Daha bir sene nce muallim tahsisat verilen Zirmek, Timuran, Hupus kylerinde gayr-i Mslim halk birer mektep yaptrmtr. te yandan Mslman unsurlar her fedakrl, her derdinin devasn hkmetten beklemektedir. rnein yirmisi Mslman ve onu gayr-i Mslim olmak zere otuz haneden oluan Kzlubuk kynde gayr-i Mslimlerin ufack bir kilise ile bir okulu varken, Mslmanlarn varlklarn gsteren bir ibadethaneleri bile yoktur. Ky halknn dilekesi zerine bir okul ina edilmesi iin Marif Nezreti tarafndan tahsisat ayrlmtr. Mfetti Ferid Abdurrahim, kazadaki Mslman halkn eitime kar isteksizliini ve okullama asndan gayr-i Mslimlerden geri olduunu belirledikten sonra aslnda bunun en nemli sebeplerinden birisinin Mslman kylnn ekonomik skntlar olduuna iaret etmektedir. Bylece okul binasyla eitim ihtiyalarnn ky halk tarafndan salanmas gerekli klnd halde geimini glkle temin edebilen, vergilerini zor deyebilen kylnn bunu gereklemesinin pek mmkn olmadn belirtmektedir. Onun iin bir kyde yaplacak okul iin ta, kum, toprak gibi ihtiyalarla nakil iinin kylye yklenmesi, kereste ve inaat masraflarnn hkmet tarafndan karlanmas gerekmektedir. Mfetti, bu suretle, bu ky okulunda okuyan bir ocuun okuldan alaca feyz ve eitim lezzetini, o ocuun otuz sene sonra doacak olan evladna aktararak, o neslin kendiliinden okul kurma mecburiyetini ve her

Trkiyede Meskun Yerler Klavuzu, s. 624. dari taksimattaki bu deiiklik sonucunda birbirine ok yakn olan Hsnek ve Azakpert kyleri birletirilerek Azakpert nahiyesi tekil edilmitir. Daha sonra bu nahiye Adakl ismini almtr. Bugn Bingle bal Adakl ilesidir. Akbayar, age., s. 75; Tahir Sezen, Osmanl Yer Adlar, T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara, 2006, s. 6, 53, 240. Liik iin ise Akbayar (age., s. 109) Bugnk Yedisu ilesini iaret ederken Sezen (age., s. 340) Kaynarpnar olarak belirlemektedir. Bu konudaki aratrmamz, Sezeni hakl karmaktadr. Bkz. Harita Genel Mdrl, 1952, Ki paftas; Harita Genel Komutanl, 1995: J45 numaral pafta. 24 Muallim-i evvelin, yani baretmenin yardmcs grevinde bulunan retmen.
22 23

Mustafa GENOLU, Erzurum Vilyeti Marif Teftileri eyi hkmetten beklemenin nasl bir acizlikten ibaret olduunu hissedeceklerini iddia etmektedir. Mfettiin bahsettii okullarn kyllerce yaplmas ve ihtiyalarnn karlanmas zorunluluu, esasen 1869 Marif-i Ummiye Nizmnmesine dayanmaktadr. Nizmnmenin 4. maddesi uyarnca sbyan okullarnn inaat, tamir ve dier giderleriyle muallim maalar, mahalle veya ky sakinlerine yklenmiti.25 Bu uygulama, Sultan II. Abdlhamid dneminde de srdrlm ve mali durumu kt blgelerde bu giderler karlanamad iin ibtidilerin gelimesi ve yaygnlamasnda nemli sorunlar yaanmtr. 26 Ancak bu politikadan vazgeilmemi, Mart 1910da dnemin Maarif Nazr Emrullah Efendinin giriimiyle okullarn finansman yine halka yklenmitir.27 Mfettiin ifadesiyle Ki kazasnn eitime iddetle ihtiyac vardr. Dahas Mslmanlarla gayr-i Mslimlerin birbirleriyle iyi geinmeleri, iki unsurun eitim seviyelerinin ayn olmasyla mmkn olabilir, Mslman unsurlar gayr-i Mslimler mertebesine ulatrlmadka ittifak beklenilmemelidir. Dolaysyla Ferid Abdurrahim be seneye kadar vatann her kesinde ibtidi mektepler almas ve bu okullara muktedir muallimler atanmasn, karanlkta kalm olan halkn aydnlatlmas iin ilk nce merkez drlmuallimnin (erkek retmen okulu) yatlya evrilmesiyle, bu okula genel rabetin salanmasn istemektedir. Ayrca Erzincan, Bayezid livalar merkezlerinde yeni birer drlmuallimn ve kaza merkezlerinde de birer ins ibtidisinin (kz ilkokulu) almas gerektiini ifade ederek raporunu bitirmektedir. Grld gibi mfetti, Mslmanlarla gayr-i Mslimler arasndaki husumetin kaynan eitim seviyelerindeki dengesizlie balamakta, bu sorunun ise Mslmanlarn eitim seviyesinin gayr-i Mslimlerin mesabesine ykseltilmesiyle zleceine inanmaktadr. Bu iyi niyetli grte, ttihat ve Terakki Cemiyetinin Balkan savalarna kadar Osmanlclk fikrini savunmasnn pay byktr. Buna gre birlikte kurulan yeni rejimde tm farkl etnik ve dini grubun Osmanllk kimlii altnda, devletin bekas ve ilerlemesi lks etrafnda birleecei ngrlyordu. Ancak milliyetilik akmnn tesiri ve d glerin tahrikleri bu birliktelik dncesini ok gemeden akamete uratmtr.28 Eitim de bizzat bu ayrmann arac haline dnmtr. Millet sistemi ierisinde
25 Mahmud Cevad, Maarif-i Umumiye Nezareti, Tarihe-i Tekilat ve craat XIX. Asr Osmanl Marif Tarihi, Haz., Taceddin Kayaolu, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2001, s. 424. 26 Seluk Akin Somel, Osmanlda Eitimin Modernlemesi (1839-1908), ev. Osman Yener, letiim Yaynlar, stanbul, 2010, s. 198. 27 Mustafa Ergn, II. Merutiyet Dneminde Eitim Hareketleri (1908-1914), Ocak Yaynlar, Ankara, 1996, s. 197. Emrullah Efendi hakknda bkz. Mustafa Ergn, Hayrullah Efendi: HayatGrleri-almalar, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Cilt XXX, Say 12, 1982, s. 7-36. 28 Erdal Aydoan, ttihat ve Terakknin Dou Politikas 1908-1918, tken Neriyat, stanbul, 2005, s. 37-38,42.

39

40

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

kendi okullarn kurmak ve ynetmek hakkna sahip olan gayr-i Mslimler, Osmanl eitim sisteminden ok az etkilenmekteydiler. Dolaysyla eitim, gayr-i Mslimler iin devlete ball salayan fonksiyon olma zelliini kaybetmitir. Kukusuz bunda kapitlasyonlarla cemaatlerin hamiliini stlenmi d glerin tesiri ve teviki de nemli bir rol oynamtr. Yabanc gler, aznlk gruplarn kendi taraflarna ekebilmek iin byk mali destekte bulunmular, misyonerlik faaliyetleri erevesinde 19. yzyldan itibaren Osmanl topraklarnda birok okul amlardr. 29 zellikle Dou Anadolu blgesinde Amerikallarn Ermenilere ynelik faaliyetleri dikkat ekicidir. 30 Tm tedbirlere ramen Cumhuriyete kadar bu okullarn tam olarak denetimi salanamamtr. 31 Bunlarn sonucunda lke genelinde olduu gibi Dou Anadolu Blgesinde de gayr-i Mslim ve yabanc okullarn says byk bir orana ulamtr.32 Nitekim eitim seviyesinin tesinde iki toplum arasndaki ayrmay krkleyen bu okullard. Bu gelimeler yaanrken hkmet mali ve siyasi bunalma ramen ciddi bir eitim reformuna girimiti. Ancak fakir Mslman kylden okul yapmasn ve bu konuda gayr-i Mslimlerle yarmasn beklemek olas grnmyordu. are ise yine mektepler amas, nitelikli retmenler atamas beklenen devletin kt imknlarna kalmaktayd. Hns Kazas Raporu Mfetti Ferid Abdurrahim, teftiine Kyla snr olan Hns kazasnda devam etmitir. Merkez kazada, 500 kuru maal bir muallimli rtiye ile 200 kuru maal bir muallim ve 150 kuru maal bir muavin tarafndan ders verilen bir ibtidi vardr. Kazaya bal kylerden Madraka (Geit ky)33 150, Baky ve Karaobana34 200er kuru ibtidi tahsisat verilmise de muallim bulunamad iin bu okullar eitim kadrosundan mahrumdur. Ferid Abdurrahim bundan sonra kazadaki okul binalarnn durumlar hakknda bilgi vermektedir. Kaza merkezindeki rtiye binas ders verilemeyecek derecede harap bir durumda olduu iin yerine yeni bir bina ina etmek zere bir sene nce Marif Nezretinden 5000 kuru bir tahsisat verilmi; ancak inaat yarm kald iin eitime aylk be mecidiye karlnda
29 Ayten Sezer, Osmanldan Cumhuriyete Misyonerlerin Trkiyedeki Eitim ve retim Faaliyetleri, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Osmanl Devletinin 700. Yl zel Says, Ankara, 1999, s. 176, 177. 30 Uygur Kocabaolu, Amerikan Okullar, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt II, letiim Yaynlar, stanbul, s. 496. 31 lknur Polat Haydarolu, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Ocak Yaynlar, Ankara, 1993, s. 82. 32 Aydoan, age., s. 130 33 Akbayar, age., s. 111; Sezen, age., s. 345. 34 Bugn Erzurumun ilesidir. Urad idari deiiklikler iin bkz. Akbayar, age., s. 89; Sezen, age., s. 275.

Mustafa GENOLU, Erzurum Vilyeti Marif Teftileri kiralanan bir evde devam edilmitir. Glistn- Mertiyet ismi verilmi olan merkez ibtidisi iin Kayaba mahallesinde ttihat ve Terakki Cemiyetinin yardmlaryla toplanan 90 lira ile 120 lira deerinde bir hane satn alnm, ders ara gereleri de ayrca toplanan para ile cemiyet tarafndan temin edilmitir. Kylerde bulunan okullar ierisinde muallim tahsisat verilen Karaoban kynde Mslmanlar iin bir okul binas yoktur. Madrak ky Airet Alay35 olduundan 1306 senesinde hazineden binlerce lira harcanarak burada gayet gzel alt odadan oluan bir okul ve bir camii yaptrlmtr; ancak ilgisizlik sebebiyle okulla cami harap olmutur. Bakyde halk tarafndan yaplm iki odal okula, talep zerine spir kazasna bal Zakos (Ardl) ky 36 ibtidi muallimi brahim Efendi tayin edilmitir. Karaoban ky sakinleri srf gayr-i Mslimlerden olutuu iin zamannda tahsis edilmi olan 200 kuru maan, 200 hane Mslmandan ibaret ve okul binas mevcut olan Halilavu kyne37 tahsisiyle bir muallimin tayini gerekmektedir. Hns kazas gayr-i Mslimleri iin Marif daresince Harm (Bellita ky)38 ve Karaoban kyleri okullarnda, Erzurum Ermeni Murahhaslnca seilen Avidis ve Mihran efendiler 1-11 Terin-i Sani 1325 (14-24 Kasm 1909) tarihinden beri 200er kuru maala grev yapmaktadrlar. Bu muallimler Osmanl tebaasndan olup ahadetnameli ve nezaret tarafndan sicile kaytldr. Tahsisatlar kaza mal sandndan karlanmaktadr. Bu iki ky halk, gayr-i Mslimlerin bulunduu dier kylerdeki gibi okullarn kendileri yapmtr. Mfetti raporunda Hns kazas halkndan bir ksmnn Rfiz 39 olmas nedeniyle Kidan daha fazla eitime muhta olduunu ileri srmektedir. Dahas birka seneye kadar bu kazada yze yakn okul kurulmazsa Rfizliin yaygnlaacan ve bu durumun da siyasi olarak vahametinin vatana byk yaralar aacan iddia etmektedir. Bunun iin buradaki halkn sratle aydnlatlmas gerektiini ve bu konuda hkmetin her fedakrl yapmasnn

41

35 Airet Alaylar da denilen Hamidiye Svari Alaylar, II. Abdlhamidin son dnemlerinde Dou Anadoluda Krmdaki Rus Kazak kuvvetlerine kar koymak, asayiin bozulmasna sebep olan airetlerin denetim altna almak ve olas Ermeni tedhiine engel olmak amacyla kurulmutur. Daha sonra bilhassa Dou Anadoludaki Ermeni terr faaliyetlerini bastrmakta kullanlmtr. Airetlerden oluan bu alaylarn bana birok airet reisi komutan olarak atanmtr. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VIII, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1988, s. 363, 364; Stanford J. Shaw ve Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, ev., Mehmet Harmanc, Cilt II, 2. Bask, E Yaynlar, stanbul, 1994, s. 300. 36 Akbayar age., s. 10, 173. 37 Bugn beldedir. Ayrca bkz. Akbayar, age., s. 67. 38 Bu kyn bugnk isminin tespiti iin bkz. Harita Genel Mdrl, 1952, Hns paftas; Harita Genel Komutanl, 1995: J47 numaral pafta. 39 Kramer, Rafizi tabirinin yanl olmakla birlikte iiler iin kullanlan isimlerden birisi olduunu belirtmektedir. J.H. Kramer, Rfzler, slam Ansiklopedisi, Cilt IX, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1964, s. 593. Dolaysyla burada mfetti muhtemelen Rfizler derken Alevleri kastediyor.

42

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

icap ettiini vurgulamaktadr. Son olarak merkez rtiyesine bir muallim-i sni tayin edilmesi, bina inaatnn tamamlanmas iin tahsisatn sratle verilmesi, drlmuallimnin slahyla kazada almas zaruri olan ibtidi mekteplerine muktedir muallimler yetitirilmesini talep etmektedir. 05 Terin-i evvel 1326 (18 Ekim 1910) tarihli Ki ve Hns raporlar, Erzurum Valilii tarafndan 18 Terin-i evvel 1326da (31 Ekim 1910) Marif Nezaretine yollanmtr. Tortum Kazas Raporu Tortum kazas tefti raporu, 13 Terin-i evvel 1326 (26 Ekim 1910) tarihli olup 02 Terin-i sani 1326 (15 Kasm 1910) tarihinde Erzurum Valilii tarafndan Marif Nezretine gnderilmitir. Kazann merkez nahiyesi olan Nihah kasabasyla Kisha (enyurt Beldesi) ve Azort (Uzundere lesi) kylerinde40 birer ibtidi binas mevcuttur. Nihahta 200 kuru maala Kif, Kishada da ayn maala Mtak efendiler istihdam edilmektedir. Bu muallimler Marif Nezaretinde kaytl ve liyakatlidir. 150 kuru maal Azort ibtidisi muallimlii ise Abdlgafur Efendinin grevi brakmasndan dolay mnhaldr. Mfetti, raporunun devamnda okul binalarnn durumunu deerlendirmektedir. Merkez kaza ibtidisi zamannda toplanan yardmlarla yaptrlmtr ve bir dershaneye sahiptir. Ancak konumu ok kt, salk koullarna aykr ve ders verilemeyecek derecede harap bir durumdadr. Burada inaat mevsimi getiinden ilkbaharda kasabann 1500e yakn nfusuna uygun en az dershaneli ve bir muallim odal okul ina edilmesi iin kaymakamlk ve halk nezdinde gerekli giriimlerde bulunulmutur. Kisha ky okul binas eraftan mteveffa mer Beyin vakflarndan byk bir dershaneli okuldur. Bu okula yllk 40-50 liralk bir gelire sahip iki tal bir deirmen, iki bahe, bir ayr ve iki gzl bir ev vakfedilmitir. Evkaf daresine kaytl olduu halde vakf sahibi merhum mer Beyin evlatlarndan mtevelli Ekrem Beyin harap bir durumda bulunan okulu tamir ettirmemesi zerine, vakf artlarn yerine getirmezse vakf mallarna el konulaca hususu bildirilmitir. Bu mesele ky ihtiyar heyetine de resmen bildirilerek ilkbaharda mektebin kyn nfusuna uygun olarak dershaneli bir okul haline getirilmesi taahht ettirilmitir. Azort kyndeki okul binas da yardmlarla yaplmtr ve bir dershanelidir. Bu bina da harap bir durumdadr. Kyllerden bir muallim tayin edilinceye kadar iki dershaneli bir mektebin ilkbaharda mutlaka ina olunacana dair sz alnmtr. Ferid Abdurrahim okullarda eitimi olumsuz etkileyen nemli sorunlara deinmektedir. Keza yukarda bahsettii okul da ders ara gerelerinden yoksundur. Kaza merkezinde bulunan baz subay ve memur ocuklarndan baka bir rencinin kitap parasn tedarik edecek gc yoktur. Dier yandan rencilerin okula devam, onlarn ilkbahardan sonbahara kadar tarlada,

40

Bu kylerin idari yaplarndaki deiiklikler iin bkz. Akbayar age., s. 15, 101, 124, 152, 160.

Mustafa GENOLU, Erzurum Vilyeti Marif Teftileri bahede ve ayrda aileleriyle birlikte almalarndan tr, k aylaryla snrldr. Buradan mfetti, ailelerin geim derdinin, ocuklarn cehaletine vesile olduu sonucuna ulamaktadr. Aslnda bu sorun, sadece Tortuma zg olmayp vilayetlerde zellikle geimlerini tarm ve hayvanclkla idame eden byk bir kesim iin geerliydi. lkokullarn zorunlu olmas ynnde Sultan II. Mahmuddan itibaren kararlar alnmasna karn bu konuda pek ilerleme kaydedilememitir. Nitekim 1869 Marif-i Ummiye Nizamnmesinde de ilkokula gitme zorunluluu yer alm; ancak devam etmeyenlerin ebeveynlerine uygulanmas ngrlen para cezas belli artlara balanmtr. Ebeveyn alt arttan birisini sunduu takdirde kendisi cezadan, ocuu da devam mecburiyetinden muaf olmaktayd. Ksaca bu artlar: ocuun bedensel ve ruhsal salk sorunlarnn bulunmas; bir fakirin tek ocuu olup, kendisinin o ocuu istihdama ihtiyac olmas; bir ocuun ekin ve harman vakitleri iftilikle uramas; mektebin ocuun oturduu eve yarm saat mesafede olmas; ocuun bulunduu yerde okul olmamas veya yeterli olmamas ve son olarak ocuun kendi evinde veya baka bir zel yerde eitim grmesidir.41 Elbette bu artlarn belirlenmesinde, halkn ierisinde bulunduu koullar gz nne alnmtr. Ancak bu suretle devlet, iktisadi glk ierisindeki halkn bu vesileyle ocuklarn okula gndermemelerini de onaylam oluyordu. Kanun- Esaside (1876) ilkretim zorunluluu tekrar teyit edilmise de bu meselenin zmnde nemli katks olabilecek eitimin parasz olmas konusuna 1913teki Tedrist-i btidaiye Kanun- Muvakkatine kadar aka deinilmemitir. 42 Bir bakma toplumun ekonomik refahyla ilikili olan bu mesele zlememi ve hatta yakn dneme kadar zellikle Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde varln srdrmtr. Rapora tekrar dnecek olursak, mfetti Tortum kazasndaki yoksulluu ve nedenlerini dramatik bir ekilde deerlendirmektedir. Tortum kazas yoldan, verimli ova ve vadiden mahrumdur. Kazadaki kylerin byk bir ksm yaln dalar ile tehlikeli dereler arasna skmtr. Kyl geimini temin edebilmek iin yetitirdii dut, vine, kiraz gibi snrl meyveyi olduka tehlikeli bir yolculuu gze alarak ehre gtrmek zorundadr. Bu yolda fakir bir kylnn elindeki bir yk hayvannn uurumdan yuvarlanmas, kendisi iin ayr bir felaketi dourmaktadr. Ferid Abdurrahim Tortumun eitimden mahrumiyetini, nr- mariften eser yoktur. Zulmet-i cehlet kazay istil etmitir diyerek vurgulamaktadr. Ayrca yedi kyde bulunan medreselerde Arapa nahiv, mantk gibi dersler verilmekle beraber talebelerin hala isimlerini bile yazmaktan aciz bulunduklarn

43

Mahmud Cevad, age., s. 426. Faik Reit Unat, Trkiye Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihi Bir Bak, Milli Eitim Basmevi, Ankara, 1964, s. 39; Koer, age., s. 137.
41 42

44

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

bildirmektedir. Mfetti, Tortum kazasna bayndrlk hizmetlerinin yan sra marifin de acilen yaygnlatrlmasnn gerekli olduunu belirtmektedir. Kaza merkezinde ibtidi ile birletirilmek zere bir rtiye ve ayrca bir ins ibtidisi ile kazaya bal yerlerde 30-40 adet ibtidi okulun almasn istemektedir. Keskim43 Kazas Raporu 31 Terin-i evvel 1326 (13 Kasm 1910) tarihli bu rapor, Erzurum Vilayeti tarafndan 08 Terin-i sani 1326da (21 Kasm 1910) Marif Nezretine gnderilmitir. Kaza merkezinde 500 kuru maal bir muallime sahip bir rtiye ile 150 kuru maal bir muallimli bir ibtidi bulunmaktadr. Kylerinden Melo (Sarbudak ky), Havik-i Livne (Baklar ky), dem, han (nanl), Erkinisde (Demirkent) 44 birer ibtidi muallim ve Hodior (Srakonak ky) 45 merkez nahiyesinde de bir gayr-i Mslim Katolik okulu vardr. Mslman ibtidai okullardan han ibtidisi muallimi Hac Ali Efendinin aylk maa 200 kuru iken merkez ibtidisi muallimi Hafz Mehmet, Milo muallimi Faik, Havig-i Livne muallimi Halil Hulusi, dem muallimi Mehmet Sdk, Erkinis muallimi Mehmet Rzi efendilerin maalar 155er kurutur. Bu retmenler sicile kaytl olup, sahip olduklar ehliyete gre maalar uygun deildir. Kisak mahallesindeki Katolik mektebi muallimi, Hodior murahhas vekili Turuyan Arvin Efendidir. Bu muallime aylk 200 kuru maa tahsis edilmesine ramen greve balad 01 Terin-i evvel 1325 (14 Ekim 1909) tarihinden itibaren maa alamad renilmitir. Bunun sebebi nahiye mdrne sorulduunda ise mektebe sadece 8-10 ocuun devam ettiinden dolay bu kadar az renci iin maa verilmedii cevab alnmtr. Raporun kazadaki mektep binalaryla ilgili ksmna gelince: Merkez kaza rtiye binas geni bir bahesi olan, iki katl, alt dershane, iki sofa ve bir balkondan ibaret olup st kat rtiye, alt kat ise ibtididir. Bu bina kaza kaymakam Hilmi Beyin katklaryla tamirattan geirilmi, bahe yeniden dzenlenmitir. Bu okulun kaza dhilindeki mevcut ibtidi mektepleri binasyla beraber Mahalli Maarif Komisyonu adna tapuya geirilmesi iin resmi tebligat yaplmtr.

Bugn Artvine bal Yusufeli ilesi. Bu kylerden Havik-i Livne, 1:200000 lekli Rize paftasnda Hevek ismiyle tespit edilmi olup, 1:100000 lekli haritann F46 paftasndan da u andaki Baklar ky olduu anlalmtr. Bilindii gibi Livne Artvin ilinin eski ismidir. Dier kylerin bugnk isimleri ve tarih ierisindeki geirdikleri deiiklikler hakknda han ve Milo iin bkz. Akbayar, age., s. 83, 119, Erkinis ve dem iin bkz. Sezen, age., s. 173, 396. 45 Hodiorun Srakonak Ky olduuna dair bkz. Harita Genel Mdrl, 1952, Artvin paftas; Harita Genel Komutanl, 1995: G46 numaral pafta.
43 44

Mustafa GENOLU, Erzurum Vilyeti Marif Teftileri Havik-i Livne hari dier ibtidi binalar hfzsshhaya uygun olarak halkn yardmlaryla yaplmtr. Okul binalarnn byle vaktiyle yaplmasnn sebebi, Badat Valisi Nzm Paann maiyetinden kaymakamlkla istihdam olunan Safvet Beyin han ve Miloda birer okul yaptrmak suretiyle brakt eserlerin halk zerinde oluturduu mspet etkiden ve zellikle her kyn orman bulunmasndan ileri gelmitir. Hodior nahiyesi okul binas da nahiyedeki zel okul binalar gibi gayet muntazamdr. Bu kazada her kyde okul yaptrmak ok kolay olmasna ramen muallim bulunamamas ve tahsisat alnamamas yznden burada cehalet birka sene daha hkm srecektir. Merkez rtiye ve ibtidisinde bile kadro sknts ekilmektedir. Eitim bakmndan rtiyenin her mevsimde 60 akn, ibtidinin ise kn 100 bulacak renci saysna karlk sadece birer muallimle idare edilebilmesi mmkn deildir. Talimat hkmlerine de aykr olan bu meselenin alabilmesi iin asil bir muallim-i evvelle (baretmen) birlikte rtiyenin muallimli dereceye ykseltilmesi, ibtidiye de bir muavin ile bir hademenin acilen atanmas gerekmektedir. Mfetti, Keskim kazasnn corafi artlarndan ileri gelen iktisadi skntlar ile halknn genel karakteristii hakkndaki grlerini dile getirmektedir. Keskim kazas talk ve yoldan mahrum olduu iin halk ar zaruret ierisindedir. Fakir kyl geimini talar arasnda arar; hayvanlarn aa yapraklaryla beslerken, byk glklerle rettii meyveler ile ektii dar gibi hububatla da kendi ihtiyacn karlamaktadr. Buna karn ftratlar icab vergilerini deyebilmek adna a kalmaya razdr. Bir kyden dierine gitmek iin byk tehlikeleri gze almak gerekmektedir. Uurumlardan ve sarp kayalardan dmek suretiyle her sene can kayplar yaanmakta ve birok hayvan telef olmaktadr. Hatta mfetti de sarp konumuyla nl, Havik-i Livne kyne ulaamamtr. Gittii her kyde, eitim konusunda yapt tavsiyelere karlk kylden fakr u zaruretten maarife zaman bulamadklar yolunda ikyetler iitmitir. Mfetti, daha nceki kazalar hakkndaki olumsuz kanaatinden farkl olarak Keskim halknn mtedeyyin, eitime istekli, muti ve alkan olduuna iaret ederek hkmetten buraya ok byk fedakrlk yapmasn istemektedir. Nitekim bu kaza dhilinde Mslmanlar iin elli, gayr-i Mslimler iin de Hodior nahiyesinde drt tane ibtidi okulunun almasna iddetle ihtiya vardr. Buradaki okullarn rencilerine cretsiz kitap, ibtidai okullarna yllk 400er kuru mteferrika tahsisat46 verilmeli ve muallimlerin maalarna hayat pahall sebebiyle zam yaplmaldr. zellikle bu kazada yol yapmak halkn eitime kar sevgisini ortaya karacandan ilknce bayndrlk ileri halledilmeli sonra

45

46 Kmr, odun sprge, marapa, testi ve naln gibi kk masraf kalemlerinin karlanmas iin verilen tahsisattr. Bu kalemlere kat, kalem, tebeir, mefruat ve tamir giderleri girmemektedir.

46

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

eitimin yaygnlatrlmasna allmaldr. Raporda son olarak, kaza merkezinde bir ins ibtidisinin almas ve rencilerin okula devamlarn salamak iin nizamnamenin yrrle sokulmas istenmektedir. spir Kazas Raporu 28 Terin-i sani 1326 (11 Aralk 1910) tarihli spir kazas raporu, Vilyet Marif Mfettilii ifadesiyle Erzurum Valiliinden 06 Kanun- evvel 1326da (19 Aralk 1910) Marif Nezretine gnderilmitir. spirin merkezinde Merkez btidisi isimli bir Mslman, bir de gayr-i Mslim ibtidisi ve Norgh (Pazaryolu ilesi), Hunud (amlkaya Beldesi), Zakos (Ardl ky) Krk (Gneykrk Beldesi), Karako kylerinde 47 de birer adet ibtidi mektebi vardr. Mslman okullarndan Merkez btidaisi 250 kuru maal bir muallim-i evvel ile 100 kuru maal bir muavine sahiptir. Norgh Nahiyesi btidisinde 150 kuru maal bir muallim bulunurken Hunud ky ibtidisinde 200 kuru maal bir muallim vardr. Krk ve Karako ibtidailerinde birer muallim vekleten grev yapmaktadr. Zakos ky halknn kt muameleleri yznden 200 kuru maal muallimi baka bir yere atand iin ibtidide retmen bulunmamaktadr. Mfetti Ferid Abdurrahim, kazadaki okullara ve retmenlere deindikten sonra okul binalarn ele almaktadr. Buna gre kaza Merkez btidaisi, iki dershane, bir muallim odasyla ok dar ve sala uygun deildir. Norgh ibtidisi, cami avlusunda bir medreseden meydana gelmekte ve tamire ihtiyac vardr. Hunud ky mektep binas da stte byk bir dershane, bir muallim odasn ve altta bir yemekhaneyi iermektedir. Zakos kynde okul binas olmayp 1908-1909 eitim ylnda dersler baz evlerde grlmtr. Krk ky okulu da bir medreseden ibarettir. Karako ky okul binas kylnn yardmlaryla yeni ina edilmi altta ve stte ikier odasyla kazann hfzsshhaya en uygun okuludur. Kaza merkezindeki Ermeni okul binas da iki dershaneden olumaktadr. Ancak bu okulun konumu ktdr ve tamire ihtiyac vardr. Okul binalarnn durumunu ortaya koyduktan sonra Mfetti, retmenleri deerlendirmektedir. Ona gre asil muallimlerden merkez ibtidisi muallim-i evveli ve muavini Hasan Hayri ile Hunud ky muallimi Ali efik efendiler grevlerinde baarl, terfi edilmeye layktrlar. Yine Norgh muallimi Ahmet Efendi kolera mnasebetiyle kyde grlememitir. Ancak kendisinin Norgha iki saat mesafede bulunan Kilens (Elmal)48 ky imamln stlenmi olduu ve

47 Hunud, Krk, Norgh ve Zakos iin bkz. Akbayar, age., s. 76, 98, 124, 173. Karako iin bkz. Trkiyede Meskun Yerler Klavuzu, 1946: 614; Harita Genel Mdrl, 1952, spir paftas; Harita Genel Komutanl, 1995: H45, numaral pafta. 48 Kilens kynn bugnk isminin Elmal olarak deitirildiinin tespiti iin bkz. Harita Genel Mdrl, 1952, spir paftas; Harita Genel Komutanl, 1995: H45 numaral pafta.

Mustafa GENOLU, Erzurum Vilyeti Marif Teftileri nahiye mdrlerinin gz yummalar sebebiyle grevini ihmal ettii mfetti tarafndan tespit edilmitir. Bu yzden Ahmet Efendinin deitirilmesi veya azli gerektii, ilgili mercilere bildirilmitir. Mfetti Ferid Abdurrahim, Krk ve Karako ibtidi muallimliklerinde vekleten grev yapan ve ehliyetnmeleri bulunmayan Mustafa ve Mehmet efendiler iinse, bunlara merkez vilyette ksa bir srede usl-i cedde (yeni usule) uygun eitim verilirse ky muallimliine mahsus birer ehliyetnme alabileceklerini bildirmektedir. Burada dikkati eken buna benzer kurslarn, yirmi yl nce baz vilayetlerde devreye sokularak, kylerden ve kazalardan gelen birok imam ve retmene usl-i cedde zere eitim formasyonu verilmi olmasdr. 49 retmen okullarnn ihtiyaca cevap veremedii iin bavurulan bu mecburi yntem, mfettiin ifadesiyle ahadetnmeli (diplomal) veya ehliyetnmeli retmen bulmak mmkn olmadndan, hl are olarak grlmektedir. retmen a meselesi, alnan eitli tedbirlere ramen bundan sonraki srete de devam etmi, I. Dnya Savanda daha da vahim bir hal almtr.50 Ferid Abdurrahimin verdii bilgiye gre, merkez kaza Ermeni ibtidi okulu muallimi Nurayir Efendi Osmanl tebaasndan, diplomal ve nezarete kaytl olup Osmanlca ders vermeye bir dereceye kadar iktidar vardr. Bu mektebin Maarif Komisyonu yeleri tarafndan ahlakszlk, geimsizlik ve yetersizlikle sulanarak ikyet edilen Nurayir Efendinin isnat edilen bu ithamlarla bir alakasnn olmad, yrtlen soruturma neticesinde ortaya kmtr. Meselenin bu muallimin maarif dairesinden ald 150 kuru yannda ahaliden ayrca sz verilmi czi bir meblan denmemesi yznden ortaya kan bir dedikodudan ibaret olduu anlalmtr. Raporunun son ksmnda Ferid Abdurrahim, spir kazasnn eitimden mahrumiyetine vurgu yaparak bunun giderilmesi ynndeki tavsiyelerini sralamaktadr. Kaza halk ftrat olarak zeki, cesur, talim ve terbiyeye kabiliyetlidir. Eer bunlar az zaman zarfnda okutulabilir, cehaletten kurtarlabilirse hkmet ok yksek bir unsura sahip olabilir. Bunun iinde kaza merkezinde iki muallimli bir rtiye ve bir ins ibtidisi ile kazann evresinde en az 50 adet ibtidinin almasna ihtiya vardr. Erzurum, Erzincan liva merkezlerinden baka dier liva ve kaza merkezlerinde kzlara mahsus ibtidiye bile yoktur. Mfetti spirde bulunduu esnada Bayburt, Pasinler merkez kazalarnda birer ins rtiyesinin (kz ortaokulu) ve merkez vilayete bal Akale nahiyesi merkezinde de bir erkek rtiyesinin almas iin Marif Nezretinden tahsisat verildiini iittiini bildirmektedir. Daha sonra renci says yirmiyi geemeyen Akale ibtidisi ile nahiyeye bal Prnakaban 51 ,
49 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi (Balangtan 1993e ), 4. Bask, Trk Koleji Yaynlar, stanbul, 1993, s. 217. 50 Aytekin, age., s. 155-160. 51 Sezen age., s. 407.

47

48

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

Topalavu, Cinis (Ortabahe) 52 ibtidileri mevcutlarnn nahiye rtiyesi iin yeterli kaynak olamayacandan bu tahsisatn boa gideceini aktarmaktadr. Neticede de bu iki kaza ins rtiyeleri tahsisatyla merkezlerinde birer ins ve Akale rtiyesi tahsisatyla da nahiye dhilinde iki ibtidinin kurulmasnn daha iyi olacan belirtmektedir. Karakilise53 Kazas Raporu Karakilise teftiine grevlendirilen Bayezid Sanca Mekatib-i btidaiye Mfettii mer Faikin raporunda, kaza nfusunun dzgn kayt edilemediinden resmi olarak 23000 gsterildii; ancak kaymakamlktan renildii zere 40000i akn olduu belirtilmektedir. Merkez kaza ile Drmeli54 ve Klehor? kylerinde birer ibtidi ile gayr-i Mslimlere ait Mesrubaban? isimli bir ibtidi okulu vardr. Merkez ibtidi binasyla yeni alacak rtiye binas er dershaneye sahip ve hfzsshhaya uygun bir ekilde hayrseverler tarafndan ina ettirilmitir. btidai okulunun muallim-i evvel ve muallim-i sni kadrolar bo olduundan rencilerin says ile eitim durumlar hakkndaki bilgilere ulalamamtr. Drmeli ibtidi okulu binas, ky sakinlerinden Hac Resul Aa tarafndan yaptrlm, bir dershaneden ibarettir. Bu okulun muallimi brahim Efendinin aylk 150 kuru maa olup Bayburt Rtiyesinden mezun ve nezarete kaytldr. brahim Efendinin mfredata uygun ders ilemesi renciler asndan olduka faydal olmakta ve okula devam edenlerin saylar gnden gne artmaktadr. ki dershaneli Klehor? ibtidi binas, ayn kyden Hac Abdullah tarafndan yaptrlmtr. Bu okulun muallimi Erzurum Darlmuallimininden mezun Yakup Sabri Efendi, aylk 200 kuru maal olup, nezarete kaytldr. Ky halknn eitime olan tutkular ve Yakup Sabri Efendinin program uygulayarak ders verdii iin rencilerin says 50yi amtr. Merkez kazada bulunan gayr-i Mslim Mesrubaban? ibtidi mektebi binas, halkn yardmlaryla yaptrlm, alt dershane ve bir muallim odasndan olumaktadr. Muallim-i evveli Ohannes Efendiye aylk ahali tarafndan 375 kuru ve muallim-i sni Hayik Efendiye Marif Nezreti tarafndan aylk 250 kuru, muallim-i slisi Karakin Efendiye ahali tarafndan aylk 200 kuru ve muallim-i rbi Makri Efendiye yine ahali tarafndan aylk 100 kuru maa verilmektedir. Bunlardan sadece Karakin Efendi nezarete kaytldr. Bu okulun renci says 200den fazla olup mfredata uygun eitim verilmektedir.

Akbayar, age., s. 33. Bugn Ar ili. 54 Bu ky, gnmzde Aadrmeli ve Yukardrmeli kyleri olarak iki kye ayrlm haldedir. Bkz. Harita Genel Komutanl, 1995: I50 numaral pafta.
52 53

Mustafa GENOLU, Erzurum Vilyeti Marif Teftileri Mfetti mer Faik 160 adet kye sahip olan Karakilise kazasnn, genellikle Krt kabileleri ile az sayda muhacir ve Hristiyandan olutuu tespitinden sonra blgenin eitimden ve medeniyetten yoksunluu zerinde durmaktadr. Keza tefti esnasnda kylerde gelime ve medeniyet adna hibir ey grmedii gibi mektep, medrese ve ibadethanelere de rastlamadn sylemektedir. mer Faik bunun sebebini maarifin buraya Sultan II. Abdlhamid dneminde gtrlmediine balamaktadr. Bylece halk cehalet saikyla bir takm zorbalarn sava arac olduu iin eitimin deerini anlamamtr. Mfetti, bu aresiz insanlarn cehaletin karanlndan kurtulabilmesinin ibtidi mekteplerinin arttrlmasyla mmkn olaca iin dier kazalara oranla Karakilisede daha fazla okul almas gerektiini belirtmektedir. En azndan dier kylere yirmi otuz dakika mesafede bulunup yaz k rencilerin okula devamn salayacak merkezi kylerde okul almasn istemektedir. Bunun iin de Duavan55, merkez nahiye emieto (Cumaay Beldesi) 56 , Mamik 57 , Ahtalarn Ortakene (Ortakent ky) 58 , merkez nahiye Hamur (Hamur ilesi) 59 , Kukan (Ekincik ky) 60 , Seyidhanbey ve Sleymanknbet 61 kylerinde birer ibtidi mektebi atrlmas iin kaymakamlk nezdinde giriimde bulunulmutur. Kyllerden de mektep binalarnn yapm ve ihtiyalarnn karlanmas hususunda sz alnmtr. mer Faikin bu nerisi, Sultan II. Abdlhamid dneminde uygulamaya sokulan tedbirler arasndayd. Her kye birer ibtidi okul amann mali zorluu gz nnde tutularak hi olmazsa birbirine yakn kylerin bir nahiye blgesi haline getirilerek, her kye yarm saat veya eyrek kadar mesafede bulunan nahiye merkezlerine birer ibtidi okulu almas dnlmtr.62

49

55 Aratrmalarmz neticesinde bu kyn gnmzde Mollaosman kyne bal Konak mahallesi olduu tespit edilmitir. Harita Genel Mdrl, 1952, Karakse paftas; Harita Genel Komutanl, 1995, I50 numaral pafta. 56 Akbayar, age., s. 119. 57 Mamik, ilknce Mollaosman Ky Muhtarlna balyken (Trkiyede Meskun Yerler Klavuzu, s. 802.) imdi ise Yukaryoldz kyne bal Yurt mahallesi olarak grnmektedir. 58 smi 1946dan nce Ortakent olarak deitirilmi olup bugn de ayn ismi tamaktadr. Bkz. Trkiyede Meskun Yerler Klavuzu, s. 877; Harita Genel Mdrl, 1952, Karakse paftas; Harita Genel Komutanl, 1995, I50 numaral pafta. 59 Akbayar, age., s. 68; Sezen, age., s. 219. 60 Kukan, nceleri Civrik ky muhtarlna balyken (Trkiyede Meskun Yerler Klavuzu, s. 750.) haritalar vastasyla bugnk isminin Ekincik ky olduu tespit edilmitir. Bkz. Harita Genel Mdrl, 1952, Karakse paftas; Harita Genel Komutanl, 1995, I50 numaral pafta. 61 Bu iki kyden Seyidhanbey iin bkz. Trkiyede Meskun Yerler Klavuzu, s. 970; Harita Genel Mdrl, 1952, Karakse paftas; Harita Genel Komutanl, 1995, I50 numaral pafta) Sleymanknbet iin bkz. Trkiyede Meskun Yerler Klavuzu, s. 970; Harita Genel Mdrl, 1952, Karakse paftas; Harita Genel Komutanl, 1995: J49 numaral pafta. 62 Bayram Kodaman, Abdlhamit Devri Eitim Sistemi, 3. Bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1999, s. 84.

