YEZ D L K ve OSMANLI YNET M NDE YEZ D LER

Yurdaer ABCA

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Tarih Anabilim Dal Yakna Tarihi Bilim Dal YKSEK L SANS TEZ

Eskiehir Austos, 2006

NDEK LER zet...............................................................................................................vii Abstract........................................................................................................viii Ekler Listesi....................................................................................................x Ksaltmalar.....................................................................................................xi nsz............................................................................................................xii Giri.................................................................................................................1

I. BLM: YEZ D L K N KKENLER VE YEZ D L K I.1.YEZ D L K N KKENLER .................................................................5 I.1.1.Yezidi Ad ..............................................................................................5 I.1.2. Emevi slam Anlay - Yezidilik likisi ..............................................7 I.1.3. slam Harici Dinlerle olan likisi........................................................12 I.2.YEZ D L K..............................................................................................13 I.2.1.eyh Adi bin Musafir ve Yezidilik........................................................13 I.2.2. Melek Tavus ve Yezidilikte Meleklere man.......................................17 I.2.3. Kutsal Kitaplar....................................................................................19 I.2.3.1. Kitab- Cilve......................................................................................19 I.2.3.2. Mushaf- Re ....................................................................................20 I.2.4.Yezidilerin badetleri...........................................................................20 I.2.4.1.Oru....................................................................................................21 I.2.4.2. Namaz ..............................................................................................23 I.2.4. 3. Zekat................................................................................................24

ii

I. 2.4.4. Hac....................................................................................................24 I.2.4.5. Kurban...............................................................................................25 I.2.4.6. Tenash (Reenkarnasyon) ................................................................26 I.3.YEZ D LERDE SOSYAL YAPI, RF, GELENEK VE GRENEKLER............................................................................................28 I.3.1. Sosyal Yapy Oluturan Yezidi Kast Sistemi.....................................28 I.3.2.Yezidi rf, Gelenek ve Grenekleri.....................................................31 I.3.2.1. Ahiret Kardelii ..............................................................................31 I.3.2.2. Doum, Snnet, Vaftiz, Kirvelik.......................................................32 I.3.2.3. Evlenme.............................................................................................32 I.3.2.4. Cenaze Treni...................................................................................34 I.3.2.5. Bayramlar..........................................................................................35 I.3.2.6. Yezidilie Gre Yasaklanan Hal, Durum ve Hareketler ..................37 I.4. GEM TEN GNMZE YEZ D CORAFYASI, NFUSU VE D L .....................................................................................38 I.4.1.Yezidi Corafyas................................................................................38 I.4.2.Yezidi Nfusu......................................................................................39 I.4.3.Yezidiler in Konutuklar Diller.........................................................40 I.5. SLAM NCES TRKLERDE GRLEN NANLAR, KLTLER VE YEZ D L K.......................................................................42 I.5.1. slam ncesi Trklerin sahip olduklar inanlar................................42 I.5.2. Klt.....................................................................................................43 I.5.2.1. Su Klt............................................................................................43 I.5.2.2. Ate Klt........................................................................................44 I.5.2.3. Atalar ve Ocak Klt.......................................................................44 I.5.3. slam ncesi Trk nanlar, Kltler ve Yezidilik .............................45

iii

II. BLM: OSMANLI YNET M NDE YEZ D LER II.1. YEZ D LER N OSMANLI YNET M NE G R ve BALICA YEZ D A RETLER (XV. yy - XVI. yy)..............................48 II. 1. 1. Osmanl - Safevi ekimesinde Yezidiler .....................................48 II. 1. 2 Yezidi Airetlerinin Osmanl Ynetimine Girii.......................... 50 II.1.2. 1.Dunbeliler.......................................................................................50 II.1.2.2. Mahmudiler ...................................................................................51 II.1.2.3. Dasniler..........................................................................................51 II.1.2.4. Haltiler...........................................................................................53 II.2.YEZ D EYLEMLER NE KARI OSMANLI YNET M (XVI. yy XIX.yy).................................................................54 II.2.1. On Dokuzuncu Yzyla Kadar Olan Dnem (1534-1808).................................................................................................54 II.2.2. II Mahmut Dnemi,Ceza Mfrezesi ve Yezidiler (1808-1839) ................................................................................................60 II.2.3. Tanzimat Dnemi ve Yezidiler (1839-1876)...................................72 II.3. K NC ABDLHAM T DNEM VE YEZ D LER(1876-1904).............................................................................84 II.3.1. II.Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunun Durumu..........................................................................................................84 II.3.2. Sultann Hamidiye Alaylar ve Yezidiler.........................................89 II.3.3. mer Vehbi Paa ve Yezidiler..........................................................94 II.4. OSMANLI DEVLET N N SON DNEMLER NDE YEZ D LER................................................................................................100 II.4.1. Abdlhamite kar tepkiler ve Abdlhamit Dneminin Sonu.............................................................................................................100 II.4.2. kinci Merutiyet ten I.Dnya Savana Kadar Olan Dnemde Yezidiler (1908-1914) .............................................................................104 II.4.3 Birinci Dnya Sava ve Sonrasnda Yezidilerin Dini Merkezi Irakta Durum (1914-1926).........................................................106

iv

III.BLM: OSMANLI TOPRAKLARI ZER NDE EMPERYAL ST FAAL YETLER VE YEZ D LER III.1.OSMANLI TOPRAKLARINAYNEL K EMPERYAL ST TEHD TLER...............................................................................................115 III.1.1. Emperyalizm..................................................................................115 III.1.2. Emperyalizm ve Osmanl Devleti..................................................116 III.1.3.Yezidilerin Osmanl daresinde Yaadklar Blgelere Ynelik Emperyalist Faaliyetler (1878-1920).........................................................118 III.2. EMPERYAL ZM N K ARACI: ORYANTAL ZM VE M SYONERL K.................................................................................130 III.2.1 Oryantalizm(arkiyatlk) ............................................................130 III.2.2 Misyonerlik....................................................................................131 III.2.3. Misyonerlik Faaliyetleri ve Yezidiler............................................132 III.2.3.1. Franszlarn Misyonerlik Faaliyetleri (1622-1830)...................133 III.2.3.2. ngiliz ve Amerikallarn Faaliyetleri (1815-1914) ....................137 SONU......................................................................................................149 KAYNAKA ...........................................................................................154 EKLER L STES .....................................................................................165 Ek 1 : Kapcba Osman Beyin Musul Valisi Abdlbaki Paay Katleden Yezidilerin Cezalandrlmas Hususundaki Emri........166 Ek 2 : Sincar Dandaki Yezidilerle el-Ubeyt Ekyas zerine Asker Gnderilmesi.................................................................................171 Ek 3 : Sincar Dandaki Yezidi Ekyasnn Badat Valisi Sleyman Paann Askerleri Tarafndan Tenkil Edilmesi.........................................174 Ek 4 : Mardin ile Musul Arasnda Katl-i Nfus Eden Yezidilerin Tedip Edilmesi.......................................................................................................176

Ek 5 : Sincar Dandaki Yezidilere Kar Yaplan Harekat Hakknda Badat Valisi Ali Paadan Tahrirat..........................................................178 Ek 6 : Reid Paann Diyarbakrn lerisindeki Krtlere ve Yezidilere Gidip Kimini Tedib Kimini de Taltif ile Harputa Geldii........................181 Ek 7 : Diyarbakr ve Badat Arasndaki Sincar Danda Bulunan Yezidiler Vurulduu Taktirde Badata Gvenlik inde Asker Sevk Edilecei Hakknda.....................................................................................184 Ek 8:Halep ve Musuldaki Yezidilerin Askere Alnmas..........................186 Ek 9 : Yezidilerin Askerlikten Muaf Tutulamayacaklar........................191 Ek 10 : Seyhan ahalisinden 20 kadar Yezidinin mer Paann Olu le Seyhan Eski Mdr Tarafndan ldrlen 7 Kiinin Kafasn Getirerek Musul Heyet-i Tahkikiyesine Bavurduklar................................................193 Ek 11 : Musul Vilayetinin Belli Kylerinde Sakin Yezidiler ile eitli Din Frkalarna Mensub Olanlarn badet Etmeleri in Mescid ve Okullar na Edilerek Gerekli Kolayln Gsterilmesi.................................................................................................197 Ek 12 : Yezidi Taifesi Reislerinden Ali Paann Musuldan Srlmesi....200 Ek 13 : Ali Paann Hkmete Aleyhtar Tutumu Grldnden Kastamonuda kamet Ettirilmesi................................................................202 Ek 14 : Irak Islahatyla Grevli mer Vehbi Paann Blge Aarnn Emaneten Tair Edilmesi Yolunda Balatt Uygulamann Ahalinin Honutsuzluuna Yol At..........................................................205 Ek 15 : Sincardaki Yezidilerden Kek Mirzann Yezidilerin Ruhani ve Dnyevi Reisliini Almak Maksadyla Giritii Fesat Hareketlerinin Haber Alnmas zerine 4. Ordu Mirlii ile Musul Valiline cab Eden Tebligatn Yaplmas....................................................................................207 Ek 16 : Yezidilerin Islah in Bekir Paa Komutasnda 3 Tabur Asker ile Lzumu Kadar Svarinin Sincara Gittii....................................................212 Ek 17 : Hakkari Sanca Dahilindeki 14 Kyde Sakin ve imdiye Kadar Askerlik Yapmam Yezidilerin Hamidiye Alaylarna Dair Olmak stediklerine Dair Yaver-i Ekrem Paann Arizas.....................................216

vi

Ek 18 : Hamidiye Alaylarna Yazlmalarn stida Eden Hakkari ve Musul Civarndaki Bu Yezidilerin Arzular o An in Uygun Bulunmamakla Birlikte Bunlar Ksmen Nfusa Kaydettirilmek Suretiyle Askerlik Hizmetine Azar Azar da Olsa Altrlmas...................................218 Ek 19: Musul Vilayetinde Bulunan Yezidilerin Reislerine Mir-i Seyhan Manyla ehri Bin Kuru Tahsisi ve Mslim olarak Ceride-i Nfuza Kaytlar...........................................................................................224 Ek 20: ngiltere ve Sair Ecnebi Devletler Tebaasndan Birka Kiinin Tebdil Suretinde Seyhan Nahiyesindeki Yezidi Kylerinde Dolatklar Haberi zerine Gizlice Tahkikat Yapmak in Yola karlan Zabtiye Tabur Aasyla Zabtiyelerin Geri evrildii................................................226

vii

ZET YEZ D L K VE OSMANLI YNET M NDE YEZ D LER ABCA, YURDAER Yksek Lisans 2006 Yakna Tarihi

Danman: Prof. Dr. Ali SARIKOYUNCU Bu almann amac Yezidiliki aklamak ve Yezidilerin Osmanl mparatorluu ynetimi altndaki sosyal, hukuki ve politik durumlarn incelemektir. Bununla beraber Tanzimat Fermannn ilan edilmesinden I.Dnya Savann sonuna kadar geen srete Yezidilerin Osmanl ynetimi ve Batllarla olan ilikileri de bu almada ele alnmtr. almada yntem olarak, nce tezde kullanlacak olan Ariv Belgeleri, eitli yaynlar (kitaplar, makaleler) taranm, elde edilen kaynaklar sistematik bir ekilde tasnif edildikten sonra okunup yorumlanmtr. Sonu olarak, Yezidilik ve Yezidiler tarih boyunca Mslman ve Hristiyan komularnca dinsiz olarak grlmler bu durum Yezidilerin iine kapal bir toplum olarak gelimesine neden olmutur. Tanzimat ve Islahat Fermanlar ncesindeki dnemde Osmanl slam Hukuk sistemi iinde kendilerine yer bulamayan Yezidilerin hukuksal stats, bu fermanlarn ilanndan sonraki dnemde de pek bir deiiklie uramamtr. Ancak Tanzimat dnemiyle Osmanlda gayrimslimler ile youn olarak ilgilenmeye balayan Batllar Yezidilerle ilikiler kurmular ve siyasi nedenlerle bu inan sahiplerini himaye etmeye almlardr. Batllarn devreye girmesiyle Yezidiler dnem dnem Tanzimatn getirdii haklardan istifade etmilerse de bu kalc olmam siyasi artlara gre deikenlik gstermitir.

viii

ABSTRACT

YEZIDISM AND YEZIDIS IN OTTOMAN ADMINISTRATION

ABCA, YURDAER Master Thesis 2006 History Of Modern Times.

Advisor: Ali SARIKOYUNCU, Professor

The aim of this study is to explain the Yezidism and evaluate the Yezidis with respect to social, law and politics in Ottoman administration. In addition to this, examined the relationships of Yezidis with Ottomans and Occidentals between the period of Tanzimat and the end of first world war. As the method of this study; archive documents, variable publications such as books, articles were scanned and after the acquired sources were classified systemically,they were read and interpreted. As a result we can say that the Yezidism and Yezidis always have been seemed as non-religious by the christian and muslim residents in the course of history and this caused Yezidis to live isolated from the society. The legal statute of Yezidis which could not find place in the Ottoman Islamic Law System before the declaration of Tanzimat and Islahat rescripts, did not have any improvements after the declaration of this rescripts as well. However, Occidentals who paid

ix

attention to non-moslems in the Ottoman Empire by the Tanzimat era, built relationships with Yezidis and due to political reasons they tried to protect them. With the act of Occidentals, Yezidis acquired some rights that Tanzimat brought, however it hadnt been permanent, changed due to political conditions.

EKLER L STES

Ek 1 : BOA., HAT., 27/1294 Ek 2 : BOA., HAT., 83/3430A Ek 3 : BOA., HAT., 83/3430 Ek 4 : BOA, HAT., 240/13441 Ek 5 : BOA., HAT., 41/2088 Ek 6 : BOA, HAT., 376/20475 Ek 7 : BOA., HAT., 373/20404 Ek 8 : BOA., MKT. MHM., 499/2 Ek 9 : BOA., Y. PRK. BK., 22/57 Ek 10 : BOA., Y. MTV., 74/33 Ek 11 : BOA., . DH., 1297/1310S-53 Ek 12 : BOA., . DH., 1298/1310.Ra.-56 Ek 13: BOA., Y. A. HUS., 267/24 Ek 14 : BOA., Y. MTV., 65/115 Ek 15 : BOA., Y. A. HUS., 277/16 Ek 16 : BOA., Y. A. HUS., 277/123 Ek 17 : BOA., YEE., 139/13 Ek 18 : BOA., YEE., 139/15 Ek 19 : BOA., MV., 184/68 Ek 20: BOA., Y. A. HUS., 269/45

xi

KISALTMALAR

A. B. C. F. M.

: American Board of Commissioners for Foreign Missions

A. MKT. MHM. : Bab- Ali Sadaret Mektubi Kalemi Mhimme Evrak. bkz. BOA c. ev. DH. MKT. HAT. Haz. HR. MKT. HR. SYS. Hz. . DH. MV. s. S. vd. Y. A. HUS. Y.EE. Y.MTV. Y. PRK. BK. ZB. : Baknz. : Babakanlk Osmanl Arivi. : Cilt. : eviren. : Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi Evrak. : Hatt- Hmayun Evrak. : Hazrlayan. : Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrak. : Hariciye Siyasi. : Hazreti. : rade-i Dahiliye. : Meclis-i Vkela Mazbatalar. : Sayfa. : Say. : Ve devam. : Yldz Tasnifi Sadaret Hususi Evrak. : Yldz Tasnifi Esas Evrak. : Yldz Tasnifi Mtenevvi Maruzat Evrak. : Yldz Tasnifi Perakende Bakitabet Dairesi. : Zaptiye Nezareti Maruzat.

xii

NSZ Yezidilik bnyesinde ihtiva ettii inan esaslar ile bir ok dinle benzerlik gstermektedir. Ancak Yezidiler inanlarnn btn dinlerden eski olduunu ve btn dinlerden nce ilk olarak kendi dinlerinin var olduuna ve zaman ierisinde kutsal kitaplarnn kaybolduuna inanrlar. Yezidilere gre dinlerinin yenileyicisi Halife Yezid ve soyu Emevilere dayanan eyh Adi bin Musafirdir. Yezidilikte ok nemli bir yer arz eden bu kimseler bu inan eklinde yar tanr yar insan veya peygamber motifleri eklinde ortaya kmaktadrlar. Ancak her ikisinde de ortak olan nokta Mslman ve Arap olmalardr. Bu da Yezidiliin slamla balantl bir yan olduunu gzler nne sermektedir. Yezidilerin gnmzde Mushaf- Re ile birlikte iki kutsal kitaplarndan biri olarak kabul ettikleri Kitab- Cilve de bu zatlardan eyh Adi bin Musafire isnat edilir. Ancak tm eserlerinde imzas bulunan eyhin izine bu kitapta rastlanamaz. eyh Adi Lbnanda domu daha sonra Suriyeye ve bugnk Irak snrlar iinde bulunan o zamanlar Hakkari adyla anlan Lalee gelmitir. Burada yerlemi ve blgedeki yerel halk tarafndan saygyla karlanmtr. Ksa zaman iinde yaylan eyhin retileri ok gecikmeden btn blgede tutmutur. lmnden sonra ise eyhin retilerine isnat edilen Adaviler adnda bir tarikat olduka glenmitir. Adavi tarikatnn ekillendirdii ve bu tarikatn ortadan kalkmasndan yzyllar sonra Yezidilik adn alm olan bu inan 16. yzyla gelindiinde Suriye, Irak, Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde bir ksm topluluklar tarafndan benimsenmitir. Osmanllar ile Yezidilerin tanmas da bu tarihte olmutur. 16. yzylda Safevi - Osmanl ekimesinin tam ortasnda kalan Yezidiler Osmanllarn Safevilere stn gelmesiyle birlikte Osmanl hakimiyeti altna girmilerdir. 16. yzyldan itibaren Osmanl ynetimine giren Yezidilerin sahip olduklar dini inanlar ve kukulu slami kimlikleri Osmanllarn bu toplulua pheyle yaklamasna neden olmutur. Osmanllarn Yezidilerin inanlar hakknda bilgi sahibi olmalaryla da anlamazlklar ortaya km zellikle 17. ve 18. yzyllarda

xiii

Osmanl din adamlarnca kafir olarak ilan edilmilerdir. Kitaplarnn ve peygamberlerinin farkl olmas ve Osmanl hukuk sisteminin tand ehli kitap dinlerden birine dahil olmamalar nedeniyle Yezidiler Osmanl hukuk sistemi iinde kendilerine yer bulamayarak dlanmlar ou zaman ise slama dndrlmeye allmlardr. Tanzimat Fermannn ilanyla da hukuksal durumlarnda deime olmayan Yezidilerin bu hali Batllarn dikkatini ekmi ve Yezidileri siyasi amalar dorultusunda himaye etme abalarna girmilerdi. Bu durum Birinci Dnya Savana kadar Batl misyonerlerin de devreye girmesiyle hz kazanarak devam emitir. almann birinci blmnde Yezidilik inanc ve bu inancn kkenleri, hakknda bilgi verilmi, Yezidilerin rf adet gelenek ve grenekleri, yaadklar corafya, dil ve nfuslar ayrntl olarak incelenmitir. Bununla beraber Yezidilik inancnn slamdan nce Trklerin dahil olduu dinlerle mukayesesi yaplarak benzer yanlar ortaya konulmutur. kinci blmde ise ilk olarak Yezidilerin Osmanl ynetimine girileri ve Osmanllarn temasa getikleri balca Yezidi airetleri hakknda bilgiler verilmi, on dokuzuncu yzyla kadar geen dnemde Osmanl-Yezidi ilikileri zerinde durulmutur. On dokuzuncu yzyl ise Tanzimat ncesi II. Mahmut dnemi baz alnarak Osmanl ynetimine kar Yezidilerin tutumlar incelenmitir. Bu blmde ayrca Tanzimat ve sonrasnda Yezidilerin durumu, Batl devlet konsoloslaryla ilikileri ve Abdlhamit Dneminin Yezidi politikalar ele alnmtr. II. Merutiyetten Birinci Dnya Savana kadar geen dnem ve Osmanlnn son yllarnda Yezidilerin siyasi tavrlar da yine bu blmde incelenmitir.nc blmde ise Osmanl Devletinin karlat emperyalist faaliyetler ve Yezidilerin bu faaliyetler karsnda takndklar tavr irdelenmi, bununla beraber Osmanl Devletindeki gayrimslimlere ynelik misyonerlik faaliyetlerinde Yezidilerin durumu hakknda bilgi verilmitir.Bu almay yaparken bilgi ve birikimlerini esirgemeyen, yntem ve metod konusunda yol gsteren, fikirlerini paylaan Sayn Hocam Prof. Dr. Ali Sarkoyuncuya teekkrlerimi bir bor bilirim.

GR

Yezidilikin, eskiden yaayan birok dinlerin etkisi altnda kald sylenmekte ve hatta onlarn karm karma bir din olduu yaantlarndan da ortaya kmaktadr. (Turan, 1986a, 137) Bu nedenle Yezidiliki gerek ierdii inan esaslar bakmndan gerekse alla gelmi ve sklkla kullanlan Yezidi ad bakmndan farkl kkenlere dayandrmak mmkndr. Bu hususta birok farkl gr bulunmakla birlikte kesin bir kanya varmak mmkn olmamtr. Hindulara benzer kast sistemleri, Museviler gibi yeme-ime yasaklar, vaftiz, kurban, oru gibi ibadetlerin yan sra gnei ve atei kutsayarak reenkarnasyona inanmalar bu dinin kkenine dair farkl grlerin olumasna olanak salamaktadr. (Tamur, 2004, 52) Yezidilikin kkenlerine dair Haricilikten tutup eski putperestlik, Hristiyanlk, Yahudilik, Zerdtlk, Sabiilik, amanizm ve Mecuslike kadar uzanan bir ok gr ileri srlmektedir. (Beysanolu, 1988, 9) Yezidiler ile ilgili gr bildiren batl yazar ve dnrlerden Spiro Yezidilikin Asurlu, ranl Hristiyan ve Mslman unsurlar ile karm bir Maniheizm1den doan bir din olduunu sylemektedir. (Trkdoan, 2003, 310) Bu grten farkl olarak Guidiye gre ise Yezidilik tamamen slamdan kopma pro Emevi bir gulvv2 hareketidir. Bu glvv hareketi, Abbasi hanedannn ilk asrlar boyunca devam eden bir pro Emevi gulvvdr. Bu hareket ksa zaman sonra, Dou Anadolunun gney ksmnda, Musula kadar olan blgede tutmutur. (Aydn, 1998, 33-34)

Maniheizm: Maniheizm 216 ylnda Gney Mezepotamyada Dicle kysndaki Seleukia-Ktesifon kentinde doan Mani adnda bir kiinin retisidir. Maninin soyu anne tarafndan ran krallarna kadar uzanmaktadr. Maninin doduu topraklarda 2. yzyldan itibaren hzla yaylan Hristiyanlk ve kilise tarafndan dlanan Gnostik inananlar etkindi. Bunlardan etkilenen Mani eski an bilim ve felsefesini btn insanlara seslenen evrensel ve tek bir dinde birletirnek istemi ve Maniheizm ortaya kmtr. (Sever, 1996, 23-24) 2 Gulvv: Haddini ama, ileri gitme, aknlk, taknlk manalarna gelmektedir. (Develliolu, 2004, 294)

Dier taraftan Yezidiler ise dinlerinin kkenleri hakknda isnat edilen bu grlere karlk dinlerinin birok dinden nce var olduuna ve bu eski dinin kuruluu zerine tarihi bilgilerin zaman iinde unutulduuna, kaynaklarnn da kaybolduuna inanmaktadrlar. (Sever, 1997, 18) Yezidilerin dinlerine dair ileri srdkleri bu gr Midyatn ayrl kynde yaayan Yezidi Bino Aa yle dile getirmektedir: Peygamberlerden nce gkyzne tapan bir millet vard. yle yldza, aya deil; gkyzne... Yani aslnda Allaha. Biz onlardanz ite. Allah bir, gne Allahn enerjisi. O enerjinin varlyla her ey hayat buluyor... (Yalnz, 2006, 80) Yezidiler on drdnc ve on beinci yzyllarda, dinlerinin k yeri olarak kabul ettikleri Suriyeden Basra, aa Frat, Sincar ve Dou Anadoluya kadar uzanan blgede yaylmlard. (Menzel, 1997, 416) Ancak Yezidilikin g kazanmasna elverili bu ortam Irak ve Dou Anadoluda kendilerine meydan okuyan yeni glerin ortaya kmasyla sona erecekti. On beinci yzyl kapanrken bu blgede yeni byk bir askeri g douyordu. ah smail nderliindeki bu g Safevi Devletiydi. ah smail 1501 ylnda tahta kmasndan sadece birka sene sonra ran, Irak ve Fratn dousundaki btn Anadoluyu fethetti. Diyarbakr 1507de; Badat ve Musul ise ertesi yl alnd. Bunun zerine nde gelen Yezidi airetleri Mahmudi ve Dunbeliler de gl Safevi Devletinin boyunduruu altna girmilerdi. (Guest, 2001, 88) Ancak ii - Safevi Devletinin doudaki ykseliinden rahatsz olan Osmanl Devleti bu devlete sava am ve aldran Sava (23 Austos 1514) olarak bilinen bu savan neticesinde yenilen Safeviler fethettikleri blgelerden ekilmiler ve buralar Osmanl hakimiyetine girmiti. Bu zaferin Osmanllar asndan meydana getirdii bir dier nemli kazan ise I.Selimin ran snrndaki blgelerde ve ayn zamanda Frat - Dicle dalk blgelerindeki Krt beyliklerini gnl rzasyla ikna ederek mparatorlua balamasyd. Bylelikle Frat Nehrinin bat kvrm ile Zab nehirlerinin kaynaklarnn arasnda kalan btn bir blge farkl sklktaki balarla mparatorlua balanm oldu. (Pitcher, 2001, 149-151) Bylece o dnemde Byk Zab ile Kk Zab arasndaki blgede yaayan bata Daseni

aireti (Guest, 2001, 87) olmak zere bir ok Yezidi aireti de Osmanl ynetimi altna girmitir. XVI. yzyldan itibaren Yezidilerin Osmanl ynetimi altna girmeleri Osmanllarn her halleriyle Mslmanlardan ve ehl-i kitap dinleri mensubu Hristiyan ve Yahudilerden farkl olan bu dini topluluu daha iyi tanmasna sebep olmutu. Bu sre esnasnda Osmanllarla temasa gemi baz Yezidi airetleri slama girmilerdir. Yezidilikte srar edenler ise Osmanl din adamlarnca hibir kutsal kitaba bal olmamalar nedeniyle kafir ilan edilmilerdir.( Turan, 1989, 6466) Bu nedenle Yezidilere ehl-i kitap dinlerinin mensubu olmalar nedeniyle Zmmi3 statsnde adlandrlan dier gayrimslimlerden farkl muamele edilmekteydi. Baka bir deyile Yezidiler kitap sahibi Yahudi ve Hristiyan halklarn din ve can gvenliinin Osmanl Devleti tarafndan korunduu Millet sistemi ierisinde yer alamamlardr. (Yalkut, 2002, 95) Dolaysyla Osmanl hukuk dzeninde tannmayan Yezidiler Tanzimat (1839) fermannn getirdii haklardan da istifade edememilerdir. Yezidilerin bu durumu Batllarn dikkatini ekmi, zellikle ngiltere 1846 ylndan itibaren aktif bir ekildeYezidileri himaye etme politikasna girimitir. ngilizlere gre buna neden olan Yezidilerin mutsuzluudur. (Turan, 1989, 71) Ancak Yezidilerin youn olarak yaadklar ve dinlerinin merkezi olmas nedeniyle gl olduklar blgenin Irak4 olmas ve bu blgenin sahip olduu yer alt zenginlikleri ile jeo-politik konumunun
3

ngilterenin en nemli smrgesi

Ehl-i Kitaplara ayn zamanda Kitabi, eer Mslman bir lkenin tebas ise Ehl-i Zimmet veya Zmmi ad verilirdi. slam Hukuku hkmlerine gre Ehl-i Kitap olanlar bir Mslman lkede yaarlarsa varlklar ve gvenlikleri slam devletinin sorumluluu altnda olacandan bunlara Ehl-i Zimmet veya ksaca Zmmi denir. (Ercan, 2001, 51) 4 Yezidilerin kutsal yerleri Irakn kuzeyinde Musula bal Seyhan ve Sincardr. Baadri ky merkezleridir. Bu blgeler ayn zamanda Yezidilerin en youn olduklar yerlerdir.

Hindistann gvenlii asndan hayati nem arzetmesi5

ngilizlerin Irak ve

dolaysyla Yezidiler zerine eilmelerinin asl nedenini belirginletirmektedir. zellikle ngiliz aratrmac, arkeolog, ve diplomat Auesten Henry Layard (1817- 1894) Yezidiler ile gl ilikiler kurarak onlarn ngilizlere olan yaknlklarnn temellerini atmtr. 1846 ylnda Yezidi lideri eyh Nasrn kendisine yapt daveti, onlarn dini festivallerine katlan ilk Avrupal seyyah olma arzusuyla hemen kabul etmiti. Yezidilerin Layarda olan saygs Layardn da oryantel adetlerine olan ak ngilizler ile Yezidileri birbirlerine yaklatrmt. (Collins, 2001, 209- 210) Bu yaknlk Yezidiler asndan olumlu sonular dourmutur. Nitekim 1849 ylnda Yezidilerin hkmet tarafndan dier Mslman Osmanl vatandalar gibi askerlik yapmalar istendiinde Yezidi Emirler ngiliz bykelisi Stratfordun mdahalesi sayesinde stanbuldan Yezidilerin bu grevden muaf tutulmalar iin bir ferman kartabilmiti. 1872 ylnda Bab- ali, Yezidilere tand bu ayrcal kaldrmasna ramen Yezidiler yine ngilizlerin arabuluculuu neticesinde zel bir vergiyle bu grevden muaf olma hakkn elde etmilerdir. (Lescot, 2001, 116) ngilizler anlamazlklarda Osmanllar arabuluculuk ile Yezidiler arasnda meydana gelen

yapmak

suretiyle

Yezidilerin

gvenlerini

kazanmaya alyorlard. Ancak asl nemli husus

ngiliz ve Amerikan

misyonerleri tarafndan Krt ad altnda snflandrlan Yezidi, Ehl-i Hak ve Alevi inancndan olan topluluklara ynelik yrtlen Protestan Hristiyanlk retisinin alanmas faaliyetleriydi. (ay, 1996, 392) 19.yzyln balarnda Yezidilere ynelik kk admlarla balayan bu faaliyetler 20. yzyln ilk yllarndan I.Dnya Savana kadar olan srete iddetini arttrarak kendini gsterecektir.

Ayrntl bilgi iin bkz. Marufolu, 1998, 216.

1.BLM

YEZ D L K N KKENLER VE YEZ D L K

I. 1. YEZ D L K N KKENLER

I. 1. 1.Yezidi Ad

Yezidilere verilen bu Yezidi ismi hakknda farkl grler bulunmaktadr. Yezidi adna kaynak olarak ileri srlen grlerden en nemlilerinin banda Yezidilerin kken olarak rann Yezd ehrinden km olmalar dolaysyla aslnda kendilerine balangta Yezd ehrinden gelenler manasnda Yezdi dendii ancak bu szcn giderek Yezidi halini ald yargsdr. (ztemir, 1988, 4) Bu isim muhtemelen, fonetik kanunlarna uygun olarak gelien ekli gsteren yeni Farsadaki zed (melek, Tanr), Avesta dilinde yazata (saygya tapnmaya layk olmak), Pehlevi dilinde yazdan, modern Farsada Yazdan (Tanr) Avestada yazatanam, Pehlevide yaztan, yazdan, zedden gelmektedir ve Avestada geen Yazdan ayin ve merasimle ilgili olarak Yeni Farsaya girmitir. Buna gre, bu kelime bizzat kendileri tarafndan kullanld gibi, Ezidi, zidi veya zdi (Tanrya tapanlar), Yezidiler tarafndan da bilinen bir itikak olmaldr. (Menzel, 1997, 415) yle ki bu iddia Yezidilerin en ulu kiilerinden olan eyh Nasrn nl aratrmac Badgere sylemi olduu u szlerle daha da anlam kazanmaktadr: We are Yazeedees that is, we are worshipper of God (Biz yezidiyiz, yani Tanrya tapanlarz). (Akpnar, 1995, 43) Buna yakn bir baka gre gre ise Yezidilerin Adem peygamberden sonraki ikinci atalar Ez-da (Tanr verdi)dir. Ona nispet edilerek bunlara da Ezdai

(Ezidi = Yezidi) denmitir. (Flal, 1984, 441) Buradan da anlalaca zere Yezidilikte de Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyet gibi semavi dinlerde inanld gibi Hz.Ademin ilk yaratlan insan olduuna dair inan olduu grlmekteyse de bu semavi dinde anlatlanlardan farkl olarak Yezidiler kkenlerini Adem ile Havvadan ziyade tek bana Ademe dayandrrlar. (Guest, 2001, 67) Hatta bu husus hakknda ok daha ileri bir gr olarak Yezidiler Cebbar bin ehid adl baka bir yce varlktan trediklerine inanrlar ve Adem ile Havvadan trediklerine inandklar kendileri dndaki insanlk soyuyla birlikte olmazlar. (Eybolu, 1987, 438) Yezidi adnn kkenine ait bir baka gre gre ise, bu adn Zerdtlk ile alakal bir yannn olduudur. Buna gre Araplar slamiyeti yaymak iin seferler dzenledikleri M.S.637- 639 yllarnda Ahura Mazday kutsayan Zerdt Krtler ile karlamlar ve Araplar Tanrya Yezdan dedikleri iin bu inan sahiplerine Yezdani ismini vermilerdir. Ancak zamanla bu isim Yezidi adn almtr. (Tori, 2000, 49) Bundan baka Yezidi isminin Yezidilerin Yezd ya da Yezdan adndaki bir Tanrnn varlna inanmalarndan dolay (Seferolu, 1982, 57) ortaya kt da dnlebilir. Yezidi isminin kkenleriyle alakal olarak dier iddialardan olduka farkl bir gr ise, Yezid kelimesinin eski Trklerdeki Ayzt (Hezid) ile benzerliinin dnlmesidir. Kagarl Mahmut da Divan- Lgat-it Trkde izi kelimesini; ilah, efendi anlamnda kullanmtr. (Babu, 1984, 68) Ayrca eski ve yeni Farsada olduu gibi eski Trklerde de Ay-zd tanrdr. (Paa, 1982, 52) te yandan Yezidi isminin kkeni hakkndaki en yaygn ve bilinen inan da bu ismin Emevi halifesi Yezid b. Muaviyeden geldii hususudur. Nitekim nl Rus yazar Pukin de Yezidiler Ali ailesinin amansz dman Emevi halifelerinden Yezidin adn almlardr demektedir. (Pukin, 83) Yezidi geleneinde Halife 1.Yezit (680- 683) dinin yenileyicisi saylmaktadr. (Yalkut, 2002, 85) Dahas Yezidi inanlarnda Halife Yezidin douunda, bedenine g eden bir ruha

inanlarak Yezidin doum gnn btn Yezidiler tarafndan bayram olarak kutlanlmaktadr. (Sever, 1996, 58) Tm bu gstergeler Halife Yezid kltn bu dinin isim kkenine dair eitli grler arasnda farkl bir yere koymaktadr. Yezidi isminin bu dindeki kkenine dair on dokuzuncu yzyln ilk yarsnda ortaya atlan en cesur teorilerden bir tanesi de Yezidiler ile ah Keyhsrevin kasadar ve inananlarn prensi olarak da adlandrlan Nasturi Yazdin arasnda bir balant kurulmasdr. Buna gereke olarak da Yunan kronolojisinde Heracliusun 672 Noelini kutlad yer olarak bilinen Yazdinin Kerkk dndaki evinin Yezidilerin on altnc ve on yedinci yzyllarda yaadklar yere olduka yakn bir yer olduu grdr. (Guest, 2001, 68) I. 1. 2. Emevi slam Anlay - Yezidilik likisi slam dininin byk peygamberi Hz.Muhammed (s.a.v)in 632 ylnda vefat etmesinden ksa sre sonra slam ordular Afganistandan Musul, Halep ve Nile kadar btn Orta Dou yu ele geirdiler. Ne ver ki bu parlak baarlarn gerekletii Hz. Ebubekir ve Hz.mer dnemlerinden sonra Mslmanlar arasnda i anlamazlklar ba gsterdi. Bunlarn neticesinde Mslmanl ilk kabul edenlerden olmasna ramen nc halife Hz.Osman, Hz.Muhammed (s.a.v)in kuzeni ve damad Hz.Alinin tahta gemesini isteyen asilerce tahttan indirilerek katledildi. Bu durum Hz Ali yanllar ve Hz.Osmann mensup olduu Emevi aireti arasnda bir i sava balatt. (Guest, 2001, 33- 34) Hz. Ali, Hz.Osmann ehit edilmesinden sonra slam ileri gelenleri tarafndan Halife ilan edildi ancak bata Peygamberin ei Hz. Aye olmak zere, baz Emevi ailesi ileri gelenlerinin buna kar kmas yznden taraflar arasnda mcadele balamtr. (Saray,1999,5) Hz. Aye, Talha, Zbeyr ve meyye oullar, Hz. Aliye kar Hz. Osmann kann talep iddiasyla Mekkede toplandlar. Hz. Ayenin nderliindeki ordu ile Hz. Alinin ordusu arasnda Basra yaknlarnda Hureybede Cemel Sava meydana geldi. Hz.Alinin ordusunun galip geldii

savata iki taraf da pek ok kayp verdi. Talha ve Zbeyr ldrld. (Sarcan, 2003, 267) Bu ara Hz. Ali ile Muaviye arasnda bir takm mektuplamalar olmusa da herhangi bir ekilde olumlu sonu alnamamt. Hz. Ali, herhangi bir ekilde anlama midi kalmaynca, Kufe yaknlarnda Nahile mevkiinde ordugah kurarak, askeri ve halk muharebeye davet etti. Sahabeden ve tabiinden pek ok mehur kiilerle, isim yapm kabile bykleri Hz. Alinin daveti zerine onun bayra altnda toplandlar. M/665de Sffin sava balad. Muaviyenin bozguna urad bu savan sonlarna doru Muaviyenin ordusundan Suriyeli askerler mzraklarnn ucuna Kuran yapraklar takarak Sizi Kitabullaha davet ediyoruz diye bardlar bunun zerine Hz. Alinin ordusunda gr ayrlklar meydana geldi, bu durumu gren Hz. Ali fitneyi bytmek istemiyordu. Bu yzden harbi durdurdu ve Muaviyeye haber gndererek niyetinin ne olduunu sordu Muaviye de : Aramzda Kitabullaha gre birer hakem seelim ihtilaf onlar halletsin diye cevap gnderdi. Bu fikrin kabul edilip edilmemesi konusunda tartmalar kmasna ramen, sonralar Hz. Ali hakem fikrini kabule mecbur oldu. (Sava, 1993, 186187) Ancak hakem fikri karmaadan baka bir netice getirmemiti.

Mslmanlar arasndaki ayrlklar devam etmekteydi. Tam bu srada hariciler gizli bir alma iine girmilerdi. Bunlar slam alemini kan ve ate iinde brakan ekimeye bir son vermek ve Nehrevan hezimetinin intikamn almak dncesiyle aralarndan fedai tespit etmilerdi. Bu fedai bu ekimelere neden olarak grdkleri Emiri yani Hz. Ali, Muaviye ve Amr ldrmek maksadyla harekete geecekler ve baarl olduklar taktirde Mslmanlar blen ihtilafa son vereceklerdi. (Sava,1993,191) Fakat Harici fedailer ancak Hz.Aliyi ldrebilmi ve dier iki ahs bu komplodan kurtulmulard. Bu arada, Muaviyenin halifeliini kabul etmeyen ran, Irak, Horasan ve Hicazdaki Mslmanlar, Hz. Alinin byk olu Hz. Hasan halife tandklarn ilan etmilerdi. Bunun zerine Muaviye, Hz. Hasana kar bir

ordu gndermi ve Hasan da Mslman kan dklmesin diye Medineye ekilmitir. (Saray, 1999, 5) Muaviyenin nermelerine uyarak halifelikten ekilen Hz Hasan ile Muaviye arasnda yaplan bir anlamaya gre, halifelik yaad srece Muaviyeye geecek, ama ondan sonra Hz. Alinin kk olu Hz. Hseyin halife olacakt. Buna karlk Hz. Hasan, Kufedeki hazineye sahip olacakt. Bylece Muaviye 41/661 ylnn yaz aylarnda Hz. Muhammed (s.a.v)in mmetini yeniden bir bayrak altnda toplamay baarmtr. (ok, 1968, 26) Serinkanl bir devlet adam olan Muaviye yirmi sene sren idaresi boyunca ciddi bir muhalefetle karlamakszn ynetimini srdrd. Onun zamannda Libya, Tunus ve Trkistan fethedildi stanbul kuatld 669 baharnda Muaviyenin olu Yezid nderliindeki halifenin ordusu Kadkye vard ve batdan stanbul zerine yrd ancak ordu haftalarca bir kmazda kaldktan sonra ekildi. 680 senesinde lmeden nce yerine olu Yezidi veliaht tayin etmiti ancak bu durum Hz.Muhammed (s.a.v)in kz Hz.Fatmadan doan torunu Hz. Hseyin tarafndan kabul edilmedi ve Yezidi halife olarak tanmay kabul etmeyerek Mekkeye gitti. Irakta Hz.Ali ve ailesi yandalar Hz. Hseyini Kufeye ararak kendilerine katlmas hususunda srar ettiler bunun zerine Hz. Hseyin ve ailesi 1290 kmlik l amak iin Mekkeden kervan halinde yola kt. Bu arada Irak valisinin isyan bastrdndan ve yava yava tuzaa doru ilerlediklerinden habersizdiler. Hazin son, 10 Ekim 680de Kerbelaya yakn bir lde gerekleti Hz Hseyin ehit edildi. Bu olay slam dnyasnda ilelebet srecek bir ikilie yol amtr. Tm bunlardan sonra Yezid 11 Kasm 683te Howarinde aniden ld. Yezidin lmnden ksa bir sre sonra yerine atanm olan, II. Muaviyede, vebadan lnce yerine Emevi airetinin genlik kolunun banda bulunan Mervan b.el-Hakem geti. Bu dnemden sonra slam corafyasnn snrlar gneyde Toledoya douda ise Semerkanta kadar uzanmt. Mervan b.el-Hakemin torunu II. Mervan, askeri adan iyi bir ynetici olmasna ramen, gerek iilerle gerek Hz.Muhammed (s.a.v)in amcasnn soyundan gelen Abbasi airetiyle ve gerekse kendi akrabalaryla savamaktan kurtulamad. Nihayetinde 750 ylnda

10

Trkistandan gelen bir Abbasi ordusu Mervan Byk Zap nehrinin sol kysnda yenilgiye uratt. Bu son Emevi halifesi Msra kat. Orada ele geirilip katledildi. Kellesi Abbasi kampna gnderildi. Kampta savata galip gelenler onun kzl san ve masmavi gzlerini Krt annesinden aldn sylyorlard. Abbasilerin hmna urayan bu airetin son fertlerinin kimi spanyaya kimiyse Hakkari dalarna snmt. (Guest, 2001, 34- 40) te bu noktadan hareketle u gerek ortaya kmaktadr ki Abbasilerden kaarak Hakkari6 dalarna snan Emevi yanllar, Emevi slam anlay ile Yezidilik arasndaki paralelliin en nemli temelini oluturmaktadr. Guidiye gre Yezidilik slamdan kopma pro Emevi bir glvv hareketidir. Bu glvv hareketi, Abbasi hanedannn ilk asrlar boyunca devam eden bir pro emevi gulvvdr. Bu hareket ksa zaman sonra, Dou Anadolunun gney ksmnda, Musula kadar olan blgede tutmutur. Hicretin beinci ve altnc yzyllarnda ortaya kan bu gulvv hareketi, bu blge sakinleri arasnda ok sayda sempatizan bulmutur. Siyasi platformda bu sempatizanlk sebepsiz deildir. Emevi halifelerinden Mervann bu blgelerden bir klenin olu olmas blge sakinlerinin Emevi halifeleriyle iyi ilikiler iinde olmasna neden olmutur. (Aydn, 1998, 33-34) II. Mervan bir Krt kzndan domutur ve bu blgeler onun kendi vatandr. ( nan, 1968, 48) Emevi hanedanl yklnca bu hilafet taraftarlar Hakkari dalarna ekilmiler, devrin siyasi alkantsndan uzak bir hayat yaamay tercih etmilerdir. Blge kabileleri tarafndan hsn kabulle karlanan bu politik mlteciler, blge sakinlerinin hayatna dinamizm getirmileridir. nk, bunlar Abbasi iktidarnn ilk dnemlerinde Emevi taassubu ile birka kere ayaklanmlardr. Fakat, zamanla siyasi dinamizmlerini kaybeden Emevilerden bazlar kendilerini mistik pratiklere
Musulun dousunda bulunan ve bugn eyhan nahiyesine bal kyleri oluturan, eski kitaplarda Hakkari ismi verilen yer bugn Irakta bulunan Laletir. (Turan,1989,47)
6

11

vermilerdir. Bunlardan Hakkarili Ebul-Hasan Ali Yezidi dininin kurucusu olarak kabul edilen eyh Adi b. Msafirin ncs olarak kabul edilmektedir. Grlyor ki Hicri beinci asrdan itibaren Anadolunun btn gney dousu, Emevi davasna kazanlm bulunuyordu. Bu blgede Yezidin imametine inanan ve kendi cemaatlerine onun ismini veren bir mezhep olduu ve bunlarn slamdan daha ok mahalli hurafelere bal olduklar Semani tarafndan belirtilmitir. te bu topluluun iine altnc Hicri asrn banda soyu Emevi halifesi I. Mervana dayand sylenen eyh Adi b. Msafir, muhtemelen bu halk Kuran prensiplerine armak maksadyla gelmitir. (Aydn, 1998, 34- 35) eyh Adi bin Msafirin babas Misafir bin smail de Emevi Halifesi Mervan bin el-Hakime dayanan bir din adamyd. Belki de bu yzden eyh Adi Yezidi mamolu ve mam olarak deerlendirerek dinsizlere kar savat, onu lanetleyen cemaatten atlacaktr demitir. (Sever, 1996, 16) tikad- Ehl-Snne, Adabun-Nefs, Visaya gibi yaptlar incelendiinde eyh Adinin Mutezile, iilik gibi mezheplere kar kt Muaviye yanls grnd anlalmaktadr. (Eybolu, 1978, 436) eyh Adi b.Msafir, Snni bir sufi olup iilere saldrarak, onlar ktledii Muaviye b. Ebi Sufyan savunan ashab-u hadisden bir mutasavvuftur. (Turan, 1986b, 189)

Aka grlmektedir ki Yezidilikin ok eski bir din olduu ve kuruluu zerine tarihi bilgilerin zaman iinde unutulduu, kaynaklarnn kaybolduu (Sever, 1996, 18) varsaymnn doru olduu kabul edilse bile, Yezidilerin milli velisi olarak, btn slam dnyasnda ok tannan Adi b. Musafir gibi birini eyh sufi olarak seebilmeleri, Yezidilik ile slamn Emevi frkasna dahil olan fikriyat arasnda yakn bir mnasebet olduu gereini gzler nne sermektedir. (Menzel, 1997, 416) Dahas Yezidilikin balangta heteredoks bir Snni slam mezhebi olduu dahi dnlebilir. (Bruinessen, 2000, 13) Bunda Yezidilikte grlen Oru,

12

Kurban, Hac, Snnet ve domuz eti yasa, Srat Kprs inanc, Kurann kutsall gibi inanlar etkilidir. (Akpnar, 1995, 42) Kald ki Yezidiler Kuran- Kerimin Allah tarafndan Krtenin bir kolu kabul edilen Kurmanca olarak indirildiine ve Hz.Muhammed (s.a.v)in onu Arap diliyle yazdna inanrlar. (Babu, 1984, 68) I. 1. 3. slam Harici Dinlerle Olan likisi Yezidilikin, Yezidilerin yaadklar blgede, eskiden yaayan birok dinlerin etkisi altnda kald sylenmekte ve hatta onlarn karm bir din olduu, yaantlarndan da ortaya kmaktadr. ki tanr anlaynda (tanr-eytan) Zerdtlkn; tenasuhu (reenkarnasyon) kabul ettiklerinden dolay Sabilikin; l gmme, rya tabirleri ve dini ayinlerden dolay amanizmin; Melek Tavus diye horoz eklindeki putlara tapmalarndan dolay putperestliin etkileri aikardr (Turan, 1986b, 190) Putperestlik ile alakal toprak, su, ate, aa klt ile ilgili inanlarn, Hint-Ari Dinlerinden gk cisimleri ve zellikle gnee prestij, Maniheizmden temizlenme esaslar, Hristiyanlktan Eski ve Yeni Ahdin kutsal saylmas, Hz. sann tekrar gelecei inanc, her yl Hz. sa adna kurban, Tasavvuftan Vecd, inanlar gizli tutma, byk mutasavvflara mezar ve trbelerine sayg gsterme (Akpnar, 1995, 41-42) Yahudilikten beslenme ile ilgili hkmler Nasturi Hristiyanlktan vaftiz, Hz. sann etini ve kann temsil etmek zere yaplan takdis ayini, ekmei ikiye blme, evlenmelerde hristiyan kiliselerini ziyaret, arap ime msaadesi (Menzel, 1997, 417) eski ran ve Anadolu dinlerinden gnee tapnma ve reenkarnasyon (Bruinessen, 2000, 12) gibi inanlar bnyesinde toplamaktadr. zellikle reenkarnasyonda Tin (ruh) lmden sonra baka bir gvdeye geerek varln srdrr, bu zellii dolaysyla lmszdr. lm tinin ayrlmas sonucu gvdenin baka gvdelerini oluturmak iin zlmesidir. Gne, ay ve yldzlar ise k satklarndan kutsaldr. nk Melek Tavus da bir k kaynadr (Eybolu, 1987, 437) Tm bu farkl dinlerin bir bnye ierisinde yer bulmas Yezidilikin karma din olduunu gstermektedir. (Akpnar, 1995, 42)

13

I. 2. YEZ D L K I. 2. 1. eyh Adi bin Musafir ve Yezidilik Yezidi dininin kurucusu (Turan, 1989, 46) ve peygamberi olarak grlen eyh Adi b.Msafir yaklak olarak 1075 ylnda Lbnanda, Baalbekin 60 km gneyindeki Bekaa vadisinin kurak bat yamalarnda kurulmu Beyt Far kynde dnyaya geldi. (Guest, 2001, 41-42) Onun neseben 1.Mervan soyundan geldii (Aydn, 1998, 35) ve Muaviye bin Ebu Sufyan savunan ashab-u hadisden bir mutasavvuf olduu (Turan, 1986b, 189) sylenmekte ise de eyh hakknda ok fazla bilgi olmamas onu hem slamiyet hem de Yezidilik bakmndan incelemek zorunluluunu dourmutur. slamiyet bakmndan eyh Adi Mslman inanl bir sufiydi; Kadiri tarikatnn kurucusu Abdlkadir Geylani ile birlikte Badata gidip, mam Gazaliden ders almt. (Bulut, 2003, 176) Hatta birlikte Hacca gittii arkada elGeylani eer peygamberlik almakla elde edilebilecek bir ey olsayd, onu mutlaka eyh Adi elde ederdi diye sylemiti. (Guest, 2001, 45) Bununla birlikte, eyh Adinin tikad- Ehl-Snne, Adabu n-Nefs gibi yaptlara imzasn atarak Mutezile, iilik gibi mezheplere kar kt Muaviye yanls grnd anlalmaktadr. Yani eyh Adi iilik karsnda Snnilikten yana olmutur. (Eybolu, 1987, 436) Dahas zamanla eyh Adinin mucizeler yapan bir kii olarak veli olduuna inanld ve onun her gece Kuran- iki kez hatmettii syleniyordu. (Tori, 2000, 88) eyh Adi 1130 yllarnda Musulun dousunda bulunan ve bugn eyhan nahiyesine bal kyleri oluturan, eski kitaplarda Hakkari ismi verilen Lalee giderek (Turan, 1989, 47) Hakkaride Krtler arasnda oturdu. (Avni, 1997, 365) Muhtemelen onun bu blgeye gelmesinde slamdan daha ok mahalli hurafelere bal olan yre halkn Kurann prensiplerine armak maksad

14

yatmaktayd. (Aydn, 1998, 35) slam yorumcular on nc ve on drdnc yzyllara kadar eyh Adinin retilerinin slama uygunluunu kabul ediyorlard. Ancak daha sonraki yzyllarda Mslman din adamlarnn eyh Adiye ve retilerine kar tavrlar deimitir. (Trkdoan, 2003, 306- 307) Yezidilike gre ise eyh Adi bu dinin kurucusu olarak Yezidilikin kutsal kitaplarndan ilkini tekil eden Kitab- Cilvenin yazardr. (Flal, 1984, 441) Ancak eyh Adinin eserleri, yazarn adn tar Kutsal kitaplar ise imzaszdr; yazar veya yazarlar bilinmemektedir. (Tori, 2000, 134) Ancak Yezidiler bu kitab eyhe isnat ederler bununlada yetinmeyerek slam Snni izgiye sk skya bal eyh hakknda farkl inanlara sahiptirler. Bu inanlardan bir tanesi yledir: eyh Adi bir gn Kabeyi haccetmek zere zaviyesinden karak Mekkeye doru biraz yol alr ancak sonra geriye dnerek mritlerine, bu yolculuunda Melek Tavus a ulatn, kendisi ve cemaatndan oru, namaz, hac, zekat ve dier dini emirlerin kaldrldn, yalnz melek Tavus a iman ve itaat etmenin cennete girmeye vesile olacan syler. (Turan, 1989, 53) Bir baka Yezidi inanna gre ise eyh Adi kendilerine rzk verir ve Allah ile birlikte oturup soan ekmek yiyerek, kendilerine tabii olanlardan be vakit namaz kaldrd, zinay helal sayd eklinde inanlar vardr. Bu inanlarn bo birer safsata olduunu anlamak okta zor deildir; nk eyh Adinin Abdlkadir el Geylani ile birlikte hicaza yapt yolculuk ve hac farizasn yerine getirerek Peygamber efendimiz Hz.Muhammed (s.a.v)e drt yl komuluk yapmasndan sonra tekrar Lalee dndnde cemaatinin yukarda belirtilen hurafelere inandklarn grerek son derece zlr onlara doru yolu, slam telkin etmeye alarak onlar bu sapknlktan dndrmeye almsa da mritleri onu dinlemezler ve eytan olduu zann ile tekkeden da eteine kadar kovalarlar. Daha sonra sylentiye gre eytan bu duruma zlerek gerei itiraf eder. Bunun zerine eyh Adi b.Msafiri stn tutan bu cemaat Adaviler olarak bilinir. (Turan, 1989, 53-55)

15

Abbasiler Emevi ynetimine halife II.Mervann hal edilmesiyle son vermi idi. Bunun sonucu olarak Abbasilere kar siyasi bir kan davasnn hasmlar olan Emevi taraftarlar adn katledilen halifeleri II. Mervandan aldklar Mervaniler mezhepini kurmulard. Siyasi bir muhalefet grnmndeki bu hareket zamanla dinsellemi ve dinsel bir mezhep hviyetine dnmtr. Ancak bu mezhebin kurucusu olarak grlen kiinin Emevi slalesinin varisi deil, aa halk tabakasndan olup, ykselmi ve hilafet iddiasna kalkm, adalar tarafndan da halife olarak kabul edilmi bir kimse olduu iddia edilmektedir. ( nan, 1968, 482) Suriye, Msr ve Hakkari dolaylarnda grlen bu mezhep mensuplar balangta drdnc halife olarak Hz.Alinin yerine, nc halife Hz..Osmann en yaknlarndan ve Emevilerden drdnc halife olan Mervan bin-al-Hakemi (684-685) tanmaktaysalar da, Hakkari dolaylarnda ki bu mezhep mensuplar kendilerini Mervana deil, Emevilerin birinci ubesine ve halife Yezite (680-683) nispet vermektedir. Mervaniler Allaha, Peygambere, Kurann Allahtan indirildiine inanrlar, fakat orucu ve namaz farz diye tanmazlard. Namaz onlara gre ihtiyaridir isteyenleri namaz klarlar, fakat namazlar Snnilerin namazlarndan az ok farkldr. (her gn alt vakit namazlar vardr, hepsi yirmi drt rekat olup 17 si farz 3 de vitirdir). Namaz Allahn emri deil Peygamberin snnetidir. Halbuki insanlar Peygamberin kulu deil Allahn kuludur, Peygamberin kendiside Allahn kuludur. Peygamber, Allaha Kuran gnderdii iin ibadet etmi, halbuki dier insanlar bu nimete erimi deillerdir, namaz klmaa da mecbur deillerdir. Bu mezhebin baka dini ibadetlerinden biri olarak ancak snnet zikir olunuyor; Mervanilerin erkek ve kz ocuklarn snnet ettirdikleri kaydedilmektedir. ( nan, 1968, 483- 486) Guidiye gre Yezidilik bir slamdan sapma (heretique) hareketidir. Bugnk grnm itibariyle slam ile hibir ilgisi olmayan bu hareketin temelinde bir gulvv hareketi bulunmaktadr. Bu glvv hareketi, Abbasi hanedannn ilk asrlar boyunca devam eden bir pro emevi gulvvdr. Bu hareket ksa zamanda Dou Anadolunun gney ksmnda, Musula kadar olan blgede tutmutur. Emevi

