Arastirma Raporlari 58

TEKNK TEKSTLLER
-GENEL ve GNCEL BLGLER-
Derleyen Yrd. Do. Dr. Kahraman Arslan
Bu raporun basmna katklarndan dolay
teekkr ederiz.
Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel BilgilerMSAD Aratrma Raporlar: 58
ISBN 978-975-7215-84-4
stanbul, Mart 2009
Yayna Hazrlk ve Bask
Organize Sanayi Blgesi Eskoop Sanayi Sitesi C1 Blok No: 25 kitelli-STANBUL Tel: (0212) 549 25 30 Fax: (0212) 549 26 84 www.maviofset.com
MSTAKL SANAYC VE ADAMLARI DERNE Stlce Mah. mrahor Cad. No: 28 34445 Beyolu-STANBUL Tel: 0212-222 04 06 Faks: 0212-210 50 82 web: www.musiad.org.tr Email: musiad@musiad.org.tr
2009, Her hakk mahfuzdur. MSADdan izin almak veya MUSAD kaynak gsterilmek suretiyle alnt yaplabilir.
NDEKLER
BAKANDAN ............................................................................................................................... 7 SUNU .............................................................................................................................................. 9 GR ............................................................................................................................................... 11 BRNC BLM TEKNK TEKSTLLERN TANIMI VE SINIFLANDIRILMASI 1.1. TEKNK TEKSTLLERN TANIMI VE KAPSAMI ................................... 13 1.2. TEKNK TEKSTLLERN GELM ............................................................... 15 1.3. TEKNK TEKSTLLERN SINIFLANDIRILMASI ..................................... 17 1.3.1. retim Yntemlerine Gre Teknik Tekstiller ...................................... 17 1.3.2. Kullanm Alanlarna Gre Teknik Tekstiller ........................................ 18 1.4.TEKNK TEKSTLLERDEN BEKLENEN ZELLKLER ........................ 19 1.4.1. Mekaniksel zellikler .................................................................................... 20 1.4.2. Deitirme zellikleri ................................................................................... 20 1.4.3. nsan Sal ile lgili zellikler ............................................................... 21 1.4.4. Koruma zellii .............................................................................................. 21 KNC BLM TEKNK TEKSTL YAPILARI VE KULLANIM ALANLARI 2.1.DOKUMA TEKNK TEKSTLLER ................................................................... 23 2.2.RME TEKNK TEKSTLLER ........................................................................... 24 2.3.DOKUMASIZ (NONWOVEN) TEKNK TEKSTLLER ......................... 26 2.3.1. Dokumasz Tekstil Tanm ve zellikleri .............................................. 26 2.3.2. Dokumasz Tekstillerde Kullanlan Elyaf Trleri ve Kuma Formasyon Teknikleri .................................................................................... 28 2.3.3. Dokumasz Tekstillerin retim Teknolojisi .......................................... 29 2.3.4. Dokumasz Tekstillere Uygulanan Antimikrobiyal lemler ........... 32 2.3.5. Dokumasz Tekstillerin Kullanm Alanlar ........................................... 34 2.3.6. Dokumasz Tekstillerin Pazar Trendleri ................................................. 41 2.4.KAPLANMI TEKNK TEKSTLLER ............................................................... 41 2.5.AKILLI TEKSTLLER ............................................................................................... 43 2.5.1. Akll Tekstillerin Tanm ............................................................................ 43 2.5.2. Akll Tekstillerin Snflandrlmas ......................................................... 43 2.5.3. Akll Tekstillerin Kullanm Alanlar ...................................................... 44 2.5.4. Gelecein Akll Kumalar ......................................................................... 46 2.5.5. Akll Giysi Devrimi ...................................................................................... 49 2.6.TEKNK TEKSTLLERE UYGULANAN BTM LEMLER ................ 52 2.6.1. Balca Bitim lemleri ve zellikleri ...................................................... 52 2.6.2. Antibakteriyel Uygulamalar ........................................................................ 53
NC BLM TEKNK TEKSTLLERN UYGULAMA ALANLARI 3.1.KORUYUCU GYSLER ........................................................................................ 57 3.1.1. Koruyucu Giysilerin Tanm ....................................................................... 57 3.1.2. Koruyucu Giysilerin Snflandrlmas ..................................................... 59 3.2.GYM TEKNK TEKSTLLER .......................................................................... 61 3.3.ENDSTRYEL TEKNK TEKSTLLER ......................................................... 62 3.4.JEOTEKSTLLER ........................................................................................................ 63 3.5.TIBB TEKNK TEKSTLLER .............................................................................. 65 3.5.1. Tbbi Tekstillerin Tanm ve Kapsam .................................................... 65 3.5.2. Tbbi Tekstillerin Geliimi .......................................................................... 66 3.5.3. Tbbi Tekstillerin Kullanm Alanlar ....................................................... 70 3.6.TAIMACILIK TEKNK TEKSTLLER .......................................................... 72 3.7.AKTF SPOR TEKSTLLER ................................................................................. 73 3.8.GIDA TEKNK TEKSTLLER ............................................................................. 75 3.9.EV TEKNK TEKSTLLER ................................................................................... 76 3.10.AMBALAJ TEKNK TEKSTLLER ................................................................ 76 3.11.TARIM TEKNK TEKSTLLER ..................................................................... 77 3.12.NAAT TEKNK TEKSTLLER ................................................................... 78 DRDNC BLM DNYADA TEKNK TEKSTL RETM VE TEKNK TEKSTL ENDSTRSNN GELECE 4.1.DNYADA TEKNK TEKSTL RETM VE TKETM ..................... 81 4.2.ABDE TEKNK TEKSTL RETM VE TKETM ................................ 86 4.3.TEKNK TEKSTL ENDSTRSNN GELECE ..................................... 88 BENC BLM TRKYEDE TEKNK TEKSTL RETM VE TEKNK TEKSTL RETMNN GELTRLMES LE LGL NERLER 5.1.TEKNK TEKSTL RETMNN NEM ................................................... 93 5.2.SEKTREL AVANTAJLARIMIZ ........................................................................ 94 5.3.RETM VE DI TCARET ................................................................................... 96 5.4.TEKNK TEKSTL RETMNN GELTRLMES LE LGL NERLER .................................................................................................................... 98 5.4.1.AR-GE almalarna Arlk Verilmesi ................................................. 98 5.4.2.Yeni Bir Yatrma Balamadan nce Bilinmesi Gerekenler ............. 100 YARARLANILAN KAYNAKLAR ..................................................................................... 102
TABLOLAR Tablo 2.1. Dokunmam Tekstillerin Kullanm Alanlar .................................... 36 Tablo 2.2. Dokunmam Kuma retimi (1000 Ton) ........................................... 40 Tablo 2.3. Dnya Dokumasz Kuma retimi ......................................................... 41 Tablo 2.4. Dokumasz Kuma Teslimatlar/Son Kullanmlar(ton) .................... 41 Tablo 3.1. mplante Edilemeyen Materyaller ............................................................ 68 Tablo 3.2. Ekstrakorporal Aletler .................................................................................. 68 Tablo 3.3. mplante Edilebilen Materyaller ............................................................... 69 Tablo 3.4. Bakm/Hijyen rnleri ................................................................................ 70 Tablo 4.1. Dnya Teknik Tekstil Tketiminin 2000-2005 Byme Tahminleri(%) ................................................................................................... 85 Tablo 4.2. Dnya Teknik Tekstil Piyasalarnn 2000-2005 Byme Tahminleri(%) ................................................................................................... 85 Tablo 4.3. rn Formatna Gre Teknik Tekstil Tketiminin 2000-2005 Art Tahminleri(%) ................................................................................................... 86 Tablo 5.1. Trkiyenin Teknik Tekstil rnleri thalat($) ................................ 97 Tablo 5.2. Trkiyenin Teknik Tekstil rnleri hracat($) ................................ 97 EKLLER ekil 2.1. Dokumasz Kuma Formasyonu Teknikleri ........................................... 32
Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-
BAKANDAN
MSAD kurulduu gnden itibaren farkl sektrleri inceleyen, sektrlerin sorunlarna zm reten ve neriler sunan bir ok aratrma raporunu hazrlayarak kamuoyu ile paylamtr. Sektr kurullarmzn Anadolunun farkl merkezlerinde gerekletirdii Geniletilmi stiare Toplantlarnda, sektrlerin durumu ile ilgili olarak analizler yaplmakta, gerek hkmete gerekse i adamlarna yol haritas oluturulmaktadr. Bu erevede kresel finans krizinin reel sektrdeki etkilerini en youn olarak gsterdii sektrlerin banda gelen tekstil sektrne ilikin olarak hazrlanan elinizdeki bu rapor, ok manidar ve nemlidir. Yaanmakta olan kresel finansal kriz, zellikle baz sektrlerde yapsal dnmleri zorunlu klmtr. Tekstil sektr de bu dnmlerin zorunlu olduu nemli sektrlerden birisidir. Bu meyanda, daralan piyasalarda fason arlkl retimi bir kenara brakp ileri teknoloji ile yksek katma deerli rnlerin oluturulmasna zen gsterilmelidir. Tekstil sektrnn kresel krizinden en az ekilde etkilenmesi ve sektrn gelitirilmesi iin nemli k yollarndan biri de teknik tekstildir. leri teknololoji ve yksek performansa dayal retim yapan bu sektr; otomotiv, inaat, tarm, giyim, jeoloji, ev tekstili, filtrasyon, nakil, temizleme, hijyen, tp ve kiisel korunma gibi alanlarda kullanlmaktadr. Dnya teknik tekstil sektrne baktmzda, 1994 ylnda sektr retiminin deeri 9 milyar dolar iken gnmzde bu deer 22.4 milyar dolara, 1994 ylnda 49 milyar metrekare olan retim, gnmzde 163 milyar metrekareye ulamtr. Yine, 1994 ylnda 2.16 milyon ton civarnda olan retim, bugnlerde 6.32 milyon tona ulaarak son 15 ylda yzde %150 orannda bir byme sergilemitir. Sektrde nc olan lkelerin durumuna bakldnda, Japonya toplam lif tketiminin %45ini ileri teknoloji rn tekstiller iin harcamakta, yine in, ikinci byk teknik tekstil pazar olarak toplam lif tketiminin %37sini teknik tekstiller iin harcamaktadr. Hindistann da sektre ynelik olarak gerekletirdii Ar-Ge yatrmlaryla ykseli ierisinde olduu gzlemlenmektedir.
Trk teknik tekstil sektr pazar ise, 2000 ylnda toplam 405 milyon 328 dolarlk ihracatn 2006 ylnda 847 milyon 055 dolara tamtr. Sektrde gerekleen ithalat ise 2006 ylnda 628 milyon 814 dolara ulamtr. Almanya, Fransa, spanya gibi Euro blgesi lkeleri ihracatmzn temel pazarlar olurken, yine ithalatmzda da bu pazarlar ba ekmektedir. Sonu olarak, bugn 1,5 milyar dolar aan ticaret hacmi ile Trk Teknik Tekstil Sektr byme trendini yakalamtr. Teknik tekstil sektr, yeni yol haritasnda birincil grevleri olan ihracat pazarlarn artrabilme ve istihdam koruyabilmeyi gz nne alarak; teknoloji gelitirme, retim avantajlarn en iyi ekilde deerlendirme, yksek katma deerli, yksek kaliteli tekstil ve konfeksiyon rnleri ve yeniliki, know how youn zel rnlerin retiminin almalarna arlk vermelidir. Bu vesileyle, raporu hazrlayan Yrd. Do. Dr. Kahraman Arslana, yayn srecine katklarndan dolay Tekstil ve Deri Sektr Kurulu Bakan mer Mete Smere ve raporun basmna katkda bulunan herkese teekkr ediyor, almann yelerimize, Trk teknik tekstil sektrne ve tm lkemize hayrlar getirmesini temenni ediyorum.
mer Cihad VARDAN Genel Bakan MSAD
SUNU
Tekstil ve hazr giyim sektr, Trkiye ekonomisinin son 30 ylna damgasn vuran ve Trkiyenin da alma srecinde en nde gelen sektr olmutur. Balangta tekstil hammaddeleri arlkl bir ihracat yaps varken, zamanla yksek katma deerli hazrgiyim ve konfeksiyon ihracat ne gemitir. Dolaysyla, tekstil ve hazr giyim sektr ulat kapasite ve yatrm byklkleri bakmndan lkemiz iin stratejik bir sektr haline gelmitir. Ancak son yllarda Dnya hazr giyim ticaretinde yaanan durgunluk, Uzakdou lkelerinden kaynaklanan rekabet basks ve genel olarak Dnya ekonomisindeki olumsuzluklar nedeniyle yeni bir kavaa, yol ayrmna gelmi bulunuyoruz. Gelinen bu noktada arkaya baktmzda, mevcut retim ve pazarlama teknikleri ile rekabet gcmzn azaldn gryoruz. Bu nedenle, iinde bulunduumuz skntlarn en aza indirilebilmesi iin ileriye bakmamz ve rakiplerimizden farkl ve stn olduumuz ya da olabileceimiz alanlara odaklanmamz gerekmektedir. stnlk salayabileceimiz alanlarn banda ise katma deeri yksek, moda, marka, tasarm ve teknoloji stnlne dayal rnler retilmesi gelmektedir. Tekstil ve hazr giyim sektrmz bunu baarabilecek niteliklere sahiptir. Altyaps salam, bilgi ve tecrbe birikimi yksek, kalifiye igcmz nemli bir avantajdr. MSAD Tekstil ve Deri Sektr olarak dikkatleri bu konulara ekmek ve lkemizde nemli bir istihdam kayna ve sosyal barn teminat olan tekstil, deri ve hazr giyim sektrmzn varln srdrebilmesi iin gerekli nlemleri belirlemek amacyla Kasm 2008de Bursada dzenlediimiz Tekstil ve Deri Forumunda ngrld zere Teknik Tekstiller konusunda bir alma balatm ve ksa srede tamamlam bulunuyoruz. Teknik tekstiller konusunda genel ve gncel bilgileri ieren bu almay gerekletiren deerli yemiz Yrd. Do. Dr. Kahraman Arslana teekkr ediyorum. Bu yndeki abalarn daha ayrntl biimde srdrlmesi ve sektrdeki kurulularmza yol gstermesi gerektiine inanyorum. Bunun iin sivil toplum kurulularmza ve niversitelerimize nemli grevler dmektedir. Bu almann, bir balang olmasn ve sektrmze ve yelerimize faydal olmasn diliyorum. Sayglarmla, mer Mete Smer MSAD Tekstil ve Deri Sektr Kurulu Bakan
GR
Dnya tekstil ve hazr giyim ticaretinin 2008 yl itibariyle yaklak 500 milyar dolar olduu ve bunun 100-120 milyar dolarlk blmn teknik tekstillerin oluturduu tahmin edilmektedir. 2010 ylnda bu miktarn 150 milyar dolara ulamas beklenmektedir. Tekstil ve hazr giyim sektr emek youn bir sektr olduundan, el emeinin bol ve ucuz olduu geri kalm veya gelimekte olan lkelerde younlamtr. Gelimi lkeler ise katma deeri yksek, retimleri zel know-how gerektiren sermaye ve teknoloji youn rnlerin retimine ynelmilerdir. Gelimi lkelerin tekstil, makine, elektrik-elektronik ve kimya sanayilerinin bilinli ve ok etkili bir ibirlii sonucunda teknik tekstillerin retimi nem kazanm ve AB lkelerinde tekstil retiminin neredeyse drtte birini teknik tekstiller oluturmutur. zellikle 1990lu yllarda pazar en fazla byyen tekstil rnleri grubu iinde deiik sanayi alanlarnda kullanlabilen yaltm malzemeleri, koruyucu malzemeler, tarm tekstilleri, inaat tekstilleri, ok katmanl koruyucu tekstiller, nefes alabilen askeri amal giysiler, aktif spor giysilerinde kullanlan malzemeler bata gelmekte ve bunlarn retimi ve kullanm her geen gn artmaktadr. Trk tekstil ve hazr giyim sektrndeki iletmelerin teknik tekstillerde nemli altyap avantajlar vardr. Bu avantajn deerlendirilebilmesi ve sektrn Uzakdou lkelerinin rekabetinden kurtulabilmesi iin niversitelerin, devletin ve sivil toplum kurulularnn ibirlii iinde olmas ve sanayi kurulular ile birlikte yeni teknikler gelitirilmesine ynelik almalar yaplmas gerekmektedir. MSAD Tekstil ve Deri Sektr Kurulu olarak bu ihtiyac dikkate almak suretiyle, teknik tekstiller konusundaki genel ve gncel bilgilerin derlenmesi ve yelerimizin ve ilgilenenlerin istifadesine sunulmas amacyla bu alma yaplmtr. Derleme mahiyetindeki bu almann bu konuda atlm bir adm olarak kabul edilmesi gerekmektedir. Konu ile ilgili bilimsel kaynak sknts, bte imkanlar ve alma sresi ile ilgili snrllklar, almann kapsamnn da snrl tutulmasna yol amtr. almann birinci blmnde teknik tekstillerin tanm ve snflandrlmas yaplm, ikinci blmde teknik tekstil yaplar ve kullanm alanlar aklanmtr. nc blmde ise teknik tekstillerin son kullanm ve uygulama alanlar zerinde durulmutur. Son iki blm Dnyada ve Trkiyede teknik tekstil retim, tketim ve d ticaretine ayrlmtr. Dnyadaki gelimeler ve Trkiyede teknik tekstil retiminin gelitirilmesi ile ilgili nerilere de bu iki blmde yer verilmitir.
11
Birinci Blm
TEKNK TEKSTLLERN TANIMI VE SINIFLANDIRILMASI
1.1. TEKNK TEKSTLLERN TANIMI VE KAPSAMI

Tekstil, insanolunun kendini souktan scaktan ve dier doa olaylarndan koruma ihtiyac ile birlikte, varoluunun ilk gnlerinden balayarak gncelliini korumutur. nceleri salt korunma ve rtnme amacyla kullanlan tekstil rnleri, daha sonra moda gibi, insan ruhuna hitap eden gzellik amalar iin kullanlmtr. Gnmzde tekstil rnleri, bebek bezinden kefene, sabah kullandmz di frasndaki naylon elyafndan, hastanelerdeki rnlere kadar, hemen her yerde kullanlmaktadr. Teknik tekstil rnleri ise pek fazla bilinmemesine ramen, evden otomobile, giyimden tarma, karayolundan hastanelere kadar gnlk hayatmzn eitli alanlarnda youn olarak kullanlmaya balanmtr. Teknik ve tekstil szcklerinin bir arada kullanlmas, ou insana artc gelmesine ramen, sektr pazar deeri olarak nemli boyutlara ulamtr. Sektrn geleneksel tekstil ve hazr giyim sektrleri ierisindeki pay %25-30lara ulamtr. Teknik tekstiller; geleneksel tekstil ve hazr giyim sektrlerinin aksine srekli olarak bymekte ve gelecek vaat eden bir sektr olarak grlmektedir. Bu zellikleri nedeniyle birok lkede youn almalar yrtlmektedir.
13
Gnmzde teknik tekstillerin tanm konusunda tam bir gr birlii bulunmamaktadr. Bu nedenle teknik tekstil terimi ile nelerin kastedildiinin aklanmas gerekmektedir. Bu amala teknik tekstiller ile ilgili baz tanmlara aada yer verilmitir: Teknik tekstiller, endstride, uzay sanayinde, askeri alanda, denizcilikte, tpta, inaatta, jeotekstillerde, ulatrmada ve ileri teknoloji uygulamalarnda kullanlan fonksiyonellik gerektiren tekstil rnleridir. zel olarak tasarlanan, herhangi bir rnde veya retim yntemi iinde veya yalnz bana belirli bir zellii yerine getirmek amacyla retilen ve kullanlan malzemelere teknik tekstil denilmektedir. Teknik tekstiller bu terimden baka; endstriyel tekstiller, yksek performansl tekstiller, yksek teknik tekstiller, geleneksel olmayan tekstiller, mhendislik tekstilleri diye de isimlendirilebilmektedir. En az geleneksel tekstiller kadar eski olan bu rnler, geleneksel tekstillerin aksine, tekstil dndaki alanlarda da kullanlmaktadr. Bu rnler; kimyasallara, hava artlarna ve mikro organizmalara dayanml, yksek mukavemet, yanmazlk, yksek anma dayanm gibi yksek performans zellikleri gsteren rnlerdir. Bunun yan sra bu rnler geleneksel tekstillere gre, grn ve konforun belirleyici bir kriter olmad, pahal, katma deeri yksek, dorudan tketicinin kendisinin kullanmad, filtrelerde, oto lastiklerinde kullanlan tekstiller gibi herhangi bir malzemenin paras olarak da kullanlan rnlerdir. Teknik tekstiller yksek teknik ve kalite ihtiyalarn (mekanik, termal, elektriksel, dayanrlk) karlayan ve bu teknik ilevleri sunabilme kabiliyetine sahip malzemelerdir. Teknik tekstillerin tanm konusunda en fazla kabul gren tanmlama The Textile Institute tarafndan yaplan tanmlamadr. The Textile Institute tarafndan yaynlanan Textile Terms and Definitions adl yaynda estetik veya dekoratif zelliklerinden ziyade esasen sahip olduklar teknik ve performans zellikleri iin imal edilen tekstil materyalleri ve rnleri olarak tanmlanmaktadr. Buna rnek olarak g tutuur demelikler ve nefes alabilen serbest zaman giysileri gsterilebilir. Teknik tekstiller estetik ve dekoratif zelliklerinden ziyade ncelikle ilevsel zellikleri ve teknik performanslar iin retilen tekstil malzemeleri ve rnleridir. Teknik tekstiller denince, teknik ilevleri yerine getirebilecek zellikler katlarak retilmi rnler anlalmaldr. Teknik tekstiller nceleri giyecek ve mefruat olmayan tekstil malzemeleri olarak tanmlanrd. Bu tanm hala savunanlar bulunmaktadr. Fakat gnmz uygulamalar bu tanm amtr. rnein, bir
14
koruyucu elbise bu tanma gre teknik tekstil deildir. Yine baka bir tanma gre Yksek performans salayan tekstil rnleri teknik tekstillerdir. Fakat bir tekstil rnnn yksek performansl olmamas teknik kullanma engel deildir. Teknik tekstilleri tanmlamak zere hepsini iine alacak bir terim iin yaplan aratrmalar, teknik ve endstriyel kelimeleri ile snrl deildir. Performans tekstilleri, fonksiyonel tekstiller, zel tekstiller, mhendislik tekstilleri ve hightech tekstiller gibi terimler de eitli alanlarda kullanlmaktadr ve bunlarn bazen olduka spesifik anlamlarda kullanld grlmektedir. Teknik tekstil terimi 1980li yllarda grn ve estetik karakteristiklerinden ziyade teknik zellikleri ve performanslar iin gelitirilen ve eitlilii her geen gn artan rnler ve retim tekniklerini tarif etmek zere ortaya konulmu bir terimdir. Hzla byyen bu sahann zenginliini ve kompleksliliini ifade etmekte endstriyel tekstil terimi kifayetsiz kalnca, onun yerine teknik tekstil terimi gemitir. Ancak ABDde halen endstriyel tekstil terimi geni lde kullanlmaktadr. Teknik tekstil deyimi; otomotivden, inaat ve kiisel korunmaya uzanan ileri teknoloji ve yksek performansa ynelik uygulamalarda, geleneksel olmayan endstrilerin teknik olarak kulland tekstil materyallerini ifade etmektedir. Gn getike bu alanda yeni rnler, yeni sreler, yeni malzemeler retilmekte ve pazara sunulmaktadr.
1.2. TEKNK TEKSTLLERN GELM

Teknik tekstillerin retimi ve kullanm en az konvansiyonel tekstiller kadar eskidir. Teknik tekstillerin retiminin balangc olarak gemiler iin yelken bezlerinin retilmesi kabul edilmektedir. 1939 ylnda ilk sentetik lifin kullanlmasndan sonra, teknik tekstillerin retiminde ve uygulama alanlarnda byk apta artma olmutur. zellikle dayankll ve performans yksek sentetik elyaflarn kullanma elverililii ile teknik tekstil pazar zenginlemi ve bu elyaflarn teknik tekstillerin retiminde kullanlan toplam elyaflarn iindeki oran gnmzde %30lara ulamtr. Teknik tekstiller konusunda 25 yldan fazla bir sredir almalar yapan ngiliz danmanlk firmas David Rigby Associationnn (DRA) almasnda, teknik tekstiller estetik zelliklerinden ziyade performans veya fonksiyonel zellikleri iin tercih edilen ve nihai tketim amal olmayan (non-consumer, endstriyel vb.) uygulamalar iin kullanlan tm tekstil temelli rnler olarak tanmlanmaktadr. Tanm, halat veya katranl muamba gibi rnler, lastikler iin kord bezi veya
15
converstock (svy orta tabakaya geiren i tabaka) gibi dier rnlerin paralarn iermektedir. Teknik tekstillerin ve bunlarla ilgili piyasalarn kapsamn ve faaliyet alann ok kat ve kapal bir ekilde tanmlamak doru deildir. Modern tekstillerin retim yntemleri, rnleri ve uygulamalar ok dinamiktir ve bu geni apl alanda her ey ok hzl deimektedir. Kresel endstri ve piyasalar ierisinde, dil ve kltr farkllklar nedeniyle teknik tekstillerin bir corafi blgeden bir dierine deien alglama farkllklar da bulunmaktadr. Yllardan beri endstriyel tekstiller terimi giyim, ev tekstilleri ve demelik amalar dndaki tm tekstil rnlerini iine alacak ekilde geni kapsaml olarak kullanlmtr. Tekstillerin tbbi, hijyen, spor, tamaclk, inaat, tarm ve dier baz endstriyel olmayan alanlardaki uygulamalar gz nne alndnda, endstriyel tekstil teriminin yetersiz kald grlmektedir. Endstriyel tekstiller u anda daha geni bir kategoriye sahip olan teknik tekstillerin bir alt grubu olarak grlmektedir. zellikle imalat sanayi iinde kullanlan filtreler, makine kaplamalar, konveyr kaylar, zmpara altl, elektrik bileenleri ve kablolar, esnek contalar ve diyaframlar, ev aletleri veya endstriyel cihazlarda akustik ve termal yaltm uygulamalarndaki tekstil rnleri olarak grlmektedir. Teknik tekstiller hibir zaman tek bana bir endstri veya sektr olmamtr. Birok farkl ynde, deien hz ve baarlar ile geliimini srdrmektedir. Teknik tekstillerin her geen gn artan kullanm alanlar ve yeniliki rnlerin bulunmasyla tekstil sektrnn snrlar yeniden tanmlanmaktadr. Kompozit endstrisi iinde cam, karbon lifleri ve aramidler gibi organik polimer malzemelerden yaplan dokuma, rme, sa rgs dokuma, nonwoven ve sarlm iplik takviyeleri teknik tekstil rnleri olarak geni apta kabul grmektedir. Geleneksel olmayan yeni icat edilmi tekstil malzemelerinin kullanm ok sayda yeni teknik tekstil rnnn gelimesine yol amaktadr. Sektrn anahtar bir zellii de sektr rnlerinin eitli uygulamalar ve pazar tarafndan gl bir ekilde talep edilmesidir. rnein otomotiv paralar veya filtrasyon sanayinde faaliyet gsteren firmalarn ou kendilerini imalat, malzeme ve teknoloji blm ile snrlandrmamakta, mterilerine ou tekstil esasl olan ok geni bir rn ve hizmet yelpazesi sunmaktadrlar. Teknik tekstil, dekoratif ve estetik zelliklerinden ziyade fonksiyon zellikleri ne kan tekstil yzeyleridir. rnein burumazlk zellii verilen bir gmlek kuma
16
teknik tekstil deildir. Bu zellik kazandrlmadan da bu tekstil rn giyilebilir. Buna karn g tutuurluk zellii kazandrlm ve itfaiye giysisi olarak kullanlacak bir giysi teknik tekstildir. nk itfaiye giysilerinin g tutuur olma zorunluluu vardr. Baz tekstil yzeyleri ana fonksiyonunun yannda farkl fonksiyonlar ierebilmektedir. rnein aya koruyan orap, yksek mukavemete sahip mantar remesini engellemektedir. Ayn ekilde ayak kokusunu engelleyici zellii de bulunmaktadr. Ayrca baz tekstil yzeyleri vcudumuzun scakln lp uyduya gndermekte ve buradan da doktorumuzun bilgisayarna ulatrabilmektedir. Bu tekstil alan da akll tekstil olarak nitelendirilmektedir. Sonu olarak, baz firmalar kendilerini teknik tekstil rnleri reten bir firma gibi grmemekte, bunun yerine daha geni bir tanm olan esnek mhendislik malzemeleri ifadesini kullanmaktadrlar. Gnmzde retilen katma deeri yksek teknik tekstil rnleri, dier birok alanda olduu gibi askeriyedeki ve uzay sanayindeki Ar-Ge almalarnn sonucunda ortaya kmtr.
1.3. TEKNK TEKSTLLERN SINIFLANDIRILMASI

Teknik tekstiller, yeni rnlerin kefi, yeni ihtiyalar karlamas ve geleneksel rn ve malzemelerin yerine ikame edilmesi nedeniyle byk potansiyel arz etmektedir. Bu ynyle teknik tekstiller, son derece dinamik ve kullanm alan itibariyle ok geni bir sektrdr. Teknik tekstiller retim teknolojilerine ve kullanm alanlarna gre snflandrlmaktadr.
1.3.1. retim Teknolojilerine Gre Teknik Tekstiller

Teknik tekstil yzeylerini retim yntemlerine gre dokuma tekstilleri, rme tekstil yzeyleri, dokusuz tekstiller (nonwovenlar), kompozit, erit-kordon ve tafting rnler olarak 6 grupta toplamak mmkndr. Burada teknik tekstil bir kulanm alan, nonwoven ise bir dokuma veya rme gibi retim yntemidir. Gnmzde ok nem kazanan ve giderek artan bir hzla retilmekte olan bu tr tekstil yzeylerine, dokuma olmayan tekstil yzeyi veya nonwoven denilmektedir. Nonwoven yzeyler tlbent tabaka haline getirilmi kesikli veya filament halindeki elyaflarn mekanik, kimyasal, termik yntemlerle uygun bir balama ilemi sonucunda birbirine tutturulmas ile elde edilen tekstil yzeyleridir. Bunun yannda yzeyi kapl tekstiller, yani tekstil yzeyinin dokuma veya rme polimer yzeyle kaplanmas suretiyle retilen tekstiller de mevcuttur. Bu gruplar iinde en nemli alt grup, katma deeri en yksek ve ileri teknoloji kullanan akll tekstillerdir.
17
Akll tekstiller, tbbi tekstiller, koruyucu ve askeri teknik tekstiller, tamaclk teknik tekstilleri gibi birok alann kapsamna giren ancak yklendikleri ilev ve yaplar itibariyle ayr bir kategoride deerlendirilen bir gruptur. Akll tekstillerin nemli bir ksm gnmzde daha ok prototip retimi aamasnda bulunmaktadr.
1.3.2. Kullanm Alanlarna Gre Teknik Tekstiller