50

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

Mfetti mer Faik son olarak kazann tabiat durumu ve mlki taksimat dikkate alndnda verilen tahsisatla dardan liyakatli muallimlerin getirtilemeyecei iin merkez livada veya kazada bir drlmuallimn almasn nermektedir. 18 Terin-i sani 1326da (1 Aralk 1910) yazlm olan bu rapor, Vilayet Maarif Mfettilii vastasyla Erzurum Vilayetine ulam, oradan da 27 Terin-i sani 1327de (10 Aralk 1911) Marif Nezretine gnderilmitir. Erzincan Livas Raporu 17 Terin-i sani 1326 (30 Kasm 1910) tarihli Erzincan tefti raporu, ilk olarak liva merkezi ve livaya bal kylerdeki okullarn durumuyla ilgili bilgilerin bulunduu bir tabloyla balamakta, ardndan tespit edilen sorunlarn zmne dair tavsiyeler ve taleplerle son bulmaktadr. Buna gre merkez livada bulunan okullarn hepsi mahalli marif komisyonlar tarafndan idare edilmektedir. Yenice Mahallesindeki Kayaca btidisinin binas eitime kesinlikle elverili deildir. Burada tedrist iyi olmasna karn 120 mevcuduyla renci saysnn fazlalndan dolay muallim-i salise ihtiya vardr. Kaledeki Mecidiye mektebinin 95 mevcudu olup, binas iyi ise de tedrist olduka eksiktir. Cami-i kebir civarndaki Orhaniye ibtidisine 94 renci devam etmektedir. Bu okulun binas eitime uygundur. Ancak burann da baz ders aralarna ve bir nc muallime ihtiyac vardr. Kurunlu mahallesindeki Osmaniye ibtidisi 76 kiilik mevcuda sahip, binas yeni ve muntazam ise de rencinin kitap ve defterleri eksiktir. Son olarak 135 rencinin devam ettii Ali Efendi mahallesindeki ins rtiye ve ibtidiye okul binas ve i blm kesinlikle okula elverili deildir. Eitim gereleri, sra ve rakam tahtalar eksik tedrist dzensiz ve olduka zayftr. Bunun en nemli sebebi zamannda kitap tedarik edilmemesidir. Erzincana bal dier okullar ise Cencige (alayan) ve Cimin (zml lesi) nahiyeleri63 merkez ibtidileri ile Tebrih? ve Keleric (Pikida)64 ky ibtidileridir. Bunlardan Keleric hari dierleri resmi okuldur. Cencige btidaisi, 16 renciyle olduka dk bir mevcuda sahiptir. Zaten okul binas bir gz damdan ibaret olup, ierisinde sra ve tahta yoktur. Cimin de 700 haneli byk bir ky olmasna ramen ibtidisine yalnz 50 renci devam etmektedir. Binas gayet dzgn olan Keleric mektebine ise sadece 25 renci devam etmektedir. Bu kylerin aksine eitim ynnden iyi olan tek okul, 50 rencili Tebrih? btidisidir.

Bu iki yer iin bkz. Akbayar, age.,s. 31, 33; Sezen, age.,s. 104, 110. Yaptmz aratrma sonucunda Keleric kynn ismi ilknce Kelari olarak deitirilmi, daha sonra da Pikida ismini almtr. Harita Genel Mdrl, 1952, Erzincan paftas; Harita Genel Komutanl, 1995, I43 numaral pafta.
63 64

Mustafa GENOLU, Erzurum Vilyeti Marif Teftileri Raporda Cencige nahiyesine bal 130 haneli hl 65 kynden seksenden fazla renci kaca ifade edilmektedir. ki dershaneli bir okula ihtiyac olan bu kyn ina ve dier masraflar kyller tarafndan taahht edilmitir. Merkez livaya bal Kertah (Geyikli) 66 ky de 130 haneye yakn byk bir kydr. Dolaysyla burada da bir ibtidi mektebine ihtiya olup, masraflar kyller tarafndan karlanacaktr. Mfetti bu okullardan tam anlamyla istifade edilemediini ve bunun iki sebebe dayandn belirtmektedir. Birincisi muallimlerin ehliyetsizlii, ikincisi ise kitap olmamas ve bulunan kitaplarn da son programa uygun olmamasdr. Muallimlerin hepsi mahalli maarif komisyonlarnca seilip tayin edilmi, mesleki bilgileri yetersiz kiiler olduklar iin eitimin ilerlemesini asla dikkate almayarak, ok az olan maalarn alp geimlerini temin etmeyi dnmektedirler. Hatta bu retmenlerin ou aldklar maa bile hak edecek derecede bilgiye sahip deildir. Ancak bunlardan birisinin grevden alnmas durumunda 150 kurutan ibaret olan czi bir maala daha iyisini bulmak doal olarak mmkn olmayacaktr. Ferid Abdurrahim ve Erzurum Valisinin de zerinde durduu retmen maalarnn dkl meselesi, Osmanlda eitim kalitesini etkileyen en nemli sorunlardan birisini tekil etmitir. Osmanlda retmenler devlet memurlar ierisinde dk dzeyde maa alan grubuna girmekteydi. btidi muallimlerinin ald maalar bu grubun en alt seviyesindeydi. Yukarda da ifade edildii gibi yerel mali kaynaklardan veya balardan karlanan sradan bir ky retmeninin maa geim standardnn altndayd.67 Bu durum, hem kyn zor artlarna katlanp, hem de kt kanat geinmeyi gze alacak muktedir retmen bulmay imknsz hale getirmitir. Mfetti, muallim olacak kimselerin en azndan vilayet idadisinden mezun gen, faal, ehliyetli ve ak fikirli kiiler olmas gerektiini ifade etmektedir. Bylece bu aydn muallimler, rencileri laykyla okutup, cahil olan ky ahalisine ilim ve eitimin nemini anlatarak onlarn fikirlerini aabilirler. Bu hususta kyllerin ilim ve maarife kar istekli olduklarn vurgulamaktadr. Mfettiin belirledii ikinci sorun, btn okullarda okutulan kitaplarn eksik olmas, var olan kitaplarn da son mfredata uygun olmamasdr. Bunun zm ise, liva merkezinde bir ktphane kurulup kabul olunan en son bask kitap ve dier eitim gerelerinin zamannda getirilerek okullara datlmasdr.68

51

65 1:100000 ve 1:200000lik haritalardan hl kynn isminin eyhli olarak deitirildii ve u anda Mertekli kyne bal Eskieyhler Mahallesi olduu tespit edilmitir. Bkz. Harita Genel Mdrl, 1952, Erzincan paftas; Harita Genel Komutanl, 1995, I43 numaral pafta. 66 Bkz. Harita Genel Mdrl, 1952, Erzincan paftas; Harita Genel Komutanl, 1995, I43 numaral pafta. 67 Somel, age., s. 205, 206. 68 Burada ktphane ibaresinden kastedilen resmi kitap sat brosudur. Bkz. Bahri Ata, Osmanl mparatorluu Dneminde Bir Ders Ara ve Gereleri Lojistik Merkezi: Maarif

52

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

Bylece hem renci zamannda kitaplarn temin eder, hem de kitaplarn fahi fiyatla sattklar kitaplar ucuz alm olurlar. Vilyet Marif Mfettiliine sunulan bu rapor, Erzurum Vilayetinden 06 Kanun- evvel 1326da (19 Aralk 1910) Marif Nezretine gnderilmitir. Mfetti Abrrrahim Efendi le Erzurum Valisinin Mtalaalar Mfetti Abdurrahim Bey, stanbula Ki ve Hns raporlarna ek olarak vilayetin eitim durumu ve sorunlar hakknda kendi zel grlerini ve tavsiyelerini ihtiva eden nemli bir rapor gndermitir. Ayn ekilde Erzurum Valisinin Marif Nezretinin 23 Terin- sani 1326 (06 Aralk 1910) tarihli telgrafna cevaben 28 Terin-i sani 1326da (11 Aralk 1910) gndermi olduu rapor, vilyetin eitim sorunlarna karlk arpc zm nerileri getirmesi bakmndan dikkate deerdir. Dolaysyla bu iki nemli mtalaay srasyla deerlendirmek konunun ortaya konmas adna faydal olacaktr. Mfetti yazsnda, ilk olarak Erzurum Vilyetinin en nemli eitim ihtiyacnn, ibtidi okullar iin donanml retmenler yetitirebilecek bir drlmuallimn olduuna dikkati ekmektedir. Hlbuki vilyette bulunan drlmuallimne kaydolan elli renci otuza dm ve bunlardan ikinci snfa yirmi sekiz renci geebilmitir. stelik birinci snfa kabul edilecek elli renci iin yaplan mkerrer ilanlara ramen sadece on kiinin mracaat etmesi, bu hususta genel bir rabetin olmadn gstermektedir. Ekonomik skntlara dayanan bu meselenin zm iin mfetti drlmuallimnin yatl hale getirilmesini nermektedir. Abdurrahim Bey mektepler ile medreselerin toplum hayatnda etkili kurumlar olduunu belirterek, medreselere ibtidide okutulan baz yeni derslerin katlmas, ibtidi mekteplerinin de - drlmuallimnden muallim yetitirmek zere- oaltlmas ve iyiletirilmesi durumunda eitimin yaygnlaabileceini ne srmektedir. Elde doru istatistik bilgiler olmamasna karn kyllerin sadece be yzde biri okuyup yazabilmektedir. 69 Mfetti bunun ilk sebebini henz birok kyde ibtidi mekteplerinin bulunmamasna, ikincisinin ise vaktiyle alm olan -baz mektepler mstesnadr- ibtidi mekteplerinin hala tarz- atk (eski tarz) zere olmalarna balamaktadr. Mfetti eski usul zere okullar tabiriyle dini derslerin arlkl olduu ve eski eitim metotlarnn

Ktphanesi (1872-1895), Tarihin Peinde: Uluslararas Tarih ve Sosyal Aratrmalar Dergisi, Say 1, 2009, s. 30. 69 Alkann verdii istatistik bilgilere gre Erzurumdaki okuma yazma oran %3 mesabesindedir. Dolaysyla Mfettiin bu tespiti ilk bakta abartl grnse de vilayet ve liva ve kaza merkezleri karldnda ve mfettiin gezdii kyler gz nne alndnda bu orann ok da fazla olmad anlalmaktadr. Bkz. Mehmet . Alkan, Tanzimattan Cumhuriyete Modernleme Srecinde Eitim statistikleri, 1839-1924, Tarihli statistikler Dizisi, Cilt VI, T.C. Babakanlk Devlet statistik Enstits, Ankara, 2000, s. 115.

Mustafa GENOLU, Erzurum Vilyeti Marif Teftileri uyguland mektepleri kastetmektedir. Bu meselenin kkeni Tanzimata kadar gitmektedir. Devlet adamlar ncelikle ilkokul seviyesindeki sbyan okullarn ada bir hale sokmaya alm, baarl olamaynca da 1871den itibaren modern mfredat ve tedrisat yntemlerinin uyguland ibtidi isminde yeni okullar amaya karar vermitir.70 Bu giriim, ilkretimde ikilie yol amtr. Bu ikilik de grnte sbyan mektebi ve ibtidi mektebi olarak; temeldeyse usl-i atka (eski usul) ve usl-i cedde (yeni usul) olarak uzun bir sre devam etmitir.71 zellikle 1882den sonra bu ikiliin ortadan kaldrlmas iin ibtidi okullara arlk verilmitir. Bundan sonra da sbyan okullarnn usul-i cedideye dntrlmesi hzlanm ve 1909a kadar pek ok okul yeni usul retimi uygular hale getirilmitir. 72 Ancak bu konuda tarada ve bilhassa Erzurum Vilayetinde ciddi sorunlarn yaand grlmektedir. Ferid Abdurrahim, dier nemli bir soruna gemekte, ilmhaberi tebliden ibaret olan bir mbair maann, elli-altm rencinin talim ve terbiyesine emanet edilen bir muallime verilen maan iki misli olduunu belirterek muallimlerin aldklar maan yaptklar ie karlk ok dk olduunu vurgulamaktadr. Valinin de zerinde durduu bu mesele, eitim kalitesini olumsuz etkileyen unsurlarn banda gelmektedir. Abdurrahim Bey, ilim ve maarifin en st seviyeye ulat medeni lkelerde en ok ibtidi tahsiline nem verildiini ve buralarda devam mecburiyeti olduu halde bizim birok kymzde mektep ve ilim messesesi adna hibir iaret grlemediini ifade etmektedir. Vaktiyle alm okullarn da bir takm ky muallimlerinin cehaletine mahkm bir halde kalmas ve zavall vatan evladnn ylda drt ay elifba cz okuyarak sekiz dokuz ay ihmal ve unutulmaya terk edilmelerinin znt verici olduunu aktarmaktadr. Bu ise cehaleti ortadan kaldrmak amacna dayanan ibtidi mekteplerinin yaygnlatrlmas hakkndaki tebligat ve emirlere tamamen aykrdr. Hlbuki rtiye okullarnn ihtiyac olan renciyi laykyla yetitirebilecek ibtidi mektepler olmadka rtiyelere mkemmel talebe yetiemeyecek ve bu uurda harcanan emekler boa gidecektir. Abdurrahim Beyin mtalaasnda snrda bulunmas nedeniyle nemli bir konuma sahip olan Erzurum Vilyetinde, Mslmanlarn gayr-i Mslim unsurlara oranla ounlukta olmalarna karn eitim asndan olduka geri kaldklar iaret edilmektedir. Halka merutiyetin feyzini anlatmann okutmakla olabilecei ve bu konuda hkmetin her tr fedakrl yapmas gerektii ileri

53

70 Osman Nuri Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, Cilt II, Osmanbey Matbaas, stanbul, 1939, s. 387-389. 71 Kodaman, age., s. 68. Usl- Cedd hakknda daha detayl bilgi iin bkz. Fahri Temizyrek, Selim Sbit Efendi ve Usl-i Cedit Hareketi erisindeki Yeri, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Ankara, 1999. 72 Kodaman, age., s. 69.

54

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

srlmektedir. Nitekim vilayetin eitim harcamalarna ayrlan btesi ok dk olup arttrlmas lazmdr. Mfettiin son nerisi ise Erzurum Vilyetinin eitim olarak hi olmazsa zmir, Bursa gibi vilayetler derecesine ulatrlmasdr. Erzurum Valisi Mehmed Cell Bey (1863-1926) de mtalaasnda vilayetteki okullarn bina ve kadro skntlar, tahsisatn yetersizlii, yeni okul ve nitelikli retmen ihtiyac hususlarnda arpc tespitlerde bulunmakta, eitli neriler getirmektedir. Bunda kukusuz onun maarifi gemiinin nemli bir pay vard. Salk sorunlar yznden yarm kalan yurtd eitimi sonras Celal Bey, eitli okullarda muallimlik ve idarecilik yapm, mezunu olduu Mlkiye Mektebi mdrlnn akabinde Erzurum valiliine tayin olmutu. 73 Vali srasyla iddi, rtiye ve son olarak ibtidi okullarn ele alarak, sorunlar ve zmler zerinde durmaktadr. Buna gre merkez vilyetin yedi senelik ve Erzincann be senelik birer idadi okulu vardr. Erzurum ddisi ina edildii tarihten beri ciddi bir tamirden gemedii ve baz gerekli ilaveler iin yz bin kurua ihtiya olduu gibi zamannda VI. Ordu Miri Zeki Paadan alnarak okula dntrlen Erzincan ddisinin eksikleri de ancak yirmi be bin kurula tamamlanabilir. Vali rtiye hususundaki mtalaasnda, okul olmayan kaza merkezlerine birer rtiye kurulmas iin tahsisat verilmise de ou kazada okul binas olmad gibi mevcut olanlarn iinde sadece Hasankale rtiyesinden baka hibirinin okul olarak kabul edilemeyeceini dile getirmektedir. Akabinde bu kazalarn iktisadi durumunun taahht edilen okul binalarn yapmaya msait olmadn, gnderilen plana uyulmayp sadece buralarn zorunlu ihtiyacn karlamak zere yaptrlacak okul binalarnn kereste ve kire fiyatlarnn yksek olmasndan dolay ancak elli bin kurua mal edilebileceini bildirmektedir. Bu okullarn hibirinde drlmuallimnden mezun muallim bulunmad gibi birounun retmeni de yoktur. Valinin tabiriyle Erzurum Vilyetindeki rtiye mektepleri binasz ve muallimsiz bir hayali kurumdan baka bir ey deildir. Bunlarn rtiye mektebi haline getirilebilmesi, iddi mezunlarndan veya mahallerince bulunacak muallimlerin tayini hakknda neticesiz uygulamalarn terkiyle eitimin muktedir ellere emanet edilmesine, eksiklikleriyle beraber binalarn tamamlanmasna ve renci saysyla muallim says arasnda bir makul orann bulunmasna baldr. Vali, sz retmenlerin maana getirmekte ve arpc rneklerle bu konudaki grn aklamaktadr. Biraz okuma yazmas olan

73 Celal Bey, Erzurum valiliinden (Mart 1910- Haziran 1911) sonra Edirne (Temmuz-Ekim 1911), Aydn (Aralk 1911-Austos 1912), Halep (Temmuz 1913-Haziran 1915), Konya (HaziranEkim 1915), Adana (Kasm 1919-Austos 1920) valiliklerinde bulunmu, Dahiliye (Ekim-Aralk 1911) ve Ticaret Nazrlklarn yrtmtr (Ocak-Haziran 1913). Vekaleten stanbul ehreminlii (Temmuz 1921-Mart 1922) vazifesini de yapmtr. Sinan Kuneralp, Son Dnem Osmanl Erkn ve Ricali (1839-1922), sis, stanbul, 1999, s. 30, 92. Valinin baslm birok eseri de mevcuttur. Bu eserleri ve ehremanetindeki faaliyetleri hakknda bkz., Osman Nuri Ergin, stanbul ehreminleri, haz, Ahmed Nezih Galitekin, stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar, stanbul, 1996, s. 460-490.

Mustafa GENOLU, Erzurum Vilyeti Marif Teftileri kiiler, 400 kurula polis, 500 kurula mahkeme mbairi tayin edilmekte ve bu kiilerde polislikten komiserlie, mbairlikten ktiplie ykselme mitleri vardr. Hlbuki muallimlik mesleinde bir ykselme midi bulunmadndan rtiyede hakkyla ders verecek bir retmenin zellikle hayat pahallyla mehur olan Erzurumda yedi-sekiz yz kuru maatan dk bir maala altrlamayaca doaldr. Neticede bu mesele zlmedike eskisi gibi idare-i maslahattan teye geilemeyecei de aktr. btidi muallimlerine oranla biraz daha yksek olan rtiye retmenlerinin maa da valinin tespit ettii gibi hayat artlarna gre dk bir seviyedeydi. 1869 Marif Nizamnmesinde nispeten makul miktarlarda belirlenmi olan rtiye retmenlerinin maalar, hemen hibir zaman uygulanmamtr. zellikle muallim-i evvellerin haricindekilerin ald maalarn geim standardnn altnda tahakkuk ettii grlmektedir.74 Vali, okullar ierisinde en ok dikkate alnmaya deer olan ibtidilerin kendi vilayetinde esasen mevcut olmadna parmak basmaktadr. Geri ibtidi mekteplerine ayrlan para75 ile Vilyet Marif daresi yz kadar okul iin tahsisat ayrmtr. Ancak maan dk olmas yznden ou okula muallim bulunamad iin tahsisat harcanamam ve senesi sonunda tasarruf stununa nakledilmekten baka bir sonu elde edilememitir. Henz alm olarak kabul edilmemesi gereken bu yz ibtidi mektebine karlk, Erzurum Vilyetinde okula muhta 2800 ky vardr. Vali, tkenmez bir servete sahip olup da bu kylerin hepsine okullar yapsak muallim bulamayacamz iin yine bir fayda elde edemeyeceimiz doaldr dedikten sonra bu durumu, mektebi olmayan byle bir vilayete ibtidi tedristna bouna drt mfetti tayin edilmesinden beklenen fayday anlamaktan acizim szyle eletirmektedir. Vali mtalaasnn son ksmlarnda Erzurum Vilyetinde ina masraflarnn en az yarsnn hkmet tarafndan karlanmas gerektiini aksi takdirde sadece mfettilerin nasihatleriyle ky halkna okul yaptrlamayaca hususunu dile getirmektedir. Bo hayallere kaplmakszn imknlar lsnde ama gerek manada mektep almasn istemekte, Devr-i sbkda marif istatistik ve salnmelerinde mnderi olan mektib gibi ismi var cismi yok eyler olmasn szyle de II. Abdlhamid dnemine gnderme yapmaktadr. Vali, ibtidi mektepler iin ne kadar ok verilebilirse o derece ok paraya ihtiya vardr eklinde ifade etmekle, vilayetin bu husustaki ihtiyacnn ne kadar byk olduunun altn izmektedir. Daha sonra istek ve nerilerini sralamaktadr. Her eyden nce merkez drlmuallimnin yatlya dntrlmesini ve ibtidi muallimlii maann en azndan 300 kurua karlmasn talep etmektedir. Son olarak kereste, kire, ivi, usta yevmiyesi gibi nakit harcamalar devlet tarafndan

55

Somel, age., s. 206, 207. Bu dnemde maarif btesinden ilk defa Osmanl Devletindeki tm ibtidiler iin toplam 100000 liralk bir denek ayrlm ve bu da tm vilayetlere datlmtr. Necdet Sakaolu, Osmanl Eitim Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul, 1991, s. 133; Ergn, age., s. 194.
74 75

56

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

karland takdirde ta ve amele yevmiyesini stlenen kylerde okul yaptrlmakla ie balanmasn nermektedir. Mfettiin ve valinin vilayetteki bina, retmen ve mfredat meseleleri hakkndaki grleri ile 1887de genel eitim sorunlarn mzakere etmek iin toplanan Marif Komisyonunun kararlarnn neredeyse ayn olmas ilgintir. Ali Haydar Beyin bakanlnda toplanan bu kurul, vilayetlerden gelen bilgileri de deerlendirerek tara ilkretimiyle ilgili on bir maddeden oluan nemli kararlar almtr. 76 Ancak halen ayn sorunlarn yaanmas, bu kararlarn tam anlamyla uygulanmadnn da ak bir gstergesidir.

Sonu
Tefti raporlar ve valinin mtalaalar bize 1910da Erzurum genelinde eitimde byk sorunlarn yaandn gstermektedir. Vilayette nfusa oranla olduka az miktarda okul bulunmaktadr. Bu okullarn ise ou kendi binasndan mahrum, gerek shhi artlar gerekse ara gere bakmndan eitim retime elverisizdir. zellikle krsal blgede okul neredeyse bulunmamaktadr. Binadan daha elzem mesele, retmen skntsdr. ehir merkezleri dhil birok okulda renci saysna oranla retmen says yetersizdir. Bununla birlikte mevcut retmenlerin ounun liyakatsiz olmas eitim kalitesini olumsuz etkileyen balca faktrler arasndadr. lkretim, darlmuallimin mezunu olmayan, retmenlik yapabilecek formasyona sahip olmayan, ok dk maalarla altrlan retmenlerle yrtlmektedir. Dolaysyla teden beri Osmanl devlet adamlarnn zerinde durduu modern eitim programlar da devreye sokulamamaktadr. Dier yandan blgenin zor corafi koullar da ilkokul eitimini menfi olarak etkilemektedir. Yolu olmayan ve ncelikle bayndrlk hizmetlerine ihtiyac bulunan dalk blgelerde okul says yok denecek kadar azdr. Ekonomisi tarm ve hayvancla bal olan blgede, fakirliin de tesiriyle ocuklarn igcnden faydalanlmas, okullar sadece k aylarnda devam edilen kurumlar haline sokmutur. Ayrca devletin bilhassa ilkokul eitimini halka yklemesi olumsuz neticeler dourmutur. Yoksul olan blge halk, okul binalarnn inasn ve eitim giderlerini karlayamamtr. stelik bu giderleri karlamakta ekilen zorluklar, halkn eitime kar isteksiz olmasnda etkili olmutur. Bu isteksizlikte, eski mfredata bal eitimin vilayette etkinliini korumasnn da pay vardr. zellikle medrese eitiminin yaygn olduu blgelerde halk, yeni mfredata sahip retime kar mesafeli durmutur. Her ne kadar 1860lardan beri Osmanlda modern eitim programlar ve metotlarnn uyguland ibtidailerin yaygnlamasna gayret edilmise de bu teebbsn ok da baarl olamad, Erzurum Vilyeti rneinde aka grlmektedir.

76

Kodaman, age., s. 81, 82.

Mustafa GENOLU, Erzurum Vilyeti Marif Teftileri Bu sorunlara karlk talepler de bellidir: retmen ann kapatlmasna ynelik olarak drlmuallimnlerin almas ve yatl hale getirilmesi; yeni ibtidai ve rtiye okullarnn tesisi ve mevcutlarnn dzenlenmesi; retmen maalarnn makul bir seviyeye ykseltilmesi ve tm bu ihtiyalarn karlanabilmesi iin de doal olarak tahsisatn arttrlmasdr. Zaten meselenin zm de burada dmlenmektedir. Yeni hkmet ilk defa eitim btesine ilkokul denei koymakla ve sorunlarn tespiti ve zm iin raporlar istemekle bu konuda bir atlm yapmak niyetinde olduunu gstermitir. Fakat devletin sadece Erzurum Vilyetinin eitim sorunlarnn zmlenebilmesi iin gereken mebla bile karlayabilecek iktisadi gce sahip olmad da bir gerektir. Kukusuz bu kkl sorunlarn zm iin bata para olmak zere kararl bir eitim siyasetine ve doal olarak zamana ihtiya vard. Ancak, ttihat ve Terakki idaresinde i siyasi ekimeler, mali skntlar ve d mdahalelerle artan Ermeni meselesi ve aznlklarn faaliyetleri gibi i huzuru ve refah engelleyen gelimelerle beraber Balkan Sava ve ardndan Birinci Dnya Sava ykmlarnn yaanmas, eitim alannda yaplmas hedeflenen tm projeleri akamete uratmtr. zellikle I. Dnya Sava ve Milli Mcadele esnasnda Ermeni terr ve Rus igaliyle en ar bedeli deyen Erzurum ve evresinde eitim retimle ilgili sorunlar daha da derinlemitir. Neticede 1910da raporlarda belirlenmi olan blgenin eitim sorunlar, daha da byyerek Cumhuriyete devrolunmutur.

57

Kaynaklar Ariv Belgesi Babakanlk Osmanl Arivi, Marif Nezreti Katalou, Heyet-i Teftiiye Fonu, MF.HTF 1/62. Aratrmalar, Kitaplar ve Referanslar AKBAYAR Nuri (2003) Osmanl Yer Adlar Szl, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. AKYZ Yahya (1993) Trk Eitim Tarihi ( Balangtan 1993e ), 4. Bask, Trk Koleji Yaynlar, stanbul. ALKAN Mehmet . (2000) Tanzimattan Cumhuriyete Modernleme Srecinde Eitim statistikleri, 1839-1924, Tarihli statistikler Dizisi, VI. Cilt, T.C. Babakanlk Devlet statistik Enstits, Ankara. ATA Bahri (2009) Osmanl mparatorluu Dneminde Bir Ders Ara ve Gereleri Lojistik Merkezi: Maarif Ktphanesi (1872-1895), Tarihin Peinde: Uluslar aras Tarih ve Sosyal Aratrmalar Dergisi, Say 1, s. 27-36. AYDOAN Erdal (2005) ttihat ve Terakknin Dou Politikas 1908-1918, tken Neriyat, stanbul.

58

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012) AYTEKN Halil (1991) ttihad ve Terakki Dnemi Eitim Ynetimi, Gazi Eitim Fakltesi Yaynlar, Ankara. ERDEM Yasemin Tmer (2009) Osmanl Eitim Sisteminde Tefti, OTAM, Say 26 (Gz), s.55-91. ERGN Osman Nuri (1939) Trkiye Maarif Tarihi, Cilt II, Osmanbey Matbaas, stanbul. ERGN Osman Nuri (1996) stanbul ehreminleri, Haz., Ahmed Nezih GALTEKN, stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar, stanbul. ERGN Mustafa (1996) II. Merutiyet Dneminde Eitim Hareketleri (1908-1914), Ocak Yaynlar, Ankara. ERGN Mustafa (1982) Hayrullah Efendi: Hayat-Grleri-almalar, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Cilt XXX, Say 1-2, s.7-36. GENOLU Mustafa (2012) Davud krnn Notlarndan Osmanlnn kodra Vilyetindeki Eitim Politikas (1870-1876), III. Uluslararas Balkanlarda Trk Varl Sempozyumu, 10-12 Mays 2012, Baslmam Sempozyum Bildirisi, Manisa. HAYDAROLU lknur Polat (1993) Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Ocak Yaynlar, Ankara. KARAL Enver Ziya (1988) Osmanl Tarihi. VIII. Cilt, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. KOCABAOLU Uygur (1985) Amerikan Okullar, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt II, letiim Yaynlar, stanbul, s.495-500. KOER Hasan Ali (1991) Trkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi, Milli Eitim Basmevi, stanbul. KODAMAN Bayram (1999) Abdlhamit Devri Eitim Sistemi. 3. Bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. KRAMER J.H. (1964) Rfzler. slam Ansiklopedisi, Cilt IX, Milli Eitim Basmevi, stanbul, s. 593. KUNERALP Sinan (1999) Son Dnem Osmanl Erkn ve Ricali (1839-1922), sis, stanbul. MAHMUD CEVAD (2001) Maarif-i Umumiye Nezareti, Tarihe-i Tekilat ve craat XIX. Asr Osmanl Marif Tarihi, Haz., Taceddin Kayaolu, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara. NURDOAN Arzu M. (2005) Osmanl Modernleme Srecinde lkretim (1869-1922), Marmara niversitesi, Trkiyat Aratrmalar Enstits, Yakna Tarihi Anabilim Dal, Baslmam Doktora Tezi, stanbul. NURDOAN Arzu M. (2009) II. Abdlhamid Dneminde Rumelide Maarifin Teftii, OTAM, Say 26 (Gz), s.193-220. SAKAOLU Necdet (1991) Osmanl Eitim Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul. SEZEN Tahir (2006) Osmanl Yer Adlar, T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara. SEZER Ayten (1999) Osmanldan Cumhuriyete Misyonerlerin Trkiyedeki Eitim ve retim Faaliyetleri, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Osmanl Devletinin 700. Yl zel Says, Ankara, s. 169-183.

Mustafa GENOLU, Erzurum Vilyeti Marif Teftileri

SHAW S.J. ve Ezel Kural Shaw (1994) Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, ev., Mehmet Harmanc, Cilt II, 2. Bask, E Yaynlar, stanbul. SOMEL Seluk Akin (2010) Osmanlda Eitimin Modernlemesi (1839-1908), ev. Osman Yener, letiim Yaynlar, stanbul. SU Kamil (1974) Trk Eitiminde Teftiin Yeri ve nemi, Milli Eitim Basmevi, stanbul. TEMZYREK Fahri (1999) Selim Sbit Efendi ve Usl-i Cedit Hareketi erisindeki Yeri, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Ankara. TRKYEDE MESKUN YERLER KILAVUZU (1946) T.C. ileri Bakanl Yaynlar, Ankara. UNAT Faik Reit (1964) Trkiye Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihi Bir Bak, Milli Eitim Basmevi, Ankara. Haritalar Harita Genel Mdrl (1952) 1:200000 lekli, K, Hns, Hasankale, Oltu, Rize, Artvin, Karakse paftalar. Harita Genel Komutanl (1995) 1:100000 lekli, F46, F47, G46, G47, H45, H46, H47, I43, I44, I45, I46, I49, I50, J44, J45, J 47, J48, J49 numaral paftalar.

59

Tablo 1: Tefti Raporlarnda Erzurum Vilyeti Kazalarnn Nfuslar

Toplam Nfus Mslman
Erkek Kadn

Ermeni
Erkek Kadn

Protestan
Erkek Kadn

Katolik
Erkek Kadn

Rum
Erkek Kadn

Ki Hns Tortum Keskim spir Karakilise

47312 32382 26999 40509 38736 Resmi:23000 Tahmini: 40000

18358 14507 13516 17256 19272

14679 9819 12356 17451 17253

7769 3995 232 402 1109

5553 3654 245 404 1102

507 195

446 212 285 2436 365 2527 14 19

Erzincan Livas

Tablo 2: Raporlara Gre Okul Says

Kaza merkezinde Mslim Ky Adeti Gayr-i Mslim Nahiye ve Kylerinde Mslim btidai Gayr-i Mslim btidai

btidai Rtiye btidai Rtiye

Rtiye

60

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

Ki Hns Tortum Keskim spir Karakilise Erzincan Livas 218 244 61 71 133 Belirtilmemi Belirtilmemi 1 1 1 1 1 1 6 1 1 1 1 1 1 1 4 3 2 5 5 2 4 1 4 2

Baz Osmanl Gazetelerinde Siyasal Reklam ve Propaganda (1908-1918)

Mehmet KAYA - Nide niversitesi Sinem SKLON - Kocaeli niversitesi

KAYA, Mehmet; SKLON, Sinem, Baz Osmanl Gazetelerinde Siyasal Reklam ve Propaganda (1908 1918). CTAD, Yl 8, Say 16 (Gz 2012), s. 61-73. Siyasal yaamn eitli ynlerinde medyann nemli bir rol vardr. Bu roln siyasal yaamn ekillenmesinde, propaganda ve kitlelere ulamasnda gz ard edilemeyecek bir etkisi sz konusudur. Medyann bir paras olan gazeteler de liderlerin halka ulamasnda nemli bir ilev grmektedirler. Osmanl Devletinin siyasal yapsnda da dnemin basnnn nemli bir rol stlendii grlmektedir. kinci Merutiyetle birlikte basn zerindeki basklarn bir lde azalmas, siyasal yaamda basnn ve zellikle de periyodik aralklarla kan gazetelerin katks byktr. almada, bu anlamda kinci Merutiyet dneminden devletin son dnemlerinde geen srede, baz gazetelerde yer alan siyasal reklamlar zerinde durulacaktr. Konunun ileniinde, 1908-1918 yllar arasndaki gazetelerin iktidar ve muhalefet tarafnda yer allar yannda, bamsz bir yapya sahip olmalar da dikkate alnmtr. rnekleme yaplm, belirtilen niteliklere gre gazeteler seilmitir. Siyasi yelpazenin eitli ynlerini yanstmas bakmndan seilen gazeteler, daha geerli sonulara varabilmek asndan nem tamaktadr. Bu anlamda; Tanin (ttihat Terakki Frkas), Alemdar (Hrriyet ve tilaf Frkas), Tanzimat (ar sol), kdam (lml muhalefet), Yeni Gazete (bamsz olmakla birlikte muhalefete yakn), Sabah (bamsz, fakat hkmete yakn) gazeteleri seilmitir. almada; gazetelerde yer alan siyasal reklamlar ele alnm, bu reklamlarn grsellii ve halka ulamadaki etkileri irdelenmeye allmtr. On yllk srete siyasi partilerin halka vermek istedikleri mesajlar, gazete stunlarna yansyan reklamlarla ele alnmtr. Anahtar Szckler: Reklam, Trkiyede Siyasal Reklam, Propaganda, Osmanl, Basn

Bu alma, 14-16 Aralk 2011 tarihleri arasnda Ortadou Teknik niversitesinde dzenlenen 12. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresinde sunulan bildirinin geniletilmi ve eklemeler yaplm son halidir.

62

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012) KAYA, Mehmet; SKLON, Sinem, Political Advertising and Propaganda on Various Ottoman Newspapers (1908-1918). CTAD, Year 8, Issue 16 (Fall 2012), p. 61-73. The media plays a crucial role in some aspects of the politics. This role has an unneglectable influence on dynamics of the political life, particularly in terms of propaganda and communication with the public masses. Newspapers as a part of media is of special function for the leaders to get through the public. It could be seen that the press played crucial role in the political structure of the Ottoman State. For its particulars, the periodicals made serious contribution to the decrease in the pressure on the media in the Second Constitutional Era, simply II. Mesrutiyet. Thus, this study deals with the political advertisements published on some newspapers from the Second Constitutional Era till the end of the state. Methodologically the samples were selected according to their stance to the government and their dependence on the pro-government figures in order to reflect wide aspects of the politics and reach more reliable results. In this respect, the selected newspapers and their stance are as follows: Tanin (belongs to the Union and Progress Party, pro-government), Alemdar (belongs to Freedom and Accord Party, the opposition), Tanzimat (extreme left), Ikdam (moderate opposition), Yeni Gazete (independent in an opposition line) and Sabah (independent in a pro-government line). This study mainly deals with the messages of the political parties addressed to the society through political ads on the aforementioned newspapers and their visual effects in reaching the society in a ten year period (1908-1918) Keywords: Advertising, Political Advertising in Turkey, Propaganda, Ottoman, Press

Giri
Merutiyet basnn ele almadan nce, Osmanl Devleti snrlar iinde kan ilk gazetelerden ksaca sz etmek gerekir. lk Trke gazetenin yaygn grle, 11 Kasm 1831de yaymlanan Takvim-i Vekayi olduu bilinmektedir. Ancak, Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paa tarafndan 20 Kasm 1828de, Kahirede karlan Vakayi-yi Msriye gazetesi ilk Trke-Arapa gazete olma zelliini tamaktadr. 1 Gazetede yer alan haberler, Trke-Arapa olup, haftalk yaymlanmaktayd. lk sayda gazetenin k nedeni tarm, endstri ve dier alanlardaki gelimelerin izlenmesi, toplumun bilgilendirilmesi, yeniliklerin uygulanmas olduu belirtilmekteydi. Bylece gazete, deiimleri daha geni kitlelere anlatarak, yeni ynetimin propagandasn yapmay amalamaktayd.2 Trkiye snrlar iinde yaymlanan ilk Trke gazete ise Takvim-i Vekayi olmutur. Devlet ynetiminde yenilikler yaplmas iin byk abalar harcayan

Orhan Kololu, Osmanldan 21. Yzyla Basn Tarihi, stanbul, 2006, s. 15-16. Orhan Kololu, lk Gazete lk Polemik: Vakayi-yi Msriye Takvimi Vakayi ekimesi, Ankara, 1989, s. 27.
1 2

Mehmet KAYA; Sinem SKLON, Siyasal Reklam ve Propaganda.. II. Mahmutun bu yndeki en nemli faaliyetlerinden biri, ilk Trke gazete Takvim-i Vekayinin yaynlanmasn salamak olmutur. Gazeteyi yaynlamak ve ynetmek zere Takvimhane Nezaretini kuran II. Mahmut, gazetenin adn da Takvim-i Vekayi olarak bizzat kendisi koymutur. Gazetenin ilk saysnda, yaynlan amac; Eskiden vaka-nvis denen resm tarih yazarlar, kendi alarnn nemli olaylarn kaleme alsalar da, bunlar ancak 20-30 yl sonra bastrlp datlrd. Halk gerekleri zamannda renemedii iin de olaylar yanl yorumlanr ve bunun devlete zararlar olurdu. Gazete, btn bunlar nleyerek, i ve d olaylar zamannda duyurmak eklinde belirtilmekteydi.3 lk resm gazetenin ardndan zel sermayenin giriimiyle Ceride-yi Havadis karlmtr. Bu gazetenin yaynlan hikyesi olduka ilgintir. ngiliz Gazetesi Morning Heraldin muhabiri olan William Churchill, Kadkyde zel izinle avlanrken, Defterhane ktiplerinden Necati Efendinin olunu yaralamtr. Churchillin bu olay nedeniyle tutuklanmas, Batl devletler tarafndan Osmanl Devletinin aleyhine bir koz olarak kullanlmtr. Neticede bir dizi siyasal gelimeler sonucunda, Churchill serbest braklm, Hariciye Nazr Akif Paa grevden alnmtr. Olayn kapatlmas karlnda Churchille bir prlantal nian, 10 bin kantarlk zeytinya ihrac iin ferman ve Trke gazete yaymlama imtiyaz verilmitir. Zeytinya ihrac, fermann bir Rus tccara 350 bin kuru karlnda satan Churchill, Akif Paann yeniden Dhiliye Nazrlna getirilmesi nedeniyle gazeteyi karmaya cesaret edememitir. Akif Paann, drt yl sonra grevinden ayrlmas zerine, bir basmevi kurarak hazrlklara balayan Churchill, 31 Temmuz 1840 ylnda Ceride-yi Havadisi yaynlamaya balamtr. lk gnlerde hi satlmad iin gazetenin ilk says bedava datlmtr. Churchill, hkmete bask yaparak, gazetesine ayda 2 bin 500 kuru yardm yaplmasn salamtr. Neticede gazete devlet yardmyla birlikte yar resm nitelik kazanmtr. Yabanc lkelerde muhabir bulunduran gazetede d haberlere byk nem verilmi, haberler i ve d olmak zere iki blm halinde yaynlanmtr. Krm Savana muhabir gnderen gazeteye, sava haberlerini ilk elden yaynlanmasyla okuyucularn ilgisi artmtr. Sava haberleri, Ruzname-i Ceride-i Havadis adnda tek sayfalk zel ek olarak yaynlanmtr. William Churchillin lmnden sonra gazeteyi olu Alfred Churchill ynetmitir. Churchill, Ceride-i Havadisi kapatarak, Ruznameyi yaynlamaya balamtr. Tercman- Ahvalin yayn hayatna balamasyla basn tarihimizin ilk rekabet ortam olumu, gl bir gazeteci-yazar kadrosuna sahip olan Tercman- Ahval, Ceride-i Havadisi glgede brakmtr. Ceride-i Havadis zamanla nemini kaybetmi ve kapanmtr.

