Modernizm Yepyeni Bir Evre Mi, Bir Eğilimin Mutlaklaştırılması Mı

POSTMODERNZM: YEPYEN BR EVRE M, BR ELMN MUTLAKLATIRILMASI MI?
Glnur Savran
Fredric Jameson bir yazsnda1 (Stuart Hall'a atfen) "sylemsel mcadele"den sz eder. Sylemin terimlerini ve kurallarn denetleme mcadelesidir bu: deolojik atmadan farkl olarak, rakip dnceleri itibarszlatrmaya ve aza alnamayacak temalar haline getirmeye ynelik bir stratejiye dayanr. Tartma, tahlillerin kendilerinden ok tahlilde kullanlan terimlerin meruiyeti etrafnda dner. "Sylemsel mcadele" deyimi, Marksizm'in artk bir imkn sunmadn ileri sren postmodernist teorilerin izledikleri yolu tarif etmek iin olduka elverili. "Modernite" paradigmas altnda bir araya getirilen bir kavramlar dizisi var ki, bu kavramlardan her biri bir teorinin eskimi, yani "modern", dolaysyla da tutucu ve baskc olduunu tehis etmek iin yeterli birer semptom saylyor. Postmodernist sylemleri bir kavramlar seli haline getiren, kavramlarn ardndaki tezlerin kavranmasn gletiren etkenlerden biri de bu. rnein, "Marx hangi tarihsel konjonktrde ii snfna ne anlamda bir birlik atfetmiti ve bu tarihsel olarak nasl yanlland?" sorusunun yantn bu teorilerde aramak abes. Bunun yerine, Marksizm'in zne anlay evrenselciydi, Marx Aydnlanma'nn zerk ve birleik zne anlayna hapsolmutu yantyla yetinmemiz gerekiyor. Postmodernist teorilerde biteviye srp giden bu merular ve gayri merular listesi, insanda postmodernizmin neredeyse bir ruh hali olduu izlenimini uyandryor: Btncl teoriler karsnda perspektif okluunu, evrensellik karsnda yerellik ve tikellii, hakikat karsnda yorumu ve grelilii, politika ve etik karsnda estetii, ideoloji eletirisi karsnda yapbozumunu, gereklik karsnda imgeleri, temsil karsnda benzetimi (simlasyon), zaman karsnda mekn, eliki karsnda farkllklar, snf karsnda kimlikleri, gereklilik karssnda olumsall ve kaosu ne karan, bilgiye, aklcla, kurtulu
1. "Five Theses on Actually Exisiting Marxism", In Defense of History - Marxism and The Postmodern Agenda iinde, der. E. M.Wood/J. B. Foster, Monthly Review Press, New York, 1997.
Postmodernizm: Yepyeni Bir Evre mi, Bir Eilimin Mutlaklatrlmas m?
159
sylemlerine kukuyla bakanlarn paylat, estetize edilmi bir ruh hali... Bu kavram ikiliklerinin kendiliinden ima ettii esas tez ise, felsefede, sanatta, kltrde ve toplumsal yapda yepyeni bir r ald, moderniteden mutlak bir kopuun yaand. Bu kopuun niteliine, hangi dzlemlerde gerekletiine ilikin aklamalar ok eitlilik gsteriyor ama en azndan postmodernist sylemin btnnden byle bir kopu teorisi karmak mmkn. Postmodernizm u ya da bu ekilde, modernitenin baarszla uram olduu, kendi vaatlerini gerekletirememi ya da bu vaatlerin tam tersi bir noktaya savrulmu olduu varsaymndan hareket ediyor: Bu tarih yorumuna gre, modernitenin eitlik, zgrlk, kardelik vaatlerinin vard nokta toplama kamplar ve Gulag adalar. Dolaysyla "kopu", modernitenin toplumsal rgtlenme ilkelerinden, ideallerinden, dnyay anlama biimlerinden, sanat ve kltr duyarllklarndan ve kurtulu projelerinden kopu. Dolaysyla bu yazda ilkin, postmodernizm zerine gelitirilen sylemlerin hemen hepsinin trde bir btn olarak ele ald modern/modernite/modernizm kavramlar zerinde duracam. Ondan sonra da, "postmodern durum"u bir lde greliletiren, modernite iinde bastrlm, tabi konumda kalm olann baat hale gelmesi olarak yorumlayan ve bir tr sreklilik iinde kopu teorisi gelitiren Jameson'n kimi tezlerini ele alacam. Jameson' Marksizm'in tkendiini ileri sren postmodernist dnrlerden ayran ey, bir yandan kapitalizmin srekliliini koruduunu savunurken bir yandan da kltr asndan bir kopuu teorize etmesi. Bu yzden de kopu teorisi olduka nansl ve karmak. Toplumsal tahlili ve politik varglar ise, aada "modern"in kurgulan balamnda ele alacak olduum Foucault, Derrida, Lyotard ve Baudrillard'dan ok farkl. Bugn anlamaya (ve dntrmeye) alrken kullanlacak kavramlar ne olursa olsun, yepyeni bir dnem tanmlama abas kendi iinde ele alnmas gereken bir sorun. Bilindii gibi, Lyotard postmodern duruma ilikin tezlerini, bakalarndan devrald ve retim dzleminde radikal bir dnm varsayan "sanayi-sonras toplum" tahlili zerine oturtur. Baudrillard ise, artk gereklikten deil ancak "hiper-gereklik"ten sz edebileceimizi, toplumsaln ve iktidarn birer gereklik olarak zldn anlatan bir "benzetim" (simlasyon) teorisi gelitirir. Bu mutlak kopu teorilerinin toplumsal tahlillerini ve politik varglarn baka bir yazya erteleyerek burada yalnzca Jameson'n kopu anlay zerinde odaklanacam. Amacm, kopuun en nansl ve greliletirilmi olduu durumda2 bile birtakm sorunlarla malul olduunu gstermek.
2. Harvey'de belirgin bir kopu tezinin olmad kansndaym.
160
Defter
I. Modernizm ve Modernite Kavramlarn Feti Olmaktan karmak... Postmodernizm zerine sylemleri ve postmodernist teorileri bir btn olarak ele almak her ne kadar mmkn deilse de, bizzat postmodernizm szcnn yaps ortak bir zellie iaret ediyor: "Post" neki bir tr asalak (parazit) varoluun belirtisi. Postmodernizm kendisini bir teori olarak olutururken kendi kartndan, modernizm ya da moderniteden besleniyor; onu olumsuzlayarak, yadsyarak kendini var ediyor. Ancak postmodernizmin besin kaynan oluturan kart, byk lde kendisinin kurgulad bir kart: Postmodernizm modernizmi ya da moderniteyi farkllamam, trde, yekpare bir btn olarak oluturuyor. Aydnlanma, Marksizm, Modernizm zdeliine dayanan bir btn bu. Bu yekpare btnde Descartes da var Marx da, Rousseau da, Hegel de... Foucault'nun zerk, akl sahibi zne kurgusuna dayal Bat "epistemesi"ne ynelik eletirisi Derrida'da Logos merkezli Bat dncesinin eletirisi olarak belirirken, Lyotard'n st ya da byk anlatlara ynelttii eletiri Baudrillard'n gsterge mantna dayal ve "retimci" sylemlere ynelik eletirisiyle btnleiyor. Ancak, "modern" dnceyi kendi iinde gerek farkllklar, kopular barndrmayan, neredeyse trde bir btn olarak kurgulayan ve bu adan byk lde ortaklk tayan "post" yaklamlar en azndan bir bakmdan ayrtrmak mmkn. Foucault, Lyotard ve Derrida esas olarak "bilgi biimleri" dzleminde i grrken, Baudrillard'n daha ok sosyo-ekonomik yapda ortaya ktn iddia ettii radikal kopulardan hareket ettii sylenebilir. te yandan, postmodernizme ve postmoderniteye Marksist bir aklama getirmeye alan Jameson ve Harvey'nin, retim dzeyini temel alan ve tahlillerini dierlerininkilerden kkl bir biimde ayran farkl bir ereveye yerletikleri de aktr. zellikle Harvey sz konusu olduunda, postmodern teorilerle postmodern durum ve postmodern yaklam zerine teoriler arasnda bir ayrmdan da sz edilebilir. Sz konusu dnrlerin "kopu"u nereye yerletirdiklerine biraz daha yakndan baktmzda, Derrida ile Foucault'yu dierlerinden ayran ve onlarn, postmodernist olarak nitelendirilmektense "yapsalclk-sonras" bir dnsel ereve iinde ele alnmalarn gerektiren ok belirleyici bir zellikle karlarz: Bu dnrlerin ikisi de dncede ngrdkleri, gerekli bulduklar kopuu, yeni yaklam, yeni bir toplumsal duruma balamazlar. Derrida'nn "yapbozumu"nun hedefi Bat felsefesinin kendisine atfettii akl taycln sorgulamak, felsefenin dilinin ona atfedilen tutarllktan yoksun olduunu gstermek; felsefe, dil, anlam ve akl arasnda Bat dncesinde kurulmu olan denklemi ykmaktr. Foucault asndansa, iktidarn ileyiinde ve iktidar-zne
161
ilikisinde 19. yzyln bandan bu yana kkl bir deiim sz konusu deildir. Onunki de Derrida'nnki gibi bir felsefi eletiri, olsa olsa postmodernist teorilere sunulmu bir felsefi cephaneliktir. ok yerinde bir ifadeyle, Foucault'nun teorisi "postmodern iktidar"n teorisi deil, modern iktidarn "postmodern zmlemesi"dir.3 Lyotard'n durumuna gelince. Onun iin de postmodernizm bir tavr, bir yaklamdr esas olarak: st-anlatlara, btncl dnceye, tarih felsefelerine, Aydnlanma'ya, ksacas "modern" akla kar duyulan inanszlk. Bu inanszln domu olduu noktada postmodern bilginin koullarn aratrmaya giriir Lyotard. Ancak, kltrlerin postmodern aa girdii bu evrede toplumlarn da bir dnme urad tespiti vardr Lyotard'n teorisinde: 50'li yllarn sonlarndan bu yana balayan bu toplumsal dnm, sanayi-sonras toplumun ortaya kmas. Ne var ki, byk anlatlara kar duyulan kukunun, inanszln ardnda yatan toplumsal dnm Lyotard'n teorisinde olmazsa olmaz bir koul niteliini tamaz: Bu anlatlarn kendi ilerinde barndrdklar sorunlar, bunlarn meruiyetlerini sarsacak tohumlarn atlmasna 19. yzylda yol amtr bile.4 Baudrillard, postmodern durum konusundaki tahliliyle, benzetim teorisiyle, belki de sosyo-ekonomik dzeyde yaanan dnmler konusunda en ileri gitmi dnrlerden biridir. Geri 1980 ylna kadar "postmodern" kavramn kullanmaz ama 1960'lar ve 70'lerde kitle retimi, bilgi-ilem, gstergeler ve imgeler dnyas, medya vb. konularda yazdklarnda da, ve tabii daha sonra da, yepyeni bir toplumsal durumu, bir kopuu anlatr; toplumsal olann ve iktidarn zlme srecine girdiini syleyecek kadar kkl bir dnm tespiti yapar.5 Ksacas, yepyeni, postmodern bir durum'dan sz etseler de etmeseler de, kendilerini postmodern bir tarihsel evre'nin teorisyenleri olarak grseler de grmeseler de, bir yanda Foucault ve Derrida ile dier yanda Lyotard ve Baudrillard'n yle bir ortak yanlar vardr: Bat dn tarznda kkl bir dnmn, belirli bir ereveden kopuun teorisyenleridir bunlar ve kendilerini de bu ekilde alglarlar. Bu ereveyi ilk elde kabaca yle tanmlamak mmkn: Tarihi ve toplumu tek ve btnlkl/birleik bir znenin (bilin sahibi zerk birey, dnya tini, ii snf) bak asndan aklc bir biimde kavramay ve yeniden kurmay zgrln gvencesi sayan "modern" proje. Sz geen dnrlerden her
3. S. Best/D. Kellner, Postmodern Theory, The Guildford Press, New York, 1991, s. 52. 4. J-F. Lyotard, La condition postmoderne, Les Editions de Minuit, Paris, 1979, s. 63. 5. Bkz. rnein Foucault'yu Unutmak, Dokuz Eyll Yaynlar, 1998 (orijinali: 1977); Sessiz Ynlarn Glgesinde, Ayrnt Yaynlar, 1991 (orijinali: 1978); ve tabii Simlakrlar ve Simlasyon, Dokuz Eyll Yaynlar, 1998 (orijinali: 1985).
162
Defter
biri bu erevenin farkl bir unsurunu eletirilerinin oda olarak belirlemi olabilir. nemli olan, kendi dncelerinin kart olarak tanmladklar bu dnce sistematiine Descartes'tan Marx'a uzanan bir dnrler dizisini hepsinin dahil etmi olmas ve Aydnlanma'dan bu yana sregeldiini varsaydklar bu sistemden bir kopuu ngrmeleridir. "Modern" Bat dncesi ne kadar yekpare bir btn olarak, yani ne kadar btncl biimde kurulursa, kopu o kadar radikal olacak demektir. yleyse postmodernizmin "modern" Bat dncesini nasl kurduuna ksaca bakalm. Bunu yaparken, yukarda deindiim ok nemli farklla ramen Foucault ve Derrida'dan, yine yukarda andm gerekeyle sz edeceim: Yapsalclk-sonras dnce akmnn belki de en nemli bu iki adnn genel olarak postmodernizme felsefi bir cephanelik sunmu olmalar, onlarn bu erevede ele alnmalar iin yeterli bir nedendir. Foucault'nun "modern" dnceye vurduu en byk darbe, aklla zgrlk arasnda Aydnlanma'da kurulmu olan balanty koparp, bunun yerine akl ve bilgiyi iktidarla balantlandrmasdr.6 Foucault'ya gre, zerk olduu iddia edilen modern zne bir kurgudur. Cinsellik, tp, cezalandrma, delilik sylemleri ve genel olarak insan bilimleri bu zneyi bizzat oluturur, sylemsel olarak kurar. Tp bilimi, insan bilginin hem znesi hem nesnesi olarak kuran ilk bilimdir. Bir sylemsel kurgu olarak oluan modern zne ayn zamanda iktidarn da yatadr; toplumsal kurumlar ve bilgi alanlar, bireylerin arzularn, bedenlerini, kimliklerini iktidar yoluyla oluturur. Baka trl syleyecek olursak, "modern" iktidar bireylere herhangi bir odaktan dsal bir bask olarak uygulanmaz; bilimsel sylemler, bilgiye dayal pratikler araclyla bireyi ekillendirmek suretiyle iler; bireyi ieriden kuatr. Modern an akl, bilgisi ve bunlarla balantl iktidar biimi, zerk, kendi kendisiyle zde, rasyonel bireyi bir kurgu olarak oluturmutur ksacas. Foucault, dsal baskya, kaba gce deil, akla, bilgiye, bilime bal iktidar anlayyla, Bat dncesinin kendine ve bilincine sahip, birleik, ussal, zerk bireyinin aslnda hi de yle olmadn, bu anlamda bir zne olmadn anlatmak ister. Bylelikle de, zgrln gvencesi olarak grlm olan zerk znenin ilerici-devrimci bir potansiyel tamaktan ok uzak olduunu... zneleme sreci, aslnda her zaman bir tabi olma srecidir. Yukarda postmodernistlerin "modern" Bat dncesini farkllamam, bu anlamda soyut bir btn olarak kurduklarn sylemitim. Bu yarg Fouca6. Bu yaznn erevesi iinde Foucault hakknda syleyeceklerim esas olarak, yazarn Hapishanenin Douu (mge, 1992) ve Cinselliin Tarihi (AFA, 1. Cilt, 1986) adl yaptlaryla S. Best/D. Kellner'in yukarda ad geen kitab ve P. Dews'un Logics of Disintegration, (Verso, Londra, 1987) adl kitabna dayanyor.
163
ult'nun zne-bilgi-iktidar ilikisi konusundaki grlerinin son derece ematik olan bu zetiyle birletirildiinde, yazarn trde bir tarih anlayna sahip olduu izlenimini uyandrabilir. Oysa tersine, Foucault iin, deliliin, tbbn, cinselliin, bu sylemlerin her birinin bamsz bir tarihi vardr. Bu farkl iktidar sylemleri merkezi bir makro iktidar odanda btnlemezler. Ama Foucault'nun bu ksmi tikel tarihlerinden "modern" rasyonalite ve iktidar anlayyla ilgili olduka btnlkl tezler kar: Bir yandan akl-bilin sahibi ahlaki znenin, denetimin, gzetimin, merkezilemi, anonimlemi bakn rn olduuna ilikin tez, te yandan kayna, hedefi, znesi belirsiz olan ama toplumun her gzeneine szm iktidar anlay... Derrida'nn7 "Bat metafizii" ya da "Logos-merkezli Bat dncesi" olarak nitelendirdii hedef Foucault'nun eletiri nesnesinden daha genitir ve snrlar daha belirsizdir. Ancak Bat "metafizii"nin madde/akl, doa/kltr trnden ikili kartlklarn dorudan hedef olarak ald gz nnde tutulduunda, onun eletiri nesnesinin de "modern" Bat dncesinden daha zgl deil, olsa olsa daha geni olduu ve bir btn olarak onu ierdii aktr. Derrida'ya gre, sz konusu ikili kartlklarda yapsal olarak ikin olan bir tutarszlk vardr. Bu ikiliklerde ikiliin terimlerinden biri dieri pahasna ne karlr. stn konuma yerletirilen bu terim, dierini olumsuzlad lde, onun sayesinde stn konumdadr. Yani esas olan, deer atfedilen terim kendi kartn gereksinir, ona bamldr; dolaysyla mutlaklatrlsa da aslnda mutlak deildir. Ayn tutarszlk sz/yaz ikiliinde de sz konusudur: Bat dncesi sz yaz karsnda yceltmitir, nk yazdan farkl olarak "ses"e bir sahicilik, burada olu ve bunlara bal olan bir hakikat atfeder. Oysa sese atfedilen bu stnlk tam da onun yaz karsndaki dezavantajdr: Sesin yol at bu sahicilik, hakikat duygusu bir yanlsamadr; sesin "doall"nn imkn verdii bir doallatrmann sonucudur. Asl peinden gidilmesi gereken tam tersine yazdr. Sz de ierecek biimde genilettii "yaz" kavramnn stnl, Derrida'ya gre, ucu kapal, tamamlanm, imdi ve burada olua demir atm olmayndan, anlamn srekli olarak deimesini ve ertelenmesini salayan "farkllklar oyunu"na imkn veriinden gelir. Yazda anlam tek, mutlak ve ucu kapal deildir. Bat felsefesinin grmedii ey, dilin yaz olduudur. Dilde hem anlamn imkn vardr hem de ayn anda, anlamn ele geirilemezliinin. Bu ikili sre dilin kendinde ikindir. Bat felsefesinin kendisine atfettii aklcln imknszl felsefe dilinin de bir yaz olmasndan kaynaklanr. Dili akln bir arac olarak gren, akln ynlendirmesine uyduunu varsayan Bat felsefesinin yanlsamas buradadr.
