T.C.

GENELKURMAY BAKANLII ANKARA

ARV BELGELERYLE ERMEN FAALYETLER 1914-1918 CLT IV

ARMENIAN ACTIVITIES IN THE ARCHIVE DOCUMENTS 1914-1918 VOLUME IV

Genelkurmay ATASE ve Denetleme Bakanl Yaynlar

ANKARA GENELKURMAY BASIMEV 2006

Kapak Resmi: Ermeni terr rgtlerince ldrlen Trkler. (15 Temmuz 1915 Diyarbakr - Lice) Turks murdered by the Armenian terror organizations. (July 15, 1915 Diyarbakr - Lice)

NCELEME KURULU / INSPECTION COMMITTEE

Prof.Dr. Hikmet ZDEMR Do.Dr Yusuf SARINAY Dr.J..Alb. Hidayet VAHAPOLU Dr. lknur ALTINTA Dr..Yb. Zekeriya TRKMEN

YAYIN KURULU / PUBLICATION COMMITTEE

Yayna Hazrlayan / Editor Dr. . Alb. Ahmet TETK ngilizce eviri ve Sayfa Dzeni / English Translation and Page Design Uzm. Yusuf Serdar DEMRTA Belge Aratrma ve eviri / Document Research and Transcription Uzm. Sema KPER Uzm. Aye SEVEN Uzm. Melike CEYHAN Uzm. idem ALAR Uzm. Mehmet KORKMAZ Dzelti / Redaction Uzm. Mahmut Yksel CANBAZ Uzm. brahim KILI Belge Ayrm / Document Classification Uzm. Nuri BAYRAK Belge Onarm / Document Restoration Trkan YILMAZ Belge ekim / Document Scanning Uzm. Mesut GVENBA Erhan KANDEMR Veri Hazrlama / Data Processing Nuray ALIKAN

SUNU Toplumlarn gemi dnemlerinde yaadklar ancak tarihin sayfalarndan okunabilmektedir. Tarihin kaydettii bu bilgilere de belgeler vastasyla ulalmaktadr. Belgeler bir anlamda, yaananlarn yazl fotoraflardr. Gnkur. ATASE ve Dent. Bakanlnca yaynlanan, 1914-1918 yllar arasnda yaanan Ermeni sorununa ilikin belgeler de dnemin gereini gz nne koymas bakmndan nem tamaktadr. Olaylarn bizzat iindeki kiilerin kendi imzalaryla kayt altna alnan bilgiler, bugne kadar arka planda kalan olaylara k tutmaktadr. 1915 ortalarna gelmeden nce Ermeni rgtlerinin yasad faaliyetlerinin ulat seviyeyi gstermesi asndan, bu belgelerin sosyopolitik deerlendirmelerinin yaplmas, sorunun gerek sebeplerinin ortaya konmasnda yararl olacaktr. Sorunun lke gvenliine ynelik tehdit boyutlarnn sadece belirli bir blgeyi deil, lke genelini ilgilendirdii belgelerde apak grlmektedir. II nci Merutiyetten sonraki zgrlk ortamnn ayrlk rgtler tarafndan nasl istismar edildiine dair belgelerin de ayrca zerinde durulmas gerekmektedir. Burada sz konusu olan, Devletin bekasna, birlik ve beraberliine ynelik tehdittir. Bu tehditin nlenmesinde ncelikli olarak yasal tedbirlerin alnmasna alld da tarih bir gerektir. Gnkur. ATASE ve Dent. Bakanl, tarih belgeleri yaymlarken soruna ilikin objektif bilimsel deerlendirilmelerin yaplmasna katkda bulunmay amalamaktadr.