Teknik tekstillerin kullanm alanlar balca gruba ayrlabilir. Bunlardan ilki, endstriyel bir rnn bir bileeni olarak kullanlmalardr. rnein otomobil lastiinde kullanlan kord bezi, uzay roket motorlarnda kullanlan karbon elyaf, inaat sektrnde kullanlan takviye dokular gibi. kinci kullanm alan, herhangi bir proseste bir malzeme olarak kullanlmalardr. rnein; diyaliz makinelerinde kullanlan filtrelerin retiminde, yol yapmnda kullanlan membranlarn retiminde kullanld gibi. Teknik tekstillerin nc kullanm alan ise bir veya daha ok zellii yerine getirecek ekilde yalnz bana kullanlmasdr. rnein; su geirmezlik amacyla kaplanm kumalar, yanmaz kumalar, anti bakteriyel kumalar, ameliyat iplikleri vsgibi. Bu aklamalardan da anlalaca zere teknik tekstil sektr, daha ok bir ara sektr konumundadr. Sektrn nemli bir ksmnn geliimi inaat, tat aralar, dier imalat sanayi, tarm ve salk alanndaki gelimelere ve bu sektrlerin ihtiyalarna bal bulunmaktadr. Tekstil sektrnde ortaya kan yeni rnler, eski birok rnn yerine kullanlmakta ve ileri teknolojiyle retilen yksek performansl rnlerin retilmesiyle yeni pazarlarn olumasna imkan vermektedir. Bu rnlerin, geleneksel rnlerden daha fazla kullanm kolayl salamas ve yeni ihtiyalar karlamas nedeniyle dnya pazarlarnda ksa srede nemli bir yer edinecei ngrlmektedir. Teknik tekstiller, gnmzde olduka farkl kullanm alan bulmakta ve kullanm alanlar genellikle aada belirtildii gibi on iki balk altnda toplanmaktadr: 1) 2) 3) Zirai tekstiller (agrotech) Tarm, bahvanlk, ormanclk ve su rnlerinde kullanlan tekstiller naat tekstilleri (buildtech) Bina ve inaatlarda kullanlan tekstiller Giyim teknik tekstilleri (clothtech) Giysi ve ayakkablarn astar ve benzeri teknik bileenleri
18
4) 5) 6) 7) 8) 9)
Jeolojik tekstiller (Jeotech) Jeolojik tekstiller ile inaat mhendislii malzemeleri Ev tekstilleri (hometech) Mobilya, ev tekstili ve yer kaplamalarnn teknik bileenleri Endstriyel tekstiller (indutech) Filtrasyon, nakil, temizleme vb. sanayi tipi uygulamalar iin tekstiller Tbbi tekstiller (medtech) Hijyenik ve tbbi rnler iin tekstiller Tat aralar iin tekstiller (mobiltech) Otomotiv, gemi, tren ve hava tatlar iin tekstiller Ekolojik tekstiller (ekotech) evre koruma amal tekstiller
10) Ambalaj tekstilleri (packtech) Ambalaj malzemeleri 11) Koruyucu tekstiller (protech) Kiisel ve mlki koruma iin tekstiller 12) Sportif tekstiller (sportech) Spor ve serbest (gndelik) giysiler iin tekstiller Bu gruplar altnda yzlerce rn ve uygulama yer almaktadr. rn ve uygulama alanlarnn bazlar geleneksel, bazlar kkl malzeme ve tekniklerle yer deitirerek, bazlar ise bal bana zellikleri iin yeniden retilen malzemelerdir. Konveyr (tayc) bantlar, tbbi eldivenler, balistik (kurun geirmez) kumalar, akustik izolasyon malzemeleri, roketler, otomobillerdeki hava yastklar, antistatik tekstiller, suni imen, tentelik kumalar, bandaj malzemeleri, aleve dayankl battaniye ve yastklar, filtreler, yanmaz yap malzemeleri, kimyasal koruyucu giysiler, tek kullanmlk koruyucu giysiler, kanalizasyon ve sulama sistemleri, g tutuur dekorasyon materyalleri ve perdeler, teknik tekstillerin kullanld 150 kadar nihai rnn arasnda yer almaktadr.
1.4. TEKNK TEKSTLLERDEN BEKLENEN ZELLKLER

Teknik tekstil reticileri ile kullanclar arasndaki iletiim ancak malzemeden beklenen zelliklerin belirlenmesi ile salanabilir. Kullanc, ihtiyac olan zellii belirtir, retici ise bu zellii salayacak malzeme ve retim teknolojisini tespit ederek malzemeyi retir. Bu adan bakldnda teknik tekstillerden beklenen zellikleri drt ana grupta toplamak mmkndr:
19
1.4.1. Mekaniksel zellikler

Teknik tekstillerden beklenen mekaniksel zellikler gruba ayrlabilir. Bunlardan ilki mukavemettir. Emniyet kemeri, daclk ipleri, balama ipleri, hava yast, balistik yelek gibi teknik amal kullanlacak tekstillerden istenen zellik yksek mukavemettir. rnn mukavemetli olmas yksek mukavemetli lif kullanm yannda tekstil yzeyinin doku yapsyla da yakndan ilgilidir. Teknik tekstillerden beklenen ikinci mekaniksel zellik, takviyelendirme (matriksin kuvvetlendirilmesi)dir. Teknik tekstiller, termoset veya termoplastik polimer reineler, kauuklar, betonlar, metaller, seramikler gibi matriksleri takviyelendirecek dayanm ve katlk zelliklerine sahiptir. Helikopter pervaneleri, roket motoru, uak kanad, golf sopas, kayak gibi malzemelerde olduu gibi matriks-tekstil yzeyi arasndaki yapma zelliinin iyi olmas halinde istenen kuvvetlendirme zellii kullanlacak lif cinsi ve oluturulacak doku yapsna bal olarak salanabilir. Teknik tekstillerden beklenen nc mekanik zellik ise elastikiyettir. Teknik tekstil rnleri, sahip olduu esneklik ve elastikiyet sayesinde otomobil endstrisinden paketleme endstrisine kadar geni bir yelpazede kullanm alan bulmaktadr.
1.4.2. Deitirme zellikleri

Teknik tekstiller gzenekli malzemeler olmas nedeniyle belirli byklkteki partikllerin gemesine izin vermesi, daha byk partikllerin geiini engellemesi, s iletim veya yaltm, elektrik iletim veya yaltm gibi zellikleri sayesinde bir malzemenin durumunda deiiklik yapabilme zelliine sahiptirler. Deitirme zellikleri be gruba ayrlabilir. Bunlardan ilki filtrasyondur. Tekstil yzeyleri yaplarnda gzenekler olmas nedeniyle filtre amal kullanlabilir. Bu tip filtreler, kat-gaz, kat-sv ve sv-sv ayrmnda kullanlan filtrelerdir. Kompleks ve kaln yaplarnn getirdii avantajlar nedeniyle dokuma ve dokusuz filtre kuma kullanm olduka yaygndr. Deitirme zelliklerinin dier bir parametresi, izolasyon ve iletkenliktir. Elektrik iletimi veya yaltm, s yaltm ve ses yaltmnn seilen uygun lif ve malzeme doku yapsyla salanabilecei bir gerektir. Deitirme zelliklerinin nc parametresi drenajdr. Youn ve yksek gzenekli tekstil yzeyleriyle ortamdan yksek miktarlarda su transfer edilerek (dokuya dik veya paralel olmak zere iki ynde) topran su ile birlikte gitmesi engellenebilmekte ve yapnn stabil kalmas salanmaktadr. Bu zellik filtrasyon ve erozyon kontrolnde nemli bir faktrdr.
20
Su geirmezlik teknik tekstillerin deitirme zelliklerinin dier parametresidir. Spor malzemeleri, ayakkablar, at alt gibi nefes alabilen ancak su geirmeyen malzemeler iin nemli bir zelliktir. Tekstil yzeylerinin reine ile kaplanmasyla da jeomembran ve at kaplamalarnda kullanlan hem sv hem de gaz geirmez malzemeler yaplabilir. Emicilik (sv) ise tp, ambalaj, hijyen gibi alanlarda istenen bir zelliktir. Bu zellik tekstil yzeyinin kalnlna, lif inceliine, gzenekliliine ve zellikle de hidrofil veya hidrofob zelliine baldr.
1.4.3. nsan Sal ile lgili zellikler

Tekstil malzemeleri, mikro organizmalara kar korunma, protez, ameliyat malzemeleri, dokulara uyumlu paralar veya biyolojik olarak vcutta znebilen malzemeler olarak insan sal asndan nemli olan birok alanda kullanlmaktadr. Teknik tekstillerden beklenen nemli zelliklerden biri anti-bakteriyel zelliktir. giyim, orap ve ameliyat nl, hasta yatak rtleri gibi amalarla kullanlan tekstiller, anti-bakteriyel zellii ile mikro organizmalara ve sonucunda oluan pis kokulara kar korunma salamaktadr. Ameliyat iplii, protez, yapay doku gibi malzemelerde vcuda uyumluluk zellii onun toksik olmamas ve istenmeyen tepkimeye girmemesi ile belirlenirken, biyolojik bozunmas makro molekllerinin mikro organizmalar tarafndan paralanmas ile ilgilidir ki aa kan rnler zararl olmamaldr. Bu amala vcuda uyumlu ve biyolojik olarak bozunabilen tekstiller gelitirilmitir.
1.4.4. Koruma zellii

Koruma ilemi ok eitlilik gstermektedir. Kullanlan tekstil malzemesi ile kullananlarn sl, mekaniksel, kimyasal, elektriksel ve radyasyon gibi etkilerden korunmas salanabilir. Isl koruma, liflerin s iletimi ve doku iindeki hava tabakas ile yakndan ilgilidir. lave katklarla tekstil yzeyinin termal koruma zellikleri gelitirilebilir (faz deitiren malzemeler). Atee kar koruma insan sal ile ilgili dier bir zelliktir. Tekstillerin aleve kar dayankllk zellii, kullanlan yere ve ihtiya duyulan seviyeye baldr. En iyi koruma itfaiyeci elbiselerinde olduu gibi, termostabil ve aleve dayankl lif kullanm ve uygun doku yapsyla salanabilir. Tekstil malzemesinin alev alma davran, tutuma direnci, yaylma sresi ve byme sresinin llmesiyle belirlenir.
21
Mekanik koruma ile tekstillerin balistik, bak kesmeleri, delinme, arapnel paralarna, metal eriyik sramalarna ve saldrlara kar vcudu korumas amalanmaktadr. Bu zellik ise yksek performansl lif kullanm ve uygun doku yapsyla elde edilmektedir. Birok endstri kollar zararl kimyasallar ve gazlar kullanmaktadr. Bu gibi zararl maddelerin vcuda temasnn nlenmesi yine teknik tekstillerin kimyasallara kar koruma zellii olarak karmza kmaktadr. Bu amala sreli kullanml, sresiz kullanml ve atlabilir koruyucu elbise ve eldivenler yaplmtr. Uygun reinelerle kaplanm kumalar bunlara bir rnektir. Korunma zelliklerinin dier bir maddesi nefes alabilme ve geirmezlik zelliidir. Malzemenin su buharn geirmesi ancak suyun sv olarak gemesine msaade etmemesi anlamna gelmektedir. Bu zellik tekstil yzeyinin makro gzenekli kaplamalarla kaplanmas, mikro elyaf kullanm, tekstil yzeyinin hidrofil film veya mikro gzenekli film ile lamine edilmesi suretiyle salanmaktadr. Tekstil liflerinin elektrik iletemeyen bir malzeme olmalar nedeniyle kullanm esnasnda srtnmeden dolay zerlerinde statik elektrik oluabilir. Eer allan ortam patlayc gazlar olan ortam ise elektrik birikmesinden dolay giysiden kacak kvlcmla patlamalar olabilir. Bunun nlenmesi iin lifin anti-statik apre ve kaplama ilemi ile, lif retim aamasnda metal tozu ilavesi ile veya bakr terbiyesi ile iletken hale getirilmesi gerekir ki bu da antistatik zellik ile salanr. Kirlenmeme (partikl tutmama) zellii youn bakm niteleri, elektrik devre imalat odalar gibi temizliin nemli olduu yerler iin gerekli bir zelliktir. Teknik tekstillerden yukarda bahsi geen zelliklerin yan sra; - Elektrik yaltm, - UV korumas, - NBC (Nkleer, biyolojik ve kimyasal korumas) - Fosforesans ve fluoresans zellik gstermesi, - Elektro-manyetik alanlardan koruma gibi zellikler de beklenmektedir.
22
kinci Blm
TEKNK TEKSTL YAPILARI VE KULLANIM ALANLARI
2.1. DOKUMA TEKNK TEKSTLLER

Teknik tekstiller, fonksiyonel zellikleri ve teknik performanslar iin retilen rn ve tekstil malzemeleridir. Teknik tekstillerin ou lif, iplik ve/veya kalnlna gre belirli bir yzey alanna sahip erit eklindeki malzemelerden retilmi yaplardan oluur. Tekstil kumalar ounlukla dokumadr; ancak rme, keeletirme, dantel kuma oluumu, a doku oluturma, nonwoven ilemleri ve tafting veya bu ilemlerin kombinasyonu ile de retilebilirler. Kumalarn ou iki boyutludur fakat artan sayda boyutlu dokuma teknik tekstil yaplar gelitirilmekte ve retilmektedir. Dokuma kumalar genellikle birbirine dik a ile yerletirilen ve birbirinin etrafndan dolanan iki iplik sisteminden meydana gelir. Kuman uzunluu boyunca yerleen iplikler zg iplikleri ve kuman bir kenarndan dier kenarna, yani kuman bir tarafndan dier tarafna uzanan iplikler atk iplikleri olarak isimlendirilir. Bu iplikler ounlukla ksaca atk ve zg olarak adlandrlr. eksenli ve boyutlu kumalarda iplikler kumaa farkl ekillerde yerletirilir.
23
Dokunmu teknik tekstiller kullanm yerine bal olarak gerekli ihtiyalar karlayacak ekilde tasarlanrlar. Bu kumalarn mukavemeti, kalnl, esneklii, gzeneklilii ve kullanm sresi deitirilebilir ve bu zellikler kuman rgsne, atk ve zg iplik sklklarna, ipliklerin hammaddesine, yapsna (filament veya kesikli liflerden retilmi), iplik numaralar ve bkm faktrlerine baldr. pliklerin balant yapmas ile oluturulan dier kuma yaplarna gre dokuma kumalardan daha yksek bir mukavemet ve daha stabil bir kuma yaps elde edilebilir. Atk ve zg ynnde byk lde farkllk gsteren zelliklere sahip kumalar retmek iin kuma yaplar (konstrksiyonlar) deitirilebilir. ki boyutlu dokuma teknik kumalarn byk bir ksm temel rg kullanlan yaplardr ve bunlarn en az %90lk ksmnda bezaya rg kullanlmaktadr. Bezaya rg, atk ve zg ipliklerinin aralarnda en basit ekilde balant yapmalaryla retilen bir rgdr. Bir atk iplii boyunca srayla bir zgnn stte ve sonrakinin altta kalmasyla oluturulur. Kumalarn zellikleri ipliklerin retiminde kullanlan lif tipine, ipliklerin tek filamentli, dz, bkml veya tekstre devaml filament iplik olup olmadna veya ipliklerin doal veya sentetik kesikli liflerden yaplp yaplmadna baldr. Bir kuman sertlii ve dokunabilirlii de kullanlan iplik hammaddesinin sertlii ile ipliin bkm faktrnden, yani iplik numarasna bal olarak verilen bkm saysndan etkilenir. Bezaya rg kumalarda baz zellikleri elde etmek iin bazen ok yksek bkml iplikler kullanlabilir. Elde edilen kumalar yksek esneklie sahip olabilir veya yar mat olabilir.
2.2. RME TEKNK TEKSTLLER

rme kumalar, gerek iplik bakmndan gerekse makine zellikleri bakmndan dier tekstil rnlerine gre birok farkllklar gstermektedir. Yumuaklk, esneklik, elastikiyet, iyi bir boyut stabilitesi ve dolgun bir yapda olmas gibi zellikler bu kapsamda saylabilir. Bu farkllklar, gelien rme yzey retim teknolojileri tarafndan fark edilerek katma deeri yksek rnlerin retilmesine neden olmutur. CNC teknolojisinin rmede yaygn bir ekilde kullanlmas ve inelerin konvansiyonel yntemden farkl ekilde elektromanyetik olarak seilmesi gibi yeni teknolojilerin rme yzey retimine entegre edilmesi, teknik tekstil rnlerinin makul biimde retimini mmkn klmtr. Bu gelimelere katkda bulunan parametrelerin banda, gelien polimer teknolojileri ve yksek performansl iplik trevlerinin etkisi yer almaktadr. Hammaddelerde meydana gelen deimeler, rme makineleri ve ekipmanlarndaki gelimeleri tetiklemi, sonuta klasik retim anlayndan farkl yaklamlarla rme yzey retimleri gerekletirilmeye balanmtr.
24
rme kumalar zg ve atk rmecilii eklinde retilmektedir. zg rmecilii, normal rme yntemleriyle bir kuma oluturma tekniidir ve burada her bir zg iplii tarafndan kuman boyu boyunca devam eden ilmekler oluturulur. rme genilii iinde yer alan her bir ine her rme srasnda en az bir tane ayr, bamsz iplik tarafndan beslenmelidir. Dokuma ve atk rmecilii ile karlatrldnda iplii kumaa evirmede en hzl yntemdir. Atk rmecilii ise normal rme yntemleriyle bir kuma oluturma tekniidir ve burada her bir atk iplii kuman eni boyunca ilmeklere dntrlr. Atk iplikleri kuman rlme ynyle yaklak dik a yapacak ekilde beslenir. Tek bir iplikle rme ilemi gerekletirilebilmektedir. Bununla birlikte makine zerinde atk iplii says 144e kadar kabilir. Bu yntem rn aral ve kullanlan iplik tipleri bakmndan dier ikisinden daha fazla ok ynllk gsterir. Atkl rme teknii, zgl rmeye nazaran daha basit bir sistematik yapya sahiptir ve yatrm maliyeti asndan daha makul bir yatrm maliyeti gerektirmektedir. Bu zellik, retimdeki riskleri zgl rmeye nazaran daha az olan atk rmeciliini, zellikle kk ve orta lekli iletmeler tarafndan daha ok tercih edilen bir teknik tekstil retim yntemi haline getirmitir. Atk rmecilii yapan reticiler, teknik tekstillere takviye yzey reten dolayl reticiler ve teknik tekstilleri dorudan reten reticiler olmak zere iki gruba ayrlmaktadr. Bu durumda dorudan teknik tekstil retimi yapan veya takviye yzeyleri retimine entegre eden reticilerin Ar-Ge potansiyeli daha byk olmaktadr. Byk lekli reticiler, daha ok 3 boyutlu atkl rme yzeyler, boluklu rme yzeyler ile kompozit malzeme retimlerine ynelmilerdir. Bu da katma deeri yksek rnlerin pazardaki paynn artmasna neden olmutur. Atkl rme tekniinin kuma genilii ynnde hareketi ile yaplm ilmeklerden olumas, bu teknii baz tbbi tekstillerin retimi iin daha basit ve kullanl bir sistem haline getirmitir. Tp ekilli veya biimlendirilmi, hatta boyutlu entegre ve dikisiz, elastik olmayan, kompres veya destek bandajlar, oraplar, sarglar, koruyucu giysiler vs. bu tbbi tekstiller arasnda yer almaktadr. Termofizyolojik kullanm konforunun nemli olduu i giyim, gece kyafetleri, d giyim ve pek ok spor giysileri, atkl rme tekniinin uyguland alanlar arasnda bulunmaktadr. Kriket, Amerikan futbolu, beysbol ve kayak dahil pek ok sporda dokuma giysilerin bir ksmnn yerini atkl rme teknii giysilerine brakmas, nemli bir gelimedir. Bunlarn dnda atkl rme teknii otomotiv tekstilleri, spor giyim tekstilleri, gvenlik ve koruyucu amal tekstiller ve rlm boluklu yaplar gibi teknik tekstil rnlerinin retiminde kullanlmaktadr.
25
Bir dier nemli alan, komple rg teknii ile retilen rnlerdir. Komple rg teknii tbbi amal amarlar, dikisiz teknik yzeyler, boyutlu yaplar vb. retiminde kullanlan rg eididir. Komple rgde mamuln rlmesinden, konfeksiyonuna kadar tm aamalar tek bir i prosesinde gerekletirilmektedir. Atkl rme boluklu kuman su buhar geirgenlik zellikleri, zgl rmeden daha iyidir. Bu nedenle atkl rme boluklu yaplar, deri ile temas halindeki giysilerde nispeten daha iyi bir konfor salamakta, hafiflik zellii ise, kompozit malzeme retimine uygunluunu artrmaktadr. Kablolar ve metal iplikler, teknik tekstiller retiminde kullanlan nemli bir malzeme grubudur. Metal tel ve kablolar (metal tel takviyeli rme kuma), atkl rme teknii kullanlarak kuman ierisine entegre edilebilmektedir. Bu kumalar zrh, stma uygulamalar, elektrik dearj gibi alanlarda kullanlmaktadr. Merkezinde monofilament kullanlan boluklu (spacer) kumalar ise yangn sndrme uygulamalarnda tercih edilmektedir. boyutlu rme yzeyler, tp dokular, boluklu rme yzeyler, tp tekstillerinin artan kullanm, CNC teknolojisindeki gelimeler, inelerin elektromanyetik kontrol, polimer teknolojisindeki gelimeler, bunlara bal gelien kam dizaynlar atk rmeciliinin geliimini hzlandrmtr. Medikal tekstiller, demelik kumalar, kompozit malzemeler ve interaktif tekstiller atkl rmeden teknik tekstillerin retildii balca alanlar olmutur.
2.3. DOKUMASIZ (NONWOVEN) TEKNK TEKSTLLER

2.3.1. Dokumasz Tekstil Tanm ve zellikleri
Dokunmam tekstiller, dokuma ve rme olmayan, zel kullanmlar iin imal edilen ve kullanm sresine gre maliyeti ok dk olan teknik tekstil rnleridir. Sv ekici, sv itici, esnek, salam, yumuak, gergin, yanmay geciktirici, filtre edici, antibakteriyel zellikleri olabilmektedir. Dokunmam tekstillerde ana hammadde elyaftr. Elyaf doal veya sentetik olarak ikiye ayrlr. Kullanmda ise devamsz elyaf veya devaml elyaf (filament) olarak kullanlabilir. Bu yzden dokunmam yzey; kesikli veya filament halde, doal ya da yapay liflerden oluturulmu, iplie dntrlmemi ve birok balama tekniklerinin herhangi birisi ile balanm kuma olarak da tanmlanabilmektedir. Lif ve hammadde seimi; maliyet, retim kolaylklar ve istenen son kullanm zelliklerine bal olarak yaplmaktadr.
26
Dokumasz tekstilleri tanmlamak iin birok neri getirilmitir. Tekstil Enstits, Tekstil Terimleri ve Tanmlar adl kitabnn 1.Basmnda dokumasz kumalar u ekilde tanmlamaktadr: Normal olarak kontin filamentlerden veya eitli tekniklerle balama yollaryla glendirilmi elyaf tlnden balama yntemleri arasnda yaptrarak balama (adhesive bonding), ineleme (needling) yada sv jetli dmleme (fluid jet entanglement) ile mekanik interlok, sl (termal) balama ve dikile balama ile yaplm kumalardr. ASTM (American Standarts for Testing Materials)e gre ise dokunmam yzeyler doal veya sentetik liflerin mekanik, kimyasal, s ve eritken yollarla veya bunlarn bir birleik yoluyla birletirilmesi sonucunda retilen tekstil yaplardr. Baka bir deyile, dokunmam yzey rnler, iplie dntrlmemi ve yukarda belirtilen eitli yntemlerle birbirine tutturulmu doal veya sentetik elyaflarn yada sonsuz elyaflarn (flament) zel bir dokusu veya yzeyidir. Bu tanmlamaya gre, iplikten imal edilen geleneksel tekstil malzemeleri dokunmam yzey rnler kapsamna girmez. Boyutsal deimezlikleri, katlanmaya dayanrlklar, yksek kopma ve yrtlma mukavemetleri dikkate alndnda kat rnler de dokunmam yzey tanmnn dndadr. Bununla birlikte dokunmam yzey rnler kada benzer rnlerden ok tekstil yaplarna benzer bir a grnmndedir. Dokuma ve rme gibi klasik kuma retim yntemlerinin teknik geliimi hala devam etmektedir. Ancak klasik metotlarda iplik retimi, daha sonra kuma olarak dokuma ve rme ilemleri ok eitli, pahal ve zaman alan ilemlerin yaplmasn gerektirmektedir. Bu yzden verimlilii arttrmak ve maliyeti azaltmak amacyla klasik olmayan kuma retme yntemi gelitirilmi ve bu yntemle retilen kumalar, genel olarak dokunmam yzey olarak adlandrlmtr. Dokunmam yzey terimi esas olarak; bir yaptrma maddesi uygulanarak veya ierikte olan termoplastik elyaflarn yaptrlmasyla birlikte tutulan tekstil elyaflarndan yaplan malzeme kategorisini tanmlamaktadr. Bu rnler klasik iplik, dokuma veya rme makinelerinde ilem grmemektedir. Dokusuz yzey kumalarn retimi iplik hazrl, zg hazrl, terbiye vb. aamalar iermediinden daha ksa srmekte, bu nedenle retim maliyeti dk olmaktadr. Dokumasz tekstil konusunda BBA Group Ltd ve Dow Chemicals firmalar, devrim yaratc yeni bir elastik malzemeyi gelitirmi ve piyasaya sunmulardr. Bu yeni malzemenin elastikiyeti yksek (%200 uzama) ve mevcut rnlere gre %40-60 daha fazladr. Bu malzeme nefes alabilmektedir ve katsays dk olup mkemmel kuma zelliklerine sahiptir. Ayrca, gergi ve tue zellikleri benzer arlktaki rme kumalara olduka benzemektedir.
27
Almanyadaki Freudbergde on yla yakn bir sredir giyim, ev tekstilleri ve teknik tekstil uygulamalar iin devrim yaratc Evolon malzemesi gelitirilmektedir. Evolon, polimer granle durumdan bitmi tekstil rnne kadar, iplik bkmeden rasgele tl formasyonuna dek bir tek ilemden geirildii zel bir teknoloji sayesinde tek bir kontin proses ile retilmektedir. Spor ve rahat giysi, i elbiseleri, otomotiv endstrisi, hal yapm, ayakkab ve valiz imalat, ev demelikleri, hijyen ve salk rnlerinde ticari olarak kullanlmaktadr. Bu zel malzemeler, her trl normal apre, boyama ve bask teknikleri kullanlarak ileme tabi tutulabilmektedirler.
2.3.2. Dokumasz Tekstillerde Kullanlan Elyaf Trleri ve Kuma Formasyonu Teknikleri

Dokumasz kuma (Nonwoven) endstrisinde en fazla kullanlan elyaflar srasyla polipropilen, polyester ve sellozik elyaflardr. Bu elyaflar nonwoven endstrisinde kullanlan elyaflarn %83n oluturmaktadr. Bununla birlikte Avustralyada nonwoven retiminde ynn kullanld bir fabrika kurulmutur.
Elyaf Tr Polipropilen Polyester Selloz Pamuk Pollamid+Poliakrilnitril+Yn % Pay 30 30 23 10 7
Nonwoven tekstil malzemelerinin retiminin en byk avantajlarndan biri, birka istisnas olmakla beraber, dorudan hammadeden direk bitmi kumaa uzanan tek kontin ilem eklinde yaplabilmesidir. Bu durum doal olarak iilik maliyetinin dk olduu anlamna gelmekte ve eski tekstil ilemlerinde olduu gibi malzemeye uygulanan ara ilemler ortadan kalkmaktadr. Dokunmam kuma (nonwoven) retiminde uygulanan ilemler balca iki grupta ele alnabilir. Birincisi, retimde kullanlacak elyafn sabitletirilebilecek konuma getirilmesi iin elyafn hazrlanmas, ikincisi ise sabitletirme ilemidir. Elyafn hazrlanmas iin eitli yntemler mevcuttur. Bunlarn hepsi nihai kumaa zel karakteristikler kazandrmaktadr. Ayn ekilde nihai kuma zellikleri zerinde
28
daha da byk bir etkiye sahip olan eitli sabitletirme yntemleri mevcuttur. Tm elyaf hazrlama yntemlerinin hemen hemen hepsi tm sabitletirme yntemleri ile kombine edilebilirler. Dolaysyla olas retim hatlarnn eitlilii ok genitir. Bu da nihai rn zelliklerinin ok eitli olmasna neden olmaktadr. Elyaf hazrlanrken genelde nce ince bir lif tlbenti oluturulur, daha sonra bu tlbent katmanlar halinde st ste getirilerek vatka hazrlanr ve bu vatka sabitletirme ilemine sevk edilir. Ancak baz durumlarda bir lif katmannn tlbent mi yoksa vatka m olduuna karar vermek g olmaktadr. Buna ramen nonwoven retiminin ilk safhasna normalde vatka retimi denir.
2.3.3. Dokumasz Tekstillerin retim Teknolojisi

Dokunmam tekstillerin retim teknolojisi grupta ele alnarak incelenmektedir. 1. Kuru ilemler (drylaid) 2. Sulu ilemler (wetlaid) 3. Polimer eritilerek serme (spunlaid) Yaygn olarak kullanlan yntemler kuru serme (taraklama) ve bkm vererek serme yntemleridir. Sulu serme yntemi ile dokumasz kuma retimi ise daha kk bir paya sahiptir. Kuru ilemde kullanlan taraklama makineleri, normal taraklama prensiplerine gre almaktadr ancak kk baz farkllklar vardr. plik retiminde taraklamann ardndan rnn daha iyi almas iin ileri yntemler mevcuttur, ancak nonwoven retiminde elyaf daha fazla alamaz ve dzgnlkte daha fazla gelime mmkn deildir. Dolaysyla bir nonwoven iletmesinde taraktan nceki ama ve harmanlama ilemlerinin daha youn yaplmas ve taran da daha fazla ama yaplacak ekilde tasarlanmas gerekmektedir. rnein, taraa fazladan bir tambur eklenebilmektedir. Teorik olarak ya ksa elyaf apkal taraklar veya uzun tapel silindirli taraklar kullanlabilmektedir. Ksa elyaf taraklar zellikle kaplanan yer bakmndan yksek retim ve yksek ama yetenei avantajlarna sahiptir. Bununla birlikte ksa elyaf taraklar dar en almaktadr. Uzun elyaf taraklar ise ok daha geni enlerde alabilmektedir ve bu sebeple nonwoven retimi iin daha uygundurlar. nk nonwoven rnlerin birok son kullanm alan iin ok geni enlerde olmas istenmektedir. Bundan dolay bu tipte bir nonwoven tehizat bir veya daha fazla geni ende uzun elyaf tarana otomatik olarak besleme yaplan otomatik elyaf harmanlama ve ama makinelerine sahip olmaktadr.
29
Islak serme yntemi, tekstil retimine gre olduka yksek retim hzlarnda allan kat retim yntemlerinden esinlenilerek gelitirilmi bir ilemdir. Tekstil standartlarna gre, tekstil lifleri olduka ksa kesilmektedir (6-20mm). Ancak kat retiminin hammaddesi aa hamuruna kyasla hala ok uzun kalmaktadrlar. Lifler, su iinde dispers edilmektedir. Seyreltme miktar liflerin kmelenmesini engelleyecek oranda yksektir ve seyreltme miktar kat iin ihtiya duyulandan yaklak on kat daha fazladr. Bu da sadece eimli-telli makineler olarak bilinen zel formlu kat makinelerinin kullanlabilecei anlamna gelmektedir. Esasen hammadde olarak aa hamuru ile harmanlanm tekstil lifleri kullanlmaktadr. Bu sayede hem seyreltme miktar, hem de hammadde maliyeti byk oranda dmektedir. Sulu yntemle retilen nonwoven tekstil malzemeleri, toplam nonwoven retiminin %10unu oluturmaktadr. Ancak bu oran dme eilimi gstermektedir. Polimer eritilerek serme yntemine gre dokumasz kuma retimi ise polimer sermeli kimyasal bal, termal bal ve mekanik bal olmak zere eitli ekillerde gerekletirilebilmektedir. Serme ynteminde, filamentler polimer hammaddesinden ekstrude edilmekte, ekilmekte ve vatka haline getirilmektedir. Elyaf serme ve sabitletirme ilemleri kontin olduundan, bu proses polimerden nihai rne uzanan mmkn olan en ksa tekstil retim rotasn izmektedir. Filament serme ynteminde ilk balarda sadece retim kapasiteleri yksek, byk, ok pahal makinelerle retim mmknken, ok daha kk ve nispeten daha ucuz makineler gelitirilmitir. Bu sayede kk apta nonwoven reticileri filament serme yntemi rotasn izleme ansn yakalamlardr. Filament serme yntemi, ekstrzyon ile balar. Grnrde tm ticari makineler termoplastik polimerleri ve eriyik ekstrzyonu kullanmaktadr. Poliester ve polipropilen en ok kullanlanlardr. Ancak poliamid ve polietilen de kullanlabilmektedir. Kimyasal sabitletirme yntemi, vatkann tamamnn veya belirli blmlerinin, lifleri birbirine yaptrmak amacyla bir balama maddesi kullanlarak sabitletirilmesi esasna dayanmaktadr. Birok farkl balama maddesi kullanlabilecek olmasna ramen, modern endstri sadece sentetik balayclar kullanmaktadr. Bunlarn yars akrilik lateks, geriye kalan eyrekler de stiren-butadien lateksi ve vinilasetat lateksinden olumaktadr. Isl sabitletirme, gittike artan bir oranda kimyasal sabitletirmenin yerine birok nedenden dolay tercih edilmektedir. Isl sabitletirme yksek hzlarda yaplabilmektedir. Kimyasal sabitletirmede ise kurutma ve fiske safhalarndan kaynaklanan bir hz snr vardr. Isl sabitletirme kurutma ve fiske frnlarna kyasla daha az yer tutmaktadr. Ayn zamanda sl sabitletirmede balaycdan
30
suyun buharlatrlmas iin gerekli sya kyasla daha az sya gerek duyulmakta, bu da enerji tasarrufuna imkan vermektedir. Isl ilem ile sabitletirilmi kumalarn kullanm alanlar, sprey sabitletirilmi kumalarnki ile ayndr. Ancak daha ileri bir spesifikasyonun gerektii yerlerde bunlar tercih edilmektedir. Bu tip rnler, yaltm malzemeleri ve pahal ambalaj malzemeleri olarak veya filtrasyon iin kullanlmaktadrlar. Mekanik sabitletirme teknii olarak ineleme, su jetiyle sabitletirme ve dikerek sabitletirme yntemleri uygulanmaktadr. Bu yntemler, srtnme kuvvetleri ve liflerin kartrlmas ile ilgilidir. Bu yzden bunlara mekanik yntemler ad verilmektedir. neleme ynteminin esas basit bir ileme dayanmaktadr. Vatka altta ve stte iki delikli sabit levha arasna yerletirilir. Alt levha ve delikli st levha. Vatka iki levha arasnda 4000 ine/mye kadar ok sayda ine tarafndan inelenmektedir. nelerin kl ksmlar genelde gen eklindedir ve ular entiklidir. neler vatkaya girdiinde, entikler baz lifleri yakalamakta ve bu lifleri dier lifler arasndan ekmektedir. neler yukar doru ekilmeye balandnda, aa doru hareket esnasnda oluan ilmekler olduklar yerde kalmaktadrlar, nk entikler tarafndan braklmaktadrlar. Aa doru birok defa uygulanan bu ineleme ilemi, vatkay daha youn bir yap haline getirerek, inelenmi keeye dntrmektedir. nelenmi keeler yaygn olarak gaz filtrasyonunda, bazen de ya filtrasyonda kullanlmaktadr. En nemli avantajlar nonwoven malzeme dokuma malzemeye gre daha homojen bir yapda olmas ve bylece nonwoven malzemenin her blgesinin filtrasyon amal kullanlabilmesidir. Dokuma malzemede ise, iplikler ak engellemekte ve sadece iplikler arasnda filtrasyon iin boluk kalmaktadr. Kat retiminde kullanlan keelerde de ayn unsurlar nemlidir. nelenmi keeler, hem gaz filtrasyonu, hem de kat keeleri iin grnrde pazar payna sahip tek rndrler. jeotekstil alannda ise dk gerilme modlleri yznden takviye malzemesi olarak deil, daha ok suyun uzaklatrlmasnda tercih edilmektedirler. nelenmi keeler, ev tipi veya ticari tipte hal retiminde de kullanlmaktadrlar. ou durumda hal yzeyi, kadife veya ilmekli bir grne sahip olmaktadr. Kadife ve ilmekli yzeylerin her ikisi de ineleme makinesinde zel ineler ve zel
31
bir ine yata kullanlarak ayr bir ineleme ilemi uygulanarak elde edilmektedir. Daha hafif arlktaki benzer rnler ise arabalarda taban ve tavan kaplamalarnda ve dier dekoratif amalarla kullanlmaktadrlar. Buraya kadar aklanan dokumasz tekstil retim yntemleri ekil 2.1.de topluca gsterilmi bulunmaktadr. Yaygn olarak kullanlan yntemlerin banda, polimer eriyik fleme ve kuru serme yntemi yer almaktadr.
DOKUMASIZ KUMA FORMASYONU
Polimer Sermeli Eirerek serme Eriyik fleme Elektrostatik Eirme
Kuru Serme Paralel serme apraz serme Rasgele serme Kompozitler Elektrostatik serme
Sulu Serme
Kimyasal Bal Termal Bal
Mekanik Bal
Kimyasal Bal
Termal Bal
Keeler ne ile yerletirme Suyla dmlenmi Dikili bal zg rgl
Yastkl Sprey bal Bask bal Kpk bal Toz bal
Scak hava frn Scak kalender silindiri Ultrasonik bal Kzltesi n
ekil 2.1. Dokumasz Kuma Formasyonu Teknikleri
2.3.4. Dokumasz Tekstillere Uygulanan Antimikrobiyal lemler