7. Derrida iin P. Dews, a.g.e. ve C. Norris, Deconstruction'dan (Routledge, Londra, 1991) yararlandm.
164
Defter
Bu yanlsamay ykacak, ikili kartlklarn dilin farkllklara dayal devinimini sabitletirmeye alan bo abasn aacak ilke olarak ise "differance" nerir Derrida. Farkllk kavramnn Franszcasn (difference) bozarak oluturduu bu terimle Derrida bir yandan farkllklara dayanan gstergelerin ve anlamlarn srekli bir devinim iinde olduunu, te yandan da bundan dolay anlamn hep ertelendiini (Franszcas differer) ifade etmeye alr. "Differance" ilkesinin rehberliinde gerekletirilecek "yapbozumu" ise, Derrida'nn bir metindeki, bir yazdaki tutarszlklar yreklilikle ortaya karma faaliyetine verdii addr. Yazarn savunduu yntem, tek, btncl bir anlam bulma (bo) abas yerine, bu tutarszlklarn, anlam deviniminin iinden gemektir. Ksacas Derrida'nn kendisinden kopmaya alt btn, yapbozumuna ve "differance" ilkesine kar zrhlarna brnm bir Bat dncesidir. Bu dnsel ereve iinde yukarda saydm eitli dnr ve akmlar (Aydnlanma, Marksizm, Modernizm) bir aradadr. Hepsi de, dile tabi olmayan bilinli bir zne varsaymna dayanr, dilin farkllklara dayal ve farkllklar reten oyunlarndan azade bir felsefi zne yanlsamasna yaslanrlar. Lyotard'n dncesinde eitli evreler saptamak, bu dnceyi farkl dnemlere ayrmak mmkn ve hatta gereklidir. 1970'lerin ilk yarsnda Lyotard'n "modern" dnce eletirisi esas olarak, sylem, dil ve teorinin soyutluu karsnda biim, imge ve grselliin somutluunun savunusu biiminde belirir: mgelerdense szcklere, akldndansa akla ayrcalk tanyan sylemsel modern duyarlla kar, kavramdan ok figre, teoriden ok sanatsal biimlere dayanan bir duyarllk biimini ne karr nceleri Lyotard. Yine ayn dnemde, hak ve adalete dayal modern politikann alternatifi olarak arzunun younluunda bulduu ykcla umut balar. Ancak postmodernizminin felsefi erevesini oluturan teoriyi esas olarak 1979'da yaymlad Postmodern Durum'da gelitirir Lyotard. Bu teorinin zn ise st-dillere, byk anlatlara ynelttii eletiri oluturur.8 Postmodern Durum'un ykmaya alt ereve, bir st-sylem olarak, yani bilimin statsyle ilgili bir meruiyet temeli oluturan bir sylem olarak felsefe, daha da zgl olarak tarih felsefesidir: "Bu st-sylem [felsefe], belirtik olarak, Tin'in diyalektii, anlam yorumsamas [hermeneutic], akl sahibi znenin ya da iilerin zgrlemesi, servetin gelimesi trnden u ya da bu byk anlaty kullandnda, kendini merulatrmak iin bu byk anlatya bavuran bilimi 'modern' olarak adlandryoruz."9 Bilimin de ilerlemesiyle artk byk anlatlar dalmaktadr. Bu dalma, paralanma balamnda temel lt adalet deil et8. Foucault'nun durumunda olduu gibi, Lyotard'n da son dnem yaptlarndan soyutluyorum. 9. J-F. Lyotard, a.g.e., s. 7.
165
kinliktir. ktidarn bu paralanml kullanmas mmkn olduu gibi, bir yandan da farkl dil oyunlarna dayanan postmodern tarz bilgi "farkllklara olan duyarllmz inceltir".10 Platon'dan bu yana, bilimsel meruiyet ile ahlaki ve politik meruiyet birbiriyle balantl olmu, yani hakikatin ne olduunu belirleme hakkyla adil olann ne olduunu belirleme hakk el ele gitmitir. Ama byk anlatlar Bat' da zellikle burjuvazinin meruiyet temelini oluturmak zere geri gelmitir. Toplum iin neyin iyi olacan, hangi normlara uyulacan belirleme hakk, Hmanizm ve Rnesans'tan balayarak "ilerleme" dncesi ve bilgi birikiminde temellendirilmitir. Bundan sonra modern ada iki byk anlat biimi egemen olmutur. Aslnda bunlar iki farkl bilimsel meruiyet temelidir: Bir yanda zerk zneye dayanan ve bilgiyi znenin elindeki ara olarak gren Aydnlanma, te yanda bilgiyle zneyi zdeletiren Hegel. Marksizm bu iki byk anlat biimi arasnda gidip gelmitir. Postmodern durumda artk, farkl dil oyunlarnn kendilerine zg kurallarnn benimsenmesinden kaynaklanan bir meruiyet sz konusudur. Bilim baka dil oyunlarnn, rnein politikann meruiyetini salayamayaca gibi, biimde olmayan farkl dil oyunlar arasnda bir oydama (consensus) aramak da bu farkll bastraca iin yanltr: Postmodernizm Aydnlanma'nn "birletirici erek ve zne" anlayn yeterince rtmtr. "Modern" bilgiden, st-anlatlardan kopuu teorize eden Lyotard, yine de modernite ile bir tavr olarak postmodernite arasnda bir ardklk ilikisinin sz konusu olmad kansndadr. Baka bir deyile, bilginin, bilimin geirdii dnmler ve sanayi-sonras topluma geilmi olmas ile postmodern yaklam, yani byk anlatlara inanszlk arasnda bir altyap/styap ilikisi aramamak gerekir Lyotard'n teorisinde. "Postmodern nedir?" sorusunu yle yantlar bir yazsnda: "Modernin bir parasn oluturduu muhakkak...[P]ostmodernlik nihayetine varm modernizm deil, doum halindeki modernizmdir ve bu hal sreklilik arz eder."11 Lyotard'n modernlik ve postmodernlik arasnda kurduu paradigmatik kopua ramen, postmodernizmin modernliin iindeki bir damar, bir tavr olarak ele alnmas konusuna aada deineceim. Baudrillard'n, zellikle benzetim teorisiyle, postmodern durumu sosyoekonomik yapda son derece kkl bir kopua dayandrdn sylemitim. Nitekim 1970'lerin ortasndan balayarak bu dnrn ilgisi daha ok toplumun ve iktidarn dalmas, gerekliin yerini hiper-gereklie, benzeler (simlakr) dnyasna brakmasnn tahlili zerinde younlar. Ancak 70'lerin
10. A.g.e., s. 8-9. 11. J-F. Lyotard, "Postmodernizm Nedir Sorusuna Cevap", Postmodernizm iinde, der. Necmi Zek, Ky Yaynlar, 1988.
166
Defter
balarnda ve zellikle 1973 tarihli retimin Aynas adl yaptnda Baudrillard Marksizm'in de dahil olduu bir "modern" paradigma kurgular. Yaptn temel tezi, Marksizm'in Aydnlanma erevesinden ve modern rasyonaliteden kopmam olduudur. Baudrillard'a gre, retim-emek paradigmas snrlar iine hapsolmu bir teori, kapitalizmin ve ekonomi politiin mantn aamam demektir. Marx "homo economicus" doallatrmasn ykmtr ama onun yaptnda retim ve emek de benzer bir doallatrmann izlerini tarlar. retim tarznn, yani kapitalizmin evrensel olduu yolundaki fetiizmi ykmtr Marx, ama "retim"i aklayc ilke olarak evrenselletirmekle, kendisi de tarihsel olmayan bir aklama dzlemine kaym, bizzat retimin tarihsel snrlarn gzden karmtr. Marx bu kavram evrenselletirmekle aslnda Bat metafizii alanna, "anlam dini" erevesine girmitir. Bu evrende, gnderge (referent) nesnel bir gereklik olarak kabul edilir. Emek ve retim kavramlar burada "gerek" saylan bir gsterilenin gsterenleri haline gelirler: "Gsterge" mantnn evrenidir buras, yani "yorum"un deil hakikatin alan. Marx'n bu paradigmaya hapsolmasnn kaynanda da Aydnlanma'nn doa anlayndan kopamamas yatar. Aydnlanma'yla birlikte gelien doa anlay, zne/nesne ilikisinin tmyle kopmasna, doann "byk gndergegsterilen nesne" olmasna iaret eder. Bu kopu, teknolojinin gelimesi ve doayla kurulan ilikinin bir fetih ilikisi olmasyla birlikte gerekleir. Doa kavram bu niteliiyle bir belirsizlik tar, bir ift-anlamllkla maluldur: Doa bir yandan hkim olunan bir zn kavramdr; te yandan da bilim ve tekniin doay dntrrken uyduklar bir yasalln, bir erekselliin.12 te Marx'n dncesinde de Aydnlanma'nn bu zne/doa ilikisi olduu gibi devralnmtr; doaya tpk ekonomi politiin yapt gibi ilevsellik ve gereklilik atfedilmitir. Ksacas, Marksizm ekonomi politie dayal sistemin ileyiinin eletirisidir, ama btn felsefi nclleriyle birlikte bu sistemin douunu tahlil etmemi ve bu paradigmay kendi eletirisinde yeniden retmitir. Bat kltrnn ve modern an retim ve tarih kavramlar, retimin ve tarihin ylml sreler olarak kavranmasdr. Bu kavramlar bu yzden ayn zamanda da modern an kendisini ayrcalkl urak olarak dnmesinin anahtarlardr. Bu retim ve tarih anlaylarnn aynasnda bu kltr kendisini evrenselletirir: "Ancak retimin ve tarihin aynasndadr ki... bizim Bat kltrmz kendisini evrensel kipte, hakikatin (bilim) ya da devrimin (tarihsel maddecilik) ayrcalkl an olarak yanstabilir ."13
12. J. Baudrillard, Le miroir de la production, Ed. Galilee, Paris, 1985, s. 58. (Orijinali: 1973.) 13. A.g.e., s. 129.
167
Baudrillard'a gre, Marx'n tarih anlayna iki biimde kar klabilir: Ya modelin kendisi sorunlu bulunabilir ve Hegelci bir dngsellik tad ileri srlebilir: Bu durumda, Marx'n kendi dnemine zg bir rasyonalite ilkesini rasyonalize etmesidir sz konusu olan. Ya da artk bugn bu "retimci" paradigmann uygulanmasnn tarihsel olarak olanaksz olduu sylenebilir. Bu ikincisi, Marx'n eletirisinin biimine ilikin bir sorgulamay iermedii lde Baudrillard'n seimi birinci alternatiften yanadr. Zaten bu erken tarihli yaptndan sonra gelitirdii teorik erevede Baudrillard'n bu alternatifleri bu biimde sunmas da mmkn deildir. Bu aamada henz "gstergenin ekonomi politii"nden, sinsi ve ynlendirici (manipulatif) bir iktidar yapsndan ve elikiye dayal bir politikadan olmasa da dlanmlarn sisteme ynelik tehdidinden sz eder Baudrillard. Oysa daha sonraki yaptlarnda iktidar ve ynlendiricilik gibi, eletirel dncenin paradigmasna ait kavramlara yer yoktur.14 Aslnda yapsalclk-sonras gelenein, kimi postmodern bir durumu da teorize eden bu farkl dnrlerinin kurguladklar "modern" paradigmada hepsinin paylat temel eletiri hedefi, Bat felsefesinde Descartes'n "Dnyorum, yleyse varm" nermesinden kaynaklanan zne anlay ve buna bal zne/nesne ikiliidir. Descartes'tan Kant'a uzanan ve eitli varyasyonlar olan bu zne anlay, bir yandan bilince atfettii zerklik sayesinde zneyi bilimsel ve ahlaki akln taycs haline getirirken, te yandan da zneyle nesne, insanla doa arasnda bir ikili kartlk oluturur. Sz konusu zerk bilincin mmkn olup olmadnn, zne/nesne ilikisinde "hakikat"i saydam bir biimde yanstacak bir birebirliin kurulup kurulamayacann sorgulanmasdr bu eletirilerde gndeme getirilen. Foucault'nun iktidara, Derrida'nn dile tmyle tabi kld ve bylece ykt zerk zne, Lyotard'n ve Baudrillard'n kar ktklar Aydnlanmac byk anlatnn btncllnn nkoulu olan znellik anlaydr. Kendisinden kopulmaya allan ve "modern", Batc gibi genellemelerle ifade edilen znellik anlay, kendi zerine dnen, zerk ve zgr bireye dayanan bir znellik biimidir.15 Bu noktada postmodernizmin bu "modern znellik" kurgusuyla ilintili iki soru sormak mmkn. Bunlardan birincisi, Marx'n emek tarafndan dolaymlanan insan/doa ilikisinin bu znellik erevesine dahil edilip edilemeyecei. Postmodernistlerin bu kurgusundaki, kkenleri felsefi olan ve zerk bilince dayanan zne anlayyla maddi dnyann iinde, kendi praksisiyle oluan (ve insan/doa ilikisinin bir ikilik deil diyalektik btn olarak kurulduu bir ere14. Dier dnrler iin olduu gibi, bu yazda Baudrillard'n da sadece "modern" paradigmay tanmlayyla ilgilendim. 15. Bu znellik anlaynn Hegel'in znellik anlayya ilikisine burada girmeyeceim. Bu konuda bkz. G. Savran, Sivil Toplum ve tesi, Alan Yaynclk, 1987, 2. Ksm.
168
Defter
veye ait) bir zne anlay arasndaki farkn zerinden atlandn dnyorum. Kkleri Adorno'ya kadar uzanan bu atlamann yks baka bir yaznn konusu. Burada ancak u kadar sylenebilir: Descartes'tan Kant'a uzanan izgide znenin zerklii gerekten de soyut bir varsaymken, Hegel'den balayarak Tarih ve Snf Bilinci'nin Lukacs' araclyla Frankfurt Okulu'ndan geen bir baka izgide de tersine, insan/doa birlii, dntrc znenin imknlarn ortadan kaldracak biimde krlr.16 Ksacas, sorunlar ve gedikleri tmyle farkl olan iki erevenin, Aydnlanmac ve Hegelci erevelerin, tek bir paradigma17 olarak ele alnmalar ve stelik Marksizm'in de bu paradigmaya dahil edilmesiyle oluturulmu "btncl" bir btnle kar karyayz. kinci soru ise, modernlik ad altnda oluturulan bu btnden kopula ilgili. Modermizm/postmodernizm kartl, postmodern bir durumdan ya da dnceden sz etmenin kendisi bir kopuu varsayar. rnein Lyotard postmoderni modernin iindeki bir damar olarak nitelendirse bile, yepyeni bir evreye, sanayi-sonras topluma geiten sz eder ve gemii, farkl versiyonlar olsa da byk anlat olmakla malul tek bir gemi olarak grr. Gemi, "modernlik paradigmas" biiminde tekletirildii lde kopuun daha radikal, yeninin daha yeni olaca aktr. Ne var ki, genel olarak postmodernizmin kopu anlaynda ve "post" oluunu tanmlaynda "tarihsel bir snr izgisi"yle "teorik bir snr izgisi"18 birbirine kartrlr. Kopu bunlardan hangisi? Brakalm Marksizmi, 19. yzyl sonu-20. yzyl ba modernizminin felsefe alannda babalarndan saylabilecek Nietzsche akla, zerk zneye zaten zamannda saldrmam myd? Yine ayn Nietzsche btncl bir perspektife kar, farkl bak alarna dayanan perspektivizmi savunmam myd? Hayatn, tek bir perspektiften, btnleyici bir biimde kavranamayaca tespitinden yola kmam myd? Nietzsche ile yapsalclk-sonras akmn felsefi yaklam arasnda kurulabilecek eitli balar19 "modern" paradigmann kendi iinde bir tr eletirisini barndrdn yeterince gsterir. Ancak byle olduunda da "postmodern" teriminin kendisi problemli hale gelmeye balar. Bu soruna aada Jameson'la balantl olarak yeniden dneceim.
16. Bu konuda bkz. G. Savran, "Lukacs'n Felsefi Miras", Snf Bilinci, say 13, Austos 1993. 17. Geri Lyotard Aydnlanma erevesiyle Hegel'i birbirinden ayryor ama sonuta her ikisi de ayn biimde byk anlat olmakla malul. 18. Bu ok yararl formlasyonu Eagleton'dan aldm. Bkz. T. Eagleton, Postmodernizmin Yanlsamalar, Ayrnt Yaynlar, 1998, s. 46. 19. Bu konuda bkz. A. Callinicos, Against Postmodernism, Polity Press, Londra, Blm 3.
169
Modernite, Modernizm, Modernizasyon

