Tartmal bir konuyla yl kapatrken

Zafer Ali Yavan / TSAD Genel Sekreteri

u yln son saysnda hayli iddial bir konuya el attk: Trkiyede burjuva olmak. 18. yzylda bir snf olarak ne kmaya balayan burjuva ve burjuvazi kavramlar o gnden bu yana hep tartma konusu oldu. Burjuvazi kavram ve snf olarak ortaya karken dnyada yeni bir dnemin ve dnmn ncln stleniyordu. Aristokrasiye ve ruhban snfna ait olmayan yeni bir ticari snf ve byk zanaatkar topluluklar, filizlenmeye balayan kapitalizmin de kurucu snf oldu. Sanayi devrimiyle birlikte burjuvazi kavram kapitalist retim sisteminin hakim snf olarak alglanmaya baland. Bugnse genel anlamda burjuva hem iktisadi-sosyal bir konumu hem de kltrel bir kalb, belli bir yaam tarzn ifade ediyor. O gnden bu yana her anlamda ok deiti burjuvazi. Trkiyeye gelince; Trkiyede burjuvazi Batdan biraz farkl bir seyir izledi. Yaplan aratrmalar, verilen demeler ya da alglama tarzlar da bunu gsteriyor. Trkiyede snfsal olarak burjuva tanmyla ile ilikilendirilebilecek sanayici, iadam ve benzeri temsil kurulularnn yelerinin bir ksm da kendilerini farkl tanmlyor. Bazlar bu kavram sahiplenirken, bazlar uzak duruyor. Peki kendisini burjuva deil iadam olarak grenler ya da hissedenler hangi saiklerden yola kyor? Prof. Ahmet nsel Trkiyede burjuvazinin tarihsel kkenlerini ele alrken son yllarda ortaya kan alg farkllklarnn nedeni anlatyor. Prof. Murat Belge ise burjuvazi ve kltr ilikisini irdeliyor. nk burjuvazinin kltrle dorudan ilintisi var, hatta Trkiyede burjuva snfn kltrel adan deerlendirenler sz konusu. zellikle 1980den sonra balayan, son 10 ylda hzlanan dnm srecinin etkisinden sz ediliyor. Buradan yola karak Trkiyede 1980lerde balayan, 1990larda yaygnlaan ve son 10 ylda derinleen

dnm srecinin aktrleri olarak yeni orta snflar da ele almak ihtiyac duyduk. Bir dnemler deiim ve dnmn taycs olan burjuvazinin yerini orta snflar m ald? Prof. Fuat Keyman somut bir aratrmadan yola karak bu soruya aklk getirmeye alyor. Keyman, Bugn ve yarn Trkiyenin dnm srecini, yeni orta snflara gnderim yapmadan ya da yeni orta snf gereini anlamadan zmlemek mmkn deil diyor. Prof. Hakan Ylmaz ise orta snflarn demokrasiyle ilikisini deerlendiriyor. Dosya konumuz ise ABD seimleri. ABDdeki seimleri hem i dinamikler, hem dnya ekonomisi hem de kresel gvenlik asndan deerlendiriyoruz. Oy baznda olmasa bile seici kurul saysnda Romneyye ak ara fark atan Obamann bu zaferinde en nemli etken lkede att iktisadi ve sosyal admlar oldu. D politika ise semen tercihinde daha geri planda kald. Son yllarda dnya ekonomisinde gelimi lkelerin paynn ve dolaysyla etki gcnn azald dile getiriliyor. Avro blgesindeki sorunlarn gelimekte olan lkeler iin yeni bir tehdit olduu syleniyor ve sklkla bir kopma hikayesi zerinden tartmalar gerekletiriliyor. Hasan Erselin Kriz ve Gelimekte olan lkeler balkl yazs bu adan nemli saptamalara sahip. Elinizdeki say 2102inin son Gr dergisi. Koca bir yl farkl duygularla geride braktk. Trkiye adna sevindirici yanlar bol olmakla birlikte skntl ve yreimizi yakan olaylarn da yaand bir yl oldu 2012. Yeni ylda toplumsal barn saland, toplum olarak birbiriyle bark, siyasi adan daha uzlamac, ekonomik anlamda daha ileriye giden ve hepimiz iin umutlarla dolu bir Trkiye diliyoruz. ubat 2013de grmek zere.

SEM SATHI MALNDE OYNAK POLTKA

Do. Dr. mit zmen / stanbul Kltr niversitesi

rkiye ekonomisine ilikin aklanan son veriler birbirinden hayli farkl ynlere iaret ediyor. Terazinin bir kefesinde kredi notundaki art, enflasyonda d, azalan cari ak, dzelen beklentiler, den faiz oranlar ve nihayet art gsteren sanayi retimi var. Dier kefede ise bozulan bte dengesini, srekli gerileyen tketici beklentilerini, bir trl drlemeyen enflasyonu, yeniden resesyona giren Avrupa ekonomisini ve hafife artma eilimi gsteren isizlii sayabiliriz. Verilerin ekonominin performansna ilikin farkl ynlere iaret etmesinin balca nedeni ekonomide geen sene balayan dengeleme sreci. Kresel krizin ardndan i talebe dayal olarak grlen hzl bymenin beraberinde yol at ok yksek cari ak ve kredilerdeki ar hzl bymenin finansal istikrarda yaratt riskler nedeniyle Merkez Bankasnn nclnde 2010 yl sonlarnda ekonomi politikalarnn yn i talepten d talebe doru evrilmiti. Bunun sonucu olarak 2012 ylnn ilk yarsnda yatrmlar ve tketim azalrken bymenin belirleyicisi d talep olmutu. Geen dnem izlenen bu politikalar cari a drrken ve azalan risk sayesinde kredi notunda art getirirken, ayn zamanda retimin de yavalamasna ve istihdam yaratma kapasitesinde doygunlua yol at.

Kresel ekonomiden kaynaklanan belirsizliklerin ve risklerin hala ok yksek olduu, Ortadoudaki istikrarszln azalmak bir yana srekli trmand, byme hznn yzde 3-4 gibi gayet mtevazi bir banda geriledii ve isizlik orannn hala yzde 9 gibi yksek bir seviyede seyrettii bir ekonomi, yl iinde seim yaanacak bir lke iin ciddi siyasi riskleri de beraberinde getiriyor. ok sayda aratrma ekonomik durumun seim sonular zerindeki etkisinin kuvvetli olduunu gsteriyor. Ancak Trkiye ekonomisinin imdi kar karya olduu sorunlar bugnden yarna zlebilecek nitelikte deil. zm iin atlacak admlarn sonularnn grlmesi yllar alacak. Seim takvimi veri alndnda byle bir bekleme zaman yok. Kald ki kresel krizin mevcut ekonomik paradigma zerinde yaratt etkilerin de ekonomi politikasna uyarlanmas gerekecek. Bunun iin ekonomiden sorumlu bakanlarn ve ekonomi brokrasisinin hummal bir alma iinde olmas gerekiyor. Ama seim takvimi buna da engel. Gn kurtarma politikas nmzdeki seimlerin farkl bir zellii var: iktidar partisinde ok sayda politikac bir sonraki dnemde mecliste yer almayacak. Bu da zaten olaan olarak her seim ncesinde brokraside grlen tkanmaya bu kez bir de siyasilerin deien nceliklerinin eklenmesine yol aacak. Sonu, seim takvimi tamamlanncaya kadar ekonomide bekleyen nemli kararlarn ertelenmesi ve bunun yerine konjonktrn ne kartt acil sorunlara gn kurtarmaya dnk politika aralaryla mdahale edilmesi olacak. Kur politikas ve fiyat istikrar konularndaki sylem deiikliini de bu erevede grmek gerekiyor. AB Bor Krizinin giderek derinlemesi ve kresel ekonomiyi olumsuz etkilemesi neredeyse tm gelimi ve gelimekte olan lkelerde byme hzn aa ekti. Trkiyede de byme 2012nin ilk yarsnda yavaladktan sonra nc eyrekte de bu zayfl korudu. Son bir sene iinde imalat sanayi retimindeki ortalama art oran yzde 11lerden yzde 3lere geriledi. Yatrm talebindeki

Son verilerin farkl ynlere iaret etmesinin nedeni Trkiye ekonomisinde geen sene balayan dengeleme sreci. Ancak sorunlar bugnden yarna zlebilecek nitelikte deil
Ancak Avrupa Bor Krizi nedeniyle kresel talebin ve yurt ii talebin yavalamaya devam etmesi zerine para politikasnda ibre destekleyici yne dnnce bu kez retimde art sinyali geldi. Gelimi lkelerin piyasaya sunduklar ar bol ve ucuz likiditenin artan kredi notuyla beraber Trkiyedeki retim artn desteklemesi, nmzdeki dnemde yeniden i talep arlkl bir bymeye doru kayabileceimiz anlamna geliyor.

RETM VE BEKLENTLER (MEVSM VE TAKVM ETKLERNDEN ARINDIRILMI) MALAT SANAY RETM ENDEKS REEL KESM GVEN ENDEKS

130 120 110 100 90 80 70 60 50

OCAK 07 NSAN 07 TEMMUZ 07 EKM 07 NSAN 08 EKM 08 OCAK 09 NSAN 09 TEMMUZ 09 EKM 09 NSAN 10 OCAK 08 TEMMUZ 08 OCAK 10 TEMMUZ 10 EKM 10 OCAK 11 NSAN 11 TEMMUZ 11 EKM 11 OCAK 12 NSAN 12 TEMMUZ 12 EKM 12

135,0 130,0 125,0 120,0 115,0 110,0 105,0 100,0 95,0 90,0

gerileme daha da iddetli. 2011de yzde 18 artan sermaye mal imalatnda bu senenin ilk dokuz aynda hi art yok. Eldeki dier veriler, sanayi retiminde son ayda grlen kuvvetli artn ekonomide hzl bir byme srecine karlk geldiini dndrecek mahiyette deil. Daha ziyade vasat bir byme patikasna girmi olmamz kuvvetle muhtemel. Kapasite kullanm oran, mevsimsel etkilerden arndrlarak bakldnda yzde 73 ile kriz ncesinin yzde 80li seviyelerinin bir hayli altnda. retimin seyrine bakldnda kresel kriz sonrasndaki hzl toparlanma dneminin sona ermi olduu ve 2011 bandan itibaren daha dk bir byme rejimine geilmi olduu grlyor.

etkisinin ortadan kalkmasyla ve sanayi retiminde yln son eyreine girerken grlen kprdanmayla beraber ithalattaki gerilemenin de Ekim ayndan itibaren sona ermesi muhtemel. Belirleyici unsur ihracat thalatn daha fazla azalmayaca bu konjonktrde d an seyrini ihracat belirleyecek. Ortadou corafyasnda siyasi istikrarszln trmand, ABnin yeniden resesyona girdii, ABD ekonomisinin yavalad, BRIC lkelerinin eski parlaklklarn koruyamad, Japonyann yeni bir resesyona girme ihtimalinin glendii bir ortamda ihracat artnn devam ok kolay olmayacak. Buna ramen reel kesim beklentilerine bakldnda kuvvetli ihracat artnn devam edecei ve yatrmlarda az olsa bir canlanma olaca grlyor. Buna karlk i talebin en nemli belirleyicisi olan tketici gveninin hala azalmakta olmas dikkati ekiyor. retimde, tketim talebinde ve yatrmlardaki duraklama sayesinde gerileyen ithalat ve dnya ekonomisindeki olumsuzluklara ramen yeni pazarlara eriimin artmas sayesinde elde edilen ihracat art, cari an azlatlmasnda 2012nin ilk dokuz aynda parlak bir baar salanmasn mmkn kld. Geen sene 79 milyar dolara ykselmi olan cari ak bu senenin Eyll aynda 56 milyar dolara geriledi. Bu gelimeler Fitchin Trkiyenin kredi notunu artrmasnda da nemli rol oynamt. Bu dnemde

Ortadouda siyasi istikrarszlk, ABde yeniden resesyon, ABDde yavalama, BRIC lkelerinde gerileme, Japonyada yeni resesyon ihtimali varken ihracat artnn devam kolay olmayacak
Doal olarak retim ve yatrmlardaki d ithalat talebini de dryor ve cari ak azalyor. Geen senenin balarnda yllk art hz neredeyse yzde 50yi bulan ithalat 2012de azalma eiliminde oldu. Ancak baz

TALEP BEKLENTLER TKETC GVEN ENDEKS YATIRIM HARCAMASI - MA HRACAT SPAR BEKLENTS - MA (GELECEK 3 AY)

150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50

OCAK 07 NSAN 07 TEMMUZ 07 EKM 07 NSAN 08 EKM 08 OCAK 09 NSAN 09 TEMMUZ 09 EKM 09 NSAN 10 OCAK 08 TEMMUZ 08 OCAK 10 TEMMUZ 10 EKM 10 OCAK 11 NSAN 11 TEMMUZ 11 EKM 11 OCAK 12 NSAN 12 TEMMUZ 12 EKM 12

TUK ve TCMB Tketici Eilim Anketi ve ktisadi Ynelim Anketi veri tabanlarnda olumutur.

sadece cari ak azalmakla kalmad, ayn zamanda cari an finansman kalitesi de iyileti. Net hata ve noksan kaleminin katks azalrken zellikle senenin ilk yarsnda uzun vadeli finansmann da pay artt.

Bymenin canlandrlmas zellikle istihdam asndan nem kazanyor. Bymede hzlanma salanamamas durumunda isizlikte art grlmesi srpriz olmamal
Ancak retimdeki hzlanma ve dnya ekonomisinde devam eden sorunlar, cari aktaki bu iyilemenin srdrlmesini zora sokacak. TLdeki deerlenmenin devam etmesi durumunda, Trkiyenin ihra rnlerinin rekabet gcn korumas kolay olmayacak. Merkez Bankas bakannn reel kurun gelmi olduu seviyenin ar deerlenmeye iaret ettiini ve reel kur endeksinin 120 seviyesinin stne kmas durumunda dviz piyasasna mdahale edileceini sylemi olmasn bu erevede yorumlamak gerekiyor.

Bu dnemde para politikasndaki deiimin nemli unsurlarndan birisi bankalarn Trk liras (TL) zorunlu karlklarnn belirli bir yzdesini yabanc para ve altn cinsinden tutmalarna imkn tanyan Rezerv Opsiyon Mekanizmas oldu. TLdeki deerlenme basksn snrlandrmada bu mekanizmadan da etkin olarak yararlanlacak. Maliye politikasnn da bymeyi desteklemekte olduu grlyor. Enflasyondan arndrlm rakamlarla bakldnda, bte gelirleri sabitken harcamalarn hzland ve bte dengesinin bozulmakta olduu dikkat ekiyor. Ancak bte dengesinin ve kamu bor yknn hala zellikle krizin vurduu lkelere gre hatr saylr lde dzgn olduunu da kaydetmek gerekiyor. Bymenin yeniden canlandrlmas istihdam piyasalar asndan bakldnda da nem kazanyor. sizlik orannn yzde 9lar civarnda sabitlenmi olduu ve igcne katlma orannda da kazanmlarn sonuna gelindii dikkati ekiyor. Bymede hzlanmann salanamamas durumunda isizlikte art grlmesi srpriz olmamal. Serbest kur politikasnn benimsenmesinden bu yana kurun seviyesine ilikin herhangi bir iaret vermekten kanan

CAR AIK VE FNANSMANI 12 AYLIK KMLATF, MLYAR $ KISA UZUN NET HATA NOKSAN CAR AIK

80 70 60 50 40 30 20 10 0 -10 -20
MAYIS 07 MAYIS 09 MAYIS 08 MAYIS 10 MAYIS 11 EYLL 07 EYLL 08 EYLL 09 MAYIS 12 TEMMUZ 12 EYLL 10 EYLL 11 EYLL 12 EKM 12 OCAK 07 OCAK 09 OCAK 08 OCAK 10 OCAK 11 OCAK 12 NSAN 12

TCMB verilerinden hesaplanmtr Ksa vadeli finansman portfy girileri, bankaclk ve reel sektrn ksa vadeli net kredileri ve bankalardaki mevduat toplamndan olumaktadr. Uzun vadeli finansman, Dorudan yabanc sermaye yatrmlar, bankalar ve reel sektrn uzun vadeli net kredileri ve uzun vadeli tahvil ihralarn kapsamaktadr.

BTE DENGES (12 AYLIK KMATF, 2003 FYATLARIYLA, MLYON TL) HARCAMALAR GELRLER

1800 1700 1600 1500 1400 1300 1200

TEMMUZ 10 EKM 10 NSAN 11 TEMMUZ 11 NSAN 08 TEMMUZ 08 EKM 08 NSAN 09 TEMMUZ 09 EKM 09 OCAK 10 NSAN 10 OCAK 08 OCAK 09 OCAK 11 EKM 11 OCAK 12

Maliye Bakanl verilerinden hesaplanmtr

STHDAM PYASASI (MEVSMSEL ETKLERDEN ARINDIRILMITIR) SZLK ORANI (%) SOL EKSEN GCNE KATILNA ORANI (%) SA EKSEN

16,0 15,0 14,0 13,0 12,0 11,0 10,0 9,0 8,0

OCAK 07 NSAN 07 TEMMUZ 07 EKM 07 NSAN 08 EKM 08 OCAK 09 NSAN 09 TEMMUZ 09 EKM 09 NSAN 10 OCAK 08 TEMMUZ 08 OCAK 10 TEMMUZ 10 EKM 10 OCAK 11 NSAN 11 TEMMUZ 11 EKM 11 OCAK 12 NSAN 12

51,0

50,0

49,0

48,0

47,0

46,0

45,0
TEMMUZ 12 EKM 12

TUK verilerinden hesaplanmtr

Merkez Bankasnn bu duruundan vazgeerken fiyat istikrar konusunda da daha yumuak bir ton taknmas, nmzdeki dnemde byme kayglarnn para ve kur politikalarnda hissedileceini dndrtyor. Enflasyonun yzde 7.8, yl sonu beklentisinin yzde 7.2, gsterge tahvil faiz orannn yzde 7nin altna gerilemi olduu bir ekonomide para ve kur politikasnn nceliinin normal olarak fiyat istikrarna odaklanmas gerekir.

ak olarak sylenmese de dk faiz oranlar, yksek byme ve cari an ktlemesini engellemeyi hedef alan bir kur seviyesi olaca anlalyor. Faiz oranlarndaki dklk, yksek byme ile birlikte cari a artrc ynde alacak. Bu durumda TLnin ar deer kazanmas engellenerek cari an daha da ykselmesinin nne geilmeye allacak. Bu politikalar arasnda eliki olduu ortada. Ancak grlen o ki, ekonomi politikalar bu elikileri zmek yerine ynetmek ynnde kullanlacak. Riskleri dengelemek Sonu olarak nmzdeki dnem iin tek bir tutarl politika yerine nceliklerin byme ve istihdam ile cari ak arasnda srekli deiecei bir dneme hazr olmak gerekiyor. nceliklerin seim baars hedefine gre srekli revize edilecei bu dnemde, ekonomi politikalar, riskleri azaltmak yerine riskleri dengelemeyi hedefleyecek. Yapsal sorunlarn zlmek yerine seim sonrasna ertelenmesi sorunlar daha da arlatracak ve seim sonrasnda ekonomi politikasnda ciddi bir yenilenme ihtiyac douracak.

nmzdeki dnem iin tek bir tutarl politikaya odaklanmak yerine nceliklerin byme ve istihdam ile cari ak arasnda srekli deiecei bir dneme hazr olmak gerekiyor
Bu koullar altnda nmzdeki seim dnemi dikkate alndnda kontrolden kmamak kouluyla enflasyondaki ykselmeye tolerans gsterilecei ve politika nceliinin

KLTREL DEL RASYONEL KODLARLA HAREKET ETMEK

mit Boyner / TSAD Ynetim Kurulu Bakan Kreselleme ya da piyasa odakl ekonomik ilikilerin yaygnlamasndan bamsz olarak dnlemeyecek bir gelime bu. Giderek artan sayda lke kresel ekonomiye eklemlenir, sanayi retimi artarken, gelirleri ykselen, piyasa ile ilikileri balamnda alm gcne sahip, tketicilikten holanan bir orta snf ekilleniyor. Orta snflar tarih iinde yalnzca ekonomik ilevleri, zenginlik yaratmalar, bugn tketici olmalar erevesinde deerlendirilmiyor. Bugn orta snf diye tanmladmz grubun tarihsel sfat kentsoylu ya da burjuva. Grn elinizdeki saysnda Profesr Ahmet nsel ve Profesr Hakan Ylmazn yazlar bu tarihsel sreci ve orta snflarn siyasi dnce iindeki yerini kapsaml ekilde ele alyor. Orta snflarn gc Orta snflarn burjuvalamas demek kendilerini yalnzca ekonomik ilikiler balamnda tanmlamamalar demek. Yani iktisadi adan ne kan, deer reten, dnm gerekletiren, zenginlii getiren snf yaad toplumun deerler sistemini belirliyor. inde yer ald yapnn hukuksal yapsnn hangi ilkelere yaslanmas gerektiini tanmlyor. Mlkiyet hakk, teebbs zgrl, bireyin devlet karsnda kanunlarca korunmas, vatandalk balamnda eitlik ilkesi bunlar arasnda n plana kyor.

ek ok bakmdan tarihsel bir dnemden getiimize phe yok. Bu dnemin belki de en nemli unsurlarndan birisi dnya nfusunun yarsndan fazlasnn 2006 ylndan beri artk kentlerde yayor olmas. stelik bu eilimin tersine dnme ihtimali, krsal alana toplu g gibi bir gelimenin yaanmas sz konusu deil. Kuku yok ki nmzdeki dnemin ekonomi politikalar da, gvenlik politikalar da, siyasetin ileyi tarz ve toplumsal olaylara karlk verme yntemleri de bu keskin ve belirleyici demografik gereklik tarafndan belirlenecek. Gene bugnn dnyasnn nemli demografik ve sosyolojik eilimlerinden birisi orta snflamann artmas. eitli aratrmalar, lkeler arasndaki orta snf tanmlama farklarn da gz nne alarak, 2020li yllarn ortalarndan itibaren dnyann snfsal yapsnda hayli belirleyici bir deiiklik ngryor. Bu aratrmalara gre 2020li yllarn ortalarnda dnyada orta snf kategorisine giren nfus yoksul kategorisindeki nfustan yksek olacak.

