AKDEN Z N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS

Muhittin Seluk UAR

S YASAL GEL MELER IIINDA 31 MART OLAYI

Tarih Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi

Antalya, 2007

AKDEN Z N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS

Muhittin Seluk UAR

S YASAL GEL MELER IIINDA 31 MART OLAYI

Danman Yrd. Do. Dr. Salih TUN

Tarih Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi

Antalya, 2007

NDEK LER

KISALTMALAR L STES ..iv ZET....v ABSTRACT ...vi NSZ ......vii G R ...1

I. BLM 1. 31 MART OLAYININ ZEM N N HAZIRLAYAN GEL MELER14 1.1. I. Merutiyetin lgas ve II. Abdlhamidin Mutlak Monari Dnemi.14 1.1.1. lk Hal Giriimi: raan Baskn ve Sonras..18 1.2. Jn Trk Devriminin Gereklemesi ve ttihatlarn zledikleri Siyaset ....21 1.2.1. II.Merutiyetin lnna Kadar Jn Trk Muhalefeti.............22 1.2.2. II. Merutiyet Sonrasnda ttihat ve Terakki Cemiyetinin Siyaseti .40 1.3. II. Abdlhamid ile ttihat ve Terakki Cemiyetine Kar Ortaya kan Muhalefet ........52 1.3.1. Etkin Muhalif ahsiyetlerin Hayat ve Fikirleri ...52 1.3.1.1. Prens Sabahaddin Bey (1877-1948) ..........53 1.3.1.2. Dervi Vahdeti (1869-1909) ...........62 1.3.1.3. Rza Nur (1879-1942) ........67 1.3.1.4. Abdullah Cevdet (1869-1932) .......69 1.3.1.5. Mehmed Murad (1853-1917)..........73 1.3.1.6. Ali Kemal (1868-1922) ..........79 1.3.2. Etkin Muhalif Partiler ve zledikleri Siyaset .........82 1.3.2.1. Ahrar Frkas ...........82 1.3.2.2. Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti ....85 1.3.2.3. ttihad- Muhammedi Cemiyeti ..85 1.3.3. Etkin Muhalif Basnn Tutumu ......87

ii

II. BLM 2. 31 MART OLAYININ ORTAYA IKII ........95 2.1. Hkmet, Merkez-i Umum ve Muhalefet Srtmesi 95 2.2. 31 Mart Olaynn Provas: Kr Ali Olay .........102 2.3. Ordu inde Ortaya kan Siyasal ekimeler ...105 2.3.1. Alayl-Mektepli Siyasi ekimesi ......105 2.3.2. Avc Taburlarnn stanbula Gelii ......107 2.3.3. Ordu indeki lk Kvlcm: Takla Olay ........109 2.3.4. Yldz Baskn .....111 2.4. Faili Mehul Cinayetler ve Hasan Fehmi Beyin ldrlmesi ......113 2.5. 13 Nisan 1909 Gn (31 Mart 1325) ve Sonras Yaanan Gelimeler ..124 2.5.1. syann Ortaya k ......124 2.5.1.1. Ali Kabuli Beyin Lin Edilmesi ..135 2.5.2. Padiahn ve Bb- linin syana Tepkisi .........138 2.5.3. syann Ortaya kard Tepkiler ......144 2.6. 31 Mart Olaynn Anadoludaki Yansmalar ...148 2.6.1. Adana Olaylar ........148 2.6.2. Erzurum ve Erzincan Olaylar ....157 III. BLM 3. SYANIN BASTIRILMASI ...160 3.1. Hareket Ordusunun syan Bastrmas ........160 3.1.1. Hareket Ordusunun Hazrlanarak Ayastefanosa Gelmesi .....160 3.1.2. Meclis-i Umum-i Milli Kararlar 171 3.1.3. Hareket Ordusunun stanbula Girii ve syann Bastrlmas .174 3.2. syann Sorumlularnn Belirlenmesi ..180 3.2.1. Muhalefetin Yarglanmas ..........183 3.2.2. II. Abdlhamidin Hali ......187 3.2.2.1. Hal Kararnn Alnmas ......187 3.2.2.2. Hal Kararnn Teblii .189 3.2.2.3. Yldz Saray Yamas .................................191 3.2.2.4. II. Abdlhamidin Srgn Dnemi ..195 3.2.2.5. II. Abdlhamid Hakknda Baz Mlhazalar .......198

iii

3.3. 31 Mart Olaynda D Glerin Politikalar .........204 3.3.1. ngilterenin zledii Siyaset ..........205 3.3.2. Almanya ve Rusyann zledii Siyaset .....208 3.4. Bb- lide 31 Mart Ertesinde Ortaya kan Siyasal Atmosfer.................210 3.4.1. Hrriyet-i Ebediye ehitlii ve Abide-i Hrriyet Ant .....216 3.5. 31 Mart Olay Hakknda Baz Mlhazalar ........218 SONU 228 KAYNAKA ...235 EKLER 250 ZGEM ....267

iv

KISALTMALAR L STES

AAMD AKMY ASBF c. D. : Cilt

: Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi : Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar : Ankara niversitesi Siyasal Bilimler Fakltesi

Bkz: : Baknz ev. : eviren : Devre : Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi DV A

GTT : Genel Trk Tarihi Haz. : Hazrlayan . Nr: s. S. : tima Senesi : Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi : Numara : Sayfa : Say : Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi MMZC

TCTA

TTK : Trk Tarih Kurumu Yay. : Yaynlar

ZET XIX. y.ylda Osmanl Devletinde meydana gelen siyasal-sosyal ve ekonomik gelimeler, imparatorluun geleneksel yapsnda meydana gelecek byk dnmlerin kapsn amtr. Gerek anlamda Tanzimat Ferman ile balayan batlama ve dnm maceras ok uluslu bir yapdaki Osmanl toplumunun ufkunu geniletmi, elde edinilen kazanmlar sonucu yetien yeni kuak aydnlarn (Gen Osmanllar) giriimi ile 1876 ylnda I. Merutiyet iln edilmitir. Ne var ki ilk Merutiyet giriimi II. Abdlhamidin mdahalesi sonucu 1878 ylnda yrrlkten kaldrlmtr. II. Merutiyetin 1908 ylnda iln edilmesine kadar srecek olan II. Abdlhamidin istibdat dnemi, ilk merutiyet srecinde olgunlamam olan siyasi ideolojilerin ve partilemelerin gereklemesi iin uygun bir ortam salayacaktr. II. Abdlhamidin mutlak monarisine kar ortaya kan muhalefet iinde en etkini olan ttihat ve Terakki Cemiyetinin subaylar tarafndan gerekletirilen bakaldr ile tekrar yrrle giren II. Merutiyet dnemiyle balayan yeni dnemde izlenen siyaset ayn zamanda II. Merutiyet ynetiminin kaderini belirleyecektir. II. Abdlhamide kar muhalefet konusunda uzlaan fakat merutiyetin nasl getirilecei ve sonrasnda lkenin nasl ynetilecei konusunda ayrlaan Jn Trkler arasndaki siyasal kutuplama, II. Merutiyet sonras uygulanan politikalar nedeniyle siyasal bir atmaya dnmtr. II. Merutiyet sonras gerek ttihat ve Terakki Cemiyetinin izledii siyaset gerek bu cemiyetle kutuplaan muhalefetin tutumu gerekse II. Abdlhamidin belirsiz politik duruu tarihimizde 31 Mart Olay (13 Nisan 1909) olarak bilinen ayaklanmann ortaya kmasna neden olmutur. syan sonras ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan hazrlanan Hareket Ordusunun stanbula gelerek kontrol eline almasndan sonra muhalefet cezalandrlm, ttihat ve Terakki etkinlii arttrlmtr. Osmanl Devletinin yakn tarihine damgasn vuran en nemli siyasal olaylardan birisi olan 31 Mart Olay nedenleri, isyan srasnda yaanan gelimeler ve sonular itibariyle gnmze kadar sren tartmalara kaynak olmaktadr. Bu konuda ortaya srlen tezler genellikle tek bir bak as etrafnda aklama yapmaya almaktadr. Bu ise olayn mahiyetinin tam olarak anlalamamasna neden olmakta ve olaya bir muamma havas katmaktadr. Olay ok boyutlu bir perspektiften tahlil edildiinde grlecektir ki basit bir izah ile aklanamayacak kadar komplike bir yapdadr. 31 Mart Olay, II. Merutiyet sonras ortaya kan siyasi kutuplamalarn tetiklemesi sonucu d glerin de tevikiyle ortaya km, askerler ve sonradan dahil olan cahil halk kitlelerinin balatt eriat eksenine oturmu bir ayaklanmadr.

vi

ABSTRACT Political, social and economic developments in the Ottoman Empire in the XIX. century paved the way for great transformations in the traditional structure of the Empire. The westernization and transformation adventure, which actually began with the Set of Reforms (Tanzimat Ferman), widened the horizon of the multinational Ottoman society, and in 1876 the First Constitutional Era was proclaimed with the enterprise of the new generation intellectuals (Young Ottomans) However, the First Constitutional Era attempt was annihilated by the efforts of Abdlhamid II. The Absolute Monarchy period of Abdlhamid II which lasted until 1908, when the Second Constitutional Era was proclaimed, provided a suitable medium for political ideologies, not mature enough during the First Constitutional Era, and establishment of political parties. The policy followed during the new period that began with the Second Constitutional Era, which started with the revolt of the officers in the Committee of Union and Progress, the most effective of the opposition to the Absolute Monarchy of Abdulhamid II, also determined the fate of the Second Constitutional Era. The political polarization among the Young Turks, who were in harmony regarding the opposition to Abdulhamid II, but disagreed as to how the country should be ruled, led to political conflicts due to policies practiced after the Second Constitutional Era. The policies followed by The Committee of Union and Progress after the Second Constitutional Era and the attitude of the opposition to this Committee and Abdlhamid IIs uncertain political position caused the revolt known as The 31 March Incident in our history. After the Army of Action, organized by the Committee of Union and Progress, had come to stanbul and controlled the city, the opposition was punished, increasing the influence of The Committee of Union and Progress. One of the most important political events that mark the recent history of the Ottoman Empire, The 31 March Incident has been a source of argument regarding its causes, events during the rebellion and its results. Theories regarding this incident all focus on the same angle of view. This has led to obscurity of events and caused the issue to become a dilemma. If the incidents are examined considering many dimensions, it will be seen that the incidents are too complex to be explained depending on a single angle of view. Promoted by external powers, and triggered by the political polarization that surfaced after the Second Constitutional Era, The 31 March Incident was a revolt of a religious nature started by soldiers, later joined by illiterate citizens.

vii

NSZ 31 Mart Olay ortaya kndan gnmze kadar gelen srete nedenleri, isyann geliimi ve sonular itibariyle tartmalara konu olan bir darbe giriimidir. Osmanl Devletinde 20. yzyln hemen banda II. Merutiyetin ilnnn ardndan 13 Nisan 1909 (31 Mart 1325) tarihinde ortaya kan bu giriim zerine birok speklasyonlar retilmektedir. Bu bir irtica hareketi midir? Yoksa ttihat ve Terakki Cemiyetine kar baarsz bir darbe giriimi midir? Ya da ttihatlarn ynetimi el altndan ele geirme planlar sonras ortaya kan bir komplo hareketi midir? II. Abdlhamid bu giriimde ne rol oynamtr? 20. yzylda amansz bir rekabete giren ngiltere ve Almanya tarafndan izlenen politikalarn bu olayn ortaya knda bir rol var mdr? II. Merutiyet ve devrim ideolojilerinin Osmanl toplumundaki yansmalar ne olmutur? Bu tarz sorular ve bak alarn oaltmamz mmkndr. 31 Mart olay genellikle ok boyutlu bir hareket olmasna ve birok nedenin tetiklemesi sonucu ortaya kmasna ramen gnmzde olay ile ilgili ileri srlen tezlere baktmzda genellikle olayn bir boyutu zerinde deerlendirme yapldn grmekteyiz. Bu tarz bir aklama giriimi de doal olarak olayla ilgili kutuplam tezlerin ortaya kmasna yol amaktadr. Bu nedenle de olay hakknda gnmze kadar sren eitli speklasyonlar retilmeye devam edilmekte ve 31 Mart Olayna bir muamma havas katlmaktadr. Oysa Olay irdelenirken, imdiye kadar ne srlen tezler karlatrld ve sentez yaplmaya alldnda, bu tarz yorumlarn 31 Martta yaanan gelimeleri basite indirgediini grmekteyiz. Bu nedenle, yaptm aratrmalarda daha komplike bir yapda olduu sonucuna ulatm 31 Mart Olay ile ilgili ne sreceim tezimde mmkn olduunca ok boyutlu ve irdeleyen bir bak as ile deerlendirme yapmaya altm. Gnmzde bu konu ile ilgili yazlan kaynaklara baktmz zaman belirlediim skntlardan dieri de Olayda yer ald iddia edilen kiiler ile olay ncesi yaanan gelimeler arasnda balantlarn pek irdelenmediidir. 31 Mart Olay basit bir adl olay gibi veya bir neden zerine ekillendirilerek bir komplo girimi gibi anlatldnda ve olayn olumluolumsuz tm ahsiyetlerinin bak alar verilmediinde objektif bir bak as ile sentez yapmak mmkn olmamaktadr. Bu nedenle, tezimi yazarken mmkn olduu kadar olayn tm faillerinin deerlendirmelerini ve izledikleri siyasi izgiyi vermeye altm. Bu kiilerin bak alarn verirken de onlarn siyasi kimliklerinin ekillenmesin de nemli bir rol oynayan hayat hikyelerini de vermeyi uygun buldum. Ayrca gnmzde yaplan belli bal yorumlar da

viii

vererek ve bunlar karlatrarak olaylarn ak ile ilgili ok boyutlu bir bak as sunmaya altm. 31 Mart Olay ile ilgili sreci I. Merutiyet ncesinden balatmay uygun buldum. Zira bu Olay eitli tezlerde Merutiyete kar, ttihatlara kar, muhalefete kar ve II. Abdlhamide kar bir giriim olarak deerlendirildiine gre; 31 Mart Olay ile ilgili bu drt unsurun ortaya nasl kt ve nasl bir siyasi geliim gsterdiklerini gstermek, yaanlan gelimelerin nedenlerinin daha iyi anlalmasn salayacaktr. 31 Mart Olay ile ilgili olarak dnemin etkin ahsiyetlerinin ve gazetelerinin bak alarn irdelemek iin, an ve biyografiler ile olaylarn ak srasnda etki rol oynayan Volkan, Serbesti, kdam, Tanin, Mizan ve Sabah gazetelerinin yorumlarn vermeye altm. Ayrca mecliste yaanan gelimeleri Meclisi Mebusan Zabt Cerideleri araclyla irdeledim. Gnmzde 31 Mart Olay ile ilgili yaplan birbirine muhalif grleri ieren kitaplar kaynak olarak kullanmay ve bunlar arasndaki ortak-zt grleri alnt yaparak gsterme metodunu tercih ettim. Kaynaklar deerlendirirken mmkn olduunca objektif davranma ve farkl sylemleri olanlar tercih etme yntemi izledim. Bu ekilde yaptm alma sonucu komplike yapdaki 31 Mart Olayn ok boyutlu bir bak as ile deerlendirdikten sonra sentez yaparak tezimi yazdm. Tez konumu sememe yardmc olan, uzman olduu bu konudaki bilgilerini benimle paylamaktan usanmayan, Danmanlm slenerek tezimin ierii ve metodolojisi konusunda yardmc olan Sayn Yrd. Do. Dr. Salih TUN hocama teekkrlerimi bor bilirim. Gerek yksek lisans renimin boyunca bana kar her zaman gsterdii anlaytan tr gerekse tezimle ilgili yardmlarndan dolay Sayn Prof. Dr. srafil KURTCEPHE hocama teekkr ederim. Yksek lisans renimim boyunca benden yardmlarn esirgemeyen Sayn Yrd. Do Dr. S. Haluk KORTEL hocama ve Tez Jrime katlmay kabul edip tezimle ilgili yapc eletirilerde bulunan Sayn Prof. Dr. Fahrettin TIZLAK hocama da ayrca teekkr ederim.

M. Seluk UAR Antalya, 2007

G R Bizans Devletine komu kk bir Trk Beylii olan Osmanl Devleti bulunduu corafyadaki koullarnn elverili olmas neticesinde byk bir devlet olmak yolunda koar admlarla ilerlemitir. Kkeni Anadolu Trkmenlerine dayanan Osmanl Devletinin reayasna genileyen snrlar ierisinde kalan eitli etnik kimliklerin katlarak kaynamasyla, devlet ok uluslu ve kltrl bir imparatorlua dnmtr. mparatorluk reayas Mslim-Gayri Mslim eklinde iki gruba ayrlmasna ramen Osmanl snrlar ierisinde yaayan ve geni bir kltr mozaii oluturan halklar arasnda dinsel ve kltrel bir bask oluturulmam, aksine imparatorlua sonradan dahil olan Hristiyan reaya arasndan seilen yetenekli kiiler devirilerek Sadrazamla kadar uzanan ynetici snfnda yer alarak devleti bizzat ynetme frsat verilmitir. XVI. yzylda Avrupa corafyasnda yer alan devletlerde byk deiimler meydana gelmitir. Rnesans ve Reform hareketleri ile kltrel ve dnsel bir evrim geiren Avrupada skolstik dnce yerini pozitif dnceye brakm, Ortaa boyunca Avrupa halklarnn dnsel ve manevi hrriyetlerine ket vuran kilise otoritesi krlarak laikleme srecinin temeli atlmtr. Merkezi krallklarn kurulmasna paralel olarak geekleen corafi keifler sonucunda ise Yal Kta, Yeni Dnyadan gelen smrge ganimetleriyle hzla zenginleyerek glenmitir. XVI. yzylda gcnn zirvesine ulaan Osmanl Devleti Avrupadaki bu gelimelere kaytsz kalp iine kapannca uzun bir duraklama srecinin sonucunda gerileme srecine girmitir. Bu sreci nleyebilmek iin yaplan slahatlar Avrupadaki gibi kkl dnmler mahiyetinde olmayp, geici askeri ve mali dzenlemeler eklinde gerekletirilmitir. 1789 ylnda Fransada patlak veren Fransz htilali, sonular itibariyle nce Avrupa corafyasnda daha sonrada Dnyada XVI. yzyldaki gelimelerine benzer kkl deiikliklerin ortaya kmasna neden olacaktr. Uzun ve sancl bir sre sonras mutlakiyete bakaldran devrimciler 1789 Fransz htilali sonras fikirlerini yaymaya baladlar. Cumhuriyet, Milliyetilik, Laiklik, Ulusal Devlet, nsan Haklar gibi yeni kavramlar ok Uluslu Devletler iin sonun balangc anlamn tamaktayd. ok uluslu bir devlet yapsndaki Osmanl mparatorluu iin bu devrim ideolojileri paralanmaya giden sreci hzlandrc etkiler yaratmtr. Avrupa devletleri 1815 Viyana Kongresi ile Fransz Devrimi ideolojilerini kontrol altna almak iin mutlakiyetin tekrar tesisini salayarak mevcut statkoyu korumaya alrken Osmanl Devleti yneticileri kendilerini emberin dnda tutabilecei yanlgsna dt. Fakat

ksa bir sre sonra nce Yunanistan elden kt daha sonra ise d glerin desteiyle aznlklar organize olarak ayaklanmaya baladlar. Artk kkl reformlarn kanlmazln fark eden Osmanl Devleti yneticileri 1839 Tanzimat Ferman ile yeni bir dnemin kapsn ge kalm bir ekilde araladlar. Tanzimat dnemi siyasetten edebiyata kadar birok alanda yeni bir rzgr estirmeye balad. Avrupada yetien Tanzimatn gen aydnlar iin artk rota Avrupayd ve dzen de Avrupallamalyd. Bu amala balatlan giriimler sonucunda Sultan Abdlazizin mutlak otoritesine kar bir zgrlk ve adalama sava balatld. Bu sre sonucunda nce I. Merutiyet iln edilecek ama ksa soluklu bir deneyim olarak kalacaktr ve bu kez daha gl bir statkocu olan II. Abdlhamidin mutlak monarisi kurulacaktr. 30 yllk bir mcadele sonras II. Abdlhamide kar sava bayra aan muhalif Jn Trkler iinde an etkini olan ttihat ve Terakkinin giriimiyle 1908 ylnda Merutiyet ikinci kez iln edilecektir. Bu srete kar bir darbe giriimi olan 31 Mart Olay (13 Nisan 1909) ile kesintiye uratlmaya allacaktr. Fakat Merutiyet iin uzun bir srete byk sava vermi devrimcilerin mutlakiyete tekrar raz olabilmeleri artk mmkn deildir. Osmanl tarihinin son dnemine damgasn vuran en nemli olaylardan birisi olan 31 Mart Olay, ortaya kt gnden itibaren nedenleri ve sonular hususunda birok speklasyona neden olmutur. zerinde ok yazlp konuulan gnmzde de tartlmaya devam eden hadise basit grnen bir ayaklanma giriiminden daha komplike bir yapdadr. Genel olarak irticai bir ayaklanma eklinde kabul gren bu giriim, nedenleri ve sonular asndan dneminde byk bir buhrana sebep olmutur. Sadece 31 Mart Olay ile ilgili srete yaanlanlara bakmak ve sonularn deerlendirmek Olayn mahiyetini tam olarak grmemizi engelleyecektir. Bu eklinde bir yaklam, genel olarak kabul gren yaklamdan birinin gzyle olaya bakmamza neden olacaktr. Gnmzde Olayn ortaya k ile ilgili pek ok neden arasndan n plana kmaktadr. Bunlardan en ok kabul grenine gre: Olay, eriat isteyen Merutiyet aleyhtar zihniyet tarafndan karlmtr. Bu gre kar ne srlen dier tezlerden birine gre: Olay, istibdata tekrar dnmek isteyen ve Merutiyete inanmayan statkocu II. Abdlhamidin dzenledii bir kar darbe giriimidir. Dier varsayma gre ise: Olay, kendi otokrasilerini kurmak isteyen ttihatlar tarafndan dzenlenen fakat kontrolden kan bir komplodur. 31 Mart Olayn daha iyi tahlil edebilmek iin sre ncesinde yaanan siyasi gelimelerinin balantlarn grmemiz, 31 Mart Olaynda etkin rol oynayan ahslarn hayat hikyelerini ve politik durularn bilmemiz gerekmektedir. Bu ekilde, siyasal gelimeler nda 31 Mart Olaynn nedenlerini ve sonularn daha objektif deerlendirebiliriz.

31 Mart Olaynda etkisi bulunan en nemli ahsiyeti phesiz dnemim padiah olan Sultan II. Abdlhamiddir. II. Abdlhamid tahta kndan itibaren izledii siyaset nedeniyle Merutiyet dman addedilecek ve 31 Mart Olaynda parma olduu gerekesiyle de tahtan indirilip, srgne yollanacaktr. Bu nedenle II. Abdlhamidin izledii siyaset olayn anlalmasnda kilit rol oynayacaktr. II. Abdlhamidin hayat hikyesine bakld zaman saltanat srasnda taknaca dnya grnn nasl ekillenmeye balad ve kiiliinin tavrlarna nasl yansd daha iyi anlalmaktadr. Annesi Tir-i Mjgan Kadn Efendi olan ehzade Abdlhamid, Sultan Abdlmecidin ikinci olu olarak 21 Eyll 1842 tarihinde raan Saraynda domutur. II. Abdlhamid, Sultan Abdlmecidin pe pee Osmanl tahtna kan drt olundan ikincisidir. Dierleri 1840 ylnda doan V. Murad, 1884 ylnda doan V. Mehmed Read ve 1861 ylnda doan VI. Mehmed Vahdettindir. 11 yanda annesini verem hastalndan dolay kaybetmi bu hastalk esnasnda da hastaln kendisine sirayet etmesinden korkarak annesinin yanna yaklaamamtr. Abdlhamide babas tarafndan yaktrlan ili ocuk sfat byk ihtimalle annesinin olunu karsna oturtup pmeye bile kyamadan durmadan yzne bakmasndan ileri gelmitir. Annesinin erken lm Abdlhamidi efkatten mahrum kalmasna neden oldu. ksz kalmas II. Abdlhamidin iine kapank, sessiz ve ketum bir ocuk olarak bymesine ve bu hanedann dier yelerinden uzaklamasna neden oldu. Abdlhamidin annesi ldnde saray geleneklerine gre mutlaka bir vey anneye sahip olmas icap ediyordu, Sultan Abdlmecid, ocuu olmayan ve fakat kendisini ok sevip beendii drdnc kars Perestuyu Abdlhamide vey anne olarak seti1. Anne sevgisinden mahrum oluuna ilaveten babasnn kendisine kar souk davranmas onu ocuk yandan itibaren yalnzla mahkm etmitir. Babasnn belirgin ilgisizlii kiilik geliimini olumsuz etkilemitir. Bu durumu kendisi yle aklamaktadr: Benim ne artlar iinde yetitiim her zaman unutuluyor. Kz ve erkek kardelerim sevilip martlrken, bilmediim bir sebeple babam bana iyi muamele etmezdi. Beni yalnz zavall kardeim Murad anlard. ocukluumdan beri ciddi bir tabiatm vard, oyun oynamay sevmezdim. Daha pek kk yamda beeriyetin mevcudiyetine dair ciddi mevzular zerinde dnmeye baladm. Hayalperesttim. Bu halimden dolay, hocalarm beni azarlar babama ikyet ederler, muhitimdekiler beni anlamadklar iin iime kapanmtm2. Abdlhamid 19 yanda iken babas Sultan Abdlmecidi kaybetti. Esas itibariyle iine kapal bir ocuk olmakla birlikte,

Joan Haslip, Bilinmeyen Taraflar ile Abdlhamit, (ev. Nusret Kuruolu), Simurg Kitabevi, stanbul, 1964, Sultan Abdlhamit, Siyasi Hatratm, (Haz. Ali Vehbi), Dergh Yaynlar, stanbul, 1999, s.l55.

s.23.
2

anne ve baba desteinden mahrum olmasnn, ona kendine yeterlilik ve hadiseleri metanetle karlama yetenei kazandrmtr. Taht iin uzak bir aday oluu dolaysyla saray evresi de kendisine pek ilgi gstermemitir. Genlii boyunca onunla az ilgilenildiinden, normalde bir veliahdn sahip olduu zgrlklerden daha fazlasna sahip olmutur. Saray ortamn doal bir ekilde gzlemleme frsat bulmutur. ayet kendisi tahta aday bir kii olsayd evresindeki birok kii gelecek iin kar beklediklerinden dolay daha farkl davranabilirlerdi3. Hocalar, gen Abdlhamidin imparatorlua ait her eye kar garip bir alaka gsterdiini pratik bir zekya sahip olduundan bahsederlerdi. Abdlhamid fevkalade zekiydi, olaanst bir hafzas vard bir okuduunu, bir grdn unutmazd; bir sylediini seneler sonra hatrlard. Bu yzdendir ki senelerce stanbulda bulunmu, saray ve padiah ile ok mnasebetleri gemi olan Fransz elisi Konstant ta Abdlhamidi ok delikli byk bir zek diye tasvir etmitir4. Gen yandan beri aktel hadiselere kar canl bir alaka duyar, hesap ve riyaziyeye de hissedilir bir ekilde temayl ve heves beslerdi. Haremde para ilerine bakan haremaalar, kk ehzadeyi sk sk hesap defterini kartrarak iindekileri byk bir zevkle okuyup tetkik ettiini grrlerdi5. Yine ehzade Abdlhamid bu serbest yetime sayesinde brokrasinin ve saray personelinin amansz iktidar mcadelesi tank oldu ve tahta ktnda evresindekilere kolaylkla gvenemeyeceini rendi. Babasn 19 yanda kaybetmesinden sonra amcas Sultan Abdlazizin taht trenine katlm ve bu trenden sonra zamannn byk bir ksmm Dolmabahe Saray dnda Tarabyadaki bir yazlk kkte, Kthanedeki bir kasrda, annesinin Makadaki bir evinde ve kz kardeinin saraynda geirmitir. Bu frsattan yararlanarak eitli mevkilerden Gen Osmanllar ve yabanclarla iliki kurar, kendileriyle imparatorluun sonullarn ve bunlarn nasl zme kavuturulabileceini konuurdu6. Burada vey annesinden kalan ve kendine ayrlan parayla geimini salamak iin eitli ilerle uramtr. Bu sayede kendisine ayrlan parayla kimseye muhta olmadan ve borlanmadan kendisini geindirmeyi baarmtr. ehzade Abdlhamide ok tutumlu olmasndan dolay da Pinti Hamid lakabn takmlardr. Bunun yannda ok dindar olduu ve eitli tarikatlarla zellikle azeliye tarikatyla iliki iinde olduu bilinmekteydi. slam dinine kar duyduu gl inan tahta ktnda
3 4

Franois Georgeon, II. Abdlhamid, Osmanl, c.II. Ankara, 1999, s.266267. Sleyman Kani rtem, Bilinmeyen Abdlhamid-Hususi ve Siyasi Hayat, (Haz. Osman Selim Kocahanolu), Haslip, a.g.e., s.24. Stanford J. Shaw -Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, (ev. Mehmet Harmanc),

Temel Yaynlar, stanbul, 2003, s.57.

5 6

c.II, E Yaynlar, stanbul, 1982, s.217.

uygulayaca devlet politikasnda etkili olmutur. Abdlhamid evresindeki konuulanlar anlamak iin erkezceyi ve daha sonra da Arnavutay renmitir. Saln korumak ve enerjisini baka bir noktaya verebilmek iin sporla uram, istenmeyen insan yerine konmamak ve sarayda ki entrikalar grd iin fazla ak vermemek iin az konuur ok dinler bir yapya kavumu bu dunun ilerde hkmdarlnda da devam etmitir7. Abdlhamid stanbul dna ilk gezisini 1864de kardeleri Murad ve M. Reatla birlikte, amcas Sultan Abdlazizin yannda Msra yapt. 3 yl sonra ise yine Sultan Abdlaziz, olu Yusuf zzettin ile yeenleri Murad ve Abdlhamidi alarak Fransa mparatoru Napolyonun am olduu uluslararas Paris sergisine katlmak amacyla Avrupa seyahatine kmtr. Bu seyahatte Avrupann en nemli lkelerinden olan Fransa, Belika, ngiltere, Almanya, Avusturya-Macaristan gezip grme frsatn yakalamtr.8 21 Haziran ile 7 Austos 1867 arasnda amcas Abdlaziz ile birlikte bir buuk ay boyunca Avrupann en ileri lkelerinde an en modern ulatrma aralar olan buharl gemi ve tren ile yapt bu gezi onun slahatlarn zaruretini ve batlamann nemini anlamasn salamtr. Abdlhamid gezi boyunca eitli lkeleri karlatrma frsat bulmutur. Avrupann teknik ve rgt stnl karsnda Osmanl Devletinin geriliinin nedenlerini kavramaya almtr9. ok sratli bir tren olan Douvres ile Londra arasn iki saatte kat edilmesi Abdlhamidi ok etkilemiti. Bu seyahat, imparatorluktaki giriilmi modernletirme reformlarna yeni bir hz kazandrmaya vesile olmutur10. Abdlhamid gezi sonucunda, Fransay bir elence ve debdebe, ngiltereyi servet, ziraat ve sanayi lkesi olarak beenmitir. Almanyann ise ynetimi, askeri ve disiplini houna gitmiti11. On sene sonra tahta kan Abdlhamid, ngilterede geirdii bir haftalk seyahatten sk sk bahsederdi. Britanya sefiri Henry Layard, onun askeri merasimlerden ve garden partilerden vakit ayrarak ngilterede birok eyler grp renmi olmasna hayret etmitir. Sefir Layard, gen Trk padiahnm ngilterede yaanan ayaklanmay btn teferruatlaryla bildiini, bu suretle meruti krallarn dahi devaml bir ldrlme ve darbe korkusu iinde yaadn grmekten az ok memnuniyet hissettiini anlamt12. Abdlhamid ehzadelii srasnda Beyolundaki kahvehanelere gitmek yerine Galatadaki bankalara gitmeyi tercih ediyordu. Bu suretle Abdlhamid Rum bankac Zarifi ve
7 8 9

Orhan Kololu, Abdlhamid Gerei, Gr Yaynlar, stanbul, 1987, s.27. Vahdettin Engin, II. Abdlhamid ve D Politika, Yeditepe Yaynevi, stanbul, 2005, s.17. Engin Akarl, II. Abdlhamid: Hayat ve ktidar, Osmanl, c.II, Ankara, 1999, s.254. Franois Georgeon, Sultan Abdlhamid, (ev. Ali Berktay), Homer Kitabevi, stanbul, 2006, s.37. Kololu, Abdlhamid Gerei, s.5254. Haslip, a.g.e., s.62.

10 11 12

Ermeni borsa simsar Assani ile bu devrede sk bir dostluk kurmutur. Banka muhasebe servislerinin havasz ve lo odalarnda megul olmay ok severdi. nce ekinerek- sonra da yava yava cesaret gstererek Galata borsasnda oynamaya balad. lk defa bankac Zarifnin tavsiyelerine uyarak borsada yapt yatrmlardan ok memnun olmutu. Bu sayede tahta kt srada yetmi bin lira deerinde bir servet toplamtr13. Ali Paann lmnn ardndan yeni sadrazamn genel af karmasndan yararlanan baz cemiyet yeleri lkeye geri dndler, ancak ksa srede iktidarn basna kar tutumunda ok da fazla bir eyin deimediini grdler. Dnenlerin arasnda Namk Kemal14 1872de bret gazetesini kurdu, ancak gazete 3 kez tatil edildii gibi Namk Kemalde defalarca srgn yedi. Bu kapatmalardan birinin sebebi Namk Kemalin bayapt olan Vatan yahut Silistre adndaki oyundu. Basit ekilde vatanseverlik temasn ileyen oyun, sergilendii daha ilk gecede seyircilerde byk bir duygu hezeyanna yol am ve hem tiyatro iinde hem de sokaklardaki insanlar Namk Kemal lehinde gsteriler yapt. ktidarn tepkisine yol aan oyun sonras yazar, yine srgne gnderildi15. Namk Kemalin ideolojik erei, Franszlarn Aydnlanmas geleneinin demokratikliberal grlerini slama harmanlayarak bir sentez yaratmakt. Bu abasnda zellikle Kuranda geen meveret yani danma kavramna bavurarak parlamenter ynetimin slam ile elimediini gstererek, parlamentoyu merulatrmaya alyordu. O da dier Gen Osmanllarn ou gibi amalar ve karlar asndan devleti tm toplumsal yapyla bir tutarken, model aldklar bat dnyasnda devlet-toplum ilikisinin asl iliki tarzn kavrayabilmi deildi. Aydnlar, Avrupa medeniyetinin yetenek ve yaratclk sayesinde yaratldn dnrken toplumsal glerin etkisini gzden karyorlard. Bat kurumlarn kendi brokratik gemilerinin nda alglamaya almalar da Jn Trklerin dier bir yanlglarn oluturmaktayd. Yeni Osmanllarn Osmanl politik kltrne en byk katklar
13 14

Haslip, a.g.e., s.52. 1840 ylnda Tekirdada doan Namk Kemal Jn Trklerin nclerinden Trk edebiyatnn nde gelen air

ve yazarlarndan birisidir. Asl ad Mehmet Kemal olan Namk Kemal Jn Trk ideologlarndan ve Trk milliyetiliinin nderlerinden birisidir. I. Merutiyet ncesinde Tasvir-i Efkr ile ynetimi eletirdi. Mustafa Fazl Paann ars zerine Parise kat. Ali Suavinin Muhbir gazetesi ile ynetimi eletiren yazlar yazd. Hrriyet gazetesini kard. 1870 tarihinde stanbula dnp 1872 tarihinde bret gazetesini kard. Vatan Yahut Silistre oyunuyla tekrar srgne gnderildi. 1876 ylnda stanbula dnp Knun- Esasyi hazrlayan kurulda yer ald. II. Merutiyetin II. Abdlhamid tarafndan tatil edilmesinden sonra tutuklanp Midilli Adasna srgne gnderildi. 1888 ylnda srgnde bulunduu Sakz Adasnda ld. Namk Kemalin hayat ile ilgili bilgi iin bkz: Hikmet Dizdarolu, Namk Kemal, Varlk Yaynlar, stanbul, 1995; http://tr.wikipedia.org.
15

Esra Atal, 1905 Rus Devrimi ile 1908 Jn Trk Devriminin Karlatrlmal ncelenmesi, (Ankara

niversitesi Kamu Ynetimi Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi), Ankara, 2002, s.129.

Vatan kavram ile tm dini, etnik ve yerel aidiyetlerin nne geen tm ulusu bir noktada birletiren st kimlik yaratma abalaryd. Daha nce etnik ya da dinsel erevede kendine sadakat ve aidiyet ekilleri gelitirmi olan Osmanl toplumunda tm alt kimlikleri kendinde toplayan vatan ballk ve vatan sevgisi kavramlar ile formle edilen bu st kimlik, Osmanlclk dncesinin de pratie geirilmesini amalayan dev bir admd. Yeni Osmanllarn ne kan isimlerinden biri olan Ali Suavi de Trklerin yksek niteliklere sahip bir rk olduunu ve slam uygarlna en byk katklarn Trkler tarafndan yapldn ileri srd. Suavi, Namk Kemal gibi hukukun temelinin ilahi olduunu kabul ederek demokrasi dncesini slamla temellendirmeye alt, ancak Namk Kemalden ileri giderek zorba iktidara isyan etme fikrini slami bir takm gerekelerle merulatrarak savunabilmitir16. Bylece Namk Kemalin deolojisinden ilerleyen Jn Trkler, Abdlazizin (daha sonra da II. Abdlhamidin) mutlak monariye dayal iktidarna kar meru olduunu dndkleri savalarn hzlandrdlar. ehzadelii srasnda Gen Osmanllar Cemiyeti yeleri ile bir araya gelmeye balam ve bunlarn tertipledikleri toplantlara katlmtr. Gen Osmanllardan Namk Kemal; V. Murad, II. Abdlhamid ve Read ile iliki ierisinde idi. Abisi veliaht V. Murad bu rgte ye iken II. Abdlhamid her zaman mesafeli kalm fakat alakasn da kesmemitir. Bu mesafe ihtiyattan kaynakland gibi abisi veliaht V. Murad gememe dncesinden ileri gelmi olabilir. Gen Osmanllar Cemiyeti yeleri de ehzade Abdlhamide hep ihtiyatl davranmlardr17. Bu nedenle ttihatlar Merutiyeti kabul etmeyen Abdlaziz yerine kendilerine daha yakn grdkleri V. Murad tahta geireceklerdir. Abdlhamidin Gen Osmanllarn eylemlerine tank olmas ve amcas Sultan Abdlazizin ise bu durumlardan haberdar olmadn grmesi ileride herkese kar paranoyaya yaklaan pheli tavrlar taknmasna neden olacaktr. Sultan Abdlhamidin en belirgin zelliklerinden biri de kendisine anlatlanlar uzun bir mddet sabrla dinlemesi ve iyice dnp karar vermesiydi. Sultan Abdlazizin olu Yusuf zzettini tahta karmak istemesi ve Osmanl veraset sistemine gre kendisinden byk abisi V.Murad veliaht olmas nedeniyle II. Abdlhamid tahta aday olarak bile grlmemi, bu nedenle pek nemsenmemiti. stelik V. Murad ile Gen Osmanllar arasnda daha yakn bir siyasal birliktelik vard. Gen Osmanllara gre lkeye Meruti dzen getirilirse lke kmekten kurtulabilirdi. Bu yzden mutlakiyetin temsilcisi Sultan Abdlazizi tahttan indirmek iin siyasal ortam aramlardr. Bekledikleri siyasal g dengesi 1875de d borlarn faizlerinin yars kadarnn denmesinin
16 17

Atal, a.g.e., s.129-130. Kololu, Abdlhamid Gerei, s.48.

durdurulacann

devletlere

bildirilmesi

ve

Balkanlarda

Mslman-Hristiyan

halk

atmalarnn Avrupada Hristiyan katliam eklinde yank bulmas ile ortaya kmtr. Mithat Paa, Rt Paa, Hseyin Avni Paa, Sleyman Paa ve eyhlislam arasnda kurulan beraberlikle Mays 1876da baarl bir darbe sonucu Gen Osmanllar Cemiyeti yeleri Sultan Abdlazizi tahtan indirmilerdir. Yerine ise Merutiyeti iln etmesi artyla veliaht Murad, V.Murad sanyla tahta karmlardr. Sultan V. Murad tahta ktktan sonra Gen Osmanllar tarafndan nceden planland zere Merutiyet hazrlklarna balanmtr. Sultan Abdlazizin pheli intihar ve bu olaya tepki olarak erkez Hasann 14 Haziranda toplanan hkmet toplantsn basarak Hseyin Paay ldrd iin idam edilip drt gn boyunca asl tutulmas V. Muradn akli dengesinin bozulmasna neden oldu. Hkmranlnn ilk iki haftas boyunca Sultan Muradn davranlar yle gariplemitir ki, Eypte yaplacak geleneksel kl kuanma treninin ertelenmesi zorunlu hale geldi. Bizansn yklmasndan bu yana kl kuanmadan padiah olan tek kii de V. Murad oldu. Tahta kndan dokuz hafta sonra, usta bir ngiliz gazetecisi 35 yandaki sultan yle tarif ediyordu: Hipnotize olmu gibi kanepede hareketsiz ve sessiz oturuyor, uzun gn boyunca byklarn ve sakalsz enesini svazlayp tahttan ekilecei gn dnyor ve kendi omuzlarna ok ar gelen bu yk kardelerinden hangisinin omuzlayabileceini hesaplyor. Gnler geip kriz daha da gelitike bu yk tamak gerekten pek zorlayordu. 17 Austosta Sir Henry Eliot, tannm bir Avusturyal sinir hekiminin18 Dolmabaheye yapt ziyareti yle tarif etmektedir: Sylendiine gre sultan zaten kronik alkolizmden muzdaripken, bir de son geirdii duygusal frtnadan etkilenmi durumdayd. ki imemesi salanrsa, tam bir dinlenmeyle iyileebilirdi. Ama anayasa bekleyenlerin de ok acelesi vard. Sultann delilii nedeniyle ay sonra tahttan indirileceine dair bir fetva hazrland. iddet kullanlmad. V. Muradn kk kardei Abdlhamid zaten Mithat Paaya reformlar destekleme sz vermiti. 31 Austos 1876da II. Abdlhamid padiah iln edildi. Tahttan indirilen Murad, raana gnderildi ve orada modernletirilmi bir kafese girdi. lmne dek 28 yl bu kafeste yaad19. II. Abdlhamid 34 yanda, 34. Osmanl padiah olarak tahta kt. Bu srada Balkanlardaki karklklar artm karmaya balamtr. ngiltere ve Rusya Osmanl Devletinin i ilerine

18

Gen Osmanllar Viyanadan uluslararas nl Dr. Leidersdorfu getirterek Sultan tedavi ettirmek Alan Palmer, Son Yz Yl Osmanl mparatorluu, Bankas Kltr Yay., stanbul, 2003, s.150151.

istemilerdir. Gelen Doktor Sultan iyiletirmek iin 3 aylk bir sre istemitir.
19

Bulgaristanda yaanan karklklar ile Osmanlnn Hristiyan katliam yapt izlenimi dodu ve Bosna-Hersek isyann sonras kan Srp Sava sonras Rusyann ban ektii byk devletlerin mdahalesi gndeme gelince ngilterenin giriimi ile 23 Aralk 1876 tarihinde stanbulda Tersane Konferans ald. Konferans ncesi Srbistann zerkliinin geniletilmesi ve Bulgaristann yar zerk haline getirilmesi istekleri gndeme gelince, II. Abdlhamid, stanbulda Balkan sorununu zmek iin byk devletler tarafndan dzenlenen Tersane Konferansnn douraca olumsuz sonular nlemek maksadyla Gen Osmanllarla beraber acele bir anayasa hazrlna giriti. Osmanl ynetimi bu hedeflerin nne geebilmek iin stanbul Konferansnn al gn olan 23 Aralk 1876 tarihinde I. Merutiyeti iln etti. Hazrlanan Knun-u Esasnin birinci tasla Namk Kemal tarafndan padiaha sunulmutur. II. Abdlhamid, Said Paaya Fransz anayasalarn (1814-1830-1875) evirttirmi, nazrlarna Osmanlya uyarlatarak ikinci tasla oluturtmutur. Taslaklar zerinden hazrlanacak Knun-u Esas iin bir komisyon toplanmtr. Cemiyet-i Mahsusa adndaki bu kurul 2 asker 16 sivil brokrat ( Hristiyan) ve ulemadan 10 kii olmak zere toplam 28 yeden meydana geliyordu. Komisyon, nceki taslaklardan ve baz yabanc anayasalardan (Belika, Polonya. Prusya vb.) da yararlanarak asl anayasa tasars hazrlanmtr. Mithat Paann bakanlndaki Heyet-i Vkeldan geen metin II. Abdlhamid tarafndan onaylandktan sonra 23 Aralk 1876 ylnda top atlar ile halka ve konferans dzenleyen devletlere iln edilmitir.20 Knun-u Esasnin ilnndan sonra mebus seimleri yaplm ve Sultan II. Abdlhamid 19 Mart 1877de Meclis-i Mebusan amtr. Blent Tanr ilk anayasadaki zgrlklerin nndeki engelleri u ekilde yorumlamaktadr: Padiah, hkmetin ehemmiyetini ihlal ettikleri bir polis soruturmas sonucu anlalanlar srgne yollama yetkisi veren 113. Madde, kii gvenliini derinden sarsmaktadr. Din ve dnce zgrlklerine gelince; Kanun- Esas, din ve ibadet zgrln tanmakta, dnce zgrlnden sz etmedii gibi, basn kanun dairesinde serbesttir eklinde kaypak bir hkm de getirmektedir. Kanun- Esas yalnz ierii
20

23 Aralk 1876 (7 Zilhicce 1293) tarihinde kabul edilen Kanun-u Esasnin nemli maddeleri unlardr:

Devleti Osmaniye memalik ve ktaat hazray ve eyalat mmtazeyi muhtevi ve yek vcud olmakla hibir zamanda hi bir sebeple tefrik kabul etmez(m.1). Devleti Osmaniyenin pay-taht stanbul ehridir ve ehri mezkurun sair bilad Osmaniyeden ayru olarak bir gne imtiyaz ve muafiyeti yoktur(m.2). Saltanat Seniyei Osmaniye hilfeti kbray slmiyeyi haiz olarak Slalei li Osmandan usul kadimesi vehile ekber evlada aittir(m.3). Zat Hazreti Padiahi hasbel hilfe dini slmn hmisi ve bilcmle tebeai Osmaniyenin hkmdar ve padiahdr(m.4). Zat Hazreti Padiahinin nefsi hmayunu mukaddes ve gayri mesuldr(m.5). Dstur, Birinci Tertip, c.IV, Matbaa-i mire, Dersaadet, 1329, s.1-40.

10

bakmndan deil, gvence ve yaptrmlar bakmndan da gerekten meruti(anayasal) bir sistem getirmiyordu. Uygulama da bunu ortaya koymutur 21. Fakat Merutiyetin iln istenilen sonucu dourmam, byk devletler emperyalist amalar dorultusunda yaplan kkl rejim reformuna kaytsz kalmay uygun bulmulardr. Tersane Konferansnn kararlar Meclis-i Mebusan tarafndan reddedilmesi zerine ngiltere nderliinde toplanan Londra Konferansnda kabul edilen Osmanl Devletinden Balkanlar koparmaya ynelik 12 Nisan 1877 ylnda hazrlanan Londra Protokol de Mithat Paa ve meclise kabul edilmedi. Bunun zerine Rusya Londra Protokol kararlarn kabul ettirmek iin 24 Nisan 1877 tarihinde Osmanl Devletine sava iln etmitir. Bylece 93 harbi olarak tarihe geen 1877-1878 Osmanl-Rus Sava balad ve sava sonucunda Osmanl Devleti ar bir yenilgi ald. Mithat Paann fiilen diktatr konumuna ykselmesi ve Rusyaya kar denetimsiz bir sava politikas izlemesi, II. Abdlhamid ile ksa srede atmasna yol at. II. Abdlhamid, daha Meclis almadan nce Mithat Paay 15 ubat 1877de grevinden ald ve onu ayn gn (evine dahi uramasna izin verilmeden) bir gemiyle talyadaki Brindisiye srd. II. Abdlhamid bu ekilde en byk dmanndan kurtulmu oldu. Mithat Paann yerine II. Abdlhamid
22

en gvendii adamlardan biri olan brahim Ethem

Paa sadrazam olarak

atand . Bir sre Avrupada kalan ve ertesi yl Girite dnmesine izin verilen Mithat Paa, Aralk 1878de affedilerek Suriye valiliine atand, ancak stanbula gelmesi kesinlikle yasakland. Siyasi faaliyetlerine Suriyede de devam ettiine dair kukular zerine 1880de Aydn ( zmir) valiliine gnderildi. 5 Mays 1881de konann bir askeri birlike sarlmas zerine Fransz konsolosluuna snd. gn sonra hkmetin gvence vermesi zerine teslim oldu. stanbula getirilerek sarayda kurulan Yldz Mahkemesi tarafndan yargland. 93 Harbine engel olamad ve devrik Sultan Abdlazizin ldrlmesiyle sulanarak idama mahkm edildi. Mithat Paann cezas II. Abdlhamid tarafndan cezas mr boyu kalebentlie evrilerek, Arabistandaki Taif Kalesine srgne gndermitir. yl kadar burada yaad ve ikence grd. ngilizler tarafndan karlacan haber alan Hicaz Valisi Osman Nuri Paann emriyle, 8 Mays 1884 gecesi, kald oday basan Berber smail adndaki bir asker tarafndan boularak ldrld. Fakat Mithat Paann Taifte zindanda 8 Mays 1884 tarihinde muhafzlar tarafndan boularak ldrlmesi, olayda padiahn parma olduu kukusu dourmutur. Bu iddialara ramen 1909 Yldz basknndan sonra aratrlan

21 22

Blent Tanr, Anayasal Gelimelere Toplu Bir Bak, TCTA, c.1, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.20. Kemal H. Karpat, I. Merutiyet Dnemi ve Sultan II. Abdlhamidin Saltanat (1876-1909), Trkler, c.XII,

Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s.875.

11

Yldz Saray evrak arasnda dahi kant bulunamamtr. Ba daha sonra II. Abdlhamit'in istei ile kesilerek stanbul'a getirildi. Kemikleri Demokrat Parti ynetiminin kararyla 26 Haziran 1951 tarihinde stanbulda Hrriyet-i Ebediye Tepesindeki Abide-i Hrriyet Ant yanna defnedildi.23. Mithat Paa gibi Osmanl tarihinde nemli bir yer tekil etmi olan siyasetinin ve Jn Trklerin ideolojik liderinin ldrlmesi konusunda II. Abdlhamit kendini savunma ihtiyac duymutur. II. Abdlhamid, Mithat Paann sadrazamlktan azline ilikin u yorumu yapmaktadr: unu temin ederim ki Mithat Paa idareli ve tedbirli bir sadrazam olsayd hi olmazsa Rus muharebesinin sonuna kadar sadarette kalrd. Hlbuki ilk gnden balayarak bana bir amir, bir vasi kesildi. stelik tutumu da Merutiyetten ok, despotlua yaknd24. II. Abdlhamid, Mithat Paann ldrlmesinde parma olmadn u ekilde iddia etmektedir: Mithat Paann amcam sultan Abdlaziz in lmnde su orta olmasn balarm da, bir Osmanl veziri ve sadrazam olarak yabanc bir devletin hizmetinde bulunmasn asla balayamam! nk tutuklanaca sradaki tutumu ve ngiliz Konsolosluuna snmak istemesi, kime gvendii ve kimin hizmetinde olduunu aka ortaya koymutur! Byleyken, valilikleri srasnda, devlete ettii hizmetleri hatrlayarak idam cezasn hapse evirdim. Onun lmnden beni sorumlu tutmak istiyorlar, tutsunlar. Yarn huzuru Rabbi-l Almine vardmzda yzm ak, alnm aktr. Olsa olsa Tanrm, devletine ihanet eden bir sadrazam baladm iin bana hesap sorabilir. Ben, Rabbim in bu yoldaki cezasna razym25. Ayrca II. Abdlhamid hrriyet kahramannn katlinden sorumlu olmadn u ekilde aklamaya almaktadr: Mithat paann lmnden aa yukar on yl sonra, Avrupa da baslm Trke bir kitapta nasl ldrld konusunda ayrntl bir bilgi var ve baz isimler aklanyor. Bu kitabn yazdklar doru ise, suu ileyenler arasnda bana nispeti olan kiilerin bulunmamas da gsterir ki, o meselede benim ilgim yoktur. Bu bir gerektir ki, Mithat Paadan her zaman ekindim. Fakat o kadar nl bir insan hatta mahkemeden idamna hkm olunduu bir zamanda bile mahkeme kararn icra ettirmeyecek kadar korumaya layk grmken, sonra niin ve ne menfaat umarak ldrteyim? Dmanm ehitler srasna karmak benim menfaatime elbette aykr olurdu. Haydi, beni karalayan bu iftiray olmu sayarak olduu gibi ve tamamen kabul edelim. Size ka halife gstereyim ki, ekindii veya ekitii kimseleri bir anda yok etmilerdir.
23

slam halifelerinin en

Mithat Paann hayat ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz: Hfz Topuz, Taifte lm, Remzi Kitapevi, stanbul,

2000 ; Bekir Stk Baykal, Mithat Paa-Siyasi ve dari ahsiyeti, Ziraat Bankas Yay., stanbul, 1964 ; http://tr.wikipedia.org.
24 25

smet Bozda, Sultan Abdlhamitin Hatra Defteri, Pnar Yaynlar, stanbul, 2005, s.20. Bozda, a.g.e., s.46.

12

byklerinden biri olan halife Abbas, Mansura, Devaniki hanedannn velinimeti olan Ebu Mslim Horasaniyi idam ettirmedi mi? Harun Reit, o kadar sevdii Cafer-i Bermekiyi idam etmekle kalmayp akrabasna ettii zulm, benim Mithat Paaya davranlarmdan daha m hafiftir? zellikle ben, Mithat Paann umulabilecek saldrsna yalnz ihtiyat tedbiri almakla yetindim. Adamlarna hi dokunmadm ve ailesine mstafi maalar verdirdim. Yetitirdii vezirlerden Abdurrahman ve Halil Rfat Paalar gibi ie yarayanlar, taa sadaret makamna kadar kardm26. II. Abdlhamid Mithat Paann devrimci fikirlerinin yanlln ise kendince u ekilde aklamaktadr: Mithat Paa temelde Al-i Osmana kar, Kemal Bey (Namk Kemal) Al-i Osmandan yana idi. Hanedana byk saygs vard. Btn slahat dncelerini bu hanedann iradesi iinde gerekletirmek istiyordu. Buna karlk Mithat Paa, bir frsatn bulup Hanedan devirmek ve yerine kendisi gemek fikrindeydi. Tuhaftr, Mithat Paann bir akam Al-i Osmann yerine Al-i Mithat gelse ne lazm gelir? dediini ertesi gn gelip bana haber veren Kemal (Namk) Beydir27. Sonu olarak denilebilir ki Mithat Paa baz siyasi yanllklar yapm olsa bile, Osmanl Devleti iin yeni ufuklar am, mutlak monari ile savaan devrimci bir kiidir. Onun at yoldan ilerleyecek olan ttihat ve Terakki Cemiyetinin ban ektii Merutiyet taraftar ve mutlak monari aleyhtar olan muhalefet, ikinci bir devrim gerekletirerek, Merutiyeti ikinci kez getireceklerdir. Anayasann mimar Mithat Paa, Jn Trklerin ideolojik lideri olmutur. Jn Trk devrimini hazrlayanlar iin bir zgrlk savas olan Mithat Paann itibar II. Merutiyetin iln ile iade edilmi ve kahramanlatrlmtr. Mithat Paann grevden alnarak srgne yollanmas Merutiyeti-mutlakiyeti kutuplamasnn tekrar alevlenmesine yol aacak gelimelerin balangcn oluturmaktayd. I. Merutiyetin sembol olmu bir siyasetinin bu ekilde etkisizletirilmek istenmesi beraberinde byk tepkileri getirecektir. Artk II. Abdlhamid ile Merutiyet taraftarlar siyasi atmaya girmeye balyor ve 93 Harbi srasnda alnan byk yenilginin faturasnn rejime mi yoksa iktidara m kartlaca tartmas balyordu. II. Abdlhamid ardndan 1877-1878 Osmanl-Rus Savan gereke gstererek Haziran 1877de Meclis-i Mebusann almalarn durdurdu. Ocak 1878de meclisi yeniden topladysa da kendisine mecliste ar eletiriler yneltildi. Mecliste aznlklarn kendi ayrmc propagandalarn savunacaklar bir krs elde ederek siyasal adan glenmeleri, mebuslarn nce savaa girilmesi iin sultana bask yapmas ve ardndan da yenilginin faturasn II.
26 27

Bozda, a.g.e, s.22-23. Bozda, a.g.e., s.47-48.

13

Abdlhamide karmalar, Yldz ynetiminin Merutiyete tepki almasna neden olmutur. Abdlaziz gibi komployla tahtan indirileceini dnen II. Abdlhamid, 14 ubat 1878de Merutiyetin lkeyi uununa srkledii ve lkenin meruti monariye hazr olmad gerekesi anayasann kendisine verdii yetkiye dayanarak meclisi sresiz tatil etmitir. Ama ynetimsel adan etkin bir rol olamayan yan Meclisini kapatmad. I. Merutiyetin kaldrlmas ile birlikte Saray merkezli bir ynetime gemi ve II. Abdlhamidin muhalifleri tarafndan istibdat rejimi olarak adlandrlacak otuz yllk bir mutlak monari dnemi balamtr. Bylece Ksa soluklu Merutiyet rejiminin kapanmasyla bilindik ve alk oluna yeni bir dnem alyordu. Fakat bu yeni dnem artk kolayca kabullenilemeyecektir. nk devir deimi Osmanl toplumunun beklentileri deimitir.

14

I. BLM 1. 31 MART OLAYININ ZEM N N HAZIRLAYAN GEL MELER Osmanl tarihinde 31 Mart Olay olarak bilinen 13 Nisan 1909 tarihinde meydana gelen iktidara ayaklanma hareketinin zemini, II. Merutiyetin ilnndan nce II. Abdlhamidin mutlak monari rejimine kar muhalefet eden cemiyetler ve kiiler arasnda ortaya kan gr ayrl ile hazrlanmaya balanmtr. Muhalif cemiyetlerin ve ahslarn ortak hedefi olan meruti monarinin 1908de tekrar yrrle girmesinden sonra ortaya kan siyasal atmosferde, II. Abdlhamidin keye ekilmesiyle, devrimi gerekletiren ttihat ve Terakki Cemiyeti ile dier muhalifler arasnda yeni bir iktidar sava balamtr. ttihatlarn izledikleri siyaset ile muhaliflerin tutumu 31 Mart Olaynn tetiklemesini yapmtr. ttihat ve Terakki Cemiyeti ile muhaliflerin II. Merutiyet mcadelesi srasnda izledikleri siyaset, Jn Trk Devrimi sonras ortaya kan siyasi atmosfer ve 31 Mart Olayna karan etkin muhaliflerin politik durular 31 Mart Olayn douran balca nedenler olmutur. Jn Trk Devrimi mutlak monariye kar Merutiyetin getirilmesi iin yaplmken, 31 Mart Olaynda meruti monariye kar mutlak monariye dnme ynnde bir eilim de ba gstermitir.

1.1. I. Merutiyetin lgas ve II. Abdlhamidin Mutlak Monari Dnemi Devletin banda bulunan ve ynetim erkini elinde tutmaya alan II. Abdlhamid ile yeni dzeni savunan Merutiyetiler arasnda balayan 93 Harbi yenilgisinin sorumluluu sulamalar faturann Merutiyet rejimine kesilmesi ile sonulanacaktr. Ksa soluklu tecrbesinde Merutiyet rejimi anlalamam, siyasi yanllklarn ve ayrlk faaliyetlerin istismarna urayarak tekrar tek hedef konumuna gelmitir. Jn Trklere gre Merutiyetin uygulanmas devletin paralanmasn nleyecek tek kurtulu yoluyken II. Abdlhamide gre de mutlak monarinin uygulanmas imparatorluun unsurlarn bir arada tutabilecek tek areydi. Bu anlay farknn yeni bir Merutiyet savann balatmas kanlmaz olacaktr. 93 harbi ncesi ve sonras yaayan siyasal gelimeler neticesinde Sultan II. Abdlhamidin Merutiyet ynetimi hakkndaki grleri deimitir. Hatra defterinde Merutiyet ile ilgili dncelerini u szlerle aklamtr: Merutiyet ynetiminin her millete, her ulusal bnyeye yaramayacam sanrm. O vakit, faydal olamayacam sanrdm, imdi ise, zararl olduu kansndaym. Merutiyetle idare edilebilmek iin, memleketimiz

15

kfi derecede olgun deildir. Bu bizim iin bir felaket olur; nk bu idare btn fertler arasnda eitlii icap ettirir. Biz de ise byle bir ey dnlemez. mparatorluumuz, Trklerden, Araplardan, Rumlardan, Ermenilerden vs. tekil etmitir. Bu unsurlar kazai istiklallerinden ve kiliselerini kendi idare temel hakkndan vazgemek istemezler. Bundan baka mterek bir dilimiz olmad da malumdur. Gene bu unsurlardan hibirisinin anadilinden vazgeip Trkeyi resmi dil olarak kabul etmeyecei de aikrdr. Bu artlar altnda Osmanllarda milli his nasl kklenebilir? Zaten Hristiyan tebaamz byk devletlerle ibirlii yapmaktadr. Bizim Jn Trkler hayalperesttirler, nk bizde Knun-u Esasyi ve meruti hkmeti iln etmek, umumi bir karkl davet etmek ve herkesi birbirine drmek demektir28. Sultan II. Abdlhamid merkeziyetilii benimsemitir. II. Abdlhamide gre Merkeziyetilik, mutlakyetin doal bir sonucu ve ynetimine kar i ve d odakl meydan okuyulara kar koyacak zorunlu bir arat. II. Abdlhamid Merutiyet meclisinin aznlk haklarn savunan ok uluslu yapsnn zararl olduunu u ekilde ifade etmektedir: Syledim yine syleyeceim, anlattm, yine anlatacam, dnmyorlar myd ki Osmanl lkesi birok milletlerin bir araya meydana gelmesinden meydana gelmitir. Byle bir lkede Merutiyet, lkenin unsuru aslisi iin lmdr, ngiliz parlamentosunda bir Hintli, Afrikal, Msrl, Fransz parlamentosunda bir Cezayirli mebus var myd ki, Osmanl Parlamentosunda Rum, Ermeni, Bulgar, Srp, Arap mebusu bulunmasn istemeye kalkyorlar! Hayr, bunca okumu, dnm, kendisini davasna vermi vatan evladnn cibilliyetsiz kacan kabul edemem! Sadece aldanrlar, derim. Aldanrlar ama cezalarn kendilerinden ok, aldanmayan milyonlarca masum vatan evlad ekti; hem ldler, hem vatandan oldular!29 II. Abdlhamide gre lke Merutiyet iin hazr deildi, lkeyi kurtaracak tek yol ok kafadan kan muhalif sesler yerine kararl bir ynetimi salayan mutlak monari tesis edilmeliydi. Bu nedenle Sultan u sz sylemitir: Artk liberal kurumlarla slahat yapmak isteyen babam Abdlmecidi rnek almakla yanlgya dtm arladm. Bykbabam Sultan Mahmutun izinden yryeceim. Ben de imdi onun gibi Tanrnn konuna grevini bana verdii insanlar ancak zor kullanarak harekete geireceimi anladm30. I. Merutiyet askya alnmas konusunda gnmzde de kabul edilen genel yargnn aksine Nihal Atsz yazd Trk lks adl kitabnda olduka farkl bir yorum yaparak, II. Abdlhamid istemeyerek de olsa iln ettii Merutiyetin Osmanl Devletinde neden

28 29 30

Abdlhamit, a.g.e., s.86. Bozda, a.g.e., s.61. S. J. Shaw E. K. Shaw, a.g.e., s.265.

16

yaayamayacan u farkl yorumla aklamakta: lk Merutiyet Meclisinin Hristiyan mebuslar Trkiyenin bir an nce paralanmas iin Ruslarla savaa iddetle taraftar olmulard. Ve hakikaten de imparatorluun dalmasna ramak kalmt. Sultan Hamid, bunu grdkten sonra, zaten Merutiyeti devam ettirseydi, hata etmi olurdu. Gayr- Mslim mebuslarla birlikte dardan krklenen Arap ve Arnavut milliyetilerine de set ekmek zere Meclisin kapatlmas Sultan Hamidin en byk baar ve hizmetidir31. II. Abdlhamid, 93 Harbi ile Hristiyan reayasn elinde tutamayacan grnce, dindar yann sultan olduu zaman elde ettii halifelikle birletirerek mmetilik politikas izlemeye balad. Bylece tm Mslmanlar halifelik emsiyesi altnda toplayabileceini dnyordu. Fakat bu politikas Osmanl aydnlar tarafndan benimsenen Batclk ve Trklk siyasetleri ile badamyordu. Sultan ise Batclk politikas savunanlara u sebeple kar kmaktayd. Ona gre batnn fikri ve teknik olmak zere iki temel aya vard. Osmanl Devletinin batdan teknik anlamda geri olduunu kabul ediyor ve batdan tekniin alnarak Osmanlya uyarlanmasn istiyordu. Batnn fikri yn ise Osmanl toplumu iin bir zehirdi ve kesinlikle uzak durulmas gerekliydi. II. Abdlhamid bu suretle slahat yaplrsa gelecek nesiller iin yeni bir medeniyet zemini hazrlanm olarak, bu yeni medeniyetin Bat Medeniyetinden Dou Medeniyetine Osmanl Devletinin ve slamn bnyesine uygun eylerin alnmasyla ortaya kacan belirtmektedir. Sultan Abdlhamidin yanlglarndan biri de burada olmutur. nk medeniyet kavram bir btndr. Bunun yalnz teknii alnp fikriyatnn alnmamas zordur. Neticede teknik, dnce tarznn sonucudur32. Sultan Abdlhamid bu sreten sonra grld zere Batda aydn despotizmi ad verilen siyasal grn siyasal teorisini oluturan kameralizm yolunu seerek tekelinde toplamak istedii gc paralayan kurumlan ortadan kaldrmtr. Abdlhamidin bu yolla elde etmek istedii, merkezden idare edilen, btn birimleri birbirinin ei bir devlet yaps kurmakt. Abdlhamid bylece devleti glendirebileceini dnyordu. Fakat devletin tamamen glendirmesi iin gl ve problemsiz bir orta snfa ihtiya vard. Abdlhamid, bu bakmdan ncelikle devletin grevinin tebaaya eitim ve ticareti kolaylatrp, onlar koruyup birer retici haline getirmek olduunu dnyordu. Bu yolla elde edilen vergilerden de yeni tipte bir ordu kurarak, brokrasiyi ve genel olarak devlet kurumlarn glendirmek istiyordu33.
31 32 33

Hseyin Nihal Atsz, Trk lks, stanbul, 1956, s.141142. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, c.VIII, TTK Yaynlar, Ankara, 1996, s.254-255. erif Mardin, 19.yyda Dnce Akmlar ve Osmanl Devleti, TCTA, c.II, letiim Yaynlar, stanbul,

1985, s.342.

17

Tark Zafer Tunaya, Osmanl brokrasisinde ve devlet kurumlarnda yaanan sreci u ekilde yorumlamaktadr: Anayasal izgi dnda, olumsuz ve fiili olarak, kurulmutur. Bu oluumun adna Yldz Rejimi denilebilir. zellii garip bir ikilemi yanstmaktadr. Geri sadrazam ile vkela yasal varla sahiptirler. Hukuksal adan, padiah ile heyet-i vkela yrtme organdr. Fakat asl ve gerek yrtme Yldz Kararillasdr(saray takm). Padiah ikinci ve etkin gc sarayda kurmutur. Heyet-i vkeladan istediklerini elde edemeyen eliler, Yldza bavurmay adet etmilerdir34. Sultan II. Abdlhamid tarafndan tekrar balatlan mutlak monari devri, istibdat taraftar Abdlaziz yerine Merutiyeti kabul edecek bir padiah baa geirmek iin mcadele eden hrriyeti cephede byk bir ok yaratmtr. Oysaki genliinde tahta aday bile gzkmeyen, kimsenin nemsemedii bir ehzade olan II. Abdlhamidin Abdlaziz yerine tahta oturmasnn yegne sebebi Meruti Monariyi kabul etmi olmasyd. Bu oluum Gen Osmanllarn devriminin yklmas ve statkoculuun devam anlamna gelmekteydi. Fransz mparatorluu ve dourduu sonular en ok zayflam imparatorluklar etkisi altna almtr. Milliyetilik ulusal devletlere giden yolu aarken, cumhuriyetilik Merutiyet fikirlerini yaym, laiklik ise teokrasilere darbe vurmutur. Napolyonun balatt Fransz Devrimi esaslarn da ieren Roma-Germen mparatorluunu kurma projesi Avrupal devletlerin dayanmas sonucu baarszla uramtr. Muzaffer devletler Napolyonun yenilgiye uratlmasndan sonra 18141815 tarihleri arasnda Viyanada, Fransz htilli ve Napolyon savalar ile bozulan Avrupadaki gler dengesini yeniden kurmak iin bir kongre topladlar. Avusturya babakan Metternich nderliinde Viyana Kongresinde aristokrasi ve mutlakyet Avrupada yeniden tesis edildi. Bu olay Fransz Devrimi ideolojileri karsnda statkonun korunabileceini gstermitir. te II. Abdlhamidin yapt da budur. Yani Gen Osmanllar tarafndan yaplan devrimle deitirilen Osmanl rejimini baskyla tekrar devrim ncesine dndrerek egemenliini pekitirmek ve imparatorlua ynelik zararl ideolojilerden kanmaya almak II. Abdlhamid kendince hakl sebeplerle otoritesinin tekrar tesis etmitir. Artk hzla ulusal devletlerini kurma yolunda ilerleyen imparatorluun unsurlar arasnda baskya dayal bir merkeziyetilik anlay ne kadar etkili olabilecekti? Ayrca 1815 Viyana Kongresi ile tesis olunan mutlakyeti stat, devrim ideolojileri karsnda Avrupada ne kadar direnebilmiti? ttihat- Anasr ve mmetilik bir erek olmaktan teye geebilecek miydi? Bu sorularn cevaplar Jn Trk direnii sonucunda II. Merutiyetin iln ve sonrasnda yaanan gelimeler ile ksmen aa kavuacaktr.
34

Tark Zafer Tunaya, 1876 Kanun- Esasisi ve Trkiyede Anayasa Gelenei, c.I, TCTA, letiim Yaynlar,

stanbul, 1985, s.35.

18

1.1.1. lk Hal Giriimi: raan Baskn ve Sonras II. Abdlhamidin Merutiyeti kaldrarak tekrar mutlak monariyi getirmesi Osmanl aydnlar tarafndan byk tepkiyle karland. II. Abdlhamidi tahtan indirerek devlet rejimini deitirmeye ynelik ilk giriim, Jn Trklerden Ali Suavi tarafndan dzenlenen ve baarszlkla sonulanan, ngiltere tarafndan desteklendii de iddia edilen raan Baskn ile olmutur. Mithat Paann keyfi bir ekilde grevden alnmasn ve srgne gnderilmesini ve Sultann hem Bosnadaki Habsburglara kar ortaya kan Mslman direniine hem de Rodop dalarndaki Bulgar ve Rus kart Mslman ayaklanmasna destek vermeyi reddetmesini aktan eletiren Ali Suavi, raan Basknn gerekletirdi. Bylece Osmanl tarihindeki ilk sivil darbe giriimi baarsz olmu oldu35. Bu ilk giriimden sonra muhalefet hzla glenerek Merutiyet mcadelesine balayacaktr. Jn Trklerden Ali Suavi, 1866da Muhbir36 gazetesini kararak Osmanl ynetimi aleyhinde iir ve yazlar yazmtr. Muhbir kapatlarak Kastamonuya srlmtr. Yeni Osmanllarn hamisi Mustafa Fazl Paann ars ve yardmyla 1869da srgnde bulunduu Kastamonudan kaarak Parise giden Ali Suavi, burada bulunan Yeni Osmanllarn dier nde gelen kiileriyle, zellikle Namk Kemal ve Ziya Paa ile anlamazla dt. Londraya giderek bir sre orada yaayan Ali Suavi tant ngiliz Marie Stewar Lugh ile evlendi, bundan dolay da pek ok saldrya urad ve Jn Trkler iinde tecrit edildi. Ali Suavi, Sultan Abdlazizin tahttan indirilmesinden sonra stanbula geri dnd. Muhaliflere eitli mevkiler datarak onlar kontrol altnda tutma politikas izleyen Sultan II. Abdlhamid, Ali Suaviyi Mekteb-i Sultaninin (Galatasaray Lisesi) mdr yapt. Fakat ksa zaman sonra bu grevden azl edildi. II. Abdlhamid ve idaresine muhalif olan Ali Suavi, mutlak monariye son vermek iin, II. Abdlhamid tahttan indirmeye ve yerine V. Murad padiah yapmaya karar verdi. 93 Harbi ile stanbul ve Civarna ylan Rumeli gmenlerini rgtlemeye balad. Silahlandrd 150 Rumeli gmeni ile 20 Mays 1878de teknelere binen Ali Suavi ve adamlar skdar tarafndan yola karak Boaz getiler ve
35 36

Karpat, I. Merutiyet Dnemi ve Sultan II. Abdlhamidin Saltanat (1876-1909), s.877. Ali Suavi 9 Mart 1867 tarihli nshasnda Hrriyet balyla yer alan bir yazsnda; Osmanl devlet

adamlarnn bir danma meclisi karsnda sorumlu tutulduu takdirde lkenin pek ok hastalnn iyiletirilebileceine deinildii yazsndan tr matbuat nizamnamesinin 27. maddesi gereince Muhbir kapatlr. Ali Suavinin kapatlan gazetesi Londrada Jn Trkler tarafndan yeniden yaymlamaya balanr. Yeni Osmanllar Cemiyetinin yayn organ olarak 31 Austos 1867de yaymlanmaya balanan Muhbir, yurtdnda yaynlanan ilk Trk gazetesi olma zelliini tamaktadr. Bkz: Orhan Kololu, Osmanldan Gnmze Trkiyede Basn, letiim Yaynlar, stanbul, 1994, s.35.

19

raan Sarayna kartma yaptlar. Byle bir eyi hibir ekilde beklemeyen saray grevlilerini etkisizletiren Ali Suavi ve adamlar, V. Muradn kapal olduu blme de girerek eski padiah kendileriyle birlikte gelmeye ikna etmeye altlar. Ancak ortaya kan kargaadan byk bir korkuya kaplan ve ne olduunu anlayamayan akli dengesi bozuk V. Murad asilerle ibirlii yapmaynca btn plan suya dt. Ali Suavi ve adamlar V. Murad ikna edebilselerdi geldikleri teknelerle tekrar Anadolu yakasna dnecekler ve orada yeni padiah iln edeceklerdi. Tam o srada raana baskn yapan II. Abdlhamidin Beikta Muhafz Hasan Paa, Ali Suavi ve adamlarna kar zaptiyeler ve askerlerle saldrya geti. kan atma esnasnda Ali Suavinin kafasna elindeki kaln sopayla vuran Paa, Ali Suaviyi ldrmtr. Hasan Paa, Suavinin adamlarndan da 60 kadarn ldrerek II. Abdlhamide yaplan darbe giriimini bastrmtr. Ali Suavi, Yldz Saray civarnda bir yere gmld. II. Abdlhamid, Ali Suavinin darbesini nleyen Hasan Paaya mir rtbesi verilerek onu dllendirmitir37. raan Baskn ile ngilterenin Ali Suavi arclyla II. Abdlhamidi devirme giriiminde bulunduu yaygn bir kanattr. raan Hadisesinin dzenlenmesinde ngilterenin bizzat elilii ve ajanlar vastasyla rol bulunmadn kendi gizli belgeleri gstermektedir38. Cevdet Kk, raan Basknnda ngiliz parma olduu iddiasndan farkl bir yorumla bu olaydan masonlarn sorumlu olduu tezini u ekilde aklamaktadr: 20 Mays 1878de Mason olan V. Murad yeniden tahta getirmek isteyen Masonlar, sadece bu ii gerekletirmek iin bir komite kurdu. Prodos Mason Locasnn stad- Azam olan Rum asll tacir K. Skaliyeri, Ali Suaviyi kullanarak o srada raan saraynda tutuklu (akl yerinde deildir gerekesiyle) bulunan V. Murad karma teebbsnde bulundu. Padiahn Masonlara ve onlarla ibirlii iinde olan ttihatlara kar gvensizlik iinde olmasnn belki de en nemli sebeplerinden biri bu hadise olmaldr39. Ali Suavi, Sultan II. Abdlhamid taraftarlar iin ne kadar kt bir anlam tamaktaysa, aleyhtarlar iin de Pir-i Can- Feda-y Hrriyet demekti. Sultan II. Abdlhamid idaresine kar zellikle yurt dnda faaliyet gsteren Jn Trkler, Suaviyi bir manada bayrak haline getirdiler. Ali Suavi bu insanlarn yaynlarnda kendisi olmaktan kp, bir destan kahraman oldu. Jn Trkler Suavinin ahsiyetlerinden ve fikirlerinden ok, Sultan Abdlhamide bakaldrrken can vermi bir ehit olmas ile ilgileniyorlard. Jn Trklere gre Sultan II.

37 38 39

Hseyin elik, Ali Suavi ve Dnemi, letiim Yaynlar, stanbul, 1994, s.381-389. elik, a.g.e., s.446. Cevdet Kk, raan Vakas, DV A, c.VII. stanbul 1994, s.306307.

20

Abdlhamid, hrriyet ve Merutiyet dmanyd. Dolaysyla ona bakaldrm olan Suavi hrriyet uruna can verenlerin piri idi40. 93 Harbi sonucunda Rusya byk zafer kazannca nce Ayastefanos(Yeilky) anlamas imzalanm fakat bata ngiltere olmak zere byk devletler anlama artlarn karlar aleyhinde grnce Rusyaya bask yaparak 13 Haziran 1878de Berlin Anlamasnn imzalanmasn salamlardr. Bu anlamayla Osmanl Devleti, Avrupadaki topraklarnn yars kadar olan 212.450 km2 alan; nfusundan da 5.500.000 kiiyi kaybetmitir. Rusyaya kar Osmanl Devletine yardm Kbrs adasnn verilmesine ve Hristiyanlar lehine slahat yaplmasna balayan ngiltere 93 Harbinden sonra istediini elde edecek ve 15 Temmuz 1878de Kbrs ele geirecektir. Berlin Kongresine katlan devletler, Dou Anadoludaki Ermenilerin Rus himayesine ynelmelerine engel olmak amacyla, Osmanl Devletinden bu blgedeki Ermenilerin durumunu dzeltmeye ynelik bir dizi reform yapmasn talep etti. II. Abdlhamid ynetiminin bu reformlar ertelemesi ve blgedeki Krt airetlerini muhtemel bir Ermeni isyanna kar silahlandrma yoluna gitmesi zerine Ermeniler arasnda devrimci ve milliyeti rgtler g kazand. 1887de Maraa bal 1891de ise Siirte yakn Zeytunda, Sasonda Ermeni devrimci rgtlerince desteklenen direni hareketleri balatld. 1895te bu olaylarn lke apnda bir ihtille dnmesi olaslnn domas ve stanbulda Ermeni rgtlerinin Kumkapda Bat kamuoyunu etkilemeye ynelik bir ayaklanma dzenlemesi zerine Kmil Paa hkmeti tarafndan Anadoluda Ermeni topluluklarna ynelik sert bastrma tedbirleri alnd. IV. Ordu Komutan Mir Zeki Paa Ermeni isyann bastrmakla grevlendirildi. Douda Krt airet reisleri Hamidiye Alaylar ad altnda dzensiz milis birliklerinde rgtlendi. 1895 yaznda tm Anadolu tarasnda gerekleen kanl olaylar Bat kamuoyunda genellikle Ermeni katliam olarak deerlendirildi; liberal Avrupa basnnda Abdlhamid aleyhine iddetli bir kampanya balatlmasna sebep oldu. Fransz Akademisi yesi tarihi Albert Vandal, ilk defa Abdlhamid hakknda Le Sultan Rouge lakabn kulland. Bu tanm Trkeye Kzl Sultan olarak evrildi. II. Abdlhamide taklan bu lakap u bir ifadeyi iermektedir ve mstebid olduu ynndeki dncelere dayanak oluturmaktadr. Mutlak monarinin egemenliinin hkm iin bask uygulanmas zaten ynetimin devam iin zorunludur. II. Abdlhamid ynetimini devam ettirebilmek iin muhalif eylem ve dncelere kar bask, yasak, sansr ve jurnalleme giriimlerinde bulunmutur. Burada eletirilmesi gereken nokta II. Abdlhamidin mutlak monari srasndaki uygulamalarndan ziyade Merutiyeti sememesi olmaldr.
40

elik, a.g.e., s.452-453.

21

II. Abdlhamid dedektif romanlarna ve seyahatnamelere ok merakl bir padiaht. Abdlhamidin 2 ile 5 bin adet arasnda olduu rivayet edilen bir polisiye roman koleksiyonu vard ve bunlarn birou Yldz yamas srasnda ortadan kaybolmutur. Sherlock Holmesun btn maceralarn eksiksiz olarak Osmanlcaya tercme ettirmitir41. II. Abdlhamid okuduu Sherlock Holmes dedektif hikyelerinden de etkilenerek, kendisine muhalefet eden ittihatlar ve daha sonra da Ermeniler komitaclarn faaliyetlerini daha yakndan takip edebilmek iin 1880 ylnda Osmanl tarihinde ilk defa geni kapsaml bir polis ve istihbarat rgt olan Yldz stihbarat Tekilatn kurdu. ok sayda hafiyeden oluan bu rgtn amac Abdlhamidin siyasi rakipleri hakknda bilgi toplamak ve Abdlhamide kar hazrlanan darbe veya ayaklanma giriimlerini nlemekti. Hafiyeler sadece kendi balarna bilgi toplamakla kalmyor, halk arasnda ok sayda kiiye maa balayarak geni bir istihbarat a oluturuyorlard. Jurnalci ad verilen bu kiiler Abdlhamid ynetimine kar olabilecek faaliyetleri bildiriyorlar, zaman zaman sradan insanlarn veya aydnlarn hapse atlmalarna veya srgne gnderilmelerine neden oluyorlard. Bu ekilde statko devam ettirilmek, muhalifler dizginlenmek isteniyordu. Ama artk muhalefet ve ayrlk hareketler dizginlenemez bir boyuta ulamt. II. Abdlhamid tarafndan tek kurtulu olarak sahiplenilen mutlak monarinin sonu hzla yaklamaktadr ve ttihat ve Terakki Cemiyeti nderliindeki Jn Trkler Merutiyet iin 30 yl srecek byk bir mcadelenin fitilini atelemilerdir.

1.2. Jn Trk Devriminin Gereklemesi ve ttihatlarn zledikleri Siyaset Osmanl Devletinde ksa sren bir meruti monari sonras mutlak monarinin gelmesi Jn Trkler asndan tam bir hayal krkl olmutur. Ksa bir sreliine de Merutiyetin getirdii ksmi zgrlklerin tadna varan aydn Osmanl toplumu iin artk II. Abdlhamidin mutlak monari rejimi kabul edilemez bir olguydu. Avrupa devletlerinde olduu gibi Osmanl Devleti de anayasal meruti bir monari ile ynetilmeliydi. Bu nedenle 1876 devrimini gerekletiren Gen Osmanllar gibi devrimle de olsa Merutiyet mutlaka getirilmelidir. Bunun iin iyi eitim grm entelektel Osmanllar almaya balayacak ve bir sre sonra Jn Trk hareketi balanacaktr.

41

Erol yepazarc, II. Abdlhamitin evirttii Polisiye Romanlar, Mteferrika Kitabiyet Dergisi, S.28,

stanbul, 2005, s.25.

22

1.2.1. II. Merutiyetin lnna Kadar Jn Trk Muhalefeti 1867 ylnda Pariste srgn olan Mustafa Fazl Paa, lkesindeki Merutiyeti akm desteklediini gstermek iin Franszca yazd baz mektuplar yaynlad. Bunlardan birinde Mustafa Fazl Paann Gen Trkiye Partisinin temsilcisi olduu yolunda bir ibare bulunmaktayd. Gen Trkiye Partisi tanm Avrupa'da tutulunca, I. Merutiyet ncesi Gen Osmanllarn kurmu olduu rgt Pariste tekrar dirilten Namk Kemal, Ziya Paa ve Ali Suavi yeni rgt iin Yeni Osmanllar Cemiyeti ismini benimsediler. Bu tarihten sonra Osmanldaki zgrlk ve Merutiyeti akmlar, Franszcadan adaptasyonla Jeune Turc (Gen Trk) olarak adlandrlmaya baland42. Yeni Osmanllar Cemiyeti'ne genel olarak Avrupa'da bilinen isimleri nedeniyle Jn Trkler veya almalarndan dolay I. Jn Trk Hareketi denilmekteydi. Bundan dolay II. Abdlhamit dneminde oluan ve ynetime muhalefet ederek tekrar meruti ynetime dnmek iin alanlara da II. Jn Trk Hareketi denilmitir43. Feroz Ahmad, Jn Trklerin k eklini u ekilde aklamaktadr: II. Abdlhamid toplumsal piramidin zirvesindeki gelimeleri dondurmay baarmtr fakat bu arada Osmanl toplumundaki ve ekonomisindeki bozulma hzla gelimi ve ifadesini, 1889da ttihat ve Terakki komitesi olarak bilinen gizli bir siyasal rgtn kurulmasnda bulmutur44. II. Abdlhamidin mutlak monari rejimini ykmaya ve Merutiyeti getirmeye alacak Jn Trk Hareketi 1889 ylnda muhalif dnenlerin organize olmaya balamalar ile ortaya kmtr. 1889 Maysnda Askeri Tbbiye rencilerinden Arnavut brahim Temo, kendisi gibi Asker Tp Mektebi talebesi olan shak Skt, Mehmet Reit ve Abdullah Cevdetle birlikte, ksa zamanda ayn evrede genileyen gizli bir siyasi tekilat kurmulardr. Cemiyetinde kurucular arasnda yer alan brahim Temo, yazd anlarnda cemiyetin kuruluunu u ekilde anlatmaktadr: Sarayburnunda, imdi marat- Askeriyeye tahsis olunan Glhane mektebi adn alan eski Mekteb-i Tbbiye-i Askeriyede bir teneffs saati esnasnda o vakitlerde mevcut olan Hilali Ahmer baraklar karsndaki aalar altnda elinde kitap dolarken, shak Sktinin yanma sokulup, yeni bir eyler olup olmadn sordu. brahim Temo, arkada shak Sktiye aziz vatann iinde bulunduu durumunun ancak bir cemiyet halinde almakla yenilebileceini syler. brahim Temo, ttihat ve Terakki Cemiyetinin kuruluunu u ekilde aklamaktadr: shak Gzel ama, sen kime itimat

42 43 44

Atal, a.g.e., s.128-129. srafil Kurtcephe-Aydn Beden, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Alp Yaynevi, Ankara, 2007, s.58-59. Feroz Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu (ev: Yavuz Alogan), Kaynak Yaynlar, stanbul, 1999, s.42.

23

edipte byle tehlikeli bir ie teebbs etmemizi dnyorsun?! Ben Evvela sen, bir; (koutan kp bize doru gelmekte olan yamal suratl) Mehmed Reidi gstererek, bu da iki, olduk . te cemiyet balad demektir. Mehmed Reide iaret ederek yanmza ardk. Fikrimizi atk. Bu sra, o zaman ok sofu olan Abdullah Cevdet ikindi namazn klarak mektebin camisinden kp yanmza gelince; alnz bir de drdnc dedim. () Drt el birbirlerine kavutu. Bu ilk ahdi misak 1305 ( 1889 ) senesi bir Mays gnne tesadf etmi ve cemiyet kurulmutur45. 188946 tarihinde kurulan Cemiyetin adn Hatab Kiraathanesi timai olarak koydular. Cemiyetin kurulu tarihinin 1789 Fransz Devriminin 100. Ylna denk gelmesi kurucularn ilham kaynan ve savunacaklar ideolojiyi aa karmaktadr. Edirnekapnn dndaki bir bada on iki kiinin katld daha geni bir toplant yapld. Piknik grnts altnda yaplan ilk nciralt Toplantsnda gizli olan bu milli cemiyete kimlerin ye olaca tartmas yapld. Sonuta gvenilir ve i yapabilecek her Osmanl vatandann dikkatli bir ekilde belli denemelerden geirildikten sonra ye olabilmesi, her hafta dzenli bir ekilde eitli yerlerde toplanlmas, yardmlarn titizlikle alnmas, yelerin ait olduklar ube ile sra numarasnn deftere kaydedilmesi ve her yeye bir numara verilmesi kararlatrld. rgt olarak ekillenen ttihat- Osman Cemiyetinde hiyerarik bir yap kuruldu. Daha sonraki faaliyetlerde bu ilk toplantnn ad nciralt Toplants veya On kiler Toplants olarak anld47. Bu toplantda, brahim Temo Bey bu cemiyetin bakanlna seilemedi, en yal ye Ali Rdi Bey reis oldu. rgt, talyan gen ihtillclarnn Carbonari(Kmrcler) adl gizli tekilatndan etkilenerek kurulmutu. brahim Temo ailesiyle Romanya Ohriye giderken, talyaya urar. Napolideki bir mason locasn ziyaret ettii srada Carbonari Cemiyeti hakknda bilgi alr. ttihatlar, talyan Carbonari Cemiyetinden aldklar ilhamla gen tp talebeleri yelere isim yerine numara verdiler ve gizlilik prensibine sk skya uydular. Terakki ve ttihat adn tayan tekilatlarna gizemli ve romantik hava katmlardr. Neredeyse tamam rencilerden oluan gizli cemiyet yeleri, kurduklar cemiyetleri ak bir programa sahip olmamasna ramen kendilerine rnek aldklar I. Merutiyetin kurulucular olan Gen Osmanllar gibi
45

brahim Temo, ttihad ve Terakki Cemiyetinin Kurucusu ve 1/1 Nolu yesi brahim Temonun ttihad Cemiyetin kurucusu brahim Temo kurulu tarihi olarak 1889 tarihini iaret ederken, dneme tanklk eden

ve Terakki Anlar, Arba Yaynlar, stanbul, 1987, s.13-15.

46

Ahmet Bedevi Kuran ve Kazm Nami Duru 1892 yln belirtmektedir. Bkz.: Temo, a.g.e., s.15; Ahmet Bedevi Kuran, nklp Tarihimiz ve Jn Trkler, Tan Matbaas, stanbul 1948, s.30; Kazm Nami Duru, ttihat ve Terakki Hatralarm, Sucuolu Matbaas, stanbul 1957, s.5.
47

Ahmet Eyicil, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti, Trkler, c.XIII, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002,

s.228.

24

Hrriyet ve Vatan sloganlar ile Merutiyet mcadelesine giriiyorlard. Bu hareket ksa zamanda stanbulda bulunan Dar-l Fnun ve Harbiyelerde yaylmtr. Cemiyetin ilk ad, II. Abdlhamid ynetimine kar btn Osmanllarn birlikte hareket ettiini gstermek amacyla ttihat- Osman olarak belirlenmitir48. rgtn merkezi bir bakan ve drt yeden oluuyordu. Hcre rgtlenmesi esas alnmt. Her ye yalnzca kiiyi tanyacakt. Her yenin hem hcre, hem de hcreyi oluturan numaras vard. rnein Ohrili brahim Temonun numaras 1/1 di. Paydaki numara hcreyi paydadaki ise ye numarasn gsteriyordu. Yani Temo, 1 numaral hcrenin 1 numaral yesiydi. Mekteb-i Tbbiye-i ahanenin hamam nndeki odun ynlar zerinde rencilerin toplanarak kurduklar ttihat- Osman Cemiyetinin ilk nizamnamesi 1895 baharnda mlkiye 2. snf talebesinden Ali Mnif tarafndan snf arkada Leskovikli Mehmet Raufun da yardmyla yazlm ve bu esnada tbbiyelilerin de grleri alnmtr. te bu yzden baz tarihiler ttihat ve Terakki Cemiyetinin resmen kuruluunu 1895 olarak kabul ederler49. Cemiyetin kurulmasndan ksa bir sre sonra, kesin bir tarih vermek g olmakla birlikte 1892 iinde, Abdlhamid kendisine ulaan jurnaller neticesinde cemiyetin varlndan haberdar olmutu50. Okul kumandan Ali Saip Paa grevinden alnm, bu komployu nlemekle grevlendirilen askeri okullar mdr Zeki Paa i bana getirilmitir. Birok renci sorguya ekilmi, aralarnda Abdullah Cevdetin de bulunduu bir ka tevkif edilmi ve bu olaylar protesto eden on drt renci daha tutuklanmt. Komplocularn bu ilk dnemde fazla ciddiye alnmadklar, Abdullah Cevdetin bir sre sonra okula devam etmesine izin
51

verilmesinden

ve

padiah

aleyhine

almalarn

srdrmesinden

anlalmaktadr . ay sonra tutuklananlar padiah tarafndan affedildi. Affn kmasndan sonraki dnemlerde bir ermeni rgtnn Osmanl Bankasn basmasnn ardndan brahim Temo ve arkadalar Ermenileri knayan bir bildiri yaynlamlar altna Osmanl ttihat ve Terakki adyla imza atmlard. Bu imza o gne kadar grlmemiti. Yaynlanan bu bildiriyi II. Abdlhamid pek ho karlamam ve bu rgt adna tutulmama karar karmt. 1894'de yeni bir tutuklama hareketi balamtr. ttihatlara yaplan kovuturmalar, srgn cezalar ya
48

M. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, dal Neriyat, Ali Birinci, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Kuruluu ve lk Nizamnamesi (1895), Osmanl, c.II, Yeni Kazm Karabekir, ttihat ve Terakki Cemiyeti (1896-1909), Emre Yay., stanbul, 1993, s.466-467. Ernest Edmondson Ramsaur, Jn Trkler ve 1908 htilali, (ev. Nuran lken), Sander Yaynlar, stanbul,

stanbul, 1981, s.25.

49

Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s.405.

50 51

1972, s.35-36.

25

da disiplin cezalar cemiyetin glenmesini nleyememitir. II. Abdlhamidin basklar muhalefetin 18841895 yllarnda lke dna kaymasna sebep olmutur. Bundan sonra muhalifler Paris ve Cenevre gibi merkezlerde, kk gruplar ve basn yoluyla seslerini duyurmaya almtr. Bu durumun yaratt etki, daha nce yurt dna kaan genlerin artmasna neden olmu ve gerek yurt iinde kalan cemiyet yeleri gerekse yurt dna kaan yeler faaliyetlerini hzlandrmlardr. zellikle Paris ve Kahireye giden bu yeler, buralardaki II. Abdlhamid muhalifleriyle grme imkn bulmulardr52. Baz aratrmaclar ttihatlarn masonlarla olan ilikisi zerinde gereinden fazla younlamakta ve masonlarn ittihatlarla II. Abdlhamidi devirmek iin ortak hareket ettiklerini savunmaktadrlar. II. Abdlhamide muhalefet eden ttihatlarn bu ekilde desteklenmelerinin nedenini Yahudilerin kurmak istedikleri ulusal devletleri olacak srailin II. Abdlhamidin engeline takld eklinde aklayan bir tezle savunmaktadrlar. Roma imparatorluu, Kudste isyan karan Yahudileri Filistinden kararak Akdeniz evresine srmtr. Daha sonra da Hristiyanlar tarafndan dnyann eitli yerlerine srlen Yahudilerin bir lkesi bulunmamaktayd. Bu dnemde ulusal devletlerin hzla kurulmaya balanmas zerine Yahudiler de harekete getiler. Baselde yaplan ilk Siyonist kongrede Tevratta belirtilen vaat edilmi topraklara gre izilen srail snrlar Osmanl mparatorluunun egemenlii altnda bulunuyordu. Theodor Herzl bu topraklar ele geirmek iin birok kez stanbula geldi. Bu yllarda Osmanl mparatorluunun ekonomik olarak zor durumda olduu biliniyordu. Herzl, Sultan II. Abdlhamidin bu zor durumundan yararlanarak Filistininde kendi ulusal devletleri olacak sraili tekrar diriltmek istiyordu. Fakat II. Abdlhamidin tepkisi Theodor Herzlin tahmin ettii gibi olmad. raan Olay nedeniyle Sultan II. Abdlhamid, Yahudilere phe ile bakmaktayd. Filistinde ulusal devletlerini kurmak isteyen Yahudilerin Sultan II. Abdlhamidden olumsuz cevap almalar, hatta saraydan kovulmalar Siyonistlerin II. Abdlhamide olan dmanlklarn balatmtr53. Olaya tank olan Mustafa Turan Bey, hatralarnda Siyonistlerin Abdlhamidle olan diyaloglarn ve daha sonraki gelimeleri u ekilde aktarmaktadr: 1893 baharnda Siyonist cemiyetin kurucusu Theodor Herzl, bu konuda grmeler yapmak iin stanbula gelmi, Hahamba Moe Levi ile beraber Yldz Saraynda Abdlhamidin karsna kmlard: Padiahmz hazretlerine, Yahudi kullarndan bir istirham sunmaya geldik. Bu sadk kullarnz Mukaddes Filistine yerletirilmeleri iin emirlerinizi bekliyorlar. Ve bir kran armaan olarak be milyon altn kabul buyurmanz arz ediyorlar. Hlbuki Sultan
52 53

Karabekir, a.g.e., s. 467. Mustafa Armaan, Abdlhamidin Kurtlarla Dans, Ufuk Kitaplar, stanbul, 2006, s.159-176.

26

Abdlhamid, onlarn planlarn oktan haber alm ve cevabn oktan hazrlamt. Sonu; gelen heyetin saraydan hemen kovulmas oluyor, karlan bir fermanla Yahudilerin Filistine yerlemeleri yasaklanyordu. te masonlar ve Siyonistler bunlardan dolay Abdlhamide dmandlar. Abdlhamide kar mcadele de byle balam oluyordu nce Balkanlar kartrlverdi Srp ve Bulgar eteleri desteklendi, kkrtld. Sonra, Tanak komitesince plan kudurtulup Yldzda Cuma selamlnda Abdlhamide kar suikast planland. Suikastte Abdlhamid kurtulmu ama birok asker ehit olmutu. Bu suikastte baarsz olan MasonlarYahudiler alma alanlarn Parise kaydrdlar. nk Pariste birok Jn Trk vard. Siyonistler Jn Trklere her trl destei vermeye baladlar. Yayn ve dier faaliyetleri oluturulup Abdlhamid aleyhine kampanyalar balattlar54. ttihat Terakki Cemiyetinde nemli bir etkiye sahip olan gruplarn birini de Selanikli Yahudi kkenliler oluturmaktayd. Bu isimler II. Abdlhamidi devirmek iin uluslararas finans evrelerinden yardm salamaktaydlar. Cemiyetin dier bir yardm kayna ise Msr Cemiye-i srailiyesiydi. Msrda bulunan Yahudilerden oluan bu cemiyet, Jn Trklerin karm olduu yaynlarn Msrda kolayca datlmasna yardmc oluyordu. Paristeki muhalif cemiyet 1892 ylnda Ahmed Rza Beyle iliki kurulmusa da Ahmet Rza Bey nce bu oluumla ilgilenmemitir. 1894 tarihinde Doktor Nzm Bey55 cemiyetin merkez komitesi adna Ahmed Rza Beye kendilerine katlmasn teklif etti. Ahmed Rza Bey bu teklifi kabul ettii gibi, cemiyetin ad konusunda, stanbul merkezi ile bir pazarla giriti ve sonuta cemiyetin ad olarak ttihad ve Terakki Cemiyeti kabul edildi56. Ahmet Rza Avrupadaki tekilatn adn Auguste Comteun pozitivist felsefesinin iki ilkesi olan Nizam (order) ve ilerleme (progress) kelimelerinden alarak Nizam ve Terakki koymak istedi. Ancak Jn Trkler bu ismi kabul etmeyip, stanbuldaki ttihad- Osman Cemiyetinin ttihad kelimesinin de tekilatn oluum ve amacn gsterdii iin cemiyetin isminde yer almasn istediler. Bylece ttihatlarn ttihad ile Ahmed Rzann Terakkisi bir araya getirilerek,

54 55

Mustafa Yaln, Jn Trklerin Serveni, lke Yaynlar, stanbul, 1994, s.186187. Dr. Nazm Bey, 1872 ylnda Selanik'te domu ve Askeri Tbbiye'de eitim grmtr. ttihat ve Terakki

Cemiyeti'ne katldnn renilmesi zerine Paris'e kamak zorunda kalan Dr. Nazm, Pariste Ahmet Rza ile tanm ve Meverette yazlar yazmaya balamtr. Dr. Nazm Bey. Paris grubu ile Selanik grubunun birletirilmesinde olduka nemli rol oynamtr. Dr. Nazm Beyin hayat ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz: Ahmet Eyicil, Dr. Nazm Bey, (A.. Trk nklap Tarihi Enstits Doktora Tezi). Ankara, 1988; Mustafa Ragp Esatl, ttihat ve Terakki Tarihinde Esrar Perdesi ve Yakup Cemil Niin ldrld?, Hr Yay., stanbul, 1944.
56

M. kr Haniolu, Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk,

c.I, letiim Yaynlar, stanbul, 1986, s.179-180.

27

cemiyetin yeni ad Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti haline geldi57. ttihat ve Terakki Cemiyeti yeleri ve dier Osmanl Devlet adamlar ilerlemenin Batnn ilkeleri gerekleebileceine inandklar iin Avrupa dnrlerinin savunduu pozitivizmin58 ilerleme ideolojisini benimsemilerdi. Bata Ahmet Rza Bey olmak zere devlet adamlarnn ve cemiyet yelerinin hepsi, Osmanl Devletinin bu ilerleme sayesinde modemleip yklmaktan kurtulacan dnyordu. nk gerek Tanzimat gerekse Merutiyet aydnlarnn gayesi, Osmanl Devletinin yklmasn durdurup tekrar diriltmekti. Cemiyetin adlandrcs Ahmed Rza Bey, Auguste Comte pozitivizmi ile Namk Kemalin Osmanl Milliyetiliini birletirmiti. Cemiyetin Paris bakan Ahmed Rza Beydi. Doktor Nzma, cemiyetin hesap ileri sorumluluu dmt. Cemiyet, Paris, Cenevre ve Kahire olmak zere merkezde faaliyetlerini younlatrarak, almalarn buralarda atklar ana ubede srdrmlerdir. Bunlardan adeta merkez grevi yapan Paris ubesi Ahmet Rza Bey, Kahire ubesi Hoca Kadri ve Cenevre ubesi shak Skuti ve Abdullah Cevdet ynetiminde idi. Bunlar dnda cemiyetin kurucularndan olan brahim Temonun Balkanlarda at ubeler ile Kafkasya'daki ubeler de cemiyet iin nemli vazifeler gerekletirmekteydi. Cemiyetin stanbul kanad ise 1895 yl geldiinde, siyasi alanda kendini gstermeye balamtr. Ekim 1895'te cemiyetin kurulu nizamnamesi hazrlanarak, stanbul'un pek ok kesinde datlmtr. Bylece ttihat ve Terakki Cemiyeti, ilk kez varln aka ortaya koymu ve sesini duyurmaya balamtr59.
57

ttihat ve Terakki Cemiyetinin kuruluu ve adlandrlmas ile ilgili olarak ayrca bkz: Sina Aksin, Jn Trkler Auguste Comte un 19. yy. da ortaya att dncedir. Teoloji ve metafizik iermeyen, sadece fiziksel veya

ve ttihat ve Terakki, Remzi Kitapevi, stanbul, 1987; Haniolu, a.g.e., 1986.