yleyse "modernlik" kavramn bir hipostaz, bir feti-kavram olmaktan karmaya, kendi iinde ayrtrmaya devam edelim. Her eyden nce modernizm, modernite ve modernizasyon terimlerini birbirinden ayrmak mmkn gibi grnyor. "Modernizm"in snrlarnn nasl izildii sorununu bir an iin erteleyerek yle bir ayrmla balayabiliriz: Modernizmi, modernizasyon srecine, yer yer onun teknolojisine ve rasyonalizmine, yer yer de piyasa ilikilerine tepki halinde gelien bir sanat-kltr akm olarak tanmlamak olduka yaygn bir yaklam.20 Burada nemli olan, modernizmin modernizasyona bir isyan, eletiriyi barndrmasdr. Bu anlamda da, en genel anlamyla "modern olan"n bir zeletirisi, onu "kendi iinde yekpare, btnsel ve her zaman ayn anlama gelen bir sre"21 olmaktan karan bir unsurdur. Modernizmin, her ne kadar dorudan politik olmasa da en azndan muhalif niteliinin vurgulanmasnn baka bir adan da nemi var: Postmodernistlerin modernizmi iktidar ya da muktedir olmu sekinci bir akm olarak sunup, postmodern kltrel biimlere popliste yaklamalarnda da ayn kolaycln, szn edegeldiim btncln izlerini grmek mmkn. Oysa: "...Modernizm hegemonik deildi ve bir kltrel baat olmaktan uzakt; snf temeli problemli olan ve devrimi baarszla uram, alternatif, muhalif ve topyac bir kltr neriyordu..."22 Moderniteye gelince: Bu kavram, esas olarak sosyo-ekonomik bir sre diye dnlen ama onun eitli dzeylerde gerektirdii rasyonalizasyonun yan sra ulus-devletin oluumunu da ieren modernizasyon ile modernizmin dnda bir nc kavram olarak, belli bir zaman-mekn deneyimini, "ben"e ve bakalarna ilikin belirli alglaylar, "yeni"yle ilgili bir ruh halini, bir srekli deiim duygusunu ifade etmek iin kullanlr genellikle.23 Modernizmin bir sanat-kltr akm olarak nasl tanmlandna, snrlarnn nasl izildiine geldiimizde ise farkl farkl yorumlarla karlayoruz. Kimi bu akm 19. yzyln son eyreinden balatp II. Dnya Sava'yla tamamlanan bir zaman dilimine yerletirirken (rnein Harvey), kimi daha zgl bir tanm getiriyor (rnein Anderson). Ama her durumda Aydnlanma'nn sanatsal-kltrel biimleriyle modernizm arasnda bir tr kartlk olduu aktr.
20. Bu "tepki" teknoloji sz konusu olduunda kimi zaman da olumlu bir tepki. Bu ayrm iin bkz. rnein S. Best/D. Kellner, a.g.e., s. 2 ve F. Jameson, Postmodernism or the Cultural Logic of Late Capitalism, Verso, Londra, 1991, s. 304. 21. O. Koak, "eliki ve Fark: Modernizm ve Postmodernizm zerine Sylei"den, Defter, say 18, 1992, s. 84. 22. F. Jameson, a.g.e., s. 318. 23. rnein bkz. F. Jameson, a.g.e. ve M. Berman, Kat Olan Her ey Buharlayor, letiim Yaynlar, 1994.
170
Defter
Harvey'nin modernizm aklamalar aslnda hem modernizmin kendi iindeki karmakl hem de Aydnlanma'yla ilikisini ortaya koyar. 1848 devrimlerinin sonularndan hareketle balatt I. Dnya Sava ncesi modernizmle iki sava aras dnemde ortaya kan modernist akmlar arasnda bir ayrm yapar Harvey. Her iki dnemin de arka plannda ise, paralanma, gelip geicilik, kaos, akkanlk ve deiimin belirledii bir modernite vardr. Modernist akmlar ya da kiileri birbirinden ayran, onlara zgl renklerini veren ise, "sanatnn bu tr sreler karsnda nasl bir konuma yerletii [...] Sanat birey bunlara meydan okuyabilir, bunlar kucaklayabilir, bunlarn zerinde denetim kurmaya alabilir, ya da bunlarn iinde yzmeye karar verebilir..."24 Harvey'ye gre, modernizmin kendi iindeki farkllklar, gelip geici, anlk olann tesindeki bir "sonsuz olan"la balant kurulup kurulmadndan ve byle bir balant kuruluyorsa nasl kurulduundan geer. Bu bir anlamda da, Aydnlanma'da ikin olan evrensel, mutlak akln ynlendirdii dzene duyulan kukudan geriye kalann ne olduunu gsterir. Birlikle paralanmln, sonsuz olanla anlk olann, mutlak mekn duygusuyla deiken ve greli bir mekn duygusunun hl birlikte gittii bir dnyada bunlarn hangisinin baskn olduu belirleyici hale gelir: "Birlie mi, farklla m vurgu yapldna bal olarak, iki geni, olduka belirgin dnce akmnn varln saptamak mmkndr."25 Birlii vurgulayan, ne karan akm Aydnlanma'ya sadk kalan akmdr ve I. Dnya Sava sonrasnda rasyonalist, ilevselci ve giderek brokratik bir rotada yryen "yksek modernizm"e evrilecektir bu akm. kinci, yani farkll, paralanml ne karan akmda ise, resimde mekn ve n paralanmasndan perspektiflerin eitlenmesine, romanda dorusal bir gelime yerine ezamanlln yanstlmasna kadar eitli biimlerle Aydnlanma'dan kopu dile getirilmitir. Yine de: "...modernizm, ok perspektiflilii ve relativizmi, karmak da olsa hl birleik bir temel gereklik olarak kabul ettii dnyay ortaya koymann epistemolojisi olarak benimsendi."26 Perry Anderson'n 20. yzyln bana yerletirdii modernizme getirdii tanm ise ok daha zgl ve konjonktreldir. Yazara gre, bir kltrel alan olarak modernizmin snrlarn izen koordinat vardr: Bunlardan birincisi, grsel ve dier sanatlarda ileri derecede kodifiye olmu bir akademizmdir. Anderson bu akademizmi o dnemde politik ve kltrel olarak egemenliini hl srdren soylularn varlna balar. kinci koordinat oluturan tarihsel olgu ise telefon, radyo, otomobil, uak gibi teknolojik yeniliklerin hl yeni olmasdr. Bunlarn yan sra, bu yllar, bir toplumsal devrim beklentisinin henz canlln koruduu yllardr. Akademizmin modernizm zerindeki kurucu etkisi,
24. D. Harvey, Postmodernliin Durumu, Metis Yaynlar, 1998, s. 33. 25. A.g.e., s. 302. 26. A.g.e., s. 44.
171
kar klacak bir kltrel deerler sistemi sunmasndan kaynaklanr. te yandan, modernistler egemen deerlere bu sistemin biimlerini kullanarak kar karlar. Geni bir yelpaze oluturan yenilikilerin kendi ilerinde bir tr birlik oluturmalarn mmkn klan da, kar klan bu resmi deerler btndr. Teknolojinin henz taze oluu ise ona yer yer umut balanmasn, ama her halde ilgi duyulmasn beraberinde getirir. Bu umut ve ilgi biraz da teknolojinin onu douran toplumsal retim koullarndan soyutlanmasyla el ele gider: "Hibir durumda bizatihi kapitalizm 'modernizm'in herhangi bir versiyonu tarafndan yceltilmemiti."27 Bunlarn tesinde, bir toplumsal devrim beklentisi de modernizm iinde kimi akmlarn toplumsal dzeni olduu gibi karlarna almalarn aklayan etkendir. II. Dnya Sava'nn ardndan Bat'da toplumsal devrim umutlarnn snmesi ve brokratlam bir meta retiminin evrensel olarak yerlemesiyle birlikteyse modernizmin ayann altndaki toprak artk kaymaya balamtr. Modernizm her ne kadar sanat iin sanat, "ar" sanat tavrn genel olarak benimsese de, bunun yine de politik bir tavr olduu genellikle teslim edilir. Callinicos'a gre, ka, yadsma, olumsuzlama biiminde ortaya kan "bastrlm" bir politiklik sz konusudur burada. Sanatn kurumsallamasna ve bir kurum olarak metalamasna bir isyan ifade eder. Sanat iin sanat, sanatn meta toplumu karsndaki zerkliini korumann bir biimidir hatta.28 Modernizmin bir yandan bir muhaliflii, bir kar koyuu ifade etmesi, te yandan Aydnlanma'nn ilerleme ve akl anlayyla karmak ilikisi, postmodernizmin kendi kart olarak kurgulad modernite ve modernizmin zerindeki sis perdesini bir miktar aralyor. Bu aralktan da yine ncekilere benzer birtakm sorular szyor: Postmodernizm eer Aydnlanma'dan bir kopusa, Modernizmin kendisinin Aydnlanma'yla ilikisi en azndan bu kadar gerilimliyken, neden postmodernizm? Ya da: Modernizm "Bat"nn, kkleri Aydnlanma'da yatan tarihinde bir kriz, bir kaos duygusunu ve bilincini ifade ediyorsa bugnk kaos duygusunun ad neden postmodernizm? Yine Callinicos'un bu sorulara yant oluturabilecek bir gzlemi var: Postmodernizm, modernizmin karmaklnn iinden bir damar ekip karr ve kendi ierii olarak benimser. Bu stratejinin ikinci vehesi ise Modernizmin Aydnlanma'yla zdeletirilmesi, ona indirgenmesidir.29 Modernitenin anlk, geici olanla srekliliin, sonsuz olann; paralanmlk, farkllkla btnln birliine dayand dncesine geri dnelim. M. Berman'n Kat Olan Her ey Buharlayor adl kitabnn son derece renkli bir
27. P. Anderson, "Modernity and Revolution", New Left Review, say 144, Mart-Nisan 1984. 28. A. Callinicos, a.g.e., s. 52-4. 29. A.g.e., s. 6.
172
Defter
biimde ortaya koyduu bu elikili birlie biraz daha yakndan bakalm. Komnist Manifesto'da ve Grundrisse'de, kapitalizmin retici gleri ve dolaysyla insanl gelitirme dinamiinin arpc ayrntlarla anlatld blmler, ou zaman Marx'a kar, onun "modernizasyon" karsnda bylenmi bir Aydnlanma dnr olduunun kantlar olarak kullanlr. Ne var ki, Marx'n kapitalizmin ilerletici dinamiini anlatt hemen her yerde bu gelimeye onun diyalektik kart elik eder: Yoksullama, yabanclama, insanln doal kaynaklarnn kurumas, yoksunlama... Kapitalist modernizasyonun zgl nitelii tam da bu eliik gelimedir Marx'a gre: Kapitalizm, bir yandan dnyay btnletirirken dier yandan insanl uluslar halinde paralar, bireyler halinde atomize eder; bir yandan serveti gelitirirken dier yandan bu serveti soyut bir varlk haline getirir; bir yandan bilim ve teknolojiyi gelitirirken dier yandan bunlar yabanc gler halinde insanlarn karsna kartr; bir yandan insanlarn her ynleriyle gelimi bireyler olmalarnn koullarn olutururken dier yandan onlar yoksunlatrr, tek-yanl bireyler haline getirir... Kapitalizmin doay dntrclndeki bu eliiklii Poole, "kurma ve ykma diyalektii" olarak nitelendirir ve kapitalizmde yaratlan "modern" deerler arasnda "dntrme, yaratma, denetleme, rgtleme, snrlar ama drts"n zellikle vurgular.30 Baka bir deyile, "modernite"nin elikileri, iki kutupluluu biiminde dile getirilen eyin altnda kapitalizmin yapsal elikisi, elikili birlii yatmaktadr. Kukusuz, kapitalist modernlemenin bu diyalektii bireylerin bilincinde eitli alglama biimlerine yol aar. Ne var ki, modernitenin kendine ilikin bu bilincini tahlil etmek bu verili bilincin tesine gemek demektir. te o zaman da, gelime ve modernizasyon kavramlarnn dile getirdii elikisiz, dorusal ilerlemenin kapitalizmin kr iin retim mantnn bilinteki yansmas olduu ortaya kar. Bu sylediklerimin Marx'dan bu yana hibir yenilii yok. Ancak 20. yzyl dncesini Marx ne kadar belirlediyse Max Weber de o kadar belirledi. Bugnden geriye baktmzda, modernizasyonun kendine ilikin mutsuz bilinci olan Weber'in formlasyonlarnn, Marksizm'in inandrclnn zayflad ya da ii snfnn ve sosyalizmin geriledii dnemlerde hegemonik bir g kazandn gryoruz. Frankfurt okulunun kimi temsilcilerinde grdmz bu etki bugn Habermas'n teorisinde en olgun biimine brnm durumda. Bu yzden de, postmodernizm kavramnn besin kayna olan modernite, modernizm ve modernizasyon kavramlarn birer feti olmaktan karmak iin yalnzca Aydnlanma'yla modernizmi ayrtrmak yeterli deil; modernite-kapitalizm ilikisini de ayrntlaryla ele almak gerekiyor.
30. R. Poole, Ahlak ve Modernlik, Ayrnt Yaynlar, 1993, s. 51 ve s. 65.
173
Kapitalizm ve Modernite
Harvey kapitalist modernlemenin zaman-mekn kavraylar zerindeki etkilerini tahliline, "...zaman ve mekn konusundaki nesnel kavraylarn zorunlu olarak toplumsal yaamn yeniden retimine hizmet eden maddi ve pratik sreler araclyla yaratld..."31 varsaymyla balar. Zaman ve meknla retim ilikileri arasnda kurduu bu iliki temelinde de, zamann ve meknn kapitalizmde trde ve llebilir hale gelmesinin servenini anlatr. Harita ve kronometre bu srete ok nemli kilometre talardr: Nesnel, llebilir, mlk edinilebilir bir meknn ve "saat rakkasnn salnmasyla belirlenen mekanik bir blnme gibi grl(en)..." zamann kapitalizm asndan nemi aktr. te yandan bu trde zamann, modernitenin tarih bilincine nasl temel oluturduunu grmek hi de g deildir: "Bu tr bir zamansal ema temelinde gemie ynelik nermeler ile gelecein ngrlmesini simetrik faaliyetler gibi grmek ve gelecei kontrol etme konusunda gl bir kapasitenin varolduu duygusuna kaplmak mmknd."32 Kapitalizmin tarihi boyunca, sermayenin hareketini hzlandrmak en belirleyici gdlerden biri olmutur. Harvey'ye gre bu, meknsal engellerin almas yolunda kat edilen gelimelerin beiini oluturmu, kapitalizmin tarihini "ok corafi bir srece dntrmtr: demiryolu ve telgraf, otomobil, radyo ve telefon, jet ua ve televizyon ve son dnemin telekomnikasyon devrimi bunun ak rnekleridir."33 Kapitalizmin kr iin retim mantnda ikin olan meknn fethi, nihai olarak, "meknn zaman araclyla yok edilmesini" iinde barndrr. Harvey kapitalizmin yapsal bir zellii olarak grd bu eilime "zaman-mekn skmas" der: "'Skma' terimini kullanyorum, nk bir yandan kapitalizmin tarihine hayatn hznn art damgasn vururken, bir yandan da meknsal engellerin dnya sanki kecekmiesine aldn... iddia etmenin mmkn olduunu dnyorum."34 Modernizm dneminde zaman-mekn skmasnn yol at tepki, paralanma/btnsellik, yerelcilik/evrenselcilik, varlk/olu ikiliklerinde daha ziyade kutuplardan ilkinin ne karlmas biiminde tezahr etmitir Harvey'ye gre. Ya da yle denebilir: Bu ikilikler modernizmde hep merkezi bir yere sahip olmu, ama arlkl eilim, yerel olandan, "varlk"tan, zamana kar mekn savunmaktan yana km ve anlk olan, paralanmay vurgulamtr. Ama her halde: "Zaman ve mekn konusundaki deneyimin deiiklie uramas [ki bunu 1848 Devrimleri'ne balyordu Harvey. G. S.] modernizmin douuyla ve mekn-zaman ilikisinin bir o yanna bir bu yanna karmaa iinde kaymasyla
31. D. Harvey, a.g.e., s. 230. 33. A.g.e., s. 262. 32. A.g.e., s. 283. 34. A.g.e., s. 270.
174
Defter