Sermaye evrelerinin ayrt edici fay hatt kayt ii/kayt d olmak gerekirken yeil sermaye-stanbul sermayesi tr bir ayrm kltrel ve siyasi atmalarn lgatn oluturuyor
Burjuvazi retici gc harekete geiren snf olarak ayn zamanda siyasal alandaki talepleriyle de tarihte dntrc bir rol oynad. Modern topluma geiin ncln yapt. Bunu baarrken kendinden gl

11

snflarla kah kavga ederek kah uzlaarak kendi karlar dorultusunda toplumsal ilerlemeye katkda bulundu. Gemite altndaki kitleden, radikal sol akmlardan korktuunda, konumunun tehlikeye dtne inandnda radikal sa unsurlarla, kendi temel ilkelerini bir kenara atarak destek verebildi. Bugnk tartmalarmzda, zellikle Sovyetler Birliinin kmesi sonucu sol siyasetin tm dnyada zayflamasnn da etkisiyle arlkl olarak orta snflarn dilini ve deerlerini kullanyoruz. Bu dnemde toplumsal ve siyasal yaamn rgtlenmesiyle ilgili orta snflarn ekillendirdii deerler, talep ettii standartlar nem tayor. Orta snflarn en nemli talepleri siyasal yaplarn daha effaf, hesap veren, katlmcla ak ekilde rgtlenmesi. Bu standartlara uymayan lkelerde Hindistandan Rusyaya, inden iliye kadar siyasi hareketler bu deerlerden ve taleplerden besleniyor. Tm dnyay artan Arap isyanlarnda da, her ne kadar hasad slamc partiler toplam olsa da, deiimin itici gc kentli, okumu, dnyayla iletiim halindeki modern ve laik orta snflard. Hatta gelimi lkelerde ekonomik krizin etkisiyle sarslan toplumsal dengeler de yeni bir hareketlenmeye yol ayor. Bir yandan radikal, rk hareketler glenirken dier yandan orta snflar son 30 ylda kaybettikleri zeminin daha fazla altlarndan kaymamas iin ciddi ve direnli bir mcadele sergiliyor. Avrupada, zellikle de ekonomik krizin etkilerini en sert ekilde yaayan Gney Avrupa lkelerinde bu mcadele, alnan tedbirlerin can actclna kout olarak kalkmaya dnyor. arpc bir rnek Orta snf direniinin gelimi bir lkedeki en arpc rneini de ABDdeki Biz yzde 99uz hareketi verdi diyebiliriz. Nitekim Barack Obama son dnemde orta snflarn deerler listesinde en st sralarda yer alan refah devleti uygulamalarn savunup bu hareketin desteini alarak yeniden seilmeyi baard. 30 yl akn sredir gelirleri sabit kalan, i imkanlar daralan, son krizde de servetlerinin eridiini gren orta snflarn bir ksm radikal sac ay Partisine kayd. Ancak hem eski orta snflardan kendini kurtarabilecek durumda olanlar, hem de daha gen, orta snflarn yeni neslini oluturan kesimler ve ABDnin deien demografisinde orta snf ryalarna kavuma hakk isteyenlerin yeni koalisyonu Obamay destekledi. ABDde refah devleti

uygulamalarna ve kurumlarna ynelik saldrnn nnn kesilmesi bu seimin nemli bir sonucu diye grlebilir. Byk atmaya ayna ABD seimleri ilgin bir ekilde orta snflar arasnda, baka lkelerde de grlen byk atmay da gzler nne serdi. Dnya ekonomisi yeniden yaplanr, kreselleme dinamikleri gelimi ve kalknmakta olan lkeleri farkl ekillerde dntrrken orta snflar arasnda da gerginliklere yol aan gerekler ekilleniyor. Gelimi piyasa ekonomilerinde eski ekonominin ekillendirdii orta snflar, ki bunlara cret dzeyleri nedeniyle orta snf gelirine sahip iiler de dahildi, yeni ekonominin hizmet sektrnde younlam orta snflarndan farkl beklentilere sahip. Kreselleme birincilerin maddi zeminini erittike rkla varan bir radikallik, yabanc dmanl, kltrel mutlakyetilik, sosyal muhafazakarlk n plana kyor. Kalknmakta olan lkelerde bugne dek, rnein iyi bir eitim sahibi olmak sayesinde orta snf geliri ve stats elde edenler, piyasa ekonomilerinin yaygnlamasyla geriliyor. Piyasada baarl olan, zenginleen ve bu anlamda dipten gelen bir dalgann tad yeni orta snflar, mteebbisler, burjuvazi g kazanarak n plana yerleiyor. Trkiyede gene gerek nsel gerekse Ylmazn yazlarnda altn izdikleri gibi bu mcadele ayn zamanda kltrel kodlardaki farkllklarla rtyor. karlarn atmas kltrel atma olarak sunulabiliyor. Sermaye evrelerinin asl ayrt edici fay hatt kayt ii / kayt d olmak gerekirken yeil sermaye-stanbul sermayesi tr bir ayrm hem kltrel hem de siyasi atmalarn lgatn oluturuyor. Trkiye modernlemesini daha ileri merhalelere tadka tartmalarn kltrel kodlarla deil rasyonel ileyi, ynetim ve karar kodlaryla yapmaya balayacaktr. O zaman Trkiye demokrasisi asndan da effaflk, hesap verme, mlkiyet hakkna sayg, hukukun stnlne ve yarg bamszlna/tarafszlna nem verme daha merkezi kavramlar haline gelecektir. Mcadeleler bu ereve iinde yaplacak, gler ayrm ve denge-kontrol mekanizmalarnn nemi daha iyi kavranacak ve benimsenecektir. TSADn yllar iinde bu konularda verdii mcadelenin de deeri sanrm o zaman daha iyi anlalacaktr.

13

Gr

TRKYEDE BURJUVAZNN SERVEN

Prof. Ahmet nsel / Galatasaray niversitesi

urjuva kavram Osmanl tahayyl dnyasna ok ge girdi. mparatorluun son yllarnda tek tk kullanlmaya baland. ttihat ve Terakkinin sermayeyi Mslmanlatrma giriiminde hedef milli veya yerli burjuvazi yaratmakt ama bu hedefi burjuvaziden daha fazla tccar kelimesi ifade ediyordu. Ayrca unutmamak gerekir ki Osmanl millet sisteminden esinlenen milli kavram, etnik bir Trkle deil, dini aidiyete, dolaysyla Mslman milletine gnderme yapmaktayd. Halen Milli Grte hakim olan veya Ahmet Davutolunun ulusalclkla milliyetilik arasndaki farkn kkeni olarak yakn tarihte ima ettii millilik budur. Havass, zdegn, ayan Osmanl tahayyl dnyasnda st snf, elit tabakay havass kelimesi ifade eder. Havassn zdd avamdr. Havass, zengin olmaktan ok ynetici snfa ait olanlardr. Bu anlamda devlet snfdr. Klasik anlamda burjuva deildir. Belki 18inci yzyldan itibaren n plana kmaya balayan, Senedi ttifakla siyasal gcnn zirvesine ulaan ayanlar, burjuvazinin Osmanl dzeninde ge bir karl olarak ele alnabilir. Ama ksa zamanda devlet kat iinde domestike edildiler. Merutiyetin ilanyla faaliyete geen Ayan Meclisi yeleri okumular ve devletli snfnn yesiydi, havasst. Mehur ve temiz soydan gelenler, soylular anlamna gelen zdegn ise esas olarak devlet soylularn, rnein askeri okullarda ayr yatakhaneleri olan, farkl muamele edilen devlet byklerinin ocuklarn ve ehzadeleri iaret ediyordu. Ortaadan Sanayi Devrimine Burjuva kelimesi Bat Avrupada ortaya kt. Ortaada krallk veya papalk ynetiminden zerklemeye balayan kentlerin (bourg, burg) tccarlarn, tefecilerini, hukukularn, byk zanaatkrlarn ifade ediyordu bu szck. Ruhban snf ya da aristokrasiye ait olmayan, vergi veren, kentin milis rgtnde ve kent konseyinde gereinde yer alan bu insanlar, o dnemde filizlenmeye

balayan kapitalizmin kurucu snf oldu. Tarihi Fernand Braudelin almalar, farkl seviyede inceledii pazar ekonomisi rejiminin geliimi ile kapitalizm dinamii ve bu kentli zerk snf arasndaki yakn iliikiyi gsterir. Sanayi Devrimiyle birlikte, burjuvazi kavram kapitalist retim sisteminin egemen snfn belirtmek iin de kullanld. Marksist literatrde, kapitalist iktisadi sistem iinde retim aralarnn zel mlkiyetine sahip olanlar, cretli emeki altrarak sermaye birikimini srdrenleri tanmlayan kelime kapitalistlerdir. Ama bu sadece iktisadi bir konuma iaret etmez. Bunun yannda, burjuva bir yaam tarzna, aklclkla faydacln karmasndan oluan bir dnce biimine ve hegemonik bir kltrel boyuta da iaret eder. Marxn tarifi Bu nedenle Marx, yeni egemen davran kalbn tarif ederken, kapitalistlerden deil burjuvalardan bahseder. Burjuvazinin tm geleneksel deerleri bencilliin buzlu sularnda boduunu, insani onuru basit bir deiim deeri yaptn syler. Ayn zamanda, var olann srekli deiime tabi tutulmasyla yaratlan yeni iktisadi dinamiin taycsdr burjuvazi. Marx, burjuvazinin retim aralarn, dolaysyla tm toplumsal ilikileri srekli altst etmeden var olamadn belirtir. Schumpeter bunu yaratc bir ykclk sreci olarak tanmlar.

Osmanlda st snf, eliti ifade eden havass, avamn zdd devlet snfdr. Havass klasik anlamda burjuva deildir. Ancak ayanlar, burjuvazinin Osmanldaki ge karl olarak ele alnabilir
Sadece teknik alanda deil, toplumsal ve dolaysyla siyasal alanda da aydnlanma dncesiyle ilikili olarak ve eskiyi ykma, yerine yeni deerleri, iliki biimlerini getirme ve bu yolla yeni egemenlii tesis etme anlamnda

14

ederdi. 1970lerde CHPnin havassn partisi olduunu sylerdi. Buna karlk burjuvazi kelimesi, 1960lardan sonra kltrel hegemonya balamnda Trkiyede daha anlaml bir kelime oldu. rnein yakn bir tarihte, 2012 yaznda Orhan Pamukun Trkiyede burjuvazi olarak laik Trk st snfn iaret etmesi bunu gsteriyor. Pamuk, kendisinin de ayn snftan olduunu belirttii bu burjuvaziyi, daha ok sahip olduu kltrel deerler, yaam tarz ve kendini toplumun dier kesimlerine gre konumlandrma biimiyle tanmlyor.
Pamukun deerlendirmesi AKPnin hegemonik konumunu anlamak iin anahtar.

burjuvazi ilerici olarak tanmland. Bu ilerinin hep ve herkes iin daha iyiye tekabl ettii iddias dogmatik bir inant elbette ama ilerlemecilik anlamnda sol dnceyi de etkisi altna ald. 19uncu yzyldan itibaren burjuva toplumu deyince, sadece pazar ekonomisi veya kapitalizm deil, ayn zamanda bu burjuva dnce dnyasnn ve kltrel deerlerinin hegemonik konumda olduu toplumlar anlalr oldu. Bugn genel olarak burjuva, hem iktisadi-sosyal bir konumu hem de kltrel bir kalb, belli bir yaam tarzn ifade etmeye devam ediyor. Snf bilincinin gl olduu lkelerde, zellikle Avrupann kuzeyi ve Anglosakson dnyasnda muhafazakr-liberal siyasal partiler, burjuva partileri olarak tanmlanyor. Egemen kltr kalplarna kar kan hareketler kendilerini genellikle burjuvakart olarak tanmlyor. Burjuvazinin hegemonyasnn iki yzyldan fazla bir sreden beri devam ettii lkelerde, burjuva kelimesi yer yer yeni-aristokrasi arm da yapabiliyor. Trkiyenin fark Trkiyede burjuva szc bu iki anlam ayn zamanda hibir zaman ifade etmedi. Milli burjuvazi, devlet katndan ve devletin karlar iin yaratlacak bir zmre olarak tasarland. Bu anlamda merkezi iktidardan zerk bir varolu anlamna gelmedi. Bunda Osmanl gayrmslim aznlklarnn mal ve servetlerinin msadere ve yama yoluyla paylalmasnn yaratt su ortakl dayanmasnn da rol vard. Havass ve avam kavramlarnn yanstt toplumsal katmanlama da Cumhuriyetten sonra uzun yllar devam etti. Vatanda ve halk kelimeleri arasnda bir dnem yatan anlam fark biraz buna iaret ediyordu. Mehmet Ali Aybar 1960larda Cumhuriyetin hl havass tarafndan ynetildiini iddia

Nefret ayr hazzetmeme ayr Bu snfn bartl kendi vatandalarndan nefret etmesini, st snfn alt snfn yaam tarzndan ve kltrel deerlerinden hazzetmemesi olarak ele alabilir miyiz? Genellikle st snfta nefret deil, hazzetmeme duygusu hkimdir. Hazzetmeme duygusu, hazzedilmeyen kimliin, grubun vb. kendi konumu iin tehdit oluturduuna inanmaya balaynca nefrete dnr. Bu ise daha ok aristokrat snfn kibrini ve toplumun geri kalanna bakn andran bir tavrdr. Belki de gerek anlamda aristokrat snfnn yok denecek kadar snrl olmas nedeniyle Trkiyede burjuvazinin Batl yaam tarz deerlerine sahip ksmnn fiilen aristokrat konumunu igal ettiini, hazzetmedii kesimin de onlar tam da byle grdn sylemek daha doru.

Trkiyede burjuvazi, devlet katndan ve devletin kar iin yaratlacak bir zmre olarak tasarland. Havass ve avam katmanlamas Cumhuriyet dneminde de srd
Pamukun deerlendirmesi, AKPnin hegemonik konumunu izah eden nemli bir anahtar. Pamukun deerlendirmeleri hakknda kendilerine fikirleri sorulan iki iadamnn grleri aydnlatc oldu. MSAD, yani Mslman iadamlarnn rgt, nesnel olarak bakldnda drt drtlk bir burjuva rgt. TUSKON da yle. Bu ikisinin TSADdan bu adan bir fark yok. Bugnlerde sesi pek duyulmayan Ulusalc Sanayici ve adamlar Dernei de yle. Bu rgtler iveren rgt Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonundan farkl olarak, kltrel aidiyetler temelinde olumu iveren dernekleri.

15

lgin olan, Numan Kurtulmu da, 2011 ylnda Halkn Sesi Partisi Genel Bakan iken Urfada yapt konumada, AK Partinin ad Adaletsiz Kalknma Partisi olsun dedikten sonra, bu kalknmann zdegn iin, sekinler iin, ensesi ve kasas yallar iin olduunu iddia edip, kendi siyasetlerinin merkezinin Ankarada, stanbulda oturan zdegnlar olmadn, lgatlerinde ayrmn yer almadn sylyordu. Bugn kendisinin bu konuda ne dndn bilemeyiz ama iine AKP evresini de katarak dile getirdii zdegn kavram, Konukolu ve Yararn burjuvadan anladklarna benziyor. Otantik burjuva MSAD veya TUSKON evrelerinin burjuvadan anladklar, aslnda otantik bir yerli burjuva snf kimliini ele veriyor. Bunun arkasnda kendi Mslman zengin kimliini rtecek, snfsz, imtiyazsz kaynam kitle ideolojisini srdrecek bir Biz deiliz, onlar! tavr var. Bu tavrn beslendii ideoloji katksz bir burjuva ideolojisi. Trkiyenin otantik burjuvalar kltrel bir kimlik dayanmasn srdrerek egemenliklerini konsolide ederken, burjuva olmadklarn belki inanarak iddia ediyor. Mslman burjuvalarn burjuva dendiinde hi zerine alnmamas Trkiyedeki kltrel kimliklerin iktisadi snf yaplanmasnn zerini nasl gl biimde rttn gsteriyor. Bu durum iveren-emeki ilikilerinde btnyle kendini ele veriyor. Yasin Durakn Konya Organize Sanayii Sitesindeki alan aratrmasn aktard Emein Tevekkl balkl kitab, ii-iveren ilikilerinde dindarlk zerinden kurulan kltrel hegemonyay inceliyor. Durakn almas KOBleri ele alsa da, buradaki kltrel hegemonya tarz, byk iletmelerde de hemen hemen ayn biimde karmza kyor.

Trkiye dnda, kapitalist lkelerde, byle kltrel kimlikler zerine dayal i dnyas rgt paralanmasna pek rastlanmaz. verenler, ikolu temelli birliklerde, odalarda ya da iveren konfederasyonlarnda yan yana gelir. Sermayedarn, iverenin, sanayicinin, burjuvann mstakili, cumhuriyetisi, genci, yals, kadn, Doulu veya Batlsna pek rastlanmaz. Trkiyede bu rgtlerin bolluu snf ilikilerinin nasl dini, kltrel ve etnik kimlikler tarafndan da belirlendiini ele veriyor. Burjuva deil iadam! Orhan Pamukun bu tespiti kendisine sorulduunda, MSADn kurucu bakan Erol Yarar, yazarn Trkiyedeki burjuvazi eletirilerine katldn belirtip, Burjuvazi Trkiyede hep halktan uzakta olmutur dedi. Yarar, kendini kastetmediine gre ya kendini burjuvazi iinde grmyor ya da burjuvadan baka bir ey anlyor. Sanko Holding Ynetim Kurulu Bakan Abdulkadir Konukolu da, Ben burjuvaziden anlamam, onlar byk adamlarn ii derken, burjuvaziyi iktisadi konumdan farkl bir alanda tahayyl ettiini ele veriyor. Byk adam olmann Konukolunun gznde anlam ne? Kendisi Gaziantep vergi rekortmeni. Holdingin be irketi ilk 500 irket listesinde ama Konukolu byk adam yani burjuva deil, iadam! ok byk bir sanayi kuruluunun banda olan Konukolunun burjuvadan anladnn havass da deil, bir tr aristokrasi olduu anlalyor.

Kapitalist lkelerde burjuvann mstakili, cumhuriyetisi, Doulusu Batls olmaz. Trkiyede ise snf ilikileri dini, kltrel ve etnik kimlikler tarafndan belirleniyor
Burada Trkiyede kapitalist iveren snfnn i katmanlamasn buluyoruz. Daha kurumsal alma ilikileri ortamn tercih edenlerler, ilgintir, bu burjuvazi sfatnn daha fazla muhatab oluyor. Buna karlk alma ilikileri asndan byk lde enformel bir ortamda

16

AKP otantik bir Trk-slam burjuvazisinin verdii iktidar mcadelesinin taraf.

faaliyet gstermeyi tercih eden ve bunun sonularn yz yze ilikilere indirgenmi bir himmet anlayyla telafi ettiine inanan iveren evresi, otantik burjuvazi ise kendini halk olarak, ensesi kaln olmayan, Ankarada, stanbulda oturmayan olarak tanmlyor. Paratoner ilevi Bugn TSAD yelerine burjuva olup olmadklar sorulsa, byk ounluu kendisini burjuva snfnn bir yesi olarak grdn ifade edecektir. Buna karlk, fiilen iktidar blounun ve egemen snfn bir paras olmasna ramen, otantik Anadolu burjuvazisinin bu sfat kabullenmemesi, Biz deil, onlar demeye devam etmesi, aadan gelen

muhafazakr-liberal demokratikleme dinamiinin hedef tahtasnda st snf olarak baka bir kesimin kalmasn salyor. Bunu, Bat Avrupa devrimlerinde burjuvazinin aristokrasiyi yerletirdii toplumsal tepki paratoneri olma konumuna benzetebiliriz. AKPnin bugnk hegemonik konumunun besleyen en nemli olgulardan biri de bu. Otantik bir Trk-slam burjuvazisinin verdii iktidar mcadelesinin taraf olan bu parti, semenlerin yarsna ulaan desteini bugne kadar, halk katmanlarnn bye, onlara, havass ve zdegnlara kar kadim tepkisini kanalize ederek, yrtt hegemonya stratejisinde bunu nemli bir ara olarak kullanyor. inde bulunduumuz dnem bu adan nemli bir dnm potansiyeline de iaret ediyor. Gelecek yllarda TUSKON, MSAD gibi rgtlerin, halk nezdinde TSAD gibi, burjuva rgtleri olarak tanmlanmas, AKPnin de burjuva partisi olarak adnn konmas, Trkiye toplumunda talarn yerli yerine oturmasnn nemli bir adm olacak. Burjuva partisinin karsnda yer alacak rakiplerinin havass olma nostaljili ve zdegn klkl olmamas kouluyla elbette.

AKPnin burjuva partisi olarak adnn konmas, talarn yerine oturmasnn nemli adm olacak. Tabii rakiplerinin havass nostaljili ve zdegn klkl olmamas kouluyla

17

18

BURJUVAZ VE KLTR
Prof. Murat Belge / Bilgi niversitesi

Rnesansn ilk dneminden Sandro Botticellinin Vensn Douu adl tablosu...

Bu yaznn balndaki Burjuvazi ve Kltr ibaresi telaffuz edildiinde, bir hazr tepki, Burjuvazinin kltrle ne ilgisi var ki? demek olabilir. Dorusu, zaman zaman hakl bir temele dayanabilen bir tepkidir bu, ama, zaman zaman, her zaman deil. Rnesans hatrlayalm. Paduada, Milanodaki Esteler, Floransada Mediciler, Viscontiler, Gonzagalar ve Sfovzalar, Farneseler, Romada Borgaillar. Bir yandan da btnyle Kilise, dnyay sanatla deitiren tek hareket olan Rnesans yarattlar. Bunlarn ou aristokratt ya da Mediciler gibi burjuvaziden gelip aristokratlamt. Ama btn bunlarn gerisinde Venedik, Cenova ve Pizann ban ektii Akdeniz ticaretinin servet birikimi olmasa, Rnesans da olmaz; ya da yle olmazd. Aristokrasiyle ittifak Braudelin de syledii gibi dnya tarihinin byk kltrel hareketlerinin temelinde ekonomik bir refah dnemi yoktur. Ve Ortaan bitiminden bu yana, byle dnemleri gerekletiren somut g, burjuvazi olageldi. Belirli

konjonktrlerde, bu gibi parltl dnemlerin kknde burjuvazi- aristokrasi ittifak da grlr. rnein 18. yzyl, Aydnlanma, byle bir ittifakn getirdii nimetlerden yararlanmtr (Fransz Devriminin arifesi gibi istisna saylacak evreler dnda). Ama bu gibi ittifaklarda da aristokratlar sanata kltrleriyle katkda bulunmusa, iin paras burjuvaziden gelmitir.

Rnesans aristokrasi ve Kilise birlikte yaratt. Venedik, Cenova ve Pizann ban ektii Akdeniz ticaretinin servet birikimi olmasa Rnesans da olmazd, ya da yle olmazd
Romada, Augustus anda, Gaius Maecenas, Vergilius ve Horatius gibi airlere maddi yardmda bulunmutu. Sanat koruyucusu anlamnda mesen kelimesi onun adndan tretilmitir. Ortaa boyunca bu ii aristokratlar yapt;

19

yardmc olduklar sanat adamlarnn rettii rnlerin balca alcs da onlard. Alc ister istemez, retilenin niteliini belirler. Mesenlik ilevi, tarihi gelime gerei aristokrasiden burjuvaziye kayarken, gerekleen devasa ierik dnmnde bu sefer patron deil de mteri olarak burjuvazinin rol oldu. Bu roln, gerekilii destekler bir mahiyeti olmas nemlidir. Aristokrasi, seremonyaldir. Olandan ok olmas gerekenle ilgilenir. Oysa ykselen burjuvazi pratikti ve gerek neyse onu aryordu. Birey balants Ian Watt, artk klasikleen The Rise of the Novelda (Romann Oluumu diyebiliriz), burjuvazi ve roman, Kartezyen felsefe ve nedensellik, ampirizm ve sanat ve burjuvazi arasndaki girift ilikileri adm adm aklar. Saydm btn o soyut kavramlarn orta yerinde somut olarak Birey durmaktadr. Rnesans gibi Reform da o Bireyin olumasna ve olgunlamasna katkda bulunmutur. Birey ile burjuvazi arasndaki balant da yeterince net bir balantdr.

klasisizminden uzaklamad - Molierein abalarna ramen. Oysa Britanyada saksdan baheye inmesi ok daha abuk oldu. birlik kural komedya ile tragedyay birbirine kartrmama kaygs, Londral seyircinin (en eitimlisinden en yoksul ve eitimsizini tiyatroda bir araya getiren bir zeminde) aldr ettii bir ey deildi. Dolaysyla burada da burjuvazinin varl, gerekiliin arlk kazanmasna katkda bulundu.

Bir aristokratn yanna kaplanmayan ilk byk besteci Bethoovend.

20nci yzylda burjuvazi kltr koruyucusu olmaktan bsbtn kmad, ama belirli trlerini korurken dierlerini ya grmezden geldi ya da yok etmeye alt
Edebiyatn burjuvalamas daha abuk gereklemi, resim ve heykeldeyse aristokrasinin hegemonyas daha uzun srmtr. Ama 18inci yzylda, Fransada, David gibi, tam da geie rastgelmi bir ressam dnelim. Mme Recamieryi divannda yatarken resmediyor: aristokratik btn inceliklerle teninin zarafeti kadar duruunun da zarafetiyle. Ama sonra gidip Madame Morel de Tangry ile ki Kznn birlikte portrelerini yaptnda, burjuvazinin btn yontulmaml ve sakaletini (Huljinicolaounun gsterdii gibi) seyrederiz. Burjuva, resminin kibar olmasna deil, kendisine benzemesine ncelik vermektedir. Ortaa bitiminde, Avrupa tiyatrosu, kkeni olan Kilise ayininden syrlp tiyatro haline gelme srecini iki ayr ortamda gerekletirdi. Fransada tiyatro biraz saks iei olarak kald, nk Saraya, yani sonuta aristokrasiye balyd. Onun iin Corneille ve Racine

Musiki sanatlarn en formel olandr ve gerekilik gibi anlaylarla ilgisi olmayan bir ieriine sahiptir. Musiki, halk musikisi veya folk olarak, her zaman, en eski gnlerden beri, halkn yannda olmutu. Ama yksek musiki yle deildi. Dini musiki, tabii, Kilisenin malyd ncelikle. Sekler yksek musiki ise hemen hemen tamamen aristokrasinin tekelindeydi. Oda mzii diye bir terim varsa musikinin szlnde, nedeni aristokrasidir. nk musiki aristokratlarn nce atolarnda, sonra malikanelerindeki salonlarda, mzik odalarnda icra olunuyordu. Bu oda orkestralarn piyanonun atas olan klavikordu alan ynetir ya da ynlendirirdi. Musikide senfoni formunu Haydn odada icat etmiti am rnein Londrada geirdii vakitlerde atodaki salondan kentin -yeni bir oluum olan- konser salonuna tamaya balamt. Tabii bunu en belirgin biimde yapan Beethoven oldu. Bugn bildiimiz orkestra efinin de erken rnei odur - bir aristokratn yanna kaplanmakszn, yapt bestelerle yaayan ilk byk bestecinin de rnei olduu gibi. Malikaneden salona Bu hzl dnmn ardnda da burjuvazi duruyordu. Adna yakr biimde, musikiyi aristokratn malikanesinden karp kentin (burg) konser salonuna getirdi. Opera da

20

ayn yolu izledi. 19.yzylda btn Avrupa kentleri birbiriyle iti kak yararak kendilerine an ve eref kazandracak opera ve konser salonu binalar yaptrd. Avrupa kentleri bir yana, Brezilyann Manaus kentinde kauuk zengini burjuvalar da kesenin azn ap kendilerine Latin Amerikann en k operasn yapt. Epey destans bir anlat sundum: burjuvazi olmasa ne hallere der olacamz hikaye ettim. Ama yaznn banda bir laf vard: Burjuvazinin kltrle ne ilgisi var ki? Onun geerli olduu zaman zamanlar ne zamand? mdi, burjuvazinin varolduu btn tarih boyunca, olduka da bol sayda, Messieurs Jourdainler vard. Ondan be beterleri de eksik deildi. Ama byle bireysel erevede deil de, daha kapsaml snfsal bir deiim, herhalde 20nci yzylda duruma egemen oldu: Burjuvazi kltr koruyucusu olmaktan kmad ya da bsbtn kmad, ama kltrn belirli trlerini korumaya devam ederken, belirli trleri de ya grmezden geldi ya da yok etmeye alt.

