Eğitim

Resul KESENCELİ

EĞİTİMDE
MEDRESE VE VAKIFLARIN ROLÜ
“Osmanlılar, medrese eğitimi ve dolayısıyla ilim ve bu sahanın adamlarına değer
verdiklerinden, bunların tahsil ve eğitim konusunda karşılaşabilecekleri
her türlü sıkıntıyı ortadan kaldırmaya çalışmışlardı. ”

22 Kasım 2008
I lk dönem Osmanlı ilim hayatı hak-
kında bilgi veren D’Ohsson’a göre
Osmanlı Devleti‘ndeki ilmi faali-
yetler, daha Osman Gazi döneminde başlamıştı.
O, bu konuda şu bilgileri vermektedir: “Osman
Gazi, Söğüt’te yeni imparatorluğun temelini atar-
ken hazine ve silah ile beraber ilmî ve kültürel faa-
liyetlere hususunda da gayet müteşebbis idi. İlmî
yönden ilerlemeyi ve en azından eski medreseleri
oldukları gibi muhafaza etmeyi arzu ederdi. Veli-
ahdı ve oğlu Orhan Gazi, İznik’te devletin kurum-
larını yükseltirken orada bir de, bir asrı aşan bir
zaman boyunca Osmanlı medreselerinin en yük-
seği olarak bakılacak olan bir medrese yaptırdı.
Yeni kurulmuş (731/1330) ve kendi ismi ile ad-
landırılmış olan bu medresenin idaresi, Dâvûd-ı
Kayserî’ye verildi.”
Orta ve yüksek öğretimi gerçekleştiren Os-
manlı medreselerinin ilki, Orhan Gazi tarafından
731/(1330) tarihinde İznik’te açılmıştı. Orhan
Gazi, bu medrese için vakıflar kurmuştu. Geliri,
medrese, müderris ve talebeye tahsis edilen va-
kıf köyler, her türlü “Tekâlif-i Örfiyye”den (Örfi
vergiler) muaf idiler. Nitekim Orhan Gazi’den çok
daha sonraki tarihlere uzanan 27 Cemayizelevvel
1136/(23 Şubat 1724) tarihli bir “arz”(arşiv bel-
gesi), İznik’e bağlı Kozluca Köyü’nün, adı geçen
medreseye vakfedildiğini göstermektedir.
İznik, bir ilim merkezi olarak önemini XV.
yüzyılda da korumuş ve bu yüzden şehre “âlimler
yuvası” ünvanı verilmişti. İznik Medresesinin
yetiştirdiği ünlü âlimlerden biri de Osmanlıla-
rın ilk Şeyhülislâmı Molla Fenarî’dir. Osmanlı-
ların, ilk bir buçuk asır içinde yaptırmış oldukları
medreselerin derece ve sınıf itibariyle en mühim-
leri İznik, Bursa ve Edirne’de idi. Devletin kuru-
luşu esnasında İznik Medresesi, beyliğin birinci
sınıf medresesi idi. Bu medresede yapılan eği-
tim ve görülen öğretimin derecesi hakkında ke-
sin bir bilgiye sahip olmamakla beraber, mü-
derrisliğine (Öğretim Üyeliği’ne) tayin edilmiş
olan şahıslar, bunların hayatları ve eserleri, do-
layısıyla ilmî kapasiteleri tedkik edilecek olur-
sa bu medresenin oldukça yüksek seviyede bir
eğitim ve öğretim kurumu olduğu düşünülebi-
lir. Gerçekten Kahire’de ihtisasını yapıp mem-
leketine dönen ve orada birçok talebe yetiştiren
Dâvûd-ı Kayserî (öl. H. 751/ M. 1350)’nin şöhre-
tini duyan Orhan Gazi, onu Kayseri’den getirte-
rek İznik’te yaptırtığı medreseye müderris olarak
tayin eder. İznik medresesinin ilk müderrisi olan
Dâvûd-ı Kayserî, Muhyiddîn-i Arabî’nin üvey oğlu
Sadreddîn-i Konevî’nin halifelerinden tefsir sahi-
bi ve Muhyiddîn-i Arabî’nin “Fusûsu’l-Hikem”
adlı eserini şerheden Kemâleddin Abdurrezzâk
el-Kâşî’nin (öl.1329) halifesi olup yüksek tahsi-
lini Mısır’da yapmıştı. Dâvûd’un halefleri olan
Taceddîn el-Kürdî ve Alâeddîn el-Esved de devrin
büyük bilginleri arasında sayılıyorlardı. Bu nokta
göz önünde tutulursa İznik Orhaniye Medresesi’ni
yüksek seviyeli eğitim ve öğretim veren bir mües-
sese olarak kabul etmek gerekir.
