Tarih

İsmail ÇOLAK

İstanbul-Şam Hattında
Talihsiz Bir ‘Son Osmanlı’:
SULTAN VAHDEDDİN
“Devlet-i Osmânî, Türkiye demektir; orada sükunet ve huzura ihtiyaç
var!” yaklaşımındaydı. Gurbet felaketine inanılmaz bir dirençle
dayanmış ve hiç bir zaman devlet ve milletine kırgınlık ve küskünlük
beslememişti. Şu sözü bunun açık deliliydi: “Biz bir paratonerdik;
devlet ve milletin varlığına yıldırım düştü üzerimize çektik. Biz yandık,
fakat devlet ve millet kurtuldu.”

52 Somuncu Baba
S ultan Vahdeddin, Osmanlı
Devleti’nin tarih sahnesin-
den ayrılmasıyla kader çizgisi ke-
sişen talihsiz bir “Son Osmanlı”dır.
Sadrazam Tevfik Paşa’nın oğlu Ali
Nuri Paşa’nın deyişiyle, “Onun
çektiği acıyı tarihte hiçbir hüküm-
dar çekmemiştir!” Öyle ki, başına
gelen talihsizlikler silsilesi, Şam’-
da ebedî istirahata çekilene ka-
Fotoğraf:
Fotoğraf:Bekir Sarı
dar onun peşini bırakmadığı gibi,
hakkındaki paranoyak tartışmalar
hâlâ durulmadığı ve tarihî-manevî
itibarı henüz iade edilmediğinden
dolayı maalesef bugün de devam
etmektedir. Eski Bahriye Nâzırı
Avni Paşa, şu sözlerinde galiba çok
haklı: “Avam tabakası arasında
bile Vahdeddin’den daha tâlihsizi,
bütün tarih ve edebiyat âlemi için-
de aransa bulunamaz!”
Batmakta olan Osmanlı’yı kı-
yıya çekmeye çabalamasına; işgal
altındaki Anadolu’da istiklal me-
şalesini yeniden ateşlemesine ve
Aralık / 2007
vatanın bağımsızlığına kavuşma-
sındaki rolü tarihen ve ilmen sabit
olmasına rağmen, maalesef “hain”
damgası vurularak yakın tarihimi-
zin en çok karalanan şahsı olmak-
tan kurtulamamıştır. Vahdeddin’in,
işgaller ve esaretin cehennemî
anaforuna aldırış etmeksizin va-
tan ve milletin selameti için adeta
çırpınmasına karşılık hak etmediği
Hamit Hamidettin Ateş Beyefendi’nin Sultan Vahdettin’in Kabirini Ziyareti / Şam
bir muameleye maruz kalmasını
tutarlı biçimde anlatanlardan biri
de Tarihçi R. Ekrem Koçu’dur:
“Memleket felakete düştükten
sonra işbaşına geçen, ağır sorum-
luluk yüklenen, düşmanlara dost-
ça el uzatmak durumunda kalan o
kara bahtlı insanlar tarihin sigorta
lambalarına benzer. Kendilerinin
yanması vatan ve milletin kurtul-
masını temin eder!” İşte “Son Os-
manlı’nın”, İmparatorluğun koca
bir fil gibi çökertildiğinde tahta
çıkışından vatanı hazin bir şekilde
terk edişine, gurbet ellerde sefalet
içindeki acı yaşamından haczedi-
len tabutuna, oradan da sergüzeşt-
i hayatının son durağı Şam’a def-
nedilişine uzanan talihsiz kader
çizgisinden dramatik kesitler:
Hicretin Sebepleri ve Hazin
Veda
1 Kasım 1922’de saltanatın
kaldırılması Vahdeddin açısından,
bundan sonra zincirleme bir su-
rette sökün edecek büyük felâket-
lerin ilk habercisi olmuştu. Saadet-
ten dengesini kaybedecek kadar
zatına tesir eden Büyük Zafer’in
gerçekleşmesi sonucu İstanbul’da
başlayan şenlikler münasebetiyle
Vahdeddin de Yıldız Sarayı’nın
da zafer şerefine donatılmasını is-
temişti. Ancak aynı gün kalabalık
bir grubun, saray önüne gelerek
“Kahrolsun Vahdeddin!” diye bir-
takım gösteriler yapması padişahı
şoka uğratmış ve derin bir kaygı ve
tedirginliğe sürükletmişti. Hele Di-
yarbakır Mebusu Hacı Şükrü’nün
şu sözleri bardağı taşırmıştı: “Şey-
53