Eyp KAPTAN Korgeneral ATASE ve Dent. Bakan

PRESENTATION

The experiences men lived in the past can only be read in the leaves of history. The information history recorded is reached through the documents. In a sense, documents are the written-pictures of the experiences. The documents, published by the Turkish General Staff ATASE ve Dent. Directorate, pertaining to the Armenian experiences lived between the years 1914-1918 are of vital importance in attaining of the real truth of the period. The information obtained from the records that are signed by the very people who were directly involved in the events shed light on the events that remained in the background to our day. It is believed that socio-political evaluation of the documents revealing the extent the illegal activities of the Armenian organizations reached before the mid-1915 shall be useful in putting forward the real causes of the issue. The documents clearly reveal that the threat directed at the states security does not only concern a specific region but the country as a whole. It is also of vital importance to study the documents pertaining to the separatist organizations exploitation of the freedom environment established by the declaration of the IInd Constitutional Monarchy. The real concern here is the threat directed at the continuity, unity, and the solidarity of the State. The simultaneous taking of the necessary legal measures to prevent the undesirable events is a historical fact. In publishing the historical documents the Turkish General Staff ATASE ve Dent. Directorate aims at contributing to the objective academic studies to be carried out on the issue.

Eyp KAPTAN Lieutenant General Chief of ATASE ve Dent. Directorate

NDEKLER / CONTENTS

Birinci Blm / Part One .. 3 Belgelerin Gnmz Trkesi ve ngilizce Tercmeleri Turkish and English Translations of the Documents

kinci Blm / Part Two .... 353 Belgelerin Tpkbasmlar ve evrim Yazlar Facsimiles of the Documents and Transcriptions

III

LKE GVENLNE YNELK TEHDT Ermenilerin Merutiyetten nceki durumunu sz konusu etmeyeceim. Merutiyette Ermeniler silah braktlar. Merutiyet, en fazla Ermenilere yarad. nk ekonomik olarak ilerleme saladlar. Merutiyetten sonra Ermenilerin durumu biraz ktleti. Onlar, Merutiyetin ilannda silah brakmann yanl olduunu anladlar... Rumlar stanbulu ister. stanbul kimin? Ermenilerindir. O halde onlarla nasl anlaabilirim? Burada Rumlar Ermenileri kandrdlar. Neden? Ekonomik g iin. stanbulun nde gelenleri Ermenilerdir; nk ilim, ticaret, ziraat ve iktisat onlarda vardr. Rumlarla nasl yaayabilirim? Geim savanda Trk, benim tasmam alamaz; nk ticaret bendedir... Yukardaki satrlar Hnak rgtnn ileri gelenlerinden birisinin ifade tutananda yer alyor (s. 41-42). Bir rgt yneticisinin bizzat ortaya koyduu bu tablo olduka ak. Merutiyetten sonraki ortamdan Ermenilerin ekonomik anlamda glenirken, silahlar brakm olmann pimanln yaadklarn sylemekten ekinmemektedir. Bu satrlar ayn zamanda Trklerin lkenin ekonomik hayatndaki etkisizliini gstermesi ynnden de arpcdr. 1914 Ekiminde gerekletirilmesi tasarlanan eylemin sanklarnn son ifadeleri ilgin aklamalarla doludur. Bizzat kendi imzalaryla kayda geirilen ifadeler, Birinci Dnya Harbi ncesinde Ermeni rgtlerinin yasad faaliyetlerinin incelenmesinde nemli almlar salayacaktr. Dnemin sosyo-politik tablosunun ortaya karlmasnda, bu belgeler nem tamaktadr. Sosyal Demokrat Hnakyan rgtnn 21 Austos 1914 tarihli bildirgesinde, yaklaan dnya savanda hazrlkl olunmas istenir ve unlar sylenir: Dnyay sarsan bu karklktan Trkiyenin hakim olduu yerlerin de etkilenmemesi imknszdr. Olaanst bir ihtimalle, gayet yakn bir zamanda, bunlarn kesin etkilerini greceiz... Her birimiz ulusal emellerimizin inanc ve gveniyle, hayatn yeni yeni taleplerinin gerektirdii kuvvetle ie hazr olarak sarslmaz bir mitle, Trkiyenin talihsiz ve alkan ahalisinin aln yazsn omuzlarmzda tayarak yryelim... (s. 68.) Tanakstyun, Hnakyan ve Ramgavar rgtlerinin Partiler Aras Ulusal Ermeni Kurtulu rgt ad altnda Msrda kurduklar st rgte ilikin olarak yer alan ifadeler, uluslararas bir faaliyeti de ortaya karmaktadr. Bu bahsettiim adamlar Msrda kurulan Partiler Aras Ulusal Kurtulu rgtndendir. Her yerde ubesi vardr. Pariste, Cenevrede, New Yorkta, Bkrete, stanbulda ubeleri olduunu biliyorum... Genel merkezi Kahirededir... rgtn kurulu amac, gerek Hnak ve gerekse Tanakstyun, Ramgavar, Veragazmiyal Hnak (Hnak rgtnden V