Antimikrobiyal madde; bakteri, kf, maya ve mantarlar vb. mikroorganizmalar ldren, bymelerini ve remelerini engelleyen doal, sentetik veya yar sentetik bir madde olarak tanmlanabilir. Dnya zerinde mikroorganizmalar ldren binlerce kimyasal madde bulunur. Bunlardan birou, bitki ve hayvansal zler, arsenik, kurun, kalay, civa, gm gibi doal maddelerdir. Ancak bunlarn ou uygulamada insan ve evreye kar toksik olabilir. Bu nedenle tekstil endstrisinde
32
kullanlacak bir antimikrobiyal madde, sadece mikroorganizmalar ldrmekle kalmamal, ayn zamanda insan ve evre bakmndan gvenli olmal, tekstil materyalinin dier zelliklerini olumsuz ynde etkilememelidir. Antimikrobiyal bitim ilemlerinde, tekstil rnne antimikrobiyal maddeler aktarlarak mikroorganizmalarn etkinlikleri durdurulur. Bu ilemlerin sonucunda, rahatsz edici kokularn oluumu, enfeksiyon ve reenfeksiyon oluumu, lif materyallerinin zarar grmesi nlenir. Bu ilemler, alerjik etki yaratmamal, kullanlan maddeler birbirine uygun olmal ve vcuda zarar vermemelidir, k, ter ve ykama haslklar iyi olmaldr. zellikle antimikrobiyal maddenin tekstil rnne aktarlabilmesi iin suda znr olmas, bu ilemin ykama direncini azaltr. Antimikrobiyal bitim ilemlerinde, eitli kimyasallar kullanlr. Burada nemli olan nokta, bu kimyasallarn ykamaya olan direnleridir. Yaplan almalarn ou, bu ilemlerin ykamaya kar dayankllklarn artrmaya yneliktir. Antimikrobiyal bitim ilemleri, hem bakterilere hem de mantarlara kar etkilidir.Mikroorganizmalarn remesi iin uygun olan zemine uygulanan ilemler ile mikroorganizmalarn gelimeleri nlenerek koruyucu etki salanr. Ter, kat yalar, sabun kalntlarnn bakteri ve mantarlar tarafndan bozuturulmas nlenir. Bylece rahatsz edici ter kokusu, rme ve kf kokular ortaya kmaz. Antimikrobiyal maddeler, uygulamadan sonra yzeyden yaylarak uzaklatklarndan dolay, tekstil yzeyi zerindeki aktif madde miktar zamanla azalr ve etkin olamayaca bir seviyeye iner. Bu durumda, miroorganizmalar bu antimikrobiyallere kar diren kazanarak bak hale gelirler. Konvansiyonel (ba yapmayan) antimikrobiyal maddeler; genellikle spesifik organizmalara kar etkilidir, geni bir yelpazeye sahip deildir, dier bir deyile, sadece birka bakteri trne kar etkilidir veya tm bakterilere etki gsterse bile, kf, maya ve mantarlara kar etkili deildir. Bu yzden, gvenlik ve toksikolojik adan ba yapmayan antimikrobiyallerin kimyasal yaps nemlidir. rnein, pek ok organokalay ieren antimikrobiyal, tketici sal, atklarnn evreye ve uygulamay yapan kiiye olan etkisi asndan byk bir dikkatle ele alnmaldr. Antimikrobiyal bitim ilemleri, stabilite ihtiyalarna uyum salamal ve tketici salna kar bir risk oluturmamaldr. Bu aktif madde ayn zamanda ykamayla uzaklamamal ve kuru temizlemeye dayankl olmaldr. Bunun yannda d giyim, salk hizmetleri ve spor aktiviteleri iin modern tekstillerin gelimesiyle, patojenik mikroorganizmalarn tanmas ve yaylmasn nleme ve
33
deodorantlama veya koku kontrol etkisi olmak zere iki yeni ama daha ortaya kmtr. Deodorantlama etkisi, tekstil zerindeki terin mikrobiyal bozulmasnn nlenmesinden oluur ve bylece koku maddesinin serbest kalmas nlenir. Tekstil, terlemenin olutuu, dier bir deyile dorudan deriyle temas eden blgelerde giyilir ve burada mikroorganizmalarn yok edilmesi gerei ortadan kalkar. Ancak, youn deodorant ilemi grm bir tekstil giyildiinde, derinin bakteriyel florasna veya deriye zarar verir ve rn giyen kiinin saln riske atar. Bu nedenlerden dolay, ykanmayan ve zel etkilere sahip biyostatik bitim ilemleri, i giysisi ve gda endstrisinde kullanlmak zere gelitirilmitir. Salk ve hijyenik alanda gerekli zelliklerin salanabilmesi iin retimde uygun elyaflarn kullanlm olmas arttr. Binder ve kimyasal madde iermeyen rnler bu zel endstri dallarnda tercih edilirler. Hijyen ve tp sektrndeki nonwoven tekstillerin retimlerinde pamuk, viskon ve selloz elyaf kullanlr. Pamuk elyaf yksek nem tutma yeteneine sahip bir elyaf olduundan, vcuttan kan her trl svy (idrar, kan) kolaylkla emebilir ve doal elyaf olmas nedeniyle de biyolojik olarak paralanabilir. Svy emmesinin yannda hava geiine de izin verir, yani hava teneffsn olanakl klar. Pamuk lifleri zellikle ya haldeyken yksek mukavemet gsterir. Bunun yannda kolay sterilize edilebilme, sya kar dayankllk (1750Cye kadar mukavemetini iyi bir ekilde muhafaza eder), alerjik olmama, geri kazanlabilir olma, yumuaklk gibi zellikleri de kullanm avantaj salar. Bir rejenere selloz lifi olan viskon, zellikleri ve salad fiziksel avantajlar bakmndan pamua benzer. Cildi rahatsz etmeyen yksek nem tutma yeteneine sahip, ryebilen ve kolay ilenebilen bir elyaf olmas dolaysyla tbbi tekstiller iin tercih edilir. Selloz maddesi ise odun paralarndan retilmi selloz elyaflardr. Arlk olarak uygun miktarda emici elyaflarn gerekli olduu yerlerde ve fiyata uygun bir elyaf seilmesi gerektii durumlarda kullanlr. Biyolojik olarak mkemmel bir ekilde paralanabilir ve geri kazanml bir hammaddedir. Yapsnda %33-35 su ierir. Bu zellik tbbi amal nonwoven tekstil retiminde kullanm iin belirleyici bir zelliktir.
2.3.5. Dokumasz Tekstillerin Kullanm Alanlar
34
Dokumasz kumalar giderek genilemekte olan uygulama alanna sahip, maliyet etkin ve stn alternatifler sunan, esiz bir mhendislik kumadr. Son kullanm
alanlar konfeksiyondan ev eyalarna ve yumuak mefruata kadar olduka geni bir yelpaze oluturmaktadr. Her gn karlatmz dokumasz tekstil malzemelerinden bazlarn sayacak olursak; ay ve kahve poetleri, bebekler, kadnlar ve yetikinler iin hijyenik rnler, enfeksiyon kontrol bezleri, jeotekstil, ateten ve sdan korunma malzemeleri, evresel koruma malzemeleri, kefen bezleri ve tabut astarlar, ayrca otomotiv, uak ve uydu endstrisinde kullanlan geni bir rn yelpazesi akla ilk gelenlerdir. Dokunmam yzeyler hem retici hem de tketiciye birok avantaj sunmaktadr. Genel olarak daha hzl ve daha ucuz olarak retilebildikleri iin kullanldktan sonra atlabilmektedir. Bu yzden kullanm alanlar da her geen gn artmaktadr. Kullanmdan sonra atlan temizleme bezleri ve havlulardan, daha dayankl ve ykanabilen yatak araflar ve yastk klflarna, perdeler, giysi telalar, ayakkab astar, endstriyel filtre ve tbbi malzeme iin kumalar, ayrca daha yakn tarihlerde bluz, etek ve hatta d giysi retimi iin kullanlmalar, bu kapsamda saylabilir. Dokunmam yzeylerin, kuma formasyonunun basitlii ve retim verimliliinin ok yksek olmas pek ok endstriyel alanda dokunmam yzeyleri avantajl dzeye karmaktadr. Fakat moda, d giyim uygulamalar, gzel tue ve dkm, esneklik, mukavemet, vs. zellikler istendiinde dokusuz yzeylerin dezavantaj ortaya kmaktadr. Bu zelliklerin gelitirilmesi ynnde pek ok aratrma yaplmaktadr. Dokunmam tekstiller, rme ve dokumadan farkl olarak tek kullanmlk ve uzun kullanmlk olmak zere iki farkl ama iin retilmektedir. Tek kullanmlk alanlar hijyen, slak mendiller, tbbi/cerrahi, hava filtrasyonunda, tek kullanmlk giysi alanlarnda kullanlrken, uzun kullanm tela, deme ve yatak, ayakkab ve deri, kaplama/lamine, yer kaplamalar/hal taban, bina inaatnda, jeotekstillerde/inaat mhendisliinde, otomotivde, elektronik bileenlerde ve tarmda kullanlmaktadr. Tablo 2.1.de dokunmam tekstillerin balca kullanm alanlar gsterilmi bulunmaktadr.
35
Tablo 2.1. Dokunmam Tekstillerin Kullanm Alanlar
Jeotekstil
Asfalt, drenaj, baraj, havuz, akarsu bentleri, golf ve tenis kortlar, suni im, erozyon kontrol Astar, elbise izolasyonu, ayakkab ve anta, eldiven Cerrahi maske, tek kullanmlk ameliyat elbiseleri, ayakkab, elbise, ortopedik ped, steril paketleme, bandaj, kan ve diyaliz makinelerinde at kaplama ve izolasyonu, boru izolasyon, tren yolu yataklar stabilizasyonu, kanal ve rezervuar i korumas ocuk bezi, kozmetik rnler ve temizleyiciler Filtre, askeri elbise, kablo izolasyonu, laboratuar elbisesi, zmpara ve parlatma malzemesi, uyku tulumu, suni deri, muamba Islak ve kuru temizlik, peete, masa rts, ay kahve poeti, yatak rts, klozet aksesuarlar, pencere glgelikleri Kaplama, yatak kaplama, duvar kaplama, mobilya arkalar, hal Kitap kaplama, disk koruyucu, zarf, etiket, havlu, promosyon rnleri Medikal steril paketler, floppy disk paketleri rn stlerini kapatma, im koruma, kk sarma, fidanlk kaplama Zemin ve i kaplama, hava ve ya filtreleri, ses izolasyonu, deme, bagaj astar, i kap paneli
Giyim
Salk
naat
Hijyen Endstriyel ve Askeri
Ev
Ev Mobilya
Ofis ve Okul Ambalaj Tarm ve Bahe Otomotiv
Otomotiv endstrisi teknik nitelikli tekstil rnlerinin en byk kullancsdr ve her yl dnyada retilen 50 milyon otomotiv mamulnn her birinde yaklak 20 kg tekstil rn kullanlmaktadr. Bu sanayi kolunda yllk bir milyon ton tekstil rn kullanld tahmin edilmektedir. Ortalama bir arabada kullanlan 20 kg tekstil rnnn 3.5 kilogram koltuk kaplamalarnda, 4.5 kilogram deme hallarnda, 6.0 kilogram dier paralarda ve lastiklerde, 6.0 kilogram da cam elyaf kompozitlerinde kullanlmaktadr. Dokumasz kumalar araba hallarnda, bagaj astarlarnda ve hallarnda, balk astarlarnda, apkalklarda, yaptrc bantlarda, alt minderlerde, hava ve ya
36
filtrelerinde, motor kaputu keelerinde, ak ayralarnda, s kalkanlarnda, raf ve kap trimlerinde, arka blme raflarnda, hava yastklarnda, araba rtlerinde, temizleme ve ykama bezlerinde ve imalat esnasnda retim yardmc maddelerinde kullanlmaktadr. Ayrca, arabalarda su geirmezlik iin ara malzeme olarak kap panellerinde, gneliklerde, ABC kolonlarnda, susturucu yastklarnda, yaltm malzemelerinde, vs. tercih edilmektedir. Bu nedenle, ngrlen gelecekte araba ve dier yol aralarnn tasarm ve retimlerinde dokumasz kumalarn yine youn biimde kullanlmaya devam edecei kukusuzdur. Nonwoven tekstiller iin nemli olan bir dier pazar, tbbi-cerrahi tek kullanmlk rnlerdir. zellikle hijyenin nemli olduu bu sektrde, tek kullanmlk rnlerin elde edilmesinde evreye herhangi bir zarar verilmeden ve ekonomik ekilde retilmeleri, nonwoven reticileri tarafndan spunlace ve airlaid teknii ile enerji ve hammadde tasarrufu salanarak gerekletirilebilmektedir. Dokumasz kumalarn tercih edildii ve youn olarak kullanld bir dier alan, salk ve tbbi tekstil rnleri retiminde kullanlmalardr. Salk ve tbbi tekstil rnlerinin nemli bir pazar potansiyeli bulunmaktadr. ABde tbbi tekstil rnleri piyasasnn deeri 7 milyar ABD dolar civarndadr ve sektr her yl 100.000 ton elyaf tketerek yllk %3-4 aras bir hacim bymesi gerekletirmektedir. ABde kiisel rnlerin ve pansuman bezlerinin satndan elde edilen gelirlerin %21 orannda artaca tahmin edilmektedir. Ameliyat rtleri, maskeleri ve dier ilgili rnler gibi ameliyathanelerde kullanlan tek kullanmlk rnlerin ve tbbi tekstil rnlerinin kresel talebinin u anda 5 milyar ABD Dolarn bulduu tahmin edilmektedir. Toplam pazar nmzdeki birka yl iinde %3.8lik bir byme ile 1.7 milyon tona ulaacaktr. Sz konusu pazar bymesinin ana nedenleri unlardr: m Dnya nfusundaki art m zellikle gelimi lkelerdeki nfusun yalanmas m Yaam standardnn ykselmesi ve yaam kalitesindeki yksek beklentiler m Salk risklerinde deien eilimler ve m Yenilikler ve giderek artan ileri teknoloji. Tbbi tekstil rnleri genel olarak vcuda yerletirilemez rnler, vcuda yerletirilebilir rnler ve vcut dnda kullanlan cihazlar, salk ve hijyen rnleri olarak snflandrlmaktadr.
37
Dokumasz yaplar, ounlukla tek kullanmlk ya da snrl sayda kullanmlk rnlerin imalatnda tercih edilmektedir. Nitekim, tbbi rnlerin %70i tek kullanmlk olup, bu durum evresel kirlenme ile ilgili kayglara neden olmaktadr. Bu kayglara ramen, dokumasz mallar tbbi tekstil pazarna hkmetmeye devam etmektedir. Zira bunlarn birou aranan zelliklerdir. Bu zellikler arasnda yksek emi gc; fitil gibi emme, difzyon, dispersiyon, vs., iin geni yzey alan, yksek geirgenlik, ktle hafiflii, kaplanabilme, lamine edilebilme ve birletirilebilme kabiliyetleri ve en son olarak maliyet etkinlii saylabilir. Tbbi nonwovenlarn kullanld rnler aadaki ekilde aklanabilir: Yara Bantlar ve Yapkan Flasterler: Yapkan flasterli yara bantlar yumuak, bklebilir ve yksek emici zellikte olmaldr. Nonwoven, bandn yaraya yapmad ve temiz bir ekilde ayrlabildii zel bir yapya sahip olmaldr. Viskon ve pamuk elyaflar gerekli olan emici zellii saladklar iin ana madde olarak kullanlr. %20nin zerinde sentetik elyaf ilavesiyle hacimlilik salanm olur. Bandn yaraya yapmasn nlemek iin, boluklu, absorbent olmayan ancak salgnn yaradan absorbent tabakaya hzl bir ekilde geiini salayan bir tabakaya sahiptir. Salg kururken, yara blgesinin absorbent tabakaya yapmas gibi bir tehlike sz konusu deildir. Salg, absorbent tabakadaki kanallar araclyla tanr ve bu blge kurur. Bant ayrldnda, yara ve absorbent materyalin aras krlr ve yarann yzeyi zarar grmez. Pratik olarak, yapkan olmayan yzeyin delikli filmlerden veya sentetik elyaflardan yaplmas gerekir. Ancak, dokuma veya rg gibi klasik tekstiller, nonwoven yara bantlar iin rtcl salayan ve absorbent tabakaya balanmayan sentetik elyaflardan yaplr. Yara Sarglar: Yara sarglar genellikle pamuk tlden yaplr, ancak bunlarn yerini birok durumda nonwovenlar almaktadr, nk tln yaraya yapma veya ty dkme gibi sakncalar vardr. Nonwoven Kompresler: Nonwovenlar alminyum kapl kompreslerde, salgnn penetrasyonuna izin veren, alminyum kaplanm selloz nonwovenlarla rtlm pamuk veya viskon elyaf tabakalarnn olduu yerlerde kullanlmaktadr. Benzer rnler 200-400 gr/m2lik absorbent tabakal rnlere ve her iki tabakas yapkan olmayan sentetik elyaf tabakasndan olan rnlere uygundur. Bunlardan hibiri kimyasal binder iermez. Yumuak olmayan ve vcudun eklini alma zellii zayf olan rnler gelitirilerek kullanm alan artrlabilmektedir. Katl Kompresler: Tl ve nonwoven kumalarn karlkl gelmesiyle katl kompresler oluturulur. Viskon/selloz (veya viskon/selloz/poliester) esasl spunlace rnler temizleme bezleri ve kompresler olarak ABD pazarnda byk baar
38
saladndan, klasik tllerin yerini almaya balamtr. Bu eilim Avrupada da yaygnlamaktadr. Bu nonwoven rnler perfore tekstil yzeylerine sahiptir ve tl ile ayn anda katlanabilir. Bunlarn yapmama gibi stn zellikleri, bu eilimi glendirmektedir. Ameliyathane Giysileri: Paralanabilen nonwoven kumalar kolayca steril edilebildiklerinden, ameliyathanelerde yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Nonwoven kumalarn deiik tiplerdeki eitli dizaynlar erkek ve bayan personelin balarna giydikleri koruyucular iin uygundur. Bu alanda kullanlanlar; sellozik elyaflardan Balklar rahata giyilebilir, yumuak, eilebilir, hava geirgen, absorbent ve sterilize edilebilir olmaldr. Nonwovenlar, eldivenlerde birok talebi karlar, dolaysyla seimi etkiler; temel olarak, nefes alabilir, hava geirgen, svlara ve bakterilere kar bariyer etkisi gsteren, yrtlmaya kar direnli ve yumuak olmaldrlar; ayrca bilinen metotlara (buharlama, stma veya gaz) gre sterilize edilebilir olmaldr. Operasyon maskelerinde kullanclar, olabilecek en yksek filtre kapasitesini salarken; konfor, iyi kullanm, yksek hava geirgenlii, yumuaklk, hafiflik ve vcuda uyum salayabilmesini beklemektedirler. Filtre kapasitesi iin ABD askeri standard MIL/M 364318 hazrlanmtr ve %95-99 filtre kapasitesi olan maskeleri nermektedir. Kompozit materyaller ortadaki tabakann ok ince olduu 3 tabakadan olumaktadr. ve d tabakalar genellikle paralel veya su jeti ile sabitletirilmi 15 g/m arlnda akrilik materyallerdir. Yzey filtre tabakas, ap 4 ile 8 m olan cam, poliester, polipropilen ve polikarbonat mikroliflerinden olumaktadr. Ameliyat Eldivenleri: Ameliyatlar srasnda steril bir ortamn salanmas iin, eitli byklklerde steril eldivenler kullanlmaktadr. Su ve bakterileri geirmemesi, salgy emmesi, hava ve su buhar geirgenlii ve mekanik stabilite konularndaki beklentiler ameliyat giysilerinden farkldr. Ameliyathane eldivenleri genellikle iki farkl materyalden retilir. rnein, n yz nonwoven ve polietilen film kompozitinden oluurken, arka yz tek bana nonwoven kumatan oluabilir. Farkl fiziksel zellikler tketicinin kumatan isteklerine gre ayarlanabilir. Genellikle, kk alanlar kapatmak iin, bir veya her iki tabakas filmle kapl nonwovenlar kullanlr. Daha yumuak rn iin kaplama, noktalar eklinde bastrlarak yaplr. Daha ucuz bir metot ise ince vatkalar tek tabaka olarak kullanmaktr. Bu filmli kompozit materyaller kesinlikle bakteri geirmez. Byk alanlarn kapatlmas iin, tm yzeyi filmle kapl sabitletirilmi nonwovenlar kullanlr. Bu rnler, zel konstrksiyonlar veya uygun bitim ilemleri ile bakteri
39
bariyeri gibi davranrlar. Bu tip nonwovenlar gnmzde genellikle spunlace teknolojisi ile retilmekte ve hava geirgenlii, kvrlabilirlik vb. tm alanlarda kullanlabilen rnlerin tm avantajlarn bir arada bulundurmaktadr. Nonwovenlarn avantaj ve faydalar salk sektrnde, hastanelerde, ameliyat ve tbbi malzemelerde gittike nem kazanmaktadr. Yeniden kullanlabilen tekstiller enfeksiyon riski yaratt iin, kullanlp atlabilen nonwovenlarn retilmesine dnk almalar younlatrlm bulunmaktadr. Nonwoven materyaller; kendinden yapabilen kenar yaplar ve bakteri itici zelliklerinden dolay tp alannda giderek daha ok kullanlmaktadr.
2.3.6. Dokumasz Tekstillerin Pazar Trendleri

Tablo 2.2.de 1994, 1999 ve 2004 yllar iin dokumasz kuma retimi rakamlaryla birlikte 2009 ngrleri de verilmektedir. 2004ten 2009a kadar tahmin edilen byme hz, deer, metrekare ve arlk bakmndan srasyla %7.1, %8.2 ve %7.3tr. Bu rakamlar dokumasz sektrnn grlebilen gelecekte dnya genelindeki heyecan verici ufuklarn aka gzler nne sermektedir. Dnyadaki dokumasz tekstil pazar son 10 ylda iki kattan fazla art gstermi olup, 1995 ylnda 2.2 milyon tondan 2004 ylnda 4.5 milyon tona kmtr. Bu pazar u anda 13 milyar dolar deerinde olup Avrupada kii bana 3kg tketim seviyesine ulamtr. Tablo 2.3.de Avrupa Dokumasz kuma retim miktarlar gsterilmi bulunmaktadr.
Tablo 2.2. Dnya Dokumasz Kuma retimi
Byme Hz 1994-2004 (Yllk%)
1994
1999
2004
2009
Deer (milyar dolar) Metrekare (milyar m2) Arlk (milyon ton)
9.0 49 2.16
12.6 74 3.19
15.9 110 4.43
22.4 163 6.32
7.10 8.20 7.30
40
Tablo 2.3. Avrupa Dokumasz Kuma retimi (1000 Ton)

2001 2002 2003 %
Polimer esasl Kuru serme Hava serme Sulu serme Toplam
435.5 483.7 108.7 87.8 1115.7
487.4 506.5 119.3 99.9 1213.1
540.5 530.6 119.2 98.1 1288.4
+10.9 +4.76 -0.08 -1.8 +6.2
Tablo 2.4.de 2003 ylnda Avrupadaki son kullanm bakmndan dokumasz kuma retimi gsterilmitir. Toplam 1.3 milyon tonluk retimin %33 hijyen rnleri, %12si inaat ve at rnleri, %14 temizlik rnleri ve %41i ise geri kalan tm rnlerden olumaktadr.
Tablo 2.4. Dokumasz Kuma Teslimatlar/Son Kullanmlar (Ton)
Son Kullanmlar 2002 2003 % Byme
Hijyenik Tbbi/Cerrahi Kiisel Temizlik rnleri Temizlik rnleri-Dier Tekstil rnleri Astarlklar Ayakkab/Deri rnleri Kaplama Alt Katmanlar Demelik/Masa rtleri/Ev Tekstilleri Deme Kaplamalar Sv Filtreleme Hava ve Gaz Filtreleme
396.5 33.1 101.4 72.9 13.1 23.2 24.2 25.2 89.6 32.3 35.8
416.9 38.4 105.2 76.0 16.4 24.4 24.9 23.5 87.6 28.9 44.0
5.1 16.0 3.7 5.1 25.2 5.2 0.8 6.2 2.2 -10.5 22.0
2.4. KAPLANMI TEKNK TEKSTLLER

Teknik tekstillerin retiminde kullanlan kaplamalar byk lde, alt tabakann yzeyine kaplanabilen, viskoz sv formunda retilebilen rnlerle snrlandrlmtr. Kaplama ilemini, kaplamay sertletiren kurutma veya sertletirme ilemleri izler. Bylece kesintisiz rnler retilir. Bu rnlerin kaplamalar lineer polimerlerle snrldr. Bu polimerler eriyik veya zelti olarak kaplanabilen ve zgenin buharlatrlmasyla veya soutmayla kat bir film oluturan maddelerdir. Sv formda uygulanp, kat film oluturmak iin kimyasal olarak apraz balanabilen baz kaplama tipleri de vardr.
41
Teknik tekstillerde kullanlan kaplamalarn hepsi uzun zincirli lineer molekller olan termoplastik polimerlerdir ve bunlarn bazlarnn apraz balanma yetenekleri bulunmaktadr. Bu polimerik maddelerin zellikleri, dorudan son rnn dayanklln ve performansn etkilemektedir. Kaplama ynteminin esasn, byk ounlukla, alnan flotte miktarn ayarlayacak bir ift skma silindirinin bulunduu emdirme teknelerinde emdirme, ardndan kuru scak hava ortamnda ve genellikle ramzde (germeli kurutucuda) sabit ende kurutma oluturmaktadr. Ancak kaplamann kuman tek bir yzne yaplmas gerektiinde, kuman tamamen kaplama flottesi ierisine daldrlmas mmkn olmayp, bunun iin baka teknikler gelitirilmitir. Bu amalar iin; Aktarma silindirleri Rakle ile kaplama Gravr kaplama Rotasyon ablonuyla kaplama Scak eriyikle kaplama Transfer kaplama yntemleri uygulanmaktadr.
Kaplanm teknik tekstiller iinde yapkan telalar nemli bir alan temsil eder ve zel bir yere sahiptir. Yapkan telalar yapkan bir kaplamayla kaplanm bir kumatr. Yapkan kaplama s ve basncn etkisiyle dier bir kumaa yapr. Yapkan telann grevi yaptrlacak olan kuma kontrol altnda tutmak ve glendirmektir. Bu, kuman o andaki kalnln artrarak kumaa bir derece sertlik kazandrlarak yaplr. Burada, kuman esneklik modl kalnlnn kb ile orantl olarak artmaktadr. Bylece kalnlktaki kk bir art, laminantn sertliinde byk bir art yaratmaktadr. Giyimde sert materyallerin kullanld binlerce yldr bilinmektedir. Ancak hazr giyim retimindeki gelimelere paralel olarak yapkan telalarn nemi gnmzde ok daha fazla artm ve kullanm yaygnlamtr. Yapkan telalar iinde laminasyon ve tekstil laminatlarnn ayr ve zel bir yeri vardr. Genelde tekstil laminatlar, iki veya daha fazla kuma bir yapkan yardm ile kombine ederek retilir. Scakta eriyen yapkanlar evre dostu olup, daha az s gerektirirler ve u anda klasik solvent bazl yaptrclara tercih edilmektedirler. nce bir tabaka poliretan kpk kullanlarak alevle (termik eritme yntemiyle) balama, nihai rnn hacimli bir grnmde olmasnn talep edildii baz uygulamalarda hala kullanlmaktadr. Fakat bu proses sonucu ortaya kan gaz atklarla (emisyonla) ilgili uyulmas zorunlu yasalar, ou reticiyi evresel olarak daha kabul edilebilir alternatifler aramaya ynlendirmitir.
42
Gerek enerji, gerekse evresel avantajlar nedeniyle, scakta eriyen yapkanlarn kullanmnn, dier yapkan tekniklerinin ounun yerini alaca tahmin edilmektedir. Scakta eriyen yapkanlarla daha yksek hzlarda ve daha salam bal laminatlarn retimini salayan srekli gelimeler, bu deiimin arkasndaki dier bir itici gtr.
2.5. AKILLI TEKSTLLER

2.5.1. Akll Tekstillerin Tanm
Akll tekstiller teknik tekstiller ierisinde katma deeri en yksek ve ileri teknoloji gerektiren alanlardan birisidir. Akll tekstiller tbbi tekstiller, koruyucu ve askeri teknik tekstiller, tamaclk teknik tekstilleri gibi birok alann kapsamna giren, ancak yklendikleri ilev ve yaplar itibariyle ayr bir kategoride deerlendirilmesi gereken bir gruptur. Akll tekstiller tekstil teknolojisi ve sentetik elyaflardaki gelimelerle birlikte malzeme bilimi, tasarm, elektronik ve bilgisayar mhendislii, tp gibi disiplinler aras bir alma sonucu ortaya kmtr. Son birka yl ierisinde, tekstil ve hazr giyim sektrleri ierisinde nemli bir yer edinmeye balamtr. Gelecekte de akll tekstillerin deer ynnden tekstil ve hazr giyim sektrnn en nemli blmn oluturaca tahmin edilmektedir. Normal tekstil rnlerinin doal atmosfer artlarndan koruma ve ssleme zelliklerine ilaveten akll tekstiller, herhangi bir etkiyi veya etki deiikliini alglama ve buna tepki verme zelliine sahip tekstil rnleridir. Eer tekstil rn etkiyi veya deiiklii sadece alglyorsa buna pasif akll tekstil rn denilmektedir. Eer tekstil rn etkiyi veya etki deiikliini alglayp buna bir tepki veriyorsa buna aktif akll tekstil rn denilmektedir. rnein bir perdenin kolormatik zellikte bir boyarmaddeyle boyand dnldnde, k durumuna gre perdenin renginin koyulap almas ve odann hep ayn derecede aydnlk olmas bu rn aktif akll tekstil yapmaktadr.
2.5.2. Akll Tekstillerin Snflandrlmas