58

maddi dnyann gereklerine dayanan bilim anlaydr. Comte bu tezini hal kanununa dayandrr. Bu temel kanuna gre, insanlk tarihinde dnce kanlmaz bir zorunlulukla evreden geerek ilerlemitir. Bu evreler srasyla teolojik hal, metafizik hal ve pozitif (msbet) haldir. Comte:Hepimiz, ocukluumuzda ilahiyat, genliimizde metafiziki ve olgunluk devremizde fiziki (felsefeci) olduumuzu hatrlamaz myz? Trkiyede pozitivizm, II. Merutiyetin ncesindeki yllarla, sonrasnda etkili olmutur. Trkiyedeki pozitivizmin en byk savunucusu ve yneticisi Ahmet Rza Beydir. 1884te merkezi Pariste olan Societe des Positivistese (Pozitivistler Birliine) ye olarak, onlarn fikir ve grlerini yeni Trk fikir hareketinin parolas haline getirmeye alt. Auguste Comteun Pariste imdi mze ve ktphane haline getirilmi olan evinin (Monsieur le Prince sokak, no:10) salonunda pozitivizmin 40 kadar nemli simasnn portreleri arasnda Ahmet Rza Beyin portresi de yer almaktadr. Devrim ngrmemesi ve ilerleme fikrine sarlmas nedeniyle pozitivizm, Osmanl lkesini paralanmadan birlik iinde ilerletme lksne bal Osmanl aydnlarna cazip bir ideoloji olarak grnmtr. Bkz: Ekrem In, Osmanl Modernlemesi ve Pozitivizm, TCTA, c.II, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.352-412; erif Mardin, 19.y.ylda Dnce Akmlar ve Osmanl Devleti, TCTA, c.II, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.342-351; http://tr.wikipedia.org.
59

Birinci, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Kuruluu ve lk Nizamnamesi (1895), s.404.

28

Cemiyetin yayn organn belirlenmeye baland. stanbuldaki merkezi rgt, gazetenin adnn ttihad- slam olmasn istiyordu. Ahmed Rza ise gazetenin sadece Mslmanlarn deil, Yahudi, Rum, Ermeni yani tm Osmanlnn karlarn gzeteceinden, adnn ttihat ve Terakki olmasnda srar ediyordu. Doktor Nzmn giriimi sonucu orta yol bulunarak gazetenin ad Meveret olmasna karar verildi ve ayda iki defa alt sayfa olarak kacak olan gazete 3 Aralk 1895 tarihinde Pariste Trke ve Franszca nshalarla yayn hayatna balad. Bursa Maarif Nezaretinden 1887 ylnda istifa ederek yurt Avrupaya kaan Ahmed Rza Beyin 1895te kurduu Meveret gazetesi, bu dnemde muhaliflerin hkmetten isteklerini dzen ve ilerleme ile beraber imparatorluun btn tebaasn iine alan geni kapsaml bir slahat program olarak ortaya koyuyordu. Ahmed Rza Bey, Franszca Meveret gazetesinin ilk saysnda ttihat ve Terakkinin programlar olarak u esaslar ortaya koyuyordu: nce baz yksek dzeydeki kiilerin ibirliinin saland belirtilerek, Batya gven verilmekteydi. kinci olarak, dzenin korunmas asndan hanedann yklmas deil de, ilerleme anlaynn yaylmas istenmekte, Dzen ve ilerleme dsturuna bal bulunulduu ve iddet yoluyla elde edilecek dnlerden nefret edildii sylenmekteydi. nc olarak, belirli vilayet ya da milletler iin deil, fakat tm Osmanllar iin slahatn gerekli olduu vurgulanmaktayd. Drdnc olarak, ilerlemenin gerekli olduu savunulmakta, ama Osmanl varlk koullarnn ve Dou uygarlnn da zgnlnn korunmas ve Batdan ancak bilimsel evriminin genel sonularnn zmsenerek alnmas istenmekteydi. Beinci olarak da, Osmanl iktidarna kar yaplan yabanc mdahalelere kar olunduu belirtilmekteydi60. eitli yollardan yurda gizlice sokulan bu gazeteyi bir ara Osmanl idaresinin Fransa hkmetiyle olan diplomatik grmeleri neticesinde Pariste karamaz olunca, Cenevrede neretmeye balad. Orada da takibata uraynca Brkselde karmaya devam etti. Fakat Belika hkmeti de Osmanl Devletiyle olan mnasebetleri sebebiyle gazetenin kmasna mani oldu. Ancak Belika parlamenterlerinden M.Georges Lorand, gazetenin mesul mdrln zerine ald. Osmanl ynetimine kar ykc ve blc fikirleri yaymaya devam etmesi sebebiyle Ahmed Rza Belikadan 1897 senesinde snr d edildi. Dier yandan, 1886da Mizan gazetesini kararak ynetimi lml biimde eletirmeye balayan Mizanc Murad Bey, ynetimden ve muhalefetten gereken yakn ilgiyi bulamamas ve nihayet gazetesinin de kapatlmas zerine, 1895te yurt dna katktan sonra, Ahmed Rzann yerine 1896-1897 yllarnda ttihat ve Terakki Paris ubesi bakanlna getirildi. Bu yer deiikliinde Ahmed Rzann ttihat ve Terakki ile olan gr ayrlklarnn nemli rol olmutu. te yandan, Ahmed Rzann dnsz kiiliinin ve sert tutumunun da bu
60

Sina Akin, Jn Trkler, TCTA, c.III, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.83.

29

anlamazlkta nemli etkisi vard. Mizanc Muradn bakan yaplmasndan bir sre sonra Ahmed Rza, ttihat ve Terakkiden atlacaktr. Yeni durumun bir baka belirtisi de ttihat ve Terakkinin faaliyet merkezinin Paristen 1897de Cenevreye tanmas ve Mizann artk burada karlmas olmutur61. Mahmut Paa ve oullarnn Parise gelmeleriyle Jn Trk olay byk canllk kazanm ve bir kongre toplanmas hazrlklarna balanmt. lk i olarak genel bir ar yaymland. Bu arda, lkenin iinde bulunduu genel durumun sergilenmesinden ve despotizmin yerilmesinden sonra tm Osmanllarn bu salt dzene kar savamlar isteniyordu62. Genel arnn ardndan Abdlhamidin bask dzenine kar ve Merutiyet isteyen herkesin bu kongreye katlmas iin Prens Sabahaddin ve Prens Ltfullah gerekli giriimlerde bulundular. Kongrenin yaplacan duyan Abdlhamid, yabanc devletlere notalar gndererek kongreyi engellemeye alsa da baarl olamamtr. Kongre, Fransz ayan yesi olan Mr. Le Tirere Pantalisin evinde 4 ubat 1902de balayp, 9 ubat 1902ye kadar srmtr. Devrin basnna Jn Trk Kongresi, Osmanl Hrriyetperveran Kongresi adyla yansd. Kongre dzenlenirken bakanlk iin Damat Mahmut Paa dnlmt. Hastal ilerlemi bulunduundan bir sayg gsterisi olmak zere Mahmut Paa fahri bakanla, olu Sabahaddin Bey ise kongreyi ynetmek zere bakanla seildi. Kongre sonunda iki gr ortaya kmtr. Bunlardan ilki, Yalnz propaganda ve yayn yoluyla inklp yaplamaz. Buna uygar askeri kuvvetlerin de devrim harektna katlmalarn salamal. gryd. kinci gr ise, Yabanc hkmetlerin mdahalesini davet ederek, lkede slahatn uygulanmasna giriilmesi dncesiydi. Kongre sonunda ortaya kan bu iki gr, iki cemiyetin kurulmasna yol amtr: Mdahaleciler ve Adem-i Mdahaleciler. Mdahaleciler, yabanc devletlerin mdahalesinin gerekli olduu grn savunmular ve Prens Sabahaddinin nderliinde Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet cemiyetlerini kurmu, Ademi Mdahaleciler ise yabanc devletlerin destei grne katlmamlar ve Ali Rzann bakanlnda Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti ad altnda toplanmlardr. Prens Sabahaddin yabanc devletlerin desteini alma konusunda bir aklama yapp unlar sylemitir : Biz memleketimizde bir ihtill yapmak maksadyla toplanm bulunuyoruz. Lakin dahilde ihtill kardmz takdirde bu hareketin hsn suretle neticelenecei muhakkak deildir. Kargaalk esnasnda herhangi bir ecnebi hkmetin kendi menfaati namna, ilerimize mdahale etmesi muhtemeldir. te biz bu mdahaleyi nlemek iin
61 62

Akin, Jn Trkler, s.83. Emre Kongar, Toplum Bilimcileri, Remzi Kitabevi, stanbul, 1997, s.92.

30

menfaati menfaatimize uygun bir hkmetle daha evvelden anlam olmalyz. Yani dahilde bir hareket vcuda getirdiimiz vakit bundan istifade etmek emeline decek hkmetlerin mdahalesini bertaraf eyleyecek hr ve demokrat hkmetlerle imdiden uyumalyz ve bundan sonra ihtill hareketine gemeliyiz63. Muhalifler meruti rejimin yeniden kurulmas konusunda gr birlii olmasna ramen, ngrdkleri kurtulu yntemi konusunda farkl grlere sahiptiler. zellikle 1902 Paris Kongresinde bu gr ayrl aka ortaya kmtr. zellikle gayri Mslim delegeler yabanc mdahalesini savunmaktaydlar. Fakat Prens Sabahaddin Bey bu noktaya bir aklk getirerek, yabanc mdahalesinin Osmanl Devletine daima zarar verdiini, fakat ieride yaplacak bir ihtillin de, baarl olabilmesi iin menfaati menfaatimize uygun, yani bir dost devlet tarafndan desteklenmesi gerektiini belirtti. Bunla beraber, yabanc mdahalesine kesin olarak kar olanlar bu gr benimsediler ve sonunda Kongre Mdahaleciler ve Ademi Mdahaleciler diye iki gruba ayrlarak dald. ngiliz modelini esas alan adem-i merkeziyeti kanadn lideri Prens Sabahaddin Beyin yannda yer alan Mdahaleciler ounluu oluturmutu. Aznlk olan Adem-i Mdahalecilerin lideri ise Fransz modelini esas alan Ahmet Rza Beydi. Fakat ttihat ve Terakki Cemiyetini meydana getiren bu grup, giderek ounluu kazanacak ve duruma egemen olacaktr64. Ermeni, Arnavut ve Arap aydnlar genellikle adem-i merkeziyeti grubun iinde yer almay tercih etmilerdir. Bylece kongreye katlanlarn ounluu adem-i merkeziyeti olmutu. Aznlklar iktidara geldikleri takdirde kendi yaadklar blgelerde zerk bir ynetimin kurulmasn salamay planlamaktaydlar. zerklik, bamszlk yolundaki ilk hedefti. Prens Sabahaddinin, daha sonra Ahrar Frkasna dnen, Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetinin 1906 ylnda yaynlanan program u esaslar iermektedir: Siyas slahat yaplarak yerinden ynetim salanacaktr. Vilayet meclisi yeleri halk tarafndan seilecektir. Merkezde halk tarafndan seilecek bir meclis tekil edilecektir. Osmanl halknn hak eitlii salanacaktr. Yerel yneticiler halkn nfus dalmna uygun olarak, farkl etnik ve din oranlara gre seilecektir. Yerel ynetim yerine gl bir merkeziyeti ynetimi savunan ttihatlar, Cemiyet iinde etkin grevlere genellikle merkeziyetileri getirerek izleyecekleri politikay netletirdiler. II. Abdlhamide muhalefet yapan gruplar arasnda en etkini konumuna ykselen ttihat ve Terakki Cemiyeti de 1895 ylnda yaynladklar ilk nizamname ile resmi olarak aa kmtr65.
63 64 65

Kongar, a.g.e., s.95. Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789 1914), TTK Yaynlar, Anakara, 1999, s.598. Cemiyetin 1895 Nizamnamesinin tam metni iin bkz. Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, c.I,

letiim Yaynlar, stanbul, 2000, s.70-75.

31

Yeni Osmanllarn ulusu ve Merutiyeti fikirleri ve Fransz Aydnlanmasn Osmanl koullarna adapte etme abalar, lkenin 1876-77 arasndaki meruti rejim de etkili oldu. Bu kiilerin devrimci, ulusu ve liberal eksende oluturmaya altklar ideoloji, 1908 devrimini rgtleyen ttihat ve Terakki Cemiyetine mensup gen kuan ideolojik geliiminde etkisi byk oldu. Ancak, lkeye pozitivist dnceyi ithal eden Ahmet Rza, bireycilik kavramna vurgu ile toplumsal dnm ne karan Prens Sabahattin ikinci Jn Trk dalgasn harekete geiren kiiler olarak hem ideolojik hizmetleri hem de rgtsel faaliyetleriyle ttihatln gerek fikir adamlar oldular66. II. Abdlhamid, ittihatlarn Sultan Abdlazizi darbeyle indirmelerinden ve sonrasnda da Sultan Abdlazizin pheli intiharndan olduka etkilenmitir. Sultan II. Abdlhamid mutlak monari dnemi boyunca kendisine muhaliflerin ve ayrlk aznlklarn dzenleyecei olas suikastlardan korumak iin eitli gvenlik nlemleri almt. Ali Suavi tarafndan giriilen raan Basknndan sonra paranoyaya varan pheci tavr nedeniyle kendini Yldza hapsetmi, sadece Cuma namazlar iin dar kmaktayd. Sultan II. Abdlhamid, her hafta Cuma selamlna eyhlislam Cemaleddin Efendi ve serasker Rza Paa ile birlikte kard. 21 Temmuz 1905 Cuma gn Ermeniler Yldz Camii nne bir saatli bomba yerletirerek Sultan II. Abdlhamide suikast tertiplediler. Charles Edward Jorris ve Ermeni yandalar srf bu suikast iin zel olarak retilmi bir at arabas Viyanadan stanbula getirilir. Gizli blmne 120 kilo patlayc koymular ve sonunda bu arabay Yldz camisinin avlusuna kadar sokmay baarmlardr. Arabaya yerletirilen bomba normal artlarda camiiden hemen kmas gereken Abdlhamidin k saatine gre ayarlanmt. Ancak II. Abdlhamid, eyhlislam Cemaleddin Efendi ile camii knda sohbete balad. Bu gecikme srasnda yerletirilen bomba patlad. Bylece Sultan II. Abdlhamid suikastten kurtuldu. Cemaleddin Efendi, II. Abdlhamidin suikastten kurtulmasn salamt. Bu olay II. Abdlhamidi devirtmek isteyen ttihatlar zerinde de eitli duygulara vesile olmutur. Vatansever ve Merutiyet taraftar Tevfik Fikret kaleme ald Bir darbe... bir duman... ve btn bir grh- sr diye balayan Bir Lahza-i Teehhr adl iirinde dzenlenen suikastten vgyle bahsederken eylemin sonusuz kalmasndan teessf etmektedir. Zira eylemin baarsz kalmas ile mutlak monari rejime son verilememitir ve mcadele edilen Merutiyet iin daha ok beklenmesi gerekmektedir. II. Abdlhamid, 1917 tarihinde kaleme ald anlarnda bu iire u ekilde gnderme yapmaktadr: Btn mparatorluu, bir daha ele gemez ekilde kaybediyoruz. Bu malubiyetin msebbibleri var, hainleri var, sulular var, yardaklar var... Bunlar kendilerini tarihin adaletinden, milletin husumetinden
66

Atal, a.g.e., s.131.

32

kurtarmak iin beni suluyorlar. Bu yangn Abdlhamid brakt diyorlar. Koskoca bir lke kaybetmenin acs iinde rpnan vatan evlatlarna, her eyi doru grmeleri, doru deerlendirmeleri iin yazyorum. Kimi sulayacaklarn bilsinler, kimin yakasna yapmak gerektiinde armasnlar diye.. Tarihin hkmn beklemeden, dosdoru dnebilsinler, bir daha ne yapmalar gerektiini idrak etsinler diye.. Bir Osmanl Padiah ve Halifesine bomba ile kast eden Ermeni kundaklarn alklamay vatanperverlik sayan mnevverleri grnce, kim olduklarm tansnlar diye... Hibir namuslu Ermeni, padiahna kast eden eli bombal rkdana anl avc diyecek kadar haysz olmamtr!67 ttihat kadrolar Mekteb-i Harbiye-i ahane (Harp Okulu) ve Erkan- Harbiye Mektebinde (Harp Akademisi) okuyan subaylar beslemekteydi. Mektepli subaylarn neredeyse tamam mutlak monari kart ve ttihat izgideydi. Mustafa Kemal de ttihatlarn fikirlerinden etkilenerek okulda mutlak monari kart faaliyetlerde bulununca filenmiti. Mustafa Kemal ve arkadalar 1904 Aralk aynda Harbiyeden mezun olduktan sonra Sirkecide kiraladklar bir pansiyonda rejim aleyhtar faaliyetlerde bulunarak gizli bir tekilat kurmaya karar verdiler. Jurnallenince Harp Okulundaki Zabitan Tevkifhanesine gnderirler. Burada bir sre tutsak kaldktan sonra, eylemcilerin tayinleri gitmeyi arzuladklar ttihatlarn merkezi ve Mustafa Kemalin memleketi olan Selanik yerine mutlak monarinin daha kuvvetli olduu imparatorluun dou blgelerine yaplr. O dnemde yeni mezun olmu subaylar genellikle Rumelideki ordulara gnderilirdi. Filenen Mustafa Kemal ve arkadalar I. ve II. Orduya atanma hususunda aralarnda anlamalarna ramen Erzurumdaki IV. Ordu ve amdaki V. Orduya tayin edilmilerdir. Mustafa Kemal, Ali Fuat (Cebesoy) ve Mfit (zde) 5 ubat 1905de ama tayin edildi. Mustafa Kemal rejim aleyhtar tutumu nedeniyle yakn takipte bulundurulacak ekilde ama gnderilmitir. Bu zamana kadar hibir cemiyete ye olmayan Mustafa Kemalin mevcut rejime kar almalar amda daha belirgin bir ekilde ortaya kmtr68. 1906 Eyll ay balarnda Selanikte Mithat kr'nn evinde on kiilik arkada grubu tarafndan yaplm olan toplantda, yelerinin ounluunu askerlerin tekil ettii Osmanl Hrriyet Cemiyetinin kuruluuna karar verilmitir. Bu cemiyet, yurt iinde ve yurt dnda kurulmu olan Jn Trk cemiyetlerinin bir devam deildir69. Ayn gnlerde, 1906 Ekiminde amda Vatan ve Hrriyet adl gizli bir cemiyet kurmu olan Mustafa Kemal Selanike
67 68

Bozda, a.g.e., s.87. E. Semih Yaln, Mustafa Kemal Paann ttihatl, Trkler, c.XIII, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, c.I, letiim Yaynlar, stanbul, 2000, s.53-54; Kazm Nami

2002, s.247.
69

Duru, ttihat ve Terakki Hatralarm, Sucuolu Matbaas, stanbul, 1957, s.13.

33

gelmitir. Burada, kurduu cemiyetin Selanik ubesini oluturan Mustafa Kemal daha sonra Suriyeye geri dnmtr. Ancak, bir sre sonra Vatan ve Hrriyet Cemiyeti, Osmanl Hrriyet Cemiyetiyle birlemitir. Bylece Vatan ve Hrriyet Cemiyeti ortadan kalkmtr. Osmanl Hrriyet Cemiyeti ksa zamanda Rumelinin her tarafna yaylmtr. Makedonyann btn ehir ve kasabalarnda ve zellikle Trk Alaylarnn bulunduu yerlerde gen subaylar arasnda taraftar bulmutur. Bylece, Makedonyada bulunan Osmanl III. Ordusunun temen, yzba, binba rtbesindeki subaylar bu cemiyete katlmlardr. Mustafa Kemal, ttihatlarla Merutiyetin kurulmas konusunda birlik iinde olmasna ramen Merutiyet sonras uygulanacak politikalar konusunda gr ayrl iindeydi. Prens Sabahaddin Beyin ban ektii muhalefetin dier kolunun aksine ttihatlar merkeziyeti ynetimle Osmanl mparatorluunun kurtarlacan dnyordu. Daha byk bir vizyona sahip olan Mustafa Kemal paralanmann kanlmaz olduunu grmtr. Ona gre Khneleen ve hayatiyetini kaybeden Osmanl mparatorluu gvdesi zerine devlet oturtulamazd. Ancak, Trk ounluu bulunduu topran zerine oturtulabilirdi. Dvel-i Muazzamann imparatorluu tasfiyesinden nce ihtill idaresi ulusal bir devlet kurmalyd. Mustafa Kemalin bu radikal fikirleri ttihatlarn tepkisine neden olmu, sonuta Mustafa Kemal dlanmaya balanmtr. 1905 ylndaki Rus devrimi sonrasnda arn halkna bir parlamento bahederek snrl olsa da anayasal monari rejimine geilmesi, Osmanldaki muhalif kesimi derinden etkiledi. Rusya gibi Avrupada mutlakiyetiliin kalesi olarak grlen bir imparatorlukta bile halkn ar dize getirmesi, bu kesimleri olduka umutlandrd. 1906da meydana gelen ran Devriminin parlamento ve anayasann kabulyle sonulanmas, Osmanl mparatorluunda Rusyadakine benzer bir etki yaratt. ran Devrimi, geri bir lkede dahi anayasal rejime geilmi olmasna rnek tekil etmesi itibariyle olduka kayda deerdi. Osmanldaki eitimli kesim arasnda Rusya ve randa meydana gelmi olaylar tartlmaktayd70. ttihatlar, Merutiyetin iln iin faaliyetlerini 1907den sonra daha da younlatrmlard. Avrupadaki Jn Trkler bir grup Ahmed Rzann dierini Prens Sabahaddin Beyin ektii iki ana gruba ayrlmt. Ancak, Saray Merutiyetin ilnna zorlayanlar bu gruplar deildi. Bu grevi, yurt iinde, Manastr-Selanik (Makedonya) blgesinde rgtlenen ve arlkl olarak askerlerin oluturduu dier bir grup stlenecekti71. Osmanl Hrriyet Cemiyetinin faaliyetlerini yakndan takip eden II. Abdlhamidin basklar zerine mer Naci ve Hsrev Sami Parise kamlar ve Paris'te Ahmet Rza ve
70 71

Atal, a.g.e., s.142. Karabekir, a.g.e., 3582.

34

Prens Sabahattin gruplarnn programlarn inceledikten sonra Ahmet Rza grubunu kendilerine daha yakn grmlerdir. Ahmet Rza, Dr. Nazm araclyla Osmanl Hrriyet Cemiyetine birleme teklifinde bulunmutur. Sz konusu teklif, Paris grubunun hrriyetin iln konusunda ihtill fikrinden uzak durmas nedeniyle, Osmanl Hrriyet Cemiyeti'nin Selanikteki Heyet-i Alisinde youn tartmalara neden olmutur. Ancak, daha sonra yaplan gizli oylamayla Ahmet Rzann teklifi kabul edilmi ve 27 Eyll 1907de yedi maddelik bir szlemeyle birleme resmen gerekletirilmitir72. Osmanl Hrriyet Cemiyetinin ismi Terakki ve ttihat olarak deitirilmi, birka ay soma da ttihat ve Terakkiye dntrlmtr. Birlemenin ardndan Paris ube olarak kalm, Selanik Heyet-i liyesi ise, Merkez-i Umum adn almtr73. Osmanl Hrriyet Cemiyeti'nin Selanik'te bulunan ubesi yeni oluturulan cemiyetin i genel merkezi, Paris'te bulunan Terakki ve ttihat Cemiyetinin ubesi ise d genel merkez olarak kabul edilmi ve faaliyetler bu iki merkezden kontrol edilmeye balanmtr74. Bu iki cemiyet birleerek glenmi ve ttihat ve Terakki Cemiyeti ad altnda etkili bir muhalefete girimitir. Birleme sonras ttihat Jn Trklerin merkezi Paristen Selanike kaym, Paris ubesi ve ttihat ve Terakki Cemiyeti kurucular giderek arka plana dmeye balamtr. Selanik ubesi etkinliini artrrken, Paris ubesinden Ahmet Rza, Dr. Nazm ve Dr. Bahattin akir gibi isimler dndakiler giderek etkinsizlemeye balamtr. Abdullah Cevdet, shak Skuti ve brahim Temo ttihat ve Terakkinin kurucular olmalarna ramen giderek dlananlar grubunda yer alacaktr ve II. Merutiyet sonras Merkez-i Umum Ynetici kadrosu dnda kalarak Makedonyallara yerlerini kaptracaklardr. brahim Temonun bu srece gidile ilgili Selanik ubesi nderlerinden Cemal Bey ile arasnda konuma Paris ayann dn gz nne sermektedir: Cemal Bey- Doktor hangi cemiyetten bahsediyorsunuz? Bizim bu cemiyet, sizin vatan haricinde altnz cemiyet deildir. Bu cemiyet, Manastr ve Selanik mahsuldr...75 Bu birleme ttihat ve Terakkinin Rumelide yaylmasnda nemli bir faktr olmutur. Ayrca bu birleme yoluyla ttihat ve Terakki askerleri de bnyesine alm bulunuyordu ki, bu gelime cemiyetin tarihinde nemli bir aama tekil etmitir. Bu yolla yeni kurulan cemiyete subaylarn katlmas II. Merutiyetin ttihat ve Terakki tarafndan II. Abdlhamide kabul ettirilmesinde byk rol oynamtr. nk bu birlemeden glenerek kan cemiyet, Sultan
72

Ernest Edmonson Ramsaur, Jn Trkler ve 1908 htilali, (ev. Nuran lken), Sander Yaynlar stanbul, Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, s.39-40. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi (II. Merutiyet ve I. Dnya Sava), c.IX, TTK Yay., Ankara, 1999, s.14. Temo, a.g.e., s.185.

1972, s.142-143.
73 74 75

35

II. Abdlhamid ynetimine kar yapt mcadeleyi siyas olmaktan kararak askeri bir temele de dayandrmtr. Birleme olayndan ay gibi ksa bir sre sonra 27, 28 ve 29 Aralk 1907te Pariste II. Jn Trk Kongresi toplanmtr. Prens Sabahaddin bakanlnda toplanan Jn Trk kongresini ttihat Terakki Cemiyetinden Ahmet Rza Bey ile Ermeni temsilci Malumyan Efendi ynetir. Kongreye, Terakki ve ttihat Cemiyetinin Paris merkezi, Prens Sabahattin grubu milliyeti Yahudiler ve milliyeti Arap rgtlerinin temsilcileri ve Ermeni Tanak Cemiyeti temsilcileri katlmtr76. gn sren youn grmelerin ardndan ksa vadede gerekletirilecek eylem planna gre II. Abdlhamitin devrilmesi ve Merutiyet idaresinin yeniden tesis edilmesi iin grevler, halk hareketleri dzenlenmesi, ordu iinde gizli propaganda yaplarak yksek rtbeli subaylarn ttihat saflarna ekilmesi ve en son askeri darbe gibi uygulamalara geilmesi kararlatrlr. Bu amalar gerekletirme dorultusunda Tm katlmc rgtler arasnda egdm salayacak, ortak eylemleri tek merkezden ynetecek ve eylemlerin etkin bir ekilde tam zamannda yaplmasn salayacak bir de cra Komitesi oluturulur. Ancak kart gruplar arasnda bir anlama aray sonu vermez. Prens taraftarlarnca bir yandan d devletlerin mdahalenin dier yandan adem-i merkeziyetin kabul edilmesi ttihat ve Terakkinin tepkisini ekmitir. Rumelideki zellikle Makedonyadaki Trk varl iin tehlike anlar almaya balamt. Bu durum Trkleri, Jn Trkleri, ttihat ve Terakkinin ynetici kadrolarn ve 3. Ordu subaylarn endielendiriyordu. Tam bu srada, 910 Haziran 1908de ngiliz Kral III. Edward ile Rus ar II. Nikolann, Reval grmeleri gerekleti. Reval grmesinin hemen arkasndan, Rusya ile ngilterenin Osmanl mparatorluunu paylama ve paralama konusunda anlatklar, dolaysyla Rumelide Osmanlnn sonun geldii eklinde yorumlar ortaya kt. te bu tehlike ve zmsz durum ttihat ve Terakki yneticilerini ve Trk subaylarn harekete geirdi. Onlara gre en hzl ve kestirme zm II. Abdlhamid rejimine son vermek, Merutiyeti iln etmek ve Knun-u Esasyi uygulamakt. Ancak bu zm Avrupa kamuoyunu Osmanl Devletinin lehine evirebilirdi77. Reval Grmeleri, ttihatlar Merutiyet iin harekete geiren ve devrimin zamann belirleyen en nemli etken deil, tetikleyen bir gelime olmutur. Zira ittihatlar uzun zamandan beri hazrlklarn yapmakta ve uygun siyasal zeminin olumasn beklemekteydiler. Osmanlnn paralanaca izlenimi kurtulu reetesi olarak sadece Meruti ynetimi gren ttihatlar harekete geirmitir.

76 77

Ahmed Bedevi Kuran, nklp Tarihimiz ve Jn Trkler, Kaynak Yay., stanbul, 1945, s.243-245. Bayram Kodaman, II. Merutiyet Dnemi (19081914), Trkler, c.XIII, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara,

2002, s.170.

36

II. Merutiyetin ilnndan ksa bir sre nce, 23 Haziran 1908de Osmanl ttihat ve Terakki Heyet-i ctimaiyesi tarafndan bir beyanname yaymlanmtr. Bu beyanname Manastr ehrinde sokaklara aslm ve eitli devletlerin konsolosluklarna da gnderilmitir. Manastr valisine bir muhtra mahiyetinde olan bu vesikada gnn hkmetinin gayr-i meru olduu, ttihat ve Terakki Cemiyetinin tek arzusunun milletin ak ve meru haklarn geri almak ve idare mekanizmasnn banda olanlarn ihtiraslarna son vermekten baka bir ey olmad, kurulmak istenen rejim sayesinde milletle padiah dorudan temas halinde olaca bildirilmekteydi. nc Ordunun Manastrdaki kararghnda bulunan askeri mft, gerekte Yldz Saraynn yollad bir casustu. Haziran ay balarnda rastlant eseri, Binba Ahmet Niyazi Beyin de karlat bir ttihat ve Terakki komplosunu rendi. Ahmet Niyazi, Manastrla Ohri arasndaki Resneye atanan ve sadakatinden kuku duyulan bir subayd. Durumu bakente bildirmemesi iin mft vurularak ldrld. Niyazi bir ayaklanma balatmaya karar vermiti78. Kolaas Ahmet Niyazi Bey kendi giriimleri sonucunda blgede yaayan Mslmanlardan, ttihat ve Terakki Cemiyetinin ynetimin altnda bulunacak sekiz yz kiilik silahl sivil halk gurubunu oluturmutu. Kolaas Ahmet Niyazi Bey, 3 Temmuz 1908de ekya izlemek bahanesiyle bir grup yerel yneticiyle beraber 160 kiilik birlii, kla cephaneliinden ald adam bana iki tfek ve hayli bol cephane ile daha nce oluturulan bu birlikle bulumalar iin dalara gnderdi. 3 Temmuz 1908 Cuma gn herkes cuma namazndayken, Resneli Kolaas Niyazi Beyin bir miktar silah ve cephane alarak kendisine bal karma bir kuvvetle Resnede Ohri gl evresindeki dalara kmas ile isyan balam oldu. 3 Temmuz 1908 tarihinde Yldz Sarayna, Padiahn bamabeyincisine II. Abdlhamidin ekilmesine dair telgraf eker. Niyazinin balatt bu giriim hzla yaylm, ksa srede tm ittihatlarn II. Abdlhamid rejimine kar ayaklanmas ile sonulanmtr79.

78 79

Palmer, a.g.e., s.206. Manastrn Resne Kasabasndan olduu iin Resneli Niyaz olarak ta bilinen Ahmet Niyazi Bey, II.

Merutiyetin ilnndan sonra hrriyet kahraman olarak anlmaya balamtr. Devrimi srasnda edindii geyii mcadelenin sembol yapm, kendisi Kahraman- Hrriyet geyii ise Rehber-i Hrriyet olarak mehur olacaktr. stanbula getirdii geyik o kadar mehur olur ki, her yerde herkes RehberHrriyetin muhabbetini(bylece literatrmze Geyik Muhabbeti kavram girer) yaplmaya balar. Hareket ordusu ile 31 Mart ayaklanmasn bastrmak iin stanbula gelen Niyazi Bey, ittihatlarla anlaamaynca memleketi Resneye geri dnmtr. Balkan Savalarnda da kahramanlklar ile tekrar gndeme gelmitir. Ahmet Niyazi Bey, 17 Nisan 1913te stanbula gelmek iin Arnavutlukun Avlonya limannda vapur beklerken talyan istihbarat veya ttihatlarnda dhil olduu siyasi dmanlar tarafndan tetiki yaplan korumas tarafndan ldrlmtr. Bkz: Ahmet Celalettin Saraolu, Resneli Niyazi, ema Yaynevi, stanbul, 2006; smail Hakk Uzunarl, Resneli

37

II. Abdlhamid, Resnedeki birliklerin banda bulunan Ahmet Niyazi Beyin nderliindeki grubu etkisiz hale getirmek ve ayaklanmay bastrmak iin Kosova vilayeti komutan emsi Paay grevlendirdi. ki taburla Mitrovieden Manastra gnderilen I. Ferik emsi Paa 7 Temmuzda Manastra geldiini bildiren raporu verdikten sonra Manastr Postanesinden karken, ttihat bir subay olan Bigal Temen Atf (Kaml) tarafndan ldrld. II. Abdlhamid nce durumun vahametini pek kavrayamad, bu olaylar vaka-y adiye olarak grd. II. Abdlhamid, emsi Paann ldrlmesi zerine yerine Mir Tatar Osman Paay grevlendirdi. Fakat askerler silah arkadalarna ate amadklar iin Mir Tatar Osman Paa etkisiz kalmtr. Blgenin ierisine dt askeri ve siyasi durumdan sonra II. Abdlhamid in bu ayaklanmay bastrabilmesi iin Makedonyadaki III. Ordu ve Edirnedeki II. Ordudan faydalanma frsat kalmamt. Abdlhamid bu durumu ortadan kaldrmak iin Anadoludan 47 taburdan oluan 1800 kiilik bir birlik gnderdi. Ayrca Makedonyadaki Rum etelerinden faydalanacakt. Tatar Osman Paa Manastra geldii srada zmirden Selanike asker sevkine balanmt. Cemiyet, Anadoludan gelecek askerlerin Niyazi Bey zerine gitmesini nlemek iin Doktor Nzm Beyi zmire yollad80. zmirde silhaltna alnan sekiz taburluk redif livas Makedonyadaki eteci zabitleri takip etmek zere vapurla Selanike gnderildi81. zmirdeki Cemiyet yeleri olan Doktor Nzm, Bursal Tahir ve arkadalar da vapurda bulunmaktayd. ttihatlarn propagandas zerine bir ksm asker daha Selanike varmadan, dierleri ise Manastr yolunda ttihat ve Terakki Cemiyetine katlmay kabul ettiler. Makedonyadaki bu olaylar gittike byyerek halkn ve III. Ordunun katld genel bir isyan halini ald. syan yaylmaya balad. Bundan sonrada Makedonyada 20 Temmuz 1908de Firzovik olay ortaya kt. 1908 ylnda Avusturya-Macaristan Manastrda demiryolu yapm iin almalara balamt. Bu demiryolu eski plana gre. Bosnadan Mitrovieye kadar uzatlacakt. Bu amala daha Mart 1908de Avusturya hkmeti Kosovaya bir mhendis komisyonu gndermitir. Bu gelime Kosovann Avusturya tarafndan igal tehlikesi halk arasnda eitli sylentilere yol amt. Olay, skpteki Avusturya- Alman okulunun doal gzellikleriyle nl saray ii kyne yapmaya hazrland gezi Arnavutlarn tepkisini ekmi ve birok silahl Arnavut Firzovikte toplanmaya balamt. Bu haber dallanp budaklanarak yaylm ve toplulua katlanlarn says ertesi ay 30 bine kadar ykselmitir. Kr gezisinin yaplaca alan hazrlamak iin nden gnderilen
Niyazi Hatrat, rgn Yay. stanbul, 2003; Ziya Nur Aksun, Osmanl Tarihi, c.V, tken Yaynlar, stanbul, 1994; http://tr.wikipedia.org.
80 81

Uzunarl, 1908 Ylnda II. Merutiyetin Ne Suretle lan Edildiine Dair Vesikalar, s.18. Duru, a.g.e., s.27-28.

38

iilere kar yaplan gsteriler, Osmanl idarecilerine kar bir harekete dnnce Kosova Valisi Mahmut evket Paa, cemiyet yesi olduunu bildii Jandarma Komutan Ali Galip beyi bilgi almak iin buraya yollamtr. Ali Galip bu olay cemiyete bildirmi ve Merutiyet iin bundan faydalanlmasn sylemitir. ttihatlar tarafndan blge halk, II. Abdlhamidi protesto etmeye ynlendirilmi, hrriyet ve Merutiyet isteiyle gsteri yaplmaya balanmtr. Ayaklanma iindeki cemiyet yesi Hac aban Efendi de dzensiz olan protestoyu Merutiyet lehine evirmitir. Bu arada ttihat ve Terakki Cemiyeti Manastr da ardndan da Ohride faaliyetlerini arttrmt. Ohrideki Snf- Sani Redif Alay kumandan vekili Eyp Sabri Bey, asker ve ahaliden tekil ettii Ohri Milli Alay birinci tabur kumandanln ele alarak 20 Temmuz 1908de askeri depoyu atrp, dokuz yz mavzerle, doksan be sandk cephaneyi yanlarna alarak daa kmtr. Daha sonra Eyp Sabri Bey kuvvetlerine Manastrda bulunan rediflerle, Mitrovieden gelen nizamiye taburlarndan baz zabitlerde iltihak etmilerdir. Bu gelimeler karsnda Mir Tatar Osman Paa cemiyet aleyhine sinsice hareketi sebebiyle cemiyet tarafndan tutuklanmasna karar verilmi, bu i. Ohri tekilatna havale edilmiti. Yani bu grevi Eyp Sabri Bey ve Resneli Niyazi Bey yerine getirecekti82. Bunun zerine her iki tabur gizlice tertibat alarak hazrlklarm tamamladktan sonra Manastr zerine hareket etti ve 22 Temmuzda 1908de, Niyazi Bey ve Eyp Sabri Beyler cemiyetin emri zerine Manastrdaki ordu komutan Tatar Osman Paay daa kaldrdlar. Enver Bey Tikvete, Selahattin ve Hasan Tosun Beyler Arnavutlukta ayn ekilde Hrriyet Taburlar kurarak daa kmlar ile lkede ayaklanma ortam ortaya kt. Cemal Beyin evinde 21 Temmuz 1908 gecesinde yaplan grmelerde, Padiah kabul etsin veya etmesin iki gn sonra II. Merutiyetin iln edilmesine karar verilmitir. Merkez-i Umum azasndan Mithat kr Bey, alnan karar Manastr dnda Serezdeki cemiyet yelerine de tebli etmitir. 22 Temmuz da ttihatlar Makedonyada ynetime el koydular. ttihatlar 22 Temmuz 1908de padiaha bir telgraf ekerek, Knun-u Esasnin derhal yrrle konulmasn ve meclisin almasn, bu yaplmad takdirde daha vahim olaylarn meydana gelebilecei bildirildi. Firizovikte toplanan halk da ektikleri telgrafn cevabn heyecanla bekliyordu. Yldz Saraynda moral bozulurken, Sultan Abdlhamid siyasal inisiyatifi yeniden ele geirmek iin son bir aba daha gsterdi. Muhalefeti oyalamaya kalkmak onun ilk kez yapt bir ey deildi. Be buuk yldr sadrazamlk yapan Mehmet Ferit Paay azletti ve Kk Mehmet Said Paay yedinci kez sadrazam yapt. Kk Mehmet Said Paa otuz bir yl nce, Osmanl Anayasasnn sahte afa skerken, padiahn nutkunu Meclis-i
82

Uzunarl, 1908 Ylnda II. Merutiyetin Ne Suretle lan Edildiine Dair Vesikalar, s.2227.

39

Mebusanda okuyan adamd. Krk sekiz saat iinde Mehmet Saidle efendisi, Makedonya asilerinin ilk isteini kabul etmeye karar verdiler. Sultann be ay sonra kendi azyla yapt aklamaya gre, artk imparatorluun halk bir parlamenter hkmete hazr saylacak kadar eitimli duruma gelmiti83. Padiahn cevab gecikince ttihat ve Terakkinin Manastr ubesi, Merkez-i Umumsinin bilgisi dhilinde askerlerle anlaarak hrriyeti iln etmeye karar verdi. ttihatlar 23 Temmuz 1908 sabah Selanik hkmet konan igal ettiler. ttihat ve Terakki Cemiyetinin Miralay Sadk Bey bakanlndaki Manastr ubesi 23 Temmuzda Manastrda top atlaryla trenle anayasal rejimi iln edildi. Siroz, Resne, Debre ve Makedonya ile Arnavutluktaki dier kasabalarda Manastrdakiyle ayn saatlerde Merutiyet iln edildi84. Selanik ubesi de Enver Bey araclyla Merutiyet toplar attrd. ttihat ve Terakki, Selanikteki tm yabanc konsolosluklara ve Makedonyann dier belli bal kentlerine ajanlar yollayarak, 1876 Anayasasnn yeniden yrrle girdiini duyurdu. II. Abdlhamid, be yl akn bir sredir sadrazamlk yapmakta olan Mehmet Ferit Paay azledip yerine 23 Temmuz 1908de Sadrazam yapt Said Paann da fikrini aldktan sonra Merutiyetin ilnna u szlerle raz olmutur: Knun-u Esasyi ben tesis etmitim; Meclis-i Mebusann (1878) ikinci dnem toplantsnda bir mddet yrrlkten kaldrlmas lzum etmiti. yle yapld. Mademki milletim bu kanun yine yrrle girmesi arz ediyor, ben dahi verdim85. Merutiyet, 23 Temmuz 1908 tarihinde86 sessizce iln edildi ve askya alnm olan 1876 Anayasasnn derhal yrrle gireceini duyurdu. Birka gn sonra da siyasal mahkmlar ve srgnler iin genel af iln edildi. 1 Austosta karlan bir hatt- hmayun da hafiyelik tekilatnn kaldrldn, keyfi tutuklamalara son verildiini, d seyahatlerin brakld, rk
87

ve

din

eitliini

ve

mevcut

hkmetlerin

yeniden

yaplandrlacan iln etti . Osmanl topraklarnda artk Yaasn Merutiyet, Hrriyet, Uhuvvet ve Msavat sloganlar yanklanmaktayd. 1908 ylnda Merutiyetin tekrar yrrle konmas ile I. Merutiyetten beri sre gelen II. Abdlhamidin mutlak monari devri de son bulmu oluyordu.

83 84 85 86 87

Palmer, a.g.e., s.206. Kansu, a.g.e., s.134. Kodaman, II. Merutiyet Dnemi (19081914), s.171. 23 Temmuz gn Trkiyede 1935 ylna kadar Hrriyet Bayram olarak kutlanmtr. Palmer, a.g.e., s.206.

40

1.2.2. II. Merutiyet Sonrasnda ttihat ve Terakki Cemiyetinin Siyaseti Muhalefetin 30 yllk mcadelesi sonunda zaferle sonulanm, ttihat ve Terakki Cemiyeti nderliinde Meruti Monari ikinci kez yrrle girmitir. Bundan sonra sra seimlerin yaplarak meruti kurumlarn oluturulmas ile yeni rejimin talandrlmasna gelmitir. lk i olarak hkmetin kurulmas ile balanan meruti monari dnemi sonra seimlerin yaplarak meclisin almas ve anayasann yenilenmesi ile ilevsellemitir. 4 Austosta kurulan Merutiyetin ilk kabinesi Said Paa hkmeti bir iki isim dnda kendisinden nceki hkmetin aynyd. Bu nedenle de ancak bir haftadan biraz fazla dayanabildi ve 13 Austosta ekilmek zorunda kald. Said Paa Hkmetinden sonra II. Abdlhamidin saltanat boyunca kurulan hkmetler ise srayla u ekilde oluturulmutur88: 1 Said Paa hkmeti 1 Austos 5 Austos 1908 2 Kmil Paa hkmeti 6 Austos 1908 14 ubat 1909 3 Hseyin Hilmi Paa hkmeti 14 ubat 13 Nisan 1909 4 Ahmet Tevfik Paa Hkmeti 13 Nisan 1 Mays 1909 Sultan II. Abdlhamidin Merutiyetin ilk gnlerinde yanndan uzaklatrlmas istenilen aml zzet Paaya, msaade emrini verirken yle syledii rivayet edilmitir: Ben artk ihtiyarladm; fakat yaadm mddete harb-i dhiliye sebebiyet verdiim asla sylenmeyecektir; sen gensin, dnyann kaplar sana aktr; eer tekrar stanbula gelirseniz, eski gnlerin ok deimi olduunu greceksiniz. Trkiye artk sadece kk bir memleket olacak... Hrriyet bir mezhep mcadelesi hline gelecek. Zannetmem ki, milletim bugnknden daha mesut olsun89. II. Merutiyet iln edilirken doal olarak mutlakiyete kar mcadele verenlere ynelik af karlmak istenmitir. Balangta sadece Makedonyadaki ttihatlar kapsayan af karar ieriden ve dardan tepkiler gelince 2930 Temmuz tarihlerinde genel affa dnt90. nce Rumelideki siyas sulular, sonra cezasnn te ikisini ekmi olan sulular, daha sonra btn sulular kademeli olarak af kapsamna alnd. Aslnda devlet otoritesi ok zayflam ve hkmet talepler karsnda durumu kontrol edemeyeceini anlaynca yasay genel affa evirdi91. 31 Temmuzda II. Abdlhamidin ttihatlara kar kulland hafiye rgtnn kaldrld iln edildi.
88

II. Abdlhamid dnemi kurulan hkmetlerle ilgili olarak bkz: Kodaman, II. Merutiyet Dnemi (1908 Ziya Nur Aksun, Osmanl Tarihi, c.V, tken Yaynlar, stanbul, 1994, s.89. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, c.I, TTK Yay., Ankara, 1964, s.68. S. J. Shaw E. K. Shaw, a.g.e., s.333.

1914), s.172.
89 90 91

41

Merutiyet iln edilir edilmez adem-i merkeziyetiler, Trkiyeye gelerek propaganda yapmaya balamsalar da baz zorluk ve basklara uradlar. Cellettin Arif Fazl Beyler zmire gelip kendilerini karlayan halka sylev vermek isteyince, bu giriimi bata Dr. Nazm ve baz ttihat ve Terakkicilerce kt karland. Fazl Bey, Merutiyetten nce bir Adem-i Merkeziyeti baz genlerin yeni dzende dlanm olduklarn rendi. Yine Adem-i Merkeziyetilerden Mahir Said, Tevfik, Avni Kemal Beyler de Anadolu gezisine karlarken tutuklandlar92. ttihat ve Terakki, Merkez-i Umum araclyla hareket ediyordu. Bu heyet Selanikte kalp gizliliini srdrerek siyaseti ynlendiriyordu. Hrriyetin ilnndan birka gn sonra Talat, Cemal ve Cavid beylerin de iinde bulunduu yedi kiilik bir grup, yeni rejimin yerlemesine gz kulak olmak zere bakente gelmiti93. ttihat ve Terakki Cemiyeti Merutiyetin getirilmesi hedefine kilitlenmiti ama Merutiyet sonras ne yaplacana dair belirli bir siyasi programlar bulunmamaktayd. Bu nedenle siyasete girip ynetimi ele almak yerine asker olarak cemiyette kalp hkmeti denetlemeyi ve bask yaparak otorite kurmay tercih ettiler. ttihatlarn Merutiyet sonrasna dair net bir planlar olmad iin ana hedefleri gerekletikten sonra hkmete girme riskini alamamlardr. Bu durumu cemiyetin kurucularndan brahim Temo yazd anlarnda u ekilde itiraf etmektedir: Yahu biz toplanp hasbhl ediyoruz ve dertleniyoruz, Osmanl idaresini tenkit edip duruyoruz. Ya bir gn Abdlhamid insafa gelir, tuttuu yolun kmaz bir sokak olduunu anlar ve etrafndaki muzr mikroplan temizleyerek buyurun efendiler bu idare arabasnn dizginlerini elinize vereyim. Geliniz slahata balaynz, vatan kurtarnz derse. Biz yalnz kuru bir tenkitle vaktimizi geirdiimiz iin hazrladmz cidd bir programmz yoktur. Vatana dnmzde i bana geersek ne yapabiliriz?94 Genel kabul gren grn aksine Aykut Kansu ttihatlarn Merutiyet sonrasna ilikin belirli bir programlar olmad tezine u ekilde kar kmaktadr: Devrimi yapanlar, bunu gerekletirip mutlakiyeti ynetimi devirdikten sonra ne yapacaklarn bilmiyorlard tarz iddialar Trk tarihileri arasnda nedense 1908 Devrimini ktlemek iin ok sk bavurulan yollardan birisidir. Hlbuki hem olaylarn akna hem de devrimden nce ve sonra sylenenlere yeterince kulak verilirse grlr ki ama yalnzca Merutiyetini toplumdaki farkl snflar katnda yitirmi olan devletin yklmas deildi. Yklann yerine ne konulaca da dnlmt. Toplumdaki adaletsizliklerin ve hakszlklarn kona olarak var
92 93

Akin, ttihat ve Terakki, s.100. Paul Dumont, Franois Georgeon, Bir mparatorluun lm 19081923, (ev. Server Tanilli) Cumhuriyet Temo, a.g.e., s.157.

Gazetesi Kitaplar, stanbul, 1997, s.10.

94

42

olan mutlakiyeti rejim eletirilmekte ve bunun zgrlk temsil mekanizmalarna dayanan modern bir yapyla deitirilmesi ngrlmekteydi95. Her eyden nce henz rgt tam anlamyla aa kmamt. Aa kmamasnn nedeni de temkinli davranlmas ve Abdlhamide yeterince gvenilmemesiydi. kinci neden ttihat ve Terakkinin henz partilememi olmas, bu nedenle de yeterince siyasi tecrbelere sahip bir kadrosu bulunmamasyd. Bu nedenle siyasi faaliyette bulunmadan nce, gerektii biimde aa kmas, parti olarak rgtlenmesi, kadrolarn oluturmas gerekiyordu. nc neden ise Merutiyetin iln srasnda henz, rgtn arlk merkezinin Selanikte bulunmasyd. Falih Rfk Atay yazd ankaya adl kitabnda lkenin iinde bulunduu durumu u ekilde anlatmaktadr: Merutiyet iln olunduktan sonra, Mustafa Kemalin btn korktuklar kt. ttihat ve Terakki Orduya dayanan bir gizli komite niteliinde kalp devlet idaresini Said ve Kmil Paalar gibi eski Osmanl ihtiyarlarna brakt. Sanki seimler olup Millet Meclisi toplannca her ey, hemen yoluna girecekti. Aslnda ise Adriyatik kylarndan Fars Krfezine doru btn mparatorluun eriat cahil Mslman halk halifeye bal idi. Uyank Hristiyan aznlklarn da mparatorluu paralayarak kendilerinin saydklar ttihatlarn fedaileri blgelerle anavatanlarna katlmaktan baka dndkleri yoktu.

stanbulda ilk muhalifleri, polis korurluu altnda, ldrme yolunu tutmulard. Mustafa Kemalin dndnn tam aksine ihtillciler halk kazanmak iin, oktan kaybettiimiz Giriti Yunanistana vermemek; Bosna-Herseki Avusturya-Macaristan mparatorluundan geri almak, Bulgaristann bamszln tanmak gibi bir kurtarmclk edebiyat tutturmulard. Ben okulda iken sokak gsterilerinde Budin, Budapete trkleri bile okuduumuzu hatrlarm. Hrriyet trklerinden birinin msras u idi: Alalm dmandan eski yerleri! Ordu politika bata iindeydi. Temen yarbaya selm vermez olmutu96. ttihat ve Terakki Frkasnn otoriter bir politika izlemesi sonucunda karsnda en byk kuvvet olarak basn ve muhalefet partilerini grmt. Merutiyet Dnemi muhalefet partilerinin ou ekonomik adan Liberal, Garp, ttihad- Anasrc ve Adem-i Merkeziyetiydiler. Bunlar slamclk ve Trklk alannda ttihat ve Terakki Frkasn eletirmiler fakat gerektiinde dini propagandalardan faydalanmlardr. Milliyetilii prensip olarak benimsemek istememilerdir97.

95 96

Kansu, a.g.e., s.363. Ayrntl bilgi iin bkz.: Falih Rfk Atay, ankaya, Doan Karde Matbaas, stanbul,1969; Bekir Tunay, Tark Zafer Tunaya, Hrriyetin lan II Merutiyet Hayatna Baklar, Baha Yay., stanbul, 1959, s.41.

Mustafa Kemal ve ttihat ve Terakki, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, S.I, c.I, Ankara, 1984, s.236276.
97

43

ttihat ve Terakkiye kar muhalefetin balca eletirisi, ttihat ve Terakkinin tekelcilii ve gizliliinin ikinci bir istibdata yol aabilecei kaygsyd. Daha somut olarak, ttihat ve Terakkinin devlet ilerine karmasn ve idareye tahakkm etmesini, orduyu siyasete kartrp bir bask arac olarak kullanmasn, olumsuz tavrlaryla Mslman olmayanlar Osmanllktan soutmasn, eski devir adamlaryla uzlap, eski devri eletirenleri ihanetle sulamasn zikrediyorlard98. II. Merutiyet ncesi ttihatlarn etkin isimlerinden birisi olan Mehmed Muradn, Merutiyetin ilnndan ay kadar sonra gereke gsterilmeden ve tevkif mzekkeresi bile kartlmadan tutuklanarak Harbiye Nezaretinde tutulmas, tutukluu srasndaki ve serbest brakldktan sonra grd muamele, Mehmed Murad gibi hrriyet mcadelesi veren birok ekin muhalif ahsn bu kez ttihatlara kar muhalefete balamasna neden olmutur. nk daha yeni yrrle konan Kanun- Esasi ahsi hrriyetleri ve basn zgrln gvence altna almasna ramen, ttihatlarn farkl dncelere uyguladklar bask yeni bir istibdat dneminin kapsn aralyordu. ttihat ve Terakkinin, Kmil Paa hkmeti zerinde iddetli bask kurmak istemesi yznden, Kmil Paa ile ttihat ve Terakkinin aras ald. 18 Ekim8 Kasm 1908 tarihleri arasnda ttihat ve Terakkinin kongresi gizli olarak topland ve cemiyet iin yeni bir siyasi program hazrland. Kongre sonunda yaynlanan 13 maddelik bildiride, cemiyetin siyasi frka haline geldii iln edildi. ttihat ve Terakki iinde atma yaratan nemli bir sorun da Cemiyet ve Frka atmas olmutur. ttihat ve Terakkide, baka siyasal partilerde grlmeyen bir Cemiyet-Frka blnmesi grlmektedir. Kuruluundan beri gizli bir rgt olan ttihat ve Terakkinin bu yaps II. Merutiyetten sonra da devam etmitir. yelerinin ounu gen subaylarn oluturduu tekilatlanma, sivil ve asker kanatlar olarak ikiye blnmt. Cemiyet her yerde yeleri, kulpleri olan, yerel ve merkezi kongreleri yaplan rgtt. Grn olarak bir kltr ve toplumsal dayanma rgt gibiydi. Oysa ttihat ve Terakkinin ana unsurunu Cemiyet oluturmutur. Gerekte ttihat ve Terakki Cemiyeti, ttihat ve Terakki Partisine egemendi ve Cemiyet her zaman iin Frkay denetliyor, ona yn veriyordu. ttihat ve Terakki Partisi gz nnde Meclis-i Mebusandaki mebuslar araclyla faaliyet gsteriyordu. Ama Cemiyet siyasete karmak yerine gizli faaliyet srdrmeye devam etmekteydi. Frka parti demek olduu halde, yalnzca Mebusan meclisindeki ttihat ve Terakki mebuslarndan ibaretti, yani ttihat ve Terakkinin parti grubuydu. Mebuslarn ou etiket ttihatlar olduu iin (1912ye dein), ttihat ve Terakki Cemiyeti, ttihat ve Terakki Frkasna mesafeli duruyordu. rnein
98

Akin, ttihat ve Terakki, s.101.

44

Cemiyetin Umumi Kongresine Frka ancak 3 temsilci ile katlabiliyordu. Dikkati eken baka bir zellik ttihat ve Terakkideki ortaklaa nderlik (kolektif liderlik) anlayyd. Sivil kanatta Talat, asker kanadnda Enver liderlii paylayordu. Ama tek adam hi olmad. I. Dnya Savanda Talatla Enver ne denli sivrilseler de, karar alma organ olarak Merkez-i Umum hep arln korumutur. ttihat ve Terakkililer tek adam olmasn diye ttihat ve Terakkide 1913 ylma dein bir bakanlk mevkii yaratmamlardr. ster 1913e dein Ktibi Umumler, ister 1913ten sonra reis-i umumler, bunlarn bugn Trkiyedeki siyasal partilerin genel bakanlaryla gibi partiye egemen tek adam iktidarlar olmamtr99. ttihat ve Terakki nce iktidar almayp Merkez-i Umum aracl ile sorumsuz bir durumda kalmaya ve perde arkasndan hkmeti kontrol etmek istemesi Mustafa Kemalin grlerine aykryd. Mustafa Kemal ttihatlara ordunun siyasetten ekilmesini ve Partinin hkmet sorumluluunu almasn tavsiye etmiti100. Mustafa Kemal, Kongrede u tezi ileri srer: Ordu mensuplar Cemiyet iinde kaldka hem parti kuramayacaz, hem de ordumuz olmayacaktr. Mensuplarnn pek ou Cemiyet azas olan 3 nc Ordu, bu gnn manas ile modern bir ordu saylamaz. Orduya dayanan Cemiyet de, millet bnyesinde kk salamamaktadr. Bunun iin bir an evvel, Cemiyetin muhta olduu zabitleri veyahut Cemiyette kalmak isteyen ordu mensuplarn, istifa suretiyle ordudan karalm. Bundan sonra zabitlerin ve ordu mensuplarnn herhangi bir siyasi cemiyete girmelerine mani olmak iin kanun hkmler koyalm101. Mustafa Kemal cemiyetin Merutiyet sonras uygulad politikalarn yanl olduunu dnmekte ve bunlar tenkit etmekten ekinmemektedir. Bu durum ttihatlar rahatsz etmeye balayacaktr ve Mustafa Kemale kar cephe almalarna yol aacaktr. Bir gn Enver Bey, Hafz Hakk Beye: Mustafa Kemal fazla ileri gidiyor diyecek, arkasndan da Bir are dnlmesini.. teklif edecektir. Ali Fethi, Nuri Conker, Ali Fuat Cebesoy beraber bulunduklar zaman Ali Fethi Okyar: Mustafa Kemalin fikirlerini kabul etme ve ona hak vermekle beraber, iddetli tenkitlerinden, imdilik vazgemesini syledi. Mustafa Kemal, zgn olarak, Bunu senden beklemiyordum cevabn verdi. Sonra da, Fuat! Memleket mehul bir akbete doru srkleniyor dedi102. ttihat ve Terakkinin ilk ve en uzun sreli genel sekreteri olan M. kr Bleda, Mustafa Kemal ile ttihatlarn arasndaki gerginliin giderilmesi iin Talat Paann da katld bir yemekli toplant dzenlendiini belirtmektedir.
99

Sina Akin, Siyasal Tarih (1908-1923), Yakna Trkiye Tarihi, c.I, Milliyet Kitapl, stanbul, 2007, Sadi Irmak, Atatrk ve Trkiyede adalama Atlmlar, Hisarbank Kltr Yay., Ankara, 1981, s.39. evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, c.I, Remzi Kitapevi, stanbul, 2000, s.160161. Bekir Tunay, Mustafa Kemal ve ttihat ve Terakki, AAMD, S.I, C.I, Ankara, 1984, s.236276.

s.34.
100 101 102

45

M. kr Bleda, ttihatlar ile Mustafa Kemal arasndaki gerginliin nedenini u ekilde yorumlamaktadr: Enver, Mustafa Kemalin ahsnda kendisi iin bir rakip mi grrd bilinmez, ona kar daima souk ve ekimser davranrd103. ttihat ve Terakki Cemiyetinin siyasi programnda en esasl unsur, onun Trk ve Milliyeti olmas, ikinci mhim esas devletin fevkinde frkann umumi merkezini bir otorite olarak kabul etmesi, hkmeti murakabe etmek ve icabnda direktif vermek maksadyla bu umumi merkezin salahiyetlerini geni tutmak, zabitann bundan byle siyasetle igaline mani olmak, devlet idaresinde kuvvetli bir merkeziyet esasna mdafaa eylemek, iki dereceli seim esasyla, 1876 Knun-u Esasnin ana hatlarna sadk kalmak, btn memurlarn partiye balln salamak, gayri Mslim anasra bu Knun-u Esas ile kabul edilmi olan haklar tanmak, ahlak ve adab- umumiyenin dini ve milli esaslar dahilinde muhafazayla beraber garbn terakki ve tekamlat- medeniyesinin memalik-i osmaniyede inkiafna hizmet etmek, hukuk- mudaddese-i hilafet ve saltanatn muhafazas iin lazm gelen tedbirleri olmak, btn gizli ve gayri meru cemiyetlerin teekklne ve faaliyetlerine kati surette mani olmak eklinde hulasa olunabilirdi104. Seimler, Osmanl toplumu asndan en nemli dnm noktalarndan biri idi. ttihatlarn seimlerden beklentisi, mmkn mertebe Trk-Mslman vekillerinin kmasn salamakt. Bunun bir refleks haline geldii de dnlebilir. Zira gayrimslim camia, cemaati faaliyetlerinden dolay, kazandklar tecrbeyle bu tr organizasyonlar Mslmanlardan daha aktif bir ekilde yrtecei belliydi. Rumlar oylarn blmeden seime katlyorlard. Byle bir siyas zeminde ttihatlar Trk- slam unsurlarn rgtleme grevi stleniyorlard. Bylece ttihat ve Terakkinin tekelci bir duruma gelmesi iin kendine gre hakl ve nemli bir sebebi oluyordu. Buna uymayanlar, kar tarafn menfaatleri dorultusunda hareket ettikleri dnlyor ve sulanyorlard105. 11 Aralk 1908 yaplan ilk genel seimde, Osmanlnn Rum, Ermeni, Bulgar meneli vatandalar (aznlklar), Mslman ounluun aleyhinde ittifak ederek ttihat ve Terakki Cemiyetine kar bir cephe oluturmulardr. Olduka hareketli geen seimler ttihat ve Terakki Cemiyeti listelerinin zaferiyle sonulanmtr. Ahrar Frkas, Prens Sabahaddinin Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetinin partilemi ekliydi. Frka yalnz stanbulda Merkez-i Umum tekilatn kurabilmi, bunun dnda 31 Marta kadarki yedi aylk srede tekilatlanamam, ancak

103 104 105

Mehmet kr Bleda, mparatorluun k, Remzi Kitapevi, stanbul, 1979, s.102. Samih Nafz Tansu, ttihad ve Terakki inde Dnenler, Yeni Zamanlar Yaynlar, stanbul, 2003, s. 8687. Sina Akin, 31 Mart Olay, ASBF Yay.No:305, Sevin Matbaas, Ankara, 1970, s.1011.

46

Anadolunun baz yerlerinde ube ama hazrlklar yapmt. Seimlere yalnz stanbulda katlmtr. Seim kampanyasnn sonlarna doru ttihat Terakki Frkas ile Ahrar Frkas arasndaki rekabet beklenmeyen boyutlara ulamtr. 11 Aralk 1908 tarihinde yaplan seimlerde ttihat ve Terakki Frkas adaylar 340503 arasndaki oylarla mebus seilmilerdi. Muhalefette ise en fazla oyu alanlar Mithat Paazade Ali Haydar, Ali Kemal, Sadrazam Kmil Paa, Mizanc Murad, Prens Sabahaddindir. Mithat Paazade Ali Haydar 67 oy, Ali Kemal 64 oy, Sadrazam Kmil Paa 18 oy, Mizanc Murad 16 oy, Prens Sabahaddin 18 oy almtr106. Hrriyetin ilnndan sonra, Makedonyada, nceleri etecilik faaliyetleri azalmt. Bu bakmdan slahat gereksiz kaldndan byk devletler jandarmalarn geri ekmeye baladlar ve Kapitlasyonlarn kaldrlmas gndeme geldi. Ancak, bu tablo ksa srd ve d politikadaki bu iyi hava tersine dnmeye balad107. Seim atmosferi iinde meydana gelen iktidar boluundan yararlanan d devletler ve bamsz olmak isteyen aznlklar faaliyetlerini artrdlar. 5 Ekim 1908 Pazartesi gn, o gne kadar makam ad Bulgaristan Prensi ve arki Rumeli Valisi olan Prens Ferdinand, Trnovada Bulgaristan ar nvanyla istiklalini iln etti. 6 Ekim 1908 Sal gn Avusturya-Macaristan mparatorluu BosnaHerseki topraklarna katt ve karar bir nota ile Bab- Aliye bildirdi.12 Ekim 1908 Pazartesi gn Girit halk Yunanistan ile enosis (birleme) karar ald. Etnik-i Eterya (kutsal ortaklk) megalo ideas (byk lk) gerekleiyordu108. Prens Sabahaddine yakn Ahrar Frkas ve Temonun Frka-i bad, ttihatlarn basklar yznden mebus karamamlard. Bu partiler, ttihat basklardan olduka etkilenmiti. Bunun yannda Fedakaran- Millet Cemiyeti de datlmt. Bu tr davranlar basn hayatnda youn muhalefete ve gerilimli ortamlara sebebiyet veriyordu. bana geenler veya siyasete yn verenler eski programlarndan sapmlar ve Trklerin dndaki baz gayrimslim unsurlar kendilerinden uzaklatrmakta idiler. brahim Temo, bu dalmay nlemek ve lkenin birliini salamak gayesiyle Demokrat Frkasn kurduunu belirtmektedir. Ancak, bu almalar ttihatlarn en st dzeyindeki baz ahslar tarafndan iyi karlanmam, hatta bu kadim arkadalarn tehdit etmekten de ekinmemilerdir. Ayrca, brahim Temonun grevlendirdii Muhlis Sabahaddin Bey, Selanikte tekilatlanmak isteyince ldrlmesi iin harekete geilmi ve yaral olarak cann zor kurtarmtr. Hkmet

106 107 108

S. J. Shaw E. K. Shaw, a.g.e., s.334. Akin, 31 Mart Olay, s.9. Cemal Kutay, Laik Cumhuriyet Karsnda Dervi Vahdetiler Cephesi- 31 Martn 90. Ylnda, Aksoy

Yaynclk, stanbul, 1999, s.29.

47

kanalyla pekitirilen bu basklar o kadar iddetli idi ki, mntehib-i saniler bu frka namzetlerine oy vermekten ekinmilerdi109. Osmanllk birliini saylayacak olan ilk tedbir olarak anasrlar aras btnlk demek olan Osmanl olma kavramn glendirme, bir zm yolu olarak dnlmtr. Fakat seim hazrlklar ilerledike ve kampanya balaynca btn etnik gruplarn kendi ulusal karlar dorultusunda olaya bakt ortaya kmtr. Ulusal sorunu salkl bir biimde zmleyemeyen ttihat ve Terakki ksa sre ierisinde kendi ulusal sorununu, yani Trklk eilimlerini arkalamtr. Bilhassa Rumeli ve Anadolunun baz yrelerinde Rumlarn seimlerdeki ar ulusalc tutumu bu eilimi daha da glendirmitir. Nitekim ttihat ve Terakkinin tavrndaki bu deiiklii, cemiyetin stanbul milletvekili aday olan Hseyin Cahit (Yaln) Beyin Tanindeki Millet-i Hkime balkl yazsnda gryoruz. Hseyin Cahit bu yazsnda Osmanl mparatorluunu kuran ve onu bugne kadar yaatan, sava meydanlarnda kan dkerek savunan ulusun Trkler olduunu, bunun iin Trklerin imparatorluk ierisinde bir Millet-i Hkime olarak tannmasnn yadsnamaz bir gerek olarak tannmasnn yadsnamaz bir gerek olarak kabul edilmesi gerektiini vurgulamaktayd. Bu durum ise Kart grlerin ve bunlarn yuvarland muhalefet rgtlerinin iine yarad. Bunlar bir yandan aznlklardan yanda bulurken, bir yandan da slamc akmn ileri gelenlerini kapsyordu110. Sonu olarak, seimleri ttihat ve Terakkinin listeleri kazanacakt ama Trk mebuslarn dahi birou gerekten ttihat ve Terakkili saylamayacak kimseler olacakt. Bu gibiler, en ufak bir nedenle ttihat ve Terakki saflarn terk edip muhalefete balayabilecek kimselerdi. Buna, Trk ve Mslman olmayanlar da eklenince, ttihat ve Terakkinin neden Mebusana egemen olmakta zorluk ekecei anlalr. Ahrar adaylarndan bir tek Ahrar ile ttihat ve Terakkinin ortak aday olan Ankaradan Mahir Said seildi. stanbul Ahrar listesinde Sadrazam Kmil Paa ve Ali Kemal gibi ok tannm kiiler mebus olarak seilmeyi baaramamtr. Seimler her yerde bittikten sonra, meclis 17 Aralk 1908de II. Abdlhamidin nutkuyla ald. Bir gn nce II. Abdlhamid yeni atanan 39 ayan yesinin adlarn aklad. I. Merutiyet ayanlarndan sa kalan kiinin atanan yeni ayanlara katlmasyla iki Merutiyet arasndaki devamllk salanm oluyordu. Al byk bir bayram eklinde yapld. Trende bulunanlar, gnn cokunluu iinde birok kadnlarn peesiz geldiklerini bildiriyorlard. Kmil Paa, II. Abdlhamidi Meclise gelmeye zorlukla ikna edebilmiti. II. Abdlhamid byk bir cokuyla karlanmt. Padiah adna okunan
109 110

Temo, a.g.e., s.208-212. Tevfik avdar, Talat Paa, TTK Yay., Ankara, 1995, s.104.

48

al sylevinde, eitimin yaylmas sayesinde Knun-u Esasnin yeniden ilnna engel kalmad belirtiliyordu111. II. Merutiyet ile ikinci kez alan Osmanl Mebusan Meclisi, 4 seim ve 24 hkmet deiikliinin olaca anayasal sreci balatm oldu. Kozmopolit bir yapya sahip olan meclisin en olumlu taraf mebuslarn grlerini hr ve serbeste tartabilmeleridir. Seim sonularna gre alan meclisteki mebus dalmna baktmzda; 288 mebustan 147'si Trk, 60' Arap ve 27'si Arnavut'tur. Bunlarn Mslman mebuslar olarak meclise girdiini grmekteyiz. Gayrimslim mebuslar ise 26 Rum, 14 Ermeni, 4 Musevi, 10 Slav eklinde dalm gstermektedir112. ttihad- Anasr temelinde kurulan Osmanlclk ideolojisinin kmesi zerine ttihat ve Terakki Cemiyeti, Osmanl Devletinin kurtulu reetesi olarak grd Trkle doru ideolojik bir dnm gerekletirmeye balamtr113. Osmanlcln yan sra Garplk, slamclk ve Trklk akmlar da siyasi frkalar ile etkinlik kazanmaya balamtr. slamclar, Sebilrread ile Beyanl-Hak ile Trkler Trk Yurdu ile ve Garplar da Dr. Abdullah Cevdetin ctihad dergisi ile grlerini yayarlar. ttihat ve Terakkiye kar bir Hrriyet ve tilaf ana muhalefeti yannda kurulan kulp ve cemiyetler de etkin rol oynamaktayd. Bunlardan bazlar unlardr: Osmanl Merutiyet Kulb, Nesl-i Cedit Kulb, Trk Ocaklar, Mason Tekilt, Alva (Osmanl mparatorluu Yahudileri Birlii), Krt Yardmlama Cemiyeti, Ermeni Tanaksutyan Cemiyeti, Arnavut Baskm Merkez Cemiyeti, erkez Birlik ve Yardmlama Cemiyeti v.s. Rum, Bulgar, Ermeni komiteleri, Arnavut Baskm kulpleri, Osmanl Arap Birlik Cemiyeti geni bir uhuvvet(kardelik), adalet ve msavat(eitlik) sloganlar altnda propaganda yapmaktaydlar.

111 112

Akin, ttihat ve Terakki, s.108. kinci Merutiyet Meclisi 19081920 arasnda 4,5 yl biraz aan bir sre almtr. alma dnemlerinin

hepsi de fesihle sona ermitir. Birinci dnem ttihat ve Terakki Cemiyetinin, ikinci dnem Gazi Ahmed Muhtar Hkmetinin (bu dnem meclisle hkmetin en atmal dnemidir ve meclis ounluunu elinde bulunduran ttihat ve Terakki Cemiyeti muhalefet konumundadr), nc dnem (Mtarekede) Tevfik Paann, drdnc dnem (Mtarekede) Damat Ferit Paann padiahla anlamalar sonunda fesihle son bulmutur. Meclisteki mebuslarn dalmna ilikin olarak bkz: Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, s.37.
113

Osmanlcln nemli dn adamlarndan Tunal Hilmi, Osmanl devletinin tek kurtuluunun Amerikallarn

yapt gibi btn ulusal deerleri aacak bir Osmanl kimliinin yaratlmasnda grmektedir. Cenevre niversitesinde pedagoji eitimi gren Tunal Hilmi, bir ara ttihat ve Terakki Genel sekreterlii de yapt. Yaynlanm olduu hutbe adl brorde grlerini aklayan Tunal Hilmi, daha sonra Trkl benimsemitir. Bkz: M. kr Haniolu, Osmanlclk, TCTA, C.V, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.391.

49

Sultan II. Abdlhamid, bu cemiyet ve kulplerin faaliyetlerinden kayglanmaktadr ve son mabeyn baktibi Ali Cevat Beye endielerini yle aklamaktadr: Bu kulpler ve cemiyetler nedir? Her millet kendisine bir kulp kurmu, bunlar iyi olmayan eyler. Bu devlet ok eitli milletlerden olumutur. Bunlarn hepsinin birlemesi gerekirken, her kavim ayr ayr yaamaya alyor. Benim ilere karmam istemiyorlar, aslnda bende karmak istemiyorum ama iler bozulursa bir daha hibir ey dzelmez114. Meclisin almasna 15 gn kala 2 Aralk 1908 gn, Harbiye Nazr adna yazlm sahte bir davetle, Abdlhamidin eski yaver ve hafiyesi olan smail Mahir Paa, Harbiyeye arld ve yolda asker klkl biri onu ldrd. Bu olay Hrriyetin ilnndan sonra ttihat ve Terakkiye mal edilebilecek ilk siyasal cinayetti. Sina Akine gre cinayetin ileni nedenini smail Mahir Paann mutlak monari dnemindeki faaliyetleri aklamak anlamsz olacaktr. Akine gre ttihat ve Terakki, Paann birtakm faaliyetlerini saptam olmalyd. Bu yolla hem Paay cezalandrmak, hem de ttihat ve Terakki dndaki herkese ve zellikle istibdatlara gzda vermek istemi olmalyd. ttihat ve Terakkinin bundan sonraki faili mehul siyasal cinayetinin kurbanlar istibdat dneminin adamlar deil, muhalifler olacakt115. ttihatlarn szcln ve tetikiliini yapan basn da bu olaylarn yaylmasnda etkili oluyordu. Neyyir-i Hakikat, Sng, Bomba gibi gazeteler Cemiyet namna saa-sola saldrmaktaydlar. Muhalifler iin phe uyandrc ve kkrtc yaynlar yaplmaktan geri durmuyorlard. Bylece tahakkm ve tehdit younlat; muhalifler susturuluyordu veya susmayanlar da faili mehule kurban gidiyorlard. Yani Sultan II. Abdlhamidin istibdat yerine mahdut bir hizbin terr ba gstermiti116. Bunun yannda ierde de siyasi alkantlara zemin hazrlayacak gelimeler oluyordu. Abdlhamide muhalif olanlar arasnda da tartmalar balamt. Tannm Mlkiye hocas Murad Beyle ttihatlar arasnda tartmalar derinleiyordu. Bu kesimlere yakn olan kalemler de birbirlerine kar muhalefete balamt. Bylece, Jn Trklerin arasnda meydana gelen paralanma ve ztlama Merutiyetten sonra yeniden su yzne kyordu.117 Ahmet Bedevi Kuran, ttihatlarn yaklamn u ekilde yermektedir: Tek bir ehir camiasnn dncesiyle kurulan bir idare usuln Osmanl topraklar gibi muhtelif rklarla meskn geni bir lkede aynen tatbikata kalkmak, bir hayalden baka bir ey deildi. Bunun
114 115 116 117

Kutay, a.g.e., s.364. Akin, ttihat ve Terakki, s.110. Kuran, ttihat ve Terakki, s.252253. Hasan Amca, Domayan Hrriyet Bir Devrin yz 19081918, Arba Aratrma Basm Yayn, stanbul,

1989, s.5758.

50

yannda, eitim kurumlarnda okuyan genlerin zgrlk dncesini gelitirmek gerekirken, aksine btn yksek mektepler ttihat ve Terakki namna tahlif (ant iirme) ve Cemiyete sadakat yeminine zorlanmt. Bu da genleri muti bir alet haline sokmakta, bir ynyle militanlatrmaktayd118. Cemiyet, Merutiyetin ilnndan sonra lke apnda kendilerine ters den memurlar tard ve tebdil ederek ie baladlar. Bu, Halep Valilii grevinde bulunan Ahmet Reit Reyin gzlemlerinden de anlalmaktadr: Hemen her gn, filan kaymakamn azli, filann u memuriyete tayini gibi metalibi muhtevi ve yalnz ttihad ve Terakki Kulb mhrnden baka imzadan ri ktlar getirmekten usanmadlar119. Ahmet Bedevi Kurana gre Merkez-i Umum nazarnda, Osmanl topraklarnda yaayan gayrimslimler ve Trk olmayan unsurlar olan Bulgarlar, Srplar, Rum ve Ermeniler memleket dman, Arap, Arnavut ve Krtler vatan haini idiler. Muhalefet eden Trkler ise para ile satlm birer metadan baka bir ey deillerdi. Dier taraftan, Meclisteki ttihat ve Terakki mensubu vekiller, halkn nazarnda, vicdannn sesini dinleyen ahslar deil, Merkezi Umum emrine girmi, minnet ve kran borlusu elemanlar olarak grlyordu120. erif Paaya121 gre ttihatlarn ynetime el koymasndan sonra devlet btn gleri, adliyesi ve

118 119 120 121

Ahmet Bedevi Kuran, nklp Tarihimiz ve Jn Trkler, Kaynak Yay., stanbul, 2000, s.260261. Ahmet Reit Rey, Grdklerim-Yaptklarm (18901922), Trkiye Yaynevi, stanbul, 1945, s.103-104. Kuran, Jn Trkler, s. 261-262. II. Merutiyet dneminin nl simalarndan biri olan erif Paa, 1865 ylnda stanbulda domutur. Babas

bir dnem hariciye nazrl ve ura-y Devlet reislii de yapm olan Krt Said Paadr. Bir sre Brksel ve Paris'te askeri atee olarak grev yapm. 1893'te Stockholm eliliine atanmtr. erif Paa, elilii dneminde ttihat ve Terakki saflarnda II. Abdlhamit rejimine kar muhalefete katlm, 1909 yl balarnda ttihat ve Terakki'ye cephe alarak, partiden istifa etmi ve Paris'e gitmitir. 1918 ylna dein Osmanlclk savunucusu olmu, lkenin paralanma ve paylalma tablosu iinde, nce sadrazaml dnm sonra da Krt davasnn liderliini ve savunuculuunu yapmtr. svire'de bulunan hemen btn Trk ve Krt aydnlar, 16 Ocak 1919 gn Cenevre'de bir kongre toplayarak, Paris Bar Konferansnda tilaf Devletleri nezdinde Osmanl Devleti'nin haklarn savunmas iin erif Paa'y delege semilerdi. 16 Nisan 1919 tarihinde ise erif Paa Osmanl temsilciliinden ekilerek, grevini yalnzca Krt temsilcisi sfatyla srdreceini duyurdu. erif Paa, Krt Teali Cemiyetini temsilen 22 Mart 1919 ve 1 Mart 1920'de Paris Bar Konferanslarna katlp, iki muhtra ve Kurdistan haritas sundu. Konferans'ta Ermeniler adna Bogos Nubar ile Krtleri temsilen erif Paa, Dou Vilayetlerinin Ermeni ve Krt blgelerine blnmesi konusunda anlatlar ve 20 Kasm 1919 tarihinde Bogos Nubar ile erif Paa, Krt-Ermeni antlamasn imzaladlar. erif Paann sunduu harita ve zellikle Cemiyetin istedii zerklik taleplerini aan bamszlk anlamas Krtler arasnda tartma yaratm; erif Paa milli istekleri yanl yorumlamakla sulanm ve dlanmtr. erif Paann 5 Mays 1920de konferanstan ve Krt temsilciliinden ekilmesi zerine Krt Teali Cemiyeti 17 Mays 1920de Krtlerin bundan byle konferansta temsil edilmediini, bu nedenle konferansn alaca kararlarn da Krt ulusunu balamayacan ve geersiz saylacan duyurdu. Ayrntl bilgi iin bkz.: erif Paa, Bir Muhalifin Hatralar- ttihat ve Terakkiye

51

tekilatyla atl hale gelmitir. lke ttihat ve Terakki Merkez-i Umumisnin talimatlar dorultusunda idare edilmeye allyordu. Ancak btn talimat ve temennileri dinleyecek alt rtbeden silahl ve sivil brokrasi mensuplar bulunamyordu.122 Arif Hikmet Pamukolu, ttihat ve Terakki ile ilgili u yorumu yapmaktadr: II. Merutiyet devri millete umulan amac salayamamakla beraber fikirlerde byk bir deiiklik yaratm, hak ve hrriyet teminatna kavumak arzusunu alevlendirmi ve milli egemenlik duygusunu kuvvetlendirmitir. Bununla beraber iktidar partisi olan ttihat ve Terakki genel merkezini tekil eden 12 kiilik bir heyetin zulm ve idaresine kar nceden ynelttii ve sonradan geri tepen bir silah gibi elinden brakmad istibdat, balayan yenilik hareketlerinin aksamasna ve gittike duraklamasna sebep olmutur123. ttihat olamayan Paalar istikbalini karanlk grdklerinden kk ttihat subaylarn etkisi altnda kalyorlard ve kk subaylardan oluan heyetler, huzurlarna mancnkla klamayan paalara, sadakat yemini yaptryorlard124. Askeri disiplin ve hiyerari, ihtill dncesinin ve siyasi taraftarlnn etkisiyle bozulmutu ve en yksek rtbe ittihatlarn ounlukta olduu temen ve yzba durumuna gelmiti. Bu durumda ttihat olmayan binba, yarbay, albay ve paalar uygulamada dk rtbe durumuna dnmt. Askeri hiyerarinin tersine dnmesi ordunun emir-komuta zincirini ileyemez hale getirip atl duruma dmesine neden olmaktayd. Ordudaki ileyie mektepli ttihatlarca balatlan alayl dlamas da eklenince sonuta orduda byk bir huzursuzluun kmas kanlmaz olacaktr. Dier taraftan Cemiyet iin toplanan paralarn akbeti ve toplanma ekli konusunda da aibeler, pheler bulunmakta idi. ttihatlar yurt apnda gelitirdikleri mekanizmalar vastasyla varlkl kiilerden zorla ba almas memnuniyetsizliklere sebep oluyordu. Ayrca, Abdlhamid dneminde ttihatlara muhalif devlet ricali, hrriyetin ilnndan sonra sulu duruma dmeleri sebebiyle, bir ksm Avrupaya kam, bir ksm da hapse dmt. Bunlar bu durumdan kurtulmak iin ttihat ve Terakki frkasna byk paralar balamak zorunda kaldlar. ttihatlar kendilerinden baka rgtlenmi ve glenmi bir siyas teekkle tahamml edemiyorlard. rnein, Merkez-i Umumden Halep Valisi Reit Reye gelen bir telgrafta, ttihatlarn lehine seimlere mdahale edilmesi tavsiye ediliyordu.

Muhalefet, Nehir Yaynlar, stanbul, 1990; Taner Timur, Bir ttihat Dman erif Paa ve Merutiyet Gazetesi, Tarih ve Toplum, c.XII, S.72, stanbul, 1989, s.17-20.
122 123 124

erif Paa, a.g.e., s.14. Arif Hikmet Pamukolu, Trkiyede Demokrasi, Tuncer Kitapevi, stanbul, 1961, 12. Amca, a.g.e., s.42.

52

Oysaki bu tarz hareketlerin Merutiyeti bir anlayla uzaktan yakndan bir ilikisi bulunamazd125.

1.3. II. Abdlhamid ve ttihat ve Terakki Cemiyetine Kar Ortaya kan Muhalefet ttihat ve Terakki Partisinin II. Merutiyet sonras uygulamaya koyduu yanl politikalar, ttihatlara kar muhalif bir cephenin hzla bymesine neden olmutur. Muhalif cepheye, eski ittihatlarn ve II. Abdlhamid kartlarnn da eklenmesi lkede yeni bir kutuplamaya yol amtr. Bylece, II. Abdlhamid ile ttihat ve Terakki Cemiyeti arasndaki srtmeye iktidarda olmayan ama her ikisine de kar kan, halk iinde hzla glenen bir muhalefet de katlmtr. Muhalefet alternatif partiler kurmu, basnn salad destekle mcadeleye balamtr. 31 Mart Olayna giden srete ba sorumlu olarak grlen muhalefeti oluturan etkin muhalif ahsiyetlere, balca muhalif partilere ve muhalefetin sesini duyurduu basnn tutumuna bakmamz, isyann nedenlerini daha iyi grmemizi salayacaktr.

1.3.1. Etkin Muhalif ahsiyetlerin Hayat ve Fikirleri II. Abdlhamidin mutlak monari dneminde ortaya kan ve nce Merutiyet iin etkin bir muhalefet yaparken II. Merutiyet sonras ttihat ve Terakki Partisine de cephe alan balca muhalifler Prens Sabahaddin Bey, Dervi Vahdeti, Rza Nur, Abdullah Cevdet, Mehmed Murad ve Ali Kemal tarafndan olumaktayd. Bu etkin ahslarn 1909 ncesi yaadklarna bakmamz onlarn siyasi tavrlarnn nasl ekillendiini daha iyi anlamamz salayacaktr. Ayrca 31 Mart Olay sonras hayat hikyelerine bakmamz olay sonras siyasi durularndaki deiiklikleri grmemizi salayacaktr. Bylece 31 Mart Olay srecini derinden etkileyen etkin ahsiyetlerin olaylarla ilgili izledikleri siyaset bir btn olarak daha salkl bir ekilde deerlendirilebilir.

125

Akin, ttihat ve Terakki, s. 85.

53

1.3.1.1. Prens Sabahaddin Bey (1877-1948) Sarayn damad olan Mahmut Paa ile Sultan Abdlmecitin kz, II. Abdlhamidin kz kardei olan Seniha Sultann oludur. Mehmed Sabahaddin, 1877 ylnda stanbulda domutur. Osmanl saray hiyerarisinde ecerede baba taraf belirleyici olduundan, gerek anlamda bir Prens deil, Sultan-zadedir. Prens Sabahaddin olarak tannan Mehmed Sabahaddin Bey, yazlarnda Prens tabirini hi kullanmam, yalnz Sabahaddin diye imzalamtr. Damat Celalettin Paa, Adliye Nezaretindeki grevinde sergilemi olduu hareketleriyle byk takdir toplamt. Fakat bu sralarda Sultan Murad tekrar tahta karmak iin kurulan bir komitenin, Mahmut Celalettin Paann khyasyla olan ilikisi, Sultan II. Abdlhamidi endieye drm ve Mahmut Celalettin grevden alnmt. Bu nedenle Mahmut Paa, saraydan uzak bir yaam srmeye balamtr. Yalsnda inzivaya ekildikten sonra ise oullarnn tahsilleri iin birok nl eitimciyi tutmutur. Mahmut Paann ocuklar bir taraftan Avrupadan gelen hocalar ile Franszca renirken, dier taraftan da nl Osmanl, Arab ve Farsi edebiyat hocalarndan dersler alyorlard. Prenslerin Franszcadaki hkimiyetleri dnemin Le Temps, Le Monde gibi nl gazetelerini okumalarndan da anlalabilir126. Prensin dncelerinin ve yaamnn ekillenmesinde babas Mahmut Celalettin Paann ok byk rol vard. Mahmut Paann stanbulda yaad birok olay phesiz oullarn da etkiliyordu. Saraydan uzak olduu dnemlerde Mahmut Paa Avrupa basnn yakndan izlediinden, batnn Osmanl ile ilgili dncelerini ve uygulamak istedii politikalar biliyordu. Mahmut Paa, Osmanl mparatorluunun iinde bulunduu durumu, Abdlhamidin yanl politikalarn ve bunlara kar btn teebbslerin sonusuz kalacan anlam ve Avrupaya giderek orada hkmet ve bizzat padiah ile mcadele ederek lkesine yararl olabileceini dnmeye balamtr. ocuklarnn eitimlerini Avrupada devam ettirmeleri Paann kafasnda srekli yer eden bir dnceydi. Bunun yan sra evinin srekli olarak denetim altnda bulunmas Paay olduka rahatsz ediyordu. Damat Celaleddin Paa, Abdlhamid ile geinemeyerek oullar Prens Sabahaddin ve Ltfullah Beyleri yanna alarak 14 Aralk 1899da deniz yoluyla Fransz gemisiyle Fransaya kamtr. Padiah Abdlhamid, Mahmut Paayla akrabalk balarnn yan sra ok sk arkadat. Abdlhamid, enitesi ve oullarn geri dndrmek amacyla birok yola bavurduysa da baarl olamamtr. Mahmut Celalettin Paa hakknda ne srd pek ok iddia ile birlikte Paann idam kararn karmtr. Bunun zerine Mahmut Paa u yant vermitir : Vatann
126

Kongar, a.g.e., s.85.

54

sebebi felaketi, bunca denaet ve cinayetlerin sebeb-i hakikisi sizsiniz. Dktnz kanlar, sndrdnz hanmanlar ve uydurduunuz yalanlar herkese malumdur. slam ve Hristiyan binlerce nevi beer mahvoldu... Hayatnza suikast ve zevcenizin mcevheratn sirkat eylediimi, henz sabi addettiiniz olumu kandrp katm vesile ederek ehbenderlere sferaya tevkifimi emrettiiniz zaman nefsinizde hibir hacalet hissettiniz mi?127 Mahmut Paa, Abdlhamidin Meclis-i Mebusan amasn, hazineden muayyen para almasn, bunlar yapmad takdirde padiahlktan istifa etmesini, Avrupaya ekilmesini, oradaki paralardan ayda en az 50,000 altn gelir salayaca iin sknt ekmeyeceini belirterek mektubuna son veriyordu. Bu mektubun tarihi 2 Mays 1900dr. Mahmut Paa o srada alt buuk aydan beri stanbuldadr128. Prens Sabahaddin Bey Avrupada dnya grn ekillendirmeye balar. Science Social mntesipleriyle temaslar kurar ve mektebin dier neriyatn kraat eder. Bunlardan istifade ile bir takm fikirlere vasl olur. Bu fikirleri Pariste iken kard Terakki gazetesinde nereder. Adem-i Merkeziyet ve Teebbs-i ahs bunlardan yalnz ikisidir ve kanaatine gre, birbirini tamamlamaktadr129. Prens, bazen ngiltereden, bazen Fransadan para talep etmekte, birok Jn Trkler gibi bir devlete srtn dayamaktan ekinmemekteydi. Prensin Adem-i Merkeziyet tezi, eitli kavimlerden oluan Osmanl halknda birletirici bir ideoloji olmak yerine ulusal devletlerin kuruluuna giden ilk basamak olarak alglanarak ayrl krkleyici etkiler yapar. Mslman ve Hristiyan reaya bamszlklar iin verdikleri mcadelede bu tezi savunmaya balarlar. Mahmut paa ve oullarnn Parise gelmeleriyle Jn Trk olay byk canllk kazanm ve bir kongre toplanmas hazrlklarna balanmt. lk i olarak genel bir ar yaymland. Bu arda, lkenin iinde bulunduu genel durumun sergilenmesinden ve despotizmin yerilmesinden sonra tm Osmanllarn bu salt dzene kar savamlar isteniyordu130. Prens tm muhalif kuvvetleri Abdlhamid despotizmine kar tek cephe halinde birletirmek amacyla 49 ubat 1902de Pariste bir kongre dzenler. I. Osmanl Liberalleri Kongresi, Prens Sabahaddinin siyasal bir ideolojiyle ortaya kmasn salamtr. istisnasz btn Osmanl mparatorluu adna slahat etme isteinin belirtildii bu kongrede benimsenen program ilkeleri unlard:

127 128 129 130

Kongar, a.g.e., s.87. evket Sreyya Aydemir, Enver Paa (19081914), C.I, Remzi Kitapevi, stanbul, 1976, s.260. Ziya Nur Aksun, Osmanl Tarihi, c.VI, tken Yaynlar, stanbul, 1994, s.369. Kongar, a.g.e., s.92.

55

1 - ahsi teebbs gelitirmek ve netice itibar ile idari sistemde Adem-i Merkeziyet yolunu tutmak iin Trk halk arasnda itimai eserler okumak zevkini uyandrmak. 2 - Osmanl mparatorluunu tekil eden muhtelif kavimler arasnda bir anlama zemini uyandrmak. 3 - Daha ileri medeniyete sahip lkelerde Osmanllar hakkn korumak ve bu memleketlerde umumi efkr Osmanl lehine evirmek 4 - Memleket dhilinde cemiyet ve komiteler kurmak sureti ile bu programn tatbikine almak, muhtelif kuvvetlere cephe almak131. Kongre sonucu olarak genel bir baar salanamamtr. Birleme dncesiyle bir araya gelen topluluk, dnce farkllklaryla birbirinden ayrlmtr. Ahmet Rza grubu Merutiyet dzenini getirmek isterken, Prens Sabahaddin olaya daha farkl yaklayordu. O, nce imparatorluun kurtarlmasn ve bunun hangi bilimsel yollarla yaplabileceini dnyordu. Bunun iin de iki ilke ileri srer: Zamann yeni siyasi koullarna uyarak imparatorlua ada bir ekil vermek ve bu sayede mrn olas olduu kadar uzatmak ve mparatorluun temel esini oluturan Trk toplumunun yapsnda bir inklp yaratmak. Kongrenin sonunda Prens Sabahaddin hazrlad beyannamede unlara deiniyordu: Vatandalarn hepsi totaliter idarenin altnda eziliyor ve bu duruma belli bir kesim dnda kimse kar kmyor. te bu durumun bilincinde olan entelektel kesim, cahil halk bilinlendirmeli ve bunu uygun bir yolla gerekletirmeye almaldr. Topraklarmzda yaayan insanlarn maddi ve manevi glerini birletirmeli ve bunun iin de nce Trkiyede hrriyet ve adaleti kurabilecek yeni nesil yetitirilmelidir. Tm bunlar yapmamza engel olan tek ey, Yldz Saraynda bu lkeyi ynetenlerdir. Bunlara kar bir eyler yapmak her Trk vatandann hakkdr132. Jn Trklerin II. Abdlhamide kar yaptklar mcadelede izleyecekleri yntem konusunda anlaamamalar sonucunda, bu birleik cephe muhalefeti blnd. Kongredeki tartmalar iki merkezi tema etrafnda younlar: devrimde askeri glerin kullanlmas ve yabanc devletlerin mdahalesi Prens Sabahaddin Bey devrimci bir hareketle silahl gcn gereini savunur. Osmanl liberalizmi ile Trk milliyetilii kar karya gelmitir. Prens, d glerin mdahalesi fikrini desteklemektedir. Ancak ban Ahmet Rzann ektii ve ileride ttihatlar olarak anlacak grup, byle bir mdahalenin Osmanl hkmranlk haklarnn ihlali olacan syleyerek, iddetle itiraz eder. Kongrenin muhalefetin birliini

131

Cenk Reyhan, Prens Sabahaddin, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, c.I, letiim Yaynlar, stanbul, Taha Toros, Prens Sabahattin , Milliyet Gazetesi, 18 ubat 1978.

2003, s.147.
132

56

salama yolundaki baarszl kesinletikten sonra Sabahaddin Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetini kurar, rakipleri de Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti ats altnda rgtlenir. Sabahaddinin nderliindeki kanat, anlan kongreden hemen sonra Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetini kurdu. Merkezi Fransada bulunan bu cemiyet, kk tccar ve ayanlarn yannda, aznlklar da bnyesinde barndrmaktayd. Cemiyetin yayn organ, Terakki dergisiydi. Cemiyetin amalar bu derginin ilk saysnda Fenn-i itima ve Adem-i Merkeziyet taraflarnn mverric-i efkrdr diye ifade edilirken, ayn yl Anadolu Kymlar bal ile yaymlanan 9. sayda Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet taraflarnn mverrih efkrdr ekline dnr. Knun-u Esasnin yrrle girmesinden sonra Sadrazam Said Paa Pariste bulunan Sabahaddin Beye zel bir mektup gndererek stanbula dnmesini rica etti. Prens Sabahaddin bir an evvel Trkiyeye gelip burada konferanslar vermek istiyordu. 2 Eyll 1908de Prens Sabahaddin Bey memlekete dndnde stanbula halk tarafndan bir hrriyet kahraman olarak karlanr. 2 Eyll 1908 gn Sabahaddin Bey, yannda babasnn cenazesi ile stanbula geldi. Kendisine byk bir karlama yapld. Ertesi gn yaplan cenaze treniyle Damat Mahmut Paa, Eype gmld. Trene katlan cemaat temsilcilerini Sabahaddinin sonradan ziyaret etmesi ve bu srada Rum patriine yapt reverans, baz ttihat ve Terakkili gazetelerde patriin elini pt diye yanstld. Oysa Sabahaddin, ehzade Burhanettin ve dier Saray temsilcilerinin ziyaretlerini iade etmemiti133. Bakanln Ahmet Rza Beyin yapt ttihat ve Terakki Cemiyeti, ihtillin askeri kuvvetlerin de katlmasyla yaplmas gerektiini savunuyor ve d mdahaleye kar kyordu. Bu grup, Osmanl mparatorluunun iinde bulunduu durumun II. Abdlhamidin bask dzeninden kaynaklandn savunuyordu. Merutiyetin ilnyla her eyin tekrar yoluna gireceini dnerek olayn yalnzca siyasi boyutuyla ilgileniyorlard134. ttihat ve Terakki Cemiyeti, bir taraftan Prens Sabahaddinin konferanslarn sabote etmeye alrken, dier taraftan da Prens Sabahaddinin dncelerinin tehlikeli olduunu yaymaya alyordu. ki taraf arasnda dnce farkllklar sz konusuydu. Prens Sabahaddine gre; mparatorluun iinde bulunduu durumun bir yap sorunu vard. Bu da Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet sisteminin uygulanmasyla dzelebilirdi. Merkezden ynetim kabul edilemezdi. Ahmet Rza grubu ise; Osmanlnn brokrasisinden ikyeti deildi. nk kendi varl da brokrasiye dayanmaktayd. Oysaki Prens

133 134

Akin, ttihat ve Terakki, s.100. Kongar, a.g.e., s.99.

57

Sabahaddin ikyet edilen saltln brokrasi ve merkeziyeti yapdan ileri geldiini syleyerek btn Osmanl brokrasisini suluyordu135. Sabahaddin, ttihat ve Terakki toplantlarna arld halde, ona Merutiyetilere para yardm yapan Msr prensleri gibi, ancak protokoler bir yer verildi, stelik Ahmet Rzann terbiye harici tacizlerine urad. O da Cemiyet merkezine gitmez oldu ve kar tavr almakta gecikmedi. stanbula gelmesinden 12 gn sonra, 14 Eyllde, yakn arkadalar Ahmet Fazl (Prensin stkardei, Paristeki Adem-i Merkeziyet derneinin genel ktibi, Terakki ve Osmanl gazetelerinin yneticisi), Mahir Said, Cellettin Arifin Nurettin Ferruhla birlikte Ahrar Frkasn kurmalarn salad136. Frkann yayn organ olan Terakki gazetesinin Prens Sabahaddin tarafndan ynetilmesi kendisinin de frkann kurucularndan olduu izlenimini vermitir. Hatta prensin frkann gizi bakan olduu sylentisi de o gnlerde ok yaygnlamt. Parti programnn ana yaklam liberal ekonomik politika dorultusundayd. Ahrar Frkasna gre artk ekonomide kla ve memurluk zihniyetine son verilmesi gerekiyordu. Bylece lkede zel mlkiyetin pekiecei liberal bir ortam ve ona bal olarak da demokrasinin ana kurumlar kurulabilecek ve ilerlik kazanacakt. Ahrar Frkas ile ttihat ve Terakkinin kamuoyu nndeki ilk ve ak atmas seimler dolays ile oldu. Ne var ki o dnemde cemiyetin hem kamuoyundaki prestiji ok yksek, hem de rgt yaygn ve etkin olduu iin Ahrar Frkasnn kazanma ans hemen hi yoktu. Bu arada sadece Ankaradan Mahir Said Bey, o da kiisel abalaryla Meclis-i Mebusana girebildi. 1909 Martnda Refik Beyin lmesi zerine alan Paaya kar ar bir yenilgiye urad137. Bakanl kabul etmeyen Prens Sabahaddinin halk gzndeki poplaritesi ve perde arkasnda etkili olduu Ahrar Frkasnn faaliyetleri ttihat ve Terakki partisini rahatsz edince ittihatlar Prensi sktrmaya balar, konumalarn engellerler. Hatta bir ara Manastra kadar gittii halde, sonra basklar balar. Bunlara ancak 9 ay dayanabilir. Hseyin Cahil gibi ttihat ve Terakkiye yakn basn mensuplar, halk kkrtr ve nihayet, 31 Mart Olaynn destekilerinden olmakla sulanr. Sistemsiz bir muhalefete dayanan 31 Mart 1325 (13 Nisan 1909) isyannn ardndan ttihat ve Terakki Cemiyetinin iktidarn salamlatrmasyla, 31 Mart Vakasnda pay olmakla sulanan Sabahaddin ve onun hareketi stanbul Milletvekillii seiminde partinin aday olan Ali Kemal Bey, ttihat ve Terakki aday Rfat

135 136 137

Kongar, a.g.e., s.104. Akin, ttihat ve Terakki, s.101. avdar, a.g.e., s.124.