Osmanlı Şehzadeleri, Sultan Vahdeddin ve Halife Abdülmecid
tandan, Lloyd George’dan daha
şenî alçak olan Vahdeddin’in bes-
mele ile taşlanmasını teklif ede-
rim!” Daha da fenası, saltanatın
kaldırılması vesilesiyle meclisteki
görüşmelerde her Vahdeddin ismi
geçtikçe mebusların “Taçlı Hain”,
nidalarıyla bağrışmaları padişahı
hepten kahretmişti. Hâsılı Vah-
deddin, hâdiselerin ağır psikolojik
ve ruhî baskısıyla hayatının tehlike
altına girdiğine inanmaya başla-
mış; yargılanıp idam ettirileceğine
dair bir korkuya kapılmıştı.
En nihayetinde, başına büyük
felaket geleceği yönünde çevre-
sindekilerin telkinlerinin de etki-
siyle kesin kararını verecek ve çok
sevdiği vatanına elveda demek
zorunda kalacaktı. Osmanlı Hâ-
nedanı’nın son temsilcisi, hem
Devlet-i Âli Osman’ın azametine
gölge düşürmemek hem padişah-
lık haysiyetine zarar getirmemek
hem de bilhassa memleketinde iç
harp çıkmasına sebebiyet verme-
mek düşüncesiyle âdeta kendini
feda etmişti. İngiliz Başkomiserliği-
’ne iltica başvurusunun kabul edil-
mesiyle birlikte 17 Kasım 1922’de
sabaha doğru Malaya zırhlı gemi-
54
siyle sessiz sedasız; fakat fevkala-
de kırgın, mahzun ve kederli bir
vaziyette yurttan, taç ve tahtından
ayrılacaktı. Vahdeddin, elinde fır-
sat varken ve etrafındakilerden
ısrarlı teklifler almışken, giderken
hazineye el sürmekten şiddetle
kaçınmış; kalabalık maiyetiyle be-
raber meçhul bir âleme gitmesine
ve padişah hazinesini son kuruşu-
na kadar boşaltma imkânına sa-
hip olmasına karşın; kendini ömür
boyu “Karunlar” gibi zevk ve sefa
içerisinde yaşatacak ölçüdeki mal
varlığını ve şahsına ait değerli he-
diyeleri bile hazineye iade etmiş
ve milletine bağışlamıştır. İ. Hami
Danişmend’in bu konudaki de-
ğerlendirmesi oldukça çarpıcı:
“Vahdeddin’in bunları götürme-
ye tenezzül etmemesi efsanevî
bir namus ve istikamet eseridir!”
Torunu Hümeyra Hanımsultan
(Özbaş) ise bunu, Şahbaba’sının
“Osmanlı” oluşuna bağlamakta:
“20 bin sterlin parası varmış. Yanın-
daki mücevher kutusunu bile iade
etmiş. Selamlığı ve haremiyle, kaç
sene yaşayacağını bilmeden dım-
dızlak çıkmış. Osmanlı işte böyle
çıkar.”
Acı Gurbet ve Kirli Emellere
Direniş
17 Kasım 1922’de Dolmabah-
çe’den hareket eden Vahdeddin
önce, acı gurbet hayatının ilk du-
rağı olan Malta Adası’na yöneldi.
Hicaz’da halifelik hayalleri kuran
Kral Hüseyin, Vahdeddin’in Mal-
ta’ya geçtiğini öğrenince hemen
bir mektup yazmış ve onu Hacca
davet etmişti. İhtiraslı emirin son
arzusu, aciz durumdaki sultanın
elinden bir punduna getirip hali-
felik yetkisini koparmak ve halifeli-
ği kullanarak Arap Yarımadası’nda
bir siyasî birlik kurmaktı. Vahded-
din ise, teselli için Ravzâ-i Mutah-
hara’ya giderek Hz. Peygamber’in
(s.a.v.) şefkatli sinesine sığınma
kararına çoktan varmıştı. Mezkûr
şartlar altında böylesi bir Hac ziya-
retinin ne tür riskler içerdiğinin ve
hangi siyasî suistimâllere yol aça-
bileceğinin fazlasıyla idrakindeydi.
Hele de Kral Hüseyin’in, kendisini
bir padişah gibi ihtişamla karşıla-
ması, ikamet ettiği sürece kesenin
ağzını alabildiğince açıp her türlü
izzet ve ikramı ayaklarına sermesi,
kuşkularını iyice kabartmıştı. Ra-
hatsızlığını sık sık şu sözlerle dile
getiriyordu: “Bu adamın bu de-
rece ısrarlı ikramları beni sıkma-
ya başladı. Allah verede altından
çapanoğlu çıkmasa!” Öte yandan,
bu şahsın hilafet hakkında çir-
kin emeller beslemesini bir türlü
hazmedemiyor; hürriyetini tehdit
eden bu ortamdan biran evvel
kurtulmak için çareler düşünüyor-