Devlet Merkezi / İlim Merkezi
Bursa’nın fethinden sonra orada da medre-
seler kurulur. Bundan dolayı İznik ikinci dere-
ceye inerek Bursa’daki Sultan Medresesi birinci
dereceyi alır. Orhan Gazi’den sonra oğlu Murad
(Murâd-ı Hüdâvendigâr), Bursa Çekirge’de eski
kaplıca civarında bir cami, medrese ve imaret
yaptırarak, bu konuda babasından aşağı olma-
dığını göstermişti. Yıldırım Bâyezîd, Hisar dışın-
da bir cami ve medrese yaptırmakla Bursa’nın bir
ilim ve irfan merkezi haline gelmesini ve şehrin
hisar dışına taşarak genişlemesini sağladı. Çe-
lebi Sultan Mehmed’in Bursa’da kurduğu med-
rese, diğerlerine nazaran ayrı bir hususiyete sa-
hiptir. ”Sultâniye Mederesesi” denilen bu tahsil
kurumunda ilk müderris Mehmed Şah Efendi
(öl. 839/1435)’dir. Molla Şemseddin Fenarî’nin
oğlu olan bu zatın ilk dersinde öğrencilerden baş-
ka Bursa’nın belli başlı âlimleri de hazır bulun-
muş, yeni müderris Mehmed Şah Efendi de med-
reselerde okutulan ilimlere dair sorulan suallere
cevap vermişti. Bundan sonra, Sultâniye müder-
rislerinin, böyle umumî şekilde ders vermeleri bir
gelenek haline geldi. Bilhassa Bursa Sultâniye’si
kurulduktan sonra İznik medresesi, ikinci de-
receye düşmüştü. Buna karşılık bir ilim merke-
zi olarak Bursa ilk sıraya yükselmişti. Bu durum,
Sultan 2. Murad’ın Edirne’de Üç Şerefeli Camii
23

yanındaki Saatli Medresesi’ni kurmasına kadar
devam eder. Edirne devlet merkezi olduktan son-
ra, 2. Murad zamanında, 841(1437) yılında başla-
narak bazı arızalar sebebiyle 851(1447) senesinde
tamamlanan Üç Şerefeli Camii yanındaki medre-
se ile Dâru’l-Hadîs, o tarihte Osmanlı ülkesinde-
ki medreselerin üstünde yer almaya başlar. Böy-
lece Bursa’daki Sultâniye Medresesi, gerek eğitim
ve öğretim, gerekse tahsîsâtı bakımından ikinci
dereceye düşer. Üç Şerefeli Medrese müderrisle-
rine o tarihe kadar hiçbir medrese öğretim üyesi-
24 Kasım 2008
ne verilmeyen yüz akçe yevmiye verilmeye başlar.
Hâlbuki bundan önce İznik Medresesi müderrisle-
rinin yevmiyesi otuz, Bursa’daki Sultan Medresesi
müderrislerinin ise günde (yevmiye) elli akçe idi.