16

taraftarlarndan Hakkarili Ebul Hasan-Ali Sincarda inzivaya ekilmi ve orada ok sayda mrit edinmiti. Onun lmnden sonra bir asr bile gemeden Yezit in imametine inanan ve kendi cemaatlerine onun ismini veren bir cemaatle karlatn Semani belirtmitir. (Aydn, 1998, 33- 34) te yandan Mervani mezhebinin inanlaryla Yezidilik dininin inan kaideleri arasnda byk bir yaknlk olduu da gze arpmaktadr. yle ki Mervani mezhebinde namaz farz deildir; Yezidilerde namaz oru gibi ibadetlerin Melek Tavus tarafndan kaldrldna ve cennete gitmek iin Melek Tavusa iman etmenin yeterli olacana inanrlar. (Turan, 1989, 53) Buna ek olarak Yezidiler de tpk Mervaniler gibi Kuran- Kerimin Allah tarafndan indirildiine inanrlar. (Babu, 1984, 68) Bu grn doruluu ise B. Murat ztemirin Trkiyede yaayan 103 yanda bir Yezidi din adam olan Yezidi Fakiri Reo Toprakla yapt rportajda gn na kmaktadr. Rportajda Yezidi din adam Reo Toprak Yezidilikin slam inanlaryla balantl yanlarnn bulunduunu, Kuran ve hadislerden esinlenildiini, ancak onlara deiik yorumlar getirildiini belirterek dinlerinin kurucusu olarak kabul ettikleri eyh Adinin Hz. Muhammed (s.a.v)e vg dolu iirler yazm olduunu syleyerek sanld gibi Yezidilerin atee tapmadklarn ve Hda isminde tanrya taptklarn belirtmektedir. (ztemir, 1998, 10-11) Koyu bir Snni mutasavvuf olan eyh Adinin gelmesinde slamdan daha ok mahalli hurafelere muhtemelen bu blgeye bal olan yre halkn

Kurann prensiplerine armak maksad yatmaktayd. (Aydn, 1998, 35) Adi bin Msafir 1162de ldnde eyh Adinin mritleri vasiyetine uygun olarak yeeni Ebu el Berakat yerine setiler. Ve cemaat ok gemeden Adi adndan treyen Adaviler adn almtr. Ksa sre sonra vefat eden eyhin ardndan yerine olu Adi bin Ebu el bereket geti ve onun zamannda da cemaat klasik bir sufi tarikat izgisinde devam etmitir. (Sever, 1996, 12)

17

Yezidilik Hasan bin Adi ile birlikte yeni bir hareketlilik kazanmtr. Hasan mritlerine eyh Adiye sayg gsterilmesi ve mutlak anlamda itaatkar olmalarn buyuruyordu. Yezidilerin iki kutsal kitaplarndan ikincisi davran kurallarna dikkat eken Mshefa Re geleneksel olarak eyh Hasana ithaf edilir. Halife Yezidin ve eyh Adinin olaan st bir ekilde yceltilmesi de eyh Hasana atfedilmitir. Addavi tarikat bu dnemde Sultan Yezide ynelik tarafgirlii ve eyh Adiye kar arlklarla dolu inanlarndan dolay, on drdnc yzyln balarnda slam teologlarnca eletirilmilerdir. (Guest, 2001, 49-58) Balangta tamamen Snni bir anlaya dayal bu hareket, kurucusunun lmnden ksa bir sre sonra taraftarlarndan bir ksm sapk bir grnm kazanm ve hem eyh Adiyi hem de Sultan Yezidi insanst varlklar olarak kabul etmiler bu nedenle de Yezidi olarak anlmlardr. (Turan, 1986b, 189)

I. 2. 2. Melek Tavus ve Yezidilikte Meleklere man Yezidilikte kutsal varlklar arasnda yedi melein nemli bir yeri vardr. Bu melekler, tanrnn baka varlklarda zuhuru gibi, Yezidilerce, baz din ulularnn ahsnda somutlatrlmakta ve onlarla zdeletirilmektedir. (Akpnar, 1995, 43) Buna gre eyh Hasan (Derdail), eyh emsi (Melek srail), eyh Ebubekir (Melek Mikail), Scaeddin ( Melek Cebrail), Nasireddin ( Melek emnail), Fahreddin (Melek Nurail), ve en son olarak da tm bu meleklerden stn olduuna inanlan Melek Tavus (Abtavus) gelmektedir. (Eybolu, 1987, 437) Yezidilere gre Melek Tavus eytan ve Halik Kldr. Bunlar ayr ayr birer ilah edinmekle beraber, ikisini de bir ad etmektedirler. Ayn zamanda Halik Hayr ve Halik er diye de iki tanr tahayyl ederler. Halik Kl, hayrdr. eytan da erdir. Buna ramen eytan takdis ederler. (opolyo, 1964, 374)

18

Yezidiler asndan eytan balangta tanryla birlikte oluan ilk varlkt, kibre kaplnca yedi bin yl cehennemde kald, yedi kp dolusu gzya dknce tanr ona acyp balad, kendisinden Melek Tavus isimli melek tanry yaratt. (Bulut, 2003, 152) Yeryznn idaresi ve ruh gnn ynetimi Melek Tavusa yine bizzat tanr tarafndan verildi (G, 1999, 163). Bu yzden Yezidiler ilk nce her eyi yaratan tek bir tanrnn olduuna, daha sonra bu tanr tarafndan eytann melek tavus olarak yeni bir tanr olarak yaratldna ve bu iki tanrnn aslnda tek tanrdan var olduuna inanrlar. Bu inanca gre her eyi yaratan tek tanr melek tavusu yarattktan sonra dnya ile ilgisini kesmi dnyann ynetimini melek tavusa brakmtr. Tanr dnyann sadece yaratcsdr. O srdrcs olmadndan aktif deildir, dnyayla ilgilenmez. Tanrsal iradenin faal icraat organ Melek Tavustur ve ruh g yoluyla Tanrsalla ykselmi olan eyh Adi (Hadi) onunla bir olmu grnmektedir. Melek Tavus Tanrnn alter egosudur. Tanryla birdir, ayrlmamacasna btnlemitir. Melek Tavus iyi bir tanrdr. (Yalkut, 2002, 43) Melek Tavus, eytan olarak tanmlanabilir, fakat Yezidilere gre o, Mslman ve Hristiyan inanlarndaki ktlklerin kayna deildir. (Bruinessen, 2000, 8) Ancak te yandan Melek Tavus hakkndaki bu hususun ok belirgin olmad aktr. nk daha ncede grld zere Yezidilik mitlerinde Melek Tavusun Halik er olarak getii ve bunun da eytan olduu belirtilmektedir. (opolyo, 1964, 374) Yezidiler Melek Tavusun iyi bir tanr olmasndan ziyade tam aksine eytann errinden korunmak iin ona ibadet etme lzumu duyarlar. nk onlara gre tanr iyidir ve atufdur, fenalk yapmaz ve alemin iine karmaz. Bu dnyadaki fenalklar yapan o deil eytandr. yleyse tanrya tapmaya lzum yoktur. eytann errinden kurtulmak iin ona ibadet lazmdr. (Avni, 1997, 365) Bu yzden Yezidilerin, eytann bedenlemesi olarak grdkleri ve sylenmektedir. (Yrkan, 2002, 60) genelde horoz grnmnde dndkleri bir uluhiyet biimine (Melek Tavus) taptklar

19

I. 2. 3. Kutsal Kitaplar Yezidilerin, eyh Adiye isnat olunan Kitab- Cilve ile onun lmnden iki yzyl sonra yazld rivayet olunan Mushaf- Re adl iki kutsal kitaplar vardr. (Flal, 1984, 441) te yandan pek ok Yezidi tarafndan tutulan baka bir hipoteze gre Yezidi dininin ok eski olduu ve kuruluunun tarihsel ayrntlarnn eski a uygarlklarnn puslu ortamnda kaybolduudur. (Guest, 2001, 64) Bu nedenle bu iki kitabn yaradltan nce mevcut olduu ve orijinal nshalardan renildiine dair inanta Yezidiler arasnda yaygndr. Arapa olan bu kitaplardan Kitab- Cilve tecelli kitab, Mushaf- Re ise Kara Kitap olarak anlr. Kara saygya deer bir mevhum olarak grlmektedir. (Menzel, 1997, 416) I. 2. 3. 1. Kitab- Cilve Bu kitap, Melek Tavusun yanndan, sonradan, Yezidilerin kurtuluu iin bizzat onun tarafndan indirilmi olup, bir mukaddime ve be blmden ibarettir. Bu blmlerin birincisi, on madde olup, Melek Tavusun ezelde hala var ve vazifesini insanlar slah ve bir sknt halinde onlara her zaman yardmc olduu sylenmektedir. kinci blm, on madde olup, bu maddelerde Melek Tavusun insanlar istedii gibi cezalandrp, mkafatlandrdn, arzn altna ve stne hkmettiini, sadece kendi emirlerini yerine getirmek gerektii ifade edilmektedir. Sekiz maddeden oluan nc blmde ise, btn bilgileri, sevdiklerine kitap olmadan verdii; yer, gk ve denizdeki btn mahlukatn kendi hakimiyeti altnda olduu, yer altndaki btn defineleri bildii anlatlr. Dokuz maddeden meydana gelen drdnc blmde ise haklarn baka tanrlara vermeyeceini, Mslman, Yahudi, ve Hristiyanlarn onun inanlarndan kendilerine uygun denleri alp, dierlerini bozduklar ifade edilir. Son blm olan beinci blm drt maddeden ibaret olup, burada ahsna ve resmine saygda bulunulmas ve kendi inanlarnn ve eyann olduu gibi korunmas emredilir.(Menzel, 1997, 416-417)

20

I. 2. 3. 2. Mushaf- Re Yezidi dininin bir dier kutsal kitab olarak kabul edilen Mshaf- Rein eyh Hasan tarafndan yazld kabul edilir. 1886 ile 1909 arasnda deiik versiyonlar eklinde yaymlanm olan bu kitabn ieriinde dnyann oluumu, insann kkeni ve Adem ile Havvann yks ile ilgili bir Yezidi anlatm vardr. Ayrca kitapta, bu dince yasaklanm, yaplmamas gerekenlerin bir listesi de mevcuttur. (Guest, 2001, 71) Her iki kitap da 19.yzyln sonlarna kadar yabanclar tarafndan bilinmiyordu. Ancak, 1724den itibaren Mslman eyhi Abdullah el-Rabtaki, Yezidilerin Cilve adnda bir kitabnn olduunu ve herhangi bir Fahrettin tarafndan yazldn sylyordu. M 1895 senesine gelinildiinde ise ngiliz E. C. Browne da Musul Yezidileri adl yazsnda ilk defa olarak bu iki kitabn ngilizceye tercmesini yapt ve bunu dier ngilizce, Almanca, Franszca, Trke, talyanca, Rusa ve Arapa tercmeler takip etti. Bylece bata Avrupa olmak zere tm dnya ilk kez Yezidi inan, gelenek ve grenekleriyle tanarak bu ilgin inan sistemi hakknda bilgi sahibi olmularsa da; bu eviri kitaplarnn metinlerinin gerek mana gerekse slup bakmndan birbirleriyle ok eliik olmas okuyan kimsenin hangisinin doru olduunu ayrmakta glk ekmesine neden olmutur (Turan, 1986a, 150- 151) I. 2. 4. Yezidilerin badetleri Yezidilikte gndelik ibadet ok bireysel olarak uygulanr. Cami ya da kilise gibi ibadetin topluca yapld ibadet yerleri bu dinde yer almamaktadr. Bu yzden Yezidilikte ibadetler gizli ve yalnz bana yaplr. Hem Yezidi toplumunun hem de bireyin varoluundaki sreklilik, kiisel ibadetten ziyade, ncelikle ritel ve seramoni deneyimi ile muhafaza edilir. Bu nedenle Oru Bayram ya da Nisann ilk haftas ller Gn gibi zel dini bayramlar hep birlikte kutlarlar. (Yalkut, 2002, 50) Bu gibi toplu kutlanan bayram ve trenlerde Yezidiler tpk mevlevilerinkine benzer semalar yaparak kendi etrafnda alg alarak dnerler. (Seferolu, 1982, 57).

21

Bunda evrende olup biten her eyin belli bir ak ve ritimle srekli tekrarlandna dair olan yezidi inanc nemlidir. Gelecei garanti altna alan da bu tekrarlanlardr. te bu yzden daire ok nemli bir sembol olarak kabul edilir. Dini trenlerinin birounda tapnaklarnn etrafnda dnen Yezidiler, yemin ederken de daire iareti yaparlar. Bir baka Yezidi inanna gre ise bu durum Melek Tavusun halkn gstermek iin parmayla bir daire izerek dairenin iindeki bu halk benim halkmdr demesinden kaynaklanmaktadr. (Yalkut, 2002, 52) te yandan Yezidilerde oru, namaz, zekat, hac, kurban gibi slamiyetten ve dier dinlerden etkilenilmi ibadet ekilleri de Yezidilerin dini hayatlarnda nemli motifler olarak yerini almakadr. I. 2. 4. 1. Oru Yezidilerde Umumi oru ve Hususi oru olmak zere iki eit oru vardr. Umumi oruca Yezidi orucu da denir. Bu oru Eylln nc ve beinci gnleri arasnda tutulur. (Menzel, 1997, 419) te yandan halkn tuttuu bu umumi orucun Aralk aynn ilk Sal, aramba, ve Perembe gnleri olmak zere gn arka arkaya tutulduu da grlmektedir. (Turan, 1986a, 164) Yezidiler Aralk aylarnn balarnda tuttuklar bu gnlk orucu iftarlarnda mukaddes kabul ettikleri arapla aarlar. (opolyo, 1964, 375) Bu orucun tutulu eklinin her ne kadar slamiyetteki orula ayn olduu bilinmekteyse de arapl bir merasimle sona ermesi onu farkl klar. (Akpnar, 1995, 47) Oru, sabahleyin gnein sarlnn grlmesiyle balar ve akam gn battktan sonra sona erer. Gn boyu yemek imek yasaktr. Ancak herhangi bir oruluya bir ey ikram edilirse geri evrilmez, yenir veya iilir. Ayrca

22

Hzr- lyas iin gn oru tutmak adeti de vardr. (Tori, 2000, 80) Bu oru ise 18 ubatta olan Hzr lyas bayramndan ncedir (Aydn, 1998, 64) B. Murat ztemirin Yezidiler ve Sryaniler konulu inceleme rportajnda Deveboynu kynde yaayan 103 yandaki bir Yezidi din adam olan Yezidi Fakiri Reo Toprak oru hususunda unlar sylemitir: Kasm aynn nc haftasndan balayarak gn oru tutar gn bayram yaparz. gn Abtavus iin, gn eyh Addi iin, gn de eim iin. eim, Yezidilerce dar zor anlarnda yardmlarna koacaklarna inandklar bir melektir. Yani ylda dokuz gn oru tutar, dokuz gn bayram yaparz demektedir. (ztemir, 1988, 13) John Guestin Yezidilerin Tarihi isimli kitabnda da genel oru tutmann sonrasnda gelen drdnc resmi bayramn Araln ilk Cumasnda (Seleucid takvimine gre) ya da Araln ortasnda (Gregoryan takvimine gre) gerekletiinin belirtilmesi (Guest, 2001, 79) bu orucun tarihi hakknda Kasm aynn nc haftasndan itibaren oru tutmaya baladklarn belirten Yezidi bir din adam olan Yezidi fakiri Reo Toprak dorulayc niteliktedir. yleyse Yezidilerin en sradan ibadetleri hakknda bile farkl, farkl bilgilerin var olmasnn iki nedeni olabilir. Bunlardan birincisi Yezidilerin inanlar hakknda kendilerine soru sorarak bilgi edinmek isteyenlere bu kiilerin duymak isteyecekleri cevaplar vererek dinlerini gizli tutmaya almalar olabilir. (Guest, 2001, 64- 65) Bir dieri ise eyh Adiye isnat edilen kurallardan biri olan yazl kitaplarn okunmasnn yasak olmasdr. Yezidilerin okuma yazma renmesi yasak olduundan mevcut kutsal kitaplar okumaktan ziyade dinleri hakkndaki bilgileri azdan aza nakil yoluyla renmeleri olabilir. Tm yezidi folkloru, halk oyunlar, masallar bu szl gelenekle gnmze kadar gelebilmi ancak yazya geirilmedikleri iin ou unutulmak ve kaybolmak tehlikesiyle kar karya kalmlardr. (Sever, 1996, 59- 60) Yezidilikteki bir dier oru ise Hususi orutur. Bu zel orucun din adamlar tarafndan yirmi gn Aralk, yirmi gnde Temmuz aylarnda tutulduu

23

belirtilmektedir. (Tori, 2001, 80) Fakiran Kastnn mensuplar, (yezidi din adamlar olan yezidi fakirler) bu orulara ilaveten eyh Adi erefine nefis terbiyelerine nem verirler. Yine bunlar, eyh Adi gibi yaamak olan Murbaniyye ve Sersal, (yeni sene) dnemlerinde de perhize devam ederler. (Aydn, 1998, 64- 65) I. 2. 4. 2. Namaz Yezidiler, namazn kalp ile ifa edildiine ve nasl eda edilecei konusunda yazl farz veya herhangi bir artn bulunmadna inanrlar. Bylece Yezidilerde namaz bir duadan ibaret olup ferdi ve gizlidir. Toplumun birlikte kld bir namazlar olmad gibi Yezidilerde ibadethane de yoktur (Turan, 1986a, 162). Bunun nedeni B.Murat ztemirin Yezidi fakiri Reo Toprak ile yapt rportajda aka ortaya konmaktadr. 103 yan geride brakm bu din adam Yezidilerin Yezidi olmayanlar tarafndan kafir olarak grlmelerinden dolay etraftan bir saldr ya da kt bir davranla karlalmamas iin ibadetlerini (namaz) gne doarken ve batarken gizli olarak yaptklarn ve bunu yaparken gnee dnlerek ellerin sol el sa el stne gelecek biimde gkyzne doru tutarak dua edilerek sonrada iki elin birden ban zerinde kez geirilerek ibadetin sonlandrldn sylemektedir. (ztemir, 1988, 12) Bu noktadan hareketle Yezidilerin namazlaryla slam dinindeki namazn birbirinden tamamen farkl olduu aka grlmektedir. yle ki nl Rus yazar Pukin de Yezidilerde namaz olmadn belirterek onlarn ibadetlerinin sabahleyin gne domaya balar balamaz kendilerini diz st yere atmak suretiyle, bu yldza kar alnlarn topraa koyup yere kapanmaktan ibaret olduunu ve bu ibadet iin insanlardan uzak yerleri setiklerini hatta aksi durumlarda bu ibadeti ifa etmekten kendilerini mazur bile grdklerini sylemektedir. (Pukin,85) Sabah gnei adam boyu ykselmeden, akam gnei batmaya adam boyu kalana kadar mutlaka dua (namaz) eden Yezidilerin eskiden bereket getirsin diye len gneini de kutsadklar sylenmektedir. Bu ibadetleri esnasnda her yezidi Tanrm, nce yetmi iki millete, sonra da bana iyilik ver. Tanrmz ykc deil yapcdr. O halde

24

yeryzne mutluluk iin geldik diyerek balad duay, Melek Tavus ile eyh Adiyin adlarn zikrettikten sonra Gne zerinde ykseldi ey sefil kii. Kalk da ibadetini yap. Tanr birdir ve eyh Adiy onun dostudur. Selam sana eyh Adiy diyerek tamamlar. (Bulut, 2003, 157) I. 2. 4. 3. Zekat Yezidilerde zekat Mslmanlarnkinden farkldr. Yezidiler eyh Adinin, kendi zamannda din adamlar arasnda servet, arsa ve arazi edinme devam ederken aralarnda olan mnakaa ve dmanl grnce onlara fazilet ruhu baladna inanrlar. Bylece bu din adamlar dnya malndan yz evirip ahiret ve onun sonsuz varln kazanmaya altlar, ellerindeki mallarn da mritlere datmaya balaynca mritler oald. Bu durum karsnda eyh Adi, mritlere mallarndan belli bir miktar din adamlarna vermelerini emrederek bu duruma, onlarn oullarn da varis yapt. Bundan dolay din adamlar nazarnda mritler, kendilerinin st veren inekleridir. (Turan, 1986b, 193) Bu nedenle Yezidilerin en alt tabakasn meydana getiren mritler, gelirlerinin % 10unu eyhlere, % 5ini Pire, % 2,5ini de Fakire vermek zorundadr. (Flal, 1984, 442) I. 2. 4. 4. Hac Lale Tapnanda kutlanan ve bir hafta sren d-i Cemaa (Cemaat Bayram), Yezidilerin hac farizas saylr ki, buna katlmak inancn temelidir. Eskiden 23-30 Eyllde kutlanan ve 19. yzylda 5-12 Ekime denk den bu bayram, gnmzde 6-13 Ekime alnmtr. (Bulut, 2003, 170) eyh Adinin mezarnn ziyareti olarak ta bilinen bu haccn her yl 15-20 Eyll tarihleri arasnda yapld da sylenmektedir. (Akpnar, 1995, 47) Yezidi geleneine gre Lale kutsal blgedir. nk Adi bin Msafirin zaviyesi ve kabri orada bulunmaktadr. Yezidiler oray ziyaret ettiklerinde hac farizalarn yerine getirmi olurlar. Bunun iin Eyll aynn on beinden-yirmisine kadar ki devrede tm Yezidiler bu blgede toplanrlar. Kutsal meelikler olarak

25

kabul edilen dan brndeki Lale boaznda yeillikler arasnda bulunan bu zaviyeye ulamak iin ard ardna avlu geilerek nce abdest alnmak iin tahsis edilmi havuzlara ulalr. Daha sonrada nefli eski Nesturi kilisesi grnmndeki mabede girilir. Sadece mabedin iinde deil; da grldkten sonra plak ayakla yrnmezse kafir olunur. Buras Mekkeye benzetilmitir. Lalete bir ok yerler, Mekkedeki yerlere gre adlandrlmtr. (Aydn, 1998, 66) rnein: Kabeye karlk eyh Adinin trbesi; Zemzem suyuna karlk bir zemzem suyu, Arafat dana karlk bir Arafat da; Sefa ve Mervaya karlk Cerime ve Birime denilmitir. Bu hac merasimi: Nehirde ykanma; Sancaklarn ykanmas; flt, davul ve dmbelek eliinde koro halinde enlikler yaplmas; ilahiler sylenmesi; Din adamlarnn sufi zikirleri, oynamalar ve heyecanl trklerle burada bulunan btn mezarlarda mumlar ve eitli lambalarn yaklmas ile kurban datm; Harise ve Sevdik adlarnda zel yemeklerin datlmas; Kaldu adnda bir kzn kurban edilerek piirilmesiyle kutlanmaktadr. (Turan, 1986a, 166-167) Yezidilerin bahsi geen ve eyh Adinin mezarn ziyaret ederek hac olduklar bu Cemaat Bayramlarndan birine de eyh Nasrn dostluunu kazanm olan A. H. Layard 1846 tarihinde katlma imkann elde etmiti. Layarda gre gerek oradaki insanlarn giyim kuamlarndaki hassasiyet gerekse flt ve davullar eliinde edilen danslar o kadar etkileyicidir ki; hayatnda daha nce bylesine temiz insanlardan oluan bu denli canl ve pitoresk bir topluluk grmediini belirtmektedir. (Sever, 1996, 71-72) I. 2. 4. 5. Kurban Yezidiler Kurban Bayramn Snnilerle birlikte kutlarlar ve bu bayramda, tm Yezidiler kurban kesmektedirler. Bu her Yezidi iin bir zorunluluktur. Bununla beraber Yezidiler kimin konuu olursa olsun kylerine konuk gelen kiilere kurban kesmektedirler. Bu genelde bir ko olmakta ve konuklar sofradan kalkana kadar ocuklar ieriye sokulmamaktadr. Ayrca konuk iin kesilmi kurbann ba,

26

piirilmi olarak ayr bir tepsi iinde odaya getirilmekte ve sofrada oturan en yal kiinin nne braklmaktadr. (ztemir, 1988, 8-12) Ancak Yezidilerin, Kurban Bayramn Mslmanlardan iki gn nce kutladklar da sylenmektedir. Buna ek olarak her yl Hz. sa iin kurban kestikleri ve her sonbaharda Vensn klarnn ilk defa grld zaman, iyilemez hastalklara yakalanmamak iin kurban kestikleri de bilinmektedir. (Akpnar, 1995, 47- 48) Tm bunlara ek olarak Yezidiler eyh Adinin mezarna yaptklar hac ziyaretinde bir kz keserek direk kazana btn olarak atarlar. eyhler, pirler, ve dierleri tarafndan kesilen bu kz kazanda kaynadktan sonra genler ellerini dirseklerine kadar svayarak pimi kz yine btn olarak karrlar. Bu esnada elleri yananlar, asla ikayet etmez ve bu esnada lenler veli olarak kabul edilirler. Bu et azar azar Yezidilere datlr ve karlnda para toplanr. (Aydn, 1998, 66) I. 2. 4. 6. Tenash (Reenkarnasyon) Tenash, insan ldkten sonra ruhunun baka bir varla intikal etmesine denir. Buna inanan frkaya da Tenashiye ad verilmektedir. Bu inancn Hindistanda Brahmalar arasnda yaygnken Maninin bu inanc, srgnl esnasnda Hintlilerden alp alemine Mazdekilerden, randa yayd bilinmektedir. Bu inancn Sabiilerden veya baz Yunan slam filozoflarnn

dncelerinden intikal ettiini syleyenler de vardr. Bu inan akidesini benimseyen topluluklardan birisi de Yezidilerdir (ubuku, 1984, 132). Yezidilikte ruh g olarak adlandrlan tenash inancnda ruh (tin), lmden sonra baka gvdelere geerek varln srdrr. Bu zellii dolaysyla lmszdr. lm tinin ayrlmas sonucu, gvdenin baka gvdelerini oluturmak iin zlmesidir. (Eybolu, 1987, 437) Baka bir deyile, Yezidiler ruhlarn beden deitirdiine iman ederler. (Seferolu, 1982, 56) Yezidilik dinindeki bu inann eski ran ve Anadolu dinlerinden gelen reenkarnasyon inannn bu dinle birlemesiyle meydana geldii sylenmektedir (Bruinessen, 2000, 13).

27

Ancak bu inan Kitab- Cilve de yle gemektedir: Birini u aleme gndermek istediim zaman ruhlarn tenasuhu yolu ile onu tekrar iki, defa daha gnderirim. Ruhlar iki ksm olup, birincisi kt ruhlardr. Bunlar ktlklerinin cezasn ekmek iin domuz, eek, kpek, gibi hayvanlarn vcutlarna girerek, orada cezalarn ekerler. kincisi iyi ve temiz ruhlardr. Bunlar ise semada yerlerini alarak devaml gayb aleminde insanlar iin hayrl gizli srlar, gizli ve grnmez eyleri kefederler. (Turan, 1986b, 193) Bu iyi ruhlar, yararllk derecelerine gre ok ve ya az bir mutlulua erecekleri bu dinlenme yerine gittiklerinde isteklerini bildirmek iin akrabalarnn ryalarna girerler. (Pukin, 89) yleyse Yezidiler llerin ruhlarnn hak ettiklerine gre cennete ya da cehenneme gideceklerine inanrlar ancak o ana kadar dnyaya baka bir bedende, kimi zaman hayvan bedeninde geldiklerine de inanrlar. (Guest, 2001, 67) lmden sonra byk mahkemede ruhun hangi bedende yeniden doacana karar verilir. Mahkeme hkmn verene kadar ruhlar br dnyada bekler. Karar belirleyende bir insann dnyada yaptklardr. (Yalkut, 2002, 53) Ancak Kitab- Cilve de anlatlan iki veya kez ruhlar gderirim,, ifadesinden de anlalmaktadr ki sanlann aksine insanlar dnyaya sonsuza kadar geri dnmek zorunda deildir. Dnyaya gelileri onlarn gnahlar ve ya sevaplaryla alakaldr. Cezalarn eken ruhlar daha sonra ahiret hayatna kavuurlar. yle ki Alexander Pukin de Erzurum Yolculuu adl kitabnda Yezidilerin Maher gnnde silah elde cennete gireceklerine inanmakta olduklarn belirtmektedir. (Pukin, 89)

28

I.

3.

YEZ D LERDE

SOSYAL

YAPI,

RF,

GELENEK

VE

GRENEKLER 1.3. 1. Sosyal Yapy Oluturan Yezidi Kast Sistemi Yezidi cemaat kastlara ayrlm bir topluluktur. Antik an Gnostik toplumlarnda grlen bu hiyerari Yezidilerce bugne kadar srdrlmtr. Piramidin tepesinde ise cemaatin dnyevi ilerinden sorumlu olan bir Emir (Mir) bulunmaktadr. (Sever, 1996, 62) Cemaatin laik kolunu oluturan Mir, Yezidi din adamlarnn oluturduu hiyerariden ayr olarak farkl bir yere sahip olmakla birlikte ruhban snf zerinde mutlak yaptrm gc vardr. Yezidilikte otoritelerini eyh Adiden aldklar sylenen ve eyhlerin lideri olarak kabul edilen Baba eyh, Mir tarafndan atanr. (Guest, 2001, 72- 73) Baba eyhe Yezidilerin dini lideri de denmektedir. (Seferolu, 1982, 58) Yezidilikin en yksek fetva makamdr. eyh Fahrettin soyundan gelenlerce doldurulan bu makam, Mir bulunmad zaman ona vekalet eder. (Flal, 1984, 442) eyhler takmnn rnek ald, izledii bu makama eyhler bir konu hakknda hkm verip karar almadan nce danrlar. Baba eyhlerin halk arasnda sz dinlenir, emirlerine itaat edilir ve yaptklar doru kabul edilir. Bununla birlikte Baba eyhlerin eyh Adinin trbesine bakmak, yklan yerleri onarmak, Keklerin ilerini tertip dzene sokmak, onlar ynlendirmek gibi grevleri vardr. (Bulut, 2003, 212) Baba eyhlerden sonra ise eyhler gelmektedir. emsaniler slalesinden Melek eyh emsettin ailesinden ve eyh Adinin mritlerinden veya kardelerinin soyundan gelmektedirler. Vaktiyle beyaz giyindikleri sylendii halde gnmzde normal olarak dier Yezidiler gibi giyinmektedirler. En nemli grevleri irat olup,

29

her trl dini grevleri yrtrler. Sakallarn keserler fakat byklarn asla kesmezler. (Turan, 1990, 127) Yezidi kastnn bir dier nemli halkalarndan birisi de Pirlerdir. Bu din adamlar daha az asil bir kkten gelen ruhanilerdir. Elbiseleri siyah olup, balarnda siyah ve ya krmz tyl sark bulunur. Onlar, ahsi dokunulmazlk ve muhtelif ereflilik haklarndan yararlanrlar. Vazifeleri, cemaatlerini, iyiye tevik ve ktden uzak tutmaktr. Onlar, dini vazifelerini, bayram gnlerinde, orular, evlenme, vaftiz, snnetler, hastalklar (mukaddes toprak uygulamasyla tedavi), lm, kehanet ve zekatn aldklar btn vazifeler vesilesiyle yerine getirirler. (Menzel, 1997, 420) Bundan baka Yezidi kastnn saysal olarak en kalabalk ruhban snfn Kavallar oluturmaktadr. Ruhban snfnn bu yeleri Yezidilerin hatip ve mzisyenleridir. Eskiden kavallarn kyleri dolaarak gen Yezidilere inanlarnn ilke ve kurallarn gsterdikleri sylenmekteyse de bugn bu adet sz konusu deildir. Kavallar gnmzde ancak dn, snnet gibi elencelerde bulunmakta ve onlarn yapt mzik eliinde oynayan Yezidiler, gnahlarnn dkldne inanmaktadrlar. (ztemir, 1988, 5) Buraya kadar aklanan dini hiyerarinin iinde, yle bir kast mensuplar vardr ki hibir dini fonksiyon ifa etmezler. Bunlar Yezidi cemaatinin zahidleri olan Fakirlerdir. Kendilerini ok sert riyazata tabi tutmaktadrlar. Bunlarn ylda 92 gn orular vardr. Ayrca ttnden, alkolden ve yn yataklardan uzak dururlar. Bunlara tra olmak ve sakaln kesmek yasaktr. Silah tamadklar gibi kan da aktmazlar. Giyim kuamlaryla dier Yezidilerden ayrlan fakirler zerlerine sert ynden siyah bir gmlek giyerler. Bu gmlein yakas normal Yezidi gmleinden daha aktr. Buna ek olarak beyaz geni bir pantolon ve ynden bir ceket giyerler. te bu kyafet Yezidi saliklerine korkulu bir sayg vermektedir. Hi kimse bu elbiseyi tayana saygszlk yapmaya cesaret edemez ayrca fakirler bir evde holand herhangi bir eyaya el koyma imtiyazl hakkna sahiplerdir. Fakirler statlerinin zellii ve Mslman tarikatlarnn mritlerini artran kyafetleri ile Adavi tarikatnn miraslar konumundadrlar. (Lescot, 2001, 82- 87)

30

Bunun dnda Yezidilerde vazifeleri sadece hizmet olan kastlar bulunmaktadr. Bunlar balca Mcavirler, Kekler, avular ve Ferralardr. Mcavirler eyhan blgesini temsil eden kast mensuplar olup grevleri ziyaret konumalarn denetlemek ve aramba sabahna kadar mabetlerde ki lambalar yakmaktr. Bunun dndaki dier hizmet kastlar olarak adlandrlmas mmkn olan Kekler, avular ve Ferralarn ncelikli grevleri ise eyh Adi tapnann hizmetiliini yapmaktr. (Aydn, 1998, 70- 71) Keklerin bir baka grevi ise olaylar bildirmek ve hastalar iyiletirmektir. (Tori, 2000, 131) Kee tarikat efinin kahini gzyle baklr, nk dorudan doruya eytandan (Melek Tavus) vahiy almak imtiyazn tar. Bunun iin, eer bir Yezidi herhangi nemli bir ie girmekte tereddt ederse fikrini sormak iin kei grmeye gider ama bunun iin soruyu soracak olan kiinin bir miktar paray gzden karmas gerekmektedir. Kekler soruyu aldklarnda yere uzanp uyurlar ya da uyur gibi yaparlar bazlar ise cevaplamak iin mhlet isterler ve ryaya yatarlar. Grdkleri ryaya gre de cevab verirler. Hatta Yezidilerdeki mavi elbise giyme yasann bir yezidi keinin ryasnda Melek Tavusun kendisine bu rengin uursuzluk vesilesi olduunu demesi zerine bu durumu eyhe anlatmasyla alnd sylenmektedir. (Pukin, 88) te yandan Yezidi kast sisteminde Ruhani yapnn dnda kalan ve sradan Yezidilerin oluturduklar Mritler kast bulunmaktadr. Bunlar Yezidilike gnl vermi halk kitleleri olup Ruhaniler snfna balanarak emirlerine sk skya sarlan Yezidilerdir. Her Yezidi mutlaka bir Pir veya eyhe mrit olmak zorunda olup, karlat zaman mutlak suretle elini pmeye mecburdur. Dier taraftan btn mritler dier din adamlarn grdklerinde de onlara hrmeten ellerini pmektedirler. (Turan, 1986b, 195) yle ki sradan bir Yezidi mridin bireysel kararlar almasna ve Yezidi dini ya da grubunun toplumsal ve siyasi yaam hakknda gr ve tasavvurlar sahip olmasna geleneksel toplumda hemen, hemen hi izin verilmezdi ancak artk

31

gnmzde bu durum yava, yava deimekte ve mritler dini meselelerde fikir belirtebilmektedirler. (Yalkut, 2002, 37) I. 3. 2. Yezidi rf, Gelenek ve Grenekleri Yezidilikte grlen kirvelik, ahiret kardelii, doum, evlenme, cenaze trenleri gibi sosyal olgular, Yezidi gelenek ve greneklerinde nemli yere sahiplerdir. (Tori, 2000, 61) I. 3. 2. 1. Ahiret Kardelii Her Yezidi akran arasnda biri erkek biri bayan olmak zere iki ahret kardei semek zorundadr. lm deine dtkleri zaman bu ahret kardeler yanlarnda bulunarak o kiiye Yezidi imann telkin ederler. (opolyo, 1964, 374) Bu ahiret kardeleri bu telkini yle syleyerek yaparlar: Ey Melek Tavusun kulu! Melek Tavusun dini zerine l, baka bir din zerine lme. Eer biri gelirde sana derse ki: Sen slam, Hristiyan veya Yahudi dini zerine l, sakn kabul etme. Mabudumuz Melek Tavusdan bakasn tanma ve tapma. Taparsan kafir olursun. (Turan, 1986a, 138- 139) Ahiret kardeleri yalnz lm deine dnce deil her bakmdan birbirlerine yardmc olmakla mkelleftirler. Bu dini grevin, dini kaynakl bir sosyal dayanma kurumu olduu dnlebilir. Fakat dikkat ekici olan ahretliin st snflardan seilmesi gerekmesidir. (Akpnar, 1995, 48) Yeniyetmelik alarnda her mrit, doutan bal olduunun dnda bir eyh ailesinden ahiret kardeini seer. (Guest, 2001, 76) Bunun balca nedeni kendi iinde evlenen gruplar olarak Yezidilerin ruhban kast ile sradan Yezidiler arasndaki ilikiyi dzenlemektir. Ahiret kardeleri z kardele bir tutulduundan, aralarnda cinsel iliki olmas ensest tabusunun ihlali olarak grlr. Bu yzden yezidiler ahret kardeini kendisinin dahil olmad bir endogami Yezidi kastndan seer. Ancak gnmzde gerek Yezidilerin kendi kastlar dndaki snflarla evlenmelerinin yasak olmas gerekse glerle birlikte dank olarak yaayan ve azalan nfus bakmndan

32

evlenecek kii bulunamamasna birde ahret kardeliinden kaynaklanan men eklenince durum iyice zorlamakta bu yzden bu adetin son zamanlarda terk edilmeye baland grlmektedir. (Yalkut, 2002, 80- 84) I. 3. 2. 2. Doum, Snnet, Vaftiz, Kirvelik Yezidilikte ocuk doarken sandan bir tutam kesilerek tren yaplr. Doumdan itibaren yedi gn iinde snnet, en ge bir yl iinde de vaftiz edilir. Vaftiz iin ocuklar Laleten getirilen kutsal su (zemzem) ve toprak karmndan yaplan kvete sokulur. Kirvelik yapanlarn Yezidiler arasnda ok nemli bir yeri vardr. Kirve, kardeten ileri saylr. Kirve ocuklar birbiriyle evlenmez. (Bulut, 2003, 155- 156) Bundan dolay da Yezidiler kirvelerini genelde Snniler arasndan seerler. Bunun en nemli nedeni zaten dar bir toplum olan Yezidiler birde birbirleriyle kirve olurlarsa birbirlerinden kz alp vermeyi engellemi olurlar (Tori, 2000, 62). Ayrca ocuunu Mslman bir adamn kucanda snnet ettiren Yezidi ile Mslman arasnda mr boyu srecek olan bir kan kardelii ilikisi kurulur. (Guest, 2001, 75- 76) Bu yzden kirvelik hem Yezidilerin evlenmelerini kolaylatran hem de Mslman komularyla iyi ilikiler kurmalarna vesile olan bir gelenek olarak Yezidilikte nemli bir yere sahip olmutur.

I. 3. 2. 3. Evlenme Yezidilik inancnda evliliin anahtar bir anlam vardr; erkein bekar kalmas, kadnn evlenmeyip evde kalmas gnah saylr. (Sever, 1996, 123) te bu nedenlerle bugn yalar krkn zerinde olan aile reislerinin hemen hepsi 15-20 yalar arasnda evlenmilerdir. Son derece kapal ve evlilik d cinsel ilikiye tamamen kar olan Yezidiler zm erken yata evlenmekte bulmulardr. Genelde tek kadnla evlenen Yezidilerin Mslmanlarda grld gibi birden

33

fazla ele evlenebildikleri ancak bu saynn bee kadar kt da sylenmektedir. Bu kltrde de evlenmek isteyenlerin srtnda kfe olarak balk paras adeti grlmektedir. Evliliin satn alma usul ile olmas Yezidiler arasnda kz karma vakalarnn fazla olmasna neden tekil etmektedir. Belirli durumlarda karlkl takas eklinde aileler bu ykten kamaya almaktadrlar. Yani evlenecek olu olan bir aile reisi, kzn oluna alaca ailenin oluna vererek masraftan kamaya alr. Balk konusunda anlaan aileler arasnda nce sz kesilir, arkadan nian hazrlklar balar. Kz taraf, kzlarna alnmas ve yaplmas gereken eyleri yerine getirir. Nian elbisesi alnr. Nian gnnden bir gn nce erkek taraf bir veya daha fazla davar ile beraberinde a kadnlar yollar. Bunlarn grevleri orada toplanacak olan davetlilerin yemek ilerini dzenlemektir. Nian gn davullar dmbelekler alnarak yemekler yenilir (Turan, 1991, 71- 76). Bu durum Atlas dergisinin Aralk 2004 tarihli saysnda Viranehir Olak kyndeki bir Yezidi nianna konuk olmasyla gerek grsel gerekse yazl olarak gzler nne serilmektedir. Bu nian treninin ikinci gnnde kazanlar dolusu yemekler hazrlanarak tm dostlar davet edilmitir. Burada dikkat eken bir nokta ise nian treni her ne kadar Yezidi nian olsa da, yemei hazrlayanlar da kurban kesenler de Mslman alardan olumaktadr. phesiz bunda saylar her geen gn daha da azalan Yezidiler, nianlarna davet edecek Yezidi bulamamalarndan dolay Mslman komularnn arlkl olarak bu trene itirak etmeleri etkili olmaktadr. Davetliler arasnda Mslmanlarda olunca Yezidiler konuklarnn inanlarn da dnerek gerek yemekleri gerekse kurban Mslman grevlilere brakmaktadrlar nk Mslmanlar Yezidilerin ktlk meleine iman etmelerinden ve slami usullere gre abdest almadklarn dndklerinden dolay Yezidilerin kesmi olduklar kurban temiz saymaz ve yemezler. Yemek sonrasnda knalar hazrlanarak kyn meydannda sadece gen yezidi erkekleriyle renkli giysileriyle kadnlar kalr ve tren bylece devam eder. (Gken, 2004, 47) Yezidilikte evlilikler kast sisteminin iinde olmak zorundadr. Her kast snf kendi snfndan evlenmek durumunda olup bu kabile mensuplar baka snflardan kz alp veremezler. (Flal, 1984, 443) Genelde tek eli olan yezidiler

34

de Mir (Emir) iin snrlama olmad sylenmektedir ancak baka bir iddiaya gre drt kadna kadar evlenebilme ruhsat bu inanta da bulunmaktadr. Niandan sonra gelen final aamas olan evlilik ise eyh ya da iin ehli pir tarafndan bir ekmein ikiye blnp bir parasnn geline dierinin ise gveye verilmesi ile yerine getirilen merasimlerden olumaktadr (Menzel, 1997, 420) Bu dinde boanmalara da izin verilir ancak boanmalar ok nadirdir. (Guest, 2001, 76) Ayrca zina ve fuhuta en byk gnahlardan ve sulardan saylarak bu gnah ileyenlerin idam cezas ile cezalandrldklar sylenmektedir. (Akpnar, 1995, 49) I. 3. 2. 4. Cenaze Treni Bir Yezidi ld zaman ykanr, kefenlenir ve toplu dua edilerek gmlr. Mezarn iine bir para ekmekle peynir ya da soan braklr, eer len ruhban snfndan bir kimseyse yaamnda kulland ve en ok sevdii bir eya veyahut aa dal konmaktadr. Telkin duas okunduktan sonra fakir elleriyle yeri lerek ona lt yer kadar toprak parasn baladn bildirir ve bu toprak paras, lnn cennete ki mlk saylmaktadr. Verilen toprak parasnn bykl genelde iki kartan fazla olmaz. lenin sahipleri, bu toprak bandan sonra fakirlere hediye karrlar ve lnn gmld nc gn, yedinci gn ile lm yldnmlerinde toplu yemek yenir. (ztemir, 1988, 13) Buna ek olarak cenaze trenlerinde len kiinin ahret kardei ve kan kardei de mutlaka yerlerini alrlar. (Guest, 2001, 76) len kiinin cenazesinden sonra, bir din adam veya bir kek tarafndan grlen ryann yorumu ile, lenin ruhunun yeniden domas meselesi zlmeye allr. (Menzel, 1997, 420) te yandan tm bu anlatlanlarn yan sra Yezidiler cenaze trenlerinde davul, zurna veya alg alarlar. Bu da Yezidi cenazelerinin adeta bir bayram havas vermektedir. (Bilgin, 2000, 6) Erkek lnn bann altna bir ta, kadnn ise ayak ve kafa ksmna iki ta konularak yzleri gnee evrildii ve cenaze srasnda kutsal Melek Tavus ile e tutulan bir horozun kesildii de sylenmektedir. Ayrca

35

eskiden len kiilerin ahirete plak gitmelerini nlemek iin bu kiilerin elbiseleriyle gmldkleri ancak zaman iinde Yezidilerin bu uygulamadan vazgetikleri grlmektedir. (Bulut, 2003, 156) Ayrca Yezidilerin mezarlarnda mezar ta olarak, tatan yontulmu at, ko ve aslan heykelleri de ilgin birer motif olarak Yezidi mezarlarn sslemektedir. (Aristova, 2002, 142) I. 3. 2. 5. Bayramlar Yezidilikteki bayramlar farkl kaynaklarda farkl isimler ve tarihlerle aklanmaktadr. Yezidiler ve nan Esaslar adl almasnda Mehmet Aydn Yezidi Bayramlarn sabit ve deiken bayramlar olmak zere iki grupta toplamtr. Aydna gre drt eit sabit bayram vardr: I- da Roza (Gne Bayram):Araln birinci gn kutlanr. Bu bayramda gn oru tutulur. II- da Ezi (Sultan Ezi Bayram): Bu bayram da Roza orucunun akabinde kutlanr ve byk bir festivale vesile olur. III- da Xidir Elyas (Hzr- lyas Bayram): Bu bayram 18 ubatta kutlanr. Bundan nce gnlk oru tutulur. IVda Sersale (Yeni Yl Bayram):Bu bayram nisann ilk arambas kutlanr. Her mrit evini ieklerle ssler, akamda sevin ateleri yaklr. Hayvanlar kurban edilir. Sersale gecesi, Sincar sakinleri iin tm yaratklarn kaderlerinin tespit edildii gecedir. Deiken bayramlara gelince onlarda tpk sabit bayramlar gibi drt eittir: I- da Dahiye (ller Bayram): Bu bayram yl nisanda; yl yazn ilk aynda; sene sonbaharn banda ve yl aralk aynda kutlanr. Geen ylda bir akrabasn kaybeden kii fakirlere yemek verir. IIda Remezan (Ramazan Bayram): Mslman Ramazan bayramnn bitmesinden iki gn nce kutlanr. III- da Heciyaida Kurban (Hac Bayram): Mslman Kurban Bayramndan iki gn nce kutlanmaktadr. IV- da sa ( sa Bayram): Bu bayram aa yukar paskalyaya rastlar (Aydn, 1998, 65). John Guest ise Yezidilerin Tarihi adl kitabnda Yezidilerin Selecuid takvimine gre Nisann ilk arambasnda (Gregoryen takvimine gre Nisann ortas) balayan Yezidi dini ylnda balca be bayram olduunu belirtmektedir. Bunlardan ilki yukarda da Sersale adyla geen Sersal bayramdr. Ylba gn

36

olarak kutlanan bu bayram her yezidi kynde kutlanmaktadr. Bu bayrama ynelik hazrlklar arasnda aile mezarlklarn ziyaret etmek; mezarlarn bana, gelen genlerin almas iin yiyecekler braklr; evleri sslemek iin kpkrmz dn iekleri toplamak ve yumurtalar rengarenk boyayarak dekoratif figrlerle sslemek vardr. (Guest, 2001, 77) Sadece Lalete kutlanan ikinci bayram ise gn sren Yaz Bayram ya da baka bir deyile Krk Gnlk Bayram olarak bilinen eyh Adi Bayramdr. Seleucid takvimine gre 18 Temmuz akam ile 21 Temmuz sabah kutlanan bu bayram Gregoryen takvimiyle 31 Temmuz ila 3 Austos arasna denk der. eyh Adinin oru tutmasnn ansna Baba eyh ve kekler tarafndan gn douundan gn batmna kadar tutulan yaz orucunun sona erdiini iaret eder. Yln en nemli bayram ise eyh Adinin ilk toplantsnn yl dnmn kutlamak iin Lalete yaplp, yedi gn sren Cemaat Bayramdr. Bayram Seleucid takvimine gre 23 Eyllde balar 30 Eyll sabah biter. Bu tarihler 19. yzylda 5-12 Ekim ve bu yzylda ise 6-13 Ekim tarihlerine denk der. Bu bayrama katlma zorunluluu Yezidi dininin kurallarndan biridir; politik ve ekonomik koullar bu toplulua mensup her airetten heyetler katlr. Yezidilere gre Cemaat Bayram, cemaat ilikilerinin tartld ve Melek Tavusun rehberliinin arand ciddi bir frsat oluturmas bakmndan ok nemli bir bayramdr. Bir dier Yezidi bayram ise Yezidi takviminde, genel gnlk oru tutmann sonrasnda drdnc resmi bayram Araln ilk Cumasnda (Seleucid takvimine gre) ya da Aralk aynn ortasnda (Gregoryen takvimine gre) gerekleir. Yezidin doum gn kutlanr bu bayramda. te yandan bir de Ocak aynda K Bayram vardr. Bu bayram da yaz dneminde tutulan oruca benzer ama belki de ondan daha da etin krk gnlk oru tutma srecinin bittiini gsterir. Bu be dini bayram dnda, Yezidiler, Trk ve Arap lkelerinde kutlanan Hdr lyas ve Kafkasyada Aziz Sergius Ermeni bayram gibi bayramlar da kutlarlar. (Guest, 2001, 78- 79) Faik Bulut ise Orta Dounun Solan Renkleri isimli kitabnda Yezidilerin 1 Mays belki de dnyann en eski emek alma bayram olarak kutladklarn ve bu bayrama Yek-Gulan adn verdiklerini sylemektedir. Bu

37

bayramn krsal alanda oban, rgat, nker gibi alanlarla szl anlama yapldktan sonra bir lenle kutlandnn da yazar tarafndan alt izilmektedir. (Bulut, 2003, 158) I. 3. 2. 6. Yezidilike Gre Yasaklanan Hal, Durum ve Hareketler Yezidilik inanc kendi iinde bir dizi yasaklamay ve dzenlemeyi barndrmaktadr. aramba gnleri banyo yapma yasa, kadnlarn beyaz i amar giyme zorunluluu veya lahana ve marul yemenin yasaklanmas gibi bir dizi yasaklar bu dinde yer almaktadr. Buna karn inan sistemi gibi dini yasaklar da Yezidi cemaatinin ortak hafzasnda saklanan ve kuaktan kuaa aktarlan rivayet ve yklere dayal kalmaktadr. (Gken , 2004, 48) Bunlardan Yezidilerin mavi renkte elbiseler giymemelerinin ve mavi rengin bu dinde yasak olmasnn nedeni de szl anlatmla nesilden nesle geen bir rivayete dayanmaktadr. Bu rivayete gre eskiden Yezidi kadnlar tpk Arap kadnlar gibi, sabundan kazanmak maksadyla ivitle boyanm mavi entari giyerlerdi. Ancak bir sabah beklenmedik bir saatte kek tarikat efinin huzuruna karak o gece mavi rengin uursuzluk belirtisi olduu ve eytann houna gitmedii yolunda bir vahiy aldn syler. Bylece mavi rengi yasak etmek, bu renkteki btn giyecekleri ortadan kaldrmak, beyaz elbiseleri giymek yolunda karar alnr. (Pukin, 88) Yezidilerin iddetle riayet ettii dini yasaklardan bir dieri ise marul yeme yasadr. Yezidiler marul yememeye zen gsterirler; nk eytann taland zaman marul tarlasna saklandna inanrlar. (Akagndz, 2001, 2) te yandan tm yasaklar szl anlatma dayanmaz. Mushaf- Ree dayandrlan yasaklarda vardr. Yiyeceklerden bakla, balk, geyik ve horoz eti yeme yasa da bu tr yasaklardandr. Ayrca Yezidilerde hamam ve helalar, eytanlarn oturduklar yerler olarak grldnden bu tr yerlere gitmek yasaktr. eytan, kaytan, satt, er, melun lanet ve nal kelimelerini de sylemek bu dince konulan

38

yasaklar arasndadr. (Flal, 1984, 442) Bu gibi szcklerin aza alnmalarnn iddetle yasaklanmasnn nedeni eytan kelimesi ile bu kelimeyi herhangi bir ekilde hatrlatan, benzer kelimeler olmalardr. eytan kelimesi, ok byk sayg duyulan hatta tapnlan Melek Tavusun ismi olduundan aza alnmad gibi, bu kelimeye sylenii veya harfleri bakmndan hatrlatan benzer kelimeler bile yasaklanmtr. Buna ek olarak, sakal byk kesme; testi gibi, iinden su iilirken lk lk, veya glu glu sesler karan kaplardan su imek (Tanrya saygszlk sayldndan) yasaklanmtr. (Akpnar, 1995, 50) Yezidi adetlerine gre bir baka ilgin yasakta Yezidilerin bir senden fazla bir yere gitmelerinin yasaklanmasdr. Eer giderse kars bo olur. Bu zaman kars bakasyla evlenebilme hakkna sahip olur. (opolyo, 1964, 376) I. 4.GEM TEN GNMZE YEZ D CORAFYASI, NFUSU VE D L I. 4. 1. Yezidi Corafyas Osmanl dneminde Yezidiler olduka dank olarak bugn Irak, Suriye, ran, Ermenistan, Grcistan ve Trkiye arasnda blnm bulunan bir blgede yayorlard. Bu blgenin Ermenistan, Grcistan ve ran dnda kalan ksmlar Osmanl mparatorluunun ynetimi altndayd. (Yalkut, 2002, 12) Yezidilikin amda ortaya ktna dair grler olsa da bu dinin ve mensuplarnn dar bir corafyada yaamadklar aikardr. yle ki Sincar Dalarndan Ararat Dana, Arasn br tarafnda ki Alagz Dandan ve Gke Gl kylarndan Karabaa kadar geni bir lkeye yaylmlardr. (Paa, 1982, 53) Bununla birlikte tarih boyunca byk ounluu bugn ki Irak snrlar ierisinde bulunan Musul merkezli blgede yaamlar ve eyhan idari blgesinde bulunmulardr. Nfus youn olarak Musulun batsnda 160 km mesafede bulunan l ortasnda ki dalar silsilesi ve Yezidilerin kalesi olarak grlen Cebel Sincar da yaarken Sincardaki reis Beled Sincarda ikamet ederdi. Buna ek olarak Diclenin

39

kuzey batsndaki Diyarbakr ve Fratn batsnda ki Halepte, Kilis, Gaziantep civarlarnda da younlamlardr. (Menzel, 1997, 415) Yezidiler gnmzde de bilhassa Irakn kuzeyinde, Ermenistanda, Kafkasyada ve Dou Anadolunun baz yerlerinde otururlar. Ancak dinlerince kutsal olarak saydklar ve dnyaya oradan yayldklarna inandklar iki blge bulunmaktadr. Bunlar Musula bal Seyhan ve Sincardr. (Bilge, 2002, 33) Trkiyede ise Urfa, Siirt, Mardin, Van, Hakkari gibi Trkiyenin dou ve gneydou illerinde yaayan Yezidilerin saylar olduka az olmakla beraber, bu inan sahipleri Suriye, Irak, ran, Ermenistan ve Kafkasya da da dank olarak yaamaktadrlar. (Babu, 1984, 68) I. 4. 2. Yezidi Nfusu Osmanl mparatorluu dneminde 1895de Musul Vilayeti merkezli nfuz saymnda toplam 5.358 Yezidinin yaad saptanmtr. Yine Musul merkezli 1906- 1907 seneleri saymna greyse Yezidi nfuzu byk oranda derek 2.830 olarak tespit edilmitir. Ancak bu saymlarn doruluk pay tartlr bir konumdadr. nk askerlikten kamak ve vergi mkellefi olmamak iin Yezidi erkeklerin ou yaplan nfus saymlarna katlmamtr. (Marufolu, 1998, 52- 53) Cumhuriyetin ilanndan 7 yl nce L.Jepiusun 1916 ylnda yapt aratrmada ise Diyarbakrda 4000, Vanda 5400, Bitliste ise 5000 Yezidinin yaad saptanmtr. (Yonan, 1999, 270- 271) Trkiyede yaayan Yezidilerin Cumhuriyetin balangcndan bu yana nfuslarnn ne kadar olduu ise tam bilinmemektedir. phesiz bunda 3 byk din olan Hristiyanlk, Musevilik ve slamiyet dnda kalan Yezidi, Keldani, Nasturi ve Kadim Sryanilerin nfus saymlarnda farkl etnik kken ve inana sahip olduklarndan tasnif d braklarak bilinmeyen ile dier dinler hanesinde yer almalar etkilidir. Trkiyede arlkl olarak yaadklar illerin banda Mardin,

40

Hakkari, Diyarbakr ve Siirt gelmekte olan bu dini gruplarn 1927 nfus saymna gre toplam saylar Mardinde 11.181 kii, Diyarbakrda 3.496, Siirtte 2091 olmak zere lke genelinde 20 bini bulmaktayd. Daha sonra ki 1965 nfus saymna gelinildiinde ise bu rakamn lke genelinde 15 bine dt ve dalmn Mardin de 6.500, Siirtte 2000 ve stanbulda 2000 olduu belirlenmitir. (Dndar, 1999, 63) Ancak unutulmamaldr ki bu nfus bilgileri yalnzca Yezidileri ierisine almamakta Nasturiler, Keldaniler ve Kadim Sryanilerin de iinde bulunduu dier dinlere mensup cemaatlerin toplam saylarn da vermektedir. Bu yzden Devlet statistik Enstitsnn verilerinde, Yezidiler hakknda ayr bir kategori yoktur. Bu nedenle resmi adan bir bilgiye ulamak mmkn deildir. 1984 yl Schneiderin tespitine gre Trkiyede 20.000in zerinde Yezidi insann yaad tahmin edilerek bu slamiyet ierisinde kamufle olmutur. Ayrca yine 1984 senesi baz alnarak Irak, ran, Suriye, Rusya ve Trkiye dahil, tm Yezidi nfusunun 100 bin civarnda olduu belirtilmektedir. Bu 100 bin nfusun 50 bininin Diyarbakr, Urfa, Van, Bitlis, Musuldan Kafkasya ya kadar uzanan bir blgede yaadklar tahmin edilmektedir. (Trkdoan, 2003, 303- 304) Yezidilerin lideri Prens Anvar Muaviye smail ise Austos 1992 bildirgesinde nfuslarnn tm dnyada 1.5 milyonu atn ifade etmitir. (Sevgen, 1982, 189) I. 4. 3. Yezidiler in Konutuklar Diller Yezidiler Halepin kuzeyindeki Krt Da blgesinde, Suriye-Irak snrndaki Sincar dalarnda, Musulun kuzeyindeki Seyhan blgesinde ve gneybat Kafkaslardan Trkiyenin dousunda Urfa, Mardin ve Siirte kadar uzanan bir corafyada yaarlar. (Bruinessen, 2000, 14) Grld zere Yezidiler tarih boyunca birbirlerinden ayr dank gruplar halinde geni bir corafyaya yaylmlardr. Onlarn bu dankl birbirleriyle anlamak iin birden fazla lisan kullanmalarna neden olmutur. yleki Yezidiler in iki kutsal kitab Mushaf- Re ve Kitab- Cilvenin her ikisi de Arapa

41

ve Krte yazldr. (Bulut, 2001, 150) Yezidilerin konutuklar bu Krteden kastedilen ise Kurmani lehesidir. (Bruinessen, 2000, 14) Oysa Kurmanci denilen dil on beinci yzyldan nce Van gl ve Urmiyegl arasnda gelimitir. Seluklularn Anadoluya girmesiyle bu blgede grlmeye balanan Kurmanci dilinin daha sonra Akkoyunlularn Gneydou Anadoluya gelmesiyle Bitlis ve Van glnn batsna doru ilerlemi, Osmanlnn bu blgeye yerlemesiyle de bugnk Gneydou Anadolunun dou kesiminde ve Dou Anadoludaki Van blgesinde gelimitir. Bu geliim Trk kabilelerinin rana girmesiyle yeni Farsay konumaya balamalar ve bu yeni Farsay konuan topluluklar kendi orda yapsna almasyla gerek Seluklularda, gerek lhanllarla beraber gelen Akkoyunlu ve Karakoyunlu Trkmenlerinde, ondan sonra ise Osmanl dneminde gereklemitir. Bu da ok net biimde gstermektedir ki, Kurmanc denilen gruplar aslnda Osmanl ve Trk topluluklarnn bu blgede gelitirdii topluluklardr. (mezsoy, 2006, 243- 244) Yezidilerin bu yeni Farsay konuan ve Turani zellikler ieren topluluklardan olmalar zann, Teheodor Menzelin Yezidilerin konutuklar dilin Farsaya yakn bir dil olduunu belirtmesiyle g kazanmaktadr. Bununla beraber bu dil byk farkllklar gsterdiinden birbirlerini anlayabilmek iin ok defa yardmc bir dile ihtiya duyarlar. Farkl bir dine sahip olmalar nedeniyle Krtlerden tamamen ayr bir grup tekil eden Yezidiler, Trke ve Arapa da konuurlar. (Menzel, 1997, 417) Yezidilerin gerek lisanlarn unutmalarnn nedeni, Yezidilerin eitli ve birbirilerinden uzak corafyalara dalmalar sonucu bu dilin bu corafyalardaki hakim dillere yenik dm olmasdr. Trk, Krt ve Arap komularyla ticari ilikiler kuran Yezidiler bu dili de konumay bilmektedirler. Ancak zaman iinde Krtenin Yezidiler arasnda yaygnlamas blclerin Yezidilerin kkenlerini Krtlere dayandrmalarna imkan vermitir.