58

zerindeki bask younlaacaktr. Prens Sabahaddinin yazlar sansre uram, kendisi de gzaltna alnmtr.138 Prens 23 gn tutuklu kaldktan sonra zr dilenerek serbest braklr ve Parise dner. Bu arada stanbulda Prens Sabahaddinin temsil ettii Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet fikirleri etrafnda toplanan genler, Nesl-i Cedd kulb ad altnda bir topluluk oluturarak, yayn, konferans gibi faaliyetlerde bulunurlar. 1911de ttihat ve Terakki tarafndan bu kulp kapatlr. Bu ikinci Paris dneminde ttihat ve Terakkinin ileri gelenleriyle anlamazla den Prens, bu teekkl ve devlet idarecilerini ikaz eder ve yol gsterir mahiyette mektup ve makaleler kaleme alr. 9 Aralk 1919da mtareke devrinde Trkiyeye dnen Sabahaddin Bey, evresini kaybedince inzivaya ekilir. 1920de tekrar yurt dna kar. Millet Meclisi tarafndan alnan halifeliin kaldrlmasna ilikin kararla hanedan mensuplar 5 Mart 1924de snr d edilir. Bu sebeple Prens yeniden Trkiyeye dnme ansn kaybeder. svirenin Neuchatel adl kynde yllarca sefalet iinde yaam ve 30 Haziran 1948de bir daha Trkiyeye dnemeden lmtr. 1952de kemikleri Trkiyeye getirilerek babas ve dedesinin de medfun bulunduu Eypsultandaki aile kabristanna defnedilmitir139. Daha ziyade brokratlara dayanan ttihat ve Terakki Partisi idar ve siyas merkeziyetilii, hrriyetin iln edilmesinde izlenecek evrimci yntemde yabanc mdahalesi aleyhtarln ve toplumcu bir sosyal organizasyonu temsil etmektedir. Tesebbs- ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti, saray evresine kar hareket Serbestsi kstlanm ticari alanda pazar arayan yabanc sermaye, iltizam alan mltezimler ve gelien burjuvazi, aznlklar ve erafa dayanr, idari adem-i merkeziyetilik, hrriyetin iln edilmesinde izlenecek devrimci yntemde yabanc mdahalesi taraftarl ve bireyci bir sosyal organizasyonu savunmaktadr. Birok bakmdan ztlaan bu iki grubun kesitikleri ortak ama milli burjuvazi yaratmak dncesidir. Ayrca her iki rgt de toplumu bir makine gibi grp, onu partilerinin modernleme programlan ile dzenlemeye ve karmak toplumsal ilikileri bu programlara dayanarak zmeye almalar ve bu ynleri ile mhendis zihniyetine sahip olmalar (Sabahaddinin deyiiyle fenn isbatlara dayanmak) bakmndan benzemektedirler. Ayrldklar nokta, esasen devleti kurtarma fikrini yorumlay tarzlardr. ttihat ve Terakki Cemiyeti ve liderleri imparatorluk bnyesinde baz modernist dnmler yapmak suretiyle
138

Kaan Durukan, Trk Liberalizminin Kkenleri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, c.I, letiim Prens Sabahaddin Beyin hayat hikyesi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz: Nezahet Nurettin Ege, Prens

Yaynlar, stanbul, 2002, s.147.

139

Sabahaddin-Hayat ve lmi Mdafaalar, Gne Matbaas, stanbul, 1977; Cenk Reyhan, Prens Sabahaddin, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, c.I, letiim Yaynlar, stanbul, 2003.

59

devleti kurtarmay hedeflerken, Prens Sabahaddin eski dzenin esasl bir tenkidi ile bir yeni dzen tasarlamaktadr140. Mehmed Sabahaddin, Trkiyede sosyoloji alannn kurucularndan biridir. Prens Sabahaddin Bey, Fransz sosyologlarndan Edmond Demolinsin ngiliz mekteplerini inceden inceye inceleyerek ve ngiliz milletinin hayatndaki baar nedenlerini aratrarak yazd nl kitabndaki141 Prensiplerin memleketimizde uygulanmas ve bu sayede yeni neslin giriimci yetimesi meselesi zerinde srarla duruyordu. Sabahaddin Beyin memleketin idaresi hakknda da ayrca dnceleri ve prensipleri vard. Ademi Merkeziyet denilen tevsii mezuniyet ve taksimi vazaif meselesi bu dnceler arasndadr.142 Sabahaddinin dnce sisteminin temeli, Le Play tarafndan kurulmu olan science socialedir. Prens Sabahaddin Bey, insan cemiyetlerinin toplumsal snflandrma usulne dayanarak ve bu konuda Fransz sosyoloji okulunun (science sociale) ilkesini gz nne alarak, milletleri formation communautaire: toplumsal biimlendirme ve formation particulariste: bireysel biimlendirme adlar altnda iki ana bloa ayrr. Fransz okulunun snflandrma usulune gre bu ana bloklar da gene bnyeleri iinde daha birok blme ayrlmaktadr. Prens Sabahaddin Bey, Trkleri bu tasnif kadrosu iinde genel hayat zel hayata hkim klan teekkl tecemmi blouna ithal etmektedir. Hlbuki zel hayat genel hayata hkim klan ve ahsi bamszl yaratan bireysel biimlendirmedir143. Prens Sabahaddin Beyin grne gre milletlerin ahlaklar da bu oluumlarn trne gre ya olgunlamaya ya da gerilemeye eilimlidir. Prens Sabahaddin Bey, bu ekilde istibdatn dorudan doruya toplumsal hayattaki zaaftan ileri geldiini, memleketin maruz kald felaketlerin bir veya birka kiiye yklemenin tamamen doru olmadn, bilimsel tahlillere ve toplumsal kanunlara dayanmayan genel teoriler ve kiisel fikirlerle bir memleketin slahnn mmkn olmadn iddia etmitir. Toplumsal kanunlar bilmenin kendi kendimizi idare etmek, bilinmemesinin ise kr krne idare olunmak sonucunu dourduunu ileri srmtr. Bir oluumdan dierine gemek mmkn olduu iin de, memleketimizin temel bir terbiye yaratan toplumsal biimlendirmeden ayrarak aktif bir

140 141

Reyhan, Prens Sabahaddin, s.148. Prens Sabahaddin Beyin Terakki gazetesindeki birok yaz incelemesi, Mehmed Ali Bey tarafndan karlan

Mesleki tima adl ufak bir risalesi ve nsha zahlar baslmtr. Bu son yazlar ttihat ve Terakki Cemiyetine ak mektup eklindedir.
142 143

Kuran, ttihat ve Terakki, s.354. Kuran, ttihat ve Terakki, s.355.

60

terbiye kayna olan bireysel biimlendirmeye geilmesini ister ve okullarmzn bu dorultuda yrtlmesi gerektiini savunur144. Ona gre, geri kalmln temelinde yatan sebep, kamusal hayat ile zel hayat alanlarnn iktidar snrlarnn belirsizliidir. Yani, siyasi iktidar tebaa zerinde egemenlik kurup onlarn zgrlklerini snrlarken, tebaa da buna kar kendisini koruyabilecek siyasi mekanizmalar gelitiremedii iin zerinde egemenlik kurulmasna katkda bulunmutur. Bunu sebebi bireyi toplum ve devlet karsnda zgrletirebilecek bir eitim sisteminin olmamasdr. Bu zaaflar gidermek iin yaplacaklarn en nemlisi zel hayatn kamusal hayata stn klnmasn salamak ve Batl anlamda bir vatanda tipi yaratmaktr. Ksaca ama, toplumu kkten deitirmektir. Bunu salayacak olan ara ise eitimdir. Prens Sabahaddine gre; oluturulacak yeni toplum tipinde, zel hayatmzda Anglosakson bireyciliine dayanan bir eitim sistemi gelitirmek suretiyle cemiyeti tekil eden efrattan her birinin o yahut herhangi cemiyette olursa olsun yaamak iin ailesine, akrabasna, hkmetine dayanaca yerde, dorudan doruya kendine gvenmesi, muvakiyetini kendi teebbsnde aramasn gerekletirebilecekleri bir kabiliyet verilmesi gerekir. Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetinin program, Osmanl siyas kltrnn ve siyas ideolojisinin topyekn yeniden tanmlanmasn gerektiren iki ilkesel temele dayanr: 1. dar bakmdan: Siyas iktidarn toplum zerindeki tahakkmn, belli hukuk kaidesi dhilinde kstlamak ynndeki Adem-i Merkeziyet, tefrik-i vezaif, tevsi-i mezuniyet prensiplerine dayal idari anlay. 2. Ekonomik bakmdan: Muhafazakr karakterli memurlarn oluturduu duraan yapnn yerine, giriimci karakterle burjuvazinin temel alnd aktif bir iktisadi yapnn kurulmasn ngren ahs teebbse dayal ekonomi prensibi145. Prens Sabahaddin de zellikle Demolinsin dncelerini Trkiyeye uyarlayarak, Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetinin yayn organ olarak Fransada yaymlanan Terakki dergisindeki makalelerinde ilemitir. Bu makalelerinden 10 Kasm 1906 tarihinde yaymlanan biri; Hristiyanlar Vatanmzda Adem-i Merkeziyetten Mstefit Olageldikleri Halde Mslmanlar Merkeziyetin Mahkumu Oluyorlar? baln tamaktadr. Bu makalesinde Adem-i Merkeziyet hakknda yeterli bilgisi olmayanlarn, Hristiyanlar ile Avrupaya kar yaranmak iin bu dnceyi ilediini iddia ettiklerini; aslnda Osmanl Hristiyanlarnn Adem-i Merkeziyet(yerel ynetim) ve teebbs-i ahsi(bireysel giriim) haklarna fazlasyla sahip olduklarn, bu haklardan uygun artlar ierisinde btn Mslman
144 145

Kuran, ttihat ve Terakki, s.356. Reyhan, Prens Sabahaddin, s.150.

61

vatandalarn da yararlanmalar sayesinde, bozulmu olan sosyal dengenin dzeleceini ve Osmanl Devletinin geleceinin gvence altna alnabileceini sylemekteydi146. Adndan da anlalaca zere, bu cemiyet liberal bir felsefeye sahip olup, Adem-i Merkeziyet ve tevsii mezuniyet dedii, yerel ynetimlere arlk vermekteydi. Vilayet merkezindeki vali, mali ve adli amirler hkmet tarafndan tayin edilecek, fakat vilayetin ynetimi, vali bakanlnda, yerel halkn setii bir meclis tarafndan yrtlecekti. Yerel memurlar vali tarafndan ve rk nispeti gzetilerek tayin edilecekti147. Jn Trkler, II. Abdlhamid aleyhindeki almalarna hrriyeti kurtarmakta olduklarn syleyerek balamlard. Oysa ttihat ve Terakkinin 1876 Anayasasn yeniden yrrle koymann tesinde bir hrriyet kavram yoktu. II. Abdlhamid aleyhinde giriimlerde bir hrriyet teorisine sahip olan, bir dereceye kadar Prens Sabahaddindir. Prens Sabahaddin, ttihat ve Terakkinin kurucular gibi, Osmanl mparatorluunu kurtarma noktasnda hareket ediyordu. Fakat ona gre imparatorluk zaafn meydana getiren, bir tr hrriyetsizlikti. Her eyin devlete bal olarak, devletin izniyle ya da devletin basksyla yapld bir lkede kiilerin kiisel yeteneklerini gstermesi mmkn deildi. Hatta o lkedeki eitli birimlerin, gruplarn da lkeye balanmas mmkn deildi. Yaplmas gereken, Trkleri memnuniyet tutkusundan kurtarmak, kabiliyetlerinin gelimesini salamak ve imparatorluk iinde alt din ve kltr gruplarna kendi kimliklerini deitirecek siyasi imknlar tanmakt148. Osmanl toplumunun muhafazakr olmas ve dinin belirgin rol nedeniyle Prens Sabahaddin de Namk Kemalin izinden giden ttihatlar gibi savunaca ideolojiye dayanak olarak slam gsteriyor ve fikirlerinin-eylemlerinim dinsel deerlerle elimedii izlenimi vermeye alyordu. slamiyetteki cemaat ve mutlakiyet anlaynn tersini savunan Prens Sabahaddin dayanak olarak Kurana gndermeler yapmaktadr. Farkl bir ideolojiyle k yapan Prens Sabahaddinin u yorumu onu dier Osmanl aydnlaryla ayn kategoriye indirmektedir: Kuran- Kerimde Ey iman edenler! Sizler kendinizi dzeltmeye bakn! (Maide/105) ve nsan iin kendi altndan bakas yoktur. (Necm/39) mbarek ayetleriyle kesin olarak varlna iaret edilen Teebbs-i ahsiye gelince, bu bir toplumu meydana getiren fertlerden her birinin hangi cemiyette olursa olsun yaamak iin ailesi, akrabas ve hkmetine dayanacak yerde dorudan doruya kendine gvenmesi, baarsn kendi teebbsnde aramasdr.149
146

Nezahet Nurettin Ege, Prens Sabahaddin-Hayat ve lmi Mdafaalar, Gne Matbaas, stanbul, 1977, Armaolu, a.g.e., s.599. Mardin, a.g.m., s.35. Prens Sabahattin, Grlerim, (Haz. Ahmet Zeki zger), stanbul, Buru Yaynlar, 1999, s.41.

s.79-89.
147 148 149

62

Prens Sabahaddin II. Abdlhamide ve II. Merutiyet sonrasnda ttihat ve Terakki Cemiyetine muhalefet eden en nemli ahsiyettir. II. Abdlhamidin mutlak monari dneminde Osmanl Devletinin paralanmaktan kurtuluu ile ilgili muhalefet tarafndan izlenecek iki siyasetten birisi olan adem-i merkeziyet ideolojisinin savunuculuunu yapmtr. Tam tersine gl bir merkezi ynetimi savunan ttihatlarla gr ayrlna dnce ve II. Merutiyet sonrasnda dlanmtr. Bu kez ttihat ve Terakki ynetimine muhalefet bayra anca 31 Mart Olay sorumlularndan saylm, ama sulu olmad hkmne varlnca zr dilenerek serbest braklmtr. Prens Sabahaddin ve savunduu ideoloji gnmzde bile eitli evreler tarafndan tartma konusu olmaktadr.

1.3.1.2. Dervi Vahdeti (1869-1909) Asl ad Dervitir. Vahdeti mahlsn daha sonra almtr. nceleri Hafz Dervi diye tannrken, gazetecilie baladktan sonra Dervi Vahdeti imzasn kullanmtr. 1869 ylnda Kbrsta Lefkoada dodu150. Babas ayakkabc esnafndan Kbrsl Mahmut Aadr. Ailesi ok fakirdi. Drt yanda okula gitti. On drt yanda hafz oldu. On alt yanda annesinin intihar ve yirmi bir yanda iken babasnn lm onu derinden etkiler. Medreseye girdi. Arapa ve fkh okudu. Nakibend tarikatna girdi. Ayasofya Camiine mezzin oldu. stanbula gelerek iki ay kald. Kbrsa dnnce Larnakadaki bir misyoner okulunda ngilizce renmeye balad. Fakat bir zaman sonra, ders bahanesiyle kilisedeki vaaza devama mecbur edilmesi zerine, dersleri terk etti. Yeteri kadar ngilizce rendikten sonra ilmiye kyafetini kararak, ngiliz idaresinde memur oldu. Kbrsta stanbul seyahati srasnda tand Hrriyet, Meveret ve Mizan gazetelerini izledi. II. Abdlhamide muhalefet ettikleri iin stanbuldan kaarak Parise gitmek zere Kbrsa gelen muhaliflere yardm etti. Avrupada kan hrriyeti gazeteleri gizlice datt iin ad Jn Trke kt. 1902 ylnda Kbrstan ayrlp stanbula geldi. bulamayp, paras tkenince Dhiliye Nazrna hitaben yazd iddetli bir dileke neticesinde, yalsnda bir mddet imamlk yapt Dhiliye Nazr Memduh Paa sayesinde skn- Muhacirin Komisyonunda 400 kuru maala mbeyyiz memuru oldu. Ancak tecrbesizliine ve yana ramen, evrak temize ekmekle grevlendirilince memnun olmad. Yeniden yazd bir dileke, yanl yorumlanp Diyarbakra srlmesine sebep oldu. Sina Akin bu srlme olayn uzunca bir sre zam

150

Osman Selim Kocahanolu, Dervi Vahdeti ve avularn syan, Temel Yaynlar, stanbul, 2001, s.5.

63

grmemi olmas, ykselmek amacyla, velinimeti Memduh Paay jurnal etmi olmas olaslna balamaktadr151. stanbulda, srlmek zere tevkif edildi. Otuz drt gn ailesinden habersiz Mehterhanede hapsedildi ve burada ikence grd152. Hasta eiyle birlikte Mekke vapuruna bindirilerek, Samsuna ve oradan da Diyarbakra srld. Diyarbakrda buuk sene kald. Diyarbakrdaki srgn hayat srasnda ahrr- mmetin serefrz, harika-i ftrat, stat- hrriyet dedii Ziya Gkalp ile sene boyunca grp, sohbetinden istifade etti. Diyarbakrdaki gizli hrriyeti harekete katlan Vahdeti, Merutiyetin ilnndan nce yaplan Telgrafhane galine de katld. Diyarbakrda ayrca eyh Hac Ahmedle tanan Vahdeti, ondan ald tasavvuf tesiri Ziya Gkalptan edindii felsef kltrle birletirdi. Vahdeti mahlsn da bu yeni ruh hli ile benimsedi. Srgnn son aylarnda, Merutiyetin ilnna az bir zaman kala, ailesinin itirazn dinlemeden ve eini yalnz brakarak bana sark sarp Bektai Babas klna girerek srgn mahallinden kat. Frattan geerken Birecikte yakaland. gn zindanda yattktan sonra, kendisini din ve vatan haini olarak bilen siyah bir jandarmann basks altnda, kelepeli olarak, on iki gnde yaya olarak Diyarbakra getirildi. Diyarbakrda da on gn hapis yattktan sonra serbest brakld. Bir buuk ay sonra ise Merutiyet ve umum af iln edildi. Diyarbakrdan ayrldktan ve Kbrs ziyaret ettikten ve mallarn sattktan sonra stanbula gelen Vahdeti, eski memurlardan olduu ve srld iin tekrar vazifeye alnmas maksadyla Dhiliye Nezaretine bavurursa da ilgi grmedi153. ttihatlardan da ilgi grmeyince srgnden dnenlerle ttihat ve Terakkiden ayrlanlarn kurduu, Fedakaran- Millet Cemiyetine girdi fakat kendi ifadesine gre onlarn fesatlk yaptn grnce gn sonra ayrld.154 Kendisine verilen drt yz kuruu da iade etti. Ondan sonra bir daha uramad bu cemiyetin Aralk ay banda baz ithamlarla cemiyetin baslp kapatlmasn bu sebeple tasvip ettiyse de, daha sonra ithamlarn aslsz olduu ortaya knca bu yaplan hrriyet adna tenkit etti. Dervi Vahdeti, 11 Aralk 1908de Volkan karmaya balad. Eski memurluu iin mracaatn gazetesini kardktan sonra da tekrarlad, fakat yine reddedildi. Gazetenin muhtevas slamc, hrriyeti ve insaniyeti olarak belirlenmiti. Vahdetinin dncesi, bu gazetenin yayn organ olaca bir de Hadim-i nsaniyet dernei kurmakt. Nitekim gazetenin ilk saylarnda balk altndaki yaz bunu aka

151 152 153 154

Akin, ttihat ve Terakki, s.116. Zekeriya Kurun - Kemal Kahraman, Dervi Vahdeti, DV A, c.IX, stanbul, 1994, s.198. Kocahanolu, a.g.e., s.5-31. Kurun - Kahraman, a.g.m., s.198.

64

gstermektedir155. Gazetenin abone defterlerini de Hdim-i nsaniyet Cemiyetinin Vasta-i Ner-i Efkrdr diye bastrd. Fakat ubat ay balarnda, gazetelerde stanbulda bir Mason locasnn almas hazrlklarnn yapld haberi kt ve ayn gnlerde Vahdetiyi gazetede ziyaret eden ve toplantlarna davet eden birka kii, stanbulda kurulacak olan mason locasna kar sz konusu Cemiyetin gelitirilmesini teklif ettiler. Eskiden kurmu olduklar ttihat- Muhammedi Cemiyetinin yayn organ olmasn ve dinsiz faaliyetlere kar slam birliini savunacaklarn sylediler. Vahdeti, Volkann 5 ubat 1909 tarihli 36. saysnda bu haberi okuyucularna duyurdu. nce bu teklifi kabul eden Vahdeti, Volkann 17 ubat 1909 tarihli 48. saysndan itibaren balnn altna ttihad- Muhammedi Cemiyetinin Mrevvici Efkrdr156 ibaresini koyup cemiyet nizamnamesinin ilk on maddesini yaymladysa da kurucularla yapt sonraki grmelerde, farkl fikirleri olduunu grerek onlardan ayrld. Dervi pek ksa bir sre sonra kendi bana bir ttihat- Muhammedi Cemiyetini kurdu ve aklamalaryla dier cemiyeti eletirdi. Padiah II Abdlhamid kendisine muhalefet etmedii, mmetilik yapt, Masonluk aleyhtarl yapt iin Volkan gazetesini maddi yardm ile desteklemitir. Volkann yapmakta olduu slm neriyat, dindar zmre arasnda itimat kazanmasna sebep olduu iin, Vahdetinin kendi idaresindeki yeni ttihat- Muhammedi Cemiyetine zamann tannm lim ve eyhlerinden katlanlar oldu. 17 Mart tarihli gazetede cemiyetin nizamnamesi ile Merkez dare Meclis azalarnn isimleri yaynland157. 3 Nisan 1909da, yani 31 Mart (13 Nisan 1909) vakasndan on gn nce, Ayasofya Camiinde ok kalabalk bir cemaatin itirakiyle okunan mevlidden sonra ttihat- Muhammed Cemiyeti resmen ald. Gazete yazlar ile ttihat- Muhammedi Cemiyetinin yayn organ olmadan nce ve sonra, daima itidal ve itaat tavsiye eden yazlarla km olmasna ramen, ttihat ve Terakki Cemiyetini ar bir dille eletirmi, ttihatlar dinsizlikle sulamtr. 31 Mart Olayn balatan askerlerin, ttihat- Muhammedi Cemiyetinin ald gn datlan kk bayraklar tamas dikkatleri Vahdetinin zerine ekti. Volkanda yaynlanan yazlar ve zellikle Vahdetinin 14 Nisan 1909da II. Abdlhamide yazd ak mektup, halk ve askerleri tahrik edici nitelikte bulundu. Ayrca Merutiyet anlay ve adem-i merkeziyeti fikirleriyle ngilizlere ve Prens Sabahaddinin banda bulunduu Ahrar

155 156 157

Zekeriya Trkmen, Osmanl Merutiyetinde Ordu-Siyaset atmas, rfan Yay., stanbul, 1993, s.142. Volkan, 17 ubat 1909, Nr: 48. Dervi Vahdeti, ttihad-i Muhammedi Cemiyeti Nizamnamesi, Volkan, 17 Mart 1909, Nr: 76.

65

Frkasna yakn olan Kmil Paa ile olu Said Paaya yaknl ile tannmaktayd158. Vahdeti bu nedenlerle ttihatlar tarafndan 31 Mart Olaynn bir numaral sulusu sayld. Hareket Ordusunun gelmesiyle, Vahdetinin Anadoluya kamadan nce snmak zere bavurduu hemerisi Kmil Paann olu Said Paa da ttihat- Muhammedi yesi ehzade Vahdettin de Dervii korumay kabul etmemitir159. Dervi Vahdeti 17 Nisanda sorgulanmak zere mahkemeye arld. nce ngilizlerin yanda Said Paaya gitti ve onun tavsiyesiyle ehzade Vahdettinin sarayna snmak istedi. Vahdettin Dervii kabul etmeyince 18 Nisanda stanbuldan kat. Klk deitirerek Gebze ve Sapanca da gizlendi. Trende yolculuk yaparken iki subayn kendisinden phelenmesi zerine Herekede indi ve Hereke civarnda gizlendi. Sonra konaklayarak Bergamaya, oradan da zmire geti. zmire gitmek zere kiralad arabann parasn bor istedii hemerisi Abdullah Nadirinin ihbar zerine 25 Maysta zmirde yakaland ve stanbula gnderildi. Dervi Vahdetinin yannda erkez Salihle, medrese rencilerinden Ahmet Hilmide vard. stanbula getirildii vapurdan karlp nce Sarayburnundaki Askerlik Dairesine, oradan da Harbiye Nezaretine gtrld160. Abdlhamide Ak Mektup adl makalesinden dolay hakknda dava ald. Dervi Vahdeti kendini kurtarmak iin ok aba sarf etmi, sonunda Hareket Ordusu Kumandanlna verdii bir dileke ile deli olduunu, dolaysyla bu durumunun gz nnde bulundurulmasn istemitir161. Yarglanrken Merutiyet taraftar ve Abdlhamidin dman olduunu iddia etti. Sonra da deli numaras yapt. Ancak zerinde ve evinde bulunan yzlerce ngiliz altnn hesabn veremedi. Divan- Harbte muhakeme edilen Vahdetinin 31 Mart Olaynn msebbibi olarak 25 Haziran gn idamna karar verildi ve Vahdeti 19 Temmuz 1909 gn Sultanahmet Meydannda asld. Volkandaki yazlarndan baka bir eseri yoktur. Dervi Vahdeti padiaha yazd mektupta kendisini u ekilde tanmlamaktadr: Padiahm! Ben nasl dodum? Nasl bydm? Pederim pabuu esnafndan Kbrsl Mehmet Aa idi. Babam btn gn alr, bir lokma ekmek paras kazanr, ufak bir evcikte hepimiz bir yorgan altnda, kn souktan titreyerek, bir scak orba bile iemezdik. Grdn m hayat nedir? Drt yamda mektebe girdim. Be yanda Kuran okuyup bitirdim. On drt yanda hafz oldum. Biraz Arapa, biraz eriat kaideleri rendim. Nakibend tarikatna girdim. Yam yirmiyi buldu. Biraz yabanc dil renmek lazm geldiini hissettim Ama bamda sarkla ve Kuran okumakla megulken din dman bir kavimin dilini nasl
158 159 160 161

Kocahanolu, a.g.e., s.145 Akin, ttihat ve Terakki, s.132. Ecvet Gresin, 31 Mart syan, Yenign Haber Ajans Yaynlar, stanbul, 1998, s.7879. Sleyman Kani rtem, 31 Mart syan ve Hareket Ordusu, Temel Yaynlar, stanbul, 2003, s.312.

66

renebilirdim? O srada stanbula geldim. ki ay sonra Kbrsa dndm. Gzm ald. tekinden berikinden biraz ngilizce rendim. Kyafet deitirip hkmete memurlua girdim. Yaplan toplantlarda eldivenli bir adam olarak grndm. Yirmi be yama kadar hoca kyafetinde, medrese kelerinde vakit geirmi bir Mslmandm. Divan- Harbin Dervi Vahdeti hakkndaki karakter deerlendirmeleri, onun kendisi hakknda padiaha yazd eyleri tamamlayc olacaktr: Kbrsl Mahmut olu Dervi adndaki ahs, hibir ilmi ve itimai terbiye grmemi olup, imdiye kadar iki ve arkclkla serseri bir hayat geirmi olduu, sorgular srasnda kendi ifadeleri ile meydana kmtr162. Dervi Vahdetinin hayat hikyesine baktmz zaman 31 Mart Olaynda Dervi Vahdetiyi irticaclarn ba olarak grenlerden bazlarnn onun hakkndaki cahil, aptal ve meczup eklinde yaptklar yorumlarn pek doru olmadn gryoruz. Zira Dervi Vahdeti ile bu tanmlamalarla anlan Kr Alinin ne entelektel birikimleri ayndr ne de Dervi Vahdeti, Kr Ali gibi olaylarn ak ile birden tarih sahnesine karak basit halk kitlelerini galeyana getirmitir. Vahdeti daha Kbrsta iken II. Abdlhamidin mutlak monarisine kar mcadeleye girimi, dneminin aydnlar ile kendini yetitirmeye balam, stanbula geldikten sonra temas ettii entelektel ortam ile kendi deyimiyle gzleri alm ve srgnde olduu Diyarbakrda Ziya Gkalpin fikirleri ile eyh Hac Ahmedin tasavvuf tesiri altnda dnya grn birletirerek ekillendirmitir. Bu nedenle de kendisine Vahdeti lakabn takmtr. II. Abdlhamidin mutlak monari rejimi tarafndan uratld ikence, srgn ve hapisler onda baz kaynaklarn iddia ettii gibi istibdat hayranl yaratmas mantken pek gereki grnmemektedir. Dervi Vahdeti ittihatlarla anlaamaynca II. Abdlhamide muhalefet eden adem-i merkeziyetilerin iinde yer almtr. II. Merutiyetin uygulannda da ittihatlarla ters dnce Merutiyete kadar ekillendirdii adem-i merkeziyeti muhafazakr dnya gr erevesinde ttihat ve Terakkiye ar bir muhalefete girimitir. II. Abdlhamidin mutlak monarisinin ihtill ile bitirilebildiini gren Vahdetiye gre (kendisi de Merutiyetin ilnndan nce yaplan Telgrafhane igaline katlmtr) II. Merutiyet sonras ttihat ve Terakki Cemiyetinin kurduu stibdad da yine kar devrimle yklacakt. Bu amala etrafna toplad ttihat ve Terakki kart ar muhafazakr kesimler ile 31 Mart ayaklanmasna siyasi destek vermitir. Vahdeti gerekten irticac myd? eriat sylemiyle halk galeyana getiren bir ngiliz ibirlikisi miydi? nand siyasi gr erevesinde sadece ttihat ve Terakki Cemiyetinin iktidardan inmesini isteyen, bunu da baz evreler tarafndan adalet ve kanunlarn uygulamas

162

evket Sreyya Aydemir, Enver Paa (19081914), c.II, Remzi Kitapevi, stanbul, 1995, s.144.

67

anlamna geldii iddia edilen eriat istemekle163 gerekleeceine inanan bir devrimci miydi? Yoksa bunlarn hepsinin birlikteliinin dourduu bir sonu muydu? Aratrmaclar bu sorular sorgularken genellikle biri zerinde younlaarak Dervi Vahdetiyi ve ortaya kan durumu yorumlamaktadr. Ve yaplan yorumlara bakldnda her bak asnda hakl bir taraf grlmektedir. Gnmzde genel yarg, Vahdetinin ve 31 Mart Olaynn eriat arlkl bir yapda olduu eklindedir.164 Yaptm aratrmalar sonucu vardm yarg, mutaassp bir yapdaki Dervi Vahdetinin yukarda saydm yorumlardan -arlk merkezi eriat zihniyette olmak zere- hepsini ierdii eklindedir.

1.3.1.3. Rza Nur (1879-1942) Trk milliyetilii fikrinin nde gelen ahsiyetlerinden biri olan Dr. Rza Nur nemli bir devlet adam ve yazardr. 30 Austos 1879 tarihinde Sinopta domu, 1942 ylnda stanbulda lmtr. 1901 ylnda yksekrenimini Askeri Tbbiyede bitirerek, 1905 ylnda Glhane Askeri hastanesinde operatr oldu. 1907 ylnda Askeri Tbbiyede retim grevlisi olarak grev yapt. 1908 ylnda II. Merutiyetin iln zerine politikaya atlarak Sinop Milletvekili seildi. 2. Merutiyet dneminde Sinop milletvekili olarak girdii Mecliste ttihatlara ynelik ar muhalefeti sebebiyle profesrlk yapt Askeri Tbbiyedeki grevinden alnd. ttihat ve Terakki ynetimiyle uyumazla onlara muhalefete balad. Hrriyet ve tilaf Partisi kurucular arasnda yer ald. Mahmud evket Paann ldrlmesi sonras rtbeleri sklerek yurtdna srld ve 8 yllk srgnden sonra ancak mtareke zaman stanbula dnebildi. I. Dnya Sava sonras Trkiyeye dnd ve yeniden milletvekili seildi. Mtarekede bir sre tutuklu kaldktan sonra Anadoluya geti. Milli Mcadeleye katld. Birinci ve kinci Meclise Sinop milletvekili olarak girdi ve Ankara hkmetlerinde bakanlk da dhil olmak zere birok grevler stlendi. Sakarya meydan savanda doktor olarak katld. Temsil heyetleriyle gittii Lozan da dhil olmak zere birok lkede Trkiyeyi temsil etti. Milli Eitim ve Salk Bakanl grevlerinde bulundu. Lozan Konferansna ikinci delege olarak katld. zmirde Atatrke suikast giriimi sonras lke dna kt. 1926 ylnda Fransaya gitti ve Parise yerleti. Daha sonra oradan Msra geti. 12 yl yurt dnda kald. Bu arada Trkbilik Revs adl yllk bir Trkoloji dergisi yaynlad. 1938 ylnda lkeye dnnden

163 164

erif Paa, a.g.e., s.45-49. rnein Tark Zafer Tunaya; ttihat- Muhammedinin Trkiyede kurulmu ilk irtica partisi ve liderini de 31

Mart irtica olaynn belli bal kahraman telakki etmektedir. Sina Akin de benzer dnceleri ileri srmektedir.

68

sonra ar milliyeti yazarlarla birlikte Tanrda dergisini kard. Dr. Rza Nur, vefat edene kadar stanbul, Taksimde kiralad 3 odal bir apartman dairesinde yaamtr. Buras ayn zamanda Tanrda Dergisinin de idare hanesidir. Yaptlar arasnda en nls 12 cildi yaynlanan Trk Tarihidir. lmnden ok sonra yaynlanan Hayat ve Hatratm (1968) adl an kitabnda Atatrk aleyhtar grlerde bulunmutur165. Dr. Rza Nurun 31 Mart Olayndan sonra yurt dna k ile ilgili sert eletiriler yaplmtr. Bu eletirilerden birisi Sevket Sreyya Aydemirin Enver Paa kitabnda u ekilde yer almaktadr: Kendilerini sulu gren aydnlarn bir ksm ortadan kaybolur. Mesela btn hayat boyunca hasta ruhlu, menfi ve bir srede morfinman bir adam olan Dr. Rza Nur bunlardan biridir. Ama o Dervi Vahdeti veya Said-i Krdi gibi kede bucakta sakl kalmakla yetinmez. Avrupaya kaar. Yani her nedense kendini, kap kurtulmak zorunda grr. Ama daha ileride ve kendi mektuplarndan greceiz ki bu her zaman kaypak siyaseti, gittii d lkelerde ayln el altndan, ttihat ve Terakki iktidarndan szdrmasn bilecektir166. Dr. Rza Nur Trkiyede Milliyetilik ve Trklk fikrinin canlanmasna katkda bulunan, Trk Tarihi adl bir eserinde milliyetilik ile ilgili grlerini u ekilde aklar: Dnyada en byk iftiharm Trk yaratldmdr. Trk kadar kahraman, mert, iyi yrekli, zeki ve akl- selim sahibi insan, Trk kadar byk ve yksek bir tarihe malik bir millet grmedim. Bugnk medeniyet leminde en yksek mevkiye kmak iin gereken kabiliyetleri bugnk kadar kendinde ve yurdunda toplam olann grmedim. Baz evrelere gre Dr. Rza Nurun Hatralar, hezeyan; baz evrelere gre de, yakn tarihimizin bakir gerekleri zerine k tutan mthi ifaat, Trk tarihine kymetli bir vesika, Cumhuriyet dnemine ilikin sivil belge, ok kymetli, zengin ve ibret dolu tarihi vesikalar yn, alternatif tarih iin ok nemli bir kaynaktr167. Rza Nur rk bir yaklamla milliyetilii harmanlamtr. Cumhuriyet dneminde Atatrke suikast giriiminde bulunmas nedeniyle milli mcadele aleyhinde yazlar yazan Ali Kemal gibi dlanmtr. Etnik milliyetilik yapmas ile din kart sylevlerde bulunan Abdullah Cevdet gibi baz kesilmeden byk tepkiler almtr. Dr. Rza Nur gnmzde bile ok tartlan 31 Mart srecinin balca muhalif ahsiyetlerden birisidir.

165

Rza Nurun hayat hikyesi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz: Turgut zakman, Dr. Rza Nur Dosyas, Bilge Aydemir, Enver Paa, s.170. zakman, a.g.e., nsz.

Yaynevi, Ankara, 1995; Rza Nur, Hayat ve Hatratm, c.I, aret-Ferat Ortak Yaynlar, stanbul, 1991.
166 167

69

1.3.1.4. Abdullah Cevdet (1869-1932) Abdullah Cevdet, Osmanl Devletinin son devirlerinde yaam siyaset adam ve yazardr. Jn Trkler hareketlerini balatanlardan ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin kurucularndandr. Babas, Diyarbakr Birinci Tabur Ktibi mer Vasfi Efendidir. Abdullah Cevdet 1869da Arapkirde domu,1932de stanbulda lmtr. lk tahsilini Arapkirde ve Hozatta yaptktan sonra Mamretl-Aziz (Elaz) Askeri Rdiyesini bitirdi. Kuleli Askeri Tbbiye dadisinden de mezun olduktan sonra Mekteb-i Tbbiyeye girdi. Biyolojik materyalist fikirlerden etkilendi. Materyalist grlere yer veren yazlar yazd. 1889da tbbiyeli arkadalar ile sonradan ttihat ve Terakki Cemiyeti adn alacak olan ttihad- Osman adl gizli cemiyeti kurdu. 1893-1894te Abdullah Cevdet ynetimi aalayan bir iir yazd iin tutukland, fakat sonra affedildi. Siyasi faaliyetleri sebebiyle birok defa tutukland. 1894te Mekteb-i Tbbiyeden mezun oldu. Haydarpaa Hastanesinde vazife ald. Geici olarak Diyarbakra vazifeli gnderildi. Orada ttihad- Osman Cemiyetine Ziya Gkalp gibi pek ok kimseyi ye kaydetti. stanbula dndkten sonra siyasi faaliyetlere devam ettii ve devlete kar olan faaliyetleri sebebiyle arkadalaryla birlikte tutukland. 1896da Bakanlar Kurulu kararyla Trablusgarpa srld. Burada da siyasi faaliyetlere devam etti. Mizan ve Meveret adl dergilere imzasz ve Bir Krt takma adyla yazlar gnderdi. Fizana srld ise de oradan doktorluk yaparak kazand parayla Tunusa kat. Parise geerek II. Abdlhamidin mutlak monarisini ykmak iin faaliyet gsteren Jn Trklere katld. Parise geliinde istasyonda Mehmed Murad Beyi rastlant sonucu grd. Abdullah Cevdete gre Murad Bey ile bu buluma birbirlerini ilk ve son grleri olmutu. 1897de Cenevreye giderek ttihat ve Terakki Cemiyetinin merkez komitesinde yer ald. eitli gazete ve dergilerde takma adla yazlar yazd. 1899da Viyana sefareti tabipliine tayin edildi. 1903te Viyana Sefiri, Abdullah Cevdetin tekrar muhalefet yapmaya balayacan anlaynca ona hakaret etti. Bunun zerine Abdullah Cevdet de Sefiri delloya davet etti. mparatorluk polisi Abdullah Cevdeti snr d etti168. 1903te tekrar Cenevreye giderek bir matbaa kurdu ve ctihad Mecmuasn karmaya balad. 1904te Osmanl ttihad ve nklp Cemiyetinin kurucular arasnda yer ald. Cenevre'de Osmanl ttihad ve nklb Cemiyeti'ni kurdu ve Osmanl gazetesini yaynlamaya balad. Gazetedeki yazlarn imzasz yaynlad. Gazetede; slamiyet'in etkisini koruduu

168

Abdullah Cevdetin hayat ile ilgili bkz: M. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah

Cevdet ve Dnemi, dal Neriyat, stanbul, 1981; erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, letiim Yaymlar, stanbul, 1992.

70

yerlerde duraklamann olduu, slam medeniyetinin uyuturucu bir rol oynad eklindeki iddialar, dolayl olarak yaynlanmaya baland169. Abdullah Cevdet ctihadta geriye kalan Jn Trk yaynlarnn siyasi grlerinin yzeyselliinden ikyet ediyor ve siyasete daha derin giden temeller bulmaya alyordu. Bu bakmdan ctihad karmaya balad andan itibaren Abdullah Cevdet'le, politikay gn getike daha yzeysel ve komiteci bir anlamda kabul eden Ahmet Rza-Bahaettin akir Bey grubu arasndaki uzaklk byyordu. te yandan, ctihadn radikal olmaya karar verdii saltanat sorunu gibi konular, ikinci grubun, o zaman ura-y mmet'i karanlarn, olduka muhafazakr davrandklar bir konuydu. Bu anlamazlk, ctihadn Jn Trkleri hafiflikle itham etmesinin yan sra, Abdullah Cevdet Bey'in 1908'den hemen sonra Trkiye'ye dnmeyiinin balca nedenidir170. eitli gazete ve dergilerde yazd yazlarda Sultan II. Abdlhamid ve dier hkmet erkn hakknda ar ifadeler kulland. Kendi basmevinde Padiah aleyhindeki bir eseri basmas ve Osmanl Devletinin ikyeti zerine 20 Ekim 1904te svireden snr d edilince, ctihad dergisi ve ktphanesini Msra naklederek sert muhalefetine burada devam etti. ura-y Osman Cemiyetinin idaresinde grev ald. Bu srada slam dman ve oryantalist Reinhard Dozynin eseri Essai Sur lhistoire de lislamisme adl kitabn Tarih-i slamiyet adyla tercme etti. Bu kitapta Muhammede kar saygsz ifadeler kulland iin sofularn tepkilerini ekti. Bu yzden pek ok kimse tarafndan, kendi yanl fikirlerinden bakasn kabul etmeyen, Allah dman manasnda Advvullah Cevdet diye anld. II. Merutiyetin ilnndan ve II. Abdlhamid tahttan indirilmesinden sonra stanbula dnen Abdullah Cevdet, ttihat ve Terakki ileri gelenleriyle aras ak olduundan Caalolunda ctihad Evi adn verdii binaya yerleerek ctihad dergisini karmaya devam etti. Kurulan Osmanl Demokrat Frkasnn ikinci bakan oldu. Bu frka, Hrriyet ve tilaf Frkasyla birleince de, siyasi faaliyetlerini Krt Teali Cemiyetine girerek devam ettirdi. kard ctihad dergisi, din ve devlet aleyhinde yazlar yazd iin birok defa kapatld. Bir ara svireye giderek Osmanl Devleti aleyhinde alan muhaliflere katlmak istediyse de istei svire hkmeti tarafndan reddedildi. Daha sonra ttihatlarn desteiyle kan Hak Gazetesinin yazarlarndan oldu. I. Dnya Savandan sonra yeniden siyaset ve yayn faaliyetlerine balad. 1 Kasm 1918den itibaren ctihad dergisini yeniden kard. Tekrar ttihatlarn aleyhinde yazlar yazd. ngiliz Muhipler Cemiyetini kurdu. Ayrca ngilizlerle ibirlii yapan Krdistan Teali Cemiyetinde de nemli roller ald. ctihad dergisinde dini tezyif edici yazlar ner etmeye devam etti. Bir ara Shhiye Mdr olduysa da bu vazifeden
169 170

Mardin, a.g.e., s.161. Mardin, a.g.e., s.227.

71

alnd. 25 Mays 1920de bu vazifeye yeniden tayin edildi. Fakat yedi ay sonra tekrar alnd. Yeniden ner etmeye balad ctihad dergisinin 1 Mart 1922 tarihli 144. saysnda Bahaliin yeni bir din olarak kabul edilmesini tavsiye etti. stiklal Harbinden sonra ctihad dergisinde yeni idareyi ven yazlar yazarak nfuz kazanmak istedi. Bu mecmuada Trkiyenin nfus politikasyla ilgili olarak; Neslimizi slah etmek, kuvvetlendirmek iin Avrupadan ve Amerikadan damzlk erkek getirmek gerekir eklindeki iddiasnn yer ald bir yazy kendi imzasyla yaymlad. Bu yazs btn yurtta byk ve derin bir nefrete sebep oldu. Abdullah Cevdet, her ne kadar milletvekili olamadysa da, nceki dneme oranla Cumhuriyet dneminde, materyalist fikirlerini ok daha rahat bir biimde sergilemeye devam etti. Bir taraftan din byklerine hakaretin su olmaktan karlmas, dier taraftan yaynlarndan bir ksmnn devlet tarafndan desteklenmesi, cesaretini daha da arttrd. Bundan sonra, dinin toplumsal gelimeye engel tekil ettiini ak bir ekilde yazmaya balad. O, slam dnyasnn geri kalmasnn dier sebeplerini bildiini ileri srdkten sonra, ama bunlardan hi birinin dini sebepler kadar, gerileme ve tahripte etkili olmadklarn iddia etti171. mrnn sonuna doru tamamen yalnz kalan Abdullah Cevdet 29 Kasm 1932de ld. Abdullah Cevdet'in de okumu olduu Tbbiye Mektebi, derslerin ieriinin de etkisiyle byk oranda materyalist felsefenin etkili olduu okullar olarak Osmanlnn son dnemine damgasn vurmu ve buradan yetienler sz konusu fikirleri daha geni alanlara yaymlardr. Bu okullardan yetienler bir taraftan pozitivizmi n plana karrken, dier taraftan, biyolojik materyalizmi dinin yerine monte etmeye almlardr172. Osmanl toplumunda ahlkn temel dayanan oluturan din, materyalist felsefeyle geerliliini kaybetmitir. Bu nedenle yeni aydnlar ile ulemann atmas kanlmaz olmutur. ttihat ve Terakkinin kurucularndan olan Dr. Abdullah Cevdete gre modern uygarln temeli din ve gelenein dnda laik bir kltre dayanr. Savunduu materyalizme dinsel bir temel arayan Abdullah Cevdet, dinin dinamik ynnn toplumda itici bir g olabileceini ne srer. Beir Fuadn dinin toplumsal yann hi dikkate almamasna karlk Abdullah Cevdet biraz da siyasal kiiliinden dolay bu yne arlk verir173. Abdullah Cevdet, Osmanl toplumunun geri kalmlnn nedenlerini adalar gibi sorgulamtr. Ona gre sorun sadece devletin rejiminden kaynaklanmyor, toplumsal bir dnm gerekiyordu. Materyalist olduu iin de dinin geliimi nlediini, bu nedenle de dini otokrasiye dayal yapnn deitirilmesi gerektiini savunuyordu. 1904te Cenevrede

171 172 173

Haniolu, Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, s.401. Haniolu, Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, s.401. Ekrem In, Osmanl Modernlemesi ve Pozitivizm, TCTA, c.II, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.368.

72

yaynlarn balatan Abdullah Cevdet, kurduu ctihat dergisinin ilk saysn u anketle balatmtr: 1- Mslmanlarn dknlnn nedenleri nelerdir? 2- Mslmanlar bu durumdan kurtaracak en etkili nlemler nelerdir? Batcln en ar temsilcisi Abdullah Cevdet bunu ksaca syle cevaplandrr: Geri kalmlmzn nedeni Asyal kafamz; dejenere geleneklerimizdir. Bizi yenen g bizim grmek istemeyen gzlerimiz, dnmek istemeyen kafalarmzdr. Bizi geride brakan, brakmaya devam edecek, gelecekte de brakacak g, dnya ilerini hkm altna alan bir din-devlet bileimi sistemidir174 erif Mardin, Abdullah Cevdet'in ttihatlarn ouyla anlaamamasnn nedenini u ekilde aklamaktadr: Dr. Abdullah Cevdet, Mslmanlarn Bat medeniyetinden yararlanamaylarndan Ahmet Rza Beyden ok daha ikyetiydi ve onlar mazur grme eilimi asgariye iniyordu. Bu tutumun bir rneini Rusya Mslmanlarna verdii u tlerde grmek mmkndr: Mslmanlarn Rusya'da zulm ve hakaret grdn sylyor ve bunu yalnz sylemekle bir fayda mit ediyorsunuz. Mslmanlarn zulm ve hakaret grmesi Mslman olduklarndan deil cahil ve tembel olmalarndandr. Sizin kemali ihls ile Darl-Hilafe dediiniz stanbuldaki Mslmanlar yine szde Mslman hkmetlerinden daha az m cebir ve hakaret gryorlar zannediyorsunuz? Rusya hkmeti ammeye ve size Rusa retmek istiyormu. Fena m? O zaman hi olmazsa bilmediiniz bir varakay imzalamaktan kurtulursunuz. Rusya hkmeti sizden asker alyor ve din kardelerimiz zerine kl ekiyorlarm. Bunu sizin Halife dediiniz Abdlhamit yapmyor mu? demektedir175. Abdullah Cevdet Osmanl toplumunun cahillik nedenlerinden birisi olarak Trkeye uygun olmayan Osmanl alfabesini grmektedir. Toplumdaki okuma-yazma orannn dk olmasndan Mustafa Kemal gibi rahatsz olmutur. II. Merutiyet dneminde dilde sadelemeyi savunan Osmanl aydnlarndan bazlar, harflerimizin slah yerine Latin harflerinin kabul edilmesini ve dolaysyla yeni bir Trk alfabesinin meydana getirilmesini savunuyor ve konu ile ilgili cesaretli yazlar yazyordu. Latin harflerinin alnmas taraftarlarndan olan ve bu arzusunun gereklemesi iin eitli yazlar yazan Abdullah Cevdet, Cell Nurinin Mukaddert- Tarihiyesine yazm olduu takdim yazsnda, bu konu hakkndaki grn u cmle ile ifade etmektedir: Harflerimiz berbattr. Bu harflerle, hibir iimizi gremeyiz176.

174 175 176

Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, Dou-Bat Yaynlar, stanbul, 1978, s.406. Mardin, a.g.e., s.233-234. Cell Nuri leri, Tarih-i Tedenniyt- Osmaniye ve Mukaddert- Tarihiye, Yeni Osmanl Matbaa ve

Ktphanesi, stanbul, 1331, s.27.

73

31 Mart Olayndaki temel slogan olan eriat isteriz, ttihat ve Terakki kartlarndan Abdullah Cevdet benzeri aydnlar tarafndan savunulan materyalizme ynelik bir tepki olarak ortaya kacaktr. Zira cahil halk kitleleri iin materyalizm din kartl olarak alglanacaktr. nceleri kuruculuunu yapt ttihat ve Terakki safndayken II. Merutiyet sonras ttihat ve Terakki Cemiyetine muhalefet eden etkin ahsiyetler arasnda yer alan Abdullah Cevdet, biyolojik materyalizmi (Sosyal Darwinizm) savunduu iin dlanm ve savunduu fikirler kendisine ateist etiketinin yaptrlmasna neden olmutur.

1.3.1.5. Mehmed Murad (1853-1917) Mehmed Murad, 1853 ylnda Dastanda Haraki kasabasnda dodu. Murad ismi, ailesi tarafndan Dastann zgrlk savas Hac Murada atfen verilmitir. Murad Beyin ocukluu doum yerinin Ruslar tarafndan igal edildii yllara rastlar. gal kuvvetleriyle ailesi arasndaki ilikiler iyi deildi. Babas, kpeine asker garnizon kumandannn adn takt iin yl Rusyann iine srlmt. Dnnden sonra, Ruslarn izledikleri yumuak politika uzun zamandan beri tasarlad, aile bireyleriyle stanbula g etme fikrinden kendisini vazgeirdi. Murad Bey Sivastopol Gimnasiumuna kabul edildi. Buradan mezun olduktan sonra kendisi nce Rusyada niversiteye devam etmek istemi, fakat bilinmeyen bir nedenden dolay bundan vazgemi ve stanbula hareket etmiti. Murat Bey, ubat 1873'te payitahta vard. Adliye Nazr olan Mithat Paann evine gitti. Durumunu anlatmas zerine Sadrazam Esat Paa araclyla Maliye Vekili irvanizade Rt Paann yannda bir i buldu177. Murad Bey, ubat 1873te payitahta vard. Adliye Nazr olan Mithat Paann evine gitti. Muradn Paann hizmetine gemesinin ertesi gn irvanizade Sadrazam tayin olundu. Murad Bey, Hariciye Matbuat Kalemine tayin ettirildi. Rt Paa, bir yl kadar Sadrazamlkta kaldktan sonra Padiah tahttan indirmeye ynelen entrikalara ismi kart gerekesiyle azledildi ve Suriye Valiliine tayin olundu. Rt Paa, Murad Suriyeye beraberinde gtrd. Yolda Yeni Osmanllardan Ebzziya Tevfiki srgnde bulunduu Rodosta ziyaret ettiler. Bir sre sonra irvanizade Hicaza tayin edildi. Murad Bey, Rt Paann ailesini stanbuldan getirmeye memur edildi. Yoldayken Rt Paa ld (1874). Murad bylece stanbulda kald. Murada gre, devlet memuriyetinde bulunduu ksa sre iinde bile grd baz olaylar kendini devlet hizmetinde soutmutu. 1878 ylnda Mlkiye
177

Mardin, a.g.e., s.79.

74

hocalna atand. Murad, 1876 yllarnda Mithat Paann evresinde toplanan Yeni Osmanl grubuna dhil olur 1878 ylnda Mlkiye hocalna atand. Murad Beyin okul dndaki prestiji Tarih-i Umumsinin tad yeni grlerden geliyordu. Murat Bey'in Tarihi sayesinde Osmanl aydnlar ilk defa kuru bir hadiseler silsilesi olmayan bir tarih kitabyla karlamlard. Murad Bey tarihi, salt hadiseler silsilesi eklindeki geleneksel metodolojisinden farkl anlatmtr. Avrupa tarihini, hrriyetin douunu hazrlam olan bir gelime olarak ele alyordu. Mehmed Murad adeta ad ile zdelemi olan Mizan gazetesini 1886 ylndan itibaren yaynlamaya balad. Gazetesinde yaymlad yazlarnda hrriyet ve Merutiyet fikirleri zerinde durmutur. Ilml ve yapc bir biimde ynetimi eletirirken ynetim ve muhalefetten destek bulamam, takibe alnm ve iddetli bir ekilde bask grmtr. Mizanc Murad, lml ve yapc bir muhalefette bulunmasna ramen sansre uramtr. Savunduu fikirlerden ve mevcut hkmetle anlaamamasndan dolay gazetesi sk sk kapatld. Fakat ne Mi-zanda izlenen taktik ve ne de Muratn samimi padiahl gazetenin 1890 ylnda kapatlmasna engel olabildi. Murat Bey, duyduu hayal krkln 1890'da yazp 1891'de yaymlad Turfanda m, Turfa m? ismindeki romanna aktard. Bir sre maruz kald bask ve saldrlara dayanp direndi. Mizanc Murad, II. Abdlhamide bir memorandum sundu. Bylece hayalleri gerek oluyordu. Murad, Abdlhamidin eminence grisei olmak hlyalarna dalyordu178. Daha sonra Padiahla yapt bir konumada Padiahn herkesin anlatt kukucu, dar grl tiran olmad hissi onu daha da heyecanlandrd. Fakat Abdlhamidin kendisiyle istiare etme vaadi gereklemedi. Murad Bey byk bir hayal krklna urad. Padiaha vekillie atamasn salk verdii kiilerden yeni kabine listesinde hibirinin gzkmemesi planlarn alt-st etti. Artk Yldza her gidiinde Padiahn meguliyeti bahanesiyle saraydan uzaklatrlyordu. Basklarn giderek artmas, gazetesinin sk sk kapatlmas sebebiyle, stanbulda zgr bir gazeteyi karmann imknsz hale geldiini grerek ayrlmaya karar verdi. Nihayet gazetesinin de kapatlmas zerine, 1895te yurt dna kat179. Mlkiye Mektebinde, Abdurrahman erefin Osmanl Tarihi, Mizanc Mehmet Muradn Umum Tarih derslerinde Fransz htilalinin devrimci ve aydnlanmac dncelerini yaydklar savyla Tarih dersleri, 1895te Mizanc Mehmet Muradn Avrupaya kat yl retimden kaldrld. Kendisi Osmanl mparatorluundan ayrlmakla elde etmek istedii sonular yle sralyor: Birincisi: Avrupa Erbab- iktidaryle efkr- umumiyesi-ne Trkiyenin ahval-i

178

Papaz Franois Joseph, XVII. Yzyl Fransasnn i ve d politikasnda etkili olmu olan ve Eminence Mardin, a.g.e., s.81-83.

Grise lkabyla anlan akl hocasdr.

179

75

hazra- dahiliyesi hakknda malmat- sahihe vermek, yani rk ve kaybolmaya mahkm olan tabakann idare-i resmiyeden ibaret bir d kabuktan baka olmadn iddia etmek, Devlet ve millet-i Osmaniye-nin pek ziyade slh ve ikmale msaid olduklarn ispat etmek, bu slhat sayesinde husule gelecek kavi ve muntazam Trkiyenin gerek asayi ve gerek medeniyet-i lem itibariyle pek faydas olacan gstermek. Bu sayede Avrupa efkr- umumiyesini Trkiyenin slahna mukaddes bir vazife-i beeriye nazaryla baktrarak er ge hkmetlerini Avusturya ve Rusya politikasn akim brakacak bir meslek-i muttarid ittihazna mecbur edecek nmayilere sevk eylemek. kincisi: Ermeni meselesinin illet- hikmetini yr ve ayara iyice bildirmek... Zamann ruhuna muvafk ve icabna mutabk olarak Memalik-i Mahrusede icra olunacak slhat- unumiyenin haricinde ayrca bir Ermeni meselesine ve Ermeniler hakknda icraat ihtiyarna katiyyen ve klliyen imkn mutasavver olamayacan leme iln etmek...O suretle hall-i mesele edinilmesinin fiilen kabiliyeti olmadn Avrupa renince Ermeni gayreti Trkiyede slhat icras lzumuna tebdil edilebilirdi. Bu sayede mitingler ile sair nmayiler bizim hissiyat- kalbiyemizi cerh edecek tecavzler eklinden kar...(di). ncs: Mddet-i medde cehalet deryasna garkolan, en vahi bir istibdat yk altnda ezilmi bulunan bir cemiyetin iinde ilk uyanan fikirlerin birden ifrata gittikleri emsalleri gemi ahvaldendir. Bu gibi ifratln mazarratlar oktur. Ezcmle davalarndan ilk nce istifade edecek olan halka fikri ve iddialar pek vahice ve mizaca gayr muvafk gelir... Uyanmann netice-i tabiiyesinden bulunan frkalarn baz nmayiler icrasna kyam etmelerinden hareket zaman gelmi olduu anlalyordu. Hlbuki bizde teden beri hrriyeti matbuat mevcut deildi. Amal ve ittihadat- milliye hakknda teati-i efkr edilmesine imkn yoktu. Bunun iin herkes icra-y nmayite kendi bildiine tabi olacakt ki neticesi hkmeti iddet icrasnda hakl, halk daha adem-i itirake mazur gsterecek bir kargaalktan ibaret kalabilirdi. u mtalaalardan dahi genlerin iln ve tervilerine lyk ve ihtiyarlarn mizalarna muvafk ve makul bir slahat program tanzimi... (icabediyordu). Bu i iin dahi benim bakalara mreccah olduum msellem idi. Drdncs: Alt yz seneden beri bizde devam eden istibdad efrad- ahaliye yle dursun, rical ve Ulemann ekbi-rine vazife ve mesuliyet adabn unutturmutu. Bu sebepten olarak maiyet-i mstakile-i ahaneden bed ile makam- sadaratten ve nezaretlerden geerek kaza kaymakamlna varncaya kadar bilcmle bendegn ve memurin-i devlet... ifay vazife etmek yolunu bulmay akl edemiyordu180. Murad Bey stanbuldan Sivastopole giden bir gemiyle kamtr. Sivastopolde kendisini arkada Gaspral smail Bey karlad. smail Beyin o zamanlar bile Rusya Trklerinin kltr birliini salamak iin altn hatrlarsak bu arkadaln muhtemel
180

Mardin, a.g.e., s.89-90.

76

etkilerini tahmin edebiliriz. Mizanc akrabalarn ziyarete hazrlanrken Avrupa basnnda okuduu Osmanl mparatorluuyla ilgili iki haber Parise ynelmesine neden oldu. kincisi de Lord Bunlardan biri Avusturya Hariciye Nazr Kont Goluchowskynin Osmanl mparatorluunun tasfiyesini grmek iin bir konferans dzenlemeyi dndyd. Salisburynin Brightonda verdii bir sylevde Abdlhamidin Ermeni sorunundan sz etmemesini rica eden zel bir mektubunu okumu olmasyd. Sivastopol ve Viyana zerinden Parise giden Mehmed Murad, srgn veya eitli vesilelerle yurt dnda bulunan Jn Trklerin iinde yer ald. 189697 tarihleri arasnda ksa bir sre Ahmed Rzann yerine ttihat ve Terakkinin bana geti. Gazetesini burada da neretti. ttihat ve Terakkinin faaliyet merkezinin Paristen 1897de Cenevreye tanmas ile Mizan Gazetesi artk burada karlmaya baland. Msrda yaymlad bir makalesinde Sultan Abdlhamidi tahttan ayrlmaya davet ettiinden dolay gyabnda idama mahkm edildi. Mehmed Murad, 18991908 yllar arasnda uray Devlet Maliye Dairesi azalnda bulundu. stanbula dndkten sonra devlet ile uzlama yollarn aramas mensubu bulunduu Jn Trkler tarafndan tepkiyle karland. 1908 ylnda Merutiyetin ikinci kez iln edilmesinden sonra grevinden ayrlarak tekrar Mizan gazetesini karmaya balad. Bu tarihten itibaren ttihat ve Terakkinin muhalifi olan Ahrarlar iinde yer almas, muhafazakr bir durumda grnmesi, slami izgiye kaymas dlanmasna neden olmutur. Ynetime ve ttihat Terakkiye muhalefetinden dolay grd basklar artmtr. Merutiyetin ilnndan ay kadar sonra gereke gsterilmeden ve tevkif mzekkeresi bile kartlmadan tutuklanarak Harbiye Nezaretinde tutulmas, tutukluu srasndaki ve serbest brakldktan sonra grd muamele Mehmed Muradn ttihatlarla balarnn tamamen kopmasna ve muhalefetin etkin ahsiyetlerinden birisi olmasna neden olmutur. Mehmed Murad daha sonra yazd Hrriyet Vadisinde Bir Pene-i stibdad isimli hatratnda bu srete yaadklarn anlatmaktadr. Hrriyet sava veren Murad Bey, II. Merutiyet ile gelen zgrlk ortamnda kendisine yaplan muameleyi Hrriyet Vadisinde Bir Pene-i stibdada benzeterek ittihatlar ar bir ekilde eletirmektedir. nk daha yeni yrrle konan Kanun- Esasi ahsi hrriyetleri ve basn zgrln gvence altna ald iin; eserini milletvekillerine ithaf eden yazar asndan bu yaplan uygulamalarn istibdattan bir fark yoktur181. Daha nceki dnemde olduu gibi, bu yeni dnemde de muhalif gazetesi kapatld. 31 Mart Olayndan sonra yargland Divan- Harb-i rfi tarafndan mebbet kalebentlie mahkm edildi. nce Rodos adasna ve daha sonra da Midilli adasna srgne gnderildi ve 1917 ylnda ld.
181

Ayrntl bilgi iin bkz: Mizanc Mehmed Murad, Hrriyet Vadisinde Bir Pene-i stibdad (Haz. Ahmed

Nezih Galitekin), Nehir Yaynlar, stanbul, 1997.

77

Murad Bey, Rus basnn okumaya devam ediyordu ve muhtemelen halka doru slogannn 1870lerden beri Rusyada kazand nemin farkndayd. Kesin olarak bildiimiz bir ey varsa o da Trk kylsnn Muradn yazlarnda, o zamana kadar grlmeyen bir ilgi grddr. Mizann ilk saysnda grlen ikinci tema, Avrupallarn Trkler hakknda kullandklar barbar deyiminin yersizliinin tahliliydi. Murad Beye gre bu deyimin Avrupa basnnda sk sk kullanlmas Osmanllarda bir Hal seferinin devamyla kar karya bulunduklar izlenimini yaratyor ve bylece Batyla balarn kurulmasna engel oluyordu182. Bundan sonraki saylarda dokunulan konulardan biri Avrupann bir kesinde bir ekya etesinin zuhuru zerine Avrupa asayiini muhafaza feryadiyle Osmanl mparatorluunun ilerine karmaya davet eden Avrupa basnnn eletirisiydi. Buna, kapitlasyonlar aleyhinde, yabanclara verilen ayrcalklara itiraz eden, Mlkiye memurlarnn yabanclarn mdahalelerine maruz kalmalarndan ikyet eden, Osmanl mparatorluunda Osmanllar smren yabanc tccarlar aleyhinde, yazd yazlar eklersek Jn Trklerin kendisine niin mracaat ettiklerini anlarz. Avrupaya katktan sonra yazd yazlarda bu temann azalmasn ve aksine Batnn yardm etmesini isteyen yazlarn gzkmesini aklamak zordur. Belki de Murad Bey gerekten Bat devletlerinin yardmn salamak iin onlardan ikyet etmekten vazgemiti183. Yazlarnda, Jn Trklerin yazlarnda grlen Osmanl mparatorluunun btn sorunlarnn Merutiyetin tekrar iln ile hallolabilecei dncesi yoktur. Bu savn yerini imparatorluun hastalnn neden ibaret olduunu aratran bir tanma eylemi almtr. Murad tarihi kimlii o zamana kadar kimsenin yapamad tarihi tehisleri koyabileceine inanyordu. Osmanl reayasnn 1876da Anayasayla ok yakndan ilgilenmemi olmas da Merutiyetin yegne kurtulu reetesi olmadn idrak etmesine neden olmutur. Murad bir yandan II. Abdlhamidi teki gazeteler gibi verken dier yandan hkmeti eletirmitir. Muradn bu politikas 1908den sonra, Osmanl devlet adamlarnn kendisine kar gsterdikleri onur krc tutumlar aydnlatmaktadr. 1880lerde eletirdii kimseler 1908den sonra da politikada yer almlard. zellikle 1890da Mizann hcumlarna urayan Kmil Paa 1908den sonra hkmeti kurunca muhalefet grubundan Murada doal olarak hibir yardmda bulunmamtr. Mehmed Murat, liberal ve Merutiyeti bir profesr olmakla birlikte onu asl ilgilendiren konu, Abdlhamitin halifelii etrafnda tm slam dnyasnn birletirilmesi ve
182 183

Mardin, a.g.e., s.110. Mardin, a.g.e., s.111.

78

meveret usulnn uygulanmasyla birlikte tm Mslmanlarn ortak kanunu olan eriat altnda byk bir Mslman Merutiyet rejiminin kurulmasyd. Murat, eriat uygulayacak bir Pan- slam devletinin kurulmasn amalamaktayd. Bu iki kiinin temsil ettii gruplar atmaya girince Ahmet Rza grubu onun slamclyla alay etmeye o da bu grubu dinsizlikle sulamaya balad184. Mizanc Muratn savunduu ideoloji yine muhalifler grubunda yer alan Abdullah Cevdetten tamamen zt bir noktada yer almaktadr. Abdullah Cevdet iin toplumun batlamasyla, yani zihni evrim (dinsel tabann materyalistlemesi ile) geirmesi ile Osmanl devleti kurtulabilecektir. Mehmed Murad Bey ise manevi deerlerin birletirici bir g olduunu, ttihatlarn topluma dayatmaya altklar materyalist fikirlerinse toplumsal dejenerasyona yol atn savunmaktadr. erif Mardin Mizanc Muradn savunduu ideolojiyi u ekilde aklamaktadr: Milli kltr kavramn Trkiyede ilk ele alan Murad Bey deildi. Bir kltrn zelliklerinin ortadan kalkmasyla beraber bir milletin ryecei fikri bundan nce de gene Yeni Osmanllar tarafndan ele alnmt. Fakat o zamanlar kltrel btnln bozulmasndan slmi unsurun kaybolmas, eriattan vazgeilmesi kastediliyordu. Murad ta fikir, Herderin grlerini hatrlatan yar mistik bir renge brnyordu. Artk korunmas istenen eriat gibi somut bir unsur deil, milletin ruhu, maneviyat, z gibi soyut unsurlard. Bu milli zn korunmasn mmkn klacak olan nlemlerin, banda yneltilmi bir edebiyat geliyordu. Daha nce grld zere, edebiyatn pratik bir amac olmas gerektii, Osmanllar ie sevk eden bir ara olarak kullanlmas gerektii Ahmet Mithat Efendi tarafndan da kabul edilmiti. Murad Beyin getirdii yenilik, bu sonucun yalnzca edebiyat renimi araclyla elde edilecei ve fen reniminin ahlk bozucu olduuydu. Gnmzde maddi bir gre kar koyan ve toplumun manevi deerlerinin korunmas gerektii eklindeki iddiann ilk kklerini bylece Murad Beyde bulmak mmkndr. Trk dilinin Arap gramerinin kurallarna uymamas gerektii eklinde gazetesine koyduu makalelere ramen, Murad slm, Trklkle beraber gelen bir unsur sayyordu185. Mehmed Murad Trke iin Arap alfabesinin kullanmn savunurken Abdullah Cevdet ise Mustafa Kemal gibi Trkeye uygun olmayan Arap alfabesi yerine Latin alfabesinin kullanmn savunmaktadr. 31 Mart Olay sonras Mizanc Muradn eriat taraftarlar arasnda gsterilmesinde en byk etkenlerden birisi slm sylemler ile yazd yazlar olmutur.

184 185

Atal, a.g.e., s.133. Mardin, a.g.e., s.116.

79

1.3.1.6. Ali Kemal (1868-1922) 25 Ekim 1868 (7 Receb 1285)de stanbulda doan Ali Kemal, Balmumcu Kethudas ankrl Hac Ahmet Efendinin oludur. Asl ad Ali Rza olan Ali Kemal, srasyla Hackadn Mahalle Mektebine, Kaptanpaa Mekteb-i Rdiyesi ve Glhane Rdiye-i Askeriyeye gitti. Bu okuldan devamszlk sebebiyle atlnca Mekteb-i Mlkiyeye yatl olarak kaydoldu. Ali Rzann matbuat lemine girip arkadalaryla birlikte kard Glen Mecmuasnda Ali Kemal mstearyla yazdklaryla mehur olmas bu dneme rastlad. Mlkiye Mektebi drdnc snfndayken batllama maceramzn mihver noktas olan Parise giden Ali Kemal, oradan Cenevreye geer. Okulunun bitirme snavlarna girmek ve babasndan kalan miras ynetmek iin stanbula dnnce muhalifliinin ilk ceremesini eker ve Halepe srgn edilir. Oradaki idadide be yl dil ve edebiyat retmenlii ile Meclis-i dare-i Vilayet Mstankitlii186 yaptktan sonra ufukta yeni bir srgn olduunu renen Ali Kemal areyi Parise kamakta buldu. Pariste Siyasal Bilgiler Fakltesinde okurken kaleme ald ve kdam gazetesinde yaynlanan yazlar daha sonra Paris Musahabeleri adyla kitaplat. Bu dnemde Jn Trklere katlan Ali Kemal, Brksel elilii ikinci ktipliine atand. 1900de Msra giderek orada kimi prenslere iftlik nazr olan Ali Kemal, kinci Merutiyetin ilnyla stanbula dnd. Hrriyet ilnyla stanbula dnen Ali Kemalin II. Abdlhamid ile grp ondan para almas ttihat ve Terakkinin tepkisine sebep oldu. Ali Kemalin padiaha bir jurnal verdii iddia edildi. Btn bu olaylardan sonra Jn Trk Ali Kemal, kdam gazetesindeki yazlarnda iddetli bir ttihat ve Terakki muhalifi oldu. 31 Mart Vakasndan sonra yurtdna kaan Ali Kemal, ttihat ve Terakkinin g kaybettii 1912de Ahmed Muhtar Paa hkmeti esnasnda geri dnse de Bb- li basknyla birlikte tekrar yurtdna kat ve lkesine, mtareke dneminde Damat Ferid Paa hkmetinin baa gemesiyle dnebildi. Hrriyet ve tilaf Frkasna giren Ali Kemal, Maarif ve Dhiliye Nazrl yapt. Nazrlktan ayrlnca Peyam- Sabah Gazetesinde ttihatlarn devam olarak grd Kuvay Milliye aleyhine yazlar yazmaya balad187. Bu yazlar Ali Kemalin vatan haini olarak grlmesine neden olmutur188.
186

Mstankitler, ceza mahkemesi faaliyetlerinin bir blmn oluturan ilk soruturma safhasnn

uygulayclardr. Bu grevi yapan kiiler hkim olmadklar gibi, hukuku olmalar da gerekli deildi. Ceza Mahkemeleri Usull Kanunu yrrle girince mstankitlik grevi kaldrld.
187

Ali Kemalin Peyam- Sabah Gazetesinde yazd muhalif yazlardan bazlar u ekildedir: Milli Hareketin

foyas nasl meydana kt. Bize teselli veren Anadolu halknn bunlara (Mustafa Kemal ve arkadalar) arka kmamasdr.( Peyam- Sabah, 13 Eyll 1919); Dveli muazzama ile eski dostluumuzu devam ettirseydik, deil zmirden hibir taraftan mahrum kalmayacaktk. tilaf devletlerinin itibarn mtarekeden beri cidden

80

Ali Kemale gre gale urayan Trkiyeyi bu korkun durumdan asgari zararla kurtarabilecek bir devlet varsa, bu da ancak ngiltere olabilirdi. ngilizlerin himayesi ona gre bir fedakrlkt ve ngilizlerin bu fedakrlkta bulunabilmeleri iin ttihatlara bu topraklarda bir daha yer kalmadna inanmalar gerekmekteydi189. Ali Kemal, 31 Mart srecindeki sert muhalif tavrn bu kez ttihatlarla yollarn ok nce ayrm bulunan Mustafa Kemale yneltmitir. Gerek Mustafa Kemale kar slubu gerekse Milli Mcadeleye kar tavr nedeniyle yine provokatr damgas yiyecektir. 31 Mart srecinde yurt dna kaarak Dervi Vahdeti gibi idam edilmekten kurtulan Ali Kemal, yapt kkrtc muhalefet nedeniyle yine tevkif edilme durumuna dnce bu defa kaamam, yakalannca cezasnn infaz lin olmutur. Ankara Hkmeti, stanbul Polis Mdrlne bir telgraf ekerek Ali Kemalin yarglanmak zere tutuklanp Ankaraya gnderilmesini istedi. Bir sre takip edilen Ali Kemal, berberde tra olurken tevkif olunduu kendisine bildirildi. Kamaya almas zerine silah zoruyla arabaya bindirilen Ali Kemal, o dnem stanbulda bulunan ngiliz polisinden karlarak Samatya kysndan zmite bir motorla gtrld. Baarl olunamayacan ve vatann daha ok mahvolacan dnd iin Milli Mcadele aleyhine alan Ali Kemalin 6 Kasm 1922 tarihindeki lm ile ilgili kaynaklar onu galeyana gelen

kazansaydk, artk bu topraklarda ittihat olmadn ispat edebilseydik, daha uygun sulh artlar elde edecektik(Peyam- Sabah, 19 ubat 1920); Tekilat Milliye sergerdeleri, bu mahlklar kadar balar ezilmek ister ylanlar tasavvur edilemez. Dmanlar onlardan bin kere iyidir (Peyam- Sabah, 23 Nisan 1920). Peyam- Sabah Gazetesindeki Ali Kemalin yazlarnn kronolojik sralan ve yorumlar ile ilgili baknz: Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi-1. Kitap, Tekin Yaynevi, stanbul, 1996. Ayrca bkz: Salih Tun, gal Dneminde stanbul Basn 1918-1922, ( stanbul niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Doktora Tezi), stanbul, 1999.
188

Ali Kemalin Peyam- Sabah Gazetesinde yapt sert muhalefet ile keskin kaleminden Milli Mcadele

aleyhinde u yazlar neredilmitir: Mustafa Kemalin maskaralklar.. (Peyam- Sabah, 7 Mays 1920, Nr:10949, s.1), Byk Millet Meclisi Kk Heriflerin Eseridir. (Peyam- Sabah, 28 Mays 1920, Nr:10968, s.1), 9 Eyll 1922de zmirin kurtuluu zerine Trkn Bayram (Peyam- Sabah, 9 Eyll 1922, Nr:1351/11781, s.1) balkl yazs ile grlerinde keskin bir dn yapt. Ali Kemal, 10 Eyll 1922 tarihli Gayeler bir idi ve birdir (Peyam- Sabah, 10 Eyll 1922, Nr:1352/11782, s.1) eklindeki yazs ile gazeteciliine noktay koydu. Ali Kemalin Peyam- Sabah Gazetesi araclyla yapt muhalefet ile ilgili bkz: Salih Tun, gal Dneminde stanbul Basn 1918-1922, ( stanbul niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Doktora Tezi), stanbul, 1999; Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi-1. Kitap, Tekin Yaynevi, stanbul, 1996.
189

Tun, a.g.e., s.232.

81

halkn lin ettii veya zmitte stanbula hareket etmek zere bekleyen Nurettin Paann askerlerinin bu line sebep olduu ile ilgili deiik bilgiler verilmektedir190. Ali Kemal de ttihatlar gibi mutlak monari aleyhtar bir izgide olduu iin Merutiyetin tekrar tesisini byk bir sevinle karlam ama ertesinde ttihat ve Terakki Cemiyeti ile izlenecek politikada ters dmeye balyordu. kdamda Ali Kemal, Mebusann aln Osmanl tarihi iinde esiz bir adm olarak alklyor, mebuslara doruluktan, haktan ayrlmamay, 18771878 mebuslar gibi korkak olmamay, Fransz htilli tarihini incelemelerini tlyordu. Osmanl ordusu ve ttihat ve Terakkiye bir teekkr vard (17.12.1908). Fakat yazarn ttihat ve Terakkiye uyarmalar da vard. Artk Meclis aldna gre, ttihat ve Terakkinin kanun erevesine girmesi isteniyordu. Hkmet, Meclis ve ttihat ve Terakki olmak zere siyasal gcn birlikte yryemeyeceine iaret olunuyordu. Times da nazrlarn artk yalnz Meclise kar sorumlu olmalar gerektiini, Cemiyetin gizlilii ve dolaysyla sorumsuzluu ile Merutiyet dzeninin badaamayacan ileri sryordu. Ayrca, ttihat ve Terakkinin Osmanl milletlerini birbirleriyle kaynatrmak dncesinin tehlikesine iaret olunuyor ve Mecliste muhalefetin zayf olmasndan ve derin siyasal ayrlklarn bulunmamasndan yaknlyordu. Grld gibi, kdam ile Times, ttihat ve Terakkiye kar tavr almaktaydlar. Bu itirazlara kar, Hseyin Cahit, Meclisin 1876 Knun-u Esassine gre yetkileri snrl olduu iin, ttihat ve Terakkinin vcudunun gerekli olduu savunmasn yapyordu. Seimler yapldktan sonra kdam yazar Ali Kemal, artk ttihat ve Terakki kanun ve nizam dairesinde hareket etmesi gerektiini yazmakta idi. Devlet ynetimi iin Hkmet, Meclis ve ttihat ve Terakki gibi ayr siyas gcn doru olmayaca zerinde duran yazlar yazyordu. Bu ttihatlar iin kabul edilemez bir muhalefetti191. Ali Kemal ile ttihatlarn aras alnca II. Abdlhamide ynelik muhalefeti bu kez ttihat ve Terakki Cemiyetine ynelmitir. ttihat ve Terakki Cemiyetine ynelik sert muhalefeti nedeniyle zellikle kdamda yazd yazlarndaki slubuyla 31 Mart Olaynn ba sorumlular arasnda grlmtr. zellikle Milli Mcadele dneminde Peyam- Sabah gazetesindeki tutumundan tr kendisine herif-i naerif lakab da taklan Ali Kemal gnmzde dahi yazlarndan tr ok tartlan bir ahsiyettir.

190 191

Rahmi Apak, Yetmilik Bir Subayn Hatralar, TTK Yaynlar, Ankara, 1988, s.87. Akin, ttihat ve Terakki, s.109.

82

1.3.2. Etkin Muhalif Partiler ve zledikleri Siyaset 1.3.2.1. Ahrar Frkas Kurulu Tarihi ve Yeri: 14 Eyll 1908, stanbul Kurucular: Nureddin Ferruh, Ahmet Samim, Ahmet Fazl, Kbrsl Tevfik, Nzm Bey, evket Bey, Celalettin Arif, Mahir Said. Her ne kadar baz evrelerce Ahrar Frkasnn kuruluu Prens Sabahaddine dayandrlsa da partinin gerek kurucular Fazl, Mahir Said, Celleddin Arif ve Nureddin Ferruh Beydir. ttihat ve Terakki partisi ile aras alan ve dlanan Prens Sabahaddin Bey stanbula gelmesinden 12 gn sonra, 14 Eyll 1908de, yakn arkadalar Ahmet Fazl, Mahir Said, Celleddin Arif ve Nurettin Ferruhla birlikte Ahrar Frkasn kurar192. Sabahaddin Beyden Frkann bakanln yapmas istendiyse de, o, buna yanamad, ihtimal bunu prenslii ve mritlii ile pek badatramyordu. Fakat ilgintir ki, Dhili Nizamnameye gre (madde: 19) idare Heyetinde bir reis ngrld ve dare Heyeti yeleri gizli olmad halde, hibir zaman bir reis gsterilmedi. Kamuoyu, bakanl Kmil Paaya, smail Kemal ve Sabahaddin Beye yaktrmaya altysa da, iin asl belli olmad. Muhtemeldir ki, ak bakanl reddeden Prens, fahri (ve gizli) bakanl kabul etmi, ya da bakanln -kendisine bir cemile olarak- ak kalmasna raz edilmiti.193 Osmanl Ahrar Frkas, Prens Sabahaddin Beyin temsil ettii siyasi dncelerin Osmanl siyasi hayatna girii anlamna da gelir. Sabahaddin Bey, frka bakanln kabul etmemekle birlikte frkaya her trl maddi ve manevi desteini de esirgememitir.194 Parti kurulu grmeleri ve tz Kandillideki Kbrsl Yalsnda gereklemitir. Frka kurucularndan Fazl Bey, Sleyman Nazf Beyin bayazarl altnda Osmanl gazetesini yaynlamaya balamsa da bu Frkann resmi yayn organ deildi. Partinin kurulmas ve ardndan 17 Mart 1909da Prens Sabahaddinin maddi desteiyle Osmanl gazetesinin yaynlanmaya balamas ttihat ve Terakki Cemiyeti yneticilerince tepkiyle karlanm ve faaliyetleri engellenmeye allmtr. Osmanl Ahrar Frkasna kdam, Sabah, Yeni Gazete, Servet-i Fnun Mecmuas, Sada-y Millet ve Serbest gazeteleri destek vermitir.
192

Parti ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz: Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, letiim Yaynlar, Akin, ttihat ve Terakki, s.101. Bayram, Kodaman, 18761920 Aras Osmanl Siyasi Tarihi, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi,

stanbul, 2000.
193 194

Zafer Matbaas, stanbul, 1989, s.78.

83

ttihat ve Terakkiye kar muhalefetin balca eletirisi, ttihat ve Terakkinin tekelcilii ve gizliliinin ikinci bir istibdata yol aabilecei kaygsyd. Daha somut olarak, ttihat ve Terakkinin devlet ilerine karmasn ve idareye tahakkm etmesini, orduyu siyasete kartrp bir bask arac olarak kullanmasn, olumsuz tavrlaryla Mslman olmayanlar Osmanllktan soutmasn, eski devir adamlaryla uzlap, eski devri eletirenleri ihanetle sulamasn zikrediyorlard. Nurettin Ferruhun, hkmetin Fransz hukuk maviri Kont Ostrorogun (ve herhalde Sabahaddinin de) yardmlaryla hazrlad program, insan haklarn savunmakta, mahkemelerde jri usuln istemekteydi. Knun-u Esasnin aka ve yalnz Padiaha tand Ayan yelerini atama yetkisi, Meclis-i Umum, Belediye yeleri ve hkmete braklmaktayd (madde:8). Zaten, Padiahn ad btn programda hi gememekteydi. Baka dikkate deer maddelerinde, Knun-u Esasnin 108-110. maddelerinde yer alan tevsi-i mezuniyet ve tefrik-i vezaif kuralnn uygulanmasn salayacak kanunlarn hazrlanmas (madde:9), seimlerin tek dereceli olup, 20 yandaki her erkein, vergi versin vermesin oy sahibi olmas (madde:2), adaylarn yerlilerden olmasnn aranmamas (herhalde stanbullular kayrabilmek iin) ve mebus saysnn arttrlmas (madde:5, 6), ilmiye rencilerine refah iinde okumalarn salayacak tedbirlerin alnmas (madde:21) ngrlmekteydi195. Ahrar frkasnn program bir deneme niteliinde olup, Osmanl mparatorluunu oluturan eitli milletlerin istek ve eilimleri gz nnde tutularak hazrlanmt. ye kabulnde olduka titiz davranlyor, herhangi bir Osmanlnn Frkaya katlmasna izin verilmiyordu. Fakat smail Kemal Bey ile Ali Kemal Beyin frkaya kabul ve frka adna mebus aday gsterilmeleri baz yelerde tepkiye neden olmu ve Doktor Ali Rza Nur, Fazl, Mahir Said ve Celleddin Arif Beylerin birlikte istifa etmelerine neden olmu, bu nedenle Frka zor bir duruma dmtr196. ttihat ve Terakki Cemiyeti Mebus seimlerinde Ahrar Frkasnn adaylarnn kazanmas engellenmeye allm ve bunda da ksmen baarl olunmutur. Osmanl Mebusan Meclisi aldktan sonra Ahrar Frkas mecliste etkin bir muhalefet yapmaya balamtr. Frka, ttihat ve Terakki Cemiyetine muhalefet edecek 6070 yeli bir grubu mecliste kurarak hkmet stnde bask yapmtr. Zaten ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti arasnda sorun bulunurken buna bir de Ahrar Frkas eklenmitir. II. Abdlhamid dnemindeki duyulan gvensizlik ttihat ve Terakki tarafndan bu defa partilere beslenmitir. 1908 seimine katlan frkadan yalnzca Ankaradan
195 196

Akin, ttihat ve Terakki, s.101. Kuran, ttihat ve Terakki, s.331.

84

Mahir Said meclise girebilmitir. Meclis iinde, ok az yesi bulunan Ahrar Frkas, Meclis dnda Serbest gazetesi ile muhalefet almalarn srdrd. Bu gazete, eski memurlardan antaj yoluyla para alndn gsteren belgeler ve makaleler yaynlad. Ahrar Frkas Osmanl siyasi hayatna etnik unsurlara eitlik tannmas ve adem-i merkeziyete dayal bir ynetim kurulmas taleplerini dile getirerek girdi. ttihatlar ise bu tezleri blclk olarak kabul edip, buna kar propaganda yaptlar. 31 Mart Olayndan birka gn nce Serbest gazetesi yazar Hasan Fehminin ldrlmesiyle iki frkann aras iyice ald197. Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki adl kitabnda 31 Mart olay ile Ahrarn ilikisini u ekilde aklamaktadr: Ahrarn ayaklanmay dzenlediinin kantlar birok kaynaklarda vardr. Fakat bunlarn balcalar unlardr: 1) Mevlnzade Rfatn nklb- Osmanden Bir Yaprak Yahut 31 Mart 1325 Kyam Bu kitap, ayaklanmann Prens Sabahaddinin ve kendisi dhil, dier muhaliflerin ii olduunu ak seik anlatmaktadr. 2) Hayatnda be kez hkmet darbesi ya da ayaklanmaya girimi veya bunu tasarlam olan Prens Sabahaddinin Mesleimiz Hakknda nc ve Son Bir zah. Bunda Sabahaddin, Neyyir-i Hakikat gazetesinin kendisini 31 Marttan sorumlu tutan yaynlarna karlk, ayaklanmay ben dzenlemedim, demez, yalnzca ayaklanmann Abdlhamiti bir yne kaymasn nlemek iin donanma iinde gsterdii abalar anlatr. 3) Harbiye Mektebinde o srada Ahrarc bir renci ve eleba olarak daha nce okulda baz bakaldrma hareketlerine nderlik etmi olan Ahmet Bedevi Kurann Harbiye Mektebinde Hrriyet Mcadelesi kitab ve 31 Mart Hdisesi Nasl Oldu? (Tarih Dnyas, say 13) yazs. Bunlardan, Ahrarc Harbiyelilerin Mahmut Muhtar Paann ayaklanmay bastrma teklifine aldrmadklar, Hamdi avuun ayaklanmaya katlma teklifini de ancak imtihanlar vesile ederek reddettiklerini, ilk gn ayaklanmann Abdlhamiti bir yn alr gibi olmas yznden Dervi Vahdetinin ikinci gn yaymlad ve Abdlhamide yaranmak isteyen ak mektup zerine Harbiyelilerin nasl Mevlnzadeye, Mizancya, Said-i Krdye birer heyet gnderdiklerini, bunlarn Merutiyetin tehlikede olmad konusunda dostlar Vahdeti hesabna teminat verdiklerini reniyoruz. 31 Mart gn asker iinde faaliyet gsterdii tespit olunan Vahdetinin Harp Divan nndeki u sz ii iyi zetlemektedir: Hdisenin bir irtica olduunu bugnk hal ispat ettii iin kabul ederim. Fakat 31 Marttaki itian (karkln) irtica deil, bir frka kavgasndan ibaret olduunu zannederim198.

197 198

Karal, a.g.e., s.62. Akin, ttihat ve Terakki, s.128129.

85

Ahrar Frkas 31 Mart vakasndan sonra varlk gsteremeyerek 30 Ocak 1910da kendini feshetmitir. Bu frkann grleri ve aznlklar konusundaki tutumu miras kalm ve bata Mahir Said olmak zere baz Ahrar frkas mensuplar Hrriyet ve tilf Frkasna katlmtr199. 1.3.2.2. Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti Kurulu Tarihi ve Yeri:1902, Paris Genel Bakan: Prens Sabahaddin Bey Kurucu ve yeler: Ahmet Fazl (Genel Sekreter), smail Kemal, Dr. Nihat Reat, Dr. Rfat, Miralay Zeki, Dr. Sabri, Hseyin Tosun, Milasl Asker Murad, air Hseyin Siret. zmirde Prens Sabahaddin Bey tarafndan savunulan ideolojiye dayanarak kurulmu olan bir partidir. Bireysellii ve yerel ynetimi savunduu iin olduka tepki ekmitir. ttihat ve Terakki Partisi kart sert muhalefet yapmtr. 31 Mart ayaklanmasnda desteki olduu savyla kapatlm, parti yneticileri ya tutuklatlm ya da faili mehul cinayetlere kurban gitmitir. Partinin belirleyici politikas ve etkinlii Prens Sabahaddin Bey tarafndan belirlenmitir200.

1.3.2.3. ttihad- Muhammedi Cemiyeti Kurulu Tarihi ve Yeri: 16 Mart 1909, stanbul Kurucu ve Yneticileri: Dervi Vahdeti, Sheyl Paa, Mehmet Sadk, Mehmet Emin Hayreti, Ahmet Esat, Mehmet Emin, Hafz Mehmet Sabri, evket Efendi, Bedizzaman Said Nursi, Hac Hayri, Rait, Ferik Rza Paa, Faruki mer, evki Efendi, Seyyid Mslim Penah, Refik, Muhammed Efgani, Ahmet Nazir, Ferik Hac zzet Paa, Seyyid Abdullah El Haimi El Mekki, hsan, Hayri Abdullah Ziyaeddin, eyh Ali, Hac Kazm, Hac Mehmed. 1909 ubat ay banda, gazetelerde stanbulda bir Mason locasnn almas hazrlklarnn yapld haberi kt. Vahdetiyi gazetede ziyaret eden ve toplantlarna davet eden muhalifler, Volkann stanbulda kurulacak olan mason locasna kar eskiden kurmu olduklar ttihat- Muhammed Cemiyetinin yayn organ olmasn ve dinsiz faaliyetlere kar

199 200

Ali Birinci, Hrriyet ve tilaf Frkas, Dergh Yaynlar, stanbul, 1990, s.36. Parti ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz: Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, letiim Yaynlar,

stanbul, 2000.

86

slam birliini savunmasn istediler. Bunun zerine Vahdeti, Volkann 5 ubat 1909 tarihli 36. saysnda201, ttihat- Muhammed Cemiyetinin yayn organ olduklarn okuyucularna duyurdu. Vahdeti, Volkann 17 ubat 1909 tarihli 48. saysndan itibaren balnn altna ttihad- Muhammedi Cemiyetinin Mrevvici Efkrdr202 ibaresini koyup cemiyet nizamnamesinin ilk on maddesini yaynladysa da kurucularla yapt sonraki grmelerde, farkl fikirleri olduunu grerek onlardan ayrld. Bu davrannda, cemiyetin bakan olarak grlen smail Hakk Beyin gven vermeyen kiiliinin de nemli rol olmutur203. Cemiyetin banda mer Ltfi ve Kayserili Ahmet Paann damad, Hac smail Hakk Bey vard. Dervie gre smail Hakk hafiyelik etmi, hatta bu yzden ttihat ve Terakki Partisi tarafndan idam hkm giydirilmi biriydi. mer Ltfinin ise eski eyhlislam Cemalettin Efendiyle temas olduunu ve yalanc olduunu dnyordu. Bu adamlarn mutlakyeti olmalarndan phelendii iin ya da baa kendisi gemek istedii iin, Dervi pek ksa bir sre sonra kendi bana bir ttihat- Muhammedi Cemiyetini kurdu ve aklamalaryla dier cemiyeti eletirdi. Volkann yapmakta olduu slm neriyat, dindar zmre arasnda itimat kazanmasna sebep olduu iin, Vahdetinin kendi idaresindeki yeni ttihat- Muhammed Cemiyetine zamann tannm lim ve eyhlerinden katlanlar oldu. 17 Mart tarihli gazetede cemiyetin nizamnamesi ile Merkez dare Meclis azalarnn isimleri yaynland204. 3 Nisan 1909da, yani 31 Mart (13 Nisan 1909) vakasndan on gn nce, Ayasofya Camiinde ok kalabalk bir cemaatin itirakiyle okunan mevlidden sonra ttihat- Muhammedi Cemiyeti resmen ald. Ertesi gn Vahdetye, kendisini lmle tehdit eden ve onu adamakll korkutan Bir Subay imzal bir mektup yazld205. 31 Mart hadisesinde rol oynayan ttihad- Muhammedi Cemiyeti de Merutiyet dnemi nemli frkalarndandr. 3 Nisan 1909da kurulan parti, parlamento dnda tekil etmi, ihtillci bir yapya sahip bir partidir. Mecliste mebusu bulunmamasna ramen mebuslarca yakn ilikide bulunulmu, ilmiye mebuslarnca desteklenmitir. Yayn organ Volkan gazetesidir. Her ne kadar Volkan gazetesi II. Abdlhamidin Abdlhamidden slamc izgisinde yayn yapsa da gazetesinin karlmas iin II. destek bulamam, Dervi Vahdeti cemiyetin ideolojisini slam

Enternasyonu biiminde ifade etmitir. Askerlerin siyasetin dnda kalmas gerektiini sylemitir. D politikadaki baarszlklar ve toprak kayplar muhalefeti glendirmitir.
201 202 203 204 205

Dervi Vahdeti, ttihad- Muhammedi Cemiyeti, Volkan, 5 ubat 1909, Nr: 36. Volkan, 17 ubat 1909, Nr: 48. Ayfer zelik, Sahibini Arayan Merutiyet, Tez Yaynlar, stanbul, 2001, s.171. Dervi Vahdeti, ttihad-i Muhammedi Cemiyeti Nizamnamesi, Volkan, 17 Mart 1909, Nr: 76. Akin, ttihat ve Terakki, s.126.

87

Partinin din arlkl izledii politikaya ramen ttihad- slam Gazetesi, ttihad- Muhammedi Cemiyetini peygamberin adn siyasete alet etmekle sulamtr. ttihad- Muhammedi Cemiyeti 31 Mart Olay sonras, Merutiyet aleyhtarlarnn topland zararl bir cemiyet olarak grlp kapatlmtr206.

1.3.3. Etkin Muhalif Basnn Tutumu Sultan Abdlazizin padiahl srasnda birok aydnn srgne gnderilmi, gazeteler zerinde baskc bir rejim uygulanmtr. 23 Aralk 1876da iln edilen Kanun- Esasinin 12. maddesine gre basn kanun dairesinde serbesttir. Hkmn getirmitir. Oysa 1864 tarihli Basn Tz yrrlkten kaldrlm deildir. Bu durumda basn serbestliinin sz konusu deildir. II. Abdlhamit henz tahta kmadan nce V. Murad dneminde bir tebli yaynlanmtr. Bu teblide: Hayal, Basiret ve Vakit gazetelerinin tezyif edici makaleler yaynladndan gazetedeki imtiyaz sahiplerinin idareye getirilip uyarldndan bahsedilmitir. Daha sonra Hayal gazetesinin bu tutumunu srdrmesi zerine Hayal gazetesinin sresiz kapatld bildirilmektedir. Bundan byle latife mizaha dair varakpare yaynlanmasna izin verilmeyecei iln edilmitir. Basnn ksa srede olsa zgrle kavumas ve rahata dilediini yazmas ynetimin sabrn tarmaya balamt. II. Abdlhamit tahta ktktan drt ay sonra baka bir tebli yaynlanmtr. Bu teblide : Bir sreden beri Trke gazetelerin ounda, zihinlerin ve dncelerin zaten tasavvur edilmeyen baz teebbslere olan eilimlerini tevik edecek birok yaz grld iin bu gibi havadis yaynlara kar tedbirler alnmasna mecburiyet duyulaca bildirilir denilmitir. Mithat Paann sadrazaml srasnda yeni bir Basn Kanunu tasars hazrlamak zere bir komisyon kurulmutur. Ksa zamanda hazrlanan tasar 1877 Nisannda Mebusan Meclisine getirilmitir. II. Abdlhamit dneminde yerli basn susturmak ve gazetelerin muhalefetini bertaraf etmek iin gazetelere eitli denekler salanm ve gazetecilere nianlar verilmesi yoluna gidilmitir. rnein, Tercman- Hakikat, Saadet, Levand Herald, Moniteur Oriental, Byzantis La Turquie, stanbul ve Tarik gazetelerine padiahn iradesiyle hazineden 30.000 100.000 kuru arasnda yardm yaplmtr. Buna ramen bu gazeteler hkmetten daha fazla
206

Cemiyet ile ilgili bilgi iin ayrca bkz: Osman Selim Kocahanolu, Dervi Vahdeti ve avularn syan,

Temel Yaynlar, stanbul, 2001; Bayram Kodaman, II. Merutiyet Dnemi (19081914), Trkler, c.XIII, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002.

88

para koparmak iin antajlar yapmlardr207. zellikle II. Merutiyet sonras gazeteler bu yola ska bavurmulardr. II. Abdlhamidin basn rejimi, i basnn tam kontrol ve dardan yayn gelmesinin engellenmesiyle tam bir karantina uygulamas esasna dayanr. II. Abdlhamidin uygulad sansr ve baskc basn kontrol toplumda u tepkilerin olumasna neden olmutur: A-Hafiyelie zel pirim verilmesi sonucu Osmanl toplumunda bu ii meslek haline getiren kiiler belirdi. Toplum eskisinden ok daha kapal bir yapya girdi. B-Drst aydnlar, inand dnceleri aklamaktan kanmayanlar devlet ynetiminden uzaklamay yelediler; namuslu kadrolar ii brakt. C-Murad , yldz vb. szcklerden korkmak gibi garip bir psikoz topluma hkim oldu. D-zellikle yurtd temsilcilikleri Avrupa gazetelerindeki en basit haberleri izleyen Jn Trkleri koruyan kurumlar haline geldi. E-Kitaplarnn ve gazetelerin hatta zel kitaplklarn yaklmas bir ok esere bugn tam olarak ulalamamasna yol at. F- stanbul 1860-1878 tarihleri arasnda stlendii slam dnyasnn basn ve fikir merkezi olma niteliini kaybetmitir. G-ok youn bir srgn basnnn olumasna sebep olmutur208. II. Abdlhamid dneminde basnn byk ksntlar altna sokulmasna karlk, meslekleme yolunda nemli admlarn atlmtr. Evvelki dnemde olduu gibi bu dnemde de Hkmet ve ou kez II. Abdlhamid kendi politikalarn destekleyen yaynlara para yardm yapmtr.Bu dnemde Matbuat mdrlne Tahsin imzasyla gnderilen aadaki 9 maddelik talimatname sansrn nasl uygulandn gstermektedir. Buna gre: Padiahn salna, rnlerin durumuna, ticaret ve sanayinin gelimesine ait haberlere ncelik verilmesi; Milli Eitim Bakanlnn ahlak asndan onaylamad hi bir yaz ve yaynn yaynlanmamas; Bir sayya smayacak kadar uzun edebi ve bilimsel yazlara yer verilmemesi ve devam var devam yarna deyimlerinin kullanlmamas, Yazlarda kafalar kartrmaya yol aacak boluklarn braklmamas; Kiilere satalmamas bir Vali veya Mutasarrfn hrszlk yapt, para yedii, adam ldrd gibi ayplanacak eylerin yazlmamas; Kiilerin baz yolsuzluklar bildirmek iin hkmdara verdikleri dilekelerin hi bir suretle yaynlanmamas; Tarihte ve corafyada zellii olan, Ermenistan gibi baz adlarn kullanlmamas; Yabanc hkmdarlara kar tertiplenen suikastlarn veya gsterilerin hibir suretle yazlmamas; Kt niyetli kiilerin yersiz yorumlarna sebep olacandan, bu talimatn
207 208

M. Nuri nuur,, Basn ve Yayn Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul, 1982, s.267. Orhan Kololu, II. Abdlhamidin Basn Karsndaki kmaz, TCTA, letiim Yay., stanbul, 1985, s.82.