İlmin İtibarı
Osmanlılar, medrese eğitimi ve dolayısıy-
la ilim ve bu sahanın adamlarına değer verdik-
lerinden, bunların tahsil ve eğitim konusunda
karşılaşabilecekleri her türlü sıkıntıyı ortadan
kaldırmaya çalışmışlardı. Bu devlette ilim ve
onun mensuplarına itibar edilip saygı gösterildi-
ği için İran, Turan, Horasan, Dağıstan, Hindis-
tan, Buhara, Halep, Şam, Mısır ve Karaman gibi
birçok İslam ülkesinden bilginler İstanbul’a akın
etmişti. Bu akın sebebiyle devletin merkezi olan
İstanbul, yavaş yavaş İslâm dünyasının ilim mer-
kezi haline gelmişti. Osmanlılar, medreselerde-
ki eğitim ve öğretim faaliyetlerini vakıflar vasıta-
sıyla devam ettirdiler. Fatih Sultan Mehmed’in,
İstanbul’u feth eder etmez “Sahn-ı Semân” med-
reselerini tesis ettirmesi ve bunların giderlerini
sağlamak için vakıf kurmasından sonra, devlet
merkezi olduğu gibi ilim merkezi haline de ge-
len İstanbul’da, başta hükümdarlar olmak üzere
sultanlar, vezirler, ilim adamları, bazı saray men-
supları ve maddî durumu iyi olan halk tarafından
pek çok medrese inşa olunmuştu. Yalnız Mimar
Sinan’ın baş mimarlığı sırasında İstanbul’da inşa
edilen medreselerin, 6’sı Süleymaniye medresele-
ri olmak üzere, 55’i bulmaktadır. XVII. asrın son
çeyreğine girildiğinde ise İstanbul’daki medrese
sayısının 126’ya ulaştığı görülmektedir. Fetihten
XIX. asra kadar İstanbul’da inşa edilen medrese
sayısı 500’ü aşmaktadır.
XVI. asrın ortalarında Süleymaniye
Medresesi’nin açılması ile Türkiye, kesin şekilde,
İslâm dünyasının en üstün eğitim veren mües-
seselerine sahip oldu. Sınıf usûlü yoktu. ”Softa”
veya “talebe-i ulûm” denilen medreseli, kabiliye-
tine göre bir basamağı, birkaç yılda da, bir ayda
da bitirilebilirdi. 25 yaşında müderrisliğe çıkan
kabiliyetler de az değildi. Her derece, o derece
müderrisinin icazeti ile tamamlanırdı. Müder-
ris, okuttuğu mevzuu öğrendiğine kanaat getir-
diği softanın, bir üst dereceye başlamasına izin
verirdi. Müderrisin dersi, umuma açıktı. Softa
olmaya lüzum yoktu. İsteyen her vatandaş, gelip
dinleyebilirdi. Bu müderrislerin dersleri, bu yüz-
den çok kalabalık olurdu; bazan medresede yapı-
lamaz avluya çıkılırdı. Okuyan softaya her türlü
sosyal güvenlik sağlanmıştı. Bedava yer içer, ya-
tıp kalkardı. Softanın yemeği ve yatacağı yerin-
den başka kitabı, mumu, odunu da sağlanmış-
tı. Fatih Medresesi’nde softaların yatıp kalkması
için 300 oda vardı. Her odada 4 veya 5 softa yatıp
kalkardı. Gündüz devam eden talebenin de aynı
sayıda olduğu kabul edilirse, yalnız Sahn-ı Semân
Medresesi’nde XVII. asır ortalarında 3000’e ya-
kın talebenin bulunduğu anlaşılır. Süleymaniye
Üniversitesi’nin kapasitesi ise daha büyüktü. Fa-
tih Üniversitesi (Sahn-ı Seman)’nin her odası için
hizmetkar biri vardı. Bu 300 hizmetkâr, temizlik,
ısıtma gibi işlere bakardı. Müderrisler, softalar-
dan ayrı bir salonda yemek yerlerdi. Medresenin
70 kubbeli muazzam bir mutfağı vardı. Mutfak,
yalnız softalara değil, bütün fakirlere açıktı. Böy-
le muazzam teşkilatı olanlar yanında, mütevazı,
bugünkü ortaokul seviyesindeki medreseler de
pek çoktu. Tarikatlardaki mürşid-mürid gelene-
ği, ulemây-ı rüsûmu yetiştiren medrese öğreni-
minde de vardı. Hoca-talebe münasebetleri, bu-
günkü gibi değildi. Hoca, talebesine her bildiğini
verebilmek için çok büyük gayret gösterir ve ye-
tiştirdiği talebe ile iftihar ederdi.