42

Dier taraftan bu iddialara en arpc yant ise yine bir Yezididen gelmitir. Almanyada yaayan yal bir Yezidi kadn Yezidilerin Krt kkenli olduklar iddalar karsnda Krtlerin Krt Yezidilerin ise Yezidi olduklarnn altn izerek konuma dili olarak Krteyi kullanmalarnn kendilerinin Krt olduu anlamna gelmediini sylemitir. Bu kii Yezidilerin Almanyada yaamalarndan dolay yeni nesil Yezidilerin Alman dilini kullandklarn ve bu durumun kendilerini Alman yapmad gibi Krte konumalarndan dolay da Krt olarak adlandrlamayacaklarn belirtmitir. (Yalkut, 2002, 106) Ayrca Yezidilerin lideri Prens Anvar Muaviye smailin Austos 1992 bildirgesinde Yezidilerin Asur kkenli bir halk olduu vurgulanm ve Krtlerle hibir alakalarnn olmad belirtilmitir. Bu durum Yezidilerin Krt olduu yolunda ki fanatik Krtlerin iddialarn da rtmektedir. (Sevgen, 1982, 189) I. 5. SLAM NCES TRKLERDE GRLEN NANLAR, KLTLER VE YEZ D L K

I. 5. 1 slam ncesi Trklerin Sahip Olduklar nanlar Trkler slam dinine dahil olmadan nce bir ok farkl din ve inanlara sahip olmulardr. Trklerde ilk din Totemcilik zuhur etmi olup iptidai amanlk inanc da nemli bir yere sahip olmutur. Halk adetlerinde amanlkn izleri eski amanlktan kalma Ruhuluk, Tabiatlk, Atalara tapnma halleri eklinde kendini gstermitir. Ayrca Trk amanlk da denilen amanlkta bulunan yer ve gk tanrlar, mterek ibadet ve ayin trleri slamdan sonrada Alevi ve Snni Mslmanlarda rf eklinde devam etmektedir. Bunlarn dnda in, Hint dinleri zellikle Budalk da Trklerin benimsedii inanlar arasnda yer almaktadr. Trkler Suriye ve ran dinlerinin de etkisi altnda kalarak Mecusilik, Sabiilik, Din-i Hanif, Kadim Mecusilik gibi itikatlar amanizmi etkilemitir. Bunlarn dnda Trkler Zerdtlk, Manilik, Mazdeklik ve Hurremlik; Merkunilik ve Desyanilik, Musevilik ve Hristiyanlk gibi dinlere de dahil olmulardr. (Yrkan, 2002, 8)

43

I. 5. 2. Klt slam ncesi Trk topluluklarnda grlen bir takm belli bal kltler bulunmaktadr. Klt, ksaca, insanlarn dua, kurban, belirli merasimler, semboller vastasyla, Yce ve Kutsal saylan varlklara kar byk sayg ve balln gstermesidir. (Akpnar, 1995, 50) Trklerde de belli bal kutsal saylan deerler ve kltler bulunmaktayd. Bunlarn banda Ata, Ate, Ocak, Yer ve Su kltleri gelmektedir. (Gltekin, 1994, 155) I. 5. 2. 1 Su Klt Trkler asndan en fazla nem arz eden kltlerin banda su klt gelmekteydi. nk Orta Asyadan kopup gelen ilk Trklere SU kavmi denilmekteydi. Bu yzdendir ki bu Proto-Trkler komular inlilerce SU ve SE, ranllarca SAK veya SAKA, Yunanllar tarafndansa Skit/ Skolot/ Oskolot adlaryla anlrlard. Mezopotomya daki muazzam medeniyetlerin kurucusu olan Sumer ve Subar/Suvar Trkleri ite bu SU Trklerinin birer boylardr. Trklerin Yaradl Destan; Daha hibir ey yokken, Tanr Kayra Han ile usuz bucaksz SU vard. Kayra Handan baka gren, sudan baka grnen yoktu. Bu ifadeden de anlalaca zere su Trk kltr zerinde ok byk bir neme ve kutsalla sahiptir. Bunun bir gstergesi olarak tarih ncesi alardan beri in snrlarndan Avrupa ve Ortadou ya kadar uzanan Trk topluluklar asllarn korumak iin S , ZU, SU, U adn yeni aldklar isimlerinin balarna getirmilerdir. inliler, Gktrkleri SU larn torunlar olarak tanmlardr. (Babu, 1984, 14- 15) yle ki Cengiz Yasasna gre bir akarsuya, gle vb.iemenin cezas idamd. Moollar da, birok Trk kavminde olduu gibi Su-Kltne sk skya ballard. Su kutsal bir varlkt. Ona olan saygszlk, bir insan ldrmek kadar, belki de daha ar bir sutu. (Akpnar, 1995, 50)

44

nk eski Trk inanna gre; her dan, pnarn, gl ve rmaklarn, aa ve kayalarn sahipleri vardr. Dalar, tepeler, aalar ve sular kutsaldr. Bununla beraber eski Trk inanlarnda ata, ate ve ocak kltleri de kendilerine ok nemli yer bulmaktadr. I. 5. 2. 2 Ate Klt Trklerde dnyann yaradl, bahar ve ate arasnda bir ba kurulur. Altay Trklerinde grlen bir efsanede ate, tanr olga tarafnda insanlara armaan edilmitir. Bu bakmdan ate; kutsaldr. Ate yeryznde gne temsilcisi olarak kabul edilir. Tanrnn bir armaan olarak kabul edilen atee atfedilen bu kutsiyetten dolay, gerek eski Trk topluluklarnda gerekse gnmz Trk topluluklarnda atee tkrmek, kfretmek, atei su ile sndrmek, atele oynamak kesinlikle yasaktr. lbeyli Trkmenlerinde atee ieyen ocuklar azarlanr, hatta dvlr. Ocaa ayakkabsyla basanlar azarlanr. (Gltekin, 1994, 155) Hatta Dou ve Gneydouda atee olan inan bazen kutsallk derecesine ykselir ve birok yerde, ate zerine yemin bile edilir. Bu zelliin Zerdtlkle de ilgisi yoktur. nk; ayn tr yemini, Trkmenlerde de grmek mmkndr. Atele ilgili bu aman kaynakl inanlar bugn Mslman Trklerde de grlmektedir. Bakurt ve Kazak Trkleri, bir yal paavray atein evresinde, Alas! Alis! diye dolatrarak insanlara musallat olan kt ruhlar kovduklarna inanrlar. ldkten sonra ruhlarnn yaadklarna inanan Trkler bunu da ocaa dolaysyla atee balamlardr. (Gltekin, 1994, 156- 157) 1. 5. 2. 3 Atalar ve Ocak Klt Atamn yakt ocak diyen aman duasnda olduu gibi, aile oca ve buna bal olarak atalar kltn dourmu; ocan ttmesi, atein yanmasnn atalarnn o ocakta, o yurtta, o adrda devaml olarak bulunmasn saladna inanmlardr. Bu durumda atalar kltnn oluumunda etkili olmutur. Atalara verilen bu nem Gktrklerde atalar maaras diye adlandrdklar yerde atalarn

45

ruhlarna kurbanlar sunmalar eklinde kendini gstermi olup lm atalara duyulan bu sayg, onlarn hatralarnn yaatlmas hususunda, Trklerde deiik adetlerin meydana gelmesine sebep olmutur. (Gltekin, 1994, 156-158) 1. 5. 3 slam ncesi Trk nanlar ve Yezidilik Baz Trkmen ve Krt boylarnda eski atalarnn Gk-Tanrclk dininden ve Asya inanlarndan kalma izler hala mevcuttur. Gk Tanrclk izlerine hususiyetle Alevilerde rastlanlmakta olup dier Trk boylar slamiyeti kabul ettikten sonra da, bu eski inanlar ile Mslman inanlar biribirine badatrmak suretiyle devam ettirmilerdir. (Seferolu, 1982, 47) Yezidilik her ne kadar Trk ve slam d olarak grlmekteyse de bu tamamen doru deildir. Yezidilik hem slami hem de Turani zellikler gsterir. yle ki cenaze trenleri asrlar nce Trkistanda Yug adyla tertiplenen cenaze trenlerine ok benzemektedir. Yezidilerde olduu gibi Orta Asya Trkleri de len kiiyi nce bir adra koyup adrn etrafnda yedi defa dnerek llerini tavaf ederlerdi. lmden yedi gn sonra l yemei verilir; lm yl dnmlerinde de bu trenler, mezar banda kutlanrd. Bundan baka Yezidilerde Mslmanlardaki Mnker-Nekir diye adlandrlan kabir meleklerinin varlna inanmaktadrlar.7 te yandan Yezidi inancnda da Eski Trk nanlarnda grlen su klt nemli bir yere sahiptir. yle ki Yezidilerin kutsal kitab olarak kabul edilen Mushaf- Rete su ile ilgili yle denmektedir: Yer gk yaratlmadan nce Allah denizlerin zerinde mevcut idi. Yapm olduu bir kaykla geziyordu. Allah o zaman bir inci yaratt. (ztemir, 1988, 21)

( WWW dokman: http://www.kbl.com.tr/yezidi/mukayese.html) 12 Ekim 2004 sayfay ziyaret etme tarihidir.

46

Yezidilerde su, mbarek ve kutsal bir ey sayldndan, hatta Tanrnn simgelerinden gibi grldnden, pis ve kt ilerde mesela taharetlenme iinde kullanlmas kesinlikle yasaktr. Bu gibi nedenlerden dolay Yezidilerin pis koktuklar iddialar su kltyle alakaldr. yle ki Ali Kemal Akst Erzincan isimli kitabnda baz Seyit ve dedelerin, inanlar yznden ykanmadklarndan, kokudan yanlarna yaklamann zor olduundan sz etmektedir. Keza Konyar bunu aka Yezidilere atfeder ve hangisi daha kirli, daha pinti ve pis kokulu olursa, mabutlar nezdinde kymeti o derece ycedir diyerek bu meselenin din ve su kltyle alakal olduunu sylemitir. Yezidilerin hamamlara ve helalara gitmemelerinin nedeni olarak her ne kadar cinlerin orada olmalar grlse de bunda su kltnn de nemli pay vardr. nk buralar suyun bol bol kullanlmas gereken yerlerdir. (Akpnar, 1995, 51) Yezidilerin de sahip olduu eski Trk inanlarndan bir tanesi de atalar kltdr. Tpk Gktrklerde olduu gibi lm atalarnn ruhlar iin kurban keserler ve resimlerini evlerinin duvarlarna asarlar (Yalkut,2002,93). Bundan baka phesiz en nemli klt ate kltdr. Yezidilikteki bu inan eski Trk kltleriyle benzerdir. Yezidiler de gnei ve atei kutsal sayarlar. Asla atee kar saygszlk yapmazlar ve tkrmezler. Bununla beraber gnee doru ynelip ibadet ederler. Hda olarak adlandrdklar tanrlarnn bu k kaynaklarn kendi nurundan yarattna inanr ve kutsal sayarlar. (ztemir, 1988, 11- 12) Bu tapnma ekli Yezidilerde olduu gibi eski Trklerde de doan gnei ve ya dokuz defa selamlama eklinde kendini gsterir. Hun Trklerinde gne kltnn nemi bulunmakta; Hun hkmdar her sabah doan gnei ve gece de ay eilerek selamlard.8 Yezidilikte de tpk ate etrafnda dnerek ayin yapan amanist Trkler gibi ruh gne reenkarnasyon ya da dier bir adyla tenashe
8 ( WWW dokman: http://www.kbl.com.tr/yezidi/mukayese.html) 12 Ekim 2004 sayfay ziyaret etme tarihidir.

47

inanrlar. Yezidilerce ate tanrsal ve kutsaldr. llerinin ardndan tpk eski Trklerde olduu gibi kadnlar salarn keser mezarlara asmaktadrlar. (Gltekin, 1994, 158) Aka grlmektedir ki Yezidilik ve eski Trk inanlar arasnda nemli benzerlikler vardr. Ayrca Prens Anvar Muaviye smail Austos 1992 bildirgesinde

nfuslarnn 1.5 milyonu bulduunu ifade ederek Yezidilerin Gneydouda arlkl olarak yaadklar yerler olarak Diyarbakr, Siirt, Mardin ve anlurfa illerini belirtmitir. En nemlisi ise Anvar Muaviye ye gre Yezidilerin Krtlerle hibir alakalarnn olmadn belirtmesidir. Bu Yezidilerin Krt olduu yolunda ki fanatik Krtlerin iddialarn rten bir gerektir. (Sevgen, 1982, 189)

48

II. BLM

OSMANLI YNET M NDE YEZ D LER (XV. yy-XX. yy)

II. 1. YEZ D LER N OSMANLI YNET M NE G R VE BALICA YEZ D A RETLER (XV. yy-XVI. yy) II. 1. 1 Osmanl - Safevi ekimesinde Yezidiler Yezidiler tarih boyunca byk ounluu bugnki Irak snrlar ierisinde bulunan Musul merkezli blgede yaamlar ve eyhan idari blgesinde bulunmulardr. Nfus youn olarak Musulun batsnda 160 km mesafede bulunan l ortasnda ki dalar silsilesi ve Yezidilerin kalesi olarak grlen Cebel Sincarda yaarken Sincardaki reis Beled Sincarda ikamet ederdi. Buna ek olarak Diclenin kuzey batsndaki Diyarbakr ve Fratn batsnda ki Halepte, Kilis, Gaziantep civarlarnda da younlamlardr. (Menzel, 1997, 415) Bitlis Emiri eref Han erefname adl eserinde Yezidilerin sz edilen blgeler Musul ve am dolaylarnda olmak zere belli bal airetler halinde yaadklarn belirtmitir. Bu airetlerin balcalar Tasni (Dasni), Haldi, Besyani, Bohti, Mahmudi, Dnbli airetleridir (erefhan, 1990, 21). XV. yzylda bu airetlerden Dasniler eyh Adi trbesinin bulunduu Lalee gidilirken Musulun kuzey ve dousundaki yamalarnda yerlemiler ve o dnemde topraklarn; Mslman bir Krt aireti olan Soranllarla kavgal olmalarna ramen; gneydouda, Byk Zap ile Kk Zap arasnda bir blge olan Edyabeneye kadar geniletmeyi baarmlard. Bununla beraber Ceziret bin mer civarnda Bohti aireti byk lde Yezidiliki benimsemi ve yine Ceziret bin mer kkenli iki Yezidi aireti olan Mahmudi ve Dunbeliler de gittikleri yerlere Yezidilik inancn tamlardr. Mahmudiler Vann gneydousundaki yaln

49

Hoap kalesine yerleirken, Dunbeli aireti de Urmiye glnn batsndaki dalara gitmiti. Ancak Yezidi dininin yaylmasna elverili gibi grnen bu ortam on beinci yzyln sona ermesiyle deiecekti. (Guest, 2001, 86, 87-88) 16. yzyla kadar Kk Asya dalarnda olan olaylarda srekli etkin rol alan Yezidi airetlerinin gc bu yzyldan itibaren azalmaya balamtr. (Lescot, 2001, 93) XVI. yzylda Krtlerin ve Yezidilerin youn olarak yaadklar blgeler dnemin iki byk gc Osmanl mparatorluu ve ran Devleti snrlar ierisinde kalmtr. 1514 tarihindeki aldran savandan sonra bahsedilen nfusun byk bir ksm Osmanl mparatorluu ierisinde kalrken ancak kk bir blm ii Safevi Devleti bnyesindedir. (Celil, 1992, 18) Bu yzyln banda Safevi Devletinin byk bir g olarak ortaya kp birka yl iinde de ah smailin ran, Irak, Badat ve Fratn dousundaki btn Anadoluyu fethederek Diyarbakr ve Harputa kadar ilerlemesi Osmanllarn dikkatini bu blgeye ekmiti. (Pitcher, 2001, 148- 149) ahn etki alan ierisindeki blgelerde bulunan Yezidi airetleri Mahmudi ve Dunbeliler de doal olarak. ahn egemenliini kabul etmilerdi. (Guest, 2001, 88) te yandan ii - Safevi Devletinin doudaki bu ykselii doudaki btn Trk slam devletlerini tek bir devlet ats altnda birletirmek isteyen Osmanl Sultan Yavuz Sultan Selimi skntya sokmutu. Yavuz Sultan Selim ancak bu devletin ortadan kalkmasyla huzurun salanacan ve Trkistan yolunun Osmanllara alacana inanyordu. Bu nedenle Osmanl hkmdar Yavuz Sultan Selim 1514te douya doru ilerleyerek ahn ordusunu durdurmak ve rann elindeki topraklar ondan almak istemitir. (Osman Gaziden Vahdettine Osmanl Kronolojik Tarihi, 2006, 59) Osmanl hkmdar Yavuz Sultan Selim ile ran ah smail arasndaki bu rekabet ayn zamanda Yezidilerin gelecekte hangi devletin snrlar ierisinde varlklarn srdrecekleri hususunda kaderlerini tayin edecekti. Bu yllarda

50

Yezidilerin yaadklar corafyalarda meydana gelen bu mcadelelerden etkilenen Yezidi airetlerinin banda Dunbeliler, Mahmudiler ve Dasniler gelmektedir. II. 1. 2 Yezidi Airetlerinin Osmanl Ynetimine Girii II. 1. 2. 1 Dunbeliler Bunlardan Dunbeli aireti ilerinde olduka nemli bir yer arz eder. Bu airet imdiki rann Hoy blgesinde, eski Osmanl mparatorluunun Van Eyaletinin Sekmen Ova ksmnda bulunduklar gibi Diyarbakr, Nahivan, Abagada kadar yaylmt. Bu airetin halk Yezidi idi. Ancak Van blgesindeki Dnbli Beylerinin Mslman olmalar zerine airetin bir ksmnn da beyleri gibi Mslman olduklar sylenmekte kalan ise Yezidi olarak kalmlardr. Bununla birlikte bu airetin Van Akkoyunlu ve Trklerine ok yardm ettikleri hatta Akkoyunlularn Hakkarideki nfuzlarnn bu airete dayand

sylenmektedir. (Paa, 1982, 46- 48) Daha sonra Osmanllarn blgede etkinlik kazanmasyla Dnbli aireti Ahmet Bey ynetiminde Osmanl - ran rekabetinde net bir tavr taknamayarak ne tam olarak Osmanllara ne de Safevilere balanr. Her iki devlete de duruma gre bal grnerek her ikisini de idare etmektedir. Bu duruma ierleyen ran ah Tahmaps ise randaki Dunbelilere ar bir bedel detmi aireti basarak 400 kiiyi yok etmitir. Bunun zerine ldrlen airet reisinin yeeni ve ada Ahmet Bey Osmanllara snr. Ancak Dunbeli airet reislerinden Hac Beyin olu II. Hac Bey daha nce Safevilere balln gsterdiinden Ahmet Beyin yerine emir olur. Osmanllarla Safeviler arasnda yaplan aldran savana (1514) Safevilerin tarafnda katlr. (Turan, 1989, 65) Sonuna kadar Safevi davasna sadk olan bu kii bu savata hayatn kaybeder. Bu yenilgi zerine Dunbeliler de bu tarihten itibaren Osmanl hakimiyeti altna girmitir. (Lescot, 2001, 108)

51

II. 1. 2. 2 Mahmudiler 1514 aldran savasndan ve ran ahnn erken lmesinden sonra douda, randan gelen tehdit azalmt. Bunun zerine Kanuni Sultan Sleyman 1534 ylnda ah smailin halefine kar bir sefer dzenledi. Gl Osmanl ordusu Diyarbakrdan Van ve Tebrize ulaarak oradan da daha gneybatda bulunan Badat a kadar ilerlemi ve Safevi ordusu geri ekilmek durumunda kalmt. Bu sefer esnasnda Kanuni Sultan Sleyman Vanda Mahmudi airetinin kendisine boyun emesini kabul etmiti. (Guest, 2001, 90) Ancak Mahmudiler Trklerin Vana kesin olarak ayak basmalarndan sonra bile Safevilerle ilikilerini tamamen kesmeyerek iki devleti birden idare etmeye kalkmlard. (Lescot,2001,104) Mahmudiye Yezidilerinin ba olan vez Beyin Safevilerle aras bir takm dini konulardan dolay alm ve ondan sonra yerine geen kardei Emir Beyin dneminde de net olarak bir tavr taknlamayarak bir Osmanllara bir Safevilere yakn olunmutur. Bu durum karsnda hiddetlenen Osmanl Padiah Sultan Sleyman Tebrize seferi srasnda Emir Beyi yakalattrarak ldrtmse de daha sonra baa geen olu Hasan Bey dneminde ilikilerin dzeldii grlmektedir. Hasan Bey birlikleriyle Vandaki Osmanl Valisi ile birlikte Osmanl ordular ierisinde yer alarak Osmanlya balln arz etmi bu durum Bab- Ali tarafndan da taktirle karlanmtr. (Turan, 1989, 64- 65) II. 1. 2. 3. Dasniler XVI. yzylda Osmanl hudutlar ierisinde yaayan nde gelen Yezidi airetlerinden bir tanesi de Dasnilerdir. Bu Yezidi airetinin reisi Hasan Bey I.Selime (1512- 1520) sadk kaldndan kendisine Tmar olarak Erbil ve evresi verilir. Bunun zerine bu blgenin Mslman Valisi Mir Seyfeddin, Sefaviler tarafna geer. Bu blgeye geri dnerek Dasnilerle arpr. Bunlardan be yz kii ldrr birok da ganimet alarak blgeyi fetheder. (Turan, 1989, 66)

52

Hasan Bey Soran Emiri Mir Seyfeddine kar savamaya devam etmise de baarsz olmaktan kurtulamam ve srekli tekrarlanan yenilgilere kzan I. Selim, onu stanbula artarak lm cezasna arptrmtr. (Lescot, 2001, 110) Kanuni Sultan Sleyman dneminde ise Sultan Badat seferi dnnde Gktepede iken Krt beylerinden Erdeirin ah smail ile mektuplamasn haber almas zerine onun ldrlmesi emrini vermitir. Yerineyse Erbil sancana Dasni Hseyin Beyi tayin etmitir. (Bayatl, 1999, 29) Grld zere 1534 senesindeyse bu defa da Kanuni Sultan Sleyman Yezidilerin ba Hseyin bey Dasniye Erbil sanca ile Suhran livas beyliini vermiti. Fakat Osmanl hkmeti onlar hibir zaman tam bir ekilde itaat altna alamamt. (Avni, 1997, 366) Zira 1581 ylnda Dasniler Badat ile Musul arasndaki yollarn gvenliini tehdit eden airetlerdendi. Nehir boyunda bir hisar ele geiren Dasniler; yolculara ve kyllere saldrmak suretiyle onlar ldryorlard. Osmanllar zaman zaman baz ayrcalklar tanyarak byle gruplarla uzlama yoluna gitmilerdir. Kimi zamansa stanbulda oturan devlet grevlilerine ya da yredeki valilere mlkname vermilerdir. Bu hisarlarn bana bir Yezidi airetinin ba oturtulur, aireti de evredeki kylerin topran eker bierdi. Bu hisarlar, blgeler aras ticaretle uraan tccarlarn nemli konaklama noktalaryd. (Khoury, 1999, 45) O zaman olduu gibi 19. yzylda da nde gelen Yezidi aireti Dasnilerdir. Dasni aireti, eyh Adi trbesinin bulunduu Lalee gidilirken, Musulun kuzey ve dousundaki yamalara yerlemi olup son iki yzyldr topraklar Seyhan olarak bilinen yerdir. Bu kkl Yezidi aireti bir zamanlar Musulun kuzeyinde bulunan dalarda yaayan ancak daha iyi meralar bulma maksadyla buradan ayrlarak zlen Bohti airetinin bir koludur. (Guest, 2001, 86)

53

II. 1. 2. 4. Haltiler erefnamede ismi geen Yezidi airetlerinden bir dieriyse Haltilerdir. (erefhan, 1990, 21) Haltiler Diyarbakr eyaletinde iledii sularla tannan hrsz bir airetti. (Guest, 2001, 109) Diyarbakr vilayetine bal Silvan, Beeri, Siirt, Redvan vs. kaza ve kylerinde yaayan ve Dicle Havzasnda Halidiyan olarak bilinen bu byk airet, on altnc ve on yedinci yzyllarda Mu, Sason, Garzan, Derik, Gen, Kulp ve Batman blgelerine yaylmlar ve buralarda etkili olmulardr. (Bulut, 2003, 271) Bundan baka Van ve Hakkari vilayetlerinde bulunan ikak, Haydaran, Ertui ve Bradostan gibi esas airetlerden olan bir ok Yezidi kabileleri de bulunmaktayd. (Paa, 1982, 44) Cebel Sincarda bulunan Yezidi airetlerinin balcalar ise unlardr: Semmoka, Cefriya, elkan, Helliciyan, Dukiyan, Fakiran, Korkoran, Heskan, Hiran, Mendikan, Muskora, Mala Haliti, Mihirkan, Hebbabat. (Lescot, 2001, 253262) te yandan gnmzde Trkiyede Yezidi olduklar saptanan dier airetler ise unlardr: Maseki, Davudi (20 hane bunlar Diyarbakrn Davudi kynde oturanlar) ukari ve ekuni airetleridir. (Beysanolu, 1988, 36) Bu airetlerden ikak airetine bal Yezidi inancna sahip kabilelerin banda srasyla Rei, Baravi, Mendeki, Bele kabileleri gelmekteydi.

54

II. 2. YEZ D EYLEMLER NE KARI OSMANLI YNET M (XVI. yy - XIX. yy)

II. 2. 1. On Dokuzuncu Yzyla Kadar Olan Dnem (1534- 1808) On altnc yzylda H. 941 ve M.1534 senelerinde Kanuni Sultan Sleyman Yezidilerin ba Hseyin bey Dasniye Erbil sanca ile Suhran livas beyliini vermiti. Fakat Osmanl hkmeti onlar hibir zaman tam bir ekilde itaat altna alamamt. Yezidilerin oturduklar blge olan Sincar da l ortasnda ykselmi ve uzanm pek sarp bir yer olduundan burada oturan Yezidiler etrafnda bulunan ahaliye kar saldrgan bir tutum izleyerek yollar kesip yamalarlar ve vergilerini de vermek istemezlerdi. Ahali daima Diyarbakra gidip bunlar valiye ikayet ederlerdi. (Avni, 1997, 366) ehrizor, Badat ve Musul valileri en acmasz dmanl Yezidilerden gryorlard. Yezidiler Musul art blgesinin nemli blmlerini denetim altnda tutuyorlard ve en verimli topraklara sahip kylerden bazlar onlarn blgesinde kalyordu. Musulun byk blmnde, Gneydou Anadoluda ve Cizrede kltrel olarak ayr bir alt blge oluturmulard. Kltr ayrl, zel giyim grenei, sava gelenekleri dinsel enliklerde ne kyordu. Osmanllar ise dirlik tahsis etme ve vergi toplama gibi yollarla bu dnyann akna mdahale ediyorlard Yezidiler, Safevilerle Osmanllar arasnda atmalar tekrar balaynca ticaret yollarnn denetimini yeniden ele geirmek iin tereddt etmemilerdi. Elden kardklar denetleri ekyalkla geri almaya almlardr. (Khoury, 1999, 46) 1584 ylnda Dasni ve Yezidi taifesi blk blk olmular kyler ve kasabalar basarak halk ldrmler, mal ve eyalarn talan etmilerdir. Ayrca eski Musul Beyi ile bu cemaatn yz altm alt neferi Musul ehrine girmi, bu

55

yzden dkkanlar on gn kadar alamamtr. Bu cemaat Havass- Humayuna9 dahil olduklar halde zabtlar g olmutur. Bu yllarda Dasni taifesi, Keaf sancak beyi Seyfeddin ile birleerek hrszlk ve ekyala devam etmi tccar ve yolcularn yollarn keserek, mallarn talan ettii gibi, ayrca Havass- Hmayuna ait evkaf ve tmar sahiplerinin kylerine krk ve otuz alt neferle hcum ederek mal, davar ve katrlarn almlardr. Ahmet Beyin drt gn kuatt bu taife Keaf sanca beyi Seyfeddin ile kamt. (Bayatl, 1999, 163) On yedinci yzyln balarndaysa bu Yezidiler birinci Sultan Ahmet zamannda vezir Nasuh Paann ordusunu bozmular ve yedi bin askerini ehit etmilerdi. Drdnc Murat zamannda Diyarbakr valisi olan Melik Ahmet Paaya da meydan okumulard. Fakat Melih Ahmet Paa ok tedbirli davrandndan Sincar dana yapt seferde baarl olmu ve onlara vergilerini verdirtmiti. (Avni, 1997, 366) Melik Ahmet Paa 1640 tarihinde Diyarbakr valisiyken, Cebel Sincarda yaayan, gelip geen tccar ve hac kervanlarn yamalayan Mardinin aasnda yer alan ovalardaki kylere saldrlar dzenleyen Sal Yezidilerine kar olduka fkelenmiti. Sadrazam olduunda ise bu isyanc Yezidileri cezalandrmak istemitir. Osmanl ordusu Sincar dan kuatm ve Yezidi mevkilerine saldrmt. Her iki tarafta da verilen ar kayplardan sonra Osmanl ordusu alnan mallar geri almay baarmtr. (Guest, 2001, 94) Bu savan neticesinde Mardin civarndaki kyleri yamalayan Sincarl Yezidiler Diyarbakr Valisi Ahmet Paa komutasndaki yetmi bin kiilik Osmanl ordusu karsnda kylerine geri ekilmek zorunda kalmlardr. (Lescot, 2001, 112) Dier taraftan zaman zaman Osmanllarla uyum ierisinde olan Yezidi airetleri de olmutur. Ancak bu sk rastlanan bir ey deildir. Nitekim IV. Murat zamannda padiahn bizzat kendisinin banda bulunduu Osmanl ordusunun 1638
9

Havass- Humayun: Osmanl Devletinin ftuhat devirlerinde zaptolunan araziden hazine uhdesinde alkonanlarna verilen addr.

56

senesindeki Badat kuatmasnda Mirza Bey adnda bir reisin nderlik ettii Daseni yedek kuvveti byk kahramanlklar gstermiti. Bu durum Mirza Beyin paa rtbesiyle Musul Valisi olarak atanmasna neden olmusa da daha sonra bu grevden alnmtr. (Guest, 2001, 93) Bunun zerine Musul valiliini isteyen Mirza Bey isteinin reddedilmesi zerine ba kaldrmtr. Van Valisi emsi Paa, ona kar bir sefer dzenlemi ve zor bir atmadan sonra onu tutuklayarak lm cezasna arptrmtr. (Lescot, 2001, 113) 1655 senesine gelinildiinde ise Melek Ahmet Paa Van valisi olarak atanmt. lk i olarak yeeni Evliya elebiyi bir yerel vali olan Firari Mustafa Paadan eski bir borcu tahsil etmesi maksadyla Diyarbakra gnderdi. O esnada Sincar Yezidilerinden vergi toplamak maksadyla sefere km olan Firari Mustafa Paa 1640 senesinde Melek Ahmet Paann Yezidi isyann bastrd ve byk bir zaferle neticelenen savan Evliya elebiden nakletmesini istemitir. (Guest, 2001, 94) Evliya elebi Yezidilerin Mardin kylerini yamalayarak yol kesicilik yapmalar zerine Melek Ahmet Paann Bitlis Hann uyardn ancak buna karn Hann ters yant karsnda Melek Ahmet Paann Bitlis Hanna sefer amaya karar verdiini belirtiyor. Bunun zerine Han araclar gndermi ancak Melek Ahmet Paa bu araclara seferden vazgetiini sylese de sefer hazrlklarna gizliden gizliye devam etmitir. Bunun zerine M. Ahmet Paann serdar atad Mehmet Emin Paa, Sal (Yezidi) Dann eteini kuatmtr. Bu esnada Melek Ahmet Paann askerleri de bu daa ulamlar; askerler kement atmak suretiyle daa trmanmlardr. Yedi saat sren vurumalarda bylece balam oluyordu. Melek Ahmet Paann askerlerinin Sincar Dan yer yer basmalar sonucu askerler Yezidilerin yiyeceklerini de yanlarna alarak maaralara gizlendiklerini grmler ancak maaralardan alan ate nedeniyle askerler Yezidilere daha fazla yaklaamamlardr. Bunun zerine maaralarn etrafnda da kazclar tarafndan alan deliklerden atee verilen dar saplar maaralara atlmtr. Mardinden

57

getirilen alt dver toplarla da maaralarn kaplar yklarak ve maaralara el kumbaralar atlmtr. Bunun neticesinde yedinci gn askerler maaralara girmeyi baarmlar ancak atmalar oralarda da devam etmitir.. Nihayetinde vurumalar onuncu gn sona ermi ve bu on gnlk mcadelenin neticesinde 9000 kelle, 13600 tutsak ve saysz erzak ele geirilmitir. (elebi, 2005, 389) Evliya elebi Melek Ahmet Paann Sal Yezidilerine kar yapt bu harekat Yezidiler zerine sefere km olan Firari Mustafa Paaya bu ekilde nakletmitir. Bunun zerine Firari Mustafa Paa Yezidilere ilerinde Evliya elebinin de bulunduu bir heyet yollayarak vergilerini zamannda tam olarak demelerini istemitir. Ancak Yezidilerin buna olumsuz cevap vermeleri zerine Firari Mustafa Paa takviye kuvvetler arm ve Osmanllarla Yezidiler arasnda muhtemelen kanl bir sava cereyan etmitir. Bu noktada Evliya elebi konaklad yere dnm dolaysyla da bu sefer hakknda bilgi vermemitir. (Guest, 2001, 94) On sekizinci yzylda ise Musuldaki Yezidiler kentin kuzeydousundaki blgede ve kentin batsndaki Cebel Sincar blgesinde younlamlard. Kendi aralarnda yar-yerleik airetlere ayrlm olan Yezidiler hem topra ekip bimekle urar, hem de yerleik topluluklar ve Deyr Maklub dandaki kyleri yamalarlard. (Khoury, 1999, 212) Yezidilerin bu yamalarndan Mslmanlar da nasiplerini almlardr. Bu yzylda ilk olarak 1715 tarihinde ortaya kan Yezidiler frsat bulduklarnda Mslmanlarn oturduklar yerlere saldrarak onlar ldrrler ve mallarn da yama ederlerdi. Bu duruma kzan Melik Muzaffer Gazanfer Aslan, askerlerini toplayarak Yezidiler zerine harekete geer. Bunun zerine Yezidiler bir Mslman yerleimi olan Hatuniye kalesine snrlar ve Mslman halktan kendilerine yardm etmelerini isterler. Yezidilerin bu durumuna zlen Mslman halk Yezidilerden Melike kendilerine sndklarn ve canlarn balamasn sylemelerini isterler. Bu durum karsnda Melik ikna olur ancak daha sonra bu snanlarn Mslman askerleri ldrmeleri zerine hiddetlenen Melik Yezidilerin byk ksmn yok eder. (Turan, 1989, 68)

58

1770- 1771 yllarnda ise, Seyhan Emiri Bedah Bey bakaldrmtr. (Lescot, 2001, 113) Bedah Bey Osmanl mparatorluu nun douda snrlarn koruyan, yar zerk da tmarlarndan biri olan Amediye emiri smail Paaya kar giriilen bir isyana katlm ancak ele geirilerek para cezasna arptrlmtr. (Guest, 2001, 111) Bu olaydan on alt yl sonra 1786 ylnda bu kez Bedah Beyin olu Seyhan emiri olo Bey, Amediye paasyla kendi ailesinden birka kiiyi kar karya getiren bir atmaya mdahale etmitir. Ancak oda babas gibi yenilmekten kurtulamamtr. Nihayetinde Amediyeli smail Paa tarafndan katledilmi ve yerine kendi adam olan Hencer Bey10 geirilmitir. (Lescot, 2001,113- 114) te yandan tm bu olan bitenlerle neredeyse e zamanl denebilecek bir tarihte 1785te, Musul valisi Abdlbaki Paa Diclenin dousunda yaayan bir Yezidi aireti olan Dennedi airetine kar giritii bir seferde kardeiyle birlikte pusuya drlerek ldrlmtr. (Guest, 2001, 112) Bu durumun akabinde Osmanllar 1787de, Kapc Ba Osman Beyin emri dorultusunda, Abdlbaki Paann katilleri olan bu Yezidi kabilesinin, cezasnn verilmesi hususunda harekete gemilerdir.11 1792 senesine gelindiinde Osmanllarla Yezidiler yine kar karya gelmitir. Musul valisi Celilzade Muhammed Paa Sincar Dandaki Yezidilere iki kez saldrd. kinci atmada, Meydan Mahallesinden gelme, silahl (yar askeri) yandalar Vali Celilzade Muhammed Paay terk edince, geleneksel olarak dmanlyla bilinen Irak Mahallesinin silahl halkyla bir bana mcadele etmeyi baaramad ve yenildi.( Khoury, 1999, 183)

10

Amediye mutassarraf smail Paa Hener Beyide greve getirdikten bir sene sonra azledip ldrterek, olu Hasan Beyi Emirlik makamna oturtmutur. (Bulut, 2003,251) 11 BOA., HAT. 27/1294. Ayrca belgenin tamam iin bkz, Ek:1, 1/1, 1/2.

59

29 Nisan 1795 tarihinde ise Badat Valisi Sleyman Paa Sincar Dandaki Yezidilerle el-Ubeyt Aireti ekyas zerine asker gndermi; be yz Yezidi ldrlerek bunlarn ileri gelenlerinden yetmi drdnn kesik balar stanbula gnderilmitir.12 Bu olaydan yaklak iki ay sonra 27 Haziran 1795 ylnda ise yine Badattan Sleyman Paa tarafndan Sincara gnderilen bir mfreze, atm kadn ile alt bin kocaba hayvan ele geirmitir. (Lescot, 2001, 114) Bu harekatn sonunda Badat Valisi Sleyman Paann askerleri tarafndan cezalandrlan yetmi drt Yezidinin ba sergilenmek zere gnderilmitir.13 Bu tarihten bir yl sonra 1796 senesinde ise bu defa Mardin ile Musul arasnda insanlar yamalayarak ldren Yezidiler ve am airetlerinden Kadan Aireti ekyas zerine yrnm ve bunlar Sleyman Paann birlikleri tarafndan ibret olunacak ekilde cezalandrlmlardr.14 On dokuzuncu yzyln ilk yllarnda ise Osmanl Devleti tarafndan Sincara ynelik yalnzca iki seferin yapld kaytlara gemitir. Bunlardan birincisi Badatl Ali Paa tarafndan yaplm byk lekli bir harekatt. Harekatn sonunda pek ok Yezidi tutuklanmtr. (Guest, 2001, 116) Sincar Dann kuzey yamacna adamlaryla kamp kurup dan gneyini ise Bedevilerle eviren Ali Paa birka ay sren atmalardan sonra kyleri yerle bir edip aalar kesmek suretiyle kesin bir zafer elde etmi ve bu durum karsnda Yezidiler Osmanllarn koullarn kabul ederek kylerini ovada ina edeceklerine sz vermilerdir. (Lescot, 2001, 114) Harekat neticesinde Badatl Ali Paann emrine uygun olarak Sincar Dandaki Yezidilerin evleri ve mezralar yaklp stanbula Topkap Sarayna

BOA, HAT. 83/3430A. Ayrca belgenin tamam iin bkz, Ek2, 2/1. BOA., HAT. 83/3430. Ayrca belgenin tamam iin bkz, Ek3. 14 BOA, HAT. 240/13441. Ayrca belgenin tamam iin bkz, Ek4.
13

12

60

etrafa

dalanlarn
15

gedikleri

kesilerek

hibir

yerde

iskan

edilmemeleri

salanmtr.

Bu yzyln banda Yezidilere kar giriilen ikinci harekat ise II. Mahmut dneminde Ali Paann halefi Sleyman Paa tarafndan gerekletirilmiti. Bu esnada Sincar Yezidilerinin banda Hseyin Dublein vard. (Guest, 2001, 116) 1809- 1810 yllarndaki bu harekat neticesinde Badat Valisi Sleyman Paa Sincar ele geirerek Balad Sincar, Mihirkan ve kuzey kylerini etkisiz hale getirmitir. (Lescot, 2001, 114) Bu seferin yapld yllarda II. Mahmut hkmdard. 1808de tahta geen II. Mahmut idaresiyle birlikte Osmanl-Yezidi ilikilerinde geen yzyllardan daha youn atmalarn yaanaca bir dneme de girilmekteydi. II. 2. 2. Mahmut II Dnemi, Ceza Mfrezesi ve Yezidiler (1808- 1839) On dokuzuncu yzyln balarnda Osmanl ynetimi 1808 ylnda tahta kan II. Mahmutun elindeydi. Ancak bu hi de kolay olmamt. II. Mahmut kendisinden nce hkm srm selefi III. Selim gibi yeniliki bir padiaht. Keza III. Selim ynetime geldii yllarda lkeyi iinde bulunduu zor durumdan kurtarmak iin bat tarznda yenileme hareketlerine bavurmu; bunun neticesinde toplanan Meveret Meclisinde Yenieri ocann aynen korunmasyla birlikte Nizam- Cedit ad altnda batl askeri normlarla donatlm yeni bir ordunun oluturulmas kararlatrlmt. (Yaln, Akbyk, Akbulut, Balcolu, Kstkl, Ssl, Turan, Eraslan ve Tural, 2002) Ancak bu duruma yenilik kart evrelerce byk tepki gsterilmi ve III. Selimin hkmranl 1807 senesinde tutucularn kard bir isyanla son bulmutur. (Mardin, 1989, 66) Zaten Osmanl toplumunda 18. yzylda yaplmas tasarlanan tm yenilikler iki gerici kuvvetle -Yenieri Oca ve bozulan ilmiye

15

BOA., HAT. 41/2088. Ayrca belgenin tamam iin bkz, Ek5, 5/1.

61

snf- ile savaabildikleri, bunlarn geriye gtrc basklarn nleyebildikleri oranda baarya ulaabilmekteydi. (Sarkoyuncu, 2003a, 59) Ne var ki, yenieriler ve ulema isyan ederek duruma hakim olmular, Kabak Mustafann nderliinde bir araya gelerek mevcut durumu deitirmilerdir. Bunlar IV. Mustafay padiah yaptlar. Yenilikleri durdurdular. Bunun zerine devletin baz ileri gelenleri, yenilik taraftarlar ve Nizam- Ceditin destekleyicisi, Rusuk Ayan Alemdar Mustafa Paann yanna snmlardr. Alemdar Mustafa Paa, stanbulda olup bitenleri bir sre seyrettikten sonra, yanndakilerle (bunlara Rusuk Yaran denir) beraber ve bir ksm askeri kuvvetle 1808 Temmuzunda harekete geti. Kendisi bir ayan olan Alemdar Mustafa Paa, ordusuyla stanbula gelerek III. Selimi yeniden tahta oturtmak istemise de IV. Mustafann III. Selimi ldrtmesi zerine bunu gerekletirememi; bunun zerine II. Mahmutu tahta geirmitir. (Armaolu, 1997, 93- 94) II. Mahmutun bir ayann himayesi altnda tahta geii aslnda dikkat edilmesi gerekilen esas gcn ayanlar olduu gereini de gzler nne sermekteydi. yleki kimi ayanlar padiahtan bamsz prenslikler halinde yaamaktansa stanbuldan dorudan doruya saraydan tesis edecekleri bir idarenin hayalini kurmaktaydlar. Alemdar Mustafa Paa nn Nizam- Ceditilere olan sevgisinin nedeni de gerekte buydu. Alemdar Mustafa Paa gerekte sadrazam olarak ynetimde sz sahibi olma gayesiyle yenilikilere ve Nizam- Ceditilere destek vermekteydi. Nitekim II. Mahmutun tahta gemesiyle kendisi de sadrazam olmutur. O zaman grld ki, hkmdarln karsnda asl g yenierilerde deil, ayan ve derebeylerindedir. Nizam- Ceditiler yenierilerle uzlamak yerine, sadrazamlk makamna gelmi bir ayann himayesine dayanarak, padiahla ayan arasnda bir ittifak kurarak, Osmanl hkmdarnn egemenlii altnda yeni bir dzen kurulmasn tasarlamlar bunda da baarl olmulardr. (Berkes, 2002, 137) te bu durum Osmanl mparatorluunda Sened-i ttifak ad verilen bir belgenin oluumuna yol at. Alemdar Mustafa Paa Sadrazam olunca tarada adeta fiilen iktidara sahip olan ayanlara dayanmadan i gvenliin salanamayacan, i

62

gvenlik salanmadan da devletin glendirilemeyeceini dnyordu. Ona gre merkez ile tara arasndaki ilikiyi yeniden glendirebilmek ve yarm kalm reformlara devam edebilmek iin ayanlarla bir ittifak ierisine girmek zaruretti. Bundan dolay 7 Ekim 1808 tarihinde bir tarafta sadrazam ve eyhlislam ile st kademe devlet yneticileri dier tarafta ise ileri gelen ayanlarn bulunduu taraflar arasnda Sened-i ttifak isimli belge imzalanmtr. Hazrlanan belge toplantya gelen kimi ayanlar memnun etmedii gibi padiah da memnun etmiyordu. (Gne, 1995, 5) Bu senedi imzalayan ayan ve eyalet valileri padiaha ballklarn belirtiyorlar, sadrazam onun mutlak temsilcisi olarak kabul etmeyi sz veriyorlard. Osmanl vergi dzeni tm imparatorlukta, btn eyaletlerde uygulanacak, padiaha ait olan gelirlere el konulmayacakt; buna karlk padiah adil ve eit vergiler salmaya sz veriyordu. mparatorluun gelecei ordunun gcne bal olduu iin ayanda kendi eyaletlerinde asker toplama iine yardmc olacana sz vermekteydi. Yeni ordu yeni dzenle uygulanmak istenen sisteme gre rgtlenecekti. Ayan kendi eyaletinde adil bir ynetim salayacakt. Ayanlar birbirlerinin toprana ve zerkliine de sayg gsterecekler, reformlara kar bir muhalefet olduunda merkezi hkmeti destekleyecekler, bir bakaldr olduunda ise Padiah tan izin alma gerei duyulmakszn onu korumak iin stanbula yryeceklerdi. (Shaw, 1983, 27) Trk tarihinde Sened-i ttifak olarak anlan ve o zamana kadar Osmanl tarihinde rnei olmayan bu belge, ayana bir eit direnme hakk tanmas ve padiahn iktidarn snrlamas asndan ok nemlidir. (Yaln, Akbyk, Akbulut, Balcolu, Kstkl, Ssl, Turan, Eraslan ve Tural, 2002) Bu ynyle Sened-i ttifak ou zaman bir Osmanl Magna Cartas olarak benimsenmekle birlikte ilk merutiyetilik giriimi olarak da deerlendirilmektedir. Ancak ilki daha dorudur, nk bu belge yurttalarn haklarnn bir kanunname eklinde derlenii deil, gerektende hkmdar ve onun baronlar (ayanlar) arasndaki bir szlemedir. Byle olduu iinde bu belge, belgede resmen devletin ortaklar olarak tannm ayann, mparatorluk iindeki nfuzunun en yksek baar

63

noktasn belirlemektedir. Belki de bu yzden bu belge padiah tarafndan hi imzalanmamtr. (Zrcher, 1999, 50) Belge, Osmanl devlet ve egemenlik anlayna aykr olmasna ramen imparatorluun iinde bulunduu kark ortamdan kabilmesi iin Padiah tarafndan istenmeden de olsa kabul grmtr. Ancak II. Mahmut basit nlemlerle devletin kurtarlamayacan sezmi; bu yzden yeniliklerin nnde srekli engel tekil eden Yenieri Ocan kapatma arzusu iine girmitir. Yenierilerin ayaklanarak Sened-i ttifakn mimar ve yeniliklerin destekisi Sadrazam Alemdar Mustafa Paay ortadan kaldrmalar bir bakma II. Mahmut un ayanlar pasifize etmesinin nn amakla birlikte Yenieri tehdidini de iyiden iyiye gzler nne sermiti. Bu dncede olan sultan nce Balkanlarda kan bir isyan bastramayan yenierileri, 1826da ortadan kaldrarak yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adyla yeni ve modern bir ordu kurdu. Daha sonraki hedefiyse taradaki ayanlar da birer ikier yok ederek devlet otoritesini tm yurtta yeniden egemen klmakt. (Gne, 1995, 6) II. Mahmut i idarenin yeniden dzenlenmesi ve modernletirilmesi gereine inanmakta; bunun iinse btn iktidarn kendi elinde merkeziletirilmesi ve hem bakentte hem de tarada btn arac otoritenin ortadan kaldrlmasn istemekteydi. Yani baka bir deyile veraset, gelenek veya halk desteinden gelen btn iktidarlar kaldrlacak ve hkmdarn iktidar imparatorlukta tek otorite kayna olacakt. (Lewis, 2000, 90) Grld gibi Sultan Monarik Mutlakiyete dnlerek Senedi ksa srede etkisiz bir kat paras haline evirmek arzusundayd. (avdar, 1999, 20) Bu niyetle II. Mahmut kendisini iktidara getiren yar bamsz ayan ortadan kaldrmak iin harekete gemitir. lk olarak 1812- 817 yllarnda Anadolunun byk ayan itaat altna alnm ve ayns 1814- 1820 yllar arasnda Balkanlarda gereklemiti. Krdistan eyaletinde ise durum daha farklyd. Orada hemen hemen bamsz olan Krt ve Yezidi beylerinin, yani byk airet koalisyonlarna hakim olan Mirleri yola getirmek daha g olacakt. (Zrcher,

64

1999, 51) Zira 1818 ylnda Mslman Soran airet reisi Mir Muhammet kendini emir mansur yani bamsz vali ilan edecek kadar gl ve cretkard. (Celil, 1992, 90) Nitekim Sultann Revandz, Hakkari, ve Irakn Sincar mntkasnda yapmaya alt bu idari dzenlemeler blgedeki Yezidi ve dier Mslman airetlerin ayaklanmalarna neden olacak ve 1830 tarihli bu isyan yl devleti megul edecekti. syann olduu tarihte Cezayir Franszlar tarafndan igal edilmi, Mora isyan sonras Batl gler Yunanistan Devletini kurmular ve Rusya Edirne Antlamas ile Poti ve Anapay ele geirmitir. (ay, 1996, 286) zellikle Rusya sz edilen batl glerin ban ekerek Yunan isyanlarn desteklemi ve 1829 ylnda Yunanistann kurulmasnda balca etken olmutur. (Yaln, Akbyk, Akbulut, Balcolu, Kstkl, Ssl, Turan, Eraslan ve Tural, 2002) 1828 Nisannda Osmanllarla Ruslar arasnda patlak veren sava ve 1829 ylndaki Edirne Antlamas bunun en nemli gstergesidir. Bu antlamayla Yunanistan Rus korumas altnda zerkliini salamtr. (Shaw, 1983, 61) Bu da Yunanistann 1830daki tam bamszlna giden yolda atlan nemli bir adm olmutur. Bu sava Osmanllarn Yezidilerle ilikileri asndan nemli klan noktaysa Yezidiler bu sava esnasnda Ruslarla ibirlii yaparak Osmanllara kar bir tutum ierisinde olmulardr. zellikle Siirt blgesi Yezidilerinin lideri eyh Mirza, defalarca Kafkas cephesindeki Rus ordularna komuta eden General Paskevie Osmanllardan kurtulmak iin Ruslarn yannda savaa girebilecek askeri yardm vermesi teklifinde bulunmutur. (Celil, 1992, 103) Nitekim nl Rus yazar Alexander Pukin de bu sava esnasnda yapt Erzurum yolculuundaki izlenimlerini aktard notlarnda Soanl dalarndaki Osmanl mevzisinin nihai kuatmasnda Rus ordusuyla birlikte arpan

65

Yezidilerden oluan baka bir mfrezenin varlndan sz etmektedir. Bu mfreze Osmanl topraklarnda yaayan Hasanl airetinden olumakta ve liderleri Hasan Aa adl ahs tarafndan ynetilmekteydi. Pukin bu kiiyle grerek Yezidiler hakknda bilgi edinme frsatna da sahip olmutu. (Guest, 2001, 119- 120) Pukin Osmanl topraklarnda yaayan Yezidilerin dank ve birbirlerine bal olmayan birka aile ve airet eklinde yaadklarn belirterek bunlardan Musul ile Habur nehri arasndaki Sincar danda yaayan biri dou dieri gneyi idare eden iki eyh arasnda bllen blgedeki Yezidilerin silahl svarilerden olutuunu ve birok kervana saldrarak yalnz Mslmanlar soymakla kalmayp acmasz katliamlarda bulunduklarn sylemektedir. (Pukin, 90) 1830 senesine gelinildiindeyse Osmanllarla Ruslar arasnda 1829da imzalanan Edirne Antlamasyla bar salanm ancak uzun sren buhranlar neticesinde Osmanl byk zararlara uramt. Bu tarihte Yunanistann tam bamszl kabul edilmek zorunda kalnm; bununla birlikte Franszlar 5 Temmuz 1830da yllk bir ablukadan sonra Cezayiri igal edip lkeye yaylarak padiahn bu en nemli Kuzey Afrika topraklarn elinden almlard. Ksa bir sre sonrada 19 Austos 1830da Srbistan devletine tanlan ayrcalklar geniletilmek zorunda kalnmt. (Shaw, 1983, 61) Tm bunlar gstermektedir ki; XIX. yzylda Osmanl Devletinin eski gc sarslm, eitli millet, din ve mezhepler arasnda varolan bir arada yaama gelenei bozulmaya yz tutmutu. Gayrimslim topluluklar arasnda mparatorluktan kopma eilimlerinin yan sra Mslman topluluklarda da sorunlar vard. Osmanlnn dorudan merkezi ynetime balama abasna girdii Krt emirlikleri de, bamszlk yolunda mcadeleye girmilerdi. te tam bu aamada gerekleen Msr valisi Kavalal Mehmet Paa ayaklanmas Mslman toplumlar arasnda kk salan bamszlk hareketinin yalnz Krdistan eyaletiyle snrl kalmayp dier Mslman eyaletleri de etkisi altna alacann ilk iaretiydi.