89

gazetelerde yaynlanmamas. 1906 sonlarnda ise Pariste Sabahaddin Bey ve arkadalar tarafndan teebbs-i ahsi ve adem-i merkeziyet fikirlerinin yaycs olarak Terakki adnda bir gazetenin karldn gryoruz. Bu, Jn Trk yayn organlar arasnda, 1904 ylnda svirede yaynlanmaya balanan Abdullah Cevdet Beyin tihat dergisi bir kenara braklrsa, siyasal muhalefeti ikinci planda tutan tek dergidir. Yayn tarihi belirtilmeden dzensiz, bazen numarasz olarak kan bu yayn organ daha ziyade Edmond Demolisin grleri erevesinde Osmanl toplumunun problemlerini zmeye alm ve ihtillci fikirlere olduka az yer vermitir209. 1908 Anayasasnn tekrar yrrle girmesi ile kiisel zgrlkler ve basn kanunu dzenlenmi, basn stndeki basklar azalmtr. 25 Temmuz 1908 tarihinde, gazeteler yllar sonra ilk kez sansrsz yaynland. Bylece mutlak monari devri kstlamalar sona ermi ve basn hrriyeti getirilmitir. Bu dnemde artk olgunlamaya balayan basn camiasna Tanin, Serbest, kdam, Volkan ve Mizan gibi yaynlandklar dnemin siyasi ortamna derin etkiler yaratacak gazeteler eklenmitir210. II. Abdlhamid ve ttihat ve Terakki Cemiyetine muhalefet yapan kiiler seslerini basn yoluyla duyurmay yeleyeceklerdir. II. Merutiyet sonras ortaya kan basn zgrl ortamnda srdrlen sert muhalif yaynlarn 31 Mart Olayn tetikledii muhakkaktr211. Tanin212 gazetesi, Merutiyetin ilk gnlerinde Servet-i Fnun bayazar olan Hseyin Cahit, Tevfik Fikret ve Hseyin Kazm tarafndan 2 Austos 1908de yaynlanmtr. Trklk ideolojisini savunan gazete ttihatlarn izgisinde yayn yaparak cemiyete ak destek vermitir. Bu nedenle Tanin gazetesi ile muhalif gazeteler arasnda bir rekabet ortaya kmtr. ttihat izgide yaynlarn srdren Tanin gazetesi 31 Mart Olaynda ayaklananlarn saldrsna uram ve yama edilmitir. ttihat Terakkiye Cemiyetinin ynetimi eline almadan otokrasi kurmak istemesi, muhaliflere dnk islenen faali mehul cinayetler ardnda ttihatlarn olduu phesi,
209 210

M. kr Haniolu, Jn Trk Basn, TCTA, c.III, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.850. Yaplan aratrmalara gre II. Merutiyet dneminde yayn hayatn srdren otuz drt nemli gazete

unlardr: Tanin, Hak, ura-y mmet, Milliyet, Hrriyet, ttifak, ttihat, Hak Yolu, Servet-i Fnun, Tasfir-i Efrkar, Mizan, Tanzimat, Serbesti, Hukuk- Umumuyye, Sada-y Millet, Hill, Peyam, Alemdar, Yeni Gazete, kdam, Volkan, Srad- Mstakim, Beyanl-Hak, Hikmet, Sabah, Tercman- Hakikat, Takvim-i Vekai, Saadet, Osmanl, Tfek, Siper Saika, Silah, Top, Sng ve Kurun.
211

Osmanlda basnn gelimesiyle ve kartlan yasalarla ilgili olarak bkz: M. Nuri nuur,, Basn ve Yayn

Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul, 1982; Orhan Kololu, Osmanldan Gnmze Trkiyede Basn, letiim Yaynlar, stanbul, 1994.
212

Szlk Anlamlar:1-Sinek Vzlts, 2-Kaz Sesi, 3-Avaz ve Grlt, 4-nlamak, Tnlamak Bkz: emseddin

Sami, Kamus- Trk, ar Yaynlar, stanbul, 1992; http://www.osmanlicaturkce.com.

90

ttihatlarn ngiliz izgisindeki Kmil Paa Hkmeti ile srtp sonunda Hkmeti ykarak kendi kabinelerini kurdurtmalar tm muhalif gazetelerde byk bir tepkiye yol amtr. 31 Mart Olayna doru giden srete muhalif basn bu nedenlerle giderek daha keskin bir kalem kullanmaya balamtr. zellikle ttihatlara sert muhalefet yapan Serbest gazetesi muharriri Hasan Fehmi Beyin Galata Kprsnde ldrlmesi ve katillerinin bulunamamas basn ayaa kaldrmtr. Bu olaydan sonra ttihatlara ak bir sava aan basn gelirimin artmasna neden olmutur. 31 Mart Olayn izleyen gnlerde kdam, Serbest, Volkan ve Mizan gibi balca muhalif gazetelerde ayaklanmaya ynelik destek yaynlar yazlrken, Hareket Ordusunun stanbula girmeye balamas ile basnn tutumu deimeye balamtr. Muhalif yazarlar ayaklanmann fiyaskoyla sonulanacann anlalmasyla ttihatlara yakn bir izgide yayn yapmaya balasalar da; 31 Mart Olayndaki rolleri nedeniyle muharrirler yarglanmaktan, muhalif gazetelerin yaynlar da durdurulmaktan kurtulamamtr. Etkin muhalif basnn nde gelenleri kdam, Mizan, Serbest ve Volkan gazeteleridir. Muhalif gazeteler iinde II. Abdlhamidle ve ttihatlarla iddetle uraan gazete, Serbest213 gazetesiydi. 12 Kasm 1908de yayna balayan Serbest gazetesinin sahibi ve yaz ileri mdr yine Mevlnzade Rfattr. Mevlnzade Rfattn srgnden dndkten sonra yaynlamaya balad Serbest gazetesinin sermuharriri Hasan Fehmi Bey olmutur. Hasan Fehmi Bey gerek Hukuk-u Umumiye Gazetesinde gerekse Serbest gazetesinde yazd yazlar ile ttihat ve Terakki ynetimi ile birlikte Yldz ynetimine kar sert bir muhalif izgi izlemitir. Hasan Fehmi Bey, ttihat ve Terakki ve Yldza kar hakarete varan ok ar ifadeler ieren yazlar yazmtr. Bu nedenle de ttihatlarn dman olmu, faali mehul bir cinayet sonras ldrlmtr. Hasan Fehmi Beyin ldrlmesi ttihatlar ve Muhalefet arasndaki iplerin kopmasna ve 31 Mart Olaynn patlak vermesine neden olan nemli bir gelime olmutur. Bu olay zerine Serbest gazetesi ttihatlara ak bir sava am, dier muhalifler de ayn tutumu izlemitir. 31 Mart Olaynda sulananlarn banda Serbest Gazetesi yaynlar ve muharrirleri gelmektedir214. Mizan215 gazetesi 21 Austos 1886 tarihinde haftalk saylarla karlmaya balanmtr. Bu gazeteyi karan Mehmet Murad Bey daha sonra gazetenin ismiyle zdeletirilerek
213

Szlk Anlamlar: Farsa Serbestlik Bkz: emseddin Sami, Kamus- Trk, ar Yaynlar, stanbul, Ayrntl bilgi iin bkz: M. Nuri nuur,, Basn ve Yayn Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul, 1982; Orhan Szlk Anlamlar: 1-Terazi, l, Tart 2-Akl, drak, Muhakeme 3-Salama yapma Bkz: emseddin Sami,

1992; http://www.osmanlicaturkce.com.
214

Kololu, Osmanldan Gnmze Trkiyede Basn, letiim Yaynlar, stanbul, 1994.

215

Kamus- Trk, ar Yaynlar, stanbul, 1992; http://www.osmanlicaturkce.com.

91

Mizanc Murad anlmaya balanmtr. Gazetede i ve d politika konularna, ekonomi, eitim, maliye ile ilgili eitli problemlerin zmne yer verilmitir. Gazetesinde yaymlad yazlarnda hrriyet ve Merutiyet fikirleri zerinde durmutur. Ilml ve yapc bir biimde ynetimi eletirirken ynetim ve muhalefetten destek bulamam, takibe alnm ve iddetli bir ekilde bask grmtr. Mizan, lml ve yapc bir muhalefette bulunmasna ramen II. Abdlhamid dneminde tm basnnda olduu gibi yaynlar sansre uramtr. Mizanc Murad Beyin savunduu fikirlerden ve mevcut hkmetle anlaamamasndan dolay gazetesi Mizan sk sk kapatld. Nihayet gazetesinin de kapatlmas zerine, Murad Bey 1895te yurt dna kat. Londrada Lord Salisbery ile grp Mizan gazetesini Msrda karmak msaadesi alabildi. Gazetesini burada ttihat ve Terakki Cemiyetinin sesi eklinde neretti. Msrda yaymlad bir makalesinde Sultan II. Abdlhamidi tahttan ayrlmaya davet ettiinden dolay idama mahkm edildi. Mehmed Murad 1908 ylnda Merutiyetin ikinci kez iln edilmesinden sonra, stanbulda 30 Temmuz 1908 tarihinde Mizan gazetesini tekrar karmaya balad. Mizan gazetesi meruti fikirleri savunduu iin nce ttihat ve Terakki lehinde yaynlar nerederken daha sonra II. Abdlhamide yaklam, ttihatlara kar amansz bir basn muhalefetine girimitir. ttihat ve Terakkinin muhalifi olan Ahrarlar iinde yer almas, muhafazakr bir durumda grnmesi, slami izgiye kaymas Mizanc Murat Beyin dlanmasna neden olmutur. ttihat Terakkiye Cemiyetinin ynetimi eline almadan otokrasi kurmak istemesi tm muhalif gazetelerde olduu gibi Mizan gazetesinde de byk bir tepkiye yol amtr. Mizann yapt muhalefet gazeteye istibdat dnemindeki gibi basklarn artmasna neden oldu216. Kendisi bir Rum olan Papadopulos tarafndan 1875 ylnda yayn hayatna geirilen Sabah gazetesinin bayazar emseddin Samidir. Bu gazete halka ulamak iin sade bir dil kullanm ve fiyatn da dk tutmutur. Sabah gazetesi 1882de Mihran Efendi tarafndan satn alnm ve bu gazetede ilk kez miladi takvim kullanlmtr. stibdat dneminde bu gazetenin rakibi kdam gazetesi olmu ve iki gazete arasnda hakarete varan sert tartmalar yaanmtr. Daha sonra bu gazetede Hseyin Cahit, Adnan Advar, Cavit Bey, Ahmet Emin Yalman gibi yazarlar yer almtr. II. Abdlhamidin mutlak monari dneminde yayn hayatna giren, daha sonralar II. Merutiyet dneminin en nemli yayn organlarndan biri olan kdam217 gazetesi Ahmet Cevdet tarafndan karlmtr. O dnemde mevcut dier gazetelere nazaran
216

kdam

Ayrntl bilgi iin bkz: M. Nuri nuur,, Basn ve Yayn Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul, 1982; Orhan Szlk Anlamlar: 1-Gayret ve Sebat ile almak, 2- lerlemeye Gayret etmek, 3-Devaml almak, lerlemek

Kololu, Osmanldan Gnmze Trkiyede Basn, letiim Yaynlar, stanbul, 1994.

217

Bkz: emseddin Sami, Kamus- Trk, ar Yaynlar, stanbul, 1992; http://www.osmanlicaturkce.com.

92

gazetesinin en nemli stnl haber ve yaz zenginliinden ziyade, imtiyaz sahibi ve bayazarnn gazetecilikten yetimi, iyi bir gazeteci olmasdr. Ahmed Cevdet, Mlkiye ve Hukuk mezunudur. Sabah gazetesine mtercim olarak girmi, Ahmet Mithat Efendi ile Tercman- Hakikatte alm, sonra yz lira sermaye ile Ahmed Mithat Efendinin yardmyla kdam gazetesini tesis etmitir. kdam, dneminin artlarna gre byk bir tiraj yapt. Devrin en gl yazarlarn bnyesine ald. II. Abdlhamidin mutlak monarisinin en koyu olduu yllarda kdamn evresinde u muharrirler toplanmtr: Mahmud Sadk, Abdullah Zhd, Hseyin Rahmi, Hseyin Cahid, Ali Read, Mahmud Ata, Necip Asm, Veled elebi. Ahmed Cevdet, kdam gazetesini kard ve byk bir baaryla yaynn srdrd iin kdamc Cevdet unvanyla anlmaya baland218. kdamda muhalif yazlar yazan en nl muharrirlerin banda Ali Kemal gelmektedir. nceleri II. Abdlhamide kar muhalefet veren Ali Kemal daha sonra II. Merutiyetin kazanlmasnda nemli mcadele verdiini dnd ttihat ve Terakki Partisine kar etkin bir muhalefete balayacaktr. Ali Kemal kdamdaki yazsnda, Meclis-i Mebusann aln Osmanl tarihi iinde esiz bir adm olarak alklamaktadr. Mebuslara ise doruluktan, haktan ayrlmamay, 1877-1878 mebuslar gibi korkak olmamay, Fransz htilli tarihini incelemelerini tlyordu. Yazd makalede ayrca Osmanl ordusu ve ttihat ve Terakkiye teekkr etmektedir.219 Ali Kemal, ttihat ve Terakkiyi kanun erevesine girmesi konusunda uyarmaktadr. Ali Kemal yazsnda Hkmet, Meclis ve ttihat ve Terakki olmak zere siyasal gcn birlikte yryemeyeceine iaret etmektedir. II. Merutiyet sonras ttihat ve Terakki Partisi iktidara gemeden otorite kurmay yeleyince ve baskyla muhalifleri sindirmeye kalknca Ali Kemalin tutumu tamamen deierek bu kez ttihatlara sert muhalefete balad. Ali Kemal tarafndan yazlan muhalif yazlar ttihatlarn tepkisini ekti. ttihatlara ve II. Abdlhamide sert muhalefet yapan gazete dier etkin muhalif gazetelerin yapt gibi nceleri 31 Mart Olayn desteklerken, durumun ayaklananlarn aleyhine dnmesiyle taraf deitirmitir. Fakat gazetenin bu yeni stratejisi olayn sorumluluundan kurtulmasn salayamamtr. Muhalif basnn en nemli kollarndan birisi olan Volkan220 gazetesi 11 Aralk 1908de Dervi Vahdeti tarafndan karlmaya baland. Vahdeti, Volkan gazetesinin k tarihini 17 Aralk 1908deki Meclis-i Mebusann al gnne denk getirmeyi planlad halde, bir
218

Ayrntl bilgi iin bkz: M. Nuri nuur,, Basn ve Yayn Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul, 1982; Orhan Ali Kemal, kdam, 17 Aralk 1908, Nr:5232. Szlk Anlamlar: Farsa Yanarda Bkz: emseddin Sami, Kamus- Trk, ar Yaynlar, stanbul,

Kololu, Osmanldan Gnmze Trkiyede Basn, letiim Yaynlar, stanbul, 1994.

219 220

1992; http://www.osmanlicaturkce.com.

93

hafta nce yani 11 Aralk 1908de karmak zorunda kalmtr. Dervi Vahdeti bu ne aln gazetesinin ilk saysnda u ekilde aklamaktadr: Volkan, milletin en byk bayram olan Meclisin al gn yayna girmesi dnlmken, bugn stanbul mebuslarnn seim gn olmas yznden birok siyasi alkantlarn meydana gelmesi, evrilen dolaplarn ortaya karlmas iin bu gn yayna balamtr. Gazetenin ilk satr, besmele, Allaha hamd ve Peygambere salt ve selam ile balamaktadr221. Dervi Vahdeti gazetesinin daha ilk saysnda olduka iddial bir giri yaparak izleyecei siyaseti gstermektedir. Dervi Vahdeti ilk sayda Volkann pek kk fakat faal olduunu ve faal olduka da matbuat dalarnn zirvesine ykseleceini, Rebabn(Arap kabilelerinden Zubeh, Sevr, Akl, Teym ve Ady denilen be kabilenin ad) avaz kadar da ortal inleteceini iddia ederek basna hzl bir giri yapmaktadr222. Gazete slamc, hrriyeti ve insaniyeti olarak tanmlanmaktayd. Dervi Vahdetinin dncesi, bu gazetenin yayn organ olaca bir de Hadim-i nsaniyet dernei kurmakt. Gazetenin abone defterlerini Hdim-i nsaniyet Cemiyetinin Vasta-i Ner-i Efkrdr diye bastrd. Vahdeti, ttihad- Muhammedi Cemiyetinin kuruluunu 23 Knunusani 1324 (5 ubat 1909) tarihindeki gazete iln ile duyurmutur223. Vahdeti, Volkann 17 ubat 1909 tarihli 48. saysndan itibaren balnn altna ttihad- Muhammedi Cemiyetinin mrevvici efkrdr ibaresini koyup Volkan gazetesinin 17 Mart 1909 tarihli nshasnda ttihad- Muhammedi Cemiyetinin nizamnamesi yaynlanmtr. Nizamnamede Cemiyetin bakan, Hz. Muhammed olarak gsterilmitir224. Padiaha muhalefet etmedii, slamiyetilik ve Masonluk aleyhtarl yapt iin II Abdlhamid Volkan gazetesini maddi yardm ile desteklemitir. Sina Akin, Dervi Vahdetinin II. Abdlhamid ile ilikisini u ekilde aklamaktadr: Para iin Abdlhamide bavurmak, mutlakyet devrinden, hatta daha ncelerden kalm saylmas gereken det lleri iinde bir dereceye kadar olaand. Nitekim Fedakran- Millet Cemiyeti de, Abdlhamide dman olanlarla dolu olmas gerektii halde, Abdlhamid ten para elde etmeye almaktan kanmamt. Vahdeti, Saraya bavurmasn mazur gstermek iin mahkemede Ali Kemal Beyin, Yeni Gazetenin Yldzdan para aldklar, herkesin mracaat ettii sylentilerine iaret etmiti. Fakat btn bunlarn yannda, Abdlhamid tarafndan
221 222

Volkan, 11 Aralk 1908, Nr: 1. Volkan pek kktr lkin faaldir. Faal olduka ahika-i cibl-i matbuata kadar ykselecek, oradan lavlar

saacaktr. kdam- insan kadar metin, sabah- kadar maa olacak, tanin-i rebab kadar inleyecektir. Zaman zaman da grltler koparacaktr. Bkz: Volkan, 11 Aralk 1908, Nr: 1.
223 224

Dervi Vahdeti, ttihad- Muhammedi Cemiyeti, Volkan, 5 ubat 1909, Nr: 36. Dervi Vahdeti, ttihad-i Muhammedi Cemiyeti Nizamnamesi, Volkan, 17 Mart 1909, Nr: 76.

94

resen beenilerek Yldza para vermek iin arlmak bambaka bir eydi: Bunda deta Abdlhamid tarafndan yaplm bir hafiyelik teklifi sz konusuydu. Onun iin, kabul ettiimiz faraziyeye uygun olarak, Vahdeti, Yldza kendisi gitmemi, Vahdeti diye 3 defa Ltfy gndermitir ve mahkeme nnde de Ltfnn Yldza gidiinden haberi olmadn sylemitir. Burada sorulmas gereken bir soru udur: Abdlhamid, Volkann yaynlarndan neden holanmt? Herhalde Volkann slmiyeti yazlarm, halife olduu iin, kendi durumunu salamlatryor diye kabul etmi olmalyd225. Volkann yapmakta olduu slm neriyat, dindar zmre arasnda itimat kazanmasna sebep oldu. 16 Mart tarihli gazetede cemiyetin nizamnamesi ile Merkez dare Meclis azalarnn isimleri yaynland. Gazete btn yazlar ile ttihat- Muhammedi Cemiyetinin yayn organ olmadan nce ve sonra, hi ar olmayan, daima itidal ve itaat tavsiye eden yazlarla km olmasna ramen, ttihat ve Terakki Cemiyetini ar bir dille eletirmi, ttihatlar dinsizlikle sulamtr. Gazetenin zamanla yazar kadrosunun geniletildii grlmektedir. Son saylarnda zellikle, bata dersiamlar ve din adamlar kadrosunun, Arapa yazlar Trkeye evrilen yurt d dini ahsiyetlerin de yazlarn gryoruz. Gazete askerlerin ikyet arlkl mektuplarn yaynlamaya balam, bu yolla ordu iindeki huzursuzluklar gstermitir. Askerlerin ikyetlerinin genellikle rtbelerin indirilmesi ve ksaca alayl denen ve erlikten en st derecelere ykselen subaylarn ordudan karlmalar konusundadr. Askerler arasnda, gerek ak ve gerekse dolayl olarak, ttihat ve Terakkili subaylarn partizanca tutumlarndan ikyet edilir. Bu arada gazetenin temel fikri zellii zamanla, lke-toplum-kii yaantlarnda olan bitenlerin eriat hkmleri erevesinde karar verilmesi noktasnda odaklar. Bu zellii ar bastka, Vahdetinin yazlarnda bahsettii kiiler arasnda eyhlislam ne kar226. Volkanda yaymlanan yazlar ve zellikle Vahdetinin 14 Nisan 1909da II. Abdlhamide yazd ak mektup, halk ve askerleri tahrik edici nitelikte bulundu. Ayrca Merutiyet anlay ve adem-i merkeziyeti fikirleri nedeniyle ttihatlar tarafndan 31 Mart Olaynn bir numaral sulusu saylarak idam edildi. Volkan gazetesi 11 Aralk 1908de balad yayn hayatn, gazetenin kapatld gn olan 20 Nisan 1909a kadar 110 gn srdrmtr. Vahdeti, Volkann ilk nshasnda siyasi kararlln u ekilde ifade etmitir: Volkan halktan ayrlmaz, vicdana kar hareket etmez. Bu yolda lmek canna minnettir227.

225 226 227

Akin, ttihat ve Terakki, s.118. Kutay, a.g.e., s. 369. Volkan, 11 Aralk 1908, Nr:1.

95

II. BLM 2. 31 MART OLAYININ ORTAYA IKII 31 Mart Olaynn siyasi zemini her ne kadar II. Merutiyet ncesi yaanan cemiyetler ve muhalif ahsiyetler aras srtmelere dayansa da isyan ncesi yaanan baz nemli gelimeler neticesinde ayaklanma gerekleecektir. II. Merutiyetin hemen ardndan ttihat ve Terakki Cemiyetinin lider kadrosu tarafndan oluturulan stanbuldaki Merkez-i Umum ile Merutiyet rejiminin yasal hkmetleri ve kkeni Merutiyet ncesine dayanan fakat artk ttihatlarn karsnda cephe alan muhalefet arasnda siyasi bir gelirim ve kutuplama ortaya kacaktr. syan fiilen balatan askerler arasnda da ortaya kan huzursuzluklar ayaklanmann tetiklemesini yapmtr. ttihat kadrolara kar etkin muhalefet yapan kiilerin susturulmak istenmesiyle ve ilenen siyasi cinayetlerin faili mehul kalmasyla zirveye trmanan siyasi gelirim, 31 Mart 1325 (13 Nisan 1909) tarihinde asker arlkl bir darbe giriiminin patlak vermesine neden olmutur.

2.1. Hkmet, Merkez-i Umum ve Muhalefet Srtmesi II. Merutiyetin ilnndan birka gn sonra Talat, Cemal ve Cavit Bey, Ziya Gkalp, ttihat ve Terakki Cemiyeti Ktib-i Umumi Mithat kr Bledann da iinde bulunduu yedi kiilik bir grup stanbula gelerek, yeni rejimin yerlemesine gz kulak olmak zere Yedili Komite ad verilen bir grup oluturmutu228. ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan stanbulda oluturulan Merkez-i Umum, ttihatlarn ne kan isimlerinden olumaktayd. ttihat ve Terakki stanbuldaki Merkez-i Umum tekilatlanmasn tamamladktan sonra bakentte bulunmann avantajlarndan faydalanarak Merutiyet ortamnda kurulan hkmetlere bask ve kontrol misyonu stlendi. Ne var ki ttihatlar Merutiyet sonras dorudan siyasete girmek yerine, askeri glerini de kullanarak, hkmet zerinde bir bask ortam oluturmay tercih etmilerdir. Bylece genellikle gen subaylardan oluan ittihat ekirdek, II. Abdlhamidin roln stlenmitir. stanbulda tesis edilen Merkez-i Umum vastasyla hkmet zerinde otorite kurmaya alan ve siyasete girmek yerine asker olarak

228

Paul Dumont, Franois Georgeon, Bir

mparatorluun lm 19081923, (ev. Server Tanilli),

Cumhuriyet Gazetesi Kitaplar, stanbul, 1997, s.10.

96

kalp siyasete mdahale etmeyi tercih eden Merkezdeki ekirdek kadroyu oluturan ttihatlar ile Said Paa arasnda gerginliin kmas kanlmaz olmutur. Abdlhamid ve Sadrazam Said Paa dzeni salamak iin silahl kuvvetler zerinde sivil denetimi salayacak zel tzkler hazrladlar. Ancak bunu ttihatlarn kabul etmesi mmkn deildi ve bunu nlemek iin girdikleri mcadeleden galip ktlar. Said Paann yerine daha uysal olan Kmil Paa Sadarete getirildi. Yedili Komite yine perde arkasna ekildi ve ynetimi hkmete brakarak parti, anayasay korumann dnda hibir ey yapmayacan bildirdi229. II. Merutiyetin ilk Hkmeti olarak saylan Said Paa Hkmeti 1 Austosta resmen greve balamtr. Ancak 4 gn Hkmette kalabilmitir. Said Paa Kabinesinin 5 Austosta knn nedeni ttihat ve Terakki Cemiyetinin Said Paa zerindeki basksyla beraber basnn ve halkn youn tepkisiydi. Said Paann istifas zerine, Kmil Paa 6 Austos 1908de yeni Hkmeti kurarak 3. kez Sadaret makamna getirilmitir. ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Kmil Paa arasnda yaplan antlamaya gre Heyet-i Mahsusa stanbulda bulunacak ve kendisine yardm edecekti. ttihat ve Terakki Cemiyetinin 7 Austos 1908de yaynlad bildiride yeni kabineden duyulan memnuniyet belirtiliyor, artk padiaha ve hkmete itimat edilip ahalinin i ve gleriyle megul olmas ve hkmetin almasna kolaylk salanmas isteniyordu. Bildiride artk padiah ile millet arasnda hibir hain ayrln kalmad ve milletin muhta olduu namuslu bir kabinenin ibana getii ifade ediliyordu. ttihat ve Terakki Cemiyetine gre yeni kabinede sicili kt tek bir ye bile yoktu230. II. Abdlhamid, mutlak monari dneminde esas itibariyle Almanyaya eilimli bir siyaset gtmt. Bu, onun iin zorunluydu, nk ngiltere, II. Abdlhamidin muhalifleri olan Mithat Paay, Ali Suaviyi, V. Murad, Ermenileri, Jn Trkleri destekliyordu. Almanyann ve Abdlhamid siyasetine salad destek, iktisad imtiyazlarla mkfatlandrlyordu. Merutiyet iln edilince, istibdatn d siyasetine de tepki gsterilmi ngiltereye kar bir yaknlk balamt. Mebusanda ttihat ve Terakkinin ileri gelenlerinden Babanzade smail Hakk, Badat demiryolunun yapmnda Almanlara tannm olan haklar eletiriyordu. Yeni ngiliz Elisi Sir Gerard Lowther, stanbula vardnda, lgnca saylabilecek bir sevin ve sevgi gsterisiyle karlanm, halk arabasn elilie kadar ekmiti. Buna karlk, grdmz zere,
229

ngiltere hkmeti de yeni dzeni

Stanford J. Shaw -Ezel Kural Shaw, Osmanl

mparatorluu ve Modern Trkiye, (ev. Mehmet

Harmanc), c.II, E Yaynlar, stanbul, 1982, s.332.

230

Aykut Kansu, 1908 Devrimi, letiim Yaynlar, stanbul, 2001, s.176; Hilmi Kamil Bayur, Sadrazam Kmil

Paa - Siyasi Hayat -, Sanat Basmevi, Ankara, 1954, s.241242.

97

desteklemi, 27 Temmuz 1908de Sadrazam ve Padiaha kutlama telgraflar gndermi ve Osmanl hkmetine destek olacan bildirmiti. Said Paadan sonra Kbrsl Kmil Paann Sadarete gelmesi, ngiltere ile olan yaknln artacana iaret sayld, zira Kmil Paa, ngiliz siyasetinin en nde gelen ampiyonuydu. Paa, en gl devletin ngiltere olduuna inand gibi, deta kendi siyasal yazgsn bu lkeye balamt. ngiltere de bu durumun farknda olduu iin, VII. Edward, Kmilin Sadarete getirilmesi zerine, Abdlhamidi bu davranndan tr kutlamak gibi uluslararas usullere aykr bir davranta bulunmutu. Ayrca, ngiltere Elilii tercman Fitzmaurice in Paann drlmesinden bir ay nce yazd zel bir mektuptan reniyoruz ki, Kmile Grand Cross of Bath niannn verilmesi dnlmekteydi. Bu takdirde Kmil Paa, 40 yl iinde bu nian alan ikinci Osmanl olacakt. Fitzmaurice, Paay, lgnlk derecesinde ngiliz taraftar diye tarif ediyordu231. Said Paadan sonra 6 Austos 1908de Sadrazam olan Kmil Paa, uzun sre devlet adaml etmi olmann gururu iinde bir vezirdi. Paa, ttihat ve Terakkilileri oluk ocuk olarak grmek eilimindeydi ve onlar daha ok Abdlhamide kar bir silh olarak yararl buluyordu. Oysa ttihat ve Terakki, iktidar eline almamakla birlikte, denetleme iktidarn cidd olarak benimsemiti. Bu durumda Kmil Paa, Cemiyetle iyi ilikiler kurmak istedii ve Cemiyetin de onunla ibirlii yapmas sonucunda Sadarette kalabilmiti. Seimler sona erdikten ve Meclis toplandktan sonra, Merutiyet idaresinin kurallarna gre hareket etmek gerekmekte idi. Cemiyet gizli bir tekilat olarak kalp, lke iinde ve hkmet zerinde etkisini ve basksn srdrmek istiyor, bu ekilde neminin korunacana inanlyordu. Bb- li tarafndan bakldnda, Parti legalleirse esrarengiz etkisi ortadan kalkabileceinden ve Meclisin reyini hrriyet artlar iinde kullanabileceinden dolay areler aranmalyd. Kmil Paa, ordudan balamak zere disiplini salamay dnyordu. Bylece, ordunun siyasetle olan ba kesildiinde ttihat ve Terakki, normal bir siyasi parti olarak halkn nnde duracakt. te, iki tarafn arasnn almasnn gerek sebebi bu yntem ve ynetim anlayndaki elikilerdir232. Kmil Paa ile ttihat ve Terakki Cemiyetinin arasnn almasnn en nemli nedeni ittihatlarn Hkmetin ilerine karmaya kalkmak istemesi olmutur. ttihat ve Terakki Cemiyetinin, zerinde hkmet sorumluluu bulunmamasna ramen, daha ilk gnden itibaren hkmet ilerine karmas, hkmet yelerinin ve memurlarn atamalarnda sk sk

231 232

Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Remzi Kitapevi, stanbul, 1987, s.135-136. erif Paa, Bir Muhalifin Hatralar- ttihat ve Terakkiye Muhalefet, Nehir Yaynlar, stanbul, 1990,

s.2829.

98

telkinlerde bulunmas Kmil Paay rahatsz etmitir. Fakat Kmil Paa buna ramen, Cemiyete kar sabr gstermeye almtr233. Servet-i Fnun, Yeni Gazete, kdam gazeteleri gibi Kmil Paa taraftarlarna gre Kmil Paa, ngiliz dostluu siyasetinin ba savunucusu olduuna gre, ona kar olmak, ngiliz dostluuna kar kmak, hatta Alman dostluunu tercih etmek demekti. Buna kar ttihat ve Terakkililer, Kmil Paaya ngiliz siyaseti yznden muhalefet etmediklerini, Alman dostluunu savunmann da ngiliz dmanln gerektirmediini ileri sryorlard. Belki bu saldrlar karsndadr ki, ttihat ve Terakkililer, yine ngiliz dostu saylan ve Kmil Paann rakibi olan Said Paaya yanatlar. Said Paann siyaset anlar Taninde yaymlanmaya balad. Timesda, 3 Aralk gnl bir haberinde, ttihat ve Terakkinin Sadarete Hilmi Paay istediini bildiriyordu. Muhaliflerin, ttihat ve Terakkiyi ngiliz dmanl ile sulamaktan baka bir silhlar daha vard. Buna gre ttihat ve Terakkililer, Kmil Paann yerine, kendileri hkmet olmak istiyorlard. Oysa devlet ileri ocuk oyunca deildi. Bu tez, yal ve orta yal devlet adamlarndan baka, ttihat ve Terakki saflarnda da kskanlk ve haset duygularm ayaklandrd iin, etkili bir tezdi234. Dervi Vahdeti, Kbrsl olmas sebebiyle Kmil Paay daha 2. saysndan itibaren vmeye, ykseltmeye ve onun hakknda yaz yazmaya balamtr. Vahdeti, Kmil Paa isimli yazsnda; Kmil Paann Kbrsllarn gururu olduu gibi btn Osmanllarn da onunla ne kadar vnseler az olduunu belirtmektedir. Bunlara ilaveten gazetede Kmil Paann hayat ve siyasi fikri hakknda kendince bilgiler vermekte ve Kmil Paay gklere karmaktadr235. Kmil Paann Harbiye Nazr Ali Rza Paa vastasyla orduyu normalletirme gayretleri, birok subayn siyasetin iinde olmas sebebiyle istenen neticeleri vermeyecekti. Ancak, ordu iinde ve baz kurumlarda zaaf emareleri grlmekteydi. Subaylarn siyasete karmalarna kar kan kinci Ordu kumandan Nzm Paa Harbiye Nezaretine getirildi; istifa halinde olan Bahriye Nazr Arif Hikmet Paann yerine vekil olarak Hsn Paa tayin edildi. Sadrazam bylece askeri disiplinin ve hiyerarinin salanabileceine inanyordu. Yani, ordu hkmetin emri altnda, askeri hiyerari iinde ekillenecek ve Cemiyetin etkisinden kurtulacakt. ktidar ve otoritenin kimde olduunu bilen yoktu. ktidar hl padiahn elinde miydi? Padiah adna devleti sadrazam m ynetecekti? Yoksa toplandnda Meclis mi nde gelen role sahip olacakt? Bylece hkmet, kendi durumunu ve ttihatlarn amalarn

233 234 235

Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (17891914), TTK Yay., Anakara, 1999, s. 605. Akin, ttihat ve Terakki, s.111. Kmil Paa,Volkan, 13 Aralk 1908, Nr: 3.

99

kavrayamad iin kendi politikalarn oluturamadan lkeyi ttihatlarn etkisine gre ynetiyordu236. Ayrca ortaya kan bir baka sorun da: Avc Taburlarnn stanbuldan geri yollanmak istenmesidir. 29 Ocak 1909 tarihinde Yanya eraf, Rum etelerinin geni bir faaliyete getiklerini iddia ederek, buna kar oradaki kumandanlarn deitirilmesini ve askerin arttrlmasn istemilerdi. Kmil Paa, bunun zerine 8 ubat 1909da Harbiye Nazrna yazd 8/2 yazsyla Yanyada Etnik-i Eteryann fesadn durdurmak iin asker gndermek lazmsa ve bu yapld takdirde nc ordunun zaafa uramasndan korkuluyorsa, esasen o orduya mensup olup stanbulda bulunan Avc Taburlarnn gnderilebileceine dair bir tezkere gndermitir237. Bu tezkere baz kimselerin phelerini arttrm ve Sadrazamn, ttihat ve Terakki Cemiyetinin en byk dayana olan Avc Taburlarndan mahrum brakarak, onu yok etmek istedii, hatta bununla da kalnmayarak, Merutiyeti dahi kaldrmak istedii dncesini ortaya karm ve Harbiye Nazrnn deitirmesinin de Avc Taburlar ile ilgili olduu sylentilerinin dolamasn neden olmutur238. 10 ubat 1909da Kmil Paa, ttihat ve Terakkinin siyasal nfuzunu kaldrmak, ya da hi olmazsa azaltmak iin teebbse geti ve bylece Paa ile Cemiyet arasnda kyasya bir iktidar mcadelesi balad. O gn, Bahriye Nazr Arif Hikmet Paann ok daha nce vermi olduu istifas kabul olunarak, Nezaretin vekletine 1. Ferik Hsn Paa getirildi. Bo olan Maarif Nezaretine de Defter-i Hakan Nazr Ziya Paa atand. Fakat asl nemlisi, Harbiye Nazr Ali Rza Paann Msr Komiserliine atanarak, yerine, 2. Feriklie ykseltilen 2. Ordu Kumandam Nzm Paann getirilmesiydi. Bu en nemli atamada, ttihat ve Terakkiye danlmamas, stelik Ali Rza Paann azlindeki parlamenter usule aykrlk, deiiklikten ve olayla ilgili gelimelerden kabinenin haberli klnmamas yznden byk bir tepki dodu. Ne gariptir ki, II. Merutiyetin ilk Sadrazam olan Said Paann istifas da yine Harbiye ve Bahriye Nazrlar sorunundan kaynaklanmtr. Said Paa, bu iki Nazrla nerilen ahslarn Padiah tarafndan yaplmasn kabul etmemesi sonucu istifa etmitir239. Ancak Kmil Paa, Padiahlk makamna dahi tannmayan bir hakk, dorudan kendi zerine almak istemitir. Bylece Kmil Paa, II. Abdlhamidin yapmay isteyip de yapmad bir uygulamay yapmtr240. Mc Cullagha gre Kmil Paa, az rastlanr derecede akll bir insandr. Kmil Paann kiiliinin en baskn zellii, kiisel ykselme hrsdr. II.
236 237 238 239 240

S. J. Shaw-E. K. Shaw, a.g.e., s.331332. Volkan, 14 ubat 1909, Nr: 45. Hilmi Kamil Bayur, Sadrazam Kmil Paa - Siyasi Hayat -, Sanat Basmevi, Ankara, 1954, s.293. Hseyin Cahit Yaln, Merutiyet Hatralar, Fikir Hareketleri, S.96, stanbul, 1935, s.277. Kazm Karabekir, ttihat ve Terakki Cemiyeti (18961909), Emre Yaynlar, stanbul, 1993, s.420.

100

Abdlhamid ile Harbiye ve Bahriye Nazrlarnn deitirilmesinde yapt yetkilerini Yldza kar arttrmak deiikliin sebebi de.

kavga,

kendi

istemesinden kaynaklanmaktayd. Yapt bu

Harbiye ve Bahriye Nazrlarn deitirmesi, kendi yetkilerini

Meclise kar artrmak istemesidir241. Kmil Paann Harbiye Nezaretine atanmasn istedii Nazm Paann, Cemiyete yakn olmasa bile en azndan mutlak monari aleyhtarlyla tannm olmas, Volkan gazetesi tarafndan da vatann en deerli, en namuslu bir askeri olarak nitelendirilmesi, ttihat ve Terakki Cemiyetini g durumda brakmtr242. Kabinenin iki Mslman olmayan nazr ile Hariciye ve Evkaf Nazrlar Tevfik ve emsettin Paalar dndaki, Adliye, Dhiliye, Maliye Nazrlar ve r-y Devlet Reisi ile eyhlislm istifa ettiler. 11 ubat gn Urfa Mebusu eyh Saffet Efendi bir istizah takriri verdi. Kmil Paa istizaha cevap vermeye hazr olduunu bildirirken, durumunu salamlatrmak amacyla, ttihat ve Terakki hakknda ortaya atlan iddialardan yararlanmaya kalkt. ttihat ve Terakkinin Abdlhamidi tahttan indirmeye ve Reat Efendiyi atlayarak, tahta Yusuf zzettin Efendiyi getirmeye hazrland yolunda basnda iddialar ortaya kt. ddialara gre, Rza ve Arif Paalar da bu ie yardmc olacaklard. Kmil Paa, kabine arkadalarna Nazrlar bundan dolay deitirdiini aklamt. Bylece Kmil Paa, bu sefer de Abdlhamidle ttihat ve Terakkiye kar ittifak kurabileceini umuyor olmalyd. Kmil Paann 15 gndr durumdan haberli olduunu sylemesi, Nazrlar kzdrmt. ttihat ve Terakki Cemiyeti iddiay kesinlikle reddetti. Kmil Paa da, 13 ubatta kan resm bir ilnla tahttan indirme iddiasnn yalan olduunu kabullendi. Bu olaylar neticesinde ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Kmil Paa arasndaki ipler tamamen koptu. ttihatlar Kmil Paay artk otoritelerinin ve Merutiyetin nndeki en byk engel olarak grmekteydiler. Bu nedenle Kmil Paann bir an nce gitmesi gerekmekteydi. Bu kez de Kmil Paa Hkmetinin drlmesi iin giriimlere baladlar. Kendi politikalarnn nnde engel tekil ettiini dndkleri Said Paa Hkmeti nasl baskyla drlmse, Kmil Paa hkmeti de ayn yolla ttihat ve Terakki Cemiyetinin nnden ekilmeliydi. Bu amala Kmil Paa Hkmetinin mecliste gvenoyu ile drlmesi teebbs balatld. Kmil Paa, buna mukabil aramba gn Mecliste bulunabileceini bildirmi. Meclis ise Cumartesi gn gelmesinde srar ederek Kmil Paay gece yarsna kadar beklemeye karar vermitir. Kmil Paa, gene ortalarda gzkmeyince, Meclisin yapt oylama ile Kmil Paa Hkmetine 207 oydan 8 kii itimat oyu vermi, 196

241 242

Francis Mc Culagh, Abdlhamidin D, (ev:Nihal nol), stanbul Kitapl, stanbul, 1990, s.43. Harbiye Nzr- Sabk Nazm Paa, Volkan, 16 ubat 1909, Nr: 47, s.1.

101

kii itimatszlk oyu vermi ve Kmil Paa Hkmeti resmen dmtr243. Sadrazam'n vatan ve milleti zulm ve istibdada doru srkledii, Mebusan Meclisince Paa hakkndaki itimadn mnselib olduu ve Paa'ya Mecliste itimad reyi verilmedii zikredilmi ve Kmil Paa artk Sadrazam deildir denilmiti. Ahmed Rza Bey oylama sonucunu bir tezkere ile Kmil Paaya bildirmitir. Kmil Paa bunun zerine istifaya mecbur kald244. Bylece Kmil Paann istifasndan nce Meclis, Hkmeti drm ve ayn gece saat 22.20de II. Abdlhamidin huzuruna kan Meclis Bakan Ali Rza Bey ve Meclis kinci Bakan Talat Bey, Kmil Paaya Meclis tarafndan 198 oyla itimatszlk oyu verilmi olduunu belirtmilerdir. Padiahtan Kmil Paann yerine, ehemmiyet-i ahaliye ve hariciyeye adamaya msaid birinin Sadarete atanmasn talep ve rica etmilerdir. Bunun zerine II. Abdlhamid, den kabinede Dhiliye Nazr olan Hseyin Hilmi Paay Sadarete, kendisine istifasn veren eyhlislam Cemalettin Efendinin yerine de, Rumeli Kazaskeri olan Ziyaeddin Efendiyi atamtr. Bylece 5 Austosta Hkmete gelen Kmil Paa, 14 ubat 1909da Meclisin vermi olduu Adem-i timad oylar ile drlm oluyordu. Kmil Paann yerine sadarete atanan Hseyin Hilmi Paa, Rumeli Umumi Mfettiliinde bulunmu, Kmil Paa Hkmetinde Dhiliye Nazrl yapm bir devlet adamdr. 17 ubat gn Hilmi Paa, kabinesinin programn Mecliste okudu ve gvenoyu ald. Muhalif Dr. Rza Nur, Kmil Paay ve drln yle anlatmaktadr: Kmil Paa byk bir hrete mlikti... ngiliz dostu olmakla mehurdu. Halkta bu sayede, ngilizleri Trkiyeye hizmet ettirir kanaati vard. Hey gaflet! Mesel ben bu fikirle, safderun bir ocuk gibi, ngiliz sefarethanesine gitmi; Merutiyete yardm dilemitim. lk gnlerde bir ksm halk da ngiliz sefirinin arabasn, atlar zp, Sirkeciden sefarethaneye kadar ekmiti. Bir devletin siyaseti byle eylerle dner mi dnmez mi, bilen bir kimse yoktu. Kmil Paann ngilizlerle mnasebetinin ne olduunu ve derecesini bilen de yoktu. Birok zaman sonra hsl edebildiim fikre gre, ngiliz sefirinin sersemce leti olmaktan, onun tarafndan ngilizlerle ii halledebileceine aldatlmaktan baka bir ey yapamyordu. Kmil,

gveniyordu. Cemiyet ayr fikirdeydi. Kmil Cemiyeti dinlemedi. Cemiyet mecliste onun dmesini hazrlad. Bir perembeydi, Kmil Paaya gittim. Seni dryorlar, cumartesi gideceksin; baka tedbir mmkndr, yaparsan yerinde kalrsn. dedim. Bu adam gryordum, ihtiyar; yokmu denecek derecede seyrek bir aksakal. Gz, yz ayan- hayret bir surette en koyu bir Yahudi simas. Yananda ve gznde tik var, bir dzye oynuyor. Sa
243 244

MMZC, c.I, D.I, . I, Elliikinci ntikat, TBMM Basmevi, Ankara, 1982, s.616-617. Mehmet Tevfik Biren, II. Abdlhamid, Merutiyet ve Mtareke Devri Hatralar, (Haz. F. Rezan

Hrmen), Arma Yaynlar, 1993, s.9.

102

ehdet parman kaldrd, tikini yapt, enesini tpk acuze karlar tarznda oynatt, Korkma, bir ey olmaz. dedi. atm, ben gryorum, herkes gryor, bu koca tecrbeli siyas grmyor. Bir aralk Bu adam sakal deirmende aartmam ya, elbet bir bildii var, biz ocuuz. dedim. Dedim ama yine kanaat etmedim. Cumartesi gn Meclis onu ard, gelmedi. Galiba gelmemek tedbiri imi! Gelmeyince gyabnda adem-i itimat verdiler, devrildi gitti... Sonra evine gittim. Baknz. dedim. Hi lf yok. Artk beni severdi. Arada haber yollar arrd... ok konumaz, sz syledii nadirdi, insan onu bu haliyle bir kapal kutu zanneder, iinde acaba ne cevherler var. der. Zamanla rendim, maatteessf ii bombotu. Bo bir kp. Hatta onun gibi sesi de yok... Zavall millet, byleleriyle ne kadar idare edilmi; daha da edilecek... 245 ttihat olmasa bile, ttihat ve Terakki Cemiyetine yakn olan Hseyin Hilmi Paann sadarete getirilmesi ile ttihat ve Terakki Cemiyetinin hkmeti resmen ele geirmi olduu sylenebilir. Bu siyasal manevra, slam Cemiyetinin Makedonyallar kendi otokrasilerini kuruyor feryadna g kazandrd246. Muhafazakr kesimde Makedonya Cuntasnn slam tasfiye ederek memleketi gvurlara teslim etmeye hazrland anlay hzla yaylmaya balad. Mehmet Tevfik Bey (Biren) Hseyin Hilmi Paa kabinesi ile ilgili olarak u yorumda bulunmaktadr: Benim kanaatime gre Hseyin Hilmi Paaya sadaretten ziyade Dhiliye Nazrl daha mnasipti. Hususiyle Paa, byle kritik bir zamanda, idarenin en yksek noktas olan makamda bulunarak devletin i ve d siyasetini usul ile idare etmek iin elzem olan vasflar pek de haiz grnmyordu. Esasen malumat da olduka mahdudtu. Vaka bulunduu mevki iin sadece malumatn el vermeyecei muhakkakt. Hakk Paa gibi bir insanla mukayese edildiinde Hseyin Hilmi Paa, vukuf kesbettii sahalarn snrllna ramen Dhiliye Nazrlnda kalsayd bu nezareti Hakk Paa ok daha iyi idare edebilir ve zaten bu kadar da kfi grlebilirdi247. 2.2. 31 Mart Olaynn Provas: Kr Ali Olay Kr Ali, Halclar Camiinin mezzinidir. Kr Ali, bir ara Fatih Camiinde vaaza km ve etrafnda toplanan baz kiilere Merutiyet aleyhtar grlerini alamaya almtr. Hatta Kr Ali, bu nedenle tutuklanm, fakat akl banda deildir gerekesiyle tahliye edilmitir.

245 246 247

Ziya Nur Aksun, Osmanl Tarihi, c.V, tken Yaynlar, stanbul, 1994, s.142143. Alan Palmer, Son Yz Yl Osmanl mparatorluu, Bankas Kltr Yay., stanbul, 2003, s.213. Biren, a.g.e., s.10.

103

Kr Ali, 7 Ekim 1908248 gn Fatih Camiinde vaaz krssne km, burada iindeki Merutiyet aleyhtar fikirlerini aklayarak, camide bulunanlara Knun-u Esas ve Mebusan Meclisi aleyhinde szler sarf etmi, hrriyet ve eitlik gibi kavramlarn anlamsz eyler olduunu anlatmtr. Kr Ali orada toplanan halka, kendisinde bir takm manev hallerin meydana ktn ve grnmeye baladn da ifade ederek, orada bulunanlara kendisini bir veli ve aziz gibi gstermeye almtr. Yannda arkada Hersekli smail Hakk olduu halde, camide vaazn dinleyenlere, kendisini yalnz brakmayacaklarna, aylmayp birlikte hareket edeceklerine dair yeminler ettirmitir. Kr Ali nceden plan yaparak ve sistemli bir ekilde ie balamtr. Yannda getirdii tlbentleri, kendilerini ulema cemiyetinden gstermek iin, cemaate feslerinin zerine taklmak iin datm ve kendisi silahl olduu halde Fatih Camiinden kmtr249. Kr Ali, Fatih Camiiden ktdan sonra meydanda bulunan bir musalla tana karak: Eyvah mmet-i Muhammed uyann! Toplann ey mminler! Vakit, saat geldi. Tecelliyt var! Dn peime! Bu srye bir oban lazm. obanmz bulalm250 diyerek milleti galeyana getirmitir. Halkla birlikte Yldz Sarayna doru yrmeye balamtr. Kr Alinin peine taklan, sarkl-sarksz insanlardan meydana gelen topluluk Yldza kadar oalarak ilerlemitir. Ayn kalabalk Harbiye Nezareti nnden kpr yoluyla Beiktaa, oradan da Yldz Sarayna gitmitir. Her geen saate artan bu kalabalk, 16.00 sralarnda Yldz Saray nne gelmitir. Byle bir kalabaln Yldz Saray nne geldiini haber alan II. Abdlhamid, Baktibi Ali Cevat Beyi yanna ararak bu kalabalkla grmesini emretmitir. Ali Cevat Bey, Sarayn kaps nne ktnda; arakiyyenin(klah) zerine bir sark sarm, gs-bar ak, pejmurde kyafetli, a gzl, meczub tavrl bir adamn koltuuna iki kii girmi ve etrafna da ellerinde bayraklar 40-50 kadar adamn toplanm olduunu belirterek, bu olay izlemek iin halktan birok kiinin de Yldza geldiini ifade etmitir. Hoca Ali Efendi adnda bir adam: Meyhaneler kapanmal, resim karmak men olunmal, slm kadnlar sokaklara kmamal diye bardn ifade ettikten sonra, Kr Alini koltuunda bulunan krmz yzl, seyrek sakall ve gen - muhtemeldir ki Hersekli smail Hakk - hocadan ne istediini sormutur. Gen adam da: Knun-u Esasyi istemiyoruz demesi zerine, Padiahn yanna gitmi ve II. Abdlhamide olay yle
248

Tark Zafer Tunaya, slamclk Cereyan; kinci Merutiyetin Siyas Hayat Boyunca Gelimesi ve Sleyman Kani rtem, 31 Mart syan ve Hareket Ordusu; Abdlhamidin Selanik Srgn, (Haz. evket Sreyya Aydemir, Makedonyadan Ortaasyaya Enver Paa (19081914), c.I, Remzi Kitapevi,

Bugne Brakt Meseleler, Baha Matbaas, stanbul, 1962, s.130.

249

Osman Selim Kocahanolu), Temel Yaynlar, stanbul, 2003, s. 37.

250

stanbul, 1972, s.113114.

104

anlatmtr: Efendimiz bu gelen adam Ali isminde bir meczup imi. lerinde Fatih dersiamlarna benzer hi kimse yoktur. Nuri Paa kulunuzun da ifade ettii gibi ok fazla kalabalklarsa da, bunlar ulemadan ve talebeden olmayp, Ramazan- erif ve bilhassa akamst olmas sebebiyle sokaklarda bulunan isiz-gsz bir takm adamlardr. Beiktataki a ve tablakrlar10 da bu herifin arkasna taklarak buraya gelmilerdir. Zabtiye Nazr Sami Paa, ttihat ve Terakki Cemiyeti azasndan Talat Bey kullarnz da buradadrlar. Bu kullarnz mlyemet (yumuaklk) ve suhuletle (kolaylk) bu kalabal sessizce datrlar. Efendimiz zahmet buyurmaynz. Yine tekrar ederim. lerinde ulemadan, hocalardan kimse yoktur, rica ederim, zahmet buyurumlasn demitir. Ali Cevat Bey bu olay II. Abdlhamide anlatt srada, Mabeynci Nuri Paa ieriye girmesi zerine, II. Abdlhamidin usulen Nuri Paaya darda neler olduunu sormas zerine; Nuri Paann darda bine yakn sarkl adamlarn bulunduunu sylemedi etmesi zerine, Padiah, Mabeyin penceresinden kalabala grnmtr. II. Abdlhamidi pencerede gren Kr Ali, yksek bir sesle, Padiahm, oban isteriz. obansz sr olmaz. eriat emrediyor. Meyhaneler kapanmal. slm kadnlar ak-sak sokaklarda gezmemeli. Resim karlmamal. Tiyatrolar kapatlmal. Korkma, tecelliyat var. Evliya perde altnda tecelli ediyor. demitir. Bu szler zerine II. Abdlhamid de, cap eden emir verilir. Mukteza-y eriat icra olunur, msterih olun hoca efendi demekle birlikte, Kr Alinin aklnn banda olmadn anlatmak istercesine Ali Cevat Beye bakarak glmsemitir251. Bundan sonra kalabalk dalmaya balamtr. Kr Ali ve yanndaki kalabalk Yldz dnnde rastladklar Sadrazam ve eyhlislama hakaret ve taarruzda bulunmular, eyhlislamn arabasnn camlarn krmlardr. Bu olaydan ksa bir sre sonra Kr Ali, kaynpederi Urfal Mehmet ile smail Hakk, Abdullah ve birka arkada zabtiye tarafndan tutuklanarak adliyeye gtrlmlerdir. Kalabalk bir halk kitlesi, Kr Aliyi ve onunla beraber tutuklananlarn haklarn savunmak ve onlar kurtarmak amacyla Meihat Dairesine gitmilerdir. Kr Ali ve arkadalar 29 Ekim 1908de yaplan yarglama sonucunda idama mahkm edilerek aslmlardr252. Kr Ali olay daha sonra patlak verecek olan 31 Mart Olaynn bir eit provas olmutur. Bu olay muhalefet gibi toplumda da ttihatlara kar fkenin hzla yaygnlatn gstermektedir. Tark Zafer Tunayaya gre Kr Ali olay kat bir irtica hareket olarak deerlendirilebilinir253.
251

Ali Cevat Bey, kinci Merutiyetin ln ve Otuzbir Mart Hadisesi; II. Abdlhamidin Son Mabeyn Cemal Kutay, 31 Mart htilalinde Abdlhamid, Cemal Kutay Kitapl:1, stanbul, 1977. Tunaya, slamclk Cereyan, s.130.

Baktibi Ali Cevat Beyin Fezlekesi, (Haz.: Faik Reit Unat), TTK Yaynlar, Ankara, 1991. s. 15-16.
252 253

105

2.3. Ordu inde Ortaya kan Siyasal ekimeler 2.3.1. Alayl-Mektepli Siyasi ekimesi 31 Mart Olaynn ortamn hazrlayan dier bir etken de, ordudaki honutsuzluktu. Bu honutsuzluk her eyden nce, Hrriyetin iln ile birlikte orduya hkim olan Harbiye Mektebi mezunu subaylarn kurmaya kalktklar yeni dzenden ileri geliyordu. Bunlar, Harbiye mezunu olmayan, alayl denilen subaylarn ordudaki say ve rollerini azaltmak iin teebbse getiler. Bylece, I. Ordudan 1400 alayl subay kadro dna karld. Sonradan Harp Divannn idama mahkm ettii subaylardan 6 tanesinin byk ihtimalle alayl olduklar anlalmaktadr. Sz konusu tasfiye hareketi yalnz alayl subaylar arasnda honutsuzluk dourmakla kalmad, ayrca orduda kalp subay olmak isteyen erbalar da tedirgin etti. Er ve erbalarn dier bir ikyetleri de, yeni dzende talimlerin ok sk tutulmas ve klalarda Harbiyeli subaylarn beendikleri sert Prusya disiplininin uygulanmasyd. Oysa Hrriyetin ilnndan nce orduda disiplin ve talimler ok daha gevek tutulurdu. Asker bu bakmdan ikyetlerine din bir biim verebilmiti: Askere gre, yeni dzenin skl yznden namaz ve hamam gibi din ihtiyalar da grlemez olmutu254. Mizanc Mehmed Murad ordu iindeki yozlamay u ekilde aklamaktadr: nklba vcut veren Cemiyet-i ttihadiyye, belli bir dzeyin zerine km siyasetilerin ve fikir insanlarnn hizmet ettii cemiyet olmayp Bulgaristan snrnda kk subay ve mfrezeler iinde rgtlenmi bir tekilatt. Dolaysyla cemiyetin ilk yneticileri kk rtbeli subaylar olmaktadr. Daha sonra gelenler, mritlik ve mritlik mantyla, rtbesi ne olursa olsun bunlara tabi olmak durumunda idi. Bu tr yaplamalar ise askeri dzene aykr dmekteydi. Rtbelere baklmakszn subaylar birbirleriyle senli-benli olmaktaydlar. Bu durum Merutiyetin ilnyla klalara kadar yaygnlk kazand. Bu hal Mehmetiklerin gznden kamad. Ordu iinde ttihat ve Terakkiye sadakat yeminleri ettirildiinden kardelik ve eitlik temalar ilenmekte idi ve Mehmetik bunu binba ne ise ben de oyum eklinde alglamaya balad ki, bu da asker dzene aykr, onu sarsacak bir durumdu. Askerlerin byle bir ortamda isyana kalkmas, olayn sratle genilemesine sebep oldu255. Baz Harbiyeli subaylar ve bu arada avc taburlarnn baz subaylar kendilerini siyasete, sefahate kaptrmalar veya ihmalleri yznden askerle temas kurmamlar, askerlerin

254 255

Akin, ttihat ve Terakki, s.121. Mizanc Murad, Mizanc Murad Beyin II. Merutiyet Dnemi Hatralar (Haz.:Celile Eren Argt),

Marifet Yaynlar, stanbul, 1977, s.185.

106

psikolojisinden habersiz bir hale gelmilerdi. Bu durumda madur olan baz alayllarn veya askerle hemeri olan baz medrese talebelerinin askerleri, ttihat ve Terakki aleyhinde kkrtmalar kolaylam oluyordu. stelik gen ve kk rtbeli subaylarn Hrriyetin ilnndan hemen nce kdemli kumandanlara kar ayaklanarak orduya hkim olmalar, ordudaki hiyerari anlayn sarst iin, askere disiplin bakmndan kt bir rnek olmutur. Dneme tanklk edenler, Merutiyet ncesinde, askerin eitiminin yetersiz olduunu belirtmektedirler. Tembellie meyilli olan asker byle bir ortamda daha da tembelleiyordu. Ancak bu vahim durumun almas gerekiyordu. Zira Osmanl devletinin geldii siyas ortamn yeni savalar gndeme getirmekteydi. Askerlik kurallarnn gerektirdii sk disiplin ve talimler hemen uygulanmaya konulmas gerekiyordu. Bunun sonucunda eitli bahanelerle talimden kamann yollar aranyordu. Din ve ananev zaruretler sebebiyle itiraz edilemeyecek bahaneler bulunmakta idi. Sabahlar hamamc olduklarn ileri srerek ve bu mazeretin arkasna snarak yoklamalara katlmayanlarn says artmakta idi. Ayrca talimlerden kamak iin de ibadet bahane edilmekte idi. Bunu nlemek ve talimi sevdirmek iin baz motivasyonlar gelitirilmeliydi. Ancak mazeret kabul edilmeden herkes yoklamalara ve talimlere katlmaya zorland. Fakat bunlarn iinde gerekten mazereti olanlar iin bu durum kabul edilemezdi. Dolaysyla bu hassasiyete kar gelitirilen tavrlar, hatta bir ksm subaylar tarafndan askerlere kfrl konumalar gveni sarsmt. Dini vecibelerini yerine getirmek isteyenlerle bunu bahane ederek grevini aksatanlarn birbirine kartrlmas, olaylara dini bir renk verilmesinde rol oynamt. Mehmed Murad Bey bu konuda u yorumu yapmaktadr: Merutiyetle beraber byk talimlere yol ald. u emr-i makbul, nef erat ok yoruyordu. Bu sebeple sabah yoklamalarnda hamamc yzdesi ykseldi... Hamam talihleri bazen tekdir en talime sevk olundu. On talibin sekizi tembel ise bile, ikisi cidden hamamc idi. Kurularn yannda yaslar dahi yanyordu. Yanyordu ama i db- dnyeye dokunuyordu. Mehmedciklerimizin ise topu iki adet mlikne-i fikrsi vardr: Biri dn, dieri devlettir. Onlara dokunmaa gelmez... Onlara vaki olan cz temastan Mehmedciklerin btn varl lerzenk olur... Mehmedcik tefekkre koyulunca, o gne kadar grmedii bir takm eyleri grmee balar. Mesel, geen gn abdesthanede bir para kt grm idi; filn zabit unu yapm, bunu sylemi idi. Bunlar birer birer zihninde bytmee balar. diyerek bu hamam ve abdesthane muhkemtnn meseledeki dahlini ortaya koymaktadr. Rza Nur da: Asker ve millet ok dindard. Gen zabitler dinde ihmal ediyorlard. Bazlar kladaki abdesthanede, kt ile temizlenirmi; su iktiz eden askere sabahleyin hamama izin vermezlermi. Hlbuki k su ile ykanrd; neferler gusl etmeyince o gn ekmee elini bile

107

sremez, a kalr. Keza baz zabitler nbeti olduklar zaman klada fuhu yaparlarm. diyerek ayn noktaya temas etmektedir256. Abdlhamid devrinde askerlere ok yz verilmi, askerler talim ve inzibata riayet etmiyordu. Hatta mracaatlar zerine neferler onba, onbalar avu, avular temen yaplmt. Tezkere alanlarn hepsine avu rtbesi verilmiti. stanbuldaki ikinci frkada hi mektepli zabit yoktu, hepside alaylyd. Abdlhamide balydlar257. 31 Mart Olaynn kndan on be gn evvel bir tefti hadisesi de bu taburlarn gcendirilmesine neden olmutu. Hassa Ordusu Kumandan Mahmut Muhtar Paa, Avc Taburlarn tefti etmi, talim ve terbiyelerini beenmeyip, taburlarn kumandan Binba kr Beyi On be gn sre veriyorum. On be gn sonra taburlar yeniden tefti edeceim. Ayn hali grrsem subaylar aa alrm diye tehdit etmiti258. Dervi Vahdetinin Volkanda yaynlad asker mektuplar da askerler arasndaki gerginliin yaylmasna neden olmaktayd. Volkann yaynlar alayl askerlerin sesi olmakla kalmam, mekteplilere kar bir cephenin olumasnda byk etki yapmtr.

2.3.2. Avc Taburlarnn stanbula Gelii ttihat ve Terakki Cemiyeti, II. Abdlhamide ve onun temsil ettii glere kar iktidarlarn ve can gvenliklerini korumak iin ve Avc Taburu, stanbulda bulunan askerlere gvenilemediinden, Merutiyeti korumak maksadyla Eyll ay sonlarnda 3. Ordudan Mecidiyekydeki Taklaya yerletirmitir. Selanikten getirilen bu taburlara, o gnlerde Merutiyetin sadk bekileri ve dolaysyla da cemiyetin destekisi olarak baklyordu. Avc taburlarnn Selanikten stanbula sevk edilmeleri srasnda, 3. Ordu Komutan Mahmut evket Paa, avc taburlarna hitaben yapt konumada bunlarn slendii misyonun nemini u ekilde ifade etmektedir: stanbuldaki vazifeniz ok mhimdir. Bunu imdiden dnmelisiniz ve ona gre vatann maruz kalaca tehlikeleri gz nnde tutmalsnz. Siz sadece asker deil, ayn zamanda hrriyetin de nigahbansnz259. ttihatlarn Nigehbn- hrriyet, Nigehbn- mertiyet dedikleri ve Cemiyete mensup subaylar emrinde bulunan 4 Avc taburu, Selanikten vapura bindirilip merasimle Taklaya yerletirilmitir.
256 257 258 259

Aksun, a.g.e., c.V, s.160. Sina Akin, 31 Mart Olay, Yay. No:305, Sevin Matbaas, Ankara, 1970, s.16. Tahsin nal, Trk Siyasi Tarihi, Emel Yaynlar, Ankara, 1977, s.364. Ahmet Turan Alkan, kinci Merutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, Ufuk Kitaplar, stanbul, 2001, s. 107.

108

19 Ekim 1908de stanbula gnderilen avc taburlarnn tamamen i politikaya ynelik bir amala, stanbul iindeki kuvvet dengelerini deitirmek iin gnderilmi olmalar hususunda, muhalif-muvafk tm gzlemcilerin fikir birliine varm olmalar son derecede nemlidir260. Mizanc Murad, avc taburlarnn Merutiyete ballklarn yle ifade etmektedir: Avc taburlar btn mevcudiyetiyle Cemiyete merbut idiler. Esasen btn nc Ordu erkn inklba, kendi eserleri gzyle bakyorlard. Bunun iin, hepsinde kendi maln koruma gayreti vardr261. Avc Taburlarnn Merutiyetin bekileri olarak Selanikten stanbula getirilmesi, Kmil Paa Kabinesi ile ttihat ve Terakki Cemiyeti arasnda gven sorununa yol amtr. Kmil Paa, getirilmek istenen avc taburlarnn stanbuldaki siyasi dengeyi ttihat ve Terakki lehinde deitirerek Kmil Paa Hkmetinin nfuzunu byk lde sarslacan ngrmtr. Kmil Paa, bu taburlar en ksa srede ve derhal stanbuldan uzaklatrmak istemektedir262. Kmil Paa, ttihat ve Terakkinin bu avc taburlarn, hkmete kar bir ihtill arac olarak kullanlabileceini ileri srerek, avc taburlarnn gelmesine bu nedenle iddetle kar kmtr. Kmil Paa, ttihatlarn stanbulda kendi saltanatlarn kurmak iin Mahmut evket Paa komutasnda getirecekleri Rumeli kuvvetlerine stanbulda yerletirilen Avc Taburlarnn destek vereceini dnmektedir. Olaylar ilerleyen safhalarnda grlebilecei gibi Avc Taburlar, Mahmut evket Paa komutasnda orduya destek vermek grevinin aksine Paann stanbula geli nedeni olan ayaklanmay balatacaktr. ttihat ve Terakki Cemiyetinin bu taburlar stanbula getirmek istemesinin grnrdeki sebebi, Bulgar tehdidini ne srerek, bakentteki Avc Taburlarnn saysn artrmaktr263. ttihat ve Terakki Cemiyeti nderleri II. Merutiyet sonras aktif siyasete girmedikleri ve rejimin tehdit altnda olduunu dndkleri iin cemiyetin nfuzunu glendirecek olan Avc Taburlarnn stanbulda olas darbelere kar bulunmasn zaruri grmekteydiler. Gerektende Avc Taburlar, Takla ve Yldz Olaylarnda zerlerine den savunma grevlerini yerine getirmilerdir.

260 261 262 263

Alkan, a.g.e., s. 109. Mizanc Murad, Mizanc Murad Bey'in II. Merutiyet Dnemi Hatralar, s.284. Doan Avcolu, 31 Martta Yabanc Parma, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1969, s.47. Avcolu, 31 Martta Yabanc Parma, s.47.

109

2.3.3. Ordu indeki lk Kvlcm: Takla Olay Avc Taburlarn stanbula gelii, stanbuldaki Arnavut ve Arap taburlarna mensup askerler arasnda da phe ve korku yaratmtr. Askerler Avc Taburlarnn kendilerine kar getirildiini dnmlerdir. II. Mahmutun Yenierileri dize getirmek iin stanbul dndaki kuvvetleri getirip stanbuldaki klalar topa tutarak oca kaldrmasndaki izledii yntemin bu kez Avc Taburlarnca tekerrr edecei endiesine kapldlar. Kmil Paann sadareti srasnda vukua gelen hdiselerden biri de Taklada bulunan ve Ciddeye sevkleri kararlatrlan, be senedir askerlik yapan iki piyade taburu erlerinin, det haline gelmi bir usulle silah atp, terhislerini istemeleridir. Devr-i Hamdde netice verir bir det haline gelmi bulunan u basit itaatsizlik, bir takm ttihat zabitan tarafndan pek fazla bytlm ve geniletilmitir264. 1321 (1905) senesinde orduya alnm, kinci Frka-i Hmayuna mensup olan ve Taklada bulunan baz alaylardan, 87 asker Ciddeye sevk edilmek zere seilmitir. Takla Olay, seilen bu askerlerin Ciddeye sevk edilmelerine kar kmalar, tezkerelerinin verilerek askerlikten ayrlmak istemeleri ve kendi yerlerine de yeni askerlerin alnmasn istemeleri zerine 31 Ekim 1908 Cumartesi gn kmtr. kan bu olay iki gn kadar srm ve ayaklanan askerler iki gece kla bahesinde silah atarak beklemilerdir. O Dneme kadar grlebilen bu tarz protestolar genellikle askerlerin isteklerinin anlayla karlanmas ile sonulanmaktayd. ttihat ve Terakki subaylarnn orduda Alman ekoln benimsemesiyle beraber iyi eitim grm mektepli subaylar hzla alayllarn yerine gemeye balamtr. Disipline nem veren mektepli subaylar avuluktan gelen alayl subaylar gibi bu protesto giriimine yumuak bir tepki vermemi, aksine bu olay bir bakaldr olarak deerlendirmilerdir. Hassa Ordusu Kumandan Mahmud Muhtar Paa, Takla Kumandan Mirliva kr Beyden ald telgraf zerine bu olay renmi, Ordunun Kurmay Bakan olan Halil Sedes Beyi yanna ararak kr Beyden ald telgraf Halil Sedes Beye okutmutur. Takladan alnan telgrafta unlar yazlmaktadr: Bu sabah 6. alayn eski erlerinden birounun karavana almayp, talimhanenin Yldz Saray tarafna bakan cephesinde toplandklar ve Padiahm ok Yaa vazeleriyle tezkere istemekte olduklar ve talime de itirak etmeyerek isyan alaimi gstermekte olduklar maruzdur. Mahmud Muhtar Paa alm olduu bu telgraf Halil Sedes Beye okuttuktan sonra, Harbiye Nzn Ali Rza Paadan alm olduu u emri Halil Sedes Beye iletmitir. Alnan emir yledir: Otuz civarndaki asi askerlerin piman olup itaat etmeyecek olurlarsa zerlerine ate almas. Harbiye
264

Aksun, a.g.e., c.V, s.134.

110

Nazrndan alnan bu emir kesindir ve son derece aktr ve emrin aksine davranp direnenlerin vurularak ldrleceklerini kapsamaktadr265. Mahmut Muhtar Paadan emri alan Halil Sedes Bey, Taklaya doru hareket etmitir. Halil Bey Taklaya geldiinde, Makedonyadan henz 12 gn evvel Taklaya yerletirilmi olan avc taburuna mensup erlerin, balarnda Tabur Kumandan Remzi Bey sonralar Remzi Paa - olduu halde isyan eden askerleri kuattn grmtr. lk ate kuatlan askerlerden gelmi, atlan bir kurunla avc taburlarna mensup askerlerden birisi yaralanmtr266. Makedonya dalarnda komitaclarla atmaya alkn olan bu askerler, isyanc askerlere hemen karlk vermi, kan atmada asi askerlerden drd ldrlm, ise yaralanmtr. Bylece olay, Halil Sedesin mdahalesine gerek kalmadan bitmitir267. Birinci Ordu kumandan Mahmud Muhtar Paa, avuun naalarn Yldz civarndaki taburlara ibret iin saray etrafnda sergilemek istemitir. Padiah: Muvfk- akl hikmet olmayan byle bir eyin menini istemitir. Ali Cevad Bey, bu sebeple Sadrazam, Harbiye Nazr ve Birinci Ordu Kumandannn mabeyne arldn yazmakta ve: Her ikisinden evvel gelen Paann, kendisinin verdii karar kimsenin tayir ve tehre selhiyeti olmyacan kemal-i iddet ile beyan etmesi zerine, Sadrazam ve Harbiye Nazr Paalarn bu bbda ne diyeceklerini bilmem, ancak adamlar, muhlif-i kaanun hareket etmiler, siz de bunlarn hakknda nizm- askeryi ifa ettiniz. Askerlik vazifesi burada tamam oldu. Bunlarn naalarn kpek ls gibi srtemezsiniz; bu naalar artk mbarektir, mukaddestir. Haklarnda vazfe-i diniye f edilecektir. Bundan baka, bu naalar daraacnda grecek olan nefert dman askeri deil, onlarn ya hemehrileridir ya akrabasdr. Ders verelim der iken hiss-i intikam ve nefret uyandrrsnz. O vakit mesele, btn btn baka bir ekil alr. dedim. Mahmud Paa: Her ne olursa olsun, ben bunlar srye srye buraya getireceim ve asacam. dedi. Bu esnada Sadrazam ve Harbiye Nazr geldi ve mzakere iin odaya gidildi. Mahmud Paa, bu bbda reyinde musir olup, aksi halde istifa edeceini keml-i tehevvrle ifde eyledi. Harbiye Nazr Ali Rza Paa buna hacet olmadn biraz tella beyan edince, Kmil Paa Brak Paa, varsn istifa etsin, brak. dedikte, Mahmud Paa hemen yerine oturdu ve naalarn seibinden sarf- nazar olundu. demektedir268. Olaydan bir gn sonra Takla olay ile ilgili ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan yaynlanan bir beyannamede; Takla Olayndan bahisle, Mesele, devr-i sabkta markla

265 266 267 268

Halil Sedes, htilalin Mukadderat ve Canl Bir Hatra, Tarih Hazinesi, S.15, stanbul, 1952, s.765. Ali Birinci, 31 Mart Vakasnn Bir Yorumu, GTT, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s.392. Sedes, a.g.m., s.766. Aksun, a.g.e., c.V, s.133134.

111

alan birka neferin tedibinden ibarettir. Bundan baka memleketin ahval-i umumiyesinde ahaliyi heyecan ve telaa drecek bir ey yoktur269 eklinde bir aklama yaplmtr.

2.3.4. Yldz Baskn ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan kontrol elde tutabilmek amacyla stanbula yerletirilen Avc Taburlarnn dahil olduu ikinci olay Yldz Olaydr. Avc Taburlar bu olayda da stanbuldaki askerlerin tepkisini ekmitir ve isyann bastrlmasnda yine etkin bir rol oynamtr. Bu iki olay ttihatlarn stanbuldaki ordulara neden gvenmediklerini ve Avc Taburlarnn yerletirilmesindeki srarlarn aklamaktadr. II. Abdlhamidin zel Muhafz Alay arasnda St yresinden getirilmi olan, Kay Boyuna mensup yaklak iki yz Trk askeri yannda birka bin Arnavut ve Arap askerleri yer almaktadr. Arnavut askerlere tfeki ve Arap askerlere de sarkl zuhaf denilmektedir. Bu Arap ve Arnavut asll, Padiah korumakla grevli askerler, ayr birlikler halinde bulunurlar ve aralarna Trk askerini katmazlard. II. Abdlhamidin bu askerleri semesindeki amac, stanbul halknn dnce ve duygularna yabanc kalan ve hatta az veya hi Trke bilmeyen erlerden kurulu byle bir birlik tarafndan korunmakla; bakentteki memnuniyetsizlik akmlaryla ilgilenmeyerek, yalnz padiaha bal ve Padiah korumakla ilgilenen bir kuvvete sahip olmak istemesinden kaynaklanmtr270. Arap ve Arnavut asll birlikler arasnda da giderek artan bir gelirim domu; sonunda basit bir olay neticesinde silahl atma kmtr. Sleyman Kani rtem bu olay u ekilde aktarmaktadr: 1305 (1888 Haziran)senesinin Ramazan Bayram geldi. Yldz askerlerine Bayram Maa verildi. Askerler meydanda kme kme olmular, milli oyunlarn oynuyorlard. algc, Arnavut Zuhaf Alay klas nnde sanatlarn icra ederken birka Arap Zhaf efrad geldi. algclar para vermek vadiyle, kendi klalarna davet ettiler. Arnavutlar ise gitmelerine msaade etmediler. Laftan lafa derken kfrlere vurumalara varld. Araplara da, Arnavutlara da imdat geldi. El perevinden sonra iki tarafa da sopa ve ta kullanlmas yznden kan akmaya balad. muharebe eklini ald. Miktar az olan Araplar ekilecek gibi grnd srada nasl olduu anlalmadan iki klada da iddetle borular alnd. Silah sesleri duyuldu. Muharipler klalarna ekildiler. Silahlandlar ve muharebe meydanna dndler. Kendi kendilerine ortaya kan elebalar kumandasnda tfek
269 270

kdam, 1 Kasm 1908, Nr: 5185. M. Naim Turfan, Jn Trklerin Ykselii, (ev:Mehmet Morali), Alkm Yaynevi, stanbul, 2005, s.188.

112

atmaya koyuldular. Zabitleri dinlemediler. Bir buuk saat kadar sren bu muharebede yedi maktul, elliden fazla yaral oldu. Yarallarn birou sonraki gnler ld271. Bu olaydan sonra iki grup arasndaki mesafe artmtr. Yldz Sarayn korumakla grevli Arnavut taburundan bir takm askerin terhis edilmesi, Anadolu birliklerinden bir miktar Trk askerinin grevlendirilmesi zerine ordu iinde gerilim artmtr. Arnavut Taburuna mensup askerler, Anadoludan gelen bu Trk askerlerini aralarna kabul etmeyerek ve bu askerleri zor kullanarak kladan darya karmlardr. Bunun zerine Birinci Ordu-yu Hmayun Kumandan (Hassa Ordusu) Ferik Mahmud Muhtar Paa tarafndan verilen bir emir ile Arnavut askerlerinin bulunduu klaya Birinci Nianc Taburuyla, Rumeliden gelen ve Taklada ikamet ettirilen Avc Taburu ile beraber birka adet mitralyz gnderilmi ve Arnavut ve Arap Taburlar, bu askerler tarafndan kuatma altna alnmtr. Mahmud Muhtar Paa tarafndan kinci Frka Kumandan Cevad Paaya da, kk bir frsat bulunduu takdirde Arap ve Arnavut askerlerin zerlerine ate edilmesi iin kesin emir verilmitir. Bu arada Harem-i Hmayunda bulunan saray kadnlarnn, klada bulunan askerin sava vaziyeti alm olduunu grmeleri ve barmalar zerine, klada meydana gelen bu olay anlamak iin Sadrazam ile Harbiye Nazr Saray- Hmayuna davet edilmitir. Bunlara yaplan uyarlar soncunda, Saray- Hmayunun hemen i taraf olan byle bir yerde kan dklmesi272, Sadrazam Hseyin Hilmi ve Harbiye Nazr Ali Rza Paalarn mdahaleleriyle engellenmitir. Padiahtan izin alnmas zerine, klada bulunan Arap ve Arnavut taburlar Taklaya nakledilmitir Daha sonra Arap Taburuna mensup bu askerler, ama, Arnavut Taburuna mensup askerler de Selanike gnderilmitir. Birliklerin devir teslimi esnasnda Birinci Ordu Kumandan Mahmud Muhtar Paa yine Avc Taburlarn kullanarak mitralyzlerle evreyi kuatm ve en ufak direnite ate almas iin emir vermekten de ekinmemitir273. stanbul askerlerinin alk olmadklar sert tutum ve Mahmut Muhtar Paann tavizsiz ve sert tavr, bu tavrn askerler arasnda yaratm olduu korku ile birleince 31 Mart syannda stanbulda bulunan askerlerin Mahmut Muhtar Paay istememelerinin en nemli nedeni olacaktr.

271

Sleyman Kani

rtem, Bilinmeyen Abdlhamid-Hususi ve Siyasi Hayat, (Haz. Osman Selim

Kocahanolu), Temel Yaynlar, stanbul, 2003, s.307.

272

Ali Cevat, kinci Merutiyetin ln ve Otuzbir Mart Hadisesi; II. Abdlhamidin Son Mabeyn Ahmet Turan Alkan, Ordu Siyaset likisinin Tarihine Bir Derkenar: 31 Mart Vakas ve Sonular,

Baktibi Ali Cevat Beyin Fezlekesi, (Haz. Faik Reit Unat), TTK Yay., Ankara, 1991, s.44.
273

Osmanl, c.II, Trkiye Yaynevi, Ankara, 1999, s.423.

113

2.4. Faili Mehul Cinayetler ve Hasan Fehmi Beyin ldrlmesi ttihat ve Terakki Cemiyetine kar ne srlen en ar eletirilerden birisi cemiyetin muhaliflere kar suikastlar dzenledii iddialardr. ttihat ve Terakki Cemiyeti, 31 Mart Olay ncesinde meydana gelen cemiyete muhalif kiilere dzenlenen suikastlardan sorumlu tutulmutur ve ilenen siyasi cinayetlerin faili mehul kalmas da ttihatlara yaplan muhalefeti iddetlendirmitir. lenen cinayetlerden en ok yank uyandran Serbest gazetesi sermuharriri Hasan Fehmi Beyinki olmutur. Hasan Fehmi Beyin ldrlmesi gibi yank uyandran dier bir faili mehul olay da Zeki Beye yaplan suikast olmutur. Mizanc Murad Beyin taraftarlarndan Ahrarc Zeki Bey de Hasan Fehmi Bey gibi sokak ortasnda ldrlmtr. Bakrkyl Zeki Bey, Mekteb-i Mlkiye mezunuydu ve Dyun- Umumiyede memurluk yapmaktayd. Hasan Fehmi Bey olayndaki gibi katilleri bulunamam olay faili mehul kalmtr. Sleyman efik Paa katillerin bilerek yakalanmad tezini ileri srmektedir274. Mehmet Samim Beyin ldrlmesi de muhalefeti tedirgin eden bir gelime olmutur. efik Paa yazd anlarnda olay u ekilde aktarmaktadr: Yine Mart (Rumi) ay ierisinde ttihatlarn muhalifi olan Mehmet Samim Bey kpr zerinde tabanca kurunuyla alenen ldrlm, vuranlarn zabit olduu bilindii halde hkmet hibir harekette bulunmam oluundan. Samimin cenaze alayna itirak eden yz binlerce halk dalgalar, cenazeyi Ayasofya Camii yannda bulunan Millet Meclisi nne gtrp orada Millet Meclisine hitaben bu cinayetin failini isteriz. (Yani Harbiye Nazr Ali Rza Paa, Hseyin Cahid, Talat, Cavid, Ahmed Rza) diye bardlar. Hkmet bu nmayie kar da suskun kalmtr. zetle anlalyordu ki memlekette bir galeyan vardr. ttihat hkmeti halk memnun edememi ve etmek kabiliyetinden de mahrumdu275. Atila Doan Merutiyet sonras ttihatlarn eylem ve yarglaryla savunduklar materyalist ideoloji arasnda u ekilde bir ba kurmaktadr: 19. yzyln ortalarnda tbbiye araclyla materyalist dncenin etki alanna giren Osmanl Aydn, yzyln ikinci yarsnda biyolojik materyalizmle birlikte geleneksel ve dini dnceden radikal bir krlmay yaamtr. II. Abdlhamit dneminde ok fazla aa vurulamayan sz konusu dnceler, II. Merutiyetin ilanyla birlikte grece zgrlk ortamnda yaanan youn yayn faaliyetlerle- kaleme alnan makale ve kitaplara bakldnda dinin ve geleneksel dncenin

274

Sleyman efik Paa, Hatratm; Bama Gelenler ve Grdklerim; 31 Mart Vakas, (ev: Hmeyra Sleyman efik Paa, a.g.e., s.165.

Zerdeci), Arma Yaynlar, stanbul, 2004. s. 163.

275

114

ahlka referans olma zelliini kaybettii ak bir ekilde grlmektedir. Her alanda olduu gibi ahlk zerine kaleme alnan yazlara bakldnda bundan byle temel referans kaynann biyolojik materyalizm -Sosyal Darwinizm- olduu aka gzkmektedir. Geleneksel ahlki referanslarn kaybeden Osmanl Aydn kiisel menfaat, veraset ve buna bal srekli deiim dncesi -ki bunu gerekletirecek olan o gnn fen bilimleriyle donanm kiilerdir- balamnda ahlkla ilgili ileri srd dnceler topluma yeni bir ahlk anlay sunmaktan ok uzakt. Belki de sz konusu durumun Osmanl Aydn, mevcut ahlki deer yarglarnn dayand temel referanslar ve dolaysyla ahlk ykmaktaki gsterdii baary, yeni referanslara dayanarak yeniden kurmaya alt ahlki anlayta gsterememitir. Osmanl Aydnnn srekli deiim/gelime adna toplumu dntrme ile kendini sorumlu hisseden elit kesimi/ynetici snf, mutlak anlamda hibir ahlki deerin olmad dncesinden yola karak, kendisini her trl eylem ve harekette yetkili/ serbest grmtr. Bu da sre ierisinde toplumun geneline yaylarak, bir kuralszla zemin hazrlamtr276. Dr. Rza Nur, ttihatlarn muhaliflere kar tahammlszln ve cemiyetin dzenledii iddia edilen cinayetleri u ekilde anlatmaktadr: Artk ittihatlarn yolsuzluklarna, Yahudilerin meydan almasna pek kzyordum. Meclis yle idi: Kimsede bir kuvvet ve rey yok; Cavid, Talat, Karasu, Cahid gibi be kii emrediyor, eller kalkyor. Ak bir mcadeleye karar verdim. Bu tehlikeli bir iti. Dndm. Vazife hissi galip geldi. Bir makale yazp Yeni Gazeteye nerettim. Bu makalemin ruhu, Meclisin istibdat altnda olduunu, rey ve hrriyetine sahip bulunmadn gstermekti. Makalede dedim ki: Bu meclis deil, adi cansz bir makine. Manivelas da Talat, Cavid, Cahid gibi bir ka adamn elinde. Onlar iletirse iliyor, iletmezse ilemiyor, ipleri ileri isterlerse ileri, geri isterlerse tornistan... Bu adamlar bir irket-i inhisariye tesis etmiler, byle yapyorlar, ilah. Bu makale bomba gibi patlad... O gn Meclise geldim. Talat beni grd. Surat amur gibiydi. Kznca yle olurdu. Kulama doru eilip Kefenini hazrla. dedi. Bu tehdid mdhiti. Yaparlar m yaparlar. Mukaddes Cemiyet boyuna adam ldrp duruyor. Korkmadm deil, korktum... Ertesi gn, Mizanc Murad Bey Mecliste ziyarete geldi. Makaleniz ok gzeldir, bundan ve bilhassa cesaretinizden sizi tebrik ederim, hele irket-i inhisariye tbirinize bayldm. dedi. ttihatlarn lm tehdidi yznden artk yllarca, elim, emniyet tetii alm cebimdeki tabanca kabzasnda olduu halde dolatm; bir yaya kaldrmnda ancak 50 metre kadar gider, birden teki kaldrma geerdim; her on admda bir arkama bakardm, bir adam iki defa
276

Atila Doan, Son Dnem Osmanl Dncesinde Yeni Etik Araylar, 2. Siyasette ve Ynetimde Etik

Sempozyumu Bildirileri, Sakarya, 2005, s.405.

115

arkamzda grrsem dier kaldrma geer yahut geri dnp geldiim istikamete yrrdm. Bu bende bir sevk-i tabii olmutu. Bu yaanacak hayat deil, fakat yaadk. Bu sayede beni vuracaklara pek az frsat veriyordum. Bir iki gnde ittihatlarn arkama koyduklar hafiyeyi kefederdim... Bir mddet sonra Gryorum ki iler fena gidiyor. serlevhal bir makale daha yazdm. kdam bunu ba makale olarak neretti. Bu makale tekinden mthi akis kard; sanki kyamet kopard. Ertesi gn gazetelerden biri Times muhabirinin bunu gazetesine yollad, telgraf parasnn 360 ngiliz liras tuttuunu yazd. Prens Sabahaddin Majistral bir makale, sizi tebrik ederim. dedi... Selanikli Rahmi beni mecliste lmle tehdit etti... Bu esnada Serezde mahkeme azasndan Sinoplu Cevad Bey stanbula geldi. Bana dedi ki: Serezde bir feda komitas var. Senin katline karar verdiler. Balar Maarif Mdr kr Bey (bilhare Maarif Nzr oldu. zmir suikast davasnda asld.) bunu alenen sylyor. Serezde Marif Mdr krnn riyaseti altnda ttihat Cemiyetinin bir feda komitesi vard. O vakte kadar Rumelide ok adam ldrmlerdi, stanbulda yalnz bir paann katli meselesi vard. Bunlar ekseriyetle mlzmlard: Mlzm Halil (Enverin amcas), Mlzm Edip (Sar Efe, zmir suikast ithamyla maslup), Mlzm Canbolat (keza), Mlzm Abdlkadir; Mlzm Mustafa Fevzi (Bb- li basknnda Kmil Paann yaverinin kurunuyla vuruldu.), Mlzm Kzm (zalp; paa, Millet Meclisi reislii yapt.) gibileri belli ballar idi. Talat, Dr. Nzm, Bahaeddin akir, Enver ile daha bir takmlar bu katilleri dnen, karar veren, tertip edenlerden idi... Gariptir ki bunlarn hepsi su testisi suyolunda krlr cinsinden ldler... Muhalefet her gn artyordu. Mebuslardan ve hariten her gn bir iki kii ttihat ve Terakkiden istifa ettiklerini iln ediyorlard. Gazetelerde her gn bunlar vard. Buna mukabil ittihatlar, Selanik ve Manastrda Silh, Top, Bomba mmasili adlar ile bir sr gazete kardlar. Bunlar da bize olmaz kfrler yapyorlard. Azlar pek pisti. Bunlar mlzmlar karyorlard. Bu gazeteler pek bykten de atyorlard. Bir tanesi Srp Kralna kfrediyor, Belgrad gidip zapt edeceklerini yazyor, yedi dvele, yetmi iki buuk millete meydan okuyor. Bu da devlete mkilt oluyordu. ttihad reisleri de bunlara sz geiremiyorlard. Bunlardan biri Silh Tahsin idi ki, gazetesinin ad Silh idi. Tam bir tulumbacyd. Neler yazmad. Sonra onu Talat, bir gece Makriky civarnda kestirip uvala koydurmutur. Bunlar muhalifleri kestikleri gibi, bazen da kendi adamlarn keserlerdi... Artk matbuat, millet, herkes Cemiyetin aleyhindeydi, bu vaziyet iki ay gibi ksa bir zamanda olmu, mukaddes bir cemiyet yaplan ttihat ve Terakki, artk irkef olmutu. ttihatlar, mevkilerini pek fena grp, Rumeliden gzide tabur getirdiler. Bunlar Avc taburlardr. Bunlara imtiyaz verdike marttlar277.
277

Aksun, a.g.e., c.V, s.155-156.

116

M. kr Haniolu ittihatlarn muhalefete dnk siyasetlerini u ekilde aklamaktadr: ttihat ve Terakki Cemiyeti, her trl itimai ve siyasi gelimeye mdahale etmeyi kendinde hak bilmekteydi. Cemiyetin fedai kadrosunun da bu yapy pekitirdii bilinmektedir. Zira legal hale geldikten sonra da fedailik bir hizip olarak cemiyet iinde devam etti. Ayrca cemiyet kendisini cemiyyet-i mukaddese olarak iln etmiti278. Bu oluum ise ttihatlarn muhalefeti sindirmek iin dzenleyecekleri siyasi cinayetlere zemin hazrlayacaktr. Kurtulu Kayalya gre siyasal kutuplamann ortaya k nedeni dnemin etkin kesimlerinin devleti kurtarma anlay ile ilgilidir. D olaylarn tehdit edici bir biimde gndeme gelmesi, ttihatlarca muhalefeti bertaraf etmenin mazereti olarak kullanlmtr279. Enver Paann amcas olan Halil Paann anlarnn anlatld ttihat ve Terakkiden Cumhuriyete Bitmeyen Sava adl kitapta, Halil Paa ttihatlarn Fedaileri ile ilgili u bilgi nakledilmektedir: Merutiyetin ilnndan sonra Merkez-i Umum, stanbul Heyeti Merkeziyesi ve Devlet Merkezi ile temaslarda bulunmak zere Binba Cemal Bey idaresindeki birka arkada stanbula gndermi. Bu heyeti takviye ve icabnda silahl mdahalede bulunmak zere idaremde olmak zere Fedai Mrfezesinin de stanbula gnderilmesi kararlatrld. Bunun zerine sevdiim ve lnceye kadar gvenebileceim tek bana bir ble kar koyabilecek u arkadalar yanma alarak stanbula gittim: Mlazm Hilmi, Yakup Cemil, Mustafa Necip, Emirekberim Arnavut Ali280. lenen cinayetlerin faili mehul kalmas muhalefetin ttihat ve Terakki Cemiyetine kar tavrnn sertlemesine yol amtr. ttihat ve Terakki Partisinin, cemiyete ynelik muhalefeti ve saldrlar nlemek iin bir fedailerden oluan gizli tekilatlanmaya gittii Yakup Cemil gibi silahorlar vastasyla siyasi cinayetler iledii sylentileri hzla yaylmaya baland. Yakup Cemil ve ttihat ve Terakki Cemiyeti ilikisine baktmz zaman bu iddialarn gerek pay olduunu grmekteyiz. Yakup Cemil, Enver Paann en yakn adamlarndan ttihatlarn en mehur fedailerindendir. 1903te Harbokulunu bitirdikten sonra Rumeli taraflarna tayin edildi ve dalarda senelerce ekiya kovalad. Sertlii ve acmaszl daha o gnlerde bile dillere destan olmutu. Merutiyetin tesisi iin yer alt faaliyetlerinde bulunan Yakup Cemil, II. Merutiyet sonras ttihat ve Terakki Cemiyetinin fedailiini yapmtr. 31 Mart Ayaklanmasnn bastrlmasnda ve ayn dnemde Adanada ortaya kan Olaylarn aratrlmasnda Mfetti-i Umumi olarak grevlendirildi. Yakup Cemil, Binba Mustafa Kemal ile Trablusgarp cephesinde Balkanlardaki etelerle mcadelesi

278 279 280

M. kr Haniolu, ttihat ve Terakki Cemiyeti, DV A, c.XXIII, stanbul, 2001, s.481-482. Kurtulu Kayal, Hrriyet ve tilaf, TCTA, c.V, letiim Yaynlar. stanbul, 1985, s.1436. Taylan Sorgun, Halil Paa-Bitmeyen Sava, Kamer Yaynlar, stanbul, 1997, s.56.

117

srasnda rendii gayri nizami sava teknikleri ile baarl rgtlenmelerde bulundu. Yakup Cemil, bir zenci Trk subay olan Temen kr Efendiyi nedensiz yere ldrmtr. Resmi savunmasnda temeni Nbet tuttuu srada uyuduunu grd iin kendisine hkim olamayarak vurduunu sylemi ama kendisinden hesap soran Enver Paaya Bir siyah adamn bana emir vermesini kabul edemeyeceini siyah olmasnn yeterli olduu cevabn vermitir. Bb- li Baskn ile yine siyasi bir cinayete kart. Yakup Cemil, baskn esnasnda karlarna kan ve Siyasete karmayacanza sz vermitiniz sznz bu muydu? diyen Harbiye Nazr Mir Nazm Paay akandan vurarak ldrmtr. Ne halt ettin? diye soran Enver Paaya, Bu adamlara laf anlatlmaz, onlar byle susturmak lazmdr dedi ve tabancasnda kalan teki kurunlar da yerde kanlar iinde can ekien Nazm Paann yeniden boaltt. Partinin ortadan kaldrlmasn ama sessizce yok edilmesini istedii kiilerin isimleri Yakup Cemile veriliyor, adamlaryla beraber ii hemen hallediyordu. Fakat gittike gemi azya ald; emir ve kural dinlemez oldu. Yakup Cemil bu olayn etkisiyle ksa bir sre sonra, yzba rtbesinde iken ordudan atld281. 1914te Tekilat- Mahsusann resmen kurulmasyla ajan olarak Dou Anadoluda Ermenilerle mcadele etti. 1915 Ermeni Tehciri srasnda yapt infazlarla tartma konusu olunca nce Bitlise ve oradan da Badata srgn edildi. Orada baarszlkla sonulanana saldrlar dzenleyince acilen stanbula arld. Rtbesinin ok stnde bir birlik ynetmek istiyordu. Enver Paa kendini reddedince de savatan tek bana kp, Almanlar brakp tilaf Devletleri ile bar yapmak iin srar etti. Bunun iin, Mttefiklerle kendi bana temasa gemeyi denedi ama Enver Paa iktidarda iken bu iin olamayacan anlad ve bu defa hkmeti devirme planlar yapt. Enveri devirip, yerine Sar Paay (Mustafa Kemalin byle bir darbe plannda isteyerek yer aldna dair herhangi bir kant yoktur) geirelim diyerek darbe planlad. Darbe hazrlklarna balad ama parti iindeki gruplarn birbirlerine kar mcadele vastas oldu. Dhiliye Nazr, yani ileri Bakan olan Talat Paa, yerini salamlatrmak iin Yakup Cemili ortadan kaldrmak zorundayd. Yakup Cemil sonradan darbeden vazgemesine ramen, zamannda gerekletirdii Bb- li Basknnn tekerrr korkusu, Cemilin sorunlar silahla zme alkanl ve ttihatlar arasndaki rekabet yznden Talat Paa tarafndan katli elzem listesine ilk sradan girmiti. Talat Paa bir ksm gerek, bir ksm dzmece belgelerle Enver Paay suikast giriimlerine inandrd. Yakup Cemil, tutuklanarak, askeri mahkemeye verildi. Mahkeme, Yakup Cemili Vatana hanet Kanununun 14. maddesinin 6. fkras gereince idama mahkm etti. Enver Paa, karar tasdik etmeye niyetli deildi ama birka gn sonra
281

Murat Bardak, Yakup Cemil Tetiki Olsa Ailesi Sefalet mi ekerdi?, Hrriyet Gazetesi, 7 Nisan 2002,

s. 22; Soner Yaln, Tekilatn ki Silahoru, Doan Kitap, stanbul, 2001, s.314.

118

Berline gitmek zorunda kald. Enver Paaya veklet eden Talat Paa karar hemen tasdik etti. Yakup Cemil, 11 Eyll 1916 sabah gne doarken, Kthanedeki tepelerden birinde alelacele idam mangasnn karsna kartld. Son sz Yaasn ttihad ve Terakki! oldu. Devlet, vatana ihanet sulamasyla kuruna dizilen Yakup Cemilin ailesine vatani hizmet ayl balanmas ise bir eliki olmutur. Adamlarn azl mahkmlardan seen ve gzpekliiyle mehur olan Yakup Cemil Silahor ve keskin nianc olmasyla da nam salmt. dam esnasnda vcuduna 14 mermi saplanmasna ramen yarm saat boyunca can vermedii ve vcudundan szan kanlardan topraa nce vatan yazd gibi eitli Yakup Cemil efsaneleri tretilmitir282. lenen cinayetlerin faili mehul kalmas, Yakup Cemil trevi fedailerin ortalkta dolamaya balamas, muhalefetin ttihat ve Terakki Cemiyetine kar tavrnn daha da sertlemesine ve gazetelerde hkmetin giderek daha sert bir dille eletirilmeye balanmasna neden oldu. Yazd yazlarla en sert eletirileri yapan muhalif ahslardan birisi ise Serbest Gazetesi bamuharriri Hasan Fehmi Beydir. Hasan Fehmi Bey Teselya Yeniehirden zengin bir Arnavut aileye mensuptur. Abdlhamid devrinde Avrupaya kam, daha sonra Msra gemi, orada Mahmut Paann iftliinde hizmet grm ve bu arada Emel isimli bir gazete karmtr283. Hasan Fehmi Bey, mlkiye mezunu, aydn ve sevilen bir kiidir. II. Merutiyetin ilnndan sonra stanbula gelmi ve o da muhalefet saflarna katlmtr284. II. Merutiyetten sonra yurda dnen Hasan Fehmi Beyin alt ilk gazete Hukuku Umumiye gazetesi olmutur. Gazetenin yaz ileri mdr de Mevlnzade Rfattr. Hukuku Umumiye gazetesi, ttihat ve Terakki ynetimine kar kan gazetelerin banda yer almtr. balayan Serbest gazetesinin sahibi ve yaz ileri mdr yine Mevlnzade Rfattr. Hasan Fehmi Bey gerek Hukuku Umumiye Gazetesinde gerekse Serbest gazetesinde yazd yazlar ile ttihat ve Terakki ynetimi ile birlikte Yldz ynetimine kar sert bir muhalif izgi izlemitir. Hasan Fehmi Bey yazlarn muhalefet gazetesinin de zerinde, ttihat ve Terakki ve Yldza kar ok ar ifadeler ile doldurmutur285. Enver Ziya Karal, Hasan Fehmi Beyin bu tutumunu Dervi Vahdetinin yapt gibi onun da Padiahtan ve
282

Hasan

Fehmi Bey daha sonra Serbest gazetesinin bayazar olmutur. 12 Kasm 1908de yayna

Yakup Cemilin hayat ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz: Mustafa Ragp Esatl, ttihat ve Terakki Tarihinde

Esrar Perdesi ve Yakup Cemil Niin ldrld?, Hr Yaynevi, stanbul, 1944 ; Soner Yaln, Tekilatn ki Silahoru, Doan Kitap, stanbul, 2001 ; Murat Bardak, Yakup Cemil Tetiki Olsa Ailesi Sefalet mi ekerdi?, Hrriyet Gazetesi, 7 Nisan 2002.
283 284 285

Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, c. IX, TTK Yaynlar, Ankara, 1999. s.83. Osman Selim Kocahanolu, Dervi Vahdeti ve avularn syan, Temel Yaynlar, stanbul, 2001, s.135. Karal, a.g.e., c.IX, s.83.