Almanyada tekstil ve hazr giyim konularnda almalar yapan Hohenstein Aratrma Enstits, akll tekstilleri 5 alanda gruplayan ve snflandran bir sistem oluturmutur: 2.5.2.1. Transfer Sistemleri (Transfer Systems) Transfer sistemlerinde nanokapsller, molekler veya mikrokapsller ile birletirilmi tekstil yzeyleri neme, basnca ve scaa maruz kaldnda belirli aktif maddeler
43
yaymaktadrlar. Bu tr tekstiller tbbi alandaki tehis uygulamalarnda ve sporcularn doping kontrollerinin yaplmasnda kullanlmaktadr. Bu uygulamalarda molekler yaplar insan tenindeki ifrazatlar emmekte ve bunlar tbbi olarak deerlendirmektedir. Dier sektrlerde kullanm alanlar olarak ise tekstiller gzel kokulu maddeler, vitaminler, bcek kovucular ve ok sayda madde ile donatlabilmektedirler. 2.5.2.2. Adapte Olabilen Sistemler (Adaptive Systems) Adapte olabilen sistemler kendiliinden evredeki ve vcuttaki deien artlara adapte olmaktadr. Bunlar nem, k ve s deiimlerine reaksiyon gstermektedirler. rnek olarak, s deiikliklerine kendiliinden adapte olan ceket ve kazaklar gsterilebilir. Bu teknolojiye dayal malzemeler ilk olarak, astronotlar ar souk ve kavurucu scaklklar arasndaki s deiikliklerinin etkilerinden korumak iin uzay elbiseleri ve eldivenlerinde kullanlmtr. Gnmzde ise bu teknoloji daha ok aktif spor ve bo zaman teknik tekstilleri iin kullanlmaktadr. Bu kapsamda talyan Corpe Nove firmas sdaki d ve ykselmelere gre kolu ksalan ve uzayan bir elbise gelitirmitir. 2.5.2.3. Akll Giysiler (Smart Clothing) Akll giysiler, elektronik paralar giysilere entegre eden tekstil temelli bilgi ve iletiim teknolojilerini iermektedir. Elektronik paralar bilgisayar klavyesi, cep telefonlar, mikrofonlar, mp3 alarlar, video kameralar hatta uydu sistemlerinden olumaktadr. Bu gruba, giyen kiinin kalp at, nefes al, nabz lm, vcut scaklnn izlenmesi gibi 30 hayati deikeni 24 saat boyunca izleyebilen, gerekli durumlarda kablosuz iletiim ayla gerekli kiileri annda haberdar eden hayat elbisesi (life shirt) rnek gsterilebilir. Bu giysi ayn zamanda her yl binlerce uyuyan bebein lmne neden olan ani bebek lm sendromunun nne geebilmek iin, bebein soluk almas durduunda, kalp atm saysnda yada vcut ssnda beklenmedik bir deiiklik olduunda ebeveynleri haberdar
etmektedir. Giysi sz konusu deiiklikleri kiisel dijital yardmclar (PDA) veya kiisel bilgisayarlara aktarmaktadr. 2.5.2.4. Aktarc Sistemler (Transponder Systems) Bu gruptaki akll tekstiller, lazer kodlar veya radyo frekans alanlar kullanlarak ierii deitirilebilen veya yklenilebilen minyatrize edilmi elektronik depo aralardr. rnein, bir kumaa bilgi entegre edilebilmekte ve bilgi tekstil zinciri boyunca muhafaza edilerek hazr giyim reticisinin kullanmna sunulabilmektedir. 2.5.2.5. Mikroteknoloji ve Nanoteknoloji Mikroteknoloji ve nanoteknoloji kullanlarak tekstil ve elektronik daha fazla birletirilmektedir. ok kk elektronik paralar ve duyargalar (sensrler) grnmeyecek bir ekilde tekstil rnlerine entegre edilmekte ve bu rnler otomatik izleme, dzenleme ve kontrol yapabilmektedirler.
44
2.5.3. Akll Tekstillerin Kullanm Alanlar

Tekstil tarihi, binlerce yl ncesine uzanmasna ramen, devrim niteliindeki gelimeler son elli yl iinde gereklemitir. Bu gelimelerin ou, askeri alanlarda yaplan aratrmalarn sonucunda ortaya kmtr. Fiberglas yaplar, kurun geirmez yelekler, kimyasallara kar koruyuculuk salayan giysiler, uaklarda kullanlan malzemelere baknca, akll tekstillerin ilk uygulamalarnn da, askeri ve ilgili alanlarda yaplan Ar-Ge almalar sonucunda ortaya kmasna armamak gerekmektedir. Savalardaki en nemli unsur insanlardr. Silahlar ateleyen, tanklar ve uaklar kullanan, sava alannda arpan insanlarn silah glerinin yannda, onlar tm d etkenlerden koruyacak ve onlar hakknda srekli bilgi ak salayacak akll giysiler zerinde almalara balanmtr. Yeni yzyl askerilerinin giysilerinde istenen en nemli zellikler, giysinin iinde iletiim donanmnn olmas, giyenin fiziksel durumunun takip edilmesi, askerin srekli yerini bildirmesi, evreden gelen alglayabilecek ve buna gre kamuflaj dzenini ayarlayabilecek, ateli silahlara, radyasyona, kimyasal ve biyolojik maddelere kar koruma salayabilecek ve tm bu zelliklerinin yan sra, askerin manevra kabiliyetini kstlamayacak tarzda hafif olan giysiler tasarlanmaktadr. Gnmzde telsiz tayan askerlerin en nemli sorunu, telsizin zerlerinde yaratt arlktr. Bu arln en nemli sebebi de, telsiz iindeki pillerdir. Askeri tekstil malzemelerine bilgisayar mikroiplerinin entegrasyonu ve bunlarn bir aa balanmas sonucu askerler ile birebir balant kurulmas salanmtr. Bunun yannda, GPS (Kresel Konumlama Sistemi-Global Positioning System) ad verilen bir sistemle, her askerin nerede olduu uydu yardm ile anlalabilmektedir. Baz tekstil malzemeleri ise vcut ss dt zaman, vcuda s takviyesi yaparak vcut ssnn belli bir snrn altna dmesini ve donmay engellemektedir. Du Pont, Massachusetts Institute of Technology (MIT) ile birlikte, askerleri yaralandklarnda tedavi edecek, kimyasal ve biyolojik silahlara kar koruyacak giysilerin retimi zerinde almaktadr. Farkl iplik kesitleri (oval, kare veya gen) kullanlarak, giysiyi giyeni d ortam scaklndaki deiimlere kar genileyip daralarak stan veya soutan kyafetler zerinde aratrmalar yaplmaktadr. zel boyanm iletken lifler kullanlmak suretiyle, elektrik sinyaliyle renk yansma kalitesinde deiim elde edilmekte ve giysi rengi deitirilebilmektedir. Bu tip bir zellik deiken bitki rtsnde savaan askerlerin arazide kamuflajlarna ok uygundur. Askerler iin dnlen bu tip koruyucu akll giysiler, ayn zamanda polis ve itfaiyeciler iin de kyafetlerin kullanm alanlarna gre uyarlanabilmektedir.
45
Son yllarda elektrii iletebilen polimerler ile giysilerin birletirilmesine ynelik almalar sonucu sporculara yaptklar hareketlerin yanl olduunu bildiren, zamanla doru refleksleri kazanmalarna yardmc olan akll dizlik gelitirilmitir. Dizliin amac srama, ani durma ve yn deitirme gibi hareketlerin ska yapld kayak, basketbol, tenis, futbol gibi sporlarda, tedavisi olduka uzun ve masrafl olan n apraz ba yaralanmalarn nlemektir. Dizlii giyen kii bu balar tehlikeye sokacak bir hareket yaptnda, kuman esnemesiyle birlikte, dizliin iinde bulunan polimerlerde deien elektrik yk, bir uyarcy harekete geirerek giyen kiinin yanl hareket yapmasn nlemektedir. Freudenberg firmas, naylon-polyester mikroliflerden nonwoven kuma retimine balamtr. Bu kuman doa sporlarnda kullanlan giysilerde kullanm amalanmaktadr. Hafif havl ve eftali yzeyine benzer bir yzeyi olan kuman burumazlk ve terlemeyi kontrol etme zellii bulunmaktadr. Teri bedenden uzaklatrabilmekte ve ultra viyola (UV) koruma zellii ykamadan etkilenmemektedir. Hafif ve nefes alabilir yapdaki kuma, rzgar kesme zelliine de sahiptir. Bu kuman arl 120g/m2 olup, gramaj 200g/m2 olan bir kumala ayn s faktrne sahiptir. Dier bir deyile %40 daha hafif olan kuma, %30 orannda daha ok stmaktadr. Elektronik ve telekomnikasyon endstrileri, 21.yzylda hayatmz ynetir hale gelecek ve bu durumdan konfeksiyon endstrisi de geni apl etkilenecektir. Gelecekte giysiler sadece kiileri scak veya serin tutmakla kalmayacak, ayn zamanda yetenekleri sayesinde d etkiler-tehlikeler konusunda uyarabilecek, zararl etkilerden koruyabilecek, vcut fonksiyonlar hakknda bilgi verebilecek, tedavi amal kullanlabilecek, kaybolduumuzda bulunduumuz yeri saptayabilecek ve fiziksel olarak herhangi bir aktiviteyi yerine getiremediimiz durumlarda bakalar ile iletiim kurmamz salayabilecektir. Akll tekstillerin yaygnlamas sonucu deterjan, t, t masas, amar makinesi gibi birok sektr derinden etkilenecek belki de tarihe karacaktr. Bu deiimden moda sektrnn de nemli oranda etkilenecei beklenmektedir. Modann temelini oluturan kuma ve kuman temelini oluturan iplik ve elyaf teknolojilerindeki gelimelerin sonucunda yeni tarz modaclarn ve tasarmclarn ortaya kmas beklenmektedir. Buna karn akll tekstillerin retiminde elektronik bileenlerin kullanlmas nedeniyle giysinin kullanmndaki konfor sorunu ortaya kmaktadr. Ayrca akll tekstillerde kullanlan bu elektronik paralarn vcuda zarar vermesi ve bu rnlerin ilevlerini yerine getirmesi iin gerekli olan enerji maliyeti nemli bir sorundur. Bu sorunu gidermeye ynelik olarak nanoteknoloji ve biyoteknoloji alanndaki ilerlemelerden yararlanlmak suretiyle sorun giderilmeye allmaktadr.
46
2.5.4. Gelecein Akll Kumalar

Gelecein akll kumalar ile ilgili teknolojiler, gnmzde yaylan yeni bir dalgann paras gibi grnmektedir. Tehlikeli kimyasallar alglamak, antimikrobiyel zellik tamak ve haberleme a olarak hizmet vermek gibi uygulamalar, salktan ve spor eyalarndan gelimi sava niformalarna kadar yaylan her trl alan iermektedir. Bu teknolojinin bir ksmnn nmzdeki iki sene ierisinde pazarlanmaya balanaca belirtilmektedir. Werner Weber Infineon Technologies A.G. of Munich kolektif aratrma ve gelien teknolojiler yneticisi 10-15 sene ierisinde insanlar bu teknoloji sayesinde zeka sahibi kk aletlerle evrilecekler szleri ile gelecei imdiden tanmlamaktadr. irket, tketicilere ynelik akll tekstil uygulamalarnda kullanlmak zere elektronik teknolojiler gelitirmektedir. Giyilebilir elektronikler, dokunmu olarak kuma iinde yer alacak ve bu yzden tketici manueller hakknda dnmek zorunda kalmayacak denilmektedir. Bir baka firma, elektronik ekose ad verilen bir teknoloji zerinde almaktadr. Kuma, elektronik teller ve stlmasna ya da soutulmasna bal olarak daha ak yada daha koyu olabilen zel bir termo kromatik boya ihtiva eden ufack kapsller iermektedir. Krlmalar engellenebildii takdirde bu teknolojinin ayakkablar, mcevher ve antalarda dizayn ve renk deitirecek ekilde kullanlmas mmkn olacaktr. Daha uzak bir gelecekte ise bir pantolonun rengini seyahat edilen blgeye gre siyahtan beyaza deitirmek bile mmkn olabilecektir. u anda elektronikler, her biri aa yada koyuya dnebilen 64 iplii ayn anda kontrol edebilmektedir. nc bir renge dnebilmek zerinde alld ve geni renk yelpazesinin buna izin verecei belirtilmektedir. zerinde allan nemli projelerden bir dieri, vcut ssn bir saati altrabilecek dzeyde dk g reten enerji kayna olarak kullanabilecek bir teknoloji gelitirmektir. Buna gre minyatr termo jeneratrler, sy enerjiye evirerek vcut yzeyinin dnn scaklyla evrenin scakl arasndaki birka derecelik fark yok edebileceklerdir. Bu tr teknolojik olanaklar doal olarak askeri kesimin de byk ilgisini ekmekte ve silahl kuvvetler bilgisayar ve iletiim teknolojilerini kumaa aktarabilmek iin birok deney yapmaktadr. Gelecein sava giysileri, askerleri scak tutacak ve mikroplara kar koruyacak, ayrca tehlikeli kimyasallar alglayarak onlarla savaacak dzeyde olabilecektir.
47
Birok akll kuma, gelecein askeri aratrmas kapsamnda Natick Massdaki USArmy Soldier Systems Centerda yaplmaktadr. rnein bir asker akll eldivenini suyun iine daldrarak iilebilir olup olmadn anlayabilecektir. Askerler birbirleriyle niformann cebine eklenmi, dikilmi yada niformann kolu olarak dokunmu kuma klavyelerle haberleebileceklerdir. Eer elektronik ve optik teknolojiler baaryla tekstil malzemelerine uygulanabilirse sava alanlarndaki iletiimde gze arpan bir gelime yaanacaktr. MIT (Massachusets Institute of Technology) bnyesinde bir Ar-Ge tesisi olarak kurulan Institute for Soldier Nanotechnologies (ISN) enstitsnn ncelikli hedefleri askerlerin korunmas ve hayatta kalmasnn salanmas iin yeni teknolojilerin kullanm ve gelitirilmesi olarak belirlenmitir. Bu hedefler; tehlikenin ortaya karlmas ve ntralize edilmesi, gizleme, tbbi tedavinin otomasyonu, gelimi insan performans ve standart donanmlarn arlnn hafifletilmesi ile azaltlan lojistik ayak izidir. Nanoteknoloji ile hafif arlkta molekler materyaller DuPont tarafndan allmtr ve mmkn uygulamalar; kamufle edici renk deiimi iin akll fonksiyonel rnler, hafifliin salanmas, yara blgesinde rtlerin tbbi kullanm ve fiziksel koullar iin sensorleri kapsamaktadr. Ayrca radyo komnikasyon materyalleri ile balistikler ve arapnel koruma gibi daha ileri kullanmlar aratrlmaktadr. Askeri uygulamalar ayn zamanda polisler, itfaiyeciler ve acil servis personelleri iin de kullanm alan bulmaktadr. Gnmzde allmn dnda akll lifler retebilmek iin birok aratrma yaplmaktadr. Auburn ve North Carolina niversitelerinden bir grup aratrmac Stimull Sensitive Polymer (SSP) ad verilen ve pH, scaklk, vb. deiimlerine uyum salayarak cevap veren bir lif retmilerdir. SSPler, dk mukavemette polimer jelinden olutuklar iin geleneksel tekstil lifleri ile kartrlarak mamuln mukavemetinin arttrlmas salanmtr. Ayrca bu mamullerde SSPye bal olarak iyi evresel adaptasyon ve hassasla ulalmtr. Akll tekstiller tbbi ve hijyenik rnlerde de geni olarak kullanlmaktadr. Antimikrobiyel ve dier koruyucu kumalar gnlk ve i giyimde ska kullanlmaktadr. Bu tarz kumalar hijyeniktir ve atletlerin performanslarn arttrmaktadr. Avrupa nfusunun %40nn 2040 ylnda 60 yan zerinde olaca tahmin edilmektedir. Bu durum, tbbi kaynaklarn daha fazla gelimesine neden olacaktr. Telemedicine alan geliecek ve bu sayede hastann kyafetinde tutulan sensorler ve telekomnikasyon sistemleri ile hastadan alnan tbbi veriler toplanlacak ve doktora, hastaneye veya bu tbbi bilgilerin deerlendirildii tbbi monitrleme
48
istasyonuna iletilecektir. Mikrosistem teknolojileri ve nanoteknoloji bu alanda kullanlacaktr. Tekstil esasl medikasyonda nanokapsller ile kaplanlan tekstillerin kullanlmas ngrlmektedir. Anlalaca zere giyenlere ve kullananlara rtme ve sslemenin yannda bata salk, gvenlik ve enformasyon alanlarnda olmak zere, baka hizmetlerde sunabilen ok fonksiyonlu akll (interaktif) tekstil rnlerinin retimi ve kullanm giderek artacaktr. AB, ABD ve Japonya niversite ve aratrma merkezlerinde harl harl bu konu zerinde allmaktadr. u anda youn olarak aratrlmaya, gelitirilmeye balanlm bulunan ok fonksiyonlu akll (interaktif) tekstil rnlerinin 15-20 yl ierisinde pazarn yldz olmas beklenmektedir. Ciddi Ar-Ge almalar sonucu gelitirilecek bu rnlerde know-how nemli rol oynayacandan, bunlarn retimi uzun yllar gl Ar-Ge imkanlarna sahip bilgi toplumu lkelerin tekelinde kalacak ve dolaysyla saladklar katma deer de en yksek olacaktr. Avrupa ve ABD klasik tekstil ve konfeksiyonu brakmakta, akll ve ok fonksiyonlu tekstiller zerine younlamaktadrlar. ok fonksiyonlu akll tekstiller, rtnme ve sslenmenin tesinde koruma, salk ve enformasyon salayacaklardr. Akll tekstiller evresel etkiler nedeniyle nemli ve yeniden retilebilir otomatik deiim zellikleri olan elyaf ve kumalardr. Bu yzden akll lif ve kumalar hem giyim hem de giyim dnda birok alanda kullanlmaktadr. Uyumak zere olan srcleri uyandran araba koltuklar, kalp atlarn dinleyen yatak araflar, oda scaklna gre renk deitiren dokumalar, ne kadar hzl kotuumuzu syleyen ayakkablar, koltuklarn koluna ilitirilen televizyon ve mzik seti kumandalar gibi rnler giyim dnda kullanlan akll tekstillere rnek gsterilebilir. Akll tekstillere baka bir rnek de hareket zorluu ekenler iin gelitirilen akll elbiselerdir. Japon bilim adamlar yal ve sakat kiilerin yrmelerine ve merdiven kmalarna yardmc olan bir robot giysi retmeyi baarmtr.
2.5.5. Akll Giysi Devrimi

Tamak, filtre etmek, svy absorbe etmek, kurun geirmemek gibi ok farkl ve spesifik amal teknik tekstiller bir tarafa braklrsa klasik giysi tekstillerinin amac, vcudumuzu rtmek ve sslemektir. ok ilevli teknik tekstil rnleri ise doal d etkenlerden korumann yannda, bata salk, gvenlik ve biliim alanlarnda olmak zere her trl alanda en az bir ek ilevi yerine getiren tekstil rnleridir.
49
Giysiler insan vcudunu rtp yazn scaktan kn da souktan korumaktadrlar. Ancak, bir parka yada trenkotun yamurlu havada yamurdan korumas istendiinde kumalara: m Su iticilik (hidrofobluk) ve m Su geirmezlik (kaplama, muamba) bitim ilemleri gibi ek ilemler uygulanmas gerekmektedir. Su iticilik ilemleri grnm deitirmemekte ve su (ter) buharnn gemesine (dar atlmasna) engel olamamaktadr. Buna karn saladklar su iticilik etkisi iddetli yamurlara kar yetersiz kalmaktadr. Su geirmezlik bitim ilemi srasnda kuman yzeyi polimer bir tabakayla kapladnda ise kuma, iddetli yamurlara kar yeterli koruma salayabilmekte, fakat muamba grnmnde olmakta ve su (ter) buharnn dar atlmasna izin vermemektedir. Daha sonra gelitirilen Gore-Tex gibi mikro-gzenekli kaplamalar, suyu geirmezlerken su (ter) buharn geirmektedirler. Hem tam koruma salayan hem de muamba grnmnde olmayan bu tip kumalara Nefes Alabilen Kumalar denilmektedir. Dier yandan insanlar her geen gn daha fazla elektronik eyay zerlerinde tamaktadrlar. Mobil telefonlar, laptoplar, discmanler vs. gibi. Bu rnlerin says gitgide artmaktadr. Bu sebeple bu elektronik eyalar kyafetlere entegre etme fikri de ayn lde yaygnlamaktadr. Akll giysiler, tekstil malzemeleriyle elektronik devrelerin kombinasyonundan olumaktadr. Yeni lifler, tekstil malzemeleri ve elektronik devrelerle kullanl akll giysiler retilmekte ve bu giysiler gnlk hayatta kullanlan elbiseler gibi tasarland kullanm alanna gre kullancya birok kolaylk salamaktadr. Bunlara rnek olarak kurutucu kyafet verilebilir. Islanan bir kyafet aslr ve kurumas iin belli bir zaman gemesi gerekir. Bu pasif kurutmadr. Aktif kurutma ise bir nem alglaycs vastas ile salanabilir. Bu alglayc kyafet stnde artan nemi alglayarak stmay devreye sokar ve suyun kyafetten uzaklatrlmas daha etkili hale getirilir. Akll tekstillerin aktif kullanm alanlar stma, soutma, aktif renk deitirme ve aktif kurutma olarak tanmlanabilir. rnein, Uluslararas Moda Makineleri (IFM) modann, elektroniin ve gelien teknolojinin farkl dnyalarn bir araya getirmek adna; kyafetin renginin deimesini salayan ince teller ve boya sayesinde elektronik olarak giysi deitirmeye yarayan bir teknoloji zerinde almaktadr. Daha nce yaplan aratrmalar ortaya koymutur ki scak telli kumalar ok baarl
50
olamamlardr. Bunun bir nedeni termo kromatik boyann vcudun daha scak olan gs gibi blgelerine yaylarak mahcup edici lekeler brakmasdr. Yine IFM tarafndan gelitirilen Elektrik Ekoseli Kuman, hibir kuman ulaamad kadar zellikli olaca savunulmaktadr. rnein antanzda byk puanlar yada gmleinizde ince izgiler olmasn dlediinizde teknoloji buna sahip olmanz ve istediinizde orijinaline evirmenize imkan tanyacaktr. Kolektif sahada ise irket logosunu veya ofis ekipmann vurgulamak iin kullanlabilecektir. Aslnda Elektrik Ekosesini giymeye balamadan ok daha nce, ofislerde grmek mmkn olabilecektir. Ancak bu teknolojide, ihtiya duyulan enerjinin kayna en byk sorundur. nk giysi ile birlikte bataryalarn da her yere tanmas gerekecektir. Ayrca scak telli giysiler ykamaya ve kurutmaya dayankl deildir. rnein Levi Strauss iki sene nce zerinde MP3 alar ve mobil telefon bulunduran bir ceketin baarsz olduunu, bir pazarlama deneyimi sonucunda renmitir. IFMn zerinde alt dier rnlerin ierisinde devreli bir kumatan yaplm elektronik elbise, bir Levis ceketinden yaplm giyilebilir bir mzik enstrman, bir mini-midi synthesiser, hoparlr ve batarya ve konuklarn zerinde zel oyunlar oynamasn salayan ili bir elektronik masa rts bulunmaktadr. Teknoloji sadece moda bilincinin tekelinde bulunmamaktadr. Birok akll kuma giyenin sal, yeri ve hareketleri hakknda bilgi verme yeteneine sahiptir. Gelitirilmi sensrler, kiinin durumunun ve pozisyonunun izlenebilmesini salamaktadr. rnein kaza durumunda bir acil durum sinyali manuel yada otomatik olarak gnderilmekte ve Global Konumlandrma Sistem (GPS) teknolojisi sayesinde bu giysiyi giyenin yeri ve o anki koordinatlar belirlenebilmektedir. Kursty Groves isimli bir tasarm rencisinin gelitirdii Tekno Sutyen kalp ilevi takip monitr, GPS locator ve mobil telefon iermektedir. Eer Tekno Sutyen kalp atnda ani bir deiiklik belirlerse GPS locator giyenin yerini belirlemekte ve mobil telefon polisi arayarak durumu bildirmektedir. Tekno Sutyen ayrca, ritimdeki artn egzersiz sonucu yada korkudan veya fiziksel saldr durumundaki adrenalinden kaynaklandn da syleyebilmektedir. Yanl alarm durumunda hata butonuna basarak istenmeyen tehlike sinyalini durdurmak mmkndr. Askeri uygulamalar ise tamamyla yeni bir dnyaya yol amaktadr. rnein evreye gre renk deitiren giysiler, mkemmel bir kamuflaj imkan salamaktadr. Bu yzden bu giysilere bukalemun giysiler denilmektedir.
51
2.6. TEKNK TEKSTLLERE UYGULANAN BTM LEMLER

2.6.1. Balca Bitim lemleri ve zellikleri
Bitim ilemleri, rn son mteriye ulamadan nce uygulanan ok geni bir aktivite kullanm alann kapsamaktadr. Tm bitim ilemleri, tekstil rnnn albenisini veya kullanlln artrmak iin yaplmaktadr. Bunlar, kumalarn kullanlabilirlik performansn gelitiren su iticilik bitim ilemleri veya parlakln artrmak gibi, rne daha ekici bir grnm kazandran teknikleri iermektedirler. Bitim ilemlerinin amac, mteri tatmini olarak tarif edilebilir. rnn mterinin gzndeki deerini artran bu gelimeler, rn pazarlamadaki modern fikirlerin temelini oluturmaktadr. Teknik tekstiller, giyim eyas uygulamalarnda kullanlmayan materyaller olarak tanmlanrlar. Bu nedenle estetik bak as sylemi demelik ve perdelik kumalar iermesine ramen, teknik tekstillerde moda konusuna nem verilmemektedir. Teknik tekstillere uygulanan bitim ilemleri 4 ana gruba ayrlmaktadr: Mekanik ilemler: Bu ilemler, materyalin, istenilen efekti mekanik olarak salayan makinelerden geiini kapsamaktadr ve istenilen efekti artrmak iin, bunlara sklkla bir stma ilemi elik etmektedir. Mekanik bitim ilemleri unlar kapsamaktadr. - Kalandrlama: Kuman, kuma yzeyine dz, przsz bir grnm verilmesi iin iki ar silindir arasnda sklmasdr. - ardonlama: Yzeye tyl bir efekt vermek iin dokuma veya rme kumatan liflerin ekilmesidir. - Makaslama: Przsz bir grnm vermek iin kuma yzeyinden kan ksa liflerin kesilmesidir. ounlukla yzeydeki ksa lifleri uzaklatrmann yakma ilemiyle mmkn olmad ynl mallarda kullanlr. - Kompresif (Sktrmal) ektirme: Dokuma kuman zgs mekanik olarak bztrlr ve bylece ykamadaki ekme oranlar istenilen seviyeye drlr. Isl Fiksaj (Termofiksaj): Bu ilem sentetik liflerin syla ekmelerini nlemek iin yaplan stabilizasyon ilemidir.
52
Kimyasal lemler: Kimyasal maddelerin kumaa aplikasyonunu ieren ilemler, bu ekilde tanmlanmaktadr. Kimyasal maddeler su iticilik veya g tutuurluk
gibi eitli fonksiyonlar salayabilir, ya da kuma tutumunu modifiye etmek iin kullanlabilir. Yzey kaplama, teknik tekstillerin bitim ilemlerinin en nemli ksmdr. Teknik tekstillerin retiminde kullanlan kaplamalar, alt tabakann yzeyine kaplanabilen viskoz sv formundaki rnlerle snrldr. Kaplama ilemini kurutma veya sertletirme ilemleri izler.
2.6.2. Antibakteriyel Uygulamalar

Teknik tekstil, gnmz tekstil sektrnn ulat milenyum noktasdr. Yani bir pamuk kuma istediiniz takdirde suyu sevmez, atei sevmez, kiri sevmez, hatta kokuyu da sevmeyip artk kokmaz yapabilirsiniz. Teknik tekstil denilen milenyum tekstili bunlar ve hatta istenirse daha ileri seviyelerde sevmemeleri salayabilmektedir. Teknik tekstilin nemli bir kolu olan antimikrobial tekstilin nemi, her geen gn daha da artmakta ve buna bal olarak hzla gelimektedir. Antimikrobial tekstil, eitli hastalk nedeni olan ya da herhangi bir yolla tekstil mamulne ve insanlara zarar olan mikroorganizmalara kar etkinlik (mikroorganizmalar yok eden yada oalmalarn azaltan vs.) gsteren kimyasal maddelerle tekstil mamullerini birletirerek oluturulan rnlerdir. Bakteri, fungi, virsler, algler ve dier mikroorganizmalar ekolojik sistemin bir parasdr. Mikroorganizmalar son derece istenmeyen hastalk nedenlerine, kokulara ve materyalin (yn, pamuk vb. tekstil mamullerinde rme) geni oranda ykmna neden olmaktadrlar. evremizde yaayan mikroorganizmalarn oalmalar iin besine, neme ve scakla ihtiya vardr. Bu mikroorganizmalarn bymesi iin en iyi ortamlardan biri de hallardr. Bakteri ve fungi her gn insanlarn ve hayvanlarn (evcil) hareketleriyle, yiyecek, ieceklerin halya dklmesiyle hal zerinde toplanr. Daha farkl olarak havada uan mikroorganizmalar dardan ieriye stma ve soutma sistemleri araclyla tanarak da hal zerinde toplanabilirler. Haldaki kir ve nem mikroplarn bymesi iin besinleri salamaktadr. Hatta baz bakteriler uygun ortam oluuncaya kadar uzun zaman hal zerinde spor oluturarak yaamn srdrecek yetenee sahiptir. Hal kaplamalarnn yapmnda kullanlan organik materyaller baz mikroorganizmalar iin besin kayna olabilmektedir (halya gl tutum vermek iin kullanlan karboksil metil selloz C M C-, niasta vb.). Bu organik materyallerin mikroplar tarafndan sindirimi, halnn uzun sre ierisinde renginin solmasna, rmesine
53
yol aar. Bakterilerin ve fungallarn salksz oalmalar kt koku oluumuna neden olabilmektedir. Mikroplarn, bilhassa hastalk etmeni olanlarnn en fazla olduu ortamlar hi phesiz hastaneler, poliklinikler, salk ocaklardr. Bu tr salk kurulularnda kullanlan tekstil materyalleri; cerrah nl, bal, maskesi, hasta perdeleri, araflar, sarg bezleri, hal, yer kaplamalar ve eitli boyutlarda giyim eyalardr. Bu tekstil materyalleri enfeksiyon geirmekte iletkendirler ve hastalklara neden olan mikroorganizmalarn tanmasn salarlar. Bu yzden kullanlm tekstil materyaliyle temasla sonulanan bakteriyel enfeksiyonlarn azaltmak ya da yok etmek nemli bir sorundur. Kullanlm tekstillerin kullanm veya kiiden kiiye giyilmesi esnasnda patojenik bakterilerin tanmas, kuma zerindeki mikroorganizmalarn bymelerinin azalmasyla nlenmesi arzu edilir. Bununla birlikte cerrahi elbiseleri, hastane hallar ve yatak materyalleri, oraplar ve niformalarn mmkn olan en iyi korumay salamak amacyla antimikrobiyal olmas tercih edilmektedir. Deri, srekli olarak d ortamla temas halinde bulunduu iin florasnda birok geici ve kalc mikroorganizma bulunur. Bunlar evreye, deiik vcut blgelerine yaknlna (az, burun) ve giyilen giysilere gre deien trlerdir. Vcuda giyilen tekstil materyallerinden oraplar, en ok koku oluumuna sebebiyet vermekte ve organizmalarn yaamasna imkan tanmaktadr. Dier bir ifadeyle ayakta koku oluumuna bakteri, mantar gibi mikroorganizmalar neden olmaktadr. Ayakkablarn kullanlan giysiler kadar ska ykanmamas da bu sorunun ounlukla grlmesine art bir etken olarak gsterilebilir. Bu kompleks ierisinde kiinin faaliyetiyle birlikte ar derecede terleme meydana gelmektedir. Oluan nem ve buna bal olarak gelien mikroorganizmalar ayak taban blm ve parmak aralarnda daha hzl olarak grlmektedir. Bu mikroorganizmalar; kokulara, kantlara, piiklere daha ileri durumlarda vezikler lezyonlara neden olmaktadrlar. stenmeyen mikroorganizmalarn oalmalarn kontrol etmek ve ayn zamanda insan ve hayvanlarn etrafnda (evre) emniyetli kullanmn salayacak mikrobiocidal bileimi gelitirmek olduka zordur. Dier bir zorluk, olduka eitlilik gsteren baz mikroorganizmalarn geleneksel mikrobiocidal ajanlara kar dayankllk gstermeleridir. Hayatmz bu kadar olumsuz etkileyen bu tr mikroorganizmalara kar koruma ve daha da nemlisi yaammzn ayrlmayan bir paras olan tekstil mamullerine, mikroplara kar nasl bir etkinlik kazandrlmaldr? Dier bir ifadeyle korunmay salayacak kimyasal alanlar nelerdir ve hangi zelliklere sahip olmaldr?
54
m lk nce istenmeyen mikrobu yada mikroplar ldrecek kimyasal ajanlar seilmelidir. m Bu kimyasal ajan tekstile en azndan yar kalc tarzda balanmal (etkileim gstermeli) m Dayankl etki gstermeli (etkisini ksa srede kaybetmemeli) m nsanlara ar toksit etki gstermemeli ve bir o kadar da nemli olan evreye zarar vermeyen bir ajan seilmeli. m Mikroplarn kolayca bu ajanlara kar baklk gstermedii garanti edilmeli. m Tm tekstil mamullerinde kullanlabilirlii salanabilmeli. Bu salanabilirlik iinde belki de en nemlisi insan sal ve evre kirliliine kar olacak hassaslktr. Bu hassaslk o kadar fazla olmal ki zarar veren mikroorganizmann dnda dier canllara zarar vermemesi salanmaldr. Bu amala antimikrobial tekstilde muamele amacyla sellozik kumalara balangta u kimyasallar kullanlmtr. Kadmiyum, Bakr, Krom, Civa, Kalay, inko, inko tuzlar veya organometalik bileikleri fenol ve fenol trleri, Amonyum ve fosfor bileikleri, Sellozun kimyasal deitirilmesi gibi bu ilemler hem antimikrobial etki gstererek mikroplarn yaamasn engellemektedir hem de tekstil mamulnn kendisinin korunmasn salamaktadr. Spesifik metabolik yntemlerle antimikrobial etki gsteren asl konulardan biri, antimikrobial ajann hedefindeki mikroplardan ziyade dier yaam formlarna zarar verip vermediidir. Dier ifadeyle yararl bceklerden kulara ve sudaki besin zincirinin sonunda alt katmandaki organizmalara kadar olumluluk gstermesi gerekir ve ayrca yararl mikroorganizmalarn durumu da kontrol edilmelidir.
55
nc Blm
TEKNK TEKSTLLERN UYGULAMA ALANLARI
3.1. KORUYUCU GYSLER (PROTECH)