66

Msr Valisi Kavalal Mehmet Paa Yunan isyan esnasnda Sultana verdii destein karln alamad dncesiyle huzursuzdu. Yunanistan tam bamszla gtren bu isyan sonrasnda dl olarak Padiah tarafndan kendisine ynetimi vaat edilen topraklar elinden kard gibi; padiaha yardm iin yapt masraflarn karln da alamamt. Suriyeyi istemi ancak kendisine Yunan ihtilalinden beri isyanda olan ve astar yznden pahal grnen Girit teklif edilmiti. Bundan honut olmayan Msr valisi bu durumu asl amac olan bamszla ulamak iin kullanaca makul bir neden olarak gryordu. Kavalal bu niyetinin iaretlerini daha nce ortaya koyduu tavrlaryla da vermiti. nk mttefikler, kuvvetlerini Yunanistandan ekmesi iin kendisini zorladklar zaman bu istei padiaha danmadan yerine getirmiti. Bir dieri iaret ise, Rusya ile sava esnasnda ortaya km; daha nce sz verdii zere asker gndermek yerine kuzey Arnavutluktaki dostlarn padiaha kar ayaklanmalar iin kkrtmt. (Shaw, 1983, 61) Msr valisinin bamszlk dncesiyle ilgili bir dier ataysa Franszlarla gizli pazarlklara oturarak; bu lkenin desteinde Osmanlnn Kuzey Afrikadaki eyaletleri Trablusgarp, Tunus ve Cezayirin Msr tarafndan igalinin salanmasn talep etmesi eklinde olmutur. Bunun karlnda ise Franszlara bu blgede siyasal ve ekonomik ayrcalklar vaat etmi; ancak Franszlar bu teklife olumlu bakmayarak Cezayiri bizzat kendileri igal etmilerdir. Bunun zerine benzer bir teklifi ngiltereye de yapan Kavalal bu giriiminden de olumlu bir sonu kmaynca kendi iini kendi halletmeye karar vermi; ve 1831de Suriyeye kar sefere kmtr. (Zrcher, 1999, 59- 60) Mehmet Ali Paann olu brahim ve bir Fransz komutann idaresindeki iyi donanml Msr ordusu Osmanllar 1832 senesinin Temmuz aynda Humsun dnda meydana gelen nihai bir savala yenmiti. 1832nin yaz aylarnda brahim am, Halep, Adana, ve Urfaya kadar ilerlemitir. Bylece yz yldr Osmanllar tarafndan tutulan Halepten Musula; amdan Mekkeye giden tarihi yollar kesilirken imparatorluk ve hanedanlk da byk bir tehditle kar karya gelmiti. Bu durumun nne geilmesi maksadyla Sadrazam Reit Mehmet Paa Avrupa ve

67

Anadoludan gelen takviyelerle byk bir ordu oluturarak Konya civarna yerleti. Ancak brahim Paann ordusu 1832de 10668 metre yksekliindeki Toroslardaki Kilikya kaplarn aarak Konya dnda Reitin ordusunu bozguna uratt. Sadrazam esir alnd. (Guest, 2001, 123) Gerekte gerek Msr valisi Mehmet Ali Paa ve gerekse Krdistan eyaletindeki isyann ban eken Mir Muhammetin tek bir istekleri vard. O da Osmanl mparatorluundan bamsz olmak. Belki de bu ortak gaye bu iki taraf birbirine yaknlatrmaktayd. Hatta Krdistan eyaletinde Osmanl imparatorluuna kar meydana gelen dalgalanmalarn Mehmet Ali Paann olu brahim Paann bilinli ynlendirmeleriyle meydana geldii sylenmekteydi. Buna gre brahim Paann casuslar halk Osmanl mparatorluuna kar kkrtmak iin aktif propaganda faaliyetlerinde bulunmulard. Bu dnemde Msr ordularnn kuzeye doru ilerleyiinde Krt blgeleri halknn onlara byk yiyecek yardmnda bulunduu sylenmekte, hatta Suriye sava srasnda brahim Paann ordusunun Krtlerin koyunlaryla karnlarn doyurduu yabanc gzlemcilerce belirtilmektedir. Buna karlk Msrllarda bo durmam; isyanc Krtlere silah ve mhimmat salamlardr. (Celil, 1992, 98) te yandan 1828- 1829 Osmanl-Rus sava esnasnda bu blgede yaayan baz Mslman olmayan isyanc unsurlarda Osmanllara kar ihanet ierisine girmiti. Bunlardan Hasanl airetine bal Yezidiler bizzat Ruslarn yannda savarlarken; Siirt Yezidileri eyh Mirzada General Paskevie defalarca mfrezesiyle Osmanllara kar savamak iin haber gndermiti. (Guest, 2001, 119- 120) Nitekim Ermeniler de bu sava esnasnda Ruslara byk yardmlarda bulunarak onlarla ibirlii yapan yerli unsurlardand.(Anadol, 2001, 49) 1832 ve 1833 yllar ise Yezidiler iin hazin olaylara gebe olacak zor zamanlarnda balangcyd. nk hem Osmanl-Rus Sava esnasnda Osmanlya ihanet ederek Ruslarn yannda yer alan Yezidiler devletin kara listesine girmiler hem de Krdistan eyaletinde ki dindar Mslman Mirlerin nderliindeki asi

68

airetlerce kafir olarak grlerek hedef olmulardr. Bu yllarda asi Krt airetleri snr tanmayan keyfi davranlarn bu defa Yezidiler zerine younlatrmlard. 1832 ylnda Seyhan asi Krtlerce istila edilmi Prensleri Eli (Ali) Bey tutuklanarak gtrld Revandzde idam edilmitir. O andan sonra Krtler katliamlar ve yamalara balamlard. Seyhan halk en azndan hayatta kalabilmek adna Sincara ulamay denemiler ancak bu aba hazin bir sonla neticelenerek birou bu asi Krtlerce ldrlmlerdi. (Lescot, 2001, 115) Dier taraftan ayn tarihte Kavalal Mehmet Ali Osmanlya kar giritii mcadeleden zaferle km; bunun zerine aresiz kalan Sultan II. Mahmut Rusyadan yardm istemiti. Ruslar Msrllarn bakente yryn kesmi ve 1833 Nisannda 15 bin kiilik bir Rus kuvveti Boazn Anadolu yakasna yerlemiti. Ancak bu olayn ngiliz ve Franszlar tedirgin etmesi zerine ban bu iki devletin ektii Avrupal gler Osmanllar ile Mehmet Ali Paay anlamaya zorlamlardr. Bu zorlama zerine 1833 ylnda taraflar arasnda Ktahya Bar imzaland. Bu bara gre Mehmet Ali Paaya Msr ve Girit valiliklerine ek olarak am, olu brahim Paaya da Adana ve Cidde valilikleri verildi. Bundan sonra Ruslarla Hnkar iskelesi antlamas yapld. Bu antlamayla sekiz sene boyunca Ruslarla ittifak yaplyor ve Ruslar boazlarda sz sahibi oluyordu. Tm bu verilen dnler ve Suriyede amn Mehmet Aliye kaptrlmas Sultan fena halde kzdrmt. ncelikle Anadoluda merkezi otorite salanacak sonrada Suriyeyi Mehmet Ali Paadan geri almak iin harekete geilecekti. (lman, 1985, 274) Bu hedeflerden ilkini ncelikle gerekletirmek iin Sultan II. Mahmut 1833 ylnda ynetimini Sivas Valisi Reid Paaya verdii bir ceza mfrezesi hazrlatt. Verilen bu grev iin en uygun kii hi phesiz Reid Paayd. nk Reid Paa isyanc Msr valisi Kavalal Mehmet Paa ile mcadeleye girmi ancak bu mcadele esnasnda esir derek baarsz olmutu. Bu duruma dmesindeki en nemli nedenler arasnda isyanclar gren Reid Paa iin bu yeni grev hem esir alnmasndan sonra tekrar zgr kalan Paann Sultana ve imparatorlua olan

69

balln gstermesi iin bir frsat olurken hem de Kavalal Mehmet Ali Paaya kar savalarnda harekatlaryla Osmanl ordusunu zayflatp ordunun durumunu ktletiren isyanclardan intikam almasna olanak salayacakt. (Celil, 1992, 102) 1833 tarihinde Reit Paa Anadolunun denetimini yeniden kazanmak ve yeni bir ordu oluturarak Suriyeyi yeniden ele geirmek iin greve baladnda ilk ii Karadenizden Diyarbakra silah tamak zere 645 km uzunluunda askeri bir yol ina ettirmek olmutur. Amac nce Krdistan eyaletinde devletin otoritesini hakim klmak daha sonra gl bir oduyla Suriyeyi Kavalaldan geri almakt. 1834-1835 yllarnda daha nceki yllarda isyan ederek Osmanlya zarar veren bir ok Yezidi ve Krtler zerinde tekrar otorite salamtr. (Guest, 2001, 132) Reid Paa Diyarbakrn ilerisindeki Krtlere ve Yezidilere giderek kimini sert bir ekilde cezalandrmak suretiyle kimileriniyse de sulh yoluyla boyun edirerek Harputa gelmiti.16 Osmanl ordusu Urfay yeniden igal etmi; Mardindeki isyan bastrmt. Reit Paann boyun edirdii isyanclarn arasnda Yezidi Reisi Redvanl Mirza da vard. Daha sonra 1836 tarihine gelinildiinde ise, Diyarbakrn dousunda kalan blgede yaayan Yezidiler tekrar Osmanl ynetimine bakaldrmlar, isyann bastrlmasnda Yezidiler ar kayplar vermitir. Ayrca Bedirhan Bey, dadaki kalesinde krk gn kuatmada kaldktan sonra teslim olarak Reit Paann emrine girmitir. Say ve silah bakmndan Osmanllardan gsz olan Mir Muhammed ise, Revandze ekilmitir. (Guest, 2001, 132- 133) Reit Paa btn glerini Revandze yneltti. Ancak Reit Paaya bal kuvvetler Mir Muhammete bal 40 bin kiilik ordu karsnda geri ekilmek zorunda kalmtr. Reit Paa sorunu bar yollarla zmek iin dindarl ile tannan Mir Muhammete bir mektup yazmtr. Bu mektupta Paa, Mslmanlarn birbirinin kann dkmemesi gerektiini belirterek onun Mslmanlarn halifesini temsil eden Osmanl ordusuna kar savamamas gerektiini, aksi taktirde gnaha

16

BOA., HAT. 376/20475B. Ayrca belgenin tamam iin bkz., Ek:6, 6/1.

70

gireceini telkin etmiti. Mektup her ne kadar Mir Muhammed zerinde etkili olmamsa da, bata Molla Hati olmak zere airetteki din adamlarnn ounu etkilemitir. Molla Hatinin halifenin ordusuyla savamann kafirlikle ayn olduunu ilan etmesi zerine, Mir Muhammedin ordusunda bozulmalar olmu bunun neticesinde de Osmanllara kar savamay reddedenler tarafndan Revandze giden baz geitler almtr. Kalesi kuatlan Mir Muhammed uzun sre direnmi ancak o da 1836 yl Austosunda teslim olarak boyun edirilmitir. (Celil, 1992, 112- 113) Mir Muhammed ile olan mcadelede olduu gibi, Osmanl Devleti, 1834 senesinden sonra, blgede istikrar salamak ve isyanclar denetim altna almak maksadyla balatt bu askeri harekatlarda din olgusunu belirgin ekilde kullanmak suretiyle sonuca gitmitir. Blge halk arasnda slam alimlerinin; Halife ordusuna kar koymak, Mslman dinden karr fetvalarn yaym ve sz konusu asileri denetimleri altna almakta bu fetvalarn etkin olduu aikardr. (Marufolu, 1998, 70) Reit Paa, vefatndan ksa bir sre nce de Sincar Yezidileriyle atarak onlara byk kayplar verdirmitir. Bu ayn zamanda onun Yezidiler zerine olan son seferiydi. Yerine Hafz Paa geti. Hafz Paa dneminde de, Yezidiler bo durmamlardr. Askeri niformalardan oluan bir parti mal, Sincarl Yezidilerce soyulmak suretiyle gasp edilmitir. (Guest, 2001, 133, 135) Hafz Paa Diyarbakr ve Badat arasndaki Sincar danda bulunan Yezidilerin cezalandrlmalar suretiyle Badata ulamn nndeki engelin de kalkacan dnmekteydi.17 Bunun zerine Hafz Paa Diyarbakr ve Musul arasnda yeniden bir kez daha kurulmu iletiim hattn tehdit eden en belal sorunu ortadan kaldrmak iin harekete gemitir. Birka hafta sonra Hafz Paann ordusu batdan Cebel Sincara doru yaklayordu. Nihayetinde Hafz Paa Cebel Sincar dan kuatt ve Yezidilere teslim ol ars yapt. Ancak Mirkan aireti Paann bu emrine kar

17

BOA, HAT. 373/20404. Ayrca belgenin tamam iin bkz., Ek7.

71

gelerek, sivilleri maaralarda gvenli bir yere gnderdikten sonra ate atlar. Vurumalar ay srm her iki taraf da ar kayplar vermiti. te yandan Paa da sava srasnda bir ylan tarafndan sokularak yaralanmt. (Guest, 2001, 135) Sonunda cephaneleri azalan Yezidilerin liderleri Lalu koulsuz teslim olmay kabul etti. Yezidiler saklandklar yerlerden karlarken tek bir maaradan tam tamna 516 kii kt. Yamaladklar ganimetler arasnda alnan askeri niformalar, hkmet kuryelerinden alnm yirmi be tane eyer, otuz bin koyun ve ok sayda kadn esir bulundu. Bu arada Yezidilerin Hafz Paaya birka deerli eyay koyduklar maaray gsterdikleri ancak esas byk hazinelerin gizlendii maaray gizli tuttuklar da rivayet edilmektedir. Harekatn sonunda Hafz Paa Yezidilerin dada kalmalarna izin vermesinin yan sra din, gelenek ve greneklerini de korumalarna izin vermitir. Ayrca saymlar yaplarak deftere kaydedildiler. (Guest, 2001, 136) Bununla birlikte sorun Osmanllar tarafndan tamamen zmlenememiti. Nitekim 1838de, Hafz Paa boyun emeyen isyanclar yola getirip Osmanl egemenliine sokmak ve yeni ordusuna asker devirmek iin yeni bir sefere daha km ve tekrar Sincara saldrmtr. (Guest, 2001, 137; Lescot, 2001, 115) Bu sefer srasnda Trk ordularnn kampnda ngiliz Albay Konsaidi ve Yzba Kempel, askeri subaylar denetleyen Prusya subay Moltke de vard. Osmanllarn aknlarn durduramayan isyanc kaleleri birbiri ardna dt. Bu seferlerin sonucunda Hafz Paa isyanclar imparatorluun batsnda ki Trk blgelerine yerletirdi. Bununla beraber btn Dou Anadoluda Trk ordusu iin asker toplanmaktayd. (Celil, 1992, 117, 123) Tm bunlar yaanrken Sultan II. Mahmut Suriyenin Mehmet Aliye kaybn asla kabul etmiyor ve cn almak istiyordu. (Zrcher, 1999, 61) Bu nedenle Hafz Paaya mevcut askeri seferin durdurulmasn ve ordularn Trk-Suriye snrna getirmesini emretmiti. Ancak Hafz Paann ordusu kt beslenme, iklim artlar ve ard ardna yaplan vurumalar neticesinde

72

yorgun dmt. (Celil, 1992, 123) stelik bu ordu eitimli Mansure askerlerinden deil Dou Anadolunun Trk ve Krt halkndan olumaktayd. (Shaw, 1983, 81) Hafz Paa, modern askeri yntemler yanls bir askerdi. (Lewis, 2000, 105) Birinci Msr sorunu esnasnda Osmanl kuvvetlerinin iine dt zafiyeti bizzat grm ve yetimi eitimli asker faktrnn bir devlet iin ne denli nemli olduunu bilmekteydi. Bundan dolay Paa, nitelikli asker ihtiyacnn aka hissedildii Nizip sava ncesinde, Ermeni Osmanl vatandalarn bile kara ordusunda deerlendirmeyi dnm ancak bu dnce fikriyatta kalarak tatbik edilememiti. (Glsoy, 2001, 33) Tm bu olumsuz artlarn altnda gerekleen muharebede Hafz Paann ordusu Mehmet Ali Paann birliklerine 24 Haziran 1839 tarihinde Nizilde malup olmutur. (Lewis, 2000, 107) Bu da uzun bir sre eski faaliyetlerinden uzak kalm isyanclar iin yeni dalgalanmalar meydana getirmekteydi. (Celil, 1992, 123) Bu dalgalanmalarda Yezidiler de yer almaktayd. Osmanl Devletinde Yezidiler her daim bir takm meseleler karrlard. Yezidiler askere gitmek istemiyorlar, vergilerini demeyi reddediyorlar ve kervanlara saldrp onlar soyarak asayile ilgili gaileler karyorlard. (Akpnar, 1994, 16) II. 2. 3. Tanzimat Dnemi ve Yezidiler (1839- 1876) Sultan II. Mahmut, ordusunun Nizipte Msrllara yenildii haberi stanbula ulamadan nce 30 Haziran 1839da vefat etti. Yerine, 1839dan 1861e kadar saltanat srecek olan byk olu Abdlmecit geti. (Zrcher, 1999, 78) Dier taraftan, bu yllar henz reit olan gen sultan iin olduka zorlu bir dnemin de balangcyd. (Engelhardt, 1976, 31) yleki Akdeniz kylarnn yarsndan ounu buuk asr elinde tutmay baarm, karadan Avrupann ortalarna kadar sokulmu, Macaristanda bir buuk, Balkanlarda be asrdan fazla kalm olan Osmanl Devleti, bir zlme ve k srecine girmi, gten dm, ekonomik krizle yz yze gelmi, ngiltere ile

73

Ticaret Szlemesi imzalam, Msr sorununu dahi zemeyecek duruma gelerek bunun iin ngiltere, Avusturya, Prusya ve Rusya ile antlama yaparak onlarn askeri yardmlar ile Msr sorununu zme yoluna gitmiti. (Okumu, 1999, 226) te Tanzimat- Hayriyye Ferman, dier bir ifadeyle Glhane Hatt- Hmayunu, bu ar artlar altnda bir umutla; Devleti kten kurtarmak umuduyla Topkap Saray Glhane Meydannda 3 Kasm 1839 Pazar gn, Padiah, Bakanlar, Ulema, Devrin bykleri, asker ve sivil memurlar, Rum ve Ermeni Patrikleri, Yahudi Haham, Esnaf tekilat temsilcileri ve elilerin huzurunda Hariciye Vekili Mustafa Reit Paa tarafndan byk bir trenle okundu. (Okumu, 1999, 227) Tanzimat Ferman ekil olarak bakldnda bir hkmdar buyruu, emri yani rade-i Seniyyedir. Ancak ierik olarak bnyesinde ihtiva ettii balca esaslar nedeniyle anayasal bir yn de vardr. Bu esaslar srasyla yledir: Hkmdarn ve hkmetin keyfi ynetimine son vermesi, halkn can, mal ve rz gvenlii ile ilgili temel haklarn ve devlete kar grevlerini belirlemesi, halkn hak ve grevler bakmndan eitliini kabul etmesi, Meclis-i Valay kanun tasarlarn hazrlamak, devletin giderlerini kontrol etmekle grevlendirmesi, hkmdar ve yneticilerin fermann esaslarna uyacaklarna dair yemin etmeleri, fermann btn devlet dairlerine ve Meclis-i Valaya gnderilerek ona aykr kanun ve icraat yaplmamas. (Seyitdanlolu, 1994, 40) Tanzimatn Osmanl tebaasna getirdii bu yeniliklerle din esasna dayal millet sistemi yerine , artk kozmopolit bir Osmanllk fikri ikame edilerek, hakim millet anlay terkedilmitir. Btn makam ve rtbeler, gayrimslimlere alm, ahitlik ve mahkeme yelii yasallaan gayrimslimler, Mslmanlara salanan haklardan yararlanmakla birlikte askerlikten de muaf tutulmulard. (Kaptan, 2002, 25) Hepsinden nemlisiyse tm bu esaslardan din ve mezhep fark gzetmeksizin tm tebaann eit olarak istifade edecek olmasyd. (Erylmaz, 1988, 116).

74

Bu dorultuda Tanzimat ilk hamlede vilayet tekilatnda deiiklikler yaparak sancak bandaki mlki memurun (vali, mutasarrf veya muhassl) tabii reisi bulunduu bu meclislere o memleket ayanndan drt Mslman ile Mslman olmayan gayrimslim tebaasnn dini ileri gelenlerinden seilmi birer kiiyi de eklemitir. Bu meclis din ve mezhep fark olmadan btn imparatorluk tebaas arasnda hukuk msavatn fiilen temsil etmekteydi. ( nalck, 1992, 6) Tanzimat farkl klan nokta, bu defa adalet ve refah vaat edilen millet btn imparatorluktaki tebaadr. (Ortayl, 1974, 1) Yoksa Osmanlda gayrimslimlerin sahip olduklar haklar yeni deildi. Tanzimattan ncede Millet sisteminin dayal olduu slam hukuku erevesinde Zmmi olarak adlandrlan gayrimslimler devletin yksek hakimiyetini kabul ettikleri srece can, mal ve rz gvenlikleri devletin gvencesi altndayd. Yalnz stat olarak Mslmanlardan ayrlrlard. (Kaptan, 2002, 14) Stat gerei bunlar, hakimiyeti tanmann iareti olarak adna cizye denilen bir vergi veriyorlar, yine bunun karl olarak askerlik yapmyorlard.(Kocaba, 2002, 29) Cizyesini deyen gayrimslimlerin can, mal ve iman hrriyetleri dardan ve ieriden gelebilecek her trl tecavz kar devlet tarafndan gvence altna alnr; devlet herhangi bir sebeple bu emniyeti salayamad taktirde, Mslman olmayanlardan cizye toplama hakkn kaybederdi. Cizye sayesinde gayrimslimler askerlik hizmetinden de muaf olurlard. nk slamiyet gayrimslimleri, inanlarn paylamadklar Mslmanlarla birlikte kendi dindalarna kar savamalarn onlara tannan inan zgrln kstlayaca nedeniyle izin vermiyordu. (Glsoy, 2001, 13- 14) Osmanl mparatorluunda yaayan milletlere padiah tarafndan ferman verilir ve bylelikle imparatorluk iinde varlklar resmen tannm olurdu. (erme, 2003, 33) Bu milletlerden Ermeni, Rum ve Yahudilerin yannda dier kk dili, dini, mezhebi farkl topluluklarda bu milletlere bal olarak imparatorluk bnyesinde yayorlard. Bunlardan Sryaniler, Habeler, Kptiler, ingeneler,

75

Bogomiller gibi Hristiyan topluluklar Ermeni Patrikliine balyd. (Kaptan, 2002, 18- 20) Dier taraftan Osmanl gerek millet sisteminde gerekse Tanzimat dneminde ehli kitap olarak tabir ettii Hristiyan ve Yahudilere gsterdii bu ho gry semavi dinler dndaki inan ve zmrelere gstermemitir. nk Osmanl mparatorluu Teokratik bir devletti. slam hukukuna gre ynetilirdi. Bu sebeple slam hukuku sistemi de imparatorluun hukuku olmutu. (Cin, 1992, 11) Osmanl imparatorluundaki temel yaklam imparatorluun kabul edilmemi aznlklarn resmi hogrden istifade eden baka bir toplulua dahil edilmeleri eklindeydi. Ancak bunun reddi sz konusu olduunda kitaplar olmayan topluluklar srgn ile lm arasnda bir tercih yapmak zorundaydlar. (Guest, 2001, 107- 108) Keza bu durumu dorulayan en nemli hadise IV. Murat zamannda gereklemitir. Badat seferi srasnda Mardinden geerken emsilere rastlayan sultan onlarn gnee taptklarn rendikten sonra, kitap sahibi semavi dinlerden birine dahil olmamalar nedeniyle ldrlmelerini emreder. Bunun zerine emsilerin kyleri, ol, Simarakh, Safari ve Mara adl yerleim birimleri saldrya uramtr. Bu olaydan sonra emsiler Sryani topluluuna dahil olmulardr. (erme, 2003, 31- 32) Dier taraftan kitapsz olarak bilinen ve ulemann fetvalaryla kafir olarak ilan ettii bir dier topluluksa inanlar bakmndan emsilerle aralarnda byk paralellik bulunan Yezidilerdi. Ancak emsiler 15. yzylda Hristiyan olmular ve Osmanl Millet sistemi iinde yer alan Ermeni patriine balanarak kk bir zmre olarak ksmen de olsa Ermenilerin haklarndan yararlanmlardr. (erme, 2003, 32) Osmanl halife- padiahl rejimi Snnilii tutmu olmakla birlikte, tarihinde Snni-Hanefi hukuk ve ilahiyat anlayna ters den birok Rafzi

76

(heretic) topluluklarla savamalar ancak devletin lzum grd zamanlarda yani bunlarn devlet maslahatna zararl yanlar ve eylemleri olduu zaman olmu ve bunlar ulemann tavryla netlik kazanmtr. (Berkes, 2002, 27) Yezidiler Mslmanlara kar mukaddes iddia ettikleri kitaplar ile vnmler bu yzden de ehli kitaptan saylmamlardr. Yezidiler ismini tadklar nefret edilen halife Yezitle de ilgili grlmler ve slamn Rafzileri olarak damgalanmlardr. Bu nedenlerden dolay iktidar yoluyla karlan fetvalarla Yezidilerin bulunduklar blgeleri dar-l Harb olarak ilan etmi ve onlarn yok edilmeleri, servetlerinin msaderesi kanuni ve dini bir vazife saylmtr. (Menzel, 1997, 416- 417) Bu yzden Tanzimata kadar olan dnemde aralarnda I. Selim, I. Sleyman, IV. Murat ve V. Mehmetinde bulunduu birok Osmanl Padiah bu topluluu putperest ve Tanrnn dmanlar ilan eden zel fermanlar kartmlardr. Bab- alinin hizmetindeki mollalar Yezidileri mahdur addamm yani Tanr adna kan aktlacaklar olarak tanmlamlardr. Bu yzden Yezidiler ya slama dndrleceklerdi ya da ldrleceklerdi. (Sever, 1996, 108) Bu hususla ilgili fetvalarn banda eyhl- slam Ebus Suud Efendinin Yezidiler hakkndaki fetvas gelmektedir. Bu fetvaya gre zetle Yezidilerin drt mezhebe gre ldrlmelerinin helal olduu ve bu yolda gidenlerin Allah ve Resulune yardmc olduklar sylenmektedir. (Sarkoyuncu, 2003b, 201) Yezidilerle ilgili bir baka fetva ise Abdullah Efendi er- Rubtakinin 1724 ylnda verdii fetvadr. Bu fetva da Yezidilerin inan akidelerinin sapkl vurgulanm ve Yezidilerin bu inanlarnn ak ve seik bir ekilde kfr olduu belirtilmitir. Bundan dolay Yezidiler kafir olarak ilan edilirken oturduklar blgelerde Dar-l Harb (Kfr Blgesi) olarak adlandrlmtr. (Turan, 1989, 66) On dokuzuncu yzyl ise Yezidilerin Osmanl sultanlar tarafndan bir millet olarak tannma abalarna sahne olmutur. Yezidiler kitap dinlerinin

77

mensuplaryla yani Yahudi ve Hristiyanlarla ayn statye sahip olarak imparatorluun korunan yurttalarndan saylmak istiyorlard. Ancak Yezidi cemaatlerinin Osmanlnn millet sisteminde yeri yoktu, inansz saylarak dlanmlardr. Byle olunca slami hukuka gre Yezidilere kar her zaman cihat alabilirdi. Yezidiler slam hukuku ierisinde yer alamamlardr. (Yalkut, 2002, 95- 96) nk Osmanl Devleti, Tanzimattan sonra da yaplan nfus saymlarnda tebaasn dini mensubiyet esas zerine, Mslim, gayrimslim ve dier dini aznlklar eklinde kaydetmekte idi. (Marufolu, 1998, 50) Tanzimatn ilan da onlarn hukuki durumunu deitirmemiti.

Yezidilerin iinde bulunduu bu artlar onlar hukuki haklardan yoksun bir topluluk olarak yaamaya mecbur ettii gibi gz dnm banaz Krt asilerinin de bir numaral hedefi haline getirmitir. Bu asilerin bandaysa Bohtan merkezli bir ayaklanma kararak Osmanlya kar ayaklanan Bedirhan Bey gelmekteydi. (Celil, 1992, 127) slami hukuka gre vatandalk haklar ellerinden alnm Yezidiler Bedirhan Bey in acmasz davranlarna gebe kalmlard. yle ki Mslmanlarca kutlanan bir kurban bayramnda toplad Yezidileri slama girmelerini teklif etmi kabul etmeyenleri kendi elleriyle kesmek suretiyle katletmiti. (Guest, 2001, 171) Bu trajedinin yaand 1846 senesinde Yezidilerin ngiliz himayesine girmeye baladklar grlmektedir. Henry Layard grevlendirdii Musul temsilcisiydi Yezidilerin mutsuzluu olmutur. (Turan, 1989, 71) Bu tarihte Musul valisi Tayyar paayd ve Yezidiler yine ar vergiler altnda ezildiklerini syleyerek bu durumdan ikayetiydiler. Bu sebeple 1846 ylnda Musul Valisi Tayyar Paa, yannda ngilizlerin Musul konsolosu H.Layardn da bulunduu byk bir askeri birlikle durumu ve ikayetleri yerinde incelemek iin Musula gitti. Ancak Musula yaklatnda ziyaretini Yezidilere ngilizlerin bu i iin ngilizlerin dikkatini eken ey ise

78

haber vermek maksadyla gnderdii askerlerinin Yezidilerce ehit edilmeleri zerine kzarak ky atee verdi. Yezidiler dadaki maaralarna ekilerek gn boyunca direndiler. Sonunda gecenin karanlndan istifade ederek saklandklar yerlerden kp katlar. Bunun zerine Vali Tayyar Paa da yerinde yapmak istedii ikayet soruturmasn brakarak Musula dnmek zorunda kald. (Lescot, 2001, 115) 1847 ylna gelinildiinde ise nadiren rastlanan bir olay cereyan etmiti. Osmanllar ve Yezidiler ortak dmanlar olan Bedirhan Beye kar birlikte hareket gemilerdir. Bir Yezidi yedek kuvvetiyle takviye edilen Osmanl kuvvetlerinin operasyonlar sonucunda Bedirhan Bey teslim olmu ve Girite srgne gnderilmiti. 1849 ylnda Krt airet reislerinin yenilgisiyle dou Anadolu ve Kuzey Irakta tekrar devlet otoritesi salanmt. Ancak hukuk ve dzenin tesis edilmesi Yezidileri kurald bir konumda yakalad. Irak iin imdi uygulana bilen yeni ynetmelikler onlara vergi ykmlln ve zorunlu askerlii getiriyordu. Fakat yine Yezidiler slami hukuka gre medeni haklardan yoksundular. slamn kitap sahibi halklar olarak tanmlad Hristiyan ve Musevilere verilen haklarn hibirine yine sahip deillerdi. (Guest, 2001, 180- 181) Bu durum zerine 1849un banda Yezidiler bir dini nderleri ve Diyarbakr eyaletinden drt airet reisiyle birlikte Sadrazama askeri ykmllklerini Hristiyanlarla ayn ekilde yerine getirme hakkn, adaleti ve hogry belirten bir dileke yazmlar ve bunu ngilizlerin Musul konsolos yardmcs Rassamn yardmlaryla sunmulard. (Guest, 2001, 182) Layardn Yezidilerle iliki kurmas Yezidiler asndan olumlu sonular vermi, ngiliz byk elisi Stradfordun mdahalesi sayesinde stanbuldan Yezidilerin askerlikten muaf tutulmalar iin bir ferman karmay baarmlardr. (Lescot, 2001, 116) Bunun zerine Hseyin Bey, eyh Nasr ve yirmi sekiz Yezidi aireti reisi sadrazama Ekim 1849 tarihli bir teekkr mektubu yazmlardr. Bu mektupta Sultana olan sadakatlerini teyit ederek, tpk bir zamanlar atalarnn IV. Murat ordusunda askerlik grevlerini yapm olduklar gibi kendilerinin de bu grevi

79

yapmaya hazr olduklarn belirtiyorlard. Bununla birlikte nceki atmalarda byk oranlarda adam kaybettikleri iin orduya adam vermek yerine gelecek be yl iin vergilerini demelerine izin verilmesini rica ediyorlard. Daha sonra askeri hizmet grevini kabul edeceklerdi. Ama Yezidilerin bamsz birimlerden olumasn ya da Mslman askerler arasna sokulmamalarn istemilerdir. (Guest, 2001, 190) Bylece Yezidiler Sultan Abdlmecit dneminde zorunlu askerlik sorununu bir lde zme kavuturmulard. Bu ayn zamanda onlar asndan tarihlerinde bir ilki oluturmaktayd. nk yezidiler slam hukukunun tand bir dine dahil olmamalar nedeniyle Tanzimat ve getirilerinden de faydalanamamaktaydlar. Ancak bu dnemde sndklar ngiliz himayesi onlara bu yolu am ve ilk kez devletin tand ehli kitap dinlerinin cemaatleri Hristiyan ve Yahudiler gibi bedel demek suretiyle zorunlu askerlik ykmllnden kurtulmay baarmlard. 1856 yl, patlayan Krm sava ve akabinde imzalanan Paris Bar Antlamas ile yeni bir dnemi de balatmaktayd. Zira savatan kan Osmanl devletinin hazinesi savan maliyetini karlamam ve Osmanl mparatorluu tarihinde ilk defa yurt dndan bor almak zorunda kalmt. (Mordtmann, 1999, 8) Devletin ekonomik olarak darya gereksinim duymas Avrupann Osmanl zerindeki etkisini de arttrmtr. Bu da Tanzimatn uygulanndan yeterince tatmin olmayan batl devletlerin basksnda oluturulan yeni bir fermann ilanna neden olmutur. Bu ferman Islahat ferman idi. Ferman Hristiyan tebaann haklarn daha da geniletmek maksadyla batllarn gdmnde hazrlanmt. (adrc, 1985, 221) Bu fermanla gayrimslim vatandalarn askerlik hizmetinden muaf olmak iin dedikleri cizye kaldrlyor yerine paral askerlik ykmll getiriliyordu. (Lewis, 2000, 116) Ferman byk lde stanbuldaki Fransz ve ngiliz byk elilerince hazrlatlmt. (Zrcher, 1999, 85) Bunlarn sonucunda, btn

80

gayrimslimlere tabi haklar, siyasi haklar, kltrel haklar tam anlamyla veriliyordu. (Kodaman, 1981, 244) 1861 ylna gelindiinde Abdlmecitin yerine kardei Abdlaziz gemiti. (Lewis, 2000, 120) Abdlaziz dnemine kadar geen dnemde Yezidiler Tanzimat ve Islahat fermanlarnda dzenlenen gayrimslim vatandalarn askerlikle ilgili ykmllklerinden ngilizlerin desteiyle istifade etmeye devam etmilerdir. Yezidiler kendilerini gayrimslim olarak tanmlamakla birlikte te yandan devlet tarafndan tannan dini gruplarnda dndayd. Bu yzden onlarn bu belirsiz durumlar mevcut politik ortama gre dnem dnem farkl uygulamalara tabi olmutur. Kimi zaman gayrimslimler olarak devlet tarafndan tannan baz haklardan d glerinde desteiyle istifade etmiler; kimi zamansa slamn tanmad bir zmre olarak kitap ehli dnda grlp slama dndrlmeye allmlardr. 1869da uyrukluk (tabiyet-i Osmani) kanunu karldktan sonra Mslman ve gayrimslim halkn tamamnn Osmanl tebaasn oluturduklar kabullenilmiti. Osmanlclkta imparatorluun her tebaas din, rk ve mezhep ayrm yaplmakszn Osmanl vatanda olmak uuruyla birbirleriyle eitti. Ve lkenin ortak menfaatleri iin birlikte allmalyd. Ne var ki Osmanl bnyesindeki cemaatlerin ve milletlerin kendi kaderlerini tayin etme mcadelesini verdikleri bir ortamda tek vcut bir Osmanl tebaas oluturma fikri bal bana bir eliki tekil etmekteydi. (ke, 1986, 57) Gayrimslimler iin olduka elverili olan bu dnemin getirilerinden ngilizlerin desteini alan Yezidiler de istifade etmekteydi. Ancak Yezidiler 1872 ylnda alnan Kurra Kanunu gerei tekrar zorunlu askerlik ykmll ile kar karya kalmlard. Sultan Abdlaziz dneminde 1872de Kurra Kanunu gereince orduya asker topland srada Musul Yezidileri yine askerlik yapmak istememilerdir. Bunun zerine Albay Tahir Bey komutasnda bir ordu duruma mdahale etmek iin

81

Yezidiler

zerine

gnderilince

Yezidiler

askerlik

yapmalarnn zrlerini

aklamlard. On drt maddelik zr mazeretlerini sunmular; dini inanlarndan dolay askerlik yapamayacaklarn bildirip zr beyan edip bunun yerine bedel demeyi teklif etmilerdi. Bu durum Sultan tarafndan kabul edilmi ve bir atma yaanmamtr. (Turan, 1989, 72) Yezidiler Biz Yezidi kavminin evlatlarnn, Osmanl hkmetinin mecbur kld askerlie gitmemek iin yeterli dinsel ve tresel nedenleri bulunmaktadr. Hristiyan ve Yahudilerin yaptklar gibi, askere gitmek yerine hkmete mali katkda bulunabiliriz. Bizi askerlik yapmaktan alkoyacak sebepler oktur ancak on drdn belirtmekle yetiniyoruz. eklinde bir aklama yaparak on drt maddelik nedenlerini sralamlardr. (Bulut, 2003, 243) Yezidilerin Osmanl Devletine askerlik hizmetinden muaf tutulmalarn talep eden nedenler unlardr: (Bulut, 2003, 243- 245) 1-) Yezidilerin Melek Tavusun heykelini Nisan, Eyll ve Ekim aylarnda olmak zere ylda en az kez ziyaret etmesi farzdr. Bunu ihmal eden Yezidi olmaktan kar. 2-) eyh Adiy bin Musafir Trbegahn ylda en az bir kez ziyaret etmeyen Yezidi, Yezidilike gre mmin saylmaz. 3-) Yezidiler her sabah gne nlarnn vurduu keye ekilip her sabah ona dua ve secde etmek zorundadr. Ancak bu ibadet srasnda etraflarnda dier dinlerden hi kimsenin bulunmamas gerekmektedir. Bu kurala riayet etmeyen Yezidi ise kafir saylr. 4-) Her Yezidi ahiret kardeiyle Mehdi hizmetkarlarnn, eyhinin ve pirinin elini pmek zorundadr. Bunu yapmayan dinden km saylr.

82

5-)

Mslman askerlerin namazlar esnasnda zikredecekleri Euz

besmele de eytan lanetlendii iin dinlerince bunu duyan bir Yezidinin ya o kiileri ldrmesi gerekmekte ya da kendini ldrmesi icap etmektedir. Aksi taktirde imandan km saylr. 6-) Yezidilerden birisi vefat edince yanbanda ahiret kardei, eyhi ve pirinin bulunms gerekmektedir. Aksi taktirde vefat eden kii Yezidi dini zerine lmemi saylr. 7-) Yezidiler eyh Adi Trbegahndan getirdikleri topra zerlerinde tamak zorundadrlar. Bunu yannda bulundurmayp her sabah tadmlk yemeyen kii kafir saylr. Vefat ettii srada zerinde bu topraktan bulunmayan ki de imansz lm olur. 8-) Yezidi inanc uyarnca, anayurdundan baka yerde oru tutulmaz ve yaban elinde orula dolamak caiz deildir. Zira, Yezidiler her sabah bal olduklar eyhlerini, pirlerin, ziyaret ettikten sonra oruca balayp, her akam bu din adamlarndan birinin evinde oru boarlar. eyh ve pirin kutsanm arabndan bir kadehle oru alm olur. Aksi taktirde tutulan oru geersiz olur. 9-) Yezidilerden birisi gurbete gidip en az bir yl geri dnmezse, nikahl kars bo olur. Gurbette bir yln aan Yezidi kafir olur. 10-) Yezidi erkekleri treye uygun gmlek diktirmek ve bu gmlei ahiret bacsna deldirip atrmadan giyemez. Giymesi halinde kafir saylr. 11-) Gmlek veya benzeri bir giysi alan Yezidi bunu eyh Adi Trbesinden akan suda ykamadan giyemez. Giyerse imandan kar. 12-) Yezidiler mavi elbise giymez; Mslman, Hristiyan ve Yahudilerin kullandklar tarakla taranmaz; baka dinden kimselerin kullandklar usturalarla

83

tra olmazlar. eyh Adi Trbesinden akan su dnda da ykanlmaz. Aksi taktirde o Yezidi dinden km olur. 13-) Yezidiler hela ve hamama gitmezler. Bakalarnn kullandklar kak ile yemez, kadehten imezler. Buna uymayan kafir saylr. 14-) Yezidiler dier dinlerden farkl olarak balk, salatalk, bamya, kabak, fasulye, lahana ve marul yemezler. Aksini yapan gnaha girmi olur. Yezidi reisi eyn Nasrn Arapa, Trke ve Franszca olmak zere kaleme ald bu belge Yezidilik inancnn ngrd davran kurallarn ilk kez ortaya koymaktayd. 1872 Dilekesi olarak da bilinen belge eyh Nasr ve nde gelen on be Seyhanl tarafndan imzalandktan sonra, Mart 1873te Rauf Paaya sunulmutur. Musuldaki Mslman bilginler ana hatlar belgede aktarlan Yezidi doktirininin uydurma olduunu aklamlardr. Ancak 1875 ylnda Osmanl hkmeti Yezidilerin askerlikten muaf tutulmasn onaylad. (Guest, 2001, 213) Ancak Seyhan Yezidilerinin Osmanllara dinlerinin askerlik yapmaya izin vermemesinin nedenlerini akladklar bu dileke abartllarla dolu olduu iin Yezidilerin daha ok kendilerini acndrarak askerlikten kama gayreti olarak alglanmakta bu yzden de belge olarak deerini de kaybetmektedir. (Lescot, 2001, 11) Dier taraftan Osmanlnn slam hukukuna dayal Millet sisteminde yzyllar boyunca kendilerine yer edinememi olan Yezidiler zellikle ngilizlerin himayeleri altna girdikleri 1846 senesinden itibaren Tanzimat ve Islahatn getirmi olduu haklardan zellikle askerlikle hamiliini ilgili yapan olanlarndan ngilizlerin bu yararlanmaya dnemlerde balamlardr. Yezidilerin

Osmanllarla olan yakn ilikileri hi phesiz bunda etkili olmaktayd. Ancak Yezidilerin bahsedilen gerek dinsel gerek siyasi nedenler dolaysyla yapmaktan srarla kand askerlik grevi Sultan kinci Abdlhamit dneminde de Yezidilerle Osmanl ynetimini kar karya getirecek Abdlmecit ve Abdlaziz

84

dnemlerindeki Yezidilere kar oluan bu hogr politikas yerini sert yaptrmlara brakacaktr. II. 3. K NC ABDLHAM T DNEM (1876- 1904) YEZ D LER II. 3. 1. II. Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunun Durumu 1876 Maysnda Sultan Abdlaziz Avrupada ki liberal akmlardan etkilenen aydnlarn anayasal ve parlamentolu bir ynetim kurulmasna ynelik basklar sonucu tahttan indirilerek yerine V. Murat geirilmitir. Ancak V. Muratn salk sorunlarnn ba gstermesi zerine o da tahttan indirilmi ve yerine Mithat Paaya merutiyet ynetimini tesis edecei szn veren ehzade Abdlhamit, 1876 Austosunda II. Abdlhamit adyla padiah olmutu. (lman, 1972, 112) Sultan II. Abdlhamit 1876 Austosunda otuz yanda Osmanl Sultan olduunda gerek Balkanlarda zuhur eden isyan gerekse gl Avrupa devletlerinin tehditleri karsnda zor bir grev devralmt. (Guest, 2001, 217) Temmuz 1875te Bosna ve Hersekde balayan ayaklanmann

Bulgaristana sramas ve bunun Osmanl ba bozuk kuvvetleri tarafndan kanl bir ekilde bastrlmas btn Avrupada zulm feryatlarna yol amken buna birde Fransz ve Alman konsoloslarnn 6 Mays 1876da Selanikte bir kalabalk tarafndan ldrlmelerinin eklenmesi, Babalinin Avrupa devletleriyle arasn aarak muhtemel bir sava karsnda iyiden iyiye yalnz brakmt. (Lewis, 2000, 158) Bu karklklar frsat bilen Srp Prensi Milan, 2 Temmuz 1876da Osmanl devletine kar sava ilan etti. II. Abdlhamit ite bu artlar altnda

85

Osmanl Devletinin otuz drdnc Sultan olarak tahta geti. (Karpat-Zens, 2002, 874) Ancak Osmanl ordusunun stn gcyle kar karya kalan Srplar Eyllde atekes istemek zorunda kalmlardr. Panislavist politikalarn Balkanlarda hayata geirmek isteyen Rusya iin bu bir hayal krklyd. Bu nedenle Ruslar Bulgarlara yneldiler. Rus hkmeti Bulgarlarn yaad blgelerde geni kapsaml reformlar yaplmas ve fiili zerlik verilmesi iin stanbula bask yapmakta, talepleri karlanmad taktirde savala tehdit etmekteydi. Gerilen ortam yumuatmak iin ngiltere araya girmi Osmanl ve Ruslar stanbulda dzenlenen bir konferansta konuyu ele almaya armt. Bunun zerine 23 Aralk 1876 tarihinde stanbul konferans topland. (Zrcher, 1999, 113- 114) Ancak bu konferansta Ruslar byk bir srpriz beklemekteydi. Konferansn olduu gn sabah saatlerinde Osmanl devleti Kanun-i Esasi yi kabul etmiti. Bu yzden konferansa katlan Osmanl delegesi, o gnn koullar iersinde Rusyada bile bulunmayan bir anayasann ve merutiyet dzeninin Osmanl padiahnca kabul edildiini ve bu nedenle konferansn anlamn yitirdiini, dalmas gerektiini syledi. Dier delegeler bu neriyi kabul etmedi. Bunun zerine Osmanl heyeti konferans terketti. (avdar, 1999, 39) Osmanllarn merutiyet rejimine gemeleri Ruslarn emellerine set ekmemiti. Ruslar say ve malzeme bakmndan Osmanllardan zayf olduklarn bilmekle birlikte Osmanl ordusundaki komuta yetersizliinden dolay sava kendilerinin kazanacaklarna inanmaktaydlar. Hakikaten Osmanl subay kadrosu tam gelimemi bunun yan sraysa ordu iinde Tanzimatlarn almalarn engelleyen trden siyasi blnmeler ba gstermekteydi. Tm bu koullar altnda Rusya 24 Nisan 1877 tarihinde Osmanl Devletine sava ilan etti. (Shaw, 1994, 229)

86

Savan ilanyla arn ordular Romanya ve Bulgaristandan geerek, kat Osmanl direniini krmlar ve Marmara denizi kylarna kadar gelmilerdi. Ruslar douda Kars alp Erzurumu da kuatnca Osmanl Devleti Rusyann koullarn kabul ederek bara raz olmutu. (Guest, 2001, 218) Mart 1878de imzalanan Ayastefanos Antlamas ile Makedonya ve Ege sahillerinin hepsini ieren grnte Osmanlya bal ancak kendi iinde zerk byk bir Bulgaristan meydana getirilmiti. Bundan baka Karada ve Srbistana bamszlk verilerek topraklar Ni, Drina Vadisi ve Yenipazar sancann bir ksm kendilerine verilmek zere geniletilmiti. Osmanl ynetimi ayrca Romanyann bamszln da tanmakla birlikte Rusyann Besarabya blgesini kendi topraklarna ilhak etmesine karlk Dobrucann baz ksmlarn vermek zorunda kalmt. Bu arada stanbul Konferansnda Bosna ve Hersek iin ngrlen btn reformlar uygulanacak ve son olarak da Osmanl devleti yllk gelirinin 4 kat olan 1.4 milyar ruble sava tazminat demek zorunda kalacakt; bu tazminatn yarsndan daha az olan ksm, Dobrucann byk ksmnn, Tuna adalarnn ve Dou Anadolu blgesindeki Kars, Ardahan, Batum ve Dou Beyazt ehirlerinin verilmesiyle karlanacakt. ( Karpat-Zens, 2002, 877) Antlamann imzalanmas bata Avusturya ve ngiltere olmak zere teki Avrupa glerini harekete geirmiti. Rusyann Balkanlar ve Kk Asya zerinde ki bu egemenlii Avrupa g dengesini Rusya lehine bozmas dolaysyla kabul edilemezdi. Bu nedenle Avusturya ve ngilterenin basklaryla Dou Sorunu nu zme kavuturma gerekesiyle Haziran 1878de Berlin konferans topland. (Zrcher, 1999, 115) Berlinde toplanan konferans daha balamadan Osmanl Devleti iin ne denli olumsuz olacann sinyallerini Kbrs Anlamasyla vermiti. Ayastefanosu olduu gibi brakmakla tehdit eden ngilizler Kbrs igal etmilerdi. Berlin Konferansyla ise Rusya nn Ayestefonosda dledii byk Bulgaristan e blnyor, Srbistann gneyde Niten douda Pirota uzanan topraklaryla bamszl teyit ediliyor, Romanya bamszlna kavuuyor, Anadoluda Kars,

87

Ardahan ve Batum ise Rusyaya braklyordu. Ancak Ayastefanosdan farkl olarak Elekirt vadisi ve Dou Beyazt Osmanllara geri veriliyordu. Osmanl hkmeti 802.5 milyon olarak saptanan sava tazminatn ylda 35 milyon kuruluk taksitlerle deyecek ve borcunu tamamlayamazsa Ruslarn toprak taleplerini kabul edeceklerdi. Konferansn ardndan birka yl iinde Avusturya Bosna-Herseki, Britanya Msr igal ederken, Fransa da Tunusu almt. (Shaw, 1994, 238- 241) Romanya, Srbistan ve Karadan kesin bir ekilde ayrlmalarndan ve topraklarn geniletmekten baka Balkan yarmadasnda Bulgaristan adyla Osmanl Devletine vergi veren bir prenslik kuruluyordu. Bu ekilde Osmanl Avrupas birbirinden ayr paraya ayrlyor, stanbulun Arnavutluk vilayeti ve Bosna-Hersek ile deniz yolundan baka bir ba kalmyordu. Slav halknn Rusyaya teslimi demek olan bu blnme sonucunda Osmanl hkmeti Rumeli de 195.000 kilometrekare arazi kaybediyor, Asya tarafnda da 35.000 kilometrekarelik topra brakyordu. (Engelhardt, 1999, 380) Tm bu olumsuzluklarla bir de lkenin dou kesimlerinde yaayan Ermeniler, isyanc Krtler ve yamac Arap airetlerinin eklenmesi II. Abdlhamiti huzursuz etmekte ve yine bu yllarda Sincar da ki Yezidiler de Osmanllara sorun karmaktayd. (Guest, 2001, 219,228) zellikle Ermeniler 1877- 1878 harbi esnasnda Rus ordularnn Anadolunun dou kuzeyindeki baz vilayetleri igal etmeleri sonucu Ruslarla yaknlk kurmulard. Rus ordularnda bulunan Ermeni erleri, subaylar hatta generalleri bunda etkili rol oynamaktayd. Rusya dou Anadolu ile Dicle ve Frat havzas zerindeki emelleri iin bu blgedeki Ermenileri kullanmay kararlatrmt. Rus ordusundaki Ermeniler bu maksatla Osmanl Ermenilerini, devlete kar kkrtmaya balamlard. (Karal, 2000, 129) Berlin Antlamasndan sonra Sultann btn dikkati Dou Anadolu zerine evrilmiti. Dou Anadolu Bat Anadolu ile birlikte imparatorluun metropoln tekil ediyordu. mparatorluk dalsa bile elde tutulacak son

88

topraklar anavatan buras idi. Berlin Antlamasndan sonra Dou Anadolu ve Boazlar tehdit eden en byk g olan Rusya, Dou Anadolu zerinden skenderun ve Basra Krfezine inmek istiyor; dolaysyla da Rus tehdidi devam ediyordu. Ruslar n bu amalarndan rahatsz olan ngilizler ise areyi Ermenileri kkrtarak Dou Anadoluda kuracaklar tampon bir Ermeni devletiyle Rusyann gney yolunu kesmek niyetindeydiler. (Kocaba, 1995, 262) nk ngiliz smrge politikasnda Hindistann gvenlii her eyden nemliydi. Bu yzden Rusyay Hindistandan uzak tutmak ncelikli hedefti. Zaten ngilizlerin Hint yolunda Msra yerlemelerinden sonra stanbulun bir nemi kalmamt. (Kololu, 1998, 164) Bu nedenle ngiltere Hint yolunun gvenlii bakmndan nemli Osmanl topraklarn kendi ynetimi altna koymak ve Osmanl topraklar zerinde kendisine bal ulusal devletler kurma ynnde harekete gemiti. (lman, 1972, 113) Berlin kongresinden sonraki dnemde Ruslarn yan sra o zamana kadar Osmanlnn toprak btnln savunan ngilizlerin de desteini alan Ermeniler Dou Anadolu iin ok nemli bir tehdit unsuru haline gelmiti. te ve dta cereyan eden tm bu olumsuzluklar Padiah ncelikle Osmanl ordusunu yeniden dzenlemek ve yeniden donatmaya yneltmiti. Ancak toprak kayplar, Mslman olmayanlarn askerlik hizmetinden muaf tutulmalar ve askere alnma kanununun eitsiz uygulanmasndan kaynaklanan yetersiz insan gc sorunu bunda engel tekil etmekteydi. Bunun zerine bu sorunlar bir nebze olsun zmek ve Krtlerin askeri glerinden yararlanmak iin Padiah dzensiz Krt svari alaylarndan oluan Hamidiye alaylarn kurdurmutur. Hamidiye alaylarnn grevi dta snrlar savunmak ve ite de Sultann otoritesini salamakt. Hamidiye Alaylarnn komutanlna atanm sekin Krtler arasnda Milli Airet reisi Tugeneral brahim Paa vard. (Guest, 2001, 228- 229)

89

II. 3. 2. Sultann Hamidiye Alaylar ve Yezidiler Hamidiye alaylar kendilerini Krt kimliiyle tanmlayan ve yaadklar blgeyi de szde Krdistan olarak adlandrarak ayrcalkl imtiyazlar peinde koan Krt airetlerinden meydana gelmekteydi. te yandan tm bu tehlikelere kar kinci Abdlhamid bu alaylar desteklemi hatta kendisini Krtlerin babas olarak ifade etmitir. (Esengin, 1976, 96) phesiz bunda blgenin soysal yapsndan kaynaklanan zaruretler etkili olmutur. yleki airet aas tam otoriteyi temsil etmekte dini otoriteyi temsil eden eyhlik ve seyitlik ile aalk ayn merkezde birlemekteydi. (Seferolu, 1990, 6364) Bu yzdendir ki zaten ite ve dta byk zorluklar yaayan imparatorluk Ermenilerin ve dier isyanc Krtlerin saldrlar karsnda bu blgeyi dorudan ynetecek gc kendinde bulamam ve bu airet aalarnn gcnden kendisine sadk kalma ve sembolik vergiler alma kouluyla yararlanma yoluna gitmitir. te bunun neticesinde airet elitinin ileri gelenleri brokratik ve askeri grevlere getirilmilerdi. Hamidiye Alaylar da bu maksat ile Krt airetlerinden oluturulmu padiahn adn tayan atl milis kuvvetler olarak blgede asayiin temini iin organize edilmilerdir. (Bruinessen, 2000, 19) 1889 yllarnda ngilizler Dou Anadoluda bir Ermenistan devleti kurmak iin top yekun harekete gemilerdi. Bu nedenle ban Daily News un ektii ngiliz gazeteleri Ermeni sorununu srekli gndemde tutarak Trklerin Ermenilere kar kt bir ynetim gsterdii haberlerini yayyordu.(Kololu, 1998, 158) yleki, 7 Eyll 1889 tarihinde yaynlanan Daily News gazetesinde Ermenilerden devlet hizmetinde olanlarn bile gzetim ve bask altnda tutularak memuriyetlerinden istifaya mecbur kalmalarnn istendii, Ermenilerin Osmanl