63

Hfz Topuz, II. Mahmuttan Holdinglere Trk Basn Tarihi, stanbul, 2003, s. 15.

64

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

II. Merutiyet ncesi Basn

Takvim-i Vekayinin resm, Ceride-i Havadisin de yar resmi nitelie sahip olmas sebebiyle, birok gazeteci Trk basn tarihinin balangc olarak, zel teebbsn rn olan Tercman- Ahvali kabul etmektedir. 4 Tercman- Ahvalin yaynlanmas hem gazetecilik, hem de edebiyat ve kltr tarihinin dnm noktas kabul edilmektedir. Trk gazetecilerinin ustas saylan Agh Efendi, hazineden yardm almadan 21 Ekim 1860 tarihinde Tercman- Ahval gazetesini yaymlamaya balamtr. Fikir gazeteciliinde r aan, kadrosunda nl edebiyatlar barndran bu gazetenin yayn hayatna girdii yllarda, lke siyas olaylar bakmndan hareketli gnler yaanmaktayd. Bu nedenle Tercman- Ahval, fikir gazetecilii niteliiyle okurlardan youn ilgi grmekteydi. Gazetede inasinin, Ahmet Vefik Paann ve Namk Kemalin makaleleri yaynlanmaktayd. mzal ilk bayaz, ilk siyas eletiri yazsnn yannda, inasinin air Evlenmesi adl manzum oyunu basn tarihimizin ilk tefrikas olarak Tercman- Ahvalde yer almtr. Yaz zenginliine ve sayfa dzenine byk nem verilen gazetede, i ve d haberlerin yan sra, resm haberlere, tzklere, antlamalara, piyasa-borsa haberlerine ve halkn ilgisini ekecek inceleme yazlarna yer verilmekteydi. Tercman- Ahval, yayn hayatna 5 yl devam etmi, 11 Mart 1866 tarihinde kapanmtr. 1862de Tercman- Ahval'den ayrlan inasi'nin kard Tasvir-i Efkr gazetesinde yer alan, zgrlkler lehindeki ve hkmetin politikasn eletiren yorumlar ve imal haberler devlette kayg uyandrm, bu da 1864'te Matbuat Nizamnamesi'nin yaynlanmasndaki temel siyasal sebebi oluturmutur.5 inasi, Tasvir-i Efkr'da, ilk kez ulus kavramn kullanm, kamuoyunun nemini aka belirtmi, devleti ulusun temsilcisi olarak ileri yneten ve ulusun refah iin alan bir kurum olarak nitelemitir.6 Gazete karmak isteyenlerin izin almasn dzenleyen 25 Kasm 1864 tarihli Matbuat Nizamnamesiyle basn zgrlne ilk kstlama da getirilmitir. Gazete karmay hkmetten alnacak izne balayan, hkmete gazete kapatma yetkisi veren bu nizamnameyle Tanzimat dneminde on iki gazete, ya sreli olarak kapatlm, ya da srekli olarak yaynlanmas yasaklanmtr. Bazlar yurt dnda yaynlanan, saylar ona ulaan gazetelere 1876'da ilk sansr uygulanm, Ziya Paa, Ebuzziya Tevfik, Ali Suavi ve Ahmet Mithat Efendi siyasal rejime ynelttikleri eletiriler sonucu srgne gnderilmilerdir. 7 Basn iin rahat bir dnemden sansr srecine gei balam ve stibdat Dnemi olarak adlandrlan 1878-1908 yllar arasnda kstlamalar artmtr. Basn sansr,

Topuz, age., s. 19. Refik Ertu, Basn ve Yayn Hareketleri Tarihi, stanbul, 1959, s. 181-182. 6 Nuri nuur, Basn ve Yayn Tarihi, stanbul, 1982, s. 184. 7 http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/45/809/10292.pdf, Eriim Tarihi, 31.08.2011.
4 5

Mehmet KAYA; Sinem SKLON, Siyasal Reklam ve Propaganda.. kitaplarn yaklmas, gazetelerin kapatlmas, jurnalciliin zendirilmesi, yabanc basnn satn alnmas ve yabanc lkelerle haberlemenin engellenmesi gibi uygulamalar basn zerindeki yasaklamalarn eitli vehelerini oluturmutur.8 Bu kstlamalarn tipik rnekleri ise 1881'den itibaren sansrn iddetinin artmasyla daha fazla grlmeye balamtr. Nitekim Sabah gazetesi bayazar emsettin Sami'nin yazlar sansr edilmi, gazetede sansrlenen yazlarnn yerleri dnyada ilk kez, beyaz braklmtr. II. Abdlhamit'in bir baka kayda deer yasa da gazetelerde tahttan indirme, savuturma, anayasa, zgrlk, vatan, eitlik, Bosna, Hersek, Girit, Kbrs, Makedonya, Yldz, byk burun, Murat, istibdat, uluslararas, veliaht, cumhuriyet, milletvekilleri, ayan azas, bomba, Mithat Paa, Kemal Bey, devrim, grev, suikast, ihtilal, anari, sosyalizm, dinamit, infilak ve kargaalk szcklerinin kullanlmasn yasaklamasdr. V. Murat'n kard afla saylar onu aan gazeteler, II. Abdlhamit'in tahta gemesiyle Sabah, Tercman- Hakikat, Trk Gazetesi, kdam ve Mizan ile snrl kalmtr.9 1908-1913 yllar aras basn tarihinde genileme dnemi olarak adlandrlmaktadr. Genileme dnemi ncesi parlamenter siyasal yaam ve buna bal olarak basn zgrln savunduklar iin yurt dna kaan veya srlen aydnlar, Yeni Osmanllarn bir uzants olarak Balkanlar'da ttihat ve Terakki Komitesi'nde rgtlenmilerdir. Bunun zerine ttihatlardan gelen bir kar giriim ile Mahmut evket Paa komutasndaki Hareket Ordusu, "31 Mart Vakas" olarak bilinen dinci ayaklanmay bastrm ve II. Abdlhamit, 28 Nisan 1909'da tahttan indirilerek, Selanik'e srgne gnderilmitir.

65

II. Merutiyet Dnemi Basn

24 Temmuz 1908de, II. Merutiyet ilan edilerek, 1876 Anayasasna gre seimlerin yaplaca belirtilmitir. Gazeteciler, ayn gn Sirkeci Garnn karsnda toplanarak, sansr memurlarn gazetelere sokmama ve sabaha kadar grev banda kalma karar almlardr.10 Osmanl Matbuat Cemiyeti Derneinin temelleri de bu toplantda atlmtr. 25 Temmuz 1908 sabah gazeteler, uzun yllar sonra ilk kez sansrsz kmtr. Sansrn kaldrld 24 Temmuz gn, Cumhuriyetin ilanndan sonra Basn Bayram olarak kabul edilmitir.11 II. Merutiyetle gelen yeni dnemin en nemli zellii, gazete ve dergi saysnda yaanan arttr. Bununla birlikte gazetelerin ve dergilerin birou, yeterli okuyucu kitlesi ve gerekli bilgi birikimi olmad iin uzun mrl olamam, birka saydan sonra yayn hayatndan ekilmilerdir. II. Merutiyet

Niyazi Ahmet Banolu, Basn Tarihimizin Ak ve Kara Gnleri, stanbul, 1960, s. 5. nuur, age., s. 249. 10 Ahmet Emin Yalman, Grdklerim Geirdiklerim, Cilt I, 1888-1912, stanbul, 1997, s. 62. 11 Topuz, age., s. 82.
8 9

66

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

ilan edildiinde, stanbulda gnlk drt gazete yaymlanmaktayd. Trk basnnda yeni balayan dnemle ilk iki ay iinde iki yzn zerinde gazete yaynland. ok satan gazetelerin tirajlar iki binden be bine ykseldi. 12 Bu gazete furyas iinde en nemlileri unlardr;13 Tanin (nlama): Hseyin Cahit Yaln, Tevfik Fikret ve Hseyin Kazm tarafndan yaynlanmtr. ttihatlarn yayn organ saylmaktadr. 31 Mart olaynda isyanclar tarafndan saldrlarak yamalanmtr. Mizan: ttihatlara kar yayn yapan gazeteler arasndayd. Serbest (zgrlk): Mevlanzade Rfat tarafndan yaynlanmaya balanmtr. ttihatlar, 1909 ylnda gazetenin bayazar Hasan Fehmiyi ldrtmlerdir. r-y mmet: ttihatlarn yayn organyd. 31 Mart olaynda yamalanmtr. Volkan: 31 Mart olayn dzenleyen Dervi Vahdetinin ynetiminde kan eski dzenin devamndan yana olan bir gazeteydi. Tercman: Ahmet Mithat Efendinin 1878de kurduu gazete, Merutiyet ortamnda tarafszln srdrmeye almaktayd. Din gazete ve dergiler: Bunlarn banda Srat- Mstakim (Doru Yol) gelir. Bu gazeteyi Mehmet Akif ynetiyordu. Bir sre sonra Sebilr-reat yaymland. Sad-y Dn, Tark-i Hidyet, Medrese ve lmiye adl dergiler de karld. Edebiyat ve dnce dergileri: Gen Kalemler (mer Seyfettin, Aka Gndz, Emin Blent, Ali Canip, Ziya Gkalp), Yeni Mecmua (Ziya Gkalp, Refik Halit, mer Seyfettin), Trk Yurdu (Trk Ocaklar ynetiminde kan dergi), tihat (Abdullah Cevdet), Mahasin (Mehmet Rauf), Musavver Muhit (Faik Sabri Duran) Siyasal Reklam ve Propagandann Tanm ve likisi Seim dnemlerinin vazgeilmez aralarndan biri olan siyasal reklam, aday ya da parti tarafndan medyadan yer ve zaman satn alnarak, semenlerin tutum ve davranlarn sz konusu aday veya parti lehine oluturmak amacyla gelitirilen mesajlarn hazrlanmas ve yaynlanmas ile ilgili bir siyasal kampanya, iletiim faaliyeti olarak tanmlanmaktadr.14

Server skit, Trkiyede Matbuat Rejimleri, stanbul, 1939, s. 76. Topuz, age.,s. 83. 14 eitli siyasal reklam tanmlar iin bkz Ferruh Uztu, Siyasal Marka Seim Kampanyalar ve Aday maj, Ankara, 1999, s. 122; Lynda Lee Kaid, Political Advertising, Dan Nimmo, Keith R. Sanders (Der.) Handbook of Political Communication, London, 1981, pp. 260; Mchel Bongrand, Politikada Pazarlama, ev. Fato Ersoy, stanbul, 1992, s. 17.
12 13

Mehmet KAYA; Sinem SKLON, Siyasal Reklam ve Propaganda.. Siyasal reklamclk "bir siyasal adayn, kuruluun ya da grn toplumda etkinlik kazanmasn salamak amacyla yrtlen ve ticar reklamclk yntemleriyle alan abalar olarak ifade edilmektedir.15 Siyasal reklamclk faaliyetleriyle mmkn olan en ksa srede zihinsel ve duygusal etkide bulunulmak istenmektedir. 16 Siyasal pazarlama ile ou kez tefriki g olan siyasal reklam, siyasal pazarlama iinde semenlerin siyasal partiler ve adaylar hakknda bilgilendirilmesi, alglamalarnn gelitirilmesi ve dier parti veya adaylardan farkndalk oluturmalar iin kullanlan nemli bir aratr.17 Siyasal partilerin ve siyasetilerin, semenlerin siyasal inanlarn, tutumlarn veya davranlarn etkilemek iin kullandklar yntemler btnne verilen isim olan siyasal propaganda, kitle iletiim aralar kullanlarak seim kampanyalarnda uygulanmaya balanmas zerine, reklamclar tarafndan siyasal reklam olarak adlandrlmaya balanmtr. Siyasal reklam ve propaganda arasndaki fark, sadece kitle iletiim aralarnn kullanlmasndan kaynaklanmaktadr.18 Kitle iletiim aralarndan doan farka gre; propagandann tanm en geni anlamyla, tm iletiimi, eitimi ve tantm kapsayan fikir ve dnceleri etkilemek amacyla yaplan bir giriimi ifade etmektedir. 19 Fakat daha dar bir kapsamda tanmlandnda, propaganda, toplumu etkilemek amacyla simgeler ve semboller araclyla bireylerin ve gruplarn inanlarn, tutumlarn ya da eylemlerini etkileme ynndeki sistemli gayretlerin tmne verilen addr.20 Btn bu aklamalara ve tanmlara gre siyasal reklamn ve propagandann ilikisi u ekilde belirtilebilir; Reklam ve propaganda birbirine yardmcdr. Hem propagandada, hem de reklamda kullanlan yntemler olduka fazladr. Reklamn karl inan aklamas, fabrika markasnn karl simge, tecim slogann karl siyas slogandr. Propagandann daha ok reklamn bulularndan ve baarlardan yararland, halkn houna gideceini umduu bir biimi kopya ettiini dnmek yanl deildir. Yeni propaganda fikrini

67

Aysel Aziz, Siyasal letiim, Ankara, 2007, s. 120. L. Shles, Issue Content and Legitimacy in 1998 Televised Political Advertising: Hubris and Synecdoche in Promoting Presidential Candidates, Frank Biocca (Ed.), Television and Political Advertising, Vol. 1; Psychologial Processes, New Jersey; Lawrence Erlbaum Associates, 1991, pp. 132. 17 M. Emin nal ve zgr Karaba, 29 Mart 2009 Yerel Seimlerinde Siyasal Partilerin Nide Yerel Basnnda Yer Alan Reklamlarnn Karlatrmal Analizi, Nide niversitesi BF Dergisi, C.III, S.1, s. 41-56. 18 Arsev Bekta, Siyasal Propaganda Tarihsel Evrimi ve Demokratik Toplumdaki Uygulamalar, stanbul 2002, s. 227-228. 19 William Albig, Modern Public Opinion, NewYork, 1956, s. 302. 20 R.K.Merton, Social Theory and Social Structure, Glence, 1949, s. 265; Albig, age., s. 302; Marbury Bladen Ogle, Public Opinion and Political Dynamics, Boston, 1950, s. 224.
15 16

68

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

benimseyip uygulayanlar iin siyasal reklam etkili bir yntem olarak ortaya km, politik propaganda kolu da, siyasal reklamla birlikteliini srdrmtr.21 lkemizde siyasal mesajlarn aktarmn salayan radyo, televizyon ve yazl basn aralarndan, belirli dnemlere kadar yeterli lde yararlanlamamtr.22 Trkiyede ok partili siyasal yaama gei ile birlikte gerek anlamda bir siyasal rekabetin ortaya kmas, hi kukusuz seim kampanyalarnn ve buna bal iletiim abalarnn yapsn deitirmitir. Ynetenler, ynetime aday olanlar, ynetilenler arasndaki iletiimin, lkemizde uzmanlama srecine girmesi uzun bir zaman almtr.23 Baz Osmanl Gazetelerinde Siyasal Reklam ve Propaganda Trkiyede, siyasal reklam faaliyetleri, 1908-1918 dnemleri arasnda, belli belirsiz bir ekilde, reklam ve propaganda kark ve birbirinin iine gemi olarak grlmektedir. Birbiri iine gemi reklam ve propaganda, gizli bir siyasal iletiim arac olarak dnlebilir. Merutiyet ortam ile birlikte, matbuatta, siyasal reklam ve propaganda faaliyetlerine iktidar elinde bulunduran ttihat ve Terakki Frkasnn izin verdii lde kk bilgiler olarak yer verildii grlmektedir. Tek g haline gelip, muhalefeti sindiren ttihat ve Terakki, kendi propagandasn taraftar olan gazeteler vastasyla yrtmekteydi. Frka program, izlenen siyasal yntem ve dnemin olaylarna kar frkann bak as, ke yazarlar tarafndan uzun makaleler halinde ele alnmtr. Burada zerinde durulmak istenen nokta, gazete stunlarnda yer alan reklam ve propaganda karm haberler olacaktr. Dnemin basn hayat gz nne alndnda muhalefetin propagandasn ileyebilecei bir gazetenin yayn hayatn srdrmesi mmkn olamadndan, en azndan buna ynelik haberlerin sansre urayp, yerlerinin bo braklmasndan dolay, eldeki bilgiler ttihat ve Terakki ynetimini destekleyici niteliktedir. Propaganda rnei saylabilecek baz haberlere Tanin gazetesinde rastlanmaktadr. ttihat ve Terakki Frkas Selanik merkezinin yaynlad bildiride Merutiyetin millet iin gerekli olduu, milletin namus ve haysiyetinin cemiyet tarafndan karlanaca, bu ynde hkmetin zerine deni yapaca belirtilmekteydi.24

Jean Marie Domenach, Politika ve Propaganda, ev. Tahsin Ycel, stanbul, 1995, s. 50. Oya Tokgz, Siyasal Haberleme ve TRTnin Rol, Ankara niversitesi, B.Y.Y.O Yll 1974/1976, Ankara, 1977, s. 86. 23 Uztu, age., s. 25. 24 Tanin, Nr.3, 6 Recep 1326.(4 Austos 1908)
21 22

Mehmet KAYA; Sinem SKLON, Siyasal Reklam ve Propaganda.. Merutiyetin ilann mteakiben, 13 Recep 1326 (11 Austos 1908)da, ttihat ve Terakki Frkas adna iane toplayan kiilere kar cemiyet kendini savunmak amacyla gazetede durumu aklayan bir ilan yaynlatmtr. Bu ilan
Baz kimseler Osmanl Terakk ve ttihat Cemiyeti adna kendilerine bir sfat- mahssa vererek, bir takm zevta mracat etmekte olduklarn haber aldk. Bu demlerin cemiyetle hibir mnsebeti olmayp, cemiyet nmna verilecek int iin Osmanl ttihat ve Terakk Cemiyetinin itimadnmesini hmil bir heyet-i mahssas bulunduu ve bu heyet ine verecek zevtn esmsiyle mikdr- int kayda memr olup inelerin ashb tarafndan cemiyet nmna dorudan doruya Osmanl Bankasna teslm olunarak makbzlar cemiyete alnaca beyn olunur eklindedir.

69

landa grld zere baz kiiler ttihat ve Terakki Cemiyetinin adn kullanarak para toplamaktaydlar. ttihat ve Terakkinin ynetime gemesiyle cemiyetin bilgisi dnda byle bir harekete giriilmesi karsnda gereken tepki Tanin gazetesine verilen ilanla dile getirilmitir. Bu ilanda ayn zamanda gizli bir propaganda rnei gzlenmektedir. Halk nazarnda frkann byle gizli bir harekete kalkmayaca dncesinin yannda, cemiyetin itibar ve haysiyetinin de en st dzeyde tutulmas amalanmaktayd. Yeni iktidara gelen bir partinin muhalefet tarafndan byle noktalar kullanlarak, aleyhte propaganda yaplmasnn nnn alnmas da dnlm olmaldr.25 ttihat ve Terakki Frkas ynetimi kendi hakknda yer alan haberleri yakndan takip etmekteydi. Merutiyetin ilannn ilk gnlerinde baz muhalif gazetelerde kendisi hakknda yaynlanan aslsz haberleri kendine yakn olan Tanin gazetesinde tekzip etmekteydi. Bu haberlerden biri Tan gazetesinde yer almaktayd. Tan gazetesinin 25 Austos 1908 tarihli saysnda, ttihat ve Terakki Cemiyeti yneticilerinden Cemal ve Necip Beylerin padiahla grtklerine dair bir haberin yaynlanmas zerine, cemiyet byle bir grmenin gereklemediine dair Taninde bir tekzip yazs yaynlad. Bu yazda, sz konusu iki kiinin padiahla grmedii vurgulanmakta, byle bir ifadenin cemiyetin oluturduu esasa aykr olduu belirtilmekteydi.26 Bu iki yaznn ifade ettii ve vurgulanmas gereken bir yn daha vardr. Cemiyet, Temmuz 1908 hareketiyle Merutiyeti getirip, kendi ynetimini salamlatrmak istemekte ise de, ihtilaln bu ilk gnlerinde muhalefeti de kendine kar kkrtacak davranlardan uzak durmaya almaktayd. Bir yldan daha az bir sre sonra, stanbulu igal edilip, bir ayaklanma kartlmas sonucu ortaya kan durum cemiyetin varln tehdit etmesi bakmndan nemlidir. Cemiyetin Anadoludaki izlerini de grebilmek mmkndr. Konyada Merutiyetin ilanndan sonra yaynlanmaya balanan Anadolu gazetesi, ttihat ve

25 26

Tanin, Nr. 9, 13 Recep 1326 (11 Austos 1908). Tanin, Nr. 26, 6 aban 1326 (3 Eyll 1908).

70

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

Terakki Frkasnn aka propagandasn yapmakta, cemiyete ait haberlere yer vermekteydi. ttihat ve Terakki Frkasnn Orta Anadoluda, almalarn daha iyi anlatmak istedii gazetenin ikinci saysnda aka grlmektedir. Haftada defa yaynlanan gazetenin Merutiyet ve cemiyet taraftar olduu aka belirtilmekteydi. Cemiyetin Edirne ubesi ynetim kurulu yelerinden Kaymakam Galip Beyin Konyay ziyaretinden vgyle bahsedilmesi cemiyetin propagandasna bakmndan rnek gsterilebilir.27 Merutiyet dneminin hararetli savunucular arasnda Necm-i Terakkiyi de belirtmek gerekir. Haftada bir say olarak, Perembe gnleri yaynlanan gazete, Merutiyetin nemli savunucusu olarak byk puntolarla propaganda almas olarak grlebilecek haberlere yer vermitir. Gazetenin eitli saylarnda bu propagandann rnekleri vardr. Gazete reklamlar sadece frka zerine bulunmayp, XIX. Yzyln nemli ahsiyetleri hakknda baz haberler yer almaktayd. Gazetenin yedinci saysnda byk puntolarla Trkn en byk vatanperveri Mithat Paa bal atlm, baln stnde de Mithat Paann resmine yer verilmiti.28 Gazete, saylarnda devrin nemli simalarna yer vermekteydi. Dokuzuncu sayda edib-i azam merhum Namk Kemal Bey byk punto ile yazlm, yaznn stnde de Namk Kemal Beyin resmi konulmutu.29 Merutiyetin birinci yl dnmne ait saysnda birinci sayfadan byk puntolarla Yaasn Padiahmz, Yaasn Hrriyet, Yaasn 10 Temmuz ifadesini kullanmtr. Bu kelimeler gazetenin izgisini gstermesi, bunu da heyecanl bir ekilde yanstmas bakmndan dikkate deer rnekler arasnda saylabilir.30 Yine merutiyetin ikinci yl dnmnde Afitab gazetesinde hrriyet ve eitlik kavramlarna vurgu yaplmaktayd. Altmnc saysnn ilk sayfasnda Yaasn Hrriyet, Yaasn Musavat bal altnda hrriyet ve eitlik kavramlar zerinde durulmaktayd.31 Devletin eitli kademesinde grevli yerel yneticiler de merutiyet taraftar beyanda bulunmakta, bu beyanlar gazete stunlarna yansmaktayd. Gemlik kazas Karacaali nahiyesi mdr nahiye camisinde halka merutiyetin deeri ve getirdii haklar zerine bir konuma yapmt.32 Merutiyet dnemi yaynlanan gazetelerin ilk gnlerdeki heyecanl ve tarafgir yazlar bir sre sonra durulmaya balamtr. Bu durumun, Balkan savalar

Anadolu, Nr. 2, 2 Austos 1324 (19 Austos 1908). Necm-i Terakki, Nr.7, 28 Ramazan 1326 (24 Ekim 1908) 29 Necm-i Terakki, Nr.8, 2 evval 1326 (28 Ekim 1908) 30 Necm-i Terakki, Nr. 43, 6 Recep 1327 (24 Temmuz 1909). 31 Afitab, Nr.60, 18 Recep 1328 (26 Temmuz 1910) 32 Afitab, Nr.61, 25 Recep 1328 (2 Austos 1910)
27 28

Mehmet KAYA; Sinem SKLON, Siyasal Reklam ve Propaganda.. srasnda bir canlanmaya dnt gzlenmektedir. Sava nedeniyle bu dnemde kan gazetelerin daha fazla propaganda ieren, halk kahramanla tevik edici stunlara yer vermeleri, merutiyetin ilk gnlerine bakldnda hemen dikkati ekmektedir. Gazetelere verilen isimler de bu dnceyi dorular niteliktedir.33 Balkan savalarnn zor gnlerinde Peyamn ilk saysnda Trkiye Uyan, Trkiye Uyan bal altnda yer alan yazda zor gnlerde halkn birlik beraberlik iinde bulunmas gerektii, topyekn bir seferberliin vatan iin gerekli olduu vurgulanmaktayd.34

71

Sonu
Dnce hayatmzda nemli bir yere sahip olan II. Merutiyet dnemi, getirdii yeniliklerle de n plana kmaktadr. Basn hayatnda gazetelerin yaynlanmaya balanmas, bunlarn toplumun eitli kesimlerini hitap edebilecek ekilde yazlara yer vermeleri dnemin belirgin zellikleri arasnda saylabilir. Siyasal reklamn ve propagandann ilk eklinin bu dnemde Trk basn hayatnda grlmeye baland gzlenmektedir. Siyasal reklamn ve propagandann belirgin bir ayrmnn Merutiyet dnemi iin var olduunu sylemek sz konusu deildir. Siyasal dncenin de gelime gsterdii Merutiyet dneminde, ttihat ve Terakkinin ynetimdeki etkinliinin artt 1909 ylndan itibaren basn hayatnda sansrn arl daha fazla hissedilmeye balanmtr. Bu arlk yalnzca gndelik siyasi haberlerde deil, siyasal partilerin grlerini geni kitlelere daha kolay ifade edebilmeyi amalayan siyasal reklam ve propaganda alannda da yaanmtr. ttihat ve Terakki taraftar siyasal reklam ve propaganda krntlarna rastlanmakla birlikte, bunlarn basit bir sluptan teye gidemedii de bir gerek olarak karmza kmaktadr. Siyasal reklam ve propagandann olgunlap geliebilmesi iin, ok partili siyasal hayata geiten sonra, 1970li yllarn sonlarnn beklenmesi gerekecektir. Bunu, siyasal reklamn ve propagandann kendi ierisinde eksiklerini tamamlama yolunda geirdii sre olarak deerlendirmek mmkndr.

Kaynaklar Gazeteler Afitab

33 34

Ate, Nr. 1, 15 Mart 1911. Peyam, Nr.1, 21 Zilkade 1331 (22 Ekim 1913)

72

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012) Ahali Ar Ate fham Necm-i Terakki Peyam Sabah Tanin Kitap ve Makaleler ALBIG William (1956) Modern Public Opinion, NewYork. AZZ Aysel (2007) Siyasal letiim, Ankara. BANOLU Niyazi Ahmet (1960) Basn Tarihimizin Ak ve Kara Gnleri, stanbul. BEKTA Arsev (2002) Siyasal Propaganda Tarihsel Evrimi ve Demokratik Toplumdaki Uygulamalar, stanbul. BONGRAD Michel (1992) Politikada Pazarlama, ev. Fato Ersoy, stanbul. DOMENACH Jean Marie (1995) Politika ve Propaganda, ev. Tahsin Ycel, stanbul. ERTUG Refik (1959) Basn ve Yayn Hareketleri Tarihi, stanbul. GRBZ Esen-NAL M. Emin (2004) Siyasal Pazarlama Stratejik Bir Yaklam, Ankara. http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/45/809/10292.pdf, Eriim Tarihi, 31.08.2011 NAL M. Emin-KARADA zgr (2010) 29 Mart 2009 Yerel Seimlerinde Siyasal Partilerin Nide Yerel Basnnda Yer Alan Reklamlarnn Karlatrmal Analizi, Nide niversitesi BF Dergisi, C.III, S.1, s. 41-56. NUUR Nuri (1982) Basn ve Yayn Tarihi, stanbul. 1982 SKT Server (1939) Trkiyede Matbuat Rejimleri, stanbul. KAID Lynda Lee (1981), Political Advertising, Dan Nimmo, Keith R. Sanders (Der.) Handbook of Political Communication, London, 1981 KOLOLU Orhan (1989) lk Gazete lk Polemik: Vekayi-i Msriye Takvimi Vekayi ekimesi, Ankara. KOLOLU Orhan (2006) Osmanldan 21. Yzyla Basn Tarihi, stanbul. MERTON R.K (1949) Social Theory and Social Structure, Glence. NEDMOLU Melih (1990) Siyasal letiimde Dnmler, Yeni Bir Olgu, Siyasal Reklamlar, Baslmam, Yksek Lisans Tezi, Ankara niversite Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. OGLE Marbury Bladen (1950) Public Opinion and Political Dynamics, Boston. SHLES L (1991) Issue Content and Legitimacy in 1998 Televised Political Advertising: Hubris and Synecdoche in Promoting Presidential Candidates. Frank Biocca (Ed.), Television and Political Advertising, Vol. 1: Psychologial Processes, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates. TOPUZ Hfz (2003) II. Mahmuttan Holdinglere Trk Basn Tarihi, stanbul.

Mehmet KAYA; Sinem SKLON, Siyasal Reklam ve Propaganda..

TOKGZ Oya (2010) Seimler Siyasal Reklamlar ve Siyasal letiim, Ankara. UZTU Ferruh (1999) Siyasal Marka Seim Kampanyalar ve Aday maj. Ankara. YALMAN Ahmet Emin (1997) Grdklerim Geirdiklerim, Cilt I, 1888-1912, stanbul.

73

Balkan Savalar ve Sonrasndaki Glerin Trkiye Nfusuna Etkileri

Seyfi YILDIRIM
Hacettepe niversitesi

YILDIRIM, Seyfi, Balkan Savalar ve Sonrasndaki Glerin Trkiye Nfusuna Etkileri. CTAD, Yl 8, Say 16 (Gz 2012), s. 75-92. Balkan Savalarnn Osmanl Devletine olan etkilerinin boyutlar olduka genitir. Savan genel olarak ekonomik, siyas ve askeri birok etkileri yannda zellikle bu corafyada kaybedilen topraklardan Trkiyeye gerekleen glerin byk etki ve sonular olmutur. Bu sava her eyden nce yzyllardr birlikte yaayan Mslim ve Gayr-i Mslim unsurlarn bir arada yaamalarn adeta imknsz klacak bir ortam da beraberinde getirmitir. Sava balar balamaz balayan kitlesel gler, neredeyse bir yzyl devam etmitir. Bu glerin hem terkedilen topraklar iin hem de yerleilen topraklar iin byk etki ve sonular bulunmaktadr. Bunlardan en nemlisi demografik etkilerdir. Saysal olarak gler bir corafyada bir azalma baka bir corafyada ise bir artma meydana getirmektedir. Bu gler nfus artnn ya da azalnn yan sra nfusun yapsnda da nemli deiiklikler meydana getirmitir. Her eyden nce gerek Balkan corafyasnda gerekse Trkiyede nfusun homojenlemesine nemli etkiler yaparak ulus-devlet yapsna uyum salayacak bir nfus yapsnn olumasnda nemli rol oynayacaktr. Bu durum ise Cumhuriyetin Trk Milleti st kimlii ile yeni ve gl bir millet vurgusu yapabilmesine imkn salayacak bir ortam douracaktr. Anahtar Szckler: Balkan Savalar, Rumeli Gleri, G ve Nfus, Ulus-Devlet, Milliyetilik YILDIRIM, Seyfi, The Impact of Migrations in course and in the wake of the Balkan Wars on the Population of Turkey. CTAD, Year 8, Issue 16 (Fall 2012), p. 75-92. The impact of the Balkan Wars on the Ottoman State has several dimensions. Apart from its economic, political and military dimensions, the migrations from the lost territories to Turkey caused great effects and consequences. First of all, the war destroyed the atmosphere where Muslim and non-muslim societies had been living together for centuries. Massive migrations that started as soon as the war broke out, continued almost a century. These migrations have great impacts on former and recent

76

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012) settlements. The most crucial impact was the demography. Migrations caused quantitative and structural changes in demography. In this article it is argued that those migrations would make serious contributions to the homogenization of the population in Turkey and would play a pivotal role in creation of a demographic structure coherant to the nation-state. Thus, this circumstance would pave the way for an atmosphere where the Republic would make an emphasis on a new and powerful nation under the Turkish supra identity. Keywords: The Balkan Wars, Migrations from Rumelia, Migration and Population, Nation-State, Nationalism

Giri
Sonular itibatyla tarih, sosyal, siyas ve ekonomik adan nem arzeden g hareketleri, tarihsel ak ierisinde deerlendirildiinde zellikle 19. yzyla damgasn vurmutur. Glerin ekonomik, din ve siyas olmak zere eitli nedenleri vardr. 19. yzylda imparatorluk andan ulus devletler ana gei sreci, glerin youn bir ekilde yaanmasnn en nemli etkeni olarak ortaya kmaktadr. Bu erevede Osmanl Devletinin gcnn azalmas sebebiyle ard ardna alnan yenilgiler, ounluu Balkanlardan olmak zere Kafkasya, Krm, Afrika ve Arap topraklarndan da Trkiyeye kitleler ve kk gruplar halinde gleri beraberinde getirmitir. Bylece Osmanl ve Cumhuriyet dnemlerinde, yaklak iki asr boyunca gerek Balkan corafyasnn gerekse Trkiyenin demografik yapsn nemli oranda etkileyen bir g sreci yaanmtr. 19. yzyl ve sonras glerine yol aan temel faktr, Avrupa lkelerinin emperyalist siyasetleri ile Balkan corafyasnda bu dnemde gelien ulus-devlet ve ar milliyetilik uygulamalarnn ortaya kard dlamalar yannda, Kafkas ve Orta Asya Trk corafyasnda Rus yaylmaclnn ortaya kard byk kargaadr. Balkan corafyas, uzun yzyllar bnyesinde birbirinden ok farkl etnik gruplar barndrmtr. Osmanl millet sistemi erevesinde bu corafyada etnik ve din adan birbirinden ok farkl olan halklar uzun yzyllar bar ierisinde, birlikte yaamlardr. Bu halklar Hristiyan, Mslman ve Yahudi dini kimlikleri yannda Bonak, Trk, Srp, Bulgar, Arnavut, Rum, Hrvat gibi ounluu farkl rklara mensup toplumlardr. Trkiye corafyas ise younluk itibariyle daha fazla Mslmann aznlk Rum ve Ermenilerle birlikte yaad bir corafyadr. Balkan corafyasnda daha 19. yzyln bandan itibaren nemli siyas, din ve kltrel deiimler, hareketlenmeler yaanmaya balamtr. Balkan lkeleri arasnda saylan Yunanistann 1830 ylnda bamszln kazanmas dier etnik gruplara da rnek olmutur. Bununla birlikte Avrupada ortaya kan ve dnyaya

Seyfi YILDIRIM, Balkan Savalar ve Sonrasndaki Gler.. yaylan milliyetilik hareketleri ve devrimler (1789, 1830, 1848) bu corafyada kitleleri etnik temelli mill idealler urunda harekete geirmitir. Bu yzylda ortaya kan temel deiikliklerden en nemlisi, farkl rklara mensup toplumlarn hayatnda din duygusunun artk geri plana dmesi ve milliyet duygusunun n plana kmas, bunun da yzyln sonuna doru gittike kuvvetlenerek Osmanl millet sistemini de ilemez hale getirmesidir. Daha nce Rum Patrikhanesi vastasyla Ortodoksluk, etnik milliyet duygularnn nnde yer alyor, milletleri kontrol altnda tutabiliyordu. Slav unsuru kendi dilleri ile yazlm, kendi tarihlerine dair eserlerin Patrikhane tarafndan yok edilmesi, Helenizm propagandalar sebepleriyle gemileri hakknda bilgilerinin olmamasndan dolay Rumlarn entelektel ve din boyunduruu altna alnmt. Fener Rum Patrikhanesi, ynetimi altndaki Slav ve dier etnik gruplara tabi Ortodoks halka efendilik yapmaktayd. 1 Ortodoks milletler, eitim ve ibadet dilinin Rumca olmasna kar koymaya balamlar, ncil mill dillere evrilmi, milliyeti gruplar din kurumunu da milliletirerek milliyeti ideal ve hedeflerin en gl arac haline getirmilerdir. Nitekim nceleri bir btn olarak grlen ve Rum olarak tanmlanan Ortodoksluk mill/siyasal kimliin bir paras haline dnm ve Balkan Hristiyanlar arasnda taraftar bulan milli bilincin en nemli unsuru olmutur. Bu durum gayr-i Rum Ortodoks milletlerin bir taraftan Osmanl Devletine dier taraftan da Fener Rum Patrikhanesinin kendi zerlerindeki egemenliine kar harekete gemelerine de sebep olacaktr.2 Hatta 1867 ylnda Ruslarn tevikiyle Rum piskopos ve papazlar Trnovadan kovuldular. Ardndan Bulgar Gizli Komitesi, Osmanl Sultanna bir ltimaton vererek Bulgarlara ait ayr bir kilise kurulmasn talep etmitir. Osmanl Devleti de Patrikhanenin gcn azaltmak amacyla bir sre sonra bu talebe olumlu cevap vermitir.3 Berlin Antlamas (1878) bir taraftan Balkan corafyasnda baz devletlerin glenmesine ve kurulmasna sebep olurken, dier taraftan da Balkan topraklarnn bir ksmnn 30-35 yl daha baz artlarla Osmanl Devletinin elinde kalmasn salayacaktr. 1878 Berlin Antlamas Osmanl Devleti tarafndan terk edilen topraklarda kalan slam nfusunun haklar ile ilgili herhangi bir madde ve buna bal olarak herhangi bir yaptrm iermemekteydi.

77

1 Aram Andonyan, Balkan Sava (ev: Zaven Biberyan), Aras Yaynclk, 2. Bask, stanbul 2002, s. 93. 2 Justin McCarthy, Osmanlya Veda, ev. Mehmet Tuncel, Etkileim Yaynlar, stanbul, 2006, s. 98-99. Paisiyus isimli bir Bulgar Kei 1762 ylnda Bulgar Tarihini yazmaya balaynca Patrikhane onu cezalandrd. Ancak Paisiyus bir r am, yazd kitap gittike yaylm ve etki alan genilemitir. Rusya ve Fransann kendi karlar dahilinde Slav Ortodokslar korumaya balamas ise Patrikhanenin hegomanyasn paralayacak olan dier nemli bir unsur olmutur. Andonyan, age., s. 94. 3

Andonyan, age., s. 95-96.