3.1.1. Koruyucu Giysilerin Tanm
Koruyucu giysiler kiinin zararl maddelere, kt evre koullarna maruz kalma riskini nlemek ve bu riskten korunmasn salamak ve/veya bu riski azaltmak iin giyilen giysilerdir. eitli risk ortamlarnda alan itfaiyeciler, gvenlik personeli, otomobil yarlar, tbbi personel, ar sanayi iileri v.b. insanlarn d etkilerden korunmas amac ile retilen kyafetlere koruyucu elbiseler denilmektedir. Bu elbiselerin zellikleri kullanldklar endstrinin ihtiya ve beklentilerine gre deiir. Bu tip rnler yksek scakla dayanabilen ve yksek mukavemete sahip olan yksek performansl lifler veya iplik yaplarnda yaplan ufak deiiklikler ile eitli apreler ile retilirler. Koruyucu giysilerde en nemli husus insan hayatnn korunmasdr. Ayr bir tekstil malzemesinden ziyade giysinin kendisi koruma salar, fakat tekstil kuma btn
57
koruyucu giysilerde ve dier koruyucu tekstil rnlerinde kritik unsurdur. Giysiyi giyen kii ve potansiyel yaralanma kayna arasndaki gvenlik bariyeri olarak, bir kazann kurban tarafndan yaanan yaralanma derecesini belirleyecek olan kuman zellikleridir. Literatrde zel olarak bahsedilen koruyucu giysi tipleri unlardr: adrlar, kasklar (miferler), eldivenler (el ve kol korunmas iin), uyku tulumlar, hayatta kalma antalar ve takm elbiseleri, yangndan koruyucu giysiler, sya dayankl giysiler, ift tarafl ceketler, balistik dayanml yelekler, biyolojik ve kimyasal koruyucu giysiler, patlamaya dayankl yelekler, alev almayan balklar ve eldivenler, erimi metal koruyucu giysiler, yzdrme yelekleri, donmay (hipotermiya) nleyici ve kanall lk hava giysileri dahil askeri koruyucu giysiler, denizalt koruyucu giysileri, dalg giysileri ve dalma derileri, hayat sallar, zel havlu ve bezler, nlardan koruyucu tulumlar, halatlar ve emniyet kemerleri. Kendileri iin koruyucu giysilerin ve dier rnlerin yapld, literatrde zel olarak belirtilen i ve faaliyet tipleri unlardr: Polis, gvenlik grevlileri, daclk, maaraclk, trmanma, kayak, uak personeli (askeri ve sivil), askerler, denizciler, denizaltclar, dkmhane ve cam iileri, itfaiyeciler, su sporlar, k sporlar, ticari balklk ve daclk, deniz dibi petrol ve benzin ekipman iileri, salk bakm, yar srcleri, astronotlar, kmr madencilii ve salk depo iileri. Koruyucu tekstiller kyafet uygulamalar, bariyer yaplar ve bileik malzemelerin iindeki takviye unsurlarn iinde bulunan ok eitli rnlerden olumaktadr. Esas olarak tm koruyucu tekstiller kimyasallar, scak alev, biyolojik vektrler, frlatlma ve patlama, radyoaktif n, ltraviyole n, evre etkilerine ve hava koullarna maruz kalma, basn veya gerilme ve bunlardan bir veya daha fazla d etkenlerin ypratc etkilerine kar belirli bir sre iin belirli bir lde koruma salarlar. Bunlarn tipik rnekleri unlardr: Hava ve evresel gerginliklerden korunma Termal (scak ve aleve kar) korunma UV (ltraviyole) korunmas Biyolojik (Askeri ve Endstriyel) korunma Kimyasal (Askeri ve Endstriyel) korunma Nkleer korunma Havadaki veya sudaki zerreciklere kar korunma Elektrostatik korunma Balistik ve patlamaya kar korunma Bak ve dier silahlara kar korunma Soluma sistemini koruyan tekstiller
58
Koruyucu teknik tekstiller, zellikle dmana ait evrelerde hareket etmesi, yaamas, hayatta kalmas ve savamas gereken askeri kuvvetler iin nemli zellikler sunmaktadr. Askeri kuvvetler, konforlar ve hayatta kalabilmeleri iin gerekli btn malzemeleri tamalveya giymelidir ve bu nedenle en hafif, salam ve yksek performansl zel niforma ve ekipmana ihtiyalar vardr. Bireyleri evreden ve savataki tehlikelerden korumak iin hayati nem tayan bu ihtiyalar, gelimi lkelerin bu konuma nemli lde kaynak ayrmalarna yol amtr. Dier yandan s, alev, erimi metal sramalar, ar souk ve donma, radyasyon kaynaklar ve benzerinden korunma hem sivil hem de askeri koruma uygulamalar iin balca taleplerdir. Talebi etkileyen artlar; zel evresel tehlikeler, koruma derecesi, konfor seviyesi, giysilerin dayankll, estetik ve yasalar, tketicinin olas tehlikelerin farknda olmas ve benzeri sosyolojik faktrler oluturmaktadr. Gnein zararl UV nlarndan korunmann bir yolu da gneten koruyan giysilerdir. Birok kuma gnein UV nlarn engellese de tm kumalar gneten koruyan snfna dahil edilemezler. Gneten koruyan giysiler, klasik yazlk kumalardan ayrlmaktadr. UV nlarna kar koruma salayan giysilerin giyilmesi cilt kanseri riskinin gelimesini azaltmak iin bilinen en salkl ve en yaygn yntemdir. Cildin rengine gre ve evrenin yansma oranlarna gre koruyucu giysilerin zelliklerinin bilinmesi, insanlarn koruyucu giysileri daha bilinli kullanmasna yol aacaktr.
3.1.2. Koruyucu Giysilerin Snflandrlmas

Koruyucu elbiselerin insan salna ve gvenliine koruma ilevini yerine getirmesinde elbisenin konforu da nemlidir. Yeterli konfor salamayan bir elbise yklenilen grevi yerine getirmede verimlilii azaltr. rnein, eskiden daha ar malzemelerden yaplan elik yelekler artk daha hafif ve dayankl olan tekstil malzemelerinden (aramidlerden) yaplmaktadr. Dnyada ok sayda i yerinde alanlarn salklarnn ve gvenliklerinin tehlikede olmas nedeniyle koruyucu elbise kullanlmasn zorunlu klan uluslar aras ve yerel yasal dzenlemeler gelitirilmitir. Koruyucu elbise kullanmn gerektiren sektrlerde koruyucu giysilerin kullanlmas ynnde bilin artmaktadr. Yukarda bahsedilen unsurla birlikte, dnyadaki mevcut savalar ve srekli sava tehlikesinin varl, koruyucu elbise kullanmn gerektiren sektr ve i kollarndaki gelimeler, ar iklim artlar gibi unsurlar, sektre olan talebi belirleyen en nemli faktrlerdir. 11 Eyll olaylarndan sonra uluslar aras siyasette izlenen gergin politikalar sonucu koruyucu elbiselere ynelik talep miktar ve kullanm artmtr. Bu tarihten sonra
59
zellikle ABDde gvenlik endiesi nedeniyle bu rnlere ynelik talep patlamas yaanmtr. Genel anlamda koruyucu giysiler sekiz ana kategoride toplanmaktadr: Termal Koruma Giysileri: Isya, aleve, eriyen metallerin sramalarna, radyasyona ve ar soua kar koruma salayan elbiselerdir. Termal koruyucu elbiseler, aleve ve sya maruz kalmaya kar koyan yada ar evre koullarnda s transferine kar yaltm salayan geni bir yelpazedeki rnleri kapsar. Bu tip elbiseler, petrokimya ve elektrik iileri tarafndan giyilen niformalardan, dkmhaneler ve yksek slarda alan dier tesislerde giyilen elbiselere kadar deien bir yelpazeye sahiptir. Elbiseler tek veya ok katl olabilmektedir. Bir alev ve/veya scaa dayankl teknik tekstiller, kullancnn alev ve/veya scaa dayankllk bakmndan belli bir ii grmesini istedii ve akredite (kabul gren) standart test yntemleri ile saysal olarak alev ve/veya scaa dayankll belirlenebilen bir tekstil diye tanmlanabilir. Bu nedenle, alev almay geciktiren doal ve sentetik elyaflar ile bu zelliklere sahip daha pahal ve daha zel yksek performansa sahip sentetik elyaflar bu tanma girmektedir. Alev Almay Geciktiren Pamuklar hem i kyafetleri ve hem de demelik pazarlarnda uygulama alan bulmaktadr. Kimyasal karakteristik ve maliyete bal olarak, kumalarn bir terbiye (apre) ilemi eklinde kimyasal ileme tabi tutulmasndan sonra mteaddit ykama ilemleri ile deien derecelerde dayankl alev almay geciktiren zelliklere sahip olurlar. Son derece gl bir dayankllk iin alev geciktirme zellii kazandrmak amacyla kimyasal olarak reaktif, genellikle ilevsel terbiyeler gereklidir. Alev Almay Geciktiren Viskonlar ise, dayankllk salamak ve kimyasal alev geciktiren terbiye ilemini ortadan kaldrmak suretiyle evresel tehlike seviyelerini azaltmak iin retim srasnda bkm boyasnn iine alev almay geciktiren katk maddeleri katlarak retilir. Bu elyaflarn termal performanslar, alev almay geciktiren pamuk elyaf rneklerine ok benzer. Polysilicic asit ieren Visil (Sateri, Finlandiya) alev almay geciktiren viskon elyaf hi fosfor iermedii gibi stldnda 10000C gibi yksek scaklk seviyelerine kadar yksek koruma salayan hem karbonumsu hem de silikonumsu bir kmr oluturmas bakmndan ilgintir. Nkleer, Biyolojik ve Kimyasallara (NBC) Kar Koruma Giysileri: ounlukla askeri kullanm amaldrlar. Bunlar ou zaman sentetik veya doal elyaftan dokunmu, ayrca karbon elyaf ve kpkten oluan ok katl yaplardr.
60
Kimyasallara Kar Koruyucu Giysiler: nsana zarar veren kimyasallara kar koruma salayan elbiselerdir. Dnyada ok farkl toksik zelliklere sahip 100 binden fazla kimyasal madde kullanlmaktadr. Zehirli kimyasallardan kaynaklanan riskler ortaya ktka kimyasallara kar koruyucu grev gren giysi ve ekipmann kullanm artmtr. Bu durum belirli lde kimyasallara kar koruyucu giysilerin ve ekipmann kullanlmasn ngren dzenleme ve standartlardan kaynaklanmaktadr. Mekaniksel Koruma Giysileri: Kesilme, yrtlma, anma ve metal sramalar gibi zararlara kar korunmak iin kullanlr. Tm bunlarn salanabilmesi iin giysilerin yksek mukavemetli tekstil liflerinden yaplmas gerekmektedir. Elektrikten Koruyucu Giysiler: Elektromanyetik ve elektrostatik olarak iki ayr grupta incelenen elektrik zararlarndan korunmak iin kullanlrlar. Yksek voltajla alan kiiler, kesinlikle g tutuur, mukavim ve konforlu iletken koruma giysilerini kullanmaldrlar. Bunun iin doal, sentetik ve metal ipliklerden yaplm giysiler tercih edilir. Yksek Grnrle Sahip Giysiler: Bu giysiler de koruyucu giysiler olarak ele alnmaktadr. Temelde ayr tip olarak incelenmektedir. Reflektive (yanstc) malzemeler: k etkisi altnda kaldklarnda parlarlar. Fotoluminesant malzemeler; gn veya yapay emip enerji depolar ve karanlkta yeil sar renk verirler. Floresans malzemeler; krmz oranj renk olarak gn boyu grnr. Temiz Oda Giysileri: Bu isimle adlandrlan giysiler, evreyi insandan kaynaklanan kirliliklerden koruyan giysilerdir. nsan vcudunun her gn bir milyar deri hcresi dkt ve insan vcudu ve giysilerin bir miktar toz, sa, iyonlar, kozmetikler, parfm, ttn ierdii gz nne alndnda kirlilii nleyen bu tip giysilerin optik, uzay aralar, yiyecek, ila sanayi ve otomotiv sanayinde ne kadar nemli bir yeri olduu inkar edilemez. Radyasyona Kar Koruyucu Giysiler: X-n ile alanlar, kanser tedavi merkezlerinde alanlar ve iyonlatrlan radyasyona maruz kalan dier ortamlarda alan iiler iin gereklidir.
3.2. GYM TEKNK TEKSTLLER (CLOTHTEC)

Giyim teknik tekstilleri hazr giyim ve ayakkab sektrlerinde kullanlan telalar, vatkalar, diki iplikleri, ayakkab ba ve izolasyon malzemelerinden olumaktadr. Telalar, yaptrld
61
kuman eklini korumasn ve sabit kalmasn salarken, vatkalar giysilere ek bir hacim ve ekil kazandrmaktadr.
3.3. ENDSTRYEL TEKSTLLER (INDUTECH)

Endstriyel tekstiller terimi daha nce teknik tekstillerin tm iin kullanlmaktayd. Belirli bir ilev gren ve performans artrc tekstil rnlerinin salk, spor, tarm gibi sektrlerde de yaygn bir ekilde kullanlmasna balanmas ile endstriyel tekstiller teknik tekstillerin bir alt dal olarak grlmeye balanmtr. Endstriyel tekstiller dorudan endstriyel ilemlerde kullanlan filtreler, tama bantlar ve andrma bantlar, baskl devre plaketleri, temizlik bezleri, contalar ve szdrmazlk elemanlar ve dier endstriyel ekipmanlar gibi endstriyel rnlerin iine dahil edilen tekstil rnlerini kapsamaktadr. Filtrasyon ksaca bir maddenin dierinden ayrlmas olarak tanmlanabilir. Filtrasyonun temel amac filtre edilen maddenin safln artrmaktr. Kat paracklarn, tekstilden maml filtre ortamnda svlardan veya gazlardan ayrlmas, saysz endstriyel ilem iin rnn safln arttran, enerji tasarrufu salayan, retim verimliliini ykselten, deerli maddelerin geri kazanlmasna olanak tanyan ve kirlilik kontrolnde genel anlamda art salayan en temel unsurlardan biridir. Filtre ortamnn grevini tam olarak yerine getirirken genellikle son derece ar fiziksel ve kimyasal koullar altnda olduka uzun bir sre almas beklenebilmektedir. Bir operasyonun baars asndan performans son derece nemli olduundan, kuman kullanm esnasnda bozulmasnn, rn kayb, bakm ve retim maliyetleri kayb ile evre kirletme maliyeti gibi, ok ar sonular olabilmektedir. Tekstilden mamul filtre ortamnda szme ilemi sonucunda elde edilen nihai rnler gnlk hayatn her alanna girmi olup eker, un, sv ve kat yalar, margarin, bira ve alkoll iecekler gibi yenilebilir rnlerin yan sra, boyarmaddeler ve pigmentler (giyimde, demelikte ve boyalarda kullanlan), viskon, rayon lifler ve filmler, nikel, kalay, bakr, alminyum, kmr, imento, seramikler, sabunlar, deterjanlar, gbreler gibi daha birok rn buna rnek olarak verilebilir. Tekstilden mamul filtreler, rnlerin gnlk hayattaki genel kullanma ynelik olarak artlmasna yardmc olmann yan sra, hem endstriyel, hem de evsel kirleticilerin saflatrlmasnda kullanlmakta ve bu ekilde daha temiz bir evre iin katk salamaktadrlar. Filtrasyon kumalar vakumlu temizleyiciler, enerji santralleri, petro-kimyasal fabrikalar, atk su kanallar, kimyasal ve kozmetik sektrlerinde ve yaygn olarak
62
sigara filtrelerinde kullanlrlar. Filtrasyon kumalarnn toz tutma kapasiteleri kuma tipine bal olarak %25 ile %99.9 arasnda deiir. Tkanma sresi de filtrasyon iin nemli bir parametredir.
3.4.
JEOTEKSTLLER (GEOTECH)
Dnya nfusu ve insan ihtiyalarnn artmas, kaliteli ve hzl yaam beklentileri, inaat ve ulam alannda ok byk altyap yatrmlar yaplmasn gerektirmektedir. naat alannda, devasa barajlar, ulam alannda ok byk otobanlar, demiryollar, havaalanlar gibi yaplar ina edilmektedir. Bu erevede bu yaplar jeotekstiller iin ok nemli bir potansiyel oluturmaktadr. Jeotekstil, yeryz-toprak anlamna gelen jeo-kelimesi ile tekstil kelimelerinin birleiminden meydana gelmitir. Jeotekstiller sadece tekstil materyallerinden olumu geirgen bir jeosentetiktir. Jeotekstiller; binalarda temel malzemesi, toprak, kaya, yer, ya da insan rn projelerin, yaplarn ve sistemlerin entegre bir paras olarak ilgili maddelerle birlikte herhangi bir jeoteknik mhendisliinde kullanlan tekstil rnleridir. Jeotekstiller pamuk, yn gibi doal elyaflardan ziyade sentetik elyaflardan retilmektedirler. Jeosentetik Aratrma Enstitsnn internet sitesinde (The Geosynthetic Research Institute, GRI), jeotekstillerin en az 80 spesifik uygulama alan olduu belirtilmektedir. Bununla birlikte, kumalarn, ayrma, glendirme, filtrasyon, drenaj, nem geirmezlik ilevlerinden en az birini tamas gerekmektedir. Dokuma, syla birletirilmi, ineleme ile sabitlenmi, rme ve dorudan toprak kartrlm elyaflar olmak zere be temel jeotekstil tipi vardr. Jeotekstiller temelde 4 ama iin kullanlmaktadr. Bunlar, ayrma, filtre, kuvvetlendirme ve drenajdr. Ayrma ileminde ince tanecikli tabakann, kaln tanecikli tabakadan ayrlmas hedeflenmitir. Bu tabakalarn birbirlerinin iine girmesi, tabakalarn gevemesine ve bozulmasna neden olmakta ve sonu olarak yolun kmesi gereklemektedir. Filtre ileminde ince tanecikli tabakadan kaln tanecikli tabakaya sv geiine izin verilirken ince taneciklerin g etmesi engellenmektedir. Kuvvetlendirme ileminde herhangi bir ykn blgesel olarak verecei zararlarn azaltlmas ve yklerin dier blgelere datlmas salanmaktadr. Drenajda ise suyun istenilen ekilde tekstil yaps zerinden uzaklatrlmas gereklemektedir. Asfaltlarn tamiri, jeotekstillerin kullanld baka bir uygulama alandr. Bu uygulamada asfaltlardaki atlaklar nce uygun inaat malzemeleriyle doldurulmaktadr.
63
Daha sonra jeotekstil, yzeye serilmekte ve bunun zerine yeni asfalt dklmektedir. Bylece yeni asfaltn daha fazla dayanmas, daha uzun sreli salam kalmas gerekletirilmektedir. Jeotekstiller, inaat mhendisliinde topran dey ve dik kenarlarn desteklemek, geici ve kalc yollar ve otobanlar iin salam tabanlar ina etmek, zemin kanallar demek iin kullanlmaktadr. Bylelikle toprak kendisini filtrelemekte, topran kanallar doldurmas nlenmekte, nehir kenarlar ile sahillerde kaya ve talarn arkasndaki erozyon engellenmektedir. naat mhendislii alannda, toprak ierisinde veya toprakla temas halinde kullanlan membranlar, jeosentetikler olarak adlandrlmaktadr. Bu terim, jeotekstilleri, plastik zgaralar ve geirgen olmayan membranlar kapsamaktadr. Jeosentetiklerin iinde en nemlilerinin, jeotekstiller olduu kabul edilmektedir. Jeotekstiller, sonsuz veya kesik lifler eklinde veya dokuma, rme ve nonwoven kumalar eklinde olabilmektedir. Jeotekstiller, ayrma, filtrasyon, drenaj, takviye, erozyon kontrol ve koruma amal kullanlmakta olup, snrsz uygulama alanna sahiptirler. Kullanm amacna gre, jeotekstillerin en nemli performans zellikleri ekme dayanm, yrtlma dayanm, delinme dayanm, su geirgenlii, hava geirgenlii, yatay su geirgenlii, s yaltm, gzenek boyutu, kalnlk, gramaj vb. zelliklerdir. Jeotekstillerin hammaddeleri poliolefin, polyester, poliamid ve polivinilklorr olmak zere drt ana polimer snfndan oluur. Poliolefin kendi iinde polipropilen ve polietilen olarak ikiye ayrlr. Jeotekstillerin yaklak polipropilen (PP); kalan polyester, dier polimerler ve doal elyaflardan retilir. Jeotekstillerin fonksiyonlarn snrl bir sre yerine getirmelerinin beklendii uygulamalarda da keten, pamuk, jt, sisal, abaka, kenaf, vb. doal lifler tercih edilmektedir. Jeotekstil alannda dk maliyet, dk zgl arlklar ve mukavemet zellikleri nedeniyle PP elyaflar, en nemli hammadde niteliini tar. Ancak, yksek mukavemet gerektiinde polyester kullanm da kanlmazdr. Maliyete kar performans dengesinde polyester gnmzn en uygun hammaddesidir. Poliproplen ve polietilen ise, kimyasal adan en direnli hammaddelerdir. Jeotekstiller filtre edebilme, destek ve kuvvetlendirme ve ayrma yeteneine sahip malzemeler olup, bu ilevlerin kombinasyonlar iin kullanlr. Jeotekstillerin kullanm alanlar; yol inaatlar, kalc ve geici yollar, park alanlar, yol geniletme, asfalt yenileme, hava alanlar, demiryollar, bina inaatlar, temeller, taban betonlar
64
ses emme zellii, teras atlar, bahe atlar, zemin uygulamalar, borular ve kanallar, depolama alanlar, spor sahalar, evler, drenaj ve filtrasyon sistemleri, drenaj borular, drenaj kanallar, yzey drenaj, bina drenajlar, hidrolik yaplar, ky koruma yaplar, barajlar, liman inaatlar, nehir yataklarnn ve kanallarn korunmas, suni gletler, su rezervuarlar, p ve atk depolama alanlar olarak sralanabilir. Jeotekstiller ounlukla inelenmi dokusuz yzeyleri kapsayan dokusuz malzemelerdir ve yol boyunca yer alt drenaj yzeylerinde, nehir yataklarnda, hava alanlarnn ve atletizm sahalarnn altnda kullanlrlar. Ayn zamanda kanalizasyonlarn alt yzeyinde, arazi ayrmnda, srekli erozyon kontrolnde ve arazi doldurmada jeomembran kaplama maddesi olarak ilev grrler. Dokuma jeotekstiller genel olarak yarlm filmler ve filamentler olarak tanmlanabilir. Dokuma jeotekstiller; monofilamentler, multifilamentler ve yarlm filmlerden retilir. Yarlm filmden dokuma jeotekstiller, su geirmeyen bu film tabakalarnn kesilip daha sonra elde edilen bantlarn dokunmasyla elde edilir. Bu kumalar en ucuz dokuma kumalardr ve genellikle yol stabilizasyonu ve ayrmasnda kullanlr. Multifilament kumalar ince ve kesiksiz filamentlerin bir araya getirilip bklmesiyle elde edilir. Jeotekstillerin zel bir kullanm alan olup, genellikle takviye uygulamalarnda kullanlrlar. Monofilament dokuma kumalar, ekstrde filamentlerin dokunmasyla retilir.
3.5.
TIBB TEKSTLLER (MEDTECH)
3.5.1. Tbbi Tekstillerin Tanm ve Kapsam

Tbbi tekstiller ve bununla ilgili olan bakm ve hijyen sektr tekstil endstrisinin nemli ve byyen bir alandr. Byme hem tekstil teknolojisindeki hem de tbbi yntemlerdeki srekli devam eden ilerleme ve yenilikler sayesinde olmaktadr. Belirli ihtiyalar karlamak zere retilen tekstil materyalleri ve rnleri mukavemet, esneklik ve bazen de nem ve hava geirgenlii zelliklerinin birlikte istendii tbbi ve cerrahi uygulamalar iin uygundurlar. Kullanlan materyaller monofilament veya multifilament iplikler, dokuma, rme, nonwoven ve kompozit yapl kumalardr. Uygulamalar ameliyat ipliklerinden kemik naklinde kullanlan karmak kompozit yaplara ve basit temizlik bezlerinden, ameliyathanelerde kullanlan gelimi koruyucu nlk kumalarna kadar ok geni ve farkldr. ABDde yaplan incelemelere gre tbbi tekstil rnlerindeki art yllk olarak ortalama %11 orannda gereklemitir. Tekstil materyalleri tbbi ve cerrahi
65
uygulamalarda ok uzun yllardan beri yaygn olarak kullanlyor olmasna ramen gnmzde de yeni kullanm alanlar ortaya kmaktadr. Yeni ve varolan liflerle, kuma imalat teknikleri ile ilgili aratrmalar tbbi ve cerrahi tekstillerde de gelimelere yol amaktadr. Bu gelimelerin n srasnda emicilik, mukavemet, esneklik, yumuaklk veya biyolojik znebilirlik zelliklerinin kazandrld lifleri reten reticiler yer almaktadr. Bu nedenle tp, tekstil sanayinin gerek elyaf gerekse mamul olarak sunduu olanaklardan arl gittike artan bir ekilde yararlanan alanlardan biri olarak karmza kmaktadr. Yeni tekstil lifleri ve deiik tekstil yzeyleri yara enfeksiyonlarnn nlenmesi, ameliyathane ve ameliyat ilemlerinde hastalarn ve personelin hijyeni, almas bozulmu organ ve dokularn fonksiyonlarn zerlerine almak, deiik ekillerde ortaya kan yaralar kapatmak ve damarlar dikmek gibi durumlarda kullanlabilmektedir. Polimer teknolojisine bal olarak mevcut liflerin gelitirilmesi, yeni liflerin retilmesi ve tekstil yaplarnn eitlenmesi sonucu tp ve cerrahinin pek ok alannda kullanlmaya uygun olan bu rnler tbbi tekstiller olarak bilinmekte olup insanlarn ve hayvanlarn tbbi bakm ve hijyeni iin kullanlmaktadr. Mukavemeti ve esneklii bnyesinde bulundurmasnn yannda geni rn eidi sunmas, ok fonksiyonlu karakteri, evre ve doku ile biyolojik uyum gsterebilmesi ve eitli malzemelerle birleebilmesi tbbi tekstillerin zellikleri arasndadr.
3.5.2. Tbbi Tekstillerin Geliimi

Tekstil malzemeleri, mikroorganizmalara kar korunma, protez, ameliyat malzemeleri, dokulara uyumlu paralar veya biyolojik olarak vcutta znebilen malzemeler eklinde insan sal asndan nemli olan birok alanda kullanlmaktadr. Bu yzden tbbi ve hijyenik teknik tekstilleri, teknik tekstiller ierisinde hzl bir byme gsteren ve geni bir rn grubunu oluturan alanlardan biridir. Bu alandaki rnler ameliyat iplikleri, cerrahi elbise ve rtler, bandajlar, tbbi maskeler, slak mendiller, kadn hijyen balar, idrar tutucu bezler, su geirmez yatak klflar gibi rnlerden olumaktadr. Tbbi tekstillerde en hzl gelimeler sentetik liflerin kefinden sonra gereklemitir. Daha nce 1960larda nonwoven rnlerin bulunmas ve 1985 ylnda tek kullanmlk rn kullanm halinde enfeksiyon gei riskinin %56 azalmasnn ispatlanmasyla gelimelerin hz artmtr. Klasik tekstiller enfeksiyon riski yaratt iin kullanlp atlabilen nonwovenlar tp alannda daha elverili materyaller haline gelmitir. Bylece nonwovenlar salk
66
sektrnde, hastanelerde, ameliyat ve tbbi malzemelerde gittike nem kazanm ve yaygn kullanm alan bulmutur. nk nonwovenlar, retim kolaylna, kullanm uygunluuna, fiyat uygunluuna, bariyer zelliklerine, artan etkinlie sahiptir. Amerikada tbbi klflarn, rtlerin, havlularn, masa rtlerinin, maskelerin, eldivenlerin, balklarn, galolarn yaklak tm nonwovenlardan retilmektedir. Nonwoven maskeler yksek bakteriyel filtrasyona, kullanm rahatlna, dk fiyat ve uygunlua sahiptir. Nonwoven tekstiller birok avantajndan dolay en ok kullanlan rnlerdir, nk koruma ve konfor zelliklerinin her ikisine birden sahiptir. Bunlar; son kullanma bal olarak uygulanabilirlik, su emici veya iticilik ve nefes alabilme zellikleridir. Son yllarda Hangzhou firmas daha yksek kan absorblayc ve daha yumuak flaster nonwoven materyalleri gelitirmitir. Bu yeni flaster materyalleri, daha konforlu kuma yaplar olarak karmza kmaktadr. Bazen nonwovenlar kumatan bakterileri, kan ve suyu itmek iin eitli kimyasal ilemlere tabi tutulurlar. Nonwovenlara uygulanan kimyasal ilemler, yzeyde su itici bir film oluturarak yaplr. Bu ilemler tekstil materyallerine direk uygulanarak kuma performansn veya estetik zelliklerini gelitirir. Bu performans zelliklerinin bazlar; nem tama, su emicilik veya iticilik, g tutuurluk ve anmaya kar mukavemet olarak saylabilir. Tbbi tekstiller ve bununla ilgili olan bakm ve hijyen sektrndeki byme hem tekstil teknolojisindeki hem de tbbi yntemlerdeki srekli devam eden ilerleme ve yenilikler sayesinde olmaktadr. Belirli ihtiyalar karlamak zere retilen tekstil malzemeleri ve rnleri, mukavemet, esneklik ve bazen de nem ve hava geirgenlii zelliklerinin birlikte istendii tbbi ve cerrahi uygulamalar iin uygundur. Kullanlan malzemeler monofilament veya multifilament iplikler, dokuma, rme, nonwoven ve kompozit yapl kumalardr.
3.5.3. Tbbi Tekstillerin Kullanm Alanlar