sonradan ayrlarak kurulan ikinci rgt) partilerini birletirmek ve bunlarn ayn fikirde olmalarn salamak, ayrca bu rgtlerin dndaki Ermenileri bir noktada toplamak iin onlar da bu partiye sokmakt. (s. 99-100) Sosyal Demokrat Hnakyan rgtnn ana tz ve dier kongre kararlar, ifadelerde devaml atflarda bulunulmas ve ynlendirici mahiyetleri itibariyle bu ciltte yer almtr. Ermeni terr eylemlerinin Osmanl snrlar dahilindeki hemen her noktada grlmesine rnek olarak, Adapazar ve zmitteki faaliyetlerle ilgili ifadeler de sava ortamndaki bir lkenin karlat gvenlik tehdidini ortaya koymaktadr. Dnemin devlet yneticilerinin tehcir uygulamas kararn almadan nce, lkenin kar karya kald ayrlk Ermeni hareketlerinin boyutlarn gstermesi bakmndan da bu belgelerin deerlendirilmesi zorunludur. Tehcir kararnn alnmasnda, ayrlk Ermeni hareketlerinin artn deerlendirmeden salkl bir sonuca varlamayaca aikrdr. Ahmet TETK Dr. . Alb. Ariv ube Mdr

VI

THREATENING the SECURITY of the STATE I will not deal with the situation the Armenians were in before the Constitutional Monarchy. Armenians left their weapons upon the declaration of the Constitutional Monarchy. The Constitutional Monarchy served to the benefit of the Armenians; because, they achieved an economic progress. After the declaration of the Constitutional Monarchy they understood that it was wrong to put the weapons aside The Romaics want Istanbul. Whom does Istanbul belong to? It belongs to the Armenians. Then, how can I reach an agreement with them? Romaics also oppressed the Armenians here. Why? For economic reasons. The prominent people of Istanbul are all Armenians; because, they have the say in science, commerce, agriculture, and in economics. How can I live with the Romaics? A Turk cannot take my leash, because commerce is in our hands Above lines are recorded in the testimony of one of the leading figures of the Hntchagian organization (p. 212-213). The picture presented by an executive member of the organization is clear. Armenians do not dither from declaring that they repent from putting their weapons aside although they achieved economic progress after the declaration of the Constitutional Monarchy. These lines are also strikingly important in showing the inefficiency of the Turkish population in the economic life of the country. The last testimonies of the convicts who were accused for the plot to be realized in October 1914 are full of interesting declarations. The testimonies recorded and signed by the convicts will provide new openings for the understanding of the illegal activities of the Armenian organizations before the First World War. These documents have special importance in revealing the socio-political panorama of the period. The report drawn by the Social Democrat Hntchagian Organization, dated August 21, 1914, warns for the approaching world war and pronounces, It is inevitable that this chaotic atmosphere presiding over the world will also affect the people living in Turkish dominated lands. In a near future, with a great probability, we will be experiencing the outcomes of this chaotic atmosphere on Turkiye, on the peoples who have been sharing a common fate with Turkiye, and especially on the Armenian people who have lived through difficulties and catastrophes We shall proceed shoulder to shoulder, by considering the basics of the events, in undertaking the responsibility of the unfortunate and industrious people of Turkey, each with the aim of realizing our longings, without showing any sign of intimidation, and being ever ready for challenges, with the power we drove from the requirements of the new necessities, (pp. 240-241) VII