yakndan ilgilidir."35 Burada, modernite ile modernizm arasndaki asimetri, ikincinin ilkinden hem daha zgl bir tarihsel dnemi, hem de ona bir tr tepkiyi ifade ettii bir kez daha ortaya kyor. Bu daha geni kapsaml niteliiyle moderniteye geri dnelim. Bireysellik biimi olarak "yurtta"ta tezahrn bulan soyutlama, zamann ve meknn trdelemesi, rasyonalizasyon, alma ahlak ve almann "ben"in alglanndaki yeri ve zaman bilinci aslnda, modernizasyon syleminin temalar olmakla birlikte Marx'n tasvirlerinde de, 20. yzyl Marksistlerinin yaptlarnda da sk sk karlalan terimlerdir. Ne var ki, bunlarn birer tasvir olmaktan te bir tahlilin aralar haline gelmeleri iin gerekli bir kavram vardr ki, onu da kapitalizmin tahlilinde Marx sunar: Soyut emek. Buradan esinlenerek Sayer moderniteyi, insanlarn toplumsallk ve znellik biiminde kapitalizmin yaratt bir "kltrel devrim" olarak nitelendirir. Ona gre, bu devrimin temel unsurlar, "zneler olarak moderniteyi yaantladmz grn biimleri"dir.36 Marx'n terminolojisinde bunlarn "grn biimleri" olmasnn anlam ok aktr: retim dzlemine deil piyasa dzlemine tekabl eden iliki biimleridir bunlar. Nitekim Poole da yle tamamlar bu tespiti: "Piyasadan tretilen kavramlar modern toplumsal hayatn bilincini ve zbilincini rgtlemede ok byk bir rol oynar."37 yleyse, kapitalizmin gelime ve dnya apnda yaylarak egemen hale gelme srecinde oluturduu "uygarl", bu srete znelliin, zaman, mekn, gnlk yaam ilikilerinin brnd biimleri ifade eden bir "modernite" kavram tanmlam oluyoruz. "Modernizasyon" kavram ise, ok daha zgl bir iktisadi okulun mlk edindii bir kavram olmas nedeniyle, "modernite"nin kapitalizmle balantl olarak kullanld lde tad potansiyel eletirellii yitirmi durumda. "Modernizm"in salt bir sanatsal-kltrel akm olarak ok daha zgl bir tarihsel dneme ilikin bir kavram olduunu yukarda grdk. Modernizasyon syleminde ya da modernitenin kendine ilikin bilinci olarak nitelendirdiim teorilerde dile getirildii biimiyle "modern toplum" ya da "modernite", bal bana bir tarihsel-toplumsal formasyon, bir toplum tipi anlamnda kullanlr. Bu kullanmda "modern" kavram bir yandan tarihsizleir, bir yandan da atmalardan, elikilerden arnr. Meszaros'a gre, zaman-d bir "modern toplum" kavram, kendisini gemiten kkl bir biimde koparrken gelecee doru sonsuzlatrr. Bu kkl koputa, snf smrs gibi baz sreklilikler de geride braklr. Bu atmalar, elikileri gizledii lde "mo35. D. Harvey, a.g.e., s. 316. 36. D. Sayer, Capitalism and Modernity, Routledge, Londra, 1991, s. 57, a.b.. 37. R. Poole, a.g.e., s. 47.
175
dern toplum", mevcut yapnn ileriye doru istikrarnn gvencesi haline gelir. Bu niteliiyle de ideolojik bir kavramdr. Bu kullanmn Weber'deki kaynana inmek zere Meszaros'tan uzunca bir alnt yapmay gerekli gryorum: "...kapitalist toplumun tarihsel olarak zgl elikilerine Weberyen tarzda 'sistematik' (tanma dayal) bir yaklam, atkl bir toplumsal dzenin yapsal zelliklerini ve patlayc uzantlarn bir kategoriler matrisine dntrerek bu elikileri tarih-d hale getirir; bu matriste (tm 'huzursuzluklaryla') 'modernite' ve (bu tr huzursuzluklardan ve d krklklarndan sorumlu tutulan) 'rasyonalizasyon' merkezi konumu igal ederler."38 Bu kta bakldnda, sanayileme, rasyonalizasyon, ulus-devlet lsne ve bunlarn eitli uzantlarna dayal modernite tanmlarnn byle bir ideolojik ilev grmekten kanmalar mmkn deildir. Bu tr modernite tanmlarnn bir uzants da, "sanayi-sonras" toplum kavramnn gelimesi iin uygun bir zemin hazrlamalar olmutur. Modernitenin bal bana bir toplum tipi ve paradigma olarak tanmlanmas, sanayilemenin szde-maddeci bir biimde temel sre olarak ele alnmas anlamna gelir. Sanayi-sonras toplum ile sanayi toplumu arasndaki ayrm da, bu tarz yaklamlarda, teknoloji dzeyinde, teknolojik yeniliklerin kaynanda temellendirilir: Bu iki toplum tipini birbirinden ayran aslnda, para ba yeniliklerin yerini teorik ve bilimsel aratrmaya dayal yeniliklerin almasndan ibaret bir deiimdir.39 Ksacas, "sanayi-sonras toplum" kavram teknolojik deiimlere bakarak toplumsal yapnn deitiini syler. Marx'a baktklarnda teknolojik determinizm grenlerin bu kavram kullanmalar ise tarihin en garip cilvelerinden biridir. Bu blm bitirirken tekrar Anderson'a dnmek istiyorum. Kapitalizmin gelime mantnn damgasn tayan, "snrsz gelime, doymaz bir yenilikilik, hep daha sonra gelenin peinde olmak" anlamnda bir modernizmin ki bu nicel, trde gelime anlay tam da modernizasyon syleminin bir parasdr sosyalist devrimden sonra ne olacan sorar kendisine ve sorusunu yle yantlar: "[Sosyalist devrim] bu modernizasyonu tabii ki bitirirdi... Bir sosyalist devrimin ii... moderniteyi ne uzatmak ne gerekletirmek, onu ykmak olurdu."40
38. I. Meszaros, The Power of Ideology, Harvester, Londra, 1989, s. 21. 39. A. Callinicos, "Reactionary Postmodernism?", Postmodernism and Society iinde, der. R. Boyne/A. Rattansi, St. Martin's Press, New York, 1990, s. 103. 40. P. Anderson, a.g.m., s. 113.
176
Defter
II. Jameson'n Kopu/Sreklilik Diyalektii Jameson'n dnsel faaliyeti son derece geni bir alan kaplyor. Kendisi sinemadan edebiyat ve mimariye, videodan felsefe ve toplumsal hareketlere kadar ok farkl alanlarda yazm bir dnr. Ancak yaptnn esas kayna karlatrmal edebiyat almalar ve edebiyat eletirisi: Dnsel servenine Fransz edebiyat ve Sartre ile balam. Ne var ki, 1970'lerin bandan itibaren bir aya hep toplum teorisinde olmu: Marksist bir ereveyi benimsedii bu yllarda, romann geirdii dnmlerle znellik biimlerinin ve kapitalizmin geirdii dnmler arasndaki balanty aratrmaya balam; bundan sonra da kltrel biimleri hep kapitalizmin geirdii eitli evrelere balayarak tahlil etmi. Bu yazda Jameson' esas olarak bu yanyla ele alacam. Odak noktam, yazarn edebiyat ve sanat alanndaki ayrntl tahlillerinden ok, sz konusu balantlar nasl kurduu, yani postmodernizmin kapitalizmin yeni evresindeki statsn nasl teoriletirdii oluturacak. Jameson'n teorisinde postmodernizm nasl bir kopuun rn; ne kadar yepyeni bir dnem; ve Jameson'n bu sorulara verdii yantlar ne kadar tutarl? Ksacas, bir postmodern dnemden sz etmenin Jameson'n dncesindeki teorik dayanaklar zerinde younlaacam. Jameson postmodernizm tahlilini Mandel'in "ge kapitalizm" kavram erevesinde gerekletirir. Ona gre postmodernizm kapitalizmin bu nc evresinin kltrel retiminin zgl mantdr: okuluslu ge kapitalizme, kapitalizmin bu en ar biimine tekabl eden kltrel mantk; kapitalizmin bir sistem olarak yeniden-yaplanmasnn kltrde yol at genel bir biim deitirme. Bu zgl mant kapitalizmin belirli bir evresine balamakla postmodern olan tarihselletirdiini, tarihsel olarak ve tarih iinde dndn ileri srer Jameson.41 te yandan postmodern kopu Jameson'n teorisinde greliletirilir: Kopu, kapitalizmin sreklilii iinde yer alr ve esas olarak kltrel retimde ve kltrel biimlerde kkl bir dnm ifade eder. Postmodernizm terimi, bu sreklilik erevesinde yeni deneyim ve znellik tarzlarn ve yeni sanat biimlerini dile getirir. rnein bir Lyotard ya da bir Baudrillard'dan farkl olarak, Jameson iin retim tarz ve retim ilikileri dzleminde kkl bir kopu sz konusu deildir.42 Jameson'n kapitalizmin yapsal eilimleri temelinde gelitirdii l d41. F. Jameson, a.g.e., "Giri", s. ix-xi. 42. Jameson'n teorisinde postmodernizmin greliletirilmesinin bir baka boyutuna aada deineceim.
177
nemletirme emasna gelince: Yazara gre, Marx'n tank olduu ve tahlilini yapt dnem kapitalizmin ilk evresine tekabl eder. Bu evre, piyasa kapitalizmi ya da kapitalizmin "ulusal an" olarak nitelendirilebilir ve 18. yzyl sanayi devriminden kndaki halidir kapitalizmin. Bunu izleyen ikinci evre, 19. yzyln sonunda emperyalizmin ulusal piyasalarn snrlarn ykt tekelci evredir. nc evre ise, II. Dnya Sava'nn sonundan itibaren okuluslu sermayenin hkimiyetinin kurulduu dneme tekabl eder.43 Bu nc dnemin zellii sermayenin emperyalizm evresinde olduundan daha kresel bir nitelik kazanm, dnya apnda girilmedik hibir kovuk brakmamacasna yaylm olmasdr. Btn kapitalizm-ncesi adacklarn kapitalizmin iine ekildii, btn retimin meta retimine dnt bu en ar biimiyle kapitalizm gerek anlamda evrensellemitir artk.44 Yine Mandel'den esinlenerek bu evreyi teknolojideki byk atlmla balantl olarak ele alr Jameson: Buharl motorlar ilk dnemin teknolojik zelliiyken, elektrikli ve yanmal motorlar ikinci dneme, nkleer enerji ve sibernetik nc dneme damgasn vurmutur. Bu noktada Jameson'n (ve Mandel'in) bu dnemletirmesini "sanayisonras toplum" ya da "bilgi toplumu" tahlillerinden ayran ok nemli bir zellie dikkat ekmekte yarar var: Jameson teknolojik yenilik ve devrimlerin kapitalizmin sistemik krizlerini ama yollar olarak ortaya ktklarn zellikle vurgular ve ge kapitalizmi bilgi/biliim trnden kavramlar kullanarak tarif ederken bu gelimelerin mutlaka ekonominin dinamikleriyle birlikte dnlmeleri gerektiinin altn izer.45 Zaten 1984'te yaymlanan, ve ayn ad tayan 1991 tarihli kitabnn ilk blmn oluturan yazsnda,46 70'lerin ortalarnda kendisinin de kulland "sanayi-sonras" kavramnn hatal olduunu sylemesi de kendisini teknolojist bir aklamadan ayrma abasnn bir iaretidir. Kapitalist retim tarzna ilikin bu dnemletirme Jameson'n postmodernizm tahlilinin temel dayanadr. Bu evreye tekabl eden kltrel biimlenmelerden birisidir postmodernizm. Piyasa kapitalizmi dnemi kltrde realizmin tarihsel erevesini olutururken, emperyalizm dnemi modernist kltr
43. A. Callinicos, Jameson'n postmodernizmin balangcn 60'lara yerletirdii lde Mandel'den yararlanmasnn tutarszlk olduuna dikkat ekiyor (a.g.e., s. 133). Jameson'n bu eletiriye yant oluturabilecek bir aklamas var: "... kapitalizmin nc evresindeki yeni 'uzun dalga'nn temel yeni teknolojik ngereklilikleri II. Dnya Sava'nn bitiminde mevcuttu... Bylece postmodernizmin ekonomik hazrl... 1950'lerde balad... [Y]eni an psiik yaama alan daha gerek anlamda 1960'larda gerekleen mutlak kopuu gerektiriyordu..." (a.g.e., s. xx). 44. F. Jameson, a.g.e., s. 35-6; F. Jameson, "Five Theses on Actually Existing Marxism", a.g.e., s. 175-6. 45. A.g.e., s. 176. 46. "Postmodernizm ya da Ge Kapitalizmin Kltrel Mant", Postmodernizm iinde, der. Necmi Zek, Ky Yay. 1990.
178
Defter
akmlarnn, kresel ya da okuluslu ge kapitalizm ise postmodernizmin beiini oluturur. Deneyim ve znellik tarzlar ve sanat-kltr biimleriyle kapitalizmin farkl aamalar arasndaki balantlar aklamaya alrken Jameson, bireysellik biimlerinden meknn alglanna ve gsterenlerle gnderge arasndaki ilikiye kadar ok zengin bir malzemeyi elden geirir. Bu noktada Jameson'n teorisinde bence ayrcalkl bir yere sahip olan mekn alglannn dnmyle ilgili aklamasn ksaca aktarmakta yarar var. Yazara gre, ilk evreye tekabl eden mekn tipi kartezyen, geometrik, trdelemi meknd; edeerliliin meknyd bu. Bireylerin somut deneyimleri ile o deneyimleri belirleyen ekonomik biimler rtyordu: Piyasann/pazarn boyutlar henz bireyin piyasay bir gereklik olarak yaantlamasna imkn tanyordu. Emperyalizm evresinde ise ekonomik yapyla bireysel yaant arasnda bir mesafe olumaya balad: "Londra'daki snrl yaantnn hakikati... Hindistan, Jamaika ya da Hong Kong'da yatar; bu hakikat, Britanya mparatorluu'nun bireyin znel yaamnn niteliini belirleyen btn bir smrge dzeniyle balantldr. Ancak artk o yapsal koordinatlara, yaanm, dolaysz deneyimle eriilemez ve ou kez ou insan iin bu koordinatlar kavramsallatrlabilir bile deildir.47 Klasik kapitalizmin daha ar ve trde bir biimi ve geniletilmi bir evresi olan okulusulu kapitalizm dneminde ise mesafenin ortadan kalkmasyla belirlenen bir mekn tipi sz konusudur artk: Kapitalizm her yerdedir, her yeri ayn biimde kaplamtr. Bu anlamda da trde ve soyut bir mekndr bu. Ancak ayn zamanda da paralanm bir mekndr. Geri medya ve iletiim imknlar bireylerin bu trde meknn her noktasna dolaysz olarak ulamasn salar, ama bu hibir boluun, eriilmezliin kalmad meknda bireyin yaad tam anlamyla bir ynszlemedir (disorientation). Burjuva zel yaamndan tahayyl edilmesi g bir kresel sermayeye kadar uzanan bir lekte, mahallenin, kent merkezinin, blgenin, merkezi devletin, uluslararas meknn bir sreklilik iinde temsil edilmesi de son derece gtr Jameson'a gre. Jameson nc evrenin yapsal dinamikleri balamnda ii snfnn politik bir zne olarak varoluunun imknlar sorununu da ele alr. 60'lardan bu yana, daha nce cretli emein dnda kalm olan eitli kesimlerin (kadnlarn, gmenlerin, nc dnyada tarm alanlarnn...) cretli emein iine ekilmesiyle birlikte, bu "yeni gruplar"n varlnn snflarn belirleyiciliine son verdii duygusu hkim olmutur. Oysa yazara gre, bu gruplarn eitli kimlikler altnda da olsa ortaya kmalarnn gerek anlam snflarn ortadan kalkmas deil, tersine daha ok insann proleterlemesidir. Kapitalizmin her alana, her kovua nfuz etmesiyle patlayan bu yeni gler, balangta ekonomik dnm dnda bir zgrlk arayn dile getiren "yeni toplumsal hareketler" bii47. Postmodernism, a.g.e., s. 411.
179
minde ortaya kmlardr. Bir dnem boyunca da bu eitli zgrlk araylarn snf mcadelesiyle eklemlemek mmkn olmamtr. Ancak, 1984'te yazd bir yazda Jameson, smrnn "kasvet verici" gereklii altnda "geleneksel" Marksizm'in hakikatinin kendini yeniden ortaya koyacan ve snf mcadelesinin yaygnlaacan syler.48 1991'de yaymlanan kitabnda ise, bu eitli gruplarn ayr ayr ama yan yana durularnn ii snf deneyimleri dolaymyla bir lde birletirilebileceini ve ABD'de Jesse Jackson'n yapmaya altnn da bu olduunu ileri srer.49 Bu nokta u adan nemli: Bir yandan kapitalizmin yapsal eilimlerinin en ar biimiyle srdn, dolaysyla da proleterleme srecinin evrenselletiini savunurken te yandan da postmodernizmi mutlak bir eylemenin belirledii yolunda bir tahlili benimser Jameson. Bu tr bir eyleme tezinin yol at sorunlar tartrken ii snfna ilikin bu dnemsel tahlili de gz nne almamz gerekecek.
Toplumsal Btn ve Btncl Kavramlar