Jacques-Louis Davidin frasndan Madame Morel de Tangry ile ki Kz.

Bugn burjuvazi kendi deerlerine kapanp kltr dnyasndan uzaklayor. Avant-garde sanat ise burjuvazi dahil herkesi terk edip etin keif yolunda ilerliyor
Bu oluumun iki etkeni olduunu dnyorum. Birincisi daha kaba saba bir olgu. Burjuvazi hayatn tamamna egemen olduka, kendi mantn dnyaya kabul ettirdike, kurduu bu dzene muhalefet edilmesine hogryle bakmaz oldu. Bu hogrszln derecesi ve ald biimler, farkl toplumlarn burjuvazilerinin tarihi belirlenilerine ve demokratik kltrlerine gre nemli farkllklar gsterebiliyor. Buna, kltrn artk toplumlarn daha geni tabakalarnn hayatnda daha fazla yer almaya balamasn da ekleyebiliriz. Burjuvazi, bir zamanlar sahip olduu tek seici konumunda deil artk. Gerekilik unsuru kinci etken dediim ey bunlardan farkl ve anlatmas da kolay deil. Tarihte burjuvazinin eitli sanat dallarnn daha gereki olmasna destek veren bir rol oynadn

sylemitim. Bu gerekilik temsili (representative) bir gerekilikti. Hani Foucaultnun Les Mots et les Chosesda anlatt trden bir gerekilik. Son kertede ampirizm snrlar iinde var olan bir gerekliin gerekilii. Bu gerekilik 20nci yzylda sanatlara yetersiz grnmeye balad. Darwin, Marx, Freud gibi dnrlerin at yeni alanlarda, Newton deil de Einsteinn aklad bir evrende ampirizm fazla naif kalyor. Madame Morel, Davidin yapt post modern tablodan sanrm memnun kalm, ressamn cretini de bir tamam demitir. Kzmn suratn kibar yapmamsn yollu itirazlar olmamtr. Ama portreyi David deil de Picasso yapsayd ve ortaya San Tarayan plak veya Oturan Kadn trnden bir ey ksayd, Madame Morel sopay kapt gibi onu yapan ressamn haddini bildirirdi. Gei sreci mi? Bu hayali anekdotla bugnn gerek durumu epey benzeiyor. Burjuvazi gitgide kendi orta snf deerlerine kapanp kltr dnyasndan uzaklayor ya da onun greneksel alanlaryla ilgileniyor. Avant-garde sanat ise yalnz burjuvaziyi deil herkesi terk edip kendi etin keif yolunda ilerlemek eiliminde. Bu bana bir gei sreci iinde bir aama gibi grnyor. Ama bundan ilerisi hakknda kehanette bulunmak, buradan nasl bir yere varlacan sylemek durumunda deilim.

21

22

TRKYENN GELECEN YEN ORTA SINIF BELRLEYECEK

Prof. E. Fuat Keyman / stanbul Politikalar Merkezi ve Sabanc niversitesi

rkiyenin 1980den balayarak 1990larda yaygnlaan ve zellikle son 10 ylda derinleen dnm srecinin ok nemli bir boyutunu, yeni orta snflar olarak adlandrlan toplumsal katman/ kesim/kimlik oluturuyor. Yeni orta snflar, bu dnm sreci iinde, deiimin sembol, ana tayclarndan biri, iktidarn en etkili toplumsal destei vb. betimleyici sfatlar temelinde tanmland. Ve bugnn Trkiyesini tanmlayan en nemli unsurlardan biri konumuna geldiler. Bugn ve yarn, Trkiyenin dnm srecini, yeni orta snflara gnderim yapmadan ya da yeni orta snf gereini anlamadan zmlemek mmkn deil.

Trkiyenin dnm srecini, yeni orta snflara gnderim yapmadan ya da yeni orta snf gereini anlamadan zmlemek mmkn deil
phesiz ki Trkiye modernlemesi zellikle 1945te demokrasiye geiten ve kinci Dnya Sava-sonras, lke iinde Keynesci ulusal kalknmaclk, darda da Smithci uluslararas liberal ticari ilikiler temelinde kurulan dnya ekonomik dzenine katlmndan itibaren, byyen bir orta snf olgusuna sahipti. 1950ler, 1960lar ve 1980ler ulusal kalknmacl, uygulad ithal ikameci sanayileme modeliyle, toplumsal yapda, byyen bir orta snf da yaratmt. Bu dnem orta snf, arlkl olarak, merkeze yakn, stanbul, Ankara, zmir gibi illerde oluuyordu. Anadoluya ya da evreye doru yaygnlamas ok snrlyd. 1994 dnemeci 1980li yllarda, temeli 25 Ocak kararlaryla 1980 darbesinde atlm, ama ANAP hkmetiyle uygulamaya

sokulmu, Trkiye modernlemesinin kresel ekonomiyle btnleme sreci ve bu srece anlam veren, ihracattemelli sanayileme modeli, orta snfn Anadoluda da, dolaysyla, evrede de, genilemeye balamasn salad. Ama 1980li yllarda, hatta 1994e kadar merkezde var olan ve bugn laik ve eitimli orta snf olarak adlandrdmz toplumsal katmann, evreye kar, belirleyici ve tanmlayc konumunu srdrdn sylemeliyiz. 1994ten bugneyse, orta snfn Anadoluda ve evrede giderek yaygnlamasna, hatta son dnemde, merkeze gelmesine ahit olduk. Orta snfn Trkiye modernlemesi ve ekonomisinde son yllarda yaygnlamas ve derinlemesi, statik ve geleneksel olarak tekiletirilen Anadolunun gsterdii ekonomik dinamizm, baarl ve aktif giriimcilik ve hzl kentlemeyle birlikte ortaya kt ve bu balamda da, hem evrede Anadolu Kaplanlar dediimiz merkezlerin olumasna, hem de evrenin merkeze gelmesine yol at. Yeni nitelik Yeni orta snf iinde, yeni olan, her eyden nce, Trkiye modernlemesinin, dlad, tekiletirdii, statik, geleneksel evre olarak grd Anadolunun zellikle ekonomik dinamizm ve giriimcilik alannda, ama dier kltr, kimlik ve siyaset alanlarnda da canlanmas, etki yaratacak bir aktr haline gelmesini simgelemesi. Yeni orta snflar kavram, bir taraftan, merkezde yer alan laik ve eitimli orta snflar g kaybederken, dier taraftan, Anadoludan, dolaysyla evreden kan orta snflarn g kazanarak, gerek kendi merkezlerini yaratmak gerekse merkeze hareket etmek suretiyle aktr konumuna gelmelerine ve son yllarda yaanlan dnm srecinde kurucu e olmalarna anlam vermekte. kinci olarak, yeni orta snflar, arlkl olarak ekonomi alannda hareket ediyor ve bu alanda etkinlik gsteren kk ve orta iletmeleri ieriyor. KOBler olarak da

23

adlandrlan kk ve orta iletmeler, hem Anadoluda ekonomik dinamizm yaratyor, hem, rettikleri i imknlaryla isizlik sorunuyla mcadelede nemli rol oynuyor, hem de bulunduklar illerde kentsel dnm srelerine katk veriyor. Bu iletmelerin bazlar, rnein Kayseride Boydaklar ok daha byk sermayeyle hareket ediyor, ama kk ve orta iletmeler, tek tek ok gl irketler deil. Tek tek, kk ve orta lekte olsalar da, bir btn olarak, ekonomik ve kltrel yaamda etkili ve gl bir aktre dnyorlar. Belli bir siyasi aktr, rnein AK Partiyi destekledikleri zaman, bu aktrn glenmesinde nemli rol oynayabiliyorlar. Dier bir deyile, yeni orta snflar, burjuvazi kadar gl olmasa da bir btn olarak, etkili ve gl bir aktr olarak hareket edebiliyor. nc olarak, yeni orta snflar, ekonomi alannda, belli kurumlar iinde rgtlenebiliyor, bu yolla, bir dayanma ve iletiim a olarak hareket edebiliyor ve kurumsal bir kimlik kazanabiliyor. Bu kurumlar, MSAD, TUSKON ya da TURKONFED (Trk Giriimci ve Dnyas Konfederasyonu) gibi sanayi ve i insan dernekleri olabildii gibi, il ve blge leklerinde hareket eden, sanayi ve ticaret odalar, gen i insan ve kadn giriimci dernekleri de olabiliyor. Bu kurumsal yaplarn, 1990larn ortasndan balayarak, giderek artan bir etki ve nemde, bugne kadar olan srete, yeni orta snflarn yaygnlamasna ve glenmesine ok ciddi bir katk verdiini syleyebiliriz. Bu kurumlar yoluyla, yeni orta snflar, yerel ve ulusal boyutun gerisinde, blgesel ve kresel lekte bir

hareket ve manevra alan kazanrken, ekonomi ile kltrel kimlii eklemleyen bir kurumsal kimlik ediniyor. Dahas, bu kurumsal kimlikle, ekonomik sermayelerini sosyal sermayeyle birletirip etki yaratma kapasitelerini glendiriyorlar.

evreden gelen orta snflar hem kendi merkezini yaratp hem de merkeze hareket edip aktr konumuna gelerek dnm srecinin kurucu esi oldu
Drdncs, yeni orta snflar, bugnk konumlarna, ihracata dayal sanayileme modeli serbest pazar ekonomisi temelinde geliyor. Ekonomi alannda, i pazar yerine d pazara ynelik bir hareket tarz iindeler. Bu balamda, yerel ile blgesel ve kreseli, ihracat ve serbest pazar normlar temelinde eklemliyor ve yerel ve ulusal deil, aksine blgesel ve kresel pazarlara yneliyorlar. Kurumsal kimlikleri iinde hareket ettikleri dayanma ve iletiim alar, yerel ile blgesel ve kreselin eklemlenmesinde nem kazanyor. Yeni orta onflarn blgesel ve kresel hareket tarzlar, Trkiyenin son yllarda sergiledii aktif kreselleme srecine isel bir yapya sahip. Yeni orta snflar, aktif kreselleme srecinde yararlanrken, bu srecin pekimesine de katk veriyor.

24

Yeni orta snflar ekonomik ve kltrel etkinliklerinin yan sra bir siyasi aktrn, rnein AK Partinin glenmesinde de nemli rol oynayabiliyor
Avrupa Birlii (AB) btnleme sreci ki bu sre, yeni orta snflar balamnda, her zaman kreselleme sreciyle i ie ve el ele hareket etti, yerel ile blgeseli, dolaysyla Anadolu ile Avrupay etkileim iine soktu, lk bata, 1990larn ortalarnda Gmrk Birlii anlamas, sonra 2000lerde, Trkiye-AB ilikilerinin derinlemesi ve tam yelik mzakere srecinin balamas, yeni orta snflarn, kresel ekonomiyle btnlemenin yan sra, Avrupa pazarna girmesine olanak verdi. Gmrk Birlii srecinin, yeni orta snflar iin ok olumlu niteliinin altn izmeliyiz; bu sre, sadece Avrupa pazarna yolu amad, ayn zamanda da, bu pazarda kalmak iin, kalite denetim anlayn retim srecine soktu. Yeni orta snflar, AB sreciyle birlikte, Trkiyede, ekonomik dinamizmin ve giriimci kltrn itici ve tayc aktr konumuna geldi. Yeni orta snflarn Anadoluda yaygnlamas ve glenmesinin ok nemli bir nedeni de, MSAD, TUSKON, kent ve blge temelli ticaret ve sanayi odalar ve giriimci dernekleriyle, kurumsal kimlik kazanmalar ve bu kimliklerle, bulunduklar kentlerdeki kentsel dnm srecine katk vermeleri Trkiye, son yllarda, sadece kreselleme ve AB btnleme srelerinden gemedi, ayn zamanda, bu srelere paralel hareket eden ciddi bir kentleme srecini de yaamaya balad. Hzla kentleen Trkiyede, bu balamda, temel alan, Anadolu ve Anadolu kentleriydi. Anadolu kentleirken, Anadolu kentleri kentsel dnm srecinden geerken, yeni orta snflar kurumsal kimlikleriyle bu srete ok nemli ve etkin rol oynad. Kentsel dnmn, nemli aktr konumuna geldiler. Ama ayn zamanda da, kentsel dnm srecinden yararlandlar. Kentsel dnm srecinde ana aktr olan belediyeler, valilik, niversiteler, sivil toplum aktrleri, kalknma ajanslar vb. aktrler ve bu aktrlerin hareket tarzlarnda kresellemenin ve AB btnleme srecinin nemli bir yer almas, kentleme ve kentsel dnm olgusunu, yeni orta snflarn yaygnlamasnn ve glenmesinin nemli bir aya yapt. Kentleen Anadolu, yeni orta snflarn glenmesine, glenen yeni orta snflar da kentleme srecinin ve kentsel dnmn hzlanmasna ve pekimesine katk verdi.

Trkiyenin dnm sreci iinde yeni orta snflarn yaygnlap glenmesinin arkasnda be unsurun nemli olduunu syleyebiliriz: (a) Trkiyenin kreselleme sreci; (b) Trkiyenin AByle btnleme sreci; (c) Kentleme ve Anadolunun kentsel dnm sreci; (d) AK Parti iktidar ve (e) Trkiyenin aktif d politikas. Be nemli unsur Bu sreleri ayrntl olarak zmlemek gerekli olmakla beraber, burada, ksaca deerlendirelim. 1980lerde balayan ve giderek derinleen kreselleme ve zellikle, Trkiyenin kresel ekonomiye, ihracata dnk sanayileme modeli iinde katlm sreci, sermayenin ulusal boyutun gerisinde, hem yerel, hem de blgesel ve kresel boyutlarda yeni meknlarla birlemesine yol at. Sermaye-mekn eklemlenmesi, Anadolu kentlerinde balad ve giderek yaygnlat. Kk ve orta iletmeler temelinde balayan bu sre, ulusal ve yerel pazardan daha ok, blgesel ve kresel pazarlara alma yoluyla glendi. Kreselleme sreci, Anadoluda, kresel ekonomiye katlm yoluyla sermaye birikim srecinin balamasn olanakl kld. Yeni orta snflar, sermaye ile meknn eklemlenmesinin tayc aktrleri olarak ortaya kt.

25

Dier bir deyile, Trkiyenin dnm srecinde rol oynayan unsurlar, yeni orta snflarn glenmesinde de rol oynad ve bu snflar, Trkiyenin dnmnn en nemli aktrlerinden biri konumuna getirdi. Ortak paydalar Yeni orta snflarn hareket tarzlarn, stratejilerini ve sylemlerini incelediimiz zaman u noktalarn ortak payda noktalar olarak ortaya ktn gryoruz; Yeni orta snflar, kresellemeyi, dnyada karlklbamllk ilikilerini yaygnlatran ve derinletiren, sermaye ve ticaret ilikilerini ulus-devlet snrlarnn dna tayan, znde ekonomik ama toplumlar zerinde siyasi ve kltrel etkileri olan bir sre olarak grr. Kreselleme, tarihsel bir gereklik ve yeni ekonomik yaamn tarihsel ve kurucu balam; Yeni orta snflar, Trkiyenin AB btnleme srecinin destekleyicisi. Fakat buna karn, 2001 krizinden balayarak, IMFye kar oldular. AB srecini, ekonomik yaamnn srdrlebilirlii iin vazgeilemez bir apa olarak grrler; phesiz ki tm bu ekonomik ve sosyolojik sre ve gelimeler, tek bana bile belli bir etkiye sahipken, siyasi gelimelerle el ele gittii ya da siyasi gelimelere isel bir nitelik gsterdii zaman, ok daha etkili ve gl olabiliyor. Yeni orta snflarn glenmesinde de 2002 ylndan bugne kadar Trkiyeyi gl ounluk hkmeti olarak yneten AK Parti hkmetinin ve bu dnemde kresel ve blgesel leklerde izlenen aktif d politikann nemli bir rol oldu. Yeni orta snflar, temsil ettikleri ekonomik dinamizm ve giriimci kltrle ve hareket ettikleri kurumsal kimliklerle, Trkiyenin aktif d politikasnn nemli ve etkili bir aktrn oluturdu. Yeni orta snflar aktif d politikaya katk verdi; ama zellikle ekonomik ve kltrel alanlarda blgesiyle etkin ilikiler kurmak isteyen ve bu istei yaama geiren aktif d politika da yeni orta snflara yeni hareket alanlar yaratt. AK Partinin lke iinde ve dndaki gc ve bu gcn iinde ekonominin belirleyici rol, AK Parti ile yeni orta snflar arasnda karlkl yarar ve destek ilikisinin kurulmasna ve derinlemesine yol at. Yeni orta snflar, arlkl olarak, AK Partiyi destekledi, AK Parti glenerek evreden merkeze gelirken, yeni orta snflar da, bu srecin destekleyicileri ya da tayclar olarak, kendisiini glendirdi, hareket alann geniletti. Yeni orta snflar, yeni anayasa srecini desteklemekte ve yeni anayasann Trkiyenin siyasi, ekonomik ve toplumsal istikrar iin gerekli olduunu vurgulamakta;

1 2

Sadece kreselleme ve AByle btnleme deil kentsel dnm ve aktif d politika gibi AK Parti politikalarnn da yeni orta snflarn glenmesinde pay var

Bununla birlikte, yeni orta snflar, dini, slami, ya da muhafazakr ilkeler temelinde hareket eden, ounlukla Snni slami kimlii tayan ve yeleri arasnda gven ve dayanma duygular temelinde bir organik topluluk kurmaya alan bir hareket tarz iinde. Bu hareket tarz iinde, organik topluluun bireysellie, adaletli-ahlaki benliin karc bireye, topluluk ilikilerini dzenleyen etik kodlarn bireysel zgrlklere kar normatif nclln savunmaktalar. Bunu yaparken, dini ve muhafazakr ilkelerin bireycilikten daha fazla kreselleen pazar ilikilerine uyumlu olduunu kabul etmekte ve ekonomik byme ve kalknmann, Gney Asya rneinde

26

olduu gibi, geleneksel ahlak anlayyla serbest pazar arasnda kurulacak stratejik bir bala olanak kazanacan dnmekteler. Ahlaki benlikle ve etik kodlarla doldurulmu bir ekonomik byme modelinin bugnn dnyas ve Trkiye iin daha uygun bir tercih olduuna inanmaktalar;

haklarna, farkl cinsel, kltrel kimliklerin haklarna ve evre haklarna baklarnda, ciddi eksiklikler gstermektedir, oulculuu gerek anlamda desteklemeyen bir hareket tarz sergilemekte; Buna karn, yaam tarz alannda, yeni orta snflar, gerek kltrel sermayenin nemli bir boyutu tketim toplumuna, gerekse sosyal sermaye diyebileceimiz hayrseverlik ve sivil topluma nem vermekte. Yeni orta snflarn kltrel kimlik boyutu giderek nem ve ilgi kazanmakta. Tm bu noktalarn nda u saptamayla bitirebiliriz: Yeni orta snflar, zellikle de 2000li yllarda, Trkiye modernlemesinin, siyasal, ekonomik ve kltrel dnmnn ana aktrlerinden biri oldu; bu konumlar giderek glenen bir eilim gstermekte. Muhafazakr modernlemesinin olumasnda ve glenmesinde nemli rol oynadlar. Ama Trkiyenin toplumsal birlii ve istikrar iin gerek duyduu demokrasinin glenmesi, oulculuk ve farkllklarmz iinde birlikte yaama alanlarnda henz net bir duru ve sylem ortaya koymu deiller. Bugn, muhafazakrlamayla demokratikleme arasnda yer alan yeni orta snflarn yapaca tercih, byk lde, Trkiyenin geleceini belirleyecektir. (Bu yaz, Berrin Lorasda ile yazdm, Kentler; Anadolunun dnm, Trkiyenin gelecei, Doan Kitap, 2010 kitabna; Ali arkolu ile yaptm, Trkiyede ekonomik gelimebirlikte yaama; zmir, Kayseri, Diyarbakr, Trabzon, TUBTAK projesine (2011-12) ve IPSOS KMG, Yeni Orta Snflar aratrmasna dayandrlarak yazlmtr)

Bu balamda yeni orta snflara gre modernite tek deil, artk sadece Batyla zdeletirilmemeli, alternatif ve farkl modernite modelleri olas. Kresellemeye ak, AB btnleme srecini destekleyen ve serbest pazarla topluluku, aile temelli, dini ve muhafazakr normlarn eklemlendii bir modernleme mmkn. Trkiye, bugn, byle bir muhafazakr modernlemeyi yaama geirmekte;

Bu noktada, muhafazakr modernite savnn iki nemli nitelii daha ortaya kmakta: devlet nosyonu ve vatandalk anlay. Yeni orta snflarn tercih ettii devlet, dzenleyici ve kalknmac bir devlet; dolaysyla, kk ve orta-lekli irketlerin sorunlarna duyarl, onlarla efkatle yaklaacak, sorunlarn anlayacak ve mzakere srecine girecek bir devlet. Bu devlet hem kalknmac ve dzenleyici ama hem de serbest pazar kurallarn destekleyen bir nitelikte;

7 8

Yeni orta snflarn, benimsedii devlet anlayna uygun vatandalk anlay da bireysel zgrlklerden daha ok, ahlaki ve etik kodlar tayan, kalknmac ve organik topluma yelik temelinde hareket eden bir vatandalk anlay; Bu nedenle de, yeni orta snflarn kalknmac ve ahlaki devlet ve vatandalk anlay, ii haklarna, kadn

27

ORTA SINIFLAR NEY TEMSL EDYOR?

Prof. Dr. Hakan Yilmaz / Boazii niversitesi

ristodan bu yana, genel olarak siyasal istikrarn, zel olarak da demokratik rejimin toplumsal taban olarak, ne yoksul, ne de zengin bir orta snfn gerekliliinden bahsedilir. Aristo, orta snfn toplumsal dzenin istikrar konusunda oynad role ilikin olarak, Politika adl eserinde, mealen, unu sylyor: Bir siyasi topluluktaki en iyi ortaklk, ortadaki kiiler araclyla kurulmu ortaklkdr; ortadaki unsurlarn geni ve dier (alttaki ve stteki) unsurlardan daha gl olduu siyasi topluluklarn iyi ileyen bir rejime sahip olma ans yksektir1.