78

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

Doksan Harbinin (1877-1878) balangcndan itibaren balayan g dalgas bundan sonra da belirli aralklarla devam edecektir. Antlama ile Osmanl Devletine braklm olan topraklarda milliyeti-ayrlk hareketlerin, kurduklar rgtler vastasyla faaliyetlerini younlatrdklar ve yer yer ayaklanmalar kardklar grlecektir. Btn bu gelimeler daha sonra Balkanlarn Osmanldan kopmasna zemin hazrlayacaktr.4 Berlin Antlamas sonrasnda Osmanl Devletinin gcnn gittike azalmasnn da getirdii kanlmaz bir sonu olarak Osmanlllk dncesi zayflam, blgede milliyetiliin etkisi gittike genilemi ve milliyeti-ayrlk gler g kazanmtr. Bu durum daha nce cemaat olarak belli bir btnlk gsteren Ortodoks Hristiyan topluluk ierisinde yer alan milletlerin kendi bamsz ulus-devletini kurmasna imkn salayacak ve bylece bir sre sonra Balkan Mslmanlarn yaadklar corafyada ounluktan aznlk haline dren siyasi, ideolojik ve kltrel sreci balatacak ve hzlandracaktr. Bylece 1878le bamszln kazanamam ya da tam bamsz olamayan milletler de bu yolda harekete geeceklerdir. 1908 ylnda tam bamszln kazanan Bulgaristan bilahare etkili politikalar takip etmeye balayacak, dier taraftan Avusturya-Macaristan imparatorluu da ayn yl Bosna-Herseki ilhak ederek blgedeki varln kuvvetlendirmeye balayacaktr. Bu ilhak ve bamszln hemen ardndan gler tekrar balayacaktr.5 1908 htilali genelde Hristiyanlar zelde de Bulgar ve Yunanllar arasnda yakn bir gelecekte varlacak olan uzlamann dolayl, ancak en etkili nedeni olmutur6 . II. Merutiyetin ilannn ardndan Balkan Savalarna giden srete Bulgaristann aktif genileme politikalar ve Berlin Antlamas ile aradn bulamayan Rusyann blgedeki Hristiyanlar koruyarak himayesine alma politikalar etkili olacaktr. Bylece Merutiyet, Osmanllk fikriyatna deil, tam aksine milliyeti dnce ve giriimlerin gelimesine daha fazla hizmet edecektir. Daha nce nasl 1908 ihtilali Osmanllk fikrinin zaferi olarak kabul edildiyse imdi Selanik ve Rumelinin kaybedilmesi Osmanllk fikrini olduka zayflatan bir durum oldu. Bu kaybn yan sra bu topraklarda yaayan ounluu Trk yzbinlerce Mslmann topraklarndan ayrlmak zorunda kalmas ve birounun yaad hadiseler bu zayflamaya byk katk yapt. ttihatlarn kendileri dahi milliyeti bir vaziyet almak durumunda kaldlar.7 Karpatn belirttii gibi, arlk Rusyann Bask altndaki Ortodoks Hristiyanlarn imansz Trklerin zulmnden kurtulmas eklindeki politika ve
A.L.Macfie, Osmanlnn Son Yllar (1908-1923), Kitap Yaynevi, stanbul, 2003, s. 24. Mehmet Hacsaliholu, Jn Trkler ve Makedonya Sorunu (1890-1918), ev. hsan antay, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2008, s. 433; Hering, 1962, s. 297 den alnma. 6 W. M.Sloane, Bir Tarih Laboratuvar Balkanlar, ev. Sibel zbudun, Nesnel Yaynlar, stanbul, 2008, s. 140. 7 Hacsaliholu, age., s. 409.
4 5

Seyfi YILDIRIM, Balkan Savalar ve Sonrasndaki Gler.. propagandas Balkanlardaki bar ortamn bozan en nemli faktr olmutur.8 Balkan ttifaknn olumasnda da; Balkanlarda zellikle Alman ve Avusturya nfuzuna kar harekete geen, Balkan devletlerini birletirerek, Trkleri Avrupadan atmak ve Rus hkimiyetini Balkanlara yaymak isteyen Rusya Panslavizminin byk rol vardr.9 Karada ise, anlamazlk ierisinde olduu Srbistana kar Bulgaristann desteini almak ve Arnavutluku ele geirmek amacyla Austos l912de Bulgaristanla, Ekim 1912de de Srbistanla birer ittifak antlamas imzalamtr. Netice itibariyle Osmanl Devletine saldrarak Makedonya topraklarn ele geirmek 10 ve Osmanl Devletinin Balkanlardaki varlna son vererek ele geirilen topraklar aralarnda paylama esas zerine Bulgaristan, Srbistan, Yunanistan ve Karada arasnda bir ittifak olumutur. Ayrca 1910 ylnda Osmanl Mebusan Meclisinde kabul edilen ve Ortodokslarn kendi aralarndaki kilise kavgasna nemli lde son veren Kiliseler Kanunu da Balkan lkeleri arasnda gerekleen yaknlamalar kolaylatran nemli bir unsur olacaktr.11 te yandan Trablusgarp Savann balamas, blgeyi ok iyi tanyan ok sayda subay ve tecrbeli askerin dnemin hkmeti tarafndan emekli edilmesi, ittifaka katlan lkelerin eitli yollarla daha nceden hzlca silahlanmalar, bu lkelerin Osmanl devletine kar sava amalarnda etkili olan hususlar olacaktr. Byk devletlerden, yenildikleri takdirde snrlarn deimeyecei garantisini de alan Balkanl balaklar Ekim aynda Osmanl Devletine kar sava aacaklardr.12 Osmanl cephesi, ordu ierisindeki siyas ekimelerin emirkomuta zincirini bozmas, savaa hazrlksz olmas, sava ierisindeki muharebe yetersizlii ve dier baz sebeplerle birka hafta ierisinde kecek ve sonuta Balkanlardaki btn siyasi hkimiyetini kaybederek Anadolu ve Trakyaya ekilmek durumunda kalacaktr.13

79

Kemal Karpat, Etnik Yaplanma ve Gler, Tima Yaynlar, stanbul, 2010, s. 240-241. Hacsaliholu, age., s. 408. 10 Sloane, age., s. 146. 11 Hacsaliholu, age., s. 434. 12 Sloane, age., s. 133-149. 13 Taraflar arasnda sava bitiren anlama 1913 Maysnda Londrada imzalanmtr. Bu anlamaya gre; Arnavutluk bamszln kazanm, Girit Adas Yunanistana braklm, Osmanl Devletinin Trakya snr, Edirneyi darda kalacak ekilde Midye-Enez hatt olarak izilmitir. I. Balkan Savanda mit etmedikleri kadar kolay bir zafer kazanan bu devletler, elde ettikleri topraklarn paylalmasnda anlamazla derek bu defa birbirleriyle savaa tututular. Bunun zerine harekete geen Osmanl Ordusu Edirneyi kurtarmay baarmtr. Ahmet Halaolu, Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri 1912-1913, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1997, s. 19-25.
8 9

80

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

Balkan Gleri ve Nfus zerindeki Etkisi Balkan Savalarnn da yaand 1910-1914 yllar arasnda Balkan haritas byk lde yeniden izildi. Buna paralel olarak Balkan demografisi de byk deiikliklere sahne oldu. Bu hareketlilik ve deiimin hem Balkan corafyasnn kendi iinde hem de Osmanl Devleti ve zellikle Trkiye corafyas iin son derece nemli sosyal, siyas ekonomik ve demografik sonular vardr. Bu almada zellikle Balkan Savalar srasnda ve sonrasnda Balkan corafyasndan Trkiyeye vuku bulan glerin demografik etki ve sonular deerlendirilecektir. Nfus ve corafya asndan ortaya kan tablo, esas itibariyle bu corafyada slamn ve Trkln geerliliinin, stnlnn sona ermesi ve ayn zamanda dier Hristiyan toplumlar iin de birounun yaad topraklardan kopmas anlamna gelmekteydi. Balkan Savalar srasnda ve sonrasnda hayatn kaybeden yzbinlerce insan bir tarafa, g ve iltica ederek Trkiyeye gelen kitlelerin buradaki nfusun nitelik ve niceliklerine yapt etki, deiim ve katklar olduka anlamldr. Balkan Savalarnn Osmanl Devletine Cumhuriyet Trkiyesine byk etkileri olmutur. Balkanlarda kendi ierisinde ve bu corafyann dna doru gerekleen gler yukarda da belirtildii gibi Balkan Savalar ile balamam, ancak bu savan ardndan ok byk boyutlara ulamtr. Bu etkiler daha ok Balkan ve Trkiye corafyas snrlarnn siyas yaps, daha sava devam ederken balayan gler sebebiyle bu corafyalardaki nfusun nicelii ve nitelikleri, siyaset ve ekonomi alanlarnda kendini gstermitir. Balkan corafyasndan Trkiyeye ynelen glerin eitli sebepleri bulunmaktadr. Genel olarak bakldnda bu corafyada ounluu Trk olan insanlarn yzyllardr yaadklar corafyalarda yaama imknlarnn ya tamamen ya da ounlukla teki ni dlayan ve etnisite milliyetiliine dayanan devlet politikalar ile ortadan kaldrlmasdr. Trklerin yaadklar lkelerde yneticiler daha homojenize bir nfusa sahip olmak amacyla bnyelerinde yaayan Mslmanlarn topraklarna el koymak, onlar geimlerinden etmek, baka yerlerden getirilen Hristiyan nfusla ayn yerlerde yaamaya zorlamak gibi uygulamalar gndeme getirerek onlar ge zorlamlardr. zellikle Bulgar komitaclarnn Trklere yapt bask, zulm ve katliamlar insanlarn g etmesi iin yeterli bir sebep tekil etmekteydi. Bylece burada hayat imkn bulamayan insanlarn bir ksm kendi istekleriyle, bir ksm silah zoruyla, bir ksm da lkeler arasndaki ikili antlamalara dayanarak ge tabi tutuldular. Buna rnek olarak stanbul Antlamasna ek olarak Bulgarlarla yaplan gizli bir protokolle Osmanl snrlar ierisinde yaayan Bulgarlarla,

Seyfi YILDIRIM, Balkan Savalar ve Sonrasndaki Gler.. Bulgar snrlar arasnda yaayan Mslmanlarn dei-tokuu salanmas verilebilir.14 Yukarda da bahsedildii gibi Balkanlarda mill bilinlenmenin en nemli unsurlarndan birisinin de din olduundan ve Trk ve Mslman sfatlarnn birbirine ok yakn ya da ayrt edilmez olarak alglanmasndan dolay, Mslmanlarn yaad topraklar igal edenler, Trk ya da deil btn Mslmanlar ge zorlamlar ve katliama tabi tutmulardr.15 Nfus younluu hususu, 19. yzyln ikinci yarsndaki siyasi ekime ve iddialarda nemli bir faktr haline gelmitir. nk herhangi bir toprak parasnda siyasi hkimiyet salamann en nemli aralarndan birisi o corafyada nfus asndan younlukta olunabilmesidir. 1878 Berlin Antlamas sonrasnda milli uurun gittike ykselmesi Osmanl hkimiyetinde yaayan Hristiyanlar ve Mslmanlar arasnda daha ok etnik ve dilsel balara dayanan bir mill uurun ykselmesi, her etnik topluluun, bilinli ya da bilinsiz olarak kendi saysal gc ile ilgilenmesine yol amtr. 16 Bununla birlikte ar milliyetiliin dier toplumlar dlayc ve tahammlsz tavrlar, kitleler arasndaki atmalarda nemli bir etken olmutur. Balkan Savalar bitiminde Osmanl Devleti ile Yunanistan arasnda imzalanan Atina Antlamas (14 Kasm 1913) Yanya, Selanik ve Giriti Yunanistana brakm, ayrca bir madde ile Yunanistanda kalan Trklerin durumu dzenlenmitir. Ancak daha sonra Yunan hkmeti ile ondan cesaret alan Makedonya Rumlar oradaki Trklere baskn, katliam, yama ve gasp dzenlemeye balamlardr. 17 Bu durum karsnda Trkler byk kitleler hlinde ev ve barklarn brakp kamaya balamlar ve onlardan kalan yerlere Rumlar akn hlinde g etmilerdir. Bunun yan sra Bulgar, Srp, Rum ordu ve komitalar da nlerine gelen Mslman ky ve kasabalarn sivil ahalisine saldrarak ldrmler ve bu hadiseleri duyan dier ky ve kasaba ahalisi dier unsurlarla bugne kadar bar ierisinde yaad yerleri terk ederek g etmeye balamlardr. Ancak Makedonya gibi i blgelerde kalan Mslmanlarn bir taraftan limanlara ulaabilme midi olmad gibi dier taraftan da artk kylerinde yaama imknlar da kalmamt. nk bu kyler Srplar, Bulgarlar ve Karadallar

81

14 15 16

Cemal Paa, Hatrat, (Yayna haz: Metin Mart), Arma Yay., stanbul 1996, s. 79.

Karpat, Etnik Yaplanma, s. 241. Kemal Karpat, Osmanl Nfusu 1830-1914, Tima Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 2010, s. 124. 17 Uzun sre devam eden Girit buhran ve Giritin Balkan Sava sonucunda Yunanistana kesin olarak katlmas, Atina Anlamas nce 30 Mays 1913 Londra Konferans ile teyid edildi ve Osmanl Devleti bylece Girit zerindeki haklarndan vazgemi oldu. Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyas Tarihi 1914-1980, Trkiye Bankas Yaynlar, 4. Bask, Ankara, 1987; Girit meselesi hk. geni bilgi iin bkz. Nevzat Gnda, Trk-Yunan likileri erisinde Girit Problemi, H.. Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara, 1994.

82

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

tarafndan ele geirilmilerdir. Ocak 1912de atalca hatt boyunca Bulgar ordusunun saldrlar srasnda Dou Trakyadan kitlesel gler gereklemitir.18 Mehmet Said Halim Paa bakanlndaki ttihat ve Terakki Hkmeti ve Bulgaristan arasnda imzalanan stanbul Antlamas (29 Eyll 1913) ile mbadele, resmi bir ereveye balanmtr. G olaylarn dzenleyen ilk antlama olan stanbul Antlamasyla, gerekletirilecek olan ahali deiimi, snrn her iki yannda 15 km. mesafede oturanlar kapsamaktayd19 Sava sonrasnda Osmanl Devleti ile Bulgaristan arasnda, 29 Eyll 1913 ylnda yaplan stanbul Antlamasnda nfus mbadelesi de yer alacak ve bylece g meselesi ilk defa resmi bir programa gre planlanacakt.20 Trk ve Bulgar Antlamasna dayal olarak Trakya snrndaki Mslman ve Bulgarlarn yer deitirmeleri de bu dnemdeki glerin bir devam saylmaldr. Ayrca Yunanistann ele geirdii topraklardan srd 240.000 Trke karlk, Osmanl Devleti de buna mukabil Dou Trakya ve Bat Anadoludan hemen hemen ayn sayda Rum nfusu Yunanistana g ettirmitir. Yunanistan bu gten dolay zora dm ve bu konuda Osmanl Devleti ile bir antlama yapmaya mecbur kalmtr. stanbul Antlamasndan birka ay sonra, ayn nitelikte bir antlama nerisi Yunanistana da yaplm ve bu erevede Yunanistan ve Osmanl Devleti arasnda yaplan Atina Antlamasnn maddelerinden birisi ile Yunanistan topraklarnda kalan Mslmanlarn haklar gvence altna alnmtr. Modern an ok sk dile getirilen kavramlarndan olan plebisit Balkan topraklarnda geerlilik bulamamtr. Blgede yaayan halklarn nerede yaamak istedikleri kendilerine sorulmam, onlarn kaderleri daha ok byk glerin kendi emperyalist hedefleri ile blge lkelerinin milliyeti hedefleri dorultusunda ekillenmitir. I. Balkan Savann balarnda sadece Yunanistan dnda hibir devletin ele geirdii topraklarda kendi etnik grubunun tam olarak byk ounluundan sz edilemezdi. te Balkanlarda hem sava esnasnda hem sava sonrasnda ortaya kan etnik temizlik amacyla yaplan katliamlar ve g, bu durumun en nemli sebebidir. Yeni mill ve siyas snrlar iindeki nfusun etnik ve din yaps, niter yaplara uymadndan etnik ve dini gruplar bu snrlarn dna itildi. Balkan corafyasnda ayr ayr yerlerde yaayan Rumlar, Srplar, Bulgarlar ve dier milletler bir araya toplanm olacaklar, ounluk

18 Balkan Sava balad andan itibaren Osmanl Hkmeti Balkan topraklarnda Mslmanlarn yaad dram tarihe mal edebilmek amacyla Tetkik-i Mezlim Cemiyeti kurarak bu hadiselere ait belgeler, eserler neretmitir. Halaolu, age., s. 29, 44. 19 Selahattin nder, Balkan Devletleriyle Trkiye Arsndaki Nfus Mbadeleleri (1912- 1913), Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Ankara, 1990, s. 26- 27. 20 Baskn Oran, Trk-Yunan ilikilerinde Bat Trakya Sorunu, Mlkiyeliler Birlii Vakf Yaynlar, Ankara, 1986, s. 46.

Seyfi YILDIRIM, Balkan Savalar ve Sonrasndaki Gler.. arzeden Mslmanlarn ounluu bu corafyann dna itilerek aznlk durumuna drleceklerdir. 21 Ancak Balkan corafyasnda, tam olarak bir araya gelemeyen Arnavutlar, Arnavutluk, Yunanistan ve Yugoslavya topraklarnda yine dank bir halde yaamak durumunda kaldlar. Etnik adan btnl salayabilenler ise blgenin en byk iki gc olan Yunanllar ve Bulgarlar oldu. Balkan Savalar esnasnda Srplar ve Karadallar Arnavutlara, Bulgarlar, Musevi ve Rumlara, Yunanllar da Musevi ve Bulgarlara zulm yapmlar,22 bu durum bu corafyada geni lekli bir gn gereklemesine yol amtr. Hem Osmanl Devletinden hem de Bulgaristandan byk leklerde toprak kazanm olan Yunanistan iin topraklarna g eden mlteci ve gmenleri yerletirme daha az sorunlu olurken, Bulgaristan bu konuda byk sknt yaamtr. Bulgaristan ele geirdii Bat Trakya topraklarna daha nce buradan g etmek zorunda kalan Trk ve Rumlarn boaltt arazileri datacaktr. Ancak Bulgaristan I. Dnya Savanda Bat Trakyay kaybettiinden Bulgarlar buray da terk etmek durumunda kalacaktr. Srplar bu dnemde en az insan kaybeden ve glerden de en az etkilenen millet olmutur. Yunanllar ve Ortodoks Slavlar, Makedonyann Srplar ve Bulgarlar tarafndan ele geirilen yerlerini terk etmek zorunda kalmlardr. 23 Yine 1911 ve 1923 yl nfus rakamlarnn ortaya koyduu gibi Yunanistan topraklarnda yaayan Bulgarlarn tamam ile Srbistandaki Rumlarn tamam yer deitirmitir.24 Haziran 1913te ise bu sefer Yunan ordusunun saldrlar sonucu Makedonyann merkezinden Bulgar nfusu g etmek zorunda kalacaktr. Balkan Savalar sras ve sonrasndaki gler, Balkan corafyasndaki demografik yapda son derece nemli ve byk lekli deiiklikler meydana getirdi. Yaklak olarak bu dnemde Balkan corafyasnda 2.300.000 ile 2500.000 arasnda Rum, Bulgar ve Trk g etmitir. Bu gler sava ya da srgn gibi zorla tahliye, gnll gler ya da anlamalar yoluyla gereklemitir.25 pek, Srp, Yunan ve Bulgarlarn eline geen blgenin nfusunun sava ncesinde 4.695.200nn Hristiyan, 2.315.293nn ise Mslman olduunu ifade etmektedir. 26 1890l yllarda Osmanl Avrupasnda yaayan nfus

83

McCarthy, age., s. 277. Halaolu, age., s. 64-66. 23 McCarthy, age., s. 177-178. 24 McCarthy, age., s. 277. 25 Pallis, A.A., Racial Migrations In The Balkans During The Years 1912-1924, The Geographical Journal Coverage, Vol. 66, No. 4 (Oct., 1925), pp. 315-331, p. 315-317. ( Published by: Blackwell Publishing on behalf of The Royal Geographical Society (with the Institute of British Geographers) Stable URL: http://www.jstor.org/stable/1782944. Edinme tarihi: 07/08/2012, s. 315-317. 26 Nedim pek, mparatorluktan Ulus Devlete Gler, Serander Yaynlar, stanbul, 2006, s. 345.
21 22

84

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

ierisinde 6.337.000 kiinin iinde 3.010.000 kii ile %43lk bir orana sahipti.27 Ayrca 1911 yl nfus saymna gre Balkan corafyasnn btnndeki nfusun %51i Mslmand. Sava sonunda bu say 1 milyon 445.179u (%62) Trkiyeye g etmitir. 870.114 ise geride kalmtr. Bunlardan 313.922si Balkan Savalar srasnda ve sonrasnda (1912-1920) Trkiye g etti.28 Bunlarn yan sra 398.849 kii ise 1921-1926 yllar arasnda Mbadele Antlamas ile Trkiyeye gelmitir. G etmek zere topraklarndan ayrlanlarn ancak 812 bin kadarnn hayatta kalabildii ve Trkiyeye ulaabildii anlalmaktadr. Buna gre 632.408inin hayatn kaybettii hesap edilmektedir.29 Yine dnemin Aair ve Muhacirin Mdriyet-i Umumiyyesi Mdr Hamdi Beyin Meclis-i Ayanda verdii bilgiye gre, 93 Harbi ve sonrasnda Trkiyeye gelenlerin says 854.870, Merutiyet ve Balkan Harbi sonras gelenler ise 450.000 olarak verilmektedir.30 Buna gre toplam olarak elden kan Osmanl topraklarndaki Mslman nfusun %27si can vermitir.31 Yaklak olarak bu corafyadaki Mslmanlarn genel olarak %35 kadar da srldne gre balangtaki %1lik nfusun %62 kadar artk bir ekilde bu topraklarda yaamamaktadr. Artk %20lere bile varamayan bir oranda ve aznlk konumundadrlar. Dnemin artlar, etnik ayrmclk ve Osmanl Devletinin gcn gittike kaybetmesi sonucu an aznlk haklarndan faydalanmalar da mmkn olamayacaktr. Savala ilgili gelimeleri yakndan izleyen Trokiye gre, milliyeti sylemlerinin alt yapsn ve milli kinlerinin kaynan oluturan Trk dmanln srdren Balkan ordularnn tavr ve hareketleri bu corafyadaki Msmanlarn lmlerine ve srgnlerine neden olmutur. 32 Kalanlarn bundan sonraki hayat ise byk hakszlklara boyun bkmek ve katlanmakla geecektir. Balkan Savalarnn Osmanl Devleti asndan en nemli sonucu, Balkan corafyasnda 1878 Berlin Antlamas ile sarslan hkimiyetinin bu defa kesin ve

Kemal Karpat, Etnik yaplanma, s. 177. pek bu sayy verirken McCarthy, Osmanl Mlteci Komisyonunun ounluu Dou Trakya ile Bat Anadoluya bir ksmnn da Suriye ile Dou Anadoluya toplamda 414 bin snmacnn mparatorluk topraklarna yerletirildiini duyurduunu aktarmaktadr. McCarthy, age,, s. 114-116, 176. 29 H. Yldrm Aanolu, Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Maks Talihi G, Kum Saati Yaynlar, stanbul, 2001, s. 94.
27 28

Aanolu, age., s. 94-95. Justin McCarthy, lm ve Srgn, ev: Bilge Umar, stanbul, 2008, s.186-192; 93 Sava esnasnda Balkanlarda katledilen veya ktlk ve hastalk sebebiyle len Mslmanlarn saysnn 500.000, 1877 ile 1887 yllar arasnda ise 261.937 olarak vermektedir. Bu saylar blgedeki nfusun %2sine tekabl etmekteydi. pek, age., s. 345. 32 Troki sava esnasndaki vahete ise ''Nerdeler imdi? O binlerce yaral Trk nerede? Onlara ne oldu? Onlar ne yaptnz? Bize bu sorularn cevabn verin!' diye seslenmekte ve ortaya kan vaheti gzler nne sermektedir. Trotzki, Leo: Die Balkankriege 1912-1913. (Birinci Bask 1926), Rusadan eviri H. Georgi ve H. Schubarth, Essen, 1995, s. 287 ve devamndan aktaran Hacsaliholu, age., s. 416.
30 31

Seyfi YILDIRIM, Balkan Savalar ve Sonrasndaki Gler.. net olarak bitmesidir. Bylece stanbulu koruyacak hinterland dhil olmak zere Osmanl Avrupasnn %83 elden kt. Trkiyeye g edenler hari (Yaklak 4 milyonu Hristiyan olmak zere) Balkan corafyasndaki nfusun %69u kaybedildi. 33 stanbul Antlamasnn artlarna gre 167.000 km.lik Osmanl Avrupas toprandan geriye 26.000 kilometre kare kald. Bunlarn yan sra 12 Ada, Girit ve dier Ege adalar da elden kt.34 Blgelere gre verilen oranlar, yukarda genel olarak verilen rakam ve oranlar dorular niteliktedir. Sava sras ve sonrasnda Bulgar hkimiyetine geecek topraklarda yaayan Mslmanlarn oran 1911 ylnda %56 iken bunlarn %45i, Srbistann ele geirdii blgelerde ise %53 iken % 54 1923 ylnda artk bu topraklarda yaamamaktadr. Yunanistann ele geirdii topraklarda yaayan Mslmanlarn %83 de 1923 ylnda artk burada yaamamaktadrlar.35 1912-1924 tarihleri arasnda Makedonyada sava ncesinde yaayan 475 bin Mslmann ounluu buradan g ettirilmi, bunlarn yerine Rumlar yerletirilmitir. Bat Trakyada Mslmanlarn says hemen hemen ayn kalrken Rumlarn saysnn 87 binden 189 bine, Dou Trakyada ise 223 binden 370 bine kt grlmektedir. 36 Yunanistan Balkan Savalar sonucunda 58. 000 km2 yeni toprak kazanm ve bu topraklarda bakalarnn hak sahibi olmasn nleyebilmek amacyla Rum nfusu saysnn oalabilmesi iin Trkiye, Kafkaslar ve dier Balkan lkelerindeki Rumlar buralara yerletirmek iin aba sarf etmitir.37 Aram Andonyan, Balkanlardan Trkiyeye gelen gmenlerin ilk hallerini yle aktarmaktadr:
Sirkecide, skdarda, Haydarpaada ve genellikle stanbulun btn byk meydanlarnda, ard arkas kesilmeyen manda arabalarnn geidi korkun sefalet manzaralar sergiliyordu. oklar, zellikle kadn ve ocuklar, belediyenin p arabalarna dolumulard. Gmenlere tahsis edilen ekmekler de ayn p arabalaryla tanyordu. Alt yz akn yldan beri Avrupa topranda yerlemi bu Trk nesli, cihangir atalarnn alt yzyl nce Asyadan Avrupaya geerken tadklar ayn kyafeti, ayn zihniyeti tayarak, ayn arabalarla getiler stanbula, oradan da Asyaya. zntyle kaydetmek gerek ki, gmenlerin sefaleti

85

33

A.L.Macfie, age., s. 83.

34 Sacit Kutlu, Milliyetilik ve Emperyalizm Yzylnda Balkanlar ve Osmanl Devleti, stanbul Bilgi niversitesi yay., stanbul, 2007, s. 403.

McCarthy, Osmanlya veda, s. 277. Pallis, agm., 1925, s. 330; Yunanistandaki nfus deiimleri iin bkz. N. J. Svoronos, Yunanistan Nfusu ve Yunanistan Nfus Saymlar, ev. M. Galip, Baveklet statistik Umum Mdrl Yayn, stanbul, 1936. 37 Mehmet Ylmaz, Balkan Savandan Sonra Yunanistana Rum Gleri, Seluk niversitesi Trkiyat Enstits Dergisi, Say 10, Gz 2001, s. 20.
35 36

86

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012) karsnda stanbullu zengin Mslmanlar genellikle tam bir kaytszlk gsterdiler. Onlar daha sonra, savata yaralanan ve koleraya yakalanan yahut da alktan erimi, bitkin, neredeyse lm derecesine varm Osmanl askerlerinin yrekler acs sefalet ve strab karsnda da kaytsz kaldlar38.

Karpat, 1877 ile 1914 arasnda sadece Balkanlardan gelen gmenlerin saysn 3 milyon olarak vermektedir.39 Bylece Balkan corafyas yaanan son glerin de getirdii nemli bir sonu olarak Mslmanlarn aznlkta, Hristiyanlarn ounlukta olduu, tam tersine Trkiye ise Mslmanlarn genel nfusa orannn ykseldii, daha nce de aznlkta olan Hristiyanlarn oranlarnn ise daha da geriledii corafyalar haline geldi. rnein Bulgarlarla Trklerin yapt karlkl gler sonucunda Bulgaristanda Bulgarlarn says artm, Trklerin nfusu ise azalmaya balamtr. 1880 ylnda Bulgarlarn says yaklak 2.000.000 kii iken, bu say 1900 ylnda 3.700.000, 1926da ise 5.400.000 olmutur. Tam tersine Trk-Mslman nfus ise 1880de 750.000 iken 1900de 643.000e dm ve 1926da da tersine glerle yeniden 825.774 e kmtr.40 Bu gler beraberinde ekonomik, psikolojik, sosyal ve kltrel bir takm problemleri beraberinde getirmekteyse de bu durum glerin daha nce de belirttiimiz gibi Trkiyede Trk nfusunun oalmasna ve Trklemesine yapt byk katky glgelemez.41 Osmanl nfusu 1875 ylnda 19,8 milyondan 1885 ylnda 24,5 milyona, 1895 ylnda ise 27,2 milyona ykselmitir. Nfusta %40 oranndaki bu artn temel sebebi esas olarak g ve airetlerin yerleik hayata geirilmesidir. 1874 ylnda Asya vilayetleri (Arabistan hari) 10,3 milyon Mslman ve ounluu Rum ve Ermeni olmak zere 2,8 milyon gayr-i Mslimden olumaktayd. 1885 ylnda, Anadoludaki Mslman says, Kuzeydou Anadoluyu (Kars, Ardahan, Artvin) Ruslarn almasna ramen, 15 milyonun zerine kmt. Bu dnemde Hristiyan nfusun fazla artmad tahmin edilmektedir.42 1800-1912 arasndaki gler sebebiyle Trkiyedeki Mslman nfusun oran %70den %80e ykselirken, Hristiyanlarn oran ise %21den %17ye geriledi.43
1881/8244 Trkiye 12.064.186 Toplam Nfus 9.370.671 Mslman Nfus %77.34 %22.66 Toplam Gayr-i Mslim

38 39

Aram Andonyan, age., s. 467.

Kemal Karpat, Osmanl Modernlemesi, ev. Akile Zorlu Durukan-Kaan Durukan, mge Yaynlar, Ankara, 2002, s. 130.
40 41 42

Bilal N. imir, Bulgaristan Trkleri, Bilgi yay., Ankara, 1986, s. 18-19.

Kemal Ar, Byk Mbadele, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2000, s. 162-163. Karpat, Osmanl Nfusu.., s. 160. 43 McCarthy, age., s. 368.

Seyfi YILDIRIM, Balkan Savalar ve Sonrasndaki Gler..

1906/7 15.099.738 11.633.507 %77.51 1914 16.064.061 12.997.459 %80.91 3066.602 %19.09 %22.49

87

Tablo 1: Trkiye Nfusunun 1881/82-189, 1906/7, 1914 tarihlerinde toplam ve etnik/din durumuna gre dalmlar

Bu tabloya gre Rumlarn saysnda yaklak olarak 1914 saymnda %2.28lik bir azalma olmutur. 1914 saymnda Rum nfusta bir azalma, Mslman nfusta ise bir art grlmektedir. Trkiyenin toplam nfusunda ciddi artlar ortaya km, 1881 saymna gre 1914 saymnda Mslman nfusun saysnda 3.600.000 kadar bir art olmutur. Bu artn bir ksm Balkan Savalarndan I. Dnya Savana kadar geen srete Balkan Mslmanlarnn glerini iaret etmektedir. Genel itibariyle Trkiye nfusu ile ilgili yukarda verilen rakamlarn yan sra aada eitli rnek ehirler verilmektedir.45
stanbul Mslman Rum Ermeni Yahudi Dier Gayr-i Mslimler 1881/821893 1906/7 384.910 %44.06 431.759 %47.73 1914 560.434 %61.59 152.741 %17.48 157.487 %20.13 205.762 %22.61 149.590 %17.12 69.295 %8.26 82.880 %9.11 4436 %5.07 47.779 %6.11 52.126 %5.73 141973 %16.26 134.327 %17.17 8776 %.0.96 Gayr-i Mslim Toplam 488.665 %55.94 408.888 %52.27 349.544 %38.41 909.978 782.227 Toplam

873.565

Tablo 2: eitli Tarihlerde stanbulun Mslim ve Gayr-i Mslim Nfusunun Say ve Oran Olarak Dalmlar

1912-1920 dneminde Balkan gmenlerinin en fazla yerletirildii ehirler, Edirne (132 500), Aydn (145 868), Bursa (20853) gibi illerdir. Ancak bu hesaplamada stanbulla ilgili olarak verilen saynn (6609) olduka eksik olduu dnlmektedir. 46 Balkan Savalar ile birlikte balayan glerin en ok stanbulda etkili olduu grlmektedir. Her saymda da saylar ve oranlar

44 Kemal Karpat, Ottoman Population, s. 149, 162-169dan aktaran Ali Gler, Osmanldan Cumhuriyete Aznlklar, Tamga Yaynevi, Ankara, 2000, s. 106-108. 45 Karpat, Osmanl Nfusu, s. 308-310, 334, 354, 400. 46 Bu konuda bkz., Yusuf Ouzolu, Balkanlardaki Trk Varlnn Tarih indeki Gelimesi, Balkanlardaki Trk Kltrnn Dn Bugn Yarn, Bursa 2002: Uluda niversitesi Bildiri Kitab, s. 15-20.

88

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

gittike artan Hristiyanlar karsnda Mslman nfusun saysnda ve orannda ok ciddi artlar meydana gelmitir. Mslmanlarn oran %44lerden %61 gibi yksek bir orana, gayr-i Mslimlerin oran ise %55lerden %38lere dmtr. Bu oranlar ak bir ekilde belirtilen dnemlerde yaanan glerin ortaya kard bir tablodur.
Edirne47 Mslman Rum Ermeni Yahudi Gayr-i Mslim Toplam 1881/821893 1906/7 436.366 %51.96 618.624 %54.56 360.417 %57.11 267.220 %31.96 341.529 %30.12 224.680 %35.60 16.642 %1.96 26.193 %2.31 19.773 %3.13 13.717 %1.64 23.839 %2.10 22515 %3.57 401.605 %48.04 515.172 %45.44 270.677 %42.89 836.041 Toplam

1.133.796

1914

631.624

Tablo 3: eitli Tarihlerde Edirnenin Mslman ve Gayr- i Mslim Nfusunun Say ve Oran Olarak Dalmlar

Edirnenin 1914 saymndaki nfusunun ar d her eyden nce Balkan Savalar ile topraklarnn bir ksmn kaybetmi olmas ile aklanmaktadr. Edirnenin 1914 ylndaki Rum nfusunda 1906ya gre 116.849 kiilik nemli bir azalma gze arpmaktadr. Tabloda verilen ayr saymda Mslmanlarn oranlarnda bir art gzlenmektedir. Gayr-i Mslim orannda ise her saymda %48lerden %42lere bir gerileme meydana gelmitir. Bu durum Trkiyede hem genelde hem vilayetlerde daha nce gayr-i Mslimlerin oranlarnn nispeten yksek olduu yerlerde bile artk Mslmanlarn saysnn ve orannn gittike arttn gstermektedir.48 Bask, yldrma ve katliamlardan kaarak Trkiyeye gelen gmenlerin Mslman kimlii, onlarn kendi aralarnda kltrel adan bir dierine tam tamna benzetii anlamna gelmemektedir. Bu Mslmanlarn zellerinde kltrleri, adetleri, hayata baklar aslnda birbirinden olduka nemli farkllklar da iermekteydi. Bu byk farkllklar, Trkiyede henz tam olarak homojenize olamam karmak yapya eklendi. Ancak her eye ramen bu yeni yap Milli Mcadele ve daha da geriye gidilirse I. Dnya Sava ve nceki yapdan daha az karmak, daha homojen ve birlikte yaama istei daha gl bir yap olduu ok net olarak ortaya kmaktadr. Bu nfus yaps Cumhuriyet elitlerine yeni bir devlet ats altnda yaayacak olan ve adna artk kuatc bir kimlik olarak Trk Milleti denen yapnn ortaya konulabilmesinde ok gl bir alt yapy salam olacaktr. Cumhuriyetin kurulmasndan itibaren en nemli faaliyeti,

47 48

Karpat, Osmanl Nfusu, s. 310, 354, 358. Ali Gler, age., s. 113.

Seyfi YILDIRIM, Balkan Savalar ve Sonrasndaki Gler.. bata eitim olmak zere devlet aygtnn dier aralar ile bu yapy glendirecek admlar atmak olacaktr. Balkan corafyasnda milyonlarca insann yaad korkun tecrbe Osmanlclk dncesinin bir romantizm olduunu, zamann gerekleri ile asla uyumadn artk itiraza mahal brakmayacak bir ekilde ortaya koymu oldu. Balkan gleri Osmanl Devleti ierisinde yaayan milliyetilik dnceleri ierisinde en ge ortaya kacak olan Trklk fikriyatnn hayat bulmasna, siyasete, sanata, ynetime ve kltrel yapya hkim olmasna yol aan en nemli etken olmutur.49

89

Sonu
Kafkaslar, Krm, Akdeniz Adalar ve Balkanlardan, ounluu Trk olmakla birlikte erkez, Bonak, Arnavut, Pomak ve Tatar gibi eitli etnik gruplar Anadoluya g etmitir. Balkan Savalar ile birlikte Trkiyeye gelen gmenlerin bir ksm Trke bilmemesine ramen byk bir oran Trke bilmekteydi. klim ve corafya bakmndan olduu kadar sosyal yap bakmndan da birbirinden olduka farkl blgelerden gelmekteydiler. Onlar Trkiyeye getiren ortak deer ve yaadklar ata topraklarndan atlmalarnn temel sebebi Mslman olmalaryd. Dier bir ortak ynleri ise ounluunun Osmanl siyasi ynetiminde bulunmu olmalar ve bu siyasetin yaratt ortak deerlerini, hukuk dzenini ve tutumlarn benimsemi olmalaryd. Balkanlardan Trkiyeye yaplan glerin ok nemli siyasi, sosyal, ekonomik ve kltrel sonular bulunmaktadr. Balkan Sava ve sonrasnda, hayatn kaybeden yzbinlerce insann yan sra yzyllarca yaadklar topraklardan ayrlmak, btn gemiini, servetini, komusunu, ban, bahesini arkada brakmak zorunda kalan milyonlarca insan g etmitir. Bu gn bir ksm Balkan corafyasnn kendi iinde cereyan ederken ok byk bir ksm ise Anadoluya ynelmitir. Bu corafyadan Trkiyeye gelen glerin I. Dnya Sava ve sonrasnda da devam ettii dikkate alndnda genel itibariyle hem Balkanlarda hem de Trkiyede demografik yapy nemli lde nicel ve nitelik olarak etkiledii ortaya kmaktadr. Glerin kitlesel boyutta gereklemesi, 19. yzylda vcut bulan ulus-devlet ve etnik milliyetilik dncelerinin acmasz ve sert uygulamalarna baldr. Bu balamda, Kafkasya, Krm, Afrika ve Arap topraklar ile Balkanlardan Trkiyeye yaplan gler ierisinde Trkiye nfusuna en byk katky yapan, nfus zerinde en nemli etkiyi gerekletiren Balkan gleridir. Bu gler modern Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasna, ekonomisinin gelimesine, nfusunun say olarak oalmasna byk katklarda bulunmutur. Balkan gleri Trkiyedeki Mslmanlarn orann arttrrken, Balkan corafyasnda tam tersine slam nfusunun orannn olduka azalmasn,

49Macfie,

age., s. 91.

90

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

buna paralel olarak da Trkln ve slamln hkimiyetinin bitmesini de beraberinde getirmitir. Gmenler Trkiyedeki retkenlii arttrd gibi yerli nfusa da bu anlamda yeni bilgi ve tekniklerin retilmesi ile rekabet ortamnn domasna da yol amtr. Balkan Savalar sras ve sonrasndaki gler bu etkileri daha da gl bir hale getirmi ve nfusun ideolojik olarak homojenlii yerine etnik ve dini adan gerek bir kalc homojenlie dnmtr. Bu erevede zellikle Balkan gmenleri -ki bunlarn ou dil, kltr ve etnik adan Kafkas gmenleri ile farkllk arzetmektedirler- Trkiyede mevcut Trk esine, kltr ve diline byk bir vurgu yapm ve g kazandrmtr. Onlarn Trkiyedeki nfusla karp kaynamalar ve btnlemeleri ile bu topraklardaki mevcut geleneksel yapnn deimesi, ekonominin gelimesi ve kltrel katklarnn yan sra Trkiyede daha ok Trklk dncesinin ar basmasna ve bu zemin zerinden yine bu zemine dayal olarak yeni bir ulus devletin kurulmasna nemli lde n ayak olmutur. Bu erevede Balkan gleri Mslman nfusunun younluu zerinde olumlu katklar yaparak bu topraklarn yeni kurulacak Trkiye Devletinin mill misak snrlar zerinde kurulmasna imkn salayan en nemli unsurlardan birisi olmutur. Osmanllk, tebaann hukuk olarak eitliini salayarak ve onlara eit Osmanl vatandal bahederek modern bir Osmanl toplumu oluturmay hedeflemekteydi. Ancak gayr-i Mslim tebaa klasik dnemde din zerine kurulmu mill kimliklerini, 19. yzylda dil ve etnik gereklikleriyle besleyerek yeni ve bamsz bir devlet kurma yolunda ilerlediler ve Osmanllk erevesinin dna ktlar. Osmanllk kavramnn, yaanan olaylarn da tesiriyle daha ok Mslmanlar kapsad dncesinin devletin sonuna doru gittike daha yaygn ve gl bir kanaat haline gelmesi ile bir Osmanl toplumu oluturma gayretlerinin de sonunu getirmitir. Bu erevede Balkan topraklarnda yaayan Mslmanlar 19. Yzyln ortalarndan itibaren gayr-i Mslimlerle bir ekime ve atma durumu yaam ve bu hal gittike artmtr. Trkiyeye gelen gmenler, yzyllardr birlikte yaadklar gayr-i Mslimlerin kendilerine yaptklar kt muamelelerden araya giren kin, atma ve dier olumsuz durumlardan bahsetmekte olup yerletikleri yeni evreye atmann derin izlerini de beraberlerinde getirmilerdir.