du. Nitekim Hicaz Kralı’nın Suri-
ye, Filistin ve Amman’da birtakım
tertiplerle halifeliğini ilân ettiği ve
Arap Âlemi’nin temsilcilerini Hi-
caz’a davet edip kendine biat et-
tirerek Vahdeddin üzerinde cay-
dırıcı olmaya çalıştığı bir esnada
Somuncu Baba
Hicaz’dan ayrılacak ve bu iğrenç dilediği konağı seçmekte serbest tahtını iade edecek insana min-
tuzağı bozacaktı. olduğunu, tüm masrafların tarafın- nettar kalacaktı; ama bu uğurda
dan karşılanacağını teklif ettiğinde, yabancı devletlerin karanlık oyun-
Cereyan eden bu hâdiseler-
şu haysiyetli cevabı vererek içine larına, vatan ve milleti aleyhine iç
den gerekli dersi çıkartarak, hiç-
çekilmek istendiği tuzağı büyük savaş türü ihanetlere gelmeyecek
bir oyuna gelmeden rahat yaşa-
bir maharetle bozmuştu: “Ben kadar da basiret abidesiydi. “Dev-
mak düşüncesi ve baskıdan uzak
Müslümanların ruhanî reisiyim; let-i Osmânî, Türkiye demektir;
memleket kaydı ile İtalya yolunu
Peygamber postunda oturuyorum. orada sükunet ve huzura ihtiyaç
tutmuştu. Kral Hüseyin’in kursa-
Bu sıfat, kendi dininden olmayan var!” yaklaşımındaydı. Gurbet
ğında kalan bu hilafet oyununda,
bir zatın teklifini kabulden beni felaketine inanılmaz bir dirençle
İngiliz parmağının olduğu açıktı.
men eder!” Mussolini ve İtalya dayanmış ve hiç bir zaman devlet
Zira İngilizlerin hedefi, Vahded-
Kralının Vahdeddin üstünde bu ve milletine kırgınlık ve küskünlük
din’den, sömürge topraklarında
derece durmalarında esas gaye; beslememişti. Şu sözü bunun açık
çok etkili olan Hilafet’i almak ve
halifelik sıfatından yararlanarak deliliydi: “Biz bir paratonerdik;
Kral Hüseyin gibi kendi güdüm-
Güneybatı Anadolu üzerindeki devlet ve milletin varlığına yıldırım
lerinde bir şahıs eliyle kontrol al-
işgal planını gerçekleştirmekti. An- düştü üzerimize çektik. Biz yan-
tında tutmaktı. Nitekim Şeyh Said
cak, yüklü paralar teklif etmek de dık, fakat devlet ve millet kurtul-
İsyanı (1925) esnasında, İngilizler
dâhil, çevrilen türlü melânetlere du.” Vatana dönüş hayalinin Vah-
Vahdeddin’i San Remo’da, Türk
Vahdeddin hiçbir surette pirim deddin’i hiç terk etmediği kaynak-
halkına Halife sıfatıyla bir isyan
vermemişti. Neticede, İtalyanlar lardan anlaşılmakta. Vahdeddin
bildirisi yazması için sıkıştıracak
emellerine ulaşamayınca, Vah- bunu özellikle, şeref ve haysiyeti-
ve bunu yerine getirdiği takdirde
deddin’le olan ilişkilerini kesmek ne sürülen lekeleri temizlemek ve
tüm maddî sıkıntılarının “şerefi-
zorunda kalacak; hattâ vefat et- tarihte lâyık olduğu yeri almak için
ne gölge düşmeyecek biçimde”
tiğinde, İtalyan esnafına ödeye- istiyordu. Buna erişemeyeceğini
karşılanacağını vaat edecekti. Fa-
mediği borçtan ötürü cenazesine anlayınca yakınlarına şu vasiyette
kat Vahdeddin, en sefil günlerine
konan haczi kaldırmak için bile bulunmuştu: “Döndükten sonra
rastlayan ve önüne milyonlarca
sterlinin konduğu bu çirkin teklifi -intikam fikriyle- kıllarını kıpırdat- benim hain olmadığımı anlatın!”
tereddütsüz reddetmişti. Vatanı mayacaklardı. Ne acı ki, hayatının son anlarında
aleyhindeki hiç bir kirli oyuna gur- dâhi vatanını hasretle yâd etmek-
Hasretle Ölüm, Hacizli Tabut
betin en serbest ortamında dâhi ten vazgeçmemişti. Öldüğü gece
ve Şam’a Defin
âlet olmayacağını, İngilizlerin söz bütün maiyetini odasına toplamış;
konusu hain planlarını Türkiye’nin Devrik hükümdar, kendisine geç vakitlere kadar neşeli sohbet-
Roma Temsilciliği’ne ihbar ederek
göstermişti.