Tbbi teknik tekstiller drt ayr ve zel uygulama alanna gre snflandrlabilmektedir: - mplante edilemeyen materyaller: yara sarglar, bandajlar, plasterler vs. - Vcut d (Ekstrakorporal) aletler: ameliyat iplikleri, damar greftleri, yapay balar ve yapay eklemler vs. - Bakm/hijyen rnleri: yatak rtleri, giyecekler, ameliyat nlkleri, kumalar, temizlik bezleri vs.
67
Bu rnlerde kullanlan lif tipi ve retim yntemleri dikkate alnarak dzenlenen Tablo 3.1.de implante edilemeyen materyaller, Tablo 3.2.de ekstrakorporal materyaller, Tablo 3.3.de implante edilebilen materyaller, Tablo 3.4.de ise bakm/hijyen rnleri toplu olarak gsterilmi bulunmaktadr.
Tablo 3.1. mplante Edilemeyen Materyaller rnler Yara Sarglar Emici ped Yara ile temas eden tabaka Zemin materyali Bandajlar Basit elastik/ elastik olmayan Hafif destek Kompresyon Ortopedik Plasterler Gazl bez Sarg bezi Tampon Lif Tipi Pamuk, viskos pek, poliamid, viskos, polietilen Viskos, plastik film Pamuk, viskos, poliamid, elastomerik iplikler Pamuk, viskos, elastomerik iplikler Pamuk, poliamid, yksek elastikiyetli iplikler Pamuk, viskos, poliester, poliropilen, poliretan kpk Viskos, plastik film, pamuk, cam, poliester, polipropilen retim Sistemi Nonwoven rme, dokuma, nonwoven Nonwoven, dokuma
Dokuma, rme, nonwoven Dokuma, rme, nonwoven Dokuma, rme Dokuma, nonwoven rme, dokuma, nonwoven
Dokuma, nonwoven Pamuk, viskos Dokuma Pamuk Viskos, pamuk linteri, odun hamuru Nonwoven
Tablo 3.2. Ekstrakorporal Aletler rnler Yapay bbrek Yapay karacier Mekanik akcier Lif Tipi Oyuk viskos, oyuk polyester Oyuk viskos Fonksiyon Hastann kanndaki atk maddeleri uzaklatrmak Hastann plazmasn ayrmak, dzenlemek ve taze plazma salamak
Oyuk polipropilen, Hastann kanndan karbondioksiti oyuk silikon, silikon membran uzaklatrp temiz kan salamak
68
Tablo 3.3. mplante Edilebilen Materyaller Lif Tipi rnler Ameliyat iplikleri Biyolojik olarak Kolajen, polilaktit, poliglukolit znebilen Biyolojik olarak Poliamid, poliester, PTFE, polipropilen, elik znemeyen Yumuak doku implantlar Yapay tendon Yapay ligament Yapay kkrdak Yapar deri Kontak lens/ yapay kornea Ortopedik implantlar Yapay eklem/kemik Kardiyovaskler implantlar Damar greftleri Kalp kapakklar PTFE, poliester, poliamid, ipek, polietilen Poliester, karbon Dk younluklu polietilen itin Polimetil metakrilat, silikon, kolajen Silikon, poliasetat, polietilen retim Sistemi
Monofilament, sa rgl Monofilament, sa rgl
Dokuma, sa rgl Sa rgl Nonwoven
Poliester, PTFE Poliester
rme, dokuma Dokuma, rme
Anlalaca zere tp ve salk hizmetleri sektr, teknik tekstillerin nemli kullancsdr. Hastanelerde kullanlan eitli tipteki kuma yaplarnn retimi youn aratrmalarn, sektrler aras ibirliinin sonucu gerekletirilmektedir. Gerek tp gerek tekstil sektrnn srdrd almalarn sonularnn bu alanda kullanlmasyla daha kaliteli, amaca uygun, tedaviyi destekleyen ve ekonomik rnlerin elde edilmesi salanmaktadr. Bu duruma ilgin bir rnek dokuma ve bitkisel ila dallarnn ibirlii ile gerekletirilmi olan, iine ince ila mikro kapslleri yerletirilmi dokuma kumatr. Bu kumata egzama, artrit, hatta depresyon gibi uzun sreli hastalklar iin gereken ila gn boyunca, cilt ile temas ederek yavaa cilde braklmaktadr. lacn cilt yardmyla direkt kana karmas nedeniyle bu metot ok efektiftir. la, aylarca dayanr ve kullanlan malzeme iyiletirme zelliini yitirmeksizin tekrar tekrar elde ykanabilir. Tedavi eden kuma olarak tantlan bu kuman tasarmcs Diana Irani, kiilerin ihtiyalarna uygun zel olarak formle edilmi giysiler tasarlayabileceini sylemitir. Hasta ile doktorun mekansal ayrl, teletp olarak adlandrlan alann kaplarn amtr. Teletp, mesafenin hasta ve doktorlar birbirinden ayrd zaman salk bakm hizmetleri salamak maksadyla elektronik bilgi ve iletiim teknolojilerinin kullanlmasdr.
69
Tablo 3.4. Bakm/Hijyen rnleri rnler Cerrahi Giyicekler nlkler Balklar Maskeler Cerrahi kaplamalar rtler Kumalar Yatak rtleri Battaniyeler araflar Yastk klflar Giyecekler niformalar Koruyucu elbiseler drar bezleri/rtleri Kaplama Emici tabaka D tabaka Kumalar/ temizlik bezleri Cerrahi oraplar Lif Tipi Pamuk, poliester, polipropilen Viskos Viskos, poliester, cam Poliester, polietilen Poliester, polietilen Pamuk, poliester Pamuk Pamuk Pamuk, poliester Poliester, polipropilen Poliester, polipropilen Tala, sper emiciler Polietilen Viskos Poliamid, poliester, pamuk, elastomerik iplikler retim Sistemi Nonwoven, dokuma Nonwoven Nonwoven Nonwoven, dokuma Nonwoven, dokuma Dokuma, rme Dokuma Dokuma Dokuma Nonwoven Nonwoven Nonwoven Nonwoven Nonwoven rme
Biliim ve haberleme teknolojilerinde maliyetlerin dmesiyle birlikte fiyatlarn ucuzlamas ve bu teknolojilerin kullanlmasnda meydana gelen kolaylklar, toplumun byk bir ksmnn kolayca eriebilmesi, teletp uygulamalarnn gelimesini salamtr. Biliim ve haberleme teknolojilerinde maliyetlerin dmesiyle birlikte fiyatlarn ucuzlamas ve bu teknolojilerin kullanlmasnda meydana gelen kolaylklar, toplumun byk bir ksmnn kolayca eriebilmesi, teletp uygulamalarnn gelimesini salamtr. Teletp alanndaki tbbi tekstillerin nemi elbiseye entegre edilen sensorlar ve iletiim sistemleri araclyla hastann tbbi gstergeleri elde etmesi, izlemesi ve bunlar doktora, hastaneye veya acil servise bildirmesine dayanmaktadr. Bununla birlikte, tbbi talimatlara gre, entegre elektronik sistemler ve ila uygulayabilen zel tekstiller ile ilalar hastaya uygulanabilir. Bu teknolojiler zellikle yal ve kronik hastalar iin zaman kayb olmadan, hastane ve doktor ziyaretleri sonucunda oluan maliyetlere gerek kalmadan srekli tbbi izleme ve optimal tbbi bakm mmkn klar. Buna ek olarak, hastalarn beden fonksiyonlarnn
70
kendi evlerinde bile izlenmesi, hastalarn gvenliinde ve yaam kalitelerinde ok byk kazanlar salayacaktr. Teletp, tedavinin kalitesinden dn vermeden kamunun salk alanndaki yknn nemli oranda azaltlmasnda anahtar bir rol oynayabilir. Dier yandan, gelimi lkelerde yal nfusun artmas, dnyada alan kadn saysndaki art ve toplumlarn refah seviyelerindeki gelimeler nedeniyle hijyen ve bakm rnlerine ynelik talep son yllarda gl bir art gstermitir. Bu rnlerin byk bir ksm gelimi lkelerde tketilmektedir. Dnya nfusundaki yalanma ve yaam kalitesindeki beklentilere paralel olarak, hijyen ve tbbi tekstillere olan talep srekli artmaktadr. Yukardaki rneklerden de grld zere, tekstil endstrisindeki teknik gelimelerin ve bu gelimeler neticesindeki faydalarn sonu grnmemektedir. Bu alandaki gelimelerin tekstil reticilerine sonsuz alternatifler salad da muhakkaktr. Ayrca, tbbi tekstil alanndaki gelimeler ve ilerlemeler, kronikleen salk sorunlarnn zlmesine de nemli katklar salayacaktr. Tbbi veya cerrahi uygulamalarda kullanlan rnler ilk bakta son derece basit veya kompleks materyaller olarak grlebilirler. Gerekte basit temizlik bezlerini retmek iin bile, gerekli olan sk spesifikasyonlar yerine getirmek amacyla derin aratrmalar gerekir. Uygun olan yeni lif ve kuma retim tekniklerinin kullanm ile ilgili gelitirme almalar halen devam etmektedir. Lif bilimindeki ilerlemeler iyilemeye katkda bulunan yeni yara sarg trlerinin ortaya kmasna neden olmaktadr. Lif ve kuma kombinasyonlarnn kullanld gelimi kompozit materyaller biyolojik uyumluluk ve mukavemetin istendii uygulamalar iin gelitirilmektedir. Bu materyallerden istenen ok sayda karakteristik ve performans kriterleri nedeniyle kompozit materyallerin bu sektrdeki etkilerinin artarak devam edecei grlmektedir. Nonwovenlar ise tbbi ve cerrahi tekstillerin her alannda kullanlmaktadrlar. Ksa retim sreleri, byk esneklik ve ok ynllkleri ile dk retim maliyetleri nonwovenlar tbbi tekstiller iin popler hale getirmektedir.
3.6. TAIMACILIK TEKSTLLER (MOBLTECH)

Tat aralarnda (otomobiller, ar vasta aralar, traktrler, deniz aralar, hava tatlar, trenler) kullanlan teknik tekstillerin yaklak %20lik pay ile toplam teknik tekstillerin en nemli blmn oluturan grup olduu tahmin edilmektedir. Tamaclkta kullanlan teknik tekstiller dekorasyon, izolasyon, filtreleme gibi ilevlerin yan sra aralarda konfor da salamaktadr. Tat aralarnn i demelerinde kullanlan tekstiller de tat kullanclar iin dayankllk, toz tutmama, konfor gibi birok adan nem arz etmektedir. Ayrca, tekstil malzemeleri
71
tekstil aralarnn zrh kaplamalarnda da youn olarak kullanlmaktadr. Tamaclkta kullanlan teknik tekstil rnlerini emniyet kemerleri, hava yastklar, koltuk kumalar, oto aksesuarlar, oto klflar, koltuk klflar, filtreler, hal tabanlar, kord bezi, kompozit takviyeleri, hortum ve kay takviyeleri gibi rnler oluturmaktadr . Bir otomobilde ortalama 13-14 kg tekstil rn kullanlmaktadr. Bunlar sadece araba hals, demeler, tavan ve emniyet kemeri gibi grnen yerlerde deil, ayn zamanda lastiklerde, su hortumlarnda, fren hortumlarnda ve kaylarda esnek takviye malzemesi olarak da kullanlmaktadr. Karoser ve hatta sspansiyon sisteminin baz paralar, artan bir ekilde cam elyaf takviyeli bileiklerden yaplmaktadr. Aracn eitli paralarnn yaltm iin s dayanml ve ses geirmeyen tekstil rnleri kullanlabilmektedir. Ya ve benzin filtreleri aracn dzgn almasn salamakta olup; dokusuz yzeylerin, ara iindeki havay filtre etmek iin, kullanm giderek artmaktadr. Nihayet, hi kullanlmamas temenni edilen ancak en zor teknik talepleri karlamas beklenen hava yastklar, yeni aralarda standart bir para olarak retilmektedir ve muhtemelen birka yl iinde tm lkelerde standart hale gelecektir. Tat aralarnn retiminde metal, elik ve geleneksel malzemelerin yerine yksek performansl liflerin ve teknik tekstillerin kullanlmasyla daha hzl ve konforlu hizmet salanmasnda nemli avantajlar elde edilmektedir. Teknik tekstil malzemelerinin kullanlmas nedeniyle aralarn arl azalmakta ve bylece aralarn hz, manevra kabiliyeti ve aralardaki konfor artmaktadr. Airbus 310 uaklarnn yeni modellerinde uan toplam arlnn %10nu tekstilden olumaktadr. sve Savunma Malzemeleri daresi (The Swedish Defence Material Administration FMV), Kockums Firmas, The Saab Grubu, sve Savunma Aratrma Sanayi (The Royal Institute of Technology (KTH)) tarafndan ortak bir proje kapsamnda retilen ve 2003 ylnda suya braklan The Visby Class Corvette isimli gemi, tat aralarnda kullanlan teknik tekstiller iin arpc bir rnektir. Geminin omurgas karbon elyafyla glendirilmi plastikten yaplm ve kullanlan teknoloji nedeniyle gemi daha salam olmutur. Ayrca, gemi elikle yaplan gemilere oranla %50 daha hafif olduundan daha fazla silah ve malzeme tayabilmektedir. Geminin manevra kabiliyeti dier geleneksel malzemelerden yaplan emsallerine gre daha yksektir. Tamaclk hacmi arttka younlaan evresel problemler daha hafif aralar, trenler, deniz ve hava tamacl aralar retilerek giderilmeye allmaktadr. Litre aralar (100 km iin 3 litre petroln kullanlmas) geree dnecek ve lif destekli kompozitler arlk kazanlar salayarak daha az yakt kullanmna neden olacaktr. Sessiz otobsler yaygnlamaktadr ve yakn bir gelecekte sessiz trenler ve zel aralar yollarda yerlerini alacaklardr.
72
Dnya ticaretindeki art ile birlikte tamaclk sektr ve tat aralarnn saysnda da srekli bir art yaanmaktadr. te yandan, turizm, alma artlar, seyahat olanaklar ve yaam koullarndaki gelimelere paralel olarak insanlar daha ok vakitlerini aralarda geirmektedirler. Bu erevede, aralardaki konfor ve gvenlik iin kullanlan teknik tekstillerin kullanm ve nemi gittike artmaktadr.
3.7. AKTF SPOR TEKSTLLER (SPORTTECH)

Olimpiyatlar, dnya ampiyonalar ve dier blgesel sportif aktivitelere verilen nem gn getike artmaktadr. Bu msabakalarda yaran sporcularn giydikleri giysiler ve kullandklar malzemeler bu msabakalardaki baarlarnda nemli rol oynayabilmektedir. Bu nedenle, yksek performans salayan, her trl hava artlarnda vcut ssn dengede tutan ve faaliyet gsterilen spor dalndaki ihtiyalara gre tasarlanan sportif giysiler ve malzemeler iin talep son yllarda byk art gstermektedir. Pazarda byme oranlar ortalamann epece zerindedir ve birim deerleri genellikle yksektir. Spor sektr, yenilikleri kabul eden bir yapdadr ve yeni lifler, kumalar ve kaplamalar gelitirenler en azndan balangta bu piyasay hedeflemektedirler. Giysilerin ve ayakkablarn performansnda tekstil kullanmnn ok nemli uygulamalar hari tutulsa bile, teknik tekstillerin spor ve serbest zaman rnleri piyasasnda kullanm iin ok sayda olanak bulunmaktadr. Uygulamalar birbirinden farkldr ve spor sahalarnda kullanlan yapay imlerden, raket ereveleri, olta kamlar, golf denei ve bisiklet gvdeleri iin gelitirilmi karbon kompozitlere kadar uzanmaktadr. Grlen dier kullanm alanlar balon kumalar, parat kumalar ve yelken bezleridir. Tekstil malzemeleri hemen hemen btn spor aktivitelerinde kullanlr hale gelmitir. Spor giysileri olarak kullanlan tekstiller yksek performans zellii olan lif ve kumalardan olumaktadr. rnein yzc mayolar, jimnastik ve kayak giysileri, orijinal boylarnn 5 kat daha fazla uzama zelliine sahip Spandex, Lycra ve Elastan olarak isimlendirilen poliretan kpk (PUR) liflerinden yaplmaktadr. Bu lifler dier doal liflerle karm halinde kullanlabilmektedir. Gnlk yaantmzda genelde pamuklu giysileri tercih etmemize ramen terleme sonucu kuman zerinde oluan nem, giysiyi arlatrmaktadr. Bu nedenle, aktif spor giysilerinde, zerinde nem tutmad iin sentetik lifler tercih edilmektedir. Gnmzde spor giysilerinde istenen nemli zellik vardr. Bunlar sras ile; rzgar, su ve hava artlarndan korunma, ayrca s izolasyonu zellii, buhar geirgenlii (vcut buharn giysinin tm katlarndan darvermesi gerekir), esneklik zellii olmaldr (sporda hareket zgrl salanmaldr).
73
Son zamanlarda fonksiyonel sportif giysilerde, snn dzgn olarak dalmasn salayan ve scakl 380C, 340C ve 300Cde ayarlayan mobilthermo giysiler kullanlmaktadr. Ayrca zel bitim ilemleri ile kumalarn gereken performans zellikleri gelitirilmektedir. rnein polivinil klorr (PVC) mikro gzenekli kaplamalar ile nefes alabilen kumalar gelitirilmitir. Gnmzde vcut terini emip, hzl bir ekilde kurumasn salayan spor giysiler nem kazanmaktadr. Bu giysilerde fieldsensor, cubesensor, coolmagic ve aerosensor gibi varyasyonlar bulunmaktadr. Ayrca spor giysilerde hem ilevsellik hem de hijyen zellikleri birlikte aranmaktadr. %100 polyester kumalar kolay bakm ve abuk kuruma zelliklerinin yannda evreye istenmeyen koku verebilmekte ve bu nedenle spor giysilerine bu kokuyu azaltmak iin antimikrobiyal bitim ilemleri uygulanmaktadr. Ozon tabakasnn delinmesi sebebi ile ltraviyole ndan korunma son yllarda nem kazanmtr. Dolaysyla ltraviyole koruyucu kimyasallar spor giysilerde yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Spor giysi ve malzemeleri reten firmalar son zamanlarda son derece gelimi rnler retmeye balamlardr. rnein Adidas; makine, elektronik ve biyonik mhendislerden oluan tasarm ekibi tarafndan gelitirilen, her biri sporcularn ihtiyalarna gre belirlenmi ve tamamen performans arttrc olarak tasarlanm spor teknik tekstilleriyle ilgili teknoloji gelitirmitir. Bunlar climacool, jen concept ve formotion olarak adlandrlmtr. Clima Cool: Hava ne kadar scak olursa olsun sporcularn optimum vcut ssnda kalmalarn salamaktadr. Adidas, ClimaCool teknolojisini ngilteredeki Loughborough Spor niversitesinden Dr. George Haveinthin katklaryla gerekletirmitir. Havenithin yardmyla erkek ve kadn sporcular iin ayr ayr vcut haritalar karlarak insan vcudunun farkl egzersiz dzeylerinde, farkl spor dallarnda, farkl vcut yaplarnda ve yalarda vcudun hangi blgesinde snn artt tam olarak belirlenmitir. Adidas bu aratrmaya dayanarak nemli scaklk ve terleme blgelerine nemi emerek vcudun dna atan boyutlu kumalar yerletirmitir. Kritik s blgelerinde bulunan bu kumalar, vcut tarafndaki blmlerinde yzlerce kk delie sahiptir. Gvdeden uzakta bulunan bu delikler, giysinin gvdeye yapmasn nleyerek deri zerindeki havalandrmay en uygun seviyeye getirmektedir. Ayrca, yaka iine yerletirilen iletken bir bant, scakln snma blgesinden ekilmesini salayarak beyne soutma sinyali gndermekte ve srekli souma algs yaratmaktadr. ClimaCool teknolojisinin gelitirme ve test srecinde yer alan dnya rekoru sahibi ve olimpiyat altn madalyal atlet Haile Gebrselassie, Atinada Clima Cool tekstil rnleri ve Adidas yar ayakkabsyla mcadele etmitir.
74
Jet Concept: Adidasn yzme dalndaki uzmanlar ile Olimpiyat altn madalyal yzc olan Thorpenin 3 yllk bir ibirlii ve almalarnn sonucu tasarlad yeni bir teknolojidir. Trblans etkisini azaltmak iin jetlerin ana gvdelerine yerletirilen oluklardan esinlenilerek tasarlanan mayolarda, srt ksmna yerletirilen yivler, yzme srasnda yzcnn srtndaki suyun akkanln artrmakta ve yzcnn srtna binen suyun arln ortalama 70 kg azaltarak yzme performansnda yzde 3 art salamaktadr. Yzme sporunun saniye farkyla altn ve gm fark getirdii dnldnde, bu avantajlarn ne kadar nemli olduu aikardr. Formotion: Adidasn yeni gelitirdii Formotion hem atletin kas sistemini desteklemekte, hem de kou srasnda vcudunun doru duruu almasna yardm etmektedir. Adidas teknoloji gelitirme ekibinin drt yllk alma sonucunda tasarlad kou mayosu sayesinde daha etkin bir hareket salanabilmektedir. Dizin hemen stnde yer alan enerjiyi transfer ederek lycra power (g eritleri) yardmyla baca sarmak suretiyle, g kontrol altna alnmakta ve bu enerji, karn kaslarna g merkezinden geip, atleti ileri doru hareket ettirmektedir. ABD Olimpiyat elemelerinde be atlet yeni Adidas Formation TM mayoyu giymitir. Bu aletler, olimpiyat ampiyonu Maurice Grene, 200 metre dnya ampiyonu John Capel, 200 metrede gm madalya kazanan Darvis Patton, 100 metre dnya ampiyonu Torri Edwards ve yeni umut Allyson Felixtir.
3.8. GIDA TEKNK TEKSTLLER

Son yllarda gda ambalajlarnda nonwoven rnlerin kullanm yaygnlamaktadr. Bu rnlerden bazlar ayn zamanda yenilebilir tekstillerdir. Gda rnlerinin retim ortamnda, tanmas ve darda bekletilmesi ilemlerinde, artk kolay temizlenebilir teknik tekstiller tercih edilmektedir. Gdalarn stlmas, kaynatlmas ve servis edilmesi safhalarnda da koruma amal nonwoven ve teknik tekstil rnlerinin ilk rnekleri byk ilgi grmtr. ok yeni bir kategori olmas ve hijyenik faydalar nedeniyle, gda tekstillerinin en hzl byyen rn grubu olmas beklenmektedir.
3.9. EV TEKNK TEKSTLLER (HOMETECH)

Kumalar, nonwoven rnler ve kompozit takviyeleri dndaki dier tekstiller iin en byk kullanm alan (bu kategorideki tekstil ve liflerin toplam arlnn %35inden fazlas) ev tekstilleri ve demelikler ve zellikle vatka ve dolgu lifi uygulamalarndaki serbest liflerin kullanmlarn kapsamaktadr. Mkemmel yaltm zellikleri bulunan ii bo lifler geni apta yatak ve uyku tulumlarnda kullanlmaktadr. Dier tipteki
75
lifler ise yangn ve salk problemleri nedeniyle hzla mobilyalardaki kpklerin yerini almaya balamtr. Dokuma kumalar halen hal ve mobilya altlklarnda ve perde bantlar gibi daha zel ve daha kk alanlarda kullanlmaktadr. Ancak spunbonded gibi nonwoven rnler, eitli kuru serim ve suyla kartrma teknikleri ile elde edilen rnler ev temizleme uygulamalar iin klasik bezlerin yerini alarak bu byk pazardan nemli bir pay almlardr. Ayrca, nonwovenlar elektrik sprgesi, mutfak aspiratr, havalandrma tertibat gibi birok ev eyasnda kullanlmaktadr. Mobilyalarda yay yerine esnekletirilmi dar dokuma bantlar, toksik gazlar karan tehlikeli kpkler yerine ise g tutuur dolgu ve astar kumalar kullanlmaktadr. Perdelerdeki perde bantlar, gneliklerin ekme ipleri ve ift caml pencerelerdeki kaplama eritlerinin hepsi teknik tekstil rnleridir.
3.10. AMBALAJ TEKNK TEKSTLLER (PACKTECH)

Tekstillerin nemli kullanmlar geleneksel olarak pamuk, keten, jt ve artan bir ekilde polipropilenden yaplm torba ve uvallar kapsamaktadr. Polipropilenin mukavemet ve dzgnl, modern malzeme ileme teknikleri ile kombine edildiinde gbre, kum, imento ve ekerden balayarak boyarmaddelere kadar deien toz ve granl halindeki malzemenin daha etkin tama ilemleri ve datm iin olanak salamtr . Yarm tondan iki tona kadar tama kapasitesi bulunan big-bagler zel astarlar, tama eritleri ve doldurma/boaltma dzenleri ile donatlabilmektedir. Kullanlp atlan onetrip uval ve torbalarn yerine birok uygulamalarda bu konteynerlerin yeniden kullanlabilme olana, geni apl kullanm iin nemli bir avantaj durumundadr. Ambalaj piyasasnn hzla byyen bir blm, zellikle gda endstrisinde, birok sarma ve koruma uygulamalarnda hafif arlkl nonwoven ve rme yaplar kullanlmaktadr. ay ve kahve poetleri slak serimli nonwoven rnlerinden yaplmaktadr. Etler, sebzeler ve meyveler svlarn emilmesi iin nonwoven malzeme ile paketlenmektedir. Dier meyveler ve sebze rnleri rme a paketlerde sata sunulmaktadr. Paketleme teknik tekstilleri lkemizin teknik tekstiller ierisinde en gl olduu alandr. Paketleme teknik tekstillerinin byk ksmn oluturan big bag (byk uval, rme uval) ihracatmz 2004 yl rakamlarna gre 225 milyon dolar ile teknik tekstil
76
ihracatmz iinde birinci sradadr. Bu rn grubunda lkemiz 2003 yl rakamlarna gre dnya ihracatnda %33 pay ile birinci konumdadr.
3.11. TARIM TEKNK TEKSTLLER (AGROTECH)

Tarm ve hayvanclk sektrnde iklim koullar nemli derecede etkili olmaktadr. Tarmsal rnlerin retilmesinde olumsuz doa koullarnn etkisinin en aza indirilmesi amacyla rnlerin korunmas, toplanmas ve saklanmas iin tarm teknik tekstilleri kullanlmaya balanmtr. Tarmsal alanlar dolu, rzgar, doal afet gibi olumsuz hava koullarndan ve zararl bceklerden korumak iin nonwoven, rme ve dokuma konstrksiyonlar nemli bir ilev yklenmektedir. Balklkta, tarmsal rnlerin paketlenmesinde, bitkilerin byme srecinin hzlandrlmasnda, rnlerin UV nlarndan korunmasnda, besicilikte hayvanlarn hava artlarndan korunmasnda, tarmsal alanlarn ilalanmasnda tarm teknik tekstilleri kullanlmaktadr. Bu uygulamalara ynelik tarm teknik tekstilleri tarm ve hayvanclk sektrndeki birok ihtiyac karlam ve eski yaplarn yerine kullanlr hale gelmitir. Bu rnlerin kullanm tarm ve hayvanclk sektrlerindeki verimi, yllk rn ve kaliteyi nemli lde arttrmaktadr. Trk tarm sektrnn kronik sorunlarndan olan hasat ncesi ve sonras rn kayplarnn en aza indirgenmesi, retimde verimliliin arttrlmas, maliyetlerin drlmesi asndan bakldnda, tarm teknik tekstilleri lkemiz iin nemli bir potansiyel arz etmektedir. Ayrca, katma deeri yksek tarmsal rnlerin retilmesinde tarm teknik tekstillerin kullanlmas, bu rnlerden elde edilebilecek rekoltelerin arttrlmasna nemli katk salayacaktr. Bu amaca ulamak iin tarm teknik tekstilleri konusunda byk apta retim yapan firmalarmzn/iftilerimizin bilinlendirilmesi gerekmektedir.
3.12. NAAT TEKNK TEKSTLLER (BUILTECH)

Bina ve inaat teknik teksilleri yllardr binalarda kullanlmaktadr. Bu malzemelerin kullanm sentetik liflerin kullanm ile birlikte artmtr. Gnmzde hava alanlar, stadyumlar, spor salonlar, fuar ve gsteri salonlar, askeri ve endstriyel depolar gibi yerlerde bu malzemeler olduka sk kullanlmaktadr. Bu kumalarn binalarda kullanlmasnn ok sayda avantaj bulunmaktadr. Bir kuma klfnn arl tula, elik veya betonun arlnn 1/30u kadardr. Bu sayede hem maliyet azalmakta hem de daha az takviye gerektirmektedir. naat tekstilleri, fuar veya spor faaliyetlerinde kullanlabilecek engelsiz aklklar (tekstille rtlen) salamaktadr. Olduka kolay kurulup kolay sklmekte ve abuk tamir
77
edilebilmektedirler. Deprem vb. afetlere olduka dayankldrlar. Sentetikle kaplanm veya lamine edilmi kumalar mukavemeti ve evresel dayanm artrmaktadr. adrlar, tenteler ve gnelikler gibi geici yaplar tekstillerin en grnr ve belirli uygulamalarndan bazlardr. Bunlar, ncelikle ar pamuklulardan yaplrlarken, imdi daha hafif, mukavemetli, rmeye, gne klarna ve hava etkilerine (atee) dayankl sentetik malzeme eitlerine artan bir ekilde ihtiya duyulmaktadr. Sentetik lifler zerinde yaplan bilimsel almalar sonucu, herhangi bir teknik problemin zlmesi iin istenilen zellikte imal edilebilen iplikler ve bunlardan elde edilmi kuma yaplar retmek mmkn hale gelmitir. Bunlar mimari alanda, rnein at kaplamas olarak stadyum veya benzeri yaplarda baaryla kullanlmaktadr. Olduka yeni bir kategori salayan mimari membranlar spor stadyumlar, fuar merkezleri (rnein Greenwich Millenium Dome) ve dier modern binalar gibi yar saydam yaplarn inasnda gze arpmaya balamtr naat sektrnde tekstiller iin potansiyel kullanm alanlar hemen hemen snrszdr. Baz tekstiller duvarlar rutubete kar korumak iin nefes alabilen membranlar olarak kullanlrken; nonwoven cam ve polyester kumalar, , at kaplama uygulamalar iin byk lde kullanlmaktadr. Lifler ve tekstiller bina ve ekipman yaltmnda da nemli rol oynamaktadr. Cam lifleri u anda tm dnyada asbest liflerinin yerine kullanlmaktadr. Kompozitler genellikle inaat alannda parlak bir gelecee sahiptir. Mevcut cam takviyeli malzeme uygulamalar, duvar panellerini, fosseptik depolarn ve salkla ilgili tehizatlar iermektedir. Cam, polipropilen ve akrilik lifleri ve tekstillerin hepsi betonun, svalarn ve dier inaat malzemelerinin atlamasn nlemede kullanlmaktadr. imdi daha yeniliki bir kullanm, bu malzemelerin kpr inasnda kullanlmasdr. rnein Dresden Teknik niversitesi ve baz sanayi kurulularnn ortak almas ile gelitirilen, boyu 9, eni ise 3 metre olan bir kpr, eni 90 cm olan segmentlerin birbirlerine eklenmesi ile imal edilmitir. u anda sadece yayalarn geii iin tasarlanm olan bu kpr, Almanyadaki doal bir parkta kullanlmaktadr. Bu kprnn temel zellii, normal yaplarda zellikle ekme ve bklme kuvvetlerine kar konulmu olan demir donatnn yerine tekstil yapsnn kullanlm olmasdr. Betonun iinde demirler kullanldnda, demirin paslanmamas iin dna bir kaplama yapmak gerekmektedir. Bu kaplamann etkisiyle de yap ok ar olmaktadr. Burada demir yerine cam elyafndan elde edilmi zgl rme tekstil yaplar kullanlmtr. Paslanma problemi olmayaca iin ok ince bir tabaka ile bu tekstil yaps
78
kaplanabilmektedir. Normalde demirle yaplm bir kpr 25 ton olmas gerekirken tekstil yaps sayesinde bu kprnn arl 5 tona kadar drlmtr. Kpr, bir kamyonla tanabilmekte ve bir vinle monte edilebilmektedir. Betonlarn kuvvetlendirilmesi, kopma ve eilme mukavemetlerinin artrlmas amacyla lif kullanmak (fiber-reinforced concrete) artk tm inaat sektrnde yaygn olarak bavurulan bir yntemdir. Bu malzemeler kompozit olarak adlandrlmaktadr. Son on yldr, yap sektrnde imentoyu glendirmek maksadyla lif takviyeli polimer (fibre reinforced polymer-FRP) kullanmnda nemli bir art olmutur. Japonyada karbon lifi, depreme dayankl binalar iin muhtemel bir takviye malzemesi olarak byk bir ilgi ekmektedir ancak bu malzemenin fiyat halen geni apl kullanm iin yksektir. FRP genellikle polyester, vinil ester veya epoksi polimer matrisinin iinde devaml aramid, karbon ve cam elyafnn yerletirilmesiyle elde edilir. Bu malzemelerin mekanik zellikleri elie gre ok farkldr. Bu zellikler kullanlan elyaf ve reine tipine gre deimektedir. Genellikle FRPler elie gre daha dk arlkta, dk Young modlne sahip fakat daha kuvvetlidir. Ayrca bu malzemelerin yk-uzama erileri dik olup, gevrek yapdadrlar. FRP malzemelerin elie gre en nemli avantajlar, elik gibi korozyona uramamalardr. Binalarda iyi bir yaltm salanmas, konfor artlarnn temini ve yap sektrnde kaliteli binalar ina edilmesinde nemli bir etkendir. Yaltm denildiinde ncelikle s, su ve ses yaltm akla gelmektedir. Binalarn atlarnda, i duvar, deme veya tavanlarnda yaltm amacyla ok farkl tipte rnler gelitirilmitir. Son yllarda DuPont firmas, inaat ve binalarn kullanmlar esnasnda ortaya kabilecek sorunlar nlemek amacyla Tyvek ad altnda su yaltm rtlerini piyasaya srmtr. Tyvek rtler, nemin atmosfere serbeste ve gvenli bir ekilde kn salarken ayn zamanda hava giriini kstlayp su giriini engellemekte ve bylece binalarn d cephelerini korumaktadr. Tyvek, nefes alan su yaltm rtleri genel olarak esnek, yksek younluklu polimerden mamul dokunmam elyaf malzemelerdir. Tekstil malzemeleri hafif olmalarndan dolay ak alanlarn zerlerinin kapatlmas maksadyla gn getike daha fazla kullanlmaktadr. Diyafram veya adr bezi olarak niteleyebileceimiz bu teknik dokumalar farkl yaplarda, estetik amal veya ilevsel amal kullanlmaktadr. Diyafram veya adr bezi olarak nitelendirilen teknik dokumalara rnekler aada verilmektedir: Touluse Havaalan Uak Hangar, Fransa-yapm yl 1993, 1400 m2 akrilik kapl PES/PVC membran Burj Al Arab Oteli, Dubai, dnyada ilk yedi yldzl otel-yapm yl: 1999, 1550g/m2 arlnda Dyneon ile kapl cam elyaf membran (kanvas 1/1 dokuma kuma).
79
Ankara Hipodromu-yapm yl: 1998, PVC kapl polyester kuma Turinde Alveri Merkezi-yapm yl 1999, 8500 m2, PVC kapl polyester kuma Roskil-Danimarkada Avrupann en byk ak hava festivalinde tekstil malzemesinden kurulmu sahne, yapm yl 2000, 1300 m2, malzeme turuncu renkli PVC kapl polyester kuma. Yap tekstillerinin kullanld baka bir alan ahap yaplardr. Ahap yaplarn deprem esnasnda veya benzeri herhangi bir mekanik zorlama karsnda dayanmlarnn incelenmesi suretiyle, yapdaki kmelerin ve kopmalarn yerleri ve oranlar aratrlmaktadr. Tahmin edilebilecei gibi en fazla kopmalar, problemin olduu yerler vidalarla birbirine balanan blgelerdir ve bu blgelerin glendirilmesi gerekmektedir. Problemin zm iin ncelikle hangi kuvvetlerin yapy zorlad ortaya karlmakta ve daha sonra, bu kuvvetlerin nasl bir tekstil yapsyla dengelenebilecei aratrlmaktadr. Bina ve inaat teknik tekstilleri pazar son yllarda nemli gelimeler gsteren teknik tekstil alanlarndan birisidir. Bu sektrn geliimi byk oranda yap sektrndeki gelimelere baldr.
80
Drdnc Blm
DNYADA TEKNK TEKSTL RETM VE TEKNK TEKSTL ENDSTRSNN GELECE
4.1. DNYADA TEKNK TEKSTL RETM VE TKETM