Sorulmas gereken soru, sosyoekonomik bakmdan orta snf zellii tayan, kltrel tutum bakmndan ise medeni deerlere sahip bir medeni snfn olup olmad
ABDnin drdnc bakan ve siyaset teorisyeni James Madison da 1792de yazd bir denemede orta snflarn merkeze ekici ve uzlatrc rolnden bahsediyor2. 1950li ve 1960l yllarda sosyal bilime damgasn vuran modernleme okulunun nemli kuramclarndan Seymour Martin Lipset, 1959da yazd bir makalesinde istikrarl bir demokrasinin sosyal nkoullarndan ve bunlarn iinde bir orta snfn varlnn neminden sz ediyor3.
1 - It is clear then that the best partnership in a state is the one which operates through the middle people, and also that those states in which the middle element is large, and stronger if possible than the other two together, or at any rate stronger than either of them alone, have every chance of having a well-run constitution. (http://library.thinkquest. org/18775/aristotle/socar.htm). 2 - By the silent operation of the laws, which, without violating the rights of property, reduce extreme wealth towards a state of mediocrity, and raise extreme indigence toward a state of comfort. (http://www.thomhartmann.com/ tencommandments.shtml and Microsoft Encarta Reference Library 2005. 1993-2004). 3 - (Seymour Martin Lipset,1959, Some Social Requisites of Democracy: Economic Development and Political Legitimacy, American Political Science Review LII, s. 69-105

29

Orta snflarn, baskc st snflar ve teslimiyeti alt snflar karsnda yeni demokrasilerin salamlamasnda oynadklar rol anlatan daha yeni bir eser de, Daron Acemolu ve James A. Robinsonn birlikte yazdklar Diktatrlk ve Demokrasinin Ekonomik Kkenleridir4 . Sorulmas gereken soru, sosyoekonomik konum (gelir ve stat) bakmndan orta snf zellii tayan, kltrel tutum bakmndan ise medeni deerlere (civic values) sahip bir medeni snfn olup olmaddr. Byle bir merkezi ve medeni topluluun, hem Aristonun siyaset teorisinde, hem de 2. Dnya Sava sonrasnda ortaya kan gelime ve modernleme teorilerinde, demokratik bir rejimin sosyokltrel altyapsn veya nkoulunu oluturduunun iddia edildiine yukarda deinmitik. Peki, orta snfn hangi deerlerinin sistemsel istikrara ve demokratik rejime katk yapabilecei dnlmtr? Orta snf deerleri Sz konusu orta snf deerlerini yle sralamak mmkn: LLLK: Orta snflar, biraz daha iyi bir hayat uruna siyasal arlklara savrulmaya meyilli yoksullarn ve kendi karlarn korumak uruna hak ve hrriyetlerden vazgemeye hazr zenginlerin aksine, siyasal kutuplamalar uzlatrc ve merkezde buluturucu bir rol oynar. Ne ar geleneki ne de ar deiimci olduklar iin, gelenek ve deiim arasnda yumuak bir denge kurarlar. ll bir tutumun belli bal zellikleri yle belirlenebilir: Krt-Trk gibi etnik, slamc-laiki gibi dinsel, kadn-erkek gibi cinsel, Bat-Dou gibi medeniyetsel, milliyeti-liberal gibi siyasal kutuplamalarla karlatnda, kutuplarn birine savrulmak yerine, her ikisinin de iyi ve olumlu yanlarn bir merkezde buluturma refleksine sahip olmak; amiyane tabiriyle kolay gaza gelmemek; kendi kiisel yaantsnda ve tketim alkanlklarnda da arlklardan uzak durmak. KAMUSAL SORUMLULUK: Orta snflar, yoksullarn ve zenginlerin bencillii karsnda, daha az bencil ve kamusal karlar savunmaya daha yatkn bir katmandr. Bat demokrasilerinin toplumsal temeli Kamusal nsan, orta snflarn bir rndr. Bu kapsamda, vergi vermek, kamu malnn kullanmna zen gstermek, trafik kurallar gibi toplumsal kurallara uymak, bakalarnn haklarn gzetmek ve genel olarak toplumsal dzenin korunmas konusunda hassas davranrlar. Bylelikle, bir yanyla kurallar savsaklama ve by-pass etme eilimi olan alt

snflardan, dier yanyla da kurallar kendi karlar dorultusunda parasal gleriyle amaya ve yozlatrmaya meyilli st snflardan ayrrlar. Olaylar karsnda kamusal sorumluluk sahibi bir tutumun zellikleri yle sralanabilir: Egoizmi am olmak; toplumda bakalarnn da yaadn, onlarn da kendisiyle ayn hak ve zgrlklere sahip olduunu idrak etmi olmak; kendi haklarnn snrnn bakalarnn benzer haklaryla izildiini bilmek; dolaysyla, hakkna raz olmak ve bakalarnn haklarna sayg gstermek; bakalarnn haklarn ineyerek kendi kar peinde komamak; kamu mal ya da ortak mal kavramna sahip olmak; kamu maln (parklar, yollar vb.) kullanrken zenli olmak.

Devleti etkileme glerinin yan sra say ve i dayanmalar az olan orta snflar, bu grece ekonomik ve siyasal gszlklerini, geleneksel olarak entelektel gleriyle telafi etmitir
LYAKATI ESAS ALMA: Orta snflar, liyakata dayananmeritokratik bir toplumu savunur. Geldikleri yere yetenek, zeka ve almalar sayesinde gelmilerdir, bu yzden bu deerleri yceltirler. Frsat eitliine inanrlar, ama dzgn bir yarn sonunda elde edilen dllerin eitsiz dalmasndan da rahatszlk duymazlar. Bylelikle, bir yandan hayatta ykselmek iin inaye, koruma ve patronaja muhta alt snflardan, te yandan ise aile, miras ve para gcyle kolay yoldan ykselen ve yar komadan kazanan varlkl snflardan ayrrlar. Liyakat bir tutumun zellikleri yle sralanabilir: Hayatta edindiklerini ve kazandklarn, aile, airet, cemaat, parti vb. kollektivitelerin desteiyle ya da miras yoluyla deil, kendi abas ve yetenekleriyle edinmi ve kazanm olmay daha deerli bulmak ve toplumun da byle ekillenmesini istemek. BREYSELLK: Kimliini devlet, cemaat, yre gibi bir kollektiviteye referansla deil, edinimiyle ve kazanmyla tanmlamak. AKILCILIK: Orta snflar, yoksullarn duygusall ve zenginlerin karcl karsnda akl ve aklcl savunur.

4 - Daron Acemolu ve James A. Robinson, Economic Origins of Dictatorship and Democracy, Cambridge, MA: Cambridge University Press, 2006

30

Olaylar karsnda aklc bir tutumun zellikleri yle sralanabilir: Bana gelen olaylara anlam vermeye alrken, bireysel ve toplumsal sorunlara tehis koyarken ve zm yollar ararken, duygularndan ziyade aklna gvenmek; referans olarak astroloji ve din gibi metafizik sistemlere deil bilime gvenmek; kendisine ilk sylenene hemen inanmamak; pheci ve sorgulayc bir kafa yapsna sahip olmak; aklla temellendiremedii dogmalara ve tabulara sahip olmamak; akln szgecinden geiremedii grleri (mesela din ve ahlak gibi) olsa bile, bunlarn normatif grler olduunun ve akln ve bilimin dnda kalmas gerektiinin farknda olmak. Demokrasiye geiler Guillermo ODonnell gibi Arjantin, ili ve Brezilya bata olmak zere Latin Amerika lkelerindeki demokratik deneyimleri analiz eden sosyal bilimciler5 , lkay Sunar gibi Trk demokratiklemesi zerine yazan akademisyenler6 , byle bir orta snfa sahip olmayan az gelimi kapitalist toplumlarda demokratik rejimlerin kanlmaz bir biimde poplist bir karakter kazanaca, rejimin otoriter kitlesel mobilizasyonlara, siyasi krizlere ve askeri darbelere ak olacan tehis etmilerdir. Toprak, ticaret ve fabrikalara hkmeden, komprador nitelikli, oligarik karakterli dar bir hakim snf ile yoksul kent gmenleri ve topraksz kyl ynlar arasnda kutuplam toplumlarda, siyasi rejimin oligariye dayal askeri-otoriter rejimler ile yoksul kitleleri peinden srkleyen ve yine otoriter karakterli poplist-plebisiter demokrasiler arasnda salnaca da ileri srlen tezlerden biri olmutur. Bu salnm durduracak ve demokrasiyi pekiterecek gcn ise oligarik ve popler snflar arasnda yer alan bir orta snf olaca iddia edilmitir. Nitekim, Yunanl siyaset teorisyeni Nicos Poulantzas, 1970lerde Yunanistan, spanya ve Portekizde diktatrlkten demokrasiye geileri incelerken, demokrasiye geileri salayan ve istikrarn garanti eden en nemli etkenin, bu gney Avrupa lkelerinde 1960lardan beri yaanan sosyoekonomik dnmlerin ortaya kard ulusal orta snflar olduunu tespit etmitir7 . Devleti etkileme glerinin yan sra saylar ve i dayanmalar da alt snflardan ok daha az olan orta

snflar, bu grece ekonomik ve siyasal gszlklerini, geleneksel olarak entelektel (brokratik, bilimselteknolojik, sanatsal, ideolojik) gleriyle telafi etmitir. Orta snflar, Gramscinin bahsettii organik ve geleneksel entelektel tiplerinden, geleneksel entelektelleri dourmu ve onlar araclyla siyasal ve sivil toplumda bir g ve prestiji ellerinde tutagelmitir.

Orta snflar, tarihsel olarak rkektir. Bir tehditle karlatklarnda, kendilerini korumak iin sistemi protesto seeneinden ziyade, sistemi terk etme seeneine meylederler
Somut bir toplumsal snfn iinden kan, dnya gr o snfn dnya gryle snrl olan, syledikleri ve yaptklaryla o snfn karlarn formle eden ve savunan organik entellektelerin aksine, geleneksel entellekteller bir somut snf deil bir ilkeyi, bir fikri, bir ideali, bir kurumu, ksacas somut deil soyut ve yce bir kar temsil ettikleri iddiasndadr. Mevcudiyetlerinin meru sebebi olarak da bu yce davann hizmetkr olmalarn gsterirler. Din, tanr, bilim, niversite, devlet, kanun, hukuk, aydnlanma, eitim, kalknma, kanun, dzen bu yce davalarn bata gelenleridir. Orta snflar, geleneksel aydn kadrolarn doldurarak ekonomik ve siyasi gszlklerini telafi edebildii lde, bir varkalma krizi yaamaz. Ancak, baz tarihsel dnm noktalarnda, gerek st snflar otoriter yntemlerle, gerekse alt snflar poplist-demokratik mekanizmalar yoluyla, orta snflar bu entelektel kadrolardan tamamen veya ksmen tasfiye etmek ister. Bu durumda, orta snflar toplumdaki tek g ve itibar dayanaklarnn sallanmaya baladn grerek bir kriz durumuna girer. te bu kriz anlarnda, orta snflarn nne, Albert Hirschmannn kuramsallatrd gibi, stratejik seenek kar: loyalty (sisteme sadakat; sisteme sadk kalma), voice (sistemi protesto; sesini ykseltme, eylemlileme), sistemi terk etme (sinme; siyasetten ekilme, sessizleme)8. Orta snflar, tarihsel olarak rkektir. Kendilerini korumak iin, ne st snflar gibi devlet glerini

5 - Guillermo A. ODonnell ve Philippe C. Schmitter, Transitions from authoritarian rule: Tentative conclusions about uncertain democracies, Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1986 6 - lkay Sunar, Populism and Patronage: The Demokrat Party and its Legacy in Turkey, Politico, October-December 1990, pp. 745-757. 7 - Nicos Poulantzas, Portekiz, spanya ve Yunanistanda Gei Sreci, ev. B. Ylmaz, stanbul, Belge Yaynlar, 1981 8 - Albert Otto Hirschman, Exit, Voice and Loyalty: Responses to Decline in Firms, Organizations, and States, Cambridge, MA, Harvard University Press, 1970

31

Yunanistan, spanya ve Portekizde dikatrlkten demokrasiye geilerde orta snflar nemli rol stlendi.

etkileyebildiklerinden, ne de alt snflar gibi (din, etnisite, hemerilik, geni aile, airet temelinde ekillenen) kuvvetli kolektif balar ve i dayanmalar olduundan, bir tehditle karlatklarnda, sistemi protesto seeneinden ziyade, sistemi terk etme seeneine meylederler. Sistemi terk etme seenei artlara gre eitli biimler alabilir. Bu biimler arasnda bata gelenleri yle sayabiliriz: kamu alanndan karak kendi zel hayatna ekilme; entellektel enerjisini politika yerine ekonomiye, bilime, kltr ve sanat faaliyetlerine yneltme; muhafazakar tara ehirlerinden metropollere g etme; kendi lkesinden daha gvenli bir hayata sahip olaca bir baka lkeye g etme. Trkiyede orta snflarn, istedikleri gibi yaama imkanlarnn darald muhafazakar tara ehirlerinden Ankara, stanbul gibi metropollere g etme eilimi 1970lerle birlikte hzlanmtr. Bu i gn sonucu olarak Anadoluda birok kent eitimli orta snflarn kaybetmeye balamtr. G edenlerin yerini de o kentlerin krsal alanlarndan kimselerin doldurmasyla, birok Anadolu kentinin demografik dokusu deimi, kltrel dengesi bozulmu, kentler gitgide daha muhafazakar, daha yoksul, daha kyl bir karakter kazanmtr. Bask rejimlerinde yaayan eitimli orta snflarn, rejime sadakati sona erdiinde, protesto ve terk etme opsiyonlarndan birini nasl ve neden tercih edecei

konusunda 19. yzyl Rus romancs Dostoyevskinin iki roman ok reticidir. Yeraltndan Notlar adl romanda, toplumdan ekilmi, kendi dnyasnda yaayan, ok zeki ama ii nefret dolu, bakalarna ve dzene fkesini davuramad iin srekli kendisiyle konuan bir kk memurun hatra defterini okuruz. Dostoyevski, Ecinniler adl romannda ise bu kez protesto opsiyonunu seerek arlk ykmak gayesiyle terr eylemleri planlayan ve uygulayan poplist aydnlarn i dnyasn anlatr. Biliim devriminin etkisi ek yazar Milan Kunderann Varolmann Dayanlmaz Hafiflii roman, siyasal bask ve etkisizlik karsnda i dnyalarna, i gruplarna, sanata ve cinsellie hicret eden ek aydnlarnn hikayesini anlatr. ABDde 1950li yllardaki McCarthy bask dneminde lanetlenen bir dizi sanat ve akademisyen de, 1968e dek sren bir rcu dneminden gemilerdi. Amerikal siyaset bilimci Robert Bates, sosyalist rejimlerin kn, 1970lerde balayan biliim devrimine ayak uyduramamalarna balyor. Buna temel neden olarak da, sosyalist rejimlerin bu teknolojik devrimi yapacak ya da lkeye getirecek entelektel i gcne, entellektelere, bilim adamlarna iktidardan pay vermemesini ve onlarn da terk etme seeneini kullanarak rejimleri terk ettiini gsteriyor, ya i gruplarna dnerek (Kunderann anlatt gibi) ya da bilfiil lkeyi terk ederek9...

9 - Guillermo A. ODonnell ve Philippe C. Schmitter, Transitions from authoritarian rule: Tentative conclusions about uncertain democracies, Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1986

32

Trkiyede, orta snflar, daha dorusu bu snflarn niversiteli genleri, 1960l ve 1970li yllarda protesto seeneini siyasal iddeti de iermek zere kulland. Bu yllarda devlet, 1971de ve 1980de iki kez bu orta snf eylemliliini darbeyle bastrd. Bu iki darbe sonrasnda, zellikle de 1980den sonra, okumu-yazm kesim protesto seeneinin risklerini grerek, aktiflikten pasiflie doru bir gei yapt. 1980lerde Turgut zal Gramscinin pasif devrim kavramn hatrlatan bir biimde, orta snflar ekonomiye entegre etme yoluyla ve bir tr ekonomizm ideolojisi ierisinde sisteme balamaya alt.

kitlelerden uzaklatrarak, varlkl st snflarn ideolojik yrngesine soktu. Orta snf aydnlarnn, 1960l ve 1970li yllarda alt snflarla kurduklar koalisyonu brakp, 1980li yllardan balayarak st snflara yanamaya balamas, sadece Trkiyede yaanan bir olgu olmad. James Petras, Latin Amerika zerine yazlarnda, ayn srecin bu lkelerde nasl yaandn anlatyor10 . Greli konum Trkiyede Orta Snf Tanmlamak: Ekonomik Dzeyleri, Siyasal Tutumlar, Hayat Tarzlar, Dinsel-Ahlaki Ynelimleri balkl aratrma projesi, niteliksel ve niceliksel yntemlerin birarada kullanlmasyla,1 Aralk 2006-31 Aralk 2007 tarihleri arasnda srdrld. Bu balamda, Kasm 2006-Mart 2007 tarihlerinde sekiz ilde 56 kiiyle teke tek ve yzyze derinlemesine grmeler yapld. Bu derinlemesine grmelerden ve dier kaynaklardan kan bulgularn nda bir soru formu gelitirildi Bu soru formu temelinde, Eyll 2007 tarihinde Trkiyenin kentsel blgelerini temsil eden 18 ilde rastsal rneklem yntemiyle seilen 1809 kii ile yzyze grmeler yoluyla gerekletirilen bir kamuoyu yoklamas yapld (Ayn aratrma, 2012 ilkbaharnda tekrarland. Bu iki aratrmann bulgular arasndaki belli bal farklara yaznn sonunda deinilmekte).

Orta gelirli, modern dindar, yeni sa eilimli, gelecekten iyimser beklentiler iinde olan orta snf, AB yeliine de en gl destei veren toplumsal kesim olarak ortaya kt
Bu ekonomist ideoloji, giriimcilii, bireycilii, tketimi n plana kararak, orta snflar siyasal dava ve balanmalardan byk lde arndrd. Daha nemlisi ise orta snflar, 1970lerde yaklatklar ve Ecevitilik bayra altnda bir toplumsal koalisyonda biraraya geldikleri yoksul

10 - James Petras and Morris Morley, US Hegemony Under Siege, Class, Politics and Development in Latin America, London, New York: Verso, 1990

33

ALT SINIF GELENEKSEL DNDAR GELENEKSEL SA DK GELRL ORTA HIZDA ZENGNLEME BEKLENTSNDE ZAYIF ABC Snfsal Kmenin Trkiyenin Kentsel Blgelerindeki Oran Dindarlk Eilimi Siyasal Eilimi

ORTA SINIF MODERN DNDAR YEN SA ORTA GELRL YKSEK HIZDA ZENGNLEME BEKLENTSNDE GL ABC

ST SINIF MODERN DNDAR GELENEKSEL SOL YKSEK GELRL DK HIZDA ZENGNLEME BEKLENTSNDE AB PHECS

33%
GELENEKSEL DNDAR lgisiz-Bilgisiz (Parokyal) veya Geleneksel Sa Dk Gelirli Ekonomik durumunun makul bir lde iyileeceini bekliyor Zayf AB Yanda

45%
MODERN DNDAR Yeni Sa (Byk Arlkla AKP semeni) Orta Gelirli Ekonomik durumunun byk lde iyileeceini bekliyor

22%
MODERN DNDAR Geleneksel Sol (Arlkla CHP semeni) Yksek Gelirli Ekonomik durumunun byk lde ktleeciini bekliyor Gl AB Yanda

Gelir Dzeyi Yakn Gelecekten Ekonomik Beklentisi

Avrupa Birlii Karsndaki Tutumu Laiklikte Reform Karsndaki Tutumu

Gl AB Yanda

lgisizler ve kat laiklik savunucular arasnda blnm; lml reformcu ok az Orta seviyede

gisizler, lml reformcular, kat laiklik savunucular arasnda eit olarak blnm

ok byk ounluu kat laiklik savunucusu

Sosyal Bireycilik Dzeyi (Kadn-erkek eitliine nem verme; ocuklarn zgrlne nem verme; rekabete ve baarya nem verme) Ekonomik Bireycilik Dzeyi (Zenginlik ve yoksulluun asl kaynann kiinin almas ve yetenei olduuna inanma; ekonomik baary aklarken ans, kader, iltimas gibi faktrlere prim vermeme) Grece Daha Youn Olduu Corafi Blgeler

Orta seviyede

Yksek seviyede

Orta seviyede

Orta seviyede

Dk seviyede

Gneydou, Akdeniz, Marmara, Anadolu

stanbulda hafif bir younlama olmakla birlikte, dier blgelere yaklak eit dalm Anadili Krte olanlarn ve olmayanlarn orta snf iindeki oranlar Trkiye genelindeki oranlar civarnda

byk ehir: byk bir younlamann gzlendii stanbul, sonra Ankara ve zmir Anadili Krte olanlarn ve olmayanlarn st snf iindeki oranlar Trkiye genelindeki oranlar civarnda

Anadili Krte Olanlarn ve Olmayanlarn Trkiyedeki ve Snfsal Kmedeki Oranlar Arasndaki Fark

Anadili Krte olanlarn alt snf iindeki oran Trkiye genelindeki oranndan biraz yksek; Anadili Krte olmayanlarn alt snf iindeki oran ise Trkiye genelindeki oranndan biraz dk

zal orta snflar ekonomiye entegre etme yoluyla sisteme balamaya alt.

destei veren toplumsal kesim olarak ortaya kt. Bu snfsal kmenin sosyoekonomik, siyasal ve kltrel zellikleri ise aadaki tabloda grlebilir: lkini 2007de, ikincisini ise ilkinden yaklak alt yl sonra, 2012 baharnda, gerekletirdiimiz Trkiyede Orta Snflar balkl kamuoyu aratrmalarmzn sonularna karlatrmal olarak baktmzda u genel gzlemleri yapabiliriz: a) Kendini, znel dzeyde, orta snftan veya ortann stnde grenlerin oran azalm; buna karlk, ortann altndaym diyenlerin oran artmtr. b) Orta snf mensubu olmann lt olarak eitim gibi kltrel sermayeye sahip olmak gerektiini dnenlerin oran azalrken, gelir gibi ekonomik sermaye diyenlerin orannda bir art olmutur. c) Hanelerin mali durumlarnn gemie gre ktletiine ve yakn gelecekte de daha iyi olmayacana ilikin algda ykseli yaanmtr. d) Bir insann neden yoksul veya zengin olduunun nedenleri arasnda seim yaplrken, almak, abalamak ve eitimli olmak gibi objektif nedenler daha az ne karlrken; yolsuzluk yapmak, adam kayrmak, smr gibi sbjektif nedenler daha ok vurgulanmtr. Bir baka deyile, gerek yoksullamann, gerekse de zenginlemenin nedeni olarak yolsuzluk, smr ve torpil seeneklerini seenlerin orannda bir art olmutur. e) Borlanmada bir art olmu; buna paralel olarak, ele geen bir parayla yaplacak ilk iin var olan borlar demek olduunu syleyenlerin orannda da bir ykseli meydana gelmitir. f) Sa-sol ekseninde, kendini sada ve merkezde grenlerin oran deimezken, solda grenlerin orannda kayda deer bir ykseli meydana gelmitir. g) Trk kimliinin dndaki etnik kimliklerin haklarnn tannmas konusunda, asimilasyoncu tutum zayflarken, kimliklerin tannmasn isteyen bak glenmitir. h) Laiklik alannda yaplabilecek reformlar konusunda, hi reform yaplmasn ve var olan laiklik aynen uygulanmaya devam etsin diye dnenlerin oran ayn kalrken, lml bir reform yaplmasn savunanlarn orannda kk de olsa bir art meydana gelmitir.

Kamuoyu yoklamasnn bulgularna dayanarak, Trkiyenin kentsel yrelerinde yaayan insanlar ana snfsal kmelere ayrld ve bu kmeler iinde orta snf diyebileceimiz snfn znel ve nesnel snrlar izildi. Bu kmeleme yaplrken, kiilerin toplumdaki itibar ve konumlarna ilikin alglamalar, gemiten bugne ve bugnden gelecee bu konumlarnn nasl deitii ve deiebileceine ilikin deerlendirme ve beklentileri; kuaklararas karlatrmalar; dinsel deer ve tutumlar; siyasal deer ve tutumlar ve parti tercihleri; AB karsndaki tutumlar; hayat tarzna ilikin farkllklar gznne alnd. Bu ekilde, gnmz Trkiyesinin kentsel blgelerinde ana snfsal kme ortaya karld. Piramidin tepesinde, kentsel nfusun yaklak yzde 22sini oluturan st snf, eteinde ise nfusun yzde 33ne tekabl eden alt snf bulunmakta. Bu snflara, daha doru bir terminolojiyle, orta-st ve orta-alt snflar da diyebiliriz. Piramidin gbeinde ise yzde 45lik bir oran ile en kalabalk kesimi tekil eden orta snf yer almakta. Orta gelirli, modern dindar, yeni sa eilimli, gelecekten iyimser beklentiler iinde olan Trkiyenin orta snf, AB yeliine de en gl

35

36

37

Gr

BEYAZ AMERKANIN SONU

Soli zel / Kadir Has niverstesi nyadaki en byk ekonomiye sahip iki lkede, ABD ve inde, yeni ynetimleri belirleyecek kurumsal ilemler iki gn arayla yapld. inde olup bitenler merakllar dnda pek dikkat ekmedi. ABD seimlerine ise neredeyse tm dnya kilitlendi; hemen her lkede kamuoyu, medya ve siyasi aktrler byk bir merakla, bazen de kaygyla kran krana getii izlenimi veren seim yarn izledi. Yorumcular seim toto oynamaktan bkmad. Son ana kadar kamuoyu aratrmalar didik didik edildi, kaymalar izlendi. ABDdeki keskin kutuplama nedeniyle seimin sonucunu tayin edecek ve iki tarafa da kayabilecei dnlen eyaletlerdeki semenlerin nefes allar bile hem kampanyalar hem de medya tarafndan kontrole alnd. Dnya kamuoyu arkaik, hatta pek de demokratik saylmayacak zelliklere sahip Amerikan seim sistemini hatmetti. Amerikan bakanlk seimlerinde genel oyun ounluunu almak bakan seilmek iin yeterli deil. 50 eyaletin her birinde nfus oranlarna gre kazanan partiyi temsilen bir Delegeler Meclisine ye gnderiliyor. Bakann kim olacana o meclis karar veriyor. Seimi kazanmak iin 270 delegenin oyunu almak art. Bu durumda 2000 ylnda George W. Bush Bush-Al Gore rekabetinde grld gibi oylarn ounluunu alan aday bir eyalet nedeniyle seimi kaybedebiliyor. O nedenle herkes son gne kadar delegetoto oynad. Toplamda 6 milyar dolarlk kampanya harcamas yaplan seimler yalnzca bakanlk iin deildi. Temsilciler Meclisinin tm, Senatonun te biri, baz eyaletlerde vali seimi ve eyaletlerin yasama organlarnn seimleriyle marihuanann yasallatrlmasndan, ecinsel evliliine, vergilerin artrlarak gelirin yalnzca eitimde kullanlmasna kadar birbirinden farkl konularda da referandumlar yapld. Sonu rahatlatt Dnyann Amerikan seimlerine kilitlenmesinin temel nedeni Amerikan d politikasndan herkesin etkilenecek olmasyd. Bush dneminin uluslararas sistem zerinde

yaratt tahribatn izleri henz silinmi deil. O dnemde yetkili konumlarda bulunmu, en kt kararlar hazrlam ekibin pek ok yesinin Mitt Romney kampanyasnda da etkili olmas bu nedenle dnyada tedirginlik yaratmt. Geri Romney d politika konusundaki son televizyon tartmasnda neredeyse her konuda Barack Obama ile mutabk olduu izlenimini vermi, makul bir bakan olaca mesajn tekrarlamt. Ne var ki sraile koulsuz destek vereceinin, buna bal olarak rann nkleer program konusunda sava ne karan bir bak asna sahip olduunun bilinmesi tedirginlii artryordu. Heyecan dzeyi yksek ve Cumhuriyeti Partinin son ana kadar yenilgiyi kabul etmek istemedii seimlerde Obamann nde kmas bu nedenlerle dnyann byk bir blmnde rahat nefes alnmasna yol at.