Vahdeddin’i kullanmada İtal-

yanlar da at başı gidecekti. San
Remo’ya ayak bastığında onu bir
padişah gibi karşılayıp şeref misa-
firi olarak ağırlayan İtalya öncelikle,
sultan üzerinde hoş bir intiba bı-
rakmayı hedeflemişti. Vahdeddin
yağmurdan kaçarken doluya tutul-
muştu. Bundan sonra da, gıyabın-
da yapılan tezgâhlara düşmemek
ve siyasi heveslere boyun eğme-
mek için yoğun bir çaba sarf ede-
Sultan Vahdeddin İstanbul’dan Ayrılırken
cekti. Kral Emanuele, kendisine

Aralık / 2007 55

lere dalmış ve geçmiş refah yılla-
rına ait tatlı hatıralar anlatmıştı.
Maalesef ömrü, eski âsûde yılları
bir kez daha idrak etmeye izin
vermeyecek ve 1926 yılı 16 Mayıs
gecesinde dünyaya gözlerini ka-
payacaktı. Hayatı boyunca sağa-
nağa dönüşen talihsizlikler ölüm
anında da yakasını bırakmamış ve
hazin kaderinin finalini yaşamıştı.
Çünkü İtalyan esnafına ödeyeme-
diği 120 bin liralık borçtan ötürü
tabutuna haciz konulup yaklaşık
bir ay rehin tutulmuştu. 600 yıllık
imparatorluk tarihi böyle bir zillet
ve meskenete tanık olmamıştı. O
kadar ki, ölümü üzerine açılan kü-
çük çekmeceden servet namına
56
çıkan 17 çeyreklik Osmanlı altını
ile taşları sökülmüş bir hanedan
nişanı bile bu borcu karşılamaya
yetmemişti. Muhtemelen, Ni-
ce’deki son Halife Abdülmecid
Efendi de dâhil, hanedan üyesi
kişilerden ve İslâm Dünyası’ndan
gelen yardımlarla haciz ancak kal-
dırılabilmişti.
Cenazenin defni için Şam’ın
seçilmesi, Sultan Vahdeddin’in va-
siyeti olarak zikredilmişse de aslın-
da aile içi bir karardı. Zira Türkiye
hiçbir şekilde düşünülemezdi ve
o sırada Türkiye dışında bağımsız
bir Müslüman ülke de mevcut de-
ğildi. II. Abdülhamid’in kızı Ayşe
Sultan’ın eski kocası Ahmet Nami
Bey’in, o esnada Suriye hükümet
başkanı olması Şam tercihini güç-
lendirmişti. Nihayet cenaze, hü-
kümdar olarak karşılandığı İtalya’-
dan avamdan bir insan gibi, dama-
dı Ömer Faruk Efendi nezaretinde
17 Haziran’da gemiyle selamet-
lendi ve Haziran sonunda Beyru-
t’a ulaştı. Trenle Şam’a nakledilen
naşı orada Nami Bey; hükümet
erkânı, askerler, eski Osmanlı su-
bayları, eşraf ve halktan kalabalık
bir kitle refakatinde askeri törenle
karşıladı. Üzeri kıymetli şallar ve
Kâbe örtüsüyle örtülen tabut ara-
baya bindirilerek, Mevlevî, Kadirî
ve Rufaî dervişlerinin okuduğu
ilahiler, tekbir ve tehliller eşliğinde
şehir merkezindeki Sultan Selim
Camiine getirildi. Başında Suriye
askerleri ve eski Osmanlı subayları
ihtiram nöbeti tuttu. Ömer Faruk
Efendi’nin ifadesiyle, cenaze sanki
yabancı bir toprakta değil kendi
memleketindeydi. Ve en sonunda
naaş Temmuz başında, camii av-
lusundaki Süleymaniye Külliyesi-
ne defnedilerek, çile ve elem dolu
fâni hayattan ebedî istirahatgâhına
çekildi. Son söz olarak diyoruz ki,
vatan hasretiyle ebediyete göç-
müş ve tarih/toplum vicdanında
“aklanmış” bu “Son Osmanlı’nın”
bedeninin memleket toprağıyla
buluşmasına ve itibarı iade edilip
tarihte hak ettiği yeri almasına ar-
tık izin verilmelidir.
Kaynakça
N. Fazıl Kısakürek, Sultan Vahidüddin, İs-
tanbul 1976; Yılmaz Çetiner, Son Padişah
Vahdeddin, İstanbul 1993; Murat Bardak-
çı, Şahbaba, İstanbul 1998; İlhan Bardakçı,
Vahdeddin’den Mustafa Kemal’e, İstanbul
1993; A. Fuat Türkgeldi, Görüp İşittiklerim,
Ankara 1984; Kadir Mısıroğlu, Osmanoğul-
larının Dramı, İstanbul 1990; T. Mümtaz
Göztepe, Vahdeddin Gurbet Cehennemin-
de, İstanbul 1991; İsmail Çolak, Vahdettin
Hain mi?, İstanbul 2005, Lamure Yay.
Somuncu Baba