Kaynaklar AANOLU H. Yldrm (2001) Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Maks Talihi G, Kum Saati Yaynlar, stanbul.

Seyfi YILDIRIM, Balkan Savalar ve Sonrasndaki Gler..

ARAM Andonyan (2002) Balkan Sava (ev: Zaven Biberyan), Aras Yaynclk, 2. Bask, stanbul. ARI Kemal (2000) Byk Mbadele, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. ARMAOLU Fahir (1987) 20. Yzyl Siyas Tarihi 1914-1980, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara. GLER Ali (2000) Osmanldan Cumhuriyete Aznlklar, Tamga Yaynevi, Ankara. GNDA Nevzat (1994) Trk-Yunan likileri erisinde Girit Problemi, Ankara, H.. Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits yaymlanmam doktora tezi. HACISALHOLU Mehmet (2008) Jn Trkler ve Makedonya Sorunu (1890-1918), ev. hsan ANTAY, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. HALAOLU Ahmet (1997) Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri 1912-1913, Trk Tarih Kurumu, Ankara. PEK Nedim (2006) mparatorluktan Ulus Devlete Gler, Serander Yaynlar, stanbul. KUTLU Sacit (2007) Milliyetilik ve Emperyalizm Yzylnda Balkanlar ve Osmanl Devleti, stanbul Bilgi niversitesi yay., stanbul. KARPAT Kemal (2010) Etnik Yaplanma ve Gler, Tima Yaynlar, 1. Bask, stanbul. KARPAT Kemal (2002) Osmanl Modernlemesi, ev. Akile Zorlu Durukan-Kaan Durukan), mge Yaynlar, Ankara. KARPAT Kemal (2010) Osmanl Nfusu 1830-1914, Tima Yaynlar, 2. Bask, stanbul. MACFIE A.L. (2003) Osmanlnn Son Yllar 1908-1923, stanbul. MCARTHY Justin (2006) Osmanlya Veda, ev: Mehmet TUNCEL, Etkileim Yaynlar, stanbul. MCARTHY Justin (2008) lm ve Srgn, ev: Bilge UMAR, stanbul. OUZOLU Yusuf (2002) Balkanlardaki Trk Varlnn Tarih indeki Gelimesi, Balkanlardaki Trk Kltrnn Dn Bugn Yarn, Bursa: Uluda niversitesi Bildiri Kitab, s.15-20. ORAN Baskn (1986) Trk-Yunan ilikilerinde Bat Trakya Sorunu, Mlkiyeliler Birlii Vakf Yaynlar, Ankara. NDER Selahattin (1990) Balkan Devletleriyle Trkiye Arasndaki Nfus Mbadeleleri (1912- 1913), Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Eskiehir. PALLIS A.A. (1925) Racial Migrations In The Balkans During The Years 1912-1924, The Geographical Journal Coverage, Vol. 66, No. 4 (Oct., 1925), pp. 315-331. ( Published by: Blackwell Publishing on behalf of The Royal Geographical Society (with the Institute of British Geographers) Stable URL: http://www.jstor.org/stable/1782944. Edinme tarihi: 07/08/2012. SlOANE W. M. (2008) Bir Tarih Laboratuvar Balkanlar, ev. Sibel zbudun, Nesnel Yaynlar, stanbul. SVORONOS N. J. (1936) Yunanistan Nfusu ve Yunanistan Nfus Saymlar, ev. M. Galip, Baveklet statistik Umum Mdrl Yayn, stanbul.

91

92

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012) YILMAZ Mehmet (2001) Balkan Savandan Sonra Yunanistana Rum Gleri, Seluk niversitesi Trkiyat Enstits Dergisi, Say 10, Gz, ss.13-38.

evket Sreyya Aydemir ve Milli Sol Yaklam

Eray YILMAZ
Yldz Teknik niversitesi

YILMAZ, Eray, evket Sreyya Aydemir ve Milli Sol Yaklam. CTAD, Yl 8, Say 16 (Gz 2012), s. 93-111. Daha ok tarih aratrmalaryla tannan evket Sreyya Aydemir, ayn zamanda siyasal bir kiilik olmu, zellikle 1930larda Kemalist rejimi etkilemeye almt. Bu yllarda kard Kadro dergisi Kemalist ideolojiye yeni bir boyut katmak istemiti. Aydemir bu yllarda devleti ekonomi dzeni ve kltrel milliyetilii vurgulayarak Kemalizme milli sol bir yaklam katmak istemi; ancak ksa srede iktidar mcadelesinin kurban olmutu. Uzunca bir sre kendisini tarih aratrmalarna vermi 1960l yllarda bu defa ykselen sol siyaseti belirlemek arzusu gstermi, aa yukar ayn yaklamla sol siyaseti milli bir sol yaklama kavuturmak istemiti. te eldeki makale Aydemirin milli sol yaklamn bir yandan sz konusu dnemler iinde belirlemeye alrken bir yandan da onu soyutlayarak genel ifadesini ortaya koymaya gayret ediyor. Anahtar Szckler: evket Sreyya Aydemir, Kadro, Milli Sol, Devrim, Trk Sosyalizminin lkeleri YILMAZ, Eray, evket Sreyya Aydemir and National Leftist Approach. CTAD, Year 8, Issue 16 (Fall 2012), p. 93-111. evket Sreyya Aydemir is known with his studies on history. In the meantime he was a political figure who strived for impressing the Kemalist regime in 1930s through his political magazine called Kadro. He would have liked to approach Kemalism from a leftist perspective by putting special emphasis on etatism and cultural nationalism. Nevertheless, he was incapable of that. Following his unsuccessful attempt, he dedicated himself to studies on history. In the course of rising leftist policies in the 1960s he again appeared on magazines and newspapers with his comments on those leftist policies in the national approach. Thus, this study aims to evaluate his national leftist approach generally by taking some differences between the referred periods into account.

94

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012) Keywords: evket Sreyya Aydemir, Kadro, National Leftism, Revolution, Principles of Turkish Socialism

Giri
1976 ylnda hayata gzlerini yuman evket Sreyya Aydemir, bir gmen ocuu olarak 1897 ylnda domu, romans bir hayat yaamt. Uzunca saylacak mrnde savalar grm, lmlerden dnm, Osmanlclktan Milliyetilie, Turanclktan Sosyalizme ideolojik geiler yaam, nihayet nklbn hizmetine girerek Kemalizmi temellendirmeye, ona bir yn vermeye gayret etmiti. Kyl bir ailenin ocuu olarak domu, Ankarada lkenin nemli aydnlarndan biri olarak bu dnyadan gmt. Aydemirin yaam bir bakma 20. yzyln son eyreine kadar Trkiyenin de yaam olmu, o bu sreci bir taraftan yazarken bir taraftan da yaamt. ocukluk yllarnda Osmanlc bir eitimden geen Aydemir, Balkan Savalar sonrasnda Trkle ve giderek Turancla ynelmi, I. Dnya Sava sona erdikten sonra Turanc lkler uruna almak iin Azerbaycana retmen olarak gitmiti. Ancak burada aradn bulamam bir sre sonra eksiklerini gidermek zere Moskovada Dou Emekileri Komnist niversitesine kaydolmutu. Aydemir niversite yllarnda gelecein komnist liderleri olarak grlm, ok gemeden Trkiye Komnist Frkasna (TKF) katlmt. 1923te yurda dndnde TKFnin uzants Trkiye i ifti Sosyalist Frkasnda etkinliini, rgtlenme mcadelesini srdrm, Orak-eki dergisini yaynlamt. 1925 ylnda bu faaliyetleri dolaysyla tutuklanan Aydemir, hapisten ktnda Kemalizmin hizmetine girecek, bu dnemde syledikleriyazdklaryla Kemalizme bir yn vermeye alacakt. Biz burada Aydemirin ideolojik geileri zerinde durmakszn onun milli sol yorumunu deerlendirmeye alacaz. Aydemir yeniyetmelik dneminde baland Trk milliyetiliinden sosyalist olduu zamanda da vazgememi; dahas sosyalist hareket iinde milliyetiliin mcadelesini vermiti. Aydemir iin milli sol, devletilik ile birletirilmesi gereken iktisadi ve kltrel bir yorumdu. Bu yoruma eriebilmek iin Osmanlclktan Trk milliyetiliine buradan Turanclk ve Sosyalizme ulaan ideolojileri tecrbe etmesi gerekmiti. Tm genlik deneyimlerinin ardndan nklabn hizmetine girip Kadro dergisini yaynlam, Kemalizme sol bir ierik kazandrmaya gayret gstermiti. Aydemir, Trk milliyetiliinin antropolojik eler kazand 1930larda bu izgiye kar km, iktisadi-kltrel milli yaklam nermiti. 1960larda bu defa milli sol gr, sol bir balamda sosyalizm balnda ele alnm; ancak 1930lardaki unsurlar balk deiikliine karn korunmutu. Dolaysyla makale boyunca

Eray YILMAZ, evket Sreyya Aydemir ve Milli Sol Yaklam Aydemirin milli sol anlay sreler iinde deerlendirilecek, Kemalizmden Trk Sosyalizmine sz konusu sol milli sylemin unsurlar belirlenecektir. Sonu blmndeyse sol milli sylemin unsurlar, koullardan bamsz bir biimde genel hatlaryla belirlenecektir.

95

evket Sreyya Aydemir

nklbn Emrinde evket Sreyya, 1928 yl banda Ankaraya gitti. Burada bir ilkokul retmenlii almay dnrken bu srada, anlalan Milli Eitim Bakanlnda etkili bir yeri olan Ahmet Cevat Emre araclyla Yksek ve Teknik retim Umum Mdrne muavin oldu. Bakanlk Mstear Kemal Zaim Sunel, Aydemire, gemi ideolojik deneyimlerini de anmsatarak yle demiti: Eer maksat proletarya davas ise, biz millete proleteriz. Hangi memleket ocuklarna bizimki kadar muhtatr? Hangi millet bizimki kadar fakirdir? yle bir iin iindeyiz ki, herkes daarcnda ne varsa ortaya dkmelidir.1 Aydemir, Ankaraya beraberinde, Trk Parasnn Periyodik Dalgalanma Karakteri adl bir alma getirmiti. Bu aratrmay ilgili yerlere sundu, takdir edildi. ktisat Meclisi lisi umumi ktip muavinliine getirildi. te taraftan Ankara Ticaret Mektebi Mdrl teklifini, okulu rnek bir eitim kurumu haline getirmek amacyla kabul etti. Ahmet Cevat Emrenin yaymlad rejimi destekleyen Muhit dergisinde, evket Sreyya 1929 Mart ayndan itibaren yazmaya balad. Muhit dergisi ileride yaymlanacak Kadronun kurucularn bir araya getirmiti. Burada Yakup Kadri, smail Hsrev ve Mehmet evkinin de yazlar kt. evket Sreyya, 1931 ylnda Cihan ktisadiyatnda Trkiye adl almasn, Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyeti araclyla yaynlad. Aydemir bu dnemde inklba bir ierik kazandrmak, kuramsal bir zemin meydana getirmek iin

evket Sreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, Remzi Kitabevi, stanbul, 2004, s. 414.

96

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

almalarn younlatrd, 15 Ocak 1931de Trk Oca genel merkezinde verdii nklp ve Kadro adl seminer bir dnm noktas oldu. Burada szlerine yle balamt: Trkiye bir inklap iindedir. Bu inklap durmad. () Bugne kadar yaadmz hareketler, ahit olduumuz kyam ve inhidam manzaralar, onun yalnz bir safhasdr. Bir ihtilal geirdik. Bu ihtilal inklabn gayesi deil, vastasdr. Bu ihtilal safhasnda dursaydk, inklabmz ksr kalrd. Halbuki o geniliyor, derinleiyor. O henz son szn sylemi deildir. 2 Seminerin daha derli toplu bir rnei, ilgili kiilerle beraber Mustafa Kemale de sunulmu ve takdir edilmiti, bu ilk tezin gelitirilmesiyle nklp ve Kadro kitab 1932de yaynland. Aydemirin seminerinin yanklar bulduu gnlerde, Serbest Cumhuriyet Frkas kapatlm, Gazi, lkenin sorunlarn tanmlamak, yeni bir atlm gerekletirebilmek iin 3 aylk yurt gezisine kmt. 10-18 Mays 1931de CHF 3. Kurultay topland. Parti programnda ilk kez, Cumhuriyet Halk Frkasnn ana vasflar olarak Alt lke yer ald. CHF Kurultaynn alnda Gazi: Birbirimizi irad ve hakl tenkit etmekte fayda vardr. Bundan asla zarar gelmez. Fakat aksinden ok fazla zarar gelecei tecrbelerle sabittir demiti. Kukusuz, bu szlere bakarak tek parti rejimi iinde bir dnce zgrl kansna kaplmak gerekmez, ama bunun Kadrocular tarafndan, dikkatli olurlarsa dergilerini karmak iin bir ak kapnn bulunabilecei eklinde algland ve bunun kararlarnda etkili olduu dnlebilir.3 evket Sreyya, Eyll 1931den itibaren CHFnin yayn organ Hkimiyet-i Milliyede, nklabn deolojisi st bal ile kuramsal yaymlar yapyor, bylece Kadronun grleri daha dergi yaymlanmadan duyulmaya, tartlmaya balyordu. Kadro dergisinin yaymlanma fikri smail Hsrev Tkin ile Aydemir arasndaki konumalarda ortaya kmt. Yakup Kadri de zamanla dncelerinin rtt bu gruba katlm ve ankaya ile ilikilerin kurulmasn, derginin yaym izni almasn salamt. Yakup Kadri ncelikle Recep Pekere giderek Halk Partisinin ilkelerini anlatmak iin bir dergi karmak istiyorum demi; fakat Peker bu bizim vazifemiz diyerek izin vermemiti. Bunun zerine Yakup Kadri, Mustafa Kemalden gerekli izinleri ald. Dergi toplantlar, Yakup Kadrinin smet Paa caddesindeki evinde gereklemi, her ay iki gn sren grmeler neticesi dergiye son biimi verilmiti. Kadro hareketi iinde evket Sreyya baskn bir yere sahipti: Aslnda tm yky bir araya getirince bu harekete Kadro hareketi yerine evket Sreyya hareketi demenin bile doru olaca ileri srlebilir. () Bir an iin

Aydemir, age., s. 429. lhan Tekeli, Selim lkin, Bir Cumhuriyet yks Kadrocular ve Kadroyu Anlamak, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2003, s. 135.
2 3

Eray YILMAZ, evket Sreyya Aydemir ve Milli Sol Yaklam evket Sreyyann hareketten ekildii dnldnde, ortada bir hareketin kalmayaca fark edilebilecektir.4 Kadro dergisinin i blm yle saptand. Yakup Kadri, derginin sahibi, edebiyat yazar, belki de her eyden nemlisi iktidarn imeklerini nleyecek, dergiyi kollayacak bir paratonerdi. evket Sreyya ideolojik dzeydeki bayazlarn yazacak; Vedat Nedim, teknik ilerin yan sra planl ekonomi ynetimi grlerini ileyecek; smail Hsrev, gncel ekonomik sorunlar, zellikle tarm ve para, aratracak; Burhan Asaf, an kltrel ve siyasal havasn izleyecek; Mehmet evki ise, mhendislik, zellikle elektrikli enerji konusunda almalar yapacakt. Derginin maddi finansman ise temel olarak Milli Eitim Bakanlnn, Ziraat Bankasnn aboneler kaydetmesi yolu ve kurucularn katklar ile saland.5 Aydemir, nklp ve Kadro ile Kadro yazlarnda genel olarak Trk nklbnn kuramsal zeminini oluturmaya alt. nklp ve Kadro kitabnn 1968de yaymlanan ikinci basksnn nsznde kitabn, inklbmzn ideolojisinin belirli bir gr asndan deerlendirilmesi saylabileceini, amacn ise Milli Kurtulu Hareketinin (MKH), ilkelerini aratrmak ve saptamak olduunu sylemi, yle devam etmiti: Tarihi materyalizm asndan dnya siyasal gelimeleri deerlendirildiinde; iki byk kampn ortaya kt grlr: 1) Sanayilemi, smrgeci lkeler 2) Sanayisiz, smrge veya yar smrge lkeler. Bu keskin ayrm sanayilemi lkelerin kendi iindeki snf savamlaryla birlikte temel olarak smrgeci lkelerle smrge lkeler arsnda bir tezat meydana getirir, bu tezadn almasysa ancak MKH ile mmkndr. Baarl ve nc bir MKH gerekletiren Trkiye, devleti bir tutumla sanayilemesini oluturmal, snflamaya olanak vermeden tezatsz bir millet meydana getirmeliydi: Biz inanyoruz ki, Trk inklbnn idealist nesli, dnya tarihindeki bu yeni fonksiyonunu kolayca benimseyecektir.6 Trkiye bir ihtilal gerekletirmiti, imdi yaplacak i bilinli bir Kadronun idaresinde inklp hareketini yrtmekti. nklbn ieriini, ideolojisini oluturan Kadro, inklp retisini gen kuaklara zellikle eitim kanalyla aktarmak arzusundayd. Aydemir iin, Trk nklab u ilkeleri zgn bir biimde ortaya koymutu: 1) mtiyazsz, snfsz bir millet meydana getirmek, 2) planl devleti bir ekonomik program uygulamak, 3) evrensel dzeyde bamsz milletler sistemi oluturmak; Trk nklab () hakim ve mahkum lkeler, hakim ve mahkum snflar tezadn zmleyecek bir lkdr.7

97

Tekeli, lkin, age., s. 144. Tekeli, lkin, age., s. 145148. 6 evket Sreyya Aydemir, nklap ve Kadro, stanbul, Remzi Kitabevi, 1986, s. 49. 7 Aydemir, age., s. 53.
4 5

98

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

Aydemir, Kadro dergisinin ilk yazsna: Trkiye bir inklp iindedir. Bu inklp bitmedi biiminde balayacak ve Kadronun amacn yle ifade edecektir: () onun (inklbn) prensiplerini, hududu muayyen kriteryumlar eklinde bilmeye, benimsemeye ve benimsetmeye mecburuz.8 nc saydaki yazsnda ise Trk nklbnn evrensel boyutlar zerinde duruyor, btn dnya bir dzen altnda birlemeye mi gidiyor sorusunu yle yantlyordu: Bize gre cihanda yeni cemiyetler muvazenesi, her bir ayr ayr, siyaseten ve iktisaden mstakil, siyasi ve iktisadi cz tamlar muvazenesi olacaktr. () Biz, byk istihsal vastalarn elinde tutan memleketlerde bu istihsal vastalar stndeki mlkiyet mnasebetlerinin deimesinden ziyade, byk sanayi memleketleriyle, sanayiden mahrum edilmi memleketler yahut, iktisadi mstemlekeler arasndaki iktisadi tabiiyet ve metbuiyetin tasfiyesini istiyoruz.9 Tarihi materyalist yntemi kullanlmasyla Aydemir, smrgeci lkeler ile smrgeler arasnda temel elikinin yaandn savlamt. Tarihi materyalist yntemi milliyeti bir dzlemde ilemi, burada herhangi bir sosyalist karm gerekletirmemiti. Aydemir iin MKH ve onun nc Kadrosu sayesinde inklp tamamlanacak ve imtiyazsz-snfsz milli lk gerekletirilecekti. Taner Timur, Kadronun tarihi materyalizmi, bilimsel sosyalizmden ayran tavrn yle deerlendiriyor: Grld gibi Kadronun tezleri, tarihi materyalizm ile ilmi sosyalizm arasnda yaplan ayrma dayanmaktadr. Oysa bu ayrm keyfidir ve Marksizme aykrdr. Engelsin belirttii gibi, topik sosyalizm, ancak tarihi materyalizm ynteminin ve art deer teorisinin ortaya konmas ile ilmi sosyalizm haline gelmitir. Tarihi materyalizm bir toplumun hukukunun, felsefesinin, sanatnn ksaca btn styap kurumlarnn, retim ilikilerinin ve retim glerinin meydana getirdii altyap ile izahdr. () Ksaca Kadrocular, devlet mdahaleciliini ve devlet kapitalizmini ekonomiye egemen klmak midiyle Atatrke hizmetlerini sunan, orta snf kkenli kk bir kadrodurlar. Sorunlar idealist dzeyde ve snf kavgasnn dnda ele aldklar iin, pek kmsedikleri snf kavgas sonucunda tasfiye olmulardr. Gerekten evket Sreyya Aydemirin anlatt gibi, stanbuldaki levantenlerle ve ekalliyat muhitleriyle, ithalat evreleriyle, daha dorusu i alemi diyebileceimiz o gnn insanlar ile garip bir ibirlii iinde olan Bankas evresi hcuma gemi ve Kadro dergisinin kapatlmasn salamtr.10

evket Sreyya Aydemir, Kadro, Kadro, Say 1, II. Kanun 1932, s. 3, Kadro, 1932 Cilt I (Tpkbasm), Yay. Haz. Cem Alpar, Ankara ktisadi ve dari Ticari Bilimler Akademisi, Ankara, 1977. 9 Aydemir, nklap Bitti mi?, age., Say 3, Mart 1932, s. 6, 7, 9. 10 Taner Timur, Trk Devrimi ve Sonras, mge Kitabevi, Ankara, 2001, s. 184.
8

Eray YILMAZ, evket Sreyya Aydemir ve Milli Sol Yaklam

99

Aydemir ve Kadrocular

Ocak 1932de yayn hayatna balayan Kadro, Aralk 1934te, 35 ve 36. saylarnn birlikte yaymyla sona erdi. Kadronun kapatlmas bizim saptayabildiimiz biimiyle iki trl yorumlanmtr. lki yukarda Timurun iaret ettii gibi ve Aydemirin gerekelendirmesiyle bir snfsal kavga neticesinde tasfiye olmas biimindedir. kinci yorum Tekeli ve lkinin aklamalar dorultusunda Yakup Kadrinin anlar zerine temellenir. Buna gre CHF Genel Sekreteri Recep Peker, bandan beri Kadro dergisine kar ve yaynlarndan rahatszd, inklb ideolojik bakmdan temellendirmenin kendi ii olduunu dnyor, Kadroyu bu alan igal ile suluyordu. Kadro ile dorudan polemie girmeyen Peker, bu ii Mustafa Kemalin sofrasnda tartmaya am ve Kadronun kapatlmasn savunmutu. Nihayet Pekerin grleri yank bulur ve Gazi derginin kapatlmas dorultusunda onay verir. Derginin sahibi Yakup Kadriye Tiran Bykelisi olduunun bildirilmesiyle iaret verilmi, ksa bir zaman sonra dergi yaymn durdurmutu. 11 Peker ile birlikte Mustafa Kemalin de dergi yaymlarndan rahatsz olabilecei ileri srlebilir. Yine eklemek gerektir ki bir inklp ideolojisine kar kan, ideolojiyi hareketi dondurma tehlikesi olarak gren Mustafa Kemal, kendi ilevi grd fikri konularda bir baka nc meydana gelmesinden rahatsz olmu olabilir. 12 Bu bakmdan Peker ile Mustafa Kemalin hassasiyetleri rtm, neticede dergi yaynna son vermitir. Trk Tarih Tezi ve Aydemir 1930larda Trk devrimi ideolojik bir temel meydana getirirken bir yandan da milli bir tarih yazmna girimi, Aydemir de bu meseleyi farkl bir tarzda

11 12

Yakup Kadri Karaosmanolu, Zoraki Diplomat, letiim Yaynlar, Ankara, 1967, s. 87. Tekeli, lkin, age., s. 424.

100

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

yazlarnda deerlendirmiti. I. Trk Tarih Kongresi, Trk Tarih Tezini tantmak amacyla Mustafa Kemalin giriimiyle Temmuz 1932de Ankara Halkevi binasnda topland. Katlmclarn arasnda 198 lise ve ortaokul retmeni, 18 profesr, 25 TTK yesi vard. 10 gn sren Kongrenin nde gelen katlmclar Afet nan, Fuat Kprl, Yusuf Akura, Ahmet Aaolu oldular. Kongre drt konuya odaklanmt: 1) Tarih ncesi dnemler ve Trkler. 2) Trk dilleri, kaynaklar ve etkileri. 3) Orta Asyadan youn glere yol aan corafi ve doal deiimler. 4) Ders kitaplar zerine tartma. Afet nan, tarih almalarna Franszca bir kitapta okuduu, Trklerin ikinci snf bir insan tipi olduu sav zerine ve Mustafa Kemalin ynlendirmesiyle balamt. te imdi Kongredeki konumasnda bir bakma Avrupallara yantlar veriyordu: Trkn anayurdu Orta Asya yaylasdr!... () Trkler bu beikte, en az milattan 9000 yl evvel, kltr sahibi bir rk olmu bulunuyordu () Trk ocuklar biliyor ve bileceklerdir ki, onlar, 400 adrl bir airetten deil, on binlerce yllk, Ari, medeni, yksek bir rktan gelen, yksek kabiliyetli bir millettir.13 F. Kprl, bilimsel arln Ersanlnn deyiiyle utanga bir biimde sergilemi, szgelimi Osmanl mparatorluunun kuruluunda din veya rk kavramlarn tek bana ele alamayz biiminde konumutu. Samih Rifat; Trk Dili Tetkik Cemiyetinin de bir sre bakanln yapan yazar burada, Trkenin Avrupal dillerin kkeninde olduunu iddia etti. Kongre Bakan Akura ise szlerini yle noktalyordu: () tarih, milletlerin, kavimlerin varlklarn, muhafaza etmek, kuvvetlerini inkiaf ettirmek iindir.14 Ksaca Kurultay slam ve Osmanl kaynaklarn tesine geerek Asyal ve Anadolulu giderek tm uygarlklarn temelinde bir Trk kimliini vurgulamt. Kurultaya bakanlk yapan Yusuf Akura, ubat 1933te lk dergisinde Kongre balamnda yeniden Trk tarihiliini deerlendirdi. ncelikle Osmanl tarihilerini sadece hkmdarlarn hayatlaryla ilgilenmeleri, Trk kavimleri hakknda hibir ey sylemedikleri iin eletirmiti. Hlbuki milli bir tarih anlay olmadan milletler yaayamaz. Dil ve tarih, bir milletin varlnn iki temel unsurudur. Osmanl tarihileri bir yandan padiah yaamlaryla ilgilenmi te taraftan slam vahdeti nazaryla tarihe yaklamt. Akuraya gre: Trklerin rki birlikleri asla gsterilmezdi. Ancak Ulu Gazi ile milli gayeye ynelik almalar balam ve Trk Tarih Kongresi toplanmtr. Kongrenin davas ise yle aklanmt: Trklerin eski ve orta kurunlarda ancak gebe ve mstevli olarak yayan ve yksek medeniyet seviyesine eriemiyen ikinci derecede insanlardan olmayp, beer tarihinde ilk medeniyeti kuran ve ta en eski

Yusuf Akura, Birinci Trk Tarih Kongresi, lk, ubat 1933, lk Semeler (1933-1941), Yay. Haz. Zerrin Bayraktar, Cem Alpar, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi, Ankara, 1982, s. 27. 14 Bra Ersanl, ktidar ve Tarih: Trkiyede Resmi Tarih Tezinin Oluumu (1929-1937), letiim Yaynlar, stanbul, 2003, s. 180.
13

Eray YILMAZ, evket Sreyya Aydemir ve Milli Sol Yaklam zamanlardanberi muhtelif devirlerde medeniyet mealesini ellerinde tayan insanlar olduu davasdr.15 Trk Tarih Tezinin antropolojik boyutlar ise yle aklanmt: 1) Asya ve Avrupada eneolotik (neolotik ve bunu takip eden maden a) uygarl meydana getirenler beyaz rktan brekisefallerdir, 2) brekisefal rkn anayurdu Orta Asyadr, 3) Trkler sar rktan deil, beyaz rktandr ve anayurtlar Orta Asyadr, 4) Smerler v.s Orta Asyadan gelmi, dil ve rksal zellikleriyle Trkler ile akraba olduklar anlalmtr. Ksaca Trk Tarih Tezi, Trklerin ikinci dereceden bir rka deil, Avrupa medeniyetinin kkenlerini meydana getirmi beyaz rktan bir topluluk olduu tezini benimsedi. Dolaysyla Trkiyeyi Avrupadan dlanamaz, tersine ancak kurucular arasndan yer alabilir bir lke konumuna getirdi. Antropolojik eilim Trkiyede zellikle II. Dnya Savann ardndan kayboldu.16 Trk Tarih Tezinin meydana getirildii bu srete Aydemir, Kadro dergisinde ve nklp ve Kadro adl kitabnda bu sorunu kimi yaknlklarla beraber nemli farklarla ilemiti. Szgelimi Kadroda Avrupamerkezci (Europacenterisme) tarihilik zerine bir yazsnda, Avrupa tarihinin dnya tarihinin mihveri ve merkezi saylmas dolaysyla Asyal halklar darda braktn belirterek bugnlere geliyor, ancak imdi dnya tarihinde Avrupal olmayan milletlerin etkilerinin grldn sylyordu. Ona gre Trkler bu etkileri meydana getiren milletlerin banda yer alan bir milletti. yle demiti: Trk tarihi, cihan tarihinin ba ve Trk nklb Avrupa tarihinin yirminci asrda inkiafn bulmu bir tarihi reaksiyonu olmak itibariyle, biz o mazi ile bu halin birbirine balannda geni bir milli heyecann btn unsurlarn buluyoruz.17 Aydemir burada ksaca Trklerin medeniyet kurucu zeliklerini artrr biimde MKHyi dnya tarihinin bir dnm noktas olarak deerlendirmi ve Trklerin biricikliine dair gndermeler yapmt. te taraftan Trk Tarih Tezinin antropolojiye verdii arla srtn dnm, kltrel ve iktisadi birliktelii vurgulamt. nklp ve Kadroda kaleme ald Millet Kavram Hakknda adl blmde zellikle antropolojik zellikler ile toplumsal bir mesele olan millet kavramna belirli bir mesafe koyarak, u yaklam dile getirdi. 19. yzyldan nce millet kavram pek kullanlmaz veya bu bir rk birlii olarak grlrd; ancak rk millet kavram konusunda aklayc deildi. Aydemire gre: nk dil, din, milliyet gibi deerler, sosyal ve kltrel realitelerdir. Kann deil, kltrn verasetine baldr. 18 Irk ancak bir millet

101

Akura, age., s. 28. Suavi Aydn, Cumhuriyetin deolojik ekillenmesinde Antropolojinin Rol: Irk Paradigmann Ykselii ve D, Modern Trkiyede Siyasi Dnceler, C. 2, Kemalizm, Editr: Ahmet nsel, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s. 357. 17 Aydemir, Europacenterismein Tasfiyesi, age., Say 7, Temmuz 1932, s. 10. 18 Aydemir, nklp ve Kadro, age., s. 155.
15 16

102

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

oluumunun temellerini gsteriyorsa anlam kazanr, elbette Trkler iin de rki ve kavmi asllarn tanmak, dnya medeniyetinin geliimindeki olumlu etkilerini bulmak ve benimsemek milli uurun olaan gereidir. Dier yanda millet deimeden gelen bir olgu deildir, millet tarihi gelimelerin bir rndr; yani tarih iinde milletin olmad zamanlar da vard. Bugnk Avrupa milletleri 19. yzyln rndrler, zellikle sanayi ve ticaretin gelimesiyle ortaa usullerine dayanan iblm paralanm, krsal alandaki feodal hukuk ve ilikiler ortadan kaldrlmt. Bylece: Aralarnda gelenek ve lehe farklar olan ayn rktan veya yakn rktan insan topluluklar, mterek birtakm grler ve yaay tarzlar zerinde birletiler.19 Douda ise byle bir gelime grlmedi, milleti oluturacak artlar, zellikle sanayi ve ticaret, MKH ile meydana gelebilirdi. Batda milli gelime snf kavgalar dolaysyla tamamlanamad. elimelerin yan sra darya doru yaylan bir gelime de yaand: Emperyalizm: Bu dank ve elimeli menfaatler stnde bir ibirlii ve mukadderat birlii kurulamamtr. Yani, milletin millet oluu Bat lkelerinde, hibir surette tamamlanamamtr Yeni Trkiye ise sosyal milliyetilik nizamn savunur: Milli snrlar mikyasnda bir ibirliine ve merkezi bir murakabe altnda ileyen bir milli iktisat btnlne dayanmayan bir milli devletin, milli vasf mnakaa gtrr () Trk milliyetilii, reel, ada kavramn ve hayatiyetini Trk Devletilii ile tamamlayacaktr. () Hulsa, bir Trk milli kurtulu hareketinin yourduu ve ekilletirdii Trk milliyetilii, kendini hazrlayan ve olgunlatran tarihi artlarn tabi icab olarak: a) Darya kar anti-emperyalist, b) eriye kar da anti-kapitalisttir.20 Trk Tarih Tezi meydana getirilirken Aydemir, Trklerin medeniyet kurucu vasflar, rk anlaynn belli llerde ilenmesi gibi baz yaknlklar kursa da antropolojik unsurlar dlayc bir tavr alarak milletin bir tarihsel rn olduu temel vurgusu zerinde iktisadi yapy ne karmtr. Tam bir millet oluumu iin ise milli bir iktisat, snfsal ilikileri, snfsal mcadeleleri nleyecek milli bir iktisat gerekliydi. Dolaysyla Trk Milliyetilii Aydemir iin ancak Trk Devletilii ile anlam kazanabilirdi. Aydemir, 1930larda Kadrocu grleriyle Trk Tarihiliini siyasal alanda ynlendirmek isterken 1960larda yazd Tek Adam adl kitabnda tarih ve dil tezlerine yeniden eilmi, bu abalar bir baka boyutuyla insanln kaynaklarna yneli biiminde deerlendirmitir. Ona gre Osmanllar devrinde Atatrk neslinin tarih anlay iki hatal gr ile yklyd. Birincisi resmi kitaplara gre Trk tarihi yoktu veya Osmanl tarihinden ibaretti, ikincisi ise tarihte bir Trk uygarl yoktu, bir Trk soyu da yoktu. Tanzimattan beri

19 20

Aydemir, age., s. 159. Aydemir, age., s. 162, 165166.

Eray YILMAZ, evket Sreyya Aydemir ve Milli Sol Yaklam inanlan ise medeniyetin kaynann hep Bat olduuydu, ite bu birikimler nedeniyle aydnlar arasnda yaygn ve yerlemi bir aalk duygusu hkimdi. 1930 sonlarnda yazlan Trk Tarihinin Ana Hatlar bir bakma bu duyguyla mcadeleydi. Aydemire gre: yle denebilir ki bu kitapla Gazi, ocukluk ve genlik anda kendi kuana verilen tarih anlayyla, bu anlayn o zaman btn aydn nesli saran aalk duygusuna kar, bir isyan bayra amtr.21 Ksaca sylersek Aydemir iin Trk dil ve tarih tezleri belli oranda hayal terkibi olsa da Trkleri yadsyan bir anlaytan kurtulmann ve btn insanl bir ve karde kke balamak abasnn bir rnyd. Kadro Sonras Kadro dergisi kapandnda Ankara Ticaret Mektebi Mdr olan Aydemir, grevini 1936 ylna kadar srdrd. 1936 1937 arasnda Ankara Belediyesi ktisat Mdrl yapt. 1937 sonunda ktisat Vekleti Kontrol leri Mdrlne atand. 20 ubat 1939da ktisat Vekleti Sanayi Tetkik Heyeti Bakanlna getirildi. kinci Dnya Sava dnda kalan Trkiyenin ekonomik sorunlarnn zm iin burada smail Hsrev ile eitli raporlar hazrlad. 1942de Ticaret Vekletine bal ae Mstear olur, ardndan da u grevlerde bulunur; 1942 Babakanlk Genel Murakabe Heyeti yesi, 1946 Ekonomi Bakanl Tetkik Kurul Bakanl, 1947 Babakanlk Umumi Murakabe Heyeti yesi. Bu sonuncu grevini Demokrat Parti iktidarnda uzaklatrlaca gne kadar srdrd. inden ayrlmasn yle anlatr: 1950 seimlerinden sonra bir gn, bir vekiller heyeti kararyle iimden ayrldm. () Vazifem gzel ve ruhu kuvvetlendiriciydi. Memleketi batanbaa geziyordum. Dalarn deliniini, santrallerin kuruluunu, pilonlarn, cereyan hatlarnn aaca dalar dolayordum. 22 evket Sreyya, isiz kaldnda 53 yandayd, ayn yl bir zamanlar satn ald Kaya Vadisindeki yar bataklk toprana ekildi ve buray bir iftlik haline getirmeye alt. Kaya St Fabrikasnn kurulmasna nclk etti, yaam yksn anlatt Suyu Arayan Adam adl kitabn burada yazmaya koyuldu ve 1958de yaymlad. Demokrat Parti dneminde iini kaybetmesine karn, iktidar evresinden tandklar vard. Onlardan biri olan Dr. Mkerrem Sarol araclyla Menderes ile tanm, 1950li yllarn sonlarnda bir akam yemei yemiti: Yemekte Menderes, lkenin temel davalarna konsantre olmutur Aydemire tm yaplanlarn, zellikle yeni imento ve eker fabrikalarnn isabeti ve gelecekteki tahminlerini sorar Aydemir de byk rakamlardan duygulanmtr... Kocaman saylardan korkmadan, daha geni kapsaml projelerin isabetinden byk yararlarndan vnle sz eder Menderes ise, bu szler karsnda sevin

103

21 22

evket Sreyya Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal, 1922-1938, C. III, stanbul, 1999, s. 409. Aydemir, Suyu Arayan Adam, age., s. 471.