Jameson'n postmodernizmi tarihselletirme abasnn bir baka ifadesi de btncl teori savunusudur. Bu, yazarn bir Marksist olarak dier postmodernist teorisyenler karsndaki zglldr. lk bakta kendi asndan paradoks gibi grnen bir eyi yapmaya alr Jameson: Farkll, paralanml, tarihsellik yitimini bir btnlk iinde kavramaya ynelir ve postmodern durumun bu zelliklerini bir sistem olarak kapitalizmin dinamiklerine balar. Kapitalizmin biteviye farkllklar retmesi, giderek artan bir paralanmaya (znenin paralanmas, gstergenin paralanmas, zamann paralanmas...) yol amas, bir sistem nitelii tamad ve btncl bir teoriyi gerekli klmad anlamna gelmez Jameson asndan: "oluturucu bir biimde farkllklar reten bir sistem hl bir sistemdir; ve bu sistem fikrinin, teorize etmeye alt nesneyle 'ayn' trden olmas gerekmez..."50 Bu btnl ifade eden kavramlarn balcas retim tarz kavramdr. Bunun gibi, toplum, snf trnden kavramlar da, imdinin kaosundan, verili gerekliin kargaasndan yaplm soyutlamalardr. Soyutlamalar yoluyla btncl kavramlara ulamak, hem farkllklar ilikisel ve sistemik bir balam dnda kavranamayaca iin, hem de bizzat kapitalizmin,
48. "Periodizing the 60's", F. Jameson, The Ideologies of Theory, C. II iinde, University of Minnesota Press, 1988, s. 208. 49. A.g.e., s. 331. 50. "Marxism and Postmodernism", New Left Review, say 176, Temmuz-Austos 1989, s. 34.
180
Defter
kitle retimi ve tketiminde, medya ve piyasada ifadesini bulan bir trdeletirici dinamii olduu iin kanlmazdr. Jameson asndan sorun ancak, btnlk dolaymsz soyut bir btn olarak kurulduunda, farkl dzeyler arasndaki iliki bir homoloji51 biiminde alglandnda doar. Yazar kendi dolaymlanm btn anlaynn bu sorunu at kansndadr. Jameson'n btncllk konusundaki srar yeni toplumsal hareketlerle snf politikas ilikisini kurgulaynda iyice belirgindir. Daha nce de sylediim gibi, bu hareketlerin iinde bulunduklar tikelcilii, paralanml tmyle amak, yani kendi ifadesiyle "sahici (ya da 'btncl') politika" yapmak bir sre iin g gibi grnmektedir. Ne var ki, "btn" kavramna ynelik ideolojik saldry gslemek asndan yazara gre imdi de, en azndan ABD' de Jesse Jackson'n yaptn yapmak elzemdir. nk bu btncl politikann yokluunda yitirilen kresel boyut, "tam da ekonomik boyuttur, ya da zel giriim ve kr gdsne dayal sistemdir ki o da yerel dzeyde tehdit edilemez."52 Ne var ki retim tarz trnden, bir btn ifade eden kavramlarn oluturulmasna imkn veren belirli tarihsel anlar vardr. Bu anlarn zellii bir eitsiz gelimenin yaanyor olmasdr: Bu tr btnleri alglamak, ancak bir dnrn yaam sresi iinde birbirinden farkl retim tarzlar ezamanl olarak var olmusa mmkn olur. Baka bir deyile, yeni bir gereklii ifade edecek yeni bir btn kavram oluturmann koulu, o gereklikten belli bir mesafede durmay salayacak byle bir konjonktrdr.53 Jameson modernist sanatn varolu koullarn da benzer bir biimde altyapdaki eitsiz gelimede bulur. Tekeller ve emperyalizm anda ekonominin baz blmleri son derece modernken, baz kesimlerde aile iletmeleri ve zanaatkrlk varln srdrmeye devam ediyordu yazara gre. Modern sanat bu kalnt biimi yceltti ve onun zerkliine sarld; buradan bir eletiri imkn yakalad. Estetii bireysel ve zerk olann alan haline getirdi. Bu, "ezamanl olmayanlarn ezamanll"na denk den bir tarihsel and.54 Gnmzde kapitalizmin btn dnyaya yaylmasyla ve trde kresel bir sistem haline gelmesiyle, bu eitsizlik ve onun mmkn kld eletirel mesafe ortadan kalkmtr. Bu a daha evrensel bir kapitalizm ve daha trde bir modernlik adr. Bu anlamda da, "ya... modernizmin zellii, tamamlanmam bir modernizasyon olmasdr... ya da postmodernizm modernizmin kendisinden daha moderndir."55 Eitsizliin ortadan kalkmasyla, kapitalizmin tam anlamyla kresellemesiyle ve modernizasyonun tamamlanmasyla birlikte, retim tarz ya da yap grnmez, temsil edilemez hale gelmitir. Meta biimi51. Tam tamna ikame. 52. Postmodernism, a.g.e., s. 330. 53. "Marxism and Postmodernism", a.g.m., s. 37. 54. Postmodernism, a.g.e., s. 307. 55. A.g.e., s. 309-10.
181
nin her yeri, her eyi damgalamasnn sonucunda, btnn temsil edilemez olmasnn yan sra tarih duygusu da silinmitir. Zamann, kresel kapitalizmin trde mekn lehine silinmesidir bu. Jameson'n mesafesizlik olarak nitelendirdii bu olguyu Harvey de u szlerle ifade eder: "Postmodernitenin temel koullarndan biri, kimsenin onu tarihsel-corafi bir durum olarak tartmamas, ya da tartamamasdr. Elbette, insan btnyle sarmalayan bir imdiki an durumunun eletirel bir deerlendirmesini yapmak hibir zaman kolay deildir."56 okuluslu ve merkezsizlemi sermaye a, kresel meknda artk hibir d mekn brakmamtr. Bu an dnn olmamas, Jameson'a gre bu meknn bir hiper-mekn olmas demektir. Hiper-mekn i/d farknn olmad bir mekndr; eski/yeni kartln yaamann imknszlat gibi artk i/d kartl da yaanmamaktadr. Postmodernizmin hiper-mekn ve bunun yaratt ynszleme, Jameson'n aslnda postmodern mimari ve kentte de saptad bir olgudur. Yepyeni meknlar yaratmann imknszlndan yola kan postmodern mimari de eskinin etrafn sararak, ile d arasndaki ayrmlar ortadan kaldrarak ayn biimde bir hiper-mekn yaratr. Yeninin retiminden ziyade mevcut olann ve eskinin yanstlmasna ve yeniden-retilmesine dayal bu hiper-meknda eski yeniden ina edilmez, sadece benze olarak yeniden-retilir. Tarihsel balamndan koparlp dondurulmu eskinin camlardaki ve aynalardaki yanslar tarih dndaki bir imdiyi ya da gerek tarihten koparlm bir gemii dile getirir.57 1991'de verdii bir dizi konferansta, Jameson zaman ve mekn alglaylarndaki bu kkl dnmleri postmodernizmin antinomileri olarak nitelendirir. Modernizasyonun tamamlanm, kapitalizmin kresellemi olmas, artk gemiin, imdinin eksik bir hali olarak grlmesini imknszlatrr. Eitsiz gelimenin olmad bu dnyada zamansalln ve deiimin anlam tmyle deimitir: Deiim artk standartlama, aynlama demektir; bu trde zamansallk iinde gerekleen srekli deiim erevesinde gerek bir deiim perspektifine yer yoktur. Modann, tekrara dayal deiimin temposudur bu. Postmodern zamann antinomisi, deiimin bu biimde kendi kartna dnmesinden kaynaklanr.58 Mekna ilikin antinomi ise, artk her yerin metalam, bylelikle de meknsal olarak trdelemi bir dnyann ortaya kmasnn sonucudur. Krsal alan metalarken, tarm kapitalistleirken kent/ky kartl zlmektedir. Meknsal farkllklarn bu biimde soluklamasnn yaratt antinomi, kr tahakkm altna alan kentin de yok olmasndan kaynaklanr. Bu durumda ken56. D. Harvey, a.g.e., s. 371. 57. Postmodernism, a.g.e., s. 115-8. 58. The Seeds of Time, Columbia University Press, 1994, s. 17-8.
182
Defter
tin kendi iindeki yzeysel farkllklardan baka gerek hibir heterojenlik kalmaz: Postmodern meknda yalnzca trdeliin iinden km farkllklara yer vardr.59
mgelerin Metalamas ve eyleme