90

lkesi dna kmalarna izin verilmemeye baland, mesela Avrupaya seyahat etmek niyetinde olan stanbul halkndan Dr. Tiryakiyann gidiine engel olunduu, eklinde haberler yaynlanarak Ermeniler hususunda kamuoyu oluturulmaktayd. (Osmanl Belgelerinde Ermeni- ngiliz likileri 1, 2004, 195) ngilizlerin bu desteiyle daha da cesaretlenmi olan imparatorluk iindeki kk Ermeni milliyeti grubu, kendi davalarna zengin ve st dzey Ermenilerin destek vermesini salamak iin iddete bavurma yoluna gitmilerdi. Bu gayeyle, Osmanl grevlilerine saldrarak, kyleri toplu katliama tabi tutarak ve Ermeni kyller zerinde kendi otoritelerini kurarak douda iddet eylemlerine girimilerdi. (Karpat-Zens, 2002, 884) Bu eylemlerden birinde 1889 ylnda randan Trkiyeye girmek iin Hakkari civarnda hududu geen bir gruba Ermeni ekyasndan silahl bir ete saldrmt. Yine ayn tarihte cereyan eden bir baka Ermeni terrnde ise Armenekan partisine mensup 3 kii zaptiyelerle atmaya girmilerdi. (Karacakaya, 2001, 7) 1889 senesinde Dou Anadoludaki Ermeni Terr ile ilgili kayglar Sultan harekete gemeye tevik etmi; bunun zerine saylar 60 ila 80 arasndaki Krt airet reislerini Yldza davet etmitir. Burada bu kiilere yapt konumada kendilerini dzenli svari alaylar kurmaya arm ve bu alaylarn kurulmalar halinde devlet tarafndan kendilerine niforma ve tehizat verilerek, bu kiilerin byk ve anl Osmanl ordusunun btn haklarna sahip bireyler olarak yaayacaklarn sylemitir. Bu alaylarn her biri, her yl srayla, ehri korumak erefine erimek iin stanbulu ziyaret edecekti. (Kocaba, 1995, 262- 263) Bu neri Krt airet reisleri tarafndan byk bir cokuyla karlanmtr. yle ki Sultan konumasn bitirdiinde szleri ok byk alk alm ve airet reisleri mrn uzun olsun Padiahm! Bin yaa Padiahm! diyerek memnuniyetlerini dile getirmilerdir. II. Abdlhamit, Hamidiye Alaylarndan Dou Anadoluyu Ruslarn ve Ermenilerin saldrlarndan korumak yannda sahip

91

olduu

slamclk ideolojisi dorultusunda merkezi otoritenin tesisiyle Dou

Anadoluda devletin etkin olabilecei yeni bir sosya-politik dengenin kurulmasn amalamaktayd. Askeri disipline sokulan Krt airetleri bylece eitilerek modernletirilecek airet kavgalarna son verilerek blgenin imarna allacakt Bylece askerlik alannda istifade edilen Krtler Mslman Osmanl ierisinde yer alarak kendilerini devletin ve vatann ayrlmaz bir paras olarak greceklerdi. Bylece Osmanl devletini hedef alan d kaynakl Krt isyanlarnn olmas da engellenecekti. (Kocaba, 1995, 263- 264). Bylece Dou Anadolu da, asayiin bozulmasna sebep olan airetler, inzibat altna alnm olacak ve Ermeniler tarafndan karlmas ihtimal dahilinde olan uygunsuz hareketler de kolaylkla nlenebilecekti. Bundan baka Ruslarla kacak olas bir savata baar ile kar koyacaklar gibi yabanc devletlerin Krt airetlerini Osmanl devletine kar kkrtlmasnn da nne geilecekti. (Karal, 2000, 364) zetle Krtler, devlet disiplini altna alnmaktaydlar. (Aydoan, 2003, 434) Sultan bylelikle dou vilayetlerinde yaayan, iskan edilmedii iin, blgede asayisizlie sebep olan airet ve gebelerin, eli silah tutan btn erkeklerini, bir milis tekilat iinde bir arada tutup denetleyebileceini ve bu milislerin bizzat padiahn adn tama erefine eriecekleri iin padiaha lmne sadk kalarak canlarn hi ekinmeden vereceklerini dnyordu. Bu durum blgedeki Ermeni ayaklanmalarn nleyebilme, onlarla ibirlii yapan baz Krt airetlerinin de, Ermeniler aleyhine evrilmelerine neden olaca gibi buna ilaveten Rusya ile olas bir savata blge artlarna alk bu kuvvetlerin askeri becerilerinden de yararlanlmasna imkan salyordu. (Dabayan, 2001, 201) Bu gayeyle Sultan II. Abdlhamit Hamidiye Alaylarnn kurulduunu 1891 ylnda ilan etti. Abdlhamidin bu yaklam Yezidiler iin de geerliydi. Bu yzden Yezidiler 1885 ylna kadar her kura neferinde 50 Trk liras deyerek askere gitme ykmllnden kurtulmu Mslman olmayan unsurlar olarak yaarlarken 1885de hkmet bunlar Mslmanlarla ayn koullar temelinde askere

92

almaya ve toplanan 50 Trk lirasna ek olarak asgari bir hizmet sresinin gerekliliine karar verdi. (Guest, 2001, 228) Buna gre, II. Abdlhamit 1885de askerlik hizmeti karl, isteyenin para vereceini, ancak en yakn askeri birlikte nce ay eitim yapmas, sonra 50 Osmanl altn demesi gerektiini aklad. Bu durum karsnda Diyarbakrda baz Yezidi din adamlar askerlik hizmetinden muaf tutulmak iin ngiliz konsolosu A.Trottera Anglikan kilisesine etkide bulunmasn istemilerse de bu teklif itibar grmemiti. (Bozkurt, 1989, 127) te yadan Helepdeki Yezidi taifesi arasnda bu yeni mevzuat gerektii gibi uygulanrken, askere alma kanunun Sincardaki Yezidilerde hayata geirilmesi ii orduya havale edilmitir.18 Ne var ki bu mevzuatn Irakta uygulanmas bu kadar kolay olmayacakt. te yandan askerlerin gznde bir anamoli olan Yezidiler Sultan a gre slamdan sapm bir mezhepti. (Guest, 2001, 228- 229) Yezidilere bu adan bakan II. Abdlhamit nce Mslman iken inanlarndan dnen dier inan sahipleri Nusayriler, smaililer, Drziler ve benzeri topluluklara uygulad siyaseti Yezidilere de uygulamay dnmekteydi. Yani, mademki asllar Mslmandr, o halde slamiyeti gerei gibi retmek ve yaatmak iin dini okullar amak suretiyle slama dndrlecekler ve Osmanl ordusunda dier Mslmanlarla birlikte askerlik yapacaklard. (Turan, 1989, 72) Bu maksatla ilk olarak Kasm 1890 ylnda merkezi hkmetin bir subay olan Eyp Bey komutasndaki bir Osmanl mfrezesi Yezidileri Mslman yapmak ve bu suretle onlarn askerlik hizmetini yerine getirmelerini salamak iin harekete gemiti. 1891in lkbaharnda ise, bir muvazzaf subay ve iki molladan oluan bir heyet Sultandan bu blgedeki Yezidilere, kken olarak Mslman olduklarn belirten ve onlar yeniden kadim dinlerine dnmeyi tevik eden Sultan Abdlhamitin mesajn getirmilerdi. (Guest, 2001, 230)

18

BOA., A.MKT.MHM,499/2. Ayrca belgenin tamam iin bkz., Ek:8, 8/1, 8/2

93

II. Abdlhamitin Yezidiler hususunda ki bu grleri gereince Yezidilerin askerlik hizmetinden muaf tutulamayacaklar Bab- Ali tarafndan kamuoyuna bildirilmiti. Ne suretle olursa olsun Yezidilere msamaha gsterilmeyecek ve askere alnacaklard19 Aksi bir tutum iine girmeleri durumunda ise kendilerine iki yllk denmemi vergi borlarnn bulunduu hatrlatlmtr. Yezidilikten vazgemezlerse, bu vergilerin hemen tahsili yoluna gidilecek ve askere alnma kotas getirilecekti. Tm bu koullara ramen Yezidi ileri gelenlerinden Mirza Bey ve Yezidi eyhleri bu teklifi Yezidilikin slamdan daha nce var olduu iddiasyla reddettiler. Bunun zerine sorunun bir sonuca balanmas maksadyla bu Yezidi ileri gelenleri hapse atlmlar ancak daha sonra kefaletle serbest brakldlar. Bu durum karsnda zihinleri allak bullak olan Yezidiler Amerikan misyonerlerine bavurarak Anglikan misyonerlerini devreye sokmulard. (Guest, 2001, 230- 231) Ancak Yezidilerin sonusuz kalan bu abalarndan sonra Temmuz 1891de Mirza Bey, kardei Ali Bey ve baeyh, Seyhan kynn ileri gelenleriyle birlikte hkmetin Yezidiler hakkndaki kararn renmek zere Musula arldlar. Subaylarn ve garnizonun hazr bulunduu bir ortamda, vali Yezidilere cemaatleri adna askerlik hizmeti ykmllklerini kabul etmelerini emretti. Gnlsz uyruklara zorunlu askerliin zorla uygulanamayaca ynnde nafile bir itirazda bulunulduysa da bu sonusuz kald ve Yezidi reisleri kura ekmek zorunda kaldlar. Hazr bulunan otuz sekiz Yezididen yirmi ikisi seildi. Seilenler arasnda Mirza Bey, kardei ve ya olduka ilerlemi baz yezidi ileri gelenleri de bulunmaktayd. Bunlarn hepsi barakalara gnderilerek orada Yezidilike ho karlanmayan mavi renkteki niformalar kendilerine giydirildi. (Guest, 2001, 232) Bu durum karsnda dehete kaplan Mir yakn dostu olan Musulda ki tek d konsolosluk temsilcisi Fransz Siouffiden yardm istemitir. Bunun zerine Siouffi Mire sakin olmas telkininde bulunarak bu konu hakknda giriimlerde

19

BOA.,Y.PRK.BK.,22/57. Ayrca belgenin tamam iin bkz., Ek:9

94

bulunacan sylemitir. Hkmette bu gelimeler zerine tavrn yumuatarak Diyarbakrdan atad Mesut Efendi adndaki bir subay vastasyla Yezidileri nasihat ve naziklik yoluyla dinlerinden dndrme yoluna girmiti. (Guest, 2001, 232- 233) Ancak bu i iin grevlendirilen Mesut Bey Yezidileri ikna edememi ve bunda baarl olamamt. Bunun zerine Mesut Bey asileri ynetimi altna almak, azgnlarn cezalandrmak, zorbalar ve yamaclar ezmek ve slah edilmesi gerekenleri slah etmek iin olaan st yetkilerle donatlan bir askeri komutann gnderilmesinin gerekli olduunu dnerek bu dncesini Bab-aliye iletti. Bunun zerine Korgeneral mer Vehbi Paa vazifelendirilmitir. (Turan, 1989, 72- 73) II. 3. 3. mer Vehbi Paa ve Yezidiler Hkmet ve Musul Yezidileri arasnda sre gelen bu ksr dng devam ederken 1892 tarihinde Musulda ki vali deiiklii esnasndaki boluu bu blgeye atanan Korgeneral mer Vehbi Paa doldurmaktayd. Drst, agresif ve otoriter kiiliiyle n plana kan mer Paa ilk i olarak defalarca Musula arlmalarna ramen, bu arya kulak asmayan Seyhan Yezidileri zerine bir mfreze gnderme karar ald. Bunun zerine panie kaplan Mirza Bey yaklak krk Seyhan Yezidi reisinden oluan bir heyetle Musula gitti. Ertesi gn 19 Austos 1892 tarihinde korgeneral ierisinde Mslman ve Hristiyanlarnda yer aldklar eyalet meclisini toplad ve Yezidilerden resmen slam benimsemelerini istedi. (Guest, 2001, 233234) Burada Paa tarafndan Seyhan Yezidilerine slam kabul ederek vergilerini demelerini aksi halde sonularna katlanmalar gerekeceine dair ikilemli bir ltimatom verildi.(Tori, 2000, 161) Bu durum karsnda Yezidi ileri gelenlerinden Seyhan Emiri Mirza Bey, onun kk kardei Bedii Bey ve halktan bazlar Mslman oldular. Geri kalanlar ise itaatten kanarak Mslman olmay reddetmilerdi. Bunun zerine mer Vehbi stanbuldan bu grev iin

95

Paa onlar, hapsettirerek zor kullanmak suretiyle Yezidilerin kararlarn deitirmeye alt. (Turan, 1989, 73) Bu maksatla harekete geen mer Paaya gre Yezidiler ya Kuran tarafndan onaylanan bir dine gireceklerdi ya da btn mritlerinin kltan geirilmesini gze alacaklard. (Lescot, 2001, 116) Grevini yerine getirmekte son derece kararl olan mer Vehbi Paa 1892 Eyll ortalarnda valiye haber bile verme gerei duymadan olu ve ondan birka ya daha byk olan Musulun eski ailelerinden biri olan, Reit Efendi meri komutasndaki bir ceza mfrezesini Seyhan Yezidileri zerine gnderdi. Bu sefer sonucunda ar zararlara uratlan Yezidilere bir ay sonra da bu kez Baika ve Bahzaniye ye dzenlenen seferlerle byk kayplar verdirildi. (Guest, 2001, 236- 237) Bunun zerine Seyhan ahalisinden yirmi kadar Yezidi, mer Paann olu ile Seyhan eski mdr tarafndan ldrlen yedi kiinin kafasn getirerek Musul heyet-i tahkikiyesine bavurdular.20 Dier taraftan Seyhanda bunlar yaanrken Yezidilerin reislerinden Mirza Bey Mir-i Miranlk rtbesiyle dllendirilmi onunla birlikte hareket eden dier Yezidi ileri gelenleri de rtbeyle taltif edilmilerdi.21 Bunlardan Mirza Beyin kardei Badi Bey ve Yezidi ileri gelenlerinden bir baka ahs dinlerinden vazgeip Mslmanlk kabul ettikleri iin paalkla dllendirilmenin yannda birde her birine ayda 2 bin piastrelik bir maa balanmt. Bu zatlarn Sultana yazdklar mektuplarnda, Sultann himayeleri sayesinde bir milyon yz bin Yezididen oluan mezheplerinin yanl ve cehalet yolundan ayrlarak, hak yolunu bulduklar belirtiliyordu. (Guest, 2001, 235) Bunun zerine Musul vilayetinin belli kylerinde sakin yezidiler ile eitli din frkalarna mensup olanlarn ibadet etmeleri iin mescit ve okullar ina edilerek gerekli kolayln gsterilmesi iin harekete geildi.22

20 21

BOA., Y.MTV., 74/33. Ayrca belgenin tamam iin bkz., Ek:10, 10/1. BOA., .DH., 1297/1310S-05 22 BOA., ..DH., 1297/1310S-53. Ayrca bkz., Ek:11, 11/1.

96

te yandan Mirin dier kardei Ali Beyin ise Mslman olduktan sonra tekrar eski inanlarna dnmek suretiyle devlet aleyhinde faaliyetlerde bulunduu grldnden Ali Beyin Musuldan srlmesine karar verildi.23 htida edeceini ve airetini de ihtida ettireceini syleyen ve kendisine mirlavalk tevcih edilen ancak hkmete aleyhtar durumunu grlen Yezidi aireti reisi Ali Paa Kastamonuya srgn edildi.24 Aka grlmektedir ki; Korgeneral mer Vehbi Paann Musulda bulunduu 1892 senesi hi phesiz Yezidiler iin ok zor zamanlara gebe olmaktayd. Ancak bu dnemde mer Vehbi Paann uygulamalarndan sknt duyan yalnz Yezidiler deildi. Musul halknn ileri gelenlerinden gerek Mslmanlar gerekse

Hristiyanlar mer Vehbi Paann keyfi uygulamalarndan rahatsz olmaya balamlard. Bilhassa Ferik mer Vehbi Paann blge aarnn emaneten tair edilmesi yolunda balatt uygulama ahalinin honutsuzluuna neden olmutu.25 Bununla beraber mer Vehbi Paann Yezidilere kar giritii sert eylemler de honutsuzluk yaratmaktayd. zellikle blgedeki Hristiyanlar ve Musuldaki yabanc konsller, bu durum karsnda Bab- Aliye kar iddetle tepki gstermekteydiler. (Lescot, 2001, 116) Musuldaki yabanc devletlerin temsilcileri stanbuldaki elilerine mer Vehbi Paann yaptklarn anlatarak, bunun anlamalara aykr olduunu ve slahat fermanyla uyumadn, Mslman olmalar iin Yezidilere yaplan bu muamelelerden memnun olmadklarn Osmanl hkmetine duyurarak Korgeneralin grevden alnmasn istemilerdi Bunun zerine mer Vehbi Paa stanbula arlmt. (Turan, 1989, 74- 75) Bu olaylar Avrupada geni yank uyandrmakta; Yezidilerin din deitirmesi iin Osmanl Hkmetinin ald tedbirlerle ilgili birok ey yazlp
23 24

BOA., .DH., 1298/1310.Ra.-56. Ayrca bkz. Ek:12. BOA., Y.A.HUS., 267/24. Ayrca belgenin tamam iin bkz., Ek:13, 13/1. 25 BOA., Y.MTV., 65/115. Ayrca bkz., Ek:14.

97

izilmek suretiyle Bab- Ali zerinde bask oluturulmaya allmaktayd. Bu durum karsnda Osmanllar zaman zaman tepkilerini gstermilerdir. Hatta 1892 ylnda Avrupada yaynlanan Neus Wiener Abendblattn Yezidilerin din deitirmesi hususunda Osmanl Hkmetinin ald tedbirlerle ilgili makalesi hakknda dzeltme yazs yaynlatlmt.26 Grld zere, yabanclarn Yezidilerin maruz kald muamele hakknda gerek lke iinde gerekse lke dnda gsterdikleri tepkiler Paann grevden alnmasndaki balca neden olarak ortaya kmtr. Fakat gerek olan udur ki, Paann grevinden alnmas hususunda Bab- aliyi harekete geiren vaziyet daha farkl nedenlere dayanmaktayd. Bu nedenlerin olumasnda mer Paann olu Asm Beyin 1892de Sincara yapt sefer ve akabinde gelien olaylar olduka etkili olmutur. Ekim 1892de Asm Bey komutasnda bir mfreze Sincar zerine harekete gemi; lakin bu defa Osmanl gleri kendilerini slama getiklerini syleyerek tantan ve dier Yezidilerin saklandklar yerleri gstereceklerini beyan eden Yezidilerce tuzaa drlerek ar kayplar vermilerdi. Hadiseden drt gn sonra Bab- ali bu vaziyet hakknda Musul valisi Osman Paadan generalin eylemleriyle ilgili bir rapor istedi. Ancak mer Paa 18 Aralk 1892 de yine taviz vermeyen bir tavr taknarak beraberinde Mirza Beyinde olduu bir grupla askerlerine katlmak iin yola koyuldu. (Guest, 2001, 239) mer Vehbi Paa yolda bin kyly ve adrlarda oturan Araplar yardmc kuvvetler olarak askere ald. stanbuldan generale gnderilen bir telgraf askere alnan bu kiilerin evlerine gnderilmesi emrini tayordu. Ancak bu emre ramen General birka gn sonra Musula Yezidiler karsnda bir subay ve drt askerinin yaralanmalar karlnda, onlara 100 kayp verdirerek byk bir zafer kazanm olduu haberini gndermiti. Ancak gerekte ordunun bir baka yenilgiye maruz kald eklindeki sylentiler generalin takviye kuvvetler, cephane ve tbbi

26

BOA., HR.SYS., 186/34.

98

malzeme istemesiyle ayn zamanda, Sincarl Yezidilere, vergilerini demeleri ve askerden ele geirdikleri tfekleri geri vermeleri kouluyla dinlerini serbeste savunabilecekleri ynndeki ll teklifiyle destekleniyordu. Sultan II. Abdlhamit gelimelerden rahatszd. 9 Aralk 1892 gn, bizzat Sultan Abdlhamit tarafndan ekilen bir telgrafta mer Vehbi Paann grevine son verildii, bir soruturma komisyonu gelene kadar Musulda kalmasn ve Sava Bakanlndan izin almakszn Osmanl askerlerini savata kullanm olduu ynndeki sulamalara yant vermeye hazrlanmas emri yazlyd. (Guest, 2001, 239- 240) mer Vehbi Paann iddetli icraatlar ve bu icraatlara Musuldaki yabanc konsllerce gsterilen tepki en nihayetinde stanbuldan Belikcizade ve Mecid beylerin Musula tahkikat iin gelmesiyle sonulanm ve mer Paann grevinden alnmasyla neticelenmiti. (Avni, 1997, 367) Dier taraftan mer Vehbi Paann stanbula arlmasyla sular

tamamen durulmamt. Paann ayrlndan ok gemeden Osmanllar Sincara kar bir sefer daha dzenlemilerdir. (Lescot, 2001, 117) Bu seferin nedeni Sincardaki Yezidilerden Kek Mirzann umumi Yezidilerin ruhani ve cismani reisliini almak fikriyle baz fesat hareketlerine giritii renilmi, Drdnc Ordu Mirliiyle Musul Valiliine icab eden tebligat yaplmt.27 Bu vaziyet zerine Yezidilerin slah iin Bekir Paa kumandasnda tabur asker ile lzumu kadar svari Sincar zerine hareket etmiti.28 Vurumalar neticesinde her iki tarafta yaklak olarak 100 kiilik kayplar verdi. Sonunda Yezidiler mzakere etmeye raz oldu ve Cebel Sincara bar yeniden geldi. Osmanllar ise Beled Sincarda gl bir kuvvet bulunduruyorlard. te yandan Sincarn bat eteklerinde yer alan Tur Abdinde ad Hasan Kanco olan bir Yezidi airet reisi slam kabul ederek, airetiyle birlikte Hamidiye Alaylarna katlmt. (Guest, 2001, 241)
27 28

BOA., Y.A.HUS., 277/16. Ayrca belgenin tamam iin bkz., Ek:15, 15/1, 15/2. BOA., Y..A.HUS., 277/123. Ayrca belgenin tamam iin bkz., Ek:16, 16/1.

99

Yezidilerin bu ekilde gnll olarak Hamidiye Alaylarna katlmak istemeleri ok sk rastlanan bir durum olmamakla birlikte daha nce de Hakkari sanca dahilindeki on drt kyde yaayan ve daha nce nfusa yazlmayarak askerlik yapmam Yezidiler bu alaylara katlmak iin 1876 ylnda bavurmulardr.29 Hamidiye Alaylarna yazlmalarn istida eden Hakkari ve

Musul civarndaki bu Yezidilerin arzular o an iin uygun bulunmamakla birlikte bunlar ksmen nfusa kaydettirilmek suretiyle askerlik hizmetine azar azarda olsa altrlmaya balanmt.30 te yandan mer Vehbi Paann ayrlmasndan sonraki dnemde Musulda pasif Osman Paann yerine Aziz Paa valilie getirilmiti. Aziz Paa Cebel Sincarda asayi ve gvenlii salad ve Seyhandaki Yezidilere kendi dini ibadetlerini uygulamalarna yeniden izin verdi. slama dnm Mirza Bey ve dier ileri gelenler tekrar Yezidilike dnd. Verilen bu dnlerin bedeli askerlik hizmetini yerine getirmek, kylerde gnlllk temelinde slam okullarna devam etmek ve Lali tapnan Mslman dervilere brakmakt. 1899da len Mirza Beyin inatla Mslman olmamak iin direnen kardei Ali Bey grevlilerin basks sonucunda srgnden ise Britanya memleketine eliliindeki

dnmtr.1904 senesine gelinildiinde ise Musulun yeni valisi Mustafa Nuri Paa tapna tekrar Yezidilere brakmtr. (Guest, 2001, 242- 246) Mustafa Nuri Paa, Yezidilere ok byk bir tevecch gstermitir. (Lescot, 2001, 117) eyh Adi trbesi, mer Vehbi Paa dneminde Karadal Emin Efendi tarafndan slami tarzda eitim yaplmak ve Yezidileri irad etmek maksadyla yeniden dzenlenmiti. (Turan, 1989, 74) Nuri Paa, eyh Adi mabedine kurulmu olan bu medreseyi kaldrmtr. (Tori, 2000, 162) Hi phe yoktur ki 1904 ylnda Nuri Paann Musul valiliine gelmesiyle Yezidiler gemi yllara nazaran olduka rahatlamlard. Ancak bu yllar Sultan Abdlhamit iin olduka zorlu siyasi olaylara gebeydi. Bu yllarda
29 30

BOA., Y.EE., 139/13. Ayrca belgenin tamam iin bkz., Ek:17. BOA., Y.EE., 139/15. Ayrca belgenin tamam iin bkz., Ek:18, 18/1, 18/2, 18/3.

100

Sultann idaresine kar ite ve dta muhalefet hzn artrrken gelien siyasi olaylar Sultan Abdlhamitin iktidarn da tehdit eder boyuta ulamtr. II. 4. OSMANLI DEVLET N N SON DNEMLER NDE YEZ D LER

II. 4. 1. Abdlhamite kar tepkiler ve Abdlhamit Dneminin Sonu 1890 ile 1893 yllar arasnda artan Doudaki Ermeni terrne kar kurulan Hamidiye ad verilen kabile jandarmalar ve Osmanl ordusu birlikleri terristlerle sert atmalara girmekteydiler. Ermeni terrist gruplardan biri olan Hnaklar rgt ise Avrupada Osmanlya kar bir tepki yaratmaya alyorlard. Bunlarn tahrikiyle Muun gney batsnda yer alan ve byk oranda Ermeni halknn yaad Sasonda Osmanl vergi toplayclarna kar iddet eylemlerine giriilmi ve bununla da yetinmeyerek evre civardaki tm Mslman kylerini yerle bir etmek suretiyle dalara ekilmilerdi. Bu eylemler Osmanl ordusunun ve Hamidiye Alaylarnn bu Ermenilere ok iddetli tepki vermelerine neden olmutu. Bu durum Hnaklara istedikleri frsat vermi ve 1876 ylndaki Bulgaristandaki olaylarda olduu gibi Bat nn Osmanlya kar tepki gstermesini salamay baarmlard. Ancak Abdlhamit Douda reformlar gerekletireceine dair verdii szle Avrupay yattrd.(Karpat-Zens,2002,884) Ermeniler tpk 1878 ylnda Bulgaristanda kan karklklarn oluturduu ortama benzer bir vaziyet yaratarak Batnn mdahalesiyle Dou Anadoluda bamsz bir Ermeni devleti kurmak istiyorlard. Bu nedenle tahrik daima Ermenilerden geliyor, Trkler ve bilhassa Krtler mukabele edince de zalim sfat Mslmanlara ve Abdlhamite yaktrlyordu. Ancak Abdlhamit btn bu basklar atlatmay bildi ve Ermeni meselesinde Rusyayla ngiltere arasndaki siyaset aykrlndan, ayrca Fransz

101

politikasnn kendisine temaylnden faydalanmakta devam etti. Fakat uzun sre Trk-Ermeni boumas srd. (Ksakrek, 1965, 229) Ermeniler emellerine en byk engel olarak Abdlhamiti gryorlar, ondan kurtulmann hesaplarn yapyorlard. Bu uurda Abdlhamiti yok etmek iin Temmuz 1905 tarihinde baarsz bir bombal suikast giriiminde dahi bulunmulard. (Kocaba, 1995, 383) Dier taraftan bu yllarda Sultan Abdlhamite kar muhalefet iinde olanlar sadece Ermeniler ve sadk destekileri ngilizler deildi. Bunlardan baka, ilk olarak Sultan Abdlaziz dneminde Yeni Osmanllar adyla ortaya kan ancak daha sonra Avrupada Jn Trkler olarak tannan31 ve Abdlhamit dneminde de ttihat Terakki32 rgtn kuran, bu bir grup Mslman Trk aydnn oluturduu, harekette Abdlhamite muhalifti. nk Abdlhamit tahta kmadan nce, Avrupadaki liberal dnce akmlarndan etkilenerek Osmanl Devletinde de Anayasal ve Parlamentolu bir ynetimin kurulmasn isteyen, bu aydnlarn nde gelen isimlerinden Mithat Paa ile grm ve ona merutiyet ynetimini kuracana sz vermiti. Bunun zerine Abdlhamit bu aydnlarn desteiyle 1876 Austosunda tahta km ve ayn yln Aralnda da, ilk Osmanl Anayasasn ilan ederek Osmanl Meclisini toplamt. (lman, 1972, 111- 112) Ancak ksa sre sonra Sultan Abdlhamit Mithat Paayla ters dm ve onu 5 ubat 1877de zettin vapuruna bindirerek stanbuldan uzaklatrmt. Bununla da yetinmeyen Sultan rgtn dier nde gelen isimlerini de stanbuldan uzaklatrmak suretiyle kendi mutlakiyetine dayal bir ynetim tesisi iin hazrlklara balamt. (ulcu, 1990, 90- 91)

31 32

Ayrntl bilgi iin bkz. ulcu, 1990, 76 vd Ayrntl bilgi iin bkz. avdar, 1999, 54 vd

102

Bunun en nemli nedeniyse Sultan ile Meruti ynetimi isteyen aydnlar arasnda fikir ayrlklarnn bulunmasyd. Liberal fikirlerin tesirindeki merutiyetiler d mdahaleleri yeni tavizler ve imtiyazlarla engelleyerek yeni bir Osmanl Milleti yaratacaklarn ve mparatorluu paralanmaktan kurtaracaklarna inanyorlard. Ancak milli muhtariyet, milli istiklal ve milli devlet hayalleri peinde koan gayrimslimler iin merkezi hkmeti zayflatacak reformlarn onlar bu ideallerine biraz daha yaklatracan dnen Abdlhamit ise 1878 ylndan itibaren gayrimslimler lehine mparatorlukun aleyhine olan d mdahale ve liberal reform abalarn durdurmaya karar vermiti. (Kodaman, 1981, 245- 246) yleki Osmanl bnyesindeki cemaatlerin ve milletlerin kendi kaderlerini tayin etme mcadelesini verdikleri bir ortamda tek vcut bir Osmanl tebaas oluturma fikri bal bana bir eliki tekil etmekteydi. (ke, 1986, 57) 1876 Kanuni Esasisi vatandalara bir takm bireysel haklar tanyor ve Mebusan ve Ayan Meclisinden meydana gelen bir parlamento sistemi kuruyordu ancak padiahn yetkilerine hi dokunmuyordu. Padiah yasama meclislerini istedii zaman toplantya arp databilirdi, yrtme organnn yelerini de istedii gibi tayin eder, veya vazifeden uzaklatrabilirdi. (Karpat, 1967, 17- 18) Anayasann kendisine verdii bu haklardan yararlanmay dnen Abdlhamit in iini Nisan 1877de balayan ve 31 Ocak 1878de mtarekeyle biten Rus sava kolaylatrd. 13 ubatta milletvekillerinin, aleyhlerinde zel sulamalar bulunan nazr kendilerini savunmalar iin Meclis nne kmalarn istemeleri zerine ertesi gn Sultan Meclisi datarak vekillere seim blgelerine dnmelerini emretmitir. Bylece Parlamento otuz yl boyunca kapatlyordu. (Lewis, 2000, 168) I. Merutiyet denemesi Abdlhamit mutlakiyetiyle birlikte son bulmutu. Bundan sonra Jn Trkler Osmanlclk tutumlaryla, gerek sembol gerekse gndelik siyaset iinde slama arlk veren Abdlhamit ynetimine kar bir muhalefet ierisine girmilerdir. Bu yzden Jn Trk terimi Abdlhamit

103

mutlakiyetine kar ortaya kan eitli muhalefet gruplarnn tmne verilen ortak bir ad halini almtr. Jn Trk gruplar kendi ilerinde siyasi gr farkllklar ve Osmanlnn gelecei ile ilgili farkl projeleri ihtiva etmekle birlikte onlar birletiren en nemli hedefler 1876 Kanun-i Esasisinin yeniden yrrle konmas ve Merutiyeti Osmanlc tutumlarn hayata geirebilmekti. (Somel, 2002, 107108) Sonuta, 1889 yl Mays aynda brahim Temo nclnde amac Abdlhamitin salt ynetimine kar etkin sava verecek gizli bir rgt kuruldu. (avdar, 1999, 52) Bu rgt Sultan Abdlhamiti drmeye kadar varacak olan ttihat ve Terakki rgtyd. (Ksakrek, 1965, 229) Dier memleketlerde de buna benzer daha baka derneklerde meydana getirilmiti. eitli memleketlere dalm btn Jn Trk gruplarn bir merkez etrafnda birletirmek ve ortak bir hareket yolu izmek amacyla Pariste 4 ubat 1902 gn gizli bir toplant yapld. (Karpat, 1967, 18) Osmanl Liberalleri Kongresi olarak adlandrlan bu ilk kongrede, yeler arasnda fikir birliine varlamad ttihatlarn anlaamadklar konularn banda neriyatla mcadele etmenin kafi gelmedii, yaplacak bir inklap iin askeri glerden de istifade edilmesi ile daha ok Ermenilerin destekledii d mdahale ile yabanc devletlerin yardm gelmekteydi. Ahmet Rza ve grubu bu konulara muhalif olduklarn akladlar ve kongrede mevcut olan fikir ayrl kesin olarak ortaya km oldu. (Gne, 1995, 229) Bu nedenle kongrede beliren iki grup iki ayr cemiyet halinde almalarna devam edeceklerdi. Aznlkta kalm olan ttihat ve Terakki Cemiyeti yeleri, Ahmet Rza etrafnda toplanarak cemiyetin adn Terakki ve ttihat olarak deitirirken bunlara muhalif olan grup da Prens Sabahattin nclnde Teebbs ahsi ve Ademi Merkeziyet cemiyeti altnda rgtleneceklerdi. (Karal, 2000, 521)

104

ttihat dncelerin 20.yzyln ilk yllarnda Rumelideki Selanik ve Manastrdaki subaylarn arasnda da hzla yaylmas, bir bakma bu harekete askeri bir g kazandrm ve II. Merutiyet hareketinin gereklemesinde byk rol oynamtr. (Armaolu, 1996, 58) zellikle Ahmet Rza Beyin cemiyeti 1906da Selanikte subay ve devlet memurlarndan oluan bir grubun kurmu olduu Osmanl Hrriyet Cemiyeti ile birletikten sonra kuvvetlendi. Mslmanlarn olduu kadar Hristiyanlarnda desteini alm olan Jn Trk hareketi Ahmet Rza Bey ve Prens Sabahattinin geici de olsa anlamaya varmalaryla Kanunu Esasiyi tekrar yrrle koymak iin gerekli ge kavumu bulunuyordu. (Karpat, 1967, 19) Nihayetinde 23 Temmuz 1908 tarihinde merkezi Selanikte bulunan nc Ordunun isteiyle, Abdlhamit Kanun-i Esasi yi yeniden yrrle koymak ve Meclis-i Mebusan toplamak zorunda kalmtr. lk zamanlarda sadece merutiyetin ilan edilmesiyle yetinilmi, hkmdarn kendisine dokunulmamt; fakat ertesi yl 31 Mart olaynn patlak vermesi zerine, Sultan Abdlhamit Meclis kararyla 27 Nisan 1909 tarihinde tahttan indirilmitir. (Kudret, 2000, 12) II. 4. 2. kinci Merutiyetten I. Dnya Savana Kadar Olan

Dnemde Yezidiler(1908- 1914) Merutiyetin ilan edilmesini halk byk bir sevinle karlamt. Her meslekten ve her cemaatten insanlar Mslman, Musevi ve Hristiyanlar kardelik gsterileri yapyor ve birbirlerini kutluyorlard. Ayn zamanda, bakent dahil birok yerde halk, memurlar ilerinden attrarak ve hafiye rgtlerinin bilinen yelerinin peini yakalayncaya kadar brakmayarak eski rejimin temsilcilerinden cn alyordu. (Zrcher, 1999, 140) Eski rejimin payandalarnn ortadan kaldrlmaya balanmasndan Hamidiye Alaylarda kendine den pay alyor ve stanbuldaki hkmet, askerleriyle birlikte amda bulunan Hamidiye Alaylarnn komutan brahim Paa nn teslim olmasn emrediyordu. brahim Paa Halepte silahlar teslim edeceini sylemesine ramen Viranehire oradan da Osmanl ordusunun

105

buray kuatmas zerine Hasan Kanconun yanna snd. Ancak Osmanllar kaleyi kuatt. Hasan Kanco teslim olurken brahim Paa yolda Sincara kaarken ld. Bu olaylar esnasnda 248) 1908 ylnda merutiyetin ilanyla iktidara gelen ttihat ve Terakki brahim Paann Yezidi yandalarndan 400 vurumalarda hayatn kaybederken bir o kadar da kaybolmutur. (Guest, 2001,

hkmeti, Krt emir ve paalarnn rtbelerini kaldrm (Aydoan, 2003, 434) Hamidiye Alaylar da susturularak idareye boyun edirilmilerdi. Btn Hamidiye alaylarnn dizginleri ekilmi ve d grnleriyle merutiyet ynetimine bal olduklar kans domutu. (Esengin, 1976, 100) Ancak grld zere, II. Merutiyetin ilk yllarnda meydana gelen bu vurumalardan yine Yezidiler zararl km ve ar kayplar vermilerdir. Ne ilgintir ki, Abdlhamit dneminde Hamidiye Alaylarna dahil olmamalar nedeniyle sk sk Osmanl birlikleriyle kar karya kalan Yezidiler bu defa ttihat Terakki dneminin ilk yllarnda, Hamidiye Alaylarna verdikleri destek nedeniyle Osmanllarla kar karya gelmiler ve ar kayplar vermilerdi.33 Dier taraftan 1909 baharnda Badat ve Musulda bu blgede yaayan tm topluluklarda Jn Trk devriminden doan yeni umut ve korkular meydana gelmiti. Lalete ise srgnden dnen Ali Bey ve kars Yezidi topluluunun ruhani ve maddi yapsn yeniden ina etmek iin ura veriyordu. Bu ylda bir Osmanl subaynn yardmyla Lale tapna yeniden Yezidilere verildi. (Guest, 2001, 281) kinci Merutiyetle gelen iyimserlik havas etkisini gstermi Yezidiler bu yllarda Lali tapnan geri kazanmlard. Ancak hepsi bu kadarla da snrl deildi. 1913 ylnda Yezidileri bir baka sevindirici gelime bekliyordu.
33

1893de Tur Abdinde Yezidi reisi iken Mslman olan ve airetiyle birlikte Hamidiye Alaylarna katlan Hasan Kanco Mslman olmayarak Yezidi olarak kalan yandalaryla birlikte Viranehirin dousunda ina edilen bir kaleye yerletirilmiler ve bunlarn Yezidilik inanlarn korumlarna gz yumulmaktayd.

106

Musul valisi Nazif Paa tarafndan, Yezidilerin mukaddes eyalar ile ilgili, 20 ubat 1329 tarihinde Dahiliyye Nezaretine gnderdii telgrafnda, daha nce mer Vehbi Paa tarafndan el koyulan Yezidilere ait mukaddes dini eyalar ve kitaplarn, bu topluluun ileri gelenlerine, Musulda dzenlenen bir trenle kendilerine iade edildiini ve bu gelimeden dolay, Yezidilerin ok memnun olduklarn bildirmiti. (Marufolu, 1998, 70) Mays 1914te ise Sleyman Nafiz Paa Musul eyaletinde yaayan Yezidilerin bundan byle ayr dini bir cemaat olarak kabul edileceini ve ibadetlerini yerine getirirken bilinli olarak artk rahatsz edilmeyeceklerini duyurmutu. Varlan anlamaya gre tavuskular onlara geri verilecekti ve Mir ayda 800 kuru alacakt. Ancak varlan son anlamada bu rakam bin kurua karlm bunun karlndaysa Yezidiler Fransz ya da ngiliz inanlarn benimsemeyecekleri szn vermilerdi. (Guest, 2001, 295-296) Bu maksatla Musul vilayetinde bulunan Yezidilerin reislerine Mir-i Seyhan namyla bin kuru maa tahsis edilecek ve Yezidilerin Hristiyan mezheplerine geerek sorun yaratmamalar iin bunlar Yezidi mezhebi olarak nfusa kaydedileceklerdi.34 II. 4. 3. I. Dnya Sava ve Sonrasnda Yezidilerin Dini Merkezi Irakta Durum (1914- 1926) 1914 senesinde Musulda Yezidiler ile Osmanl hkmeti arasnda varlan anlamadan alt ay sonra Fransz ve Britanyal misyonerler Iraktan tahliye edildiler. Osmanl Devleti savatayd. (Guest, 2001, 296) Enver Paann emri ile Amiral Souchon ynetimindeki Osmanl donanmas 29- 30 Ekim 1914 gecesi Karadenize karak Odesa ve Sivastopol gibi Rus limanlarn topa tuttu. Bu olay zerine ngiltere, Fransa ve Rusya Osmanl Devletine sava ilan ettiler. (Armaolu, 1996, 110) ngiltere, Fransa, Japonya,

34

BOA.,MV.,184/68. Ayrca belgenin tamam iin bkz., Ek:19.

107

talya, Rusya ve sonradan Amerika Birleik Devletleri bir yanda, Almanya, Avusturya-Macaristan, Osmanl mparatorluu ve Bulgaristan dier yanda bu savata yer alacaklardr. (Aydoan, 2003, 143) Birinci Dnya Savann balamasyla birlikte Osmanl Devleti Kafkasya, Kanal, Irak ve anakkale gibi birok cephede savamak durumunda kalacakt. Ancak bunlardan Irak Yezidi topluluunun merkezi olmas bakmndan ayr bir nem arz etmektedir. Osmanl ynetiminde Irak, Osmanl Devletinin Musul, Badat ve Basra vilayetlerinden oluan blgeye verilen isimdir. Birinci Dnya sava sonunda ngiltere tarafndan igal edilmeden nce bu vilayette artlar olduka farklyd. Blgede heterojen bir yap olumu olup etnik adan Arap, Trk ve Krt kimlikleri n plana karken blgede ok eitli din ve inanlar da bulunmaktayd. Irak corafyasnda Mslmanlardan baka dier din ve mezheplere mensup Keldaniler, Suryaniler, Ermeniler, Musevi, Sabiiler ile Yezidiler bulunmakta idi. (Kurun, 2003, 1-2) Irak bu topluluklardan zellikle Yezidiler iin ayr bir nem tamaktayd. Musulun dousunda bulunan ve bugn Seyhan nahiyesine bal kyleri oluturan, eski kitaplarda Hakkari ismi verilen Lale (Turan, 1989, 47) Yezidi geleneine gre kutsal blgedir. nk Adi bin Msafirin zaviyesi ve kabri orada bulunmaktadr. Yezidiler oray ziyaret ettiklerinde hac farizalarn yerine getirmi olurlar. (Aydn, 1998, 66) Savan balamas akabinde Londradaki en nemli tartma konularndan bir tanesi de Irakn geleceiydi. Nitekim Osmanl Devleti henz savaa itirak etmeden nce, ngilizler kuvvetlerini, Ekim 1914te Hindistandan Bahreyn Adas nlerine getirip frsat kollamaya balamlard. Osmanl Devleti Kasm 1914de savaa girdiini ilan edince, bekledii frsat yakalayan ngiltere, kuvvetlerini Fave Boazndan Basraya doru sevk ederek fiilen Irakn igaline girimitir. 1914

108

ylnn sonlarnda Basraya doru ilerleyen ngilizlerin slogan Irak halknn zgrletirilmesi idi. (Kurun, 2003, 7) Gerekte ise, ngilizlerin daha sava balamadan nce asker ydklar bu blge, Hint deniz yolunun gvenliini salamak ve petrol potansiyeli bakmlarndan ngiltere iin ok nemliydi. (Yaln, Akbyk, Akbulut, Balcolu, Kstkl, Ssl, Turan, Eraslan ve Tural. 2002) Zira ngilizler yrtm olduklar grmeler sonucunda 1912 senesinde 80.000 sterlin sermayeli Trk Petrol irketi ad altnda bir irket kurarak, Osmanl topraklarnda petrol arama imtiyazlarna talip olmutu. Ancak ngilizlerin bu giriimleri 4 Austos 1914 tarihinde, Birinci Dnya Savann balamas sonucu kesilmi ve artk bu blgeye ve sahip olduu iktisadi kaynaklara, askeri g kullanarak ele geirme dnemi balamt. (Marufolu, 1998, 223) 1914ten 1918e kadar olan bu dnemde Yezidiler Irakta Osmanl boyunduruundan kurtulmak iin frsat kollamaktaydlar. (Lescot, 2001, 117) Bu sorunlu dnemler Mayan Hatun idaresindeki Yezidiler iin bu kiinin basiretli tutumu sayesinde zarar grmeden atlatlrken Beled Sincarda ikamet ederek Ruslar bekleyen smail Bey (Guest, 2001, 298) ve yandalar Yezidiler iin ise daha etin olacakt. Dier taraftan Yezidilerden baka, Birinci Dnya Savan Osmanl Devletinden kurtulmak iin frsat olarak grerek Ruslardan medet uman dier bir toplulukta Ermenilerdi. Ancak gelien sava koullar Yezidi ve Ermenilere amalarna ulamalarnda ngiltereyi n plana karacaktr. Bu yllar ayn zamanda Ermenilerle Yezidilerin ortak gayeleri dorultusunda Osmanllara kar birlikte harekete getikleri yllardr. Sava patlak verdiinde, Ermeni milliyetileri Dou Anadoluda bir Ermeni devleti kurulabilmesinin Ruslarn kazanaca zafere bal olduunu dnyorlard. Bu gayeyle binlerce Ermeni Rus ordusuna katlrken; Osmanl ordusundan firar eden Ermeniler de Osmanl ordusunu arkadan vurmak suretiyle gerilla faaliyetlerinde bulunuyorlard. Bu durum karsnda Osmanl kabinesi,

109

Dahiliye Nazr Talat Paann giriimiyle, sava blgesindeki Ermenilerin Suriye lnn merkezindeki Zora yerletirilmelerini kararlatrd. (Zrcher, 1999, 170) Osmanl, Ermenilerin yerlerinin deitirilmesi kararnn dzenli ve gvenli bir ekilde uygulanmas iin gereken tedbirleri almt. skan yerlerine gelen Ermeniler, durum ve yere gre, ya mevcut kyler ve kasabalarda ina edilecek evlere ya da Hkmete belirlenecek yerlerde kurulacak kylere yerletirileceklerdi. skan yerlerine sevk edilen Ermenilerin can ve mallar

korunacak (Ermeniler btn tanabilir mallarn beraberlerinde gtrebileceklerdi) beslenme ve istirahatleri salanacakt. Ermenilerin beraberinde gtremeyecekleri eyalar sahipleri adna ak arttrma ile satlacak bedelleri sahiplerine hkmete denecekti. Talat Bey 30 Temmuz 1915te yaynlad ek bir kanunla, gerek bedellerinin altnda mallar satan alan kiiler varsa bu satlar iptal ederek mallarn gerek deerinde satlmas salanacakt. 28 Austos 1915te ise Dahiliye Nezareti dier hususlarn yan sra, tehcir edilenlerin salk durumlarnn kontrol edilmesini, hastalara, bebeklere ve hamile kadnlara ihtimam gsterilmesini emrediyordu. Yine ayn yaz hasta, kadn, ocuk ve yallarn demiryoluyla, geri kalanlarn ise atlarla ve arabalarla sevk edilmelerini; her kafileye yiyecek stoku salanp, muhafz birliklerin refakat etmesini kayda balyordu. Devamla Mslman halkn muhtemel saldrlarna karn emniyet tedbirlerinin alnmasn, bu konuda teebbs veya ihmali grlenlerin divan- harbe verilmeleri vurgulanmtr. (ke, 1986, 149) Bu g srasnda (1915- 1916) gerek askeri, gerekse ekonomik bir takm imkanszlklar, zor iklim ve tama artlar ve salgn hastalklar nedeniyle ok sayda insan lmtr. Ordunun savata olmas dolaysyla jandarmaya havale edilen g kafilelerinin emniyetlerinin salanmas, mevcut asker kaaklarnn yan sra Krt ve Ermeni etelerinin bu kafilelere saldrmalar sonucu ok zor artlarda gerekletirilebilmitir. (Yaln, Akbyk, Akbulut, Balcolu, Kstkl, Ssl, Turan, Eraslan ve Tural. 2002) Irakta ise ngilizler ilk balarda Osmanllar karsnda g durumda kalmalarna ramen 1916 ylnda Badata doru harekete gemi, 1917de ise

110

Badat igal etmilerdi. Ancak Badat ve Basray alan ngilizler stratejik neminin yan sra zengin petrol kaynaklarn da bnyesinde bulunduran Musula da gz dikmilerdi. (Kurun, 2003, 8) Bu noktada, Britanya kurmay subaylar Sincar dann stratejik nemini kavramada hi zorlanmadlar. Osmanllarn Iraktaki ordularyla kurduu iletiim hatlar, Badat demir yoluna paralel olan Halep ve Musuldan geen eski kervan yolunu izliyordu. Yezidiler ise Sincar dandaki hakimiyetleriyle stratejik stnl olan noktalardan olup biteni gzlemleyebiliyorlar, hatta bu iletiim hattndan geen kervanlar yamalyorlard. Bu durum ngilizlerin dikkatini ekmi ve Badatta kdemli bir idari grevli olan Gertrude Bell, Austos 1917de bir Arap eliyle Sincarl Yezidilerin nde gelenlerinden Hemo eroya35 ittifak mesajn gndermiti. Ardndan smail Bey bizzat kendisi ngilizlere yazmtr. (Guest, 2001, 299) Bylelikle Yezidiler Osmanllara kar ngilizlerin emrine girmi bulunuyorlard ngilizler siyasi emellerini gerekletirmek iin kullandklar Irak halknn zgrletirilmesi slogan etkisini gstermi; birok Irakl entelektel ve brokrat Badattan Basraya geerek ngilizlerin hizmetine girmiti. (Kurun, 2003, 7- 8) Osmanl tabiiyeti altnda asrlarca yaadklar halde Trklke tamamen yabanc kalm unsurlardan olan Yezidilerin (Avni, 1997, 367) ngilizlerin hizmetine girmeleri sarf edilen zgrlk vaatleri altnda hi phesiz Mslman airetlerden ok daha kolay gereklemitir.