119

ttihatlarn dmanlarndan para szdrmak iin yaptn iddia etmektedir. Hasan Fehmi Bey, ttihatlara kar sert yazlar yazmakla da yetinmeyerek, kdam gazetesi yazarlarndan ve Ahrar Partisi yelerinden Ali Kemal ile birlikte ttihatlar aleyhine konferanslar vererek ve irkin bir dil ile onlara hakaretler savurmakta idi286. Serbest gazetesi kfrbazla varan slubu ile birok dman edinmitir. Ancak, zellikle Ahmed Rzaya pek amansz saldrlarda bulunduu iindir ki, genel olarak bir muhalefet gazetesi gzyle baklmtr287. Hasan Fehmi, yazlarnda ttihatlar aleyhinde tahrik edici bir lisan kullanmaktadr. lmnden gn evvel kan makalesindeki u satrlar, onun tahrikkar slbuna k tutmaktadr: Millet bugn kan alarken, milletin damarlarnda eskimi kalm olan bir ka damla kan da emmee uraan res-y mrtynet katiyyen merhametten, insaftan bir ey anlamyorlar. Bu cemiyet daha ne vakte kadar byle mazarrat tohumlar samakta devam edecektir? Zira cemiyetin fenal alktan da, ktlktan da, koleradan da ziyade tahribat mcib oluyor288. Her ne kadar ttihatlara kar ar sert bir slupla muhalefet yapan bir izgi izlemise de Hasan Fehmi Beyin kaleminin 6 Nisan 1909da silahla susturulmas muhalefete sarsm, basnda ve kamuoyunda byk bir infiale neden olmutur. Olay gecesi akir Bey, ezani saatle 12 sralarnda Serbest gazetesi idare binasna gelmitir. Hasan Fehmi Bey de akir Beyle beraber Hadi Paaya gideceklerini gazete sahibi Mevlnzade Rfat Beye ifade emitir. Rfat Bey de Hasan Fehmi Beye, eer ge kalrsanz Beyolunda bir otelde yatnz diyerek, Hasan Fehmi Beye bir miktar da para vermitir. Hasan Fehmi Bey ile akir Bey, saat 1.30 sralarnda gazeteden kmlar, Karaky kprsnden Galataya geerek tramvay vastasyla Tepebana gitmilerdir. Hadi Paa, Tepebanda bir otelde kald iin Hasan Fehmi ve akir Beyler orada inmilerdir. Hasan Fehmi Bey ve akir Bey otele gittiklerinde garsondan Hadi Paann rahatsz olduunu ve aa inemeyeceini. Mfit Beyin ise yattn renmeleri zerine; ertesi sabah erkenden otele tekrar gelmek zere otelden ayrlmlardr. Hasan Fehmi Bey Galata Kprsne yrdkleri srada akir Beye, Serbest gazetesini daha gzel bir yere tayacaklarn ve bu konuda aklama yapt bir srada kpr creti olan 20 paray verip kpr zerinde yrmeye balamlardr. Tam kprnn orta yerine, kprnn byk ayaklarnn bulunduu yere geldikleri zaman Hasan Fehmi Bey, akir Beyin sa tarafnda olduu halde, bir anda sol taraftan silah sesleri iitilmi ve akir Bey, silahn sesiyle birden bire sendelemi ve arkasna

286 287 288

Karal, a.g.e., c.IX, s.83. Mc Culagh, a.g.e., s.71. Aksun, a.g.e., c.V, s.157-158.

120

bakt srada siyah kaput giymi, yakasnda krmz iaret bulunan289, az kara bykl bir ahsn silah atmakta olduunu ve ayn zamanda ifade etmitir291. akir Bey, Hasan Fehmi Beyin vurulmasnn ardndan stanbul ynne doru komu, orada bulunan polis noktasna giderek olay anlatmaya almtr. Ancak isminin Hakk olduu renilen polis memuru, akir Beyi tutuklayarak karakola gtrmtr. Karakolda polislere arkadann yaral olarak yatmakta olduunu anlatmaya alan akir Bey, yannda polis memurlar olduu halde kprye gelmiler ve polisler, kprde Hasan Fehmi Beyin yaral olduunu grmelerine ramen Hasan Fehmi Bey ve akir Beyi getirilen bir arabaya bindirerek Zabtiye Nezaretine gtrrken292 Hasan Fehmi Bey Mekteb-i Hukuk karsndaki Molla Ferani Camii erifi nne geldii srada yaralarnn da tesiriyle araba iinde lmtr. Hasan Fehmi Beyin lm zerine dzenlenen adli tp raporu sonuncunda, Hasan Fehmi Beye atlan nc kurunun Hasan Fehmi Beyin lmne sebep olduu bildirilmitir. Hasan Fehmi Beyin lm raporunda bildirildiine gre; ...kurunlardan biri Hasan Fehmi Beyin sa kulann altndan girerek sol kula memesi zerinden ve ikincisi sa yanandan girip sol yanandan km ve ncs de yan tarafna dedikle dhilde kalmtr293. Kurunlardan biri Hasan Fehmi Beyin cierlerini paralayarak kann ieri akmasna sebep olarak i kanama sonucu lmne neden olmutur. akir Bey, Zabtiye Nezaretinde iken, Serbest gazetesi sahibi Mevlnzade Rfat Bey de nezarete gelmiti. O srada nezarette bulunan Mebusan Meclisi Bakan Ahmed Rza Beyle karlaan Rfat Bey, olay Ahmed Rza Beye anlatm ve Ahmed Rza Beyden u cevab almtr: ahsiyat ile uraanlarn akbeti byle olur294. Bu cevap Rfat Beyde, Hasan Fehmi Beyin ldrlmesinde bir ttihat parma olduunu dndrmtr. Hasan Fehmiyi Galata Kprsnde ldren kiinin bir subay pelerini bulundurduu iddia ediliyordu. Kprnn iki tarafnda da karakollarn bulunmas, buna ramen kimsenin yakalanamamas, bu olayn ttihat ve Terakkiye mal edilmesine neden olmutur. evket Sreyya Aydemire gre bu suikast ok irkin, hem de yersiz ve ayrca bu cinayetin zaman da ok kt seilmitir. Olaydan sonra yakalanamayan katili herkes, tam bir
289 290 291 292 293 294

Mevlan! Mevlan!290 diye bardn

duymusa da, dmelerinin parlamasndan bu kiinin bir zabit olmasnn mmkn olduunu

kdam, 8 Nisan 1909, Nr: 534. Volkan, 8 Nisan 1909, Nr: 98. Mecruh akir Beyin fadesi, Sabah, 26 Mart 1325/8 Nisan 1909, Nr: 7017. kdam, 8 Nisan 1909, Nr: 5341. kdam, 8 Nisan 1909, Nr: 5341. Volkan, 8 Nisan 1909, Nr: 98.

121

hkm birlii ile ttihat ve Terakkinin bir ajan olarak kabul etmitir. Bu kanaat daha ilk gnden, bilhassa aydnlar, basn ve yksek retim genlii arasna yerlemitir295. Francis Mc Cullahg, Hasan Fehmi Beyin lmnn etkisini u ekilde tasvir etmektedir: ...Hasan Fehmi, ylesine nefret ettii cemiyet iin ancak gmldkten sonra gerekten rktc bir dman oldu kt. Bedeninden kurtulan ruh sanki insanlar, bedenindeyken etkilemedii kadar etkiler olmutur296. Hasan Fehmi Beyin ldrlmesi olay ertesi gn meclis gndemine getirilerek sert tartmalara neden olmutur. 25 Mart 1325 tarihli Meclisi Mebusan Zabt Ceridesine baktmz zaman muhalif mebuslarn yaptklar konumalar ile olay ok sert bir ekilde protesto ettiklerini ve olayn faali mehul kalmamasn istediklerini grmekteyiz. Ahmet Rza bakanlnda 25 Mart 1325 tarihinde toplanan 53. oturumda ttihatlara yneltilen asayii salamak iin yeterli bir hkmetin iktidarda bulunmad yargs sonradan sloganlatrlacaktr. stanbul Mebusu Zehrap Efendi tarafndan Hasan Fehmi Beyin

katillerinin nasl olup ta yakalanamadnn dhiliye nezaretinin aklanmas iin bir istizah (gensoru) verilmitir. stizahta u ifadeler kullanlmtr: Dn gece Serbest gazetesinin Bamuharriri olup, mrnn ksm kllisini vatan urunda menfalarda imrar eden Hasan Fehmi Efendinin kpr zerinde kati ve refiki akir Beyin ayrca cerh edildiini ve katilin derdest olunamadm bu sabah gazeteler yazyor. Bugnk tahkikatmzdan anlald vehile, katilin tutulmamas, silh sedalar zerine mahalli vakaya gelen polisin katili tutacak yerde, mecruh akir Beyi derdest ve karakolhaneye izam etmesinden neet etmitir. Serbest gazetesinin yevmi nerinden beri takip eyledii mesleki siyas ile u katli feci arasnda bir mnasebet olduunu aksi sabit oluncaya kadar kabul etmek zaruridir. Mcahedei siyasiyeden dolay adam ldrmek kadar an Merutiyeti muhil ve cihan medeniyette mevki ve haysiyeti milliyemizi sektedar edecek bir hareket olamaz. Dn gece atlan kurunlar Serbest gazetesinin bamuharririne atlmad, btn matbuata, btn hrriyeti fikriye ve vicdaniyeye, btn Osmanl Milletine atld. Bugn stanbulda asayii cidden muhafazaya kfi bir Hkmet bulunmad, katilin derdest edilememesiyle bsbtn zahir oldu. Herkes tabancasn koynunda tamal mdr? Fikren yekdieriyle muarz bulunan Osmanllarn mbrezei fikriyeyi terk ile gece vakti hrsz gibi birbirinin yolunu bekleyip yekdierini katletmek dsturunu kabul edecek miyiz? Btn mebuslarmzn bu vahim nazariyeyi redde msraat (girime) ve bizimle ittihad edeceklerini kaviyyen memul (gl bir ekilde umut) ederiz. ki taraf da asker ve zabit ve ortasnda bahriye nbetileri bulunan Galata Kprsnn
295 296

Aydemir, Enver Paa, c.I, s.130. Francis Mc Culagh, Abdlhamidin D, (ev. Nihal nol), stanbul Kitapl, stanbul, 1990, s.71.

122

zerinde ika edilmi bu cinayetin faili, nasl olup da derdest edemediinin ve bu ihafe (korkutma-bask) rejimine kar ne gibi tedabir ittihaz edeceinin Dahiliye Nazaretinden istizahn talep ederiz. 25 Mart 1325 297. stanbul Mebusu Zehrap Efendi oturumda sz alarak: vaheti, medeniyetten ayran eyin yazyla ve szle yaplan kavgann yerine, silahl kavgay ve muhalefeti koymaktr. dedikten sonra katilin akir Beye ate etmeden nce Al Mevlan! eklinde barmasnn, olayn ahsa deil gazeteye kar ilendiini ve bu olayn sradan bir cinayet olarak grlemeyeceini belirtmitir. Sz alan Arif smet Bey, gazetelerin ileyi usulnden bahisle yazlan yazlar nedeniyle dier muharrirlere deil sadece Hasan Fehmi Beye taarruz yaplmasnn cinayetin siyasi olmadn gsterdiini belirtmitir. Daha sonra bu olayn siyasi deil adli bir olay olduu yargsna varlm ve cinayetin zerinden bir gn bile gemeden olayla ilgili bu ekilde yorum yapmak iin henz ok erken olduu vurgulanmtr. Verilen gensorunun 4 Nisan Cumartesi gn grlmesi karara balanarak konu kapatlmaya allmtr
298

. Mecliste yaplan bu sert tartmalar ve muhalefetin sulamalar daha sonra

basn araclyla ttihatlara kar topyekn bir saldrya dnerek 31 Mart gecesine kadar devam edecektir. Muhalefet ve halk, cinayetin siyasi amala ilendiine ve bundan da ttihat ve Terakkinin sorumlu olduu sonucuna vard. Hasan Fehmi Beyin cinayet haberi stanbulda duyulunca, Darlfnun rencilerinde byk bir tepki yaratmtr. renciler arasnda gelien bu tepkinin nedeni ise; kdam Bayazar ve Darlfnnda tarih retmeni olan Ali Kemal Bey olmutur. Ali Kemal Bey, Hasan Fehmi Beyin ldrlmesinin ertesi gn Darlfnnda derste son derece ateli bir konuma yaparak rencileri galeyana getirmitir299. Ali Kemal Darlfnunda, Hasan Fehmi Beye atlan kurunun kelam hrriyetine ve hukuk- beere tevcih edilmi olduunu sylemitir. Henz yeni faklte haline gelen Hukuk Fakltesi rencileri, hocalar Celaleddin Arif Beyin tevikiyle harekete gemiler ve mlkiye rencileriyle birlikte yolda onlara katlan halk kitlesi, Bb- li nne gelerek, Sadrazam Hseyin Hilmi Paadan Hasan Fehmi Beyin katillerinin yakalanmasn istemilerdir. renciler, Hseyin Hilmi Paadan Hkmetin ba olmas nedeniyle Zabtiye Nazrna talimat vermesini, ayet katil bulunamazsa grevden almasn ve yerine bu olay zecek birinin atanmasn istemilerdir. Hseyin Hilmi Paa da burada toplanan rencilere gerekenin yaplaca konusunda gvence vermitir. Bu kk

297 298 299

MMZC, c.II, D.I, . I, Ellinc ntikat, 25 Mart 1325, TBMM Basmevi, Ankara, 1982, s. 651. MMZC, c.II, D.I, . I, Ellinc ntikat, 25 Mart 1325, TBMM Basmevi, Ankara, 1982, s. 652. Ycel Aktar, II. Merutiyet Dnemi renci Olaylar (1908-1918), letiim Yay., stanbul, 1990, s. 75-76.

123

topluluk Bb- liden ayrlrken halkn itirakiyle 510 bin kiiyi bulmu, baz gazete mdrlklerine gidilmi ve son olarak Mebusan Meclisine gidinceye kadar kalabalk belki elli bini gemitir. Cenazenin defin trenine, yz bin kii katlm ve yolla hkmet protesto edilmitir300. Topluluk burada Meclisi Mebusan Reisi Ahmed Rza Beyle grmtr. 31 Mart ncesi kan bu son halk protesto yry muhalefetin ttihatlara kar daha sert tutum iine girmesine ve ortamdaki gerginliin en st dzeye kmasna neden olmutur. 6 Nisan 1909da ldrlen gazeteci Hasan Fehmi Beyin cenazesi 8 Nisanda defnedildi. 8 Nisan gn yaplan cenaze treni byk bir gvde gsterisi olarak dzenlendi. kdam 30 40.000 kiilik bir kalabalktan sz ediyordu301 ve zellikle ilmiye rencilerinin hazr bulunmalarna dikkati ekiyordu. Cenazeye katlmak iin asker kulbe yaplan davet geri evrildii halde, Kaymakam Asim adnda bir subay, Harbiye Nazrna kafa tutuyor ve subaylarn hrriyet maskesi tayan mstebitlere hizmet etmek iin kl kuanmadklarn bildiriyordu302. Muhalif Dr. Rza Nur cenaze merasimini u ekilde tarif etmektedir: Alan mthi kalabalkt. Murad Bey, ben, baz ileri gelen muhalifler tabutun hemen arkasnda idik. Bablinin nnden geerken Murad Bey, oradakilere Gryor musunuz? Bu cenaze ve Rza Nurun kdamdaki makalesi ihtill yapacak, ttihatlar devirecektir. dedi. Sanki keramet sahibiydi. demektedir303. Cenazenin ertesinde Serbestde ar ithamlarla dolu bir makale km ve bu makalede ttihatlar u ekilde eletirilmitir: Siz bu ehliyetsizlik, bu kabiliyetsizlikle makamnzda bulunduka milletin hlini ve istikbalini de mahvedeceksiniz. Sizin mvekkilleriniz alktan lr, sefaletten mahvolurken siz hl milletin paralarn ceplerine yerletirmekten baka bir ey yapmayan kabineyi btn kuvvetinizle mdafaa ediyorsunuz. Ayn makalede Vatan bu hainlerin pene-i istibdadndan kurtarlmaldr. stibdat bir merkezden kalkt, merkez-i mteaddideye geti... Ey tercman- efide-i millet olan matbuat, alnz; vatan pene-i istibdadn kuvve-i muharibesinden kurtarnz. eklinde ittihatlara ynelik ok ar ifadeler de yer almtr304. Fakat bundan ok daha ar hcumlar ttihat matbuat tarafndan yapld gibi, Ahmed Rza, Talat ve benzerleri muhaliflerin hain olduklarn ifade eden beyanlarda da bulunmulardr.

300 301 302 303 304

Ahmet Bedevi Kuran, nklp Tarihimiz ve ttihat ve Terakki, Tan Matbaas, stanbul, 1948, s.276277. kdam, 9 Nisan 1909, Nr: 1542. Akin, ttihat ve Terakki, s.122123. Aksun, a.g.e., c.V, s.158. Serbest, 26 Mart 1325/8 Nisan 1909, Nr: 142.

124

9 Nisanda Serbest gazetesinin ilk sayfas beyaz olarak kmtr. Sayfann ortasnda yalnz Serbest-i matbuatn ilk kurban, mrn menfalarda geirmi olan evld- hrriyetten Hasan Fehmi Beyin ruhuna Fatiha. diye bir cmle yer almtr. Serbest Basn hrriyeti ehidi eklinde tanmlad Hasan Fehminin lm olayyla ilgili olarak padiah, hkmeti ve Meclis-i Mebusan suluyor; cenazeye katlanlara teekkr ediyordu305. Bu arada ttihat- Muhammedi Cemiyeti rgtlenmesini bitirmek zeredir. Yurdun her yerinden, stanbulun evresinden Orta Anadoludan Hz. Muhammedin bakan bulunduu bu cemiyete elbette btn softalar katlm, olaylar tan olarak kavrayamayan cahil halkta cemiyeti desteklemitir. Ayrca muhalif basn Volkan gazetesinin izinden gidiyor. Buna karlk, Ahrar Frkas da ttihat- Muhammedi Cemiyetinin yannda yer almaktadr. Frka, Muhammedicilerin dnmektedir306. yapaca ahlanla kendisine iktidarn kaplarnn alacan

2.5. 13 Nisan 1909 Gn (31 Mart 1325) ve Sonras Yaanan Gelimeler 13 Nisan 1909 (31 Mart 1325) tarihinde II. Merutiyet sonras ortaya kan padiah, hkmet, cemiyet ve muhalefet kutuplamalarn ekillendirdii siyasi gelirimin sonucunda askeri bir darbe giriimi meydana gelmitir. Yakna Osmanl Tarihinin en nemli siyasi olaylar arasnda yer alan bu ayaklanma nedenleri kadar sonularyla da ok tartlan gelimeleri ortaya karmtr.

2.5.1. syann Ortaya k 13 ubat 1909da Kmil Paa kabinesi gvensizlik oyu almasndan sonraki iki ay iinde kutuplamalarn neden olduu gittike artan siyasi gerginlik sonucunda 31 Mart Olay ortaya kmtr. 31 Mart Olay ncesinde ortaya kan gerginliin artmasndaki nedenlerden birisi, muhalefetin Kmil Paann yerine ttihatlar tarafndan getirilen Hilmi Paann Sadaretine bir trl raz olmamasdr. Muhalefet, ttihat Hilmi Paann Sadaretinin drlerek yerine Kmil Paann getirilmesi ve ttihat ve Terakkiyi Cemiyetinin etkinliini krmak iin harekete geti. Bu amala ordu iindeki alayl-mektepli atmalaryla trmanan gerilimden
305 306

Serbest, 28 Mart 1325/10 Nisan 1909, Nr: 144. Ecvet Gresin, 31 Mart syan, Yenign Haber Ajans Yaynlar, stanbul, 1998, s.46-47.

125

faydalanarak bir kar devrim hazrlna giriti. Bu dorultuda elerindeki en etkin silah olan basn kullanmaya baladlar. Prens Sabahaddin Beyin ban ektii muhalif grup ile kendi amalar dorultusunda ikiyzl siyaset yapan Ermeni, Rum, Arnavut ve Araplar yannda bir de belirli siyasi bir gayesi olmayan, eriat isteriz, din elden gidiyor gibi sloganlarla ynlendirilen olduka kalabalk bir cahil-kandrlm muhalefet cephesi bulunmaktayd. Bu cahil-kandrlm cephe ttihatlar Mason Tekilatlaryla ibirlii yapmakla, materyalistlikle, pozitivistlikle ksacas dinsizlikle sulamaktayd307. 26 ubat 1909da Kmil Paann kona ve ngiliz Elilii nnde protesto gsterileri yapld. Muhalefet tarafndan ulema ve muhafazakr kesimler, Sadrazam Hilmi Paa ile ttihat ve Terakki Cemiyetine kar harekete geirilmeye alld. Bu amala muhalefet askerlik ve snf geme konularnda ortaya kan tartmalardan faydalanarak medrese rencilerinin desteklerini salamaya almtr. Daha nce ilmiye rencileri btn stanbullularla birlikte askerlikten muaf iken bu haklar ellerinden alnmtr. 29 Ocak 1908 tarihinde dad mekteplerindeki talebelerin cemiyet kurarak siyasetle megul olduklar, memlekette hrriyet devri baladn syleyerek, imtihansz snf gemek istedikleri ileri srlm ve bunu mene dair bir Maarif Nezareti teblii yaynlanmtr. stanbullular ile ilmiye rencileri arasnda eitsizlik yaratld ileri srld ve dadi mektebi ve medrese rencileri durumu 27 ubat 1908de Bayezid Camiinde toplanarak dzenlenen mitinglerle ve gazetelere yazlan mektuplarla protesto ettiler. Ayrca, ilmiye rencileri bir cemiyet halinde tekiltlandlar ve muhalefet saflarna katldlar. Daha nce de eyhlislm istemedikleri ynnde imza toplamlar; Ayasofya, Sleymaniye ve Bayezid camileri duvarlarna eyhlislm aleyhinde beyannameler asmlardr. Sina Akin, ilmiye rencilerinin hareketlerini u ekilde nitelendirmektedir: Yalnz bu gibi dinci hareketleri Kr Ali ve Karagz olaylarndan ayrt etmek gerekir, zira onlar babozuk istibdata hareketlerdi. Bunlar ise, tamamen mutlak monariye kar ve Knun-u Esas dzeninden yana olduklarn iddia ediyorlard. una da iaret etmek gerekir ki, ulemadan biroklar dahi, ttihat ve Terakkinin laiklik veya Masonluk ynndeki baz eilimleri dolaysyla Cemiyete kuku ile bakyorlard308. 12 Mart 1909 gn kdamda Sinop Mebusu Ahrarc Rza Nurun, Gryorum ki, Fena Gidiyor yazs kt. Rza Nurun kastettii fenalklar, baz gazetecilerin svp sayma detine kaplmalar, istibdat tutumlar,

307

Bayram Kodaman, II. Merutiyet Dnemi (19081914), Trkler, c.XIII, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, Akin, ttihat ve Terakki, s.119.

2002, s.177.
308

126

yolsuzluklar, Matbuat Nizamnamesi, toplantlarn yasaklanmas ve ttihat ve Terakkinin Hkmet iinde hkmet oluuydu. Bu fenalklarn ba sorumlusu ttihat ve Terakki idi. Rza Nur, Merutiyetin korunmas iin ttihat ve Terakkinin varln gerekli grmekle birlikte, bu grevin Selanik ve Manastrdan yaplabileceini, onun iin de stanbul ve Anadolu rgtnn kaldrlmas gerektiini savunuyordu. Rza Nura gre, Mebusandaki frkalar da kendisinden olmal, yani dardaki frkalarla ilikili olmamalyd.309. Muhalif gazeteler iindeki en muhalif ses olan Volkanda Martn sonundan itibaren baz erlerin, ttihad- Muhammedi Cemiyetinden yana ve ttihat ve Terakki ye kar mektuplar yaynlanmaya baland. Kmil Paa gibi ngiliz taraftar politika izleyen muhalefeti perde arkasndan ngiltere desteklemekteydi. Bu arada muhalefetin iltica grubu dedikodu yayarak halkn zihnini bulandryordu. Bir mektep ocuu hocasn beenmiyor, bir Yzba Seraskere kar geliyor, padiah emir veremiyor, verse itaat olunmuyor. Bu byle gider mi? Din ve devletini seven her Mslman iin bunun aresini dnmek farzdr. Din ve devlet hala ayaklar altnda kalacak m? El birliiyle bir dzen verilmelidir. Din kardelerimiz uykuda olmamaldrlar vs. gibi szlerle askeri klalardaki er ve erbalara da nfuz etmeyi baarmlard310. II. Abdlhamid 31 Mart syanndan nce hkmete, askerler arasnda byk bir fitne salndn haber ald ve bir ihtillin kopmasnn hem devlet iin ok tehlikeli grd uyarsnda bulunmutur. II. Abdlhamid yazd anlarnda bu konuda u aklamay yapmaktadr: Asker arasna byk bir fitne salndn haber aldm. Bir ihtillin kopmasn, hususiyle askerin bu ilere karmasn, hem ahsm iin, hem Devletim hesabna ok tehlikeli gryordum. Hseyin Hilmi Paaya keyfiyeti bildirdim. Hatt bir gece, Harbiye Nazr ile Hassa Ordusu Kumandan Gazi Muhtar Paazade Mahmut Paay Saraya ardm; Sadrazamla birlikte vaziyeti uzun uzun mzakere ettik. Ahvalin vahametini takdir ettiklerini ve gerekli tedbirleri hemen alacaklarn sylediler. Fakat tedbirler alndka durum bsbtn karyordu. Ortada aciz vard311. Baz ittihatlar, muhalefetin giderek trmand gerginliin neticesinde bir isyan havasna girildiini fark etti. Ethem Paa ve Erkan- Harbiye Reisi Ahmet zzet Paa, Sadrazam Hseyin Hilmi Paa ve kabinesini kabilecek olaylarn nnn alnmas ynnde uyard. Hassa Ordusu Kumandan Mahmut Muhtar Paann, Volkan ve Serbest gazeteleri hakknda yapm olduu uyar efik Paann yaynlanan anlarnda u ekilde

309 310 311

Akin, ttihat ve Terakki, s.121122. rtem, Abdlhamidin Selanik Srgn, s.75. smet Bozda, Abdlhamitin Hatra Defteri, Kervan Yaynlar, stanbul, 1975. s.110.

127

anlatlmaktadr: stanbulda baz garazkrane, baz uydurma szler nerediliyor ve muhalif gazeteler de halkn fikrini bozuyor. Binaenaleyh klaya, Volkan ve Serbest gazetelerinin girmesini men etmek lzumu ortaya kyor. Bu gibi gazeteler cahil askerlerin fikirlerini bozabilir.312 31 Mart Olay ncesinde askerler arasndaki ittihatlk dmanl hzla yaylm; ttihatlarn din dman olduklar, eriat kaldrarak orduyu dinsizletirmek istedikleri inanc yaygnlamtr. Gazetelerde de ttihatlarn askerlerin inancna mdahale ettikleri yazlarak askerler kkrtlmaktayd. 31 Mart Olaynn ertesi gn kan kdam gazetesinde bu dorultuda bir yaz km ve unlar yazlmtr: Cumartesi gn btn askere zabitan tarafndan: Hocalarla katiyen grmeyeceksiniz. Askerlikte diyanet meselesi aranmaz. Allahtan baka kimse tannmaz. Padiah ve efrad- ahali ttihat ve Terakki Cemiyetinin elindedir. diye emir vermiler, bu emri haber alan baz zevat Bb- liye gelerek Sadrazam Paaya mracaat etmiler, bu tebligatn doru olup olmadn, ayet doru ise bunun - asker arasnda - fena bir tesir yaratacan ve bu emrin geri alnmasn teklif etmilerdir. Bunun zerine Hseyin Hilmi Paa, Zabtiye Nazr Sami Paa da hazr olduu halde, unlar sylemitir: Merutiyet dilmek iindir. Dilim dnce Merutiyet de der. demek suretiyle bu durumu reddetmitir.313 Sina Akine gre, Kmil Paa hkmetinin devrilmesinde ttihat ve Terakkinin askeri basksn ve Hasan Fehminin vurulmasnda ttihat ve Terakkinin silhn gren muhalefet, alayl subaylara ve softalara, asker isyan balatmak zere gerekli komutu vermitir. Hasan Fehminin ldrlmesinin dourduu heyecan, bunun iin elverili bir ortam tekil ediyordu314. syan, 12 Nisan Pazartesiyi 13 Nisan Salya balayan gece yarsnda315 ttihatlarn nigehbn- hrriyet diye vasflandrdklar Taklada bulunan 4. Avc taburunun askerlerinin ayaklanmasyla balad. Bu askerler, klada bulunan subaylarn bir ksmn aalara balam, bir ksmn da hapsetmilerdir. Kladaki tfekli nbetilere, subaylarn yerlerinden kalktklar takdirde tereddt etmeden vurmalarn emretmilerdir. syan askerlerin subaylarn etkisizletirdikten sonra saat 2.45de316 klalarndan silahl olarak kmalaryla balad. Askerlerin ellerinde bir beyaz, bir krmz ve birok yeil bayraklar vard. Bu yeil

312 313 314 315 316

Sleyman efik Paa, a.g.e., s.164. kdam, 14 Nisan 1909, Nr: 5347. Akin, ttihat ve Terakki, s.126. Rumi: 31 Mart 1325, Miladi: 13 Nisan 1909, Hicri: 22 Reblevvel 1327, Sal Gn kdam, 14 Nisan 1909, Nr: 5347.

128

bayraklar ttihat- Muhammedi Cemiyetinin alnda kullanlan bayraklard317. Askerler 3.45de Sultanahmete gelmeye baladlar. 4. Avc taburunun askerleri dier klalara da giderek oralarda bulunan askerleri ayaklanmaya ardlar. Bu ar zerine, saat 5.45de Beiktataki Kl Ali ile Takla klalarnn askerleri ve Beyolu numune topu alaylar, Yldzdaki 5., 6. ve 7. alaylarn askerleri Sultanahmette toplanarak isyanc askerlere katldlar. 2. avc taburu isyana henz katlmad gibi, mmtaz Kolaas Aziz Beyin kumandasnda bulunan 3. avc taburu da Ayasofyaya gitmemitir. Ayaklananlarn says bini amaktayd. Bu srada isyanc askerler, kprden geerken kedilerini teskine ve klalarna geri gndermeye alan zabit lyas Efendiyi kpr zerinde ldrmlerdir318. Zabit lyas Efendinin lini, 31 Mart Olaynn ilk ldrme vakas olacaktr. kdam gazetesinde lyas Efendinin ldrlmesini u ekilde anlatlmaktadr: Sabahleyin mumaileyh kprbanda bir araba zerine karak askere kar nutuk irad etmekte iken avc taburuna mensup iki asker mumaileyhin beyanatn dinlemiler, daha sonra zabite hitaben: Zabit Efendi, siz yanl sylyorsunuz. Bizim maksadmz Kanun- Esasi dairesinde eriatn tatbikidir. demeleri zerine lyas Efendi belinden revolverini karp askere ate etmitir. lyas Efendinin silahndan kan mermiler konuan askerin alnna ve orada bulunan bir hamaln dizine isabet etmitir. Bunun zerine orada bulunan dier askerler son derece sinirlenerek ve galeyan iinde lyas Efendiyi bir mermi ile gsnden ve kasatura ile de bandan yaralam ve sonrada ldrmlerdir319. Ayaklananlar saat 05.45te Meclis-i Mebusan kuatarak giri ve klar yasakladlar. Grlt zerine halk, byk kalabalklar halinde meydanda topland. Bu srada askerler havaya birka el ate ettiler ve birka defa Yaasn Asker diye bardlar. Olaylar belirli bir plan erevesinde gereklemekteydi. Ayasofya Meydannda, hocalardan ve isyanc askerlerden bir takm kiiler, etrafta bulduklar sandalye ve taburelerin zerinde karak, etraflarnda bulunan asker ve halka konumalar yapmaya baladlar. Yaplan bu konumalar genellikle dinin elden gittii, eriatn hkim olmas gerektii eklinde olmutur. Bu arada mektepli subaylarn orduyu Frenkletirmeye altklar ve btn bunlarn ttihat ve Terakki Cemiyetinin ba altndan km olduu, din hkmlerinin ayaklar altna alnd gibi szler

317

Vahdeti, 4 Nisan 1909 gn yaymlanan Volkanda Cemiyet yelerinin yeil sancaklar (bayraklar) ile

sokaklarda dolatklarn yazmaktadr. Dervi Vahdeti, Menkabe-i Celile-i Cenb- Peygamberi, Volkan, 4 Nisan 1909, Nr: 94.
318 319

Kocahanolu, a.g.e., s.146. kdam, 14 Nisan 1909, Nr: 5347.

129

durmadan orada bulunan halka ve askerlere kar tekrar tekrar sylenmitir320. Bu arada yabanc eliliklerin nne, birer ikier asker yerletirilmi ve isyanclar ahaliye hitaben: Korkmayn, tela etmeyin, askerlerin size bir ziyan dokunmaz. Asker namus, can ve mal muhafzdr diyerek isyann halka zarar vermeyeceini ifade etmee almlardr321. Askerler birbirlerine, zellikle aznlklarn ve yabanclarn olmak zere, kimsenin malna, canna dokunulmamasn srekli olarak telkin ediyorlard. Sultanahmet Meydannda toplanan isyanc askerlerin lideri, 4. Avc Taburunun 3. Blnn 1.avuu Erzurumlu Yaar olu Hamdi avutur. Hamdi avuun bayardmcs grevini ise Tophane Sanayi Alay Onbalarndan Halis(zelik) yrtmekteydi. Hamdi avuun dier yardmclar ise 4. Avc Taburu Tfeki ustalarndan avu Arif ve olu avu Mehmeddir. syan hareketi daha balamadan evvel 30 Martta, akam vakti, Avc Taburu avularndan biri, Mekteb-i Harbiyenin svari blne gelmi ve avulardan biriyle grerek Siz yarn sabah silahl olarak eriat isteyeceiz, siz de geliniz, fakat zabitlerinize hibir ey sylemeyiniz diyerek planladklar isyana katlmalar teklifinde bulunmutur. avu, bu durumu blk zabitine, o da daha st makamlara bildirmitir. Bu durum, ancak yats vaktinde Harbiye Nazr Ali Rza Paaya rapor edilmitir. Nazrn emri zerine nbeti yaver Mustafa Bey, Yldzdaki II. Frka Kumandan Cevat Paaya gnderilir. Tezkereyi alan Cevat Paa, bir hayli grldkten sonra Nazr Paa hazretlerine hrmetler ederim, byle bir ey olmaz cevabn bildirmitir. Gece yarsn getikten sonra tekrar yola koyulan Mustafa Bey, Kabataa yaklatnda avularn idaresinde, sng takm askerlerin Galata istikametine doru ilerlediklerini grr. kaz zerine geri dnerek Gmsy ve Beyolu zerinden ve asilerden nce kpry geip ortalk aarrken Harbiye Nazr Ali Rza Paay uyandrr. Harbiye Nazr saat 5de, 1. Ordu Kumandan Mahmut Paay ibana aran bir telgraf ekmitir. Mahmud Muhtar Paa kendisine yollanan telgraf ancak saat 7de alabilmitir. Gnderilen telgrafn ierii u ekildedir: Derhal grevinizin bana gitmenizi tavsiye ederim. Bu telgrafn hemen arkasndan, Zabtiye Nazr ve Birinci Ordu kinci Frka Komutan Cevad Paadan gelen telgraflarla, 4. Avc Taburunun, iki piyade ktasnn da katlmasyla sabah erkenden ayakland, balarnda subaylarn olmakszn Galata kprsn getiklerini ve Ayasofya Meydannda, Meclis binasnn nnde toplandklarn haber almtr. Mahmut Muhtar Paa derhal Kadkyden 7.30da (ezani 01.00) kalkan vapura binip Galata Kprsne ulatnda yakndaki Aziziye Karakoluna giderek orada grevli nbeti subayyla alay kumandann yanna arr ve onlara askerlerini sk gzetim altnda
320 321

Gresin, a.g.e., s.44. Yunus Nadi, htill ve nklb-i Osman, Dersaadet, stanbul, 1325, s.34.

130

bulundurmalarn emreder. Ayn zamanda da bir makineli tfek blnn ve bir top bataryasnn Seraskeriyeye doru yola karlmas ve oraya gitmek iin de Halii, eski Kprden (Unkapan Kprs) gemeleri emrini vermi ve saat 8.30a (ezani 03.00) doru Harbiye Nezaretine ulamtr322. Bu srada Mahmud Muhtar Paa, hkmete telefon ederek, msaade edildii takdirde, bir saat ierisinde olaylar bastrabileceini belirtmitir. Ancak toplanan vekiller heyeti, Mahmud Muhtar Paann gsterecei saldr ve iddetin sktrlan ve savunmasz bir halde bulunan mebuslarn telefine sebebiyet verecei endiesiyle, bunu kabul etmemitir. Hassa Ordusu Kumandan Mahmud Muhtar Paa ne yapacana karar verememitir. Erkan- Harbiye Reisi zzet Paa ile birlikte hkmetten istedikleri ve sabrszlkla bekledikleri silah kullanma emri bir trl verilmemitir. Hkmet Muhtar Paaya istedii emir yerine, eyhlislam Efendinin Bb- askeriye gittii eklinde oyalayc bir cevap vermitir323. syan bastrmakla resmen mkellef olan Sadrazam ve Dhiliye Nazr Hseyin Hilmi Paa, Harbiye Nzr Ali Rza Paa, Bb- liye kapanp kalmlar ve kararl bir tavr gstermemilerdir. Harbiye Nazr Ali Rza Paann ve onun nezdinde hkmetin ekingen hareketinin, belki padiahtan ve saraydan ekinerek Mahmud Muhtar Paaya vakit varken istedii emri vermemesi kyamn bymesine meydan brakt gelien olaylardan anlalmaktadr324. Bakaldranlardan bir takm Harbiye Nezaretine gelerek, Harbiyedeki askerleri kendilerine katmaya almlar ama baarl olamamlardr. Bazlar ieriye Volkan gazetesi atmlardr. Mahmud Muhtar Paa, Harbiye parmaklklarna trmanmaya alan asi askerlerin zerine tulumbaclara su sktrarak hadiseleri nlemeye almtr325. Parmaklklarn krlmak istenmesi zerine Mahmud Muhtar Paa asi askerler zerine ieriden ate ama emri vermi, ama askerler havaya ate aarak emre bir bakma itaatsizlik yapmlardr. Mahmut Muhtar Paa, Nezarete gelmeden nce, sabah 9.15te (03.30) Harbiye Nezaretinden Davut Paa Klasna bir telgrafname ekilerek svari askerlerinin hemen yetitirilmesi emredilmi ve svari askerleri Harbiye Nezaretine saat 10.25de (ezani saatle 04.00) gelmitir. Gelenlerden yirmi svari Gedikpaada bulunan ayaklanm askerlerin zerine gnderildi, gelen svari tugaynn Beyazt Meydannda dolamas ile btn insan kalabal il yavrusu gibi dalmtr326. le saatlerine doru Vefa ynnde bulunan
322 323 324 325 326

Mc Cullagh, a.g.e., s.75. Alkan, a.g.e., s.128. rtem, Abdlhamidin Selanik Srgn, s.147. Ahmed zzet Paa, Feryadm (Haz. Sheyl zzet Furga-Yksel Kanar), c.I, Nehir Yay., stanbul, 1992, s.64. Celal Bayar, Ben de Yazdm - Milli Mcadeleye Gidi, Baha Matbaas, stanbul, 1966, s.401.

131

kapdan bir top bataryas ve Beyolundan gelen bir maksim tfei ktas da Harbiye Nezareti bnyesine dhil olmutur. Mahmud Muhtar Paa, bu son gelen kuvvetleri, nezaretin Beyazt kaps nne, kalabala kar yerletirmitir. Mahmud Muhtar Paann bilgi edinmek amacyla gnderdii svari askerlerinden seilen 20 kadar askerin balarnda bulunan 1. Hassa Alay 4. Kta yzbas Romilus Spathari Efendi, Gedikpaadaki ar Kaps yaknlarnda ayaklanm Avc taburlarndan askerlerle karlam, ayaklananlar disipline uymaya, boyun emeye armtr. Svari ktas Harbiye Nezaretinin Bayezid Kapsndan karak isyanclarn zerine ilerledi. Blk komutannn Rum asll Romilus Spathari olmas kt bir rastlant olmu, saldrlara kar gelmek iin nceden belirlenen yerlere yerlemi asiler Romilus Spathari Efendiyi vurmadan nce, slamcn zerine gvur sryorlar demiler ve mavzerlerinden kan kurunlar kta komutan Yzba Romilus Spathari Efendinin vurularak lmesine neden olmutur.327 Bl de aresiz olarak isyanclara katlmtr. Ayaklanan askerler btn feryat ve abalarna ramen Lazkiye Mebusu Emin Arslan Beyi, Tanin gazetesinin ttihat bayazar ve stanbul mebusu Hseyin Cahit zannederek Sultanahmet Meydannda sng darbeleri ile ldrmlerdir. Ayaklanmann ilk gn lenler arasnda Adliye Nazr Nzm Paa da vard. leden sonra Hilmi Paa tarafndan Bb- liden Saraya arlan Adliye Nazr Nzm Paa ile Bahriye Nazr Rza Paa, ayn arabayla yola kmtr. Eminnnde Galata Kprsne geldiklerinde askerler arabay evirip Meclise gtrd. Ayasofya Meydannda Meclisin d kapsndan girerlerken Grc Rza Paay, meclis bakan Ahmet Rza Paa ile kartran askerler silaha davrand. Rza Paa buna kar izmesindeki tabancay karmak isteyince kendisi ayandan, Nzm Paa da kalbinden vuruldu. Mahmud Muhtar Paa olaylar sertlikle nlemek iin 12.30a doru hkmetten Haliin iki yakasn ulama kesilmesi, balatlacak saldr konusunda karar verilmesi gibi konularda bilgi istemise de hkmetin istifa ettiini renmi, hibir suretle kuvvet kullanamayaca kendine bildirilmitir. Hkmetin istifas ve eyhlislamn tleri ile
327

Mevlanzade Rfat, bu hadiseyi Mahmud Muhtar Paann bir baarszl ve sorumsuzluu olarak

deerlendirerek, eriat isteriz diyerek ayaklandrlan, tam anlamyla din taassuplar tahrik edilmi olan bir askere kar itaat altna almak iin gnderilen asker birlii Hristiyan bir komutana teslim etmenin uygun olmadn, bu durumun eriatn kaldrlacana inandrlm, din bir tutuculukla kandrlm olan askerin duygularn btn btn bozulmu olduunu ve hatta yeniden yaylan tevikilere etkili bir sermaye olduunu ve Harbiye Nezaretindeki askerin de asilere katlmasnda -yegne deilse de- balca nedenlerden biri olduunu belirtmektedir. Bkz: Mevlanzade Rifat, 31 Mart Bir htilalin Hikyesi, (Haz. Berire lgenci), Pnar Yay., stanbul, 1996, s.44-52-53.

132

isyann bitecei dnlyordu. Ayn gn saat 14.00-15.00 civarnda, sarklar ucuna Kuran- Kerim sarm, ellerinde siyah ve yeil bayraklar tayan Fatih Medresesi hocalar, birka yz kiilik kalabalk bir kme halinde askerlerle birlikte Divanyolundan geliyordu. Kafileye yolda rastlayan birok ilmiye rencisi de katlmt. Ayasofya Meydanna gelen bu kalabala askerler selam dururken ulema da tekbir getirerek alana girmi, Ahmet Rzay, Hseyin Cahiti grp de vurmayan kfirdir! Dinsiz mektepli zabitleri, Kuran- aziman inkr edenleri grp de vurmaya kfirdir! Dini-i Mbin-i slam yere seren, gvur icad usul ve kanunlar vatanmza sokmak isteyen mrtedleri grp de vurmayan kfirdir! eklinde slogan atmaya balamtr. Saat 16.30a doru Sadrazam ve Harbiye Nazrmdan Mahmud Muhtar Paaya gnderilen telgrafta kabinenin vermi olduu kesin emirler yineleniyor; ne olursa olsun zor kullanmamas ve eyhlislamla birlikte saraya gitmi olan mebus heyetinin yapt grmelerin sonucunun beklenmesi emir olunuyordu328. Bu srada Mabeyn Baktibi Ali Cevat Bey ve eyhlislam Ziyaeddin Efendi, askerin talep ve istekleri dorultusunda hazrlanan ve kabinenin istifa ettiini, isyan eden askerin ve bunlarla beraber olanlarn affedildiini, eriatn daha dikkatli bir ekilde uygulanacan ve padiahn askerin klalarna halkn da iine gcne bakmas isteinde bulunduunu ieren tezkereyi, Meclis-i Mebusanda ve Ayasofya Meydannda okuyarak halka nasihat etmilerdir. Bu olayla ilgili olarak Volkan muharriri Ltfi gazetede unlar yazmtr: Mebusan dairesinin n bembeyaz kesildi. Herkeste hissiyat- diniye galeyana geldi329. syan eden askerler, Harbiye Nazrn ve Birinci Ordu Kumandan Mahmut Muhtar Paay istemeyiz! diye baryordu. Daha nce yaanan Takla ve Yldz olaylar nedeniyle askerler korktuklar ve nefret ettikleri Mahmut Muhtar Paay hedef semilerdi. Bunun zerine Ali Cevat Bey, Harbiye Nazr Ali Paann azledildiini ve yerine bakasnn tayin edildiini ve Mahmud Muhtar Paann da azlolunarak yerine Yaver Paann vekleten tayin klndn beyan eder330. Burada ilgi ekici olan nokta, bu srada Mahmud Muhtar Paann hl grevinin banda bulunmas ve azledildiinden haberinin olmamasdr. Zaman getike durum ktleiyor, Beyolu tarafnda bulunan asker, isyanclarla birlemek zere peyderpey stanbul tarafna gemekte olduu gibi, kprleri tutmak iin Harbiye Nezaretinden gnderilen tabur ve mitralyz bl, tesadf ettikleri as askerlere katlyordu331. Mahmud Muhtar Paa, emrinde bulanan askerlerin isyanclara katlmasn
328 329

rtem, Abdlhamidin Selanik Srgn, s.147. Lutfi, Dnk Hal, Volkan, 14 Nisan 1909, Nr:104 iin baknz: M. Erturul Dzda, Volkan Gazetesi, Ali Cevat Bey, kinci Merutiyetin ln ve Otuzbir Mart Hadisesi., s.52. Ahmed zzet Paa, Feryadm, s.64.

s.505.
330 331

133

nlemek iin elinden geleni yapyor askerle bizzat ilgileniyordu. Bununla birlikte asker arasnda huzursuzluk iyiden iyiye artyor ve svarilerin ayaklananlardan yana karak klalarna dnmek istedikleri bildiriliyordu. Mahmud Muhtar Paa, subaylardan ald bilgilerden, askerin homurdanmaya baladn, artk hibir yerden ve kimseden emir almayacaklarn ve eve gitmek istediklerini ifade etmeye baladklarn renmitir. Bu durum karsnda Mahmud Muhtar Paa, svarileri daha fazla alkoyamayacana kanaat getirerek, kk kk ktalar halinde klalarna gndermeye balamtr. Yine olayn ilk gn baz askerler kendi balarna gizli aratrmalar yapm, Ahmet Rza ve Hseyin Cahit Beyin peine dmlerdir. ttihat ve Terakki Merkezi basld. Evleri, Tanin Matbaas ve eleri ve dostlar aranm; ancak Hseyin Cahit ve Ahmet Rza Beyler bulunamamtr. ura-y mmet ve Tanin gazete idarehaneleri de ayaklananlarca yklp yamaland. Mektepli subaylar da ldrmeye balamlardr. Bunlar ya askere engel olmak istedikleri iin, ya da askere tecavz etmeye kalktklar iin ldrlmler. Hkmet cephesinde gn boyu bunlar yaanrken asl karar merciinin Saray olduunu anlayan ve balanmak isteyen askerler, Saraya dnd. Nitekim af da, yeni Sadrazam ve Harbiye Nazrnn atanmalar da Saraydan geldi. Muhalefetin ayaklandrd askeri, muhalefetin can dman Abdlhamid kazanmt. O gn akamst balamak zere, stanbuldaki birtakm asker birlikler Yldza gelip ballklarn sundular. Sina Akine gre II. Abdlhamidin askerden bir ktlk gelmesin diye, onlar okamas, hem ttihat ve Terakkili hem de Ahrarc Merutiyetilerin bu yaknl ileri srerek kendisini ayaklanmay kartmakla sulamalarna ve tahttan indirilmesine vesile verdi, ya da en azndan bunu kolaylatrd332. Mahmud Muhtar Paa yaynlanan irade ile isyanc askerlere af karlmasn kabullenememitir. smail Kemal Bey tarafndan verilen emirde hkmet emrindeki askerlerin Sultanahmetteki askerlerle kaynatrlmasnn ve onlar selamlamasnn istemesi de barda taran olur. Bunun zerine Mahmud Muhtar Paa 19.30da artk anlamn yitiren grevinden istifa ederek Beyazttan ayrlmtr. Muhtar Paann yerine Yaver Paa atanmtr. Mahmud Muhtar Paann Harbiye Nezaretinden ayrlmasndan sonra iyice basz ve subaysz kalan maiyetindeki askerler ksa bir sre asi askerlerle birlemitir. Geceye kadar isyana katlmayan ve Harbiye Nezaretinde bulunan I. Nianc Taburu da asilerle birlemi ve bu suretle Hassa birlikleri hemen tamamen isyana dhil olmu ve gece sabaha kadar elence iin yaylm atei yapmlardr. Mektepli subay avna kan isyanc askerler, Mahmud Muhtar Paann Modada bulunan Mermer Konakn kuatmlar, Hassa Ordusu Kumandanlmdan

332

Akin, ttihat ve Terakki, s.126-127.

134

istifa etmi olan Mahmud Muhtar Paann hapsedilmek zere teslim olmasn istemilerdir333. Bu olay zerine Mahmud Muhtar Paa can gvenlii kalmad iin yurtdna kamtr334. kdam, Volkan, Mizan, Serbest gibi gazeteler ayaklananlardan yana tavr almlard. kdam askerlerin dzenliliini gstermek iin elinden gelen abay gsteriyordu. Buna gre, zorbalklar, kar yann kkrtmasyla ya da meru savunma durumunda olmutu. Her polisin yanna iki asker verilmi, bunlar stanbul sokaklarnda gvenlii salamlar, birbirlerini yattrp frenlemek iin tler vermilerdi. Askerler Adliye Nazrn ldrdkleri iin pek zgndler. Cenazesi ihtifalat- lazime ile kaldrlacakt. Yabanclar ve mslman olmayanlarn haklarna fevkalade riayet edilmiti. Askerler ikier, er eliliklere giderek can, mal, rza dokunulmayacan aklamlard. Ayaklanmay frsat bilen Zaptiye tevfikhanesindeki tutuklular binay atee vererek kamaya yeltenmiler, asker gelerek onlarn ayaklanmasn bastrmt. O gn kan Volkanda Vahdetinin Halife-i slam Abdlhamid Han Hazretlerine Ak Mektup baln tayan yazs vard. Buna gre, Vahdetinin iinde bulunduu hal ve mevkii Abdlhamide hitabetmeyi gerekli klmtr. u dakikada ald bilgiye gre btn asakir-i ahaneleri subaylarn mektepli olanlarn tutukladktan sonra 0.45 1.45 sralarnda Mebusan Meclisini kuatmlar, fakat asakir-i mumaileyhimin makasd- hakikiyeleri ne olduu bizce anlalamamtr. Ortada resmi otorite olarak bir tek Abdlhamid kalmtr. Merutiyetin korunmas artk nemli lde II. Abdlhamidin mutlakyeti kurmaya kalkmamasna, ya da Vahdetinin dedii biimde, onun mutlakyetilere kulak vermemesi ile mmkndr. Vahdeti, dt umutsuzluk yznden, Ahrarc bir hkmeti gznden karm, Merutiyeti olmak artyla, tarafsz hkmete bile raz olmutur. syann ikinci gn asilerin says 3035 bine km bu kuvvet o gnlerde
333 334

smail Hami Danimend, 31 Mart Vakas, stanbul Kitapevi, stanbul, 1986, s.254. Mahmud Muhtar Paann ka u ekilde gereklemitir: Konan etrafnda bin be yze yakn Selimiye

Klas askerleri toplanmtr. Birka kez kapy krarak ieri girmeyi ve Mahmud Muhtar Paay yakalamaya teebbs etmise de, Paann ailesi Msr Hidiv ailesine mensup olduu iin bu teebbs engellenmitir. Paa durumun tehlike arz ettiini grerek kamaya karar verir, bahe kapsndan kmas mmkn olmad iin bahe duvarndan bitiikteki evin bahesine atlar. Burann sahibi olan bir Franszn yardmyla da komusu ngiliz asll William Whittallin evine saklanmtr. Bu durumu bilmeyen baz kiiler Paann hayat hakknda pheye dmlerdir. Mahmud Muhtar Paann babas Gazi Ahmet Muhtar Paa, telgraf ile direk olarak II. Abdlhamide mracaat ederek, olunun tahlisi aresine serian baklmasn talep etmi ve sarayn teebbsleri ile karlan bir ferman ile Mahmud Muhtar Paann evi nndeki askerler dalmaya balanmtr. 14 Nisan gn Mahmud Muhtar Paa Whittalllere ait bir yat vastasyla Avrupaya kaarak kendisini arayan asi askerlerin elinden kurtulur. Muhtar Paa, Hareket Ordusunun stanbula gelmesinden sonra tekrar stanbula dnecektir. Mahmut Muhtar Paa ile ilgili bkz: Said Olgun, Mahmud Muhtar Paa (1867-1935) Hayat, Asker ve Siyasi Faaliyetleri, Eserleri, (Gazi niversitesi Tarih Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi), Ankara, 2006.

135

ttihat gazeteler susturulduu iin, yaynlanmaya devam eden Volkan gazetesi tarafndan da: Kim derdi ki bize Kpr ortasnda silindir apka giydirecekler, kim derdi ki, bize araf giymek zaman deildir, diyecekler. Ve bunlarn byk vatansever Ahmed Rza mdafaa edecek. gibi szlerle tahrik etmekte, ittihatlk dmanln krklemeye almaktayd335. Askerler babo gruplar halinde btn stanbula yaylmlar, birok stanbullu kaza kurunuyla yaralanmt. Baz askerler de bu arada rastladklar Harbiyeli subaylar ldrmeye alyordu. Hatta bu o kadar geniledi ki, mektepli olanlar asker olup olmadklar ayrt edilmeksizin rahatsz edilmeye balanmt. Asi askerler mektepli avna kmt.

2.5.1.1. Ali Kabuli Beyin Lin Edilmesi kinci gn stanbulda fazla bir ey cereyan etmemi ve kyam sknet kazanmtr. Bunda Padiahn, isyan erbabnn sularn affetmesi ve gayet yattrc bir tavr taknmas, byk rol oynam grnmektedir. Bu arada yer yer Padiah II. Abdlhamidin lehine sloganlar atld da oluyordu. Bu durumlarda Padiah pencereden gstericileri selamlyordu. Bu durum, ttihatlarn muhalifleri zerinde de endie verici bir manzara olarak grnmtr. Daha ilk gnden ayaklanmann ald renkten holanmayan Prens Sabahaddin Bey, Beikta nndeki Hamidiye kruvazrnde donanma svarileriyle bir toplant yaparak, ayaklanma daha Abdlhamid taraftar bir yne kayarsa, Abdlhamidin tahttan indirilmesi iin gemilerde bir meveret meclisinin toplanmasn ve kararn top tehdidiyle Saraya kabul ettirmesini kararlatrd. kinci gn Prens, olaylarn korkulan ynde gelitiini ileri srerek, donanmann szn tutmasn istedi. Hamidiye svarisi, ertesi sabah dier svarilerle grtkten sonra harekete geileceini bildirdi. Fakat 3. gn svariler bu ie yanamadlar. Asar- Tevfik firkateyni svari vekillii yapan Binba Ali Kabuli Bey, ie girimek zere gemicileri hazrlayc konumalar yapt. Ali Kabuli Bey, Prens Sabahaddinin deniz subaylaryla yapt toplantya katlm ve toplantda, syan Merutiyet aleyhine bir cereyan halini ald takdirde, Yldz Saraynn topa tutulmas yolunda alnan karar benimsemi, bu karar gereince de isyann neticesine bakarak zrhlsndaki askerlerin asiler arasna katlmasn nlemitir. Ali Kabuli Bey, bu amala askerlere: Padiah milletle kaimdir, milleti mahvetmek isteyen kim olursa olsun bu toplarla onu kahretmek boynumuzun borcudur szlerini sylemi, ite bu szler Ali Kabuli Beyin lin edilme nedeni olmutur. Tahriki askerler bu szleri arptm ve binbann szlerini, saray topa tutaca ekline sokmulardr. eitli yollarla Asar-
335

Zekeriya Kurun Kemal Karaman, Dervi Vahdeti, DV A, c.IX, stanbul, 1994, s.201.

136

Tevfike szabilen 31 Martn elebalar emrindeki bir grup tahriki, deniz subaylar toplantsnda alnan karar, Ali Kabulinin, Yldz Sarayn yani, II. Abdlhamidi topa tutaca ekline sokarak, askeri tahrik etmilerdir. Ali Kabuli Beyin ldrlmesine kadar gidecek olay, Yldz Sarayna giden askerler yle anlatmaktadr: Prens Sabahattin Beyin Hamidiye zrhls kumandan Vasfi Bey ile anlamasna gre, Yldz Saray topa tutulacak, Ali Kabuli Bey de bu bombardmana katlacakt. Vasfi Bey, bunu yapmak iin isyann Merutiyet aleyhine bir durum almas gerektiini ileri srmtr. Bahriye neferi, Ali Kabuli Beyin kamarasnda geen konumalar dinlemiler, ertesi gn kaptan uyuduu srada, odasna girip elini kolunu balayp, geminin ambarna hapsetmilerdir. Askeri bunu yapmaya tahrik edenin, Asar- Tevfik neferlerinden Rizeli Enes olduu ileri srlmektedir336. Ali Kabuli Bey nce, Bahriye urasna getirilmi, burada serbest braklmasna karar verilmesine karn, isyanc askerler Ali Kabuli Beyi, Yldz Sarayna, Padiahn huzuruna karmaya karar vermilerdir. Ali Kabuli Bey tekme dipik srklenmi, Yldza gelinceye kadar, bahriye askerleri tarafndan ldrlrcesine dvlm ve eitli hakaretlere uram, Kabuli Beyin Yldza srklenerek gtrlmtr. Yldz bahesinde bunlar olurken, Abdlhamid, Ali Kabuli Beyin asker tarafndan Yldz Sarayna getirildiini renmi ve sarayn baheye bakan penceresine doru yrmeye balam; pencerede ilk nce Abdlhamidin Baktibi Ali Cevad Bey grnm, hemen arkasndan Abdlhamid grlmtr. Pencere nne gelen Abdlhamid, Saraynn topa tutulmak istendii iddiasn ciddiye alarak, binbann kendisine teslim edilmesini istedi. II. Abdlhamid, Ali Kabuli Bey ile konutuktan sonra askerlere binbay himayesine aldn ve onu karakola gtrmelerini emreder. Fakat askerler Ali Kabuli Beyi gtrrken sngleyerek yolda ldrrler. Abdlhamid bu ie zldn sylemekle birlikte, katil erlere kar -ayplama yollu da olsabir ey yaplmasn yolunda bir emir vermedi337. 2 Nisan 1325 (15 Nisan 1909) ylnda
336

Mustafa Mftolu, stanbula Yryen Ordu- 31 Martn Perde Arkas, Baak Yay., stanbul, 2005, Ali Cevad Bey olay u ekilde anlatmaktadr: Bir takm askerlerin Yldz Kasr nnde barmakta

s.78-80.
337

olduunu iiterek, terf-i ahane vukuu tabi olduundan kasr- lye gittim. Zt- hmynlar da merdivenden kyorlard. Bana dediler ki Askerler bir binbay getirmiler. Yldz topa tutacak imi. Zt- ahaneleri doruca mtd vehile pencerenin nne gittiler. Ben de pencereyi atm ve karlarnda dvn durdum. Meydan birok bahriyeli askerler ve ahli ile dolmu idi. Zt- ahaneleri kir Paaya hitaben Ne istiyorlar? dedi. kir Paa da galiba anlamam olmal ki, pencerenin karsnda selam duran biri tfekli, dieri tfeksiz iki askeri ne getirdi. Zt- ahaneleri ne istediklerini sordu, stanbulu topa tutacandan ve gayet fena bir adam olduundan bahisle, Binba Ali Kabl Beyi getirmi olduklarndan ve kendilerinin terfi-i rtbeden ve maatan mahrum braklm ediklerinden bahsettiler. Zt- ahaneleri Binbann bu emri kimden alm olduunu sul buyurmalar zerine, bir ka asker birden bir eyler sylediler. ntizamszlk ve karklk grnmee balamas

137

isyann nc gnnde yaanan bu cinayet ekilde cezalandrlmtr.

ttihatlar derinden etkilemi, hareket

ordusunun geliinden sonra kurulan Divan- Harb-i rfi yarglamalarnda sulular ar bir Dervi Vahdeti Volkanda askerlere hitaben yazd 15 Nisan tarihli makalesinde isyanclar u ekilde nitelendirmektedir: Arslanlar! Herbirinizin nam, nam- mbecceli tevarih-i memi (yce slam tarihinin adn) tezyin etti. Sizin gibi bir ordu dnyann hibir kesinde yoktur. Evet, yoktur, bunu iftihar, gururla syleyebiliriz. nk byle bir hareket-i askeriyye, dnyann hangi bir noktasnda vukua gelseydi, vatanlar batan baa herc merc olmak iten bile deildi338. Ahrarc bir Harbiye rencisi olan Ahmet Bedevi Kuran, baz arkadalarn Mizanc Murada gnderdi. Kendisi de Mevlnzade Rfata gitti. Bu bilgilerden Mevlnzade Rfat, Mizanc Murad, Ahmed Bedevi Kuran ile Dervi Vahdeti ve Said-i Nursi arasnda tanklk ve temas bulunduu anlalmaktadr. Serbest de o gn yaplacak basn mitinginin, imdilik gerekli grlmedii iin yaplmayacan bildiriyordu, zira nasl olsa eriat hrriyet-i kelam buyuruyordu. Gnn Volkannda Vahdetinin nkikab- erri bayazs dikkati ekiyor. Bunda Ak Mektup taki ktmserlikten hibir iz yoktur. Yalnz yerde halife ad saygyla anlarak, ihtiyat elden braklmak istenmiyordu. Son olarak da askerler uzun uzun vlyordu. Volkann son

zerine, u hle netice vermi olmak zere, dire-i hmynlarna avdet buyrulmas lzumunu men temenna ettim. Grmediler. Yine temenna ederek biraz hzlca ses ile Efendim istirahat buyrun. dedim. Ol vakit zt- hmynlar, pencereden balarn kararak ve elini gslerine koyarak, askere hitaben O adam bana teslm edin. Ben tahkk ederim. dedi. Ve orada bulunan paalara da Kabl Beyin mahfazan karakola gtrlmesini ferman buyurarak pencerenin nnden ekildiler. Odalarna girerler iken Efendim yoruldunuz. demekliim zerine, Malah Bizi topa tutacak diyorlar, sormayalm m? buyurdular... Zt- hmynlar ile beraber salonun yannda meydana nazr odaya girdiim esnada, bir karklk tesadfen gzme iliti. Efendimiz galiba bir eyler oldu. dedim. Gitsinler baksnlar, bir fenalk olmasn. dediler. Hemen salona frladm (ve oradaki yaverlere Sultann emrini tekrarladm.). Tekrar odaya girerek pencereden darya baktm srada, askerin birinin elinde kanl bir kasatura ile gitmekte olduunu grdm ve Aman efendim, galiba Binbay ldrmler; fakat ok fena oldu. dedim. Zt- hmynlar da Artk bu asker deil, s olmular. buyurdular... Bu esnada ser-yaver kir Paa grnd... Efendimiz Paadan ne olduunu sul buyurdular; nne bakt, yavaa bir eyler sylenildi... (Sonra da) Irde-i seni-ye vehile Ali Kablyi taht- muhafazada olarak karakola gtrrlerken, askerin bateten hcum ederek katleylediklerini syledi. Bu hl zt- ahanelerinin hakkaten ve cidden teessfn mcib oldu ve msebbib ve katillerini teln eyledi. demektedir. Bkz: Aksun, a.g.e., c.V, s.178179.
338

Dervi Vahdeti, nklab- eri, Volkan, 15 Nisan 1909, Nr:105 iin baknz: M. Erturul Dzda, Volkan

Gazetesi, s.510.

138

sayfasnda ise ttihat ve Terakki nderlerinin nerede bulunduklarnn bilinmedii syleniyor ve alay ediliyordu339. syanclar isteklerinin bir ksmn elde etmi, Tevfik Paa bakanlnda yeni kabinenin kurulmasn salamlard. Kabine u kiilerden oluuyordu. Meihat Ziyaeddin Efendi, Dahiliye Adil Bey (vekaleten), Rauf Paa (asaleten, 16 Nisan), Hariciye Rifat Paa, Harbiye Ethem Paa, Bahriye Emin Paa (vekaleten asaleten 20 Nisanda dier bir Emin Paa), Adliye Hasan Fehmi Paa (15 Nisanda istifa) uray- Devlet Riyaseti Zihni Paa (15 Nisanda istifa) Raif Paa (16 Nisan), Ticaret ve Nafia Gabriyel Norodonkyan Efendi, Maliye Nuri Bey, Maarif Abdurrahman eref Bey, Orman ve Maadin ve Ziraat Mavro Kordato Efendi, Evkaf Halil Hammade Paa340.

2.5.2. Padiahn ve Bb- linin syana Tepkisi 31 Mart Olay ortaya kt ilk saatlerden itibaren, II. Abdlhamid ve Bb- Alinin izledii siyaset isyann hemen bastrlamamasnda ve giderek daha vahim bir hal almasnda etkili olmutur. Hassa ordusu Mahmud Muhtar Paaya tam yetki verilmemesi, Padiah II. Abdlhamidin salam bir duru gstermeyip isyanclara sempatik yaklaan yanl siyaseti ve hkmetin istifa etmesinden sonra kurulan yeni kabinenin izledii sinik politika ayaklanmann bastrlamamasna neden olmutur. Askerin eriat isteriz! sloganyla Meclise yaklat 04.45te renen Hseyin Hilmi Paa, saat 06.30 civarnda saraya telgraf ekerek isyan saraya bildirmitir. Bylece Sultan II. Abdlhamidin isyandan haberi olmutur. Sadrazam Hilmi Paa, Zabtiye Nazr Saminin bir ihbarn da u ekilde arz etmitir: Sabaha kar Takla taburlarnn silahl fakat zabitsiz olarak, ksmen Beikta ve Yldz cihetlerine hareket ettikleri gibi, bir ka yz nefer raddesindeki miktarnn da Galata kprsnden geerek, Sultanahmet Meydanna geldikleri, meydana mntehi caddeleri tutarak ve eriat isteyen meydana toplansn, istemeyenler darda kalsn. diyerek, ahaliyi toplamakta bulunduklar, sual olundukda Biz eriat isteriz, baka bir fena fikrimiz yoktur. cevabn verdikleri, gelen askerin yalnz 4. Avc Taburu efradndan bulunduu341

339 340 341

Volkan, 15 Nisan 1909, Nr: 105. Sina Akin, eriat Bir Ayaklanma 31 Mart Olay, mge Kitabevi, stanbul, 1994, s.33-34. Aksun, a.g.e., c.V, s.162.

139

Hilmi Paa,

syanclarn ne istediklerini renmek iin eyhlislam Ziyaeddin

Efendiyi gndermi, kendisi de milletvekilleriyle beraber kalmtr342. Meclis-i Mebusana doru yryen askerleri eyhlislam Ziyaettin Efendi karlam, ne yaptklarn, dertlerinin ne olduunu sormutur. Sabah gazetesine gre, askerlerle eyhlislam arasnda u konuma gemitir: Efendi Hazretleri! Siz eriatn icra ve ifasna memur ve hepimizin bysnz. Size evvelce eriat ve hakkaniyet dairesinde idare olunacamzdan bahseylerlerdi. Hayli mddetten beri yaplan muamelata bakarak aldandmz hiss eyledik. Baz zabitlerimiz namaz klmamza vesair umur- diyanetimize hakkyla riayet ettirmiyorlar. Anladmz bu yoldaki hal ve hareketleriyle bizim mehur cihan olan selameti diniyemize zaaf vererek menfaatlerine hizmet etmektir. Bunun iin byle zabitan istemeyiz. Bilfikir u efendi dahi zabitimizdir. (yanlarnda bulunan bir mlazm efendiyi irase eyleyerek) lakin anlattmz gibi deil. Biz milletle beraber milletli urunda lmeye bile hazr ve amadedir.343 isyanlarnn nedenlerini bu ekilde ileten askerler; Hseyin Hilmi Paa ile Bahriye Nazr Rza Paann ekilmesini, Meclis Reisi Ahmed Rza, mfritlerden Hseyin Cahit ile Talat Beyin ve uray mmet Gazetesinin bamuharriri Bahaettin akir Beyin mebusluktan kovulmasn, mektepli zabitler atlmasn ve kendilerinin affedilmelerini istemilerdir. eyhlislam Ziyaeddin Efendi bu istekleri Bb- lide toplant halinde bulunan hkmete bildirmitir. syan bastrmakla resmen mkellef olan Sadrazam ve Dhiliye Nazr Hseyin Hilmi Paa, Harbiye Nazr Ali Rza Paa, Bb- liye kapanp kalmlar ve kararl bir tavr gstermemilerdir344. Sadrazam Hseyin Hilmi Paa, tedabir-i hakimane ile dzeni yeniden salamaktan baka yola gitmenin mkl ve gayr-i caiz olmasndan bahsederek ayaklanmann banda, bunu zorla bastrmaya niyetli olmadn gsteriyordu. Mahmud Muhtar Paann ayaklanmay iin en banda bastrmak istemesinin engellenmesindeki sebeplerden biri de gelimelerden haberdar olan II. Abdlhamidin katiyen tebaam arasnda kan dklmesini istemem, hadise sulh yoluyla halledilmelidir. eklindeki telkinlerinin tesiridir. Kendilerine hi bir ey yaplmadn gren asi asker, gittike cesaretlenerek Meclisi Mebusan sarm, o sabah Meclise gelen mebuslar tutuklamtr. Meclise silahla girerek mebuslara bask yapmaya balamlardr.

342

syanc askerlerin eyhlislam Ziyaeddin Efendiyi gece yars saat 2.30a doru konandan kaldrdklar ve

Ayasofya Meydanna gtrdkleri eklinde baz kaynaklarda bilgiler olsa da genelde hkim olan dnce eriat sloganlaryla meclise yryen askerlere araclk etmek iin eyhlislam Ziyaeddin Efendinin sadrazam tarafndan gnderildii eklindedir.
343 344

Sabah, 1 Nisan 1325/14 Nisan 1909, Nr: 7023; kdam, 14 Nisan 1909, Nr:5347. Alkan, a.g.e., s.128.

140

Hkmet, darda ne olup bittiini ancak dardan gelen kiilerden renebiliyorlard. Ezan saatle 6.30 (13.15) sralarnda Arif Efendi isminde bir polis memuru Babliye gelerek, Ayasofya Meydannn adeta maher yerine dndn ve her ne kadar nemli bir olay olmamsa da heyecan ve galeyann pek ziyade arttn ve eyhlislam Efendinin Meclis-i Mebusanda bulunup kmak ihtimalinin olmadn ve isyanclarn Sadrazam ve Harbiye Nazr ve Meclis-i Mebusan Reisi ve Hassa Kumandannn (Takla Kumandan Miralay Esad Bey) istemediklerini haber vermitir345. Kabine, eyhlislamdan isyanclarn ne istediklerini rendikten sonra istifaya karar verdi. Bu arada mecliste mebuslar arasnda Hkmete gvensizlik oyu verip vermeme tartmas balamtr. Bu balamda Kastamonu Mebusu Yusuf Kemal Bey, kabinenin bu eyleme yol aan nemsizliinin kabineye gvensizlik oyu vermek iin yeterli neden olabileceini ifade etmi, bu gr zerine Ankara Mebusu Talat Bey: Bo yere acele etmeyin. Aslnda imdi haber aldm ki Hilmi Paa istifasn vermek zere saraya gitti demi ve oy itibariyle karar says olmayan bir meclisin gvensizlik bildiremeyeceini ifade etmitir. Ltfi Bey uzlama aranmasn ifade etmitir. Babanzade smail Hakk gvensizlik oyunu karklklar arttraca iin nlemeye almtr. Yeter say bulunmamasna ramen smail Kemalin sraryla hkmet hakknda yaplan oylamayla gvensizlik karar alnd. Kararn bildirilmesi iin seilen heyet meclise gelen eyhlislam Ziyaeddin Efendi ile karlam, Ziyaeddin Efendi sadrazamn sarayda olabileceini bildirmitir. Hkmetin istifas telgraf yoluyla Yldza bildirilmitir. Hkmete, Sadrazam, Harbiye Nazr ve Maarif Nazrnn Saraya giderek Hkmetin istifasn ve olaylar hakknda Padiaha bilgi verilmesi; dier Nazrlarn ise Bablide kalarak, daha nce alnan karar zerine Harbiye Nazrl ve Meclis-i Mebusan ile haberlemeleri ve Saraydan kendilerine gereken talimatn telgrafla verilmesi kararlatrlmtr. Sadrazam, Harbiye Nazr ve Maarif Nazr saat 7.00(13.45) sralarnda Bb- liden karak araba ile Sirkeciye ve oradan da Bahriye Nazrnn stimbotuyla Beiktaa ve Beiktatan araba ile Saray- Hmayuna gitmilerdir346. Sadrazam Hseyin Hilmi Paa yannda Harbiye Ali Rza Paa ve Maarif Nazr Abdurrahman eref Efendi ile Yldz Sarayna gelmiler ve Kabinenin bizzarure ve bilmecburiyye istifa eylediini belirten istifalarn szl olarak II. Abdlhamide sunmulardr. Ancak Mabeyn Baktibi Ali Cevat Bey, II. Abdlhamidin istifay yazl olarak istediini belirtmi, bunun zerine Sadrazam ve iki Nazr tarafndan istifa metni yazlarak imzalanm ve Ali Cevat

345

Son Vakanuvis Abdurrahman eref Efendi Tarihi -II. Merutiyet Olaylar, (Haz. Bayram KodamanAbdurrahman eref Efendi Tarihi, s.155.

Mehmet Ali nal), TTK Yay., Ankara, 1996, s.154.

346

141

Beye verilmitir. Dier kabine yeleri de Saraya geldikleri iin yeni bir istifa mazbatas hazrlanp onlar tarafndan da imzalanarak Padiaha takdim edilmitir. II. Abdlhamid, Kmil Paaya yakn saylabilecek Ahmet Tevfik Paaya Sadrazamlk teklif etti. Tevfik Paann Sadareti kabul etmesinin ardndan, Harbiye Nazr Ali Rza Paann yerine askerlerin sayg duyduu bir isim olan Osmanl-Yunan Savann kahraman yal Gazi Ehtem Paa atanmtr. Fakat smail Kemalin abalar sayesinde stanbuldaki 1. Ordunun komutanlna muhalefetin kahraman Nzm Paa geldi. ttihat ve Terakki nderleri ve mektepli subaylar ya gizlendiler, ya da stanbul dna katlar. Bir anda stanbulda ttihat ve Terakkinin otoritesi kayboldu. Bylece ttihat kabine gitmi, 14 Nisan 1909da yeni kabine kurulmu oldu347. Sleyman Tevfik Beyde Mecliste olanlar Ali Cevat Beye anlatm, bunun zerine Ali Cevat Bey II. Abdlhamidin yanna giderek duyduklarn anlatmtr. II. Abdlhamid, yeni istifa eden Hseyin Hilmi Paann da onay ile askerlere hitaben yazd bir ferman Baktip Ali Cevat Bey ile asker arasnda bulunan eyhlislma gndermitir. II. Abdlhamidin yollad heyet saat 14.00 da bakaldran askerlerin bulunduu Meclisin nne ulamtr. Ali Cevat Bey, Meclis Binas nndeki isyanc askerler elindeki ferman okumak iin krs haline getirilmi bir arabann ykntlar zerine kmak zorunda kalmtr. Ali Cevat Beyin yannda bulunan Halis Efendi isminde bir ders hocas, askerlerin, Padiahn buyruunun manasn tam olarak anlayamad eklindeki uyars zerine, ferman askerlerin anlayaca bir ekilde Sleyman Tevfik Bey tarafndan sadeletirilmi ve Ali Cevat Bey tarafndan askerlere okunmutur. II. Abdlhamid yaynlad fermanda, Hkmetin istifasnn kabul edilmi olduunu ve yeni kabinenin teekkl etmi olduunu, Harbiye Nazrlna Yunan Sava komutan Gazi Ethem Paann atandn, askerlerin yaptklar bu gsteriden dolay hibir ekilde cezalandrlmayaca ve af karld; devletin zaten slm devleti olup bundan sonra eriata bir derece daha dikkat edilecei ve askerlere i rahatl ile klalarna dnmesini ve halknda ilerine glerine dnmelerini, bunu aklamaya da Ali Cevat Beyi tayin ettiini ve i bu fermann Meclis-i Mebusanda baslarak iln edileceini beyan etmitir348. II.
347

Tevfik Paa Kabinesi u kiilerden olumutur: Harbiye Nezaretine Yaver-i Ekrem Hazret-i ehriyari

Ayandan Mir Edhem Paa. Hariciye Nezaretine bkaen (tekrar) Rfat Paa, Maliye Nezaretine Mlkiye Tekad Sand Nazr Nuri Bey, Adliye Nezaretine uray- Devlet Reisi Sabk Hasan Fehmi Paa, Maarif Nezaretine bkaen Abdurrahman eref Bey, Ticaret ve Nafia Nezaretine bkaen Gabriyel Noradunkyan Efendi. Orman ve Maden ve Ziraat Nezaretine bkaen Mavrokordato Efendi, Evkaf- hmayun Nezaretine bkaen Hamade Paa, Dhiliye Nezareti Vekletine Veklet Mstear Adil Bey ve Bahriye Nezaretine de uray- Bahriye Reisi Hac Emin Paa atanmlardr. Bkz: Mizan, 2 Nisan 1325/ 15 Nisan 1909, Nr: 126.
348

Ali Cevat Bey, kinci Merutiyetin ln ve Otuzbir Mart Hadisesi, s.49.

142

Abdlhamidin isyanc askerleri yattrmak iin Meclis-i Mebusana gnderdii Bayaveri Ali Cevat Bey ile nasihat ettii askerler arasnda u konuma gemitir: Hemen asiler etrafm ald. Lisanndan Anadolulu olduu anlalan arslan suratl bir babayiit asker, Babala syle. Bizim rzmza, dinimize svyorlar, dvyorlar. Vallahi gnahtr, bize acsn demesi zerine, kim dvyor, kim svyor? dedim. Daire-i kitabet kahvecilerinden olup o gn beraberimde bulunan Hasan Aay gstererek Olum bak, ben de u adam dvdm. nsan bynden, zabitinden baz kere dayakta yer. Bahusus ne zarar var demekliim zerine kafasn ne uzatarak sana kurban olaym aam, sen gzmn stne vur. Zarar yok. Bizi dvenler kk kk ocuklardr. Hem de azlar kfrle doludur. Dinimize, imanmza kfrediyorlar. Gnah deil mi? demitir349. Tevfik Paa hkmete geldikten sonra Mabeyin Baktipliinden Osmanl imparatorluunun btn vali ve kumandanlarna hitaben bir telgraf gnderilmitir. Telgrafta stanbula bulunan bilcmle askerin avc taburlar ile beraber kardklar bir umumi galeyan zerine Hseyin Hilmi Paann taht riyaseti altnda bulunan heyet-i vkelnn hep birlikte istifa ettiini ve bunun zerine kendisinin Sadaret Makamna atandn ve kurulan bu Kabinenin gayet tarafsz kiilerden oluan bir Kabine olduunu; bununla beraber Kanunu Esasinin ksmen de olsa hkmlerinin deitirilmesi yolunda bir teebbsn olmadn ve olmas ihtimalinin dahi bulunmad; Mebusan Meclisinin toplant halinde olduu belirtildikten sonra, Bu arada avc taburlar ile beraber bilumum askir tarafndan vukua getirilen bu hadisenin taraya baka suretle aksettirilmesi hususu belirtilmi ve daha sonra, kurulan yeni kabinenin suret-i teekklne dair yanl neriyat ve iaatta bulunulmas muhtemel olduu gibi yanllara dlmemesi konusunda taradaki vilayetler uyarlm ve Kanunu Esasinin bir harfine dahi dokunulmad ve eriat hkmlerinin halen yrrlkte olduu ve uygulanmasna azami dikkatin gsterildii ve bu hususun muhafaza edilmesi grevini Tevfik Paaya verildii belirtilmitir350. Ali Rza Paa, askerlerin ldrmek iin arad kiilerin banda gelmektedir. Ali Rza Paay saklamak iin, Saray nne getirilen st kapal sivil bir araba ile Mabeyn Baktibi Ali Cevat Beyin Bebekte bulunan yalsna gnderilmitir. Bir gece orda kaldktan sonra ertesi akam yine araba ile Bebekten evine gnderilmi ve evi gvenlik altna alnmtr. Hseyin Hilmi Paa ise koruma altnda Yldz Sarayndan kartlarak ilideki evine gnderilmitir. Hseyin Hilmi Paa ertesi gn kendini gvende hissetmemi, Bahriye Mirlivas Said Paa tarafndan evinin nnde bir gsteri yaplmas ihtimalini de gz nne
349 350

Ali Cevat Bey, kinci Merutiyetin ln ve Otuzbir Mart Hadisesi, s.52. smail Hami Danimend, 31 Mart Vakas, stanbul Kitapevi, stanbul, 1986, s.55-56.

143

alarak komusunun evine gitmeyi uygun bulmu ve bir hafta boyunca yerini srekli deitirmitir. brahim Temo, Ali Rza Bey ile karlamalarn ve isyanclarn Merkez-i Umumyeyi yamalamalarn anlarnda u ekilde anlatmaktadr: Yine o uursuz irticann sabahnda stanbul tarafna geip Krt, Tatar, Arnavut kulplerinin ne durum aldklarn renmek istedim. Caalolundan, Soukemeye inen sokakta imdiki Son Posta gazetesi idarehanesinin yaknnda Meclisi Mebusan Reisi Ahmed Rza Beyi acele acele Ayasofya tarafna gider grdm. Nereye gidiyorsunuz? Mrteciler ellerinde silhlar Ayasofya Camii erifi yannda toplanmlardr, bir eyden haberi olmayan zavall Adliye Nazrn ldrdler, seni de belki ldrrler, dnnz, geliniz bir yerde sizi saklyaym dedim. Teekkr ederek sratle geri dnd. Saklanacak yerim vardr dedi. Sakn eref sokandaki Merkez-i Umumye gitmeyiniz, isyanclar mutlak orasn da basarlar, ben imdi oraya gidiyorum, kulbn idare memuru Arnavut Recep Efendiyi bulur gereken uyary yaparm dedim. Ben oraya gidip Recep Efendiyi pek akn olarak sokakta buldum. Recep ieri gir, Cemiyetin mhrlerini ve mhim evrak varsa onlar kardaki konakta oturan Acem Mirza Hseyin Efendinin validesine teslim et ve Doktor brahim Efendinindir dersin, hem merkezin kapsn da ak brak. Mrteciler gelirse buyur et, kar durma diye uyardm. Basknclar gelmiler, merkez-i umumide bir eyler bulamadklarndan ellerine geen ufak tefek eylere zarar vererek gitmiler.351 Ayaklanmay destekleyen muhalefet, ttihat ve Terakkiye kar darbe baarya ulatnda hkmetin destekledikleri Kmil ve Nzm Paaya kalacan dnmekteydi. Ayaklanmann kt plnlanm olmas, ayaklananlarn muhalefet safndan II. Abdlhamide kaymasna yol aacaktr. Yeni kabine derhal skynetim iln etmek yerine tavizci bir politika izlemeye balam, bu yanl politika neticesinde olaylarn yatmas biryana isyan iyice yaylmtr. Mahmud Muhtar Paann da pasifletirilmesiyle stanbuldaki ordunun kontrol tamamen isyanclarn eline gemi, ttihat ve Terakki Cemiyetinin etkisi tamamen kaybolmu, kaos ortam domutur.

351

brahim Temo, ttihad ve Terakki Cemiyetinin Kurucusu ve 1/1 Nolu yesi brahim Temonun ttihad

ve Terakki Anlar, Arba Yaynlar, stanbul, 1987, s.196.

144

2.5.3. syann Ortaya kard Tepkiler brahim Temo, 31 Mart Olay sonras duyduu tepkiyi anlarnda u ekilde yazmaktadr: Bu vahiyane askeri irticandan fevkalde zntl olarak atana ile dnerken kprbanda yeni kan o gnk Mizan gazetesini alp ba makalesinde Murad Beyin ( nklb- Sahih) makalesini okur okumaz, doruca Mizan idaresine kotum. Murad Beyi Kayserili Zeki Bey ve bir de binba ile konuur buldum. Kapdan girer girmez, Murad Bey: Ha, ite doktor geldi, bakalm bu sabahki makalem zerine ne fikir yrtecek? dedi ve: grdn m doktor, seninkileri tuttuklar yolu nereye vardrd? Bardk, ardk, bir trl dinletemedik. imdi aradklarn buldular diye benden tasdik cevabn bekledi. Ben: evet beyefendi, siz tarihisiniz, her inklpta bu gibi olaylar ve hatta daha zcleri grlmtr. Fakat sizin bugnk makaleniz yolsuzca, hatta pek mantksz yazlmtr. Vatanda henz Merutiyeti idare hakkyla yerlememitir. Chela ksm ve daha kts, vatanda her trl ktlkleri dzeltecek, isyanlar bastracak en nemli icra kuvveti olan askerler; mekteplileri, ilim adamlarn tepelemee kalkarsa, buna gerek inklp denebilir mi? te ben imdi kurunlanan iki mektepli subay muayene iin gittiim Arnavutkyden geliyorum. Orada az kald beni de vuracaklard. Bereket versin kurnaz bir Rum delikanlsna Baka trl, sizin bu eski fikirdanzn salasn, gazetenizde dostlarmz okuyacak ve iitecekti dedim. Murad, Bey binbaya dnerek: Beyefendi, siz Doktor Temoyu tanmazsnz. Dourduu ttihad ve Terakkiyi, hrsz ve yaramaz ocuunu ven ve koruyan bir koca karya benzer. Kendisine bunca fenalklar yaptklar halde, kimsenin eline vermez ve mdafaa eder, dedi. Ben: Beyefendi, ahsiyattan bahsetmeyelim, bu fena isyan, bu irtica, vatan tehlikeye koyabilir. Sizi ok severim, hrmetim de oktur. Gazetenizin, mesleinizin ve ahsnzn ileride korunabilmesi iin, yarndan itibaren dier bir makale ile bu hatanz dzeltemezsen bile, deitirin. stanbuldaki bu harekt, aksi tesir yapacak ve ben eminim ki; Rumelideki ordular harekete geecek ve maazallah Anadoludakiler de henz snmemi, zihinlerinden silinmemi istibdat kuvvetinin tevikleriyle stanbula yry ederler, millet birbirine girer, yabanclarn mdahalesine, Trkiyenin paralanmasna, dalmasna sebebiyet verir deyip idarehaneden ktm. Dastanl Murad Bey bundan sonra kalemini biraz dzeltmi, fikrini deitirmise de, i iten gemiti.352 Ahmet Bedevi Kuran 31 Mart Olay sonras gazetelerin bamuharrirleri izlenecek politikay belirlemek ve Merutiyeti savunmak iin bir araya geldiklerini belirtmektedir. Mizanc Murad, Serbest sahibi Mevlnzade Rfat, Sabah gazetesinden Ali Kemal beylerle
352

Temo, a.g.e., s.192-194.

145

Volkanc Vahdeti Beyolunda, Kroker otelinde toplanarak, asilere kar hareket tarz ve Merutiyetin korunmas iin ne tr tedbirler gerektii konusunda cemiyet mmessilleri ile toplamlardr. Tokatlyanda toplanan Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti, Osmanl Frkas, Ermeni Tanaksuyon, Rum Cemiyet-i Siyasiyesi, Frka- bad Demokrat, Arnavut Bakm Kulb, Krt Teavn Kulb, erkes Teavn Kulb, Bulgar Kulb, Mlkiye Mezunlar Kulb, Cemiyet-i Tbbiye-i Osmaniye gibi kulp ve cemiyetler ile Osmanl gazeteleri mmessilleri tarafndan 17.04. 1909 tarihinde aadaki esaslar karar altna alnmtr: Evvela, idare-i merutann bekasn mdafaaya sai olmak, Saniyen, Gazetelerin neriyatn bu emele gre tevhid eylemek, Salisen, Meclis-i Mebusann hibir taraftan tehdidine meydan brakmamak, Rabian, Bu maksad temin iin yukarda isimleri geen Heyet-i Mttefika-i Osmaniye arasndan muhtelit bir encmen tekil eylemek. Btn topluluklar memleketin istikrar ve Merutiyetin muhafazasnda birleiyorlard353. Dervi Vahdetinin Abdlhamide hitaben 14 Nisan 1909 tarihli Volkanda yazd Halife-i slam Abdlhamid Han Hazretlerine Ak Mektupta hem isyanclara hem de Merutiyetilere ynelik saylabilecek maksad belirsiz ifadeler kullanmtr. Bugn, Merutiyetimizi ref etmek, Meclis-i Mebusan- Osmaniyi kapatmak yed-i kudret-i ahanenizdedir. Zat- hilafetpenahileri hrriyet verilmez, alnr diyenlere kar ite almakta, vermek de, kudret-i ahanem dhilinde olduunu grnz! diyerek padiahn otoritesini gsterip Merutiyeti kaldrmaya davet edebilecek bir ifade kullanrken, ayn yaznn devamndaki Zat- emirl-mminleri iin en byk bir eref varsa, o da Merutiyet-i Osmaniyyemizin himaye buyurulmas kaziyesidir. ...Meclis-i Mebusan bir dakika bile kapatmak fikrini, ayet zat- l-i cenb- cihanbnilerine telkin edecekler bulunursa, o gibilere hain-i din vatan nazaryla baknz.354 gryle de Merutiyet taraftarl yapyor gzkmektedir. leride kulland ilk ifadeden dolay isyan tahrikisi olarak sulanrken, gnmzde de devam eden dier bir gre gre ise aslnda Vahdeti bu yazs ile Merutiyeti savunmutur. Vahdeti askerleri arla kamamalar konusunda u ekilde uyarmtr: Biz askeriz. Askerin manas itaat ve zabt rabt demektir. Bizce mektebli, alayl, bunlarn tefriki yoktur. ...maazallah Merutiyet-i meruamza bir tarafndan tecavz edildii zaman, millet o vakit askerlere muhta olur ve onlardan imdat ister. Hamd olsun 1 Nisan 1325 gazanzla dine, millete, millet-i Osmaniyeye, vatana, biliniz ki, byk hizmetler ettiniz. ...Fakat bundan ziyade bir eye teebbs ederseniz, yani matbuatn, milletvekilleri olan mebusann vkelann

353 354

Kuran, ttihat ve Terakki, s.254255. Dervi Vahdeti, Halife-i slam Abdlhamid Han Hazretlerine Ak Mektup, Volkan, 14 Nisan 1909,

Nr:104, iin baknz: M. Erturul Dzda, Volkan Gazetesi, s.505.

146

yapaca ileri siz yapma hasbel-hamiyye, isterseniz, emin olunuz ki, din de millet de vatan da muhataraya der o vakit son pimanlk para etmez. ...Maazallahu tela, bir kere itaat-i askeriyyeden mahrum bir hale gelirseniz, ayniyle yenierilerin son zamanlarndaki hareketleri gibi hareket eder bir asker olursunuz. Ve o vakit devletimizi tam seksen senelik geriye atm olursunuz...355 31 Mart 1325 tarihinde kan isyan, bata ttihatlarn merkezi olan Selanik olmak zere lke geneline, eitli yollardan ekilen telgraflarla bildirilmeye baland. Haberin duyulmas byk bir ok yaratm stanbula saysz protesto ve tehdit telgraflar ekilmeye balanmtr. ttihat Hseyin Hilmi Paa kabinesinin drlerek 14 Nisan 1909 tarihinde Tevfik Paa kabinesinin resmen greve balatlmas zerine, Anadolu ve Rumeli vilayetlerinden Padiaha ve yeni Hkmete protesto telgraflar ekilmeye balamlardr. ttihatlarca ekilen telgraflarda hem Padiah, hem de Kabine eitli ekillerde tehdit edilmektedir. ekilen telgraflarda II. Abdlhamidin Merutiyeti ilga edip mutlakyet ve istibdat geri getirdii, Meclisi Mebusann fesih olunduu, Hseyin Hilmi Paann meru kabinesinin Padiah tarafndan grevden alnd ve yerine Tevfik Paa Kabinesinin Merutiyete aykr olarak atand iddia edilmektedir. Telgraflardaki slup olduka sert olup, Tevfik Paa Kabinesinin cani olduu, btn mebuslarn ldrld iddia edilmitir356. Poliniz mahreli ve Umum Ahali ve ttihat ve Terakki Cemiyeti imzasyla Selanik zerinden sevk edilerek Sadarete gnderilen bir telgrafta Kabineye ve Padiaha mstebit gzyle baklacan ve milletin hain-i vatan- millet olanlarn kanlarn bila-ifade-i vakt dkmee yemin etmitir denilmektedir357. 2 Nisan 1325 tarihinde Bulgar Mttahid Milli Frkas Merkez-i Umumsi imzasyla Selanikten Padiaha ekilen telgrafta, Kanunu Esasiye yaplan taarruzun istibdatn iadesi ve idamesini gsterdiini ve bunu protesto ettiklerini belirtmekle birlikte, iln edilen hrriyetin yani Merutiyetin canlar pahasna geri alnmas urunda canlarn bile vermeye hazr olduklarn belirtmilerdir358. 3 ve 4 Nisan 1325 tarihlerinde ttihatlar tarafndan Sadaret Makamna ekilen iki telgraf, Tevfik Paaya ve Sadaret alanlarna kar ar hakaret ve tehditler iermektedir: Makam-i Sadarette Bulunan Alaa! Size 2 Nisan 1325 tarihli telgrafmza yirmi drt saat mhlet verilmiti. Henz vcud-i rezilanenize telvis ettiiniz makamlardan ekildiinize dair
355

Dervi Vahdeti, Asker Kardelerimizden Selamet-i Vatan namna Rica, Volkan, 18 Nisan 1909, Nr: 108 Danimend, a.g.e., s.53. Danimend, a.g.e., s.51. Danimend, a.g.e., s.41.

iin baknz: M. Erturul Dzda, Volkan Gazetesi, s.525.

356 357 358

147

iar vukubulmad. Bundan ok memnun olduk: Bari tertib edeceimiz cezaya bu suretle istihkaknz kendiniz tasdik etmi oldunuz. htimal ki orada bulunan bir takm kerhaneci evlatlar ilk telgrafmz vermediler; onlar alnz, okuyunuz, ta ki vebal bizde kalmasn! Okumadnz takdirde Allahn laneti, ananzn donu banza gesin! Okumayanlar, telgraflar vermeyenlerin kffesi kerhaneden yetimi deyyus-i azamdrlar. Telgraflar vermeyen alaklar er-ge kendilerini yok bilsinler! Sizi alktan ldrmekte elimizde, ate, kurun ve bakla icray- mcazatmz da yedimizdedir ey namussuzlar! 4 Nisan 1325 Onsekizinci Frka Kahramanlar ve pek Fedaileri359 ttihatlar tarafndan ekilen bu telgraf yeni kabinenin kesinlikle tannmayacan gstermektedir. 3 Nisan 1325 Cuma gn akam Manastrdan numarasz ve tarihsiz olarak on imzal bir telgraf ekildi. Btn Anadolu Vilyetlerine de tamim eklinde gnderilen bu telgrafta u ifadeler ile stanbuldaki durum protesto edilmekteydi: Bil-umum Anadolu Vilayatna, stanbul'da Kann-u Essiye ve Hkimiyet-i Milliye ye kar irtikab olunan harekt- tecavzkrane Merutyet-i idare aleyhinde bir cinayet-i azime olduundan bil-cmle Osmanllar mttefikan ve mttehiden temin-i hukuk- milliyet ve tahkim-i esas- Merutiyet iin kanlarmz ve atlarmz fedaya ve din ve namus zerine ahd misak ederek stanbulda ika olunan ve haysiyet-i milliyemize byk bir leke olan cinayet ve rezaleti kanlarmzla temizlemek azmile eyleriz360. brahim Temo, 31 Mart Olaynn sonras durumu Selanike telgrafla bildiriini yazd anlarnda u ekilde aktarmaktadr: stanbulda mebusan meclisi ald. Fikirdalarmdan, haktanyanlardan mektuplar alyordum: Yeter artk be Temo, vatana dn, aramzda bulun diye yazyorlard. Memuriyetimden istifam verdim, Anadolkyndeki evimi hi bahasna sattm, oluk ocuumu toplayp stanbula dndm. Beni sevenler, Beyolu Mutasarrfl dairesinde shhiye mfettilii gibi bir memuriyet hazrlamlard. Yerletim, iime bakyordum ve Beyolu civarnda, tam Alman Hastahanesi karsnda, Hocazade sokanda bir ev kiraladm. ocuklarm ve kaynbiraderimi (imdi Romanya ordusunda yzba bulunan Ahmed Menki) okutmaa, istikbalde vatana hizmet iin adam etmee alrken, irtica ba gsterdi. Evimin karsnda oturan bir Rum eczac; Tophane, Takla ve dier yerlerden atlan kurunlardan uyandnda, pencereden iaret ederek, kapma iaret konulduunu anlatt. nip baktm, renkli tebeirle bir c harfi yazlm, yani cemiyeti olduum iaret olunmu. Biraz daha aada oturan Dezenfekte Mdr Dr. Bahann kapsna ve dier baz evlere de
359 360

stanbul'a doru harekete mheyya olduumuzu arz

Danimend, a.g.e., s.63-64. Biren, a.g.e., s. 19-20.

148

ayn iaret konmutu. Ertesi gn, elinde mavzer olarak, ben Romanyada iken paytonumu koan Zlfikarn ocuu Bahaaddin avu, isyanc kumandan olmas dolaysyla, evimize gelmi, bu vatan dinsizlerin ellerinden kurtaracaklarndan sz ederek, evden kmaynz, nk btn padiah ve eriat aleyhtarlarn vurup keseceiz demi. Refikam(eim) onu azarlayarak: git arkadalarn byle hareketlerden men et, iyi deildir dyle yollamtr. Bu zc vaka zerine, Selanikteki tandklarma, zellikle Kstencede taraftarmz Krml Ali Rzaya isyan ktndan szden birer telgraf ekmek zere, Galata Rhtmnda bulunan Romen vapuru telsiz telgrafna mracaat etmem iin bana izin vermeleri iin Beyolundaki Romanya Elisi Trk dostu Msy Papinoya rica ederek izin aldm ve bu mhim hizmette bulundum. nk isyanclar telgraf muhaberatn elde etmilerdi. Drt gn sonra gelen Romen vapuru ile hamiyetli Ali Rza yetiti. Ayn zamanda hareket ordusu da atalcaya dayanm bulunuyordu361.

2.6. 31 Mart Olaynn Anadoludaki Yansmalar 31 Mart Olay, stanbul ile mnferit kalmayp, Anadoluya da eitli ekillerde aksetmitir. Anadolunun birka illerinde stanbuldaki isyanclara destek vermek iin benzer eylemler yaplmaya balanmtr. stanbuldaki gibi dini sloganlarla kan bu olaylar niteliine gre iki ayr grupta toplayabiliriz: daha ok etnik bir atma eklinde cereyan eden Adana Olaylar ve dinsel yn ar basan Erzurum-Erzincan Olaylar. 2.6.1. Adana Olaylar Adanada yaanan olaylar da din ekseninde km olmasna ramen, Adanada yaanan olaylarn kkeninde daha ok etnik bir atma yatmaktayd. Adanadaki olaylarn gerek nedeni dorudan doruya dini duygular ile Osmanl ynetimine ayaklanmak yerine blgede hkm sren Mslman-Hristiyan gerginliinin patlamasyd. Ermeniler II. Merutiyet sonras, II. Abdlhamidin karsnda yer alan ttihatlarla siyaseten yaknlamlard. Blgedeki Ermeniler hzla silahlanmaya balam, Mslmanlar ile aralarndaki gelirim artmtr. Blgede yaayan Mslman halk ise daha da muhafazakrlamtr. 31 Mart Olayndan nce patlak veren Ermeni-Trk atmalar, 31 Mart Olay sonrasnda daha da

361

Temo, a.g.e., s.189190.

149

yaylmtr. Blgedeki halk Adanada yaanan olaylar neticesinde stanbul Olaylarnda ayaklananlara sempati duymutur. Olay srasnda Adana Valisi Cevat Bey ve Adanada bulunan asker kuvvetlerin kumandan Ferik Remzi Paa idi. Adana Olaylarnn balangc Ermenilerle Mslmanlar arasndaki adli birka olaydan kaynaklanmtr362. ki Mslmann bir Ermeni tarafndan ldrlmesi zerine katilin yakalanamamas, buna karlk olarak daha nce bir Ermeniyi ldren Mslmann da yine ayn biimde adalete teslim edilmemesi ve benzeri adli vakalar, gerginliin grnen sebepleridir. Adanada Ermeni Piskoposu Muegin (Moucheg) tevikleri ile 14 Nisan 1909 tarihinde meydana gelen Ermeni isyan, Avrupa devletlerinin dikkatlerini ekerek mdahalelerini salamak ve Adana, Mara, Mersin ve skenderunda Hnaklarn da yardmlar ile bir Ermeni Devleti kurmak amac ile yaplmtr363. 13 gn sren Adana olaylarnda yedi ile yirmi bin aras Trk ve Ermeni lm, ayaklanmay balatan Piskopos Mueg ise ihtillin daha ikinci gn skenderiyeye, sonra Kbrsa, oradan da Msra kat. Adana olaylarnda Museg Efendi etkin bir rol oynamtr364. Drtyol, bu isyan olaylarnn merkezi durumuna getirilmitir. O sralar, Osmaniye Cebel-i Bereket Mutasarrf ve Drtyolda Ermeni murahhas (delegesi) olan Episkopos Mueg (Moucheg), isyan hareketlerini balatmak zere, maiyetine ald 15-20 kadar Ermeni komitecisi ile Osmaniye ve Drtyoldan balayarak, Adana Vilyetinin btn sancaklarn dolamtr. Mueg Efendi Merutiyetin ilnndan sonra 3 ay kadar stanbulda kalm ve daha sora Adanaya dnmtr. Mueg Efendi Adanaya geldikten sonra Murahhasahanede (Ermenilere ait imtiyazl bina) Adana evresinden gelmi birok mektuplar bulup hepsinde Ermeniler hakknda bir byk felaket hazrlanmakta olduunu syleyerek telalanm ve yabanc lke temsilciliklerinden medet ummaya balamtr. Mueg Efendi bu nasl bir ruh hali ile olduu anlalmaz bir halde Ermenilere kar bir hareket kacan dnmtr. Ayrca bu dncelerini stanbulda bulunduu gnlerde Babliye ve Adanaya dnnden sonrada Adana Valiliine bildirmitir. Bavurularna cevap alamaynca da bir eit paranoyaya kaplarak Ermenilerin Mslmanlar katledecei eklinde sylemlerde bulunmaya balamtr.