Eletirel mesafeyi imknszlatran ve tarih duygusunu silen postmodern zamann ve meknn retim tarzn grnmez ve temsil edilemez hale getirmesini tamamlamak zere, Jameson piyasa ideolojisinin yaygnlamasn da iin iine sokar. Metalamann toplumun her alanna yaylmas ve btn rnleri damgalamas piyasa ideolojisinin hkimiyetine, dolaysyla da her tr tahlilde arln retimden dolama kaymasna yol amaktadr. Ancak postmodern dnemde piyasa ideolojisinin bu kadar revata olmasnn bir baka nedeni daha vardr: Serbest piyasa ile medya arasnda kurulan bir metafor.60 Her eyden nce, tpk piyasada olduu gibi aslnda zgr seime tabi olmadklar halde, medyann rettii kltrel metalar yleymi gibi grnr. Piyasa mistifikasyonunu glendirir medya. Ayrca, medya ile piyasa arasndaki snrlar gittike daha ok belirsizlemektedir: Artk piyasada birer marka olarak dolaan metalar da tpk medyann rettii kltrel metalar gibi dolama birer imge olarak girmiler demektir. te yandan, piyasada satlan metalar da medya imgelerinin ierii haline gelmilerdir: Metalarn dolam, reklam biimi altnda elence ve haber programlarnn zaman ve meknnda gereklemektedir. Dolam dzleminin (retimin pahasna) byle her alan kaplamas sonuta retimin izlerinin btn rnlerden silinmesi anlamna gelir. retimin izlerinin nesnelerden silinmesi, ksacas eylemenin had safhaya ulamas, dnyaya yalnzca tketiciler olarak bakmay beraberinde getirir. Piyasann, medyann ve tketici bak asnn bu tekeli altnda, retimle birlikte snflar da retimde emek harcayan snf ve onun kart grnmez hale gelir. Ksacas, Marx'n gizemsizletirerek tesine getii piyasa ve tketim dzlemleri, younlaan eylemenin etkisiyle retim-emek-snflar dzlemini grnmez ve temsil edilemez klmtr. Giderek younlaan eylemenin emein rnlerdeki izinin tmyle silinmesine ve snf yapsnn stnn rtlmesine yol amas, kapitalizmin bir sistem olarak "ou insan iin kavramsallatrlamaz",61 ama daha genel olarak da artk temsil edilemez hale gelmesi demektir Jameson a gre. Ne var ki burada neyin bu kadar yeni olduunu kavramak gtr. Marx'n dneminde de, temsille deil kavramsal soyutlamayla, alglanann, gzlenenin (piyasann) tesine geerek kavranabilir bir sistemdi kapitalizm. Kavramsallatrma ise bugn ol59. A.g.e., s. 30-2. 60. Postmodernism, a.g.e., s. 270. 61. A.g.e. s. 411.
183
duu gibi o gn de ou insan iin pek kolay bir i deildi. Callinicos'un da dedii gibi: "Marx'n kendisi... kapitalizmin zorunlu olarak yzeysel grnmleriyle temelinde yatan zellik arasnda sistematik bir farklla dayandn, dolaysyla da doasnn ancak bir teorik soyutlamalar btnnn ina edilmesiyle anlalabileceini...dnyordu."62 Jameson'n iaret ettii bu sorun aslnda kapitalizmin btn evreleri iin geerli olan bir sorundur. Eitsiz gelimenin varln koruduu ilk evrede, farkl ve ezamanl retim tarzlarnn varl, retim tarz olarak kapitalizmin temsil edilebilirliine deil, olsa olsa kapitalizmin grn biimlerinin (piyasadaki soyut eitliin ve olumsuz anlamda zgrln) yceltilmesine, bunlarn doal insan zellikleri olarak temsil edilip mutlaklatrlmalarna yol amt. Jameson, postmodern ada mutlaklatn dnd eylemeden byle bir sonu karmadan nce, en azndan o kadar etkilendii Althusser'in "yapnn etkilerinde var oluu"ndan neyi kastettiini dnebilirdi. Jameson'n postmodernizmin ayrc zellikleriyle ilgili ayrntl tasvirlerine daha yakndan baktmzda, imgelerin metalamas, imge ve benze kltr ve paralanma gibi, postmodern sylemin daha yaygn temalaryla karlarz. Bu olgularn temelinde yatan g ise, kapitalizmin zsel bir dinamii, "sermayenin mant"63 olan eylemedir. eylemenin dil alanna nfuz etmesiyle birlikte gsterge ile gnderge (gstergenin gereklikte gndermede bulunduu nesne) arasndaki balant modernizm evresinde kopmu ve gstergeler zerklemitir. Bu, sanatn, kltrn, dilin toplumsal gereklik karsndaki zerkliidir. Ancak eyleme burada durmaz ve bizzat gstergenin kendisini paralar, gsteren-gsterilen ilikisini koparr. Gsterilen, yani anlam, gsteren karsnda deerini yitirir, zayflar. Gn, gsterenlerin, salt imgelerin gndr: "Artk postmodernizm dediimiz, gsterenlerin rastlantsal ve katksz oyunuyla kar karyayzdr..."64 mgeler artk, gerekliin temsilcileri olmamann tesinde, bir eylerin imgeleri de deildirler; yeniden-retilmi benzelerdir sadece. Derinlik, anlam yitmi gitmi, geriye yalnzca yzeyler kalmtr. te yandan yukarda da deindiim postmodern zamansallk, yani gemile imdi arasndaki kartln kmesi, znenin gemiiyle geleceini tutarl bir biimde bir araya getirmesini imknsz klar. Artk gemi, bugnn anlamna zenginlik katan bir tarih deil, "dev bir imge koleksiyonu"dur, "bir dizi seyirlikten ibaret"tir.65 Gerek tarihselcilikten farkl olarak, gemi burada bir gnderge deil, l bir imgedir. znenin "ilikisiz bir dizi imdiki zamanlar"66 iinde yayor olmas onun paralanmlna iaret eder ve gelecee ynelik deiim dncesini de ortadan kaldrr. Yine bu izofrenik znenin paralanm62. A. Callinicos, a.g.e., s. 108. 63. F. Jameson, a.g.e., s. 96. 65. F. Jameson, "Postmodernizm...", ev. N. Zek, a.g.e., s. 79. 64. A.g.e., s. 96. 66. A.g.e., s. 86.
184
Defter
l, zel yaamyla sistemin yapsal eilimleri arasnda balant kuramamas biiminde de ortaya koyar kendini. Televizyonda, biliim teknolojisinde retilen imgeler bugnn ayrcalkl metalardr. Artk imgelerin egemenlii, piyasada mbadele edilen gerek rnlerin reklamlar araclyla imgelere dnmesinden ibaret deildir. Bunun da tesinde, televizyon programlarnn ieriini oluturan imgelerin kendileri eylemi ve birer metaya dnmtr; tketilen bizzat bu imgelerdir. mgelerin metalamas ve kltr mallarnn dolam postmodernizmin ekonomik omurgasn oluturur. Bu noktada artk, Jameson'n srarla zerinde durduu bir dnmden sz etmek gerekmektedir: "Kltrn bugn byk lde i dnyas haline gelmi olmas, eskiden zgl olarak ekonomik ve ticari saylan eylerin artk ayn zamanda da kltrel olmas sonucunu dourur..."67 Postmodernizmin Jameson iin "kltrel retimin zel bir ilevsellik tad bir 'retim tarz'"68 olmasnn anlam budur. Kltrle ekonominin i ie gemiliinin, kltrn artk ekonomiden ayrlarak ele alnamayacann tekrar tekrar altn izer Jameson. Piyasayla medya arasnda kurulan metafor aslnda ekonomiyle kltrn bu i ie gemiliinin bir yansmasdr. Film, video ve televizyon artk hem altyapdrlar hem styap, hem ekonomidirler hem kltr... Kltrel retimin bu yepyeni nitelii, imgelerin retiminin ayrcalkl hale gelmesi, teknolojik imknlarla bu imgelerin birer "reprodksiyon" ya da benze olarak retilmesi, ekonomi ile kltrn birbirine tevil edilebilir olmas... Bunlar, Jameson'n postmodernizmi yepyeni bir dnem olarak tarif ederken son derece arpc bir biimde iledii malzemenin nemli bir blmn oluturan eyler. Ne var ki, eylemenin ve imgelerin metalamasnn 1950'lerin bandan itibaren giderek artan younlukta bir sre olduunu syleyen Jameson, ayn zamanda yukarda da grdmz gibi bu eilimleri kapitalizmin yapsal dinamiklerine balar. Best'in son derece ak anlatmyla: "Jameson postmoderniteyi, (ksmen) snai modernitenin kkleri kapitalist ekonomide yatan eyletirici mantnn ve toplumsal btn amansz bir biimde metalatrmasnn daha da younlamas olarak yorumlar:"69 Ancak, bu giderek younlaan eyleme srecinde "postmodern kopu" hangi noktada ve nasl kavramsallatrlacaktr? Dil, en sonunda gnderme ilevinden tmyle arnm ve gsterenlerin boluktaki dansna m dnmtr? Kapitalizmin eyletirici mant hangi noktada modernizmin paralanmlnn postmodernizmin paralanmlna dnmesine yol amtr? Yepyeni olan nedir?
67. F. Jameson, "Five Theses on Actually Existing Marxism", a.g.m., s. 181. 68. "Marxism and Postmodernizm", a.g.m., s. 40. 69. S. Best, "Jameson, Totality and the Poststructuralist Critique", Postmodernism, Jameson, Critique iinde, der. D. Kellner, Maisonneuve Press, 1989, s. 355.
185
Bu sorularn yant iin, yukarda Jameson'n postmodern kopuu greliletirmi olmasndan sz ederken ertelediim bir konuya, tabi konumda olanla baskn konumda olann diyalektiine dnmekte yarar gryorum. Ama nce Jameson'dan uzunca bir alnt yapmak gerekiyor: "...(postmodern olarak) tarif ettiimiz her ey daha eski dnemlerde ve zellikle de tam anlamyla modernizmde bulunabilir... [G]nmze kadar bunlar modern sanatn ikincil ya da grece nemsiz, merkezi olmaktan ziyade marjinal zellikleriydi... kltrel retimin merkezi zellikleri haline geldiklerindeyse artk karmzda yeni bir ey vardr."70 Jameson'n burada zgl olarak sanat iin syledikleri, imgelerin metalamas ve znenin paralanmas iin de geerlidir. Bilginin ve kltrn giderek artan bir hzla ve younlukta metalamas, metalamann uzun tarihinin son aamasdr. Bu srete de tabi, marjinal konumda olan belirli bir noktada baat duruma gemitir. Jameson bir baka yazsnda da, yksek modernizm ile kitle kltrnn birbirinin kart olarak geliirken, postmodern evrede, yksek modernizmden devralnan zelliklerle kitle kltrnn i ie girdiini syler.71 Jameson'n bu aklamalarndan u sonu kmaktadr: Kapitalizmin bir zsel dinamii olan eylemenin yol at, retimin izlerinin silinmesi, znenin paralanmas, imgelerin metalamas ve benzelere dnmesi gibi olgular ve bunlarn sanattaki yansmalar, modernizm evresinde baskn konumda deillerken postmodernizmin ayrc zellii haline gelmilerdir. Ayn yazda bu kritik dnm "diyalektik" olarak kavramak gerektiini syler Jameson ve yle devam eder: "... yani nicelikten nitelie doru bir gei olarak... [bu geite] ayn g [eyleme, G. S.] bir fazlann eiine ulatnda... artk nicel olarak farkl etkiler yaratr ve yepyeni bir sistemin douuna yol am gibi grnr."72 Bu ne kadar Marksist, ne kadar Hegelci bir aklamadr! Niceliin nitelie dnmesi iin dsal bir mdahaleye, ya da btnn baka bir dzeyinde bir krlmaya ihtiya yok mudur? Jameson'n btn, dolaym ve eyleme konularnda sylediklerini yeniden ve bir arada ele alarak kmazlarn belki daha iyi grebiliriz.
Jameson'n kmazlar
Yukarda, Jameson'n toplumu bir btn olarak kurmann gerekliliini savunduunu, ama bu btnn dzeyleri arasndaki ilikinin bir homoloji olmamasna zen gsterilmesinin zerinde srarla durduunu sylemitim. Ne var ki, kendi tahlilinde ge kapitalizm ile postmodernizm arasndaki ilikinin bir ho70. F. Jameson, "Postmodernism and Consumer Society" (1983), aktaran S. Best, a.g.m., s. 356. 71. "Periodizing the 60's", a.g.m., s. 195. 72. A.g.e., s. 200.
186
Defter
moloji biiminde kurulmad kuku gtrr. Jameson, kapitalizmin yeni evresinin zelliklerini postmodernist kltrel biimleri aklayacak biimde tahlil etmez. Bunun yerine, sanat ve kltr dzleminde kurgulad bir postmodernizme ge kapitalizmi sonradan eklemler. Nitekim bu bir tr yaktrmadan ibaret olan yntemini kendisi de yle aklamaktadr: "Yaplmaya allan, dolaymlayc bir kavram yaratmak, bir dizi farkl kltrel olguyu eklemleyecek ve betimleyecek bir model kurmaktr. Bu birlik ya da sistem [yani postmodernizm, G. S.] ondan sonra [a.b..] ge kapitalizmin altyapsal gerekliiyle ilikilendirilir."73 Ayn biimde, kresel kapitalizmin hiper-mekn ile postmodern mimarinin hiper-mekn arasndaki ilikide de bu farkl dzeylerden birinin zellikleri dierini aklamak iin kullanlmaz; bunlar sadece birbirinin yerine ikame edilebilecek mekn tipleri olarak kurgulanr. Jameson, yine kendi szleriyle, postmodern mimari meknda kendimizi konumlandrma yeteneimizi yitiriimizi "merkezsizlemi ve gzmzn nne getiremediimiz okuluslu kresel bir kltrn ortaya kna, sonradan geri dnp yanst[mak]"la yetinir.74 Ksacas, ekonomiyle kltr arasnda dolaysz bir biimde, genellemeler yoluyla gidip gelir Jameson. Nitekim syleiyi yapan Stephanson bir aamada yle der: "Ne var ki, son derece kk leklerden arpc derecede kresel leklere sraylarnzda, dolaym oluturacak kertelerle ilgili sorunlar kyor ortaya:"75 Bu sraylarda, belli bir dzeye, rnein ekonomiye ilikin olgular bir baka dzeyin, rnein kltrn rnekleri gibidir. Sorun aslnda Jameson'n dolaym anlayndadr. Lukcs'n Tarih ve Snf Bilinci'nden esinlenerek gelitirdii dolaym anlaynda bu kitaptan devrald Hegelci izler vardr. Dolaym zihinsel bir sre olarak anlar Jameson: "Dolaymlar... kuramcnn aralardr; bunlar araclyla paralanma ve zerkleme, toplumsal yaamn eitli blgeleri arasndaki kompartmanlama (baka bir deyile ideolojik olann politik olandan, dinsel olann ekonomik olandan ayrlmas, gndelik yaamla akademik disiplinlerin pratii arasndaki uurum) tikel bir tahlil vesilesiyle en azndan yerel olarak alr."76 Toplumsal yaamn eitli blgeleri, ya da toplumsal btnn eitli dzeyleri arasndaki ayrmaya, kapitalizmin bu fetiizmine hapsolmu gibidir Jameson. Ayrmann onun gznde toplumun btnlnden daha arlkl bir gereklii var gibidir. Toplumsal btn nesnel olarak oluturan gerek dolaymlar grememektedir; elinde yalnzca sonradan kurduu zihinsel dolaymlar vardr.77
73. A. Stephanson, "Regarding Postmodernism" (Jameson ile sylei), Postmodernism, Jameson, Critique iinde, s. 43. 74. A.g.e., s. 48. 75. A.g.e., s. 51. 76. F. Jameson, The Political Unconcsious (1981), aktaran S. Best, a.g.m., s. 349. 77. Bu konuda bkz. G. Savran, "Lukcs'n Felsefi Miras", a.g.m.
187
Mesele Jameson'n Lukcs'n bu erken dnem yaptndan etkilenmesinden de ibaret deildir. Yazar Lukcs'n bu kitaptaki dolaym anlayyla Althusser'in, szde "greli" zerklik anlay arasnda bir sentez kurma iddiasndadr: Althusser'in, greliden epeyce daha zerk olan kertelerini,78 toplumsal btnn kendi dinamiine dsal, zihinsel bir arala dolaymlamaya almaktadr. Oysa kerteler bir kez birbirinden kopuk olarak kurulduunda bunlar sonradan bir kavram araclyla dolaymlamak mmkn deildir. Sonu kanlmaz olarak yaktrma yoluyla farkl dzeyler arasnda sramalardr. Dolaysyla, Jameson' n yeni toplumsal btnnde ge kapitalizm ile postmodern kltr arasndaki iliki tam olarak aklanamaz, yalnzca bir homoloji tespit edilmi olur. Ortaya kan, belirli bir dzeyde bulunan olgularn baka bir dzeye uygulanmas trnden bir dolaymlamadr. Jameson hep homolojiye dayal bir btn anlayndan kanr, bu anlaylar srekli olarak eletirir ama sonunda kendisi de kurtulamaz bundan. Bunun postmodern kopu asndan yle bir uzants vardr: Postmodernizmi yepyeni bir evre olarak yeterince gerekelendiremez Jameson; sreklilklerin hangi noktada kopua dntn ve artk postmodern bir durumdan sz edilmesini gerekli kldn doyurucu bir biimde aklayamam olur. Kltr dzleminin belirli zgllklerini nce postmodernizm olarak nitelendirir, sonra bu kurgunun yeni bir evre olmasn salamak zere ge kapitalizm kavramna ba vurur. Ksacas, hem kltr dzlemindeki belirli olgular kapitalizmin sreklilik tayan dinamikleriyle aklayp, hem de bu olgularn nitelike farkl bir dnemin belirtileri olduu tehisini yapabilmek iin bir tr el abukluundan yararlanmaya alr: Dnp Mandel'den ge kapitalizm kavramn dn alr ve ex post factum bu kavram kendi kltr tahlilinin temeli haline getirir. Ama getiremez! Kopu gerekelendirilmemi olarak kalr. Sanat ve kltrde saptad kopua sonradan ekonomi dzleminde bir temel bulma operasyonu baarszla mahkmdur. Bu operasyonu ele veren bir cmleyi de kaleminden karr Jameson: "60'larn toplumsal yaamnn baka, numune dzey ya da kertelerinden tretilmi, dnemletirmeye dayal bir okumann bizzat ekonomik 'dzey' tarafndan teyid edilmesi"dir79 (a.b..) ge kapitalizm tezinden umduu. Jameson'n postmodernizmi bir kopuun ardndan gelen, demek ki geriye dn olmayan bir dnem olarak tahlil etmesinin, eylemenin ulat boyutlar, yani paralanma ve benzeler kltr asndan anlam udur: Bu olgular artk kltrn egemen dinamikleridir; eyleme mutlak bir nitelik tar, z78. Bu konuda bkz. G. Savran, "Althusser, Yapsal Nedensellik ve Teorisizm", 11. TEZ, say 5, ubat 1987. 79. F. Jameson, "Periodizing the 60's", a.g.m., s. 205.
188
Defter
ne paralanmtr. Bu adan Lyotard ya da Baudrillard'dan ok fark yoktur Jameson'n. Onun zgll, btn bu paralanmaya karn btncl bir teorik aratan vaz gememesidir. Ancak yazarn eylemeye atfettii bu mutlaklkta da birtakm sorunlar vardr. Her eyden ne, Jameson'n eyleme kavramn kullannda da Lukcs'n Tarih ve Snf Bilinci adl yaptndan etkiler olduunu belirtmek gerekir. Lukcs sz konusu kitabnda bu kavram, Weber'in rasyonalizasyon kavramyla kastettiklerini de ierecek biimde, toplumun her alann damgalayan bir sreci anlatmak iin kullanr. Bu yaptta ii snf iin eylemeden kurtulmann tek yolu, Lukcs'n o dnemde yeterli bir biimde temellendiremedii bir politik sraytr. Kanlmaz bir biimde bir znelciliin izleri vardr bu sray beklentisinde. Jameson'n benzer bir eyleme anlaynda temellendirdii znenin paralanmas tezi de politik dzlemde benzer sorunlara yol aar. Paralanma tezi, ii snfnn kendisini politik bir zne olarak oluturmasnn imknszlna iaret etmektedir, ama Jameson ayn zamanda da kapitalizmin kresel yaylmnn ve evrensel proleterleme srecinin ii snf politikasn yeniden gndeme getireceinde srarldr. Yukarda da grdmz gibi, yeni toplumsal hareketlerin ksmi ve yerel politikalarnn snfsal talepler ve politikalarla btncl bir politikaya evriltilmelerinin yollarn arar. i snfnn son tahlilde politik mcadelenin ana ekseni olduunu eitli vesilelerle ileri srer. Ancak mutlak eyleme ve paralanmayla Jameson'n ii snfna atfettii politik zne konumu arasnda bir eliki vardr. Bu noktada iin iine Jameson'n, toplum ve kltr teorisyenlerine ve sanatlara ynelik bilisel harita karma (cognitive mapping) ars girer. Grnmez ve temsil edilemez hale gelmi olan btn (retim tarzn) yeniden temsil edilebilir klmak iin teorik ve estetik dzlemlerde btn kurma abasna ardr bu. znenin hiper-mekndaki yn yitimi sonucunda mahkm olduu yerel duruuyla iinde yer ald snfsal yapnn btnl arasnda balant kuracak yntemlerin gelitirilmesi gerekmektedir yazara gre.80 Ne var ki, herkesin birden iine hapsolmu olduu bir hiper-meknn snrlar iinde harita karabilme ayrcalnn kime, nasl nasip olaca bir sorundur. Dnemin koullarn ve ruhunu (Zeitgeist) paylaan bir teorisyenin ya da sanatnn bakalarndan daha avantajl olamayacann farkndadr Jameson ve bu gle eitli yerlerde dikkat eker.81 Ancak, postmodern bir evrede Jameson' n yapt ve yaplmas iin arda bulunduu trden bir btncl tahlili mmkn klacak kaynaklar var mdr, yok mudur? ayet varsa o zaman eyleme yazarn iddia ettii dzeyde deil demektir. Jameson eylemeyi mutlakla80. F. Jameson, Postmodernism, a.g.e., s. 415-6. 81. Bkz. rnein The Seeds of Time, a.g.e., s. 69-71.
189
trd srece kmazdadr ve ii snfnn yan sra kendi politik konumu da elikilerle maluldur. Bu sorunla balantl olarak Jameson'a yneltilen bir eletiri aslnda btn postmodernist teorisyenler iin geerlidir. Mike Featherstone eylemeye mahkm olmu ve gndergeyi yitirmi olan izofrenik znenin kim olduunu sorar ve yle devam eder: "...Baudrillard'n postmodern imge kltr tartmasna benzer bir biimde, Jameson da gndergenin yitirilmesine, 'znenin lm'ne ve bireyciliin sonuna yol aan pasti ve benzelerden... sz ediyor. Bir kez daha u soruyu sormamz gerekir: Bu yitimi kim yayor? [...] Gnderge... uzun vadede belirli alt snf gruplarnn gndelik pratikleri asndan ok da nem tamayacak olabilir."82
Ksaca Sonu Yerine