35

Seyhandaki Dinadiye airetine mensup olan Hemo ero Yezidilerin kast sistemindeki Fakirler tabakasnn nderidir. Fakirler zmresini evresinde toplayan Hemo ero airetler aras atmalarda denge unsuru olmas sonucu Fakirler zmresini evresinde toplam ve Fakirleri birer sava haline getirmitir. Sincar Danda btn Yezidi airetlerinin sayg duydugu Hemo ero ngilizlerin ilgisini ekmi ve ngilizler Irak igal etmeye altklar esnada bu Yezidi lideriyle temasa geerek onu kendi saflarna katmlardr. (Bulut, 2001, 282)

111

Bylece Cebel Sincar Yezidileri, Osmanllarn Iraktaki ordusuyla kurduu iletiim hatt Halep ve Musul arasnda bir tehdit unsuru olmakla beraber, ngilizlerle de ibirliine girmilerdi. Cebel Sincar daki Yezidiler hkmetten Ermenileri saklamak suretiyle onlar himaye ediyorlard. Bundan dolay da ngilizlerin minnettarlklarn kazanyorlard. Yezidi smail Beyin saklad Ermeniler arasnda profesr takma adyla bilinen, Sultan Abdlhamite suikast giriiminde bulunan biri de vard. ubat 1918de Enver Paa Iraktaki iletiim hattn tehdit eden Yezidileri ortadan kaldrmaya karar verdi. Kafkas cephesi gazileri ile hala sadakatini koruyan Araplarla glendirilmi byk top ve ar silahlardan oluan bir ordu Tel Afara doru yola koyuldu. Cebel Sincara Yezidilerin koruduklar Ermenileri ve aldklar silahlar teslim etmeleri, aksi halde meydana gelecek sonulara katlanmalar gerekeceine dair bir mesaj ulaklar vastasyla gnderildi. (Guest, 2001, 300- 301) Ancak Yezidiler devletin kendilerinden istedii bu kiileri vermeyi reddetmiler ve Osmanl ordusuna Balad civarnda saldrmlar; fakat baarl olamamlardr. Geri pskrtlen Yezidiler yardm beklerken kar koymaya alarak daa snmlard. Bunun zerine Seyhan Emirinin kuzeni smail Bey bu yenilgiler karsnda Badata giderek ngilizlere snmtr. (Lescot, 2001, 117) smail Musulu Osmanllardan almak iin ngilizlere bir eylem plan hazrlamaktayd. Bu plana gre, ngilizler ona bin tfek, yirmi be makineli tfek, iki uak ve Hindistan askerlerinden oluan bir mfreze verecekti. Badatta Britanya bakomutan ve genelkurmay bakanyla grt ancak ngilizler yaz aylarnn kavurucu scaklarnda bu denli byk bir operasyonu gze alamadlar. Bunun zerine Temmuz 1918de smail, Britanyal bir mhendis subay olan Yzba Harry Hutsonun komutasndaki bir keif kafilesiyle Sincaraa dnd. Buradan smail, Hutson ve yardmcs Cebel Sincarn gneyinde, Yezidi airet reisi Hemo ero ile grmek iin tekrar yola ktlar. Hemo ero ngilizlere airet mensuplarnn ngilizlerin destei olmakszn hibir saldr eyleminde bulunamayacan ve kylerin olas bir Osmanl topu ateine karn savunmasz kalacaklarn syleyerek onlar ikna etmeye alt. Daha sonra kafile Tikritteki

112

Britanya ileri karakoluna dnd. Tm bunlar yaanrken Arap ammar Jerba aireti kafileye koruma salyordu. (Guest, 2001, 301- 302) Grld zere, Irakta Osmanl Devletinin ikram ve ihsasna karlk airet reisleri beklenen sadakat ve hizmeti gstermemiler. Hatta para dahi alan bu airetler devlete ihanet etmiler, Almanlar ve durum halini almtr. (Duman, 2003, 313) Dier taraftan Yezidilerin bu hainlikleri karsnda 10 Eyll 1918de Osmanl kuvvetleri Nusaybinden Musula giden yolu tehdit eden Yezidi tehlikesini ortadan kaldrmak iin harekete gemiti. Beled Sincar ve evre Yezidi kyleri zerinde otorite saland. Bu srada Hemo ero ve onunla birlikte ngilizlerin hizmetine giren dier bir Yezidi airetinin reisi Davud ed Davud kaarak airetleriyle birlikte maaralarda saklanmlardr. Ancak bu harekat ayn zamanda Sultann Sincar cezalandrd son harekat olacaktr. (Guest, 2001, 303) nk bu harekattan ok ksa sre sonra 30 Eyll 1918de Osmanl Devletinin mttefiklerinden Bulgaristan imzalayarak savatan ekildi ve tilaf gleriyle bar antlamas Avrupada ki sava Osmanl Devleti, ngilizlerle para karl anlamlardr. Bu durum karsnda airet eyhlerinin sadakatlerini lmek g bir

mttefikleriyle balants kopuk, moral bozucu bir yaltlmlkla yz yze kald. Bu gelimeler zerine yenilginin yakn olduunu anlayan hkmet istifa etti ve sava dnemi politikalarndan sorumlu tutulamayacak yeni bir hkmet 17 Ekimde oluturuldu. Yeni kabine ilk i olarak Mondrosta grmelerine balad. (Gkay, 1998, 45- 46) Mondros mtarekesinde Irakla ilgili gelimelerde 7. ve 16. maddeler belirleyici olmutur. Buna gre 7. madde uyarnca tilaf devletleri gvenliklerini tehdit edici bir durumun ortaya kmasyla gerekli grdkleri herhangi bir noktay igal edebileceklerdi. Bununla birlikte 16. maddede de Hicaz, Asir, Yemen, Suriye ve Iraktaki kuvvetler en yakn tilaf devletlerinin komutanna teslim olacaktr tilaf devletleriyle bar

113

ifadesi ngilizlerin elini glendirmekteydi. (Yaln, Akbyk, Akbulut, Balcolu, Kstkl, Ssl, Turan, Eraslan ve Tural, 2002) Ancak ngiltere zaten mtarekeden ok nce mttefikleriyle ile yaptklar gizli anlamalarda Irakta bir manda devleti kurma hakkn elde etmiti. (Kurun, 2003, 8) 1916 ylnda Sykes-Pikot isimli bu gizli anlamaya gre Arabistan, Osmanl Devletinden ayrlacak ve bir Arap devleti kurulacakt. Krallna da erif Hseyin getirilecekti. Ancak bu Arap Devletinde Suriye, Irak, Filistin hari olacak, Irak ile Filistin, ngilterenin, Suriye ile Lbnan da Fransann himayesinde kalacakt. (Rivanolu, 1975, 217) ngilizler nceden titizlikle planladklar bu amalarna ulamak iin nce Filistini almlar ardndan da Irakta bulunan 447.000 kiilik kuvvetleriyle harekete geerek Mondros Mtarekesinden alt gn sonra 5 Kasm 1918de Musulu ele geirmilerdir. (Armaolu, 1996, 142) Bunun zerine ngilizler Musula Albay Gerard Leachman, yardmcs Albay Nalder ve Yezidi smail Bey ile birlikte politik yetkili vasfyla girdiler. Birka gn sonra birlikte Osmanl garnizonunu teslim almak iin Tel Afara oradan da Sincara gittiler. Bundan sonra tekrar Musul a dnen ngilizler Yezidi liderlerini bir araya toplayarak bir meclis oluturmular ve otuz be reis ile birlikte Sincar dan gelen Hemo eroyu Sincarn idarecisi olarak atamlardr. Mire ait gelirler ise smail ve Mayan hatunun olu Said Bey arasnda bltrlerek anlama saland. Yeni atanan yetkililerin ilk grevi Irakn gelecei hakknda yaplmakta olan bir ankete katlmak oldu. Musul eyaletinde kendi grlerini ifade etmeleri iin btn aznlklar davet edildi. Bu ankette Yezidiler Byk Britanyann uyruu olarak kalmak istediklerini belirtmilerdir. (Guest, 2001, 303- 304) Irakn tm zerinde ngilterenin fiili igali 1917 ylnda balam olmakla birlikte, blgede ngiliz mandas resmen 1920 ylndaki San Remo konferansndan sonra gereklemiti. ngiltere Irak blnerek idare etmeyi planlamt. Buna gre Kuzey Irakta bakenti Musul olacak olan bir emirlik kurulacakt. Bunun nedeni haksz bir ekilde Trkiyeden koparlm Musulun bir ekilde Trkiyeye gemesini engellemekti. Nitekim Ankarada BMM nin almas

114

ve sk sk Musul meselesinin gndeme alnmas ngilizleri telalandryordu. (Kurun, 2003, 9) ngilizler Birinci Dnya Savandan sonra belki de bu yzden gereksiz olarak Musuldan Trk askerini geri ektirmilerdi. Bununla birlikte Yezidiler Atatrk Musulu geri almak iin son derece alt bir srada ayet Sincar da tekrar Trkiyeye iade olunursa hep birden hicret edeceklerini bildirmilerdi. (Avni, 1997, 367) Dier taraftan Irakta tm bu gelimeler yaanrken Trkiye 1911 Trablusgarp Savandan 1923 Lozan Bar Antlamasna gelinceye kadar, neredeyse kesintisiz 12 yl savaarak onurlu bir zafer kazanm ancak bir o kadar da yorgun dmt. Bu yzden Trkiyenin Irak konusunda dnemin sper gc olan ngiltereye kar giriecei muhtemel bir sava byk riskler tayordu. Ayrca gen cumhuriyet artk, yllar sren savalarn neden olduu ykm onarmak, bar ve istikrar iinde ekonomik kalknmaya girimek ve adalamak istiyordu. (imir, 2004, 66) Tm bu nedenlerden tr 1926 ylnda Musulun Irakn eyaletinin olduu Mustafa Kemalin nderliinde doan yeni bir devlet olan Trkiye Cumhuriyeti ile yaplan bir anlamayla resmen onayland. (Guest, 2001, 307) ngiliz Mandas varolduu mddete Cebel Sincarda ki Yezidiler sakin kalmlardr. ngilizlerin bu blgeye reis olarak atad Hemo ero i ekimelere ramen lmne kadar Sincar dann reisi olarak bu grevini srdrmtr. Ancak Irakta modern Arap Devletinin kurulmas Yezidilerin yaam artlarn tamamen deitirecekti. (Lescot, 2001, 185)

115

III. BLM

OSMANLI TOPRAKLARI ZER NDE EMPERYAL ST FAAL YETLER VE YEZ D LER ( XIX. yy- XX. yy)

III. 1. OSMANLI TOPRAKLARINA YNEL K EMPERYAL ST TEHD TLER III. 1. 1. Emperyalizm Tarihsel anlamyla emperyalizm, bir devletin baka bir devlet ya da devletler topluluu zerinde siyasi, ekonomik, mali, kltrel hegemonya kurmasdr. XX. yzyl emperyalizmi ise, var olan retim biimi zerinde ykselen ve genel ileyiin younlaarak srd Kapitalist Emperyalizmdir. (Aydoan, 2003, 123) Bu sistem, merkez lke burjuvazilerinin kapitalist dnyadaki egemenliklerini aklayan ve srdren ekonomik, siyasal ve ideolojik yaplarn bileiidir. (Qugaord, 1987, 12) O halde denilebilir ki, Emperyalizm bir devletin bir baka devlet, ya da blge zerinde etkin olma ve denetleme ynnde gstermi olduu tm abalara verilen addr. Bu ereve iinde emperyalizm; siyasal, kltrel ve zellikle ekonomik olabilir. (Ate, 187) Zira sosyo-kltrel ve siyasi egemenlii ekonomik egemenlikten ayrmak gtr. karlar farkl olan gelimi uluslar, kendi dnya stratejilerinin gelimesinde rekabete giriirler, ve bu uluslarn ekonomik egemenlikleri, kendiliinden, az ok rtk bir siyasi egemenlie dayanma eilimi gsterir. (Albertini, 1974, 140)

116

Bu siyasi egemenlik emperyalizmde, uzak topraklara tahakkm eden egemen metropoln uygulama, kuram ve tavrlardr. Bunun doal sonucu olarak da uzak topraklarda yerleim yerleri kurulmas manasna gelen smrgecilik ortaya kar. (Said, 1995, 45) III. 1. 2 Emperyalizm ve Osmanl Devleti Batllarn tarih boyunca Trklerin Avrupadaki ilerleyiini durdurmak, Osmanl mparatorluundaki Hristiyanlar kurtarmak, onlar lehine reformlar yaptrmak, Osmanl mparatorluundan her trl imtiyaz koparmak ve Osmanl mparatorluunu paralayarak paylamak suretiyle Trkleri Avrupa ve Anadoludan atma gayelerinin tmn bnyesinde toplayan bir terim olarak adlandrdklar ark Meselesini (Sarkoyuncu, 1994, 1) sonulandrma abalar; XIX. yzyla gelinildiinde, bu yzylda Avrupada meydana gelen sanayi inklab ve buna bal olarak ortaya kan hammadde, pazar ve sermaye araylarn zmek maksadyla gereksinilen bir yaylmaclk ekli olan Emperyalizm (Kodoman, 1981, 242) vastasyla Osmanl zerinde etkisini srdrmeye devam etmitir. Nitekim Osmanllar Avrupada meydana gelen sanayileme

hareketlerinden zamannda haberdar olamamlar ve bu durum sanayilemenin Osmanlya gelmesini engellemiti. Bylece ekonomide makine gcne dayanan bir sanayi kurulamam, geleneksel sisteme dayal yerli sanayi de hzla gerilemiti. (Karluk, 2002, 213) Bundan baka 1838 ylnda ngiltere ile imzalanan Ticaret Anlamas ile batnn liberal ekonomi kurallarnn Osmanlda uygulanmaya allmas, Osmanl dneminde sanayiinin daha domadan lmesine yol amt. Bunda zellikle ngiliz ve Franszlarla imzalanan ticari anlamalar sonucunda bu lkelere salanan ayrcalklarn, koruyucu bir gmrk sisteminin uygulanmasna imkan tanmamas etkili olmutur. (Karluk, 2002, 214)

117

Ancak Osmanl Devletine esas darbe 1877-78 Osmanl- Rus Sava akabinde toplanan Berlin Kongresinden sonra vurulmutur. Artk ngiltere de dahil olmak zere, Fransa, Rusya, Avusturya- Macaristan gibi geleneksel gler, mparatorluun yamasna ynelik bir politika izlemeye balamlardr. Bu dnem Osmanly yar-smrge bir lke haline getirmi; maliye iflas etmi ve bunun neticesi olarak da Borlar daresi (Duyun-u Umumiye) kurulmutur. Maliyenin iflasndan sonra lkenin doal zenginlikleri tekelci imtiyazlar halinde yabanclara verilmeye baland. Bu dorultuda 1883de ttn tekel halinde Regie de Tabac de I Empire Ottoman nvan tana bir Fransz kuruluuna, 1896da Ereli kmrleri bir baka Fransz irketine, 1887de boraks madenleri ngilizlere, 1892de Balya Karaaydn linyitleri gene bir baka yabanc irekete, 1893de de Kasandra irketine magnez imtiyaz verildi. Grld zere, XIX. yzyl sanayileen bat lkelerinin kendilerine salanan gmrk kolaylklaryla Osmanl tezgah sanayiini kesin iflasa srklemi ve modern sanayi kurma abalar baarszlkla sonulanmt. (Ortayl, 1981, 22- 23) Bu gibi nedenlerden dolay sanayileme imkan ve frsatn karan Osmanl lkesi, ne yazk ki 20. yzyln balarnda, ksa srede sanayileerek zenginleen Batnn bir ak pazar haline gelmiti. (Karluk, 2002, 214) Dier taraftan 20. yzyla girilirken ngiltere tek bana toplam dnya ihracatnn % 16.3n yaparken, Almanya dahil tm Orta ve Bat Avrupa lkelerinin ihracat %31.9du. Dalmn lkelerin ekonomik glerine uygun dmeyen dengesizlii, nce politik sonra silahl atmay zorunlu hale getiriyordu. 1914te kan Dnya Sava, yarm yzyllk gerilimler srecinin bir sonucuydu ve bu sre ayn zamanda smrgeciliin, yeni bir dneme kapitalist emperyalizme gei sreciydi. (Aydoan, 2003, 121- 122) te bu dnem de eski gcnn ok gerisinde kalarak gerek ekonomik gerekse siyasi adan bir dar boaza giren Osmanl Devleti, sahip olduu topraklarla emperyalist yaylmac devletlerin itahn kabartmaktadr. yle ki bu yorgun imparatorluun nfuz alan hala birok devletinkinden bykt. Bu sebeple

118

zellikle

20.

yzyl

Osmanl

toraklar

zerindeki

emperyalist

glerin

mcadelelerinin hat safhaya ulat bir dnemdir. III. 1. 3. Yezidilerin Osmanl Ynelik Emperyalist Faaliyetler (1878- 1920) Osmanl dneminde Yezidiler olduka dank olarak bugn Irak, Suriye, ran, Ermenistan, Grcistan ve Trkiye arasnda blnm bulunan blgelerde yayorlard. Bu blgenin Ermenistan, Grcistan ve ran dnda kalan ksmlar Osmanl imparatorluunun ynetimi altndayd. (Yalkut, 2002, 12) Osmanl idaresindeki bu blgelerden Irakta Yezidiler tarih boyunca byk ounluu bugn ki Irak snrlar ierisinde bulunan Musul merkezli blgede yaamlar ve eyhan idari blgesinde bulunmulardr. Nfus youn olarak Musulun batsnda 160 km mesafede bulunan l ortasnda ki dalar silsilesi ve Yezidilerin kalesi olarak grlen Cebel Sincar da younlarlarken, Trkiye de ise Dicle nin kuzey batsndaki Diyarbakr ve Frat n batsnda ki Halepte, Kilis, Gaziantep civarlarnda da younlamlardr (Menzel, 1997, 415) Yezidilerin Osmanl idaresinde youn olarak yaadklar bir dier blge ise Suriye idi. Yezidiler Suriye de, birbirinden yaklak drt yz kilometrelik bir mesafede bulunan iki Yezidi yerleim blgesinde yaamaktaydlar. Birincisi Yezidilerin daha ok 18. yzylda youn olarak yaamaya baladklar Ceziredir. Dieri ise Cebel Siman blgesinde Efrin vadisinde ve Kurd Dada bulunan birka kyden ibaretti.(Lescot, 2001, 193) Yezidilerin Osmanl mparatorluunun ynetimi altnda youn olarak yaadklar bu blgeler; Irak, Suriye ve Trkiyenin Dou Anadolu blgesi; XIX ve XX. yzyllarda gl Batl devletlerin birbirleriyle giritikleri amansz emperyalist mcadelelere sahne olacakt. daresinde Yaadklar Blgelere

119

Bu blgelerden Irak, bata ngiltere olmak zere Avrupa lkelerinin, 19. yzylda Osmanl Devletinden aldklar imtiyazlar neticesinde, zellikle 1838 Balta Liman Antlamasndan sonra, dou ticaretinin arlkla Basra krfezi zerinden yaplmaya balanmas ile ticaretin uraklarndan biri olmutur. ngiltere iin ticaret yolu olarak skenderun- Halep- Musul- Kerkk- Badat zerinden Basra krfezi ve oradan da Hindistana uzanan bu rota hayati derecede nem arz etmekteydi. (Marufolu, 1998, 216) nk ngilterenin Ortadou politikasnn esas hem doal kaynaklaryla, ekonomik, hem de Dou ya ulam balants ynnden stratejik nem tayan smrgesi Hindistan gvenlik iinde tutmakt. Osmanl mparatorluu Hindistana uzanan kara ve deniz yollarnn zerinde bulunduu iin Londra, bata Rusya ve Fransaya kar olmak zere bu blgeye XIX. yzylda herhangi bir baka devletin sarkmasn nlemi ve giderek zayflayan Osmanl Devletin toprak btnlnden yana olmutu. (ke, 1992, 2) Ancak 1877- 1878 Osmanl-Rus savanda Ruslarn Batda stanbul, Douda ise Erzurum kaplarna kadar ilerlemeleri zerine, ngilizler artk Osmanllarn Ruslar karsnda etkili bir g olmaktan ktna kanaat getirmeye balamlard. Bu nedenle Hindistan yolunu garanti altna almak isteyen ngiltere, milletler aras hadiselerin gz krpmasyla ilkin Kbrs ile Msr a yerleecek, akabinde de geleneksel Osmanl politikasn gzden geirmeye balayacaktr. Bu dnemde Osmanl mparatorluu zerinde artan Alman nfuzu, ngiltereyi olduka telalandracak ve bu durum bir zamanlarn gl dman Rusya ile kader birlii yapmasna neden olacakt. Tm bu gelimeler Birinci Dnya Sava ncesi ngiltere ve Rusyay bir tarafta; Almanya ve Osmanl Devletini ise dier bir tarafta toplamt. (ke, 1992, 2) Osmanl mparatorluu yneticilerinin, zellikle Berlin Kongresinden sonra byk devletler arasnda Almanyaya yaklamalarnn nedeni, Avrupa byklerinin d politikalarndaki ilkelerin ve yneldikleri etki alanlarnn, Osmanl

120

mparatorluunun yaama ansna son verecek biimde deimesidir. (Ortayl, 1981, 25) zellikle ngilterenin Osmanl Devletinin yannda yer ald geleneksel politikasn terkederek, Osmanl Devletini paylamak isteyen dier emperyalist devletlerle, ayn politik izgide yer almas zerine, Osmanl Devleti uluslar aras sahnede yeni bir destee doru ynelmi ve bu destek Almanya olmutur. (Kodal, 2005, 43) Sava ncesinde Almanya Londray demiryolu silah ile tehdit ediyordu. 1880den itibaren Bismarck, Osmanl mparatorluu ile ekonomik ve askeri ibirlii politikasnn temellerini atm, II. Wilhelm de kendini slamn ve Abdlhamitin byk dostu olarak ilan etmiti. Bu politik artlarda Wilhelm, 1888de stanbula yapt seyahati esnasnda Sultandan, 1902de resmen Deutsche Banka verilecek olan, Badat demiryolu ve prensip olarak da Badat yolunu Krfeze kadar uzatma olana tanyan imtiyaz elde etmiti. Berlini Kuveyte balamak manasna gelen bu giriimler, ayn zamanda bir yzyldr blgeye gneyden girmeye alan ngilizlere, kuzeyden gedik amaya alan dinamik bir rakibin ortaya ktn gsteriyordu. (Zorgbibe, 1992, 32- 33) Bismarckdan sonra Rusyaya aka cephe alan, ngilterenin tersine Osmanl yanls grnen Almanyann gerek dncesi ise Osmanl topraklarna, onu konferans masalarnda bltrerek deil de bar yollarla yerlemekti. (Ortayl, 1981, 26) Bu byk devletlerin bata Badat demiryolu olmak zere bu blgeler zerindeki rekabetleri, Birinci Dnya Savann kmasna etken olan nemli nedenlerden biri olarak belirmektedir. (Kurun, 2003, 7) Grld zere, XIX ve XX. yzyllarda gl batl devletlerin emperyalist atmalarnda, sahip olduu topraklarla itah aan ve dnemin paralanmas gerekilen zayf bir aktr olarak grlen Osmanl Devleti hangi tarafta olursa olsun kaybeden taraf olaca muhakkakt. Dnya Savan ngiltere, Rusya, talya ve Fransann ban ektii tilaf devletlerinin kazanmas durumunda

121

paralanarak paylalacak olan Osmanl corafyas; bu savan Almanya tarafndan kazanlmas halindeyse bu defa da byk olaslkla Almanyann smrgesi olacakt. te yandan sava ncesi dnemde ngiltere ve Almanyann ban ektii byk glerin Iraktaki rekabeti petrol arama ve iletme imtiyazlar iin birbirleriyle yartklar Musul blgesi iin olmutur. Almanlarn blgenin petrol asnda zenginliine dikkat ekmesi zerine II. Abdlhamit 1888 ylnda yaynlad iki zel fermanla, Musul ve Badat vilayetlerindeki petrol alanlarnn Hazine-i Hassaya36 balandn aklayacakt. Ayn yl Berlin - Badat demir yolunun yapmn stlenen Almanlarn arlkl temsil edildii Anadolu Demiryolu irketine hattn getii arazide bulunabilecek hammadde kaynaklarn kartma ve ileme yetkisi Bab- ali tarafndan kendilerine verilmiti. (ke, 1992, 3) Almanlar bu son imtiyazla blgede Irak topraklarndan byk karlar olan ngilizlerin nne gemilerdi. Bu imtiyazlarla birlikte, Hindistana alan yollarnn, Almanlar tarafndan kapatlacan dnen vermilerdir. (Marufolu, 1998, 222) 1907 senesinde ngilizlerin balattklar bu giriim sonusuz kalmakla birlikte, 1908 senesinde Amerika Chester grubunun blgede imtiyazlara talip olmas zerine ngilizler Amerikallara kar Berlin Badat demir yolu yapmnda Almanlarla i birlii yapmay tercih etmilerdir. 1908 senesinde Jn Trklerin Osmanl ynetimine gemesiyle Abdlhamitin Hazine-i Hassaya katt petrol alanlarn bulunduran topraklar, Maliye Bakanlna devredilmitir. 1912de
36

ngilizler, Osmanl

ynetiminden bu petrol imtiyazlarndan pay alabilmek iin giriimlerine hz

Padiahn kiisel gelir ve giderlerinin idare edildii dairenin addr. Padiah Hazinesinin gelirleri padiah haslar, savalardan elde edilen ganimetlerin bete biri (Hums- eri), eitli hkmdarlardan gelen hediyelerdi. mparatorluun yklna kadar devam eden Hazine-i Hassa Nezareti Tanzimat dneminde kurulmutu. Hazine-i Hassann gelirleri devlet btesinden padiahlara ayrlan deneklerle saltanat makamna ait arazinin gelirlerinden ibaret iken II. Abdlhamit zamannda birtakm devlet arazisinin padiah adna tapulanmas ve buralardan toplanan vergilerin Hazine-i Hassaya denmesi gibi tamamen ahsi ilemler dolaysyla bu hazine devlet hazinesinden daha zengin bir hale gelmiti. (Abdurrahman eref Efendi, 1985, 334)

122

ngilizler Trk Petrol irketini kurarak bu topraklarda petrol arama imtiyazna sahip olmularsa da 1914de Birinci Dnya Savann balamas sonucu bu giriimleri kesilmi ve artk Irak ve sahip olduu iktisadi kaynaklara, askeri g kullanarak ele geirme dnemine balamt. (Marufolu, 1998, 223) Savan balamasndan sonraki yllarda Irakla birlikte Yezidilerin yaadklar dier blgeler Suriye ve Dou Anadolu zerinde de paylam planlar ngiltere ve Fransa arasnda yaplan gizli anlamalarla netlik kazanmtr. Her iki lkenin Dileri Bakanlar olan Sykes ve Picotun balatt grmelere daha sonra Rusya da katld. Bylece tilaf Devletleri olarak anlan devlet 9 Mays 1916 tarihinde ngiltere, Fransa ve Rusya aralarnda Osmanl topraklarn resmen paylamlardr. Buna gre, ilk nce Ortadouda bir Arap Devleti kurulacaktr. Suriye ve Kilikya Franszlara braklrken Irak ve Basra krfezi de ngilizlere verilecekti. (Ylmaz, 2003, 23) Bylelikle 1916 ylndaki bu anlamayla ngiltere Mezapotamyay yani Filistin ile ran arasndaki blgeyi alrken, Fransa ise Suriye ve Musul dahil olmak zere Kuzey Irak elde etmekteydi. (Kodal, 2005, 46) Rusyaya gelince, onlar da Musul ve Halep vilayetlerini de iine alacak ekilde btn Anadoluda hakimiyet kurmay istemekle birlikte Sinopa kadar btn Karadeniz sahillerini ve art blgesini, Boazlar ve Dou Anadoluyu da Rusyaya katmak arzusundayd. (akmak, 2005, 248- 249) Ancak Boazlara ek olarak, kendisine braklmasn istedii- Dou Anadoluda ilk nce Ermenilere braklmak istenilen- Erzurum, Van ve Trabzona kadar olan blgede ki talepleri kabul grnce Rusya da bu anlamay onaylamt. ngilizler bunu kabul etmi grnmekle birlikte Rusyann Dou Anadoluyu istila etmesi halinde Irakta kendileriyle snr olma durumu ortaya kacakt. Bu durum ngilterenin emperyalist amalar iin tehlike tekil ettiinden, ngiltere Ermeni ve Krtlere yardm ederek Irak, Trkiye ve Rusya arasnda tampon devletikler oluturma gayretlerine girmiti. (Rivanolu, 1975, 217- 218)

123

Bu antlamadan sonradan haberdar olan talyaya ise sus pay olarak 17 Nisan 1917de imzalanan Saint Jean de Maurienne antlamas ile Antalya, Aydn, Konyann byk bir ksm ve zmir braklmtr. (ay,1996,384) te yandan ngiltere savan kt ilk gnlerden beri, Osmanl Devletini arkadan vurmak maksadyla Araplarla grmelere balam ve bu maksatla temasa getii Mekke erifi37 Hseyine Lbnan hari btn Arap yarmadas, Suriye ve Irak alacak bir devlet vaat etmi ve bunun zerine erif Hseyin de 1916 ylnda Osmanl Devletine kar harp ilan etmiti. Ancak daha sonra ngilizlerin, Suriyenin Akka dan itibaren kuzeye doru btn ky blgesi, Adana ve Mersini Franszlara brakarak; Badat - Basra arasndaki Dicle ve Frat blgesini de kendisine ayrmas ve geri kalan topraklarda kurulacak olan Arap devletinin de Akka - Kerkk izgisinin kuzey ve gney ksmlarnda Fransz ve oluturulmasyla ngiliz nfuz alanlarnn ngiltere erif Hseyine kar iki yzl bir oyun oynam

oluyordu. Dahas ngiltere erif Hseyine vaat ettii topraklar Necd Emire ibn Suud a da vaat etmek suretiyle onunla anlayor ve bu Araplar Basra Krfezinde ngilizlere diren gstermiyordu. 1917 ylnda Rusyada Bolevik ihtilalinin olmas ve Boleviklerin arlk Rusyasnn yapt bu gizli anlamalar aklamalar, Araplarda ok etkisi yaratm ve ngilterenin oyunlarnn apak ortaya karmt. (Armaolu, 1996, 126) ngilterenin Irak zerindeki emperyalist niyetlerinin ortaya kmasyla ortaklar Araplarn gvenini kaybeden ngilizler blge zerinde tasarladklar emellerine ulaabilmek iin yeni bir partnere ihtiya duyuyorlard. te bu noktada Irakta bamsz Mslman bir Arap Devletinin idaresi altnda olmay hibir zaman istemeyen ve ngilizlerin Araplar hakknda aa kan planlarndan da bu nedenle rahatsz olmayan Yezidileri ngilizler fark etmekte gecikmediler. stelik ngilizler ve Yezidiler arasndaki tarihi balarda bu inan

sahipleriyle kurulmas tasarlanan ittifak ihtimalini glendiriyordu. yleki,

37

Hz. Peygamberin torunu Hz. Hasan soyundan gelen ve Mekke ehrinin idaresi kendilerine verilmi olan kimseler hakknda kullanlan bir deyimdir. Hz. Muhammedin teki torunu Hz. Hseyin soyundan gelenlere de Seyyid ad verilmitir.

124

zellikle ngilizler ve dier Anglo-Sakson smrgeciler on dokuzuncu yzyldan itibaren Irak topraklar zerindeki emellerini Hristiyanln ve eski, slamdan nceki kltrlerin koruyucusu kisvesi altnda gerekletirmeye yoluna gitmiler ve bu dorultuda Irakta bulunan Nasturi, Krtler ve Yezidilerle yakn ilikiler kurmulard.( Parmakszolu, 1983, 70- 71) Bu batllarn iinde Yezidiler iin en mehur ve saygn olan ngilterenin Yezidileri himayesine almak maksadyla bu i iin grevlendirdii Musul temsilcisi Henry Layardd. (Turan, 1989, 71) yle ki, 1846 ylnda Seyhan Yezidileri lideri eyh Nasr ve Hseyin Bey ngiltere Musul konsolos yardmcs Christian Rassam ve Henry Layard kutsal cemaat bayramlarnn kutlamalarna davet etmitir. Rassam katlamam ancak H. Layard bu daveti memnuniyetle kabul etmiti. (Guest, 2001, 174) Yezidiler Layarda kar ylesine sayg duyuyorlard ki, Layard Yezidiler tarafndan Hseyin Beyin banda olduu bir heyet ile karlanm ve Hseyin Bey Layardn elini pmeye kalkmt. Layardda buna Beyi karlamak iin atndan inmeye kalkarak cevap verdi. (Collins, 2002, 210) H. Layard, Yezidilere gerekletirdii bu seyahati esnasnda doan ve ileride Yezidilerin eyhi olacak olan bebein vaftiz babas sfatyla ismini koyarak yle demitir: Evet, Bey, Tanrya kretmemiz gereken bu mutlu olaya bence de ok sevinelim,
inallah bu ocuk, tpk onun byk babalarnn yapt gibi sizin evinizin erefini ve nn koruyacak oullardan birisi olur. Siz benden bu ocuk iin bir isim istediniz. Aklma sryle isim geliyor, benim dilimde ok soylu anlamlara gelen, gzel duyulan. Ama siz bu isimleri telaffuz edemezsiniz. O zaman da anlamsz eyler olmaktan teye geemezler. Eer gelenek olsayd onu babasnn ismiyle arrdm. O da tpk babasndaki meziyetleri tard kukusuz. Ama byle bir ey gelenek deil. Ben onun byk babasnn adn unutmadm. Yezidilerin ok sevdii hep onlarn mutlu, bolluk dolu gnlerini artran bir isim. Haydi ona Ali Bey diyelim bundan byle. nallah o da tpk adn verdiimiz byk babasnn zamanndaki Yezidilerin zenginliini grecek kadar uzun yaasn

125

Bu szlerden sonra ocuun kundana birka tane altn atm ve byk bir alk koparak ittifakla ocuun ad Ali Bey olarak kabul edilmiti. (Sarkoyuncu, 2003b, 145- 146) 1917 ylna Iraktaki savaa dnldnde ise ngilizler iin tm bu tarihi balar Yezidilerin hakim olduu Sincar Dann stratejik nemiyle daha da bir anlam kazanmt. Nitekim Osmanllarn Iraktaki ordusuyla kurduu iletiim hatlar, o dnem yava yava ilerlemekte olan Badat demiryoluna paralel olan Halep ve Musuldan geen kervan yolunu izliyordu. Yezidiler ise Sincar Danda ki stratejik stnl olan noktalardan her eyi gzlemleyebiliyor ve frsat bulduklarnda canl hayvan, elbise ve cephaneleri alyorlard. (Guest, 2001, 299) Bu yllarda Yezidiler, soyutlanm bir ekilde yaadklar iin Avrupa ve Anadoluda vuku bulan olaylardan da tamamen habersiz kalmlard. Ancak her zaman Osmanl idaresinden kurtulmak iin frsat kollamaktaydlar. Bu yzden kendilerine yakn bulduklar, ediyorlard. (Lescot, 2001, 117) te Sincarl Yezidiler ile Osmanllar arasnda ki bu ezeli husumeti Badatta kdemli idari bir grevli olan Gertrude Bell hatrlad. Ve ayn yl 1917de bir Arap eli ile Hemo eroya bir mesaj gnderdi. Ardndan Layardn 1846 ylnda isim babaln yapt ancak artk hayatta olmayan Yezidi Reisi Ali Beyin yeeni smail bizzat kendisi Britanyallara yazd. ngilizler de smail Beye vermi olduklar cevapla Dere Zor ile Musul arasnda konvoylarndan kaan Ermenileri himaye ettikleri iin teekkr ediyordu. (Guest, 2001, 299) Bylece ngiliz karlar dorultusunda Yezidi- ngiliz ittifak salanmt. Bundan itibaren Iraktaki Yezidiler sava sona erene kadar ngilizlerin emrinde Osmanl Devletine kar mcadele etmilerdir. Dier taraftan Yeni kurulan Bolevik hkmeti arlk Rusyas zamannda yaplan gizli anlamalar aa vurmu ve bata ngiltere olmak zere Avrupann Osmanlya hyanet eden Ermenileri de himaye

126

gl devletlerini Kapitalist Smrgeci olarak ilan etmiti. Bu gelimelerin bir sonucu olarak 1918 ylnn ilkbaharnda Rusyann teebbs ile Brest-Litovsk Antlamas gerekleti. (Ylmaz, 2003, 29) 1878de Osmanl Devletinin Ruslara vermek zorunda kald topraklar bu antlamayla geri kazanlyordu. (Hale, 2003, 27) Buna gre, Kars, Ardahan ve Batum Osmanl Devletine katlmt. (Yavuz, 1994, 8) Osmanl Devleti bu bar ile Dou topraklarn istiladan kurtarmakla kalmyor, Kafkasyada Ermenilerin, Grclerin ve Azerbaycan Trklerinin Bolevik rejimi tanmayarak bamszlklarn ilan etmeleri zerine bu durumdan faydalanarak Bak petrollerini de ele geirmek maksadyla harekete geiyordu. Ayn amala ngiltere de Kafkasyaya asker gndermiti. Grcler de Almanyaya dayanyordu. Osmanl Devleti ve Enver Paa, Baky ele geirdikten sonra Trkistana sarkarak Orta Asya Trklerini de mparatorluk iine katacak bir Pan Trkist Birlii kurmak istiyordu. (Armaolu, 1996, 141) Bu Trk milliyetilii ya da Orta Asyada yaayan tm Trklerin Osmanl ile birletirme fikrinin en iyi ifade ekliydi. (Hale, 2003, 27) te yandan blgedeki Trk tehdidi karsnda Bolevikler ve ngilizler birbirilerinden bamsz bir ekilde mcadele etme karar almlard. Bu karklk ortamnda iki tarafta Trklere kar kendi yolundan kar koyma arayndayd. Yerel Bolevikler Hristiyan Ermenilerden oluturduklar bir ulusal g ile Mslman Azerbaycanllara kar ittifak yapmaya alrken, ngilizler ise Trk ve Alman kart bir blok kurma gayretindeydiler. Tm bu karmaa Trklerin blgeyi kolayca ele geirmesini salad. (Gkay, 1998, 44) Ancak Trklerin Baky almalarnn zerinden daha iki ay bile gemeden Birinci Dnya Sava resmen sona erdi ve btn blgenin hakimiyeti Osmanl ve Alman ordularndan galip ngiltere ve mttefiklerinin eline geti. Savataki tm rakiplerinin bozguna uramas ve Boleviklerin i sava ile uramalar zerine ngiltere douda Hazar Denizinden batda Boazlarn

127

hinterlandna kadar uzanan topraklarn geleceini belirleyecei bir zafere kavumutu. (Gkay, 1998, 45) Osmanl Devleti cephelerde, zellikle anakkale ve Mezopotamyadaki askeri baarlarna ramen kader birlii yapt Almanyann savatan ekilmesi zerine ngiltere ile Mondrosta mtareke imzalam ve 30 Ekim 1918den itibaren ngilterenin Osmanl Devleti hakknda ki tasarruflarna kar aresiz kalmtr. (ke, 1992, 5) yleki, bu Mtarekenin yedinci maddesi uyarnca mttefikler

gvenliklerini tehlikede grdkleri anda Osmanl topraklarnn herhangi bir parasn igal edebileceklerdi. te bu madde ngiltereye istedii yeri igal etme hakk vermekteydi. (Kodal, 2005, 47- 48) Dier taraftan ayn yl, Fransada ba gsteren petrol krizi Fransz devlet adamlarnn 1918 ylnn Kasm aynda Deutsche Bankn Turkish Petroleum Companydaki %25 hissesini devralmak iin giriimlerde bulunmalarna neden olmutu. Bu giriimlerin sonunda ngiliz Babakan Llyod George ile Fransz Babakan Clemenceau bir araya gelerek Sykes-Picot Anlamasnda deiiklik yapmlar ve Musulun ngilizlere braklmasna karlk olarak Fransann Musul petrollerinden pay almasna, ayrca Halep, am, Beyrut ve skenderunun Fransz mandasyla ynetilmesine karar vermilerdi. (Yavuz, 1994, 83) Bylece ngiltere, Birinci Dnya Sava yllarnda Osmanl topraklarn paylamak zere gizli anlamalar yapt mttefikini, Musul topraklarnn kendisinde kalmasna raz etmiti. Bu antlamalar uyarnca ngiltere, Mondros Mtarekesinden sonra, mtareke hkmlerine aykr olarak, haksz bir ekilde Musul ve evresini igal etti. (ztrk, 2004, 150) nk Birinci Dnya Sava sona ererken ngilizler Irakn byk

blmn ele geirmilerse de Musul vilayeti hala Osmanl kuvvetlerinin elindeydi. 30 Ekim 1918de imzalanan Mondros Mtarekesinin yrrle girdii 31 Ekim

128

1918, saat 12.00 itibariyle, Ali hsan Paa komutasndaki Osmanl Altnc Ordusu, Musul vilayet merkezini ve Musul vilayetinin byk bir blmn elinde tutuyordu. Mtareke hkmlerine gre, blgede bulunan tm askeri birliklerin yerinde kalmalar gerekiyordu. Byle olduu halde ngiliz ordusu, mtarekenin imzalanmasndan sonra da kuzeye doru ilerlemeyi srdrd. Nihayetinde 8 Kasm 1918de Musulda bulunan Ali hsan Paann tm itirazlarna ramen, Osmanl ordusu ehri boaltmaya zorland. Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan tam 16 gn sonra, 15 Kasm 1918 gn Musul ehri ngiliz birliklerinin denetimine girdi. (imir, 2004, 49) Bunun zerine ngilizler Musula Albay Gerard Leachman, yardmcs Albay Nalder ve Yezidi smail Bey ile birlikte politik yetkili vasfyla girdiler. Birka gn sonra birlikte Osmanl garnizonunu teslim almak iin Tel Afara oradan da Sincara gittiler. Bundan sonra tekrar Musula dnen ngilizler Yezidi liderlerini bir araya toplayarak bir meclis oluturmular ve otuz be reis ile birlikte Sincardan gelen Hemo ero yu Sincarn idarecisi olarak atamlardr. (Guest, 2001, 303) Irakn tm zerinde ngilterenin fiili igali 1917 ylnda balam olmakla birlikte, blgede ngiliz mandas resmen 1920 ylndaki San Remo konferansndan sonra gereklemitir. (Kurun, 2003, 9) Nisan 1920de yaplan San Remo Anlamasnda Musul petrol alanlarnn kontrolnn yalnz ngiltereye verilmesi Franszlar son derece rahatsz etmiti. Bunun zerine ngilizler Fransaya 1918 Kasmdan beri istedii Turkish Petroleum Companyde ki Almanlara ait %25 hisseyi devretmilerdir. Bylelikle 24 Nisan 1920 tarihinde imzalanan San Remo Petrol Anlamasyla Franszlarn bu irketteki Alman petrol iletme imtiyazlarna sahip olmas salanyordu. (Yavuz, 1994, 83) Bylelikle 1920 San Remo Konferansnda Fransa kendisini Orta Douda desteklemesine karlk Musulu ngiltereye brakmt. (Armaolu, 1996, 331332)

129

San Remo kararlarna gre, Irak ve Filistinde ngiliz, Suriyede ise Fransz mandas kuruluyordu. Gney ve Gneydou Anadoluda talyan ve Fransz nfuz blgeleri oluturulacakt. (ilolu, 1999, 205) Bylelikle 1920 ylnda evvela San Remoda alnan kararlar, akabinde de Sevrin Osmanl Devleti tarafndan ayn yl iinde onaylanmasyla Osmanl ynetimi altnda bulunan Yezidilerin ok byk bir ksmnn yaadklar blgelerin Suriye, Irak ve Trkiyenin Dou ve Gneydou blgeleri batl emperyalist lkelerce pay edilmi bulunuyor ve bylece Yezidilerin yzyllardr Osmanl idaresinden kurtulmak iin verdikleri mcadele gerek oluyordu. Iraktaki Yezidiler ise ngiliz Mandas varolduu mddete Cebel

Sincarda sakin kalmlardr. ngilizlerin bu blgeye reis olarak atad Hemo ero i ekimelere ramen lmne kadar Sincar Dann reisi olarak bu grevini srdrmtr. Ancak Irakta modern Arap Devletinin kurulmas Yezidilerin yaam artlarn tamamen deitirecekti. (Lescot, 2001, 185) Bu Arap Devletinde yaayan btn halk ynlar, yzyllar boyunca Osmanl ynetiminde kendilerini Osmanl st kimlii ile tanmlamaya almlarken Birinci Dnya Sava sonras meydana gelen srete Irakl terimi bir kimlik olarak geliememiti. Nitekim Irakl olmaktan ziyade, Arap, Krt, Trkmen, Asuri, Yezidi, Snni Arap, ii Arap gibi isimlerle kendilerini tanmlamay yeleyen bu halk ynlar ortak bir siyasi doku da gelitirememilerdi. Sonuta aidiyet hissetmedikleri Irak savunma gerei bile duymamlardr. (Kurun, 2003, 30) Suriyede ise, Osmanl idaresinin olduu dnemlerde zerk olan be byk Yezidi tmar bulunuyor ve Suriye Yezidilerinin Osmanllarla olan ilikileri bu tmarlar vastasyla srdrlyordu. Osmanllar, genelde kendileriyle bu tmarlar arasnda arac olacak bir Yezidi eraf seiyor ve bu grev muhtemelen blgesel siyasetin yozlamalarna gre bir tmardan dierine geiyordu. Fransz igali gerekletiinde ise bu tmarlardan nde gelenlerinden Dervi ero aka Manda tarafn tutmu ve bir grubun bana geerek farkl fikirde olanlara kar yrtlen

130

operasyonlara katlmlard. Bununla birlikte birok Yezidi Hafif Svari Birliine girmilerdir. Daha sonra sava madalyasyla dllendirilen bu kii Suriyedeki Yezidi topluluunun dini reisi kabul edildi. (Lescot, 2001, 206- 207) Osmanl mparatorluu snrlar iinde bugnki Trkiye Cumhuriyetinin Dou ve Gneydou blgelerinde yaayan Yezidiler ise Gazi Mustafa Kemal Atatrk ve silah arkadalar tarafndan 19 Mays 1919 tarihinde balatlan Milli Mcadelenin baarya ulamas sonucu 29 Ekim 1923 tarihinde kurulan Trkiye Cumhuriyetinin vatandalar olarak yaamaktadrlar. III. 2. EMPERYAL ZM N M SYONERL K III. 2. 1 Oryantalizm (arkiyatlk) Oryantalizm genel manasyla, Dou dili, tarihi ve edebiyat ile uraan ilim kollarna verilen addr. Dou ilimleriyle uraan ilk Batlnn kim olduu ve bu konudaki almalarn ne zaman balad kesin olarak bilinmemekle birlikte ilk nce Batl baz rahiplerin Endlse geldikleri, bata Kuran- Kerim olmak zere felsefe, tp ve matematikle ilgili eserleri kendi dillerine evirdikleri bilinmektedir. (Cilac, 1992, 21) Bu bakmdan Oryantalizm, dou kavimlerine ait bilgilerin btn, felsefi grleri, yaay tarzlar yannda dou dillerinin, ilimlerinin, trelerinin ve tarihlerinim incelenmesidir. Ancak Oryantalizm zamanla Bat dnyasnn stnln kabul eden Dou zerinde otorite kurma ve bunu devam ettirebilme politikalarnn tamamna verilen bir isim haline gelmitir. Oryantalizmde Bat, Douyu kendi iinde eriterek, farkl zellikleri, messeseleri ortadan kaldrmak isterken, dnyay sadece ynetmeyi deil ayn zamanda ona sahip olma hakkn da kendi inhisarnda grmektedir. (ay, 1996, 8) K ARACI: ORYANTAL ZM VE

131

Bu balamda Oryantalizm Douyu inceleyen, Douyu anlamaya alan, Batda gelimi ve Bat menfaatlerini gz nnde tutan bir bilimdir. Oryantalizm bir bakma Batnn bir siyas propaganda aracdr. Bu yolla Dou zerindeki Bat stnln ispat etmeye alan Oryantalizm, dier yandan Batnn dnyasna saldrsna da hakllk kazandrmaya almaktadr. (Said, 1982, 11) III. 2. 2. Misyonerlik Latince Mittere den gelen Misyon kelimesi gndermek manasna gelir. Franszcaya misyon olarak gemi, bir kimseye, bir ey yapmak iin verilen zel grev anlamnda kullanlmaktadr. Misyon kelimesinden gelen Misyonerlik in bilimsel terim anlam ise, Bir dini tekilat kurarak, din propagandas yapmak, insanlar o dinin mritleri haline getirmek demektir. Dinler iinde bu yola, daha ok Hristiyanlk ba vurduu iin misyonerlik terimi bu dinle zdeletirilmitir. (Kocaba, 2002, 9) Bu nedenle Misyonerlik Hristiyanlktaki Hz. sann, havarilerine Gidiniz! Gerei (Kutsal Kitab) onlara anlatnz! eklindeki buyruu dorultusunda XVI. yzyldan itibaren Hristiyan inann vaaz etmek ve ayinleri ynetmek yetkisiyle donatlm din adamlarnn evreye gnderilmesine denilirken, bu gibi grevlilere de Misyoner denilmektedir. XVII. yzyldan itibaren ise ticari ya da siyasi amalarla yabanc bir lkeye zel grevliler gnderilmesi de misyon olarak adlandrlmsa da dinsel anlamdaki misyon ve misyonerlik, ilk havariler dneminden gnmze gelen evriminde esas itibariyle ncili retmek, Hristiyan olmayanlar bu dine kazandrmak ya da belirli bir mezhepten olmayanlar o mezhebe evirmek olarak alglanm ve matbaa, tbbi bakm, okul gibi aralarn yardmyla uygulamaya konulmutur. XIX. ve XX. yzyllarda kapitalizmin emperyalizme dnmesiyle, misyonerlik nemli ve ulvi bir amam gibi ortaya konmasna karn baka eylerin arac olma yoluna girmitir. (Kocabaolu, 1989, 14- 15) slam

132

Bu eylerin banda smrgeci devletlerin zellikle Hristiyanlarn Mslmanlarn zerinde nfuz kurmalarn salamak, tarihe karm eski kiliseleri tekrar canlandrmak, eski ve yeniden kurulan kiliselerle Mslmanlar arasnda Hristiyanlk propagandas yapmak gelmektedir. Bu suretle Misyonerlik maddi gayesini milletleri smrmek, manevi gayesini de dnyada Hristiyan nfuzunu artrmak zerine kurarken misyonerler de bir bakma smrgeci devletlerin bu amalara ulamak iin kullandklar silahsz fedaileri olarak faaliyet gstermekteydiler.(Cilac, 1992, 10- 11) III. 2. 3. Misyonerlerin Faaliyetleri ve Yezidiler Yezidiler ve yaadklar corafyalara ynelik misyonerlik faaliyetleri, Osmanl mparatorluu bnyesinde bulunan ve Batllarn Dou Hristiyanlar ve putperestler olarak adlandrdklar kavimlere gerek dinsel gerekse siyasi amalarla ulama abalar zerine ortaya kmt. Nitekim, Papalk 1593-1608 yllar arasnda Portekiz ve spanya krallarna kefedilmi ve kefedilecek btn lkelere misyoner gnderme yetkisi vermi, peinden Pariste D Misyonlar Papaz Okulu alm, okulun btn masraflar Papalk Propaganda Dairesi tarafndan karlanmtr. 1622 ylnda ise Papalk Vatikanda Misyon Bakanln kurmutu. Bylece XVII. yzyldan itibaren btn Katolik Misyonlar Congregation for the Prepagation of the Faith adl bir komite tarafndan ynetilmeye baland. Bu komite, merkezi Romada bulunan kardinallerden olumaktayd. (Sarkoyuncu, 1992, 93) Grld zere, on yedinci ve on sekizinci yzyllarda Fransz ve talyanlar misyonerlik faaliyetlerinde n saflarda yer almaktaydlar. Ancak on dokuzuncu yzyln balarndan itibaren ngiliz ve Amerikallar bu faaliyetlerde n plana kacaklardr. (ay, 1996, 390)

133

III. 2. 3. 1. Franszlarn Misyonerlik Faaliyetleri Franszlarn Yakn Douda misyonerlik faaliyetlerine n ayak olmalar, onlarn on yedinci yzylda bapapazlarnn Katolik kilisesindeki Kardinaller olmas ile birlikte bu dnemde Batda nde gelen bir g olarak ortaya kmalaryla ilgilidir. 1622de XV. Papa Gregory, Sadk Propaganda olarak bilinen bir kurum olan nanc Yayma Kutsal Toplants kurumunu kurdu. Kurumun amalar putperestleri Hristiyanla dndrmek ve kiliseyi Kuzey Avrupann Protestanlarna ve Dounun kadim Hristiyan topluluklarna geri getirmekti. Ve bu misyon Propaganda tarafndan Kapsen, Karmelit ve Cizvit tarikatlarnn Fransz bapiskoposluklarna devredilmiti. (Guest, 2001, 97- 98) Osmanl Devletinde Fransann himayesinde faaliyete balayan bu tarikatlar sahip olduklar misyon gerei Roma ve Bizans kiliselerini (Katoliklik ve Ortodoksluu) birletirmek suretiyle Papann otoritesini ykseltmeyi amalamaktaydlar. Bunun iinse Rum, Ermeni ve Katolik olmayan dier Hristiyanlar Katolikletirmek gerekiyordu. Hatta ayn zamanda Mslmanlara da ulalarak onlar Hristiyanla davet etmek ve tm bu faaliyetler neticesinde Fransann nfuzunu kuvvetlendirmek hedeflenen amalard. Osmanl Devletinde Katolik misyonerlerinin erkenden faaliyete balamasnn sebebi, Fransaya verilen Kapitlasyon imtiyazlarndan dolay olmu, bu imtiyazlarla, Katolik papazlarn korunaca, ayinlerini istedikleri gibi yapacaklar ve Kudsteki mukaddes yerlere hizmet verecekleri vaat edilmiti. (Kocaba, 2002, 78) Fransann ve destekisi olduu Katolik misyonerlerinin Katoliklik mezhebi dndaki Hristiyanlara ve farkl dinlerden inan sahiplerine ulaarak onlar kendi mezheplerine davet etmek suretiyle Papa nn nfuzunu arttrma abalar, Fransann emperyalist gayeleriyle birleince, Osmanl Devleti bnyesinde ihtiva ettii ok dinli tebaasyla esiz bir frsat olarak ortaya kyordu. nk Osmanl Millet sistemi Rum, Ermeni patriklii ve Yahudi hahamba olmak zere bu byk ruhani reislie topluluklarn ynetme,

134

masraflar iin vergi toplama gibi haklar vermiti. Her milletin yarglama, maliye ve eitim rgtleri vard. Gayrimslimler Osmanl tebaas olarak yerini almakla birlikte Patrik ayn zamandan padiahn bir memuru olarak kabul ediliyordu. (Kaptan, 2002, 19) zellikle Ermeni milletine Fatih Sultan Mehmet Han dneminde stanbula getirilen Hovakime verilen Ermeni Patrii unvan yannda Musevi ve Ortodokslar dnda kalan dier btn Hristiyanlar zerinde de idari bir yetki verilmiti. Bylelikle Sryaniler, Habeler, Kptiler, ingeneler, Bogomiller vs. gibi Hristiyan topluluklar da Osmanl Devletiyle olan ilikilerini Ermeni Patriklii vastasyla yrtyorlard. Osmanl Devleti tebaann ilerlemesi iin Ermenilere daha ok stat vererek stn bir duruma getirmiti. Fatihin oluturduu bu idari stat erevesinde Ermeni Patrii on dokuzuncu yzyla kadar kullanaca Alt Topluluk Patrii unvann almt. Ermenilerin gerek Osmanl tebaas iindeki bu stnlkleri gerekse dier Hristiyan topluluklarn da bnyelerinde bulundurmalar bata Fransa olmak zere Avrupa devletlerinin dikkatini ekmiti. Franszlar amaladklar gayelerine ulamak iin 1630 senesinden itibaren, Ermeniler arasnda Katoliklik propagandasna girimilerdi. (Kaptan, 2002, 20- 21) Fransz konsoloslar bu amalarla yola kan Halep ve dier kentlerdeki misyonerleri bir dereceye kadar koruyorlard. On yedinci yzyln ortalarna gelindiinde, Tourainedeki Kapsen Bapiskoposluu Msr, Kbrs, Suriye, Mezepotamya, ran ve Hindistandaki misyon heyetlerine, Halepten destek veriyordu. Halepteki Kapsenliler arasndaki Pere Justinien de Neuvy- sur- Loire adl bir misyoner yredeki Ermeniler arasnda be yl faaliyette bulunmutu. yi bildii Arapann yan sra Krte de bilen bu misyoner 1668 ylnda Ermenilerle olan ilikileri sayesinde Cebel Sincardaki Yezidilerle temasa geme imkan bulmutu. (Guest, 2001, 98- 99) Pere Justinein Cebel Sincar Yezidileriyle kurduu temaslar sonucunda syledii szler Yezidilerin misyonerlerden ne derece etkilendiklerini gstermektedir. Yezidilerin kiliseyi barna basma ynndeki istekliliklerini,

135

gzyalarn ve efkatlerini grdmde, grdklerimin gerek deil, bir rya olduunu dndm Pere Justinein bu szlerini ieren raporundan cesaret alan bir baka misyoner Pere Jean Baptiste Halepten karak o da Cebel Siman Yezidileri zerinde faaliyetlere balad. 24 Haziran 1668de Cebel Semanda kalabalk bir ayin dzenledi. Bu ayinde iki Yezidi eyhi vaftiz edilerek Peter ve Paul adlarn aldlar. Kalabalk bir Yezidi grup misyonerleri selamlamak iin topland; bir airet mensubu halknn Antakya dtkten sonra dalara kaan Hallarn soyundan geldiini iddia edecek kadar etkilenmiti. Ancak 1669 ylna gelindiinde Ermeni ve Yezidiler Kapsen tarikatyla anlamazla dmler ve dier iki tarikat Cizvit ve Karmelitler ile temasa gemek istemilerdi. Karmelitler buna scak bakmazken Cizvitliler Yezidilere yardm teklifinde bulunmular ancak parasal konularda anlamazlk ba gstermiti. Ortaya kan anlamazlk Fransz konsolos tarafndan zld. Konsolos fiili ya da potansiyel para demelerini gerektiren her trl misyonerlik faaliyetinin misyonerin (Kapsen, Karmelit, Cizvit) btn almalar askya alnd (Guest, 2001, 100- 101) Bu tarihten itibaren Yezidiler ve Fransann himayesindeki Katolik misyonerler arasnda zaman zaman scak ilikiler devam etmesine ramen Yezidilerin Hristiyanlk ve zellikle Katoliklie olan ilgileri balangtakinin tam tersine azalmaya balamt. Nitekim 1671de Pere Jean-Baptiste ile Halepteki Karmelite ve Fransisken misyonerlerin sorumlular yaadklar deneyimlerden eytana tapan Yezidilerle herhangi bir eyi baarma anslarnn hi olmadn rendiklerini ve onlar Hristiyan dinine dndrmeye almaktan vazgetiklerini rapor ediyorlard. Cizvitliler ise mcadelelerine tek balarna devam edeceklerdi. Fransz konsolosu Joseph Dupont ile Cebel Semandaki Yezidiler artk bu tarikatn araclyla temaslarn devam ettiriyorlard.1674te Fransz elisi Marquis de Nointel Halepi ziyaret ettiinde, Yezidilerin reisiyle de gizlice grmt. Kurnaz bir adam olan Yezidi reisi Fransa kral XIV. Louisin niyetini renmeye alarak, Fransz kralnn Suriye ve Filistini fethetmesine yardmc olmak zere bykeliye 50.000 birlikte onaylamas gerektiine karar verdi. Bu yzden yerli Yezidiler arasndaki dier

136

asker verebileceini teklif etti. Bu grmeden sonra Fransz bykeli geri dnerken bu Yezidi reisi ve svarileri onu yolculuuna uurlamlard. (Guest, 2001, 104-106) Grld zere, Yezidiler Katolik misyonerlerle, Hristiyanlk dinine olan ilgilerinden ziyade, siyasi nedenlerle temas kurmaktaydlar. Bunu da blgeye Osmanllara kar yaplacak harekatlar tevik ederek gstermekte ve bundan kendilerine de pay karma abas iindeydiler. Nitekim Cizvit tarikatnn Yezidiler zerinde srarla alan papaz Pere Joseph Besson da artk yenilgiyi kabul etmek zorunda kalmt. Bir biyografi yazar, onun gndermi olduu misyonerlerin bu mutsuz insanlarn dinlerini deitirme zamanlarnn henz gelmediini anlamalarnn ok uzun srmediini... Lanet olsun deyip brakp dndklerinianlatmaktayd. 1681- 1682 yllar arasnda da bir baka Cizvit Pere Michel Nau bu defa Mardin blgesinde faaliyetlerde bulunmu ancak burada da arzu edilen gerekletirilememiti. (Guest, 2001, 107) te yandan on sekizinci yzyla gelindiinde Katolik misyonerlerin faaliyetleri Ermeniler zerinde tutmu ve zellikle Dou Anadolu vilayetlerinde bir ksm Ermeni Katoliklii kabul etmiti. Bu durum Fransann 1740 ylndaki Kapitlasyon Antlamas ile Osmanl tebaas Katoliklerinin himaye hakkn resmen zerine almasyla yeni bir boyut kazand. (Kaptan, 2002, 21) Cizvitlilerin bu faaliyetleri artk Osmanllar tarafndan tepkiyle

karlanmaya balanmt. yle ki, Sadrazam Kprl Fazl Ahmet Paa, Fransz sefiriyle bir mlakatnda Beyolunda yalnz bir Cizvit grmektense on adi ruhani bulunmasna tahamml etmeyi tercih edeceini sylemiti. Cizvitliler, Osmanl hkmetine dman olmak ve her tarafta nifak tohumlar ekmekle sulandlar ve yarglanmak zere divan- hmayuna arldlar. Bu durum karsnda bunlarn dorudan hamisi olan Fransz elisi Salinyak alelacele sadrazamn nezdine giderek sanklarn Fransz tebaas olmalar sebebiyle serbest braklmas iznini ald. (Kocaba, 2002, 85)

137

Osmanlda Katolik misyonerlere kar olan bu tepkilerin 1789 ylnda Fransz htilali ile birlemesi ve bu ihtilalin getirisi olan sekler - laik etkilerin Fransa kaynakl dinsel misyonerlik faaliyetlerini yavalatmas sonucu bu asrn sonlarndan itibaren Osmanl snrlar ierisinde Katolik misyonerlik faaliyetleri yrten Cizvit, Fransisken ve Kapusenler Osmanly terk etmeye balamlar ancak 19. yzylda Osmanl topraklarnda bu defa da Protestan misyonerlik faaliyetlerinin boy gstermeye balamasyla birlikte Katolik misyonerlerin faaliyetleri de yeniden hzlanacakt. (Kocaba, 2002, 86) Bu hz kazanma sonucu younlaan Katolik propagandas tesirli olacak ve uzun sren i ekimeler sonunda Franszlarn da etkin rol oynamalaryla Osmanl Devleti 1830 ylnda Ermeni Katoliklerini ayr bir millet olarak tanyacakt. (ke, 1986, 89)

III. 2. 3. 2. ngiliz ve Amerikallarn Faaliyetleri Osmanl mlkne ayak basan ilk Protestan misyonerler, 1815 ylnda Msra gnderilen ngiliz Church of Missionary Societye bal bir papazd. Onu, 15 Ocak 1820 ylnda ksaca ABCFM de denilen American Board of Commissioners for Foreign Missions adl Amerikan misyoner rgtnn zmire ayak basan iki Amerikal misyoneri izledi. (Kocabaolu, 1989, 16) Bu Amerikan misyonu 1810 ylnda Massachusetts ve Connecticut eyaletlerinin Kongregasyon Papazlarn Genel Birliince d lkelerdeki misyonlar iin kurulmutu. Birka yl iinde bu yapya Presbiteryen ve Alman Reform Kiliseleri de katld. Komisyonun Osmanl topraklarndaki faaliyetleri, komisyonun Suriye, Filistin, Bat Anadolu ve Yunanistandaki misyonerlerinin kendi inanlarn vaaz ve eitimle yerel Hristiyanlara alayarak onlar Protestan yapmaya ynelikti. (Guest, 2001, 140)