104

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

gzyalarn tutamaz. Beni siz anlyorsunuz diyerek takdirlerini belirtir. Aydemir, Dr. Sarolun isteiyle DP yanls Ankara Telgraf adl gazetenin bamakalelerini imzasz olarak yazar (1959 1961 ?), dahas DPnin dorudan gazetesi olacak Hadiseleri Tasvir isimli bir gazetenin bayazar olacakt. Ancak 27 Mays 1960 askeri mdahalesi ile bu tasar gereklemez.23 1960larda Aydemir, yaamn Ankara Bahelievlerde srdryor, yaad apartmanda iki daire igal ediyordu. Bunlardan birinde aile hayat yaanyor, dierindeyse Aydemir, her yatan ok sayda konuklarn arlyordu. Zaman zaman ise Cumhuriyet gazetesinde ikinci sayfann st kesinde yazlar yazyordu: Toplumdan kopmuyor ve toplumu yine etkilemeye alyordu. evket Sreyya iin bu dnemde iki ura nemliydi: 1) Birbiri ardna hacimli kitaplar yazmak ve yaynlamak, 2) 27 Mays sonras meydana gelen siyasal hareketleri etkilemek gayreti. Bu dnemin ilk kitab Ekmeksiz Ky, 1963te yaymland. Ardndan; Tek Adam 3 cilt (196365), kinci Adam 3 cilt (196668), Menderesin Dram (1969), Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa 3 cilt (197072), htilalin Mant ve 27 Mays Devrimi (1973), yaymlanarak 11 ciltlik bir seriyle aa yukar 100 yllk bir dnem enine boyuna anlatld. Trk Sosyalizmi, Demokrasi ve evket Sreyya Aydemir 1960l yllarda sol radikaller arasnda devrimci iktidarn nasl kurulaca nemli bir tartma, dahas ayrma konusuydu. Trkiye i Partisi (TP) ve CHP demokratik kurallara uygun, meclis kanalyla iktidar mcadelesini savunurken, radikaller meclis d muhalefete sesleniyor, parlamenter rejimi bir aldatmaca olarak grrken zinde kuvvetleri greve aryordu. TP Anayasay savunuyor, demokrasinin ii snf dorultusunda gelitirilmesi mcadelesi veriyordu. Aada daha uzun sz edeceimiz Yncler ise parlamenter rejimi cici demokrasi olarak kmsyor, iktidar olmak iin asker-sivil aydnlarn ibirliini savunuyor ve generallerin desteini aryordu. te taraftan Yn evresinde yer bulan Milli Demokratik Devrimciler (MDD) iin de iktidar olmak zinde kuvvetlere balyd, dolaysyla MDDciler Yncler ile yaknlamt.24 1960larda Aydemir, Ankarada nemli bir hareketlilik iindeydi. Evinde her yatan, eitli evrelerden; basndan, akademisyenlere, askerlere kadar konuklarn arlyor, onlarla uzun konumalar yapyordu. Szgelimi bir tand araclyla Aydemirin be ayna katlan Aysel Kutlu kendisini Aydemirin drt saat srecek bir konumas iinde buluyor, Hoca, bir buuk saat Atatrk ile ilgili konuuyor, aydnlarn Atatrk devrimlerini anlamadklarndan ve hibir
Halil brahim Gktrk, Bilinmeyen Ynleriyle evket Sreyya Aydemir, Ar Matbaas, Ankara, 1977, s. 169. 24 Mustafa Ekmeki, evket Sreyyadan Aysel Kutluya Dost Mektuplar, Cumhuriyet, 9 Mays 1994, s. 12.
23

Eray YILMAZ, evket Sreyya Aydemir ve Milli Sol Yaklam zaman sahiplenmediklerinden yaknyordu. Atatrkn tabulatrlmamas, devrimlerin zmlenmesi gerektiini savunuyordu. Be aylarna katlan konuklar arasnda Aydemirin olu gibi sevdii lhan Seluk, Fakir Baykurt, Uur Mumcu, Mete Tunay, Suphi Karaman, Cemal Madanolu genellikle yer alyordu. evket Sreyya, 1967de 70 yanda, halka daha yakn olacak bir sol parti kurulmasna ynelik dnceler iinde Bahri Savcnn da desteini arayacak, Savc, siyasete girmeyi dnmediini syleyince evket Sreyya, yallndan yaknacak, Aysel Kutluya bir on ya gen olsaydm diye dert yanacakt. 25 te taraftan, Aydemir bu yllarda, 1961 Demokrasisi olanaklar iinde kurulan Doan Avcolunun genel yayn ynetmenliini yapt Yn dergisi yazarlar arasnda yerini ald ve dergi sayfalarnda yeniden grld. 1961 Demokrasisi olanaklar iinde ilk sol hareketlilik Doan Avcolu ile zdeleen, Yn dergisinin kmasyla balam, derginin ilk says 164 aydnn imzalad bir bildiriyle birlikte yaymlanmt. Daha sonra bu bildiriye 878 aydn daha imza verdi. Kendisini haftalk fikir ve sanat gazetesi olarak tanmlayan Yn bildirisinde u noktalar zerinde duruluyordu: Trk demokrasisini yaatmak, sosyal adaleti gerekletirmek, demokrasi rejimini salam temeller zerine oturtmak ancak iktisadi alanda hzla kalknmakla, milli retim seviyesini hzla arttrmakla mmkndr. Trkiyenin iinde bulunduu toplumsal buhrann nedeni iktisadi buhrandr: Sosyal buhran, iktisadi buhrann tabi bir sonucudur. 26 Dolaysyla toplumsal sorunlarn zm dorudan doruya iktisadi sorunlarn zmne bir kalknma felsefesine dayanr. Burada yaplmas gereken yeni devletilik anlay ile Trkiyenin hzla kalknmasn gerekletirmektir. Yeni devletilik anlay karma bir ekonomiyi ngrse de zel teebbse dayanan kalknmann yaval, israf gibi nedenlerle devlet sektrne arlk verilmelidir. Dergi yle devam ediyordu: Devletilik, ayn zamanda, gelir dalndaki adaletsizlikleri gidermek, sosyal gvenlii gelitirmek, mstahsil ve mstehlikin mutavasst bir zmre tarafndan ezilmesini nlemek, blgeler arasndaki dengesizlikleri ortadan kaldrmaa almak iin de en elverili sistemdir.27 Devletilik politikalar sayesindedir ki demokratik rejimin ekilden ibaret kalmas nlenecek, planl bir eitim seferberlii sayesinde kyl ve ii ocuklar eitim alabilecek, memleket idaresinde eit imknlara kavuabilecektir. Trkiyenin iinde bulunduu toplumsal buhrandan kurtulmann ncelikli artysa yle aklanr: Trk toplumunun eitli kesimlerinde grev alm olanlarn ve millet kaderine hkim olabilecek mevkilere gelmi bulunanlarn,

105

Mustafa Ekmeki, evket Sreyyadan Aysel Kutluya Dost Mektuplar, Cumhuriyet, 14 Mays 1994, s. 10. 26 Yn Bildirisi, Gkhan Atlgan, Yn-Devrim Hareketi, Kemalizm ve Marksizm Arasnda Geleneksel Aydnlar, stanbul, TSTAV, s. 332. 27 Yn Bildirisi, Gkhan Atlgan, age., s. 336337.
25

106

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

dncelerini aka ortaya koyarak bir temel kalknma felsefesi etrafnda birlemelerinde gryoruz.28 Aydemir, Yn yazlarnda, Yn bildirisi paralelinde grlerini ortaya koydu. Onun iin de Trkiyede en nemli sorun hzl kalknma sorunuydu ve Atatrkn ryas olan imtiyazsz ve snfsz bir toplum meydana getirilmeliydi. Yn koleksiyonu iindeki 41 yazsyla Yn yazarlar arasnda yaz yazma skl bakmndan dokuzuncu sradayd. Dolaysyla derginin etkili yazarlar arasndayd; ancak Avcolu ile ayn izgide olduu sylenemez. Avcolu yeni Atatrkl emeki snflar lehinde ilerken; Aydemir buradaki yazlarnda da tpk Aydnlkta efik Hsnye kar syledii gibi Kadro izgisini genel olarak srdrm, Trk sosyalizminin snfsal mcadelelere olanak vermeyecek biimde gerekleeceini vurgulamt. Aydemir, Yn yazlarnda sklkla, MKHnin kendine has bir Trk Sosyalizmi ile tamamlanmas gerektii dncesi zerinde duruyor, Trk Sosyalizmi veya Atatrk Devletiliini tanmlyordu. Trk Sosyalizmi ve Fikir Atatrkl adl makalesinde iki tr sosyalizmden sz eder. Bir tarafta Sovyetlerde uygulanan komnizm dier taraftaysa Bat Avrupada grlen sosyalizm vardr. Ona gre ikincisi snflar kavgasna deil, devletin snf farkllklarn nlemeyi amalayan mdahalelerine dayanan bir anlaytr ki Trkiyede bu yolu tutmal, snf farkllamalarnn nne geilmeli, toplumsal adalet devlet mdahaleleriyle salanmaldr.29 Aydemir, 1962de meydana getirilen ve 1965e gelindiinde yeleri be bine yaklaan Sosyalist Kltr Derneinin (SKD) kurucular arasnda da yerini ald. SKD kurulu bildirisinde Yn ile paralel bir metin ortaya koyuyor, ksaca u noktalar zerinde duruyordu: kinci Dnya Savann ardndan Trkiye kapitalist bir kalknma modelini tercih etmi; ancak baarsz olmutur. Nfusun hzla artmasna karlk retimdeki artn yetersiz oluu dolaysyla ak ve gizli isizlik geni kitlelerin yaamn dayanlmaz bir hale getirmitir. Bu dzene kar 27 Mays hareketi ile bir uyanma ve arama devresi balamtr. Bugnk artlarn meydana getirdii gvensizlik ortam iinde yapc aydnlar bir k yolu aram ve nihayet sosyalist bir zm yolu etrafnda birlemeye balamtr. Trk sosyalistleri, milliyeti, hrriyeti ve demokratik ilkelere dayanan bir sosyalizm anlay evresinde birlemektedir. Trk sosyalistleri iin milliyetilik, birbirini smrmeyen kiilerden kurulu bir lkeyi savunur ve uluslararas dzende bamszl hedefler. Hrriyetilik, emei en byk deer sayar, kiiyi onurlu bir insan olarak yaatacak imknlarla donatmay amalar. Salam bir demokratik rejim iin ise smrc olmayan bir kalknma modelini sosyalist

Yn Bildirisi, Gkhan Atlgan, age., s. 337. evket Sreyya Aydemir, Trk Sosyalizmi ve Fikir Atatrkl, Yn, Yl 1, Say 7, 31 Ocak 1962, s. 7.
28 29

Eray YILMAZ, evket Sreyya Aydemir ve Milli Sol Yaklam karma ekonomiyi benimser: Sosyalizm Trk ulusunu ileri bir medeniyet seviyesine ulatrmak hedefine ynelmi halk bir dzen kurmak zere yaplan Milli Kurtulu Savamzn bir devam ve yeni bir hamlesi olacaktr. () Sosyalist Kltr Dernei, Trkiyenin meselelerini sosyalist bir dnya gr asndan incelemek, bunlar aka tartmak ve bu almalarn sonularn yaymak zere kurulmutur.30 Aydemir, Yn evresinin Sosyalist Kltr Derneini oluturduu gnlerde Trk Sosyalizminin lkeleri adyla dncelerini toparlamt. Aydemir iin temellerini Trk Milli Kurtulu Savandan alan Trk sosyalizmi ilkeleri yle saptanabilirdi: 1) Anti emperyalizm: istiklalcilik, 2) Antikapitalizm: milli ve halk ekonomi, 3) Karma ekonomiyi reddetmeyen, fakat parazit bir istismarcl reddeden ileri bir devletilik, 4) Halk iin, halkla beraber halklk, faydann halk yararna kullanl, yani sosyal adalet, 5) Mustafa Kemalin anlad manada bir vatan anlam: saldrganla ve istilacla kar k, 6) Mustafa Kemalin anlad manada bir millet anlam: Dil, Tarih, Kltr ilerinde bilimsel bir milliyetilik, 7) Devlette, rejimde, d politikada ve ekonomide milli olmak vasf, 8) Demokratik dzende sosyal Devlet anlamnn ilenmesi ve organlarnn yaratlmas, 9) Milli hayatn btn kollarn iine alan bir planclk, 10) Emein ve hizmetin korunmas ve tekilatlandrlmas. Gl ve bamsz sendikaclk, 11) Din ve devlet ilerinin kesin olarak ayrlmas, laiklik.31 Sosyalist Kltr Dernei iin Trk Sosyalizminin lkelerini kaleme alan Aydemir, hzla snflara ayrlan Trkiyede yaplacak ii, ekonomiden kalkarak tm alanlara yaylan bir devletilik politikas olarak gryor, Kadro yllarnda MKH balamnda savunduu grlerini 1960larn toplu durumundan etkilenerek yeniden gncelliyordu. Ksaca yukarda sylediimiz gibi Aydemir snfsal atmalarn yaand bir ortamda devleti toplumun ortak karlarna hizmete aryordu. Bir tarafta TPin, Trkiyede ilk defa sosyalist bir partinin mecliste temsilci bulundurmas ve CHPnin Ecevit ile snrl da olsa sola alm gerekletirmesi - en azndan sol sylemi siyasetin merkezine tamas Aydemiri cesaretlendirmi, grlerini eri veya doru sosyalizm evresinde toplamasna ortam hazrlamtr. Doan Avcolu artk devrim zamannn geldiini dnerek Devrim dergisini karmaya baladnda Aydemir burada da ancak birka makale yazmt. Ancak zaman getike 1960larn ikinci yarsnda balayan Cumhuriyet yazlarna arlk vermiti. 1971 Ara Rejiminin ardndan Aydemir, 1961 Anayasasn koruma kaygs iinde grld. 24 Haziran 1971 tarihli yazsnda Anayasa konusundaki hassasiyetini dile getirdi. lke, gamsz ve idraksiz bir iktidarn yaratt dzen bozuluu nedeniyle bir askeri mdahaleye zorunlu

107

30 31

Sosyalist Kltr Dernei Kurulu Bildirisi, Atlgan, age., s. 359. evket Sreyya Aydemir, Trk Sosyalizminin lkeleri, Yn, Yl 2, Say 56, 9 Ocak 1963, s. 8.

108

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

kalm, ordu ise el koyma iine hazrlkl olmadndan gidiat dndrc bir boyut kazanmtr. yle devam etti: Bir takm bilinli eller imdi bir taraftan, vaktiyle el dokunduramadklar, ama kenarndan kesinden krpmak iin her gece ryasn grdkleri Anayasay, hem de eski muhaliflerin yardm ile diledikleri ekle sokmaktadrlar.32 30 Austos 1971de ise TPin kapatlmasna deinecek ve soldaki boluun giderilmesi gereklilii zerinde duracakt: TPin kapatlmasyla nnnn syledii gibi sol kanatta bir boluk meydana gelmitir. TP, cesur ve btn ilelere dayankl bir aydnn nclnde Mehmet Ali Aybar nclnde siyasal yaama katld ve beklenmeyen baarlar gsterdi, mecliste temsil edildi. i tarihinde daima anmsanacaktr; ancak Anayasa Mahkemesinin kararndan nce kendi iindeki ekimelerle inie gemiti. Her nasl olursa olsun TPin kapatlmasyla sol kanatta, iilerin temsili konusunda bir boluk olumutu. Aydemir iin doru olan, demokratik olan, Trkiye ii kitlelerinin, bir taraftan sendikalar etrafnda ve paralanmadan birleerek iktisadi meselelerini izlemeleridir. Bir taraftan da ve tpk Bat demokrasilerinde olduu gibi, demokratik parlamentolarda siyasi parti eklinde yerlerini alarak, lkenin yasama ve kanun dzenleme faaliyetlerine katlmalardr. () Nitekim ii bu bakmdan mtalaa edersek, imdi byk Millet Meclisinde cereyan eden Anayasa deiikliklerine, kendi gr ve fikirlerini aksettirecek bir ii partisinin katlamam olmasnn eksiklii, ileride ve daima hissedilecektir.33 lk basks 1973te yaplan htillin Mant ve 27 Mays htilli adl kitabnda Aydemir, yeniden devlet sorununa deinmi; ancak burada daha nceki grlerini, yani iktisadi alandan giderek tm alanlara yaylan devleti grlerini bir yana brakmt. Yukarda iaret ettiimiz gazete yazlarnda grld gibi, toplumsal rgtlenmenin nn aan 1961 Demokrasisini savunmak ve 12 Mart Rejiminin ykntlarnn nne gemek kaygsyla demokrasiyi savunma eilimi gstermi, dahas, Milli Kurtulu Hareketinin demokrasiyi hedeflediini savunmutu. Aydemir dorudan doruya atf yapmasa da anlalan 1970lerde modernleme dalgas iinde tarihsel sreci yeniden deerlendirdi. 1950 ve 1960larda zellikle ngiltere ve Amerikay ideal tip olarak kabul eden modernlemeci gr, Bat d toplumlarn tarihsel srecini bu ideal tipe erimek dorultusunda deerlendirmiti. Modern toplumun zellikleri olarak unlar saptanmt: ekonomik bakmdan sanayilemi, sosyal yap bakmndan kentlemenin gerekletii, okuryazarlk dzeyinin ve dolaysyla eitimli nfus orannn yksek olduu, insanlarn kendi yaam evrelerini ve bu evreyle snrl kltrlerini aarak evrensellie yneldikleri () ve kltrel yap zelliklerine ek

evket Sreyya Aydemir, Komutann zlemi, Krmz Mektuplar ve Son Yazlar, ada Yaynlar, stanbul, 1979, s. 101. 33 Aydemir, Soldaki Boluk, age., s. 138.
32

Eray YILMAZ, evket Sreyya Aydemir ve Milli Sol Yaklam olarak, politik rgtlenmenin de temsili demokratik ilkelere uygun olarak gerekletii bir toplumu anlatmaktadr. 34 Modernleme Bat dnyasnda yzyllara yaylmken Bat d dnyada ksa srede gerekletirilmek zorunluluundan devletin otoriter bir gei devresine yol amt. Aydemir 1970lerde yukarda sz ettiimiz nedenlerden modernlemeci gre eilim gstermi, bu grn demokrasi hedefi balamnda tarihsel olarak bakldnda Trkiyenin u aamalardan getiini sylemiti: 1) Milli Kurtulu Rejimi; Burada geici bir devlet rejimi sz konusudur; MKH Byk Millet Meclisini meydana getirmitir. 2) Demokrasi ncesi veya Demokrasiye Gei Devresi; 14 Mays 1950ye kadar meruluk kurumlarnn oluturulduu ve yerletirildii, Tek Parti ve Otoriter Devlet Rejimi. 3) DP ile birlikte ok Partili Parlamento Nizam; DP ile birlikte ok partili dzene geilse de DP ksa zamanda yeniden Ankara hegemonyasna dnm ve iktidarnn sonuna kadar Halk Partisi geleneini srdrmtr.35 Peki nedir demokrasi? Aydemirin yant yleydi: (Demokrasiyi) halk iradesinin idareye hakimiyeti veya itiraki olarak tanmlayabiliriz. eitli demokrasi biimleri saylabilirse de ortak zellik olarak meclisli bir dzen sylenmelidir. Avrupada parlamentolu cumhuriyet biiminde liberal demokrasiler uygulanrken, Trkiyenin konumu yle saptanr: Yeni Trkiye Cumhuriyetinin kurulu ve yerleme dava ve safhalar ise elbette ki, Bat anlamnda Demokrasiye dnk, ama arada uzun bir gei devrinin yaanmasn gerektiren, bir eflik sistemi ve otoriter devlet nizam iinde geti.36

109

Sonu
evket Sreyya Aydemir genlik yllarnda Moskovada sosyalist bir eitim alm, Kurtulu Savann ardndan memlekete dnp Aydnlk gazetesinde yazmaya ve sosyalist rgtlenme almalarna balamt. Bu srada gazetede Lenin ve Leninizm zerine yazarken Trkiyenin toplumsal yapsna dair de bir eyler sylemi, cumhuriyet hkmetine koulsuz destek verilmesi gerektiini ifade etmiti. Aydemire gre Trkiye henz snfsz bir toplumdu ve cumhuriyet hkmeti her ne politika izlerse izlesin memleketin ileri bir hale gelmesi iin desteklenmeliydi. Ayn srada efik Hsn cumhuriyet politikalarn eletirirken Aydemir koulsuz destek sunuyor nitekim sosyalistler arasnda ayrma meydana geliyordu. Nitekim Aydemir bir sre sonra sosyalist hareketten kopuyor, rejimin hizmetine giriyordu.

Levent Kker, Kemalizm/Atatrklk: Modernleme, Devlet ve Demokrasi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C. 2 Kemalizm, Editr: Ahmet nsel, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s. 105-106. 35 evket Sreyya Aydemir, htillin Mant ve 27 Mays htilali, stanbul, Remzi Kitabevi, 1999, s. 166. 36 Aydemir, age., s. 171.
34

110

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

zetle sylemek gerekirse Aydemir yoldalar tarafndan ihanetle sulanrken veya Kemalist rejim tarafndan srekli takip edilirken milli sol yaklam, koullar gzeterek pragmatist bir biimde oluturdu ve mr boyunca korudu. Koullar bir yana milli sol yaklam genel hatlaryla yle soyutlanabilir. Aydemire gre milliyetilik tarihsel bir sre iinde meydana gelmi, kltrel bir varlkt; ancak Trkiye bu tarihsel sreci skalam doulu bir toplum olduundan burada devlet idarecileri olan kadroya byk grev dmekteydi. Devlet idaresinde ehil adamlardan meydana gelen veya her an bu greve hazr olmas gereken Kadro; 1) Kltrel milliyetilii savunmal, milli unsurlar olarak dil ve tarih gibi kltrel unsurlar deerlendirmeli, rki unsurlara yer vermemelidir. 2) ve d politikada milli bamszlk ve bar ilkelerini benimsemeli, dta saldrganla veya ite istismara gitmemelidir. 3) Snfsal politikalardan uzak durulmal iktisadi-kltrel politikalarla sosyal adalet ekseninde milli bir politika izlemeli, snfsal deerlendirme yapmamal ya da iktidardaysa snf oluumlarna dolaysyla snfsal atmalara frsat vermemelidir. Aydemir Trkiyede hibir zaman tam anlamyla snflarn olduuna inanmam, bu konuda byk bir hassasiyet gstermiti. 4) Kadronun iktidara nasl gelecei konusunda Aydemir, pragmatik bir yol izledi. 1930larda Kemalist rejime ideolojik aralar reten aydnlar olarak eklemlenmeye alrken 1960larda bu iin ancak demokratik yollardan-seim kanalyla olabileceini savundu. te bu gr ve politikalar Aydemirin milli sol yaklamn meydana getirmitir.

Kaynaklar Kitap ve Makaleler AKURA Yusuf (1982) Birinci Trk Tarih Kongresi, lk, ubat 1933, lk Semeler (1933-1941), Yay. Haz. Zerrin Bayraktar, Cem Alpar, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi, Ankara. ATILGAN Gkhan (1996) Yn-Devrim Hareketi, Kemalizm ve Marksizm Arasnda Geleneksel Aydnlar, TSTAV Yaynlar, stanbul. AYDEMR evket Sreyya (1977) Europacenterismein Tasfiyesi, Kadro, Say 7, Temmuz 1932. Kadro, 1932 Cilt I (Tpkbasm), Yay. Haz. Cem Alpar, Ankara: Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi, Ankara. AYDEMR evket Sreyya (1977) Kadro, Kadro, Say 1, II. Kanun 1932, s. 3. Kadro, 1932 Cilt I (Tpkbasm), Yay. Haz. Cem Alpar, Ankara: Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi, 1977. AYDEMR evket Sreyya (1979) Krmz Mektuplar ve Son Yazlar, ada Yaynlar, stanbul. AYDEMR evket Sreyya (1986) nklp ve Kadro, Remzi Kitabevi, stanbul.

Eray YILMAZ, evket Sreyya Aydemir ve Milli Sol Yaklam

AYDEMR evket Sreyya (1999) htillin Mant ve 27 Mays htilali, Remzi Kitabevi, stanbul. AYDEMR evket Sreyya (1999) Tek Adam Mustafa Kemal, 1922-1938, Remzi Kitabevi, C. III, stanbul. AYDEMR evket Sreyya (2004) Suyu Arayan Adam, Remzi Kitabevi, stanbul. AYDEMR evket Sreyya (31 Ocak 1962) Trk Sosyalizmi ve Fikir Atatrkl, Yn, Yl 1, Say 7, stanbul. AYDEMR evket Sreyya (9 OCAK 1963) Trk Sosyalizminin lkeleri, Yn, Yl 2, Say 56, stanbul. AYDIN Suavi (2002) Cumhuriyetin deolojik ekillenmesinde Antropolojinin Rol: Irk Paradigmann Ykselii ve D, Modern Trkiyede Siyasi Dnceler, C. 2, Kemalizm, Editr: Ahmet nsel, letiim Yaynlar, stanbul. EKMEK Mustafa (9 Mays 1994) evket Sreyyadan Aysel Kutluya Dost Mektuplar, Cumhuriyet, stanbul. EKMEK Mustafa, (14 Mays 1994) evket Sreyyadan Aysel Kutluya Dost Mektuplar, Cumhuriyet, stanbul. ERSANLI Bra (2003) ktidar ve Tarih: Trkiyede Resmi Tarih Tezinin Oluumu (19291937), letiim Yaynlar, stanbul. GKTRK Halil brahim (1977) Bilinmeyen Ynleriyle evket Sreyya Aydemir, Ar Matbaas, Ankara. KARAOSMANOLU Yakup Kadri (1967), Zoraki Diplomat, Bilgi Yaynevi, Ankara. KKER Levent (2002), Kemalizm/Atatrklk: Modernleme, Devlet ve Demokrasi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, C. 2 Kemalizm, Editr: Ahmet nsel, 3. Bas., letiim Yaynlar, stanbul. TEKEL lhan, LKN Selim (2003) Bir Cumhuriyet yks Kadrocular ve Kadroyu Anlamak, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul. TMUR Taner (2001) Trk Devrimi ve Sonras, mge Kitabevi, Ankara.

111

Atatrk Dnemine Dair Literatr zerine Bir Deerlendirme

Haydar Sekin elik
Hacettepe niversitesi

ELK, Haydar Sekin, Atatrk Dnemine Dair Literatr zerine Bir Deerlendirme. CTAD, Yl 8, Say 16 (Gz 2012), s. 113-142. Atatrk dnemi ( 1923-1938 ) dnemi kaynaklar zerine u ana kadar ok az sayda analitik alma yaplmtr. Oysa dneme ilikin akademik ilginin olduka canl olmasndan tr konuyla ilgili literatr genilemekte, dnemle ilgili yeni anlar, biyografiler, aratrmalar yaymlanmaktadr. Bununla birlikte bu eserlere iaret eden ve tarih metodolojisi ierisinde analitik olarak inceleyen almalarda bir art grlmemektedir. Tarih biliminin iki nemli kertesi olan kuram ve kaynak etkileimini gz nnde tutarak, kaynak deerlendirmelerinin srekli olarak yenilenmesi, bilimsel geliim asndan nemlidir. Bu almada Atatrk dnemine ilikin kaynaklar; resm yaynlar, sreli yaynlar, biyografiler, anlar, bavuru eserleri ve aratrmalar eklinde be alt balkta eletirel bir incelemeyle ele alnmaktadr. Anahtar Szckler: Atatrk dnemi, tarihsel kaynaklar, metodoloji, kuram, literatr ELK, Haydar Sekin, An Assesment On the Source Of The Atatrk Era. CTAD, Year 8, Issue 16 (Fall 2012), p. 113-142.

There has been hitherto a few number of analitical studies on historical sources of the
Atatrk era ( 1923-1938 ). Whereas due to vivid academical interest to the era, the literature on this subject has been extending; new memoirs, biographies and studies concerning the era are being published. However there has been no increase in studies that analyse those sources according to the methodology of history. It is important in terms of scientific development that the permanent renewal of assessments of historical sources considering the interaction between the theories and the sources which are two important ranks of the science of history. In this study, historical sources of the Atatrk era are examined in a critical way under five categories that are official publications, periodicals, biographies, memoirs - diaries, references and research respectively. Keywords: The Atatrk Era, historical sources, methodology, theory, literature.

114

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

Giri
Tarih, bugnden bakarak, gemile etkileimli olarak oluturulan1; kuramsal bakn tarihsel hammaddeyi tutarl bir erevede inas zerine kurulu bir anlatdr. Gemi esi, bu diyalektik ilikide hem etken hem de edilgendir. Etkendir; nk gemite olup bitenler gerektir ve bugnk toplumsal yapy ve dolaysyla bilgiyi almlamamz etkilemektedir. Etkendir; zira ariv malzemesinden ikinci el kaynaklara kadar, hepsi gemite yaam belirli kiiler tarafndan meydana getirilmitir ve zerinde altmz hammadde, bize tarihsel olguyu olduu gibi sunmaz.2 Edilgendir; nk tarihsel belgeler ve kaynaklar, ancak bugnden bakarak yorumlanabilirler. Bugnden bakan tarihi, kendisine aktarlan hammaddeyi yeniden ele alr, metodolojik aralarla eletiriye tabi tutar ve kuramsal grle bir model erevesinde yeniden ina srecine dhil eder. 3 Bylece gemi, her zaman bir ina, bir anlat olarak ortaya kar. Kuram, tarihsel hammaddeyi yani belgeleri ve eitli kaynaklar nasl greceimizi belirler. Olaylarn daha net ya da daha bulank grlmesine gre, kuramsal ve metodik tercihler yaplr. Tarihsel verilerin dokunuu, kaynakkuram ilikisinin bir trevidir ve herhangi bir tarihsel olgunun aklanmasna dair almalar, bu balantnn tutarl bir ekilde kurulup kurulmadna gre baarl ya da baarsz olacaklardr. Yukardaki tespitlerden anlalabilecei gibi, kaynaklar, kuram 4 ile birlikte herhangi bir tarihsel almann en nemli iki kertesinden birini oluturur. Tarih almalarnda kullanlan kaynaklar, olgusal gerekliin yeniden inasnda, yapta konumundadrlar. Yaptalar olmakszn, sz konusu ina mmkn olamaz. Kaynaklar, tarihinin elindeki malzeme olarak, nasl bir olgusal yeniden ina yaplabileceini de belirlerler; eldeki kaynaklarn yetersizlii durumunda salkl bir tarihsel alma ortaya kamaz. Ancak eldeki kaynaklar yeterli olduunda ve baarl kuramsal ve metodik yaklamlarla bu veriler ilendiinde, bir tarih almas kendinden bekleneni hakkyla yerine getirmi olur. Kaynaklar da kendi aralarnda ayrlmaktadr. Birincil kaynaklar ile ikincil kaynaklar arasndaki ayrm 5 temel nem tar. Bununla birlikte sz konusu

1 Carr da bu hususa iaret etmitir. Bkz. Edward Hallet Carr, Tarih Nedir?, ev. Misket Gizem Grtrk, letiim Yaynlar, stanbul, 2009, s. 35. 2 Richard J. Evans, Tarihin Savunusu, ev. Uygur Kocabaolu, mge Kitabevi, Ankara, 1999, s. 110. 3 Bu deerlendirmede kukusuz modern tarihilii temel almaktayz. Ancak bir vakanvis bile, belirli olaylar kaydedip belirli olaylar darda brakarak ya da olgular belirli bir gr asndan yanstarak, tarihi yeniden ina eder. 4 Tarih-kuram ilikisi konusunda olduka aydnlatc bir alma iin bkz. Peter Burke, Tarih ve Toplumsal Kuram, ev. Mete Tunay, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2011.

Haydar Sekin ELK, Atatrk Dnemine Dair Literatr zerine.. ayrm, uzmandan uzmana deien bir nitelik arz ettiinden, zannedildii kadar belirgin deildir. Birincil kaynaklarn -kuramsal olarak- zgnl daha yksek kabul edildiinden tarihiler asndan aratrmalarda bir ncelii bulunmaktadr; ancak bir kaynan birincil kaynak olarak kabul edilmesi, onun gvenirlii ve tarafszl hakknda kesin bir iaret vermez6; bunun iindir ki birincil kaynaklar bile deerlendirirken, kuramsal ve metodik yorumlama ve eletiri srelerinin yaanmas, olgusal gereklie yaklamak bakmndan sahip olduklar nemi korumaktadrlar.7 Bunun yan sra ikinci kaynaklar, zellikle yorumlama ve konuyu eitli alardan grebilme noktalarndan birincil kaynaklarla birlikte ele alnmay gerektirmektedir. zellikle sorun ynelimli tarih aratrmalarnda genellikle seilen yntem, ikincil muteber kaynaklar okumann yardmyla zgl bir tarihsel sorun formle edip sonra bununla ilgili birincil kaynaklar() incele(mek) eklinde ortaya kmaktadr. 8 Bu bakmdan konuyla ilgili ikincil kaynaklara hkim olunmas, gerek sorunu formle etmekte gerek olgular yorumlamada gerekse deiik bak alarn kavramada nemli bir avantaj salamaktadr. Bu almada, tarihe ve tarihsel kaynaklara bu bak erevesinde, olan Atatrk dnemine (1923-1938) dair aratrmalarda kullanlan literatr zerine genel bir deerlendirme yaplacaktr. Konu zerine bugne kadar yaplan almalarn says olduka yetersizdir. Bu konuda u ana kadar yaplan, kitaplatrlm tek alma Prof. Dr. E. Semih Yalna aittir.9 Makale dzeyinde ise Prof. Dr. Fatma Acunun bir almas bulunmaktadr.10 Yalnn almas kaynaklar asndan kapsaml olmakla birlikte, almann yapld seneden bu yana alana ilikin ok sayda yeni yayn yaplmtr, literatr genilemitir. Bu da kaynaklarn yeniden deerlendirilmesini zorunlu hale getirmektedir. almamz bu adan, alana katkda bulunmak, var olan boluu bir lde gidermek amacyla kaleme alnmtr. Bu aratrmada yaplan deerlendirmeler, esas itibariyle literatre ilikin olacandan, ariv kaynaklar deerlendirme kapsamnda yer almayacaktr. Resmi

115

5 Basite ifade etmek gerekirse, devrinde yazlm, dolaysyla zgn kaynaklar birincil, tarihinin kendisinin ya da kendisinden ncekilerin gemile ilgili yazdklar eyler ise ikincil kaynak olarak kabul edilmektedir. Bkz. John Tosh, Tarihin Peinde, ev. zlem Arkan, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2011, s. 33. 6 Tosh, age., s. 33-34. 7 Bu konuda ayrca bkz. Carr, age., s. 19-20. 8 Tosh, age., s. 56. 9 E. Semih Yaln, Trkiye Cumhuriyeti Tarihinin Kaynaklar, Berikan, Ankara, 2003. 10Fatma Acun, Milli Mcadele ve Atatrk Dnemi Kaynaklarnn Toplu Deerlendirilmesi, Edebiyat Fakltesi Dergisi, Cilt:24, Say:2 Ankara, 2007. www.edebiyatdergisi.hacettepe.edu.tr/icindekiler.asp?y=2007&s=2. Eriim Tarihi: 16.12.2011.

116

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

yaynlar, sreli yaynlar, hatralar, gnlkler biyografiler, bavuru kaynaklar ve aratrmalar deerlendirmemizin kapsamn oluturmaktadr.11 Resm Yaynlar Resmi yaynlar, Cumhuriyet dnemiyle ilgili aratrmalarda zellikle hukuki mevzuat ve meclis zabtlarn iermeleri bakmndan nemli kaynaklar olarak grlmektedir. Resmi yaynlarn genelde doru ve nyargsz olduklar kabul edilmektedir; ancak Acunun da saptad gibi, resmi kaynaklar, propaganda, rtbas etme ya da gvenlik gibi gerekelerle sansr edilmi olabilirler. Enver Paann I. Dnya Sava srasnda Kafkasya blgesi iin Almanlarla yapt yazmalar bu duruma iyi bir rnek tekil etmektedir. Kafkasya zerinde Almanlarla hkimiyet mcadelesi balam, Alman tarafnn Trk ordusunun Kafkasya zerine yaplan operasyonlarn durdurularak, Mezopotamya, Suriye ve rana sevk edilmesi eklindeki telgrafna ok olumlu bir cevap veren Enver Paann Bakye ynelik operasyonlar srdrd grlmektedir. Enver Paann bu cevabyla bir oyalama taktii yapt anlalmaktadr.12 Dolaysyla resmi kaynaklar ele alrken, aratrmaclarn bu hususu dikkate almalar gerektiini13 belirterek balamak yerinde olacaktr. Cumhuriyet dnemiyle ilgili almalarda kullanlacak pek ok resm yayn bulunmaktadr. 14 Bunlardan Resmi Gazete 15 ; kanun, tzk, ynetmelik ve genelgelerden Anayasa Mahkemesi kararlarna ve uluslararas antlamalara kadar pek ok nemli bilgiyi iermektedir. Dstur, Resmi Gazetede yaymlanan mevzuatn aynsndan olutuundan kullanm skl fazla deildir; yllara gre tertipler eklinde yaymlanan Dsturun Atatrk dnemini ilgilendiren tertibi 3. Tertiptir ve 41 ciltten oluup 23 Nisan 1920-1927 ile 27 Mays 1960 dnemini kapsamaktadr. Bunlarn dnda hukuki mevzuatla ilgili olarak 365 ciltlik 16 Trkiye Cumhuriyeti Sicilli Kavanini, Kavanin Mecmuas, 17 Babakanlk Mevzuat Klliyat, Trkiye Cumhuriyeti Tzkleri gibi resmi yaynlar mevcuttur.18 TBMM Zabt Cerideleri, mecliste tartlan konular, ilgili yllarda lkedeki gndemi, milletvekillerinin profillerini, siyas kltr ve tartma slubunu,

Snflandrmamzda Prof. Dr. Semih Yalnn eserini temel aldk. Mustafa olak, Enver Paa Osmanl-Alman ttifak, Yeditepe Yaynlar, stanbul 2008, s. 153. 13Fatma Acun, Tarihin Kaynaklar, Tarih Nasl Yazlr? : Tarihyazm in ada Bir Metodoloji, Ed. Ahmet imek, Tarihi Kitabevi, stanbul, 2011, s. 124. 14 Burada, dier balklarda da uygulanaca zere, en nde gelen yaynlar zerinden bir deerlendirme yaplacaktr. 15 Resmi Gazete fihristine www.resmigazete.gov.tr adresinden ulalabilmektedir. 16 lk 19 cildi Atatrk dnemini ilgilendirir. Bkz. Yaln, age., s. 64-69. 17 28. Ciltle birlikte Kanunlar Dergisi adn almtr. Bkz. Yaln, age., s .83. 18 Yaln, age., s. 57-85, 97-106.
11 12

Haydar Sekin ELK, Atatrk Dnemine Dair Literatr zerine.. ksacas zamann politikasna ilikin pek ok ayrntl bilgileri 19 elde etmemizi salayan nemli bir kaynak durumundadr. Tutanaklara, artk internet adresinden de ulalabilmekte ve aratrmaclarn zaman ve emek kayb nlenmektedir.20 Bu kaynan devam niteliinde olan TBMMnin Gizli Celse Zabtlar ise drt cilt halinde Trkiye Bankas Yaynlar tarafndan yaymlanmtr. 21 Zabtlar 1920 ile 1934 arasndaki dnemi kapsamakta ve 24 Nisan 1920 tarihli Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin Ahval-i Dhiliye Hakknda Beyanat ile balayp 28 Ekim 1934 tarihli Balkan tilaf erevesinde Tanzim Olunan Trkiye Cumhuriyeti ile Romanya Arasnda Aktolunan Mukavelenamenin Tetkik ve Tasvibi ile son bulmaktadr. Tutanaklar phesiz o dnemde aklanmalar ulusal karlar asndan uygun grlmedii iin daha sonra yaymlanabilmitir ve bu adan o dnem iin olduka nemli grlen eitli konulara k tutan ok nemli bir kaynaktr. Devlet Yllklar, dnemin aratrmaclarnn yararlanabilecei bir dier nemli yayndr. lk olarak 1925ten itibaren karlmaya balanan yllklar, lkenin hukuksal, siyasal, ekonomik, sosyal ve kltrel zellikleri ile d politika ynelimlerini derli toplu olarak bir araya getiren bir yayn niteliindedir ve Babakanlk Basn-Yayn ve Enformasyon Genel Mdrlnn kuruluundan sonra gnmze dein aralklarla yaymlanmtr.22 Bugnk ad Trkiye statistik Kurumu (TK) olan statistik Umum Mdrlnn23 yaynlar da zellikle bulgularn saysal verilerle desteklemek isteyen aratrmaclar iin nemli kaynaklar arasndadr. Adliye istatistikleri, i istatistikleri, fiyat istatistikleri, evlenme ve boanma istatistikleri, il zel idareleri faaliyet istatistikleri, maliye istatistikleri, maarif ( milli eitim ) istatistikleri, sanayi istatistikleri ve tarm istatistikleri gibi ok eitli alanlara ilikin saysal verilere bu yaynlar sayesinde ulamak mmkndr. Bunun dnda kurumun u yaynlarndan yararlanlabilir:24

117

Yaln, age., s. 96. http://www.tbmm.gov.tr/kutuphane/tutanak_sorgu.html. Bununla birlikte, Acuna gre, zabt cerideleri gvenirlii yksek belgeler olmakla birlikte, devlet tarafndan retilen dier belgeler gibi, resmi gr lehine nyargldr ve konuyla ilgili dier belgelerle birlikte okunmas yerinde olacaktr. Acun, agm. , s. 9. 21 Bkz. TBMM Gizli Celse Zabtlar, Cilt 1 ve 4, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 1985. Ayrca bkz. Yaln, age., s. 97. 22 http://www.byegm.gov.tr/Content.aspx?s=tk. 23 Kurumun tarihi iin bkz. http://tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=tarihce. 24 Bu yaynlarn dkmne Trkiye statistik Kurumu Ktphanesinin internet adresinden ulalabilmektedir. http://kutuphane.tuik.gov.tr.
19 20

118

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

1928-1965 Yllar Arasnda Trkiyede Baslm Bibliyografyalarn Bibliyografyas, Haz. Filiz Babuolu, Lamia Acar, Necdet Ok, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1966. Harici Ticaret in Yllk statistik Yl 1927, statistik ve Tetkik Mdrl, Ankara, 1929. Zirai Tahriri Neticeleri, 1927 Senesi (Zirai sanai ve nfus tahriri neticeleri), Merkezi statistik Mdriyeti Umumiyesi, stanbul, 1928. Trkiye Nfusu: 28 Terinievvel 1927 Umumi Nfus Tahriri, Vilayet, Kaza, ehir ve Kyler tibariyle, Trk Ocaklar Merkez Heyeti Matbaas (Yeni Trk Alfabesi ile), Merkez statistik Mdriyeti Umumiyesi Ankara, 1928. Trkiye Nfusu: 28/Terinievvel/1927 Umumi Nfus Tahriri Vilayet, Kaza, ehir ve Kyler tibariyle, Merkezi statistik Mdriyet-i Umumiyesi, Ankara, 1928. Camile Jacquart, Erkek ocuk Doumlar zerinde Harbin ve Sair Felaketli Hadiselerin Tesiri, ev. Enis Behi, Baveklet statistik Umum Mdrl, Devlet Matbaas, Ankara, 1934. Camile Jacquart, statistik ve Sosyal Bilim: Genel Mlahazalar, ev. Refii kr SUVLA, Baveklet statistik Umum Mdrl, Aydnlk Basmevi, stanbul, 1936. statistik Yll 1928, Merkezi statistik Mdriyeti Umumiyesi, stanbul, 1928. statistik Yll 1929, Cilt I-II, Merkezi statistik Mdriyeti Umumiyesi, Cumhuriyet Matbaas, Ankara, 1929. Genel Nfus Saym, 28 Ekim 1927: Geici Rakamlar, Merkezi statistik Mdriyeti Umumiyesi Ankara, 1927. Harici Ticaret in Yllk statistik, Yl 1927, Maliye Vekleti statistik ve Tetkik Mdrl Merkez statistik Umum Mdriyeti, Ankara, 1929. 1927 Ylnn Sanayi statistii, Compte-rendu du recensement industriel de 1927, Merkezi statistik Mdriyeti Umumiyesi, stanbul, 1928.25

25 Trkiyede sanayinin eitli dallar hakknda Sovyet uzmanlarnn raporlar iin u resm yayna da baklabilir Trkiye Pamuk, Keten, Kendir, Kimya Demir Sanayii Hakknda Sovyet Mtehassslar Tarafndan Verilen Raporlar, Bavekalet Mdevvenat Matbaas, 1933 aktaran lhan Tekeli ve Selim lkin, Uygulamaya Geerken Trkiyede Devletiliin Oluumu, Bilge Kltr Sanat, stanbul, 2009, Ek 5.