Bir yandan kapitalizmin elikili dinamikleriyle modernizmin birinci blmde ortaya koymaya altm karmak ilikisi, te yandan Jameson'n sreklilik/kopu diyalektiini kuruundaki zaaflar postmodernizmin bal bana bir dnem olarak ele alnmasn gletiriyor. zellikle Jameson'n teorik kurgusu iinde, postmodernizm ad altnda saylan toplumsal, kltrel ve ideolojik olgularn yepyeni ve mutlak olgular olmayabilecei ortaya kyor. Bunun yerine bu olgular kapitalizmde hep var olan iki ana eilimden birinin belli dnemsel etkilerle baskn hale gelmesi olarak yorumlamak daha anlaml gibi grnyor. Yukarda da deindiim gibi, kapitalizm bir yandan dnyay btnletirir ve trdeletirirken bir yandan da eitli farkllklar, paralanmalar gndeme getirir. Hele gnmzde ulat boyutta uluslararaslamann ulusal ve etnik paralanmalarla el ele gittii belki her zaman olduundan da daha ak biimde grlyor. Ama bu, kapitalizmin yapsal dinamiklerinin elikili gelimesinin bir davurumudur esas olarak. Meknn daha birleik bir hale gelmesi, kapitalizm koullar altnda toplumsal kimlik asndan yerelliin nemini artrc bir rol oynar. Trdeleme ve paralanmann bu elikili birliinin tarihinde, kltrel ve politik akmlarn bir blm elikinin iki kutbundan birini ne karrlar. Bu tek yanl mutlaklatrma, politik hareketler asndan ya tikelci ya da tersine soyut evrenselci bir politikay benimsemek demektir. Bir ideoloji olarak ele alndnda, postmodernizmin yapt da byle bir tek yanl mutlaklatrmadr. Bugn tikelciliin, paralanmln, zne duygusunun yitiminin bu kadar
82. M. Featherstone, "Postmodernism, Cultural Change and Social Practice", Postmodernism, Jameson, Critique iinde, s. 127.
190
Defter
ne kmas, sermayenin dnya apndaki yaylma hznn giderek artmasna balanabilir. zne ile ilgili "kriz"in bir yan, kapitalizmin tarihindeki temel dinamik olan kreselleme srecinin bu yeni temposunda her tr deiimin hznn da daha nce grlmemi bir dzeye ulamasyla aklanabilir: "Her trl ilikideki deiimin admlar hzlandka znenin... gemi ile bugn arasndaki sreklilii grmesinin zorlaaca ve bu nedenle znenin kendisi hakknda btnsel bir bak oluturmasnn... daha da zor olaca [sylenebilir]. Fakat buradan znenin btnsel paralanmln kabul etmek byk bir sray olacaktr.... [B]unu kabul etmek znenin ortam deitirmeye yetenekli olmadn kabul etmek demektir."83 Bir baka yanyla da, zne ile ilgili "kriz"in sosyalizmin yaad yenilgilerle ilikisi aktr. Bunun da tesinde postmodernizm solun gemiindeki ve snf politikasndaki baz boluklara iaret etmektedir. Ama her halkrda 1950'lerin bandan bu yana yaanan deiimin 1850' lerle 1940'lar arasnda yaanm olan deiimden daha kkl olduunu sylemek gtr. Kltrn ve bo zamann metalamasnn tohumlar ise iki sava aras dnemde atlmtr. 19. yzyln sonlarndan bu yana artan bir metalama srecidir yaanan ve postmodern temalarn temelinde yatan bu sre byk lde modernizmin de temelinde yatan sretir. Eagleton'n ifadesiyle, "... modernizmin gereklikten tremesi anlamnda postmodernizmin de modernizmden tredii duygusuna kaplmamak zor. Bu bakmdan postmodernizmin tuhafl, kltrel adan bakldnda tikel bir tarihsel dneme aitmi gibi grnrken, felsefi adan bakldnda, uzun bir sredir... geerli olmas gerekmesinden kaynaklanmaktadr."84
83. J. Larrain, deoloji ve Kltrel Kimlik, ev. N. N. Domani, Sarmal, 1995, s. 211. 84. T. Eagleton, a.g.m., s. 45-6.