The testimonies pertaining to the establishment of a superior organization in Egypt, Inter-party Armenian National Freedom Organization, reveal the existence of an international activity. Those people I have mentioned are affiliated to the Inter-party National Freedom Organization established in Egypt. I know that they have branches in Paris, Geneva, New York, Bucharest, and in Istanbul Its general headquarters is in Egypt In fact the main aim in the establishment of this organization was to unite the Hntchagian, Daschnakzoutioun, Ramgavar, Veragazmial Hntchaq (it was the second branch established after its separation from the Hntchagian Organization) parties; thus bringing them to the same understanding and to unite the Armenian peoples that were out their scope within this party, (pp. 274-275). Due to the frequent references to the main regulations of the Social Democrat Hntchagian Organization, and to the decisions taken at the congresses, the regulations and the decisions taken are included in this volume of the series as to their importance in directing the public. The testimonies pertaining to the activities realized in Adapazar, and Izmit examples of the Armenian terrorist activities that were observed in every corner of the Ottoman State reveal the extent of the security threat a country confronts in time of war. Comprehensive evaluation of the documents is also necessary in revealing the threat stemming from the dimensions the separatist Armenian activities reached, and in witnessing the developments leading the state administrators to take and implement the decisions for relocations. It is evident that no consistent conclusions will be reached on the decisions for relocations without a thorough consideration of the evaluation of the increasing separatist Armenian activities. Ahmet TETK, Ph.D. Ins. Col. Archives Director

VIII

BRNC BLM PART ONE

stanbul Divan- Harb-i rfsine Ait Tutanaktr 11 Mays 1915 Evrak Bakan ye Savc Zabt No: Ktibi 831 Nafiz Salih Hurit Abdi Hsn Dursun Hasan Reit Bey Bey Bey Bey Bey Bey Bey Bey

Savc: Sabah Glyan ve Verastad adl kiiler mahkemeye arlm olmalarna ramen gelmedikleri iin gyaben yarglanmalarna devam edilmesi talep olunur. Gerei dnld. Sank: Karamaz Serkisyan olu Mateos. Kafkasyalym, Rus uyruundanm. Hnakyan Partisine mensubum. Hrriyetin ilanndan (1908) beri buradaym. Parti ilerine bakan delegeydim, gnlk cret alrdm. Kongrelere katlmadm. Diyarbakr, Harput, Van, Halep ve Erzurumda delege olarak bulundum. Buralarda kongre yapld, ancak ben katlmadm. stanbulda yaplan kongreye katlmtm. Bu kongrede 50 60 kii vard. Yeni programda yazl olan kararlar verildi. Sosyal demokrat temele dayal olan bu son program yasal ve Hkmet tarafndan kabul edilmi bir programdr1. Baka program yoktur. Trkeye ve Franszcaya evrilmitir. Sosyal Demokrat Hnakyan uluslararas bir eydir. Baka milletlere mensup kiiler bazen olur, bazen olmazd. steyenleri biz kabul ederiz. Tekilat Ermenilere dayanr. nk dil n planda tutulur, onun iin uluslararas deildir. Tekilat milldir. Tamamyla sosyal bir programdr. Ermeni ile Krt bir yerde beraber otursun birbirini anlayamazlar. Birlik salanamad iin Sosyal Demokrat Hnakyann Merutiyetten sonraki toplantlarna katlmadk. Merutiyet zamannda bir defa katldk. Sanrm Merutiyetten sonra, Sosyal Demokrat Hnakyann genel bir son kongresi oldu. Brkselde katldm. Cemiyetimizin bir merkezi vardr, o da stanbuldur. Kstence ve Pariste ubesi var. Pariste de gazete karyor. Bu gazeteyi Parti ynetiyor. Paristeki ubenin bakan geen yl Sabah Glyand. Ben ve Verastad bir yl nce Paristeydik. Pariste iki buuk ay kaldm. Paristen Msra getim. Oradan nce Romanyaya sonra da stanbula geldim. Msrda 15 gn kaldm. Ermenilerle grtm. Beni Hnakyan Partisine tayin ettiler. Hnaklar arasnda karklk vard. kiye
1