Teknik tekstil retiminde dnyada nde gelen blgeler Kuzey Amerika, Bat Avrupa, Dou Avrupa, Gney Amerika, Gney Asya ve Gneydou Asya lkeleri olarak sralanmaktadr. lke olarak bakldnda ABD, Hindistan, in, Japonya, Brezilya, ngiltere, Almanya, Fransa ve talya teknik tekstil retiminde dnyada nde gelen lkelerdir. Teknik tekstil prosesleri, ileri teknoloji, nispeten pahal cihazlar ve tecrbeli iiler gerektirdii iin gelimi lekelerde younlam durumdadr. Dnyada tketilen tekstil rnlerinin arlk itibariyle drtte birinden fazlas teknik tekstil rnleridir. Baz gelimi lkelerde elyaf olarak fabrika tketiminin %40dan fazlas teknik tekstil olabilmektedir. Dnya teknik tekstil tketimi 2005 ylnda 19,6 milyon ton ve 72,3 milyar dolara ulamtr. 2010 ylnda dnya teknik tekstil sat hacminin 100 milyar dolara ulamas beklenmektedir. Kuzey Amerika teknik tekstil retiminde dnyada en nde gelen blgedir. Bu blgedeki sanayi kabaca tm teknik tekstil pazarnn %30una sahiptir. Gney Amerikada teknik tekstiller 1995ten sonra gelimeye balamtr. Bugn ise
81
Brezilyann toplam tekstil retiminin yaklak %50sini teknik tekstiller oluturmakta ve blgedeki talebin %70ini karlamaktadr. Gney Amerikadaki en nemli pazar payna sahip teknik tekstil gruplar unlardr: Ambalaj Tekstilleri (Packtech): Gemite jt ve kat kartonla retilen torba, uval ve paketleme materyalinde kullanlan polipropilenle birlikte %36,5 oran ile liderlii elinde tutmaktadr. Ev Tekstilleri (Hometech): Hallar, yatak malzemeleri ve gelecek yllarda artmas beklenen elyaf dolgular ile birlikte %24lk bir paya sahiptir. Otomotiv Tekstilleri (Mobiltech): zellikle Brezilya pazarnn bymesine bamldr. rnein Brezilyadaki otomotiv retimi 1999 ile kyaslandnda 2000 ylnda %24 orannda artmtr ve 2001 yl iin beklenti de %10 olarak belirlenmitir. Brezilya arabalar ierisinde yksek hacimde nonwoven barndrr, bu da teknik tekstillere olan ihtiyac artrr. Airbag gibi dier kumalara daha az ihtiya duyulur. nk Brezilya iin kullanm mecburi deildir. Mobiltechin pay, toplam hacmin %15,5idir. Tbbi Tekstiller (Medtech): zellikle hijyen ve tbbi pazarda uygulama alanlar geniledike artan oranda kullanlmaktadr. ocuk bezi kullanmndaki yllk art %15 civarnda olmakla birlikte potansiyel ok daha fazladr. Tbbi adan nonwovenlar az oran tar nk hala ihtiyaca uygun rn tantm ve pazarlamas yeterli deildir. Endstriyel Tekstiller (Indutech); teknik giysiler (Clothtech) %3,8; zirai tekstiller (Agrotech) %3,9 yllk byme oranlar ile mit vaat eden branlardr. Yap tekstilleri (yllk 5,7 byme oran) ve jeotekstiller (yllk %2,4 byme oran) ekonomideki bymeye, yeni yollara yaplan yatrmlara ve jeotekstil kullanmnn yaygnlamasna bal olarak oranlar artacak tekstillerdir. Jeomembranlar ve dier jeotekstil rnleri bugn iin kullanm yaygnlamam rnler olmakla birlikte, yakn gelecekte de mit verici bir pazar gsterememektedirler. Teknik tekstiller iinde paylar yllk %3,9 ve 2,4 olan zirai tekstiller (Agrotech) ve ekolojik tekstiller (ekotech) iin de durum ayndr. Fakat evrenin korunmasna ynelik ekolojik endieler arttka uzun vadede ekolojik tekstillerin nem kazanmas beklenebilir. Asyada gelimekte olan lkelerde konvansiyonel tekstil pazarnn doygunlua ulamas, retimin ileri teknoloji rn olan teknik tekstillere kaymasn mecburi klmtr. in gibi bir tekstil devinin yan sra Hindistan da Ar-Ge ve teknik tekstiller alannda son yllardaki atlmlaryla ykselen yldz olma yolundadr.
82
Asyadaki hzl byme oranlaryla birlikte ziraat, inaat, giyim, ev tekstilleri, tbbi tekstiller, otomotiv tekstilleri ve ekolojik tekstiller talebi ciddi oranda art gstermektedir. Bylece Japonya hem Ar-Ge, hem teknik tekstil retimi asndan lider lke konumundadr. Japonyadaki teknik tekstil retiminin ou, denizar pazarlar iindir. Ancak son yllarda dier lkelerde gerekletirilen teknik gelimeler Japonyay pazarlama ynn daha yksek teknik seviyeli rnler ortaya karmakla birlikte kendi i pazarnda da gelime aramaya zorlamaktadr. Bu gne kadar Japonyadaki toplam lif tketiminin %45i (doal lifleri de iermek suretiyle) ileri teknoloji rn tekstiller iin gerekletirilmitir. Teknik tekstil alannda, in blgede ikinci byk teknik tekstil pazardr. Toplam lif tketiminin %37sinin teknik tekstiller olduu ve tketimin ciddi oranda artaca ifade edilmektedir. Ayn ekilde Hindistann da AR-GE ve teknik tekstil alannda son yllarda nemli atlmlar yapt grlmektedir. Gney Kore ve Tayvan ile ibirlii yaparak ortalama %5 byme gerekletirdii ve zellikle spor tekstilleri, ev tekstilleri ve teknik giysiler ynnde nemli gelimeler kaydettii izlenmektedir. Asya pazarnda baz endstriyel tekstillerin pazar aratrmalar yledir: Jeotekstiller: Japonya, blgedeki birok profesyonel retim ve uygulama projelerini baaryla bitirmi bir lke olarak (rnein Osaka liman tneli projesi) jeotekstillerin kullanm konusunda ok daha fazla paya sahiptir. Genellikle jeotekstillerin kullanm hkmet tarafndan yrtlen projelerde sz konusudur ve teknik spesifikasyonlar de ok skdr. Asyada zellikle gelimekte olan lkelerde jeotekstillerin pazar pay veya kullanm frekans gelecekteki Avrupa veya Amerika pazarndan daha iyi grnmektedir. rnein Tayvandaki yksek hzl tren projesi 5 milyar metrekareden fazla jeotekstil kullanmn gerektirmektedir. Bu da hem Tayvan hem de dier lkelerin jeotekstil retiminin canlanmasn beraberinde getirecektir. Sportif Tekstiller: Yeni sentetik liflerin bulunmas ve kullanm ile sportif tekstillerin retiminde art sz konusudur. Asya bu alanda hem retim hem tketim asndan dnyadaki en hzl byme oranna sahiptir. Bunun bir sebebi de artan gelir oran sebebiyle sportif faaliyetlere daha fazla zaman ayrlmasdr. Bu alandaki retimde Tayvan liderliini srdrmektedir ve bu durumun yakn gelecekte deimesi de beklenmemektedir. Sportif giysilerin yannda spor salonu ve gnelik iin kanvas,
83
suni tohumlama, kamp adrlar ve yzme havuzu rtleri de sportif tekstil retimi arasnda saylmaktadr ancak bunlarn byk ksm ihra edilmektedir. Teknik Giysiler: Asyadaki teknik giysilerdeki rekabet birka yl nce balad. Teknik giysi retimi iin Ar-Ge almalar yaplmaktadr. Asyadaki retimin yaklak %60u Avrupa ve ABDye ihra edilirken, kalan %40 kendi i ihtiyalar iin kullanlmaktadr. Asyada bu alandaki son trend teknik kumalarn nde gelen spor giyim markalaryla ibirlii yapmasdr. Tbbi Tekstiller: Tbbi tekstiller pazarnn artna hem dnya nfusundaki art, hem de gelimekte olan lkelerde artan refah seviyesi neden olmutur. Ayrca teknolojideki gelimeler de eitli salk koruma ve tbbi ihtiyalar beraberinde getirmitir. Artan refaha bal olarak yal nfustaki art tbbi tekstiller pazarnn bymesini temin etmitir. zellikle batl lkelerde bu pazar gelimi olmakla birlikte, Asyada da insanlarn daha fazla tbbi bakma ihtiya duymasyla gelimektedir. Asya iin tbbi tekstil kullanmnda yllk %5,5 orannda art beklenmektedir. Pazardaki byk ve tekel firmalarn varl, yeni ve kk markalarn pazara girmesini zorlatrmakla birlikte yeni uygulama alanna ynelik rnler iin bu durum daha kolaydr. Avrupada ise klme ve yeniden yaplanma sreci ierisinde geleneksel tekstil sektrnn ekonomiye olan katks ve salad istihdam giderek azalmakta, buna karn katma deeri yksek, yeniliki teknik tekstil rnlerinin retiminde younlama dikkat ekmektedir. Teknik tekstillerin genel tekstil retimi iindeki paynn %22 ile %30 arasnda oluu, Almanyada bu orann %40 civarna ykseldii tahmin edilmektedir. Bata Almanya olmak zere ngiltere, Fransa, Belika, talya gibi Avrupa lkelerinde teknik tekstillerin genel tekstil retimi iindeki paynn giderek artmakta olduu grlmektedir. te yandan, Orta ve Dou Avrupadaki otomotiv yatrmlarnn artmas, ABDnin ve Bat Avrupann teknik tekstil sanayilerinin de bu yatrmlardan yararlanmalarn salamtr. Orta ve Dou Avrupa lkelerinde Peugeot, Volkswagen, Skoda, Citroen gibi firmalarn yatrm yapmalar, zamannda teslim olgusu dikkate alnarak hava yast ve benzeri teknik tekstilleri reten firmalarn da Orta ve Dou Avrupa lkelerinde yatrm yapmalarna sebep olmutur. Anlalaca zere tm dnyada tekstil sanayi, teknik tekstil olarak bilinen ve tekstil uygulamalar ierisinde en hzl byyen blm olan teknik tekstillere doru esasl bir ynelim halindedir. Teknik tekstillerin konfeksiyon iin retilen tekstillerden yaklak iki kat daha hzl byd tahmin edilmektedir. Dnya teknik tekstil tketimi ve kullanm alanlarna gre teknik tekstil piyasasnn 2000-2005 yllar arasndaki byme oranlar srasyla Tablo 4.1. ve 4.2.de gsterilmi bulunmaktadr.
84
Tablo 4.1. Dnya Teknik Tekstil Tketiminin 2000-2005 Byme Tahminleri (%) Bat Avrupa Dou Avrupa Kuzey Amerika Gney Amerika Asya Dier Toplam Hacim Olarak 2,9 5,9 2,4 4,2 4,8 6,5 3,9 Deer Olarak 2,7 5,5 2,2 3,9 4,7 6,5 3,7
Kaynak: The US Market For Technical Textiles
Tablo 4.2. Dnya Teknik Tekstil Piyasalarnn 2000-2005 Byme Tahminleri (%) Nakliyede kullanlan tekstiller Endstriyel rnler-bileenler Tbbi-Hijyenik tekstiller Ev Tekstilleri Giyim eyas bileeni olan tekstiller Tarm, bahvanlk, balklkta kullanlan tekstiller naatta kullanlan tekstiller Ambalajda kullanlan tekstiller Spor ve serbest amal uygulamalar Jeotekstil/naat mhendisliinde kullanlan tekstiller Koruyucu ve gvenlik iin giysiler Ekolojik koruma amal tekstiller Toplam
Hacim Olarak 2,2 4,5 3,6 4,7 2,3 2,5 4,3 4,5 4,7 7,3 6,6 6,2 3,9
Deer Olarak 1,9 4,5 4 4,5 2,4 3 5 4,7 4,3 7,4 6,3 4,9 3,7
Dnya teknik tekstil tketiminin 2000-2005 yllar arasndaki byme tahminleri hacimsel olarak %3,9, deer olarak %3,7 verilmektedir. Belli lke gruplar itibariyle teknik tekstil tketiminin byme tahminleri ise aadaki tablodan grlebilir. Oransal olarak Dou Avrupa lkelerinde ve Asya lkelerindeki byme tahminleri, dier lke gruplarndan nispeten daha yksek grnmektedir. Tablo 4.2.de, Jeotekstil ve inaat mhendisliinde kullanlan teknik tekstillerin 2000-2005 dneminde byme tahminlerinde hem hacimsel (%7,3) hem de deer olarak (%7,4) en yksek oranlar salad grlmektedir.
85
Tablo 4.3. rn Formatna Gre Teknik Tekstil Tketiminin 2000-2005 Art Tahminleri Kumalar Nonwovenlar(dokusuz yzeyler) Bileik malzemeler Dier tekstiller Toplam
Hacim Olarak % 1,7 5,4 5,5 3,4 3,9
Deer Olarak % 2,2 5,6 5,6 3,3 3,7
Byme tahmini yksek olan ikinci kullanm alan ise koruyucu ve gvenlik giysileridir. Bu grupta hacim olarak %6,6, deer olarak %6,3 orannda byme ngrlmektedir. rn formatna gre teknik tekstillerin 2000-2005 yllarnda tketim art tahminleri ise Tablo 4.3.de verilmektedir. Tablodan grlecei gibi en yksek oranl artlar nonwovenlarda (deer olarak %5,6 art) ve bileik malzemelerde (deer olarak 5,6 art) grlmektedir.
4.2. ABDE TEKNK TEKSTL RETM VE TKETM

ABD ve Japonya ile rekabette bir para geride kalan Avrupa Birlii 2010 ylnda dnyann en rekabeti bilgi temelli ekonomisi haline gelmek zere ereve programlar yapmaktadr. 2002-2006 yllar iin hazrlanan 6.ereve programnn btesi 17,5 milyar euro olarak belirlenmitir. Bu rakamn 2006-2010 dneminde 35 milyar euro olarak tayin edilecei tahmin edilmektedir. ABnin 6.ereve program kapsamnda tanmlanm olan yedi tematik ncelikli alan arasnda nanoteknoloji (son derece kk materyallerin bilimi), ok fonksiyonlu malzemeler, yeni retim sreleri ve aralar gibi teknik tekstil konular da yer almaktadr. Bu konuda yaplacak projelere 1,4 milyar euro tahsis edilmitir. AB lkelerinden ngilterenin teknik tekstil sanayinin baars aratrma-gelitirme ve rn gelitirmeye dayanmaktadr. ngilterede teknik tekstil sektrndeki teknolojik gelimelerin desteklenmesine byk nem verilmektedir. Teknik tekstiller, tasarm ve markalama, eitim ve gelitirme, e-ticaret ve ihracat konularnda hkmet kaynaklarndan destekler verilmektedir. Fransada ise teknik tekstiller toplam tekstil sanayinin %17,5 gibi azmsanamayacak bir ksmn temsil etmektedir. Euratex (European Textile and Apparel Organization) tarafndan oluturulan bilgilere gre devaml surette yenilik yapmaya, nanoteknoloji, evre dostu
86
kaplamalarn yeni formlar gibi daha fazla fonksiyonel materyallere ynelmeye ihtiya olduu vurgulanmtr. Buna paralel olarak Avrupa Komisyonu 12 Mays 2004 tarihinde Avrupann hzla gelimekte olan nanoteknoloji alannda dnya lideri olmasna yardmc olacak bir AB stratejisi ortaya koymutur. Nanoteknoloji uygulamalar, insan vcuduna hastalklar iyiletirmek zere enjekte edilebilen atom boyutunda nano-robotlar, bugnn mikroiplerinden ok daha fazla bilgi ilemeye ve depolamaya imkan veren elektronik nano-ipleri, daha iyi ve daha temiz giysiler iin nano-lifleri ve uak ve uzay mekikleri iin yksek performansl kaplama malzemelerini iermektedir. Avrupa Komisyonu tarafndan yaynlanan Nanoteknoloji in Bir Avrupa Stratejisine Doru balkl yazda, nanoteknoloji zerine Avrupadaki aratrma-gelitirme almalarn arttrmaya ynelik tavsiyeler ve ncelikler verilmektedir. Komisyon, ABnin nanobilim konusundaki AR-GE almalarnglendirilmesi ve nanoteknolojinin ticari rnlerle toplum yararna kullanlmas konusunda kapsaml bir yaklam ngrmektedir. Bu ama dorultusunda AR-GE ve altyap yatrmlarn arttrmak, aratrmac personelin eitimlerini gelitirmek, Avrupada teknoloji transferini arttrmak, toplum zerinde nanoteknolojinin etkisini dikkate almak ve uluslar aras alanda da ibirliini arttrmak yaplmas gerekli ncelikli iler olarak tanmlanmaktadr. AByi dnya leinde nanoteknoloji konusunda dinamik bir g haline getirebilmek zere, AB lkeleri mterek aba ve yatrmlara girimilerdir. zellikle kk ve orta lekli giriimciler iin nanoteknoloji alannda yeniliklere uygun bir ortam yaratlmasna allmaktadr. Gelimekte olan bu teknoloji iin, gl devlet-zel sektr ortaklklarna da ihtiya duyulmaktadr. Nanobilim ve nanoteknoloji aratrmalar, mevcut rnlere ve ilemlere deer katmak ve performanslarn iyiletirmek, gelitirmek zere atomlar ve molekller baznda maddenin davrann ve temel yapsn kontrol etmeyi amalamaktadr. Bugn dnya apnda bu rnlerin ve ilemlerin deeri 2,5 milyar euro olarak tahmin edilmektedir. Ancak analistler 2010 ylnda bu rakamn yzlerce milyar euroya kacan tahmin etmektedirler. Halen piyasadaki nanoteknoloji esasl rnler yeni bilgisayar gsterimleri, kremler ve kalp kapakklar gibi medikal rnler olarak saylabilir. Ancak bu rnler sadece buzdann grnen ucunu temsil etmektedirler. Nanoteknolojik aratrmalarn gelecekte tm teknolojik sektrlere ve zellikle salk, enformasyon teknolojileri, enerji retimi ve depolanmas, yeni materyaller, imalat ve evresel konularda yeni gelimelere nderlik etmesi beklenmektedir.
87
Avrupa lkeleri bu yzden son yllarda nanobilim ve nanoteknolojiye ynelik ARGE almalarna yatrm yapm ve nemli gelimeler kaydetmilerdir. Ancak Avrupa dzeyinde koordinasyon ve artan ekilde AR-GE olmadan, ABnin bu konuda uluslar aras rekabet edebilir kalmas mmkn grnmemektedir. AB lkelerinde uluslar aras nanoteknoloji literatrnn %32si bulunmakla birlikte, ABD ve Japonya gibi balca rekabeti lkelere nazaran daha az yatrm yaplmaktadr. AB gerekli nlemleri almaz ise, ABD ve Japonya ile arasndaki uurum daha da byyecektir. AB tarafndan oluturulan nanoteknoloji konusundaki strateji, bu uurumu kapatmaya ve AByi en dinamik bilgiye dayal blge yapmay amalamaktadr. Strateji, 2010 ylnda ABnin nanoteknoloji alanndaki AR-GE yatrmlarnn e katlanmasn ve balca rakipler nezdinde pozisyonunu glendirmesini amalanmaktadr. ABnin 6. Aratrma ereve Program (2002-2006) nanoteknoloji ve yeni materyallere 1,3 milyar euro ayrmakta ve 2007-2013 zaman diliminde AB aratrma btesini iki misline karmay ngrmektedir. Bu ama dorultusunda Avrupann nanoteknoloji alannda mkemmeliyetini tesis etmek zere ulusal aratrma programlarnn koordinasyonu nem kazanmaktadr. Devlet ve zel sektr arasnda AR-GE organizasyonlarnn ibirlii de nanoteknoloji asndan birikimleri arttracaktr. AB Komisyonu, bu amala ye lkeleri nanoteknoloji konusunda dnya apnda rekabeti bir altyap oluturmaya armaktadr. Ancak nanoteknoloji ile ilgili uygulamalarn gvenlik, salk ve evre ile ilgili gerekleri yerine getirmesi ve dnyaya gvenli bir ekilde sunulmas gerekmektedir.
4.3. TEKNK TEKSTL ENDSTRSNN GELECE

Baz analistlere gre ad konulmam global retim planlamasnda ine dnyann terzisi rol biilmitir. Bu adan bakldnda, bata ABD ve AB olmak zere gelimi lkelerde konvansiyonel tekstil ve hazrgiyim rnleri reten sektrlerin temsilcilerinin kendi hkmetleri nezdinde kotalarn kalkmasnn ertelenmesi ynnde yapt giriimlerin baarsz kalmasnn sebepleri daha iyi anlalmaktadr. Meseleye daha yakndan bakldnda ise bir baka gerek ortaya kmaktadr. Yksek katma deerli moda ve marka rnlerin reticisi ve tasarmcs olan bu lkeler, retme zahmetini gelimekte olan lkelere brakmaktadr. Dnyann nde gelen i ve finans gazetelerinden Financial Timesin retmenin Skclna
88
zm Bulundu balyla ok z bir ekilde zetledii bu global planlamada, en byk katma deer, gelimi lkelere kalmaktadr. Konvansiyonel tekstilde tasarm ve sat alanlarnda sz sahibi olup retimi nc dnya lkelerine brakma eiliminde olan ABD ve Avrupann, tekstil retiminden tamamen kt sylenemez. ABD ve Avrupann tekstilde younlamaya balad alan, yksek teknolojili teknik tekstillerdir. Avrupa ve Amerikadaki tekstil sektrnn, konvansiyonel tekstil rnlerini bilinli olarak brakp, yksek getirisi olan ve konvansiyonel rnlerde olduu kadar iddetli bir rekabetin yaanmad, yksek performansl teknik tekstil rnlerine yneldii grlmektedir. leri teknoloji ve youn Ar-Ge almas gerektiren teknik tekstil rnlerinde younlaan gelimi lkeler, bu alanda rakipsiz olmann avantajlarn yaamaktadr. Orta ve uzun vadede teknik tekstil rnleri maliyetinde %40lara varan dler beklenmektedir. Bunda sadece pazar basks deil, yeni teknolojilerin gelitirilmesiyle retim maliyetlerinin azaltlmas etkili olacaktr. Aslnda sektre genel olarak bakldnda en yeni teknolojiyle yaplan bir yatrmn salad teknoloji avantaj bile sadece birka yl devam etmekte, daha sonra sektre yeni giren bir firma yeni bir teknolojiyle avantaj ele geirmektedir. Teknik tekstiller pahal ve katma deeri yksek, kimyasallara, hava artlarna, mikro organizmalara dayankl, yksek mukavemet, yanmazlk gibi stn performans zelliklerine sahip rnlerdir. Bu rnler tekstil dndaki alanlarda da kullanlrlar; ancak teknik tekstil rn olarak kullanlmaktan ok, herhangi bir malzemenin paras olarak kullanlmaktadrlar. Teknik tekstillerin ok ksa srede hzl gelime gstermesinde malzemeden beklenen esneklik, elastikiyet ve dayankllk gibi zelliklerinin yannda snrsz tasarm olanaklar, kullanlp atlabilme ve kendiliinden bozunabilme gibi zelliklere sahip olmalar etkili olmutur. rnein, gnlk hayatmzda nemli bir yer tutan slak mendil, spunlace (suyla ineleme) yntemiyle retilmitir. Nonwoven kumalar elyaf, filament veya film benzeri yaplarn katmanlar halinde birbirine gemesiyle olumu dz, esnek ve gzenekli yaplardr. Son yllarda hzl bir geliim gsteren nonwoven endstrisinin, genel tekstil retimi iindeki pay %9 olup, bunun daha da artaca ortadadr. retilen nonwoven rnlerin son kullanm yerlerine bakldnda, en yksek kullanm alannn koruyucu salk rnleri olduu ve bu durumun artarak devam edecei grlmektedir. Yap teknolojilerindeki gelimeler ve gereksinimler, yksek koruma ve esneme zelliine sahip nonwoven rnlerine olan ihtiyac artrmay devam ettirecektir. Tbbi alanda kullanlan nonwoven rnlerin hacim bakmndan artlar kstl kalmaya devam etse bile, parasal ynden getirilerinin artmaya devam edecei beklenmektedir.
89
Kompozit rnleri de iyi bir gelecek beklemektedir. Nonwoven ile lamine edilmi, farkl bir ilem grp baka malzemelerle birletirilip kompozit hale getirilmi rnlerin katma deeri ok yksek olup, bu tarz rnler neredeyse markalam konfeksiyon rnlerine eit katma deer retmektedirler. Tamamen reticisine ait, alcsnn zellikle arad rnlerin pazara sunulmas, nonwoven sanayisinin kritik noktasdr. Elyaf ve tekstil ile takviye edilmi kompozit malzeme pazar, teknik tekstillerde hzl byyen alanlardan biridir. Bu grup iin yaplan ngrler dier rn tiplerinden ok daha yksektir. Kompozit malzemelerin otomotiv sektrnn en byk uygulama alan olarak kalmas beklenmektedir. Bunu elektrik rnleri ve inaat sektr takip edecektir. Son birka yl ierisinde akll tekstiller tekstil ve hazr giyim sektrleri ierisinde nemli bir yer edinmeye balamtr. 20.yzyln sonlarndan itibaren sektrde giderek hzlanan devrim niteliinde gelimeler yaanmaktadr. Gnmzde giysiler, havadaki s deiikliklerine gre vcuda scaklk veya serinlik hissi verebilmekte, baz giysiler 24 saat boyunca nabz, tansiyon, kalp at gibi yaklak 30 hayati gstergeyi doktora veya bir salk merkezine gitmeye gerek kalmadan lebilmekte ve bunlar ilgili yerlere aktarabilmektedir. Ayrca, ter tutmayan, nefes alabilen ve yanmaz kumalar, mobil telefon yada mp3 alarla birletirilerek mzik dinlemeye ve iletiim kurmaya olanak salayan ve stresi azaltan giysiler, uyumak zere olan srcleri uyandran araba koltuklar, kalp atlarn dinleyen yatak araflar, oda scaklna gre renk deitiren dokumalar, elikten 15 kat daha dayankl elyaflar gibi ok sayda yeniliki rn gelitirilmitir. Bu rnlerin bir ksmnn ticareti yaplrken, bir ksm henz deneme retimi aamasndadr. Otomotiv sanayi teknik tekstiller iin sadece en geni deil, ayn zamanda en fazla rn eitlilii olan pazar durumundadr. Otomotiv sanayindeki teknik tekstil uygulamalar otomobil lastiklerinin ierisindeki kord bezinden, emniyet kemerlerine, s ve ses yaltmndan hava yastklarna kadar deien bir eitlilik arzetmektedir. Dnyada teknik tekstil ve endstriyel nonwoven piyasasnn 2010 ylna kadar %3,5 orannda byyerek, hacimsel olarak 25 milyon tona, deer olarak 150 milyar dolara ulaaca tahmin edilmektedir. 2010 ylnda suni-sentetik liflerin kullanm orannn teknik tekstil sektrnde %77den %81e kmas beklenmektedir. Burada pay kaybeden pamuk olacaktr. Dier yandan, odun hamuru kullanm da (suni liflerin hammaddesidir) kuvvetli ekilde artacaktr.
90
2010 ylna kadar nonwovenlarn kuma olarak kullanm dokuma kumalarn aleyhine gelierek arlka %31den %39a ykselecektir. Buna karn dokuma kumalarn pay %60dan %53e inecektir. 2010 ylnda en kuvvetli pazar bymesi Asya lkelerinde olacaktr. Asyada %45 orannda byme beklenmektedir. Avrupada %23 ve Amerikada ise %29 pazar bymesi olaca tahmin edilmektedir. Anlalaca zere nmzdeki yllarda teknik tekstillerin tekstil sektr ierisindeki pay giderek artacaktr. Teknik tekstillerde nano teknoloji uygulamalar yaygnlaacak ve doada oluan olaylarn bilim adamlar tarafndan taklit edilmesi ve tekstil yzeyleri zerine uygulamas olarak tanmlanan biyomimetik uygulamalar ok daha fazla nem kazanacaktr. zellikle uzay, havaclk, askeriye, tp gibi ileri teknolojinin kullanld alanlarda kritik role sahip olan teknik tekstiller, gnlk yaammzda spor, gezinti ve elence giysileri, demeler, mobilyalar, bina ve bina donanm gibi alanlarda aktif olarak kullanlr hale gelmitir. Gelecekte ise teknik tekstiller insan yaamnda daha ok yer edinecei ve vazgeilmez rnler arasna yerleecei beklenmektedir. Teknik tekstillerin ksa srede hzl bir gelime gstermesinde, malzeme zelliklerinden beklenen esneklik, elastikiyet ve mukavemet gibi zelliklerinin yan sra, sonsuz tasarm olanaklar ile kullanlp atlabilme veya kendiliinden bozunabilme gibi zelliklere sahip olmalar etkili olmutur. Kompozit malzemeler olarak adlandrlanlar zellikle uzay, havaclk, otomobil ve inaat sektrnde kullanlmakta olup, retim nedenleri arasnda, malzemenin dk arlkl ve yksek dayanml olmasnn yannda retim proseslerinin ucuz, basit ve standart kalitede olmas da nemli bir etkendir. Kuma reticileri klasik, bilinen kullanmlara ynelik kumalar laminasyon ilemleriyle ok farkl, yepyeni bir rn haline getirebilmektedirler. rnein bir demelik kuma, yar yarya daha az atkyla dokunup, bir nonwoven ile lamine edilerek son derece yumuak ve mobilya sarm daha salkl bir rn haline dntrlebilmektedir. Daha az atk sayesinde retim maliyeti de daha dk olmaktadr. Ksacas Laminasyon, kuma reticilerine farkl dnyalarn kaplarn da amaktadr. rnein tylendirilmi kuma bir film ile kaplanp, yaptrmayla yzeye tutundurulan bir rn hazrlanabilir. Yine demelik kuma bir membran ile kaplanrsa, dk-
91
yksek slara dayankl, kuma nedeniyle estetik grnen bir kaplama malzemesi elde edilebilir. Hatta yer kaplamas dahi elde edilebilir. Laminasyon, kuma reticisinin kefedecei, snrsz frsatlarla doludur. Grld gibi teknik tekstil rnleri pazarnn gerek toplamda gerekse kullanm alanlarna gre alt gruplar itibariyle geleneksel tekstil rnlerinden daha fazla bymesi beklenmektedir. nk tekstil malzemelerinin birok sektrde kullanm artk bir zorunluluk halini almtr. Yine birok sektrdeki gelime ve ilerleme tekstil malzemelerindeki gelime ve ilerlemelere baldr. rnein tekstil liflerinin destekleyici zellii olmadan otomobil lastiklerinin darbe emici zellie sahip olmas ve lastiklerin yerle temas yznden ciddi bir sl ve mekanik dayanm gstermeleri imkanszdr. Teknik tekstil alanndaki gelimelerin birok alt sektr etkileyecei ve yok olmasna neden olaca ne srlmektedir. t gerektirmeyen kuma ve elbiselerin, leke tutmayan elbise ve kumalarn retilmesi t, t masas, amar makineleri, deterjan gibi rnlere olan talebi nemli oranda azaltaca ngrlmektedir.
92
Beinci Blm
TRKYEDE TEKNK TEKSTL RETM VE TEKNK TEKSTL RETMNN GELTRLMES LE LGL NERLER
5.1. TEKNK TEKSTL RETMNN NEM
Trkiye tekstil ve konfeksiyon retiminde ve ihracatnda dnyann nde gelen lkelerinden biridir. Dnya tekstil ve konfeksiyon ticaretinde miktar kstlamalarnn sona erdirilmesiyle uluslararas pazarlarda deien dengeler, artan rekabet ve ihracat performansn etkileyen eitli i ve d faktrlere ramen Trkiye, kresel rekabet gcn ve ihracat performansn korumaya almaktadr. Ancak, tm dnyada miktar kstlamalarnn (kotalarn) kaldrlmas ile tekstil ve konfeksiyon ticareti dnya apnda deiikliklere yelken amtr. Dnya leinde in ve dier ucuz maliyetle retim yapan lkelerden yaplacak ithalat ile rekabet etmek gerekmektedir. Bu erevede hazrlanan OECD, WTO gibi kurulularn raporlarnda geleneksel tekstillerin ykc fiyat rekabetinden kaabilmek iin teknik tekstil retiminin artacana iaret edilmektedir. Bilindii gibi teknik tekstiller halen gelimi lkelerde retilmekte olup; ileri teknoloji ve vasfl igc gerektirmektedir. Bu itibarla, Trkiyenin de teknik tekstil konusunda gncel durumunun tespiti, ihtiyalarnn, hedeflerinin belirlenmesi ve bir program dahilinde hzla hedeflere
93
ynelmesi byk nem arz etmektedir. te yandan, Trk tekstil ve konfeksiyon sektr byk bir kmaz ve yol ayrmnn eiinde bulunmaktadr. Sektrn bal bana gerekletirmi olduu baarlarn srdrebilmesi ve yksek oranda istihdam olana salayan lokomotif sektr olma zelliini kaybetmemesi iin, gelimi lkelerin yllar nce balam olduu teknoloji gelitirme, retim avantajlarn en iyi ekilde deerlendirme, yksek katma deerli, yksek kaliteli tekstil ve konfeksiyon rnleri ve yenilik-youn, know how youn zel rnler retimi almalarna ynelmesi gerekmektedir. Dier yandan teknik tekstillerin gelecei, teknik tekstillerin dorudan doruya imalat ve proseslerinden ok daha geni bir ekonomik aktivite alann kapsamaktadr. Endstrinin hammadde reticileri (doal ve yapay), makine ve ekipman imalatlar, bilgi ve ynetim teknolojileri tedarikileri, Ar-Ge servisleri, test ve sertifikasyon kurulular, danmanlk ve eitim organizasyonlar bu kapsamda yer almaktadr. Bu adan bakldnda, tekstil sektrnn gelecei iin nemi herkes tarafndan dile getirilen, ancak uygulamada yeterince ilgi grmeyen ve yeteri kadar tannmayan teknik tekstillerin bilinmesi ve pratik anlamda uygulanmas ile sektrn dinamizminin artrlmas gereklilii domutur. Byyen dnya nfusu ve gelimekte olan lkelerde tekstil tketiminin hzla artmas, tekstil mamulleri iin yeni kullanm alanlarnn ortaya kmas ve fonksiyonellik, eitlilik, performans, kullanc ve evre dostu olmak gibi kullanc taleplerinin devaml artmas, tekstil retiminde hem hacim hem de deer asndan artlara yol amaktadr. Bu geliim erevesinde, dnya tekstil sanayisi hzla katma deeri yksek rnlere ynelmektedir. Katma deeri yksek rnler iinde ise teknik ve akll tekstiller, son yllarda kaydettikleri hzl byme ile en dikkat eken ve gelecek vadeden rnler olarak gsterilmektedir. Trkiyede de tekstil ve konfeksiyon sektrnn rekabet gcnn korunmas iin katma deeri yksek rnlerin retimi ve ihracat bir zorunluluktur. Dolaysyla sektrn teknik ve akll tekstillere ynelimini salayacak almlara ynelmesi gerekmektedir.
5.2. SEKTREL AVANTAJLARIMIZ