Modernizm Yepyeni Bir Evre Mi, Bir Eğilimin Mutlaklaştırılması Mı

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Modernizm Yepyeni Bir Evre Mi, Bir Eğilimin Mutlaklaştırılması Mı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

POSTMODERNZM: YEPYEN BR EVRE M, BR ELMN MUTLAKLATIRILMASI MI?

Postmodernizm: Yepyeni Bir Evre mi, Bir Eilimin Mutlaklatrlmas m?

2. Harvey'de belirgin bir kopu tezinin olmad kansndaym.

Postmodernizm: Yepyeni Bir Evre mi, Bir Eilimin Mutlaklatrlmas m?

Postmodernizm: Yepyeni Bir Evre mi, Bir Eilimin Mutlaklatrlmas m?

Postmodernizm: Yepyeni Bir Evre mi, Bir Eilimin Mutlaklatrlmas m?

Postmodernizm: Yepyeni Bir Evre mi, Bir Eilimin Mutlaklatrlmas m?

Postmodernizm: Yepyeni Bir Evre mi, Bir Eilimin Mutlaklatrlmas m?

Modernite, Modernizm, Modernizasyon

Postmodernizm: Yepyeni Bir Evre mi, Bir Eilimin Mutlaklatrlmas m?

30. R. Poole, Ahlak ve Modernlik, Ayrnt Yaynlar, 1993, s. 51 ve s. 65.

Postmodernizm: Yepyeni Bir Evre mi, Bir Eilimin Mutlaklatrlmas m?

Postmodernizm: Yepyeni Bir Evre mi, Bir Eilimin Mutlaklatrlmas m?

Postmodernizm: Yepyeni Bir Evre mi, Bir Eilimin Mutlaklatrlmas m?

Postmodernizm: Yepyeni Bir Evre mi, Bir Eilimin Mutlaklatrlmas m?

Toplumsal Btn ve Btncl Kavramlar

Postmodernizm: Yepyeni Bir Evre mi, Bir Eilimin Mutlaklatrlmas m?

mgelerin Metalamas ve eyleme

Postmodernizm: Yepyeni Bir Evre mi, Bir Eilimin Mutlaklatrlmas m?

Postmodernizm: Yepyeni Bir Evre mi, Bir Eilimin Mutlaklatrlmas m?

Postmodernizm: Yepyeni Bir Evre mi, Bir Eilimin Mutlaklatrlmas m?

Postmodernizm: Yepyeni Bir Evre mi, Bir Eilimin Mutlaklatrlmas m?

Ksaca Sonu Yerine

You might also like