Müderrisler
Medreselerdeki müderrisler, bugün üniver-
sitelerdeki öğretim görevlileri gibi, akademik ka-
riyerde bulunan şahıslar idiler. Ortaöğretimde
ders verenler, bugünkü tabirleriyle en az Araş-
tırma Görevlisi veya Doktora; yüksek öğretimde-
kiler ise Doçent ya da Profesör statüsünde kabul
edilirler. Eğitim öğretimin başarıya ulaşmasında
birinci derecede ehemmiyetli olan müderrisler ya
da genel anlamda hocalar, bilhassa ilk dönemler-
de çok büyük iltifat görmüşlerdir. Osmanlı top-
lumunun karakteristik özellikleri olarak ilme ve
âlime saygı duymalarından, müderrisler de ken-
dilerine düşen payı almışlardır. Hem toplum-
da hem de devlet mekanizmasında ayrıcalıklı bir
mevkie sahip olan müderrisler, içtimaî hayatta
olduğu kadar, siyasî ve ekonomik hayatta da im-
tiyaz sahibi olmuşlardır. İlmiye sınıfına mensup
olan müderrislerin, hemen bütün ihtiyaçları dev-
let, zengin kişiler veya vakıflar tarafından karşı-
lanmıştır. Çok yüksek olan maaşlarıyla müderris-
ler, ilmî çalışma ve ders verme gibi konularda da
serbest bırakılmışlardır. Yani müderrisler kendi
yetişme biçimlerine, mensup bulundukları okul-
lara ve talebelerin seviyelerine dikkat ederek iste-
dikleri kitabları ve dersleri, vakfiyeyi de göz önü-
ne almak şartıyla okutmakta serbesttirler.
Bununla birlikte bu kadar saygıdeğer olan
müderrislerin yetişmesi, medreseyi bitirip mü-
derris olması çok kolay değildir. Bir müderris en
yüksek dereceli okuldan mezun olurken imtiha-
na tabi tutulduğu gibi, bir süre bekledikten son-
ra, herhangi bir medreseye atanırken de rüştünü
ispat etmek zorundadır. Mesela; Sahn-ı Seman
müderrisliklerinden boşalan bir yer için başvu-
ran iki müderris, ilk önce çeşitli devlet erkânının
huzurunda sorulan sorulara yazılı olarak cevap
vermişler, bu cevaplar incelendikten sonra tekrar
kendilerine gösterilmiş ve bunu müteakip de ara-
larında münazara yapıldıktan sonra kazanan kişi
ehil olduğunu ispatlayıp müderris olabilmiştir.
Vakfiyelerde müderrislerin bu işe liyakatli, kapa-
siteli ve bilgili olmalarına dair olan şartlar olduk-
ça sık geçmektedir. Bununla beraber mezun olan
bir müderris, ilk kademedeki medreseden başla-
yarak ancak bu şekilde terfi edebilirdi.
Medrese-Vakıf İlişkisi
Bu bölümde medreseleri anlamamızda bize
yardımcı olması için, genel hatlarıyla, medrese
vakıf ilişkisini İktisadî, idarî ve hukukî boyutta
ele alacağız.
İktisadî Durum: İlk başlarda da söylediği-
miz gibi Osmanlı toplumunda içtimaî müessese-
ler padişah ve ailesi, devlet erkânı, zengin kişiler
ve vakıflar vasıtasıyla yapılmaktaydı.
Medreseye (veya müesseseye) bağışlanan her
türlü menkul, gayrimenkul, para vs. gelirler va-
25
kıf mallarını teşkil etmek-
tedir. Medresenin bütün
ihtiyaçlarını (müderris-
ten talebeye ve talebeden
temizlikçisinin masrafı-
na kadar her türlü harca-
mayı) karşılamayı vakıflar
üstlenmişlerdir. Eğitim işi-
nin ehemmiyetine binâen,
eğitim öğretimin verim- Kasimiye Medresesi
li bir şekilde yapılabilmesi
için medrese elemanlarının bütün istekleri karşı-
lanmaya çalışılmıştır. Evliya Çelebi’nin ifadesiy-
le “her softanın yemeği ve yatağı ücretsiz olduk-
tan başka odunu ve mumu da ücretsizdir; her oda
için ayrı bir hizmetkâr vardır.” Talebelere vakıf
gelirinin günde belirli bir miktar harçlık ayrılmış-
tır ve vakıflar çok zengin niteliktedirler.