Dnyann Amerikan seimlerine kilitlenmesinin temel nedeni ABDnin d politikasndan herkesin etkilenecek olmasyd. Bush dneminin yaratt tahribatn izleri hala silinmedi
Amerikan semeni ise kampanya boyunca d politikadan neredeyse hi etkilenmemi, Obamann genelde o ii iyi yapt kansnda olduunu kamuoyu yoklamalarnda vurgulamt. Sonuta seimlerde asl belirleyici olan Amerikan i politikasndaki yeni dinamikler ve zellikle de ekonomi politikalarnda taraflarn tercihleri oldu. Cumhuriyetiler dte Gerekten de Amerikan semeni asndan gerek ekonomi politikalarndaki tercihler gerekse sosyal konulardaki durular itibaryla hayli keskin saylabilecek bir tercih sz konusuydu. Bu ereveden bakldnda Obamann ikinci kez seilmesi Amerikan siyasetinde son yzylda Franklin Delano Roosevelt ve Ronald Reagandan sonra nc bir yeniden mevzilenmenin yaand yorumlarna yol at. Gerek sosyo-ekonomik ittifaklara gerekse demografik dnmlere baklarak yaplan bu saptama doruysa

38

bugnk haliyle Cumhuriyeti Partinin bir d dnemine girdiini sylemek de mmkn. Souk Sava bittikten sonra Amerikan siyasetinde ortak ideolojik alan bir hayli daralmt. Cumhuriyeti Parti bu sre iinde giderek ideolojik adan bir merkez partisi olma zelliini kaybetmeye balad. Tarihsel bakmdan Amerikada klelii kaldrm, ynetici snfn tercihlerini siyasete tayan, ekonomik anlamda muhafazakar ancak sosyal konularda geni bakl bir partiyken son 30 ylda giderek hzla sa radikal izgiye doru kayd. Irkln kklerinin tam olarak kurumad Gney eyaletleri neredeyse 45 yldr Cumhuriyetilerin tekelinde kald. Ayn dnem zarfnda 1960l yllarn radikalliinden rkerek hem sol grlere hem de sosyal devlete kar rgtlenmeye balayan baz sermaye evreleri yasama organn kuatmaya ald.

Dier yandan 1970lerden itibaren giderek daha fazla glenmeye balayan dinci akmlar parti iinde arln hissettirmeye balad. Amerikan tarasnn liberal sekinlere duyduu byk fkeyle, sosyal devletten hazzetmeyen sermaye kesimlerinin ortakl Cumhuriyetilerin hakim izgisi haline geldi. Radikal kanat zellikle n seim dnemlerindeki militan katlmclyla kendisine yakn adaylarn Kongreye girmesini salad. Bunun bir sonucu olarak partinin 19 ve 20inci yzyllarda arlk merkezini oluturan Dou Yakas sekinleri devre d kald. Parti ekonomik, sosyal ve kltrel konularda alt snflarn ve zellikle kresellemenin darbesini yiyen orta yal orta snf beyazlarn fkesini krkledi ve siyasetini byle oluturdu. Son kurultayn deerlendirmesini yapan George Packerin yorumuyla, Cumhuriyetileri srkleyen enerji nefrettir... Obamadan nefret, kurultaya katlanlarn Obamann lkeye, ilkelerine ve ocuklarna yaptna inandklar ktlklerden nefret. Romney kiiliksizleti Cumhuriyetilerin bakan aday Mitt Romney aslnda parti tabannda etkili radikallerin gvenine sahip deildi. Onlara yaranmak iin liberal Massachussets eyaletinin valisiyken yaptklarn bile inkar edecek derecede kiiliksizleti. Daha sonra merkeze kayd imajn vermek

ABD semeni iin hem ekonomi hem sosyal konularda keskin bir tercih sz konusuydu. Bu adan Obamann zaferi Amerikan siyasetinde bir yeniden mevzilenmeye iaret ediyor

39

41

istediyse de muhtemelen bunu baarmak iin ge kald. Genel Amerikan kamuoyunu inanlarnn ne olduu, daha dorusu herhangi bir eye gerekten inanp inanmad konusunda ikna edemedi. Siyasi programna gelince genelde en zengin kesimlerin ekonomik ve siyasi programn savundu. Romneynin seilme ansn zedeleyen belki de en nemli gelime, Floridada zengin destekilerine hitap ederken snfsal tutumunu tm plaklyla ortaya dkmesiydi. Nfusun Demokratlara oy verecek yzde 47lik kesimini asalak olarak tanmlayan Romney ekonomi politikasnn en zenginlere hizmet edecek unsurlarla dolu olacan da vurguluyordu. Bir garsonun cep telefonuyla kayda geirdii bu konumann you-tubedan yaynlanmas zellikle ekonomik krizin ar yk altnda ezilenlerin tavrlarn belirlemede etkili oldu. Nafile abalar Cumhuriyeti Partiye egemen olan faizan ruh bu partiye mensup eyalet siyasetilerinin seime katlm engelleme abalaryla da su yzne kt. Seim gnne yaklaldnda saylar 30u geen, Cumhuriyetilerin elindeki eyalet meclisleri semenlerin oy verirken fotorafl bir kimlik sunmasn kural haline getirdi. ABDde genel bir nfus kimlii olmadndan bu tr bir kimlik olarak genelde src ehliyeti kullanlr. Bu da otomobili olmayanlarn kimlik sahibi olamayacaklar, bu tr bir engellemeden de en ok Obamaya oy vermesi beklenen siyah, latino ve fakir kesimlerin etkilenecei anlamna geliyordu.

Pek ok eyalette, en azndan baz seim blgelerinde, mahkemeler bu kanunu anayasaya aykr bularak iptal etti. Ancak Cumhuriyetilerin Obama destekilerinin nn kesme abalar bununla snrl kalmad. Pek ok eyalette erken oy verme ilemleri ya iptal edildi ya da gn ve saatler ok kstland. Amerikan seimleri alma gn olan sallar yapldndan, burada da gene Obamaya destek vereceklerin oy vermelerini engellemeye ynelik bir aba sz konusuydu. Bu trden gayrimeru mdahalelere ramen ortada saylan eyaletlerin biri dndaki tmn Obama kazand. rgtlenmenin gc Seimler sonrasnda pek ok yorumcu, sonucu Obama kampanyasnn rgtlenmedeki becerisinin parann gcne kar kazand zafer diye nitelendirdi. Her ne kadar Obamann kampanyas yaklak 1 milyar dolar harcama yaptysa da bu para genellikle sradan insanlarn ufak balarndan salanmt. Buna karlk Romney kampanyas bata The Wall Streetteki byk firmalar

Obamaya alan koalisyon: Romneynin iktisaden bir ey sunamayacana inananlar, sosyal konularda Cumhuriyetilerin arlndan bkanlar ve yeni demografide ykselmek isteyenler
ve finans sektryle balantl zenginler olmak zere Obamann ekonomi politikalarndan rahatsz olan sermaye evrelerinin byk balarndan yararlanmt. Ancak Obama kampanyas normalde oy vermeyecek gen semen kitlesini harekete geirerek, bir gnlller ordusunu sistematik ekilde kritik eyaletlerde yrtt stratejiye eklemleyerek niteliksel bir stnlk salamay baard. Obama drt yllk bakanln ardndan kukusuz daha az prlts kalm, eski bysnden syrlm bir adayd. stelik, daha sonra gazetelere yansyan detaylardan da renildii gibi, ilk televizyon tartmasnda kendisine ok antipatik gelen Romneyye kar muazzam bir kibir gstererek hazrlanmadan km, rakibinin ayak st sralad yalanlara cevap vermemi, kendi mesajn bile dzgn ekilde kamuoyuna sunamamt. Nitekim o gne dek kolayca kazanaca sanlan seim de tehlikeye girmiti.

Romney semeni programna ikna etmekte yetersiz kald.

42

Obamann yeniden seilmesi, hem rgtlenmenin paraya kar stnlnn hem de Amerikan demokrasisinin gnmzn ftursuz Amerikan kapitalizmine kar isyannn sonucu
Her eye ramen Romney gibi snfsal konumu ok ak, ekonomik tercihleri mutlak surette yzde 1in karlarna gre ekillenmi bir aday karsnda Obamann programnn cazip taraflar vard. Kampanya srasnda artan ekilde solumsu poplist bir sylem kullanan bakan, geen drt yl boyunca kalplerini krd doal semenlerinin gnln biraz almay da becerdi. lk bakanlk dneminde Obama da ABD gibi bir lkeyi ynetmek zorunda kalan her bakann karlaaca ikilemlerle karlat. Cumhuriyetilerin tamamen sistemi kilitlemek zerine kurduklar strateji de Obamann programn uygulamasn engelledi. Senatodan kanun geirmesi neredeyse mmkn olmad. Siyasetin gerektirdii ve Bakan Clintonn ustas olduu kiisel ilikiler yoluyla ikna ise Obama gibi ou zaman Uzay Yolu dizisinin Vulkan gezegeninden gelen kahraman Mr. Spock ile karlatrlan bir ahsiyetin karakterine uygun deildi. Bu empati yoksunluu veya duygusal eksiklik Obamann kamuoyundaki desteini de zayflatan unsurlardan birisiydi. Ama Obamaya asl zarar veren, zamannda kendisine destek verenlerin pek ounu kstren olgu, inandn syledii deerler iin yeterince mcadele etmedii grntsyd. Tabandakilerin ou Cumhuriyetilerin faizan taktiklerine yeterince sert karlklar vermediine inanyordu. Bu seimlerde Obama kendisini byk projelerin, muazzam vaatlerin taycs olarak deil Amerikan orta snflarn Cumhuriyetilerin gadrinden koruyacak siyaseti olarak takdim etti. Cumhuriyetilerin orta snflar gzden karan, sosyal devleti yok etmeye kadar varacak bir programa sahip olmalarnn rktt ortadaki semeni bu ekilde kazanmaya alt. Demografik faktr Cumhuriyeti Partinin reaksiyoner tabann memnun etmek amacyla sert bir gmen kart tavr benimsemesi de demografik faktr gz nnde bulundurulduunda Obamann iine yarad. Cumhuriyetilerin tavr ABDnin

demografik gelimelerine ters bir siyasi durua tekabl ediyordu. Cumhuriyetilerin Tampadaki kurultaynda delegeler arasnda beyaz ten dnda bir ten rengi grmek, birka Kba kkenliyi saymazsanz neredeyse mmkn deildi. Demokratlar ise ABDnin artan eitliliini yanstan bir kadroya, gnlller ordusuna sahipti. Nitekim seim sonular bu faktrn nemini gzler nne serdi. Romney beyazlarn oylarnn yzde 60n ald. Ancak bu yeterli olmad. Zira 1988 ylnda semenin yzde 85ini oluturan beyazlar bugn yzde 74e dm. 30 yl iinde aznlk konumuna dmeleri bekleniyor. Bu rakamlarn dile getirdii gerek yalnzca beyazlara yaslanarak seim kazanmann, giderek artan ekilde ok kltrl, ok dilli, ok eitlenmi hale gelen, toplumsal yaps, sosyal konulardaki tavrlar hzla dnen bir ABDde mmkn olamayacayd. zetle sylemek gerekirse Obamaya seimi kazandran unsurlar, Romneynin ve Cumhuriyetilerin iktisadi olarak kendilerine hibir ey sunamayacana inanan alan snflarn, sosyal konularda Cumhuriyetilerin arlndan bkanlarn, yeni demografik yap iinde ykselmek isteyenlerin oluturduklar koalisyonlard. Bu anlamda da Amerikan seimleri yukarda da deindiim gibi bir yeniden mevzilenme seimi tanmlamasn hak etti. Bu da parann sistem iindeki gcnn bir kez daha sorgulanmasna yol at. Gergin iliki Para Amerikan siyasetinde her zaman belirleyici bir rol oynamt. Bu nedenle bu lkedeki demokrasiyi zellikle Avrupallar kmser. Kevin Phillips klasik eseri Servet ve Demokraside (Wealth and Democracy) Amerikan kapitalizmiyle demokrasisi arasndaki gergin ilikiyi anlatr. Sistemin doal eilimi, genel oyun varlna ramen para ve mlk sahiplerinin gcn yeniden retmektir.

Obama inandn syledii eylerin arkasnda duracak cesareti ve Kongreyi dize getirecek siyasi iradeyi bulabilirse yeni ve uzun bir dnemi de balatm olacak
Ne var ki dnem dnem para ile demokrasi arasndaki denge sarslr. Halkn iradesi, ABDnin kurulu

43

Gr

44

felsefesindeki eitlik, hakkaniyet gibi kavramlara yaslanarak sa ya da sol poplist hareketlerle yzeye kar. O dnemlerde Amerikan sistemi toplumun ezilmi snflarnn taleplerine daha fazla cevap verir, bu davay tayan siyasetiler n plana kar. Bir bakma hem Amerikan demokrasisine hem Amerikan kapitalizmine yeni bir enerji rnga edilmi olur.

Obamann her iki seimdeki baarsnn altnda yatan da bu snfsal temelle, yeni demografik gerekleri harmanlayp bir iktidar koalisyonu oluturmasyd. Bu arada hi kuku yok ki ABDnin dou kylarn vuran Sandy kasrgas srasnda bakann baarl bir ynetim sergilemesi ve bu felaket srasnda hemen herkesin devlet kurumlarna olan ihtiyacn nemini bir kez daha kavramas da zafere katk yapan unsurlardan birisi oldu. ki kez kazanrsan... The New York Times gazetesinin muhafazakr yazar Ross Douthatn vurgulad gibi Bir kere kazanrsan bunun ad zaferdir, iki kez kazanrsan bunun ad siyasette yeni mevzilenmedir. Bu yerinde tespitin meali de, baa hangi parti geerse gesin artk sadece beyaz erkeklerin ynetecei bir Amerika tasavvurunun hkm kalmaddr. Amerikan toplumunun hzla deiip renklenen demografik yapsn inkar ederek siyaseten varlacak bir baar dura artk yok. Ancak son seimin belirleyici gesi kltrel olarak tanmlanm bir demografik farkllktan ibaret de deil. Arka planda ya da dipte ok gl bir blm kavgasnn, hak araynn enerjisi durmakta. Bunlarla dolayl ekilde balantl olarak dnyayla kavgal, banaz, kadn hakir gren, tecavz kadnn suu sayan, dinci muhafazakrlk da pskrtlm oldu. Ki gerek ABD gerekse dnya asndan buna da olumlu bir gelime diye bakmak gerekir. Obama bu dneminde inandn syledii eylerin arkasnda duracak cesareti ve Kongreyi dize getirecek siyasi iradeyi bulabilirse gerekten de yeni ve uzun srecek bir dnemin balangcn da rayna oturtmu olacaktr. nndeki ilk snav ve destekilerinin oylarn helal edip etmeyecekleriyle ilgili en nemli eikse mali uurum krizini nasl ynetip hangi kararlarla aaca.

Seim sonular gsterdi ki baa hangi parti geerse gesin artk sadece beyaz erkeklerin ynetecei, hak aray mcadelesine kaytsz bir Amerika tasavvurunun hkm kalmamtr
Obamann ikinci kez bakanl kazanmas bir boyutuyla Amerikan demokrasisinin, Amerikan kapitalizminin bugnk ftursuzluuna kar isyannn sonucudur. Bu balamda adaylarn neyi ve nasl bir Amerikay temsil ettiklerinin gzel bir gstergesi, Romneynin The Wall Streetin ar sac akmlar destekleyen Koch Biraderler tr proto-faistlerle ayn cephede mevzilenmesiydi. Byk servet sahiplerinin, zellikle finans sektrndeki Obamadan ikayeti olanlarn kaybetmelerinin nemli bir sebebi yukarda deindiim gibi Demokratlarn tabandan gelen bir hareketlenmeyi rgtleyebilmesiydi. Obamann zafer konumasnda altn izdii gibi sradan insanlarn kendi geleceklerini gvenceye alabilmek amacyla kap kap dolap propaganda yapmas, Cumhuriyetilerin tm yldrma abalarna ramen saatlerce kuyruklarda bekleyerek oy vermesi ibreyi kendisinden yana evirmiti. Ksacas bu seimlerde demokratik enerji harekete gemiti. Bir bakma 1970lerin ortalarndan beri srekli ABDnin byk sermaye evrelerine, zellikle de finans sektrne yarayan bir ekonomi politie isyan ediliyordu. Yeni snfsal ittifaklar Bu sre zarfnda orta snflarn ortalama gelirleri 30 yldr sabit kalrken en tepedeki yzde 1in gelirden ald pay drt katna kt. Eitsizlikler artt, frsat eitlii fena halde trplendi. sizlik, niteliksizler asndan kalamayan bir kader haline geldi. Byle bir ortamda, 2008 krizinin altst ettii toplumsal dengeler iinde tpk 1930lardaki byk buhran dneminde olduu gibi yeni snfsal ittifaklar kurulmas imkan ortaya kt.

Obama inandn syledii eylerin arkasnda duracak cesareti ve Kongreyi dize getirecek siyasi iradeyi bulabilirse gerekten yeni ve uzun srecek bir dnemin balangcn da rayna oturtmu olacak

45

GuRALLAR
Y A P I

SEMLER, BAKANLAR VE TRKYE-ABD LKLER

Do Serhat Gven / Kadir Has niversitesi

erlin Duvarnn ykln izleyen 10 yl boyunca Trkiyenin Bat ve ABD ile ilikilerini yeniden tanmlama ve yeni bir mecraya oturtma abalar 1990l yllarn ortalarna dek srmt. Washingtonn Bak-Tiflis-Ceyhan hattna destek vermesiyle yeni bir dnemin kaplar almt. Yugoslavyann dalma srecinde yrtlen NATO harekatlarna katks, Trkiyeyi ABD asndan ibirlii aranan bir ortaa dntrd. Ancak Ankarann bu ilikiyi stratejik ortalk dzeyine tama abalar Washingtonda karlk bulmamt. Trkiyenin en byk ve gl Batl mttefiki ile ilikilerini yeni ve ok tarafl bir balama oturtan sre, ABD ynetiminin Trkiyenin AB yeliinin hararetli savunucuuna soyunmasyla balamt. Bakanlnn son aylarnda Bill Clinton, AB bakentlerinde zaman zaman honutsuzlua yol asa da Trkiyenin AB yeliini destekleyen mesajlarn yinelemeye devam etmiti. Clinton faktr AGT zirvesi nedeniyle Kasm 1999da Trkiyeyi ziyaret eden Clinton, bu ziyaret srasnda Trk kamuoyunun

gnln kazanm ve lkedeki ABD algsn allmadk lde iyiletirmiti. Clintonn bu dnemde verdii mesajlarda ne kan vurgu, daha iyi bir gelecein ancak Avrupal (ya da Avrupallam) bir Trkiye ile mmkn olabileceiydi. Bir dier ifadeyle Clinton, ABD asndan Trkiyenin deerini sadece nerede olduuna deil, ne olduuna (laik, demokratik, Mslman ve Avrupal) gre de tanmlamt.

ABD stratejisinin yeni corafi oda Asyaya kayma eiliminde. Avrupa ABDnin yeni ncelikleri arasnda yok. Amerikan ynetimi iin Trkiyenin AB yeliinin eskisi kadar cazibesi de kalmad
Clintonn bakan olarak en son icraatlarndan birisi ABD Kongresinde kabul edilen Ermeni tasarsn veto etmesiydi. Bu hamlesiyle, Clintonn Trk kamuoyu indindeki itibarn perinlediine phe yok. Clintonn

47

krd bir dier anlay da Trk hkmetlerinin geleneksel olarak Cumhuriyeti ynetimlerle ok daha iyi anlaabildii ve alabildii algsyd. O zaman dek geerli olan bu yaklamda Cumhuriyetilerin gvenlik arlkl dnya grlerinin pay bykt. Dolaysyla 2000 ylndaki bakanlk seimleriyle bu kez Cumhuriyeti aday George W. Bush, bakanla geldiinde, ilikilerin Clintonn brakt olumlu mirasn etkisiyle ekillenecei beklenmekteydi. Ancak 11 Eyll saldrsnn ardndan, ABDnin askeri gce dayal mdahaleci politikalara ynelmesiyle birlikte Trkiyenin nerede (corafi konumu) olduu ikili ilikilerin bir kez daha temel belirleyicisi haline geldi.

siyasi aktrlere kaydrd. AKP bu ekilde siyasi iktidarn pekitirme imkan buldu. George W. Bushun iki dnem bakanl srasnda yaanan ini ve klardan sonra, ikili ilikiler aamal olarak stabilize olurken, her iki tarafta da askeri kanadn ilikiler zerindeki etkisi zayflad. Ayn evrede AB yelii seenei de Almanya ve Fransada yaanan iktidar deiikliklerinin ardndan belirsizlie brnd. Souk Sava sonrasnn arpc bir yenilii olan Trkiyenin AB ve ABD arasndaki salnmlarna bir yenisi eklendi. Ankarann Bat ile ilikilerinin arlk merkezi bir kez daha Atlantikin te yakasna kayd. ABD ise askeri gce dayal mdahalecilik politikalar iin ieride ve darda giderek kabaran siyasi ve ekonomik faturalarla karlayordu. Austos 2005te New Orleans kentini vuran Katrina Kasrgas karsnda ABD ynetimin aczi ve beceriksizlii bu balamdaki en arpc rneklerden birisi. te yandan, Trkiyede iktidarda bulunan AKP hem ieride hem darda zora girmi Cumhuriyeti ynetimle yeni bir iliki gelitirebilmiti. Genelkurmayn yerini yeni Trk siyasi sekinlerinin ald bu iliki modeliyle 2008 ABD bakanlk seimlerine gidildi. Trkiyenin amazlar 2008 seimlerinde ibrenin Demokratlar lehine dnmesi, Trkiyede ibanda bulunan AKP asndan Cumhuriyeti ynetimle yeniden tanmlanan ilikilerde bir belirsizlik unsuruydu. Demokrat bakan olasl Ankara iin bir amaz oluturmaktayd. Yeni Muhafazakarlara ihale edilen ABD d politikasnn mdahaleci yn Trkiyenin evresinde gerginlikleri artrp istikrarszla yol ayordu. 2003teki igal sonras Irakn durumuna ek olarak Austos 2008de yaanan Rusya-Grcistan Sava, Ankaray bir kez daha zor durumda brakt. Yeni Muhafazakarlarn atmaya ABD ve NATOyu dahil etme abalar, Ankaray bir hayli skntya sokmutu. Aslnda ABD ynetimin Rusya politikas Trkiye asndan temelden sorunluydu. ek Cumhuriyeti ve Polonya topraklarna konulandrlacak balistik fze savunma sistemi, Ukrayna ve Grcistann NATO yelii gibi konular, Trkiyenin amazlarn daha da derinletirdi. Bir baka amaz ise seim sonucu ortaya kacak ynetim ve d politika anlaynn Trkiye assndan hem olumlu hem de olumsuz sonular dourma olaslyd. Demokratlarn ynetime gelmesi, Washingtonn

Yeni Obama ynetimi, Ortadou sorunlarna dorudan taraf olmamay hedeflemekte. Uygulanmas halinde bu yaklam Trkiye iin hem frsatlar hem de tehditler getirebilecek
Sonuta Washington Irak igali ncesi Trkiye topraklarna asker konulandrma talebiyle Ankarann kapsn ald. Yakn tarihe 1 Mart Tezkeresi adyla geen dnm noktas, ikili ilikilerin en zorlu dnemlerinden birini de balatm oldu. Karlkl ve derin bir gven bunalmnn damgasn vurduu bu evrede, Washingtondaki Cumhuriyeti ynetim her eye ramen Trkiyenin AB yeliine destek vermeye devam etti. Bu destek kendisini Trkiye ile tam yelik mzakerelerinin balatlmas kararnn tartld 3 Ekim 2005 tarihli toplantda ABD Dileri Bakan Condolezza Ricen bizzat devreye girerek Avusturyann itirazlarnn almasna yardmc olmasyla gstermiti. 1 Martn miras 1 Mart Tezkeresi bir yandan ikili ilikilerde ciddi bir tahribata yol aarken dier yandan Trkiye iindeki iktidar kaymasna da gl bir etki yapt. ki lke askeri yetkilileri arasnda temelleri erken Souk Sava dneminde atlm gven ilikisi 1 Mart krizinin en kalc hasar gren boyutu oldu. Onyllarca Washington asndan Ankaradaki en gvenli balant noktasn oluturan Trk genelkurmay, Pentagon nazarndaki itibarn yitirdi. Bu durum, ABye uyum srecinin de katksyla Trkiyede sivil-asker ilikilerinin yeniden tanmlanmasnda arl

48

srailin Gazzede giritii harekat Obamay zellikle srail-Filistin meselesinde Bush ynetiminin izgisinde tutmaya ynelik bir hamle olarak okunabilir.