138

1820-

1895

yllar

arasnda

Komisyonun,

bahsedilen

Osmanl

topraklarnda, faaliyet gsteren misyonerlerinin says 540 olup, bu rakamn 427si yalnzca Anadoluda faaliyetteydi. ncelikle Ermeniler olmak zere daha sonra Rum, Maruni, Nasturi, Sryani, Yahudi ve Bulgarlar zerinde etkin olmay hedefleyen, ABD kkenli bu misyoner faaliyetler, 1880 ylna kadar ngiliz hariciyesinin himayesinde ngiliz karlarna uygun olarak faaliyet gsterirlerken, bu tarihten sonra ABDnin politikas dorultusunda almalarda bulunacaklard. (ay, 1996, 391) Amerikal misyonerlerin uzun yllar Britanya gdmnde faaliyetlerde bulunmalarnn nedeni, Amerikann ekonomik kriz ve akabinde gerekleen i sava sonucu misyonerlerine gerekli destei salayamamas ile birlikte ngiltere bykelisi Canningin dindar Protestan Hristiyan tutumu ve reformlar konusundaki abalarndan kaynaklanyordu. (Kocabaolu, 1989, 73) Canning reformlara nem veriyordu nk XIX. yzyln ikinci eyreinden itibaren smrgecilik ve yaylmaclkta ngilterenin rakibi haline gelen arlk Rusyasnn scak denizlere inmek milli idealince Dou Akdeniz ve Ortadouya inmesini engellemek ve ngilterenin en karl smrgesi Hindistan korumak en nemli hedefti. Bu nedenle Osmanl Devletinin Avrupai reformlarla glendirilerek Rusya karsnda bir set devlet statsnde tutulmas gerekiyordu. (Kocaba, 2002, 122) Nihayetinde 1839 ylnda ilan edilen Hatt- Humayun Amerikan misyonerlik faaliyetlerinde yeni bir dnemin habercisi olmutu. Yeni fermanla birlikte Padiaha kullukta din, mezhep fark gzetilmeksizin herkes eit saylacakt. Can, rz, mal gvenlii salanacakt. Ulam, haberleme, ticaret padiahn gvencesi altnda yaplacakt. Kukusuz btn bunlar, misyonerlerin ekmeine ya srecekti. Ancak misyonerler bunlar yeterli bulmam ve daha fazlasn elde etmek iin aba sarf etmekteydiler. (Kocabaolu, 1989, 71)

139

ngiltere ise yaplan bu reformlarla, 1833 Hnkar skelesi Anlamasyla tehdit haline gelen Rusyay durdurmakla birlikte 1820lerden itibaren artan hammadde ve Pazar ihtiyalar, buharl gemilerin ikmal yollar zerindeki ihtiyalar neticesinde nemi daha da artan Dou Ticareti ve Osmanl Devleti zerinde hakim devlet olmak niyetindeydi. (Kocabaolu, 1989, 72) Bu sebeple ngiltere kendine zel bir protektora icat etmeyi tasarlad; elinde malzeme bulunmadna gre icat etmesi gerekiyordu; bu amala Dou da bir Protestan cemaatinin teekkl iin faaliyete geti. (Engelhardt, 1976, 46-47) ngilizler de Ermenilere, yine ilk olarak, dini kanallardan ulamay deneyeceklerdi. Osmanl topraklarnda nfuz alan yaratmak misyonerlere dyordu. Misyonerlerin Protestan propagandas baarl olduu taktirde ngiltere Osmanl zerinde himaye hakk elde edebilecekti. Osmanl mparatorluuna gelen Protestan misyonerler Mslmanlarn anlamlar ve btn ve Musevilerin dier inanlarn Hristiyan deitiremeyeceklerini gayretlerini

mezheplerinden taraftar kazanmak iin gstermekteydiler. Gayretlerine hedef olan Ermenilerin dini, kltr ve salk konularna eilecekler ve bu toplumu kendi kiliselerine ekebilmek iin ihtiaml mabetler, okullar ve hastaneler ama yoluna gideceklerdi. (ke, 1986, 91) ngiltere bu faaliyetlerine ilk olarak 1840 ylnda Foreign Officein Bab- aliden Kuds de bir mabet inasna izin verilmesini istemekle balad. Ancak byle bir msadenin nereye varacan sezinleyen Divan, talebi reddetti. mparatorluu yeni bir din propagandas kampanyasnn arz ettii tehlikelerden korumak iin, cemaatlerin patriklerine, Hristiyanlarn mezhep deitirmesini yasaklayan Osmanl yasasn hatrlatt. (Engelhardt, 1976, 47) Bu yasa Fransann basklar sonucu Osmanl Devletinin 1830da Ermeni Katolikleri ayr bir millet ve kilise cemaati olarak tanmas neticesinde Katolik misyonerlerin Rumlar zerinde de faaliyet gstermeleri ve bu faaliyetlere Protestan misyonerlerinde eklenmesiyle bundan rahatsz olan Rum Patriinin Bab- aliye

140

bavurarak mezhep deitirmenin yasaklanmasn istemesi sonucu 1834de karlmt. Ancak bundan memnun olmayan ngiltere ve Fransa inan serbestliinin zaferi iin o devirde bir tr hal seferi ilan etmiler ve bu devletlerin srekli basklar zerine ferman 1844te geri alnmt. (Kocaba, 2002, 120- 121) Bu basklar ylesine artmt ki Bab- alinin ilk andaki sertlii gevemi ve bir Anglikan piskoposu nclnde Kudste 1842 ylnda ilk Protestan Kilisesi almt. ok gemeden bu yeni mezhep glenmi; Amerikal papazlar da ngiliz ve Alman misyonerlere katlmlard. Konsoloshanelerin destekledii bu ibirlii sayesinde, hayli kabark sayda korunuk Britanya bayrann altnda topland. (Engelhardt, 1976, 48) ngilizlerin desteinde Amerikal misyonerlerin bu faaliyetleri sonu vermeye balam Ermeniler arasnda Protestanlk propagandalar etkili olmutu. Tm bu faaliyetler ve basklar sonucunda gelinen noktada Osmanl Devleti Ermeni Katolikliinden sonra Ermeni Protestanln da resmen tanmak zorunda kald. (Kaptan, 2002, 21) ngiltere bykelisi Canningin basklar sonucu 1850 ylnda bir fermanla Protestan Ermenilere millet stats verilmesi misyonerleri memnun etmiti ancak, imdi sra misyonerlerin nmzdeki en byk engel dedikleri din deitirme yasan kaldrmaya gelmiti. Canning, din deitirme serbestisi hususunda 1854- 1855 Krm Harbinin diyetini kullanmak istedi. Bu sava, Avrupann byk devletleri ile Osmanl Devletinin ittifak kurup Rusyay malup etmesi ile sonulanmt. Avrupa, harbin sonunda imzalanan 1856 Paris Antlamas ile Rusyay etkisiz hale getirirken, Osmanly Rusyaya kar glendirmek ad altnda Bab- aliye Islahat Fermann dikte etmi, 1856 Islahat Ferman adyla anlan bu fermanla, 1839 Tanzimat fermanna nazaran daha fazla Batllama program gndeme gelmi, din hrriyeti vaadi de getiren bu ferman misyonerler memnuniyetle karlamlard. (Kocaba, 2002, 123- 125)

141

Islahat Fermanyla 1848 ylnda ngiltere bykelisi Canningin byk bir olay haline soktuu din deitirme olay sonunda verilen garanti gereince din deitirenlerin cezalandrlamayaca ek bir notta aklanmakla birlikte metinde bu sorun, kimsenin dinini deitirmeye zorlanamayaca biimine sokulmutu. 1839 Tanzimat bildirisi Mslmanlar iin karlm olarak nitelenirse, 1856 bildirisine de Hristiyanlar iin yaymlanm bir belge denebilir. Islahat ferman Tanzimat fermannda kapal kalan baz yanlar aa karmakta ve daha atall sorunlar iaretlemekteydi. Ancak yinede bu ferman, hazrlannda rol oynayan Avrupa devletlerinin temsilcilerini bata Britanya bykelisi Canning olmak zere tamamen tatmin etmemiti. Canning verilen imtiyazlar yeterli bulmuyor, din zgrlnn salanmadna inanyordu. Trklerin Mslman olarak asla Avrupal olamayacana inanan bu elinin anlad din zgrl, Protestan misyonerlerine tam bir serbestlik iinde Ortodoks, Katolik ve Mslmanlardan mmin almak zgrl idi. (Berkes, 2002, 216- 218) te yandan tm bu memnuniyetsizliklere ramen 1856 Islahat Ferman, Amerikal misyonerleri, Anadoludaki Mslman halk Hristiyanlatrmak iin daha da cesaretlendirdi.(Kocaba, 2002, 125) yle ki 1852 ylnda Amerikal misyoner George W. Dunmore, Dou Anadoluda Ermeniler arasnda faaliyet gsterirken kefettii ve bir Amerikan misyoner merkezinin kurulmasn salad Harputta Islahat fermannn ilanyla daha da ileri giderek bu fermann ilanndan 3 sene sonra 1859 ylnda bu defada Frat Koleji adnda bir Amerikan misyoner koleji at. Kolejin ilk amac Ermeni Protestan din adamlar yetitirmekti. Harputtaki bu kolejden sadece 2 yl sonra 1861de bu defa stanbulda Robert Kolej in temeli atld.Bu kolejleri 1863te temel atlan ve 1881de kolej olarak hizmete girecek olan Merzifon Amerikan Koleji takip etti. ( Milliyet Gazetesi, 1984, 9) Bu dnemde gerek Patrikhaneye bal cemaat okullarnda ve gerek misyonerlerin am olduu kolejlerde Ermeni genleri Fransz devriminin milliyet ilkesi ile tantlar. Bu okullarda rencilere Ermenistan corafyas, yceletirilmi edebiyat ve efsaneletirilmi tarihleri retildi. Bu kurumlarda okutulan Ermeniler

142

Trk dmanlna dayal kitaplar vastasyla milli uurlarn gelitiriyorlard. (ke, 1986 , 92) yleki, Anadoludaki Ermeni ve Rum ayaklanmalarnda, Rumeli, Suriye, Lbnan ve daha gneydeki topraklarn elden kmasnda bu okullarn byk pay vard. Yabanc okul retmenleri Trkiyede dndklerini gerekletircek ihtilalci, nesli bu okullarda yetitirmiler ve bu okullar vastasyla Osmanl aznlklarnn dilleri, edebiyatlar, tarihleri, efsaneleri, mitolojileri, kahramanlar abartl bir slupla anlatlarak uluslama sreci hzlandrlmtr. (Sevin, 2002, 192- 193) Bu okullardan Merzifon Amerikan Koleji yalnz Trk dmanl yapmakla kalmyor; kolejin Kayayan ve Tumayan adl iki retmeni Ermeni komitaclara elebalk da yapyordu. Ermeni ihtilal bildirilerini hazrlayan ve Ermeni komitaclara yardm ve yataklk yapan bu retmenler sust yakalanmlard. Ancak mahkum olan Kayayan ve Tumayan adl bu iki Ermeni Protestan retmeni kurtarmak iin Anglo-Sakson misyonerlerin Amerikada ve ngilterede yrttkleri kampanyalar sonucu Osmanl Devleti ve ngiltere 1893 yl boyunca srecek bir kriz ile kar karya geleceklerdi. (Milliyet Gazetesi, 1984, 9) Bu sorun ilk olarak 17 ubat 1893 tarihinde ngiltere Parlamentosu yelerinden 160 kii tarafndan Padiaha gnderilen rica mektubuyla gndeme gelecekti. Mektupta rahip Tomayan ve Kayayan ile Merzifon Mektebi rencilerinden bazlarnn idam cezasna mahkum olmalarndan duyulan znt dile getirilerek bu mahkumlarn durumlarnn hogr ile deerlendirilmek suretiyle bu kiilerin affedilmesi istenmiti. Youn diplomatik grmelerden sonra 7 Temmuz 1893de Sadarete sunulan bir belgeden bu iki ahs Kayayan ve Tomayann lm cezalarnn kaldrld ve bunun yerine Osmanldan snr d edilmek suretiyle Avrupaya gnderilmelerine karar verildii anlalmaktadr.(Osmanl Belgelerinde Ermeni- ngiliz likileri II, 2004, 351)

143

Tm bunlar gstermektedir ki, gerek kilise gerekse Ortadouda emelleri olan devletler Ermenileri kullanmak suretiyle bilinli olarak Ermeni milliyetiliini uyandrmlardr. (ke, 1986, 93) te yandan misyonerler yalnz Hristiyanlar zerinde almamlar buna ek olarak Sryani, Keldani, Nasturi ve Ermeni unsurlarla yakn ilikileri olan Krt ad altnda topladklar Yezidi, Ehl-i Hak ve Alevi inancndan olan topluluklar da Hristiyan yapma faaliyetlerine girimilerdi. Batllarn Krt ad altnda snflandrdklar bu topluluklarn Hristiyanlk dinine kazandrlmas iin alan misyonerler 1835 ylnda Urmiye ehrinde tesis ettikleri okul ve hastaneler vastasyla faaliyetlerini srdrmekteydiler. (ay, 1996, 392, 394) Bu topluluklardan Yezidilerin Protestan misyonerlerle ilk olarak karlamalar ise 1830da Maltadan Nasturi ve Ermeni Hristiyanlar arasnda faaliyet gstermek iin blgeye gelen ve ran ahnn izin vermesiyle blgeye kurulan Amerikan misyoner heyeti ve okulunun ilk bakan papaz Justin Perkinsin 1837de Urmiye den Erzuruma giderken Ar dann gneyindeki Fratn yukar kesimlerinde Yezidi Sipki airetiyle karlamas sonucu gereklemiti. Bu misyoner Yezidilerle dosta bir iliki kurmu olsa da Yezidiler ve dinleri hakknda bir ey renememiti. (Guest, 2001, 141) Amerikan Kurulu misyonunun Nasturiler arasnda baarl olmas teki tarikatlarn da gznden kamamt. Bunun zerine Amerika kkenli bir baka kilise olan Protestan Episcopal Kilisesi de 1837 ve 1838de ran, Irak ve Anadoluda faaliyet gstermek zere Rev Horatio Southgate adnda bir misyoneri bu blgelere gnderdi. ngiltere ise bu i iin Dou dillerine ve halklarna aina misyoner iinde deneyimli ve kurnaz biri olan Christian Rassam adnda bir Nasturiyi grevlendirmiti. Kraliyet Corafi Dernei ile Hristiyanlk Bilgisini Gelitirme Derneinin onaylad Rassamdan baka Ainsworth ve bir teknik elamn daha bulunduu bu ekibin amac Orta ve Dou Anadolu ile kuzey Irak ve Sincar blgesini incelemek ve Nasturi ile Yakubi kiliselerinin durumlarn rapor etmekti. Ayrca bu blge boyunca Mslman Krt airetleri ile atee ya da eytana

144

tapanlar olarak adlandrlan Yezidilerin de siyasi ve kltrel durumlar incelenecekti. Yeni sefer heyeti 1839 ylnda Musul a vardlar. (Guest, 2001, 142144) 1841 ylna gelindiinde Rassam Musula ngilterenin konsolos

yardmcl grevine getirilmiti. ngilizler ile Yezidilerin ilk ciddi temaslar da Rassamn bu greve gelmesinden drt sene sonra 1845de olacakt. 1845in ortalarnda Musul valisi Muhammed Paa Kiritliolu Seyhan Yezidilerinin vergi borlar nedeniyle Sini adnda bir Yezidi pirini Yezidi lideri eyh Nasr zannyla tutuklatmt. Rassam da valiye bir miktar para deyerek bu kiiyi kurtarm ve Yezidilerden bu paray hasat zaman tahsil edeceinin szn almt. (Guest, 2001, 173) Bu olay Yezidileri zellikle ngiltere Musul konsolos yardmcs Bay Rassam bata olmak zere ngilizlere yaklatrmt. 1846 ylnda Seyhan Yezidileri lideri eyh Nasr ve Hseyin Bey ngiltere Musul konsolos yardmcs Christian Rassam ve Henry Layard kutsal cemaat bayramlarnn kutlamalarna davet etmitir. Rassam katlamam ancak Layard bu daveti memnuniyetle kabul etmiti. (Guest, 2001, 174) Yezidilerin hayatnda bu davetten itibaren ok nemli bir yere sahip olacak olan Henry Layard Fransz asll bir ngiliz olup amcasnn teklifi zerine ngiltereden Seylana avukatlk yapmak zere Edward Mitford adl bir arkadayla 1839 ylnda yola koyulmutu. lk nce Bat Anadoluyu kat eden Layard 1840 ylnda Kudse varm oradan da am, Halep, Birecik, Urfa, Mardin, Nusaybin yoluyla Musul a gelmiti. Ancak burada Layard Seylana gitmekten vazgemi, Mezopotamyada kalarak Asurlularn eski medeniyet kalntlarn aratrmaya karar vermiti. Bunun zerine Layard yl Mezopotamya ve gney-bat randa dolamt. Bu ylda Layard antikite tetkikleri yannda, anadili gibi konutuu Farsa ve rendii Arapadan baka, Suriye, Irak ve rann durumunu yakndan tanmak frsatn bularak bir Ortadou uzman olmutu. Layardn edindii bu bilgiler ile ngiltereye byk faydalar salayacana inanan Badat ngiliz

145

Konsolosu Taylora gre Orta Douda ki durumu btn gerekliiyle stanbuldaki eli Stratford Canninge aklayacak ahs Layarddan bakas olamazd. Dolaysyla Layard Taylorun mektuplar ile birlikte Osmanl mparatorluunun bakenti stanbula hareket etti. (Kurat, 1968, 1- 5) ngiltere bykelisiyle iyi ilikiler kuran Layard 1842 ylnda Bosna ve Srbistandaki karklar izlemesi iin Balkanlara gnderilmiti. Burada grevini baaryla gerekletiren Layard daha sonra 1845 ylnda bizzat Stratford Canningin masraflarn karlad bir projeyle Musulda eski Asur medeniyetini aratrmas iin vazifelendirildi. Layard Ninovay Fratn sa kysnda yapt kazlar sonucunda meydana karm ve bulduu eseri yalnz British Museuma gndermekle kalmayp, ayn zamanda kazlar tasvir eden Ninova ve Ykntlar adl kitabn da yaynlayarak hem kendisine isim yapm, hemde Oxford niversitesinden verilen fahri doktoralk dlyle mkafatlandrlmt. Bunun neticesinde Layard stanbul bykelilii grevine getirildi. (Kurat, 1968, 9) Layardn Britanyann stanbul ateesi olarak Musulda bulunduu dnem ayn zamanda Yezidilerin ngilizlerle yakn ilikiler kurmalarnn da balangcn tekil etmektedir. yleki, 1846 ylnda Musul valisi Tayyar Paa, Yezidilerin ar vergiler altnda ezildiklerine dair ikayetleri zerine yanna Layard da alarak durumu yerinde incelemek iin Sincara gider, Tayyar Paa ngilizlerin Yezidileri himaye ettiini bildiinden durumu incelemek iin giderken olaylara ahit olmas iin Layard da yanna almtr. Bu tarihten itibaren Yezidiler aka ngiliz himayesine girmilerdir. (Turan, 1989, 71) Ancak Protestan ngilizler ile Yezidiler arasnda 1846dan itibaren

meydana gelen tm bu yaknlamalara ramen, Amerikal Protestan misyonerlerden Rev Caleb Gates ubat 1883te Baedrede gerekletirdii Yezidi reisi Mirza Bey ziyaretinden sonra hazrlad raporunda Bunlarn arasnda faaliyet yrtmenin zaman henz gelmemitir demekteydi. (Guest, 2001, 219)

146

Yezidilerin Protestan misyonerleri ile temasa geme gayretleri 1885 ylnda II. Abdlhamitin askerlik hizmeti karlnda isteyenin para vereceini, ancak en yakn askeri birlikte nce ay eitim yapmas, sonra elli Osmanl altn demesi gerektiini aklamas zerine Diyarbakrda Yezidi din adamlarnn ngiliz konsolosu A. Trotter vastasyla Anglikan kilisesini devreye sokarak askerlikten muaf olmaya almalaryla gereklemiti. (Bozkurt, 1989, 127) Ayn ekilde bu defa Sincar Yezidilerine 1891 ylnda askere alnma temelinde din deitirerek Mslman olmalar ars yapldnda Yezidiler yardm iin Amerikan misyonerlerine ba vurmulard.Gerekte 1887den beri Urmiye misyonunda faaliyet gsteren Anglikan misyonerler- bunlardan W. McDowell Kasm 1888den beri bu i iin uramaktayd- Yezidileri Hristiyanla dndrmek iin urayordu. Bu amala yerel bir papaz Elkoa gndererek bu blgedeki Yezidiler arasnda faaliyette bulunmasn istemiti ancak bu papaz buradaki yerel Keldani fraksiyonlarla atmaya girince blgeden uzaklatrlmt. Bu defa 1889da W. McDowell, Seyhandaki Yezidilerle birlikte zanaatkar olarak yaamak zere ruhban snfndan olmayan iki yardmcsn gndermiti. Bunlar aa katmanlardaki snflarn din deitirmeye ak olduklarn ancak bu konuda herkesten phelenen yneticilerin buna kar lmne mcadele edeceklerini rapor etmiti. (Guest, 2001, 230- 231) Dier taraftan ngiltere ve sair ecnebi devletler tebaasndan bu kiilerin tedbil suretinde Seyhan nahiyesindeki Yezidi kylerinde dolatklar Osmanllarca haber alnm ancak durumu gizlice incelemek isteyen zaptiyelerin geri evrilmesi zerine inceleme gerekleememiti.38 Osmanl Devletinin Protestan faaliyetlerinin zerine eildii bu dnemde beklenmeyen bir ey olmu, Yezidi liderlerinden 1891 ylnda Yezidi cemaatinin Protestan Kilisesine nasl kabul edileceklerini renmeye ilikin mesajlar misyonerlere geldiinde Protestan misyonerler korkmulard. Protestan

38

BOA. Y.A.HUS. 269/45. Ayrca belgenin tamam iin bkz., Ek:20, 20/1.

147

misyonerlerden Jurcilerin Yezidilerle kurduklar ilikinin anlalaca ynndeki korkularnn yol at bir gecikmeden sonra, Yezidilere verdikleri cevapta Yezidilerin kendi aralarnda iyice grtkten ve atlacak adm zerinde tamamen bir birlik oluturduktan sonra, kendilerine resmi bir evrakla bavurmalar gerektii yazl idi. ki yz yl nce Katolik Franszlarn faaliyetlerinden beri ilk defa Hristiyan kilisesi bu putperestleri dndrme frsat bulmutu ama bu defada Protestanlarn kayglar buna izin vermedi. Bir yl sonra 1892de Osmanl valisi mer Vehbi Paa nn sert tutumu karsnda bu defa Yezidiler Fransann Musul Konsolosuna Hristiyan olmak iin ba vurmular ancak Katolik konsolos da Protestan misyonerler gibi bu artlar altnda kendilerini Hristiyanla kabul edemeyeceklerini sylemek zorunda kalmt. (Guest, 2001, 232- 235) Osmanl Devleti ve Batl gler arasnda Yezidiler zerinde adeta kyasya sren bir nfuz mcadelesi yaanmaktayd. Osmanllar bunu aktan yaparlarken Batl devletler himayesindeki misyonerler ise Bab- alinin tepkisiyle karlamamak iin bunu mmkn olduunca gizli gerekletirmeye alyorlard. zellikle II. Abdlhamitin 1885 ylnda ilan ettii askere alma kanunu ve buna bal olarak Yezidilerin slama dndrlmesi politikasna karn Batnn Mslman olmayan Osmanl tebaas zerinde ki mezhepsel farkllklar temelindeki misyonerlik faaliyetleri Yezidiler zerinde farkl sonulara neden olmutu. Bunlardan baz Yezidi airetleri Mslman olurken bazlar ise Hristiyanla geiyorlard. Bu durum 1886 ylnda Midyatta kendisini gstermiti. Midyat kazasnda slam ve Hristiyan olmak zere iki dine gruba ayrlm Yezidiler arasnda meydana gelen mnazaa ve ihtilafa baz Sryanilerin Ermeni mezhebine girmelerinden dolay birde mezhep mnazaas ilave olduundan bu mesele adliyeye braklmayp her iki tarafn temsilcileri tespit edilerek sulh yoluyla halledilmesin Diyarbakr valiliince kararlatrlmtr.39

39

BOA., DH.MKT. 1356/35

148

Dier taraftan Mardindeki Amerikan Misyon Kurulu da rahip Alpheus Andrus nclnde bu blgedeki Yezidiler arasnda faaliyete balama karar ald. Bunda ngiltereden adn aklamayan bir bayann Yezidiler ile ilgili yaplacak faaliyetlere harcanmak zere gnderdii bir miktar para nemli olmutu. Bunun zerine Amerikan Misyon kurulu Viranehir merkezli almalara balad, hatta Andrus bu parayla Viranehirde bir okul amay tasarlyordu. (Guest, 2001, 231) Bu gelimeler zerine Viranehirde ksa srede faaliyete geen Amerikan Misyoner Cemiyeti Viranehirdeki Yezidileri Protestan yapmak iin propagandaya balam ancak bu durum tepki grmesi zerine 1906 ylnda cemiyet bu almalarndan men edilmeye allmt.40 Tm bu almalar devam ederken 1908de kinci Merutiyet in ilanyla ortaya kan liberal zgrlk ortam etkisini gstermeye balamt. Ali Bey ve ei Mayan Hatun srgnden dnmler ve Lalete dini mabetlerine bir Osmanl subaynn gayretleriyle tekrar kavumulard. Daha sonra bu iyimserlik havas Osmanllarn mer Vehbi Paa dneminde el konulan Yezidilerin kutsal nesnelerinin kendilerine iade edilmesiyle daha da gelimiti. Bu sre sonunda 1914e gelindiinde Yezidiler Musulda ngiliz ve Franszlarn inanlarn benimsemeyeceklerine sz vererek Yezidi olarak nfusa yazlmlard. Bylelikle misyonerlerin faaliyetleri de etkisini byk lde yitirecekti. Bundan ksa bir sre sonra ise Birinci Dnya Sava balam bylelikle ngiliz ve Fransz misyonerler de Yezidilerin yaadklar yerlerden tamamen tahliye edilmilerdir. (Guest, 2001, 281- 296)

40

BOA., ZB. 335/8

149

SONU Yezidilikin, on birinci yzylda Lbnanda dnyaya gelen ve kurucusu ve peygamberi olarak kabul edilen Emevi kkenli Mslman bir Sufi olan eyh Adi bin Musafir ile ortaya kt inanc kabul grmekle birlikte bu inann kkenleri, ierdii inan esaslar ve tapnma ekilleri bakmndan slam ncesi dnemlere kadar dayandrlabilmektedir. yleki Yezidiler de inanlarnn insanlk tarihi kadar eski olduunu ancak dinlerine ait bilgilerin tarihin derinliklerinde bir yerde kaybolduuna inanrlar. Yezidilikte grlen inan ve tapnma ekillerinin eitlilii de Yezidilerin bu grn desteklemektedir. Melek Tavus olarak adlandrdklar tavuskuu eklindeki heykellere tapnmalar, k kaynaklar gnei, yldzlar ve atei kutsal saymalar hatta ibadetlerini gnee ynelerek gerekletirmeleri, sosyal snflarnn Hint dinlerindeki kast sistemiyle benzerlik gstermesi ve Reenkarnasyona inanmalar vb. gibi inanlar Yezidilikin kkenlerinin slam ncesi dnemlerde aranmas grn glendirmektedir. lgi ekici olan ise Yezidilerin tm bu slamiyet d tapnma ekillerini Emevi soyundan gelen Mslman bir Sufi olan eyh Adi ile rttrmeleridir. Yezidilere gre eyh Adi bin Musafir dinlerinin yenileyicisidir. yle anlalmaktadr ki bugn Yezidilik olarak adlandrlan inan, slam d heteredoks - pagan inanlarn yaygn olduu topluluklarn arasna eyh Adi bin Musafirin onlar mahalli hurafelerden arndrarak Snni slam izgisine ekmek maksadyla yerlemesiyle tarih sahnesine kmtr. Balangta eyhi ve retilerini saygyla karlayan ve ksa zamanda kendisine tabii olan bu inan sahipleri eyhin lmnden sonra, edindikleri slami retileri eski heteredoks inanlaryla harmanlayarak gnmz Yezidilikinin temellerini atmlardr. Yezidilikte grlen slami motifler ile slamn kesinlikle yasaklad putperest ve pagan inanlarn bu inan eklinde i ie olmas da ite bu sebeptendir. Yezidilik inancna ismini veren Halife Yezid kltnn bu inanta barol oynamas da yine bu durumun bir sonucudur. eyh Adi bin Musafirin ateli bir Emevi taraftar olmas ve Abbasilerin Emevi ynetimine son vermesiyle Hakkari dalarna ekilen Emevi taraftarlarndan birisi olmas bunda etkilidir. Muhtemelen eyhin Abbasilere kar

150

Emevi yanls tutumu inancn yayarken n plana km ve eyhin aralarna yerleerek inancn yayd bu topluluk eyhin lmnden sonra Emevi Halifesi Yezide nispetle Yezidiler adn almtr. eyhin lmnden (1162) sonra Adavi tarikat olarak bilinen bu inan sahipleri zamanla slam izgisinden tamamen ayrlarak 15. ve 16. yzyllar da Suriye, Irak, Dou ve Gneydou Anadolu blgelerine yaylarak inanlarn beraberlerinde tamlardr. 16. yzyl ayn zamanda Yezidilerin Osmanllarla ilk olarak temasa getikleri ve sonrasnda da Osmanl mparatorluu ynetimi altna girdikleri dnemdir. Bu yzyln balarnda Douda ykselen dier bir g ise ii Safevi Devletidir. aldran Savana (1514) kadar bu iki byk gcn arasnda kararsz kalan Yezidi topluluklar bu savan Osmanl Devleti lehine sonulanmasyla Osmanl ynetimi altna girmilerdir. Yezidiler Osmanl mparatorluu ynetiminde bugunk Suriye, Irak ve Trkiyenin Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde yaamlardr. Yezidiler bu blgelerden Irak ve Suriyede Birinci Dnya Sava sonuna kadar 400 yl boyunca Trk ynetiminde kalmlardr. Gnmzde ise Trkiyenin Dou ve Gney Dou Anadolu Blgelerinde saylar az olmakla birlikte halen Yezidi yurttalar yaamaktadrlar. Yezidilerin Osmanl ynetimi altna girdikleri 16. yzyldan itibaren Osmanllar Yezidilik inancna sahip topluluklarla daha sk iliki kurmular ve bu topluluklar yakndan tanma frsat elde etmilerdir. Ancak Osmanl Devleti ile Yezidiler arasndaki ilikiler daha ilk yllardan itibaren gergin bir ekilde srmtr. Yezidiler yap olarak birbirlerinden ayr airetler halinde yaarlar ve kimi zaman birbirleriyle de atrlard. Yezidilerin bu ele avuca smaz davranlarndan Mslman komular da paylarn almlardr. Yezidiler kendi gzergahlar zerinde yol alan kervanlar yamalayarak soyarlard. Bunun zerine ahali Yezidileri yetkililere ikayet ederdi. On altnc yzylda Yezidiler ile Osmanllar arasndaki atmalar bu gibi nedenlerden dolay yaanrken bu durum ileriki dnemlerde daha farkl boyutlara ulaacakt. Yezidilerin kukulu slami tavrlar Osmanllarn bu topluluun zerine daha kapsaml eyilmelerine neden olmu ve bu arada inan sistemleri de az ok anlalmtr. Bu durum zellikle 18. yzyldan itibaren etkisini

151

gstermi; Osmanl Devletindeki bir ok din adam Yezidilerin kafir olduklar ynnde fetvalar yaynlamlardr. Kitaplarnn ve peygamberlerinin farkl olmas ve Osmanl hukuk sisteminin tand ehli kitap dinlerden birine dahil olmamalar nedeniyle Yezidiler Osmanl hukuk sistemi iinde kendilerine yer bulamayarak dlanmlar ou zaman ise slama dndrlmeye allmlardr. Osmanlnn slam Hukukuna dayal hukuk sisteminde yer alamayan

Yezidiler Osmanl Devletin tand inan gruplarnn arasna girememilerdir. Dolaysyla 1839 Tanzimat Fermannn ilan da Yezidilerin hukuksal statlerinde herhangi bir deiiklie neden olmam, Yezidiler Fermann gayrimslim tebaaya getirdii haklarn dnda kalmlardr. Yezidilerin bu durumu Batllarn dikkatini ekmi, zellikle ngiltere 1846 ylndan itibaren aktif bir ekildeYezidileri himaye etme politikasna girimitir. Nitekim 1849 ylnda Yezidilerin dier Mslman Osmanl vatandalar gibi askerlik yapmalar istendiinde Yezidi Emirler ngiliz bykelisi Stratfordun mdahalesi sayesinde stanbuldan Yezidilerin bu grevden muaf tutulmalar iin bir ferman kartabilmiti. 1872 ylnda Bab- ali, Yezidilere tand bu ayrcal kaldrmasna ramen Yezidiler yine ngilizlerin arabuluculuu neticesinde zel bir vergiyle bu grevden muaf olma hakkn elde etmilerdir. Bu yllar ngilterenin Yezidiler zerinde himaye gayretlerinin younlat yllardr. ngilizler grnte Yezidilerin dini inanlarnn koruyucusu olarak ortaya karlarken ayn zamanda ngiliz ve Amerikal misyonerler vastasyla Yezidiler arasnda Hristiyan Protestanl yaymaya gayret ediyorlard. Bu gayelerine ulamak iinse Yezidileri Osmanl Devletine kar mdafa ederek gvenlerini ve dostluklarn kazanma yoluna gitmilerdir. Ancak II. Abdlhamit dneminde Sultann Yezidilere kar uygulad politika karsnda ngilizlerde pek etkili olamamlardr. Sultan ngilizlerin 1872 ylnda devreye girmesiyle 1885 ylna kadar her kura neferinde 50 Trk liras deyerek askere gitme ykmllnden kurtulmu Mslman olmayan unsurlar olarak yaayan Yezidilerin Mslmanlarla ayn koullar temelinde askere almaya ve toplanan 50 Trk lirasna ek olarak asgari bir hizmet sresinin gerekliliine karar verdi. Bu askere alma kanunu taviz vermeden uygulanacaktr. Abdlhamit bu

152

kanunla Yezidilerin askeri glerinden 1891de kuruluunu ilan ettii Hamidiye Alaylarna dahil ederek yararlanmak istemitir. Ancak Abdlhamit fanatik Mslman Krt airetlerinden oluan ve Yezidilerden nefret eden bu Alaylara Yezidilerin dahil edilebilmesi iin ncelikle Yezidilerin gerek dini olduuna inand slama dndrlerek Mslman yaplmalar gerektiine karar vermiti. Bu duruma kar kan bata Iraktaki Sincar Yezidilerine kar sert nlemler alm ve bu hususta Korgeneral mer Vehbi Paay (1892) Musul valisi olarak grevlendirmiti. Bu yllar Yezidiler iin zor zamanlara gebe olmu ve youn basklara dayanamayan Yezidi nderlerinden bazlar Mslman olarak Hamidiye alaylarna katlmlardr. Buna raz olmayanlar ise srgne gnderilmitir. ngiltere Abdlhamitin Yezidileri Mslmanlatrma politikasna Misyonerlik faaliyetleriyle cevap veriyordu. Bu yllar gerek Osmanllarn gerekse ngiltere bata olmak zere Batllarn Yezidileri kendi dinlerine katarak zerlerinde nfuz sahibi olma gayretlerine sahne olmutur. ngilterenin Yezidileri kendi saflarna ekme abalar 20. yzylda da devam etmitir. Bu manada Protestan misyonerlerin faaliyetleri de Yezidiler zerinde srmtr. Ancak 1908 ylnda II. Merutiyetin ilan ile doan zgrlkler ortamnda Yezidiler zerinde basklar kalkmtr. Srgndeki Yezidi reisleri geri gelmi, Abdlhamit dneminde Mslman olan Yezidiler ise tekrar eski inanlarna dnmlerdir. Bu durum misyonerlik faliyetlerinin de etkisini byk lde krmtr. Ancak Birinci Dnya Savann balamasyla ngilizler Irak zerindeki emelleri iin Yezidiler ile anlamlardr. Yezidilerle gl tarihi balar olan ngilizler iin bu ok da zor olmamtr. Tarihleri boyunca Osmanl idaresinden kurtulmak isteyen ve dini merkezleri Irakta bulunan Yezidiler iin bu 400 yldr bekledikleri esiz bir frsat olmutur. Yezidiler Irakta kurulacak ngiliz idaresiyle Sincarda zerk olarak yaama hakkn elde edecekler ve kendilerini Mslmanlardan daha yakn grdkleri Hristiyan bir devlete bal olacaklard. ngiltere iinse Irak, Hindistann gvenlii ve Iraktaki petrol zenginlikleri asndan paha biilemez derecede nemliydi. Ayn eklide Fransa da Suriyeye

153

gzn dikmitir. Rusyann da Bolevik devrimine kadar Dou Anadolu zerinde emelleri vard. Bylece Yezidilerin Osmanl Devleti snrlar ierisinde yaadklar tm blgeler Avrupal glerce paylalmt. Birinci Dnya Sava sonunda Irakta yaayan Yezidiler Britanya idaresi altna girerken, Suriyedekiler ise Fransa idaresine girmitir. Yezidilerin Osmanl idaresinde yaadklar bugnk Trkiye Cumhuriyetinin Dou ve Gneydou Anadolu blgeleri ise Gazi Mustafa Kemal Atatrk ve silah arkadalar tarafndan dman igalinden kurtarlmtr. Gnmzde Trkiyenin Dou ve Gney Dou Anadolu Blgelerinde saylar az olmakla birlikte halen Yezidi vatandalar yaamaktadrlar.

154

KAYNAKA

AR V BELGELER BABAKANLIK OSMANLI AR V : Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi Evrak, 1356/35. Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrak, 186/34. Hariciye Siyasi Evrak, 186/34. Hatt- Hmayun Evrak, 27/1294. Hatt- Hmayun Evrak, 41/2088. Hatt- Hmayun Evrak, 83/3430. Hatt- Hmayun Evrak, 83/3430A. Hatt- Hmayun Evrak, 240/13441. Hatt- Hmayun Evrak, 373/20404. Hatt- Hmayun Evrak, 376/20475B. rade-i Dahiliye, 1297/1310S-05. rade-i Dahiliye, 1297/1310S-53. rade-i Dahiliye, 1298/1310.Ra.-56. Meclis-i Vkela Mazbatalar, 184/68. Sadaret Mektubi Kalemi Mhime Evrak, 499/2. Yldz Tasnifi Esas Evrak, 139/13. Yldz Tasnifi Esas Evrak, 139/15. Yldz Tasnifi Mtenevvi Maruzat Evrak, 65/115. Yldz Tasnifi Mtenevvi Maruzat Evrak, 74/33. Yldz Tasnifi Perakende Bakitabet Dairesi, 22/57. Yldz Tasnifi Sadaret Hususi Evrak, 267/24. Yldz Tasnifi Sadaret Hususi Evrak, 269/45. Yldz Tasnifi Sadaret Hususi Evrak, 277/16. Yldz Tasnifi Sadaret Hususi Evrak, 277/123

155

K TAPLAR Anadol, C. (2001). Tarih Inda Ermeni Dosyas. 2.Bask. stanbul: IQ Sanat Yaynclk Yaynlar. Aristova, T.F. (2002). Krtlerin Maddi Kltr. (ev.: brahim Kale, Arif Karaba). stanbul: Avesta Yaynlar. Armaolu, F. (1997). 19.Yzyl Siyasi Tarihi 1789-1914. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Armaolu, F. (1996). 20.Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1995. c.1-2, stanbul: Alkm yaynlar. Albertini, J.M. (1974). Az Gelimiliin Mekanizmas. (ev.: Muzaffer Sencer, Meral Kum). stanbul: May Yaynlar. Avni, M.A. (1997). Ulusuluk. stanbul: Peva Yaynlar. Aydoan, M. (2003). Yeni Dnya Dzeni Kemalizm ve Trkiye. c.1, stanbul: Kum Saati Yaynlar. Babu, H. (1984). ki Trk Boyu Zaza ve Kurmanlar. Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar. Bayatl, N. (1999). XVI. Yzylda Musul Eyaleti. Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Berkes, N. (2002). Trkiyede adalama. ( Haz. Ahmet Kuya). stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Beysanolu, . (1988). nanlar, Gelenek ve Grenekleri le Yezidiler. Ankara: Neyir Matbaas. Bilge, M. (2002). Yezidiler. ( Yayna Haz. Ahmet Tan). Ankara: Kalan Yaynlar. Bozkurt, G. (1989). Alman- ngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelimelerin I Altnda Gayri Mslim Osmanl Vatandalarnn Hukuki Durumu (1839-1914). Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Bruinessen, M.V. (2000). Krtlk, Trklk, Alevilik Etnik ve Dinsel Kimlik Mcadeleleri. 2.Bask. stanbul: letiim Yaynlar. Bulut. F, (2003). Ortadounun Solan Renkleri. stanbul: Berfin Yaynlar.

156

Celil. C. (1992). XIX. Yzyl Osmanl mparatorluunda Krtler. (ev.: Memet Demir). Ankara: zge Yaynlar. Cilac, O. (1992). Hristiyanlk Propagandas ve Misyonerlik Faaliyetleri. Ankara: Diyanet leri Bakanl Yaynlar. Collins, A. (2002). Meleklerin Kllerinden. (ev.: Zafer Avar). stanbul: Avesta Yaynlar. akmak, F. (2005). Birinci Dnya Savanda Dou Cephesi. Ankara: Genel Kurmay ATASE ve Genel Kurmay Denetleme Bakanl Yaynlar. avdar, T. (1999). Trkiyenin Demokrasi Tarihi 1839-1950. 2.Bask. Ankara: mge Kitabevi Yaynlar. ay, A. H. (1996). Her Ynyle Krt Dosyas. 4.Bask. Ankara: Turan Kltr Vakf Yaynlar. elebi, E. (2005). Seyahatname. (Haz. Mustafa Nihat zn, Nijat zn). stanbul: Kabalc Yaynevi Yaynlar. ilolu, F. (1999). Kurtulu Sava Szl. 1.Bask. stanbul: Doan Kitaplk Yaynlar. ubuku, . A. (1984). Mezhepler, Ahlak ve slam Felsefesi le lgili Makaleler. 2.Bask. Ankara: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar. ulcu, M. (1990). Osmanlda adalama-Taassup atmas. c.1, stanbul: Zafer Matbaas. Dabayan, L.P. (2001). Sultan Abdl Hamit ve Ermeniler. stanbul. Develliolu, F. (2004). Osmanlca - Trke Ansiklopedik Lugat. 21.Bask. (Yayna Haz. Aydn Sami Gneyal). Ankara: Aydn Kitabevi Yaynlar. Dndar, F. (1999). Trkiye Nfus Saymlarnda Aznlklar. stanbul: Doz Yaynlar. Engelhardt, E. (1976). Tanzimat. (ev.: Ayda Dz). stanbul: Milliyet Yayn Ltd. ti. Yaynlar. Engelhardt, E. (1999). Tanzimat ve Trkler. (ev.: Ali Resan). stanbul: Kakns Yaynlar. Erylmaz, B. (1988). Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebaann Ynetimi. zmir: Gbirlii Yaynclk. Esengin, K. (1976). Krtlk Sorunu. stanbul: Su Yaynlar.

157

Eybolu, . Z. (1987). Gnn Inda Tasavvuf Tarikatlar Mezhepler Tarihi. stanbul: Geit Kitabevi Yaynlar. Gkay, B. (1998). Bolevizm ile Emperyalizm Arasnda Trkiye 1918-1923. stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Guest, J. (2001). Yezilerin Tarihi. 1.Bask. (ev. brahim Bingl). stanbul: Avesta Yaynlar. G, A. (1999). Satanizm. Ankara: Alfa Yaynlar. Glsoy, U. (2000). Osmanl Gayrimslimlerinin Askerlik Serveni. 1.Bask. stanbul: Simurg Yaynlar. Gltekin, A. . (1994). Krt Gerei. stanbul: Aktu Yaynlar. Gne, . (1996). Trk Parlamento Tarihi. c.1, Ankara: Trkiye Byk Millet Meclisi Vakf Yaynlar. No: 14. Hale, W. (2003). 1774-2000 Trk D Politikas. (ev. Petek Demir). stanbul: Arkeoloji ve Sanat yaynlar. nalck, H. (1992). Tanzimat ve Bulgar Meselesi. (Yaynlayan: Muhittin Salih Eren). stanbul: Eren Yaynclk Yaynlar. nan, A. (1968). Makaleler ve ncelemeler. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Kaptan, E. (2002). Lozan Konferansnda Aznlklar Sorunu. Akademileri Bsmevi Yaynlar. stanbul: Harp

Karacakaya, R. (2001). Kaynakal Ermeni Meselesi Kronolojisi 1878-1923. stanbul: T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar. Yayn No: 52. Karal, E. Z. (2000). Osmanl Tarihi. c. VIII. 5.Bask. Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Karluk, R. (2002). Trkiye Ekonomisi. 7.Bask. stanbul: Beta Yaynlar. Karpat, K. (1967). Trk Demokrasi Tarihi. stanbul. Khoury, D. R. (1999). Osmanl mparatorluunda Devlet ve Tara Toplumu Musul 1540-1834. stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Ksakrek, N. F. (1965). Ulu Hakan II.Abdlhamit Han. stanbul: tken Yaynevi.

158

Kocaba, S. (1995). Sultan II.Abdlhamit; ahsiyeti ve Politikas. stanbul: Vatan Yaynlar. Kocaba, S. (2002). Misyonerlik ve Misyonerler. stanbul: Vatan Yaynlar. Kocabaolu, U. (1989). Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika 19. Yzylda Osmanl mparatorluundaki Amerikan Misyon Okullar. stanbul: Arba Yaynlar. Kodal, T. (2005). Paylalamayan Toprak Trk Basnna Gre (1923-1926) Musul Meselesi. stanbul: Yeditepe Yaynevi Yaynlar. Kololu, O. (1998). Avrupann Kskacnda Abdlhamit. 1.Bask. stanbul: letiim Yaynlar. Kudret, C. (2000). Abdlhamit Dneminde Sansr II. stanbul: Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk Yaynlar. Kurat, Y. T. (1968). Henry Layardn stanbul Elilii (1877-1880). Ankara: Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar. Lescot, R. (2001). Yezidiler. stanbul: Avesta Yaynlar. Lewis, B. (2000). Modern Trkiyenin Douu. 8.Bask. (ev.: Metin Kratl). Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yaynlar. Marufolu, S. (1998). Osmanl Dneminde Kuzey Irak (1831-1914). stanbul: Eren yaynlar. Mordtmann, A.D. (1999). Bir Osmanldan stanbul ve Yeni Osmanllar. stanbul: Pera Yaynclk ve Kitaplk A.. Okumu, E. (1999). Trkiyenin Laikleme Serveninde Tanzimat. stanbul: nsan Yaynlar. Ortayl, . (1974). Tanzimat Sonras Mahalli dareler 1840-1878. Ankara: Trk ve Ortadou Amme Enstits Yaynlar. Ortayl, . (1981). II. Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluu nda Alman Nfuzu. Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar. Yayn No: 479. Osmanl Belgelerinde Ermeni ngiliz likileri I (1845 1890). (2004). Ankara: T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar. Yayn No:68.

159

Osmanl Belgelerinde Ermeni ngiliz likileri II (1891 1893). (2004). Ankara: T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar. Yayn No:68. Osman Gaziden Vahdettine Osmanl Kronolojik Tarihi. (2006). 2.Bask. (Derleyen: Ayhan Buz). stanbul: Neden Kitapclk Yaynlar. Qugaord, M. (1987). Emperyalizmin Bunalm Dosyas. stanbul: Alan Yaynclk. ke, M. K. (1986). Ermeni Meselesi 1914-1923. stanbul: Fatih Yaynevi Matbaas. ke, M. K. (1992). Belgelerle Trk- ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu 1918-1926. Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar. ztemir, B. M. (1988). Yezidiler ve Sryaniler. 1.Bask. stanbul: Ekin Yaynlar. ztrk, C. (2004). Trk Tarihi ve Kltr. 2.Bask. Ankara. Pegem Yaynlar. Parmakszolu, . (1983). Tarih Boyunca Trk Krtleri ve Trkmenler. Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar. Paa, S. S. (1982). Van Tarihi ve Krt Trkleri Hakknda ncelemeler. 3.Bask. Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar. Pitcher, D. E. (2001). Osmanl mparatorluunun Tarihsel Corafyas. (ev.: Bahar Trnak). stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Pukin, A. (Basm Tarihi Yok). Erzurum Yolculuu. (ev.: Z.Batmar). stanbul: Yeni Gn yaynlar. No:5. Rivanolu, M. (1975). Dou Airetleri ve Emperyalizm. Ankara: Boazii Yaynlar. Said, E. (1982). Oryantalizm. stanbul: Pnar Yaynlar. Said, E. (1995). Kltr ve Emperyalizm. stanbul: Nil Yaynlar. Saray, M. (1999). Trk- ran Yaynlar. likileri. Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi

Sarcan, . (2003). lk Dnem slam Tarihi. Eskiehir: T.C. Anadolu niversitesi Yaynlar. No: 1052. Sarkoyuncu, A. (2003a). Atatrk Din ve Din Adamlar. 3.Bask. Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar.

160

Sarkoyuncu, A. (2003b). Dinsel ve Etnik Bir Grup Olarak Yezidiler ve YezidiErmeni likileri. Eskiehir: T.C. Osman Gazi niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Komisyonu Bakanl. Sava, H. (1993). slam Tarihi I. Hz. Muhammed (s.a.v) ve Drt Halife Devri. Kayseri. Seferolu, . K. (1982). Anadolunun lk Trk Sakinleri Krtler. Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar. Seferolu, . K. (1990). Milli Mcadele Yllarnda Krt Trk-Ermeni likileri. stanbul: Trk Dnyas Aratrma Vakf Yaynlar. Sever, E. (1996). Yezidilik ve Yezidilerin Kkeni. 3.Bask. Yaynlar. stanbul: Berfin

Sevgen, N. (1982). Dou ve Gney Dou Anadoluda Trk Beylikleri-Osmanl Belgeleri ile Krt Trkleri Tarihi. Ankara. Sevin, N. (2002). Osmanldan Gnmze Misyonerlik Faaliyetleri. stanbul: Milenyum Yaynlar. Seyitdanlolu, M. (1994). Tanzimat Devrinde Meclis-i Vala. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Shaw, S. J.- Shaw, E. K. (1994). Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye. c. 2, stanbul: E yaynlar. erefhan, (1990). erefname: Krt Tarihi. stanbul: Hasat Yaynlar. imir, B. N. (2004). Trk-Irak likilerinde Trkmenler. Ankara: Bilgi Yaynevi. opolyo, E. B. (1964). Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi. stanbul: Trkiye Yaynevi Yaynlar. Tori, (2000). Yezilik ve Yezidiler. stanbul: Berfin Yaynlar. Trkdoan, O. (2003). Etnik Sosyoloji. 4.Bask. stanbul: Tima Yaynlar. ok, B. (1968). slam Tarihi: Emeviler-Abbasiler. Ankara: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar. lman, A. H. (1972). I. Dnya Savana Giden Yol. Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar. mezsoy, . (2006) Krt Kimlii. stanbul: leri Yaynlar.

161

Yaln, D.- Akbyk, Y.- Akbulut, D. A.- Balcolu, M.- Kstkl, N.-Ssl, A.Turan, R.- Eraslan, C.- Tural, M. A. (2002). Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I. Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar. Yalkut, S. B. (2002). Melek Tavusun Halk Yezidiler. stanbul: Metis Yaynlar. Yavuz, B. (1994). Kurtulu Sava Dneminde Trk-Fransz likileri Fransz Ariv Belgeleri Asndan 1919-1922. Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu yaynlar XVI.Dizi. Ylmaz, D. (2003). Musul Meselesi Tarihi. Konya: izgi Kitabevi Yaynlar. Yonan, G. (1999). Asur Soykrm. (ev.: Erol Sever). stanbul: Pencere Yaynlar. Yrkan, Y.Z. (2002). Anadoluda Aleviler ve Tahtaclar. (Yayma Haz. Turhan Yrkan). Ankara: T.C. Kltr Bakanl Yaynlar. Zorgbibe, C. (1992). Krfezin Tarihi ve Jeopolitii. (ev.: Yldrm Bktel). stanbul: letiim Yaynlar. Zrcher, E. J. (1999). Modernleen Trkiyenin Tarihi. 4.Bask. (ev.: Yasemin Saner Gnen). stanbul: letiim Yaynlar. MAKALELER Akagndz, . . (2001). Yezidi Mslman ie, Zaman Gazetesi, s. 2 Akpnar, T. (1994). Yezidiler eytana m Tapar?, Tarih ve Toplum, S. 131, s. 14 20 Akpnar, T. (1995). lmekte Olan Bir Din: Yezilik ve lgi ekici nanlar, Adetleri, Tarih ve Toplum, S. 133, s. 41 - 54. Ate, T. (Basm tarihi yok). Emperyalizm, Byk Ekonomi Ansiklopedisi, stanbul: s.187 Aydn, M. (1998). Yezidiler ve nan Esaslar, Belleten, c. LII, S. 202, s. 33 - 74. Bilgin, E. (2000). Atein ve Gnein Anadoludaki Torunlar Son Yezidiler, Milliyet Gazetesi, s. 6. Cin, H. (1992). Tanzimat Dneminde Osmanl Hukuku ve Yarglama Uslleri, 150. ylnda Tanzimat, (Yayna Haz. Hakk Dursun Yldz), Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, s. 11 32.

162

adrc, M. (1985). Tanzimattan Cumhuriyete lke Ynetimi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, c.1, stanbul: letiim Yaynlar, s. 210 - 230. erme, T. (2003). Sryaniler, Tarih ve Toplum, c.40, S. 235, s. 28 - 37. Duman, S. (2003). II. Merutiyetten Kralla Irak ve Airetlerin Tutumu, Irak Dosyas, (Yayna Haz. Ali Ahmetbeyolu, Hayrullah Cengiz, Yahya Bakan), stanbul: Tatav Yaynlar, s. 305 316. Flal, E. R. (1984). Yezidilik, Trk Ansiklopedisi, c.33, s. 441 - 443. Gken, A. (2004). Gnein nsanlar Yezidiler, National Geographc Trkiye, S. 44, stanbul: Dou Grubu letiim Yaynclk, s. 44 - 56. Karpat, K.- Zens, R. (2002). II. Merutiyet Dnemi ve II. Abdlhamidin Saltanat, (1876- 1909), TRKLER, c. 12, Ankara: s. 873 - 888. Kodaman, B. (1981). Ermeni Meselesinin Dou Sebepleri, Trk Kltr, S. 219, s. 240 - 249. Kurun, Z. (2003). Osmanldan Amerikaya Tanmlanamayan lke: Irak, Irak Dosyas, (Yayna Haz. Ali Ahmetbeyolu, Hayrullah Cengiz, Yahya Bakan), stanbul: Tatav Yaynlar, s 1 - 36. Mardin, . (1989). Fransz Devriminin Osmanl mparatorluu zerindeki Etkisi, dare Hukuk ve limler Dergisi, S. Fransz Devriminin 200.Yl zel Says, (ev.: Kemal Berkarda), s. 56 - 65. Menzel, T. (1997). Yezidiler, slam Ansiklopedisi, 1.Bask, c.13, Ankara: Milli Eitim Bakanl Yaynlar, s. 415 - 423. Sarkoyuncu, A. (1992). Osmanl mparatorluunun Yklnda Misyonerlik Faaliyetleri, Diyanet lmi Dergi, c. 28, S. 2, s. 91 - 114. Sarkoyuncu, A. (1994). ark Meselesi ve Tarihsel Geliimi, Askeri Tarih Blteni, S. 36, s. 1 22. Somel, S. A. (2002). Osmanl Reform anda Osmanlclk Dncesi (18391913), Cumhuriyetle Devreden Dnce Miras Tanzimat ve Cumhuriyetin Birikimi, 4. Bask, c.1, s. 88-116. Tamur, E. D. (2004). Toplu Bellek, National Geographc Trkiye, S. 44, stanbul: Dou Grubu letiim Yaynclk, s. 52. Turan, A. (1986a). Yezidi nan ve badetleri, Ondokuzmays niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Samsun: s. 137 171.

163

Turan, A. (1986b). Yezidiler, Ondokuzmays niversitesi Dergisi, S.1, Samsun: s.188 199.

lahiyat Fakltesi

Turan, A. (1989). Yeziliin Asl, Kurucusu ve Tarihesi, Ondokuzmays niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, S. 3, Samsun: s. 42 82. Turan, A. (1990). Yezidi Din Adamlar, Ondokuzmays niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, S. 4, Samsun: s. 125 133. Turan, A. (1991). Yezidilerin Toplumsal Yaaylar, Ondokuzmays niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, S. 5, Samsun: s.67 89. lman. H. (1985). Tanzimattan Cumhuriyete D Politika ve Dou Sorunu, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, c.1, stanbul: letiim Yaynlar, s. 272 292. Yalnz, M. (2006). Sryani ve Yeziler Eve Dnyor, Yeni Aktel, S. 47, stanbul: Merkez Dergi Yaynclk, s. 76 80.

ANS KLOPED LER Byk Ekonomi Ansiklopedisi, (Basm Yl Yok), c. 1, stanbul. slam Ansiklopedisi, (1997), 1.Bask, c.13, Eskiehir. Trk Ansiklopedisi, (1984), c. 33, Ankara. GAZETELER Milliyet Gazetesi. (24.10.1984). Ermeni Terrizminin Kkleri: 150 Yllk Kin, Say 13276, stanbul. Milliyet 2000. (13.10.2000). Atein ve Gnein Torunlar: Son Yezidiler, stanbul. Zaman Gazetesi. (25.05.2001). Yezidi Mslman ie, Say13117, stanbul. DERG LER National Geographic Trkiye. (Aralk 2004). Gnein nsanlar: Yezidiler, Say 44, stanbul.