Müderrisler için de aynı durum geçerlidir; on-
ların maaşları da zamanın toplum yapısına göre
en yüksek ücretleri yine vakıf gelirinden karşı-
lanmıştır. Ayrıca yardımcıları, lojmanları, hiz-
metçileri ve kendilerine ait odaları vardır. Bu du-
rumda hem talebeler, hem müderrisler hem de
başka yerlerden gelen âlimler buralarda kalabil-
diği için, bir yandan müderris talebe arasında-
ki iletişim güçlenirken, diğer taraftan da misa-
fir âlimlerden de istifade etme imkanı doğmakta
idi. Her türlü ihtiyacın karşılanması konusunda
vakfiyelerde bilhassa mevzu üzerinde durulmuş-
tur. Eğitim konusunda çok çeşitli vakıfların var-
lığına şâhid olmaktayız. Öyle ki, bazı vakfiyeler-
de vakfın ya da birkaç vakfın bütün gelirlerinin
bazen de mesela bir köy ya da beldenin gelirle-
rinin hepsinin sadece bir medreseye tahsis edil-
diğine sık rastlanmaktadır. Bazı vakfiyelerde vak-
fın gelirlerinin tamamının sadece medreselerdeki
talebelerin yazın soğuk su ihtiyacını karşılamaya
tahsis edildiğini, bir takım vakıfların da yaz ayla-
rında talebelerin mesire yerlerine götürülerek te-
miz hava almaları için kurulduğu görülmektedir.
İdarî Durum: Medreseler; medreseyi yaptı-
ran kişi ya da kişilerin (Vâkıf) düzenledikleri ve
bugünkü anlamda bir iç tüzük mahiyetinde olan,
bir müessesenin nasıl çalışması ve hangi kural-
26 Kasım 2008
lara göre yürütülmesi ge-
rektiğini gösteren şartlara
göre, yani vakfiyelere göre
yönetilirler. Bu belgede
vâkıf, medreseyi ne için
kurduğunu anlatır, hangi
gelirleri tahsis ettiğini be-
lirtir ve zamana göre han-
gi derslerin okutulması
gerektiğini yazar. Vakfiye-
deki (zamana ve topluma
göre değişebilen) şartlar istikametinde medrese;
vakfın ”Mütevelli”si tarafından idare edilir. Ba-
zan tek kişi de olabilirse de, çoğunlukla bir çeşit
Yönetim Kurulu niteliğindeki bir heyet olan Mü-
tevelli, medresede eğitimin lâyıkıyla yapılıp ya-
pılmadığı, ihtiyaçların tesbiti gibi mevzularda
vazifelidirler. Müderrislerin de bu kurulda yer al-
ması, talebe müderris arasındaki yardımlaşma ve
iletişimi sağlarken, çeşitli konularda idare ile ilgi-
li meselelerin çıkmasına de mânî olunmuştur.
Hukukî Durum: Medreseler; ders seçimi,
metodoloji, zaman ayarlaması ve kitapların tes-
biti gibi, konularda (vakfiyedeki kurallara uymak
şartı, ancak zamanın ve ihtiyaçların durumuna
göre şekillenmek koşuluyla) serbest bırakılmış-
lardır. Medresenin ekonomik bakımdan kendi-
sine yetmesi bu durumu, yani serbestliği daha da
kuvvetlendirmiştir. Böylece medresenin büyü-
mesi ve gelişmesi, ilişki içinde bulunduğu unsur-
larla (talebe, müderris, idare, halk, sosyokültürel
hayat vs.) âzamî birlik ve bütünlük içinde hareket
etmesinde oldukça faydalı olmuştur. Ayrıca bir
eğitim müessesesi olarak medreselere, hem dev-
let hem de halk tarafından ihtimam gösterilmesi,
bu müesseselerin fikrî hayatta, ilmîlik, sosyal ve
kültürel yaşantıda olduğu kadar siyasî ve iktisadî
alanlarda da ağırlığını koymasını ve söz sahibi ol-
masını sağlamıştır.
Bibliyografya
A. Çangaoğlu, “Osmanlı Medresesine Eğitim Açısından Umumi Bir Bakış”,
Yeni Ümit Dergisi, Sayı: 35, Ocak-Şubat-Mart 1997.
- Evliya Çelebi, Seyahatname,Yapı Kredi Kültür Sanat Yayınları, . 2008.
İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinde İlmiye Teşkilatı,Türk Tarih Kurumu Yay., c.I, 1988;
İslam Ansiklopedisi, “Vakıf Maddesi”, c. XXIII s.153-172. Millî Eğitim Bakanlığı Yay.
İstanbul 1982.
M. Fuat Köprülü, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, Akçağ Yay., Ankara 2006.