Haydar Sekin ELK, Atatrk Dnemine Dair Literatr zerine.. Bu ksmda ele alacamz bir baka resmi yayn, Ayn Tarihidir. Ayn Tarihi o ayn i ve d haberlerine gnlk dkm halinde yer veren ve ayrca, farkl blmlerde ayn nemli olaylara ilikin basndan semelerin yer ald bir dergidir. lk saysn Zekeriya Sertelin Matbuat Umum Mdr olduu dnemde, Eyll 1923te karm; fakat sz konusu mdrln 1 Haziran 1931 tarihinde lavedilmesi ile yaymna son verilmitir. Kaderi mdrln kaderiyle paralel olan dergi, Umum Mdrlkn 1933te Dhiliye Vekletine bal olarak Vedat Nedim Tr ynetiminde yeniden oluturulmas zerine; fakat biraz gecikmeli olarak, Ocak 1934te yeniden yaymlanmaya balanm ve dergi, 1957 ylna kadar baz aksamalarla da olsa kmaya devam etmitir.26Dergi, dnemin i ve d politika bakmndan gndemine k tuttuu gibi, hangi olaylarn nemli grldn gstermesi bakmndan da tarihilerin yararlanaca bir kaynak durumundadr. Son olarak, Atatrkn Sylev ve Demeleri27 ile Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri ile dnemin nde gelen yneticilerinin sylev ve demeleri, dneme ilikin vazgeilmez resmi yaynlar arasndadr. Bu yaynlar, dnemin yneticilerinin eitli durumlar karsnda aldklar tavrlar, benimsedikleri grleri renebileceimiz birinci elden kaynaklardr.

119

Sreli Yaynlar
Sreli yaynlar, dnemin sosyal, siyasal, ekonomik, kltrel pek ok yn hakknda bize k tutacak; gndemdeki olaylar ve fikr tartmalar, basn zgrl, basn-yayn organlarnn kalitesi, kullanlan dil ve slup gibi geni bir sahada bilgi retimine olanak veren bir kaynak trdr. Atatrk dnemindeki sreli yaynlar incelerken, kukusuz zellikle basniktidar ile basn-toplum ilikileri ve basna ilikin mevzuatn durumu, ilgili sreli yaynn sahiplerinin ve yazarlarnn nitelii, kt zaman aral, kamuoyuna etkisi, tiraj gibi pek ok faktr gz nnde tutulmaldr. Atatrk dneminde, zellikle 1925 sonras dnem dnldnde, Takrir-i Skn Kanununun etkisiyle, basnn byk lde iktidarn kontrol altnda tutulduu sylenebilir.28 nde gelen pek ok gazete, Atatrkn tevikleriyle ve bizzat CHP milletvekilleri tarafndan kurulmu ve yazarlar arasnda birok

Yaln, age., s. 106. Atatrkn Sylev ve Demeleri I-III, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2006; Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Haz. Ali Sevim, zzet ztoprak, Mehmet Akif Tural, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2006; nnnn Sylev ve Demeleri ( 1919-1946 ), Milli Eitim Basmevi, Ankara, 1946. Celal Bayarn sylev ve demeleri ise zel olarak derlenmitir. Bkz. Celal Bayarn Sylev ve Demeleri, 6 cilt, Der. zel ahingiray, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 1999. 28 Tek parti dneminde basnn durumuyla ilgili olarak bkz. Hfz Topuz, II. Mahmuttan Holdinglere Trk Basn Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul, 2003, s. 143-191 ve . Ceyhan Ko, Tek Parti Dneminde Basn-ktidar likileri ( 1929-1938 ), Siyasal Kitabevi, Ankara, 2006.
26 27

120

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

partili yer almtr. 29 Yunus Nadinin Cumhuriyeti, 30 Mahmut Soydann Milliyeti, Mehmet Asm Usun Vakiti, CHPnin yar-resmi organ durumundaki Hkimiyet-i Milliye ya da 1934ten sonraki adyla Ulus, Akam,31 Anadolu gibi pek ok gazete tek parti ynetimini desteklemekteydiler. Dnemin muhalefetini anlayabilmek asndan, ksa sre ierisinde kapatlan Hseyin Cahit Yalnn Tanin, Ahmet Emin Yalmann Vatan ve Velid Ebuzziyann Tevhid-i Efkr gibi gazeteleri ile Zekeriya-Sabiha Serteller ile Ahmet Emin Yalmann Tan 32 adl gazeteleri aratrmaclar tarafndan kullanlan nemli kaynaklar arasndadr. 33 Kukusuz bu dnemde yaymlanan gazeteler bunlarla snrl deildir. 34 2 Aralk 1924te yayn hayatna son veren; fakat yayn hayat boyunca Atatrk tarafndan yazlm yazlar da yaynlam olan leri gazetesi,35 1924 ylnda yerini Cumhuriyet gazetesine brakan Ankarann ilk gnlk gazetesi Yeni Gn,36 1921 ylna kadar Milli Mcadeleye dman olmasna karn Anadoludaki hareketin baars zerine tavrn deitirmi ve Atatrk devrimlerini desteklemi olan Stamboul, Mehmet evki ve Cevriye smail Beyler tarafndan 1895ten itibaren zmirde gnlk olarak karlan ve Milli Mcadeleyi desteklemi olan, 1937 senesine kadar yayn hayatna devam etmi Ahenk gazetesi,37 23 Aralk 1910

29 Kabacal, 1920-1939 aras dnemde, TBMMde milletvekillii yapan basn mensuplarnn saysnn krk bulduunu belirtmektedir. Bkz. Alpay Kabacal, Trk Basnnda Demokrasi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1994, s.153. 30 Cumhuriyet gazetesi ile ilgili olarak bkz. Aysun Kktener, Bir Gazetenin Tarihi: Cumhuriyet, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2004. Gazetenin 1930 ile 2005 yllar arasndaki koleksiyonuna cret karlnda internet zerinden de ulalabilmektedir. Bkz. http://www.cumhuriyetarsivi.com/monitor/index.xhtml?cid=1. 31 Akam gazetesi yazarlar, tek parti ynetimine muhalif evrelerce Mustafa Kemalin prensleri olarak adlandrlyorlard. Bkz. Nurhan Kavakl, Bir Gazetenin Tarihi: Akam, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2005, s.51. Falih Rfknn sylediine nazara, kendileri gibi gen CHP milletvekilleri de baz gazeteler tarafndan Cumhuriyet prensi eklinde adlandrlmaktaydlar. Bkz. Falih Rfk Atay, ankaya, Pozitif Yaynlar, stanbul, 2004, s.420. 32 Tan Gazetesi ile ilgili olarak bkz. Sava Uur, Tek Parti Dneminde Muhalefet Basn ve Tan Gazetesi ( 1938-1945 ), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2010; Murat Sadullah ebi, Siyasal Bir Muhalefet Arac Olarak Tan Gazetesi ( 1935-1945 ), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1988. 33 Dnemin basnna ilikin olarak bkz. Hfz Topuz, age., s.143-169 ve . Ceyhan Ko, age. 34 Bu konuda verilen bilgilerde Yaln ve Dumann eserleri karlatrmal olarak kullanlmtr. 35 lerinin Mesul Mdr Feridun Fikri ( Dnsel ); Bayazar ise Celal Nuri ( leri ) idi. Bkz. Hasan Duman, Balangcndan Harf Devrimine Kadar Osmanl-Trk Sreli Yaynlar ve Gazeteler Bibliyografyas ve Toplu Katalou 1828-1928, Cilt 1, Enformasyon ve Dokmantasyon Hizmetleri Vakf, Ankara, 2000, s. 413. 36 Bkz. Hasan Duman, Balangcndan Harf Devrimine Kadar Osmanl-Trk Sreli Yaynlar ve Gazeteler Bibliyografyas ve Toplu Katalou 1828-1928, Cilt 3, Enformasyon ve Dokmantasyon Hizmetleri Vakf, Ankara, 2000, s. 11. 37 zmirin igali nedeniyle gazete zaman zaman kapanmtr. Yaln, age., s.149-150. Yaln, eserinde gazetenin yayn hayatna 1904te baladn yazmaktadr; ancak Dumann eserinde 1311

Haydar Sekin ELK, Atatrk Dnemine Dair Literatr zerine.. tarihinde Yusuf Mazhar Bey tarafndan Konyada karlmaya balanan, Milli Mcadeleyi destekleyen ve 5 Nisan 1921den itibaren gnlk olarak karak 1951e kadar yayn hayatna devam eden Babalk,38 22 Haziran 1919dan itibaren Kastamonu Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin yayn organ olarak karlan; 1932ye kadar bu adla yayn hayatna devam edip 1937den sonra da Doru Sz adyla yeniden karlan Aksz, 39 1918-1930 yllar arasnda stanbul ve Ankarada karlan Ky Hocas,40 1 Kasm 1869 tarihinden itibaren Konyann resmi gazetesi olarak 1919a kadar yaymlanan ve daha sonra Cumhuriyet dneminde de yeni harflerle yaymlanmaya devam eden Konya,41 10 Aralk 1918 tarihinde Faik Ahmet Barutu ve Kemal Ahmet Bey tarafndan Trabzonda karlp Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin yayn organ haline gelen ve 1923 ylnn sonuna kadar yayn hayatna devam eden stikbal, 42 Milli Mcadeleyi destekleyen ve bu yzden ngilizlerce zaman zaman kapatlan, 1919da smail Cenani Oral tarafndan karlp 1944 senesine kadar yaymlanmaya devam eden Ahali, 43 yine 1919-1928 tarihleri arasnda Boluda kan Dertli,44 Gzbykzade Sabit tarafndan, CHPnin yayn organ olarak Kayseride karlan Misak, 45 dnemin aratrmaclar tarafndan yararlanlabilecek gazeteler arasndadr.46 Gazetelerin yan sra, dergiler de dnemi aratran kiiler tarafndan kullanlabilecek nemli kaynaklardr. zellikle bu dnemdeki fikr hareketleri takip etmek asndan byk nem tamaktadrlar. Dergiler ierisinde kukusuz Ankara Halkevi tarafndan karlan ve dier halkevi dergilerinin de rnek almas beklenen lk dergisi, nemli bir yer

121

tarihi verilmektedir ki miladi takvimle 1895 senesine denk gelmektedir. Biz balang tarihi olarak Dumann eserindeki veriyi temel aldk. Bkz. Duman, Balangcndan Harf Devrimine, Cilt 1, s. 114. 38 Babalk gazetesi iin bkz. Duman, age., s. 166. 39 Bkz. Duman, age., s. 105. Yaln ise 15 Haziran Duman ise 22 Haziran 1919 tarihlerini balang almaktadr. Yaln, age, s. 150. Aksz ile ilgili yaplm bir alma iin bkz. Faruk Sylemez, Aksz Gazetesinin Milli Mcadeleye Katks, Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1987. 40 Ky Hocas, 31. saysndan tibaren Ankarada kmaya balamtr. Bkz. Duman, age., s. 488. 41 Bkz. Duman, age., s. 486. 42 Bkz. Duman, age., s. 438. 43 Mesul Mdr Agah Srr Levend olan ve 1924 senesinde kan Ahali adnda bir gazete daha bulunmaktadr. Duman, age., s. 112. 44 Dertli Cumhuriyeti ve Halk bir Trk gazetesi olarak tantlmtr. Gazetenin yaynna son verme tarihi Yalnda yanl olarak 1926 senesi eklinde gsterilmitir. Duman, age, s. 254. 45 Misak 1925 senesi ortalarna kadar yayn hayatna devam etmitir. Duman, age., s. 585.
46 Ayrntl bilgi iin bkz. Yaln, age., s. 137-157. Burada belirtilen gazeteler dnda da dnem boyunca kan ancak ou kez mrleri ksa gazeteler bulunmaktadr. Bu gazeteler hakknda bilgi iin Dumann almasna bavurulabilir.

122

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

tutmaktadr. lk, dergiyi yneten kiinin eilimlerine gre belirli lde farkllaan bir ierie sahip olsa da,47 dnemin genel dsturu olan Halk tenvir etmek temelinde birok bilimsel, edebi, folklorik ierikli yaznn yer ald bir dergidir. Dergi, ayrca, Kemalizmin aklanmas ve yorumlanmas noktalarndan da nem tamaktadr.48 Yukarda da iaret ettiimiz zere, lk dnda, dier halkevlerinin de dergileri bulunmaktadr. Bu dergileri yaymlandklar toplam say ile birlikte yle sralayabiliriz:49
Tablo: Halkevlerinin yaynlad dergi ad, yaynland yer ve yayn adedi
Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Dergi Ad Aksu Akpnar Altan Altnyaprak Altok Anafarta Atayolu ve Yayla Bapnar Bat Yolu Bozok oruh orumlu Derme Devrimin Sesi Yaynland Yer Giresun Nide Elaz Bafra Edirne anakkale Erzurum Gaziantep Krklareli Yozgat Artvin orum Malatya Bilecik Yayn Adedi 58 61 48 29 26 9 2+11=13 104 8 14 3 61 21 6

47 Ayrntl bilgi iin bkz. Kemal H. Karpat, Osmanldan Gnmze Kimlik ve deoloji, ev: Gne Ayas, Tima Yaynlar, stanbul, Mays 2009, s. 335-336. 48 lk zerine yaplm almalar iin rn. bkz. Ertan Aydn, The Peculiarities of the Turkish Revolutionary Ideology in the 1930s: The lk Version of Kemalism, 1933-1936, Bilkent niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara, 2003; Firdevs Gmolu, lk Dergisi ve Kemalist Toplum, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 2005; Nurettin Gz, Halkevleri Dergileri zerine Bir nceleme, Teksir, Ankara, 1993; Mustafa Oral, C.H.Pnin lks, Yeniden Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Yaynlar, Antalya, 2007. 49 Gz, age., s. 141-142.

Haydar Sekin ELK, Atatrk Dnemine Dair Literatr zerine..

15 16 17 Dranaz Dou Duygular ve Abant 18 19 20 21 22 Edirne ve su Erciyes Fikirler Gediz Grler ukurova 23 Halk Bilgisi Haberleri 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 Halkevi ve Porsuk Hatay Ilgas el nan nan Karacada Karaelmas Kaynak Konya Mula Ocak 19 Mays Ordu Ordu 38 Orta Yayla ve 4 Eyll 39 Sakarya Adapazar 6 Sivas 16+35=51 ve Yeil Eskiehir Hatay Kastamonu Mersin Trabzon Denizli Diyarbakr Zonguldak Balkesir Konya Mula Urla Samsun Ordu 36+62=98 12 5 60 62 106 130 48 35 140 17 2 114 67 Eminn 124 ve Edirne Kayseri zmir Manisa Adana 4+1=5 85 30 102 91+9=100 Sinop Kars Bolu 52 61 7+13=20

123

124

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

40 41 42 43 44 45 46 47 48 Taan Tapnar Trk ve Akdeniz Uluda lker ve Burdur n Yeni Milas Yeni Trk Yeilrmak Merzifon Afyon Antalya Bursa Budur Isparta Milas Eminn Amasya 30 141 34 102 6+26=32 172 5 125 8

1932-1934 yllar arasnda yaymlanan ve evket Sreyya, Vedat Nedim, Burhan Asaf, Yakup Kadri, smail Hsrev gibi nemli ve bir ksm da Marxist kkenli yazar ve aydn bnyesinde barndran Kadro dergisi, dnemin dnce tarihini aratranlar iin zellikle nemli bir dergidir. Derginin tm saylarndan oluan bir derleme, cilt halinde Cem Alpar tarafndan da yaymlanmtr.50 Trk Yurdu dergisi, zellikle dnem boyunca Trklk akmnn eilimlerinin anlalmas bakmndan nemli bir kaynaktr. Dergi, Yusuf Akura, Hseyinzade Ali ve Ahmet Aaolu gibi isimlerin nderliinde 1911de kurulan Trk Yurdu Cemiyetinin yayn organ olarak 1911 Kasmnn sonunda yaymlanmaya balamtr.51 Trk Yurdu, 1911den 1918e kadar olan dnemde, stanbulda toplam 14 cilt (161 say) olarak km; 1918den 1924e kadar olan dnemde ise yaymna ara verilmitir. Daha sonra yeniden ve Ankarada karlan dergi, 1931 senesinde Trk Oca kapanana kadar yaynna devam etmi ve bu dnemde toplam 26 cilt (233 say) olarak yaymlanmtr.52 Yeni Adam, stanbul niversitesindeki grevine son verilmesinden sonra smail Hakk Baltacolu tarafndan 1934ten itibaren karlmaya balanan nemli bir dergidir. Trk inklbnn gereksindii yeni insan tipini oluturmak amacn gden ve bu gayesini ismine de yanstan dergi, eitim, sanat, iktisat,

50 Kadro I-III, Haz. Cem Alpar, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi, Ankara, 1978. Ayrca Kadro ile ilgili olarak bkz. lhan Tekeli ve Selim lkin, Bir Cumhuriyet yks: Kadrocular ve Kadroyu Anlamak, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2003; Mustafa Trke, Ulusu Sol Bir Akm: Kadro Hareketi ( 1932-1934 ), mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1999; Temuin Faik Ertan, Kadrocular ve Kadro Hareketi ( Grler, Yorumlar ve Deerlendirmeler ), Yaymlanmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Ankara, 1992. 51 Masami Arai, Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, ev. Tansel Demirel, letiim Yaynlar, stanbul, 2008. 52 Yaln, age., s. 189-190.

Haydar Sekin ELK, Atatrk Dnemine Dair Literatr zerine.. gndem, kadn ve d politika gibi geni bir konu yelpazesinde yazlar iermi, Trk inklbna halka aydnlatmak ve bilgilendirmek kaydyla katk sunmaya almtr. 53 Yaar Nabi Nayr tarafndan 1933 senesinden itibaren yaymlanmaya balanan Varlk dergisi, zellikle edebiyat ve kltr alannda dnemin en nde gelen bir dergisi konumundadr54 ve dergide Mahmut Makal, Orhan Veli, Oktay Rfat, Melih Cevdet ve Sait Faik gibi birok nemli edebiyatnn yazlar yer almtr.55 Bilimsel ierii gl dergiler ierisinde phesiz Belleten, tarih alannda olduka nemli bir dergidir. Trk Tarih Kurumu tarafndan karlan dergi, zellikle Trk Tarih Tezinin dnem iin sahip olduu nem dnlrse, bu tezlerin ilendii pek ok yazy iermesi bakmndan, ayrca genel olarak dnemin tarih yazmnn anlalmas bakmndan ok nemli bir kaynak durumundadr. Bu dergilerin dnda, Tarih Vesikalar, Belgeler Dergisi, Trk dare Dergisi, Trkiyat Mecmuas, Hayat Mecmuas ve Yakn Tarihimiz gibi dergiler de, dneme ilikin aratrma yapan kiilerin yararlanabilecei nemli kaynaklar arasndadr.56 Biyografiler Biyografi yazm, byk tarihsel ahsiyetler hakknda insanlarn sahip olduu derin merak duygusu ve tarihte ne km kiilerin uygulanm politikalara ve toplumun mukadderatna yaptklar etkileri anlama abas gibi nedenlerle tarihilikte hala nemli bir yer igal etmektedir. Bununla birlikte biyografi yazm, tarih boyunca eitli aamalardan gemitir. rnein Avrupada, Ortaa ve Rnesans dnemlerinde, biyografiler didaktik bir nitelik tamaktaydlar ve ele alnan kiiler bir Hristiyana yakan zellikleriyle, erdemli davranlaryla sunulmaktaydlar. Victoria dneminde ise baka birtakm unsurlar gzetilmeye balamt. Toshun anlatmyla:
() biyografiler karakteristik olarak birini anmak zere kaleme alnrd: Halka malolmu bir ahsiyetin varisleri ve hayranlar iin onun ansn yaatmann en uygun yolu, hemen hemen tmyle o kiinin kendi kaleme ald belgelere dayanan kapsaml bir Hayat Hikyesi hazrlamakt; belgelerin birou da zaten bu ama iin saklanm olur ve bylece yazar, kendi kendisini deerlendirirdi. Daha

125

53 Ayrntl bilgi iin bkz. Yasemin Trkkan, Trk Modernlemesinde Yeni Adam Dergisi ( 19341938 ), Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2008. 54 Kltr-sanat alannda dnemin ne kan dier dergileri iin bkz. Selma nalka, Varlk Dergisinin Yaynlad lk Yllardaki Sanat Faaliyetleri ( S. 1-60 ), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2006, s. 18-31. 55 Ayrntl bilgi iin bkz. Hilmi Demiral, Varlk Dergisinin 400-500 Saylarnn Edebi Ynden ncelenmesi, Osman Gazi niversitesi Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Eskiehir 2003. 56 Bunlardan Tarih Vesikalar, Belgeler Dergisi ve Yakn Tarihimiz dergileri, ele aldmz dnemden sonra yaymlanmaya balamlardr. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Yaln, age., s. 166-172, 177-179, 180-184, 194-196.

126

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012) uzak gemie ait kimselere daha az hrmet edildii sylenemezdi. Erisiyle dorusuyla drst bir biyografi yazmak ise ancak bir avu babayiidin harcyd. Dolaysyla Victoria dneminin biyografi okuru adeta bir byk adamlar resmigeidi ile kar karya kalrd. Ama, lkenin siyas ve entelektel elitine duyulan saygnn korunmasyd.57

Bu Carlylevari biyografi yazmna dhil edilebilecek eserlere bugn de rastlanabilmekteyse de, tarih yazmnn genel dzeyi asndan baklrsa, 19. yzyl biyografi yazarlarnn yaptklar byk tahrifat, geride kalmtr. Artk tarihilerin bir biyografiden bekledii temel unsur, konu ald kiiyi kendi tarihsel balam iinde kavram olmasdr.58 Kukusuz biyografiler, zellikle belirli baz politikaclarn ok etkili olduu tek-parti ynetimlerinde, politika oluturma srelerinin anlalmas bakmndan ayrca bir nem arz etmektedirler. Atatrk dnemine ilikin olarak bakldnda, bu bakmdan, Atatrk, nn, Celal Bayar ve Recep Peker gibi kiilerin biyografileri n plana kmaktadr. zellikle Atatrk biyografilerine baktmz zaman, Trk yaznnda bilimsel nitelii yksek, Atatrk tarihsel-toplumsal balamnda inceleyen eserler bulunduunu sylemek zordur. Bununla birlikte son dnemde Haniolunun59 yapt alma, bu konuda baarl bir giriimdir; ancak Haniolu kapsayc bir biyografi deil Atatrkn entelektel geliimini inceleyen bir biyografi kaleme almtr. Bunun dnda, Atatrk biyografileri konusunda eldeki en iyi almalarn Andrew Mango, 60 Klaus Kreiser, 61 erafettin Turan, 62 evket Sreyya Aydemir, 63 Lord Kinross 64 ve Paul Dumonta 65 ait olduunu syleyebiliriz. smet nn, biyografi yazmnda kukusuz Atatrk kadar n plandaki bir isim deildir; ancak yine de elimizde birka kapsaml alma mevcuttur. Bunlar

Tosh, age, s. 83. Tosh, age, s. 34. 59 M. kr Haniolu, Atatrk: An Intellectual Biography, Princeton University Press, Princeton, New Jersey, 2011. 60Andrew Mango, Atatrk: Modern Trkiyenin Kurucusu, ev. Fsun Doruker, Remzi Kitabevi, stanbul, 2007. Mangonun biyografisi kapsayc biyografiler ierisinde kanmzca en iyisidir. 61 Klaus Kreiser, Atatrk: Bir Biyografi, ev. Dilek Zaptolu, letiim Yaynlar, stanbul, 2010. 62 erafettin Turan, Mustafa Kemal Atatrk: Kendine zg Bir Yaam ve Kiilik, Bilgi Yaynevi, Geniletilmi 2. Basm, Ankara, 2008. 63 evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, Cilt I-III, Remzi Kitabevi, 24. Bask, stanbul, 2005. 64 Lord Kinross, Atatrk: Bir Milletin Yeniden Douu, ev. Necdet Sander, Altn Kitaplar Yaynevi, 20. Bask, stanbul, 2008. 65 Paul Dumont, Mustafa Kemal: ada Trkiyenin Douu, ev. Zeki elikkol, Remzi Kitabevi, stanbul, 2005.
57 58

Haydar Sekin ELK, Atatrk Dnemine Dair Literatr zerine.. ierisinde erafettin Turan, 66 evket Sreyya Aydemir, 67 Ali Fuat Erden 68 ve Metin Heperin69 almalar ne kmaktadr. Celal Bayara ilikin biyografiler ise daha azdr ve bildiimiz kadaryla bilimsel anlamda ele alnmamtr. Bayar zerine Cemal Kutay, 70 Ziya akir Soko71 ve smet Bozdan72 almalar bulunmaktadr. Bununla birlikte Trk Devriminde Celal Bayarn oynad role ilikin eitli almalar bulunmaktadr.73 Ali Fethi Okyar zerine yazlm tek biyografi ulaabildiimiz kadaryla hsan Sabri Balkayaya aittir74 ve Okyar da az allm kiiliklerden biri olarak ele alnabilir. Recep Pekere ilikin bir biyografiye ise rastlamadk. Ancak Pekerin de Trk Devriminde oynad role ilikin almalar yaplmtr.75 Dnemin deimez bakanlar olan kr Kaya ve Tevfik Rt Aras gibi kiiler zerine yaplacak kapsaml biyografi almalar ise kukusuz Trk Devrim tarihinin anlalmasna byk katklarda bulunacaktr.

127

Hatralar ve Gnlkler
Hatralar76 Dnemin olaylarna ve nde gelen kiilerin dncelerine k tutmas bakmndan hatralar da tarihin nemli kaynaklar arasndadr. Hatralar, tarihinin tarihi yeniden-ina etme srecine zenginlik katmasn, dnemin ruhunu, insanlar dn ve yaay tarzn alglamasn, dolaysyla eldeki verileri ilerken genel olarak dnemin ve aktrlerin zihniyetlerini hesaba

66

erafettin Turan, smet nn: Yaam, Dnemi ve Kiilii, Bilgi Yaynevi, 2. Bask, Ankara,

2003. evket Sreyya Aydemir, kinci Adam, Cilt I-III, Remzi Kitabevi, stanbul, 1993. Ali Fuad Erden, smet nn, Bilgi Yaynevi, 2. Bask, Ankara, 1999. 69 Metin Heper, smet nn: Bir Yorum Denemesi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1999. 70 Cemal Kutay, Celal Bayar, Cilt I-IV, yayl. y., stanbul, 1939. 71 Ziya akir Soko, Celal Bayar: Hayat ve Eserleri, yayl. y., stanbul, 1952. 72 smet Bozda, Celal Bayar: Zaferlerle ve ereflerle Dolu Bir Hayat, Tercman Gazetesi Yayn, stanbul, 1986. 73 rnein Nuren Mazc, Celal Bayar, Der Yaynlar, stanbul, 1997; Erkan enekerci, Trk Devriminde Celal Bayar ( 1918-1960 ), Alfa Akademi, stanbul, 2000. 74 Baklaya, hsan Sabri, Ali Fethi Okyar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2005. 75 rnein bkz. Teoman Gl, Trk Siyasi Hayatnda Recep Peker, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1998; Nilgn Nurhan Pekz Kara, Trk Siyasi Hayatnda Recep Peker, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir, 1999. 76 Bu ksmda ele alnan btn hatralar 1923-1938 dnemine ilikin bilgiler iermemektedir. Ancak zellikle Milli Mcadele gibi sz konusu dneme temel oluturan nemli bir tarihsel olguyla ilgili olmalarndan ve tarihyazmna etkilerinden dolay anlmalar gerekli grlmtr.
67 68

128

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

katmasn kolaylatrmaktadr. Ancak kukusuz hatralar olduka znel metinlerdir ve bu husus, gelecek kuaklarn okuyaca dnlerek yazlan anlarda daha belirgindir. Dolaysyla hatralarn da dikkatli bir eletiriye tabi tutulmas ve dier hatralar ve kaynaklarla karlatrlarak incelenmesi 77 daha doru ve bir kavrayn olumasna katkda bulunacaktr. Atatrk dnemini inceleyecek aratrmaclar iin bol miktarda hatra olduu sylenebilirse de, Trk devlet adamlarnn hatralarn yazmaya Batl devlet adamlarna gre daha az eilimli olduklarn da sylemek mmkndr. Nutukun edebi nitelii hakknda eitli grler bulunmakla birlikte, Uzunun da78 belirttii zere, onu, bir an ( hatra ) olarak kabul etmek doru olacaktr. Dolaysyla Nutuk, Atatrkn gznden bir dnemin olaylarnn anlatld/yorumland/tartld bir hatra niteliindedir. Nutuktan nce kaleme alnm olmas hasebiyle Nutuktan etkilenmeksizin ortaya kan ilk nemli hatra, Ayc Arif olarak da bilinen Albay Arif Beye aittir.79 ok kapsaml bir ierie ve arpc yorumlara sahip olmamakla birlikte, eserin yukarda belirtilen nitelii, onun nemini arttrmaktadr. smet nn,80 Rauf Orbay,81 Ali Fuat Cebesoy,82 Ali Fethi Okyar,83 Kazm Karabekir,84 Fahrettin Altay,85 Celal Bayar86 gibi stiklal Sava ve Cumhuriyetin kurulu dnemlerinin nemli isimlerinin hatralar bulunmaktadr. Bunlar ierisinde Ali Fuat Cebesoy ile Ali Fethi Okyarn hatralar, Atatrke ynelik pek fazla eletirel bir nitelik tamamaktadr. Bununla birlikte Kazm

77 Mbahat S. Ktkolu, Tarih Aratrmalarnda Usul, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2011, s. 25. 78 Hakan Uzun, Atatrk ve Nutuk, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2006, s. 112. 79 Mehmet Arif, Anadolu nklab: Milli Mcadele Anlar ( 1919-1923 ), Yay. Haz. Blent Demirba, Arba Basm Yayn, stanbul, 1987. 80 smet nn, Hatralar, Yay. Haz. Sabahattin Selek, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2006. 81 Rauf Orbay, Siyasi Hatralar, rgn Yaynevi, stanbul, 2003. 82 Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatralar: Byk Zaferden Lozana/Lozandan Cumhuriyete, Temel Yaynlar, stanbul, 2007; Ali Fuat Cebesoy, Snf Arkadam Atatrk, Temel Yaynlar, stanbul, 2000. Ali Fuat Cebesoy, Bilinmeyen Hatralar, Temel Yaynlar, 2. Basm, stanbul, 2005. 83 Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, Tercman Yaynlar, stanbul, 1980. 84 Kazm Karabekirin tm eserleri Yap Kredi Yaynlar tarafndan baslmaktadr. Biz Karabekirin eserlerinden sadece iki tanesini rnek vereceiz. Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, Cilt I-II, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2010; Kazm Karabekir, Paalarn Kavgas: nklp Hareketlerimiz, Emre Yaynlar, stanbul, 1991. 85 Fahrettin Altay, On Yl Sava ve Sonras, Eylem Yaynlar, Ankara, 2008. 86 Celal Bayar, Ben de Yazdm: Milli Mcadeleye Gidi, 8 Cilt, Sabah Kitaplar, stanbul, 1997.

Haydar Sekin ELK, Atatrk Dnemine Dair Literatr zerine.. Karabekirin hatralar, Nutuk ile birlikte dnldnde, bir kar-hatra niteliindedir. Rauf Orbay da eletirel bir bakla hatralarn kaleme almtr.87 Bu gibi nde gelen isimlerin dnda, daha evrede kalan ama yine dikkatle okunmas gereken kiilerin hatralar bulunmaktadr. Ahmet Aaolunun Serbest Frka Hatralar,88 Ahmet Hamdi Baarn Atatrkle Ay ve 1930dan sonra Trkiyesi;89 yine Hilmi Urann,90 Kl Alinin,91 Hasan Rza Soyakn,92 Falih Rfk Atayn, 93 Cemal Grandann, 94 Cevat Abbas Grerin 95 , Salih Bozokun, 96 smail Habib Sevkn, 97 Afet nann, 98 Yakup Kadri Karaosmanolunun, 99 Zekeriya Sertelin, 100 Mehmet Asm Usun, 101 Ruen Eref naydnn, 102 Rza Nurun 103 ve Haldun Derinin 104 hatralar, sayabileceimiz nemli hatralar arasnda yer almaktadr. Bunlar ierisinde

129

Milli Mcadele hatralar konusunda karlatrmal bir inceleme iin bkz. Hamdi Grler, Paalarn Gzyle Milli Mcadele, Vadi Yaynlar, Ankara, 2007. Ayrca Nutuk ve dier hatralar hakknda karlatrmal bir analiz iin bkz. Cemil Koak, Nutuk ve Dierleri, Gemiiniz tinayla Temizlenir, letiim Yaynlar, stanbul, 2009, s. 173-199. 88 Ahmet Aaolu, Serbest Frka Hatralar, Baha Matbaas, stanbul, 1969. Aaolunun eserinde krgn ve eletirel bir slup hkimdir. 89 Ahmet Hamdi Baar, Atatrkle Ay ve 1930dan Sonra Trkiye, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi, Ankara, 1981. Baarn anlar daha geni bir ekilde yaymlanmtr bkz. Ahmet Hamdi Baar, Gazi Bana ok Kzm/ Ahmet Hamdi Baarn Hatralar-1, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2007. Ahmet Hamdi Baar, Yine Hayal Aleminde Uuyorum/ Ahmet Hamdi Baarn Hatralar-2, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2007. 90 Hilmi Uran, Merutiyet, Tek Parti, ok Parti Hatralarm ( 1908-1950 ), Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2009. 91 Hulusi Turgut, Atatrkn Srda Kl Alinin Hatralar, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2009. 92Hasan Rza Soyak, Atatrkten Hatralar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2010. 93 Falih Rfk Atay, ankaya, Pozitif Yaynlar, stanbul, 2004. 94 Cemal Granda, Atatrkn Uann Gizli Defteri, Anekdot Kitaplar, stanbul, 2010. 95 Turgut Grer, Atatrkn Yaveri Cevat Abbas Grer: Cepheden Meclise Byk nder ile 24 Yl, Grer Yaynlar, stanbul, 2008. 96 Can Dndar, Yaveri Atatrk Anlatyor, Doan Kitaplk, stanbul, 2010. 97 smail Habib Sevk, Atatrkle Beraber, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2010. 98 Aye Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2008. 99 Yakup Kadri Karaosmanolu, Politikada 45 Yl, letiim Yaynlar, stanbul, 1999. Karaosmanolu, Yakup Kadri, Zoraki Diplomat, letiim Yaynlar, stanbul, 1998. 100 Zekeriya Sertel, Hatrladklarm ( 1908-1950 ), Yaylack Matbaas, stanbul, 1968. 101 Asm Us, Asm Usun Hatra Notlar 1930-1950: Atatrk, nn, kinci Dnya Harbi ve Demokrasi Rejimine Gei Devri Hatralar, stanbul, 1966. 102 Ruen Eref naydn, Atatrk zleyi, Cilt I-II, Yenign Yaynclk, y.y., 1998. 103 Rza Nur ve Abdurrahman Dilipak, Hayat ve Hatratm, Cilt I-III, aret Yaynlar, stanbul, 2004. 104 Haldun Derin, ankaya zel Kalemini Anmsarken ( 1933-1951 ), Yay. Haz. Cemil Koak, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1995.
87

130

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

olduka muhalif ve hatta saldrgan slubuyla Rza Nuru105 kukusuz ayrt etmek gerekmektedir. Zekeriya Sertel de grece eletirel bir slupla kaleme almtr. Yakup Kadri Karaosmanolunun hatralar ise hem ieriden hem de dardan bakabilmesi ve analiz ve gzlem gcnn yksek olmasyla gze arpan bir nitelik arz etmektedir. Yabanc yazarlarn Trkiyede bulunduklar dnemleri ieren hatralarn da anmak gerekmektedir. Joseph Grewun Turbulent Era adl eseri ierisinde yer alan Trkiyedeki elilik yllarna ilikin anlar, Trke ayr bir kitap olarak baslmtr. 106 Bunun dnda Charles Sherrillin, 107 Stephan Ronartn 108 ve Aralovun109 eserleri de zikredilebilir. Gnlkler Gnlkler de, belirli bir tarihsel dnemi aratran kiiler iin nemli kaynaklar arasndadr. Olaylarn yaand dnemde tutulmu olmalar, zellikle incelenen dnemdeki olaylara aktif olarak mdahil olan kiilerin konular ele al biimlerini, kamuya yansttklar ve yanstmadklar ynleriyle grebilmemize yardmc olur. Dolaysyla kamusal grnrle sahip eylemler ve sylemlerle kiinin i dnyas arasndaki ilikiyi aa karan gnlkler, dneme ilikin yaplacak eitli yorumlarn test edilmesinde tarihiye yardmc olacaktr. Olaylarn grece daha evresinde kalm kiilerin gnlkleri de kukusuz nemlidir. Onlarn yazdklar da, konuya dardan bakan kiilerin olgular ele al tarzlarn gsterdii gibi, merkezde yer alan aktrlerin grleriyle karlatrmal bir bakla dneme bakmay mmkn klar. Gnlkler bu ynleriyle, atan zihin dnyalarn, dnemin sosyal ve dnsel kompozisyonunu anlamaya yardmc olur. Bunlarn dnda gnlkler, incelenen konuya ilikin veri yetersizlii ya da verilere ulamann zorluu durumunda, aratrmacya eitli ipular sunmas bakmndan da nem tarlar. Atatrk dnemi iin konuya bakldnda, elimizdeki gnlkler sayca ok zengin deildir. I. Dnya Sava ve Milli Mcadele dnemine ilikin gnlklerin sayca ok daha fazla olduu sylenebilir. Bununla birlikte dneme ilikin

Rza Nur, Cumhuriyet Devrinin Perde Arkas ( 1923-1933 ), rgn Yaynevi, stanbul, 2007. Joseph Grew, Gazi ve smet Paa alkantl Dnem ( 1922-1932 ), Ed. . Uurlu, rgn Yaynevi, stanbul, 2005. 107 Charles H. Sherrill, Mustafa Kemalin Bana Anlattklar, ev. rgen Uurlu, rgn Yaynevi, stanbul, 2007. 108 Stephan Ronart, Bugnk Trkiye, ev, B.T. aman, Devlet Basmevi, stanbul, 1934. Bkz. Yaln, age., s. 282. 109 Semyon vanovi Aralov, Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Anlar, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2010.
105 106

Haydar Sekin ELK, Atatrk Dnemine Dair Literatr zerine.. nemli gnlkler arasnda, Atatrkn, 110 smet nnnn, 111 Kazm Karabekirin, 112 Nihat Erimin, 113 Ltfi Fikrinin, 114 brahim Talinin 115 gnlkleri saylabilir.