362 363

Abdurrahman eref Efendi Tarihi, s.86-93. Ayrntl bilgi iin bkz: Mehmet Asaf, 1909 Adana Ermeni Olaylar ve Anlarm, (Haz. smet

Parmakszolu), TTK Yay., Ankara, 2002 ; Salahi R. Sonyel, ngiliz Gizli Belgelerine Gre Adanada Vuku Bulan Trk Ermeni Olaylar (Temmuz 1908-Aralk 1909), (Belleten, c. 51, S.201den ayr basm), TTK Yay., Ankara, 1987.
364

Abdurrahman eref Efendi Tarihi, s. 7279.

150

Mehmet Asaf ise Musegin eylemlerinin kasti olduunu iddia etmektedir ve tezini u ekilde aklamaktadr: O dnemde, Ermenilerin en kalabalk olduu Ermenilerle meskn hale getirilmi olan Drtyolda, Osmanl Hkmetine bal kalmaya alan bir ksm Ermenilere nutuklar ekerek, onlar da kkrtm ve ayaklanmaya tevik etmitir. Epikopos Mueg, Avrupa devletleriyle de ibirlii yaparak, Kbrs Adasnn kuzeyinde ve tam kar kysnda yer alan Drtyolun iskelesine binlerce silh ile ok miktarda cephane karm, Mslmanlarn kendilerini keseceine inandrd Ermenileri, silh satn almalar konusunda zorlamt365. At zerinde, ellerinde Ermenistan bayra tayan maiyeti ile dolaan Mueg, Kafkas Ermenilerinin sembolne benzer ekilde, keli belirgin iaret tayan, kalpakl, ayaklan dizlikli, tek tip elbise giyinmi postall ad verilen 300den fazla milis askerini, Amerika ve Rusyada eitim alm Ermeni fedaisi subaylar eliyle, dalarda talimler verdirerek yetitirmiti. Mueg, kylerdeki Drtyoldaki beylik araziyi Ermeni halk arasnda taksim etmi, her baheye hudut iaretleri konuyormu gibi gstererek, kademe kademe piyade istihkmlar kazdrm, baz yerlere kilisenin ortasndan tneller atrmt. Drtyol iskelesinde ina ettirdii 400-500 metre uzunluk ve ayn endeki klalarn etrafn da istihkmlarla evirtmiti. Adana Vilyetine bal dier baz yerlerde de Ermenistann bamszln temsil eden piyesler oynatlyordu. Ermeni tarihini anlatan tiyatrolardan baka zerinde Ermenistan armas tayan sigara ktlar grlmeye baland. Bylece, Kilikyada balataca isyann hazrlklarn yapan Mueg, Adanaya giderek, Ermenilerle Trklerin arasn amaya ynelik kkrtc hareketlere balad. O sralarda, bu kez Adanada, Tanak liderlerden olup, iddet hareketlerini kkrtmakla n kazanan Gkdereliyan Karabet ve allyan Karabet ortaya karak kyleri ve kazalar dolamaya baladlar. Drtyolun, Dersak adndaki papaz, daha sonra I. Dnya Savanda Drtyol skelesinde Franszlara casusluk yapt iin idam edilmi olan Hnak Karabet skender ve Bedros Paa da bu almalara katldlar. Ermenilerle Meskn hemen her kyde, evlerin altndan birbirine bal tneller ald. Gizlenmek iin kuyular kazld. Her kilisede eitli silhlar yapld. Su borularndan toplar dkld. Birok yer silh deposu ve cephane fabrikas haline getirildi. Adanann merkezinde ve havalisinde dzenlenen mitinglerde, slam Ulemasnn sarklar balarndan zorla karlarak kirletildi, skenderundaki
366

ngiliz

Konsolosu Ermeni bozmas olan Msy Katoni de, Ermenileri kkrtmakta idi

365

Asaf, a.g.e., s.6-9 ; Sonyel, a.g.e., s. 28-30; Yusuf Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler (1914-1918), Asaf, a.g.e., s.9-10.

Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 2001, s. 23-24.

366

151

Adanada iki Mslmann Ermeniler tarafndan ldrlmesi Adana olaylarn atelemitir. Baka bir iddiaya gre de karsn kardklar iddias ile Mslmanlar bir Ermeni tarafndan vuruldular. Bu olayn Gkdereliyan adl Ermeni etecisi ve arkadalarnn yapm olduu sonradan anlalm, ancak zanllar Adanadan kamay baarmlardr. 14 Nisan 1909 sabahnda dkknlarn amaya balayan Ermeni esnafn, Kiliseden geldii yaylan haberler zerine dkknlarn kapatmaya balamasyla tedirgin olan Mslman esnafta hzla dkknlarn kapatmaya balamtr. Ayn gn leden sonra sokaklarda silahl olarak dolaan Mslman topluluklar gerginliin biraz daha trmanmasna neden olurken, mamzde Nuri adnda nde gelen bir din adamnn, bir Ermeni tarafndan ldrlmesiyle olaylar kitlesel atmalara dnmeye balamtr. Hocann tenasl uzvu kesilip, zerine kendi kanyla bir ha izilmi olduu eklinde slam inancn ve Trkleri rencide edici iddialar atlmaya baland. Gelimeleri renen yerel ynetim, Mslman ve Ermeni cemaatlerin sekinlerini vilayet merkezine ararak, durumun normalletirilmesi iin her kesimin zerine den sorumluluu yerine getirmesini istemitir, fakat uyarlar olaylarn bymesini engelleyememitir. Ayn gn leden sonra sokaklarda silahl olarak dolaan Mslman topluluklar gerginliin biraz daha trmanmasna neden olurken, mamzde Nuri adnda nde gelen bir din adamnn, bir Ermeni tarafndan ldrlmesiyle olaylar kitlesel atmalara dnmeye balamtr367. Yerel yneticilerin olaylara hkim olamamas ise ortamn daha da gerginlemesine yol am, olaylar Bb- liye bildirilene kadar atmalarda lenlerin says yzleri oktan amtr. Adanada kan olaylarla ilgili olarak Adana Valisi Cevat tarafndan 1 Nisan 1325(14 Nisan 1909) tarihinde Dhiliye Nezareti Celilesine yollanan telgrafla hkmete u ekilde bilgi verilmitir: Dn geceden beri nizamiye ve polis ve jandarma kollar aleddevam ehrin ciht muhtelifesinde get gzar ettirilmekte bulunmu ise de, henz heyecan bertaraf olmayarak alessabah dkknlarn am olan Ermeniler, kiliseden gelen haber zerine kapadklar ve bunu gren slamlar dahi kapamaa baladklar anlalm ve slam eraf ve mteberanndan icab edenler, Frka Kumandan Paa dahi hazr olduu halde celb ile, nesayih ve vesyy lzime ifa olunduu gibi, imdi Hristiyan muteberanma dahi haber gnderilmi olduundan, vrudlarnda onlara da vesyy muktaziye icrasyla teminleri hususuna almakta bulunmu olduu maruzdur. Yollanan ikinci telgrafta ise Vali Cevat u bilgileri vermektedir: Burada bulunan mevcudu 400 raddesinde olan Nizamiye Taburu efrad, mevcut jandarma ve polis ile ihtillin teskini mmkn olamadndan, Mersin ve Tarsus ve Karaisal, Sis Redif Taburlarndan hemen elde edilecek efradn bitteslih Adanaya
367

Abdurrahman eref Efendi Tarihi, s.111.

152

yetitirilmesi mahalleri memurini askeriye ve mlkiyesine tebli klnm ve sabahtan beri devam eden ve henz teskini mmkn olamayan ihtill esnasnda vuku hlan telefat miktar ile yama gerliin neticesini anlamak mmkn olamad maruzdur. 368 ngilterenin Mersin Konsolosu Binba Dought Wylie, yetkilerini aarak kendi inisiyatifi ile olaylarla ilgili mdahalelerde bulunacaktr. 1 Nisan 1325 (14 Nisan 1909) akam Adanaya trenle gelen ngilterenin Adana konsolosu ehir dhilinde dolamak istediini belirtmitir. ehirde ihtill hali olduu sylenerek ehirde dolamann tehlikeli olaca kendisine bildirilmi olmasna ramen Konsolos yanna 10 asker ve bir subay verilerek ehirde dolamtr. Konsolos 2 Nisan gn de yannda Jandarma Kumandan olduu halde Adana iinde gezmeye km, Ermenilerin bulunduu mahalleye gelindii zaman buradan asker zerine ate alm, konsolos elini kaldrarak Ermenilerin ate etmesine engel olmak istemise de ate devam etmi ve konsolos dahi atlan kurunlardan birinin koluna isabet etmesiyle yaralanmtr369. te yandan mevsimin tarm etkinliklerinin younlat bir dnem olmas, mevsimlik ii olarak Adanaya gelenlerinde olaylara karmalarna yol aacaktr. Olaylarn kt blge yneticileri atmalarla ba edemeyince hkmetten acil asker destei istemilerdir. Cebelibereket Mutasarrf saf Bey tarafndan 3 Nisan 1325(16 Nisan 1909) tarihinde Dhiliye Nezareti Celilesine yollanan telgrafta bu durum u ekilde arz edilmektedir: Fevkalde mstaceldir. imdi, fena halde silah sesleri, memlekete doru iitiliyor. Memleketi muhafaza edecek ahali ve asker nihayet 200 kiiden baka kimse olmad ve hatta hcum balarsa ailei ckernemi ve ahaliyi alp Osmaniyeye rhlete mecbur olacam. Liva ate iindedir. Mutlaka 3 - 4 tabur asker yetitirilmesi maruzdur.; Fevkalde mstaceldir. Hl silah sesleri dehetli devam ediyor. Mademki skenderundan asker gelmeyecek, hi olmazsa efrad Redifeye, buradaki skenderun Taburu Yzbas ve Hkmet marifetiyle tevzi edilmek zere 400 Martinin, cephanenin ya Misis veyahut skenderundan muhafazai kfiye ile veyahut muhafaza bulunamazsa, buradan gnderilecek jandarmalarla isal ve nk, mazallah, bir de buraya hcum vuku bulursa ve ahali ve memurini datrlarsa, bir daha bu havalide nlerine duramayp kimse kalmayacandan, Hasan Beyli 400 fedaileriyle birleerek tekmil Livay mahv ile Adanaya kadar gelmeleri kaviyyan meml olduu ve maahz ve her halde ne yaplrsa yaplp Nizamda askeri yetitirilmesi ehem ve elzem ve dakika, fevtetmek

368 369

MMZC, c. III, D.I, . I, Altmnc ntikat, 18 Nisan 1325, TBMM Basmevi, Ankara, 1982, s.120. MMZC, c. III, D.I, . I, Altmnc ntikat, 18 Nisan 1325, TBMM Basmevi, Ankara, 1982, s. 121-122.

153

fevkalde muhataraldr. Zira 5000i mtecaviz Ermeni ve pek ok mavzer ve martin ve bombalar mevcuttur370. Olaylarn ba msebbibi durumundaki Gkdereliyan Karabet ve etesi, Hkmet kuvvetlerinin elinden kamay baardlar. Ermeni isyanclar, Vilyet tarafndan gnderilen kuvvetlere, mahallelerinde kurduklar barikatlardan, ayn anda ve topluca ate atlar. ok sayda jandarma ve polis ldrld. Bunun zerine, silhlarn kapan Trkler de Ermeni Mahallesine yrdler. Bu arada, Sleymanl (Zeytn) ve Saimbeyli (Hain) ile Vilyetin dier yerlerinden gelmi olan Ermeniler, Drtyolda toplanmaya ve karlatklar Mslmanlar ldrmeye baladlar. Adanada balayan olaylar, Bahe, Mara, Tarsus, Payas, Saimbeyli, Erzin, Drtyol ve btn blgeye sratle yayld. Bu olaylar, 14-27 Nisan 1909 (113 Nisan 1325) tarihleri arasnda on gn devam etti. stanbulda 31 Mart syannn kmasndan sonra, Tanin gibi ttihat ve Terakki Cemiyetini destekleyen gazeteler yaklp yklrken, etrafta kan gvdeyi gtrrken Rum ve Ermeni gazeteleri isyan vmeye baladlar. O tarihteki Neogolas gazetesi: 31 Mart anl bir gndr baln atmt371. Sina Akine gre Adana Olaylar ile stanbuldaki olaylar arasnda bir balant vardr ve yakn blgelerden ve Rumeliden getirtilen askeri birliklerin Adanaya ulamalaryla Olaylarn durulduu bir dnemde, Hareket Ordusunun stanbula giriinin ardndan, Adanadaki olaylar yeniden alevlenmitir372. Kent yangnlar iinde kalm, silahl atmalar sonucunda yzlerce insan yaamn kaybederken, lenler arasnda iki yz kadar Rumun da bulunduu bildirilmitir. 15 Nisanda Adanadaki olaylar bymeye ve genilemeye balamtr. Adana Vilayetinden Dhiliye Nezaretine ekilen bir telgrafta Adanada buluna kuvvetlerin olaylar yattrma ve bastrmaya yeterli olmad ve 2. Orduya mensup olan Silifke Redif Alaynn derhal silhaltna alnarak Mersin zerinden seri bir ekilde Adanaya yetitirilmesi istenmitir. Adanadaki olaylarn Hkmete bildirilmesinden sonra Patrikhane ve Meclis-i Mebusanda ciddi bir tepki ortaya kmtr. 18 Nisan 1325(1 Mays 1909) tarihinde toplanan Meclis-i Mebusanda blgeden 1 Nisan 1325(14 Nisan 1909) tarihinden itibaren yollanan telgraflar okunu, mebuslar olaya byk bir tepki gstermilerdir. Meclis oturumunda mebuslar olaylarla ilgili yarglama iin merkezden atanacak, tarafsz bir Divan- Harp

370 371 372

MMZC, c. III, D.I, . I, Altmnc ntikat, 18 Nisan 1325, TBMM Basmevi, Ankara, 1982, s.122-123. rtem, 31 Mart syan ve Hareket Ordusu, s.227. Akin, 31 Mart Olay, s.111.

154

oluturulmas dncesi srarla savunmulardr373. Hseyin Cahit, Tanin gazetesinde olayla ilgili olarak u yorumu yapmaktadr: ...Adana katliam hakknda btn gerekleri hibir noktay saklamadan, deitirmeden, meydana karmak ve adalet neyi gerektiriyorsa, dn vermeden onu uygulamaktan ibarettir ....Vakann .ierii ve sebepleri, failleri hakknda efkr- umumiye-i medeniye de zerre kadar phe kalmamal ve herkes, btn dnya grmeli ki; artk Osmanllar adalet ve insaniyete btn kalpleriyle baldrlar, taraflarnn hareket ve sularn gizleme dncesinden uzaktrlar... 374 Adanadaki olaylarn Hristiyan katliam eklinde aksettirilmesiyle Dvel-i Muazzama harekete gemitir. ngiltere, Fransa ve Rusya donanmalarnn Mersin limannda boy gstererek gzda vermilerdir. 27 Nisan 1909da, Osmanl Hkmetinin gnderdii birka gemi ile skenderun ve Mersine asker karlarak olaylar bastrlmtr375. Adanadaki olaylarn ardndan, Ermeni Patrik Kaymakam Ohannes Aruruni Efendi ise, refakatinde Piskopos Hamayak ve Karayan stipen Efendiler olduu halde, Sadrazamn evine giderek, olaylarn ardndan dkknlarnn yanmasyla Ermenilerin urad maddi kayplarn telafisini, muhta durumda bulunanlara en seri biimde adr ve gerekli yardm malzemelerinin salanmasn, yarallar iin gerekli personel ve malzemenin gnderilmesini, yanan evlerin onarmn ve yama edilen mlklerin sahiplerine iadesini, olaylarda sorumluluu bulunanlarn bir Divan- Harp huzurunda yarglanarak sert biimde cezalandrlmalarn istemitir. Bu isteklerinin yan sra oluturulacak olan Divan- Harp yelerinin tarafsz olabilmesi iin, stanbuldan seilecek kiilerden meydana gelmesi gerei, yerel hkmetin tarafgirlik sergiledii anmsatlarak istenmitir376. Adana olaylaryla ilgili soruturma ve yarglama sreci ttihatlarn, olay srasnda donanmalar ile boy gsteren devletlerin mdahalelerini nlemek izledikleri siyasi tavrn etkisinde kalmtr. Sultan II. Abdlhamid dnemindeki Ermeni bakaldrlarnda olduu gibi, olaylar iinde sular sabit olan baz Ermenilerin ya af edilmeleri ya da cezalarnn hafifletilmesi, ttihatlarn d siyasal dengeleri gzettikleri izlenimi vermektedir. Adana Olaylarnn sebeplerini ve faillerini aratrmak ve cezalandrmak zere, adliye, mlkiye ve askeri memurlardan, stanbulda oluturulan Divan- Harp Heyeti 7 Mays 1909 Cuma gn Adanada faaliyetine balamtr. Farkl tarihlerde olaylarn yaand blgelere gnderilen bu mahkemeler zaman zaman tarafl davrandklar gerekesiyle eletirilmiler, hatta bu yzden grevlerinden istifa edenler olduysa da Dhiliye Nezaretinin devreye girmesi ile istifalar geri
373 374 375 376

MMZC, c. III, D.I, . I, Altmnc ntikat, 18 Nisan 1325, TBMM Basmevi, Ankara, 1982, s.108-118. Tanin, 10 Mays 1325/23 Mays 1909, Nr:259. Asaf, a.g.e., s.9-16. kdam, 1 Mays 1909, Nr: 5362.

155

alnmtr377. 13 Mays 1909da Sadrazam Adana Olaylarn soruturmak zere bir komisyon kurulduunu aklad. Divan- Harp ve Soruturma Heyetinin Adanaya ulamalarndan sonra stanbula olay ve soruturma-yarglamalarla ilgili ilk bilgiler ulamaya balamtr. Tanin gazetesine gre; Adanada kurulu bulunan Divan- Harbi rfi tarafndan 2 Haziran 1909 tarihinde, Adana Olaylarna kartklar belirlenen 9u Mslman 6s gayrimslim on be kii idam, alt kiide on be yl sreyle krek cezasna arptrldlar. Bu cezalar seri biimde 10 Haziran 1909 tarihinde yerine getirilmi, idam cezalar ehrin eitli yerlerinde ifa edilmitir, aslanlarn cesetleri bir sre idamlarn gerekletirildii mahallerde kalmtr378. Adana olaylar esnasnda vali olarak grev yapan ve 14 Nisan 1909dan itibaren ektii telgraflarla hkmete bilgi veren eski Adana Valisi Cevad Bey, olaylar esnasnda garnizon kumandan olan, sabk Ferik Mustafa Remzi Paa ile birlikte 21 Temmuz 1909 tarihinde Ferik smail Fazl Paann bakanlndaki III. Divan- Harb-i rfide yarglanmak zere Adanaya getirildi. Adana eski valisi Cevad Bey ile eski garnizon kumandan Ferik Mustafa Remzi Paa ve dier idari ve askeri yetkililerin, Adana III. Divan- Harb-i rfide yarglanmalar, 7 Eyll 1909 tamamlanarak u kararlar alnmtr: Adana eski valisi Cevad Bey olaylar esnasndaki aczi nedeniyle, olaylarn bastrlmasnda baarl olamad anlaldndan alt yl sreyle devlet hizmetinden uzaklatrlmasna, bundan sonra idari grevlerde bulunmamasna, Kumandan Mustafa Remzi Paann ay sreyle Adanada ikamet ettirilmesine, tidal Gazetesi sahibi hsan Fikri Efendinin iki sene sreyle Adanada gazete yaynlamamasna, merkez kumandan Binba Osman ve Kolaas Abdullah Efendilerin er, Yzba Beir Aann iki ay hapislerine, vilayet maiyet memurlarndan olup ayaklanma srasnda tidal Gazetesinde makale yaymlayan smail Safa Efendinin hapsine, eraftan Badadi zade Abdlkadir Efendinin beraatna ve Adanada bulunmas gerginlie yol aabileceinden dolay iki sene sreyle Hicazda ikametine, Cebel-i bereket Mutasarrf Asaf Beyin beraatna karar verilmitir. Bu kararlar Meclis-i Vkela ve padiah tarafndan da onanmtr. Yusuf Hallaoluna gre 47 Trk ve sadece bir Ermeni idama mahkm edilmitir. Avrupa basn Adana Olaylarn Trkler, Ermenileri imha ediyor, eklinde duyurunca, telaa kaplan ttihatlar tarafndan, Adana Valisi olarak atanan Cemal Paa, isyan karan Ermeni etecilere dokunamad379. Merutiyetin getirmi olduu yasal silah edinme zgrlnden yararlanan Ermenilerin ciddi biimde silahlandklar grlmekteydi. ttihatlar olaylarn bastrlmasndan sonra

377 378 379

zelik, a.g.e., s.354. Tanin, 21 Mays 1325/3 Haziran 1909, Nr:270. Halaolu, a.g.e., s.24.

156

Ermenilere her trl destei verse de Merutiyet srecinde beraber hareket eden Ermeniler ile ttihatlar arasndaki gven duygusu, Adanada yaanan olaylardan sonra nemli lde zedelendi. Adana Olaylarnn yaratm olduu gerginlik bir sre sonra grece olarak yatt, bu sayede ttihatlar Ermeniler ile olan ilikilerini, I. Dnya Sava ncesine kadar, iyi saylabilecek bir dzeyde srdrmeyi baarabildiler. zellikle Tanaksutyun rgt ile ttihat ve Terakki arasndaki ilikiler daha da geliti ve her iki siyasal rgt, ilerleme, anayasa ve birlik urunda ortak almada bulunma, gericilere kar mcadele etme ve eski istibdat rejimi zamannda yaylan Ermenilerin bamszlk iin altklar yolundaki yanl dnceleri silme ynnde aralarnda anlatlar380. Kemal Beydilli Adanadaki Olaylarn sebebine ilikin u yorumda bulunmaktadr: ttihatlarn, imparatorluk bnyesindeki eitli din ve rktaki deiik unsurlar, Trklk dncesi etrafnda birletirmek ve merkezi otoriteye balamak hedefinde takip ettikleri politikalar, bu dorultuda gerek mecliste ve gerekse mahall idarelerde grlen uygulamalar, mevcut genel huzursuzluu daha da arttrd. lkede pek ok yerde isyanlar kt381. stanbul ve Adanada olaylarn kmas aznlklara da kendi amalar dorultusunda hareket etme frsat verdi. Adanada Hain Ermenileri, Kayseri civarndaki Hnak Gizli Cemiyeti bu kark durumdan yararlanmak istemilerdi. Prens Sabahaddinin ortaya koyduu, ngilterenin ba ektii Avrupa Devletleri tarafndan da desteklenen adem-i merkeziyetilik fikri Rumlar, Ermeniler, Tanak komiteleri tarafndan benimsenmiti382. Olaylarn sonucunda Cemiyetin hem stanbulda hem de Adanada bu ekilde kontrol elinden kaybetmesi ttihat ve Terakki Partisinin byk prestij kaybetmesine yol at. Olaylar geici sreyle bastrlm olsa da blgedeki Mslim- gayri Mslim kutuplamasn krklemitir. Olaylar I. Dnya Sava srasnda Ermenilerin tekrar bakaldrmalarna ve 30 Mays 1915 tarihinde bakanlar kurulunca Ermeni Tehcir Yasasnn kabul edilmesine zemin hazrlayacaktr. Adana Olaylar, 31 Mart Olayndan farkl olarak etnik-dini eksende bir atma eklinde cereyan etmitir. Mslmanlarn Fakat Olaylarn 31 Mart Olayna paralel gelimesi, bir sre sonra stanbuldaki gibi dinsel ierikli sylemlere girmesi iki olay arasnda

gnmzde bile paralellik kurulmasna neden olmaktadr. Ama 31 olay dinsel sylemde siyasi kkenli bir ayaklanmayken Adana Olaylar ayrlk etnik atmalar eklinde cereyan etmitir. Adana Olaylarnda yabanc mdahalesinin gndeme gelmesi, yabanclarn Osmanl
380 381

Kansu, a.g.e., s.131. Kemal Beydilli, Osmanl Siyas Tarihi, Kk Kaynarcadan Ykla, Osmanl Devleti Tarihi (Osmanl Taylan Sorgun, ttihat ve Terakki-Devlet Kavgas, Beyaz Balina Yaynlar, stanbul, 2001, s.260-261.

Devletinin Kuruluunun 700. Yl Armaan), c.I, Dnya Yaynclk, stanbul, 1999, s.121.
382

157

iilerine mdahale etme ve sonrasnda ise askeri harekata girime olasln dourmas asndan da dikkat ekmektedir. Bu ynyle de 31 Mart Olayndaki d kuvvetlerin rol ile benzerlik gstermektedir. 2.6.2. Erzurum ve Erzincan Olaylar stanbuldaki 31 Mart ayaklanmas yaylrken Erzurum ve Erzincanda da benzer ayaklanmalar kt. syanclar, Erzincanda bulunan drdnc ordudaki askerlerin arasna da kendi adamlarn sokmulard. Dier isyanclarla birlikte eriat isteriz diye ayaklandlar383. 4. Ordunun mevcut birlikleri Erzurum ve Erzincanda bulunmaktadr. 4. Ordunun merkezi ise Erzincandr. 4.Ordu Kumandanln Mir brahim Paa yrtmektedir384 Erzincanda 17. Tmen, bir svari alay, iki topu alay ve ordu birlikleri bulunmaktadr. Erzurumda ise 7. Tmen, svari ve topu birlikleri ile bunlara bal birlikler bulunmaktadr. ubat aynda Erzuruma atanan 7.tmen kumandan Yusuf Paa mahiyetindeki avular, erleri ve buyruu altndaki baz subaylar kkrtmt. Erzurumda 13 Nisan 1909 tarihinde nizamiye taburu ayaklanmtr. Ancak iki nizamiye taburu ile istihkm taburu bu ayaklanmaya itirak etmemilerdir. Ayaklanmaya katlan birlikler 25. Alayn 1. Taburu, 26. Alayn 2. Taburu ve 28. Alayn 1. Taburudur385. Enver Paann amcas ttihat Halil Paa, Erzurumda kan olaylarn sorumlusunun Yusuf Paann olduunu u ekilde ifade etmektedir: Yanma aldm on alt atl ile Kale Kumandan Yusuf Paa ile grmek zere Erzuruma yrdm. Kalenin ak kapsnda babo otuz krk asker vard. Bir ara soru sorup dikilmeye kalktlar. Kendilerine aldrmadan sratle ieri girdim. Ana cadde zerinde bir mddet ilerlemitim ki teberi Erzurumun Tannm nklplarndan Akif Dada karmda grdm Akif Dada kaln sesi ile tam bir inklp gibi konuuyordu. Dardan gelen baz Sivasl askerler Erzurumun adn ktlyorlar. Fitnenin ba frka kumandan Kara Yusuf Paadr. ehirde zabit kalmad, askerleri yalnz o idare ediyor386. Ayaklanan askerler silahl olarak vali konann nnde toplandlar. Ayaklananlara kar bir ey yaplmad gibi, bunlarn istei zerine mektepli elli tane ttihat ve Terakkili
383 384

Sorgun, ttihat ve Terakki, s.258. Taylan Sorgun, Halil Paa- mparatorluktan Cumhuriyete Bitmeyen Sava, Kamer Yaynlar, stanbul, Alparslan Orhon, Erzurum ve Erzincanda 31 Mart Olay ile ilgili Ayaklanmalar ve Bastrlmalar, Sorgun, Bitmeyen Sava, s.68.

1998, s.39-40.
385

kinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri, Genelkurmay Basm Evi, Ankara, 1985. s. 95.
386

158

subaylar Erzurumdan srldler. Erzurumda kan olay telgraf memurlarnn haber vermesi zerine Mahmut evket Paa 4. Ordu kumandan Mir brahim Paadan, Yusuf Paann tevkif edilmesini istedi. II. Abdlhamitin tahttan indirildii haberi duyulunca olaylar hemen sona ermi ve Yusuf Paa stanbuldaki Divan- Harb- rfiye gnderilmitir387. syan- askeri mrettep ve muharrik olmasndan dolay idam cezasna arptrlmtr. Erzurumda kan bu ayaklama fazla bir taraftar bulamamtr. Olaylardan nce Erzincanda: syan olacak, asker okul rencileri ve mektepli subaylar ldrlecek, Ermeniler ortadan kaldrlacak ve nihayet eriat istenecek eklindeki sylentiler kmtr388. Erzincanda bulunan askerler de stanbulda yaanan 31 Mart Olaynda grld gibi eriat isteriz sloganyla ayaklanmtr. syann balangc Fahrettin Altay Paa tarafndan u ekilde anlatlmaktadr: Bir Cuma gecesi Basri Beyin hizmet eri kendisine gelerek unlar ylyor: Kumandanm asker ayakland. ER AT istiyorlar Subaylar kovdular. Bizim blkte istemeyerek isyana katlyor. Atnz hazrladm ehre girseniz iyi edersiniz. Basri Bey hi vakit kaybetmeden cephane sandn indiriyor, tabancalarn doldurarak kapnn nnde sipere yatyor, isyan eden askerlere diyor ki: Ben buradan ayrlmam lm kar. Git blnle gel, ne isterseniz yapaym Bu srada bir er ayn ekilde Kemalettin Samiye haber ulatryor. Kemalettin Saminin ise buna verdii cevap u oluyor: Hay Allah sizden raz olsun. Ben de oktan beri eriat isterdim. Bu gn grdm iin krler olsun. Bende aranzda bir er olarak alacam arkasndan apoletlerini skp atyor389. Sami Bey askerler arasna karyor. Sonradan da anlalaca zere Yzba Kemalettin Sami Bey, 4. Ordu Komutan Mir brahim Paann direktifleri dorultusunda isyanc askerlerin arasna karmtr. Erzincandaki isyana karanlar arasnda yer alan Yzba Kemalettin Sami, daha sonra Kurtulu Sava komutanlar arasnda yer almtr. 4. Ordu Kumandan Mir brahim Paa, askerlerin kou alannda topland srada oraya giderek duruma el koymutur. syanc askerlerin ba durumundaki avu brahim Paann karsna geerek konumaya balamas zerine Mir brahim Paa isyanc askerlere halkn nnde konumann doru olmayacan sylemi, Cuma Namazndan sonra asi askerler ile konumu ve asi askerler ile ertesi gn Piyade Klas nnde toplamak zere ayrlmlardr. O gece yars Mir brahim Paadan bir emir yaynlanmtr. Yaynlana emirde: Erzincandaki btn subaylar ve hkmet, belediye erkn, ehrin ileri gelenleri,

387 388 389

Akin, 31 Mart Olay, s.177. Bayar, Ben de Yazdm, s.173-175. Sorgun, Bitmeyen Sava, s.40-41.

159

mft ve imamlar, retmenler yarn sabah piyade klasnda toplanacaktr. Gelmeyenlere ar ceza verilecektir denilmitir. Mir brahim Paa meydanda toplanan halka hitaben: Askerler eriat istiyorlar. Eer eriata muhalif bir i yapldn syleye varsa ortaya karlsn, vereceiniz fetva ile cezasn verelim demi, bu soruya karlk meydandan bir imam karak: bizim mahallede Kurmay Yzba Filibeli smail Bey vardr. Minarede ezan okuyan mezzine ne baryorsun gibi szler syleyerek sulama zerine Filibeli slamiyete hakaret etmitir. smail Beyden kendisine Herkesin ibret almas iin bunun kafas kesilmelidir diyerek, smail Beyi sulamtr. Bu smail Bey meydana arlmtr. yneltilen sular hakknda cevap vermesi istenmi, smail Bey bunun zerine u cevab vermitir: Ben byle bir harekette bulunmadm. Ben slam olu slamm. Ben ezann okunmasnda gzel makamlar olduunu, mezzinin ezan hibir makama uymadan okuduunu ve makam renmesi lazm olduunu syledim eklinde bir savunma yapmtr. Bunun zerine Mft Efendi smail Beyden ahadet getirmesini istemi ve smail Bey ahadet getirmitir. Bunun zerine Mft Efendi orada bulunan ahali ve askere de 3 kere ahadet getirtmi ve tvbe ettirmitir. Mft Efendinin bu hareketi asker ve ahali zerinde byk bir tesir yaratmtr. Bunun zerine Mir brahim Paa meydanda bulunan asi askerleri hitaben: te grdnz. Mft ve ulema hazretleri karsnda subaylar tvbe ettiler. manlarn yenilediler, onlar tekrar kumandanla kabul ediyorsunuz deil mi? sorusuna, askerler hep bir azdan: Ediyoruz diyerek cevap vermilerdir. brahim Paa, subaylara ktalarnn bana gemesini emretmi ve askerler subaylarn kucaklayarak karlam ve yaplan bir resmigeitle olay sona ermitir. Mir brahim Paa daha sonra akam askere kuzu ve helva ziyafeti verilmesini emretmi ve askerler klalarna dnmtr. Bu arada Yzba Kemalettin Sami Bey, isyanclarn elebalarnn bir listesini brahim Paaya vermi ve isimleri tespit edilen elebalar tutuklanmtr390. Erzincan ve Erzurumdaki ayaklanma 2. ve 3. Ordulara bildirilmiti. Erzincandaki ayaklanmay hazrlayanlarn amac 4. Ordunun iine szmalarndaki ama, Rumeliden stanbula gelerek isyan bastrmak isteyecek kuvvetlere kar 4. Orduyu hareketsiz brakmak ve isyan sonucu ordudan ayrlacak kuvvetlerle stanbuldaki isyanclara yardm etmekti. Ama stanbuldaki isyan Mustafa Kemal, smet Enver ile ayn yllarda Harbiyede bulunan Ordudaki gen kurmaylardan Fahrettin Yakup evki, Kemalettin Sami ve baz komutanlar tarafndan bastrlmt. stanbuldaki isyan iller arasndaki haberlemede irticai isyan olarak tarif edildi391.
390 391

Sorgun, Bitmeyen Sava, s.42-44. Kuran, ttihat ve Terakki, s.289.

160

III. BLM 3. SYANIN BASTIRILMASI 31 Mart Olaynn patlak vermesinden sonra ttihat ve Terakki Cemiyeti yaplmak istenen darbe giriimini hem Merutiyete hem de kendi mevcudiyetlerine ynelik bir saldr olarak alglayp, misliyle karlk vermek ve zorlukla salanan statkonun eskisiyle deitirilmesini nlemek iin harekete geti. nce ayaklanan askerler hazrlanan Hareket Ordusu ile datld. Daha sonra ise olayda parma olanlar cezalandrld. II. Merutiyetin tesisinden sonra tahtndan indirilmeyen II. Abdlhamid ise; her ne kadar olayda grnr bir parma tespit edilememise de, eski statnn temsilcisi olduu ve devrimin nnde glge oluturduu iin Hal edildi. Sonrasndaysa Merutiyetin yerlemesi ve devrim ideolojilerinin topluma yaygnlatrlmas abasna girildi.

3.1. Hareket Ordusunun syan Bastrmas ttihat ve Terakki Partisi, tm otoritesini 31 Mart Olayyla stanbulda kaybetmitir. Bunun zerine, ttihat ve Terakki Cemiyeti sahip olduu askeri gc kullanarak duruma mdahale edecektir. Hazrlanacak olan Hareket Ordusu 31 Mart Ayaklanmasn bastrmakla kalmayp, ttihat ve Terakki Cemiyetinin silinen otoritesini tekrar ina edecektir.

3.1.1. Hareket Ordusunun Hazrlanarak Ayastefanosa Gelmesi 14 Nisan gn sabaha kar Selanike gelen garip telgraflar zerine stanbulda kan bir olaydan phelenilmi ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin Selanik Heyet-i Merkeziye yelerinden Topu Kolaas Rasim Bey ile Svari Yzbalarndan Sleyman Fehmi Bey Suray- mmet gazetesi merkezine bir telgraf ekmi ve herhangi bir cevap alamamtr. Bunun zerine Sleyman Fehmi Bey, stanbula yaknl dolaysyla Edirneye bir telgraf ekmi, 2 saat beklemesine karn telgrafna bir cevap gelmemesi zerine, stanbulda mhim bir olay olduundan phesi kalmam ve Manastr, skp, Yanya, kodra Vilayet merkezlerine, stanbulda mahiyeti anlalamayan byk bir hadise vakii olduuna, alnacak malumatn bildirileceine dair Selanik Vilayet Heyet-i Merkeziyesi imzas ile bir telgraf gndermitir. 31 Mart syan Selanikte kesin olarak, ttihat ve Terakki Cemiyetinin nemli

161

isimlerinden olan, smail Canbolat Bey tarafndan Selanike ekilen, Merutiyet mahvoldu eklindeki telgraf ile renilmitir392. ttihat ve Terakki Cemiyeti Genel Sekreteri Mithat kr Bleda ise 31 Mart Olayn reniini u ekilde aklamaktadr: Selanikte Mftzade brahim Beyin konanda bulunduum srada 31 Mart hadisesini rendim. Bir sabah beni erken uyandrarak sizi telgraf memuru grmek istiyorlar dediler. Aa indim. Telgraf memuru tandm bir genti. Vakitsiz geldii iin zr diledikten sonra akamdan beri stanbuldan tek bir telgraf alamadklarn, yani stanbul ile Selanik arasnda hatlarn ilemediini syleyip, herhalde olaanst bir eyler oluyor ki bu kadar uzun sre hatlar almyor dedi393. Mithat Paa bunun zerine Serez Mutasarrflndan tand ve gvendii Edirne valisi Reat Paa ile telgraf temas kuruyor. Vali Reat Paa durumu reniyor ve Selanike bildiriyor: Paa makine bana geldiinde u haberi verdi: - stanbulda askeri isyan var. Mektepli zabitleri ve birtakm masum kiileri sokakta ldryorlar. eriat istiyorlarm394. Mithat kr Bleda olayn vahametini idrak edince hemen Askeri kulbe giderek o srada burada bulunan 3. Ordu komutan Mahmut evket Paaya durumu bildirmitir. ttihat ve Terakki Cemiyetinin Selanik Heyet-i Merkeziyesi, stanbulda balayan hareketin istibdat iade etmek iin mstebitler tarafndan hazrlanan bir plan neticesi olduunu eklinde bir telgraf Selanik kazalar ve dier vilayetlere gndermitir. Selanik Heyet-i Umumiyesi, 5 Eyll 1324te yaplan ttihat ve Terakki genel kongresinde yer alan ayet stanbuldaki Merkez-i Umum bir kazaya urarsa Selanikte derhal yeni bir Merkez-i Umum kurulacaktr kararna uyarak, stanbulda bulunan Merkez-i Umumyi yok sayarak yeni bir merkez-i umumi kurma karar almlardr. Alnan bu karar neticesinde Selanik Heyeti Merkeziyesinin, Merkez-i Umumye grevini stlenmesine karar verilmitir. Yeni bir merkez-i umum oluturmak iin, Manastr, Uskp, Yanya, Ikodra ve Edirneden birer ye yollanmas istenmitir. Bu arada halk arasnda iyi tesir uyandraca dnlerek ateemiliter Enver ve Fethi Beylere Selanike gelmeleri iin telgraf yazlmtr395. Ayrca Rumeliden bir kuvvetin stanbula yrmesi, bu kuvvetin kumandasn zerine almas iin nc ordu Kumandan ve Mfetti-i Umumi Vekili Mahmut evket Paaya teklif edilmesi, eer o kabul etmezse Metrovie Kumandan Cavit Paaya mracaat edilerek Selanike davet edilmesi dnlmtr. Selanik Heyet-i Merkeziyesi ve Mustafa Kemalin abasyla Mahmut evket Paada kurulacak ordunun bana gemesi konusunda ikna edilmitir. Mahmut evket Paa
392 393 394 395

Mustafa Mftolu, 31 Mart'n Perde Arkas, Baak Yay., stanbul, 2005, s.101. Mehmet kr Bleda, mparatorluun k, Remzi Kitapevi, stanbul, 1979, s.66. Bleda, a.g.e., s.66. rtem, 31 Mart syan ve Hareket Ordusu, s.200-201.

162

14 Nisan 1909 tarihinde ordunun bana gemeyi kabul etmi ve stanbula bir telgraf ekerek olaylarn boyutlar hakknda malumat istemitir. syan haberi, Selanikte bulunan 9. Redif Frkas Kumandan olan Hseyin Hsn Paa bir telgrafla ulatrlmtr. stanbulda meydana gelen olaylar kaynpederi Hseyin Hsn Paaya, stanbulda bulunan damad Mustafa Rahmi (Evrenos) Bey, 14 Nisan 1909 sabah stanbul Bykadadan Ailece shhatta olduklarn bildiren bir telgraf ekerek bildirmitir. Gece yarsndan sonra gelen telgraf, Hseyin Hsn Paa manidar bulmutur. Hemen mahiyetinde bulunan Erkan- Harp Kolaas Mustafa Kemal Beye gsterip fikrini sormutur. Erkan- Harp kolaas Mustafa Kemal Bey ald bu telgraf ve o gece stanbuldan gelen btn telgraflar inceledikten sonra, Hseyin Hsn Paaya u kararl cevab vermitir: stanbulda mhim hadiseler cereyan etmektedir. Yalnz Hrriyetin ilnm temin eden ttihat ve Terakki Cemiyeti deil, Merutiyet Rejimi de tehlikeye girmitir. Vakit kaybetmeden, isyan atei etraf sarmadan hemen stanbul zerine yrmeliyiz. nc Ordu bu ii baarmaya muktedirdir. Hsn Paa, Mustafa Kemal ile ayn grtedir. Mustafa Kemal ordudaki gen arkadalar ile istiare ettikten sonra hepsinden eref sz almtr. Mustafa Kemalin hazrlad harekt plan u ekildedir: 1 Ktaat imendiferle Hadmkyne naklederek, Hadmky Halkal mntkasnda toplamak, 2 Vaziyete gre stanbula igal etmek zere ileri harekta balamak, 3 Nakliyatn temini iin ark imendifer Kumpanyasnn yardmn temin etmek, 4 Silahl, silahsz her trl mukavemeti iddetle yok etmek, 5 Asi ktalar silahtan tecrit etmek, 6 Btn eleba mrtecileri tevkif etmek, 7 Sefarethanelerin, ecnebilerle bankalarn ve aznlklarn hibir zarara uramamas iin en lzumlu tedbirleri almak. Rumeliden trenlerle naklolunarak Hadmky dousunda toplanacak olan Hareket Ordusunun ileri harekt ve stanbulun igal plan bu ekilde tanzim edilmiti. Abdlhamidin nezaret altna alnmas hazrlanan plannn banda geliyordu396. 14 Nisanda Selanikte 31 Mart aleyhine byk bir miting tertiplendi. 11 Temmuz Meydannda yaplacak toplant iin sokaklara tellallar karld. Bylece toplanan 20-30 bin kiilik bir kalabalk nnde Yeni Asr gazetesi bayazar Fazl Necip Bey tarafndan mitingin toplanma sebebini iine alan bir konuma yaplarak sonra da ulema adna mderris Recep
396

Sadi Borak, 31 Mart Vakasnn k Nedenleri zerine eitli Yorumlar Ve Atatrk Ve Hareket Ordusu

zerine Orgeneral zzettin allarn Bir Makalesi, AAMD, c.VIII, Ankara, 1992, s.362.

163

Efendi ve Avdl (Arnavuta), Tomak (Bulgarca), Emanuel Karasu (Trke ve Yahudice), Nikola (Srpa), Kurki Apono (Ulaha) Efendiler tarafndan ateli konumalar yapld. Nutuklar silah bana ar stanbula sloganyla bitmitir. htiyat ve redif askerleri silahlarn almaya giderken, pek ok gnll de Hrriyet ve Merutiyeti savunmak iin redif askerlerine gnll yazld397. 14 Nisan gn Selanikte genel seferberlik iln edilmi ve Selanik Redif Tmeninin btn taburlar silhaltna alnmtr. Derhal yeni bir askeri tekilat yapld. Atatrk bu srada, Selanikte 17. Redif Tmeni Kurmay Bakandr. Mustafa Kemal, alnan kararlarda, planlarda ve askeri rgtlenmelerde dncelerini kabul ettirmeyi baararak harektn taktik ve stratejik plann hazrlamtr. Hareket Ordusu, iki blme ayrld. skdar mntkalarna verilen gayrimuntazam gnll mfrezeler de baka bir kumandaya baland. Birinci Tmen Kumandan Miralay Hasan zzet ve kinci Tmen Kumandan da Miriliva evket Turgut Paa oldu. Toplanan btn kuvvetlerin bana ise Selanik IX. Redif Frkas (tmeni) Kumandan Hsn Paa getirilmi, Kurmay Bakanlna da Kolaas Mustafa Kemal Bey atanmtr. stanbulda bulunan Birinci Ordu Ktalarnn irtica olayna karmayan askerlerinin tekrar nizama koyulmas ve Birinci Ordunun yeni batan tekili vazifesi, Birinci Ordu Kumandan Mahmut Muhtar Paaya verildi. Hemen hazrlanan ordu yola km ve Halkal Ziraat Okulunda kurulan karargha yerletirilmitir. Hareket Ordusuna ismini veren Mustafa Kemal hazrlanan kuvvetlere neden hareket ordusu denildiini u ekilde aklamaktadr: stanbula hitaben bir beyanname yazmak lazm geldi. Bunu ben yazdm; sonra sefirlere hitaben ikinci bir beyanname yazdk. Buna imza konulmasnn mnasip olduunu dndk. Baz arkadalar Hrriyet Ordusu dediler. Hlbuki btn ordu Hrriyet Ordusu vaziyetinde idi. rticay bastrmay zerine alacak asker kuvvetimiz iin bir isim dnmtm. yle bir isim olmasn istedim ki, arpan taraflarn duygularna dokunmasn... Herkes bu ismi benimseyebilsin... Franszca Mouvemet manasna gelen hareket kelimesi aklma geldi. Zaten yry halindeydik. Kuvvetlerimizin ad Hareket ordusu oldu. Atatrk Cumhurbakanl srasnda ise orduya nasl isim verildiini yle aklamtr: Bu olay zerine Makedonyadan giden ktalarn ve ilk dnemde Edirneden bunlara katlan kuvvetlerin Kurmay Bakan olarak stanbula gittim. lk komutan Hsn Paayd. Hareket Ordusu adn ben buldum. O zaman bunun anlamn kimse anlayamamt. Mesele undan ibaretti. stanbula hitaben bir bildiri yazmak gerekti. Bunu ben yazdm. Sonra sefirler iin bir bildirge yazdk. Buna ne imza konulacan dndk. Baz arkadalar hrriyet ordusu dediler. Hlbuki btn ordu hrriyet ordusu
397

Akin, 31 Mart Olay, s.75.

164

durumundayd. Hareket halinde bulunan kuvvetlerin durumunu gstermek iin, hrriyet ordusunun operasyon kuvvetleri denildi. Ben bu operasyon kelimesinin Trkeye evrilmesini uygun grerek Hareket Ordusu ifadesini kullandm398. Franszlar, Hrriyet Ordusunun leri Hareketi (Lavant marche de larmee liberation) ve Almanlar Gen Trklerin leri Hareketi (Die vormarsch der jurgen Trken) adn verdikleri bu teebbs alkladlar399. Redif blnn seferberliini ve ktalarn nakliyesini idare iin Hareket Ordusu Karargh iki gn Selanikte altktan sonra hususi bir trenle Hadmkyne hareket etmiti. Olaylarn Edirnede duyulmas zerine Edirnede de miting dzenlenerek hrriyet taraftar subaylarca 31 Mart protesto edilmitir. Selanikteki gibi Edirnedeki askerlerde Merutiyetin devam iin stanbula yrmek iin hazrlklara baladlar. Hazrlanan bir trenle 12. Alayn iki taburu yanlarnda Erknharp Yzbas Kazm (Karabekir) Bey olduu halde atalcaya gelmilerdir (16 Nisan 1909 Cuma gn). 15 Nisan 1909 Perembe gn gecesi 3. Ordudan da Binba Muhtar Bey kumandasndaki ilk Hareket ordusu birlii 1700 asker hamil iki trenle Selanikten yola kmtr. 16 Nisan 1909 Cuma gn Muhtar Bey kumandasnda askerler atalcaya ulamlardr. 2. Ordu askerlerinin banda gelen Kazm (Karabekir) Bey ile 3. Ordu askerlerinin banda gelen Muhtar Bey, stanbula girecek ordunun cephelerini taksim etmilerdir400. 2. ve 3. Ordulardan atalcaya gelen askerlerden nce, atalca Topu askerlerinden 200 kii stanbula gitmitir. atalcadan gelen bu askerler Babli yoluyla Harbiye Nezaretine gitmilerdir. Bu srada Meclis-i Mebusan toplant halindedir. atalcadan gelen bu askerler Meclisle grtkten sonra atalcaya geri dnmek istemilerdir. Ama klarlndaki yerleri hareket ordusu tarafndan igal edildii iin bu askerin atalcaya dnmelerine izin verilmemi, plikhane klasna yerletirilmilerdir. atalcaya hareket ordusu gelirken, Meclisi Mebusanda da gelen bu askerlere nasihat etmek iin bir heyet oluturulmu ve atalcaya gitmek zere yola kmtr. Kastamonu Mebusu Yusuf Kemal Bey ile 30a yakn Mebus atalcaya gelmitir401. Meclisi Mebusan 3 Nisan 1325 (16 Nisan1909) tarihinde en yal ye sfat ile Ali Naki Bey bakanlnda toplanmtr. Yaplan birinci celse grmeleri gizli olmu ve Meclisi
398

Hareket Ordusunun ismine veriliine ve Mustafa Kemalin grlerine ilikin ayrntl bilgi iin bkz: Bayar,

Ben de Yazdm, s.213214; Bekir Tnay, Mustafa Kemal ve ttihat ve Terakki, AAMD, c.I, Ankara, 1984, s.236-276; Sadi Borak, 31 Mart Vakasnn , s.364.
399 400 401

Borak, a.g.m., s.351. Zekeriya Trkmen, Osmanl Merutiyetinde Ordu-Siyaset atmas, rfan Yaynevi, stanbul, 1993, s.43. MMZC, c.III, D.I, .I, Elliyedinci ntikat, 4 Nisan 1325, TBMM Basmevi, Ankara, 1982, s.41.

165

Mebusan tarafndan yaynlanacak beyanname zerine grmeler yaplmtr. Birinci celsenin gizli grmesinin sonunda Meclisi Mebusan tarafndan Mebusan Beyannamesi adyla bir beyanname yaymlanmtr. Mebusan Beyannamesi askeri ve halk yattrmak amac ile hazrlanmtr. Okunan beyannamenin okunmasnn ardndan, Karesi Mebusu ve Meclis Ktibi Abdlaziz Mercidi Efendi Meclise, Yeni Kabinenin teekkl etmitir eklinde ek bilgi vermesinin ardndan, beyanname oya sunulmu ve oybirlii ile kabul edilmitir402. Beyannamenin okunmasnn ardndan kinci celsede, yeni tekil olunan Kabine namna Maarif Nazr Abdurrahman Efendi mecliste mebuslara kar u konumay yapmtr: Efendim, Heyeti Cedidei Vkela, Merutiyet dairesinde teekkl etmitir. Eseri nezaket olarak bu gn Babalide fevkalade olarak itima ettik. Mhim ilerimizi mzakere etmek iin, pazartesi gn gelip beyannamemizi huzurunuzda okuyacaz. Ve itimadnz alelusul isteyeceiz. Yalnz heyecanl vakitler olduu iin birtakm havadisler km. Usul Merutiyete darbe vuruluyormu. Bunlarn katiyyen asl ve esas yoktur. Zaten Merutiyetin muhafazasna kaffemiz ahd ve kasem etmiiz. mrmzn son gnne kadar bunu muhafaza edeceiz. Onun iin Hkmetinizden korkunuz olmasn. Size teminat veriyoruz. Abdurrahman eref Efendi Heyet-i Cedide-i Vkela yani yeni kurulan kabinenin Merutiyet dairesinde teekkl ettiinin ifade etmektedir. Meclisi Mebusan toplantsnn nc celsesinde, 31 Mart hadiselerinde Cebeli Lbnan erafndan Lazkiye Mebusu Mehmet Arslan Beyin ehadeti konusu grlmeye balanmtr. Lazistan Mebusu Ahmet Bey, Meclis tarafndan Lazkiye Mebusu Mehmet Arslan Beyin ailesine bir taziyename yazlmasn teklif etmi. Beyrut Mebusu Rza Es-Sulh Bey bu teklife kar km ve taziyenamenin Babli tarafndan yazlmasnn uygun olacan belirtmitir. Daha sonra Meclise verilen bir teklifte, Mehmet Arslan Beyin cenazesinin memleketine gnderilmesi srasnda bir Mebus Heyetinin hazr bulunmas teklif edilmi; yaplan konumalarda Cumartesi gn saat 4.00 (10.25)da Glhane Hastanesinde tm Mebuslarn itirak etmesi karar verilmitir. Meclisin bu nc ve son celsesinde, nce Ahmet Rza Beyin Meclis Bakanlndan istifas ve yerine yeni bakann seilmesi konusu gndeme gelmitir. stifanamenin okunmasnn ardndan yeni Meclis Bakan seimine geilmitir. Seim her rey pusulasna isim yazlmas usul ile yaplmtr. Ancak yaplan oylamada oy ounluu salanamad iin olacak, seimlerin Cumartesi gn tekrar yaplaca bildirilmi, baz mebuslar buna kar kmsalar da oylama Cumartesi gnne kalmtr403.

402 403

MMZC, c.III, D.I, . I, Ellialtnc ntikat, 3 Nisan 1325, TBMM Basmevi, Ankara, 1982, s. 20-21. MMZC, c.III, D.I, . I, Ellialtnc ntikat, 3 Nisan 1325, TBMM Basmevi, Ankara, 1982, s. 22-23.

166

16 Nisan 1909 tarihinde Volkan gazetesinde, Hassa Ordusu kumandan Mahmut Muhtar Paann Umum Ordu Emri balkl emrine yer verilir. Paa, burada ttihad- Muhammedi Cemiyeti ile irticay ilikilendirerek, askerlerin ilikilerini mesafeli tutmalar gerektii zerinde durur404. Dervi Vahdeti de devamnda yazd cevapta, Sizin mrteci zannettiiniz ttihad- Muhammedi Cemiyeti mukaddesesi urunda canlarn bir paraya bile saymak kklnde bulunmayan arslan yavrulardr. demektedir405. Hareket Ordusunun iki taburunun atalcaya geldii haberi stanbula yayldnda ortal heyecan kaplam, dkknlar kapatlm Beyolu tenhalamtr. 16 Nisan 1909 tarihinde Hareket Ordusu atalcaya varmtr. 17 Nisanda Dervi Vahdeti Volkan gazetesindeki bayazsnda askerlere seslenerek, alayl-mektepli ayrmn brakmalar tavsiyesinde bulunur406. Serbest, kdam gibi dier muhalif basnda da benzer bir ekilde isyanclardan uzaklaan bir yaklam grlmeye balanr. nceleri isyan tevik eden muhalif sesler askerlerin gelmesiyle yava yava tavr deitirmeye balarlar. Bu dnm sreci isyan destekleyen muhalefetin ve basnn srecin istedikleri gibi gitmediini grmelerinden ve askerlerin kontrolnn kendilerinden ktn, meydann II. Abdlhamide kaldn anlamalarndan ileri gelmektedir. Muhalif dnen Ziya Nur Aksun, Hareket Ordusunun stanbula giriinin hkmete istenmemesinin sebebini u ekilde aklamaktadr: Hkmet Hareket Ordusunun ehre girmesinin muhakkak surette fena neticeler douracana kaani bulunduu iin, buna mni olmak istemektedir. Fakat bu hususta fiil bir harekette bulunmaktan ziyade, ikna yolunu tercih etmektedir. Hlbuki Hareket Ordusunda Balkan milletlerinden her eit insan vardr. Makedonyal Bulgar ve Rum eteleri, kee klhl Arnavut sergerdeleri, hatta Selanik Yahudi gnllleri karmakark kitleler tekil etmekte ve bunlar iin de en cazip fikri, sefil Bizans dedikleri stanbulun yamas tekil etmektedir. ttihatlar ise, stanbulda muhakkak surette hkim-i mutlak kesilmek istemekte, frsattan istifade ederek muhaliflerini temizlemek yahut zararsz hale getirmek arzusunu gstermektedirler407. Dervi Vahdeti, bayazda askerlerin snrlarn amamalar istiyor, matbuatn ya da Mebusann grevlerine de heveslenmemeleri gerektiini belirtiyordu. Drdnc Avc
404

Mahmut Muhtar, Umum Ordu Emri, Volkan, 16 Nisan 1909, Nr:106 iin baknz: M. Erturul Dzda, Dervi Vahdeti, Mahmut Muhtar Paa Hazretleri, Volkan, 16 Nisan 1909, Nr:106 iin baknz: M. Erturul Dervi Vahdeti, te, beri, Volkan, 17 Nisan 1909, Nr:107 iin baknz: M. Erturul Dzda, Volkan Aksun, a.g.e., c.V, s.192.

Volkan Gazetesi (1908-1909)-Aynen Metin Neri, z Yaynclk, stanbul, 1992, s.515.

405

Dzda, Volkan Gazetesi, s.515.

406

Gazetesi, s.520.
407

167

Taburu, Altnc Alay askerlerinin kadnlarn Beyoluna ak-sak gitmemelerine eriata uygun giyinmeleri taleplerine katldn belirtiyor ancak; zamannn uygun olmadn, bu tr problemlerin zaman ierisinde zleceini yazyordu. Alayllara askerlerin kadro haricine karlmalarnn nedeninin mektepli subaylar olmadn yazyordu. Alayl-mektepli ayrmnn ne kadar zararl olduunu yazyordu.408 31 Martta, Hareket Ordusuna gnll olarak katlan Rauf Orbay, Mustafa Kemali, ordu stanbul kaplarna ulat vakit, Mahmut evket Paann kararghnda tanmtr. Bu tanmada Mustafa Kemal, 31 Mart Ayaklanmasn u ekilde aklamaktadr: ttihat ve Terakki Reisleri, Hkmet kuvvetini meruluk prensiplerine aykr olarak ahslarnda toplamlar ve serbest seimle gelen bir millet meclisi yerine asker kuvvetine dayanarak zor ve iddet kullanmlardr. Bu fikrimi ittihat arkadalarma syledim, durdum, fakat anlatamadm409. Hareket Ordusu komutan Hseyin Hsn Paa, tarihinde Dedeaatan stanbuldaki eliliklere telgraflar ekerek Ordunun Merutiyeti glendirmek iin geldiini, elilerin ve btn yabanclarn can ve mallarnn saldrdan korunacan ve stanbulda asayiin bozulmasna mahal ve imkn braklmayacan temin ediyordu. Bu telgraf Avusturya elisi tarafndan Hkmete bildirildi. 19 Nisan 1909(6 Nisan 1325) tarihinde Hseyin Hsn Paa, Tevfik Paa kabinesini tanmad iin Harbiye Nazrn protesto ederek dorudan Erkan-i Harbiye Riyasetine telgraf ekerek u hususlar zerinde durmutur: Martn otuz birinci gnden nce stanbuldaki kara ve deniz ktalar ve gemilere memur olan btn generaller ve mera(yarbay ve albay) ve subaylarn tekrardan ktalarna gnderilmesine katiyen engel olunmayarak bunlarn btn ilerine kr krne itaat edeceklerine ve boyun eeceklerine ve siyasi ilere bundan sonra hibir ekilde mdahale etmeyerek yalnz askeri kutsal vazifeleriyle megul olacaklarna dair eyhlislam ve Fetva Emini ve Ders Vekili Efendiler Hazretleriyle kendi kumandanlar huzurunda ve Kuran zerine el basm olduklar halde bir gn iinde stanbulda bulunan erler ve kk subaylar yemin edeceklerdir. Kendilerini eriat isteriz diye kandrarak vatan tehlikeye drm olan alaklarn cezalandrlmas iin ordumuz tarafndan ele alnacak ihtilli bastracak ve inzibat kuracak tedbirlere katiyen mdahale etmeyerek ve ordumuz erlerine dahi yan gzle bakmayarak onlar z kardeleri gibi bilecekler

408

Vahdeti, Asker Kardelerimizden Selamet-i Vatan in Rica, Volkan, 18 Nisan 1909, Nr:108 iin baknz: Falih Rfk Atay, ankaya, Doan Karde Matbaas, stanbul,1969, s.66.

M. Erturul Dzda, Volkan Gazetesi, s.525.

409

168

ve kendilerini aldatm olan hafiyelerle alaklar yine vereceklerdir

410

kendi subaylarna haber

31 Mart Olay zerine Selanikten harekete geirilen Hareket Ordusunun stanbula ulamas zerine, 19 Nisan 1909 tarihinde Mustafa Kemal tarafndan kaleme alnd ve H. Hsn Paa tarafndan imza edildii kabul edilen Tamim Telgraf Genelge klliyatnda yer alan bildirinin ierii u ekildedir: stanbul Ahlisine! 1. Millet senelerden beri zulm yapan istibdat kuvvetini paralayarak meru, Merutiyet hkmetini kurdu. Bu kan dklmeden yaplan, mutlu inklptan zarar gren aalklar meru olmayan bir ekilde menfaat elde etmeye hizmet eden gemi idarenin iadesi iin bin trl hile oyunlarna ve alaklklara mracaat ederek meru Merutiyet hkmetini zarara uratmak istedi ve btn insanlk leminin lanetledii stanbul faciasnn meydana gelmesine sebebiyet vererek masum kanlar dkt. 2. Ulus; hayat ve isteklerinin yegne kefili olan Merutiyetin zarara uratlmak ve eriat hkmlerinin ve ulusun genelinin saadet ve huzurunu kuvvetlendiren anayasamzn ayaklar altna alnmak istendiini grd ve bu alaka hareketin gerek sorumlularn kesinlikle cezalandrmak lzumunu takdir ederek genel heyeti ile stanbul zerine yrmeye karar verdi. Bizi stanbul surlarnn karsnda grdnz ve ilk bir icra kuvveti olmak zere ite bu Hareket Ordusunu buraya gnderdi. 3. Hareket Ordusunun amac, meru Merutiyet hkmetini hibir kuvvetin sarsamayaca surette kuvvetlendirmek, anayasann stnde hibir kanun, hibir kuvvet olmadn ve olamayacan ispat etmek ve meru Merutiyetin kararllndan memnun olmayan vatan ve ulus hainlerine son ve kesin bir uyan dersi vermektir. 4. Zulm gren halk, tarafsz kiiler tamamyla himaye edilecek tevikiler, bozguncular ve ortaklar mutlaka lyk olduklar kanun cezadan kurtulamayacaklardr. 5. Fazilet heyeti olan ulema vn kaynamz, ba tacmzdr. Fakat hainlikle ad ve ahs menfaat elde etmek maksadyla yalandan ilmiye kisvesine brnerek ve erefli slm dinini kmseyip alay konusu haline getirmekten ekinmeyerek fesat yaymaya kalkan birtakm gizli rgt yeleri, menfaatperestler elbette kanun ve eriat hkmlerine gre muamele grmekten kurtulamayacaklardr.

410

Mizan, 8 Nisan 1325/21 Nisan 1909, Nr: 132; Sabah, 8 Nisan 1325/21 Nisan 1909, Nr: 7030; kdam, 21

Nisan 1909, Nr: 5354.

169

6. Ulus milletvekillerinin ve bu muhterem milletvekillerinin gvenilir grp setikleri hkmet yelerinin hayatlar ve anayasann kendilerine verdii haklar ve yetkiler olduu gibi korunacak genel olarak huzur ve gven kesinlikle salanacaktr. 7. Vatann kurtuluu ve ulusal saadetimizin lzum gsterdii bu asker harekatmz esnasnda stanbulda bulunan btn saygdeer eliler ve yabanc misafirlerin huzursuz olmalarna meydan verilmeyecektir. Memleketin i gvenlii ve huzurunu ve herkesin mal ve cannn korunmasn salamak iin her trl tedbirin alnmas kararlatrlmtr. 8. stanbul facias olaynda kanlar dklen ehitlerin ruhlar karsnda hesap vermeye korkanlar, ancak bu kanl faciann failleri ve tahrikileri ve ortaklardr. Bu hakikati herkes bilmeli, (tel ve heyecana kaplmayp) rahat olmaldr. 9. Hareket Ordusu Komutan Eliler ve yabanc misafirler. Milletvekilleriyle hkmet ve subaylar ile dier ileri gelen kiilerin haksz yere aktlan masum kanlarn sryp getirmesiyle iktidarda oturan, bu meru olmayan kanl Bakanlar Kurulu tamamen ortadan kaldrlacak ve btn ulusun ve bundan dolay muhterem milletvekillerinin tam gvenini kazanm olanlar baa getirilecektir. 10. Milletvekillerinin hayat, devletin nfuzu korunacaktr. 6 Nisan 1325 (19 Nisan 1909) 411 19 Nisan 1909 tarihinde Volkan gazetesinde eski slup tamamen terk edilmi durumun gazetenin aleyhine dndnn sinyalleri alglanmaya balanmt. Dervi Vahdeti iinde bulunduklar sreci gazetesinde buhranl olarak tanmlamaktadr412. syan sonucu kurulan szde hkmet ise henz gvenoyu almamt. Hareket Ordusunun stanbula girmek zere olmas nedeniyle Mecliste yeni hkmete gvenoyu vermemenin en doru yol olduu tartlmaya baland. nk yeni hkmete gvenoyu verilmesiyle ttihat ve Terakki Cemiyeti ile ztlalmas kanlmaz olacakt. Hareket Ordusu stanbula hkim olmadan gvensizlik oyu verilmesi durumunda ise belirsizliin ve kaosun artmasna neden olacakt. Bu nedenle Tevfik Paa kabinesinin gvenoyu almadan greve devam etmesi hem Meclisin, hem de ttihatlarn karlarna uygun oluyordu. Tevfik, Edhem, Nzm ve Memduh Paalar Hareket Ordusunun etkisini zerlerinde hissettiklerinden istifa ettiler, ama istifalar kabul olunmad. Bu arada Miralay Hasan zzet, Kaymakam Selahaddin ve Cemal Beyler 3. Ordu kumandanlna bir telgraf rapor ektiler. Bu raporla
411

isyanc

askerlerin

Hareket

Ordusuna

katlan

askerlere

kar

koymamas

Erdoan Karaku, Atatrkn Not Defterleri-I, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Genelkurmay Dervi Vahdeti, Enzar- Umumiyeye, Volkan, 19 Nisan 1909, Nr:109 iin baknz: M. Erturul Dzda,

Basm Evi, Ankara, 2004, s.18-20.

412

Volkan Gazetesi, s.530.

170

amalanyordu. Raporda II. Abdlhamidin tahttan indirilmesine veya dorudan doruya sulanmasna ilikin ifadeler yer almamaktadr. 19 Nisanda hareket ordusu Yeilky tren istasyonunu igal etmitir. syann sekizinci gnnde (20 Nisan 1909) Hareket ordusu on be bin kiilik bir kuvvetle Hadmkye gelerek kararghn buraya kurmutur. Mahmut evket Paa hkmete bir telgraf gnderdi. Paa bu telgrafnda amalarn yle aklyordu: Merutiyet aleyhindeki ayaklanmadan tr stanbulun bozulmu olan asayiini salamak, fesat ve hainlerin aldatt askeri itaat altna almak, ayaklanmaya sebep olanlar, dzenleyenleri ve olayda rol oynam olanlar ortaya karp kanuna gre cezalandrmak, Merutiyetin bir daha byle tehlikelere girmemesini salayacak tedbirler almak. O gn Volkan gazetesinin en son says kt. Vahdetinin yazs veda slubuyla yazlmt. Hkmetin aleyhe dnd Volkann kmas halinde kendilerine yaplan sulamalar cevaplandracaklarn ancak, gazete kapanrsa, hukukunu mdafaa edemeyeceini belirtiyordu. Gazetenin kapatlmas halinde yaplacaklar da yazyor. ttihad- Muhammedinin her yerde gelierek bymesi gerektiini yazyor; ayrca hkmeti ve Ahmet Rzay tehdit ediyordu. Eer hayatta kalrsa onlarla hesaplaacan belirtiyordu413. syann dokuzuncu gnnde (21 Nisan 1909) Hareket Ordusu oalarak stanbula yaklamaktayd. Rami ve Davutpaa klalarnn askerleri de Hareket Ordusuna katld. O gn kabine Nzm Paa ve Genel Kurmay Bakan zzet Paa ile birlikte Mahmut evket Paann bir gn nceki telgraflarna kesin cevabn hazrlad. Mahmud evket Paann istekleri kabul edilmekle birlikte stanbuldaki askerler kontrol altnda olmad iin unlar nerilmekteydi: gelen askerin stanbula yaklatrlmas, stanbul askerinden mfrezeler gnderilerek stanbula alnmas teklif gelenlerle bartrlmalar, gelen askerden lzumu kadarnn

ediliyordu. lk tedbirlerin nasl alnacann kararlatrlmas iinde, Hassa ve Hareket Ordular kumandanlarnn, aralarnda yaplacak haberleme sonucunda tayin olunacak mevkide bulumalar ne srlyordu. 21 Nisan 1909 aramba gn Selanikten hareket eden Mahmut evket Paa414 beraberinde Erkan- Harbiye Reisi Mirliva Pertev ve Ali Rza Paalar ile Topu Kumandan Mirliva Hasan Rza Paa, II. Ordu Kumandan Salih Paa; birok asker, erzak ve askeri mhimmat ile 22 Nisan gn Ayastafenosa gelmitir415. Mahmut evket Paa, daha yoldayken, Serezden Hkmete bir telgraf ekmitir. Bu telgrafta, atma yapacak asker kalmamas iin stanbuldaki ihtiyat askerinin terhis

413 414 415

Volkan, 20 Nisan 1909, Nr:110. Sabah, 13 Nisan 1325/26 Nisan 1909, Nr: 7035. kdam, 23 Nisan 1909, Nr: 5356.

171

edilmesini istenmekteydi. Mahmut evket Paadan bir gn nce de, Ahmet Rza Bey, Enver Bey, Hafz Hakk ve Fethi Beyler Ayastafenosa gelmilerdir416. Mahmut evket Paann ordu komutasn eline almasndan sonra, ordudaki komuta deiiklii de u ekilde olmutur: Hareket Ordusu Komutan Mahmut evket Paa, Hareket Ordusu Erkan- Harbiye Reisi Mirliva Ali Rza Paa, Birinci Mrettep Frka Komutan Hseyin Hsn Paa, bu Frkann Erkan- Harbiye Reisi Mustafa Kemal Bey; kinci Mrettep Frka Kumandan Erkan- Harp Mirlivas evket (Turgut) Paa, bu Frkann Erkan- Harbiye Reisi de Kolaas Kazm (Karabekir) Bey olmutur. Binba Enver Bey, kinci Mrettep Frkaya bal Mrettep 5. Alay, Fethi Bey ise Birinci Frkaya bal Mrettep 3. Alay, Hafz Hakk Bey ise Birinci Frkaya bal 2. Alay Komutanl grevlerini stlenmilerdir417. Serbest gazetesi, Hkmet ne duruyor balkl yazda hkmetin gelen bu kahraman fedailerin karsnda hkmet nasl bir vaziyet aldn ne iin bir beyanname ile iln etmiyor? diye soruyordu418. syann onuncu gnnden(22 Nisan 1909) itibaren Volkan gazetesi artk kmamaya balar ve Dervi Vahdeti ortadan kaybolur. Bu durumda Dervi Vahdeti syann provokatr olarak sulanr ve basnda Dervi Vahdetinin ne kadar kt bir insan olduu anlatlmaya balanr. Basnda II. Abdlhamid aleyhtarl da artmaya balar. 22 Nisanda kdam, Ali Kemalin ortal yattrmaya ynelik yazs Tela Fenadr bal ile yaynlanmtr419.

3.1.2. Meclis-i Umum-i Milli Kararlar Hareket Ordusunun byk blmnn Ayastefanosa gelmesinin ardndan hkmet isyanc askerlere ve rencilere beyannameler hazrlayp gndermiti. Meclis-i Mebusan son toplantsn 6 Nisan 1325 gn yapt. Meclisin kinci Celsesinde Hareket Ordusunun Selanikten atalcaya inmesi mnasebetiyle gelen telgraflarn okunmasna ve bunlara cevap verilmesine karar verildi. Okunan telgraflar unlardr: Yozgattan; Ey midi Yegnesi Vatan Olan Meclisi l! Mevcudiyetini gsterecek bir halde deil misin? Yaral vatan alkanlara boyamakla da mteselli olmayaca anlalan Yldzn hiyel ve desaisine bir nihayet vermesini bekler ve hkimiyeti milliyeye mbayin olan yeni Kabineyi btn mevcudiyetimizle protesto ve aksi takdirde bu lekeyi kanmzla sileceimizi teminen
416 417 418 419

Trkmen, a.g.e., s.67. Erdoan Karaku, Atatrkn Not Defterleri-I, s.270. Hkmet ne duruyor, Serbest, 8 Nisan 1325/21 Nisan 1909, Nr: 155. kdam, 22 Nisan 1909, Nr: 5355.

172

arzederiz. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ; Meclisi Mebusan Riyaseti Celilesine. Merutiyetimize vurulan darbenin tamiriyle eski Kabinenin ve Meclisi Mebusan Reisinin yerlerine getirilmesini btn mevcudiyetimizle ve hayatmz her eye feda ederek talep eder ve bu harekt Merutiyet - ikenmeyi iddetle protesto eyleriz. 5 Nisan 1325 Osmanl ttihat ve Terakki Yeniehir Merkezi. ; Hayfadan. Meclisi Mebusan Riyasetine istibdat ve namusu milleti esasndan sarsacak vehile Kanunu Esasi hilfnda teekkl eden Kabineyi ebediyen tanmayz. Bu harekt irticakrne ve kanun-ikenmeyi btn kuvvetimizle protesto ederek, hamiyeti milliyemizin idamesi urunda muhallef olduumuzdan, her trl fedakrla mheyya olunduumuzu katiyyen arz ederiz. 4 Nisan 1325 ; An Maydos: Meclisi Mebusana. Vilyetimiz mlhakatna vilayetten verilen emir zerine serbestli matbuattan mahrum kaldmz protesto ederiz. Kanunu Esasinin muhafazasna canmz feda edeceimize mttehidiz. 5 Nisan 1325420. O gn yz kadar milletvekilleri Hareket Ordusunun topland Ayestefanosa gitti. Meclis 22 Nisan 1909 gn Ayastefanostaki Yat Kulbnde Meclis-i Milli halinde meclis ikinci bakan Talat Beyin bakanlnda topland421. 9 Nisan 1325(22 Nisan 1909) gn Ayan ve Mubusan Meclisleri saat 08.30da Ayastefanosda Meclis-i Umumi-i Milli yani Genel Ulusal Meclis adyla toplanmtr. Kanun-u Esasye gre Ayan ve Mebusan Meclisleri Meclis-i Umumyi oluturuyorlard. Meclis-i Umum ise yalnzca her toplant ylnn banda Padiahn a sylevini dinlemek zere toplanan, tabir caizse, trensel bir kurulutu. Ayastefanosta mebuslar ve gelen birka ayan yesi ise birlikte toplanarak Meclisi Umum-i Milli diye Kanun-u Esaside yeri olmayan, srf oradaki toplantlara zg bir kurul oluturdular. Siana Akine gre Ayastefanostaki iki meclisi birletirme ii, ilhamn ok muhtemelen Fransz htillinden almaktayd. Fransz htillinin ilk adm 3 meclisli Etats Gnraux (Etajenero) denilen Fransz parlamentosunun, krala ramen Ulusal Meclis ad altnda birleik bir meclis oluturmas olmutur422. Ayastefanosta Meclis Bakanln Ayan Meclisi Bakan Said Paa, Meclis-i Mebusan eski Bakan Ahmet Rza Bey ve 31 Mart isyanndan sonra Meclis-i Mebusan Bakanlna seilen Mustafa Efendi ortaklaa yrtmlerdir. Daha sonra Mustafa Efendi, Ahmet Rza Beyin zorla istifa ettii kati ile Meclis Bakanln Ahmet Rza Beye devretmi, orada hazr bulunan Mebuslar da bu hususu onaylamlardr. Said Paa Ayan Meclisine, Ahmet Rza Beyde Mebusan Meclisine bakanlk etmeye balamlardr. Daha sonra Ktip Nesim
420 421 422

MMZC, c.III, D.I, . I, Ellidokuzuncu ntikat, 6 Nisan 1325, TBMM Basmevi, Ankara, 1982, s.89. Sabah, 9 Nisan 1325/22 Nisan 1909, Nr: 7031. Sina Akin, Siyasal Tarih (1908-1923), Yakna Trkiye Tarihi, c.I, Milliyet Kitapl, stanbul, 2007,

s.31

173

Mazliyah Efendi gizli toplant ya geileceini beyan etmitir. Bu toplant saat 07.30da balam be 09.00a kadar srmtr423. Bu toplantda yaklak 200 kadar Mebus ve 30 kadar Ayan da hazr bulunmutur. Bu toplantda II. Abdlhamidin hal edilmesi meselesi de grlmtr. Bylece vekiller, 31 Mart olayna kar olduklarn gsterdiler. Meclisin yapt ilk almalardan birisi, Hareket Ordusunun beyannamesini tasvip ettiini bildiren bir tebli yaymlamas olmutu. Meclis yaplan gizli toplant sonunda bir bildiri hazrlad. Buna gre, 31 Marttaki hadise-i mellime-i istibdadiye ile Merutiyete bir darbe vurulmutu. Ba gsteren istibdatn kknden kaldrlmas, Merutiyet ve asayiin salanmas ve olaya sebep olanlarn eriat ve kanunlar erevesinde cezalandrlmalar konusunda Hareket Ordusu Kumandan vekili Hseyin Hsn Paann 6 Nisanda stanbulda bulunan halka yapm olduu beyannameyi424 destekliyor ve milletin isteklerine uygun buluyordu. Bundan tr de ordunun yapacaklarna kar kmak, sorumluluk ve ceza konusu olacakt. Bylece Hareket Ordusunun imdiye kadarki ve bundan sonraki davranlar meruiyet kazanm oluyordu. Hareket Ordusu meru ynetimi hie sayan uygulamalar bu olayla ortadan kaldrlyor, askerlere meclisin verdii sivil destek, onlar grnrde meru hale getiriyordu. Hseyin Hsn Paann elinde 543 kiilik rticaiyyun listesi vard. lerinde saray memurlarndan on bir kii, musahip Nadir Aa, eski Hassa Hazinesi mstear Halis Efendi (bu ikisi askere ve hocalara para datmlard) drt gazete sahibi, on yedi yazar vard. Bunlar adi mahkemelerde yarglanacaklard. 31 Mart Olaynn on birinci gnnde(23 Nisan 1909) kdam gazetesi Abdlhamidin 33 yllk mutlak monarisine vurgu yaparak Hareket Ordusu taraftar bir izgide yayn yapmaktadr. Serbest de o gnk yazlar ile taraf deitirmitir. Gazetede Hareket Ordusuna u ekilde sesleniliyordu: Ey pene-i tiz istibdaddan halas eden ordu, Ey stanbulu daire-i mader-i muhasara edip hrriyetperveran memnun ve mstebitleri dilhun eden gazanferler, artk hm- intizar- millet size tevecch etmi u bahid ikbali mbeir toplarnzn sadalarn iitmek istiyoruz425.

423 424 425

kdam, 23 Nisan 1909, Nr: 5356. kdam, 21 Nisan 1909, Nr: 5354. Serbest, , 10 Nisan 1325/23 Nisan 1909, Nr: 157.

174

3.1.3. Hareket Ordusunun stanbula Girii ve syann Bastrlmas 23 Nisan gn stanbulu igal etmee hazrlanan Hareket Ordusunun yirmi be tabur, on iki blk, sekiz batarya ve gnll ktalar, 935 subay, 3312 at, 48 top ve 8 makineli tfekten oluan bir sava gcnden meydana gelmitir. 24 Nisanda Edirneden drt batarya ve drtte araba gelip Hareket Ordusuna katlmtr. Ayrca Hareket Ordusunda 29 bin er bulunmaktadr426. 23 Nisan 24 Nisana balayan Cuma gn gecesi Mahmut evket Paa Hareket Ordusuna stanbul ilerine ilerleme emri vermitir. Bu emre gre Hareket Ordusu drt koldan ilerleyecektir. Ordunun bir kolu Davutpaa klasn igal etmitir. lk atma Davutpaa klasnda olmutur. Tekilat- Mahsusann son efi ve Milli stihbarat Tekilatnn ilk bakan Hsamettin Ertrk, yazd ki Devrin Perde Arkas adl anlarnda Hareket Ordusu ile stanbula girenleri u ekilde listelemektedir: Hareket Ordusunun 10 Nisan Cuma gn stanbula resmen girmesi takarrr etmi ve Hareket Ordusu ile hrriyet taraftarlar ehrin sokaklarndan gemiti. Bu ordu ile gelenlerin iinde u mehur kimseler vard: Erknharb Feriki Mahmud evket Paa, Erknharb Kolaass Selnikli Mustafa Kemal Bey, Erknharb Binbas Pirlepeli Fethi Bey (Okyar) (Paris ateemiliterliinden geliyordu), Erknharb Kolaass zmirli smet Bey ( nn), Erknharb Yzbas smail Hakk Bey (Paa) (Viyana ateemiliterliinden geliyordu). Erknharb Kaymakam skdarl Cemal Bey (Paa), Erknharb Binbas Faik Bey (skdar Mutasarrf), Erknharb Binbas Selnikli Remzi Bey (Birinci Cihan Harbinde Miralay), Erknharb Kolaas Vehbi Paazade Sleyman Asker Bey (daha sonra Tekilt- Mahsusa Bakan), Piyade Kolaas Ohrili Eyb Sabri Bey ( ttihat ve Terakkinin bir numaral kurucusu, Merkez- Umumi yesi), Piyade Kolaas Resneli Niyazi Bey (Hrriyet kahraman), Erknharb Yzbas Giritli Rueni Bey (Tekilt- Mahsusada alm, Mill Mcadelede Ankarada mebus olmu), Erknharb Yzbas Seyfi Bey (Kzm Karabekir Paa ile ark cephesinde alm, Ankarada mebus olmu), Svari zabiti Nidi Bey ( stanbulda gizli tekiltta alm, svari generalliine kadar ykselmitir), svari Mlzimievveli Yakup Cemil Bey (Babali basknnda Nzm Paay vurmu, Almanyaya taraftar olmas yznden Enver Paa ile aras alarak isyan etmi, bilmuhakeme kuruna dizilmitir), Piyade zabiti Filibeli Hilmi Bey, (Merutiyetten sonra ttihat ve Terakki mfettii olmu, Tekilt- Mahsusada alm, Mill Mcadeleye itirak etmi, Ankarada mebus olmu, Mustafa Kemal aleyhindeki suikaste itirak ettiinden idam edilmitir), Svari Yzbas zmitli Mmtaz Bey (Enver Paann mehur yaveri), Svari
426

Mc Cullagh, a.g.e., s. 169.

175

Mlzimievveli Selnikli Saffet Bey, Mlzimievvel mer Naci Bey ( ttihat ve Terakki Frkasnn konferanss, Babli basknna itirak eylemi, Tekilt- Mahsusaya girmi, Birinci Cihan Harbinde ran hududundaki Bahtiyar Airetlerini savaa sokmaa alrken tifsten vefat etmitir), Baytar Yzbas Rasim Bey (Mill Mcadeleye itirak etmi, miralay olmu, zmir Sikastine itirak ettiinden idam olunmutur), Piyade Mlazimievveli Sar Efe Edib Bey ( ttihat, Mondrostan sonra Jandarma Yzbalna ykselmi, stikll Savanda yararlk gstermi, zmir suikast zerine idam edilmitir.), Kastamonulu kr Bey ( ttihat ve Terakki merkezinin mehur suikastine katldndan idam edilmitir.), Piyade Mlzimievveli Yenibaheli Nil Bey ( ttihat ve Terakki tekiltna dahil olmutur.), Abdlkadir Bey (Ankara Valisi, pontusularla arpm, stikll Savana katlm, zmir suikastine girmemi olmakla beraber doktor Nzm ve Cavid Beylerle beraber aslmtr), Topu Mlzimievveli Kzanlkl Cevat Bey ( ttihat ve Terakki gzidelerindendir. Babali basknnda bulunmu, hkmeti devirmi, stanbul Merkez Kumandanl yapm, Miralayla ykselmi, Mill Mcadelede Anadoluya geerek Mill Mdafaa Vekleti Mahkim ubesi Mdr olmu, hastalanarak vefat etmitir), Piyade Mlzimievveli Erzurumlu Necati Bey, ve Piyade Mlzimievveli Edremitli sar Necati Bey (her ikisi ttihat ve Terakki tekiltnda bulunmu gzidelerdendir. Birinci Cihan Harbinde Tekilt Mahsusada almlar, Mondrosta Anadoluya gemilerdir. Edremitli Necati Bey ( Mustafa Kemal tarafndan sonradan Millet Meclisine mebus seilmitir), Piyade Yzbas Afyonkarahisarl Ali Bey (Mill Mcadelede mebus, stikll Mahkemesi reisi, sonra Nfia Vekili olmutur), Mlzimievvel Japon Rza Bey ( ttihat ve Terakkinin gzidelerindendir. Mill Mcadelede Mill Mdafaa Vekletinde Levazm ubesinde, Hesabat Kornisyonunda istihdam edilmi, hastalanarak vefat etmitir), Mmtaz Erknharb Yzbas Kprl Kzm Bey (Meclis Reisi Kzm Paa), Doktor Abidin Bey ( ttihat ve Terakkide gizli hizmetler ifa etmi, Mill Mcadelede Byk Millet Meclisine za olmutur. zmir sikastinde idam edilmitir), Mlzimievvel smail Canbolat Bey ( ttihat ve Terakki kurucularndan ve gzidelerindendir. zmir sikastine kart iin idam olunmutur). Erknharp Kolaalarndan Ali hsan Bey (General Ali hsan Sabis)427. Hareket Ordusu ile stanbula giren bu isimlere baktmz zaman, bunlardan bir ksmnn daha sonra ttihat kadrolar ile anlamazla dtklerini gryoruz. Mustafa Kemalin ban ektii bu etkin ahsiyetler daha sonra Kurtulu Sava ve Cumhuriyet dneminde karmza kacaktr. Hareket Ordusu stanbula girdikten sonra u olaylar meydana gelmitir: Saat 17de Hareket Ordusu ncleri Maslak ve Kthane taraflarnda grlm olduklarndan,
427

II.

Hsamettin Ertrk, ki Devrin Perde Arkas (Haz: Samih Nafiz Tansu), Sebil Yaynevi, stanbul, 1996,

s.38-39

176

Abdlhamid baktibi Ali Cevat evinden artt. Daha nce saraya gelmi bulunan Sadrazam, Harbiye Nazr ve saray koruyan 2. frkann kumandan Ferik Memduh Paa, ters bir olayn kmamas iin Hassa kumandan Nzm Paay Ayastefanostan armaya karar verdiler. Harbiye Nazr telgraf ektiyse de ses seda kmad. Saylar drt bini bulan ve Yldz etrafndaki klalarda barnan ikinci frka askerleri, Hareket Ordusunun haberini alnca telaa kaplp cephane istemeye baladlar. Subaylarn durumu haber vermesi zerine, kendilerine zinhar cephane verilmemesi buyruldu. Ama gece saat bir ve iki sralarnda baz askerler baktibin Sadrazam ve Harbiye Nazr ile oturduu odaya gelerek Askeri vuracaklar, bizim ne gnahmz vardr? Cephane isteriz. Kar gibi lmek istemeyiz. Onlar asker ise biz de askeriz. dediler. Cephanelik kaplar krlarak cephane alnmaya balannca Padiah binek tana karak: Asker zinhar kurun atmasn. Eer kurun atacaklarsa, ilk nce beni vursunlar, sonra kurun atmaya balasnlar der. Frka kumandan yardmcs Mirliva Veli Paa, subaylar, elde edilebilen avular ve yaverlerden kaymakam Mehmet Ali Bey, askerlere padiahn buyruklarn bildirdiler428. stanbul ilerinde ilerlemesine devam eden Hareket Ordusu birlikleri Fatih yoluyla Beyazta ynelmi ve Harbiye Nezaretini igale balamlardr. Mustafa Kemalin kumanda ettii Birinci Hareket Ordusu tarafndan balarnda Nazif Sururi ve Cevher Aann olduu isyanclar ile balarnda Hamdi avuun asi bulunduu Avc taburlarnn oluturduu kalabalk Harbiye Nezareti meydann doldurmutu. Mahmut evket Paa Avc Taburlarna hitaben yksek sesle unlar sylemitir: Ben sizi mkemmel bir talim ve terbiye ile ve Merutiyeti korumak iin nc Ordudan stanbula yolladm. Siz birer canavar kesildiniz ve asi oldunuz. imdi hepinizin ve sizi tevik edenlerin kafasn krmak iin buraya geldim. dedi429. Ancak Harbiye Nezaretinde bulunan askerler, Hareket Ordusu askerlerini grdkleri zaman derhal silahlarna sarlmlar ve amirlerinin de amirlerini dinlemeyerek Edirnekap tarafna doru komaya balamlardr. Bu askerler btn ahalinin hayretli baklar altnda ehirden kamlardr. Ancak Edirnekap tarafna doru kaan bu askerlerin kuvvetleri az olduu iin, nlerinde bulunan byk hareket ordusu nnde tutunamamlar ve teslim olmaya mecbur olmulardr. Harbiye Nezaretinde bulunan askerler ksa bir direni gstermilerse de gece onlar da Hareket Ordusu tarafndan esir alndlar. 24 Nisan gn Hareket Ordusu askerleri Babli ve Topkap ynne doru ilerlemeye balam ve burada bulunan askerler, Hareket Ordusuna kar ok direnmilerdir. Gece

428

Ali Cevat Bey, kinci Merutiyetin ln ve Otuzbir Mart Hadisesi; II. Abdlhamidin Son Mabeyn Borak, a.g.m., s.351-371.

Baktibi Ali Cevat Beyin Fezlekesi, (Haz. Faik Reit Unat), TTK Yay., Ankara, 1991, s.71.
429

177

Topkapda Hareket Ordusu askerleri ile Topkapda bulunan askerler arasnda atma kmtr. atmalar o kadar iddetli olmutur ki, Hareket Ordusu bu iki blgede top kullanmak zorunda kalmtr. Rahmi Apak yazd anlarnda Hareket ordusu ile isyanclar arasnda kan atmalardan u ekilde bahsetmektedir: 31 Mart vakasnda asl mukavemete urayan Kthane, ili, Harbiye zerinden ilerleyen kolumuzdur. Taksim ve Takladaki askerler hayli direndiler. Hassa ordusunun buradan ilerleyen kolu topu ateleri ile bu klalar drmek zorunda kalmtr. Burada her iki taraf kayp vermitir430. Hareket Ordusu Beyolunu ele geirdikten sonra Erkan- Harb Binbas Enver Bey kumandasnda Taksim Klas ve Taklaya giderek buralar kuatmaya balamtr. Takla isyan balatan avc taburlarnn bulunduu kladr. Taklann birinci katnda avc taburlar ile numune ve istihkm blkleri, ikinci katnda ise Hassa Ordusu askerleri yerletirilmitir. Takla, avc taburlarnn kar saldrya gemesi nedeniyle Hareket Ordusuna en ok direnen kla olmutur. Bu sert direniin krlamamas zerine Hareket Ordusu askerleri, Harbiye Mektebi talimhanesine kurduklar seri atl toplarla Taklay top ateine tutmulardr. Takladaki askerler bu top atlarna karlk veremeyeceklerini anlamlar ve Hareket Ordusu askerlerine teslim olacaklarn bildirmilerdir. Bunun zerine Hareket Ordusundan bir miktar asker klay igal iin ilerlermiler, bu askerlerin ilerlediini gren avc askerleri tekrar iddetli bir ate amlar ve Hareket Ordusu askerlerine byk zayiat verdirmilerdir431. Takla direnii srasnda Taklada bulunan Mustafa Turan Beye gre olaylar u ekilde gereklemitir: Takla askerlerinin bir gece nce, Hareket Ordusu geldii takdirde mukavemet gstermeyecekleri ve kumandanlarnn emirlerini dinleyeceklerine dair yemin etmiler, ancak 10 Nisan akam ne olduunu anlamadan bu yeminlerinden vazgeerek, cephanelik kapsn krmlar ve buradaki mhimmat koulara gtrmlerdir. Takla Komutan smail Hakk Bey askere mani olmak istemi ancak baarl olamamtr. Taklada ldrlen askerler Srp Agop Ermeni mezarlnda alan bir ukura atlmtr. len askerlerin gmldn iddia edilen Srp Agop Ermeni Mezarl, bugn Hilton Otelinin bulunduu yerde bulunmaktayd432. On ikinci gn asayi sorununa el atan Hareket Ordusu, Dersaadet Jandarma Polis Genel Mfettiliine tayin ettii Miralay Galibin imzasn tayan bir resmi iln yaymlad. Buna gre, mrtecilerin yenildii u srada sknet artt ve fesat yazlar yazmak,

430 431 432

Rahmi Apak, Yetmilik Bir Subayn Hatralar, TTK Yay., Ankara, 1988, s.41. Sabah, 13 Nisan 1325/26 Nisan 1909, Nr: 7035; kdam, 26 Nisan 1909, Nr: 5358. Mustafa Turan, Taklada 31 Mart Facias, dal Neriyat, stanbul, 1966, s. 56-59.

178

heyecanlandrc szler sylemek, sokaklarda komak gibi halk heyecana verecek davranlarda bulunulmamas isteniyordu. Ayrca, yaynlanan bildiri ile(11 Nisan 1325/24 Nisan 1909) gnein batmasndan bir saat sonra balayan sokaa kma yasa konuldu. Silah tamak da yasakland. 24 Nisan 1909 tarihinde Hareket Ordusu stanbulu igal altna ald gn, Yldz Saraynn da byk ksm etecilerden oluan birlikler tarafndan cumartesi akam muhasara edilmitir. Muhafz askerinin bir ksm Padiahn srar karsnda teslim olmu, bir ksm da Anadolu yakasna geerek kamlardr. Sarayda zabitlerle birlikte 30 askerden fazla kimse kalmamt ve bunlar da bekilik vazifesiyle mkellef bulunmaktayd. syann on ikinci gn gerekleen arpmalar yznden gazete idare haneleri almad iin 24 Nisanda stanbulda gazete kmad. On iki ve on nc gnn olaylarn on drdnc gnn (25 Nisan 1909) gazetelerinden renebiliyoruz. 25 Nisan 1909 gn kan kdam, bayaz olarak Hareket Ordusunun stanbula giriini stanbulun ikinci fethi olarak tanmlyordu. Bu fetih lkeyi istibdattan kurtarmay salad iin Hareket Ordusu nemli bir grev yapyordu. kdama gre bu fethin lkeyi istibdattan kurtarmak gibi birinci fetihte bulunmayan nemli bir yan da vard. Ufk-u Siyasi 433 yazsnda Hareket Ordusunun gelmesi, yurdunu seven herkes iin sevinilmemesi imknsz bir olay olarak gsteriliyordu. 25 Nisan 1909dan itibaren ynetim fiilen Hareket Ordusuna gemitir. eitli bildiriler yaynlanarak ve skynetim uygulanarak stanbulda sknet salanmaya allmtr. Mahmut evket Paa imzal, 24 Nisan 1325 tarihli resmi ilnda Mahmut evket Paa aramba gn (21 Nisan 1909) emr-i kumanday teslim almak iin Selanikten hareket ederek Ayastafenosa geldiini; Cuma gn Hareket Ordusu kuvvetlerine pay-i tahta giri emrini verdiini ifade etmitir. Ayrca gzel bir tesadf olarak 11 Nisan 1325 gn, 11 Temmuz 1324 tarihine nazire olarak stanbula girildiini ifade etmitir. Mahmut evket Paann 12 Nisan 1325 (25 Nisan 1909) tarihli zafer bildirisi ou yerli ve yabanc gazetelerin, Hareket Ordusunun ttihat ve Terakki ile ilgisi olduu konusunda ileri srdkleri iddialar yalanlyordu. Paa byle bir eyin asl ve esas olmadn, ordu subay, erba ve erlerinden hibirinin bir dernek ya da fkraya ye olmadklarn, zaten askerlerin devlet siyasetine karmalarnn caiz olmadn ve kumandanlarn buyruklarndan baka bir etkiye kaplanlarn kanunca cezalandrlacaklarn iln ve ihtar ediyordu. Hareket Ordusunun subaylar mektepli subaylard ve bunlarn genleri ttihat ve Terakkiyi kurmu ve onun belkemiini meydana getiren bir zmreydi. Kendisi de ttihat ve Terakki yesi olmamasna ramen bunun farkndayd. Bu bildirinin amac Hareket Ordusunun ttihat ve Terakki organ
433

Ali Kemal, Ufk-u Siyasi, kdam, 25 Nisan 1909, Nr:5358.

179

olduu yolundaki yaymlar durdurmak ve ayn zamanda Hareket Ordusundaki ttihat subaylarn da uyarmakt. Bir hafta sonra kartlan ikinci bildiri ile Hareket Ordusunun hibir frkann aleti olmad ve yalnz Merutiyeti kurtarmak iin harekete getii yeniden belirtilmekteydi. Ordunun Merutiyetin banda, ttihat ve Terakki ile ibirlii yapt kabul edilmekle birlikte, Merutiyetin kurulmasyla onunla her trl ilgiyi kestii aklanyordu. Artk ordu milletin ordusuydu ve hangi frkadan olursa olsun, Merutiyete uyan ve milletvekillerinin gvenine sahip olan hkmet yrtme gcyd434. Mahmut evket Paann yaynland bildiri ve Mustafa Kemal yerine kendisinin Hareket Ordusu kumandan olmas eitli eletirilere konu olmaktadr. Olayn bu ekilde seyredi nedeni Mustafa Ragp Esatl tarafndan yazlan ttihat ve Terakki Tarihinde Esrar Perdesi ve Yakup Cemil Niin ldrld? adl kitapta u ekilde izah edilmektedir: Mahmut evket Paa, stanbul zerine yrmek, Abdlhamidi devirmek erefini zek ve kudret itibariyle ne kadar yksek olursa olsun Mustafa Kemal Beye brakmak istemiyordu. Mustafa Kemal Beyin plan ile ikmal edildikten sonra stanbula girmenin muvaffakiyet vaat ettiini anlayan III. Ordu Kumandan Mahmut evket Pasa, bu hareketin banda gzkmek hevesinden kendini kurtaramad. Ve Hareket Ordusu Kumandanln kendisi stlendi. Oysa 22 Nisanda Mustafa Kemal Beyin plan tatbik edilmi, harekt balam, si kuvvetlere ilk mhim darbeler indirilmi, ordu Yeilkye kadar uzanmt. Mahmut evket Paa bu hazr muvaffakiyetlerden sonra bir beyanname yaymlayarak kumanday zerine almtr... in iyzn bilenler, Mahmut evket Paay bir hrriyet kahraman olmaktan uzak gryorlard435. 12 Nisan 1325 tarihinde Mahmut evket Paa ekilen telgrafta olaylarn son durumu ile ilgili u bilgi verilmektedir: Dnk gn efrad- asiyeden stanbul ve Beyolu cihetlerinden bilcmle kla ve karakollarda bulunan asker teslim-i silah etmi ve yalnz Selimiye klasndaki asker teslim-i silah etmemi idi. Bu gn Selimiye klasnda bulunan asker dah istimal-i silaha meydan vermeksizin teslim olmu ve binaenaleyh stanbulun her taraf mut' ve Merutiyetperver ikinci ve nc Ordu askerile taht- igale alnm ve stanbul ve Bilad Sela-se'de' idare-i rfiye iln olunarak inzibat asayiin ve emniyet-i mal cann layk vehile temin tesisine muvaffakiyet hasl bulunduu ve elyevm Ayastefanos' ta itima etmekte olan Meclis-i Umm-i Mill riyasetinin de mahall-i mahsusalarmda itimalarna bir

434 435

kdam, 26 Nisan 1909, Nr:5358. Mustafa Ragp Esatl, ttihat ve Terakki Tarihinde Esrar Perdesi ve Yakup Cemil Niin ldrld?,

Hr Yaynevi, 1944, s.25.

180

mni kalmad tebli klnarak anlarn da yarndan itibaren mahallerinde itima edecekleri bera-y malumat arz olunur436. 12 Nisan 1325 (25 Nisan 1909) tarihinde dare-i rfiye lan adyla Mahmut evket Paann imzasn tayan bir beyanname yaynlanarak dare-i rfi (Sk Ynetim) yrrle konmutur. Mahmut evket Paann hkmete danmadan skynetim iln etmesi ve eitli bildirilerle ynetimi ele almas hkmeti bolua drmt. Tevfik Paa, Kanuni Esasinin 113. maddesine gre Skynetim iln kumandanlarn yetkisinde olmayp hkmetin sorumluluunda olduunu bildii iin, dare-i rfiye ilnn meru bir ekil vermek zere telgraf ieriini Mahmut evket Paann bir teklifi eklinde Padiaha arz edip iradesini almaya karar vermitir. Yarm saat iinde beklenen irade kmtr. Bunun zerine Tevfik Paa meseleyi Mahmut evket Paa ile Ayastefenosdaki Meclis-i Mebusana tebli etmitir. Hareket Ordusu kumandanl tarafndan dare-i rfi iln edildii Meclisi-i Milliye bildirilmi, ayn gn dare-i rfi iln Meclis-i Milli tarafndan uzun tartmalardan sonra kabul edilmitir. Yine, evket Paann istei ile hkmet, kurulacak Harp Divannn bana Tophane Nazr Ferik Hurit Paay atad. stanbulda sanki iki bal bir ynetim balamt. Hkmet bu duruma bir son vermek iin ertesi gn gvenoyu verilmezse, hkmetin istifa etmi saylmas gerektiini meclise bildirdi437. 25 Nisan 1909da Tevfik Paa istifa zabtn padiaha gndermitir. Ancak bir sre sonra Sait Paa ve Ahmet Rzann bir tezkeresi geldi. Bu tezkerede Meclis-i Umumi kararyla gven konusunda bir karara varlncaya kadar grevden ayrlmamas rica ediliyordu. Tevfik Paa bu ricay kabul etti ve igal altndaki Saraya giderek durumu II. Abdlhamide bildirdi. Tevfik Paa greve devam edileceini dier nazrlara da bildirdi

3.2. syann Sorumlularnn Belirlenmesi 31 Mart Olaynn hemen sonrasnda isyan hazrlayan ve balatan muhalefet olarak grlmektedir. Ahrar Frkas, Frka- Muhammediye, Fedakaran- Millet, Tanak Cemiyeti, Arnavut, Krt, Rum, Arap ve Ermeni Kulpleri, Kmil Paa, Olu Said Paa, Prens Sabahaddin, Mizanc Murad, Dervi Vahdeti, Said-i Krdi, medrese rencileri ve ulema,

436

Mehmet Tevfik Biren, II. Abdlhamid, Merutiyet ve Mtareke Devri Hatralar, (Haz. F. Rezan smail Hami Danimend, 31 Mart Vakas, stanbul Kitapevi, stanbul, 1986, s.134-138.