Reuters

Trkiyenin evresinde gvensizlik ve istikrarszl besleyen tek tarafl mdahalecilik politikasnn gzden geirilmesi ve sonlandrlmas anlamna gelecei iin arzu edilir bir gelimeydi. Tedirginlik yaratan tutum te yandan Demokrat bakan adaylna soyunan Barack Obama ve Joe Biden gibi isimler Ermeni sorununa ilikin grleri ve taahhtleri nedeniyle, Ankarada tedirginlik uyandryordu. Bu isimler 1915 olaylarn soykrm olarak tanyacaklarn net biimde ortaya koymulard. Bu aamada, Ankara uluslararas siyasette ok daha uyumlu alma olaslnn bulunduu yeni Demokrat bakan ile Ermeni konusunda erken bir kriz ihtimaliyle kar karyayd. Irakn igaliyle birlikte Trk kamuoyunda ABD kartl alabildiine ykselmiti. Olas bir Demokrat bakann Ermeni meselesini soykrm olarak nitelemesiyle zaten krlgan haldeki ilikilerin onarlmas gleecekti. Bush dneminde, ABDde Trkiyeyi tek bana bir siyaset

konusu olarak ele alma eilimi de artmt. Trkiye, tamamen Afganistan, Irak ve Rusya gibi konularda destei ve katksyla dikkate alnr olmutu. Yani Trkiyenin ABD asndan trev politika unsuru zellii sryordu. Bu arada Demokrat Parti iindeki adaylk yarn, Chicago Senatr Barack Obama kazand. Obama Irak igaline bandan beri ve tutarl biimde muhalefet eden, ilkeli siyaseti kimliiyle ne kyordu. Bu adan Trk kamuoyunda ABDnin imajn dzeltebilecek bir isimdi. 1915 konusundaki tutumu da ayn derecede ak ve kesindi. srail devreye girince... Sekiz yllk Bush dnemi, Kasm 2008de Obamann yeni bakan seilmesiyle kapand. Ancak seimlerin hemen ardndan srail yeni bakan Obamay bir oldu bittiyle kar karya brakt. srailin Gazzede yrtt Dkme Kurun Operasyonu, Trkiye-srail ilikilerine de ciddi bir darbe vurdu. Dkme Kurun ve sonrasndaki gelimelerle giderek kopma noktasna gelen Trkiye-srail ilikileri, ABDnin Ortadou politikalar asndan ynetilmesi hayli zor bir konu bal haline geldi. te yandan Obamann seilmesi beklendii gibi Trk kamuoyunun ABD algsna olumlu katk salad. Transatlantik Eilimler Aratrmas sonularna gre 2009 ylnda Trklerin neredeyse yarsndan fazlas Obama ynetiminin daha ilk ylnda Amerikan d politikasn olumlu grmekteydi. Bu oran Obama ikinci kez bakanlk koltuuna oturmadan hemen nce yzde 42ye dt. Trkiye ise balangta en azndan Ermenistan ile ilikileri

Ksa dnemde Ankara ile Washington arasnda soukluk artc olmaz. ABD ynetiminin Gazzede atekes sonras ifadeleri, Kahirenin yeni bir arlk merkezi olacana iaret ediyor

49

normalletirerek 24 Nisan badiresini atlatmaya alyordu. Bir n alma abas anlam da tayan, Ermenistan ile ilikileri normalletirme ynnde atlacak admlar, hem Ermenistan ile Ermeni diasporas arasnda ayrmaya neden olabilecek hem de seim kampanyalarnda vadedilen soykrm aklamas konusunda yeni bakann elini rahatlatabilecekti. Bir dier hedef ise, yeni bakanlk dneminde ABDnin Trkiyeyi tek bana anlam ifade eden ve Batl bir lke olarak konumlandran yeni politika oluturmasn salamakt. Her iki aba da resmi dzeyde yrtlmekle birlikte, i dnyasndan da bu giriimlere ciddi destek geldi. Yeni dneme hasarsz giri 2009 ylnda Trkiye ile Ermenistan arasnda balatlan mzakereler, Bakan Obama ile erken aamada kriz olasln byk lde gidermi oldu. Ayn sralarda Obama Avrupaya ilk ziyaretini, NATO toplants vesilesiyle gerekletirdi. Fransa ve Almanyann ortaklaa ev sahiplii yapt Nisan 2009 zirvesine Fransann NATOnun askeri kanadna yeniden dn deil, Trkiyenin Danimarka Bakan Rasmussenin NATO Genel Sekreterlii grevine stlenmesine itiraz damgasn vurdu. Ayn zirveden hemen sonra Bakan Obama, Trkiyeyi ziyaret etti. Simgesel yn ar basan bu ziyaretle yeni dnemde Trkiyenin eanl tad Batl ve Mslman kimliiyle ABD asndan tad nem de bir anlamda teyid edilmi oldu. Bu ziyaretten ksa sre sonra, Obama ABD bakan sfatyla ilk resmi 24 Nisan aklamasn da yapt. Obama, soykrm ifadesini kullanmayp yerine Ermenilerin Byk Felaket (Medz Yeghern) tanmlamasn tercih etti. Bu sayede ilikilerin yeni dnemine grece hasarsz bir giri yaplm oldu.

arasnda srail ve ran konularnda souk rzgarlar esmeye balad. Daha Obama koltuuna oturmadan srailin Gazzede giritii harekat yeni bakan zellikle srail-Filistin meselesinde Bush ynetiminin izgisinde tutmaya ynelik bir hamle olarak okunabilir. Gerekten de Obama, Cumhuriyetilere oranla ok daha az srail yanls bir dil kullanmaya zen gsterdiyse de srailin gvenlik kayglarnn hepten gz ard edildiini sylemek de mmkn deil. rnein, Hamasn elindeki ksa menzilli roketlere kar gelitirilen Demir Kubbe fze savunma sistemi iin ABD hem teknolojik hem de maddi destek salad. Bugne kadarki en byk ABD-srail ortak askeri tatbikat da yine ayn dnemde gerekletirilmiti. Obama, lkesinin srail ile ilikilerini ve Filistin politikasn yeniden dzenlerken giderek bozulan Trkiye-srail ilikilerini de dikkate almak zorunda kald. Davosta yaanan One Minute olay, sraildeki Trk bykelisini kk drmeye ynelik hareket ve nihayet Mays 2010daki kanl Mavi Marmara saldrsyla ilikiler iyice kmaza girdi. stelik bu olaylarn ardndan hem Ankara hem de Tel Aviv, Washingtonu aralarndan birini tercihe zorlayan politikalar yrtmt. zerkleen Trk d politikas Ama srail ile yaanan sorunlarn da tesinde Trkiye-ABD ilikilerini zora sokan ve Trkiyenin Batdan uzaklat yorumlarn tetikleyen mesele, Ankarann rann nkleer program konusunda kendine zg bir izgi izlemesiydi. 2009 ylndan itibaren i ve d dinamikler, Trkiyenin blgesinde yrtt zerk politikalarn nn daha da at. eride askerin siyaset ve dolaysyla d politikadaki etkisi byk lde trplenmiken, tam yelik mzakerelerinin kmaza girmesi Trkiyeyi AB ekseninden ve etkisinden bir hayli uzaklatrmt. Bu aamada rann nkleer program Ankaraya, blgesel rol ve etkinliini snama frsat gibi grnd. Bu konu, Trkiyenin kendine bitii blgesel sorunlarda arabuluculuk rol asndan nemliydi. Nitekim Mays 2010da Trkiye ve Brezilya, Tahranda rann nkleer programnn en kritik unsuru saylan zenginletirilmi uranyum takasna ilikin bir anlamaya imza att. Ancak umulann aksine bu anlama Washington tarafndan kabul grmedi. ABD bir adm daha ileri giderek Rusya ve inin de desteiyle BM Gvenlik Konseyinde rana ynelik yeni yaptrmlarn onaylanmasn salad. Bu tasar, Trkiyenin Gvenlik Konseyi yelii srasnda gndeme geldi.

Bushun sekiz yllk bakanl srasnda yaanan ini ve klardan sonra, ikili ilikiler aamal olarak stabilize olurken, her iki tarafta da askeri kanadn ilikiler zerindeki etkisi zayflad
Obama ynetiminde ABD tek yanl ve gce dayal mdahaleci politikalardan byk lde uzaklatka, Trkiyenin yakn evresinde bir dnem tedirginlik unsuruna dnen ABD askeri varl giderek azald. te yandan 2009dan sonra Ankara ile Washington

50

51

Gr

Oylamadan nce Bakan Obama, Babakan Erdoan telefonla arayarak Trkiyenin ekimser kalmasn rica etmiti. Ancak Trkiye, tasarya kar oy kulland. Ters dinamikler: ran ve Arap uyan Eldeki veriler bu oylamann iki lke liderleri arasndaki ilikiler asndan bir dnm noktas olduunu ortaya koyuyor. Gvenlik Konseyi oylamasn izleyen gnlerde Obama ve Erdoan Torontodaki G-20 zirvesinde iki saat sren ve dobra dobra konuulduu ifade edilen bir grme gerekletirdi. Bir anlamda taraflarn eteklerindeki talar dktkleri bu grmeden sonra, hem iki lider arasnda gvene dayal bir ilikinin temelleri atld hem de Ankara-Washington ilikilerin gelime kaydettii anlalyor. Ayn dnemde srail lobisinin etkisiyle yrtlen Trkiyenin AKP ynetiminde gvenilmez bir mttefike dntne dair kampanyaya ramen, Ankara Kasm 2010daki NATO zirvesinde yeni Stratejik Konsepte ve NATOnun Balistik Fze Savunma Sistemine onay verdi. Bu onay, Ankarann temel tercihini bir kez daha NATOdan yana yaptn gsterdi. Kanlmaz olarak Tahran-Ankara ilikileri bu karardan olumsuz etkilendi.

silah sistemleri talepleri konusunda ynetimin hareket alann kstlad. Ankara-Washington uyumu, Arap Uyannn Suriyeye srad ilk gnlerde de srdrlebildi. AKP hkmeti bir dnem yakn ilikiler iinde bulunduu Esad ynetimini yumuak bir geie ikna edebileceini umduysa da, bunda baarl olamaynca acilen uluslararas mdahale ars yapt. Ancak BM Gvenlik Konseyinde Rusya ve inin itirazlar nedeniyle karar alnamamas ve yaklaan seimler nedeniyle ABDnin isteksizlii sonucu Trkiyenin abalar sonu vermedi. Obamac Trkiye 2012 ABD seimleri yaklarken 1inci Obama dneminde Trkiye-ABD ilikileri grece olumlu bir mecraya oturmutu. Trk kamuoyunda da Obamann bakanl Mitt Romneyye tercih ediliyordu. Yine Transatlantik Eilimler aratrmasnn verilerine gre, Trklerin yzde 51i Obamay, yzde 5i ise Romneyyi ABD bakan olarak grmeyi tercih ediyordu. 2008de nasl Obama bir tedirginlik unsuru ise, 2012 seimlerinin tedirginlik unsuru Cumhuriyeti aday Mitt Romneydi. Romney konusunda ekince ve tereddtler, sraile yaknlndan kaynaklanyordu. Ayrca Tel Aviv ziyareti srasnda rann nkleer silah yapma ihtimaline kar srailin bu lkeyi bombalamasna yeil k yakmt. zetle, Trk-srail ilikilerinin durumu, Cumhuriyeti ynetimin ibana gelmesi durumunda, Trk-ABD ilikilerini de zorlayacakt. Ayrca Obama dneminde etkisi bir lde dizginlenebilen srail lobisi, yeniden g kazanabilecekti. 2008deki Ermeni sorunu kaygsnn yerini, srail ve srail lobisi kaygs almt. Ermeni meselesi konusunda 2008deki trden bir tela ya da korku sz konusu olmasa da Tehcirin 100nc ylnda yani 2015de Trkiyeyi zora sokacak gelimelerin yaanma potansiyeli yksek. srail lobisinin de desteklemesi durumunda, Kongreden Trkiye kart kararlarn kmas beklenebilir. Dolaysyla ABD bakan ve ynetimi ile ne denli yakn ilikiler kurulursa kurulsun, Kongre dinamikleri nedeniyle gerginlik ve kriz yaanmas artc olmayacaktr. 6 Kasm 2012 gn, Barack Obamann bir kez daha bakan seilmesi Trkiyeyi balangta bir hayli rahatlatt. Bakann ikinci dneminde yeniden seilme kaygs olmakszn d politikada Trkiyenin beklentileri

Transatlantik Eilimler aratrmasnn verilerine gre, Trklerin yzde 51i Obamay, yzde 5i ise Romneyyi ABD bakan olarak grmeyi tercih ediyordu
Daha kararn etkileri tam anlalamadan, Tunusta balayan Arap Uyan, hem Trkiye-ABD hem de ErdoanObama ilikilerini daha da olumlu bir ereveye oturttu. Ortadounun otoriter rejimlerine ba kaldran halklara destek karak hem Washington hem de Ankara tarihin doru tarafnda yer almay semi oldular. Arap Uyan, Trk d politikasnn yeniden ekillendiren nemli bir uluslararas ve blgesel balam deiikliine de yol at. Libya konusunda, Ankara bata tereddtl ve elikili davrandysa da, izleyen dnemlerde Washingtonla uyumlu bir izgiye geldi. Babakan Erdoan, bir dnem, Obamann en ok telefon konumas yapt lider oldu. Aslnda bu sre zarfnda bir Erdoan-Obama uyumundan sz etmek dahi mmkn. te yandan ABD Kongresinde ounluun Cumhuriyetilerin eline gemesi, Trkiyenin Predator gibi

52

ile uyumlu baz almlar gelitirmesi bekleniyor. Bunlar arasnda en nemlisi Trkiye asndan aciliyet kazanan Suriye meselesi. Aslnda seimlerden nce ABD bu konuda bir giriim balatarak Katarda yeni bir muhalefet yaplanmasna n ayak oldu. Bu yeni yaplanma, Ankarann destekledii Suriye Ulusal Konseyi ve Suriye zgr Ordusunun arln azalttysa da, Suriye konusunda artk adm atlacana dair olumlu bir havann domasna da yol at. Yeni ABD stratejisi Dier yandan yeni dnemde ABD stratejisinin yeni corafi oda Avrupadan Asyaya kayma eiliminde. Obamann yeniden seildikten sonra ilk d gezisi iin Myanmar, Tayland ve Kamboyay semesi bu odak kaymasnn gstergesi. Bu durum, ekonomik sorunlarla bouan ve dnya siyasetinde die dokunur bir rol oynayamayan Avrupann ABDnin yeni ncelikleri arasnda bulunmadn da ortaya koyuyor.

hem de tehditler getirebilecek. Ankara asndan yeni bir siyasi ve diplomatik hareket alan almas blgesel etkinlik araylarna yeni bir ivme kazandrabilecek. Ayrca bunu ABD ile elimeden yrtebilmek de mmkn olabilecek gibi grnyor. Almas gereken en nemli prz srail ile bozulan ilikiler. Bunlarn bir nebze dahi onarlmas Ankara ve Washingtonun elini rahatlatabilecek. Aslnda basna yansyan haberlere gre, taraflar bu amala gizli grmelere balamt bile. Gazzenin glgesinde Ancak tm gelecek ngrler ve beklentiler, srailin Gazzeye ynelik saldrlarnn glgesinde kald. Ayn 2008de olduu gibi Tel Aviv bir kez daha ABD bakann bir oldu bittiyle kar karya brakt. Saldr zamanlama bakmndan Obamaya kendisi Ortadoudan uzaklamaya alsa da, Ortadounun zellikle de srail-Filistin sorununun yakasn brakmayacan, stelik Asya lkelerine yapt ziyaret srasnda anmsatt. Bir anlamda ABD bakan ve ynetimi nceliklerini srailin zorlamasyla gzden geirmek zorunda kald. Yeni Gazze saldrsnn bir kurban Obamann Asya alm ise, dieri Obama ile Erdoan arasnda Torontoda kurulan gvene dayal iliki olsa gerek. srail saldrs karsnda balangta temkinli bir dil tercih eden Babakan Erdoan daha sonraki gnlerde, hem dorudan Obamay hedef alan hem de uluslararas dzene kar revizyonist vurgular ieren bir syleme yneldi. Obamann yeniden seilmesi ile rahatlayan ilikilerde erken ve beklenmedik bir gerginlie yol aan srail saldrsnn Trk-Amerikan ilikileri zerindeki orta ve uzun vadeli etkisini imdiden kestirmek zor. Ancak ksa dnemde Ankara ile Washington arasnda bir soukluk yaanmas artc olmaz. Gazzede atekes salandktan sonra, ABD ynetiminin Msr Cumhurbakan Mursiyi ne kartan ifadeleri, Arap Uyannn bundan sonraki aamalarnda Kahirenin yeni bir arlk merkezi olacana iaret ediyor. Ankara ise en azndan bir sre iin daha dk profilli bir rolle yetinmek durumunda kalabilir.

Almas gereken en nemli prz srail ile bozulan ilikiler. Bu ilikilerin bir nebze dahi onarlmas Ankara ve Washingtonn elini rahatlatabilecek
Bunun bir uzants olarak ABD ynetimleri asndan Trkiyenin Avrupal ya da AB yesi olmasnn eskisi kadar bir cazibesi veya nemi kalmad. Arap Uyan ile ksa sreli bir Trk ya da Trkiye modeli tartmas yaandysa da, aradan geen srede Washingtonn, Soli zelin tabiriyle Trkiyenin sadece stratejik Batl olarak anlam ifade ettii ve demokrasisinin nitelii ya da hukukun stnl gibi kavramlarla tartlmayaca bir evreye girildiinden sz edilebilir. Bu aslnda daha nce gvenlik boyutunun ve askeri aktrlerin belirleyici olduu dnemde eletiri konusu olan realist balantnn yeni bir yorumu gibi durmakta. Yeni Obama ynetimi, bir yandan Avrupadaki ykmllklerini azaltrken bir yandan da Ortadou sorunlarna dorudan taraf olmamay hedeflemekte. Washingtonda kullanld ifade edilen tabirle, ABD Ortadoudan zoom out, yani odak uzaklatrma derdinde. Uygulanmas halinde bu yaklam Trkiye iin hem frsatlar

Obama Trkiye ziyaretinde TBMMye hitap etmiti.

ntvmsnbc.com

53

ABD SEMN YAPTI AMA BELRSZLK BAK

Prof. Sumru Altu / Ko niversitesi

asm aynn banda gerekleen ABD seimlerinin ardndan, seim sonrasna braklan birok konu gndeme dnmeye balad.

Seimin mihenk ta, ABD ekonomisinin 2007 ylnda girdii krizden sonra ekonomik toparlanma, isizliin durumu ve bu gstergelere bal olarak alnan tedbirlerin ve politikalarn faydasyd. Bakan Barack Obama ve ibana getirdii ekip bu sreci yetersiz de olsa 750 milyar dolarlk bir mali canlanma paketi1 ve banka kurtarma operasyonlaryla idare etmeyi semi, bamsz karar veren FED ise gerekletirdii parasal genileme nlemleriyle (quantitative easing) ekonominin toparlanmasna katkda bulunmutu.

an disiplin altna alp piyasalara gven verilmesi ve dk vergilerle iktisadi faaliyeti zendirmeye ynelik politikalar uygulanmas gerektiini ne srmt. Yine Romney ekibi FEDin uygulad parasal genileme tedbirlerinin enflasyonist olduunu savunup George W. Bush dneminde FED bakanlna getirilen Ben Bernankeyi grevden almay ve yerine enflasyonun kontrolne odaklanacak yeni bir bakan getirmeyi dahi vadetmiti. Seimden Obamann galip kmas onun ne srd politika sepetinin ABD semen kitlesi nezdinde daha ok inandrclk iermesine balanabilir. ABD seimlerinde ekonominin bu denli nemli rol oynamasnn nedeni, byme, isizlik gibi gstergelerin 2007den bu yana izledii seyir olabilir. Aadaki grafikten gerek byme gerekse isizlik oranlar asndan ABDdeki toparlanmann yava seyrettiini ve 2008-2009 yllar arasndaki resesyondan klmakla birlikte 2008 ve ncesi deerlerine henz dnlmediini gzlemleyebiliriz. Ancak seimlerin sona ermesi ABD ekonomisinde bundan sonra neler yaplaca hakkndaki belirsizliin sona erdii anlamna gelmiyor. Bir yandan kresel krizin etkilerini dk bir byme hzyla geride brakmaya alan ABD ekonomisi seim sonras ortaya kacak mali uurum (fiscal cliff) denilen durumun nasl zleceine

Seimden Obamann galip kmas ne srd politika sepetinin ABD semen kitlesi nezdinde daha ok inandrclk iermesine balanabilir
Oysa eski Massachusetts valisi Cumhuriyeti aday Mitt Romney bir yandan vergi muafiyetlerini kaldrarak dier yandan byk apl vergi indirimlerini koruyarak GSYHnin yzde 7sine ulam 1 trilyon dolar deerindeki bte
1 - American Recovery and Reinvestment Act (ARRA)

55

EKL 1. ABDDE BYME HIZI VE SZLK ORANLARI (%)

BYME HIZI

SZLK ORANI - SA EKSEN

8 6 4 2 0 -2 -4 -6
2005 3 2006 3 2007 3 2008 3 2009 3 2006 1 2008 1 2009 1 2010 3 2005 1 2007 1 2010 1 2011 3 2012 3 2011 1 2012 1

12 10 8 6 4 2 0

younlamaya balad. Mali uurum ksaca 2013 yl banda ABD Kongresinde herhangi bir uzlama olmad takdirde tutar 500 milyar dolara ulaan bte an azaltc tedbirlerin kendiliinden yrrle girecei durumu anlatyor. Bu mali tedbirlerin 100 milyar dolara varan ksm olaanst artan bte aklarn azaltmak adna ABD Kongresi tarafndan kararlatrlan savunma harcamalarn da ieren kstlamalardan kaynaklanyor. 400 milyar dolarlk ksm gelir, temett ve sermaye kazanlar dahil eitli vergi indirimlerinin sona ermesiyle meydana geliyor. Yeni resesyon mu? Tedbirler ele alndnda bu, ABDde 40 yldr bte an azaltmak iin hazrlanan en nemli paket. Bireyler ve firmalarn harcamalarn snrl tuttuu bir dnemde devlet harcamalarnda da byle byk bir kstlamaya gidilmesi zayf bir toparlanma iinde bulunan ABD ekonomisinin tekrar resesyona girecei endiesini yaratyor. Mali uurumun maliyetini lmeye alan deiik gruplar bugne kadar 1 milyon iin kaybedildiini, uurumun nlenmemesi durumunda ABD ekonomisinin resesyona gireceini ve bugn yzde 7,8 olan isizlik orannn, en az yzde 9 ile daha karamsar bir tahmin olan yzde 12 arasna kadar ykseleceini ngryor. Kongre Bte Ofisi (Congressional Budget Office) tarafndan hazrlanm birinci tahmine gre mali uurum yaanmas halinde ABD ekonomisi ksa fakat derin bir resesyon yaayacak. Endstri kuruluu Ulusal malatlar Birlii (National
2 - Khimm, Fiscaltimes, October 26, 2012.