131

Bavuru Eserleri
Bibliyografik Eserler Bibliyografya, yararlanlan eserlerin listesinin yer ald ksm anlamna gelmektedir. Belirli bir konu ya da dneme ynelik olarak hazrlanan bu eserler, tarih almalarnda son derece faydal ve pratik bir mahiyet arz ederler. Bu zellikleriyle tm almalarda bavurulan kaynaklar arasndadrlar.116 Yukarda da iaret edildii zere bibliyografik almalar, konu ya da dnem bazl olarak temelde ikiye ayrlabilir. Konu bazl almalara Trkiye-Avrupa Birlii likileri Bibliyografyas rnek olarak gsterilebilir. Dnem bazl almalara ise 1928-1965 Yllar Arasnda Trkiyede Baslm Bibliyografyalarn Bibliyografyas adl almay rnek olarak gsterebiliriz.117 Kukusuz Atatrk dnemine ilikin olarak da pek ok bibliyografik alma mevcuttur. Bununla birlikte biz burada drt tanesinden bahsedeceiz; bu eserler yaynlandklar dnem itibariyle birbirlerinin ardndan gelmektedir; bu sayede zaman ierisindeki geliimi grmek de mmkn olacaktr. Ele aldmz dneme ilikin nc niteliindeki alma Herbert Melzige aittir. Eser Trke, Franszca ve Almanca olarak yazlmtr ve iki ksmdan olumaktadr. lk ksmda dneme ilikin eserler on iki balk altnda verilmi, ikinci ksmda ise Atatrk dnemiyle ilgili literatre dair ksa bir eletirel inceleme yaplmtr. lk ksm u balklardan olumaktadr: 1-Nutuklar, Vesikalar, Otobiyorafi, Vecizeler

110 Atatrkn Not Defterleri, Hazrlayan-eviren: Atarem Bilim Kurulu, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, C: 1-12, Ankara, 2004-2009. 111 smet nn, Defterler ( 1919-1973 ), 2 Cilt, Yay. Haz. Ahmet Demirel, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2008. 112 Kazm Karabekir, Gnlkler ( 1906-1948 ), 2 Cilt, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2009. 113 Nihat Erim, Gnlkler ( 1925-1979 ), 2 Cilt, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2005. 114 Ltfi Fikri, Ltfi Fikri Beyin Gnl, Yay. Haz. Ycel Demirel, Arma Yaynlar, stanbul, 1991. 115 Erdal Aydoan ve aban Ortak, Dr. brahim Tali Beyin Gnl, Arba Yaynlar, stanbul, 2000. brahim Tali Beyin gnl, 1924te sona ermektedir. 116 Yaln, age., s. 197. 117 Devlet Arivleri Genel Mdrl, nemli konulara ilikin ok yararl bibliyografik eserler yaymlamaktadr. Irak Trkleri Bibliyografyas, Trkiye-Avrupa Birlii likileri Bibliyografyas, The Armenian Problem With a Bibliography (1878-1923) gibi almalar bu eserlere rnek olarak gsterilebilir. Bkz. http://www.devletarsivleri.gov.tr/Forms/pgArticle.aspx?Id=e2dba1f8-40d742a9-aaff-8cf69f4615f4.

132

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

2-Biyorafiler 3- Hatralar 4-Yeni Trkiye Hakknda Monografiler 5- stiklal Savana, inklaba ve yeni Trkiyenin siyas tarihine dair kitaplar 6- Yeni Trkiye hakknda seyahat intibalar 7-Hukuk ve siyas yazlar 8- Yakn arka ait olup ayn zamanda yeni Trkiyeye temas eden tarih, siyas kitaplar 9- deolojik ve felsefi kitaplar 10-Romanlar, iirler, Rportajlar, Vekayinameler, Mzik 11- Atatrkn lmne dair yazlar 12- Resimli kitaplar Melzigin almas 1941 gibi erken bir tarihte yaymlanm olmas itibariyle olduka snrl sayda kaynan knyesini ierebilmitir. Kald ki yazarn kendisinin de belirttii gibi gazete ve dergilere eserde yer verilmemitir.118Bu tr eksiklerine ve snrl kaynaklara dayanmasna karn alma, alannda nc niteliindedir. Ele alacamz ikinci alma M. Orhan Durusoy ve M. Muzaffer Gkman tarafndan hazrlanan Atatrk ve Devrimleri Bibliyografyasdr. Eser 1957 tarihlidir ve Trke ile yabanc dildeki eserleri kapsamaktadr. Durusoy ve Gkman, eserin hazrlanmasnda konuya ilikin o dnemde hissedilen toplu katalog ihtiyacnn etken olduunu belirtmektedir. Hazrlayanlarn da belirttii gibi, almaya tm eserler dhil edilmemitir; daha ziyade 1919dan bu yana yaplm monografi, hatrat, vesika derlemeleri ile edebiyat mevzuuna girebilecek olan neriyat toplanmtr. Kaynaklarn knyelerinin yan sra, kolaylk olmas bakmndan ktphanedeki yerlerinin kayd da verilmitir.119 Bir dier bibliyografik eser, Leman enalp tarafndan hazrlanan 2 ciltlik Atatrk Kaynakasdr. Eser, Atatrkn doumunun 100. yl mnasebetiyle hazrlanmtr ve temelde o yl Atatrk, Atatrklk, Milli Mcadele ve Atatrk Trkiyesi zerine yazlan ve yaplanlar derlemek amacyla meydana getirilmitir. Bununla birlikte yaymlanan kitaplar 1982 ylnn sonuna kadar izlenmi, dergi taramalarnda ise 1980 ylnn son iki ay ile 1982 ylnn beinci ayna kadar olan dnemde yazlanlar almaya dahil edilmitir. enalp, 482si kitap, 142si bror, 6343si makale ve yaz (3272si dergilerde ve ok yazarl yaptlarda, 3071i

118 Herbert Melzig, Atatrk Bibliyorafyas: Ebedi ef Atatrkn Hayat, stikll Sava ve Trk nklb in lm Rehber, (.yayl.y ), (y.y), 1941, s. 5-6. 119 Atatrk ve Devrimleri Bibliyografyas, Haz. M. Orhan Durusoy ve M. Muzaffer Gkman, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1957, s. 1-3.

Haydar Sekin ELK, Atatrk Dnemine Dair Literatr zerine.. gazetelerde olmak zere), 834 iir, 20si mar ve benzeri dokmanlar olmak zere toplam 7880 knye saptam bulunmaktadr ki eserin temel ald zaman aral da dnldnde kapsam olduka geni bir alma olduu dnlebilir. enalpin almas, Atatrkn doumunun 100. ylnda yukarda anlan konularla ilgili nelerin yazldna ilikin olarak nemli bir bavuru kaynadr.120 Burada ele alacamz son bibliyografik alma, Azmi Ssl ve arkadalar tarafndan yaplmtr. 121 Eser, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti zerine yurtdnda yaymlanm eserlere ilikindir. Ssl tarafndan kaleme alnan giri yazsnda, o dneme kadar bu konuda yaplan almalarn yetersizliine deinilmitir. Sz konusu eksiklik dolaysyla, Atatrk Aratrma Merkezi tarafndan, Atatrk, Milli Mcadele ve Trkiye Cumhuriyeti Hakknda Yabanc lkelerde Yaynlanm Eserlerin Bibliyografyasnn Hazrlanmas ve Bu Eserlerin Trkiyeye Kazandrlmas adl bir proje hazrlanm ve bu proje Devlet Planlama Tekilatnn 1995 yl Eitim ve Kltrel Yatrm Programna dhil edilmitir. Proje iki aamadan olumaktadr. lk aamada Atatrk, Milli Mcadele ve Trkiye Cumhuriyeti zerine yurtdnda yazlm belge ve yaynlarn tespit edilerek bir bibliyografya halinde yaymlanmas, ikinci aamada ise bunlardan satn alnabileceklerin satn alnp satn alnamayacaklarn da mikrofilmlerinin ya da fotokopilerinin salanarak aratrmaclarn hizmetine sunulmas amalanmtr. Ssl ve arkadalar tarafndan ortaya karlan eser, bu anlamda, projenin birinci aamasn oluturmaktadr. almada yer alan kaynaklarn knyelerinin saptanmas konusunda ise, yurtdndaki aratrma merkezlerinden, aratrmaclardan, Trkiyenin temsilciliklerinden, yurtdnda eitim gren Trk aratrmaclardan; Trkiyedeki yabanc temsilciliklerden, aratrmaclardan, ktphanelerden ve filolojilerden destek alnm, ayrca internetten de faydalanlmtr. Knyeler alfabetik bir sraya gre verilmitir.122 Pek ok kurum ve kiiden yararlanlarak ortaya kan bu alma, olduka kapsamldr. Aralarnda belli bir zamansal aralk olan bu drt farkl bibliyografik eserin incelenmesinden karabileceimiz en nemli sonu, almalarn kapsamnn giderek artmakta, niteliklerinin ykselmekte olduudur. Bylece aratrmaclarn yararlanmas iin daha byk olanaklar ortaya kmaktadr. Ancak yine de, bu yaynlarn srekli olarak yenilenmesi ve alana ilikin gelimelerin takip edilmesi gerekmektedir.

133

120 Atatrk Kaynakas, Haz. Leman enalp, 2 cilt, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1984, s. IX-XI. 121 Azmi Ssl ve dierleri, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Konusunda Yurtdnda Yaynlanm Kitaplar Bibliyografyas, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2000. 122 Age., s. XIV-XV.

134

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

Ele aldmz dnem iin faydalanlabilecek dier bibliyografik eserlerin bazlarn ise yle sralayabiliriz:123 Aklamal Atatrk Kaynakas, Haz. Mehmet Trker, 2 Cilt, Yonca Matbaas, Ankara, 1981. Atatrk Belgelii Bibliyografyas, T.C Kltr ve Turizm Bakanl Milli Ktphane Bakanl Yayn, Ankara, 1985. Atatrk Bibliyografyalarnn Bibliyografyas, Milli Ktphane Trkiye Makaleler Bibliyografyas ube Mdrl Yayn, Ankara, 1981. Atatrk ve Devrimleri Tarihi Bibliyografyas, Haz. Mehmet Muzaffer Gkman, MEB Basmevi, stanbul, 1974. Atatrkn Ekonomik ve Sosyo-Ekonomik Grleri le lgili Makale ve Kitaplar Bibliyografyas, Maliye Bakanl Tetkik Kurulu Yayn, Ankara, 1981. Cumhuriyet Dneminde Bibliyografyalarn Bibliyografyas, Haz. Filiz Babuolu, Sema Aknc, F. Glser Tuncer, smet Baydur, Babakanlk Kltr Mstearl, Cumhuriyetin 50. Yldnm Yayn: 3, Ankara, 1973. Trkiye Bibliyografyas, Milli Ktphane Bibliyografya Enstits Yayn, Ankara, 1946. Trkiye Makaleler Bibliyografyas, Milli Ktphane Mdrl Yayn, Ankara, 1946. Trkiye Tarih Yaynlar Bibliyografyas ( 1729-1955 ), Haz. Enver Koray, Maarif Basmevi, stanbul, 1959. 1928-1965 Yllar Arasnda Trkiyede Baslm Bibliyografyalarn Bibliyografyas, Haz. Filiz Babuolu, Lamia Acar, Necdet Ok, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1966. Osmanl Trk Sreli Yaynlar ve Gazeteleri (1828-1928), Haz. Hasan Duman, 3 Cilt, Enformasyon ve Dokmantasyon Hizmetleri Vakf, Ankara, 2000. Atatrk ve 1900 sonras Trkiye Hakknda Yazlm Almanca Eserler Bibliyografyas, Haz. Ramazan alk, Manisa Celal Bayar niversitesi Yksek renim Vakf, Manisa, 2001. Atatrk and Turkey A Bibliography 1919-1938, MEB, Atatrk Serisi No:2, laveli 2. bask, stanbul, 1963.

123

Yaln, age., s. 197-206.

Haydar Sekin ELK, Atatrk Dnemine Dair Literatr zerine.. Kemal Atatrk A Centennial Bibliography ( 1881-1981 ), Compiled by Abraham Bodurgil, Washington, 1984. Atatrk, Kurtulu Sava, Devrimler ve Cumhuriyet Trkiyesi le lgili Kitaplar, Haz. smail Arar, Baha Matbaas, stanbul,1960. Bu eserlerin dnda eitli sreli yaynlarda km bibliyografyalar da mevcuttur.124

135

Tantm ve Kataloglar
Tantm ve kataloglar da yine aratrmaclara yol gstermesi bakmndan yararlanlan nemli kaynaklar arasndadr. Bu alanda aadaki kaynaklar rnek olarak verilebilir:125 Atatrk Kitapl Katalogu, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1973. Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu ve Bal Kurulular Yaynlar Toplu Katalou ( 18 Ekim 1983-18 Ekim 1993 ), Ankara, 1994. Atatrk ve Devrim Kitaplar Katalou, Haz. Muharrem Dodu Mercanlgil, Yeni Matbaa, Ankara, 1953. 1973. Atatrk zel Ktphanesi Katalou, Babakanlk Yayn, Ankara,

Ankara Ktphaneleri Atatrk Kitaplar Toplu Katalou, Kltr ve Turizm Bakanl Yayn, Ankara,1983. smail Arar Ktphanesi Katalou, Baha Matbaas, stanbul, 1960. Yabanc Gzyle Atatrk Kitaplar Sergisi Katalou ( 10 Kasm-20 Kasm 1981 ), Ankara, 1981. Eski Harfli Trke Sreli Yaynlar Toplu Katalou, Cilt1, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1987.

Ansiklopediler ve Szlkler
Ansiklopedi szcnn etimolojisi konusunda gr farkllklar olsa da, btn bilgileri kapsayan ve abece dzenine ya da konuya gre dzenlenmi yapt anlamnda kullanlmaktadr.126 Szck ilk defa 1532de Fransz edebiyat Rabelais tarafndan Yunancadan Franszcaya evrilmitir. Batda ansiklopedi

Yaln, age., s. 206-209. Yaln, age., s. 209-211. 126 Selahattin Hilav, Ansiklopedi ve Aydnlanma Felsefesi, Ansiklopedi ya da Bilimler Sanatlar ve Zanaatlar Aklamal Szl, Yaz. Denis Diderot ve Jean le Rond dAlembert, ev. Selahattin Hilav, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2005, s. 11.
124 125

136

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

niteliindeki ilk yapt Martianus Capellann beinci yzylda hazrlad ve gramer, diyalektik, retorik, geometri, astroloji, aritmetik ve mzik konularn kapsayan bir kitaptr. slam dnyasnda ise Farabi ve bn-i Sinada ansiklopedik yaptlarn ilk rnekleri grlmeye balanmtr. Yine hvan- Safa diye adlandrlan bilginlerden oluan topluluun onuncu yzylda hazrlad 52 risaleden oluan yapt da ansiklopediler arasnda nemli bir yer tutar. Modern anlamda ansiklopedilerin ise 17. yzyldan itibaren ortaya kmaya balad grlmektedir. Moreirinin Byk Tarih Szl (1674), Baylen Tarihsel ve Eletirel Szlk ve Chambersn Cyclopaedias bu anlamda zikredilebilir. Aydnlanma olgusu ise ansiklopedicilie yeni bir boyut katmtr. Denis Diderot ile Jean le Rond d Alembertin Ansiklopedisi, iki yzden fazla yazn adam ve bilginin katklaryla hazrlanmtr ve Zedlerin sekiz ciltlik Universal Lexiconu ( 1732-1750 ) dnda kendinden nceki tm ansiklopedilerden daha hacimlidir. Hazrlanmasnda gdlen amacn dinsel ya da metafizik deil; fakat bilgideki ilerleme sonucunda insanlarn daha erdemli ve mutlu yaamalar eklinde laik ynelimli olmasyla da eser, ansiklopediler ierisinde ayrks bir nitelik gstermitir. Osmanllarda ise yaklak ayn dnemlerde Takprlzadenin Mevzuatul Ulumu (16. yzyl), Katip elebinin Kefz znunu ( 17. yzyl ) ve Erzurumlu brahim Hakknn Marifetnamesi (18. yzyl) gibi ansiklopedi niteliinde yaptlar verilmitir. Osmanllarda ansiklopedi szc muhtemelen Franszca kaynaklardaki etimoloji bilgilerinden faydalanarak Muhtl-marif yani bilgilerin evrimi eklinde kullanlmtr. Tanzimat dneminden itibaren nem kazanan ansiklopedicilik faaliyetlerine127 rnek olarak modern anlamda ilk ansiklopedi denemesi olan Ali Suavinin Kamusul-ulmunu ( 1870 ), emsettin Saminin alt ciltlik Kamusul-almn (1889-1898) ve Emrullah Efendinin sadece bir cilt yaymlanabilen Muhitul-marifini sayabiliriz.128 Bu ekilde Tanzimattan itibaren nem kazanan Ansiklopedicilik faaliyetine Cumhuriyet dneminde de devam edilmitir. Bunlardan ilki, 1932-1936 yllar arasnda yaymlanan Hayat Ansiklopedisidir. Daha sonra kan ansiklopediler, Atatrk dneminden sonra yaymlanmtr. Bunlardan Milli Eitim Bakanl tarafndan Hollandada ngilizce, Franszca ve Almanca olarak 1908-1938 yllar arasnda yaymlanan drt ciltlik Encyclopdie de lIslam temel alnarak ve Trk ve slam tarihiyle ilgili eitli maddelerle zenginletirilen slam Ansiklopedisi, 1986 ylnda tamamlanmtr. Bir dier slam Ansiklopedisi,

Yaln, age, s .211-212. Hilav, agm., s. 11-12, Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Ansiklopedi, Cilt2, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1992, s. 661-662.
127 128

Haydar Sekin ELK, Atatrk Dnemine Dair Literatr zerine.. Trkiye Diyanet Vakf tarafndan 1988 ylndan itibaren karlmaya balanm ve 40 cilt karlmas planlanm olup129 hlihazrda yaym tamamlanmtr. 1943te yaymlanmaya balanan 33 ciltlik Trk (nn) Ansiklopedisi, 1984te tamamlanmtr. Bunlarn dnda Fransada yaymlanm Grand Larousse Encyclopdique zerine kurulu olan Meydan Larousse Byk Lugat ve Ansiklopedi, Encyclopedia Britannicann 1986da yenilenen 15. edisyonu esas alnarak hazrlanan AnaBritannica, 1993 basksnda Trk okuru iin yeni maddeler eklenmek kaydyla gncelletirilmitir. Yine letiim Yaynlar tarafndan 1983te karlmaya balanan Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, modern Osmanl-Trk tarihindeki siyasal akmlara ilikin ansiklopedik bir kaynak niteliindeki Modern Trkiyede Siyasi Dnce serisi130 ve ayrca Yurt Ansiklopedisi ele aldmz dnem iin kullanlabilecek kaynaklar arasndadr. Szlkler, Atatrk dnemine ilikin yaplan almalarda kullanlabilecek bir dier kaynaktr. Trke ve Osmanlca szlklerin dnda M. Zeki Pakalnn 1971 senesinde yaymlanan ciltlik Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Bekir Stk Baykaln Tarih Terimleri Szl kullanlabilecek kaynaklar arasnda saylabilir.131

137

Aratrmalar
Bir tarih almasnda aratrma niteliindeki eserler, almay yrten kiiye eitli alardan katkda bulunur. Bunlardan bir tanesi, konuyla ilgili kaynaklar hakknda aratrmacya bir fikir vermesidir. Bununla birlikte bir tarih aratrmasnn orijinallii, eldeki almalarda retilen verilere yenilerini eklemesi ve bazen de yeni bir metot nermesi olduu iin, aratrmalar bu adan, daha ziyade yol gsterici bir mahiyette kabul edilebilirler. kinci bir katk, rettii bilgilerle ortaya kacaktr. Bilim, birikimli olarak ilerleyen bir sre olduu iin, daha nce retilen bilgilerin zerine bir ina sz konusudur; ancak bu noktada da retilen bilgilere tarihilerin her zaman pheyle yaklamay bilmesi, onlar kontrol etmesi gerekir. Bilimsel ilerlemenin temeli olan eletiri, ancak bu ekilde doabilir. nl filozof Ortega y Gassetnin armak, hayrete dmek, anlamaya balamaktr. Aydnn kendine zg sporu

Yaln, age., s. 211-212. Seri, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, Kemalizm, Modernleme ve Batclk, Milliyetilik, Muhafazakrlk, slamclk, Liberalizm, Sol, Dnemler ve Zihniyetler balklar altnda toplanm 9 ciltten olumaktadr. 131 Yaln, age., s. 212-213.
129 130

138

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012)

ve lksdr sznden yola karak, phe, bilim adamnn sporudur, diyebiliriz.132 Bir dier katk, konuya ilikin farkl bir yorum, kuramsal bak ya da metodolojik yaklam ortaya koymas noktasnda ortaya kabilir. Sz konusu yorum, kuramsal bak ya da metodolojik yaklam, daha sonra yaplacak almalara yn gsterici, olgular kavramada ufuk ac bir nitelik gsterdii lde, tarih almalarnda nemli katklar sunabilir. Yukarda iaret edilen eitli katklar sebebiyle, aratrma eserleri, pek ok tarih almasnda youn olarak kullanlmaktadr. Toshun da iaret ettii zere aratrma yaplan konudaki tm kaynaklara hkim olmak, byk lde eriilemez bir idealdir ve bu iki sebepten kaynaklanr: Bunlardan birincisi kaynaklarn sayca ok fazla olmas; ikincisi ise kaynaklarn byk bir dikkatle incelenmesinin gerekmesidir. Belki de bu nedenle, aratrmalarn nemli bir blm, yeni kaynak kefinden ok eski ve bilinen kaynaklara yeni sorularla bavurma yolunu tercih etmektedir.133 Literatr bilgisi, yukarda iaret ettiimiz zere hem kaynaklar hem de mevcut sorun alanlar ve yaklamlar noktasnda, aratrmaclara fikir vermektedir. Burada incelediimiz Atatrk dnemine ilikin yaplan aratrmalarn says phesiz olduka fazla saydadr ve her yl bu say daha da artmaktadr. Aratrmalarn saysnn artmasnn, mikro tarihilie dayal eilimleri besledii de ne srlebilir. Atatrk dnemiyle ilgili aratrmalara bakldnda, dnemin genel hatlaryla iyi alld sylenebilir. Ancak dneme ilikin almalarn oundaki genel eksiklik, kuramsal ve metodolojik yaklamlarn yeterince baarl bir ekilde kullanlmam, kimi zaman da kullanlmam olmasdr. Trk tarihiliindeki kuram-kaynak ilikisindeki dengesizlik, Atatrk dnemi almalarna da yansm grnmektedir. kinci bir sorun alan, Trkiyede zellikle Atatrk dnemine ilikin gncel tarihsel tartmalarn youn olarak devam etmesi ve bir lde de siyasal nitelik arz etmesi, sz konusu dneme ilikin soukkanl almalarn ortaya kmasn byk lde engellemitir. Kukusuz kuram-kaynak dengesinin doru kurulabilmesi asndan, kuramsal ve metodolojik yaklamlarn neminin anlalmas ve ayrca konuyla ilgili zellikle ariv kaynaklarna eriimin mmkn olmas, zorlatrlmamas gerekmektedir. Fakat konumuzun temelde dnda kalmakla birlikte, kaynakkuram dengesinin kurulmas asndan nemli olduundan, Trkiyede hala almam pek ok arivin olduunu eklemek gerekmektedir. Dolaysyla pek

132 Jos Ortega y Gasset, Kitlelerin Ayaklanmas, ev. Neyyire Gl Ik, Trkiye Bankas Yaynlar, 11. Bask, stanbul, 2011, s. 41. 133 Tosh, age., s. 57-58.

Haydar Sekin ELK, Atatrk Dnemine Dair Literatr zerine.. ok alma, ilgili ariv kaynaklarnn tm kullanlamadan yaplmakta, baz ariv belgelerinin nda yaplabilecek daha derinlikli deerlendirmelerden ve ortaya kabilecek yeni aratrma alanlarndan yoksun kalnmaktadr. Kukusuz bu sorunlarn giderilmesi halinde, ok daha nitelikli tarihsel aratrmalar ortaya kabilecek ve tarihilerin yeni ufuklara alabilmesi mmkn olacaktr.

139

Kaynaklar
ACUN Fatma (2007) Milli Mcadele ve Atatrk Dnemi Kaynaklarnn Toplu Deerlendirilmesi, Edebiyat Fakltesi Dergisi, 24 (2), Ankara. www.edebiyatdergisi.hacettepe.edu.tr/icindekiler.asp?y=2007&s=2. Eriim Tarihi: 16.12.2011. AAOLU Ahmet (1969) Serbest Frka Hatralar, Baha Matbaas, stanbul. ARA Masami (2008) Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, ev. Tansel Demirel, letiim Yaynlar, stanbul. ARALOV Semyon vanovi (2010) Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Anlar, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul. Atatrk Kaynakas (1984) Haz. Leman enalp, 2 cilt, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. Atatrk ve Devrimleri Bibliyografyas (1957) Haz. M. Orhan Durusoy ve M. Muzaffer Gkman, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. Atatrkn Sylev ve Demeleri I-III (2006) Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara. ATAY Falih Rfk ( 2004 ) ankaya, Pozitif Yaynlar, stanbul. AYDEMR evket Sreyya (1993) kinci Adam, Cilt I-III, Remzi Kitabevi, stanbul. AYDEMR evket Sreyya (2005) Tek Adam, Cilt I-III, Remzi Kitabevi, 24. Bask, stanbul. BAAR Ahmet Hamdi (1981) Atatrkle Ay ve 1930dan Sonra Trkiye, Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi, Ankara. BAAR Ahmet Hamdi (2007) Gazi Bana ok Kzm/Ahmet Hamdi Baarn Hatralar-1, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul. BAAR Ahmet Hamdi (2007) Yine Hayal leminde Uuyorum/Ahmet Hamdi Baarn Hatralar-2, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul. BAYAR Celal (1997) Ben de Yazdm: Milli Mcadeleye Gidi, 8 Cilt, Sabah Kitaplar, stanbul. BURKE Peter (2011) Tarih ve Toplumsal Kuram, ev. Mete Tunay, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi (1992) Ansiklopedi, Cilt2, Milliyet Yaynlar, stanbul, s. 661-663. CARR Edward Hallet (2009) Tarih Nedir?, ev. Misket Gizem Grtrk, letiim Yaynlar, stanbul.

140

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012) CEBESOY Ali Fuat (2007) Siyasi Hatralar: Byk Zaferden Lozana/Lozandan Cumhuriyete, Temel Yaynlar, stanbul. OLAK MUSTAFA (2008) Enver Paa Osmanl-Alman ttifak, Yeditepe Yaynlar, stanbul. DEMRAL Hilmi (2003) Varlk Dergisinin 400-500 Saylarnn Edebi Ynden ncelenmesi, Osman Gazi niversitesi Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Eskiehir. DERN Haldun (1995) ankaya zel Kalemini Anmsarken ( 1933-1951 ), Yay. Haz. Cemil Koak, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. DUMAN Hasan (2000) Balangcndan Harf Devrimine Kadar Osmanl-Trk Sreli Yaynlar ve Gazeteler Bibliyografyas ve Toplu Katalou 1828-1928, Cilt 1 ve 3, Enformasyon ve Dokmantasyon Hizmetleri Vakf, Ankara. DUMONT Paul (2005) Mustafa Kemal: ada Trkiyenin Douu, ev. Zeki elikkol, Remzi Kitabevi, stanbul. EVANS Richard J. (1999) Tarihin Savunusu, ev. Uygur Kocabaolu, mge Kitabevi, Ankara. GASSET Jos Ortega y (2011) Kitlelerin Ayaklanmas, ev. Neyyire Gl Ik, Trkiye Bankas Yaynlar, 11. Bask, stanbul. GRANDA Cemal (2010) Atatrkn Uann Gizli Defteri, Anekdot Kitaplar, stanbul. GREW Joseph (2005) Gazi ve smet Paa alkantl Dnem (1922-1932), Ed. . Uurlu, rgn Yaynevi, stanbul. GRLER Hamdi ( 2007 ) Paalarn Gzyle Milli Mcadele, Vadi Yaynlar, Ankara. GZ Nurettin (1993) Halkevleri Dergileri zerine Bir nceleme, Teksir, Ankara. HANOLU M. kr (2011) Atatrk: An Intellectual Biography, Princeton University Press, Princeton, New Jersey. HEPER Metin (1999) smet nn: Bir Yorum Denemesi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. HLAV Selahattin (2005) Ansiklopedi ve Aydnlanma Felsefesi, Ansiklopedi ya da Bilimler Sanatlar ve Zanaatlar Aklamal Szl, Yaz. Denis Diderot ve Jean le Rond dAlembert, ev. Selahattin Hilav, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. NALKA Selma (2006) Varlk Dergisinin Yaynlad lk Yllardaki Sanat Faaliyetleri (S. 1-60), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara. NAN Aye Afet (2008) Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul. NN smet (2006) Hatralar, Yay. Haz. Sabahattin Selek, Bilgi Yaynevi, Ankara. KABACALI Alpay (1994) Ankara. Trk Basnnda Demokrasi, Kltr Bakanl Yaynlar,

KARABEKR Kazm (2010) stiklal Harbimiz, Cilt I-II, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. KARAOSMANOLU Yakup Kadri (1999) Politikada 45 Yl, letiim Yaynlar, stanbul.

Haydar Sekin ELK, Atatrk Dnemine Dair Literatr zerine..

KARPAT Kemal H. (2009) Osmanldan Gnmze Kimlik ve deoloji, ev: Gne Ayas, Tima Yaynlar, stanbul. KAVAKLI Nurhan (2005) Bir Gazetenin Tarihi: Akam, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. KINROSS Lord (2008) Atatrk: Bir Milletin Yeniden Douu, ev. Necdet Sander, Altn Kitaplar Yaynevi, 20. Bask, stanbul. KO . Ceyhan (2006) Tek Parti Dneminde Basn-ktidar likileri (1929-1938), Siyasal Kitabevi, Ankara. KOAK Cemil ( 2009 ) Nutuk ve Dierleri, Gemiiniz tinayla Temizlenir, letiim Yaynlar, stanbul. KKTENER Aysun (2004) Bir Gazetenin Tarihi: Cumhuriyet, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. KREISER Klaus (2010) Atatrk: Bir Biyografi, ev. Dilek Zaptolu, letiim Yaynlar, stanbul. KTKOLU Mbahat S. (2011) Tarih Aratrmalarnda Usul, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. LTF FKR (1991) Ltfi Fikri Beyin Gnl, Yay. Haz. Ycel Demirel, Arma Yaynlar, stanbul. MANGO Andrew (2007) Atatrk: Modern Trkiyenin Kurucusu, ev. Fsun Doruker, Remzi Kitabevi, stanbul. MEHMET ARF (1987) Anadolu nklab: Milli Mcadele Anlar ( 1919-1923 ), Yay. Haz. Blent Demirba, Arba Basm Yayn, stanbul. MELZIG Herbert (1941) Atatrk Bibliyorafyas: Ebedi ef Atatrkn Hayat, stikll Sava ve Trk nklb in lm Rehber, (.yayl.y), (y.y). NUR Rza ( 2007 ) Cumhuriyet Devrinin Perde Arkas ( 1923-1933 ), rgn Yaynevi, stanbul. ORBAY Rauf (2003) Siyas Hatralar, rgn Yaynevi, stanbul. SERTEL Zekeriya (1968) Hatrladklarm (1908-1950), Yaylack Matbaas, stanbul. SOYAK Hasan Rza (2010) Atatrkten Hatralar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. SSL Azmi ve dierleri (2000) Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Konusunda Yurtdnda Yaynlanm Kitaplar Bibliyografyas, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara. TBMM Gizli Celse Zabtlar (1985) Cilt 1 ve 4, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul TEKEL lhan ve Selim lkin ( 2009 ) Uygulamaya Geerken Trkiyede Devletiliin Oluumu, Bilge Kltr Sanat, stanbul. TOPUZ Hfz (2003) II. Mahmuttan Holdinglere Trk Basn Tarihi, Remzi Kitabevi, 2. Basm, stanbul. TOSH John (2011) Tarihin Peinde, ev. zlem Arkan, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. TURAN erafettin (2003) smet nn: Yaam, Dnemi ve Kiilii, Bilgi Yaynevi, 2. Bask, Ankara. TURAN erafettin (2008) Mustafa Kemal Atatrk: Kendine zg Bir Yaam ve Kiilik, Bilgi Yaynevi, Geniletilmi 2. Basm, Ankara.

141

142

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012) TRKKAN Yasemin (2008) Trk Modernlemesinde Yeni Adam Dergisi ( 1934-1938 ), Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara. URAN Hilmi (2009) Merutiyet, Tek Parti, ok Parti Hatralarm ( 1908-1950 ), Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul. US Asm (1966) Asm Usun Hatra Notlar 1930-1950: Atatrk, nn, kinci Dnya Harbi ve Demokrasi Rejimine Gei Devri Hatralar, stanbul. UZUN Hakan (2006) Atatrk ve Nutuk, Siyasal Kitabevi, Ankara. YALIN E. Semih (2003) Trkiye Cumhuriyeti Tarihinin Kaynaklar, Berikan, Ankara.

CUMHURYET TARH ARATIRM ALAR I DERGS (CTAD)

Yayn lkeleri
1.Ulusal hakemli bir dergi olarak yaynlanan Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisinin amac, dnyadaki gelimeler nda; Trkiye Cumhuriyeti tarihini Osmanl modernleme dneminden balayarak siyas, toplumsal, kltrel ve ekonomik ynleriyle ele alan bilimsel almalar ortaya koymak; bu alanda tartma zemini oluturmak ve yaplan almalar kamuoyu ile paylamaktr. Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisinde Trkiyenin jeopolitik konumu ve sahip olduu zengin tarih mirasn bir gerei olan coraf komuluk ilikilerini inceleyen bilimsel almalarla, pek ok farkl disiplinden (sosyoloji, iktisat, siyaset bilimi, felsefe, antropoloji, sosyal psikoloji vd.) faydalanlarak eletirel bir yaklamla tarih bilimini inceleyen yazlara yer verilmektedir. 2. Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisine gnderilecek yazlarda zgn bir makale veya daha nce yaymlanm almalar deerlendiren ve bu konuda yeni ve dikkate deer grler ortaya koyan bir inceleme olma art aranr. 3. Makalelerin daha nce baka bir yerde yaymlanmam veya yaymlanmak zere kabul edilmemi olmas gerekir. Bilimsel bir toplantda sunulmu bildiriler, bu durum belirtilmek art ile kabul edilebilir. 4. Yazarlar, 10.000 kelimeyi gemeyecek ekilde Microsoft Word programnda yazlm olan makalelerini, e-posta adresine gndermelidirler: ctad.editor@gmail.com. Makalenin banda 100-150 kelimeden oluan Trke ve ngilizce zetler ile 5 szckten oluan anahtar kelimeler verilmelidir. Baln sa alt ksmnda yazarn ad, sayfa altnda ise grev yeri (veya adresi, i telefonu, GSM numaras ve e-posta adresi ) ve unvan yazlmaldr. 4.1 Yazlar 1.5 satr aral ile 11 punto, Times New Roman karakteri ile yazlmal, alnt veya notlar sayfa altnda yer alan dipnotlarda aadaki rneklerde gsterildii ekilde belirtilmelidir. rnek: Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1993, s. 150. (lk atfta Yaynevi veya basld matbaa varsa mutlaka, ayrca ilgili eser ilk bask deilse kanc basks olduu da belirtilmelidir.), Eserin ikinci veya devam atflarnda ise: Lewis, age., s. 200. eklinde olmaldr. Makaleler-Bildiri alntlmas ise: Suat lhan, Trk adalamas, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt VII, Say 19, Kasm 1990, s. 7 (Cilt, Say, Yl, mutlaka yazlmal) lgili Makalenin tam sayfa aral Kaynaklar iinde belirtilmelidir. Makalenin ikinci atflarnda, lhan, agm., s Sayfa iinde yer alan be satr geen alntlar girintili paragrafta, 10 punto ile yazlmaldr. Metin iinde resim, ekil ve izelge kullanlabilir. Bunlarn basmna ait teknik imknlar yazar tarafndan salanmaldr. Trkede Trk Dil Kurumunun yrrlkteki yazm klavuzuna uyulmas gerekmektedir. Dolaysyla inceltme ve uzatma iaretleri, nisb () kullanmna uyulmaldr; asl, mill, fikr gibi, kr, mebusn vs. Yararlanlan kaynaklar, metin sonunda yazarlarn soyadna gre alfabetik

144

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 8 Say 16 (Gz 2012) olarak yazlmal, ayn yazarn birden fazla eseri olduu takdirde yaym tarihine gre sralanmaldr. Kaynaklarda eserler/kitaplarn gsterilmesinde u yol izlenmelidir: rnek: LEWIS Bernard (1993) Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin KIRATLI, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Kaynaklarda Makaleler/Bildiriler ise: [Makale Yazar], Soyad Ad (Makalenin yaynland dergi/Gazetenin, Bildiri Kitaplar, edisyon kitaplarn basm yl) Makalenin bal (talik yazlmamal), Eser ad (Kitap, Dergi vb.talik olmal), Yayn Yl, Sayfa tam aral belirtilmelidir. rnek: LHAN Suat (1990) Trk adalamas, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt VII, Say 19 (Kasm). Ariv Malzemesinde, ilgili arivin (yerli veya yabanc) standart bir ksaltmas var ise ona itibar edilmelidir (zellik Babakanlk Osmanl Arivi ve Babakanlk Cumhuriyet Arivi ve Genelkurmay ATASE Arivi iin), fakat ilk atfta bu ksaltma yaplmadan uzun alm (Babakanlk Osmanl ve Cumhuriyet ve ATASE arivlerinin varsa ariv rehberleri esas alnmaldr, rnek: Babakanlk Osmanl Arivi, Dahiliye, Kalem-i Mahsus Mdriyeti, BOA DH.KMS) mutlaka verilmelidir. Ariv malzemesinde belgenin ayrntl knye bilgisi verilmelidir. (Belge tanmlamas, Belge tarihi yazlmaldr.). Yazar eer zel ahs ve kendi arivinden bir belge kaynak kullanyorsa, belge/lerin tasnifli veya tasnifsiz olduunu belirtmeli, tasnif tarafndan yaplyor ise kendi ksaltma tasarrufunun uyarsn yapmaldr. Aratrma dneminin sreli yaynlar kullanldnda, ilgili gazete/dergiden bir makale veya yaz alntlamasnda ve bunun kaynaklarda gsterilmesinde u kurala uyulmaldr: rnek Dipnotlarda; Yusuf Akura, Muallime Dair, Trk Yurdu, Gn Ay (ismi) Yl, s Kaynaklarda Makalalerin gsterilmesinde makaleler trnak iine alnmamaldr; AKURA, Yusuf (1913/veya Hicr) Muallime Dair, Trk Yurdu, Gn Ay (ismi), s, Gazetenin tm referans alnyorsa yine ayn ekilde gsterilmelidir: rnek: Trk Yurdu (1913) Gn, Ay. Kaynaklarda makale, kitap, ariv, szlk vs. kaynaklarn i tasnifine gerek yoktur. 5.Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisine gnderilen yazlar nce Yayn Kurulu tarafndan incelenerek, uygun grlenler konusunda uzman iki hakeme gnderilir. Yazar ve hakem adlarnn gizli tutulduu raporlar olumlu olduu takdirde makale yaymlanr. Yayn Kurulu veya hakemlerin yazya ilikin eletiri ve nerileri varsa yaznn yazara gnderilmesinden itibaren bir ay iinde gerekli dzeltmeler yapldktan sonra makale yaymlanr. Yayn Kurulu ve Editr tarafndan esasa ynelik olmayan dzeltmeler yaplabilir. Yaymlanmas kabul edilmeyen makaleler iade edilmez. Yazara yazs ile ilgili bilgi verilir. 6.Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisinde yaymlanacak makalelerin telif hakk Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstitsne devredilmi saylr. Yaymlanan yazlardaki grlerin sorumluluu yazarlarna aittir. Yaz ve fotoraflardan kaynak gsterilerek alnt yaplabilir. Dergide yazs kan yazarlara kan saydan 5 dergi verilir. 7.Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yksek retim Kurumu tarafndan yaynlanan niversitelerde Ders Arac Olarak Kullanlan Kitaplar, Teksirler ve Yardmc Ders Kitaplar Dndaki Yaynlarla lgili Ynetmelik hkmlerine tbidir.

Yazarlar/The Authors
Zaur GASIMOV, Do.Dr., Leibniz-Institute of European History, Mainz. EPosta: gasimov@ieg-mainz.de Umut KARABULUT, Yrd.Do.Dr., Pamukkale Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, Denizli. E-posta: ukarabulut@pau.edu.tr Mustafa GENOLU, Yrd.Do.Dr., ankr Karatekin Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, ankr. E-Posta: mgtarih@gmail.com Mehmet KAYA, Yrd.Do.Dr., Nide Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, Nide. E-Posta: dr.kaya40@hotmail.com Sinem SKLON, Doktora Aday, Kocaeli Sosyal Bilimler Enstits Halkla likiler ve Tantm Blm, Kocaeli. E-posta: sinem.siklon@gmail.com Seyfi YILDIRIM, Do.Dr., Hacettepe Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Ankara. E-Posta: seyfiy@hacettepe.edu.tr Eray YILMAZ, r.Gr., Yldz Teknik Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Blm, stanbul. E-Posta: eray_veli@hotmail.com Haydar Sekin ELK, Ara.Gr., Hacettepe Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Ankara. E-Posta: haydarseckincelik@hacettepe.edu.tr