Hrmen), Arma Yaynlar, 1993, s.28.

437

181

Volkan gazetesi, Serbest gazetesi, kdam gazetesi gibi eitli cemiyetler, partiler, kulpler, kiiler, gazeteler muhalefeti oluturmaktadr438. 31 Mart Olayndan sonra ttihatlarn nnde byk lde engel kalmam ve Bb- li brokrasisi de partinin hkimiyetine girmitir. Artk ttihat ve Terakki kendini vatan kurtaran bir parti olarak gryordu ve kendisine kar kanlar daha rahat bir ekilde hain olarak vasflandryordu439. yarglanmasna gelmiti. 28 Nisan 1909 tarihinde evket Paann imzasn tayan resmi bir bildiri kt. Bildiride hain ve canilerin, masum kanlarn msebbiplerinin kanun penesinde eriata gre cezalandrlacaklar iln oluyordu. Fesatlk ve nifakla meydan verilmeyecei belirtiliyordu. Ama fesatl ve nifaklk kavramlarnn kapsam ak olmad iin bu ucu ak geni yorumlanabilecek kavramlar muhalefette derin bir korkunun domasna neden oldu. Bu nedenle aralarnda Ahmet Cevdet, Ali Kemal, Rza Nur, smail Kemal, Msrl Prens Aziz Paa, Serbest gazetesi bayazar Mevlnzade Rifat, Ahmet Celaleddin Paa, Ergiri Mebusu Mfit, Kmil Paazade Said Paann da bulunduu muhalif kiiler yurt dna kamay tercih ettiler. Volkan gazetesinin sahibi Dervi Vahdeti, Abdullah Zht, Berat milletvekili smail Kemal, Ahrar Frkas Genel Sekreteri Nurettin Ferruh Alkent de yurt dna kamaya alacaktr. Bu yeni durumda muhalefet sinmi, taraf deitirmeye balam ve birbirlerini sulamaya balamtr. Bu olay en iyi Hareket Ordusunun stanbula yaklamaya balamas ile birlikte taraf deitirmeye balayan basnda izlenebilmektedir. Hareket Ordusunun stanbula geliine kadar muhalif olan gazeteler de ittihatlar gibi sulu arayna girerek sorumluluktan kanmaya almlardr. Hareket Ordusunun stanbula geliiyle olaylar karsnda siyasi dnn en belirgin rnei kdamd. kdamn En Byk Tehlike Nedir? baln tayan imzasz bayazs, eriata ball ve asker kardelerimizin o yoldaki meru emellerini takdir ve tecbil ettikten sonra, drt gndr memleketin byk tehlikeler geirdiini ve geirmekte olduunu itiraf ediyordu. Zira Avrupallar, hatta Anadolu bile, Merutiyetin varln pheli gryordu. Benzer bir deiiklik askerlere kar tutumda gze arpyordu. kdam, asker kardelerimize yazsnda subaylar hakknda yazlm ikyet mektuplarn basmayacan aklyor ve bu mektuplarn temsil ettii tutumun ele gne ayp olduunu anlatyordu. te syann bastrlmasndan sonra sra sulularn belirlenerek

438

Bayram Kodaman, II. Merutiyet Dnemi (19081914), Trkler, c.XIII, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, M. kr Haniolu, ttihat ve Terakki Cemiyeti, DV A, c.XXIII, stanbul, 2001, s.483.

2002, s.178.
439

182

yandan, Harbiyeli subaylara kar yaknlk ve sevgi gsteren, askerlerce yazlm iki mektup yaymlanyordu. kdamda Sultanzade Sabahaddin Beyefendinin, Asker Kardeler! diye balayan ak mektubu yer alyordu. Prens, Yaasn eriat diyordu. Bu yazs Prensin daha sonra irticaclkla sulanmasna neden olacaktr. 16 Nisan 1909 gnlk kdamda bal Ahalimize, Muazzez Asker Kardelerimize Bir Nasihat- Diniye olan yazda, hem Merutiyeti tehlikeye atan bir ihtill ve fitne olay olarak, hem askeri disiplin asndan, hem de ttihat gazetelerin yklmas gibi davranlar bakmndan ayaklanma iyice yeriliyordu440. kdama gre 31 Mart ayaklanmasna ve birok gen subayn masum kanlarnn dklmesine sebep olan Dervi Vahdetidir. Mizanda, Murad Bey savunma haline geer. Kendisinin hibir heyet, kimse, makamla hibir mnasebet ve muamelesi olmadn yazar. 31 Mart gn saat 8.15de kpr zerine kmadan nce, olaydan zerre kadar bilgisi olmadn iddia eder. Mizanda ise askerin mektepli subay istemedii iddiasnn bhtan olduu gibi garip bir gr ileri srlyordu. Bundan baka bir de not gze arpyor. Mebusan, Babli, Matbuat Cemiyeti, ya da Takvim-i Vekayi ile iln olunmayan haberlere kulak aslmamas isteniyordu. Mizann 16 Nisan 1909 tarihli saysnda Murad Bey, Merutiyet ve Millet Meclisi olmazsa hibir eyin elimizde kalmayacan yazmaktadr. Murad Beye gre istibdat geri gelirse din elden gider, zulm yaplr, memleket ilerleyemezdi441. Mizana gre bundan sonra izlenecek siyaset, btn devletlerle iyi ilikiler iinde bulunmak, btn sermayeleri eit tutmak ve ngiltere ile ilikileri glendirmek olmalyd. Murad Bey, yenenin, yenilene kanun d muameleler yapmamas gerektii savunuluyordu. Olaylar bastran ttihatlarn padiah olaylardan sorumlu tuttuu bilinmektedir. Abdlhamidle yakn temasta bulunan yerli ve yabanc diplomat ve siyasetilerin onun son derece etkileyici bir kiilie sahip olduunu belirtmektedirler. Gl bir hafzaya sahip olmas, olaylar uzun zaman gese de ayrntl bir ekilde hatrlamasn salamakta idi. Ancak, pheci tutumu en kk bir ihbar bile tahkik etmeye kendini sevk etmekte idi. nsanlara mfik olmasnn yannda, belki de gnlk siyasetin gerei olarak ayak oyunlarna da girebilmekte idi442. Muhalefet olaylarn sorumluluunu birbirlerine atarak, ttihatlardan yana grnmeye alarak iine dtkleri kt durumdan syrlmaya almsa da ttihat ve Terakki Partisi tarafndan oluturulacak mahkemede sank olmaktan kurtulamamtr. II. Abdlhamid ise
440 441 442

kdam, 16 Nisan 1909, Nr: 5349. Mizan, 8 Nisan 1325/21 Nisan 1909, Nr: 132. . Hakk Uzunarl, II. Sultan Abdlhamidin Hali ve lmne dair Baz Vesikalar, Belleten, c.X, TTK

Yaynlar, Ankara, 1946, 705-706.

183

ttihatlarn da muhalefetin de hasm olduu iin, olaylar karsndaki tavizci politikas nedeniyle hadisenin mimarlarndan biri olarak sulanacaktr.

3.2.1. Muhalefetin Yarglanmas Yeni Kabinenin 1 Mays 1909da kurulmasndan sonra ttihatlar 31 Mart Olaynn sulularnn cezalandrlmas iin Divan- Harb-i rfi443 Yarglamalarna balamlardr. Topu Feriki Hurit Paa bakanlnda 28 Nisan 1909da kurulan Divan- Harb-i rfide tutuklananlar444 srayla yarglanmaya baland. Skynetim mahkemelerinden ilk karar 3 Maysta km ve on kii aslmt. Bunlar askerin basma geip kumanday ellerine alan avulard. Ayrca. Nzm Paa ile Aslan Beyi ldren be kii Ayasofyada yine askeri ynlendiren be avu ve onba Beyaztta. Mlazm lyas ldren er kprde idam edildiler. 12 Maysta Ali Kabuli Beyi ldren on alt kiinin sekizi Kasmpaada dierleri ise Beikta ve Beyaztta asldlar ki bunlar deniz askerleriydiler445. syanclarla ibirlii yaptklar iin 17 Maysta aslan be kiinin dnda, Saraydan Bamuhasip Cevher Aa, Ttn kycs Mustafa Aa, Tfeki Albay Halil, Dantay yelerinden Tayyar, Protesto gazetesi yazar Nadiri Fevzi, Rsumat Kalemi Mdr Yardmcs Tevfik ve Dervi Vahdetinin arkadalarndan Enderunlu Ltf 27 Maysta idam edildiler446.

443

kdam gazetesi, 27 Nisan 1909 tarihli saysnn 2. sayfasnda Divan- Harb-i rfinin ileyii hakknda u

bilgiler verilmektedir: Hne-i melunenin (Kana bulam melunlarn) Divan- Harb-i rfi huzurunda muhakemelerinin icra ve cezay- sezalarnn (layk olan cezalarnn) tertib ve itasnda takarrur eylemekle, divan- mezkur Harbiye dairesinde resmen ve katiyen tekil ederek evvelki gnden itibaren ifay- vezaifeyi ibtidar eylemitir. Heyet-i marnileyh zevat- atiden mrekkebtir:Reis: Topu ferik saadetl Hurit Paa hazretleri, Aza: Hareket Ordusu Birinci Frkas Kumandan Ferik Hseyin Hsn Paa hazretleri, Aza: nc Topu Frkas Kumandan Mirliva Hasan Rza Paa, Aza: Erkan- Harbiye Mirlivalarndan Nazif Paa, Aza: Erkan- Harbiye Kaymakamlarndan Cemal Bey, Aza: Bahriye Kaymakamlarndan Vasf Bey, Aza: Bahriye Kolaalarndan Rauf Bey, Divan- Harb-i rfi maiyetinde olmak zere ayrca heyet-i tahkikiye tekil etmitir. Bu heyetler msebbeb-i isyan ihtilal olanlarn hin- tevkiflerinde tahkikat- ibtidaiyelerini ifa edecek ve neticey-i tahkikatn mbeyyen, tanzim edecekleri raporlar Divan- marnileyhe takdim eyleyecektir.
444

31 Mart Olayndaki rol nedeniyle tutuklananlar, bugnk stanbul niversitesinin Beyazt Kampsnn Ecvet Gresin, 31 Mart syan, Yenign Haber Ajans Yaynlar, stanbul, 1998, s.76. rtem, Abdlhamidin Selanik Srgn, s.306.

ierisinde bulunan Bekir Aa Bl denilen yerde tutuluyordu.

445 446

184

Yzden fazla isyanc yarglamalar sonucunda tm Sultanahmet Meydannda asldlar. Padiahn adamlarndan Said ve Tfekiba Tahir paalar, askerlikten atldlar. Prens Ahrar Frkas lideri sfatyla Sabahaddin Bey, Mizanc Murad, Rza Nur, Said Nursi, Osmanl Gazetesi sahibi Ahmet Fazlda tutuklanmlard. Prens Sabahaddin Pendikte daha nce yakalanm ve tutuklanmt. stanbul gazetesine gre Prens, Pendikten istimbotla Karaky kprs karakoluna, sonra da arabayla stanbula gtrlmt. Sabahaddin Beyin sonradan yazdna gre Manastrda kan ttihat Neyyir-i Hakikat gazetesi kendisinin ayaklanmay dzenlediini, sonra da Msra katn ileri srm. Sabahaddin Bey Harbiye Nezaretinde bir odaya hapsolunmu, yaplan soruturmann sonunda Mahmut evket Paa ile harp divan bakan Hurit Paa odasna gelerek tevkif edilmesinin sebepsizliinden dolay zr dilemiler ve Sabahaddin Beyin tevkifini gerektirecek hi bir delil mevcut olmadndan serbest braklmtr447. O da yurtdna kmt. Ahmet Fazl da serbest brakld. Murad Bey lnceye kadar Rodos adasnda hapsedildi. Mevlnzade Rfat on yl srgn cezas ald. Gazeteler tevkif edilenleri yazyordu. Bunlarn ierisinde en nemlisi Prens Sabahaddin Bey idi448. Hareket Ordusu stanbula geldikten sonra arkadalarnn birou gibi kamak yolunu sememi olan Prens Sabahaddin, Pendikte yakalanarak tutukland. 23 gn Harbiye Nezaretinde tutuklu kaldktan sonra, Mahmut evket Paa ile Harp Divan Bakan Hurit Paa odasna gelerek zr dileyip, kendisini serbest braktlar. Bir de alen itizarname yaymland. Bunun zerine Prens yurtdna kt. kdamda stanbul Merkez Kumandan Erkan- Harbiye Binbas Remzi imzal u iln kar: Sultanzade Sabahaddin Beyin tevkifini icabettirecek hibir delil mevcut olmadndan hrriyetleri maalitizar iade edildii iln edilir449. Sina Akine gre Prens Sabahaddinin salnvermesinde destekisi olduu ngilterenin basks etkili olmutur. Sina Akine gre ttihat ve Terakki, kurdurduu Merutiyet dzeninin Avrupada salad ve salayaca itibara adamakll bel balamt. Hakl nedenlerle de olsa, Merutiyetin kurulmasndan bu yana daha bir yl bile gemeden muhalefetin tamamen ezilmesi ve nderinin idama mahkm edilmesi Avrupada iyi karlanmayacakt. Zaten muhalefetin nderlerinden kimi kam ya da Prens gibi gitmek zorunda braklm, kimi ayaklanmadan nce yaptklar kkrtc yaynlardan dolay hapis ve srgn cezalarna

447

Sultanzade Mehmed Sabahaddin Beyin tevkifini icap ettirecek hibir delil mevcut olmadndan hrriyetleri

maalitizar iade edildii iln edilir. 15 Nisan 1325. stanbul Merkez Kumandan, Erkan- Harp Binbas Remzi. Bkz: Ahmed Bedevi Kuran, nklp Tarihimiz ve Jn Trkler, Kaynak Yay., stanbul, 2000, s.345.
448 449

kdam, 28 Nisan 1909, Nr:5359. kdam, 29 Nisan 1909, Nr:5360.

185

mahkm edilecekti. Yalnz Vahdeti gibi ok sivri ve ayak takmndan bir nder idam edilecekti450. Bundan sonra iktidar eletirmek 31 Mart damgasn yemekle yz yze gelmek demekti. Dr. brahim Temo ve Dr. Abdullah Cevdet gibi ttihat ve Terakkinin kurucular ve isim babalar bile bundan nasibini alacaklard451. Muhalefetin keskin szclerinden Murad Bey de tutuklanarak yarglananlar arasnda yer alr. brahim Temo yazd anlarnda tutuklama sonrasn u ekilde anlatmaktadr: Fakat mimlenmi Murad Bey, ttihatlarn eline geer gemez, pek aalayc bir biimde tutuklanarak, o vaktin Serasker Kapsna gtrlp pis ve bo bir odaya kapatlmt. Onu tanyanlar ve makalelerini alklayanlarn hi biri gidip ne halde olduunu sormamt. Yine ben, onun ittihatlarn koca ninesi diye, Kayseriliye ve binbaya tarif eden bu fakir dostu, hi bir kimseden korkmayarak gidip kendisini grmtm. Ama ne gr?! Talim meydanna bakan ak ve tek pencereli hcrenin demir parmaklklar, demesi, Murad Beyin sakal ve yz bile tkrk ve balgam iinde. Silecek bir mendili de yok. Beni grnce ard ve halime bak doktor diyerek gzyalarn tutamad. Kendisine silinecek bir mendil ve bir paket sigara verdim ve bu da geer yahu, diye dervianca bir sabr ve sebat tavsiye ettim. Meerki o, benim de onun yzne tkrmek iin getirildiimi sanm ve yrei yanm. Ah doktor! Ben seni ok fena bellemiim dedi452. Said Nursi 1 Mays 1909da yakalanarak tutuklanr. Said Nursi bir sre tutuklu kaldktan sonra, Divan- Harb kuruluunda yer alan kinci Heyet-i Tahkikiye tarafndan sorgulanr. Said Nursi, Divan- Harb-i rfide yarglanrken mahkeme bakan Hurit Paa tarafndan yaplan soruturmada eriat istedii ynndeki iddialar kesinlikle yalanlamtr. Mahkeme sonunda Said Nursi yirmi gn hapis yattktan sonra berat ederek serbest braklmtr453. syann ba kkrtcs olduu savyla Dervi Vahdeti yakalanarak yarglanmtr. Dervi Vahdeti, zerinden kan ngiliz altnlar iin mantkl bir aklama getirememi,

450 451 452

Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, , Remzi Kitapevi, stanbul, 1987, s.130. Akin, ttihat ve Terakki, s.178. brahim Temo, ttihad ve Terakki Cemiyetinin Kurucusu ve 1/1 Nolu yesi brahim Temonun ttihad Bedizzaman Said-i Krdi Efendi mukaddemen vaki olan ihbarat- saniadan ibaret olduu ve bilakis

ve Terakki Anlar, Arba Yaynlar, stanbul, 1987, s.195.

453

mumaileyhin tesis-i Merutiyette hidemat- ber gzidesi sebk eyledii tahakkuk eylemekle, tahliye edilmitir. Bkz: Tanin, 11 Mays 1325/24 Mays 1909, Nr: 260.

186

kurduu ttihad- Muhammedi Cemiyeti ve Volkan Gazetesi araclyla askerleri ve halk kkrtt sonucuna varlmtr454. Divan- Harb-i rfi yarglamalar sonucu suu sabit grlenler idam cezalarna arptrlmtr. dam cezalarnn gerekesi Tarz- hkmete Tayir ve Tebdile Teebbs olmutur. damlar Kasmpaa, Beikta ve Beyazdda gerekletirilmitir. Bir gnde on yedi kiinin idamnn infaz edildii dahi grlmtr455. Dervi Vahdeti, Hakk Bey, sabk Birinci Ferik Mehmet Paa, sabk Erzurum Frkas ve mevkii kumandan Yusuf Paa, sabk Miralay Nuri Bey, Sabk Miralay smail Bey, Nefer Sleyman, Nefer Saim, Kmil Aa, Hasan Aa daraacna ekilecek olan mahkmlard456. dam edilenler arasnda Dervi Vahdeti ile birlikte, yaver ve hafiye Kabasakal Mehmet Paa, Erzurumda isyanclara destek veren Yusuf Paa, ttihad- Muhammedi Cemiyetinden Yzba Hakk ve spatariyi ldren zmirli Saim gibi kiiler bulunuyordu457. Mecliste isyanclar adna konuan Hoca Rasim mebbet, Tfekiba Tahir ile kinci Kk Tahir altar yl kree mahkm edildi. Abdlhamidin yaknlarndan Serasker Rza, Memduh Zeki, Rami Paalar daha sonra Bykadaya srgne gnderilmilerdir. Ali Kabuli Beyin katiline karan bahriye askerleri ve onlar dualaryla tevik eden tabur imamyla birlikte 23 kii Divan- rfi Kararyla idam edilmi, Enderun- Hmayun mezzinlerinden Ali Efendi ise, Ali Kabuli Beyin lm ile ilgili olarak pheli bulunduu iin Sakz Adasna srlmtr. 11 Temmuz 1910 tarihinde Durmu avu, Ali Kabuli Beyin katillerinden biri olduu iddiasyla Rizenin Hamallar Karyesinde saklanrken yakalanm, hakkndaki idam kararnn tatbiki iin genel hapishaneye sevk edilmitir. Divan- Harbin vard sonulardan biri de, II. Abdlhamidin Tfenkilerinden Miralay Halili Serbest gazetesinin sahibi Mevlnzade Rfat ldrtmeye memur etmi olduu ve bu uurda grmeler yapld merkezindeydi. Yalnz, Hasan Fehmi Beyin ldrlmesinde Saraydan geldii iddia edilen bu teebbslerin etkili olup olmad kesinlikle belli deildir458.

454 455

Osman Selim Kocahanolu, Dervi Vahdeti ve avularn syan, Temel Yay., stanbul, 2001, s. 194-195. Divan- Harb-i rfi yarglamalar sonucunda idam ve hapis cezasna mahkm olanlarn listesi iin bkz: Son

Vakanuvis Abdurrahman eref Efendi Tarihi -II. Merutiyet Olaylar, (Haz. Bayram Kodaman-Mehmet Ali nal), TTK Yay., Ankara, 1996, s.209-257.
456 457 458

Sadk Albayrak, 31 Mart Gerici Bir Hareket mi?, Bilim-Aratrma Yaynlar, stanbul, 1987, s. 351 Gresin, a.g.e., s.77. Akin, ttihat ve Terakki, s.118.

187

3.2.2. II. Abdlhamidin Hali Her ne kadar II. Abdlhamidin 31 Mart Olaynn ortaya kmas ile dorudan bir balants grnmese de stanbula girerek Merutiyeti muhafaza etmeye alan Hareket Ordusu kurmaylar ve ttihatlar yaptklar bu ikinci askeri mdahalenin ana hedefine yine padiah yerletireceklerdir. II. Abdlhamidin isyan srasnda izledii izgisi belirli olmayan ama isyankrlara da gz krpan siyasi duruu, hkmetle birlikte padiahnda gitmesinin zaruri olduu inancnn domasna neden olmutur. ttihat ve Terakki kurmaylarnca artk II. Abdlhamidin hal zaman gelmitir.

3.2.2.1. Hal Kararnn Alnmas 27 Nisan 1909 Sal gn Meclis-i Umumi-i Millet saat 08.00de topland. Meclis, II. Abdlhamidin yllarca sadaret makamna getirdii ve II. Abdlhamidin yetitirmesi olarak bilinen Ayan Reisi Kk Said Paa bakanlnda toplanmtr. Milli Meclis, 240 Mebus ve 34 Ayan olmak zere 274 kii ile toplanmtr. Meclis-i Umumi-i Millet kararnn ne ynde olaca daha meclis Ayastefanos toplantsnda kararlatrlmt. nce Rumeliden gelen baz telgraflar okundu. Bunlar Abdlhamidin davranlarndan dolay tahttan indirildiini ve hutbelerde adnn anlmayacan haber veriyordu. Alkanlkla karlanan bu telgraflardan sonra Mahmut evket Paann Yldzdaki memur, hademe, aa ve tfenkilerin teslim alnp vapurlara bindirildiklerini ve bylece askeri harektn sona erdiini bildiren 12 Nisan 1325 gnl telgraf okundu. Mecliste hal ileminin tamamlanmas srasnda halkn iin eriata uygun yapldna inanmas iin bir fetvann alnmas gerei ortaya kondu. eyhlislam Mehmet Ziyaeddin Efendi ve Fetha Emini Hac Nuri Efendi meclise gelmitir. Bunlar gelmeden nce Hal fetvasnn ilk msveddesini sarkl mebuslardan olan Elmal Hamdi Efendi hazrlamtr. Ancak Fetva Emini Hac Nuri Efendi, Elmal Hamdi Efendinin kaleme ald fetva metnini imzalamak istememitir. Fetva Emini Hac Nuri Efendi, Padiaha isnat edilen suu ilediine inanmad iin fetvay imzalamak istememitir. Bu isnat unlardr: 31 Mart syanna sebep olmak, dini kitaplar yaktrmak ve devlet maln israf etmek459. Bu metinde zetle, Abdlhamidin dini kitaplar yakp yrttrd, devlet hazinesini israf ettirdii, kanuni sebepler olmadan ahslar hapsettirip ldrd, memleketin pek ok yeri onu hal edilmi
459

Danimend, a.g.e., s.155-156.

188

tandna dair haberler geldii, yerinde kalmas zarara, gitmesi faydaya ve iyimserlie sebep olacandan sultanlk ve halifelikten vazgemesi ya da tahttan indirilmesi lzumu belirtilmitir. Fetha Emini Hac Nuri Efendi: Fetvay onaylamak bana deil, eyhlislama aittir. Ben yalnz rneini hazrlarm eyhlislam onaylar demitir. Sonra da: Size bunu yapmayn derim. Eer ki saltanat deiiklii isteniyorsa, Meclise teklif edilsin ve Abdlhamit kendisi istifa etsin diyerek kendi grn belirtmitir460. Fetva Emini Hac Nuri Bey aksi ynde gr belirtmi, ancak stanbul Mebusu Mustafa Asm Beyin iknalar ile bu fetvay onaylamtr. II. Abdlhamid gibi mmetilik politikas izleyen bir padiahn dini kitaplar yaktrd ve hazineyi israf ettii iddialar komik kamaktadr. 31 isyanndan sorumlu tuttuklar muhalefet ve padiahn kendi amalar dorultusunda dini kullandklar hkmne varan ittihatlar, byle bir ferman dayatarak kendileri ile elimektedirler. Zira ttihatlarn ou pozitivist olduklar iin Osmanlnn Teokratik yapsna ve padiahn izledii mmetilik siyasetine kar kmlardr. Ama Tahtan indirmeyi maruz gsterecek sebepler iine etkili olacaklarn dndkleri dini gerekeler koymalar ile dini siyasete alet etmilerdir. tirazlar zerine Ahmet Hamdi fetvay Hal ve istifa olmak zere iki seenekte hazrlad. Bundan sonra oturum yeniden balad. Bazlar tahttan indirme, bazlar da istifa teklifini savundu. Fetvalar uzun tartmalara neden oldu. Talat Bey, halkn egemenlii ilkesinden taviz vermek istemeyen bir tavrla Krsye karak fetvadan evvel hale karar verildiini hatrlatt. Tahttan indirme kararn savunanlar ar bast. Bunun zerine Said Paa ayaa kalkarak nce tahtan indirmeyi, sonra da Beinci Mehmet unvanyla Reat efendinin tahta kn oya koydu. Meclise bakanlk eden Said Paa: Efendiler, okunan fetva ve milletin istekleri erevesinde, II. Abdlhamitin hilafet ve saltanat makamndan indirilmesine karar veriyor musunuz? diye sorunca milletvekilleri: Karar veriyoruz diye bardlar. Her yerden Hal sesleri ykseldi. yeler bu neriyi ayakta oy birlii ile kabul ettiler461. Meclis-i Mebusan Reisi: Abdlhamit tahttan indirildi. Yegne meru veliaht Mehmet Reat Efendinin tahta gemesine karar veriyor musunuz? diye sordu. Meclis yeleri Veriyoruz Yaasn V.Mehmet diye bardlar462. Meclisin kararyla veliaht Reat Efendi, V. Mehmed Reat unvan ile tahta kmtr. Bylece II. Abdlhamidi tahttan indirilmi ve yerine V. Mehmet Reat padiah olmu oldu463.
460 461 462 463

rtem, Abdlhamidin Selanik Srgn, s.274. Tevfik avdar, Talat Paa, TTK Yay., Ankara, 1995, s.138. Borak, a.g.m., s.359. I. Ahmet, Fatih Sultan Mehmet zamannda kartlarak yasallatrlan karde katlini vacip klan ferman

kaldrarak Osmanl veraset usuln dzenleyip, ekber ve erid olannn baa gemesi kuraln getirdi. Bu

189

Sultan Abdlhamid, Hareket Ordusunun stanbula yrynde herhangi bir mani karmamtr. Mahmut evket Paann Yeilkyden Padiaha gnderdii telgrafta belirttii teminata inanmayan II. Abdlhamid, saltanattan feragat ettiini Meclis-i Milliye Sadrazam Tevfik Paa ile resmen bildirmesine ramen, i bir g gsterisine dklm ve feragat etmesi deil hal edilmesi gerektiinde srar edilmitir. Bunun zerine, ttihatlarn ve ordunun vesayetindeki Meclis, 31 Mart isyannn kndan II. Abdlhamidi sorumlu tutarak hal etme yolunu tutmutur464. V. Mehmed Reat, Harbiye Nezaretine geldi. Ayan ve Mebusan bakanlarnn, ikinci bakanlarnn, kabinenin baz kumandanlarn huzurunda, Meclis bakanlarnn ihtar zerine, eriat, Knun-u Esas hkmlerini Merutiyet usuln, milletin haklarn koruyacana dair and iti ve kendisine biat edildi. Reat padiah olduktan sonra, Tevfik Paay Dolmabaheye arp Sadarete atad.

3.2.2.2. Hal Kararnn Teblii Bundan sonra kararn tebli edilmesi iin kimin gnderilecei konuuldu ve en sonunda Bahriye Feriki Arif Hikmet Paa, Dra milletvekili Esat Paa (Arnavut), Selanik Milletvekili Emanel Karasu Efendi (Yahudi) ve Ayan Aram Efendiden (Ermeni) mevcut olan grup tahttan indirme kararn tebli etmek iin grevlendirildi.465 Bylece II. Abdlhamide dman olan Ermeniden, Yahudiden, Arnavuttan ve ttihat Arif Hikmet Paadan oluan bir tebli kadrosu seilmitir. Seilen kadronun etnik kimliklerine bakldnda II. Abdlhamide hasm unsurlar arasndan seildii grlmektedir. ttihat ve Terakki Cemiyeti bu seimi ttihat- Anasra balamaktadr. II. Abdlhamidin Baktibi Ali Cevat Bey saat 16.30da top sesleriyle Sultann hal edildiini anlamtr. Daha sonra Enver Paa Ali Cevat Beye bir telgraf vermitir. Ali Cevat Beye verilen telgrafta, Yldz Sarayna Ayan ve Mebusandan mrekkeb bir heyet geliyor. Hsn- Muhafazasna tana ediniz denilmektedir466. Muhafz ve hizmetkrlar tutuklanm ya da kam olduu iin, boalm ve mutfak hizmetleri yaplmadndan alk sknts
dzenleme ile padiah olma hakk sadece padiah ocuklarna ait olmaktan km, hanedan ailesine mensup olan yakn akrabalara da tannm oldu. Bu nedenle Abdlmecitin olu ve II. Abdlhamidin kardei Sultan Reat, 64 yanda padiah olabildi. 1918e kadar 9 yl padiahlk yapt.
464 465 466

Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid, Seluk Yaynlar, Ankara, 1984, s.142. rtem, Abdlhamidin Selanik Srgn, s.282. Ali Cevat Bey, kinci Merutiyetin ln, s.80.

190

ekilen Yldz Saraynda, II. Abdlhamid tahtan indirildii haberini ald. II. Abdlhamid, karar teblie gelenlerin kimler olduunu renince: Bir Trk padiahna, bir slam Halifesine karar bildirmek iin bir Arnavut, bir Yahudi, bir Ermeniden ve bir nankrden bakasn bulamamlar m? demitir. Heyete de: Ne yapalm, Feman- lahi byle imi. Rza gstermekten baka are yoktur. demitir467. II. Abdlhamid grevlendirilen heyete kardei Sultan V.Muradn da ikamet ettii raan Saraynda son gnlerini geirmek istediini rica etmise de Arif Hikmet Paa bu konuda yetkili olmadklarn ve ricay meclise ileteceklerini sylemitir. Ordu, II. Abdlhamidin stanbulda kalmas sakncal olacan, Selanikte ikamet ettirilmesi uygun olacan meclise bildirdi. Meclis bu istei de oybirliiyle kabul etti. Hareket Ordusu kurmaylar da ttihatlar da II. Abdlhamidin kontroln kendi ellerinde olduu Selanike srgnnn daha uygun olacan dnyorlard. Bylece kacak olas bir darbede ellerinde bulunan II. Abdlhamidin yeniden tahta karlmas sz konusu olmayacakt. Daha sonra Divan- Harb-i rf, II. Abdlhamidi isyana katlm olduu gerekesiyle muhakeme etmek istediyse de, Hseyin Hilmi kabinesi, bunu oybirliiyle reddetti. Bylece II. Abdlhamidin, 31 Austos 1876 ylnda balayan ve 27 Nisan 1909a kadar sren yaklak otuz yllk saltanat son bulmu oluyordu. II. Abdlhamid Hal edilmesi ile ilgili u grte bulunmutur: 10 Temmuzdan 31 Marta kadar oluan olaylar, milletin kabiliyet ve istidadn, ne derece olgunlap, ne derece adaletten yana olduunu gstermiti. Ben isteseydim, hal karar verilmeden, o kararn kmasn imknsz klacak bir durum yaratabilirdim. Buna tenezzl etmedim. Canm korumak kaygs ile kararsz ve perian olduum sanlrken, ben, salam ve yrekli Tanrma snm, olup bitenlerin bana ne getireceini bekliyordum. Son saate kadar kaabilirdim de Ben bir sre Avrupaya ekilseydim, aradan ok gemez, yine dnerdim. Bunu bildiim halde kamaya tenezzl etmedim. Hlbuki 31 Mart gnlerinde dmanlarm, saklanacak, kaacak ehirler ve evler aradlar. Demek ki, o bbrlendikleri yiitlik de yalanm. II. Abdlhamid Hal edili eklinin ise u ekilde olduunu iddia etmektedir: Beni hal den ok, halin bana ulatrlma biimi zd. Ayandan, mebuslardan bir heyet semiler. Paldr kldr odama kadar geldiler. Bunlarn iinde bulunan Tiranl Esat Paa, gayet kaba, kstah bir tavrla yzme kar: Seni Millet Azl Etti dedi. Hal kelimesini bile bana kar Azl ekline koyarak aaladlar. Zavall Millet! Kendisini bekleyen ac sonu bilseydi!468 II. Abdlhamid: Azl olunandan ok, azl eden utansn! demektedir.

467 468

Borak, a.g.m., s.359. smet Bozda, Sultan Abdlhamitin Hatra Defteri, Pnar Yaynlar, stanbul, 2005, 115-116.

191

3.2.2.3. Yldz Saray Yamas ttihat ve terakki Cemiyeti stanbula girdikten sonra hedef olarak kendilerine Yldz Sarayn semilerdir. nk II. Abdlhamidin mutlak monari dneminden kalan tm gizli metinler ile toplanan jurnallere el konulmak istenmektedir. Bylece ttihat ve Terakki Cemiyeti olaylardan haberdar olarak gerekli nlem ve eylemlerde bulunabilecekti. Bu arada II. Abdlhamid tarafndan biriktirilen deerli emlaka da el konulmas dnlmektedir. Bu amala 31 Mart Olayndan Sonra Yldz Evrak Tetkik Komisyonunun Kurulmutur. Fakat Saraya giren askerlerin kontrolden karak ii yamac bir giriime dkmesi olayn mahiyetini deitirmi, mutlakiyetin kalesine yaplmak istenilen bu fetih giriimi bir anda Yldz Saray Yamas niteliine brnmtr. Yldz Saray ilk kez Sultan III. Selimin (1789-1807) annesi Mihriah Sultan iin yaptrlmtr. zellikle II. Abdlhamid (1876-1909) zamannda Osmanl Devletinin ana saray olarak kullanlm olan Yldz, gnmzde Beikta lesinde yer alr. Sultan Abdlaziz, 1866 ylnda mimar Serkis Balyana Yldz Saray ve buna bal olan kkleri ina ettirmi ve bunlar bir kpr ile raan Sarayna balamtr. Sultan II. Abdlhamid, amcas Sultan Abdlazizin ve aabeyi Sultan V. Muratn birbirini takip eden ikametlerine sahne olan Dolmabahe Saraynn deniz kysnda bulunmas ve bu sarayn denizden kuatlmas ihtimalini gz nnde bulundurarak, 7 Nisan 1877de Yldza tanmtr. II. Abdlhamid, Nisan 1877de Dolmabaheden Yldzdaki saraya tannca, buraya bundan byle Yldz Saray- Hmynu ismi verildi. Bu durumuyla saray, baheleriyle beraber 80 dnmlk bir araziye yaylmtr. Sarayda, sultanlar ve ehzadeler tarafndan ikametgh olarak kullanlan ve resmi grevlilere tahsis olunan kklerden baka, tiyatro, mze, kitaplk, eczane, hayvanat bahesi, mescit, hamam, tamirhane, marangozhane, demirhane, kilithane gibi eitli binalar da kapsamaktadr. Sarayn hemen dnda 1. Orduya bal hassa tmeninin askerleri bulunmaktayd. Sultan II. Abdlhamidin saltanat sresince Yldz Saraynn eitli ykmlar, yeniden yaplanmalar ve eklemelerle son derece geniledii ve giderek Topkap Saray gibi byk bir yaplar topluluuna dnt grlmektedir. Yldz Saray zellikle Sultan II. Abdlhamid dneminde kazand bu grnmyle, Osmanl saray mimarlnn 19. yzylda oluan zelliklerinin dnda kalmaktadr469.

469

Zekeriya Trkmen, 31 Mart Olayndan Sonra Yldz Evrak Tetkik Komisyonunun Kuruluu, Faaliyetleri ve

Yldz Saraynn Aratrlmas, Osmanl, c.II, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, s.430-439 ; http://www.istanbul.gov.tr ; http://tr.wikipedia.org ; http://www.kultur.gov.tr.

192

Hareket Ordusu nclerin maslak civarnda olduklar haberi ulanca, Sadrazam Tevfik Paa, Harbiye Nazr Edhem Paa ve II. Frka kumandan Memduh Paalar Mabeynde toplanarak bir dutum deerlendirmesi yaptlar. Bu srada Yldz Hamidiye klasnda bulunan askerler arasnda ise korku ve heyecan had safhaya ulamt. Bu kargaa ortamnda saray halknn heyecanl tavr ve hareketlerine kar II. Abdlhamid asla kurun atlmamasn tlemekte idi. te yandan, Mahmut evket Paa 23 Nisan 1909 akam ertesi gnk harekat iin bir emir yaynlad. Bu emre gre, I. Frkann bir gurubu sabah 9.00da Balmumcu srtlarndan Zincirlikuyuya; dier bir gurubu Eminnnden hareketle Beikta Ortaky civarna gelip mevzi alacak, Ihlamur Kknden hareketle Yldza taarruz edilecekti. Hareket Ordusu bu plan dairesinde 24 Nisan I909 sabah Yldz Sarayn kuatt. Darda bu gelimeler olurken Abdlhamid, yaverlerinden Kaymakam erke Mehmed Ali Beyi defalarca sarayda bulunan askere gndererek gelenlere kar silah kullanlmamas yolunda nasihatte bulundu. Yldz Sarayn kuatan Hareket Ordusu kuvvetlerinin banda ise Mirliva evket Turgut Paa bulunmakta idi. Saraydan evket Turgut Paaya eli olarak gnderilen Mehmet Ali Bey vastasyla grmelerde bulunuldu. Varlan anlama gerei, 25 Nisan sabah Hareket Ordusu birlikleri Yldz Sarayna girerek kontrol ele geirdiler470. Hareket Ordusu hazrlanrken ttihad ve Terakki Cemiyetinin Merutiyetin ilnndan bu yana sloganlatrd ttihad- Anasr fikrine byk nem verilmi ve Balkanlarn eitli etnik unsurlarndan olan Makedon, Arnavut, Srp, Bulgar, Ulah, Rum, Yahudi, Ermeni ve ingenelerden mteekkil gnll birlikler de orduya dhil edilmilerdi. Hareket Ordusunun ounluunu oluturan gnlller derme atma, disiplinden uzak bir haldeydi. Bu karma ordunun Merutiyetin devam iin mi yoksa hizmetleri karl cret almak ya da yamada bulunmak iin mi orduya dhil olduklar mulk gzkmektedir. Mahmut evket Paa da emrindeki bu askeri disiplinden yoksun karma birliklerden ekinmektedir. Mahmut evket Paaya gre, bu kark efrat her trden kt olaylara sebep olabilir, apulculua giriebilirdi. Mahmut evket Paa ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan orduya katlan bu askeri disiplinden yoksun karma birliklerden rahatszlk duymaktadr. Sadrazam Tevfik Paann ktibi Ali evki Beyin ifadelerine baklrsa, Hareket Ordusunda bulunan gnlller gzleri kanl, tavrlar korkun, vahi tiplerdi ve komutanlar sorulduunda ise Enver ve Niyaziden baka kimseyi tanmadklarn belirtiyorlard471. Yldz Saray hibir atmaya meydan braklmadan Hareket Ordusunun II. Frka komutan Mirliva evket Turgut Paaya teslim olmutu. Bu srada Yldza gelen Binba
470 471

Zekeriya Trkmen, Osmanl Merutiyetinde Ordu-Siyaset atmas, rfan Yay., stanbul, 1993, s.85-86 Danimend, a.g.e., s.124-125.

193

Enver (Paa) Bey de igal kuvvetlerinin iinde yer alyordu. Enver Bey Yldz Sarayna girerken maiyetinde mehur Bulgar komitecisi Yane Sandanskiyi de getirmiti. II. Abdlhamidin tahttan indirilmesinin ardndan tarihe Yldz Yamas olarak geen 27 Nisan 1909 tarihinde gerekleen hadise, askeri disiplini kaybeden ete nevi karma birliklerin sarayda bulunan deerli emlaki gasp etmesidir. Teslim olan saray muhafzlarnn silahlar toplanp Hareket Ordusuna teslim edildi. Saray besleyen byk mutfaklarn ateleri sndrld ve tm hizmetliler saray terk ettii iin, II. Abdlhamid ile maiyeti a ve yalnz kald. Sarayn kadife ipek perdeleri, gz kamatrc avizeleri, Herekede zel olarak imal edilmi hallar, sedef tablolar, oyma ilemeli kaplar, gm amdan ve mangallar, ceviz ve maun aacndan imal edilmi koltuklaryla kanepeleri, yatak, yorgan ve yastklar, gm mutfak takmlar, kak ve atal koleksiyonlarnn memlekete yeni bir devir getirdiklerini iddia eden Hareket Ordusu haricindeki gnll askerler (fedai eteler) tarafndan yamaland. Sarayn tesliminden sonra, II. Abdlhamidin 33 yllk saltanat boyunca biriktirmi olduu ahs para, senet, mcevher, nian vs. gayr- menkul ve evraklar ele geirilmek iin harekete geildi. zellikle II. Abdlhamidin saltanat boyunca toplanan jurnaller ele geirilmek istenen evraklar ierisinde nemli yer tutuyordu. Bu arada ele geen jurnallerin sahiplilerinin de iln edilmesi gerekiyordu472. Yldz aratrmakla grevlendirilen heyetler, Abdlhamidin musahipleri ve ok yakn adamlarndan aldklar bilgilerden hareketle ksa srede btn gizli blm ve koridorlar tesbit edip bulduklar evrak saym komisyonuna gndermilerdi. te yandan paralarn ve kymetli eyalarn saylmas ile grevli olan heyet, Abdlhamitin Yldzdaki hususi odasnn aranmasn bitirerek, sabk padiaha ait Almanya Deutschebank ve Bank- Osmande bulunan irket hisse senetleri ve paralarn hesabna ait defterleri de ele geirdi. Bundan baka, odadaki valizler aratrlm birinde 136.000 lira kymetinde Bank- Osman senetleri, marangoz odasndaki iki sandk ierisinde 300.000 lira tahmin edilen banknot, Taoda denilen blmde bir sandkta altn ve gm paralarla baz mcevherler ve adet kasa ele geirilmiti. Nitekim bulunan bu para, senet mcevherler Harbiye Nezaretine teslim edilmitir. Bu arada devam eden meclis grmelerinde Yldzda bulunan mal ve eyann saym ve kontrol iin grevlendirilen heyet yetersiz kaldndan bunlara birka kiinin daha ilavesi kararlatrld. Meclis-i Mebusan, sabk padiaha veya ocuklarna ait para ve senetlerin, bankalardaki esham, tahvilt ve paralarn hibir kiiye denmeyerek meclisin kontrolnde haciz tutulmasn

472

Trkmen, a.g.m., s.433.

194

ve bu durumun yabanc bankalara tebli edilmesini kararlatrd473. II. Abdlhamidin Yldzdaki eyasn incelemeye memur heyet tarafndan sarayn eitli yerlerinde ve gizli blmlerinde saklanan II. Abdlhamidin mallar saray igal edenler tarafndan zimmete geirilmitir. Daha sonra da yama devam etmi, byk bir ksm talan edilmitir. Bu olayla birlikte Yldz Sarayndan eitli nedenlerle dar karlan bu paha biilmez eserlerin bir ksm yurt iinde bir ksm da yurt dnda alc buldu. Bugn dahi dnyann byk mzayede salonlarnda byk rakamlarla telaffuz edilen, el deitiren nadide Osmanl eserlerinin ounluu ite bu dnemde elden kartlan eserlerdir474. ok sayda deerli eyann tahrip edildii, paylald, yamadan hemen hemen btnyle kurtulan tek blm, ktphane olmutur. Ktphanede bulunan ve Osmanl mparatorluunun 33 yllk bir dnemini belgeleyen fotoraf albmleriyle zengin yazma eserler, stanbul niversitesi Kitaplna aktarlmtr. Yldz yamasndan fazla nasibini almayan ktphanenin kurtuluu u ekilde cereyan etmitir: Sonunda korkulan oldu ve yamac askerler Yldz Ktphanesinin kapsna dayand. 33 yllk bir hkmdarn tm koleksiyonu, birka adm mesafedeydi. Ktphanenin mdr Sabri Bey ite tam o srada ortaya kt. Kapya geldi; askerlere ieri giremeyeceklerini syledi. Szn dinletemeyince de Beni inemeden geemezsiniz diye kap nnde boylu boyunca yere yatt. Sabri Bey, Kalkandelenliydi. ans eseri, yamaclarn ouyla hemeriydi. Szn biraz da bu sayede dinletebildi ve ktphane kurtuldu475. Sultan Abdlhamid, apar topar Selanike gnderilirken kendisine para ve iaesini salayacak bir ey verilmemiti. Ayrca daha Yldz Saraynda iken, kendisinin ve saray mensuplarnn para ve deerli eyalar byk bir yamaya maruz kalmt. Halkn da katld bu yama hareketinde en kk eyaya kadar her ey talan edilirken, Sultann Ktphanesi Sabri Kardelen tarafndan yamadan kurtarlmtr476. Yldz yamas sorunu, 31 Mart Olayndan yani II. Abdlhamidin halinden beri fazlaca aratrlmam sadece iddialar baznda sylenegelmi bir konudur. Yldz yamasnn sarayn hazinelerine el koymak isteyen ttihatlar tarafndan dzenlendii iddialar olayn basit bir adli olay olmad izlenimi vermektedir. nl Bulgar Komitesi Sandanskinin de
473

Evrak Komisyonunun almalarnn

devam ettii srada mehul kiilerce krlarak ieri girilmi ve ieride bulunan nadide eserlerin

Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi, c. III, D.I, . I, Altmaltnc ntikat, 21 Nisan 1325, TBMM Basmevi, Trkmen, a.g.m., s.437. Sedat Kumbaraclar, 31 Mart Vakas ve Yldz Saray Yamas, Hayat Tarih Mecmuas, c.I, S.4, Sra No: Apak, a.g.e., s.198.

Ankara, 1982, s.206-208.

474 475

88, stanbul, 1972, s.26.

476

195

yamadan hissedar olduuna inanlmaktadr. Sultann halini takiben sata karlan saray eyalar ok nispetsiz fiyatlarla satlmtr. Bu mzayededen ziyade yamaya benziyordu. Satta yolsuzluk yapanlar Hurit Paa tarafndan tespit edilmitir477. 1909 ylnda gerekleen Yldz Yamas, ancak 11 yl aradan sonra 1920 ylnda hukuka intikal ettirilmi, bu olaya sebep olanlar yarglanmaya balanmtr. 1920 yl Austos aynda I. Divan- Harb-i rfi tarafndan Yldz Yamasna karanlar veya rolleri olanlar hakknda soruturma alm ve suu sabit grlenler hakknda ceza meyyide uygulanmas konusu gndeme getirilmitir. Vahdettin dnemindeki Divan- Harplerde Yldz Yamasndan dolay sulu bulunanlarn yarglanmas konusuna gidilmise de bu konu Mtareke Dneminin o kargaa devrinde pek ciddiye alnmamtr. Btn bu tartmalardan sonra Yldz Yamas konusunda Divan- Harp tarafndan tespit edilen yamaclara verilen eitli cezalar ve kartlan kararlar bozulmutur478.

3.2.2.4. II. Abdlhamidin Srgn Dnemi ttihat ve Terakki Cemiyetine gre yarm kalan devrim II. Abdlhamidin hal edilmesi ile tamamlanm oluyordu. II. Abdlhamidin bir daha Merutiyetin nnde engel tekil etmemesi, yeniden 31 Marta benzer bir olaya vesile olmamas, stanbuldaki siyasi ortamdan uzak kalmas ve tekrar tahta kmasnn engellenmesi iin gz nnde bulundurulmasna karar verilmitir. Bu maksatla ttihat ve Terakki Cemiyetinin en gl olduu yer olan Selanike srgne yollanmas karar alnm ve Hal ileminin tebliinden hemen sonra gnderilmitir. Hal ileminin tamamlanmasndan sonra meclisin sabk sultan Selanike srgne gnderme karar hemen uygulamaya konmutur. Mahmut evket Paa vakit kaybetmeden Binba Ali Fethi (Okyar) Beye, II. Abdlhamidin Selanikte ikametinin kararlatrld ve korunmas ile ilerin yrtlmesine tam yetkili atand bildirilmitir. Selanike giden kafilede 38 kii olduu kaydedilmitir. II. Abdlhamidi Yldzdan uurlayanlar arasnda Baktibi Ali Cevat Bey de bulunmutur. 27 Nisan gecesi II. Abdlhamid, ailesi ve koruma kafilesi Yldz Sarayndan km, saat 07.00de hususi bir trenle Selanike doru hareket etmitir. stanbulda clus enlikleri yaplrken II. Abdlhamid gece saat 2de (20.30) Selanike gitmi ve kendisine tahsis edilen Altini Kkne yerlemitir. Ayrca II. Abdlhamide aylk 100.000 kuru maa balanmtr. Selanikte zengin bir Yahudi aile olan Altn-i Biraderlerin
477 478

Ali Birinci, 31 Mart Vakasnn Bir Yorumu, GTT, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s.404. Trkmen, a.g.m., s.437.

196

Altini Kk, geni bir bahe iinde krmz tulalarla katl olarak deniz gren gzel bir mevkide ina edilmitir. II. Abdlhamid Selanike giderken yannda elerinden, Mfika Hanm, Sazkr Hanm, Peyveste Hanm, Fatma Hanm ile Saliha Naciye Hanm; oullarndan Abdrrahim Hayri ile Mehmed Abid; kzlarndan da adiye, Aye ve Refia Sultanlar vard. Alatini Kkndeki ilk gnlerinde su, sabun, yatacak yatak, yemeklerini yiyecek atal-kak gibi eyalar verilmemiti. Kkn nceki sahibinden kalma birka para eya vard. II. Abdlhamid Selanikteki ilk gecesini u ekilde aklamaktadr: Bize ilk gece yemek olarak Allah eksikliini gstermesin bir kuru pilavla biraz yourt kardlar. Selanik Valisi ahsm iin bir tabla yemek gndermiti, geri evirdim. atal kak, bardak olmad iin ocuklar ve bykler elleri ile yiyebildiklerini yediler ve yattlar. Ben, eski psk iki koltuu birbirine yaklatrarak uykuya ekildim. Kaplar stmzden kilitlendi. Yalnz benim odamda kk bir mum yanyordu. Mithat ve Mahmut Paalar Taife gnderdiim zaman, oradaki ihtiyalarnn neler olabileceini dnp icabn yapmak iin tehalk (heyecan) gsterdiimi hazin, hazin hatrladm. Beni tahttan indiren Askerler de benim kanm tayorlard. Hi vakitleri olsa, akllar balarnda olsa, padiahlarna acmasalar bile, masum oluk ocua byle davranrlar myd?..479 II. Abdlhamid kendisi ve ailesini korumaya memur edilen askerlerin dmanca duygular beslediklerini belirtmitir.Bizi muhafazaya memur mfrezenin kumandan Fethi Bey (Fethi Okyar) sz anlar, akl banda bir subayd. Benimle ve ocuklarmla mnasebeti daima gereken nezaket iinde olmutur. Zaman, zaman hepimizin ihtiyalarn soruyor, elinden gelenleri hemen yapyor, gelmeyenleri de stanbula yazyordu. Fakat emrine verilmi baz subay ve erler vard ki, bunlarn sebebsiz dmanlklarn anlamak mmkn deildi. Tehdidkr (rktc) tavrlarla bahede gezinirler ve kapal pancurlara gazap dolu baklarla bakarlard. Olum Abdrrahim Efendi, Kumandan Fethi Beyin msaadesile ara sra baheye, kar, bu subaylarla ahbablk ederdi. lerinde ok iyileri olduu gibi, bize dman olanlar da bulunduu iin, olumun ara sra alayarak kke dndn grrdm. Tahkik ederek renirdim ki, ekmeimle bym, atm mekteplerde okumu, memleketi batrmak isteyenlerin tesirinde kalarak bana dman olmu bu subaylar, bana svp sayabiliyorlard... Ellerine frsat gese, vazifeleri bizi korumak olan bu subaylarn hepimizi ldrebileceklerini anladm480. II. Abdlhamid saltanat boyunca kurduu jurnal tekilatyla lkenin her yerinde olup bitenleri takip edebiliyorken Selanikteki kkte gazete ve dergilerden yasakl olarak mahallesinde olup bitenlerden bile bi-haber yaamak zorunda kalmas onun iin byk sknt olmutur. II. Abdlhamid Selanike srgne gnderildikten
479 480

Bozda, a.g.e., s.121-122. Bozda, a.g.e., s.122-123.

197

sonra Yldz Saraynn hazinesi ve eyalar yama edilmiti. II. Abdlhamid Selanike gittiinde, beraberinde birka para mcevherle, svire ve Berlin Bankalarndaki nukt, esham ve tahvilattan baka hibir serveti bulunmamaktayd. Bu servet II. Abdlhamid tahta kmadan nce ehzadelii srasnda yapt yatrmlarla elde ettii kiisel servetin yarsn oluturuyordu. Kendisi ve ailesinin giderleri iin aylk 100.000 kuru (1000 Lira) maa balanmtr. lke ekonomik skntya girince Fethi Bey kendisinden 2. ve 3. Ordunun ihtiyalarn karlayabilmek iin kiisel servetini orduya balamasn istemitir. Alnan hkmet karar ile mstebit diye tanmladklar vekletname alma yoluyla II. Abdlhamidin kiisel servetine el kondu. Oysa msadere usul Tanzimat Ferman ile kaldrlm bir usul olmas gerekiyorken yaptrm olarak uygulana gelmektedir. II. Abdlhamid kendisi ve ailesinin geimi iin baz artlarla servetini devretmeyi kabul ettiyse de Birinci Feriklie ykselen Mahmud evket Paann lmle tehdit eden 25 Haziran 1325 tarihli telgraf zerine vekletnameyi imzalamtr481. II. Abdlhamid, Ktip Ali Muhsin Beye gizlice hatrlarn yazdrr fakat durum renilince Muhsin bey nce hapsedilir sonra II. Abdlhamidin giriimi ile aile ile grmemesi artyla serbest braklr. II. Abdlhamid, Selanikte yldan fazla kald. Yunanistann Osmanl Devletine sava iln etmesi zerine I. Balkan Sava balaynca, byk kabine denilen Gazi Ahmed Muhtar Paa kabinesi, II. Abdlhamidin Selanikte muhafazas zorlaacandan, stanbula nakledilmesini kararlatrd. Sultan Read da bu karar tasdik etti. 1 Kasm 1912 gn Loreley vapuru ile stanbula getirilen II. Abdlhamid, ikametine tahsis olunan Beylerbeyi Sarayna yerletirildi. II. Abdlhamid, Beylerbeyi Saraynda be buuk yl yaad. ngilizler ile Franszlarn anakkale Boazn zorlamasyla balayan anakkale Cephesi savalar srasnda Boaz istihkmlarnn dayanamayacandan ve dman donanmasnn Marmara Denizine geebileceinden endie edildii iin bir tedbir olarak padiahn ve hkmetin Eskiehire nakli kararlatrlmt. Durum II. Abdlhamide bildirilmi fakat o stanbuldan ayrlmay

481

II Abdlhamid artlarn u ekilde sralamtr: Evvela, kzlarmn evlenmeleri ve oullarmn tahsili temin

olunacakt, Saniyen, ikamet etmekte olduum Altini kk namma satn alnacak ve tamirat lzimesi yaplacakt. Salisen, Evld- yalimin refah ve maietleri temin olunacakt. Rabian, bendegnmn (yaknlar) hrriyeti ah-siyeleri iade olunacakt. Hmisen, Eyyam mahdudemi (sayl gnlerimi) kimseye muhta olmadan geireceim bir mebl tahsis olunacak ve hayat emniyetim kefalet altna alnacakt. Fethi Beye gelen telgrafta ise Mahmud evket Paa su cevab yazmtr: Bu hlin, ordu subaylarnca duyulmas takdirinde yarataca kt tesirlerin dereceleri iyice dnlmelidir. Buras da bylece bilinmelidir ki kendilerinin vefat halinde, Bankalar mevduatnn hkmete elde edilmesi kendiliinden doacaktr. Bkz: Bozda, a.g.e., 139-140.

198

reddetmitir. II. Abdlhamid, Harb- Umuminin sonuna yaklald 1918 ylnn ubat ay banda hastaland. Yetmi yedi yandayd ve iddetli bir nezleye tutulmu, yallndan dolay yataa dmt. 10 ubat 1918 gn akam ld ve emberlitataki Sultan Mahmud trbesine defnedildi.

3.2.2.5. II. Abdlhamid Hakknda Baz Mlhazalar II. Abdlhamid, ok sesli ve bal bir meruti ynetim yerine muhalifleri sindirebilecei mutlakiyeti bir rejimi tesis etmesi nedeniyle ok fazla tepki almaktadr. Her ne kadar ok uluslu bir imparatorluk olan Osmanl Devletinde yaayan milletler ulusal devletlerini kurmak iin uygun zemin araynda Merutiyete ynelmi olsalar da; Gen Osmanllarn getirdii Meruti Monari iin Osmanl siyasi yaps henz olgunlamam olsa da; II. Abdlhamidin dneminin sorunlarn Merutiyetin zerine ykarak, adalama ve zgrlkleri yayma vastas olacak Merutiyeti cezalandrma tutumuna gitmesi tarihsel bir hata olmutur. II. Abdlhamid, Merutiyeti komple kaldrmak gibi kolayc bir yol tutmak yerine aksaklklarn trpleyerek ve topluma adapte ettirerek yavaa entegrasyonu salayabilirdi. Bu nedenle II. Abdlhamidin I. Merutiyetten II. Merutiyete kadar geen saltanat, anda ve gnmzde u bir tanm olan istibdat dnemi olarak adlandrlmaktadr. Hatta bazen II. Abdlhamidin tm saltanat sresi istibdat dnemi olarak adlandrlmaktadr. II. Abdlhamidin kendi otoritesini salayabilmek ve merkezi ynetimi glendirebilmek iin mutlak monariye sarlmas sonucunda, tm mutlak monarilerde olduu gibi, doal olarak zgrlklerin ve ok sesliliin kstland, kontrole dayal bir rejim ortaya kmtr. te bu nedenle hem kendisi hem de rejimi Osmanl Devletinde hrriyet, adalet ve kardelik ilkelerini savunan ve meruti bir monari isteyen Jn Trklerin hedefi konumuna gelmitir. Meruti monarinin nnde engel tekil eden mutlak monari istibdat, Sultan II. Abdlhamid ise mstebid addedilmitir. II. Abdlhamid dneminin istibdat, padiahn da mstebid olarak nitelendirilmesi konusunda lber Ortayl u yorumu yapmaktadr: Kanuna uyan ama hukuka uymayan bu dnem gerek meruti rejime kar duyulan ilgiyi zleme evirdi ve hkmdar mstebit olarak grld. II. Abdlhamid, II. Mahmuddan daha yumuak bir hkmdard. II. Aleksandr kadar kanl deildi. Ama ynetilenlerin zlem ve anlay deimiti. II. Abdlhamid 1909da hal edildiinde hal fetvasn yazan eyhlislam Mehmed Ziyaeddin Efendi gereke olarak istibdat ve mstebid deyimlerini kullanmaz. nk slam cemaatinin

199

yneticisi zaten mstebit olacaktr. Ama yarm asrki zihniyetin tersine, mstebit Osmanl cemiyetinde artk itham eden bir deyim olmutur482. II. Abdlhamidin mmetilik ve gl merkezi ynetim politikas izlemesinin doal sonucu olarak ortaya kan istibdat ynetimi ile ilgili olarak lber Ortayl u yorumu yapmaktadr: I.Merutiyetten sonra II. Abdlhamid imparatorluun tarihinde grlmeyen bir biimde btn erki elinde toplam ve bunun modern bir brokratik aygt ve asl nemlisi bir ideolojiyi kullanarak yapmtr. Abdlhamid dneminde devletin topluma, o zamana kadar grlmemi bir derecede nfuz etmeye baladn gmlekteyiz. Kukusuz Fatih, Yavuz Selim, IV. Murad, II. Mahmud da gl hkmdarlard; ama Abdlhamid otoritenin paralanmaya balad ve bu paralanmann kurumsallat bir ortamda her eye hkmetmekteydi. Ynetimin ubeleri kadar, toplumda ideoloji reten kaynaklan da ksmen kontrol altna almt483. srafil Kurtcephe, II. Abdlhamid dneminin tamamen istibdat devrinden ibaret olduu grne u ekilde kar kmaktadr: Ulusal tarih yazmnda Abdlhamidin ve idaresinin mstebit eklinde tavsif edilmesi deta bir gelenek halini almtr. Baz tarih yazarlar, onun ynetimini otuz yllk bir istibdat eklinde tanmlar. Abdlhamidin bu kadar vakit saltanat srd bilinir, fakat btn saltanatnn bir mstebitin idaresi olduu sylemi de tarihsel hakikate mugayirdir. nk onun saltanatnn ilk bir buuk senesi tarihimizde Birinci Merutiyet daresi olarak bilinen dnemdir. Son bir yl ise, Otuzbir Mart Vakas diye bilinen hareket kontrol altna alnana kadar yine Merutiyet idaresi ile gemitir. Dolaysyla, Abdlhamidin btn saltanatn mstebit olarak nitelemek, biimsel de olsa, doru deildir. Yine de, onun bundan artakalan otuz senelik zaman dilimini mstebit diye tavsif etmemiz mmkn grnmyor. Bunun etrafl bir tahlili yaplmal veya kendi iinde dnemlere ayrlp incelenmeli yahut onun ahsnn ve idaresinin gerekten bu sfata layk olup olmad, layksa bunun nitelii ortaya konulup irdelenmelidir484. II. Abdlhamidin 31 Mart Olay ile ilgili sorumluu olup olmad konusu ve tahtan indirilii gnmze kadar sren tartmalara neden olmaktadr. Bu konuda ortaya atlan eitli grler genellikle II. Abdlhamidin olayn balatlmas ile ilgisi olmad ama olayn kndan sonra izledii siyasetin yanl olduu konusunda birlemektedir. ttihatlara gre olayn sorumlusu tutulan II. Abdlhamid Merutiyeti ykarak istibdat dnemini geri getirmek iin ayaklanan askerleri kullanmtr. ttihat izgideki Tanin
482 483 484

lber Ortayl, Osmanl Devleti ve Merutiyet, TCTA, c.IV, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.960. lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, letiim Yaynlar, stanbul, 2001, s.8990. srafil Kurtcephe , Bilim D Tarihilik: Popler Tarihilik V. Trk Kltr Kongresi Bildirileri

(Tarih, Tarihilik, Tarih Yazm), c.III, AKMY, Ankara, 2005.

200

gazetesinde Divan- Harbin Nazar- Dikkatine balkl bir yazda isyan Abdlhamidin tertiplettiine dair belgeler bulunduunu yazlmtr485. Badat Valisi olduu sralarda Mithat Paann, ksz kalnca sahip kp ilk eitimini bir Yahudi okulunda (Alliance Universal Israelit: Evrensel Yahudi Birlii) yaptrtt Mahmut evket, yllar sonra Mahmut evket Paa olarak Hareket Ordusunun banda stanbula girecek ve II. Abdlhamidin tahttan indirilmesinde en nemli rollerden birini oynayacaktr ki, Galante bunu, Mithat Paann cnn alnmas olarak deerlendirmektedir486. Ali Birinciye gre: lk anda ttihat ve Terakki gcn gsteremeyip muhalifler de baar salayamaynca meydan padiaha kalm, sonradan da bu nedenle sorumluluk onun stne yklmtr. Bu yorumlar ancak bir sene sonra yava yava yumuam, yalnz Sultan Hamidin parmayla meydana gelmedii iyi ve kt niyetli birok vatandan katkda bulunduu kabul edilmitir487. Tevfik avdar, II. Abdlhamidin 31 Mart Olayndaki sorumluluunu u ekilde aklamaktadr: Abdlhamid gibi mdebbir ve politikay iyi bilen bir padiahn iin sonunun kendisine gelip dayanacan bilmemesine imkn yoktur. Ne var ki hareket ordusunun bakent kaplarna dayand sralarda elindeki seenekler pek azdr. stanbuldaki klalar ve dier garnizonlardaki kuvvetlerle dayanmas, hatta hareket ordusunun baarsn engellemesi baz yazarlara gre mmknd. Biz bu kanya pek katlmyoruz. Eer ble bir olaslk gl olsayd, padiah iktidarnn srmesi asndan bunu denerdi. Ama d ve i dinamiklerin btnyle aleyhine dnd ve rgtsz ynlara dayand bir ortamda bavuraca bir direnme bouna kan dklmesi ile sonulanacakt. Mdebbir bir politikac da bylesine bir kumar oynamak istemez, bir yerde de oynanmasna izin vermez488. Mevlnzade Rifat, tiraf mahiyetinde yazd ve Msrda bastrd 31 Mart 1325 Kyam namndaki eserinde, Abdlhamidin 31 Mart Olaynda rolnn kesinlikle olmad u ekilde ifade etmektedir: Kyamn mrettip ve amilleri ve dolaysyla balca msebbibleri Sabahaddin Bey, Kmil Pasa ve mahdumu Said Paa, Nzm Paa, Hsn Paa ve mahdumu Kemal Bey, Ayan reisi Said Paa, Cemaleddin Efendi ve mahdumu Muhtar Bey, Stokholm sefir-i esbak erif Paa (Krtdr); smail ve Ali Kemal Beyler, Fazl, Nihat Read, Ahmed Cevdet, Zhd, Murad, Rza Beyler, Vahdeti Efendi, Kasideci-zade Ziya Molla, ben ve iredir... Bugn hizhdisede oynanmak istenen feci drama ahit olduk; melek gibi grnen insanlarda (Sabahaddini kastediyor) bu derece ihtirstn nema bulmasndan mteacci-biz...
485 486 487 488

Divan- Harbin Nazar- Dikkatine, Tanin, 4 Mays1325/17 Mays 1909, Nr:253. etin Yetkin, Trkiyenin Devlet Yaamnda Yahudiler, Afa Yaynlar, stanbul, 1992, s.137. Birinci, 31 Mart Vakasnn Bir Yorumu, s.395. avdar, a.g.m., s.138.

201

Kyam yalnz Abdlhamidi hal, resa-y inklap- kati, ttihat ve Terakki Cemiyetini mahv ile neticelenmi olmayacakt. Eskiden beri beslenen bir emel, bir hayal-i azimim tatbikatna devam edilecekti... Daha ak syleyeyim, bu kyam hacletle deil, muvaffakiyetle neticelenmi olsa idi, Sultan Abdlhamid hal edilip, Sultan Read icls, res-y inklb kati ve ttihat Cemiyeti mahvedilse idi, bu suretle nufz- hkmet Prens Sabahaddinin eline gemi olsa idi, o da anka-y emel, tc- taht aramaya koyulacakt... Bu hayal-i azim, baka bir kisve ile byk bir zatn (Mithat Paay kastediyor) dahi diman bir vakitler igal eylemiti. eameti bu zavall milleti 33 sene bir istibdata mptel etmi, kendisinin de bam yemiti489. smail Hami Danimend, Sultan II. Abdlhamidin 31 Mart Olay ile ilgisinin bulunmad grn kesin olarak grd u delillere dayandrarak savunmaktr490: 1- Sultan Resad ve Sultan Vahdettin devirlerinde uzun zaman Mabeyn baktipliinde bulunmu olan Ali Fuad Beyin Grp ittiklerim ismiyle 1949da Trk Tarih Kurum tarafndan neredilen hatratnn 49. sabitesinde u cmleden bahsedilir: Zaten Talat Paa da Abdulhamitin 31 Mart olaynda bir rol olmadn birok defa sylemiti. Bundan anlaldna gre, ttihat ve Terakki Ceniyetinin en nemli adam bile Sultann susuz olduuna kanidir491. 2- Sultan Reat devrinde Van, Suriye vs. valiliklerinde ve Cumhuriyet devrinde de nc Umumi Mfettiliinde bulunmu olan Tahsin zer 31 Mart Olay esnasnda Selanik merkez kaymakamlnda ve ayn zamanda Polis Mdr vekilliinde bulunmuun. Sultan Abdlhamide: Bayku ve Heykel-i zulm itisaf sibi asr tabirler kullanacak kadar dman olan bu eski ttihat, ciltlik gayr-i mnteir hatratnn birinci cildinin 38. ve ikinci cildinin 28. sahifesinde padiahn 31 Mart Olay ktktan sonra bile Akilne hareket edip Kan dklmesine meydan vermediinden bahsetmekte ve hayranln belirtmektedir492. 3- bnl Emin Mahmut Kemalin Son Sadrazamlar ismindeki eserinin 1709. sahifesinde. Osmanlnn son sadrazam, Tevfk Paann bir aklamasna rastlanr; Hareket ordusu stanbul nlerine seklisi srada Sadaret makamnda bulunan Tevfik Pasaya Sultan Abdlhamid syle bir teklifte bulunmutur: Mademki beni istemiyorlar, saltanat biraderime brakrm: devleti o ynetsin. Fakat bir komisyon veya meclis kurulup benim bu olayda sorumluluum olup olmad aa karlmaldr! diyerek aka mahkeme

489 490 491 492

Aksun, a.g.e., c.V, s.215. Danimend, a.g.e., s.20. Sleyman Kani rtem, 31 Mart syan ve Hareket Ordusu; Abdlhamidin Selanik Srgn, s.98. Ayfer zelik, Sahibini Arayan Merutiyet, Tez Yaynlar, stanbul, 2001, s.233.

202

olunmasn teklif etmi ancak bu teklifi reddedilmitir. Bu da Sultann susuz oklusunun kesin delillerinden birisidir493. 4- Sultan Reat devrinde Van, Suriye vs. valiliklerinde ve Cumhuriyet devrinde de nc Umumi Mfettiliinde bulunmu olan Tahsin zer 31 Mart Olay esnasnda Selanik merkez kaymakamlnda ve ayn zamanda Polis Mdr vekilliinde bulunmuun. Sultan Abdlhamide: Bayku ve Heykel-i zulm itisaf sibi asr tabirler kullanacak kadar dman olan bu eski ttihat, ciltlik gayr-i mnteir hatratnn birinci cildinin 38. ve ikinci cildinin 28. sahifesinde padiahn 31 Mart Olay ktktan sonra bile Akilane hareket edip Kan dklmesine meydan vermediinden bahsetmekte ve hayranln belirtmektedir494. Fransz Akademisi yesi tarihi Albert Vandal, ilk defa Abdlhamid hakknda Le Sultan Rouge lakabn kulland. Bu tanm Trkeye Kzl Sultan olarak evrildi. Mstebid iln edilen II. Abdlhamid ile ilgili bu Kzl Sultan sylemi padiahn rejiminin istibdat olduu tezini srenler tarafndan hemen benimsendi. Franois Georgeon, II. Abdlhamid ile ilgili yaygn nyarglarn gerei saptrabileceini u ekilde aklamaktadr: Abdlhamid, tarih nnde aklanmal m? Kendisinin tarihsel imaj ok menfidir. Tahta kt andan itibaren Muratn taraftarlar, liberaller ve Farmasonlar, yolsuzluk ve zorbalk sulamalar zerine kurulu hararetli bir karalama kampanyas balatmlardr. te yanda Abdlhamid tahta kt srada Batda Trk kart grlerin en youn ve fazla yaygn olduu bir dnemde yaamaktayd. Ve bylece Abdlhamid de olumsuz Trk imajnn bir paras oluverdi. Daha sonralar Ermeniler ve Jn Trkler, Abdlhamid dneminin ilk yllarnda balayan bu sulama kampanyasn younlatrarak srdrmlerdir. Bu karalama kampanyas srasnda Kan Kzl Sultan ve Byk Kan Aktc Sultan biiminde ve padiahn fiziki irkinlii ile zorbaln yeren karikatrler lanse etmilerdir. ada vakanvisler hl tartlmakta olan bu imajn etkisi altndadrlar. Yeni yaynlanan bir Fransz niversitesi tarih kitab yazar, Abdlhamidi ahlaksz ve acmasz olarak tarif eder ve padiahn tek amacnn, Osmanl Devletinin mrn mmkn olduunca uzatmak olduunu iddia eder495. Bayram Kodaman ise II. Abdlhamid ile ilgili u yorumu yapmaktadr: Evvela u gerei ifade etmeliyiz ki, son Osmanl padiahlar arasnda sadece saltanat srmekle yetinmeyip, ayn zamanda gerek anlamda hkmeden, dizginleri elinde tutan ve nihayeti

493 494 495

Danimend, a.g.e., s.23. zelik, a.g.e., s.233. Franois Georgeon, II. Abdlhamid, Osmanl, c.II, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, s.272.

203

inisiyatif sahibi olarak devrine icraatlaryla damgasn vuran II. Abdlhamiddir. Ksaca Osmanl tarihinde iz brakan padiahlardan birisidir496. II. Abdlhamid tahttan indirildikten sonra yazd hatra defterinde unlar sylemektedir: Denin dostu olmaz demiler. Ben zaten kimseden beklemiyorum. Ama fisebilillah dmanl bir trl kavrayamyorum. Farz edelim ben Padiahken benden korkuyorlard, onun iin aleyhimde yazyorlard. Peki, imdi neyimden korkuyorlar da aleyhimde yazyorlar? te bir kedeyim, benden istedikleri nedir? Acaba nankr tabiatlar, grdkleri iyilikten vicdan azab m ekiyor?497 II. Abdlhamid kendini gericilik ve ilim dmanl ile sulayanlara ise u yant vermektedir: Hi akla ve bilgiye dman olsaydm, Darlfnun, Mlkiye-i ahane gibi devlete ve millete bilgili insan yetitiren mektepler kurar mydm? Ya da, horozdan kaan gen kzlarmzn okumas iin Darl-Muallimatlar kurar mydm? Hi akla ve bilime dman olsam, Galatasaray Sultanisinin Avrupann niversiteleri ayarna karp orada Hukuk dersleri okutur muydum? Ben, Mlkiye-i ahaneye felsefe dersini koydurduum zaman, btn talebe Bizi gvur yapmak istiyorlar diye ayaklanmt. Ama ben gvurluun bilgide deil, cehalette olduunu biliyordum. Israr ettim, okudular, adn sadece Hikmete tebdil ettik. Darlfnunda da bu dersi Fizik diye okuttuum gibi... Ben yalnz mektepler aarak okumu insan yetimesine almakla kalmadm, kendi kendilerini yetitirmek yolunda olanlar da tevik ettim. Cevdet Paay Ahmet Mithat Efendiyi, emsettin Sami Efendiyi, hatta kendisini byk tarihi sanan Murad Efendiyi ve daha nicelerini maddeten ve manen destekledim ve eser vermelerini saladm. Dier edebiyatlar nasl himaye ettiimi daha nce sylemitim. Darefaka, benden nce kurulmutu. Ama bir trl yrmyordu. Devletimin yetimlerine hizmet etmek iin kurulmu bir mektebi, bugnk hale getiren benim.|Fakat ne kadar gariptir ki, bugn bana dmanlk edenlerin hemen hepsi, benim atrdm mekteplerde okumu olduklar halde, bana Akla ve bilgiye dmand demekten maalesef utanmyorlar. Okumu Adamdan Korkmadm498.

496

Bayram Kodaman, II. Abdlhamid Hakknda Baz Dnceler, Osmanl, c.II, Yeni Trkiye Yay., Ankara, Bozda, a.g.e., s.83-84. Bozda, a.g.e., s.84-85.

1999, s.275-285.
497 498

204

3.3. 31 Mart Olaynda D Glerin Politikalar lber Ortaylnn da tanmlad gibi Osmanl Devleti, imparatorluun en uzun yzyln 19. Yzylda yaamtr. Bu dnemde emperyalist devletlerin kar atmalarnn odanda kald iin corafyas sava alanna dnen Osmanl Devleti, her birinin ayr bir emeli bulunduu batl devletler karsnda topraklarn koruyabilmek iin mecburi bir denge politikas izlemek zorunda kalmtr. Ayrca Fransz devrimi sonras ortaya kan milliyeti anlaya dayal ulusal devletlerin kurulmas giriimlerinden Osmanl ok uluslu bir imparatorluk olduu iin fazlasyla etkilenecektir. Rakip byk devletler ierideki milliyeti ayaklanmalara kendi karlar dorultusunda her trl destei salayacaktr. Osmanl Devletinde yaanan byk siyasal gelimeler de 19. Yzylda gerekleecektir. Tanzimat Ferman ile balayan dnem I. ve II. Merutiyet Dnemleri ile devam edecektir. 20. Yzyln balarnda tekrar tesis edilen II. Merutiyet sonras yaanan 31 Mart Olaynda rakip byk devletlerin parmann olduu tezi gnmzde bile tartma konusu olmaya devam etmektedir. Zira stanbulda elilikler aras bir rekabet bulunmaktayd ve her devlet kendisine yakn bir iktidar destekledii, muhalifleri ise bertaraf etmeye alt iin Osmanl rejimine ynelen bu ayaklanmay uzaktan izlediklerini varsaymak mantkl grnmemektedir. Bu dnemde Osmanl mparatorluu d glere kar bir denge politikas izlerken, II. Abdlhamide muhalefet eden Merutiyetilerin de Avrupa ktasndaki Almanya ngiltere rekabetinden etkilendiini grmekteyiz. Pariste dzenlenen Jn Trk Kongresinde Muhalefetin, Ahmed Rza Beyin ba ektii Almanya izgisine yakn duran ve her trl d mdahaleyi reddeden merkeziyeti ttihatlar ile Prens Sabahaddinin ba ektii ngiltere taraftar bir politika izleyen ve d mdahalelere k yakan adem-i merkeziyetiler olarak ikiye blndn grmekteyiz. Yani Alman siyaseti ve ngiliz siyaseti gdecek gruplar ayrmtr. ttihat ve Terakkinin baa gemesi ile siyasi rekabet ite ve dta kzmtr. ttihatlarn ngiltere izgisindeki Kmil Paa hkmetini devirmesi bu bakmdan kar cephede byk hayal krkl yaratmtr. Muhalefetin destekledii 31 Mart Olay ile ttihat kadrolarn tasfiye edilmesi giriimi, Selanikteki ttihatlarn nderliinde oluturulan Hareket Ordusunun stanbuldaki ayaklanmaya mdahale etmesine neden olacaktr. erideki bu gelimeleri darda byk bir rekabet eden ngiltere ve Almanya da takip etmekteydi499. Grnrde Almanya nde gitmekteydi ve bu durum ngilterenin izleyecei siyasete yn vermekteydi. ttihatlara kar muhalefete yakn duran ngilterenin tekrar siyasi hegemonyasn tesis etmek iin 31 Mart Olayna destek verdii sav yadsnmamas gereken
499

Kodaman, II. Merutiyet Dnemi (19081914), s.188.

205

bir olgudur. 31 Mart elebalar arasnda her zaman zikredilen Dervi Vahdetinin de ngiltere Politikasn destekledii bilinmekte ve Divan- Harb-i rfi yarglamalarnda bulunan ngiliz altnlarnn hesabn verememi olmas bu gizli destee iaret etmektedir. Asilerin kellesini istedikleri belli bal kiilerden olan Hseyin Cahit, hatratnda 31 Martta yabanclarn n planda olduklarn belirtmektedir. 31 Mart irticanda en byk rol yabanclarn oynadna inanan Hseyin Cahit, bu kadarla yetinmektedir. Fakat o tarihlerde Avrupa, biri Almanya, teki de ngiltere liderliinde iki gruba blndne gre, yabanc parman esas itibariyle, Berlin ve Londrada aramak gereklidir500. 31 Mart ncesi ortaya kan ve stanbuldaki olaylar sonras iddetini artran Adanada kan olaylarda taraf olarak gemilerini yollayan byk devletler Adana olaylarn Osmanl Devletine mdahale iin bir frsat olarak kullanmak istemilerdir. stanbul olaylarnda gizli bir siyasi mdahale yrten devletler Adanada ortaya kan olaylarda dorudan mdahil olmay uygun bulmulardr. Bayram Kodamana gre 31 Mart Olaynn kmasnda muhalefet kadar Trk olmayan Mslmanlar da nemli lde rol oynamtr. Bunlar ise gayr-i mslimler ile ngiltere, Rusya, Yunanistan gibi d gler desteklemitir. Kodaman bunun nedeni olarak ttihat ve Terakkinin merkeziyeti ve Trk arlkl bir Osmanllatrma tutumu izlemesinin Trk olmayanlarn talep ve arzularyla taban tabana zt olmasn gstermektedir. Bu yaps nedeniyle ttihat ve Terakkinin iktidardan uzaklatrlmas gerekmektedir501.

3.3.1. ngilterenin zledii Siyaset II. Abdlhamid ile mesafeli bir izgide duran ngiltere, Jn Trk devriminde muhalefete destek vermitir. Muhalefetinde adem-i merkeziyeti kanad ngiltereden ideolojik ve siyasi destek almaktaydlar. ngiltere II. Merutiyeti diplomasi gerei veya bekle gr politikas gerei memnuniyetle karlad. ngiltere gelimekte olan Osmanl-Almanya ilikilerinden rahatszlk duyuyordu ve ttihat ve Terakki yerine ngiltere sempatizan bir iktidar istiyordu. Ayrca Demokratikleen Osmanlnn, ngiliz smrgelerinde rnek alnabileceinden de korkuyordu. Ancak Rusya ve zellikle ngilterenin, 1908 devriminden memnun olmadklar belgelerden kesinlikle anlalmaktadr. Dier Avrupa lkelerinin durumu da ngiltereden pek farkl deildi. nk dnemin
500 501

ngiltere Dileri Bakan Edward Grey, Merutiyetin

Doan Avcolu, Yabanc Parma, Bilgi Yaynevi, Anakara, 1969, s.51-52. Kodaman, II. Merutiyet Dnemi (19081914), s.178.

206

ilnndan bir hafta sonra, yani 31 Temmuz 1908 tarihinde konuyla ilgili dncesini stanbuldaki Bykelisine u ekilde yazacakt: Eer Trkiye Merutiyeti kurar, bunu ayaklar stnde tutmay baarr ve kendisi glenirse, bunun sonular u an hibirimizin gremeyecei noktalara ulaacaktr. Msrdaki etkisi mthi olaca gibi, Hindistanda da etkileri hissedilecektir Eer Trkiye imdi bir parlamento kurar ve hkmetini etkilerse, Msrda anayasa ve Merutiyet talebi ok glenecektir ve bizim bu talebe kar direnme gcmz ok azalacaktr502. Bu ifadeden yola kld zaman ngilterenin Merutiyet kart bir darbe giriimine destek vermesi olas grlmektedir. Zaten 31 Mart darbecileri ile ngiltere srekli birlikte zikredilmektedir. syan ktnda, ngiliz basn ve ngiliz Elilii, ayaklanmay ellerinden geldiince desteklediler. ngiliz Elisi, kendisine bal konsolosluklara bir genelge gndererek, olayn yanl anlalmamas iin alt. te yandan ayaklanma sresince Eli ile Hariciye Nazr Rfat Paa yakn bir iliki iinde bulunmulard. Hem Paa, hem de smail Kemal iin elilik, sanki teklifsizce akl danlacak, yardm istenecek bir komu kaps durumundayd. Elinin konsolosluklara yollad genelgenin smail Kemalin istei zerine hazrland yolundaki ikincisinin iddias da doru kabul edilebilir. Yine smail Kemal, Hareket Ordusunun stanbula girmesini nlemek zere ngilterenin duruma mdahalesini istediinde Eli Lowther, bu neriyi olumlu karlamt. Yzba Bettelheimin, ayaklanma gn, pheli artlar altnda Ayasofyada ne arad da sorulmaya deer. Son olarak, Alman Elisinin bir raporuna gre, Selanikteki ngiliz Konsolosu Lamb, Mahmut evketi iki kez ziyaret edip, birincisinde dosta, ikincisinde resmen, stanbul zerine yrmenin Devletin paralanmasna yol aaca uyars ya da tehdidinde bulunmutu. te yandan, donanma, 31 Marttan bir gn nce ve olaydan sonra, pheli saylabilecek bir tutum iindeydi. Bununla ilgili olarak, donanmada ngiliz etkisinin ne denli gl olduunu, donanmann banda ngiliz Amirali Gamblen bulunduunu hatrlatmak gerekir. Hareket Ordusu, Ayastefanosa geldii zaman, donanmann Gamble Paa kumandasnda denize alaca iln edilmiken, Ayastefanos aklarnda demirleyen filoya Miralay Rstem Beyin kumanda etmesi ve durumun bir bildiri (daha dorusu, yalanlama) ile aklanmas belki fazla dikkati ekmez. Fakat Hareket Ordusunun stanbula egemen olmasndan sonra zamansz olarak ve pheli artlar altnda Gamble Paann iine son verilmesi, olaand bir durum olduuna iaret saylabilir. Ayrca, Sabahaddin ve Fazl Beylerin, tutuklandklar halde haklarnda kovuturmadan vazgeilmesi, bir ngiliz mdahalesinin sonucu saylabilir. ngiliz Elisi, arkeolog Ramsaye, 27 Nisan 1909
502

Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, c.I, TTK Yay., Ankara, 1964, s. 97-100; Avcolu, a.g.e., s.35-

36.

207

gn Sabahaddin Beye bir ey yaplmayacan kesin olarak syleyebildiine gre, herhalde bir bildii vard503. 31 Mart Olaynda ngilterenin rolne ilikin olarak Hareket Ordusunun ehre giriinde elilikleri bombalayacana ilikin ngiliz iddias ilgintir. Hariciye Nazr Rfat Paa, Sir G. Lowtheri ziyaret ederek, imzasz bir mektup aldn bildirdi: buna gre, Hareket Ordusu ehre girerken, limandaki sava gemilerinden biri, Boaza bakan Alman, Rus, Avusturya, Fransz eliliklerini bombardman edecekti. Paa hkmetin aresiz bir durumda olduunu, eliler bu tehdidi ciddi buluyorlarsa, Padiaha bavurmaktan baka bir areleri bulunmadn anlatt. Ama dier eliler Lowtherin verdii bu haberi ciddiye almadlar. ngiliz eliliinin tehdit edilmemesine ve ngiliz elisi de stanbulda kdemli eli olmaktan uzak olmasna ramen Rfat Paann durumu bu elilie bildirmesi arada hayli yaknlk bulunduunu gstermektedir504. in ilgin yan, aradan uzun zaman getikten sonra yaynlanan ngiliz resmi belgelerinde, 31 Martla ilgili ok az belge bulunmasdr. Foreign Office ile stanbuldaki temsilcileri arasndaki yazmalar, 31 Mart isyan gnlerinde ciddi bir azalma gstermektedir. Sina Akin, ngilizlerin 31 Mart Olaynda taraftarlk yapm olabileceklerini u ekilde aklamaktadr: ngiliz Eliliinin ve genel olarak ngilterenin tutumunu biraz da Alman kaynaklarna gre incelemek faydal olabilir. Alman elisinin 29 Nisan gnl bir ifresine gre ngiliz eliliinde derin bir hayal krkl hkm srmekteydi. Zira Hareket Ordusunun stanbula gelmesi zerine kam bulunan smail Kemal ve Ali Kemal ngiliz eliliinin pek yaknlar idiler. Kmil Paa da iin iindeydi. Marschlle gre ngiliz elisi, ngiltereye kar bata gsterilen byk yaknln etkisi altnda Trkiyenin iilerine karmak ve Kmil Paa zamannda nerdeyse hkmet ilerini sz konusu Paa ile yrtmek hatasn ilemiti. Bu yzden,, btn siyas yatrmn muhalefetten yana yapt iin,, ngilizler ister istemez 31 Mart ve Hareket Ordusuna kar bir tutum almaa srklenmilerdi. Nitekim Marschllen 10 Mays gnl bir ifresi bilinen bir olay haber veriyordu: Selanikteki ngiliz Konsolosu Mr. Lamb, Hareket Ordusunun hazrlklaryla megul bulunan Mahmut evketi iki kez ziyaret ederek, birincisinde dosta, ikincisinde resmen, stanbul zerine yaplacak bir yryn Osmanl Devletinin paralanmasna yol aacan bildirmiti. Bu ikazlar, 3. gn ngiliz elisinin Osmanl lkesindeki konsolosluklara yapt tamimle birlikte ele alnrsa,

503 504

Akin, ttihat ve Terakki, s.138. Sina Akin, eriat Bir Ayaklanma 31 Mart Olay, mge Kitapevi, stanbul,1994, s.169.

208

ngilizlerin ne derecede 31 Mart bir tutumla Osmanl i siyasetine karm olduklar anlalr505. Peki ngilizler neden adem-i merkeziyetilere destek vermiti? nk ngiltere, Osmanlnn adem-i merkeziyeti bir politikay benimsemesini kendi karlarna daha uygun bulmaktayd. Osmanlnn federasyon benzeri bir rgtlenmeye gitmesi, ngilterenin Balkanlar, Kafkaslar ve Ortadoudaki karlarnn savunulmasn kolaylatracakt. Balkanlarda Arnavutlar, Dou Anadoluda ve Dou Karadenizde Ermeni ve Rumlar, Ortadouda da Araplar ve Krtlerin ngilizlerin ileri karakollar yaplmas planlanmaktayd. Ancak Almanyann destekledii ttihatlar, bu darbeyi Rumelideki etkinlii aracl ile baarszla uratmlard. Sonu aslnda ngilizler asndan da bir hezimetti. Ali Birinci ise 31 Mart Olaynda ngilterenin kkrtc ve muhalefeti destekleyici rol oynad tezlerine u ekilde kar kmaktadr: ngilterenin i siyasette hele T aleyhine mdahalede bulunmalar iin herhangi bir ihtiyalar yoktu. T, ngiltereye kar deil, bilhassa ngiltere taraftaryd. Zaten ngilterenin dostluunu ve tabii desteini kazanmak Merutiyet talebinin en byk gerekesiydi. Bylece Merutiyet sayesinde ngiliz dostluu kazanlacak, devlet yok olmaktan kurtulacakt. Ksacas asl talep para para ezilmitir506. ngiliz desteiydi. Merutiyet bunu temine yarayaca iin isteniliyordu. Ama niter gereklerin katlnda

3.3.2. Almanya ve Rusyann zledii Siyaset 31 Olay ile Almanya ve Rusyann ilikisi belgelerle kantlanamam olsa da bu konuda tpk ngilterenin rol olduu sav gibi eitli varsaymlar sregelmektedir. Devletleraras kutuplamalarn etkisiyle ngilterenin ideolojik ve siyasal adan yaknlk duyduu muhalefet karsnda rakibi Almanya da ttihat ve Terakkiye yakn bir politika izlemekteydi. ttihatlarn izgisi ile Almanyannkinin kesimesi nedeniyle 31 Mart Olaynda Almanyann muhalefeti veya ayaklanan asker-ulema takmn desteklemesinin mantksal bir aklamas mmkn grnmemektedir. Zaten olaylarn akna bakld zaman da Hareket Ordusu yannda yer ald grlmektedir. ngiltere ile Almanya arasnda kta Avrupasnda yaanan rekabet ve siyasi ekime bu olayda da az ok grlmtr. Bu srete yaanan ksm dayanma daha sonra Almanya ile ttihatlarn giderek yaknlamas sonucunu dourmutur.
505 506

Akin, 31 Mart Olay, s.217-218. Birinci, 31 Mart Vakasnn Bir Yorumu, s.400.

209

Almanlar, bulmaktadrlar
507

ngiltereye kar

ttihatlar desteklemeyi karlarna daha uygun

. Ramsayye gre, Hareket Ordusunun masraflarn Almanlar ya da

Almanlar ile Avusturyallar yklenmiti. Para sknts iinde bulunan ve demiryollar kendine ait olmayan Osmanl Devletinde, binlerce askeri Rumeliden stanbula getirmenin ar bir mali bedeli vard. Herhalde bu nedenle Mahmut evket Paann kendi ya da karsnn servetini bu ie ayrd sylentileri basna yansmt. Yine Ramsaye gre, stanbulda hemen herkes Hareket Ordusunun baarsn bir Alman zaferi ve bir ngiliz yenilgisi olarak deerlendirmiti508. Ahmed zzet Paa, Almanlarn olaya el koymalar ve ynetimi tamamen ele almalarnda ttihatlardan yana hareket ettiklerini buna karlk ngilizlerin de kar taraftan yana hareket ettiklerini, bu durumu dneme tanklk eden baz siyasetilerin de dile getirdiini vurgulamaktadr509. Rusya da, tpk bu dnemde ezeli birer rakip haline gelmi olan ngiltere ve Almanya gibi, Merutiyete geerek taze bir kan bulmaya alan Osmanl Devletinin bakentindeki rejime kar yaplmak istenen darbe giriiminden yararlanmann yollar aramaktadr. 31 Mart srecinde Rusya ezeli dman olarak grld Osmanl ynetiminde ttihatlarn ve onlarn glgesinde Almanyann etkinlik kazanmasndan ngiltere gibi rahatszlk duymaktadr. Bamszlk yolunda Bulgaristann en byk destekisi Rusyaya gre Osmanlnn Balkanlardaki egemenlik alannn tamamen bitmesi gerekmekteydi. Bu amala Rusya gdmnde olacak bir Byk Bulgaristann kurulmas zaruriydi. 31 Mart Olay, Rusyann verdii destekle uzun sredir ulusal devletlerini kurma mcadelesi veren Bulgar halk zerindeki byk etki yaratmtr. 31 Mart Olay duyulunca Bulgar Meclisi Bakan, bu konu hakknda grmeler yapmak zere Meclisi olaan st toplantya davet etmitir. 17 Nisan tarihli kdam gazetesinde yaplan yoruma gre, Bulgar Hkmeti stanbulda patlak veren 31 Mart Olayndan yararlanmaya alacaktr. Bulgaristan, isyann Osmanl Devletinde yaratt siyasi karklktan yararlanarak, istiklalinin tasdiki meselesine hemen baklmas talebinde bulunacak ve hatta gerekirse askeri tedbir alma yoluna dahi gidecektir510. Aye Osmanolu yaz kitapta Rusyann babas II. Abdlhamide yapt teklifi u ekilde aktarmaktadr: Nihayet Asiler Taklaya dvmeye baladlar. Saray muhasara altna alnd. Her an lmle burun buruna. Asilerin ne yapaca belli deildi. Amcas Sultan Azize yaptklarn kendisine de yapabilirlerdi. Bu muhasaradan biraz nce Rusya Bykelisi
507 508 509 510

Kodaman, II. Merutiyet Dnemi (19081914), s.188. Akin, ttihat ve Terakki, s.138. Ahmed zzet Paa, Feryadm, s.75. kdam, 17 Nisan 1909, Nr: 5350.

210

Mabeyn-i Humayuna giderek arn Selamn Padiaha iletir ve: Kendileri hasta diye iittim. Arzular neyse bildirsinler. Kllarna zarar gelmeden her arzular yerine getirilecektir. Emirlerine muntazrm Bunu duyan Padiah; Allah bana byle bir ey yapmay ksmet etmesin. Bama gelecek her felakete razym. Ecdadmn mezar neredeyse benimki de orada olmaldr. Bu ihaneti yapmaktansa lm tercih ederim diyerek eliye u emri verir ar hazretlerinin selamna teekkr ettiimi, iittikleri gibi hasta olmadm, gsterdikleri dostluktan dolay da teekkr ettiimi syleyiniz. demitir511. Sina Akin Hareket Ordusunun stanbula giriiyle elilikler aras II. Abdlhamidi karma giriimleri ile ilgili iddialar u ekilde deerlendirmektedir: Muhtemelen Rusya olan, bir devletin elisi, Hareket Ordusu kente girdikten sonra, 25 Nisanda bir kapolan gndererek, Abdlhamidin bir arzusu olup olmadn sordurmutur. Teklif cidd saylabilirse, ancak bir karma teklifi olarak yorumlanabilir. Tabii bunun iin hayli ge kalnm olunduu ortadadr ve ihtimal kapolan da, bu ii dikkat ekmeden yapabilmek iin kullanlmt. te yandan cidd saylamayacak bir rivayete gre ngiltere, Fitzmaurice araclyla, Abdlhamid isterse Akdeniz donanmasn stanbula gndermeye hazr olduunu bildirmi. Abdlhamid, gelenlerin (Hareket Ordusu) evlatlar olduunu syleyerek nazikne reddetmi. Bu rivayet pek cidd saylamaz, nk Kzl Sultan kurtarmak iin son harekete geecek devlet, herhalde ngiltere olduu gibi, bu uurda stelik donanma gndermesi iyice abes bir ihtimaldir512.

3.4. Bb- lide 31 Mart Ertesinde Ortaya kan Siyasal Atmosfer 31 Mart Olay ertesinde iln edilen skynetim altnda ttihat ve Terakki hkimiyeti balad. Divan- Harb-i rfi yarglamalar sonras muhalefet tamamen sindirildi. ttihat ve Terakki, Merutiyet ynetimini gvence altna almak ve 31 Mart benzeri bir ayaklanmann tekerrrn nlemek iin tedbirler almaya balad. lk yaplan alma hkmetin yenilenmesi ve Knun-u Esasdeki boluklar ile zaaflarn giderilmesi olmutur. Merutiyet rejimlerinde olmas gerekli yasalar birer birer kartlarak Osmanl rejimi dneminin meruti monarileri ile ayn seviyeye getirilmeye alld. Yeni kabine 1 Mays 1909 gn kuruldu. eyhlislam, Hariciye Nazr, Ticaret ve Nafia, Maarif, Orman ve Ziraat, Evkaf Nazrlaryla, ura-y Devlet Reisi deimedi.
511 512

Osmanolu, a.g.e., s.145. Akin, ttihat ve Terakki, s.138.

211

Dhiliyeye Ferit Paa, Harbiyeye 2. Ordu Komutan Salih Paa, Bahriyeye Topu Rza Paa, Maliyeye Rfat Bey getirildiler. Adliye bo kald. Ancak bu kabine ttihat ve Terakki Cemiyetinin istedii bir kabine deildi. Bundan dolay 5 Mays 1909 gn kabine istifa etti. Yerine Hseyin Hilmi Paa Sadarete atand. Bylece ttihat ve Terakki Cemiyeti, 31 Marttan nceki siyasi durumu geri getirebilecek gte olduunu gstermitir. Ayaklanmann bastrlmas ve Padiahn deitirilmesinden sonra Meclis-i Umumi youn bir alma iine girdi. 1876 Knun-u Esassi, kendi ngrd usule uyularak 8 Austos 1909 tarihli kanunla byk lde deitirildi. Toplam olarak 21 maddede deiiklik yapld. Bir madde yrrlkten kaldrlm yeni madde eklenmitir513. Temel hak ve hrriyetler alannda u yenilikler yaplmtr: Kanun d tutuklama yasa(m.10), sansr yasa(m.12) getirilmitir. Haberleme gizlilii esas(m.119) benimsenmi, toplanma(m. 120) ve dernek kurma haklar(m.120) tannm, padiahn srgn yetkisi(m.l13) kaldrlmtr. Meclis-i Mebusan ve Heyet-i Ayann kurulularnda bir deiiklik olmamtr. Ancak yasama yetkisinin kullanlmasnda nemli deiiklikler yaplmtr. Kanun teklif etmek iin Padiahn iznini alma art kaldrlmtr. kinci olarak kanun tekliflerinin ilk nce ura- Devlette grlmeleri usul ilga edilmitir. nc olarak Knun-u Esasnin ilk eklinde olan Padiahn mutlak veto yetkisi, 1909 deiiklii ile geciktirici ve zorlatrc veto yetkisine dntrlmtr. Meclis-i Umum Padiahn veto ettii kanunlar te iki ounluuyla kabul ederse Padiah kanunu tasdik etmek zorunda kalmaktadr. Bu u anlama gelmektedir ki, artk Padiah egemen deildir. Artk Meclis bir kanunu Padiaha ramen karabilmektedir. 1876 Knun-u Esassinin ilk eklindeki Padiahn grev ve yetkileri, 1909 deiikliinde de esas itibaryla korunmutur(m.7). Ancak artk Padiah, bu yetkilerini sadrazam ve ilgili vekilin kar imzasyla kullanabilir. 1909 deiiklikleriyle Padiahn 113nc maddede ngrlen srgne gnderme yetkisi kaldrlm, 35inci maddede ngrlen fesih hakk da kullanlamaz hale getirilmitir. Dier yandan Padiahn milletleraras antlama akdetme yetkisi Meclis-i Umumnin tasdiki artna balanmtr(m.7). Heyet- Vkelnn(Bakanlar Kurulunun) kurulu tarz tamamen deitirilmitir. 1909 deiikliine gre, sadrazam, Padiah tarafndan atanacak, dier vekiller ise sadrazam tarafndan seilecektir(m.29). Hkmetin kurulu emasnn parlamenter sisteme tam anlamyla uygun olduunu syleyebiliriz. 1909 deiiklikleri ile Heyet-i Vkelnn Padiaha kar deil, Meclis-i Mebusana kar sorumlu olduu esas kabul edilmitir(m.30). 1909 deiiklii bakanlarn kolektif ve bireysel sorumluluklarn aka kabul etmektedir(m.30). Meclis-i Mebusan, Heyet-i Vkely gvensizlik oyuyla drebilecektir(m.35). 1909 deiikliinden sonra
513

Orhan Aldkat, Anayasa Hukukumuzun Gelimesi ve 1961 Anayasas, HF Yay., stanbul, 1982, s.70.