Association of Manufacturers) tarafndan hazrlanan ikinci tahmin ise gerekleecek resesyonun 6 milyon ie mal olacana iaret ediyor2.

Seimlerin sona ermesi Amerikan ekonomisinde bundan sonra neler yaplaca hakkndaki belirsizliin de sona erdii anlamna gelmiyor
Konuyu daha genel olarak ele alrsak, mali uurumun gerek ABD gerekse dnya ekonomisi iin bir belirsizlik yarattn, bu belirsizlik yznden zel sektr yatrmlarnn yavaladn, ie almlarn duraksamakla kalmayp iverenlerin mevcut alanlarnn alma saatini azaltmasna ve hatta alan saysn drmesine yol atn syleyebiliriz. Eik alt tutsat krizi nedeniyle varlk bilanolar zarar grm ve ar bor yk altnda kalm hane halklarnn ise bu durumda harcamalarn daha da ksmaya yeltenmesi ekonomik daralmay derinletirecek baka bir etken olarak saylabilir. Farkl grler Son yllarda Nobel dll yazar ve iktisat Paul Krugman bata olmak zere (baknz http://krugman.blogs.nytimes. com/) birok yazar 2007-2008 krizinden sonra

56

Obama taraftarlarna gre mali uuruma kar en geerli siyasi tavr uurumdan atlamak, daha dorusu uurumun ngrd vergi indirimleri iin Kongreyi zorlamak
drdn gsterdi. Bloom (2009) belirsizlikten doan oklarn sonularn incelerken Baker ve dierleri (2012) ise ABD ekonomisindeki belirsizliin kaynaklarndan birisinin kutuplam bir siyasi karar alma mekanizmas olduunu belirtiyor. Kutuplam siyaset http://www.policyuncertainty.com/ tarafndan gelitirilen Politika Belirsizlik Endeksinin (Policy Uncertainty Index) mali uurumun yaklamasyla artt gzlemlenebilir. Baker ve dierlerine (2012) gre bu artn temelinde daha nce szn ettiimiz gibi siyasetin kutuplamas yatmakta. Bu siyasi kutuplamann bir gstergesi olarak mevcut ABD kongresindeki Demokrat ve Cumhuriyeti yelerin oy tercihlerinde gemi dnemlere gre ok daha az ortak yanlarn olmasndan sze dilebilir. Bazlar bu denli kutuplam siyasetin ABDdeki gelir eitsizliinden kaynaklandn dile getiriyor. Gelir eitsizliinin bu denli artmas Cumhuriyeti adaylarn toplum iinde gelir dalmn dzenleyecek politikalar savunmak yerine vergileri indirecek ve regulasyonu azaltacak tedbirlere yneldii syleniyor (Chakraborty, 2012). Baker ve dierlerine (2012) gre ise mevcut siyasi kutuplamann altnda ABDdeki mekansal kutuplama yatmakta. Daha dorusu, gemi yllara nazaran ayn partiye oy veren kesimler ki bunlar Demokrat ya da Cumhuriyeti olabilir birbirine yakn yerlerde oturmakta. Bu da seilen adaylarn ortak politikalar yerine daha keskin ideolojik tavrlar sergilemesine yol ayor. Bu durumda ABD seimlerinden sonra da ekonomi politika kararlarn almada tkankln ve bu olgunun yarataca belirsizliin devam edeceini varsayabiliriz. Obama taraftarlarna gre mali uurum denilen karar alma miladnda en geerli siyasi tavr uurumdan atlamak, daha dorusu uurumun ngrd vergi artlar ve harcama ksntlarnn kendiliinden yrrle girmesine imkan vererek vergi indirimlerini gerekletirmek iin Cumhuriyeti Kongre yelerini aktif tavr almaya zorlamak3.

ktisat Krugmana gre sorun, talep yetersizlii.

ABD ekonomisinin toparlanmasnn yava seyrinin talep yetersizliinden kaynaklandn ska dile getirdi. Nitekim ABD para politikasnn tartld Kansas City Federal Reserve Bankasnn nl Jackson Hole, Wyoming konferansnda George W. Bush dneminin Ekonomik Danmanlar Kurulu (Council of Economic Advisers) Bakan ve Stanford niversitesi retim yesi Edward Lazear ABD Saym Brosu (U.S. Census Bureau) iktisats James Spletzer ile yazd yazda ABDdeki isizlik orannn artnda yapsal faktrlerin deil, dk byme ve yetersiz talebin yattn belirtti. Ancak ABDdeki dk bymeye ve yava toprlanmaya baka bir neden olarak gelecekte atlacak ekonomi politika kararlar hakkndaki belirsizlikten de sz edilmekte. Belirsizliin yatrmlar ve genel ekonomik faaliyet zerindeki olumsuz etkisi deiik akademik almalarla ortaya konulan bir olgu. Altu ve dierleri (2003, 2007, 2009) geri alnamaz yatrm kararlarn etkileyen en nemli faktrlerden birisinin bu yatrmlar iin risk primini artran belirsizlik olduunu gsterdi.

ABDde mali uurumun nasl zlecei bir yana dnya ekonomisini zorlu gnler bekliyor. Avrupann dt durumdan yakn zamanda kurtulmas zayf ihtimal
2007 tarihli alma Quebecteki ayrlk hareketin yaratt siyasi riskin yatrmlar zerindeki olumsuz etkisini incelerken 2009 tarihli alma dur-kalk eklindeki yatrm teviklerinin ksa vadeli yatrm sramalarna yol asa bile daha uzun vadelerde ortalama yatrm seviyesini
3 - Khimm, Fiscaltimes, October 26, 2012

57

Gr

58

Mali uurumun ne ekilde zleceini bir yana braksak dahi ABD seimlerinden sonra dnya ekonomisini zorlu gnler bekledii ak
Ayn evreler mali uurumu engellemek adna ABD sosyal gvenlik sistemi ve Medicare, Medicaid gibi kkl salk sigorta kurumlarnda yaplacak acele deiikliklerin uzun vadede ABD ekonomisine daha zararl olacan da savunuyor. Peki ya Avrupa? Mali uurumun ne ekilde zleceini bir yana braksak dahi ABD seimlerinden sonra dnya ekonomisini zorlu gnler bekledii ak. ABDdeki yava toparlanmann yannda Avro Blgesi de resmi olarak resesyonda. Bu blgenin en gl ekonomilerinden Almanyada dahi 2012 ylnda bymenin yzde 0.8 olarak gerekleecei ngrlyor. Avrupann dt durumdan yakn zamanda kurtulmasn beklemenin gereki olmad bizzat Almanya anslyesi Angela Merkel tarafndan dile getirildi. Merkel son demelerinden birinde Avrupa bor krizinin zme ulamasnn be yl daha alacan ileri srd. inde ise bir yandan lider deiiklii meydana gelirken son yllarda gzlemlenen ift haneli byme rakamlarndan sonra 2012de iktisadi bymenin yzde 7.5 olarak gerekleecei ve dnyann ikinci byk ekonomisi konumuna ulaan in ekonomisinin bundan byle daha dk byme hzlar sergileyecei varsaylyor. ABDnin isizlii azaltmak adna uygulad genilemeci para politikas konusuna ilikin tartmalar da kresel gndemde yer alyor. Bazlar sfr faiz bandnda gerekletirilen parasal politikalarn ABD iin etkinliini sorgularken4 bakalar ise ykselen piyasa ekonomilerine olas olumsuz etkilerini dile getirmektedir. Her ne kadar FED Bakan Bernanke Uluslararas Para Fonunun Tokyo toplantlarnda aksini savunmu olsa da5, birok ykselen piyasa ekonomisi finans ve ekonomi bakanlar FEDin en son uygulad parasal genileme (QE3) programnn ykselen piyasa ekonomilerine ynelik byk apl sermaye hareketlerine yol aarak ynetilmesi gereken nemli bir risk olarak ortaya ktn dile getirmekte.
4 - Roubini, Project Syndicate, October 15, 2012 5 - Goldstein, Marketwatch, October 14, 2012

Trkiye ekonomisi ise bu etrefilli kresel durumda kendine zg sorunlarla kar karya. Bir yandan 2012 iin yzde 3.2, 2014 iin yzde 3.6 byme hzlaryla nceki yllarda snan ekonomisini soutmaya, 2011 ylnda GSYHnin neredeyse yzde 10una varan rekor cari an azaltmaya, dier yandan yapsal tedbirler ve tevik politikalaryla retim yapsn deitirip kresel rekabet iinde yerini korumaya ve gelitirmeye alyor. ABD seimlerinin sonucunun belirlenmesi bu karmak ve deien kresel dzende bilinmeyenlerin bir tanesini azaltsa da nmzdeki yllardaki gelimelere yn verecek birok faktrn nasl evrilecei hala belirsizliini koruyor. KAYNAKA Altu, S., F. Demers and M. Demers (2003), Investment Dynamics, In Dynamic Macroeconomic Analysis: Theory and Policy in General Equilibrium, S. Altug, J. Chadha and C. Nolan (eds), Cambridge University Press Altu, S., F. Demers and M. Demers (2007), Political Risk and Irreversible Investment, CES-ifo Economic Studies 53, 430-465 Altu, S., F. Demers and M. Demers (2009), The Investment Tax Credit and Irreversible Investment, Journal of Macroeconomics 31, 509-522 Baker, S., N. Bloom, S. Davis, and J. Van Reenen (2012), Economic Recovery and Policy Uncertainty in the US, Vox EU, October 29 Bloom, N. (2009), The Impact of Uncertainty Shocks, Econometrica, 77(3): 623-685 Chakraborty, A. (2012). America Has Supersized Inequality: Political Gridlock Was Bound to Follow, The Guardian, November 5 Goldstein, S. (2012). Bernanke Defends QE from International Criticism, Marketwatch October 14 Khimm, S. (2012a), One Million Jobs Already Lost Due to Fiscal Cliff, Fiscaltimes October 26 Khimm, S. (2012b), Why Jumping Off the Fiscal Cliff May Be Best Bet, Fiscaltimes October 28 Lazear, E. and J. Spletzer (2012), The United States Labor Market: Status Quo or New Normal?, Kansas City Federal Reserve Bank Jackson Hole, Wyoming Conference Roubini, N. (2012), America Discovers the Limits of QE3, Project Syndicate October 15

59

GELMEKTE OLAN LKELERN KADER GELMLERE BALI

Dr. Hasan Ersel / ktisat

Avro Blgesindeki sorunlar gelimekte olan lkeler iin yeni tehdit. Bu lkelerin etkin politika aralar olduunu varsaymak gereki grnmyor
gr kabul grmeye devam ediyor. Ancak gelimi lkelerde sorunlarn devam etmesi, hatta bir anlamda daha da ktlemesi gelimekte olan lkelerin dayankllk derecesinin de sorgulanmasna, hatta bu konuda kayglarn younlamasna yol ayor 1. Bu balamda Avro Blgesindeki sorunlarn devamnn gelimekte olan lkeler iin yeni bir tehdit oluturmas gndemde. Sz konusu lkelerin, bu durumda, kolayca kullanabilecei etkin politika aralar olduunu varsaymak ise pek gereki grnmyor. Kresel retime katklar dk Son yllarda dnya ekonomisinde gelimi lkelerin paynn ve dolaysyla etki gcnn azald gr ska dile getirildi. Sanayi mallar retimi de d ticaretinde gelimekte olan lkelerin paynn nemli lde artt da doru. Ancak bu, gelimi lkelerin dnya ekonomisi iinde artk nemsiz olduu anlamna gelmiyor. Gelimi lkeler, 2011 ylnda, dnya nfusunun sadece yzde 15ini barndrmasna ramen dnya gayri safi yurtii haslasnn (GSYH) yzde 51ini yaratyor ve dnya ihracatnn yzde 62sini yapyordu. Buradan da gelimekte olan lkelerin dnya ekonomisi iindeki paylarnn, nfus arlklarna oranla, epeyce dk olduu grlyor. stelik, bu grup iinde sra d saylabilecek zellikleri olan in yer alyor. in gelimekte olan lkelerin GSYHsinin yzde 29,3ne, ihracatlarnn yzde 24,8ine ve nfusunun yzde 23,1ine sahip2.

Gelimekte olan lkeler 2008de kreselleen kriz karsnda gelimi lkelerden gelen oktan farkl l (rnein Trkiye grece fazla) ve zamanlarda etkilendi. Ancak daha sonra genelde bu lkelerin ekonomilerinde toparlanma grld. Bu sonucu baz iktisatlar gelimekte olan lkelerin dayankll (resiliency) olarak adlandrd. Bunun nedeni olarak da bu lkelerin 1990larda yaad krizler sonrasnda ald nlemler ve iktisat politikasn yrtme becerilerindeki art gsterildi. Finanslarn ounlukta olduu bir dier grup ise bu olay ayrma (decoupling) gibi daha heyecan verici bir terimle aklamaya alt. Bununla sylenmek istenen ise gelimekte olan lkelerin i evrimlerinin (business cycle) gelimi lkelerinkine baml olmaktan ktyd. Yaplan almalarn bulgular, genelde, ayrma grne destek vermiyor. Buna karlk, gelimekte olan lkelerin dayankllnn 1990lara oranla artt

*Bu yaznn ilk taslan okuyup gr ve eletirilerini ileten Sayn Ercan Kumcuya teekkr borluyum. 1 - Akyzde (2012) ayrma grnn gl bir eletiri yapldktan sonra gelimekte olan lkelerin dayankllna ilikin sorunlar kapsaml bir biimde inceleniyor. 2 - inin bu gsterge itibariyle dnya iindeki yeri ise yle: GSYH yzde 14,3, ihracat yzde 9,4 ve nfus yzde 19,6.

61

Dolaysyla in dndaki gelimekte olan lkelerin dnya ekonomisindeki arlklar ok daha az: Bu lkeler dnya nfusunun yzde 65,4n barndryor ve dnya GSYHsinin sadece yzde 34,6sn yaratyor. Dnya ihracat iindeki paylar ise yzde 28,3. Gelimekte olan lkelerin birbirine yapt ihracatn toplam iindeki pay da ykselmi. Dnya Ticaret rgt verilerine gre bu oran 1990da yzde 29 iken 2008de yzde 47ye km. Ancak bu sonular deerlendirirken dnyada retimin yaplma biimindeki deiiklikleri de gz nne almak gerekiyor. retimin eitli aamalarnn farkl lkelerde yaplyor olmas ve bunlarn d ticaret yoluyla birletirilmesi, bu lkelerin birbirine yapt ihracat artryor. Ama bu artn ne kadar ve ne zaman olacan belirleyen temel etken yine nihai rne ynelik talep. Bu talebin nemli kayna ise gelimi lkeler. te yandan teknolojik yenilik yaratma gcn neredeyse bir tekel biiminde elinde tutan gelimi lkelerin dnya ekonomisinin yolunu izebilme gc hala yksek. Bu ii beceremediklerinde ise bunun gelimekte olan lkelere maliyeti, grece, kendi katlandklarndan fazla olabiliyor. rn ve piyasa farkllklar Gelimekte olan lkelerin, farkl derecelerde olmakla birlikte, gelimi lkelerdeki krizden abartl bir biimde etkilenmelerine yol aan bir unsur, kresel retim a iindeki konumlar ve bu konumlarna karlk gelen piyasa yaplar.

mallarda kresel retim ann neresinde konulandna ve lkeye zg koullara bal olarak deiiyor. Gzlemler kabaca evrim-yanllk derecesinin nihai rnden ham maddeye gidildike artt biiminde. Gelimekte olan lkelerin, giderek daha ok sanayi rnn nihai kullanma ynelik olarak gelimi lkelere ihra ediyor olmas yukarda deinilen sorunu ortadan kaldrmyor. nk bu lkelerdeki ihracata ynelik sanayi nemli lde gelimi lkelerin gereksinimlerine gre biimlenmi. Onlarn pazarlar iin ve onlara uygun rnler retiliyor. Byle bir ekonominin retim/sat dzeninin (teknoloji, rn ve girdi bileimi,istihdam koullar, yerleim yeri, pazarlama organizasyonu vs.) deiebilmesinin n koulu, den d talebi ikame edecek i talebin ortaya kmas ya da makul bir srede kacana gvenilmesidir. Bu koul salanmazsa arz tarafndaki karar alclar iin dzeni deitirmenin getirecei ek maliyete katlanmann anlam olmayacaktr. Bunu salamak ise kolay deil. nk bu rnlerin nemli bir ksm gelimi lke pazarlar iin tasarlanm. Bunlara i talep ya yok ya da retimin srdrlebilmesi iin yeterli deil. Dolaysyla gelimekte olan lkelerin i piyasaya ynelerek bymelerini srdrmeye kalkmalarnn kmsenemeyecek bir maliyeti var. talep nasl artrlabilir? talebi artrabilmek iin akla gelen ilk yol harcanabilir geliri artrmak. Bunu yapabilecek tek iktisadi oyuncu ise devlet. Devlet bunu ya vergileri drerek ya da kamu harcamalarn artrarak salayabilir. Gelimekte olan lkelerde etkin dorudan vergilendirme oran dk olduu iin vergi iadesi gibi yollarla i talebi artrmak pek olanakl deil (ABD deneyimi bunun gelimi lkeler iin de kolay olmadn gsterdi). Dolayl vergilerdeki indirim ise, daha ok, ilgili mala olan talebi etkiliyor. Bir ak ekonomide bunun ithalat m i retimi mi artraca ayr bir sorun (Trkiye bunu otomotivde yaad). Bu durumda gelimekte olan lkeler iin kamu harcamalarnn artrlmas temel politika arac oluyor. Bu yaklamn arkasnda yatan mantk yle: Kamu harcamalar kiisel harcanabilir geliri, o da tketimi artracak, tketimdeki art da yatrmlar uyaracak; bu da yeni bir gelir art evrimini balatacak. Hane halklarnn tketimi artrabilmesi iin harcanabilir gelirlerindeki artn srekli olacana gvenmesi gerekiyor. Bunu salamann yolu ise byk apl, uzun sreli, makro dzeyde kayda deer derecede istihdam yaratan ve tercihan lke geneline yaylm kamu

in dndaki gelimekte olan lkeler dnya nfusunun yzde 65,4n barndryor ama kresel GSYHnin yzde 34,6sn yaratyor. Dnya ihracat iindeki paylar ise yzde 28,3
Gelimi lkelerde tketilen bir rnn kullanmndaki d srasyla o rn iin kullanlan ara mal ve ham maddelere ynelik talebi etkiliyor. Gelimekte olan lkelerin piyasalarnda, gelimi lkelerde gzlenen byklk, derinlik ve rekabet koullar salanamadndan, zellikle, ara mal ve ham madde piyasalarndaki tepkiler daha sert oluyor. Baka bir deyile gelimi lkelerin i evrimleri, gelimekte olan lkelere abartl bir biimde yansyor. Bir gelimekte olan lkeye bu tr bir yansmann ne zaman ve ne lde olaca, sz konusu lkenin hangi

62

Teknolojik yenilik yaratma gcn neredeyse tekel biiminde elinde tutan gelimi lkeler toparlanmadan gelimekte olan lkelerin srdrlebilir bir kalknma yoluna girme olasl ok dk
lkelerden karlanmas. Ancak bu adan grlebilir gelecek pek mit vermemekte. Gelimi lkelerin krizden kamamalar fon gereksinimlerini artrd. nmzdeki dnemde bu eilimin devam etmesi, kresel sermaye hareketlerinin ynnn gelimi lkelere doru olmas beklenmekte. Bu durumda gelimekte olan lkelerin, bir btn olarak, kresel finans piyasalarndan eskiye oranla daha az yararlanabilecei sylenebilir. Tabii, bu koullarda bile baz gelimekte olan lkeler bu piyasalardan, dierlerine oranla, daha ok yararlanabilir konumda olabilir. Ama onlar da, eskiye oranla ok daha belirsiz ve olumsuz koullarda, bir yandan daha yksek bedel demek, te yandan d borlarn ykseltmenin riskini tamak zorunda kalacak. Sonu: Krizden k uzun ve skntl olacak Kukusuz bu sorunlar alamaz nitelikte deil. Burada vurgulanmak istenen, bu srecin kolay, abuk ve maliyetsiz olmad. Her eyden nce, ayrma gibi dlere kaplmamak gerekir. Bugnk dnya ortamnda gelimi lkeler kendilerini toparlamadan gelimekte olan lkelerin srdrlebilir bir gelime yoluna girme olasl ok dk. Sorunun kkl zm iin teknik adan iktisat politikas nlemlerinin iyi tasarlanmas, bunlarn sk bir siyasal disiplin iinde uygulanmas ve nihayet lkeler arasnda ok daha kapsaml ve srekli ibirlii yaplmas gerekiyor. Bu koullarn her birinin salanmas olasl bir ncekinden daha dk gibi grnyor. Byle bakldnda, gelimekte olan lkeler iin krizden k sreci uzun ve skntl olacaa benziyor. KAYNAKA Akyz, Y. (2012): Staggering Rise of the South, South Center Research Paper No. 44, March IMF (2012): World Economic Outlook-Coping with High Debt and Sluggish Growth, October, Wasgington D.C.: International Monetary Fund Publication Services

yatrmlarna bavurmak. Bu tr yatrmlarn tipik rnei de inaat (bina, yol, liman vs.) yatrmlar. Ne var ki bu yolla da baarya ulamak sanld kadar kolay deil. Her eyden nce bu sre zaman alyor. zel kesimin tepkisi, bata gven olmak zere eitli nedenlerle gecikmeli oluyor. Ekonomide beklenen canlanma olmadka, hkmetler kamu harcamalarnn daha ok artrlmas basksyla karlayor. Kamu aklar daha da byyor. Gelimekte olan lkelere, uzunca bir sredir ihracat artrarak bymeleri ve kamu aklarn drmek iin kamu harcamalarn ksmalar nerildi. Bugn gelinen noktada bu lkelerin byk ounluu iin d talepteki d telafi edecek harcama miktar, bteye oranla byk lekli olmak zorunda. Dolaysyla bu harcamann yaplmas kamu anda ciddi art anlamna geliyor. Bu durumda sz konusu lkeler iki farkl sorunla karlaacak. Bunlardan ilki kamu aklarnn bymesinin bu politikann srdrlebilirliine duyulan gveni sarsmas. kinci sorun ise doacak kamu ann finansmannda karlalabilecek glkler. Gelimekte olan lkelerin i mali piyasalar, genelde, fon talebinde byle bir art kolayca karlayacak derinlik ve esneklikten yoksun. Dolaysyla, byle bir ek fon talebi faiz oranlarnn ykselmesine ve/veya zel kesimin finans piyasalarndan, ksmen de olsa, dlanmasna yol aabilir. Bu ise, kamu harcamalarn artrmaktan umulan amala eliecektir. Akla gelebilecek bir yol bu ek kaynak gereksinimin kresel mali sistemden ya da daha doru bir ifadeyle gelimi

63

BRLK RUHUNDAN AYRILIK HAVASINA

Erdal Gven / Gazeteci

konomik kriz Avrupa siyasetinde sarsc bir yan etkiye yol at: teden beri merkezle yollarn bir biimde ayrmak isteyen blgeler, dpedz bamszlk ister oldu. Devletlerin toprak btnl ilkesi ile halklarn selfdetermination ya da kendi kaderini tayin hakk, siyaset teorisinin dman kardeleri arasnda yer alr. Literatrde uzun yllar boyunca genel geer kural uydu: Demokrasinin gelimesi, refahn artp tm lkeye yaylmas ve sosyoekonomik standartlarn ykselmesine kout olarak mikro-milliyetilik ehlileir. Souk Sava dneminde ayrlk akmlarn sosyal ve ekonomik adan grece geri kalm ya da farkl etnik-dinikltrel aidiyetleri nedeniyle bask grm halklar arasnda kk salmas, bu genel geer kurala destek salad. Yugoslavya ve Sovyetler Birliinin ba dndrc bir hzla dalmas ayn kuraln geerliliine yoruldu. Kaideyi sarsan istisnalar Elbette baz istisnalar vard. Mesela Kanadada Kebek. Ne bask altndayd ne de geri kalmt Kebek. Tam tersi. Ama 40 yldr bir bamszlk rzgrdr esiyordu blgede (Geen eyll ayndaki seimlerden de kurulduu 1968den bu yana Kebekin bamszln savunan Parti Quebecois oylarn yzde 32sini alarak bir kez daha zaferle kt). Sonra Bask. Evet, faist Franco dneminde her adan ezilmiti Baskllar. Ancak 1978den beri deil Avrupann, tm dnyann en zgrlk anayasalarndan birinin gvencesinde yayorlard. D politika, savunma ve maliye dnda tamamen zerktiler. stelik AB yeliinin de etkisiyle spanya ortalamasnn da stnde bir refah seviyesine kavumutu Baskllar. Ama ayrlk hareket ii terre vardracak kadar (ETA) direnli kmt (Kebekte olduu gibi Baskta da ekim aynda yaplan yerel seimlerde oylarn drtte biri lml, dieri radikal ama ikisi de bamszlk yanls PNV ve EH Bilduya gitti). Derken 2008de patlak veren ekonomik krizin etkisiyle zellikle Avrupada istisnalar kaideyi zorlayacak bir nicelik

ve nitelik kazanmaya balad. Bugn itibaryla Katalanya spanyadan, Flamanya Belikadan, skoya Britanyadan ve Padanya talyadan ayrlmann yolunu aryor. Krizin getirdii argman u bir gerek ki sz konusu blgelerde ekonomik adan her eyin yolunda gittii 1990lar ve 2000lerde de vard benzer araylar. Ancak ekonomik kriz ayrlk hareketlere son derece gl bir argman kazandrd.