164

Yeni Aktel. (1-7 Haziran 2006). Sryani ve Yeziler Eve Dnyor, Say 47, stanbul. NTERNET KAYNAKLARI WWW dokman: http://www.kbl.com.tr/yezidi/mukayese.html) 12.10.2004 sayfay ziyaret etme tarihidir.

165

EKLER L STES

Ek 1 : BOA., HAT., 27/1294 ve transkribi Ek 2 : BOA., HAT., 83/3430A ve transkribi Ek 3 : BOA., HAT., 83/3430 ve transkribi Ek 4 : BOA, HAT., 240/13441 ve transkribi Ek 5 : BOA., HAT., 41/2088 ve transkribi Ek 6 : BOA, HAT., 376/20475 ve transkribi Ek 7 : BOA., HAT., 373/20404 ve transkribi Ek 8 : BOA.,A. MKT. MHM., 499/2 ve transkribi Ek 9 : BOA., Y. PRK. BK., 22/57 ve transkribi Ek 10 : BOA., Y. MTV., 74/33 ve transkribi Ek 11 : BOA., . DH., 1297/1310S-53 ve transkribi Ek 12 : BOA., . DH., 1298/1310.Ra.-56 ve transkribi Ek 13: BOA., Y. A. HUS., 267/24 ve transkribi Ek 14 : BOA., Y. MTV., 65/115 ve transkribi Ek 15 : BOA., Y. A. HUS., 277/16 ve transkribi Ek 16 : BOA., Y. A. HUS., 277/123 ve transkribi Ek 17 : BOA., Y.EE., 139/13 ve transkribi Ek 18 : BOA., Y.EE., 139/15 ve transkribi Ek 19 : BOA., MV., 184/68 ve transkribi Ek 20: BOA., Y. A. HUS., 269/45 ve transkribi

166

EK 1

167

168

Ek 1 Tarih :1201.B.10 (28.4.1787) Dergh- l Kapuc Blarndan bu defa Medine-i Mnevvere ve Badad taraflarndan tevrd iden es-Seyyid Numan Be kullarnn takrridir. F 10.B.sene 1201 Bu huss- mukaddem bu tarafda olan mlhazaya mvfk olup merkm avi olunun tertb-i icrs ern lzim gelr ise ve bu ifdesi istift sreti olmala bu huss semhatl efendi dilerine dah irsl olunaca Bu esnda Badad havlsi ihtill zre olup ve sebeb-i ihtilli dah avi olu Sleyman kend kablesi olan bdiye-nin el-Ubeyd dernunda ikmet ve Badad Vlilii emriyle etrfa ercif iasna mbderet iylediinden ndir. Hlbuki byle bdiye-nine rtbe-i vezret virilmeyecei zhir oldn b-ur olanlar bilmediklerinden Badad Vlsi olacam dey merkmun tefevvh eyledii kelm- druna itibr ile bana baz haert cem olup Badadn dhil hric rbta-i nizmdan tl olduundan baka bundan akdemce Badadn karu ykasn zabt itmek sevdsyla bine karb asker irsl ve Badadn iinde olan tarafgirleri dah muvenet-i klli ider ve karu ykay zabt iderim midiyle cenge tasaddi idp ancak bi-hfzllahi Tel bir i gremeyp yine avdet itmi olduklar ve merkm avi olu Sleymann bagy ve isyn hasebiyle eran tertb-i cezs lzim gelr ise merkmun cezs tertb ve emvl eys cnib-i mrden zabt olunmak zre mekked bir kta emr-i l sdr ve Badad Vlsinin reyine ihle olunup merkmun hakknda bu vechile irde-i aliyye sdru bil-cmle etrfa ner ve ia olunmak Badad Vlsinin dah nezd-i devlet-i lyyede htr mer ve kadr itibr der-kr olup her vechile hakknda vsk itimd- hne old lyk zre beyn olunarak nfuz- kelmna medr olmak zre nevzil emr-i l ve istikllini hv bir sevb-i krk dah ihsn buyurulmak sretiyle Badad Vlisinin tekevvn iden ihtill ve merkm avi olunun gilesi ber-taraf ve mndefi olaca akdem-i meml old.

169

Ek 1/1 Madde-i sbkann tetimmesidir Eer zikr olunan sret-i icr olundukdan sonra dah yine ihtill-i mndefi olmaz ise ol-vakt taraf- devlet-i alyyeden dier tedbrde dah teebbs olunmak sn olup devlet-i alyyeye gre bir glk olmad ve imdiki hlde tedbr-i mezkr ile def-i ihtill mmkn olmak meml id Bu dah Mdde-i mezkre umr- msteceleden oldndan baka avn inyet-i br ile merkm avi olunun gile ve ihtilli dah mndefa olur lakin Musul l az olmak takrbiyle eri ve cesr bir vezirin vcdu lzimeden id Bu mdde dah bu tarafda olan mtlaa ve mlhazaya mvfk id Molla Timurun dim fesdda old ve mddet-i vfireden ber hakkndan gelinmediinden ml ve asker cihetleriyle dah kuvvet-i klliyeye mlik olup bundan akdem Keyki Abdi Paa ile Rakkada muhrebe ve Abdi Paa dah merkme amn deyp rey ile kup gitmesi Timura mceb-i n ve bir kat dah kuvvet-i askeriyesine bis oldndan baka ol-havller ahlleri keyfiyet-i hlleri birka seneden ber tekrr be-tekrr Devlet-i Alyyeye ifde ve inh idp isg ve icr olunmadndan hasms olan bdiye-nin kabiller dah biz-zarre kendsine tbi olup iktiz itdike asker virmee balamlardr ve merkmun dimnda klli fesd old zhirdir. Diyarbekir ve Rakka ve Bilecik ve Siverek ve ol-havller karyeleri harb ve perin old malm- lleridir. Kaldki merkma tbi olan kablesi ve gerek sir kableler dern tbi olmayup merkmun galebesinden n zarr tbi olmu olduklar tahkk olunmudur ve ammsi dah kendnin zdd olup katli ile mtesell olmad cmlenin malmdr. Andan mad karda Sadn dah kendsine zd olup biz-zarr tebyyet iyledii tahkk

170

Ek 1/2 olunmudur. Bi gyetil-lahi Tel tarkyle hareket olundukda beyinlerine tefrika drme gyet sn zan olur. Mdde-i sbkann tetimmesidir. Mdde-i mezbrenin sret-i tedbri hl Rakka Vlsi sul olunur ise Rakka Vlsi Timur ile mttefik olduu mtehakkk olunmala bu bbda Rakka Vlsinden istilm- hl olunmak abes olup mdde-i mezkrenin tarki sbka Maden Emni Divrikli Mustafa Paann Diyarbekir mtesellimi eyh olu brahim Aadan birbirinden haberdr olmyarak baka baka mektblar ile istifsr olunsa ne vechile cevblar gelr ise yine iktizsna efendilerimiz alemdir ve merkmun zerine hcmda gerek mal ve gerek hayvnt hakkndan gelen askirin olup bir akesi ve bir aded hayvn taraf- Devlet-i Alyyeden matlb olunmayaca beyn olunarak mm-ileyhimdan istifsr ve icr-y tedbre urda dah bu mdde resi meselesi olarak bylece icr olunmas lzimedendir ve Diyarbekir ve Rakka taraflarnda Timurun def-i gilesi emrne mberet olunur ise kaviyyl-iktidr bir vezr bulunmaa muht id

Bu huss- mukaddem vuk bulmu mevddan olup iktizs mtlaa olunaca malm- lleri buyuruldukda emr fermn hazret-i veliyyl-emrindir. Bundan akdem Musul Vlsi Abdlbaki Paay Musula Karb Simv olu nmnda be yz Yezde mlik bir meln alenen katl edp sl ve icr olunmadndan zll azm ve mrr- gubr idenlere dah el-yevm meakkat-i azme hsl olmala bunun dah icrs lzim ve lbdde old malm- lleri buyuruldukda emr fermn men-lehl-emrindir. ( BOA., HAT. 27/1294 )

171

EK 2

172

Ek 2 Tarih :1209.L.9 (29.4.1795 aramba)

Badad Vlsi Sinan Paa kullarnn kimesidir. Devletl nyetl Mrvvetl Merhametl Atfetl Veliyyn-niam Kesirl-cdl-kerem Efendim Sultnm Hazretleri. Hemvre vcd- behbd lemsd- hidvneleri kffe-i kedrt rzgrdan masn ve sye-i ltf u inyetleri be-tahss bu abd- zer-hardeleri zerinde devma makrn ola mn mev gzn-i cebel-i Sincar olan Yezd ekylar mecbl olduklar kfr erret ve maktr olduklar ilhd ve ekvet iktizsyla env- mefside mbderet ve kat- rh- ebn- seble muvzabet idegelmeleriyle itf- nyire-i fesd ve ahmdate mazarrat ve ilhdlar zmnnda esbk Badad Vlsi Sleyman Paa merhm yz altm alt trhinde bir defa zerlerine sefer ve bir frkasn pel-i imr ibdddan tabr ve ervh tgynelerine ibsl beisl-masr sar idp ol-gnden ber magl-i nizm- arka megliyetimiz hasebiyle nf- danet melf irklar tergm-i yed-i satvet ve k-i erret-i menk begyetleri mlide-i met-i savlet olmak mteyessir olmayup innessefhe izlem yenhe memr- mfdnca refte refte nyire-i erretleri ve ziyne keen-nbh ve etrfnda olan Musul ve liv-i Ana ve sir etrf ve turufu zrrna itb itmeleriyle ve mahz imta-i ez ve temni sebil ve inh zmnnda def-i gile-i fesd ve kal- pen-i efsdlar reside-i mertebe-i vcb oldndan baka Badad ayirinden elubeyd aretinin bir frkas dah kat- tarka mbderet ve heyet yolundan am- erfe zim hccc kfilesi develerini nehb-u gret itmeleriyle bu defa dyire-i keri aalarndan bir kullar klliyetli asker ile zerlerine tayn ve mtevekkilen alallah Tel evhir-i abnil- Muazzamada ikisinin dah gmlleri niyyet-i sdkasyla l tarafndan bas tesyr itdirilp Ramazn- erfin on dokuzuncu gn cebel-i mezkre yirmi satlik mesfede vki Tera nm menzile vusllerinde frka-i dlle-i mersmeden merhm mrn-ileyhin zer-u beru efhmndan kemin-

173

Ek 2/1 i gzin-i nect ve kuvvet-i tmme ile mev-y mukallcyn ve melce-i eky ve bugt olan frka bi-ecmaihim dmen-i gh-i Sincarda ray mev ve devvb ve nasb- ebke gret ve inhba megl olduklarn istihbr itmeliriyle asker-i mezkr arlklarn madrab- hymlar olan serbde tehr ve vaktil-asr belgad ve alessabh ser-nehast eserlerine gyd- sedemt itmeleriyle kefere-i meskde fes-i sabhil-mnzirine m-sadaka ve el inne hizbe-eytni hml-hsirne mlhak olup be yzden mtecviz riclleri tame-i r-i imr ve etfl ve iyalleri esr ve ml ve menzilleri ganmet ve desnigir olduklarn sergerde-i merkm tahrr ve gtegn- meskdenin mteayyn ve malml-esmlerinden yetmi drt neferin ser-i perdelerin taraf- ker-neme tesyr itmekle bu defa rus- mezbre vki ariz-i ker ttrn- abidnemden Tatar Mehmed ile hkip-y merhim bipeym-y veliyyn-niamnelerine ref- takdm olundu.Kefere-i mersmenin hadd- ztlarnda mev-y sahl-menl ve kuvvetleri ber-keml-i and mtemerrid ve hem dlle-i eytn mder bir tife olmalaryla bu gne suhlet ile ahz ve tenkl ve izle-i mefsid ve tahzillerinin mteyessir olmas mahzan inyet-i bri ve kuvvet-i baht- tcidr id ve stne kayd- itibhdr. nallah Tel kffe-i bed hhn devlet ebed mddet ve hayen nn ve nemek veliyyn-nimet olan mfsidin dah bunlar misll giriftr gazb girdigr olurlar min asker-i mezkrun hareketi savlet-i eserleri mezbr el-Ubeyd frkasnn dah maske-i istiyrlarn selb idp bir tarafda firr itmeksizin firr ve beheri Haburu ubr itdikleri istihbr olmala asker-i mezkre kezlik Haburu ubr ve kangi tarafa Doberh ve yd olmulan ise takblerine say mevfr iylemek hussu emr ve tekd olunduunun ilm vesle-i arz- ubdiyetimiz olmudur. naallah Tel lede-erefil-vsl muhat- ilm-i lleri buyuruldukda her hlde emr fermn ltuf ve ihsn devletl inyetl mrvvetl merhametl atfetl veliyyn-niam kesirl-cdl-kerem efendim sultnm hazretlerinindir. F 9.L.sene 1209 Mhr ( BOA., HAT. 83/3430A )

174

EK 3

175

Ek 3 Tarih :1209.Z.9 (27.6.1795)

Pdihm Manzrum olmudur. evketl Kermetl Mehbetl Kudretl Veliyn-nimetim Efendim Cebel-i Sincarda olan Yezd ekysnn kfr ve erdetleri mezdd olmak hasebiyle Badad Vlisi Sleyman Paa kullar zerilerine askir tayn ve ekserni tume-i r-i imr idp yetmi drt neferinin rus- maktasn tahrrtyla DerSadete irsl itmi oldna binen vrid olan tahrrt manzr- hneleri buyurulmak in takdm-i hkip-y mlkneleri klnd ve zikr olunan rus- makta dah pi-gh bb- hmynlarnda galatde hn- mezellet klnaca malm- hmynlar buyuruldukda fermn evketl kermetl mehbetl kudretl veliyyn-nimetim efendim pdihm hazretlerinindir. ( BOA., HAT. 83/3430 )

176

EK 4

177

Ek 4 Tarih :1210.Z.29 (15.6.1796)

Pdihm Manzrum olmudur. evketl Kermetl Mehbetl Kudretl Velyn-nimetim Efendim Hl Badad Vlsi Vezr Sleyman Paa kullar tarafndan vrid olan tahrrtda Mardin ile Musul beyninde katl-i nfsa ictisr iden Yezd keferesinin ve gerek iki seneden beru arz-i amyeye isl ve hne ve hisra mtecsir olan am ayirinden Karn aireti ekysnn tedbleri in mrn-ileyh asker irsliyle cemyetlerini perin itmi old muharrer ve mezkr olmala hlsa itdirlp mceddeden manzr- mlkneleri buyurulmak in marz- huzr- hneleri klnd malm- hmynlar buyuruldukda fermn evketl kermetl muhbbetl kudretl velyn-nimetim efendim pdihm hazretlerinindir. ( BOA, HAT. 240/13441 )

178

EK 5

179

Ek 5

Tarih

:1216.Z.29 (5.6.1802)

Badad Vlisi Ali Paa kullarnn kimesidir. Cebel-i Sincardan mutasarrf olmu tavif-i Yezdn Musul ve Daha ve Diyarbekir eyletlerinde meks ve admlaryla kendlerine bir nevi miknet gelp yine cebel-i mezkrde skin olmalar melhz oldndan kat- esbb malar ve bir mahalde tevattn olunmamalarn eylet-i mezkre vllerine baka baka evmir sdr olunup evmir-i mezkrenin kend tarafna gnderilmesini mrnileyh tahrr itmekle tahrri vecihle evmir-i mezkre tasdr ve mrn-ileyh tarafna tesyr olunaca muhat- ilm-i lleri buyuruldukda emr fermn hazreti men-lehl-emrindir. nyet-kr Avn inyet-bri ve ikbl-i l ehriyri ile dier arzamzda tafsl old zre Sincarlu keferesinin kat rk- fesd ve izmihilllerine muvaffak olduumuzda sebeb-i malar olan mezrileri itlf ve batlar bil-klliye kat ve skn idecek byle mahaller kalmadndan etrflarnda olan memlike mteferrik olanlar kesb-i maa der-kr olacaklar bedhi olup hl-i kfr istimllerine gre hhi itdikleri yerde mntai olurlar ise refte refte hlleri takviye bularak meknlarna mevedet ve meskin-i iml ve det-i melfeleri zre zrr- ibda mbderet idecekleri akreb-i ihtiml olmala sye-i pdihide maksd ker-nem kefere-i mersmenin bu derece istislleri myesser olmu iken bil-klliye def-i vcd- ihdlarn her tarafdan kat- esbb- intilarna mnhasr olman mersmlarn karb-i midghlar Musul ve Daha ve Diyarbekir eylt olmala kang bir tarafa tedevvr iderler ise vchla sbilelerini kat itmekden baka dhil-i havza imn olmayanlarnn izle-i vcdlaryla def-i mevdd erretlerine klli ikdm itmek zre eylt- mezkrenin vllerine tevzi hv baka baka birer kta fermn- ln sdr ve taraf- ker-neme irsl buyurulmakdan mad Musul eyleti kefere-i mersumeye her yerden akreb olmak sebebiyle ekser kurlarnda

180

Ek 5/1 tamalarndan n Yezdleri v ve telfen ayn itdirmi olduklarndan kurlar Yezd-hneden ibret olmu hem millet olduklarndan beher hl Sincar ahlisini mahf ve aikr sbile virmekden baka aralarnda v itdirerek kuvvet ve intilarna bd ve ez-sernev icr-y sr- dalletlerine medda olaca c-y itibh deildir. Kefere-i mersme kitb olmayup mrted ve mteannid olduklarndan mcerred i bu irde-i kfr ve ilhdn bil-kllye itfs zmnnda cmle kurlarnda olan Yezidlerin bir ferdini dah tavattun ve tehr itmeksizin amm tark-i mne getrp ve yhd cmlesinin idmlarna klli ikdm itmek zre Musul Vlsi kullarna hitben kat bir kta dah al haddih fermn- aln sdr ve yine taraf- ker-neme irsl buyurmalar bbnda emr fermn ltuf ve ihsn devletl inyetl mrvetl atfetl veliyn-niam kesrl-ltf-i vel-kerem efendim sultanm hazretlerinindir. Mhr

( BOA.,HAT. 41/2088 )

181

EK 6

182

Ek 6 Tarih : 1251 (1835)

Devletl Reid Paa Hazretleri tarafndan bu defa vrd iden devtdr Ali Efendi kullarnn takrridir. Trhi 1251 Mrn-ileyh hazretleri avn inyet-i hazret-i br bi-menni tevcht- cenb- cihndr ile Diyarbekirin ilersnde kin ayir ve ekrdn ve Yezdhne tabr olunan ciblde mutavattn- kabil-i rezlenin taht- itata idhlleri zmnnda bazlarn harben tedb ve bazlarn dah temn ve taltf ile nizmt- lzimeyi icr ve Diyarbekirin krk elli sat ilersnde envi ekvet ile melf olan ayir ve ekrd Diyarbekirin bir tarafnda kin sahr kylerine nakl ve iv iderek sye-i hazret-i cihndrde oralar imdilik fil-cmle tasfiye itmi ve askir-i hassa ve mansre alylarnn noksanlarnn dah ikml ile Diyarbekire avdet buyurmu isede bu gnlerde merkez-i meslih ittihz olunan Harbut kasabasn terf ile bi-tevfk Allah Tel Urfa cnibine hareket ve azmet buyuracak olduklarndan ve Msrl brahim Paann bir mddetden ber bir am tarafnda tedrik zre bulunduu ve bir tarafnda takviyet grdke beher hl tek durmayup Urfaya doru sarkndlk idecei nmyn idnden ol-tarafa ledel-vsl icb- hle gre hareket olunmak in maiyetlerinde ziyde askir-i nizmiyenin lzmu der-kr olmala mukaddem sevk ve irsl vaad buyurulmu olan atfetl Halid Paa livsnn bir an akdem ve bir sat mukaddem ihrcn ve ledel-iktiz emr muhfazada istihdm olunmak zre Sivas ve Divrii sancklarndan tahrr olunmu olan redf-i askir-i mansreyi dah maiyetlerine celb idecek olduklarndan askir-i merkmenin elbise ve yamurluklar seran ve cilen irsl buyurulmasn mrn-ileyh derece-i nihyede niyz iyledii Bi-inyet-il-lahi Tel Urfa cnibine azmet olundukda bil-cmle askiri hassa ve mansreyi istishb idecek olduklarndan askir-i merkmenin matbah ve

183

Ek 6/1 dr tkmlarnn ve sir arlklarnn nakli on alt bin deveye muhtc olup bu mikdr devenin tedriki emr-i asir oldna ve usl-i seferiyede hffet ve adem-i tekellf vcibeden idne mebn dr ve matbah tkmlarnn terkiyle beher on nefere fakat bir karvna ve beher neferin lahm taynleri er yz dirhem ve nn- azzleri dah ziydece olmak zre tertb ve tanzm olunarak it olunduu hlde karvnada yahni ve yhd sdece kebb tabh itdirilerek matbah tkmna hcet-i myesser itmeyeceini ve esn-y rhde mavka mnsibeye kondrlacak oldndan drn dah lzmu olmayaca mtlaa olunmu isede bu huss emir ve irde-i seniyyeye ment id ( B.O.A, HAT. 376/20475B )

184

EK 7

185

Ek 7 Tarih : 1251 (1835) Seniyyl-Himem Behiyy-eym nyetl Atfetl Olum Efendim Hazretleri Rakkada olan askirin taynt- lzimelerin icb iden zehir ve mhimmtn Kebandan nehren Rakkaya irsli sretine ve Sincar ekiysnn tedb ve terbyeleri lzim gelerek bi-minnehi Tel evvel-bahrda bin-nefs hareket iylemek zre imdiden tedrikt- muktezyenin icrsna ibtidr olundna dir Sivas eyleti Mri atfetl Hafz Paa Hazretlerinin vrid olan ukkas manzr- l buyurulmak zre mersl sy-i atfetleri klnm olmala sret irna nazaran zikr olunan nehrin baz mahallerinde olan talar krdrld hlde isl-i zehirde shlet ve menfi mceb olaca der-kr oldna ve eky-y merkmenin dah tedb ve terbyeleri istihsl olunarak Badd tarkinde emniyet nme hsl olacana ve bu makle mevdda harekt- hakmneye riyet lzim geleceine mebn an gre iktizs vecihle cevb nme yazlmas mvfk- irde-i seniyye-i hazret-i hne buyurulur ise ir ment- himmet-i behiyyeleridir. Marz- Bendeleridir ki Hme-pir-y tazm olan ibu emir nme-i seniyye-i veliynnimneleriyle mr mrn-ileyh hazretlerinin zikr olunan ukkas mbrek ve muall hkip-y mel ihtiv-y hazret-i ehin-hye arz ve takdm ile manzr- evket-mevfr cenb-i pdih buyurularak tbk- istizn olund vecihle cevb-nme yzlmas hussuna irde-i aliyye-i mlkne taalluk itmi ve mezkr ukka lefen ide-i hkip-y devletleri klnm olmala ol-bbda emr fermn hazret-i veliyyl-emrindir. ( B.O.A, HAT. 373/20404 )

186

EK 8

187

188

Ek 8 Tarih Bb- l Meclis-i Mahss F 7 Ca sene [1]306 trihl zabt-nme sretidir. Yezd tifesi imdiye kadar kurlar isbet idenler in an- cemata bedel-i nakd it itmek olup badem ahz- asker knn-nme-i hmyn hkmne tevfken bedel-i nakd virmi olsalar bile be mh biz-zat hidmet-i askeriyede bulunmalar lzim gelerek hlbuki hidmet-i filiyye-i askeriye hilf- ynleri idnden ve Mahall Redf Kumndnlnca tife-i merkme haklarnda hkm-i knnun tamamen icrs taleb olunmakda olmas hasebiyle rhlete baladklarndan bahisle yz senesine kadar bekyda bulunan ahlinin ve bu meynda Yezdlerin afv ahli-i sire ile berber bunlarn dah teskn-i melceini mcib olaca gibi yz bir senesinden itibren ahli-i sire misll ahz- asker mumelesine muvfakat itmeleri meml oldna dir vilyet-i mrnileyhdan alnan muharrert zerine taraf- ser-askeriyeye gnderilen tezkire tkmyla kret olundu. Ser-asker-i mrn-ileyhin hlsa-i cevb zikr olunan knn-nme-i hmyn trih-i Terin-i Evvel isimlerine kura isbetle bekyda bulunan efrdn sret-i istihdmlar meclis-i askeriyece der-dest-i tezkire oldna Yezd tifesinin seniye-i sbka kura bekys hakknda virilecek karra gre mumele olunaca bedh isede ahz- asker knn hkmnce bedel-i nakd virmek isteyenlerin mutlak nizmiye tbrlarnda be mh biz-zt hidmet-i askeriyede bulunmas lzimeden olup bunlar hakknda bir mumele-i istisnyen gsterilmesi dah ciz olamyacana binen ol-bbda icrs iktiz iden mumelenin istifsrndan ibret olup vkan tife-i merkme hakknda bir mumele-i istisnyen icrs ciz olmamakla berber s-i siryet mahzrn dah mnti olacana ve Haleb vilyeti :1306.Ca.13 (15.1.1889 Sal)

189

Ek 8/1 dhilinde bulunan Yezd tifesi hakknda ahz- asker knn-nme-i hmyn ahkmna tevfk mumele olunmakda id dah Haleb vilyetinden cevben alnup mezkr tezkire ile birledirilen telgrf-nmeden mstebn olmasna nazaran tife-i mezbreden Musulda bulunanlar hakknda dah knn-nme-i mezkrun tamamen ceryn lzim geleceinin cevben taraf- askeriye irna karr virildi. Aslna mutbkdr Amed Divn- Hmyn

190

Ek 8/2 Evrak Msevvi Nmros di u smi 772 Ben Ragb Tesvdi trhi 13.Ca. sene [1]306 Taraf- sm-i Mhimme ser-askeriye nmrosu 12 Mehmed Ali Tebyz trhi Mmeyyizi 14 4 Knn- sn sene 1304 (ed buyurulmu dur)

bu tezkire-i ser-askerileriyle melfft Meclis-i Mahss- Vkelda ledel-mtlaa vakan tife-i merkme hakknda bir mumele-i istisnyen icrs ciz olmamakla berber s-i siryet-i mahzrn dah mnti olacana ve Haleb vilyeti dhilinde bulunan Yezd tifesi hakknda ahz- asker knnnme-i hmynu ahkmna tevfk mumele olunmakda id dah vilyet-i mrnileyhdan cevben alnan telgrf-nmeden mstebn olmasna nazaran tife-i mezbreden Musulda bulunanlar haklarnda dah knnnme-i mezkrun tamamen ceryn lzim geleceinden taraf- sm-i ser-askeriyelerine ir tezekkr klnm ve evrk- merkme mezkr telgrf-nme ile maan ide idilmi olmala ber-mceb karr if-y muktezsna himmet buyurulmas bbnda

( B.O.A, A. MKT.MHM, 499/2 )

191

EK 9

192

Ek 9 Tarih :1308.Z.9 (16.7.1891 Perembe)

Yldz Sar-y Hmynu B Kitbet Diresi Mehate gnderilen tezkire-i hussiye sreti Yezdler nashat- tesr itmeyecei Musul vilyetiyle Heyet-i Tefhmye Riysetinden vrid olan telgrf-nmelerden anlalmasna ve bu bbda devletce ihtiyr- msmaha ise katan ciz olamyacana mebn i bu frka-i dlle umde-i tarkatlerinin telkntndan uzk ve efrd- slmiye arsnda bulundurlup kendilerine det ehl-i senet mumelesi idilmek ve bu mezhebde kalanlar deil kabl-i nasrniyet ve yahdiyet itmi olanlar bile yine asker olacaklarna ve devletin karr l-yetegayyer bulundna dir tefhmt icrsyla berber ahz- asker maddesinin hibir sarf tagyr olunmayarak mevk-i icrya murz olunmak ve ilerinden dire-i nciyeye duhl itmi veya itmek istiddnda bulunmu olanlar var ise bunlar bulunduklar mahaller civrndaki tbrlara ve kusrlar dier tbrlara yirledirilmek lzimeden olup ancak bu bbda icr-y iddetden ise ire-i sebt ve saltla tedbir-i mezkreye devm olunmas muktez-y emr fermn- hmyn- hazret-i pdihden olarak makm- sm-i sadret-penh ile taraf- vl-y ser-askeriye dah f-y teblgt klnm olmala ol-bbda F 9 Zil-hicce sene [1]308 Mukbele olunmudur. Kullar aban Kullar Ekrem ( B.O.A,Y..PRK.BK,22/57 )

193

EK 10

194

195

Ek 10 Tarih :1310.B.8 (26.1.1893 Perembe)

eyhan ahlisinden yirmi kadar Yezdnin berber getirdikleri yedi res maktu mer Paann mahdmu Akif Be ve eyhan Mdr sbk Reid Efendi katl iylediini iddi ile muadelet-i seniyye-i mlknelerine mazhariyetlerini taleb ve istid itmek zerine kendleri ne gibi tefhmt icrsyla ide olunduklarna ve dern- memleketde bu misll eylerin vcda getirilmesi yr ayra karu pek irkin olaca cihetle men-i tekerrr dah vilyete ihtr klndna dir heyet-i tahkkiye tarafndan vrid olan ifre telgrf-nmenin sret-i mahllesi merbtan arz atebe-i uly klnmdr. Bu bbda vukundan ikyet olunan ahvl ve mumelt gayr-i marzyeden doly yegn yegn isticvblar lzim gelen zbtn ve efrd- askeriyenin emr isticvblarn icr itmek zere heyet-i mezkre azsndan birinin riyseti tahtnda bir komisyon tekline ve sireye dir lyiha htr- ftr olan mtlat F 9-10 Knn- Sn [1]308 trhleriyle mverrih kta arza-i mtereken kernemizle arz- huzr- l klnmakla ol-bbda ve ktebe-i ahvl irde ve fermn hazret-i veliyyl-emr efendimizindir. F 8 Receb sene [1]310 ve f 14 Knn- Sn sene [1]308 Kullar akir Kullar brahim bin brahim

196

Ek 10/1 Bu gn eyhan ahlisinden yirmi kadar Yezd nezd-i ciznemize gelerek berber getrdikleri yedi res maktu ile bunlarn mer Paann mahdmu Akif ve eyhan Mdr sbk Reid Efendi tarafndan nakli idildiini ed ile taleb muadelet-i seniyye iylemeleri zerine vel nimet b minnetimiz hazretlerinin mli hmynlar kffe-i teba-i ehriyrilerinin mazhar- adlet olmalar sretinde olduundan hkmet-i seniyyece bit-tahkk icr-y hakniyet idilecei ifdesiyle tarafmzdan ide klndklar ve dern- memleketde bu gibi eylerin vuk bulmas yr ayra karu pek irkin olacandan tekerrrinin men vilyete ihtr iyledii marzdur. F 12 Knn- Sn sene [1]308 Kamil Aslna mutbkdr Yver-i Ekrem Kullar Dervi Sadk akir

( BOA, Y..MTV.74/33 )

197

EK 11

198

Ek 11

Tarih Bb- l

:1310.S.29 (22.9.1892 Perembe)

Dire-i Sadret Amed Divn- Hmyn 571 Devletl Efendim Hazretleri Musul vilyeti dhilinde kur-y malmede skin Yezdler ile frka-i hliye mensb ahli-i sirenin tashh-i dn ve itikda mheyy bulunduklarna dir Frka-i Islhiye Kumndn Ferk Sadetl mer Vehbi Paa Hazretleri tarafndan kede olunup manzr- l buyurulan telgrf-nme zerine bunlarn nezdine icb- karar hce izm ve skin olduklar mahalde mescid ve mektib ins hakknda eref-sdr olan irde-i seniyye-i hazret-i hilfet-penh mantk- lsine tevfken sebk eden ira cevben kumndn- mrn-ileyhden gelen tahrirt ve melffu ile telgrf-nmeler Meclis-i Mahss- Vkelda ledel-kre olbbda ceryn iden mzekkerenin neticesini hv kaleme alnan mazbata melfflaryla arz ve takdm klnm olmala mnderict hussunda her ne vechile irde-i seniyye-i cenb- hilfet-penh eref-mteallk buyurulur ise mantk- lsi infz idilecei beyniyle tezkire-i senveri terkm olundu efendim. F 27 Safer sene [1]310 f 6 Eyll sene [1]308 Sadr- azam ve Yver-i Ekrem Cevad

199

Ek 11/1 Marz- ker-i Kemineleridir ki Reside-i dest-i tazm olup Meclis-i Mahss- Vklnn mazbata-i marzas ve melfflar ile manzr- l buyurulan i bu tezkire-i smiye-i sadret-penhleri zerine mcebince irde-i seniyye hazret-i hilfet-penh mteallk ve eref-sdr buyurulmu olmala ol-bbda emr fermn hazret-i veliyyl-emrindir. F 30 Safer sene [1]310 ve f 9 Eyll sene [1]308 Ser-Ktib-i Hazret-i ehriyri Sreyya ( BOA, ..DH. 1297/1310S-53 )

200

EK 12

201

Ek 12 Tarih Bb- l Dire-i Sadret Amed Divn- Hmyn 744 Devletl Efendim Hazretleri Musul vilyeti dhilinde bulunan Yezd tifesinin ressatdan olup tife-i merkmeden tashh-i itikd itmeleri hussunda mukaddem hsn-i hizmeti grlp rtbe ve mala taltf olunan Ali Paann evvelki meslek gayr-i mstakmine nkl ile emniyet-i ummiyeyi ihll-i kym iylemesinden dolay Musuldan tebdi hakknda vilyet-i mezkre vliliine Frka-i Islhiye Kumandanlndan mtereken kede olunan telgrf-nmeler zerine Meclis-i Mahss- Vkeldan kaleme alnan mazbata melfflaryla arz ve takdm klnm olmala ol-bbda her ne vechile irde-i seniyye-i hazret-i hilfet-penh eref-mteallk buyurulur ise mantk- cell infz olunaca beyniyle tezkre-i senveri terkm klnd efendim. F 14 Rebil-evvel sene [1]310 F 23 Eyll sene [1]308 Sadr- azam ve Yaver-i Ekrem Cevad Marz- ker-i Kemnelerdir ki Resde-i dest-i tazm olup Meclis-i Vkelnn mazbata-i marzas ve melfflar ile manzr- l buyurulan i bu tezkre-i smye-i sadret-penhleri zerine mcebince irde-i seniyye-i cenb- hilfet-penhleri eref-mteallk buyurulmu olmala ol-bbda emr fermn hazret-i veliyl-emrindir. F 18 Rebil-evvel sene [1]310 ve F 27 Eyll sene [1]308 Ser-ktib-i Hazret-i ehriyri Bende-i Sreyya :18.Ra.1310 (9.10.1892 Pazar)

( BOA., ..DH..1298/1310.Ra.-56 )

202

EK 13

203

Ek 13 Tarih :1310.Ca.7 (27.11.1892 Pazar) Bb- l Dire-i Sadret Amed Divn- Hmyn 919 Yezd areti mersndan olup Kastamonuya gnderilmek zre Sivsa gnderilen Ali Paann ihtid iyledii ve btn aretinin ihtid iylemesi dah meml old ve bade ezn aretinden Hamidiye alaylarnn tekline sarf- makderet ideceini ifde iylediini ve bb- muall-y hazret-i pdihiye cebn-i sy- ubdiyet olmak istidsnda oldn hv Sivas Vliliinden kede olunup manzr- l buyurulan telgrf-nmeye nazaran icbnn arz- atebe-i uly klnmasnn emr fermn buyurulduunu mebla- tezkire-i hussiye-i devletleri alnd. Mm-ileyh Ali Paann bundan evvel dier Yezdler gibi terk-i dallet ile dire-i mnciye-i hidyete dhl iyledii Musul vilyetiyle Frka-i Islhiye Kumndn Vehbi Paa Hazretleri tarafndan ir olunmas zerine emslini tevk ve hsn-i hlini takdr in bil-istizn eref-sdr olan irde-i seniyye-i hazret-i hilfet-penh mantk- lsine tevfken uhdesine rtbe-i mir-i mirn tevch ve iki bin guru ma tahssi buyurulmu old hlde mahharan yine meslek-i kadm gayr-i mstakimine nkl ile berber dierlerini ifl ve idlle cret iyledii beyniyle orada beks muzr old vilyet-i tezkire ile p-y mrn-ileyh tarafndan ir olunmasna mebn slh- nefs itmek zre Kastamonuya izm hussuna bil-istizn irde-i seniyye-i hazret-i hilfet-penh eref-snh ve sdr buyurularak icr-y icb cnib-i vilyete bildirilmidi.Paa-y mm-ileyhin Diyarbekire vuslnde tark-i hidyete dhl iylediini b-telgrf ir itmekle Kastamonuya vuslnde icbna baklacann kendsine tebli Diyarbekir vilyetine yazlm ve kendsinin Kastamonuya izm slh- nefs itmesi maksadna mbten olup oraya dhliyle dire-i hidyetde sebt ve hsn-i hl hareketi grilir ve ahvl-i ynesi hakknda emniyet hsl olur ise gerek

204

Ek 13/1 memleketine izm ve gerek Der-Sadete celbi kbil ve mmkn olarak imdiki hlde ber-mantk- irde-i seniyye-i hazret-i hilfet-penh Kastamonuya izm icb- hlden bulunmu olmala hkip-y hmyn- mlkneye arz- mtemenndr efendim. F 7 Cemziyel-evvel sene [1]310 f 15 Tern-i Sn sene [1]308 Sadr- azam ve Yver-i Ekrem Cevad ( BOA., Y..A..HUS.267/24 )

205

EK 14

206

Ek 14 Tarih :1310.M.25 (18.8.1892 Perembe ) Numro 988 Komisyonun ibu mazbatas manzr- l oldu. Paa-y mrn-ileyhin bir tkm mnsebetsizlikleri iidilmekde olup bununla berber res-y slma gadr ve taadd idilmek manen Ermenilere hidmet dimek olacandan mehdt- vkilerinin arz ve ir idecekleri netyice gre icbna baklmak zre mrnileyhin ne yolda hareket ve memr olduu slht- vazfesini nasl if itmekde oldn gzelce teft ve tahkk in Musula li-eclil-izm teft-i asker komisyon- lsi azsndan mnsib iki ztn bil-intihb isimlerinin arz- atebe-i uly klnmas eref-mteallk iden irde-i seniyye-i cenb- hilfet-penh iktiz-y mnfinden bulunman ve paa-y mrn-ileyhin habs itdii az ve erfn seren sebllerinin tahliyesi ve badem ehl-i slma byle hakaret itmemesi zmnnda kendsine emr-i ser its dah mantk- cell-i irde-i seniyyeye tevfken cnib-i vl-y sipehdriye tebl klnman ol-bbda emr fermn hazret-i men-lehl-emrindir. F 25 Muharrem sene [1]310 f 6 Austos sene [1]308 Ser-Ktib-i Hazret-i ehriyri Bende Sreyya ( BOA., Y..MTV.65/115 )

207

EK 15

208

209

Ek 15 Tarih Bb- l Dire-i Sadret Amed Divn- Hmyn Sincar kazsnda bulunan Yezdlerin icr olunan harekt- askeriye zerine arz- dehletle kabl-i islmiyete mheyy olduklarn gnderdikleri ademi ifde iylemi olduuna ve icr-y tahkkt in mahalline memr- mahss gnderildiinden neticesinin bildirileceine dir Frka-i Islhiye Kumndn Ferik mer Vehbi Paa hazretlerinden Dhiliye Nezreti cellesine gelen tezkire manzr- l buyurulmak in arz ve takdm klnd efendim. F 17 Muharrem sene [1]310 f 29 Temmuz sene [1]308 Sadr- azam ve Yver-i Ekrem Cevad :1310.M.17 (10.8.1892 aramba )

210

Ek 15/1 Telgrf-nme Muhbert- telgrfden doly devlet hibir gne mevliyet kabl iylemen
Mahal-i teslmi Dakka Sat Vusl numrosu mzlar memr- sevk- mektib Ekrem Trh-i sene 1308 Vstasyla Temmuz 29 Memr- nbet Gndz veya gice Trih Snf- mektb Gurb Kelime Numro Mtevasstolanmerkez Mevrdu Mahalle irsli

Mtevasst merkeze rsli Bedi muhbere 9 9

merkezine

10

1308 Temmuz

Kede iden memr Ahz iden memr

Hitm- muhbere 20 Shibine irsl 10 9 Sabhl-evn

Mevrdu
29

Mahreci

Resm

230

3318

Der-aliyye

Musul

28

211

Ek 15/2 Dhiliye Nezreti Cellesine Cenb- Rabb- Mennn- halfe-i azam ve pdih- efhammz vel nimet bi-minnetimiz pdihmz efendimiz hazretlerinin envr- refet ve merhamet tcidrlerini mefrk- ibda lema-i n buyursun her hussda mehd- uyn iftihr ve mbhtmz olan muvaffakiyt- celle-i cenb- hilfet-penh cmlesinden olmak zre bir mddetden ber Sincar kazsn tekl iden kylerde skin bulunan ahli-i mtann rhatn selb ile hkmet aleyhine iln ve isyn menat- mevkye cihetle imdiye kadar istslleri kbil olmayan Yezdler hakknda bu kere mahallinden alnan ihbra gre bunlarn muhtef olduklar maralar abluka altna alnarak askir-i hne tarafndan icr idilen tazykt- mkemmeleye tbver-i mukvemet olamadklar gibi satvet-i hkmetin yreklerinde hsl itdii dehet-i vahet cihetiyle teslm-i cn itmekden baka re-i nect olamadn yakn-i hsl itdiklerinden gelp arz- dehletle dn-i mbn-i slmiyeyi kabl itmee mheyy bulunduklar ve imdiki hlde alen olarak kelime-i ehdeti ve ezn- Muhammed ile du-y pdihyi gice gndz tilvetden baka hibir ileri olmad taraflarndan mebus- demin ifdesinden mstebn old ve umm- Yezd meselesinin bu sretle netice-pezr olmas muvaffakiyt- celle-i cenb- hilfet-penhnin asr- bhiresinde bulunduu ve ma hazihi ie klliyen nihyet virilmek ve bunlarn bu bbdaki efkr ve maksadlar kuvveden fiile isl itmek zre mahdm- acizi mlzim-i adem-i bendeleri seyr-i ser ile oraya izm idilerek neticesinde bakaca bildirilecei arz olunur fermn. F 28 Temmuz sene [1]308 Kuvve- i slahiye Kumandan Ferik mer Vehbi ( BOA.,Y..A..HUS.277/16 )

212

EK 16

213

214

Ek 16

Tarih

:1310.Z.27 (11.7.1893 Sal)

Bb- l Dire-i Sadret Amed Divn- Hmyn 3019 eref-sdr olan emr fermn- hmyn hazret-i pdih hkm-i lsine tevfken Yezdlerin slh- ahvl zmnnda Bekir Paann tbr askir-i hne ve lzmu kadar svri ile Sincara azmet iylemi olduuna dir Musul vilyetinin telgrf-nmesi manzr- l buyurulmak in arz ve takdm klnd efendim. F 27.Z.sene [1]310 f 19 Haziran sene [1]309 Sadr- azam ve Yver-i Ekrem Cevad

215

Ek 16/1 Bb- l Dire-i Sadret-i Uzm Telgrf Vekleti Aded Huzr- sm-i hazret-i veklet-penhye Musul vilyetinden mebs telgrf-nmenin hall. (Cevab) 28 Haziran sene [1]1309 irde-i efhamleri vecihle Bekir Paa elyevm tbr askir-i hne ve lzmu kadar svri ile Sincara azimet iyledii arz olunur fermn. F 28 Haziran sene [1]309 Vli Osman ( BOA.,Y..A...HUS.277/123 )

216

EK 17

217

Ek 17 Tarih : 5 Mart 1292 (17.3.1876 Cuma)

Musul civrnda skin Yezd tifesinden Hamidiye alaylar tekiline dir Mirza Bein istids hakknda sebk eden muhbere zerine istizn mutazammn Drdnc Ordu-y Hmynlar Mri Mehmed Zeki Paa kullarnn sret-i mstahricesi merbtan takdm olunan telgrf-nmesi f 23 ubat sene [12]92 trihl arza-i kemternemle arz- atiyye-i uly-y mlkneleri klnmd. Bugn dah mrn-ileyh kullarndan alnup aynen ref-i pye-i serr icll-i hmynlar klnan telgrf-nmede Van vilayetine muzf Hakkari sanca dhilinde ondrt pre karyede skin olduklar halde imdiye kadar nfslar yazlmam ve kendilerinden asker alnmam dier Yezd tifesi askir-i Hamdiye silk-i celline dhl olmak erefini istid iyledikleri beyn olunayor. Ariza-i mukaddeme ker-nemde marz- sevbk- ahvle nazaran bu makle Yezd tifesi hakknda iyleyecek mumelenin mrn-ileyh kullarna tebli mutlaka merhn- msde-i hikmet-de-i cenb- hilfet-penhleri bulunmu olmala ol-bbda ktbe-i ahvlde emr fermn hazret-i veliyl-emr efendimizindir. F 5 Mart sene [12]92 Yver-i Ekrem kullar Mhr akir ( BOA.,Y.EE..139/13 )

218

EK 18

219

220

Ek 18 Tarih :23.Mart 1292 (4.4.1876 Sal)

Yldz Sary- Hmyn B Kitbet Diresi Sret Hakkari sancna tbi ondrt karyede skin olup imdiye kadar asker alnmayan ve nfslar tahrr olunmayan Yezdlerin bu kere tekl edilmi olan askir-i Hamdiye silk-i cellesine kabulleri istidsna kym iyledikleri beyniyle bunlar hakknda istzn- mumeleyi muhtev Drdnc Ord-y Hmynlar mriyeti tarafndan vrid olup Yver-i Ekrem akir Paa kullarnn f 5 Mart sene [12]92 trihl arzasyla arz- atebe-i ulylar klnm olan ifrel telgrf-nme zerine gerek Hakkaride ve gerek Musul civrnda skin Yezd tifesini askir-i Hamidiye silkine idhl-i mnsib olmad gibi hllerine brakmak dah ciz olmadndan yava yava hizmet-i askeriyeye aldrlm olmak ve nfuslar dah alet-tedrc yazlm ve vakt-i hazrda mevsim-i mnsibede talm itdirlp esny muhrebede askir-i redfe gibi istihdm idilmek zere tife-i merkmenin hizmet-i askeriyeleri hakknda bir tedbr dnilerek hkip-y hmynlarna arz b ktib paa kullarnn f 13 Mart sene [1]308 trihl tezkiresiyle tebl olunan irde-i hikmet-de-i hilfet-penhleri iktiz-y alsinden olmala ol-bbda meyne-i ker-nemizde irde-i efkr olunmakla berber mtlat- mahalliyeye mteferri ahvl dah mirriyet-i mrn-ileyhdan ifrel telgrf ile mahremne sorulmudu. Nezd-i ilhm ve fer-i mlknede mstan-i arz ve tafsl olunduu vechile tark-i dalletde pyn olan bu tifenin Hamidiye Alaylar tekli bahsinde bu derecelerde inhimk gstermelerinin illet-i giyesi Musul vilayetinde kendlerinin asker ahz olunmak zere idilen teebbst- ciddiye hasebiyle ummunda hizmet-i askeriye mkellefiyetinde bulunacaklarna kanat gelmi olmasndan mnbais olup asker idilen efrdn ess itikdlar zaten evhenn min

221

Ek 18/1 beytl-ankebt olmasyla efrd- msellime arasnda bis-shle kabul-i slmiyet itmeleri ve bu sretle bu mezheb-i btl tarafdarlarnn tedenn iylemesi tabi bulunduuna binen mezheb riysetinde bulunan sz shiblerinin hkmsz ve tifesiz kalmalarn intc ideceinden bu hle meydn virmemek ve yine kendi ilerinde ve birlikde bulundurmak zere ayruca alay tekli arzsuna dm ve auru derecelerde inhimk gstermekde bulunmulardr. Zten frka-i slmiyeden mteaib olduklar hlde anlarla advet itmek dn-i btllar muktezytndan olan bir halkn hl-i dalletde ve vatandalaryla ve daha dorusu devletle bir minvl marz- hl-i advetde braglmas siyseten tecvz buyurulmamak lzime-i hlden olmasyla istidlar vecihle kendlerinden aly teklinde kuvve-i ummiye nokta-i nazarndan beis olmasa bile siysi mahzrun slim olamyaca meyndadr. Gere telf kalublar zmnnda bir kk ve mahdd ksmnn askir-i Hamidiye silkine idhliyle askir-i merkme hakkndaki knn Nme-i Hmyn ahkmna tevfken kusurunun bit-tab sizler bizce mkellefyet-i askeriye altna alnmas gibi fide mtlaas dercinin ol vrid isede ayruca aly teklinde mehd oln fevkal-de inhimklarna baklrsa yekdiere tevn ve tensur sretiyle ummunda hayvan tedrik iderek bu silke idhl olunmalar talebinde bulunmalar agleb-i ihtimltdan bulunduundan ve bu hlin vukunda bil-sebeb bir takmn kabl ve dier takmn red itmek mecbriyeti misll bir gile karusunda bulunmak tab ve zarr grndnden nazariyt- cihetle fideli grinen bu sretin icratda mceb-i mkilt olabilmesi dah vrid-i htrdr.Tafslt- marzaya binen bunlarn Hamidiye Alaylarna kabl ve idhlleri hayrn mnsib olamayaca gibi bunlara mahss ayru bir snf harb teklinde askir-i hneleri meynnda piyde ve svri ve topu snflarndan her birinde ayru nizmlara tbi bir tkm neviler peyd olarak snfn tenvini mstelzem olabilmesi mahzri dah yn- teemml grnyor. Binberin gerek Musul ve Hakkari cihetlerinde bulunan Yezdler ve gerek Dersim ve sir ol havlde skin Kzlbalar ayruca Hamidiye Aly tertbtna

222

Ek 18/2 kabl olunmayup irde-i hikmet de-i mlkneleri hkm-i celli vecihle bidyet-i emirde vahet ve bedvetlerini idreye slih-i tasavvur ve tasmm olunacak bir sret-i tedrciyeye tevfken bunlarn yava yava ve fakat katiyyen ahz- asker mkellefiyetine aldrlmalar icb- maslahata gre lzim l-bdd grnyor. Mriyyet-i mrn-ileyhnn sret-i mahllesi merbt telgrf-

nmesinde beyn olunduu zere Hakkari cihetinde bulunan Yezd tifesinde Elbk redf tbru meynna idhli suhletle myesser olaca gibi Dersim Kzlbalarnn efrd- mselleme ile ihtilt ve imtizclarnda kesb-i salh itdikleri cihetle bunlarda siys ve asker slht dilne ve mrvvet-krne ile telf ve tess iderek ahz- asker mumeltna aldrlmakdan baka eslem-i tark olmad gsterilmi ve Musul tarafndaki Yezdlerinde geenlerde hh n hh birka nefer alnarak tbrlara verilp mukaddemtna balanm olmasyla bunlarn ahz- asker mkellefiyetine idhlleri imkn anlalmakda bulunmudur. Mahallin ihtiyctna ve her bir tifenin efkr ve dtna tbi olaca derkr olmala bu noktalara dir mahallinden alnacak malmt ve tafslta bin olunmadka bunlar hakknda ittihz lzim gelen sver-i tedrciyeye dir tammiyle arz- mtlaa mmkn deil ise de her hlde mahz- hikmet olan fermn isbet beyn- hmynlar vecihle tife-i mezkrenin redf ciheti ehemmiyetli tutmakln tertb-i evvel olarak cz-i efrd olunup tertb-i snsi ziyde braglmak ve tertb-i sn efrd redflerle berber her ne memleketleri hricinde bir ay mddet talme davet olunup hitmnda hemn mahallerine ide klnmak ve memleketlerinin istiddna gre piydelie mstaidd olanlarnda piyde snfna ve svrilie istidd olanlarnda svri snfna tefrk hakknda bir kide ittihzyla bu kide kendlerine tefhm edilmek gibi bir tedbr ile askerlikden vahetlerinin bit-tedrc izlesi ve hussuyla Dersim sanca dhilinde baz mektib tessi ve mektib-i kirdnn baz inyta mazhar idilmekle tevkleri yolunda tedbir ile anlarn dah imdiden kuvve-i ummiye ve ilerde bit-tedrc bil-kllye askerlie aldrlmalar imkansz olmamak vrid-i htr ftir-i ker-nemiz olmu

223

Ek 18/3 ve olmakda bulunmu isede bu bbda her ne gne fermn buyurulur ise isbet-i anda olaca der-kr bulunmu olmala ol-bbda ve ktibe-i ahvlde emr fermn hazreti veliyyl-emr efendimizindir. F 23 Mart sene [12]92 Mukbele olunmudur. Kullar Mehmed Cevad Sreyya Mayyet-i seniyye-i mlkneleri Erkn- Harbiye Ferki kullar Mehmed akir Yver-i Ekrem kullar akir ( BOA.,Y.EE..139/15 ) Kazm Kullar Abd-i Kullar Memlkileri

224

EK19

225

Ek 19 Meclis-i Vkel mzkertna mahss zabt varakasdr. Cild rakam Meclisin kd sat bulunan dakka zevt- fihmn esmisi Knn- Sni[1]329 Hlsa-i hli Musul vilyetinde bulunan Yezdler kendilerine verilecek tezkir-i osmaniyenin mezheb hnelerine Yezdi tahrr edilmek art ile sicil-i nfusa kayd edilmelerini teklf ve bu sretle ummen tescle msraat ideceklerini temn ve taahhd iylediklerinden ve dhil-i vilyetde mikdar altm sekiz bine bli ve itikdt- btleye slik olan tife-i merkme hakknda tedbr-i musib ittihz edilmez ise Katolik yahd Protestn mezheblerinden birini kabul bu takrb ile memlekete ik- mkilt ideceklerinden bahs ile baz ifdta ve mr-i eyhan nm ile yd olunan reislerine mnsib mikdr maa tahssine ve bunlar cerde-i nfsa sret-i kaydlar istifsrna dir Dahiliye Nezretinin 20 Safer sene [1]332 de Knn- Sni sene [1]329 trihli ve 1790 rakaml tezkiresi okundu. Karar r- meclis vech ile merkmlarn reislerine mr-i eyhan nm ile ehr bin guru ma tahssi resm olunarak cerde-i nfsa kaydlar mnsib grndnden evvel emirde Maliye Nezretine tezkire yazlmas tezekkr klnd. mzalar 12 Hzr Zabt nme rakam 733 Trih Rm Arab 27Safer sene [1]332

( BOA.,MV.184/68 )

226

EK 20

227

228

Ek 20 Tarih :1310.B.12 (30.1.1893 Pazartesi)

Bb- Al Dire-i Sadret Amed Divn- Hmyn 1434 ngiltere tebasndan ve sir teba-i ecnebiyeden birka ahsn tebdl sretinde eyhan nhiyesindeki Yezdlerin skin olduklar karyelerde doladklar haber alnmas zerine tahkk-i ahvl ve harekt zmnnda tertb olunan zbt ve zabtiye kullarn alay beyi Agah Be hl-i siniriyede gir alm ve ferds gn azimetler in emir virmi olmasndan ve ahvl-i siresinden dolay azli lzmuna dir Musul vilyetinden alnan telgrf-nme arz ve takdm klnm ve vli paa ile alay bei beyninde bu sretle hsl olan zddiyet ve beynnet zerine alay beinin bek-y memriyeti ciz olamyacandan azl ve tebdli huss- taraf vl-y ser-askeriye bildirilmi olmala hkip-y hmyn hilfet-penhye arz- mtemenndr efendim. F 12 Receb sene [1]310 F Knn- sn sene [1]308 Sadr- azam ve Yver-i Ekrem Cevad

229

Ek 20/1 Bb- Al Dire-i Sadret-i Uzm Telgrf Vekleti Aded Huzr- hazret-i sadret-penhye Musul vilyetinden mebs telgrf-nmenin haldir. ngiltere tebasndan ve dah baz ecnibden birka ahsn tebdl sretinde eyhan nhiyesindeki Yezdlerin skin olduklar karyelerde doladklar dnk gn haber alnd. Ve burada bulunan heyet-i tahkkiyeninde malmu oldu. Vilyet Alay Bei Agah Bein mest-i mdm olup hkmetin icrt aleyhinde idre-i lisn iderek byle eylerden ve mevd- mhimmeden bi-haber olduu gibi kendsne virilen emirleride telakk itmedii tecrib-i adde ile anlalmasna mebn i bu ecnebler hakknda hafiyen istikf ve tahkkt ile shhati hlinde kendlerini bulmak ve getrmek zere derhl tbr as celb ile tertb itdirilen zbit ve zabtiye kullar kartdrldn mm-ileyh alay bei haber alarak mezkr zbit ve zabtiyeleri ger aldrmak ve ferds gn sat yedde sarholuu zil oldukdan sonra bunlarn karlmasn aa-y mm-ileyhe emir virmidirki mm-ileyhin kffe-i mumelt ve umr- mhimme ve husst- criyeyi bu sretle ihll iylemekde olduundan bir dakka bile burada beks mevken ve siyseten ciz olmadndan arz- sbk vecihle icbnn icr ve imdiden mm-ileyhin iden el ekmek emrinin it buyurulmak ve mezkr ecnebler ele gerildii hlde icb bakaca arz olunaca marzdur. F 18 Knn- sn sene [1]308 Musul Vlisi Osman ( BOA.,Y.A.HUS/269-45 )