212

yrtme organnn asli unsuru artk Heyet-i Vkeldr. Yrtme yetkisinin Padiahtan Heyeti Vkelya doru kaydn syleyebiliriz. 1909 deiikliklerinde yargya ilikin bir deiiklik yaplmas ihtiyac hissedilmemitir514. Padiah emlakinin devlete mal edilmesi nlenip, Saray personelinin demeleri kstland. Sadrazam ile ulemann da yksek maa ve denekler kstland. Bylece, saray ve paalar iin devlet kaps ile zenginleme yolu kapatlm oluyordu. ttihatlar, Bb- linin elindeki gc de en az Saraynki kadar kstlamaya niyetliydiler. Kabine ile Meclis arasnda ba gsterecek bir anlamazlkta kabine, ya meclisin ounluunun kararn kabul edecek ya da istifa edecekti. Eer kabine istifa eder ve kurulan yeni kabine bir ncekinin tavrn benimser ve eer Meclis bu kabineye gvenoyu vermezse, Padiah Meclisi datp, Anayasaya uygun olarak yeniden seimlere gidilmesini emredecekti. Eer yeni kurulan Meclis, kendisinden nceki Meclisin ald kararda srar ederse, kabine tezinden vazgeip, ounluun kararna uyacakt. Ksacas son sz syleyen Meclis olacakt515. 1876 Anayasasnn kstlayc hkmlerini 1909da kaldrarak, kkl deiiklikler yapmlardr. Meclis-i Mebusann gcn artrmlar, padiahn yetkilerini daraltmlardr. Hkmetin oluumunu Sadrazama brakarak kendi iinde uyumlu bir hkmetin kurulmas geleneini balatmlardr. Mebusan yelerine bakanlar seme, yasa nerme, hkmeti denetleme gibi haklar vermilerdir. Temel hak ve zgrlkleri yok eden 113. maddeyi kaldrarak anayasay gerek niteliine kavuturmulardr. lke ynetiminde sorumluluk tayan hkmetin uygulamalarn denetim altna almlar ve Meclis-i Mebusandan gvenoyu alamayacak bir hkmetin iktidarda kalamayacan gstermilerdir. Hkmetlerin iktidarda kaldklar srece izleyecekleri politikay belirleyen hkmet program hazrlamalar ve bunu Meclis-i Mebusana sunmalar geleneini de balatmlardr. Ayrca bir yandan imparatorluun hzla paralanmaya doru gidiini durduracak nlemlerin alnmasna allrken, br yandan da ulusal devlete gidecek yolu aacak tartmalarn balad ve bunlarn Meclis-i Mebusana yansm olmasyla birlikte demokratik kltrmzn tohumlarnn atld bir dnem olmutur516. Bu dnemde kartlan timaat- Umumiye (Toplant), Matbuat (Basn), Matbaalar, Taatil-i Egal (Grev), Cemiyetler yasalar Trkiye Cumhuriyetinin ilk dnemlerinde de yrrlkte kalmtr. Sarayn harcamalar ksld, yksek grevlilerin maalar azaltld,

514 515 516

Blent Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri: 1789-1980, Der Yay., stanbul, 1995, s.161. Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki (19081914), Kaynak Yaynlar, stanbul, 1986, s.107109. hsan Gne, Trk Parlamento Tarihi Merutiyete Gei Sreci I ve II. Merutiyet, c.I, TBMM Vakf

Yayn, Ankara, 1997, s.4.

213

memurlar arasnda byk bir tasfiye yrtld. Beyaz esirlerin de, zenci esirler gibi, alm ve satm yasakland 517. ttihat ve Terakki tam iktidar olmak iin, siyasi mstearlk tasars gibi, baz hazrlklara balad. Bilindii zere, lkemizde bakanlk mstearl idari bir mevkidir. ttihat ve Terakki, mebuslarna siyasi mstearlklar verme yoluyla, mebuslarnn ynetime ve kabine toplantlarna katlarak hkmet katnda tecrbe kazanmalarn salayacakt. Bu tasarya nce Mahmut evket Paa kar kt. Sonra Mahmut evket Paadan cesaret alan hkmet, ardndan da bizzat mebuslar kar ktlar. ttihat ve Terakkinin tam iktidar olmas sakncal buluyorlard. Mahmut evket Paa arln duyurabildii srece ve kendisine yakn olan meclisteki etiket ttihatlarndan g alarak (1912ye dein) mebuslarn nazr olmalarn, dolaysyla ttihat ve Terakkinin tam iktidar olmasn engelledi. ttihat ve Terakki kabineye ancak birka nazr sokabiliyor, bu da ona tam iktidar olmasn salayamyordu518. Paann bu tutumu ttihatlarla arasnn alma nedenlerinden biri olmu ve ileride evket Paaya yaplacak suikastte ttihatlarn parma olduu kukusu dourmutur. 31 Mart sonras kurulan skynetim rejimi muhalefet ortamn kaldrmt. Ilml muhafazakrlar da bu bask ortamndan etkilenmiti. Buna ramen oluturulan yeni anayasann da etkisiyle meclis iinde ve dnda muhalefet yava yava toparlanmaya balamtr. Yeni siyasal partilerin kurulmas ile etkin muhalefet tekrar balamtr. Yeni Frkalarn kurulmasyla ttihat ve Terakki Cemiyeti denetimindeki Frkadan yeni kurulan Frkalara mebus kaymasyla sonulanmtr. 31 Mart sonras kurulan Osmanl Demokrat Frkasnn kurucular daha nce ttihat ve Terakkiyi kurmu olan Dr. brahim Temo ve Abdullah Cevdettir. Temonun niyeti uygar, sadk bir muhalefet oluturmakt. Oysa Frkann gazeteleri skynetim tarafndan srekli kapatlyordu. Temonun iddiasna gre Mahmut evket, Frkann Ktib-i Umumsi Fuat krye baston sallayarak Sizi sopa altnda gebertirim demitir. Frkann sosyal demokrat eilimleri olduu sylenebilir. 14 Kasm 1909da Meclisi Mebusanda Arnavut ve Arap mebuslarnn kurduklar Mutedil Hrriyetperver Frkas faaliyete geti. Bu frkann feodal eilimleri olduu sylenebilir. Programna gre toplum ve uygarlka geri kalm yreler tedricen uygarla sokulacakt. Ayrca vilayet meclis-i umumileri (il genel meclisleri) bu amala yresel yasalar hazrlayabileceklerdi. Frkann bakanln nce smail Kemal, sonra da smail Hakk Paa yapmlardr. Skynetim yznden bu Frka da Meclis dnda geliememitir. Mecliste ttihat ve Terakkiye kar 1910 ylnda Ahali Frkas kuruldu.
517 518

Akin, Siyasal Tarih, s.32. Akin, Siyasal Tarih, s.33-34.

214

Bunu 20-30 kadar Trk ulema mebuslar kurdular. nde gelen isimler Konya Mebusu Zeynelabidin, Karesi (Balkesir) Mebusu Vasfi, Tokat Mebusu Mustafa Sabri idi. Dinci bir parti saylabilir. Programnda medreselerde gnmze uygun fenlerin okutulmas, ii haklar gibi ada talepler yannda, alayllarn ie alnmasnn kolaylatrlmas, medreselerde Arapaya zen gsterilmesi gibi tutucu talepler alyordu519. Miralay Sadk Beyin nclnde 1911 yl balarnda ortaya kan Hizb-i Cedid hareketi, nce ttihat ve Terakki ierisinde blnmelere sebep olmu, ardndan Hrriyet ve tilaf Frkas gibi dnemin en byk muhalefet partisinin kumlusuna olanak salamtr. Bu talihten itibaren ttihat ve Terakki'ye kars olan btn unsurlar, Hrriyet ve tilaf ats altnda toplanmaya balamtr. 21 Kasm 1911 tarihinde en etkin partilerden birisi olan Hrriyet ve tilaf Frkasnn kurulmas ile Osmanl ynetimi bask ortamndan tekrar demokratik bir alana doru kaymtr. Frkann bakan Damat Ferit Paa, 2. Bakan Sadk Beydi. Partinin kurucular arasnda 31 Mart Olaynn etkin muhalif isimlerinden Dr. Rza Nur da yer almaktayd. Damat Feritin kayn biraderi ehzade Vahdettinin de Frkayla yakndan ilgili, hatta fahri bakan olduu syleniyordu520. Yaanan siyasi gerginliin dorua kmas zerine Padiah Mehmet Read, 18 Ocak 1912'de Meclis'i fesh etmitir. Sopal Seimler diye de bilinen 1912 seimleri, muhalefetin daha da fkelenmesine yol am ve ttihat ve Terakkinin devrilmesi meselesini gndeme getirmiti. Arnavutluk'ta 6 Mays 1912'de balayan isyan hareketi muhalefete arad frsat vermitir. Kendilerini Halaskar Zbitan521 olarak adlandran muhalif subaylar, sz konusu isyan bahane ederek hkmete ltimatom vermilerdir. ttihat ve Terakkisini muhalifleri ikna abalar fayda salamam, sonuta cemiyetin destekledii brahim Hakk Paa Hkmeti istifa etmek zorunda kalmtr. Gazi Ahmet Muhtar Paa bakanlnda kurulan yeni hkmet, ttihat kadrolara ynelik byk bir tasfiye hareketi balatmtr. Bylece ttihat ve Terakkinin 1908de II. Merutiyetin iln ile balayan denetleme iktidar sona ermi oldu. Bu kurulan partilerin de ortak noktas 31 Mart Olay ncesi kurulan siyasi partiler gibi ttihat ve Terakki Partisine muhalefet yapmakt. Bu da ttihatlarn 31 Mart sonras muhalefeti sindirme giriimlerinin pek baarl olamadn gstermektedir. 1909 Knun-u
519 520

Akin, Siyasal Tarih, s.36-37. Hrriyet ve tilaf Partisinin kuruluu ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz.: Ali Birinci, Hrriyet ve tilaf Frkas,

Dergh Yaynlar, stanbul, 1990; Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, c.I, letiim Yaynlar, stanbul, 2000.
521

Halaskar Zabtan Grubu ttihat ve Terakkiye kar gizli bir ihtilal komitesi olarak kurmutur ancak bir demek

boyutuna bile ulaamam ve 1913 yl yok olmutur. Halaskar Zabtan Grubu'nun beyannamesi ve program iin bkz: Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, s.367-373.

215

Esas deiiklii ile birlikte Osmanl Devletinin rejimi gerek anlamda bir Meruti Monari eklini almtr. Bylece Osmanl Devleti, Bb- li Basknna kadar geen srete Merutiyetle gerek anlamda ynetilmitir. Hareket Ordusu Kumandan olarak 31 Mart Ayaklanmasn bastran Sadrazam Mahmut evket Paa, 11 Haziran 1913 tarihinde otomobili ile Beyazt Meydanna geldii esnada dzenlenen suikast ile ldrld. Suikast, ttihat ve Terakki Cemiyetini iktidardan indirmek isteyen muhalefetin yapt dnlerek sorumlular cezalandrlmtr. Fakat ttihatlarn, ttihat ve Terakki Cemiyeti ile gr ayrlklarna den Mahmut evket Paay ortadan kaldrmak iin bu suikastte giritii ve cinayeti siyasi rakiplerinin zerine ykarak konumlarn pekitirmek istedikleri olduka yaygn bir grtr. Suikastten sonra yeni hkmet kurma grevi ilk kez bir ttihat ve Terakki yesine, Sait Halim Paaya verildi. Sait Halim Paann sadrazaml ile ttihat ve Terakki denetleme iktidar son buluyor ve tam iktidar dnemi balyordu. ttihatlar tarafndan 23 Ocak 1913te gerekletirilen Bb- li Baskn, Balkan Savann yenilgiyle sonulanacann anlalmas ve Bulgar ordularnn Edirne-atalca nlerine kadar ilerlemesi zerine ynetimi devralmak iin yapld. ttihat ve Terakki Cemiyetinin nde gelen isimlerinden Binba Enver, yannda alt Bakumandan Vekili Nzm Paann makamn, yannda frkann silahorlarndan Yakup Cemil ve adamlar olduu halde bast. Yakup Cemil, Harbiye Nazr Mir Nazm Paay akandan vurarak ldrmtr522. Daha sonra Sadrazam Kmil Paann makamna giden basknclar, sadrazam silah zoruyla istifaya zorladlar. Bylece ttihat ve Terakki hkimiyeti balad. ttihatlar ynetimi ele geirip muhalefeti tamamen sindirdikten sonra izledikleri siyasetle ttihat ve Terakki cuntasn balattlar. Kurulularndan itibaren izledikleri Alman taraftar siyasetleri sonucunda ise Osmanl Devleti Almanyann ba ektii ttifak devletleri yannda I. Dnya Savana girmitir. I. Dnya Savanda Osmanl Devleti yenilince 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Atekes Antlamas hkmleri dorultusunda lke igal edilmeye balanmtr. Mondros Atekes Antlamasnn imzalanmasndan sonra ttihat ve Terakki Partisi fesih edilmi; ttihatlar yurt dna kamtr. Bamszla kavumak iin Mustafa Kemal nderliinde yaplacak Kurtulu Savanda, Osmanl dneminde yerleen meclis ynetimi ile savata baar salanm; Merutiyete kavumak iin Jn Trklerden beri verilen sancl mcadele

522

Murat Bardak, Yakup Cemil Tetiki Olsa Ailesi Sefalet mi ekerdi?, Hrriyet Gazetesi, 7 Nisan 2002,

s. 22; Soner Yaln, Tekilatn ki Silahoru, Doan Kitap, stanbul, 2001, s.314; Osman Selim Kocahanolu, Dervi Vahdeti ve avularn syan, Temel Yaynlar, stanbul, 2001, s.149.

216

sonucunda, Trk halk yeni kurduklar devletin ynetim rejimi iin Parlamenter Demokrasiyi semilerdir.

3.4.1. Hrriyet-i Ebediye ehitlii ve Abide-i Hrriyet Ant 31 Mart Olaynda lenler, 26 Nisanda stanbulda byk bir cenaze treni yaplarak topraa verildi. Ancak tren yeterli grlmedii iin Hrriyet ehitlerinin iinde bulunduu ehitlie bir antn yaplmasna karar verildi. Ant iin dzenlenen yarmay I.Ulusal Mimarlk slubunun tannm mimarlarndan Mimar Muzaffer Bey(18811920) kazand. Abide-i Hrriyet Ant, ilinin en yksek tepesi olan Hrriyet-i Ebediye Tepesinin(130 rakm) kuzeybat kesiminde birinci evre yolu ile ili-Kthane Caddesi arasnda yer almaktadr. Yapmna 1909da balanan ve 1911de bitirilen ant, havaya at yapan bir top eklindedir. rme tatan yaplan bu antn alt zemininde ehit olan askerler gmldr. Mezar odasna giren kapnn zerinde ise, yakn bir zamana kadar Makber-i heda-i Hrriyet yazl bir kitabe bulunmaktayd. 31 Mart ehitlerinin isimleri anta ilenmitir. Temmuz Devriminin nc ylnda Abide-i Hrriyet Ant, 23 Temmuz 1911 tarihinde byk bir halk katlmyla ald. Ant Osmanldaki zgrlk hareketlerinin sembol olmutur ve 1935 ylna kadar her 23 Temmuzda kutlanan Hrriyet Bayramnda anta gitmek bir gelenek halini almt. Hrriyet-i Ebediye Tepesinde yer alan Abide-i Hrriyet Antnn yer ald ehitlikte 31 Mart Olaynda len Kurmay Binba Ahmet Muhtar, Deniz Binba Salih, stemen Bekir ve 68 er defnedilmitir. Hrriyet-i Ebediye ehitliine sonradan defnedilen balca ttihatlar unlardr: 1- Mithat Paa: Knun-u Esasnin ve 1876 ylnda iln edilen I. Merutiyetin mimar Jn Trklerin liderlerinden olan Sadrazam Mithat Paa, Sultan II. Abdlhamidle gr ayrlna dnce kurulan mahkemece, Sultan Abdlazizin pheli intiharndan sorumlu tutularak idama arptrlm, 8 Mays 1884 tarihinde cezaevinde boularak ldrlmtr. II. Abdlhamid, Mithat Paann ldnden emin olmak iin ban kestirip Yldz Sarayna getirtmitir. Mithat Paann gvdesi, Taife gmld. Mithat Paann kemikleri, 24 Haziran 1951de Trkiyeye getirildi. Tabutu, idam cezas ald mahkemenin bulunduu adr Kknde katafalka konuldu. ki gn sonra Cumhurbakan Celal Bayarn da katld bir trenle Abide-i Hrriyet Antnn tam karsna defnedildi. Mithat Paann mezar zerine, anayasa kitap eklinde byk bir ant yapld. 31 Mart Olayndan ok nce vefat eden Mithat Paa ttihat liderlerin Merutiyet kurban olarak grlen ideolojik liderlerinden birisidir.

217

2- Mahmut evket Paa: Sadrazam Mahmut evket Paa, Babliye gitmek iin Beyazttaki Harbiye Nezaretinden kp otomobiline bindi. Otomobil, Beyazt Meydanna geldikten sonra arkapya sapaca srada, kardan ellerinde tabut tayan bir cenaze alayyla karlat. Cenaze alayna yol vermek iin durduu srada tabutu yere atanlar, ellerindeki silahlarla otomobile ate atlar. 11 Haziran 1913 tarihinde Sadrazam Mahmut evket Paa, korumas Kazm Aa ve Bahriye Yaveri brahim dzenlenen bu suikastle ldrld. Mahmut evket Paa, iki korumasyla birlikte, Abide-i Hrriyet Antnn 20 metre soluna yaplan bir anta defnedildi. 3- Enver Paa: Niyazi Bey ile daa karak II. Merutiyet devrimini balatan Enver Paa, Niyazi Beyle beraber Vatan Darbe-i stibdattan Kurtaran Kahraman olarak anlmaya baland. ttihat ve Terakki Partisinin nde gelen liderlerinden olan Enver Paa, I. Dnya Savann hezimeti sonras ttihat ve Terakki Partisinin feshinden sonra yurt dna kmtr. Avrupada birka lkede kaldktan sonra Orta Asya Trkleri yannda Boleviklere kar arpmak iin Rusyaya gitti. 4 Austos 1922de Belivan yaknlarnda Kzlordu ile arprken, idealizmi urunda ehit olmak iin mitralyzlerin zerine elinde kl atyla saldrrken ldrld. Yllar sonra lm yldnm olan 4 Austos 1996 tarihinde naa Tacikistann een Kyndeki mezarndan alnp stanbula getirildi. Devlet treniyle Talat Paann mezarnn yanna defnedildi. 4- Talat Paa: I. Dnya Savann yenilgisinden sonra ttihat ve Terakki Partisinin feshi zerine Almanyaya gitmek zorunda kalan ttihatlarn liderlerinden Talat Paa, ttn almak iin sabah saatlerinde evinden kt. Hardenberg Caddesinde 100 metre yrmt ki, randan gelen 24 yandaki Ermeni terrist Sogomon Tayleryan tarafndan Ermeni Tehciri mimarlarndan olduu gerekesi ile 15 Mart 1921 tarihinde Berlinde vurularak ldrld. zerinden Mehmed Sai adna dzenlenmi sahte kimlik kt. Talat Paann cenazesi uzun yllar Trkiyeye getirilemedi. Yllarca bir kilise mezarlnda kald. Adolf Hitler, TrkAlman ilikilerini kuvvetlendirmek iin zel bir jest yapp Talat Paann naan 25 ubat 1943 tarihinde Trkiyeye gnderdi. Talat Paann cenazesi askeri trenle, Abide-i Hrriyet Antnn sa yanndaki 50 metre uzakla defnedildi. 5- Silahor Mlazm Atf Kaml: Merutiyetin iln iin Resnede ttihat Niyazi nderliinde daa kan mektepli subaylar ve ihtillci askerleri cezalandrmak iin Manastra gelen Mir emsi Paa, Yldz Sarayna grev yerine geldiini rapor etmek iin postaneden telgraf ekmiti. 7 Temmuz 1908 tarihinde Mir emsi Paa ve yanndaki yaverleri (biri Fevzi akmak Paa) Manastr Postanesinden karken Bigal Temen Atf (Kaml), emsi Paaya birka el ate ederek ldrd. Bigal Temen Atf kargaadan yararlanp kayplara kart. Atf Kaml, Cumhuriyetten sonra 6. ve 7. dnem anakkale

218

milletvekili olarak TBMMde bulundu. ttihat ve Terakkinin kurucularndan biri olarak Atf Kamln cenazesi, Abide-i Hrriyet Antnn 50 metre arkasndaki aalkl blme defnedildi. 6- Mithat kr Bleda: 1872 ylnda Selanikte domu ve Mlkiye Mektebini bitirdikten sonra ttihat ve Terakki Frkasnn kuruluunda vazife almtr. II. Merutiyet dneminin nde gelen siyasetilerindendir. ttihat ve Terakkinin kurucular arasnda yer alm ve genel sekreterliini yapm, Osmanl Meclis-i Mebusannn 3. dneminde Serez, Drama ve Burdur mebusluu yapm, Malta srgnleri arasnda yer almtr. 1935 - 1950 yllar arasnda Sivas milletvekillii yapmtr. ttihat ve Terakkinin uzun mddet Ktibi Umumiliini yapan Mithat kr Bleda 1950 seimlerine kadar srasyla, Serez, Drama, Burdur ve Sivas mebusu olarak Meclisi Mebusan ve TBMMye girmi ve 1950 ylnda siyas hayattan ayrlmtr. 19 ubat 1956da stanbulda vefat etmi, vasiyeti zerine Hrriyet-i Ebediye Tepesine yaptrlan ehitlie gmlmtr. Osmanlnn son dnemine damgasn vuran ttihatlar ve 31 Mart Olaynn kurbanlarn bnyesinde barndran bu tarihi mekn ne yazk ki gnmzde kaderine terk edilmi atl durumdadr ve korunmaya alnmaz ise yaknda ant ile ehitlik tarihin tozlu sayfalarna karp yitilecektir523.

3.5. 31 Mart Olay Hakknda Baz Mlhazalar 31 Mart Olay gnmze kadar sren tartmalara konu olmaya devam etmektedir ve ksmen de belirsizliini korumaktadr. 31 Mart Olaynn ortaya k ile ilgili olarak tartmalar balca gr etrafnda toplanmaktadr. Tartmalarn odana oturan bu temel grten en ar basan, 31 Mart Olaynn ttihatlara ve Merutiyete ynelik bir ayaklanma olduu, muhalefet tarafndan dzenlendii eklindedir. Arlk basan dier gre gre Olay Merutiyete ve ttihatlara kar II. Abdlhamid tarafndan dzenlenen bir komplodur. Maksadysa eriat emsiyesi altnda istibdat getirmektir. zerinde srarla durulan nc gre gre ise 31 Mart Olay, Merutiyet sonras ynetimi ellerine almayarak otokrasi kurmak isteyen ttihatlarn kendilerine dnk hzla oalan muhalefeti sindirmek ve ynetime tmyle egemen olmak iin dzenledikleri gdml bir askeri darbedir.

523

Abide-i Hrriyet Ant ve burada medfun bulunan ttihatlarla ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz:

http://www.sislibelediyesi.com; http://www.sisli.gov.tr; http://tr.wikipedia.org.

219

Bu konuda olayn tanklarndan gnmz aratrmaclarna kadar birok yorum yaplmaktadr. Devam eden bu yorumlar olayn tam aydnla kavumam mulk kalm olduu izlenimi vermektedir. Bu muhalif tezlere baktmz zaman olayn boyutlarn daha net kestirebilmekteyiz. 31 Mart Olayna fiilen karan ahslarn yorumu ile bu alanda otorite saylabilecek gnmz aratrmaclarnn grlerini ksaca u ekillerde toplanabilir: Ahmet Bedevi Kuran, isyann kndaki en nemli etkeni hkmetin idaresizlii ve hrriyeti kendi grne gre tahdide kalkmas olarak grmektedir524. Muhalefetin slamc kanadnda yer alan Volkan gazetesinde yazlar yazan ttihad- Muhammediye Cemiyeti kurucusu Dervi Vahdeti, Divan- Harb-i rfideki savunmalar srasnda isyann aylar ncesinden hazrlanm planl bir hareket olduunu, bunu da Kmil ve Said Paalarn yapm olabileceini sylemitir. 31 Mart syan zerinde duran eyhlislm Cemalettin Efendi u yorumu yapmaktadr: Geici bile olsa, Hkmet idaresinin memlekette bir huzur ve asayi salayaca mit edilmekte ise de, her sahada alabildiine artan hrs ve yeni fikirleri Osmanl askerinin allagelmi olan inanlar dnda verilen emirler, yaplan telkinler, aradan iki ay gemeden 31 Mart Hadisesini meydana getirdi. Hareket Ordusunun da stanbula gelmesi ve saltanatta meydana gelen deiiklik neticesi devletin idaresini ttihat ve Terakki, tamamen eline alm oldu525. 31 Mart Olay ile ilgili ne srlen dier bir gr ise ayaklanmann masonlar tarafndan karld tezidir. ttihat ve Terakkinin Masonlukla ilikilendirilmesi, ttihat ve Terakkiye kar gayr- memnun kitlenin artmasna yol amtr526. Cevat Rfat Atilhan yazd 31 Mart Facias kitabnda 31 Mart Olayn muhafazakr ve muhalif bir bak asyla deerlendiriyor ve kendilerine Filistinde toprak vermeyen II. Abdlhamidi tahttan indirmek iin Siyonistlerin 31 Mart Olayn tertiplendii eklinde marjinal bir tez ne sryor: 31 Mart kanl vakas; Trk milletini topyekn dize getirmek ve muazzam vatanmz paralamak, bir ksm zerinde de kendi saltanatlarn kurmak iin Siyonizm ve Farmason ibirliinin yaratt sistemli ve plnl bir suikastn ta kendisidir527. stanbulda Taklada bando temeni olan Mustafa Turan da 31 Mart Olayn tertipleyenlerden birinin Yahudiler olduu kanaatindedir528.

524 525

Kuran, ttihat ve Terakki, s.276. eyhlislm Cemalettin Efendi, Siyasi Hatratm (Haz.:Erturul Dzda), Tercman 1001 Temel Eser, zelik, a.g.e., s.170. Cevat Rfat Atilhan, 31 Mart Facias, Bahar Yaynevi, stanbul, 1972, s.4. Turan, a.g.e., s.10.

stanbul, 1978, s.49.

526 527 528

220

31 Mart Olay ile ilgili dier bir gr, olayn ttihat ve Terakki tarafndan tertip edildii eklindedir. Bu da ounlukla ttihatlarn muhalifleri tarafndan ortaya atlmtr. Bu gr ileri srenlerin banda Mizanc namyla anlan Murad Bey gelmektedir. Tatl Emeller ve Ac Hakikatler namndaki eserinde uzun uzadya bu husustaki grlerini aklamaktadr. Murad Beye gre ttihat ve Terakki Cemiyeti mevcut bir siyasi ekli ykmak iin teekkl etmitir. Byle bir maksatla kurulan teekkllerin yapc olmas mmkn olamaz. Burada Murad Bey, ttihatlarn Selanik valisi olan Hseyin Kazmn, yine Cemiyetin sadrazam Said Halim Paadan naklettii kanaate sahip grnmektedir. Nitekim Said Halim de Ykclardan yapclk, komitaclardan idarecilik beklenemeyeceini, memleketin felkete gitmesinin mukadder olduunu sylemitir. Ne gariptir ki, bunu ifade eden Paa, bir mddet sonra onlarn teklif ettii sadaret vazifesini kabul etmitir. Bundan sonra Murad Bey, umumi sebepleri saymakta, abdesthane ve hamam davasn, alayl meselesini, Nzmn zmirdeki klada bir ferike yapt feci hakaretleri ve bunlarn tekerrr ettiini, masonluk ve cemiyetilik sebebiyle asker hiyerarinin bozuluunu, stanbuldaki cinayetleri, kendisine bile tehditler yapldn, hatta bir gece verecei konferansta 300 zabitin rovelver ektiini, nakletmektedir529. Mizanc Murad, bu olaylar tertip edenlerin ttihatlar olduu hkmne varmtr.530 Sultan II. Abdlhamid 31 Mart Olay ile ilgili u yorumu yapmaktadr: Gazeteler, Cemiyetler, kulpler, krkleye, krkleye 31 Mart yangnn iln ettiler. Vakann mesuliyetini paylamamak iin ben karmadm. Hseyin Hilmi Paa hkmeti yrekten isteseydi, ayaklanmay iki saat iinde bastrrd. nk adamlarmn tahkik ve teminlerine gre, ilk hareket -be askerden km... Bunlar kandran, Hamdi avu adl bir Arnavudu bulan ve para veren de Kmil Paa zade Sait Paa idi!..531 stanbulda Taklada bando temeni olan ve 31 Mart Olaynn ttihatlar tarafndan karld tezini ileri sren Mustafa Turan, Taklada 31 Mart Facias adl kitapta mulk olan u olay grne dayanak almaktadr: 31 Mart, ttihatlarn dzenledii uydurma bir ayaklanmadr. O gn sahte bir paa, baz subaylarla birlikte Taklaya gelip, padiahn sahte bir fermann okudular. Fermanda askerin apka giyecei yazlyd. Dzmece apka ferman, askeri tahrik ve ayaklanma iin kullanlmtr. Meer ferman okuyan paa ve maiyetindeki zabitler, isyan hazrlayan ve tertipleyenler, sahte niforma giymi mhim ahsiyetlerdi. lerinde ttihad ve Terakki Cemiyetinden tandm Bahuddin akir, Mithat kr ve mer

529 530 531

Aksun, a.g.e., c.V, s.211. Rza Nur, Hayat ve Hatratm, c.I, aret-Ferat Ortak Yaynlar, stanbul, 1991, s.296297. Bozda, a.g.e., s.110.

221

Naci beyler de vard. Takladan ayrlan heyet, Beyolu Topu Klasna gidip, ferman orada da okumu, askerin dini duygularn kamlamlar. Sahte heyet gerek Taklada, gerekse Beyolu Topu Klasnda ferman okuduktan sonra, avu, baavu klnda casuslar klaya sokarak, askeri harekete geirdiler. ttihad ve Terakkicilerden mer Naci Bey de kla avlusundaki istihkm arabasnn zerine karak: Hey asker kardeler, geliniz, toplannz sizlere diyeceklerim var. Sizler Mslman deil misiniz? apka giymek ne demek? Din-i mubin-i slamn evlatlarn dpedz gavur yapacaklar, ne duruyorsunuz? Btn ecdadmz bu uurda kanlarn, canlarn verdiler. Mslmanlk elden gidiyor.Sonra dnp avc taburlarna: Sizlere sylyorum, gavur olmak iin mi hrriyeti yaptnz? Sizin vazifeniz hem hrriyeti, hem de dininiz olan Mslmanl muhafaza etmek deil mi? Ne duruyorsunuz, haydi hep beraber Mebusan-i Meclise gidelim, derdimizi anlatalm. 532 31 Mart Olaynn ttihatlar tarafndan yaptrldn ileri srenlerden biri de Sadaret ifre Kalemi hulefasndan olduu halde ttihatlara muhalif bulunduu iin Msra giden Selahaddin Beydir. Selahaddin Bey, isyann nce ttihatlar tarafndan karldn, fakat ksa mddet iinde bunlarn aleyhine dndn ileri srmektedir. Selahaddin Bey Bildiklerim adl eserinde, 31 Martn ttihat ve Terakki Cemiyetince bir er aleti makamnda istihdam edilen Avc Taburlarndan ktn, bu taburlarn kumandanlarnn Selanikli Avdeti Remzi Bey gibilerinden ve stanbul ile Rumeli sokaklarnda adam ldren katil ve namdar Cemiyet fedalerinden olutuunu, taburlarn efradnn da ayn his ve fikre tbi olmalarnn yannda bunlarn ounluunun Rumeli halkndan, Rum ve Bulgar ekya etelerinden olutuunu yazmakta ve te ezher-cihet yn- itimd ve emniyet olan bu taburlarn f edecekleri hizmeti dier taburlar zbitn ve efradnn icra edemeyecekleri Cemiyete malm idnden, 31 Mart hdisesinin ordu-y hmyn iinde ihdas vazifesini bunlara tahmil ile stanbulda bulunan askir-i Osmaniyenin efkrn tahrik ve tahde balatt ve Cemiyet vesit-i ire ile de bz sebkmegazn- ahliyi tevk ve ifal ve ordu-y hmyun ile beraber bir isyan ve ihtill kartmay temn eyledii cihetle, 31 Mart 1325 trihinde bir vaka-i messife zuhur etmitir. Bu vaka-i fecay tehyie ve ihzf eden Avc Taburlar zbitan yevm-i hdisede nefer elbisesi ile sokaklarda dolatktan sonra, Selanikten hareket eden Hareket Ordusuna iltihak etmek zere Hadmky cihetlerine firar etmilerdir. Bu hareket ve isyana, yedi sekiz ay zarfnda Cemiyetin akl ve hikmete gayr-i muvafk icra eyledii harektn gren ve neticenin vahametini takdir etmee balayan baz kesn iltihak etmi, kadro haricine karlan eski zbitan dahi kendilerine kumanda etmek iin efrd-

532

Turan, a.g.e., s.49-51.

222

isyaniye tarafndan hanelerinden cebren celbedildiinden, i, ttihad aleyhine dnmee balamtr. demektedir533. Ali Birinci, 31 Mart Olaynn knda ttihatlarn bir rol olmamasna ramen sonradan iktidarlarn salamlatrmak iin isyandan faydalandklarn u ekilde aklamaktadr: 31 Mart Vakasnn mhim bir taraf, hl ok abartl bir ekilde ortaya konulmas ve ancak Hareket Ordusu ile sndrlebilmi gibi byk bir isyan olarak takdim edilmesidir. Hlbuki Hareket Ordusu stanbula yrd zaman askerler oktan klalarna dnm ve Meclis-i Mebusan mesaisine balamt. IT bu isyan, iktidarn tam ve rakipsiz bir ekilde kurmak iin kullanmtr. Bu kullanma gnmzde de devam etmektedir534. Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki adl kitabnda, 31 Mart Olaylarnn slogannn eriat isteriz olmasndan dolay olayn dini ierikli gerici bir ayaklanma olarak nitelendirildiini yazmaktadr. Sina Akin gerekte olayn mahiyetinin muhalefetin ttihat ve Terakkiyi devirmek istemesi olduunu iddia etmektedir. Sina Akine gre ayaklanma kt dzenledii iin baarya ulaamam bir asker darbedir. Sina Akin, olaylardan nce muhalefetin isyan eden askerlerin disiplinli bir g gsterisi yapacan umduunu ama olayn mahiyetinin dzenli bir g gsterisinden kanl bir isyan hareketi dnmesi nedeniyle muhalefetin ayaklanmay sahiplenmediini iddia etmektedir. syan bayrann eriat oluu, bir dini smrme olayndan ibarettir535. Sina Akin kitabnda u tezi ileri srmektedir: iin kanl bir biim almas dolaysyla onu balatanlarn ona sahip kmaktan ekinmeleri, askerin sonradan II. Abdlhamide ynelmesi, Harp Divannn da siyasal nedenlerle ayaklanmann derinine gitmekten kanmas (cezalandrlanlarn ou, askerler gibi fiilen ayaklanmaya katlm olanlard), olaya bir muamma havas vermitir. Bu yzden trl aklama yapla gelmitir. Birincisine gre, olay diktatrlk kurmasna vesile olsun diye ttihat ve Terakki dzenlemi, fakat ipin ucunu karmtr. Asker kuvveti elinde tutan, iktidarda saylabilecek bir siyasal kuruluun kendi aleyhinde kendi askerlerini -yapmack da olsa- ayaklandrmas grlm ey deildir. Zaten olaylarn da yalanlad bu aklamann zerinde durmaya bile demez. II. Abdlhamid ise olay dzenlememitir. yle olmasayd, onu ayaklanmadan sorumlu tutarak tahttan indirten Ordu ve bu arada suu esas itibaryla istibdat zlemler tamaktan ibaret olanlar bile idama mahkm eden o Ordunun Harp Divan, bunun ak kantlarn ortaya koyarak, tahttan indirmeyi hakl gstermeyi herhalde isterdi. Tabii II. Abdlhamidin Hrriyetin ilnndan sonra (el altndan gizli istibdatlarla iliki kurup, jurnal

533 534 535

Aksun, a.g.e., c.V, s.213. Birinci; 31 Mart Vakasnn Bir Yorumu, s.407. Akin, Siyasal Tarih, s.30.

223

almaya devam etmesi) ve hele ayaklanmadan sonra (ayaklananlar knamaktan kanmas, stelik onlar okayacak bir tutum benimsemesi) tam Merutiyeti bir Padiah gibi davrand sylenemez. Fakat bu, ayaklanmann sorumluluu ile ilgili bir konu deildir. Ayrca, II. Abdlhamidin ayaklanmadan, kendine bir zarar gelir diye hakl olarak korktuu ve tela dt bilinmektedir. stelik zaten kendisiyle uzlam durumda bulunan ttihat ve Terakkiye kar II. Abdlhamidin bir harekette bulunmas mantkszlk olurdu. Kalyor nc aklama: Ayaklanmay muhalefet dzenlemi ve balatmtr. Muhalefet denince, bata Prens Sabahaddin olmak zere, Kmil Paa ve olu Said Paa, smail Kemal ve Mfit Beyler, Mizanc Murad, Mevlnzade Rfat, Said-i Nursi, Dervi Vahdeti gibileri ve bunlarn buyruu ve etkisi altndaki siyasal rgtler, yani Ahrar Frkas ve onun dinsel kolu olan ttihat- Muhammedi Cemiyeti anlalr536. Sina Akin 31 Mart Olaynda muhalefete en byk destei Arnavutlarn verdiini iddia etmektedir. Akine gre: smail Kemal, Ergiri Mebusu Mfit Bey, askerin elebas Hamdi avu ve bakalar Arnavut olduklar gibi, Arnavutluktaki Arnavut ve Baskm kulpleri, smail Kemal ve Mfit Beyden aldklar telgraflar zerine ayaklanmay aka Ahrara mal ederek, 31 Marttan yana bir tutum takndlar. Bunun nedeni uydu: Osmanl Devletinin Rumelide gidici olduunu sezen Arnavutlar, Hrriyetin ilnndan sonra, ulusal kongre, okul, dernek ve yaynlarla byk bir kltr hamlesi yapmlard. Ama bu almalarn ttihat ve Terakkinin Trkletirici ve merkeziyeti tutumuyla badamas zordu. Oysa Ahrarn adem-i merkeziyetilii, Arnavutlara ok uygun geldii gibi, Ahrarn arkasndaki ngiliz glgesi de ilerdeki bamsz ya da zerk Arnavutluk iin bir teminat olarak grlyordu537. Sina Akin 31 Mart Olaynn belirsizliinin srmesini u ekilde aklamaktadr: Sonu olarak ayaklanmann kim tarafndan balatld resmen belirlenmedi. Muhtemelen bu, ttihat ve Terakkinin iine geldi. Ayaklanmadan Abdlhamid sorumlu tutulsa, muhalefet aleyhindeki kovuturma ve basklar haksz grnecekti. Muhalefet sorumlu tutulsa, bu sefer Abdlhamidin tahttan indirilmesi haksz grnecekti. Yani bu belirsizlik sayesinde T bir tala iki ku vurmu oluyordu538. Feroz Ahmad ise grnrdeki nedeni eriat olan 31 Mart Olaynn perde arkasna baklmas gerektiini u ekilde aklamaktadr: ...Bu olayn kayna tamamen dinsel olarak nitelenmi, siyasal nemi, hemen hemen kaybolmutur. lham kayna gerekten yaln kat dinsel tutuculuk olan bir isyann bylesine dizginlenmi olmas ve kolayca bastrlmas kuku

536 537 538

Akin, ttihat ve Terakki, s.127. Akin, ttihat ve Terakki, s.129. Akin, Siyasal Tarih, s.31.

224

vericidir. syanclar yalnzca Cemiyet yelerinin peine dmler ve ayn dikkatle yalnz ittihat basnn gazetelerini yama etmilerdi. Din, 1908 Temmuzundan beri sregelen siyasal mcadelede bir ara olarak kullanlmtr. Osmanl toplumunda her zaman iin nemli bir rol oynam olan din, bu kez de Cemiyete kar bir silh olarak kullanlmtr539. 31 Mart Olayna farkl bir adan bakan baz evreler, bu dnemde hukuk tanmnn eriat ile karlanmas (er-i hukuk) nedeniyle, eriat isteriz slogandan aslnda hukuk isteriz sonucu da kartlabilecei tezini savunmaktadrlar. 31 Mart Olayn balatanlarn amacnn irtica olmad tezini savunanlar genellikle grlerini u ekilde aklamaktadrlar: Tanin ve Rumeli gazetelerinin yayd ve kabul ettirdii, hatta resmiletirdii 31 Martn bir irtica olay olduuna dair gr, adeta kaziye-i mahkeme hkmne gemitir. Bu tezi savunanlara gre irtica, o dnemde mutlakyet ynetimini geri getirmek amac gtmeliydi; mrteciler yalnz drt be kiiye deil, hi ayrm yapmadan btn mebuslara kar olmalar gerekirdi. Taleplerini de Meclisten deil, padiahtan istemeleri gerekirdi. Bunun yannda, Askerler meclisi talan etmiyordu veya Yldzdan beklentisi yoktu. Ayaklanan askerlerin istedii dier eyler kabinenin dmesi, baz kiilerin mebusluktan istifa etmeleri, isyanlardan dolay affedilmeleriydi. Ancak, dini ayaklanmaya alet etmek irticadr tespitini yapanlar eriat isteriz sloganna taklmaktadr. nceleri ttihatyken sonradan muhalifler arasna geen ve daha sonrada Krt milliyetisi olan erif Paaya gre, ayaklananlarn kltrel seviyesi ve durumlar nazar itibara alnmaldr. Yani, ttihat ve Terakki Cemiyetinin icraatlarndan sonra, ayaklanma, aydnlarn ve st dzey elitlerin ynetiminde olsayd byle bir tabir sz konusu olmayacakt. Zira cahil olan isyanc askerlerin gznde adalet, hrriyet, Merutiyet, ksaca her hrriyeti ama eriatta toplanmaktadr540. 31 Mart Olay patlak verdii gnn sabah Meclis-i Mebusanda toplanan mebuslarla ayaklanan askerler arasnda isyann nedenleri ile ilgili diyaloglar gemitir. Askerlerin eriat ile ilgili istekleri, meclisteki mebuslarca irtibat memuru olarak seilen Kastamonu Mebusu Yusuf Kemal Beyin yazd anlarnda u ekilde nakledilmektedir: Askerin neden ayaklanm olduunu, ne istediklerini birbirimize soruyorduk. Nihayet her trl sorumluluu zerimize alarak i grmee karar verdik. Evvela iimizden Halep Mebusu Mustafa Efendiyi o gn iin bakan setik. imizde meclis bakanlarndan kimse olmad gibi ttihat ve Terakki liderlerinden de kimse yoktu. Kayseri Mebusu pek saygdeer bir zat olan Hoca Kasm Efendiyi ne istediklerini renmek iin aaya askerlere gnderdik. Gitti, biraz sonra geri dnd: Ne istediklerini onlarda bilmiyorlar haberini getirdi. Bir ara askerlerden
539 540

Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki (19081914), s.82-83. erif Paa, a.g.e., s.45-49.

225

ifademiz var diye birka kii geldi. Onlar meclis salonuna almamak iin birinci ube odasna gittik. Mebuslar oturdular. Asker namna geldiklerini syleyen murahhas avular ayakta sra ile dizildiler. Ben mahsus avulara yakn bir yerde oturdum. Bakan: ne istiyorsunuz? diye sordu. avular: eriat istiyoruz dediler. O srada kanunu esasi deitirme layihas baslmt. Esbab- mucibesini de Elmal Hamdi Efendi yazmt. Mevcut mebuslardan Kosoval Sleyman Efendi besmele ile balayan bu layihay gstererek: bizde eriat ahkmn tatbikten baka bir ey yapmyoruz. Bakn yazdmz kanun layihas bismillah ile balyor dedi. avulardan biri: bizim askeri nizamnamede besmele ile balar ama Almancadan tercme edilmitir dedi. Bir avuun bu bilgisine ardm. Sonradan bu gencin avu kyafetine girmi bir yzba - hem de Almanyada tahsil etmi bir yzba olduunu rendik. Aslanlar arasnda idi. Mebuslar konuurken sarkllardan bir heyet ieri girmek istiyor dediler. avular: biz hoca, sarkl falan tanmayz. Onlarn bir sfat yoktur. dediler541. Nakledilen anda askerlerin tutumu olduka ilgintir. 31 Mart Olaynda isyan eden askerlerin eriat istekleri ile kanunlarn uygulanmasn hedeflediklerini savunanlarn tezleri nakledilen an doruysa elimektedir. Zira askerler eklen deil ierik olarak da anayasann eriata uygun olmasn talep etmektedirler. Ayrca ulema ile birlik iinde olmadklarn belirtmeleri olayn ana amacnn eriat eksenli balamad sonucunu dourmaktadr. Sina Akin ise 31 Mart Olay ile eriat ilikisini u ekilde deerlendirmektedir: Gnmzde 31 Mart Olay, yldnmlerinde tipik bir gericilik olay olarak anlr - Menemen olay, Sivas olay gibi. 31 Mart Olaynn gerici bir olay olduu kukusuzdur. syanclarn eriat isteriz diye barmalar, bir ortaa hukuk dzeninden yana olmalar, bal bana bir gericilikti. Yalnz unu belirtelim, eriatn en nemli hkmleri -kiilik, evlenme, miras, borlar hukuku gibi hkmler- zaten yrrlkteydi ve 1926ya dein (Meden Kanunun kabul edilmesi) yrrlkte kalacakt, Muhtemelen askerin eriat isteriz derken istedii, biraz da eski ordunun geveklii, dinsel gerekleri yerine getirmek gerekesiyle talimden kama olanaklaryd. Ama yeni ordu disiplinine kar kmak da bir gericilikti. Yine askerin eriat derken istedii bir ey de, herhalde, mekteplilik ilkesinden alayllk ilkesine dnlmesi, bylece kendilerine subaylk yolunun yeniden almasyd ki, bu da nc bir gericilikti. Daha genel ve kapsayc bir anlamda denebilir ki, o srada adaln, son an en gl devrimci rgt olan ttihat ve Terakkinin iktidarna kar kmak dahi, bal bana bir gericilik saylabilir. nk grdmz zere, kusurlar ne olursa olsun, ttihat ve

541

Yusuf Kemal Tengirenk, Vatan Hizmetinde, Bahar Matbaas, stanbul, 1967, s.111.

226

Terakkinin ortadan kalkmas durumunda, oluan boluu, eski dzenin kurumlar dolduruyordu542. Cemal Kutay 31 Mart Olaynn k nedeninin eriat olduu tezini ileri srmekte ve u yorumu yapmaktadr: 31 Mart 1325 (13 Nisan 1909) ayaklanmas Osmanlda ve Cumhuriyette Gericilik Hareketi olarak adlandrlacak olaylarn ne ilkidir, ne de sonu543. Murat ulcunun yazd Osmanlda adalama-Taassup atmas adl eserinde, 31 Mart Olaynn temelinde yatan problemin slami toplum zemininde ada anayasal hukuk dzeni tesis edilme gayreti olduunu belirtmektedir. Murat ulcuya gre, 31 Mart Ayaklanmas ekil olarak Yenierilerin geleneksel isyanlarn anmsatmaktadr. Nasl ki Patrona Halil, Kabak Mustafa v.s. isyan bayran aarak Et Meydanna (Aksaraydaki) koup, devleti meydandan ynetmeye baladlarsa, Hamdi avu ve Ananesi de ayn eyi yapmtr. ulcuya gre aralarndaki fark, Asilerin bu kez Et Meydann deil de At Meydannn (Sultanahmed) yanndaki Ayasofya Camiinin nn tercih etmeleriydi544. Bir tarafta eriat, saltanat/hilafet, ull-emr, ulema, uhrevi tercihler, slami zgrlkler, lanetlenen pozitivizm, tebli ve cihad... Dier tarafta; phe, felsefe, pozitif akl, dnyevi zgrlkler, ada hukuk, liberal ahlak, yceltilen tketim, yaptrmc laiklik ve stn kitap anayasa... yz yldr ana soru hep u oldu: slami toplum zemininde, anayasal hukuk dzeni tesis edilebilir mi? Murat ulcuya gre, aydnlar Meruti Monariyi ileri bir adm olarak kabul ediyorlard. Oysa slami zemin zerine Meruti Monarinin yaama ans yoktur. Sadece slami zemin deil, padiahn siyasi kiiliinin yan sra hilafet kimliine sahip olmas da sistemin yaamasna olanak brakmyordu. Hilafet teokratik devlet yapsn zorunlu klyordu545. eitli yorumlara gre 31 Mart Vakasnn ortaya knn nedenleri u ekilde sralanabilir: a- Ayaklananlar Meclisi datmak ve meruti monari yerine mutlak monariyi getirmek istemitir. bttihat ve Terakki yneticilerinin halk zerinde byk etkisi olan II. Abdlhamidi drebilmeleri hakl bir gerekeleri olmas gerektii iin 31 Mart Olayn ittihatlar tertip etmilerdir.

542 543

Akin, Siyasal Tarih, s.33. Cemal Kutay, Laik Cumhuriyet Karsnda Dervi Vahdetiler Cephesi- 31 Martn 90. Ylnda, Aksoy Murat ulcu, Osmanlda adalama-Taassup atmas, Erciya Yay., stanbul, 2004, s.536. ulcu, a.g.e., s.644.

Yaynclk, stanbul, 1999, s.11.

544 545

227

c- ttihat ve Terakki Cemiyetinin hkmet zerinde otorite kurmaya almas ve sk sk birbirini izleyen siyasi cinayetlerin faili mehul kalmasnn halkn hkmete kar gven duygusunu yitirmesine yol amtr. d- Mektepli Subaylarn erler zerinde yapt din konusundaki telkinleri, askerleri hocalarla temastan ve eitim srasnda ibadetten mene kalkmalar, ttihat ve Terakki Cemiyetinin kendileri zerinde kuvvet bulunmad kanaatini alamaya almalar askerleri kkrtmtr. e- Ordu ierisinde mektepli-alayl srtmesinin balamas ve alayllarn dlanarak ordudan uzaklatrlmak istenmesi orduda huzursuzlua yol amtr. Ordudan karlan alayl subaylar, ttihat ve Terakkiye dman kesilmilerdir ve halk ile asker arasnda mektepli subaylarn kfir olduu eklinde yaygn bir propagandaya balamlardr. f- Dervi Vahdeti, Volkan gazetesiyle yapt sert muhalefetle halk asilie ve isyana tevik etmitir. g- Hrriyetten nce stanbullu erkeklerle medrese rencilerinin askerlik yapmamas nedeniyle Tarallar iin askerden kamann yolu olarak ilmiyeye giri grlm ve srf bunun iin medreseye birok kiinin girmitir. ttihat ve Terakkinin bu yolu tkamak iin medreselere snavla giri sisteminin getirilmesini ve snavda baarsz olanlarn askere alnmasn ieren kanun teklifinin verilmesi, medrese rencileri arasnda honutsuzluk yaratmtr. h- Devlet dairelerinden aa karlan memurlar muhalefete katlmas muhalifleri glendirmitir. ittihatlar, stanbuldaki Hassa askerlerine gvenmedikleri iin kendilerine bal Kahraman- Hrriyet (Avc) taburlarndan n stanbula getirmilerdir. Bunlar arasnda isyan kkrtmacl yaplmtr. Bu taburlar Taklaya yerletirildikten sonra subaylar erleri avularn ynetimine terk etmi, kendilerinin de siyasetle megul olmaya balamlardr.

228

SONU Gerek anlamda Tanzimat Ferman ile balayan batlama anlay ve mcadelesi Meruti ynetimin kazanlmas ile sonulanmtr. Ne var ki mutlak monariyi elinde tutan erklerin meruti monariye raz olmas ve hrriyetleri geniletmesi kolay olmamtr. Uzun ve sancl bir sre sonunda I. Merutiyet 1876 ylnda Gen Osmanllarn gerekletirdikleri giriimiyle kazanlmtr. lk Merutiyet deneyimi, dnemin koullarnn olgunlamamas nedeniyle, mutlakiyete alk Osmanl hanedanndan gelen II. Abdlhamidin mdahalesiyle sona ermitir. Osmanl toplumundaki siyasal ve kltrel olgunlamaya paralel olarak Merutiyet isteklerinin de artmasyla, I. Merutiyet dnemindeki bireysel rgtlenmeler ve ahsi teebbslerle yaplan mcadele yerini ayn gre mensup muhaliflerin etrafnda toplandklar cemiyet rgtlenmelerine brakmtr. Bu cemiyet rgtlenmelerinin en baarls ttihat ve Terakki Cemiyeti olmu, bu cemiyetin nderliinde II. Abdlhamidin mutlak monarisine kar etkin bir muhalefet yaplmtr. 23 Temmuz 1909 tarihinde ttihatlar tarafndan Jn Trk Devrimi gerekletirilerek tekrar Meruti Monariye geilmitir. ttihat ve Terakki Cemiyetinin II. Merutiyet dneminin banda izledikleri baz hatal politikalar, II. Abdlhamide kar birlikte mcadele verdikleri dier cemiyetlerin ve muhaliflerin bu kez ttihatlara cephe almalarna yol amtr. Bu kez ksmi bir ttihat ve Terakki istibdat sz konusu olmutur. Yeni oluan anti-ittihat cepheye ar muhafazakr kesimin de eklenmesiyle, 13 Nisan 1909 tarihinde baarszlkla sonulanan ve 31 Mart Olay olarak adlandrlacak bir ayaklanma ortaya kmtr. 31 Mart Olay birok etmenin tetiklemesi sonucu ortaya kmtr. Olayn ortaya kndaki nedenlerin zn, toplumun henz Merutiyet ile ynetilmeye hazr olmamas oluturmaktadr. Ne hkmet ve padiah, ne ttihat ve Terakki Cemiyeti ve muhalefet, ne de askerler ve halk II. Merutiyetin ne olduunu tam olarak alglayp ona uygun davranabilmitir. Bahsi geen bu tm aktrler kt bir demokrasi snav verince 31 Mart Olay resmen geliyorum demitir. Her ne kadar Osmanlnn batlama sreci 1839 Tanzimat Ferman ile balam ve bu srete nemli admlar atlm olsa da; baarszlkla sonulanan I. Merutiyet dnemi sonrasnda yaanan 30 yllk bir mcadele sonras kurulan II. Merutiyet dneminin balarnda yaanan bu olay bize Hrriyet kavramnn ve ok sesliliin benimsenemediini gstermektedir. Zira 1908 devrimi fikirleri olan hrriyet, msavat (adaleteitlik) ve uhuvvet (kardelik) kavramlar ne Merutiyetiler tarafndan tam anlamyla anlalabilmi ne de Osmanl toplumuna benimsetilebilmitir. Toplumun benimsemedii yaam tarzlarnn ne kadar pozitif getirileri olsa da bu deerler kazandrlamaz, ancak

229

dayattrlabilinir. Bu anlaya dayal olan mutlak monari dnemi nasl muhaliflerin direniine dayanamamsa yerine ina edilmeye allan Merutiyet rejiminin de getirileri ve nemi Osmanl halkna iyi anlatlamad iin ksa bir sre sonra benzer bir tepkiyle karlaacaktr. Merutiyet dneminin Osmanl aydnlarnn ve siyasetilerinin en byk yanllar bu noktada ortaya kmaktadr. ttihat ve Terakki Cemiyeti ve baz aydnlarn savunduu Merutiyetin tekrar tesisi, tm kurumlar ile kmekte olan imparatorluun tek kurtulu reetesi olamazd. Zaten II. Merutiyet srecinde paralanma daha da hzlanmtr. Hatta Bb- li Baskn sonrasnda denetleme iktidarndan tam iktidar dnemine geen ttihat ve Terakki Cemiyeti Meruti ynetime hkimken, Osmanl mparatorluu paralanarak igale uramtr. Merutiyetin zaruretini ttihatlarn doru alglamasna ramen atlmas gereken dier admlar atmamalar hata olmutur. Ayrca ulusal devletlerin kurularak hzla imparatorluklar paralamaya balad ve etnik kimliklerinin n plana karak halklarn kendi kaderini kendilerinin tayin etmesi gerektii anlaynn egemen olmaya balad bir devirde, gl merkeziyeti ynetime dayal devlet anlaynn imparatorluklar ayakta tutmakta baarl olamayaca bir gerektir. Merutiyet ncesi II. Abdlhamide muhalifler merkeziyetiler ve adem-i merkeziyetiler ( ngiltere, A.B.D. gibi devletlerin federatif yapsn rnek almaktaydlar) olarak ikiye ayrlmt. Ne var ki en gl muhalefet olan ttihat ve Terakki Cemiyeti, imparatorluun btnlnn ancak gl bir merkezi ynetimle korunabilecei yanlgsna dt. Oysa kurtuluun tek forml olarak tesis ettikleri Merutiyet ortamndan en ok ayrlk hareketler yararlanacak ve meclis ats altndaki zgr ortamda milli devlet istekleri yanklanacaktr. Mustafa Kemal gibi farkl vizyona sahip dier aydnlar ise imparatorlua bal unsurlarn dalacan, bu nedenle ulusal temele oturan bir devletin kurulmasnn gerekliliini ngrmlerdir. Trklerin egemen olduu bir corafyada kurulacak olan meruti sisteme dayal milli bir devlet ancak kurtuluun ve yeniden diriliin forml olabilirdi. Zaten Osmanl topraklar igale uraynca ttihatlarn grlerinden ve glenmesinden ekindikleri Mustafa Kemal bu forml hayata geirerek tam bir devrim yapacaktr. XV. ve XVIII. yzyllar merkezi devletler ve imparatorluklarn parlak dnemiyken XIX. yzyldan itibaren ulusal devletler dnemi balamtr. Yani Osmanl mparatorluunun paralanmas kanlmaz bir olguyken ttihatlar merkezi ynetim ile bu durumdan kurtulabilecekleri yanlgsn I. Dnya Savana kadar srdrdler. 31 Mart sreciyle paralel yaanan Adana Olaylar ve Merutiyetin iln srasnda kaybedilen Balkan topraklar, Hristiyan reayann merkeziyeti siyasetle elde tutulamayacan kantlamtr. Zaten ttihatlar da bu olguyu bir sre sonra anlamlar, ttihat- Anasr fikriyatndan milliyeti bir izgiye kaymlardr.

230

ttihat ve Terakki Cemiyeti ileyiindeki sorunlar ve siyasi ekimeler de 31 Mart srecine gidii tetiklemitir. Balangta ttihat ve Terakki Cemiyeti lke dnda Paris merkezinde toplanm bir yapdayd. Fakat Ali Rza Bey ve Nazm Bey dndaki dier ttihatlar Selanik Merkezli Osmanl Hrriyet Cemiyetiyle birletikten sonra dlanmlar, ynetim merkezi Paristen Manastr ve Selanike kaymtr. Dlanan isimler arasnda Cemiyetin kurucularndan olan brahim Temo ve Abdullah Cevdet dnda Mehmed Murad gibi nce ttihat olup sonradan muhalefete katlan etkin ahsiyetler bulunmaktayd. Ayrca Selanik Heyet-i Merkeziyesi liderleri ile dier ttihat ve Terakki liderleri arasnda meydana gelen rekabette Cemiyetin kan kaybetmesine ve muhalefetin glenmesine yol amtr. Mustafa Kemal gibi vizyon sahibi kiiler bylece etkinsizletirilmeye allmtr. Manastr ile Selanik arasnda da rekabet kmtr. Resneli Niyazi daa karak isyan bayran anca Merutiyetin iln frsatn kaybetmek istemeyen Selanik harekete geip Enver Beyle isyana itirak etmitir. II. Merutiyet sonras stanbul Merkez-i Umumsini oluturan kadro genellikle Selanik kkenlidir. Bir sre sonra ttihatlar arasndaki siyasi rekabet nedeniyle Merutiyetin Kahraman- Hrriyeti Resneli Niyazi Bey de dlananlar grubunda yer alacaktr. Dlanan kadrolar ya 31 Mart srecinde etkin muhalefet yaparak giderek diktatrlemesine zemin hazrlayacaktr. ttihat ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin Cemiyetine sava aacaklar ya da cemiyetten uzak durduklar iin ttihat ve Terakkinin Terakki partilememesi ve Partiyle Cemiyetin ayr yapda devam etmesi de yaplan hatalardan birisi olmutur. Cemiyetin hep Partiden nce gelmesi ve Partiye hkim olmas muhalefet kadar Mustafa Kemal gibi ttihatlara belirli mesafede duran ahslarn da tepkisini ekmektedir. ttihatlarn Merutiyet ncesi jurnalcilere ve zabitlere kar kurduklar fedai kadrosunun kart iddia edilen faili mehul cinayetler de byk tepkilerin domasna neden olmu, 31 Mart srecini hzlandrmtr. Hasan Fehmi Beyin ldrlmesi ve ardnda ttihat ve Terakki Cemiyetinin fedailerinin parma olduu sylentileri ttihatlara kar nefretin yaylmasna neden olmu ve siyasal gerilimin krlma noktasn oluturmutur. 31 Mart Olaynda ayaklanan kesimlerin ttihat ve Terakkiye duyduu nefretin nedenlerinden birisi de bu ve benzeri faili mehul cinayetlere duyulan tepki olmutur. 31 Mart srecine gidite yaplan dier bir siyasi yanl Merutiyetin ileyiine yaplan mdahaleler olmutur. Meruti ynetimdeki esas unsur, halk iradesinin yanstld meclis tarafndan seilen hkmetin yrtme grevini yerine getirmesidir. Oysa ne yetkileri kstlanan II. Abdlhamid bu durumdan honut olmutur ne de II. Abdlhamidin mutlak monari rejimini etin bir mcadele sonras ykarak yerine Merutiyeti getiren ttihatlar hkmeti kontrolleri dnda serbest brakmak istemilerdir. Bir sre sonra siyasi ekime arenasna dnen Merutiyet ortamnn atrdamas kanlmaz olmutur. ttihatlarn

231

izledikleri yanl ve baskc siyasete cephe alan dlanm muhaliflere bir sre sonra Merutiyetin nemini idrakten yoksun halk kitleleri ve szde Merutiyetin bekileri olan avc taburlar da katlmtr. Farkl siyasal kulvarlarda yer alan gruplarn tepkileri ise meruti ynetim sistematii erevesinde grevlendirilen hkmetlere ynelik olmutur. Tm kutuplar kendi siyasi yaklamlarna uygun olan, yani adamlar olarak grdkleri kiilere hkmet kurdurmak gayretine dt. Muhalefetin destekledii Kmil Paa ile ttihatlarn srtmesi ve Kmil Paa hkmetinin drlerek Hseyin Hilmi Paa kabinesinin kurulmas siyasete mdahale anlam tamaktayd. ttihat ve Terakki Cemiyetinin dardan yapt bu mdahale doal olarak muhalefetin tepkisini ekmi ve kutuplamalar daha sonrada rvan iin hazrlklar ortaya karmtr. Bylece sadaret makam siyasal hesaplamalarn odana oturtulmutur. Bu srete yaplan dier bir yanl ise geleneksel anlaytaki ordunun modernletirilme srecinde izlenen politika olmutur. Askeri hiyerarinin ideoloji temelinde yeniden ekillendirilmeye allmas ve dogmatik dncelerin yerini bir anda rasyonel anlaya brakacann zannedilmesi ordu iindeki uygulamalara dinsel tepkilerin doarak yaygnlamasna neden olmutur. syan balatan Avc Taburlarnn Merutiyeti savunma misyonuyla stanbulda bulunmas daha sonra giriecekleri ayaklanma ile tam bir tezat oluturmutur. Oysaki bu taburlar, II. Abdlhamidin mutlak monari rejimine kar ttihatlarla daa karak Jn Trk devrimini atelemilerdi. Ayaklanmaya giden srete isyann balatan askerlerin tepkilerinin salkl bir ekilde analiz edilememesi patlak veren olaylarn dinsel bir zemine oturmasna neden olmutur. Meruti ynetimi sindirememi ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin yanl siyasetine cephe alm halkn, askerlere destek verirken, tepeden inme bir ideoloji olarak grdkleri Merutiyet rejimi karsna bir savunma mekanizmas olarak zmsedikleri dinsel kimliklerini karmlardr. Zira ya Merutiyeti savunacaklar ya da karsnda yer aldn dndkleri eriat isteyeceklerdir. Asker de isyana destek veren halk ta eriat sylemiyle ayaklanmanca, ttihat ve Terakki Partisi isyann altnda yatan nedenleri irdelemek yerine olay dorudan Meruti ynetime kar eriat getirmek iin yaplan bir ayaklanma eklinde deerlendirmitir. Oysa 31 Mart srecine giderken yaanan siyasal gelimelerde ttihat ve Terakki Partisinin de yapt yanl uygulamalar nemli bir etken olmutur. Askerlerin ayaklanma nedenlerine baktmz zaman Merutiyetin sonularndan deil ttihatlarn uygulamalarndan ikyeti olduklarn grmekteyiz. Dolaysyla hedefte yer alan Merutiyet kurumlar deil ttihat ve Terakki Cemiyeti olmutur. 31 Mart Olaynda askerlere nderlik eden Hamdi avu, Resneli Niyazi ile Merutiyet iin daa karak bakaldrmken imdi Merutiyete kar ayaklanmas soru

232

iareti yaratmaktadr. Bu noktadan yola ktmzda askerlerin Merutiyetten ziyade daha ok ttihatlara kar bakaldrd sonucuna varmaktayz. ttihat ve Terakki Cemiyeti nderlerinin ideolojilerinin halk ile elimesi de sorunun dier kaynan oluturmaktayd. Materyalist ideoloji, Merutiyetin iln sonras muhafazakr dindar Osmanl toplumunun laiklemesini ve batllamasn salayacak bir dnm hemen gerekletiremezdi. adalama ve batl deerleri almak iin daha uzun bir sre ve kkl reformlar yaplmas gerekliydi. ttihat ve Terakki mensuplarnn baaramad bu dnm Mustafa Kemal, ttihat ve Terakki sonras kurulacak Trkiye Cumhuriyetinde gerekletirecektir. Oysa Merutiyet sonras toplum henz hazr deildi ve dinsizlik-gvurlama eklinde yorumladklar bu fikirler karsnda dinsel kimliklerine daha fazla sarlacaklardr. Ayrca ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Mason tekilatlarnn ilikileri, ttihatlarn bir blmnn mason olmas, ttihatlar arasnda Yahudi kkenlilerin etkin rol oynamas ve Yahudi Devletinin Filistinde kurulmasna izin vermeyen II. Abdlhamide cephe alan Yahudi Lobilerinin ttihatlara destek vermeleri muhafazakr halk arasnda byk tepki dourmutur. Hem pozitivist dncelerinden tr hem de bir ksmnn mason olmasndan dolay ttihatlar gvurluk ve dinsizlikle sulanmlardr. Sonuta ortaya kacak 31 Mart Olaynda ayaklananlarn ana slogan eriat isteriz, bu tepkinin da vurum eklidir. Dervi Vahdeti, Mehmed Murad gibi etkin muhalif simalar dinsel kimlik zerinde gereinden fazla younlaarak geni kitlelere yn verirken, Abdullah Cevdet ise biyolojik materyalizmi savunarak daha ferdi bir mcadele vermitir. Padiah II. Abdlhamidin Osmanl Devletini dalmaktan kurtarma vastas olarak izledii mmetilik politikas halka daha yakn gelmekteydi. syan srasnda muhalefetin kontrolnden karak gayri nizami bir hal alan askerlerin sahipsiz kalnca snacaklar liman II. Abdlhamid olmutur. zellikle Volkan gazetesi yaynlar ile halkn ve askerlerin muhafazakr dindar duygularna yn vermekteydi. Bu nedenle de eriat isteriz sloganyla ayaklanan cahil halkn ideologluunu Dervi Vahdeti stlenmitir ve irticai faaliyetlerde bulunmak suundan idam edilmitir. 31 Mart Olaynn grnen yz olan eriat syleminin yerlemesine neden olduu iin Dervi Vahdetinin olaydaki rol aka grnmektedir. Bu gelimeler isyann dinsel eksene oturan ayann ortaya kmasna neden olmutur. ttihat ve Terakki Cemiyetinin izledii yanl siyasete paralel olarak muhalefette yanl politikalar retiyordu ve ortamn kutuplaarak gerilmesine neden olacak davranlarda bulunuyordu. Dnemim en etkin propaganda arac olan basn araclyla siyasal atmalarn dozu 31 Mart Olaynn patlak vermesine kadar sistemli bir ekilde arttrlmtr. ttihat ve Terakki cephesinde yer alan Tanin ile muhalefet cephesinde yer alan Volkan, kdam, Serbest Mizan gibi dnemin balca gazeteleri adeta 31 Mart ayaklanmasna davete karyorlard.

233

Oysa yapc eletiriler ile iktidara rehberlik etmesi gereken gazeteler ykc eletiriler ile toplumu geren bir misyonu stlenmilerdi. 31 Mart Olaynda rol olanlara baktmz zaman, ttihatlarla beraber II. Abdlhamide de kar olan basndan g alan muhalefeti, II. Abdlhamid izgisine yakn duran asker-halk karmasnn ittifak ettii bir grubu ve iktidarlarnn devirmesine allan ttihat ve Terakki Cemiyetini grmekteyiz. Genellikle yaptklar ayaklanmann uurunda olmayan ve Sultan destekleyen asker-halk karm topluluu kardmz zaman geriye kalan Muhalefet- ttihat ve Terakki Cemiyeti kutuplamas, grnrdeki nedeni eriat ierikli asker ayaklanmas olan isyann farkl bir boyutunu gz nne sermektedir. II. Abdlhamidin mutlak monari rejimine kar birlikte mcadele eden bu gruplar Pariste dzenlenen Jn Trk Kongresi ile yollarn ayrarak kutuplamlardr. ttihatlarn d mdahaleleri reddeden merkeziyeti izgisi Alman siyasetine yaknd. ngiliz siyasi izgisinde ilerleyen Prens Sabahaddinin ba ektii muhalif grup ise II. Abdlhamidin devrilmesinde d mdahaleyi destekliyor ve adem-i merkeziyeti bir yaplanmay ngryordu. Avrupa da 19. yzyln sonlarndan itibaren balayan ngiltere-Almanya rekabeti Osmanl siyasetine de bu ekilde aks etmitir. ngiltere, Almanya ve Rusyann siyasi kar atmalar odanda kalm ok uluslu bir imparatorluun siyasetine d glerin mdahale etmesi kanlmazdr. II. Merutiyet sonras kurulan ngiltere izgisindeki Kmil Paa hkmetini deviren ttihat ve Terakki Cemiyetine kar genellikle ngiliz politikasn yatkn olan muhalefetin ngiltere tarafndan desteklendiini grmekteyiz. ttihatlarn asker ve halk yanl siyaset izleyerek kkrttn, ayaklanan askerler ile ona katlan halk ise olaylarn ncesinde ve isyan srasnda muhalefetin kkrttn, muhalefeti de ngilterenin destekleyip kkrttn grmekteyiz. II. Abdlhamid, ngilterenin destekledii muhalefet ve Almanyann destekledii ttihatlar karsnda tarafsz kalmas gerekirken, siyasi bir yanlgya derek, savunma mekanizmas gerei kendisine yakn duran ve bir bakma snan isyankrlara yaklamtr. Oysa II. Abdlhamid daha kararl davranarak muhalefete de, hedef durumundaki ttihatlara da, kendisini desteklemelerine ramen byle bir isyana girien askerlere de mesafeli durmal ve olaylarn sebep olaca sonular iyi hesaplayarak uygun olan nlemleri almalyd. Padiahn inisiyatifi ele alarak hkmet-muhalefet srtmesine eklinde cereyan eden ayaklanmaya el koyup gerekli nlemleri almamas, 31 Mart Olaynn sorumluluunun muhalefet ile II. Abdlhamid arasnda bltrlmesine yol aacaktr. Grld gibi genellikle basit bir eriat ayaklanma olarak nitelendirilen 31 Mart olay grndnden ok daha komplike bir yapdadr. Bu nedenle yaanan olaylar tek bir bak asyla deerlendirmek bizleri yanlgya gtrecektir. Olaya ok farkl pencerelerden baktktan sonra 31 Mart Olay btn olarak deerlendirildiinde u genelleme yaplabilir: 31

234

Mart Olay, zmsenememi ve dnemi iin bir gmlek fazla gelmi Merutiyete kar, isyana giden srete yaanan siyasi yanllklarn tetiklemesiyle, d glerin de itirak ettii siyasi hesaplamalarn sonucu ortaya km dinsel eksene oturtulmu bir ayaklanmadr. 31 Mart Olay bu sralanan nedenlerin btnnn tetiklemesiyle ortaya km bir olayken sonradan mahiyet deitirerek amacndan sapm ve dinsel eksene oturtularak Merutiyet rejimine ynelen bir ayaklanmaya dnmtr. Srete yaanan siyasi yanllklarda kimlerin ne lde rol olduu gnmze kadar sren tartmalarn eksenine oturmaktaysa da sonuta tepkilerin yneldii adres Meruti Ynetim olmutur. Daha nceki isyanlardan farkl olarak ayaklananlar eylemlerinde kiileri deil -birok nedeni olmasna ramen- byk lde devlet rejimini deitirmeyi hedef almlardr. nk ayaklanmay tevik edenlerin siyasi hedefleri, ayaklananlarn kontrolden kmas ile hsrana uramtr ve arzulanan bu hedefler de siyasetle pek alakadar olmayan ayaklanan cahil gruh tarafndan anlalmamtr. Ayaklananlar iin 30 yllk mevcut statkonun deitirilmesi ve yerine getirilen Meruti ynetimin uygulamalar Osmanl Devletinde yaanan yanllklarn gerek nedeniydi. Bu nedenle ayaklananlar Merutiyet yerine eriat isteyeceklerdir ve isyann perde arkasndaki aktrlerin siyasi ekimeleri ve hedeflerinin zeri bu eriat sloganyla rtlecek ve arada kaynayacaktr. Sonuta 31 Mart Olay ayaklanmay gerekletirenlerin sylem ve amalar ile deerlendirilecek ve gnmzde bile irticai bakaldr olarak adlandrlacaktr. Ayaklananlarn hedeflerine ulamas durumunda ise batlama ve adalama ynnde verilen mcadeleye ve Merutiyete byk bir darbe indirilecek, Osmanl Devleti tekrar teokratik-mutlakiyeti yapsna dnecektir. Bu yaps nedeniyle 31 Mart Olay, gnmze kadar gizemini koruyan ve bu karakteristik zellikleri dolaysyla da Osmanl mparatorluunda 20. yzyla damgasn vuran en nemli siyasal gelimelerden birisi olmutur.

235

KAYNAKA I- Yaynlanm Ariv Belgeleri: KARAKU, Erdoan; Atatrk'n Not Defterleri-I, Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Genelkurmay Basm Evi, Ankara, 2004. Dstur, Birinci Tertip, c.IV, Matbaa-i mire, Dersaadet, 1329. II- Meclisi Mebusan Zabt Cerideleri: Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi, c.II, D.I, . I, Ellinc ntikat, 25 Mart 1325, TBMM Basmevi, Ankara, 1982. Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi, c.III, D.I, .I, Ellialtnc ntikat, 3 Nisan 1325, TBMM Basmevi, Ankara, 1982. Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi, c.III, D.I, .I, Elliyedinci ntikat, 4 Nisan 1325, TBMM Basmevi, Ankara, 1982. Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi, c.III, D.I, .I, Ellidokuzuncu ntikat, 6 Nisan 1325, TBMM Basmevi, Ankara, 1982. Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi, c.III, D.I, .I, Altmnc ntikat, 18 Nisan 1325, TBMM Basmevi, Ankara, 1982. Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi, c.III, D.I, .I, Altmaltnc ntikat, 21 Nisan 1325, TBMM Basmevi, Ankara, 1982. III- Gazeteler: kdam: Nr: 5185, 1 Kasm 1908; Nr: 5232, 17 Aralk 1908; Nr: 5341, 8 Nisan 1909; Nr: 1542, 9 Nisan 1909; Nr: 5347, 14 Nisan 1909; Nr: 5349, 16 Nisan 1909; Nr: 5350,17 Nisan 1909; Nr: 5354, 21 Nisan 1909; Nr: 5355, 22 Nisan 1909; Nr: 5356, 23 Nisan 1909; Nr:5358, 26 Nisan 1909; Nr: 5361, 28 Nisan 1909; Nr: 5364, 1 Mays 1909 Mizan: Nr: 126, 2 Nisan 1325/ 15 Nisan 1909; Nr: 132, 8 Nisan 1325/21 Nisan 1909; Nr: 140, 8 Nisan 1325/21 Nisan 1909

236

Sabah: Nr: 7017, 26 Mart 1325/8 Nisan 1909; Nr: 7023, 1 Nisan 1325/14 Nisan 1909; Nr: 7030, 8 Nisan 1325/21 Nisan 1909; Nr: 7031, 9 Nisan 1325/22 Nisan 1909; Nr: 7035, 13 Nisan 1325/26 Nisan 1909 Serbest: Nr: 142, 26 Mart 1325/8 Nisan 1909; Nr: 144, 5 Nisan 1325/18 Nisan 1909; Nr: 155, 8 Nisan 1325/21 Nisan 1909; Nr: 157, 10 Nisan 1325/23 Nisan 1909 Tanin: Nr:253, 4 Mays1325/17 Mays 1909; Nr:256, 7 Mays 1325/20 Mays 1909; Nr:259, 10 Mays 1325/23 Mays 1909; Nr: 260, 11 Mays 1325/24 Mays 1909; Nr:270, 21 Mays 1325/3 Haziran 1909 Volkan: Nr: 1, 11 Aralk 1908; Nr: 3, 13 Aralk 1908; Nr: 36, 5 ubat 1909; Nr: 45, 14 ubat 1909; Nr: 47, 16 ubat 1909; Nr: 48, 17 ubat 1909; Nr: 76, 17 Mart 1909; Nr: 94, 4 Nisan 1909; Nr: 98, 8 Nisan 1909; Nr: 104, 14 Nisan 1909; Nr: 105, 15 Nisan 1909; Nr: 106, 16 Nisan 1909; Nr: 107, 17 Nisan 1909; Nr: 108, 18 Nisan 1909; Nr: 109, 19 Nisan 1909; Nr: 110, 20 Nisan 1909

IV- Biyografi ve Anlar: AHMED ZZET PAA; Feryadm, (Haz. Sheyl zzet Furga-Yksel Kanar), c.I, Nehir Yaynlar, stanbul, 1992. AL CEVAT BEY; kinci Merutiyetin ln ve Otuzbir Mart Hadisesi; II.

Abdlhamidin Son Mabeyn Baktibi Ali Cevat Beyin Fezlekesi, (Haz. Faik Reit Unat), TTK Yay., Ankara, 1991. AMCA, Hasan; Domayan Hrriyet Bir Devrin yz 19081918, Arba Aratrma Basm Yayn, stanbul, 1989. APAK, Hseyin Rahmi; Yetmilik Bir Subayn Hatralar, TTK Yay., Ankara, 1988. ASAF, Mehmed; 1909 Adana Ermeni Olaylar ve Anlarm, (Haz. smet Parmakszolu), TTK Yay., Ankara, 2002.

237

ATAY, Falih Rfk; ankaya, Doan Karde Matbaas, stanbul,1969. AT LHAN, Cevat Rfat; 31 Mart Facias, Bahar Yaynevi, stanbul, 1972. AYDEM R, evket Sreyya; Makedonya'dan Ortaasya'ya Enver Paa (19081914), c.I, Remzi Kitabevi, stanbul, 1976. _________; Makedonya'dan Ortaasya'ya Enver Paa (19081914), c.II, Remzi Kitapevi, stanbul, 1972. _________; Tek Adam, c.I, Remzi Kitapevi, stanbul, 2000. BAYAR, Celal; Ben de Yazdm - Milli Mcadeleye Gidi, Baha Matbaas, stanbul, 1966. BAYUR, Hilmi Kamil; Sadrazam Kmil Paa - Siyasi Hayat, Sanat Basmevi, Ankara, 1954. B REN, Mehmet Tevfik; II. Abdlhamid, Merutiyet ve Mtareke Devri Hatralar, (Haz. F. Rezan Hrmen), Arma Yaynlar, 1993. BORAK, Sadi; Atatrkn Resmi Yaynlara Girmemi Sylev, Deme, Yazma ve Syleileri, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1997. BOZDA, smet; Abdlhamitin Hatra Defteri, Pnar Yaynlar, stanbul, 2005. AVDAR, Tevfik; Talat Paa, TTK Yay., Ankara, 1995. DURU, Kazm Nami; ttihat ve Terakki Hatralarm, Sucuolu Matbaas, stanbul, 1957. EGE, Nezahet Nurettin; Prens Sebahaddin-Hayat ve lmi Mdafaalar, Gne Matbaas, stanbul, 1977. ERTRK, Hsamettin; ki Devrin Perde Arkas, (Haz. Samih Nafiz Tansu), Sebil Yaynevi, stanbul, 1996.

238

ESATLI, Mustafa Ragp; ttihat ve Terakki Tarihinde Esrar Perdesi ve Yakup Cemil Niin ldrld?, Hr Yaynevi, stanbul, 1944. KARABEK R, Kazm; ttihat ve Terakki Cemiyeti (18961909), Emre Yaynlar, stanbul, 1993. KURAN, Ahmed Bedevi; nklp Tarihimiz ve ttihat ve Terakki, Tan Matbaas, stanbul, 1948. _________; nklp Tarihimiz ve Jn Trkler, Kaynak Yay., stanbul, 2000. M ZANCI MEHMED MURAD; Hrriyet Vadisinde Bir Pene-i stibdad, (Haz. Ahmed Nezih Galitekin), Nehir Yaynlar, stanbul, 1997. _________; Mizanc Murad Bey'in II. Merutiyet Dnemi Hatralar, (Haz. Celile Eren Argt), Marifet Yaynlar, stanbul, 1977. NUR, Rza; Hayat ve Hatratm, c.I, aret-Ferat Ortak Yaynlar, stanbul, 1991. OSMANOLU, Aye; Babam Sultan Abdlhamid, Selis Kitaplar, stanbul, 2007. ZAKMAN, Turgut; Dr. Rza Nur Dosyas, Bilge Yaynevi, Ankara, 1995. ZEL K, Halis; 31 Mart Vak'asn Biz kardk, (Haz. lhan Tarsus), Tercman, stanbul, 1955. PRENS SABAHATT N, Grlerim, (Haz. Ahmet Zeki zger), stanbul, Buru Yay., 1999 REY, Ahmet Reit; Grdklerim-Yaptklarm (18901922), Trkiye Yaynevi, stanbul, 1945. RIFAT, Mevlnzade; 31 Mart-Bir htilalin Hikyesi, (Haz. Berire lgenci), Pnar Yaynlar, stanbul, 1996.

239

SORGUN, Taylan; ttihat ve Terakki-Devlet Kavgas, Beyaz Balina Yaynlar, stanbul, 2001. _________; Halil Paa- ttihat ve Terakkiden Cumhuriyete Bitmeyen Sava, Kamer Yaynlar, stanbul, 1997. _________; mparatorluktan Cumhuriyete, Kamer Yaynlar, stanbul, 1998. SULTAN ABDLHAM T; Siyas Hatratm, (Haz. Ali Vehbi), Dergh Yaynlar, stanbul, 1999. SLEYMAN EF K PAA; Hatratm; Bama Gelenler ve Grdklerim; 31 Mart Vak'as, (ev. Hmeyra Zerdeci), Arma Yaynlar, stanbul, 2004. ER F PAA; Bir Muhalifin Hatralar- ttihat ve Terakkiye Muhalefet, Nehir Yaynlar, stanbul, 1990. EYHL SLM CEMALETT N EFEND ; Siyasi Hatratm, (Haz. Erturul Dzda), Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, 1978. TANSU, Samih Nafz; ttihad ve Terakki inde Dnenler, Yeni Zamanlar Yaynlar, stanbul, 2003. TEMO, brahim; ttihad ve Terakki Cemiyetinin Kurucusu ve 1/1 Nolu yesi brahim Temonun ttihad ve Terakki Anlar, (Haz. Blent Demirba), Arba Yaynlar, stanbul, 1987. TENG RENK, Yusuf Kemal, Vatan Hizmetinde, Bahar Matbaas, stanbul, 1967. TURAN, Mustafa; Takla'da 31 Mart Facias, dal Neriyat, stanbul, 1966. YALIN, Soner; Tekilat'n ki Silahoru, Doan Kitap, stanbul, 2001.

240

V- Kitap ve Makaleler: AHMAD, Feroz; ttihat ve Terakki (19081914), Kaynak Yaynlar, stanbul, 1986. _________; Modern Trkiye'nin Oluumu, (ev. Yavuz Alogan), Kaynak Yaynlar, stanbul, 1999. AKARLI, Engin; II. Abdlhamid: Hayat ve ktidar, Osmanl, c.II, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, s.253-265. AKTAR, Ycel; kinci Merutiyet Dnemi renci Olaylar (1908-1918), letiim Yaynlar, stanbul, 1990. AKSUN, Ziya Nur; Osmanl Tarihi, c.V, tken Yaynlar, stanbul, 1994. _________; Osmanl Tarihi, c.VI, tken Yaynlar, stanbul, 1994. AK N, Sina; 31 Mart Olay, ASBF Yay. No:305, Sevin Matbaas, Ankara, 1970. _________; Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Remzi Kitapevi, stanbul, 1987. _________; Jn Trkler, TCTA, c.III, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.832-843. _________; Siyasal Tarih (1908-1923), Yakna Trkiye Tarihi, c.I, Milliyet Kitapl, stanbul, 2007, s.27-122. _________; eriat Bir Ayaklanma 31 Mart Olay, mge kitapevi, stanbul, 1994. AKTAR, Ycel; kinci Merutiyet Dnemi renci Olaylar (1908-1918), letiim Yaynlar, stanbul, 1990. ALBAYRAK, Sadk; 31 Mart Gerici Bir Hareket mi?, Bilim-Aratrma Yaynlar, stanbul, 1987.

241

ALDIKATI, Orhan; Anayasa Hukukumuzun Gelimesi ve 1961 Anayasas, HF Yay., stanbul, 1982 ALKAN, Ahmet Turan; kinci Merutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, Ufuk Kitaplar, stanbul, 2001. _________; Ordu Siyaset likisinin Tarihine Bir Derkenar: 31 Mart Vakas ve Sonular, Osmanl, c.II, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, s.420-429 ARMAOLU, Fahir; 19. Yzyl Siyasi Tarihi (17891914), TTK Yay., Anakara, 1999. ARMAAN, Mustafa; Abdlhamidin Kurtlarla Dans, Ufuk Kitaplar, stanbul, 2006. ATALI, Esra; 1905 Rus Devrimi ile 1908 Jn Trk Devriminin Karlatrlmal ncelenmesi, (Ankara niversitesi Kamu Ynetimi Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi), Ankara, 2002. ATSIZ, Hseyin Nihal; Trk lks, stanbul, 1956. AVCIOLU, Doan; 31 Martta Yabanc Parma, Bilgi Yaynevi, Anakara, 1969. _________ ; Milli Kurtulu Tarihi-1. Kitap, Tekin Yaynevi, stanbul, 1996. BARDAKI, Murat; Yakup Cemil Tetiki Olsa Ailesi Sefalet mi ekerdi?, Hrriyet Gazetesi, 7 Nisan 2002. BAYUR, Yusuf Hikmet; Trk nklb Tarihi, c.I, TTK Yay., Ankara, 1964. BERKES, Niyazi; Trkiye'de adalama, Dou-Bat Yaynlar, stanbul, 1978. BEYD LL , Kemal; Osmanl Siyas Tarihi, Kk Kaynarcadan Ykla, Osmanl Devleti Tarihi, c.I, Dnya Yaynclk, stanbul, 1999. B R NC , Ali; 31 Mart Vakasnn Bir Yorumu, GTT, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s.381-414.

242

_________; Hrriyet ve tilaf Frkas, Dergh Yaynlar, stanbul, 1990. _________; Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Kuruluu ve lk Nizamnamesi (1895), Osmanl, c.II, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s.401-409. BLEDA, Mehmet kr; mparatorluun k, Remzi Kitapevi, stanbul, 1979. BORAK, Sadi; 31 Mart Vakasnn k Nedenleri zerine eitli Yorumlar ve Atatrk ve Hareket Ordusu zerine Orgeneral zzettin allar'n Bir Makalesi, AAMD, c.VIII, S.23, Ankara, 1992, s.357-371. EL K, Hseyin; Ali Suavi ve Dnemi, letiim Yaynlar, stanbul, 1994. ULCU, Murat; Osmanlda adalama-Taassup atmas, Erciya Yaynlar, stanbul, 2004. DAN MEND, smail Hami; 31 Mart Vakas, stanbul Kitapevi, stanbul, 1986. D ZDAROLU, Hikmet Namk Kemal, Varlk Yaynlar, stanbul, 1995. DOAN, Atila; Son Dnem Osmanl Dncesinde Yeni Etik Araylar, 2. Siyasette ve Ynetimde Etik Sempozyumu Bildirileri, Sakarya, 2005, s.397-406. DUMONT Paul, GEORGEON Franois; Bir mparatorluun lm 19081923, ( ev. Server Tanilli), Cumhuriyet Gazetesi Kitaplar, stanbul, 1997. DURUKAN, Kaan; Trk Liberalizminin Kkenleri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, c.I, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s.143-155. DZDA, M. Erturul; Volkan Gazetesi (1908-1909)-Aynen Metin Neri, z Yaynclk, stanbul, 1992 ENG N, Vahdettin; II. Abdlhamid ve D Politika, Yeditepe Yaynevi, stanbul, 2005. EY C L, Ahmet; Dr. Nazm Bey, (A.. Doktora Tezi), Ankara, 1988.

243

_________; Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti, Trkler, c.XIII, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s.228-144. GEORGEON, Franois; II. Abdlhamid, Osmanl, c.II, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, s.266-277. _________; Sultan Abdlhamid, (ev. Ali BERKTAY), Homer Kitabevi, stanbul, 2006. GNE; hsan, Trk Parlamento Tarihi Merutiyete Gei Sreci I ve II. Merutiyet, c.I, TBMM Vakf Yayn, Ankara, 1997. GRES N, Ecvet; 31 Mart syan, Yenign Haber Ajans Yaynlar, stanbul, 1998. HALAOLU, Yusuf; Ermeni Tehciri ve Gerekler (1914-1918), TTK Yay., Ankara, 2001. HAN OLU, M. kr; Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, dal Neriyat, stanbul, 1981. _________; Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk, c.I, letiim Yaynlar, stanbul, 1986. _________; ttihat ve Terakki Cemiyeti, DV A, c.XXIII, stanbul, 2001. _________; Jn Trk Basn, TCTA, c.III, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.844-856. _________; Osmanlclk, TCTA, c.V, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.1389-1393. HASL P, Joan; Bilinmeyen Taraflar ile Abdlhamit, (ev. Nusret Kuruolu), Simurg Kitabevi, stanbul, 1964. IRMAK, Sadi; Atatrk ve Trkiyede adalama Atlmlar, Hisarbank Kltr Yaynlar, Ankara, 1981.

244

IIN, Ekrem; Osmanl Modernlemesi ve Pozitivizm, TCTA, c.II, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.352-362. NUUR, M. Nuri Basn ve Yayn Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul, 1982. RTEM, Sleyman Kani; 31 Mart syan ve Hareket Ordusu; Abdlhamidin Selanik Srgn, (Haz. Osman Selim Kocahanolu), Temel Yaynlar, stanbul, 2003. _________; Bilinmeyen Abdlhamid-Hususi ve Siyasi Hayat, (Haz. Osman Selim Kocahanolu), Temel Yaynlar, stanbul, 2003. KANSU, Aykut; 1908 Devrimi, letiim Yaynlar, stanbul, 2001. KARAL, Enver Ziya; Osmanl Tarihi (I. Merutiyet ve stibdat Devirleri), c.VIII, TTK Yay., Ankara, 1996. _________; Osmanl Tarihi (II. Merutiyet ve I. Dnya Sava), c.IX, TTK Yay., Ankara, 1999. KARPAT, Kemal H.; I. Merutiyet Dnemi ve Sultan II. Abdlhamidin Saltanat (18761909), Trkler, c.XII, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s.873-884. KAYALI, Kurtulu, Hrriyet ve tilaf; TCTA, c.V, letiim Yaynlar. stanbul, 1985, s.1436-1440. KOCAHANOLU, Osman Selim; Dervi Vahdeti ve avularn syan, Temel Yaynlar, stanbul, 2001. KODAMAN, Bayram; II. Abdlhamid Hakknda Baz Dnceler, Osmanl, c.II, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, s.275-285. _________; II. Merutiyet Dnemi (19081914), Trkler, c.XIII, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s.165-192.

245

_________; 18761920 Aras Osmanl Siyasi Tarihi, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c.XII, Zafer Matbaas, stanbul, 1989, s.19-197. KOLOLU, Orhan; Abdlhamid Gerei, Gr Yaynlar, stanbul, 1987. _________; II. Abdlhamidin Basn Karsndaki kmaz, TCTA, c.I, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.82-85. _________; Osmanldan Gnmze Trkiyede Basn, letiim Yaynlar, stanbul, 1994. KUMBARACILAR, Sedat; 31 Mart Vakas ve Yldz Saray Yamas, Hayat Tarih Mecmuas, c.I, S.4, Sra No: 88, stanbul, 1972. KONGAR, Emre; Toplum Bilimcileri, Remzi Kitapevi, stanbul, 1997. KURUN, Zekeriya KAHRAMAN, Kemal; Dervi Vahdeti, DV A, c.IX, stanbul, 1994. KURTCEPHE srafil - BEDEN Aydn; Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Alp Yaynevi, Ankara, 2007. KURTCEPHE, srafil; Bilim D Tarihilik: Popler Tarihilik V. Trk Kltr Kongresi Bildirileri (Tarih, Tarihilik, Tarih Yazm), c.III, AKMY, Ankara, 2005. KUTAY, Cemal; Laik Cumhuriyet Karsnda Dervi Vahdetiler Cephesi- 31 Martn 90. Ylnda, Aksoy Yaynclk, stanbul, 1999. KK, Cevdet; raan Vakas, DV A, c.VII. stanbul, 1994. MARD N, erif; 19.yyda Dnce Akmlar ve Osmanl Devleti, TCTA, c.II, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.342-351. _________; Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, letiim Yaymlar, stanbul, 1992.

246

MCCULAGH, Francis; Abdlhamidin D, (ev. Nihal nol), stanbul Kitapl, stanbul, 1990. MFTOLU, Mustafa; stanbul'a Yryen Ordu- 31 Mart'n Perde Arkas, Baak Yay., stanbul, 2005 OLGUN, Said; Mahmud Muhtar Paa (1867-1935) Hayat, Asker ve Siyasi Faaliyetleri, Eserleri, (Gazi niversitesi Tarih Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi), Ankara, 2006. ORHON, Alparslan; Erzurum ve Erzincan'da 31 Mart Olay ile ilgili Ayaklanmalar ve Bastrlmalar, kinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri, Genelkurmay Basm Evi, Ankara, 1985. ORTAYLI, lber; mparatorluun En Uzun Yzyl, letiim Yaynlar, stanbul, 2001. _________; Osmanl Devleti ve Merutiyet, TCTA, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.953-960. ZEL K, Ayfer; Sahibini Arayan Merutiyet, Tez Yaynlar, stanbul, 2001. PALMER, Alan; Son Yz Yl Osmanl mparatorluu, Bankas Kltr Yay., stanbul, 2003. PAMUKOLU, Arif Hikmet; Trkiyede Demokrasi, Tuncer Kitapevi, stanbul, 1961. RAMSAUR, Ernest Edmondson; Jn Trkler ve 1908 htilali, (ev. Nuran lken), Sander Yaynlar, stanbul, 1972. REYHAN, Cenk; Prens Sabahaddin, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, c.I, letiim Yaynlar, stanbul, 2003. SAM , emseddin; Kamus- Trk, ar Yaynlar, stanbul, 1992.

247

SEDES, Halil; htilalin Mukadderat ve Canl Bir Hatra, Tarih Hazinesi, S.15, stanbul, 1952. SHAW, Stanford J. SHAW, Ezel Kural; Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, (ev. Mehmet Harmanc), c.II, E Yaynlar, stanbul, 1982. Son Vakanuvis Abdurrahman eref Efendi Tarihi-II. Merutiyet Olaylar, (Haz. Bayram Kodaman-Mehmet Ali nal), TTK Yay., Ankara, 1996. SONYEL, Salahi R., ngiliz Gizli Belgelerine Gre Adanada Vuku Bulan Trk Ermeni Olaylar (Temmuz 1908-Aralk 1909), (Belleten, c. 51, S.201den ayr basm), TTK Yay., Ankara, 1987. TANR, Blent; Anayasal Gelimelere Toplu Bir Bak, TCTA, c.I, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.10-26. _________; Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri: 1789-1980, Der Yay., stanbul, 1995. TOPUZ, Hfz; Taifte lm, Remzi Kitapevi, stanbul, 2000. TOROS, Taha; Prens Sabahattin , Milliyet Gazetesi, 18 ubat 1978. TUNAYA, Tark Zafer; 1876 Kanun- Esasisi ve Trkiyede Anayasa Gelenei, c.I, TCTA, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.27-39. _________; Hrriyetin lan II Merutiyet Hayatna Baklar, Baha Yaynlar, stanbul, 1959. _________; slamclk Cereyan; kinci Merutiyetin Siyas Hayat Boyunca Gelimesi ve Bugne Brakt Meseleler, Baha Matbaas, stanbul, 1962. _________; Trkiye'de Siyasal Partiler, c.I-II-III, letiim Yaynlar, stanbul, 2000.

248

TUN, Salih; gal Dneminde stanbul Basn 1918-1922, ( stanbul niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Doktora Tezi), stanbul, 1999. TURFAN, M. Naim; Jn Trklerin Ykselii, (ev. Mehmet Morali), Alkm Yaynevi, stanbul, 2005. TNAY, Bekir; Mustafa Kemal ve ttihat ve Terakki, AKMD, c.I, Ankara, 1984. TRKMEN, Zekeriya; Osmanl Merutiyetinde Ordu-Siyaset atmas, rfan Yaynevi, stanbul, 1993. _________; 31 Mart Olayndan Sonra Yldz Evrak Tetkik Komisyonunun Kuruluu, Faaliyetleri ve Yldz Saraynn Aratrlmas, Osmanl, c.II, Yeni Trkiye Yay., Ankara, 1999, s.430-439. UZUNARILI, smail Hakk; II. Sultan Abdlhamid'in Hal'i ve lmne dair Baz Vesikalar, Belleten, c. X, say: 40, TTK Yay., Ankara, 1946. _________; 1908 Ylnda II. Merutiyetin Ne Suretle lan Edildiine Dair Vesikalar, Hrriyet Kahraman Resneli Niyazi Hatrat, rgn Yaynevi, stanbul, 2003. NAL, Tahsin; Trk Siyasi Tarihi, Emel Yaynlar, Ankara, 1977. YEPAZARCI, Erol; II. Abdlhamit'in evirttii Polisiye Romanlar, Mteferrika Kitabiyet Dergisi, S.28, stanbul, 2005. YALIN, E. Semih; Mustafa Kemal Paann ttihatl, Trkler, c.XIII, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s.245-262. YALIN, Hseyin Cahit; Merutiyet Hatralar, Fikir Hareketleri, S.96, stanbul, 1935. YALIN, Mustafa; Jn Trklerin Serveni, lke Yaynlar, stanbul, 1994.

249

VI- nternet Siteleri: http://tr.wikipedia.org http://www.kultur.gov.tr http://www.istanbul.gov.tr http://www.osmanlicaturkce.com http://www.sisli.gov.tr http://www.sislibelediyesi.com

250

EKLER

251

Ek-1 31 Mart Olay srecinde etkin gazetelerinden biri olan Volkann I. saysnn sureti

252

Ek-2 31 Mart Olay srecinde etkin muhalif gazetelerinden biri olan kdam

253

Ek-3 31 Mart Olay srecinde etkin muhalif gazetelerinden biri olan Mizan

254

Ek-4 31 Mart Olay srecinde nemli gazetelerinden biri olan Sabah

255

Ek-5 31 Mart Olay srecinde ttihat ve Terakkinin basndaki temsilcisi Tanin

256

Ek-6 Avrupa Devletlerinin liderlerini birarada gsteren kartpostal

Trkiye Avrupada! Afi, yeni Dnya ampiyonu olan boksr James J. Corbetti birka Avrupa lkesinin politik liderleri ve dier sekinleri ile buluurken gstermekte. Corbett, ngiltere babakan William E. Gladstone ile tokalarken grnmekte. Liderler; Byk Britanya Kraliesi Victoria, Belika Kral II. Leopold, Kaiser II. Wilhelm(Almanya), Fransa Cumhurbakan Emile Loubet, talya Kral I.Umberto, Avusturya mparatoru I. Franz Joseph, Rus mparatoru III. Alexander ve II. Abdlhamid. Afiin st kelerinde Avrupa lkelerinin amblemleri yer almaktadr. ngiltere Karikatr Koleksiyonu (Kongre Ktphanesi)

257

Ek-7 Osmanl Devletinde gerekleen en nemli siyasal gelime olan merutiyetin iln

Merutiyet Kutlamalar

Merutiyet ansna baslan bir kartpostal

258

Ek-8 31 Mart Olay srecinde mevcut ynetime mdahalelerin tartld toplantlar

4 ubat 1902 Tarihinde Pariste Toplanan I. Jn Trk Kongresi

Ayastefanos Kulbnde Meclis-i Ayan Reisi Said Paann Mlakat

259

Ek-9 ehid-i Hrriyet Olarak Anlan Jn Trklerin Mehur nderleri

Ahmet Mithat Paa

Ali Suavi Jn Trklerin Mehur deologlar

Namk Kemal

Ziya Gkalp

260

Ek-10 31 Mart Olay Srecinde ttihat ve Terakki Cemiyetinin Balca Liderleri

Hseyin Hilmi Paa

Ahmet Rza Bey

Mahmut evket Paa

Resneli Niyazi Bey

Enver Paa

Talat Paa

261

Ek-11 31 Mart Olay srecine damgasn vuran etkin muhalif ahsiyetler

Prens Sebahaddin Bey

Dervi Vahdeti

Rza Nur

Abdullah Cevdet

Mehmed Murad

Ali Kemal

262

Ek-12 31 Mart Olaylar

24 Nisan 1909 Taksim Meydan

Divan- Harb-i rfi yarglamalar sonucu aslanlar

Adanada meydana gelen Ermeni mezaliminden kaanlar

263

Ek-13 Hareket Ordusu Subaylar

264

Ek-14 Hareket Ordusu Askerleri

265

Ek-15 Sultan II. Abdlhamid

II. Abdlhamidi tahttan indiren fetvay vermek iin seilen heyet, sultana Meclis-i Mebusan kararn bildiriyor. Sol batan Emanuel Karaso(Yahudi), Aram Efendi(Ermeni), Esat Toptani Paa(Arnavut), Arif Hikmet Paa(Grc). Aram Efendinin tehditkr bir biimde beline giden elinin, karar kabul etmemesi durumunda hal edilen Sultan II. Abdlhamidi ldrmek iin silahna davranmak maksad tad dnlmektedir.

266

Ek-16 Abide-i Hrriyet Ant

267

ZGEM Ad ve SOYADI Doum Tarihi ve Yeri Eitim Durumu Mezun Olduu Lise Lisans Diplomas : Ankara Sincan Lisesi : Ankara niversitesi D.T.C.F. Tarih Blm : Muhittin Seluk UAR : 19.08.1976 / Erzurum

Yksek Lisans Diplomas: Tez Konusu Yabanc Dil / Diller Bilimsel Faaliyetler Deneyimi Stajlar Projeler alt Kurumlar : Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Pedagojik Formasyonu : : Bingl Arddibi lkretim Okulu (Sosyal Bilgiler retmeni) Ankara Haymana ok Programl Lisesi (Tarih retmeni) Burdur Anadolu Meslek Lisesi (Tarih retmeni) Antalya Metin iviler Lisesi (Tarih retmeni) Adres Telefon Numaras : Ulus Mah. 2113. Sok. 11/3 Antalya : 0 242 3353315 / 0 505 384 69 04 : Siyasal Gelimeler Inda 31 Mart Olay : ngilizce