Ekonomik kriz Avrupada sadece halklar arasndaki dayanmay deil, o halklarn kendi iindeki birlik beraberliini de atrdatyor
Bu argman en veciz haliyle bamszlk yanls Flaman lider Bart de Wever dile getirdi geenlerde: Flamanlar inek gibi salmaktan bkt. Weverin talyan dava arka da Kuzey Birlii lideri Roberto Maroni daha ak szlyd, Gney talyann Yunanistandan fark yok. Artk yeter derken. Madrid hkmetini kepeyle alp kakla vermekle sulayan Katalanya Babakan Arturo Mas da herkesin kendi yayla kavrulmas grnde. Tm bu mesajlardan kan sonu u: Zengin blge halklar, fakir blge halklarn daha fazla srtnda tamak istemiyor (Aslnda Yugoslavyann paralanma srecinde de gzlemlenen bir dinamikti bu. lk ayrlk bayran aan cumhuriyetlerin grece zengin Slovenya ve Hrvatistan olmas rastlant deildi). skoya bir adm nde Buna karlk bugn itibaryla ayrlk yolunda en somut adm tersine bir refah farknn gzlendii Britanyada atld. skoyallarn bamszlk isteine nicedir direnen, areyi ara formller (devolution) gelitirmekte arayan ngilizler sonunda pes etti ve skoyann Britanyadan

65

Katalanlar ayrlma isteklerini dile getirmek iin hibir frsat karmyor.

bamszlk iin referandum dzenlemesine onay verdi. Evet, skoyallar 2014te sandk bana gidip Devam ya da Tamam diyecek. Yeri gelmiken tarih olarak 2014n seilmesi rastlant deil. nk 2014 ngilizlere kar kazanlan sko bamszlk savann da 700nc yl.

bu oran yukarya ekebilir. Sonucu belirleyecek etken ise Ulusal Partinin halk ayrln muhtemel ekonomik getirilerine, bir baka deyile daha mreffeh bir sosyoekonomik dzene giden yolun, bamszla giden yoldan getiine ne lde ikna edebilecei. Katalanya dnden hazr Ayrlk blgeler iinde siyasilerin halk bamszla ikna etmek iin fazla mesaiye pek gerek duymayaca adres hi kukusuz Katalanya. Bamszlk dinamiinin taraftarlk dahil (Barcelona bir kulpten ok fazlasdr) son derece gl sosyal ve kltrel kodlara dayand blgede, ekonomik kriz bir arpan etkisi meydana getirdi. Son drt ylda, yani krizin balangcndan bu yana bamszlk isteyenlerin oran ikiye katlanarak yzde 70e dayand. Kald ki Katalanlarn yine ezici ounluu iine dtkleri mali krizden de merkezi hkmetin maliye politikasn sorumlu tutuyor. spanya nfusunun yzde 16sn oluturan Katalanlar toplam milli gelirin yzde 20sini retmekle kalmyor; merkezi hkmetin vergi gelirlerinin yzde 21i de Katalanyadan geliyor. Bir bakma AB iin Almanya neyse, spanya iin Katalanya da o. Tarihi arka plan, eldeki veriler ve en ok da krizle patlayan isizlik oran (ortalamada yzde 20, gen nfusta yzde 50) Katalanlarda bir balarna kendilerini ok daha iyi ve refah iinde idare edebilecekleri kansn fikri sabit haline getirdi. Son olarak 25 Kasm gn yaplan seimlerde oylarn te ikisi ayrlk partilere yneldi. Gelgelelim Katalanyann ayrl sreci, skoyallarnki kadar medeni biimde ilerlemeyebilir. Zira anayasa, lkenin blnmez btnlnden bahsediyor. spanya

Bamszlk yanls Flaman lider, inek gibi salmaktan bktklarn syleyebiliyor; talyan dava arkada, Gney talyann Yunanistandan fark yok diyebiliyor
skoyallarn bir salma sendromu yaad ileri srlemez. 5.2 milyon nfuslu skoya kii bana den milli gelirde AB ortalamasnn stnde ve fakat Britanya ortalamasnn altnda seyrediyor teden beri. Dahas Britanya, dolaysyla da skoya u ana kadar ekonomik krizden fazla etkilenmi saylmaz. Buna karlk uzun uralar sonucunda Londray bamszlk referandumuna ikna eden Ulusal Partinin giderek glenmesinde, Britanya genelinde niversite harlarnn ve salk katk paylarnn ykseltilmesinden skoyay muaf tutmay baarmasnn pay var. Daha nemlisi skoyallarn Kuzey Denizinin petrol, doalgaz ve balklk gelirinin tamamen kendilerine kalmas gibi kayda deer bir beklentisi sz konusu bamszlktan. Nihayet, Ulusal Parti lideri Alex Salmond, ngiliz bayrandan kurtulmaya can atyor ama ngiliz poundundan vazgemeye hi niyeti yok. Bamszlk antada keklik deil. Halihazrda Britanyadan ayrlalm diyen skoyallarn oran yzde 30-40larda seyrediyor. Ancak, iin ciddiye binmesi zaman iinde

66

meclisi de nmzdeki yl yaplmas planlanan bamszlk referandumunu imdiden yasad ilan etti. Flamanya ilk frsatta Bamszlk ateinin harland bir baka blge Belikann Flamanyas. Felemenke konuulan Flamanya, Frankofon Valonya ve bakent Brkselden oluan Belikada da ayrlk rzgr ekonomik krizden nce esmeye balad. Yeni Flaman ttifak (N-VA) teden beri Belikann resmen olmasa da fiilen blnmesini istiyor. Nfusun yzde 70ini (6,2 milyon) oluturan Flamanlarn GSMHye katks yzde 76 orannda. Belikann verimli topraklar ve gl sanayisi Flamanlarn elinde. sizlik oran da Valonyann yars kadar, yzde 4,3. Velhasl, Valonlar, Flamanlarn yannda yoksul kalyor. Nitekim N-VA, Weverin salma sendromunu bolca iledii ekim aynda yaplan yerel seimlerden birinci parti olarak kt.

Babakan Alex Salmond skoyay bamszla gtryor.

haykrlarnn en ok, hali vakti fazlasyla yerinde Venedikten ya da tm Avrupann en dk isizlik oranlarndan birine sahip Gney Tirol blgesinden ykselmesi rastlant deil. Padanyann szcln Kuzey Birlii adl parti yapyor. Yldz Umberto Bossi zamannda parlayan, ancak art arda patlak veren talyanvari skandallarla zemin yitiren parti, ekonomik krizin ve lider deiikliinin ardndan Padanya bayran yeniden ykseltti. Amacn fakir ve tembel gneylileri, zengin ve alkan kuzeylilerin srtndan indirmek olarak koyan parti, ABnin talyaya dayatt kemer skma politikasna da iddetle kar kyor. Geici mi kalc m? Tm bu blgesel alkantlarn iaret ettii bir gerek var: Ekonomik kriz Avrupada sadece halklar arasndaki dayanmay deil, o halklarn kendi iindeki birlik beraberliini de atrdatyor. Bir Alman bir Yunanlya hangi gzle bakyorsa bir Barcelonal da bir Cordobalya ayn gzle bakyor artk (Almanyada bile Bavyera eyaleti, btesinden daha az zengin eyaletlere kaynak aktarmasn ngren mali denge sistemi nedeniyle merkezi hkmetle mahkemelik). in iinde bir de tarihi husumet, kimlik aray, kltrel farkllklar varsa bak daha da keskinleiyor. Tabii bu muhtemel kopularn AB nezdinde nasl sonular yarataca da beilirsiz. zellikle spanya Katalanyann AB yeliine kolay kolay geit verecek gibi durmuyor. Bu, Avro Blgesi iin de kriz habercisi. ABnin idari merkezi durumundaki Belikann blnmesinin birlik zerindeki etkilerini imdiden kestirmek de kolay deil. Kimi gzlemcilere gre ekonomik kriz gibi bu ayrlk havas da gelip geici. Kimilerine gre ise ekonomik kriz, bir katalizr grevi grecek ve 5 ila 10 yl iinde bambaka bir siyasi Avrupa haritasna bakyor olacaz.

skoyallar bamszlk d kurarken bir yandan da Kuzey Denizinin zenginliklerini ngilizlerle paylamamann hesabn yapyor
Parti seim baarsn bir lde Sosyalist hkmetin ekonomik krize nlem olarak ne srd vergileri artrma kararna muhalefet etmesine borlu. V-NAnn ksa vadede hedefi Belikay gevek bir konfederasyona evirmek. lk frsatta da ver elini bamszlk. Padanya ryas Yakn gemite Avrupann merkezka blgeleri arasnda ayrlk bayran en yksee eken talyann Padanyasyd aslnda. skoya, Katalanya ve Flamanyann aksine snrlar resmen belirli bir blge deil Padanya. Ancak tm Kuzey talya ve Romaya kadar inen Orta talya geliyor akla Padanya deyince. Hal byle olunca nfusun yzde 55ine (33,3 milyon) denk gelen, lke GSMHsinin yzde 60n karlayan, isizlik orannn talya genelinin yarsndan da az olduu (yzde 4,2) bir blgeden sz ediyoruz. Snmeye yz tutmu Padanya ateinin ekonomik krizle harlanmas Kuzey talyallar sokaa dkmeye balad bile. Ayrlalm

67

NDEN KSN SENZ

Cemal Yardmc Dani Rodrik, uluslararas dzeyde en tannm ve etkili Trkiyeli iktisatlardan biri. Son yllarda Trkiyede sadece Balyoz Davasyla ilgili olarak ve kaynpederini savunuuyla gndeme gelmesine hayflanmamak mmkn deil. nk, zerinde alt konular, katk yapt tartmalar kresel kriz sonras dnyadaki ekonomik ve politik dzenin ekillenmesi asndan can alc nem tayor. Kriz sonras tartmalarda ne kan endielerden biri, kresellemenin geleceine ilikindi. Ekonomik skntlarn artmasyla birlikte milliyeti, poplist, ie kapanmac eilimlerin g kazanmas, korumac politikalarn taraftar toplamas beklenen bir gelimeydi. Yant merak edilen soru, kriz sonrasnda kurumlar ve kurallaryla yeni bir dzen oluurken bu yaklamlarn ne kadar etkili olacayd. Bir yandan sol ve sa versiyonlaryla milliyeti politikalarn rabet grd, te yandan kresel lekte karlkl kar ve bamllk ilikilerinin son derece salam olduu bugnn dnyasnda, bu soru hala cevabn bulmu deil. Tartma sryor. Akademik birikime dayanan dengeli slubuyla Kreselleme Paradoksu tartmann ateli havasn pek yanstmyor. Ancak yine de Rodrikin kitabnn kreselleme kartlarnn kitaplnda, srece ilikin en nitelikli eletirilerden biri olarak nem kazanaca ngrlebilir. Kreselleme Paradoksu, alt balndan da anlalaca zere temel bir tez etrafnda dzenlenmi: Derin bir kreselleme (Rodrikin tabiriyle hiperglobalizasyon), milli devletlerin temel siyasi birimler olarak varln srdrmesi ve demokrasi bir arada var olamaz. Her biri grnte amzn kanlmaz bir boyutu olan bu olguyu ayn anda esas kabul eden bir gelecek perspektifi tutarszla der. Tutarl bir tasarm, bunlardan en fazla ikisini esas alp, ncsn bu seimin snrlar iinde deerlendirmelidir. Rodrik, l amaz tezini ortaya atarken, ekonomi disiplininde bu tr imkanszlk teoremlerinde genellikle yapld gibi bir modelleme ve analiz abasna girmiyor. Tezini ekonomi tarihinden ve gncel gelimelerden kard derslere dayandryor. Kirpi deil tilki Rodrik ekonomistlerin sorunlara yaklamn da ayr bir blmde ele alyor. Tek bir numaras olan kirpiye benzettii piyasa dogmatii ana akm ekonomistleri eletiriyor. Onlara kar, kafasnda krk oyun olan tilkiye benzettii, sorunlar kurumlarn ve koullarn oluturduu balama yerletirmeyi nemseyen ve nerilerini somut duruma gre ekillendiren esnek ekonomistleri savunuyor. Byle bir arka plan oluturduktan sonra Rodrik ana tezini ve kendi tercihini ortaya koyuyor. Rodrike gre derine inen bir kreselleme kendi kural, standart ve yasalarn da gerektirir. Kresel lekte belirlenecek bu kural ve standartlar milli devletlerin allagelmi yetki alann ineyip geer. Bylesine engel tanmaz bir kreselleme

Tannm ve etkili Trkiyeli iktisat Dani Rodrikin son kitabnn temel tezi u: Derin kreselleme, milli devletler ve demokrasinin bir arada varln srdrmesi mmkn deil
Dani Rodrikin son kitab, The Globalization Paradox: Why Global Markets, States and Democracy Cant Coexist (Kreselleme Paradoksu: Neden Kresel Piyasalar, Devletler ve Demokrasi Bir Arada Var Olamaz) tam da bu tartmann iinde yer tutuyor. Kresel gleri, milli kimlikleri, yoksullamay, adaleti ele alan bu tartma ateli polemiklere, heyecanl sylemlere yol ayor.

69

birlikte, kendilerini dzenleyen bir idari yap iinde var olabilecei kabul edilmeli. Demokratik ynetimlerin imdi ve grnr gelecekte ancak milli devletler iinde rgtlenebildii de kabul edilmeli. Refaha giden farkl yollarn varl, lkelerin dardan dayatmalara direnme ve demokrasi erevesinde kendi toplumsal dzenlemelerini, kurumlarn, kurallarn yapma haklar teslim edilmeli. Bu kabuller erevesinde, uluslararas ekonomik dzenlemelerin amac, milli kurumlar arasndaki arayzde geerli olacak trafik kurallarn koymakla snrl kalmal. Ek neriler benimseniyorsa, kurallar koyan kresel teknokratlar olacak, milli hkmetler kendi halklarndan gelen taleplere demokratik geleneklere aykr olarak- kulaklarn tkamak ve kresel kurallar uygulamaya sokmak zorunda kalacak. Kurallar ve standartlar belirlemek iin kresel dzeyde demokratik mekanizmalar oluturmak ise temel politik birim olarak milli devletlerden vazgemeyi gerektirecek. Altn srmal deli gmlei Rodrik bu iki seenei de uygun grmyor. Demokrasiden vazgeme seenei uzun boylu bir tartmay bile hak etmez ona gre: Kresel kurallarn altn srmal deli gmleini giyen ve halkn taleplerine duyarsz kalan milli hkmetler, kriz ve patlamalara gebe bir istikrarszlk iklimi yaratr. Rodrik kresel bir demokrasi tasarmn ise ncelikle uygulanabilirlik asndan eletiriyor. Ama yerel taleplerin ve nceliklerin eitliliini dnerek, milli devletleri etkisizletiren bir seenei arzu edilir bulmadn da aklyor. Milli hkmetlerin nnde emek piyasas dzenlemelerinden vergilere, salk ve gvenlik standartlarndan sanayi politikalarna kadar uzanan geni bir politika yapma alan bulunmas gerektiini dnyor: Demokrasi ancak bu politika yapma alannn varl durumunda etkin olarak ileyebilir. Dolaysyla Rodrik nerisini demokrasiyi ve milli devletleri korumak, buna karlk derin kresellemeyi (zellikle finansal kresellemeyi ve uluslararas sermaye hareketlerini) dizginlemek dorultusunda gelitiriyor: Kreselleme, 1950li, 1960l ve 1970li yllarda olduu gibi seyreltik ya da s bir nitelik tamal. Piyasalarn ancak kendilerini destekleyen kurumlar ve kurallarla l amazdan k iin tercihini milli egemenlik ve demokrasi ikilisinden yana yapan Rodrikin kresellemenin gelecei iin nerdii saduyu kurallar byle zetlenebilir. Akl banda bir kreselleme iin Rodrik bu saduyu kurallarndan hareketle bir dizi ek neri de getiriyor. Bunlardan ilki, ak bir dnya ekonomisinin sradan insanlarn desteini almas gerektiinden hareketle uluslararas ticaret rejiminde farkl milli ncelikleri gzeten bir reform yaplmas. kinci bir neri, Tobin vergisi benzeri mekanizmalarla kresel finansal hareketlere snrlama getirilmesi. Bir dier neri ise kreselleme dalgasnda geride kalan bir alanda, emek piyasalarnda uluslararas hareketleri hem tevik edecek, hem de dzenleyecek nlemlere ilikin.

Kresel ekonomik btnleme ne kadar derine gidecek ve uygun siyasi mekanizmalar ne olacak? Bu soru zerinde dnmek iin Rodrikin kitab mkemmel bir k noktas

Btn bu neriler ve nerilerin arkasnda yatan temel tercihler tartmaya ak. Ancak Rodrikin iaret ettii alanda gerek bir gerilimin bulunduu bir gerek. Bu gerilim kresel kriz sonras ortamda ok daha belirginleti. Kriz sonras dnyay ekillendirecek temel soru, kresel ekonomik btnlemenin ne kadar derine gidecei ve buna uygun siyasi mekanizmalarn ne olacana ilikin. nmzdeki dnemi ekillendirecek soru zerinde dnmek iin Rodrikin kitab Kreselleme Paradoksu mkemmel bir k noktas.

70

MARSTA BR MERAKLI
Ferzan Akaln Jaeger / NASA Sistem Mhendisi
Resimler: NASA JPL

Kk bir jip byklndeki Curiositynin uzunluu kolu kapal haldeyken 3,5 metre. Genilii 3, ykseklii 2,5 metre. Kolu ayrca 2,2 metre kadar alabiliyor. Arl 900 kg.

1970lerden bugne NASA tarafndan Marsn hem yrngesine hem de yzeyine eitli aralar gnderildi. Her ara bir ncekinden renilen derslere, ilerleyen teknolojiye dayanarak gelitirildi ve bilim yapabilme kapasitesi artrld. Son Mars kaifi Curiosity (Merak) imdiye kadar elde edilen bilgiler dorultusunda Marsdaki bilinmezliklere daha kapsaml k tutmak gerektiine inanan NASAnn Mars Keif Program kapsamnda yllar sren bir takm almas sonucunda retildi. Grevi Marsda bugne kadar kk apta, yani mikroskobik seviyede hayat destekleyebilecek bir habitatn olup olmadn belirlemek. Curiositynin aratrma kapasitesi, 2003te gnderilmi Spirit ve Opportunitynin hayli stnde. rnein Curiositynin, kolu yardmyla gvdesine toprak, ta ve akl atabilmek gibi bir zellii var. Bu zellik sayesinde Mars toprann yaps hem aracn gvdesindeki frnlar yardmyla ok yksek scaklklara karlarak (1100 dereceye kadar), hem de baz sv zclerin iinde gsterdii reaksiyonlara gre daha iyi anlalacak. Bu teknoloji, gerek Curiosityden nce Marsa gnderilen dier roverlarn Marsdaki bulgularna dayanarak gerekse

daha ileri bulgularn neler olmas gerektii aratrlarak gelitirildi. Su var, ya hayat? Gerek Marsa imdiye kadar gnderilen roverlardan gerekse yrngesine oturtulan uzay aralarndan renebildiimiz birka nemli bulgu Marsda eskiden su bulunduunu gsteriyor. Ayn zamanda, Marsn srekli Gne nlar tarafndan yozlatrlan atmosferinde metan gaznn bulunmas da orada canl bir eylerin metan gazn hala rettii teorisini destekliyor. Aksi taktirde, milyonlarca yldr Gne nlaryla anan atmosferde metan gaz kalamazd. Zaten insanln Marsa bu kadar ilgi duymas da Marsn hayat izleri barndrmas.

Curiosity arlnda bir cismin Marsa baaryla indirilmesi, bu gezegenden rnek alp Dnyaya geri gelecek bir uzay arac fikrini hayalden karp geree bir adm daha yaknlatrd

71

Hayatn en yaln halini grebilmek iin doada su ve de organik karbona ihtiyacmz var. Bundan nceki Mars aralarnn su yataklar ve su izlerine rastlamas zerine Peki ya karbon sorusu gndeme geldi. Marsn Gne nlarndan dolay anm atmosferi hayat bugn itibaryla imkansz hale getirmekte. Ancak, bundan milyonlarca yl nce, Marsda da Dnyadaki gibi bir atmosfer varken, acaba Mars hayata uygun muydu? Bu sorunun yantn Curiositynin organik karbon bulup bulamayaca belirleyecek. Curiositynin byle kapsaml bir aratrma yapabilmesi iin imdiye kadar Marsn yzeyine hi gnderilmemi byklkte ve bir o kadar da sofistike aralar gvdesinde tamas gerekiyordu. Aracn kolunun ucundaki matkapla delinip alnan toprak rneklerinin yan sra, yzeydeki kum ve kat malzemeler yine aracn kolu yardmyla gvdesine atlacak, sonra da gvdesinin iindeki farkl aralar tarafndan incelenecek. Marsn btn jeolojik bilgisi toprana ve yzeyine kazl. Topran, yzeyin altndaki radyasyonla anmam kat rnekleri incelemekle, Marsn gemiine ait ok fazla bilgiye sahip olacaz. Marsla ilgili bu kadar ok eyi aratrabilecei iin bu uzay misyonun ad Mars Science Laboratory (Mars Bilim Laboratuvar) kondu. Yeni dnemin habercisi Curiosity, insanln Marsla ilgili bulgular asndan yeni bir dnemin habercisi. Marsn yzeyine ilikin bilimsel aratrmalar asnrdan bu baarl ini u nedenlerle ok nemli: Marsn yzeyine ar ve byk bir cismin baaryla indirilmesi, ileride Marsdan rnek alp Dnyaya geri gelecek bir uzay arac fikrini hayalden karp geree bir adm daha yaknlatrd. imdiye kadar Marsda alamam bir uzaklk olan 5 ila 20 kilometre yol kat edilmesi Marsdan imdiye kadar elde ettiimizin ok zerinde bilgiler elde etmemizi salayacak. Curiosity ilk bata 23 ay sresince aratrma yapmak iin yolland, ancak aratrmalarn gidiatna ve de aracn pil mrnn uzunluuna gre sre gzden geirilecek. Curiosity, gvdesinde ve ba ksmnda toplam 11 tane alet tayor. Bunlardan farkl kameralar, drd farkl parack analizi iin, ikisi radyasyon ler. Ayrca aracn etrafndakilerden haberdar olabilmesi ise bir gzleme istasyonu ve bir de atmosferik sensr var.

26 Kasm 2011de TS sabah 10:02de Atlas V uzay aracnn iinde Marsa doru zere yola kan ara, 6 Austos 2012 sabah 08:32de baaryla hedefe ulat.

Ksaca SAM denen parak analiz aleti, aracn gvdesinin yarsndan ounu kaplyor. Bir mikro dalga frn byklnde. NASA Goddard Space Flight Centerda yaplan alet karbon ieren molekller aramak iin tasarland. Bu moleklerden biri de metan gaz. Metan gibi iinde karbon bulunan molekller hayat dair ipucu verir. Bu tr elementler yaamn olduu yerlerde bulunur. SAM, karbonun dnda dier hafif elementleri de analiz edecek biimde retildi. Bu elementlerden bazlar hidrojen, oksijen ve de nitrojen. Bu elementleri de yaamn olduu yerlerde gzleriz.

Marsn jeolojik bilgisi toprak ve yzeyinde. Curiositynin aratrmalaryla Marsn gemiine ait bilgimiz artacak. Hayat iin kritik soru ise karbon bulunup bulunmayaca
ou insann aklndaki soru u: Peki Curiosityden sonra Marsda ne olacak? Eer hedef Marsa insan gndermekse, Curiosity n aan bir misyon. Marsa ve Marsn habitatna dair imdiye kadar bilinmeyen birok ey renildikten sonra ilk aama gezegenin iklimini ve jeolojisini anlayp karakterize etmek. Ardndan Marstan rneklerle dnebilecek bir ara gelitirmeye gelecek sra. Ve nihayet Marsa insan gndermeye...

73