Trk tekstil ve hazr giyim sanayi, teknoloji dzeyi, ekonomik etkinlii ve sosyal etkileimi itibariyle lkenin nde gelen sosyo-ekonomik faaliyet alanlarndan biri olmutur. Gelimi lkelerin 18.yzylda gerekletirdikleri sanayileme srecine damgasn vuran bu sektr, gnmzde de nemini yitirmeyerek gelimekte olan lkelerin kalknmalarnda benzer bir rol oynamaktadr. zellikle tekstil sektr,
94
gelimi pazar ekonomilerinde yaratlan katma deer sralamalarnda bu lkelerin ileri teknoloji sektrlerinin arlna ramen yine ilk sralarda yer almaktadr. Trk tekstil sektrnn avantajlar ayn zamanda teknik tekstil iin de geerli olan nemli avantajlarmzdr. Gelimi bir alt yap ve yeterli deneyime sahip olma zelliimiz var. Uluslar aras rekabet deneyimi kazanlm durumda, yeni teknolojilere ve trendlere uyum becerimiz olduka yksek seviyelerdedir. Uluslar aras standartlara ve evreye uygun retim kapasitesi mevcuttur. Lojistik, ulam, iletiim alanlarndaki alt yapmz ve gelimi lkelere nazaran rekabeti igc maliyetleri, giriimci ruhuyla yetimi insan gc, esnek ve hzl retim, hzl karar verebilme yetenei, sektr makine parkmzn 4/3nn 10 yan altnda olmas ve son olarak da gen ve eitilebilir bir lke nfusunun olmas byk bir avantaj olarak grlmektedir. Esasen Trkiyede yeni materyaller, retim teknolojileri, bilgi birikimi ve insan kaynaklar asndan teknik tekstil ve nanoteknoloji konularnda ilerleme kaydetmeye uygun bir altyap olduu sylenebilir. lkemizde teknik tekstil alanndaki yatrmlar yeni olmakla birlikte nonwoven kumalar (dokusuz yzeyler), zel keeler, filtrasyon materyalleri, otomotiv ve ambalaj sanayilerinde kullanlabilen trden tekstil rnleri, askeri ve kamuflaj giysileri, tbbi rnler, koruyucu giysiler, uak yaltmnda kullanlan tekstil materyalleri, ok fonksiyonlu kumalar gibi teknik tekstiller ile nanoteknolojik kumalar ve bunlardan mamul giysiler, anti bakteriyel ve benzeri zellikli oraplar gibi eitli mamuller retilebilmektedir. Trkiyede teknik tekstil konusunda yatrmlar, nonwoven kumalar ve otomotiv tekstilleri gibi gelecek vadeden alanlara yaplmaya devam edilmektedir. Teknik tekstil konusunda uluslararas pazarlardaki gelimeler de takip edilmekte ve bu konuda dzenlenen uluslararas teknik tekstil fuarlar ve konferanslar yakndan izlenmektedir. Trk tekstil ve konfeksiyon sanayicileri, teknik tekstil ve nanoteknoloji rnleriyle katma deeri yksek mallar retilebileceinin, bunlarla farkllk yaratlabileceinin bilincindedir. Bu konuda her ne kadar gerek niversite-sanayi ibirlii, gerekse zel firmalar bnyesinde yaplan Ar-Ge ve r-Ge almalar sektrn byklyle rtmese de uluslararas sempozyum ve konferanslar yakndan takip edilmektedir. Trkiyede kee ilemeden gelen geleneksel bir nonwoven kltr bulunmaktadr. Fakat bu retimler daha ok ileri teknoloji ve yksek zellikler gerektirmeyen rnlerde younlamtr. Tekstil retimi alanndaki zengin gemiiyle Trkiye, nonwoven sektrnn geliip bymesi iin ideal bir blge konumundadr.
95
Klasik tekstil pazarlar de getike pekok firmann rn yelpazelerini bu alana doru kaydrmalar beklenmektedir. Dk maliyetle gerekletirilecek bu retimler, Trkiyenin kendi ihtiyalarn karlarken ayn zamanda bat lkelerinin tketimini de karlayacaktr. Btn bunlar Trkiyenin teknik tekstil rnleri retimi iin nemli bir potansiyele sahip olduunu gstermektedir. imdi yaplmas gereken, kresel ekonomi ile btnleme srecinde bir tercih yaplmas ve teknik tekstil retiminin sratle gelitirilmesi iin bata AR-GE olmak zere gerekli giriimlerin balatlmasdr.
5.3. RETM VE DI TCARET

Teknik tekstillerin Trkiyede hi retilmediini sylemek yanl olur. Teknik tekstil rnlerinin bir blm, gnlk kullanmda olan ve lkemizde de retilen rnlerdir. zellikle ileri teknoloji gerektirmeyen ve vasat zelliklerin yeterli olduu teknik tekstil alanlarnda kayda deer bir retimimiz vardr. Bunun yannda says az olsa da yeni teknolojileri lkemize transfer eden ve uluslar aras byk firmalar adna lisansl retim yapan firmalarmzn olduunu da syleyebiliriz. Trkiyede teknik tekstil yatrmlar nispeten yenidir ve henz bir bilgi birikimi yoktur. Teknik tekstil retimlerinin gizli tutulmas ve bu alanda henz bilgi envanterinin oluturulamam olmas gibi nedenlerle firmalarn retim kapasitelerine ve rn yelpazelerine ulamak gtr. Ancak teknik tekstil alannda faaliyet gsteren irili ufakl birka firmann olduu bilinmektedir. rnein Royal Conta, Oto Trim, Teklas, Telas, Yldz, Rieter Erkurt, Erkurt, Catsis, Martur, Beltan, Hner Kriko, Aunde Tekstil gibi firmalar otomobil endstrisinde faaliyet gsterirken, Moul Spunbonded Nonwovens, KordSA, Penta Tekstil, Bezci Tekstil, Vateks Tekstil, Teksis, Flokser, Beteks-bodurlar gibi firmalar branlarnda uluslararas retici firma konumuna gelmilerdir. Trkiyenin teknik tekstiller d ticaretinde de son yllarda nemli gelime kaydedildii grlmektedir. Tablo 5.1.de gsterildii zere 2000 ylnda 265 milyon dolar olan teknik tekstil rnleri ithalatmz 2006 ylnda 628 milyon dolara ulamtr. thalatn nemli bir blm AB lkelerinden yaplmaktadr. AB dnda srail, Gney Kore, ABD, Avusturya, Japonya ve Hindistan dier ihracat lkeler olarak dikkat ekmektedir. thalatn yaklak %60n ara mallar oluturmaktadr. Benzer ekilde ihracatmzda da nemli gelimeler kaydedilmitir. 2000 ylnda 405 milyon $ olan teknik tekstiller ihracatmz 2006 ylnda ikiye katlanm ve 847 milyon $a ulamtr.
96
Tablo 5.1. Trkiyenin Teknik Tekstil rnleri thalat (000 $) LKELER ALMANYA TALYA N NGLTERE FRANSA EK CUMHURYET GNEY KORE SPANYA SRAL BELKA HOLLANDA AVUSTURYA ABD HNDSTAN JAPONYA TOPLAM
Kaynak: D Ticaret statistikleri
2000 51.552 51.333 8.216 12.672 16.195 1.726 5.445 8.180 4.420 15.892 6.780 7.781 29.452 4.806 9.217 264.978
2006 109.336 106.404 75.906 49.507 44.509 21.287 19.406 17.612 15.872 15.079 14.503 13.626 23.358 9.938 8.310 628.814
Tablo 5.2 Trkiyenin Teknik Tekstil rnleri hracat (000 $) LKELER ALMANYA FRANSA SPANYA TALYA NGLTERE RUSYA ABD HOLLANDA POLONYA SRAL ROMANYA UKRAYNA RAN TAYVAN S.ARABSTAN TOPLAM
Kaynak: D Ticaret statistikleri
2000 94.332 28.030 21.012 20.030 23.927 10.179 25.378 22.431 3.365 12.684 3.566 21.754 19.708 865 2.630 405.328
2006 147.056 61.978 58.552 48.590 44.534 43.186 39.701 29.985 26.406 25.338 23.000 18.047 16.655 14.460 13.405 847.055
97
Tablo 5.2.de gsterildii zere teknik tekstil ihracatmzda yine AB lkeleri nde gelmektedir. AB dnda ABD, srail, Ukrayna, ran ve S.Arabistan ihracat yaptmz lkeler arasnda yer almaktadr.
5.4.
TEKNK TEKSTL RETMNN GELTRLMES LE LGL NERLER
5.4.1. AR-GE almalarna Arlk Verilmesi

Teknik tekstil iin Trkiyede yeterli alt yap, yani AR-GE henz gelimi durumda deildir. Halbuki lkemizde teknik tekstiller iin hem ihracat potansiyeli hem de i piyasada nemli bir pazar vardr. Bu da Trkiyenin ok nemli avantajlarndan biridir. Ancak, yksek katma deerli veya teknolojik rnlerin retilmesi iin en nemli faktrlerden biri AR-GEdir. Teknik tekstilde iyi bir noktaya gelinmesi iin ARGE arttr. Uzun yllar konuulan niversite sanayi ibirlii, bilimsel alma ve bu almann sanayiye aktarlmas konusunda lkemizde problemler yaanmaktadr. Gnmzde tketicinin tekstil yzeylerinden beklentileri giderek deimektedir. Kalite ve ucuzluun yannda ok ilevlilik, kolay satn alabilme, teknolojik stnlk daha ok aranr hale gelmektedir. Dolaysyla rekabette avantaj, lkelerin pazarlayabilirlik zelliklerinden daha ok retimde ileri teknolojiye dayal, yksek katma deerli rnleri retebilirlilikleri ile alakal hale gelmitir. Bu nedenle, teknik tekstil ve nanoteknoloji iin gelimi bir Ar-Ge altyapsnn olmas kanlmazdr. Trkiyede ise her anlamda Ar-Geye ayrlan kaynaklar snrl kalm durumdadr. Ar-Ge almalarnn artrlmas iin Dnya Ticaret rgt kurallar erevesinde verilebilen devlet destekleri hususunda, DTM tarafndan uygulanan ve sanayi kurulularnn sadece Ar-Ge projeleri kapsamnda izlenerek deerlendirildii ve giderlerinin belirli bir orannn karlanmas veya bu projelere sermaye destei salanmasna ynelik Ar-Ge yardm bulunmaktadr. Ayn zamanda, DTM tarafndan, katma deeri yksek, tasarm ve teknoloji odakl retim yaparak, rn ve pazar eitlendirmesi yoluyla srdrlebilir ihracat artnn ve rekabetiliin salanmas genel amac erevesinde hazrlanan Tekstil ve Konfeksiyon Sektr hracat Stratejisi kapsamnda oluturulan alma gruplar arasnda Ar-Ge/r-Ge/ Eitim alma Grubu da bulunmaktadr. Ad geen grup faaliyetleri kapsamnda, Ar-Ge ve r-Ge faaliyetlerinin yaygnlatrlmas ve
98
niversite-sanayi ibirliinin gelitirilmesine ynelik proje faaliyetleri yer almaktadr. Bu kapsamda, teknik ve akll tekstil konusunda Ar-Ge almalarna ivme kazandrlmas amalanmaktadr. Dier yandan, Trkiyenin bilim, teknoloji ve yenilik politikalar konusunda ulusal dzeyde karar organ olan Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulunda alnan kararlar dorultusunda almalar devam etmektedir. Bu anlamda, sanayinin teknoloji gelitirme ve yenilikilik kapasitesini artrarak rekabet gcn ykseltmek ve bu yolla ulusal rekabet gcn artrmak zere Teknoloji Platformlar oluturma almalar, TBTAK tarafndan balatlm bulunmaktadr. Bu kapsamda Trkiye Tekstil Teknoloji Platformu, Trk tekstil sektrnn uluslararas rekabette srdrlebilir g sahibi olabilmesi iin gerekli Ar-Ge faaliyetlerinin stratejik nceliklerini belirlemek, bu faaliyetlerin gerekletirilmesi iin kurumlar aras sinerji oluturarak sektrde yenilikilik (inovasyon) olgusunu ve bilincini gelitirmek misyonu ve sanayi nderliinde Trk tekstil sektrn, Ar-Ge ve ileri teknoloji destekli, katma deeri yksek, evreye duyarl, yeniliki rn, hizmet ve srelerle pazar belirleyicisi konumuna tamak vizyonuyla faaliyetlerine devam etmektedir. Avrupa Birliinde halihazrda faaliyetlerini srdrmekte olan teknoloji platformlar rnek alnarak balatlan Trkiyedeki teknoloji platformu kurma almalaryla, lkemizin rekabet gcnn sanayinin Ar-Ge etkinliini tetikleyerek orta ve uzun vadede artrlmas, Ar-Genin GSYH iindeki paynn binde 6,7den yzde 2ye karlmas amalanmaktadr. Bu hedefe ulalabilmesi iin gerek Tekstil ve Konfeksiyon hracat Stratejisi gerekse Tekstil Teknoloji Platformunun nemli katklar salayaca dnlmektedir. Tekstil ve hazr giyim sektrnde ciddi skntlarn yaand, ihracat artnda nemli dlerin grld bu skntl dnemi hzl bir ekilde atlatabilmek iin teknik tekstillerin retimine ynelmek ilk zmlerden biridir. Bunun iin acilen teknik tekstiller ulusal politikasnn gelitirilmesi, tekstil ve konfeksiyon sektr politikalarnn hazrlanmas ve uygulanmasnda teknik tekstillere zel bir nem atfedilmesi gerekmektedir. Bu amala AR-GE yatrmlarna ynelmek, bunun iin gerekli maddi kaynaklar oluturmak ve bilgi birikimi salamak zere, ulusal AR-GE politikalarnn gelitirilmesi ana hedef olmaldr. Kresel rekabet gcn artrmak zere, tekstil teknolojilerinin aratrlmas, uyarlanmas ve kullanlmasnn yaygnlatrlmas iin sektrel ve sektrler aras ibirliklerinin glendirilmesi, ok amal, ilevli, akll ve katma deeri yksek rnlerin retiminin ve ileri teknoloji kullanmnn artrlmas amacyla niversite-sanayi ibirliinin sratle gelitirilmesi arttr.
99
5.4.2. Yeni Bir Yatrma Balamadan nce Bilinmesi Gerekenler

Dnyada oluan yeni dinamikler, lkemizin tekstil sektrnde faaliyet gsteren iletmelerin klasik rn anlayn brakp teknik tekstil rnlerinin gelitirilmesine ve retilmesine arlk vermesi gerektiini ortaya koymaktadr. Bu olgu, hem ekonomik hem de teknolojik gelimeleri douracak bir sonucu da beraberinde getirecektir. lkemizdeki bilgi ve tecrbe birikimi bu sektrn bymesini salayacak niteliktedir. Ancak teknik tekstil retimi, geleneksel tekstildeki gibi ii bilmeden de olsa, retime odaklanarak baarl olunabilecek bir sektr deildir. Hammaddeye, karbon bileimleri dzeyinde tm girdilere hakim olmak, bu yeni sektrn temeli olup, teknik tekstillere yatrm dnen bata tekstilci olmak zere tm giriimciler, nce gerekli ve yeterli bilgiye sahip olmak zorundadrlar. Hammaddenin ve dier girdilerin tm zellikleri bilindikten sonra retilmesi hedeflenen rnlere uygun makine park dizayn edilmelidir. Nonwoven sektrnde, nihai rnn artlarnn salanmas hayati neme sahiptir. Hijyenik rn hedefleniyorsa, hijyen artlar yerine getirilmelidir. Dolaysyla nihai rne gre belirli ileme/retim makineleri tm zellikleri incelenerek ve bilinerek temin edilmelidir. zellikle akll giysi olarak tabir edilen ok fonksiyonlu ve zel niteliklere sahip tekstillerin retiminde Ar-Ge almas byk nem tamaktadr. nsanlar doal atmosfer artlarndan koruyan, elektromanyetik dalgalar filtre eden kumalar, vcudu nemlendirici ve besleyici kumalar, selliti nleyici oraplar, bitki z salglayan yatak takmlar gibi zel rnlerde asl rekabet teknoloji ve aratrmagelitirme alannda yaanmaktadr. Bu yzden ok fonksiyonlu ve yksek performansl teknik tekstil alannda faaliyet gstermek isteyen kurulular, youn Ar-Ge yatrmlarnda bulunmak zorundadrlar. Bugn ABde yksek performansl teknik tekstiller alannda alan firmalar cirolarnn %8-10 kadarn Ar-Geye ayrmaktadrlar. lkemizde teknik tekstil yatrmlarnn yeni olmas ve firma retim bilgilerinin gizli tutulmas gibi nedenlerle bilgi edinememek, politika belirleyememek ve bu alanda envanter almas yapamamak gibi sorunlar yaanmaktadr. Bu yzden, teknik tekstiller pazarnn nemi hakknda ihracat birlikleri, sektrel dernekler, odalar ve vakflar, sendikalar, niversiteler gibi kurulularla ibirlii halinde firmalarmzn bilgilendirilmesi ve ynlendirilmesi gerekmektedir.
100
Yerli kullanclar ile mevcut veya potansiyel retici firmalar arasnda iletiimin salanmas, bu alanda yatrm yapma hedefinde olan firmalarmzn yabanc firmalarla teknoloji transferi salamaya ynelik eletirmelerle ilgili organizasyonlar gerekletirmesi byk nem arz etmektedir. Kk lekli firmalarn teknik tekstil ve nanoteknoloji konularna geileri iin ise bir lde clustering yani kmelenme modeli dnlebilir. Tekstil ve konfeksiyon sektrnde kmelenme konusundaki almalar, AB fonlarndan yararlanlarak finanse edilen Moda ve Tekstil Kmesi Projesi, kapsamnda halen stanbul merkezli olarak yrtlmektedir. Trk ekonomisinin kresel ekonomiyle gerekleen btnleme srecinde birok sektrn geleceini belirleyen eitli makro tercihler yaplmaktadr. Bu tercihlerden en ok etkilenen sektr ise tekstil sanayi olarak grnmektedir. nk tekstil ve hazr giyim sektrnde nceki yllarda lkemizin sahip olduu ucuz emek avantaj, igcnn ucuz olduu lkelerin rekabetiyle dnm geirmektedir. Bu erevede, makro ekonomik tercihlerin yan sra tekstil firmalarnn yeni piyasa gerekleri karsnda yaptklar tercihler de nem kazanmaktadr. Bu kapsamda baz firmalar tekstil sanayinde yksek katma deer, uzmanlama ve nemli bir AR-GE harcamas gerektiren teknik tekstil sektrnde yer almaya balamlardr. Bylece teknik tekstil sektr, son yllarda kaydettii byme oranyla tekstil ve konfeksiyon sanayinin nemli bir blmn oluturmaya balam ve tekstil sanayinin en dinamik ve en mit verici alan olarak kabul edilmitir. Zira teknik tekstil sektr, yeni rnlerin kefi, bu rnlerin yeni ihtiyalar karlamas ve geleneksel rn ve malzemelerin yerine ikame edilmesiyle byk bir potansiyel arz etmektedir. Son 10-15 yldaki yeniliki uygulamalar yakn bir gelecekte tekstil pazarnn en nemli ve en fazla kr edilen blmn oluturacak gibi grnmektedir. Teknik tekstil sektrnde yaplacak yeni yatrmlarn avantaj, dnyann en son teknolojisine sahip olmas ve blgesel ve uluslar aras rakiplerine kar birka sene srecek bir stnlk elde etmesidir. En yeni teknolojiyle, en iyi ve kaliteli rn, en uygun maliyette retebilme avantajnn iyi kullanlmas ve devamnn getirilmesi, yatrmcnn sektrdeki varln glendirmektedir. Trkiye, AB ile gelitirdii yakn ibirliinin imkanlarn zorlayarak bu yeni alanda sz sahibi olmaya aday lkelerden biridir. Bu alanda Trkiye ile Avrupay rakip saymak doru deildir. Avrupann en nemli retim ss olan Trkiye, bu lkelerin gelitirdii teknolojilerin de uygulama alan haline gelebilir, bir sonraki aamada bu birliktelik ortak Ar-Ge faaliyetlerine dnebilir. Ksacas Trkiye ile Avrupa birbirini tamamlayan ortaklar olarak altklar takdirde byk baarlara imza atabilirler.
101
YARARLANILAN KAYNAKLAR
Akaln, M., (2005), Teknik Tekstiller: Tanm, Kapsam, Uygulama Alanlar, Tekstilde Yeni Ufuklar, Teknik Tekstil iinde (s.14-18), TO Yaynlar, Yayn No:2005-31, stanbul. Anand, S., (2005), Tekstilde Nonwoven Teknolojisi ve Uygulamalar, Tekstilde Yeni Ufuklar Teknik Tekstil iinde (s.39-63), TO Yaynlar, Yayn No:2005 31, stanbul. Bajaj, P., (y.y), Is ve Alev Korumas, Teknik Tekstiller El Kitab iinde (s.244 291), Trk Tekstil Vakf Yayn, stanbul. Byrne, C., (y.y), Teknik Tekstiller Piyasas-Genel Bak, Teknik Tekstiller El Kitab inde, (s.1-27), Trk Tekstil Vakf Yayn, stanbul. Emek, A. ve Kuyumcu, O., (2008), Technical Textiles and Nonwovens Industry in Turkey, GEME, Ankara. Fung, W. (y.y), Tamaclkta Kullanlan Tekstiller, Teknik Tekstiller El Kitab iinde (s.529- ). Holmes, A.D., (y.y), Hayatta Kalmak iin (Koruyucu) Tekstiller, Teknik Tekstiller El Kitab iinde (s.500-528), Trk Tekstil Vakf Yayn, stanbul. Holmes, A.D., (y.y), Su Geirmez, Nefes Alabilen Kumalar, Teknik Tekstiller El Kitab iinde (s.312-347), Trk Tekstil Vakf Yayn, stanbul. Horrocks, R., (2005), Koruyucu Amal Tekstiller, Tekstilde Yeni Ufuklar Teknik Tekstil inde (s.94-101), TO Yaynlar, Yayn No:2005-31, stanbul. TKB, (y.y), Textile & Apparel Industry and Technical Textiles in Turkey, ITKIB R & D Department, stanbul. TO, (2007), Dnyada ve Trkiyede Akll Tekstiller, Yayn No: 2007-62, stanbul. Rankilor, R.P., (y.y), naat Mhendisliinde Tekstil. Blm 1-Jeotekstiller, Teknik Tekstiller El Kitab iinde (s.391-407), Trk Tekstil Vakf Yayn, stanbul.
102
Rigby, A. ve Anand, S. (y.y), Tbbi Tekstiller, Teknik Tekstiller El Kitab iinde (s.446463), Trk Tekstil Vakf Yayn, stanbul.
Scott, A.D., (y.y), Savunmada Kullanlan Tekstiller, Teknik Tekstiller El Kitab iinde (s.464-496), Trk Tekstil Vakf Yayn, stanbul. Smith, A.P., (y.y), Teknik Kuma Yaplar: 3 Nonwoven Kumalar, Teknik Tekstiller El Kitab iinde (s.140-164), Trk Tekstil Vakf Yayn, stanbul. nal, A., (2005), Yap Tekstilleri ve Uygulamalar, Tekstilde Yeni Ufuklar Teknik Tekstil iinde (s.70-79), TO Yaynlar, Yayn No:2005-31, stanbul. Yldrm, K., (2002), Kaliteli Yaam iin Teknik Tekstiller ve Kullanm Alanlar, TBTAK Bursa Test ve Analiz Laboratuar. www.bharattextile.com/features/technical_textile_symposium/ www.bodiperfect.com www.cehago.com/frm/tekstil_muh/9474_nonwoven_teknik_tekstiller.htm www.doliche.blogcu.com/akilli_tekstilin_bir_yonu_antimikrobial_tekstil www.findinturkey.com/tr/HDF_detay.asp?HDFID www.ifc.net.au www.ntis.gov.au www.stoll.de www.tekstilteknik.com/Referanslar/Tekniktekstiller.asp www.training.com.au www.ttna.com.au (Technical Textiles and Nonwoven Association) www.bilesim.com.tr/misportal , 28.01.2009
103
NOTLAR:
............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................
104

Arastirma Raporlari 58

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Arastirma Raporlari 58

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TEKNK TEKSTLLER

-GENEL ve GNCEL BLGLER-

Derleyen Yrd. Do. Dr. Kahraman Arslan

Bu raporun basmna katklarndan dolay

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel BilgilerMSAD Aratrma Raporlar: 58

stanbul, Mart 2009

Yayna Hazrlk ve Bask

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

mer Cihad VARDAN Genel Bakan MSAD

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

TEKNK TEKSTLLERN TANIMI VE SINIFLANDIRILMASI

1.1. TEKNK TEKSTLLERN TANIMI VE KAPSAMI

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

1.2. TEKNK TEKSTLLERN GELM

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

1.3. TEKNK TEKSTLLERN SINIFLANDIRILMASI

1.3.1. retim Teknolojilerine Gre Teknik Tekstiller

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

1.3.2. Kullanm Alanlarna Gre Teknik Tekstiller

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

1.4. TEKNK TEKSTLLERDEN BEKLENEN ZELLKLER

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

1.4.1. Mekaniksel zellikler

1.4.2. Deitirme zellikleri

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

1.4.3. nsan Sal ile lgili zellikler

1.4.4. Koruma zellii

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

TEKNK TEKSTL YAPILARI VE KULLANIM ALANLARI

2.1. DOKUMA TEKNK TEKSTLLER

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

2.2. RME TEKNK TEKSTLLER

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

2.3. DOKUMASIZ (NONWOVEN) TEKNK TEKSTLLER

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

2.3.2. Dokumasz Tekstillerde Kullanlan Elyaf Trleri ve Kuma Formasyonu Teknikleri

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

2.3.3. Dokumasz Tekstillerin retim Teknolojisi

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

Polimer Sermeli Eirerek serme Eriyik fleme Elektrostatik Eirme

Kimyasal Bal Termal Bal

Keeler ne ile yerletirme Suyla dmlenmi Dikili bal zg rgl

Yastkl Sprey bal Bask bal Kpk bal Toz bal

Scak hava frn Scak kalender silindiri Ultrasonik bal Kzltesi n

ekil 2.1. Dokumasz Kuma Formasyonu Teknikleri

2.3.4. Dokumasz Tekstillere Uygulanan Antimikrobiyal lemler

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

2.3.5. Dokumasz Tekstillerin Kullanm Alanlar

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

Teknik Tekstiller -Genel ve Gncel Bilgiler-

Tablo 2.1. Dokunmam Tekstillerin Kullanm Alanlar

Hijyen Endstriyel ve Askeri