Bu program, 8 ubat 1910 tarihinde onaylanmtr. Tark Zafer Tunaya; Trkiyede Siyasal Partiler, C.1, letiim Yay., stanbul, 1998, s. 600

ayrlmlard. Bunun iin yelii kabul etmiyordum. ki partiye ayrlmalarnn sebebi ahslar ayrlmt, dnceler deitirilmiti. stanbulda hepsi birbirine karm, parti ikiye blnmt. Bir taraf birini, dier taraf birini istiyordu. Sabah Glyan ile Verastad buradakilerle bartracaktm. Buradakiler Murat Boyacyan ile Hainli Nerses Zakaryand. Bunlar da Hkmet tarafndan onaylanm yelerdi. Bunlarn aralar bozuldu. Kstencede birka gn kaldm, kimseyle grmedim. Sabah Glyan Paristeydi. Hastalannca Kstenceye gittim, sonra stanbula geldim. Hastalm birka gn daha devam etti. Bir gn arya giderken yakaladlar. Bana, Seni merkezden istiyorlar. dediler, gittim. Ben buradayken Sabah Glyan ve Verastada mektup yazmadm. Vahan Boyacyan ve arkadalarmla grtm. Doktor Benene ile de hal hatr sormak amacyla grtm. Kimseyle haberlemedim ve mektuplamadm. Buradan ahsm, ilerim ve Hnaklarla ilgili bir ok mektup yazdm. Para istemi olsam sylerim ancak para istemek amacyla mektup yazdm hatrlamyorum. Benim param var. Agop Hazaryana ne paras vermiim? Agop Hazaryana 10 liray ben vermedim. Dier sank: Muratyan olu Agop Hazaryan. 38 yandaym. Bulgaristann Varna kasabasndanm. stanbula i iin 20 gnlne gelmitim. Beyolunda yakaladlar. Kardelerim para gnderecek ben de al veri yapacaktm. Kardeim Safar, Varnada bakkaldr. Burada kimseyle grp konumadm halde beni yakaladlar. Tarlabanda adresini hatrlamadm bir yerdeydim. Dier sank: Kapril Keiyan olu Minas. Giresunlu, 31 yanda, rgatm. Giresun Hnak ubesinin bakan deilim. Odessadan geldim, beni yakaladlar. Odessada Agop Hazaryan grdm Bota gezme. stanbula gel! Benim kahvehanede alrsn. dedi. Ben geldikten sonra, o geldi. Kaldm Asya Otelinde kendisiyle grtk. Kahvehane konusunu atm. Bugn yarn kiralayacam. diyerek, beni bir buuk ay oyalad. Yanmda Simbat Vartanyan vard, birlikte geziyorduk. Dier sank: Vartan olu Simbat. 25 yanda, Bitlisli, terziyim. Yakalanmadan birbuuk ay nce Odessadan tek bama gelmitim. Odessada Agop Zakaryan grdm. Buraya almak iin geldim. Sonra memlekete dnecektim. Burada kaldm birbuuk aylk srede ok gezdim, ama i bulamadm. Hemehrilerimle grp dolatm. Agop Zakaryan ile ara sra Beyolu Balkpazarnda bir kahvehanede grrdk. Bir iki defa Agop ve Kapril ile Taksim taraflarnda dolatk. Agop Zakaryan Odessadan tanyorum. Dkkn vard. Yemek yediim lokantaya gelirdi, oradan tanyorum. Buraya almak iin geldim, baka bir amala gelmedim. 4

Dier sank: Minas olu Vahan Boyacyan. Bana Rupen de derler. Rupen, Merutiyetten nce kullandm ismimdir. O vakitler komiteciler iki isim kullanrlard. emigezekli komisyoncuyum. Merutiyetten beri burada bulunuyorum. Karamaz, Aram Akbayan, Doktor Benene ve Minas Efendileri tanyorum. Karamazla Rusyada tantk, kendisini 22 senedir tanrm. Dier sank: Benene Toros Torosyan olu Bedros. Doktor Benene de derler. 33 yanda, Harputlu, doktorum. Tarlabanda 34 numarada i hastalklar doktoruyum. smi geen ahslardan bazlarn tanyorum ancak bunlarla fazla grmlm yoktur. Bu ahslarla zel toplantlar da yapmadm. Bu partiye gireli fazla olmad. Amerikan Protestan Okulunda olduumdan partiye girmem yasakt. Sosyalist partilere ilgi duyuyordum. Ermenilerin byle bir partisi olduunu bilmiyordum. Amerikaya gittikten sonra programn grdm. Merutiyetten sonra buraya geldim ve drt senedir bu partiye yeyim. Bunlarla birlikte almak istediim zaman, ilerinde baz noktalar grdm. ye tayin edildiimde anladm ve ktm. Materyalizm ile ideal noktalarnda ayrldk. Noraharet (Yeni Dnya) adl bir gazete karyorduk. Bu gazetenin ilerlemesi iin bir ay kadar altm ancak gazetede ierden baz uygunsuz durumlar olmaya balad, sonuta gazete kapand. Sahipleri makineleri aldlar. Sosyalizmi konu alan baz dergiler yaynlamak istedim ama olmad. Arkadalarm Murat kod adl Hamparsum Boyacyan ve Zakaryan bana katlmadklar iin ben de istifa ettim. Ben sizinle alamam. Siz yanl yoldasnz. Halk aydnlatmyoruz. Ben aranzdan ayrlyorum. diye yazdm. Partiden ayrlmadm nk gerekesini yazl olarak bildirmemi istediler. Ben de Syleyeceklerimi kongrede syleyeceim dedim. Ancak daha sonra yakalandm. ktktan sonra her hangi bir yere katlmadm. Sabah Glyan da burada yeydi. Kadky ve Van ubeleri, genel kongreye gitmemi mnasip grdler. Sabah Glyan bayazard. O, bir ey yazmazsa, kimse okumazd. Bafraya ube amak zere beni gnderdiler. Yirmi gn sonra Sabah Glyan da geldi. Niye geldin? dedim. Seimlere gideceim. dedi. Biz, seni bayazar tayin ettik. Nasl gidersin? dedim ve darldm. Ardndan buraya geldim. Baktm ki her ey bozulmu. Darlmamn asl sebebi budur. En byk sebep ise, o zamanlar hastaydm tifoya yakalanmtm. Hastalm kongrenin ilan edilecei zamana rastlamt. Darda (lke dnda) genel kongre yaplmt. Balkan Sava sebebiyle kimse gelmemiti. Kongreye, seilmi olanlar gidecekti. Sabah Glyan bu ite olduka, ben gitmeyeceim. dedim. Bogos Bogosyan, Ohannes ve Vahak vard. Ohannes Kayseriden, Vahak Harput tarafndan ve Bogos, Bafradand. Kim gitti, kim gitmedi bilmiyorum. Benim gitmem halinde ounluun 5

salanaca ve kongrenin gerekleecei ynnde mektup ve telgraf aldm. O srada hasta olduum iin gidemeyeceimi bildirdim. Kongrenin yapldn sonradan duydum ancak baz yerlere gre ounluk salanamadndan kongre yaplmamt. Kongre gerekletirilmi olsayd Rupen ile birlikte beni, buraya ye yapacaklard, ancak olmad. Dier sank: Hamparsum olu Armenak. Nazilliliyim. 30 yandaym. Ticaretle urayorum. Parti ile hibir ilgim yoktur. Zeytinya ve incir tccarym. Dier sank: stefan Muratyan olu Abraham. zmirliyim, ayakkabcym. Hrriyetin ilanndan bu yana buradaym. nceden zmirdeydim. Balkan Savandan ay nce skenderiyeye2 gitmitim. 30 yandaym. Askerlik yapmyorum. Hnaklarla ilgim yoktur. Dier sank: Karabet Akbayan olu Aram. Arapgirliyim, emlakym. Altmermer Atlamata Soka 51 numaradaym. 57 yandaym. Bekrm ve Hnam. Baka bir ilgim yoktur. Burada ve Pariste yelikte bulundum. 1910da burada yeydim. 1907 1910 arasnda Pariste yeydim. Amerikadaki Rupen ve Sabah Glyan da o zaman yeydi. lk program 25 sene nce yapld. 19 sene o program yrrlkte kald, 1910da yeni program yaplm ve Hkmet tarafndan onaylanmtr. nceki programn kaldrlm olduundan sanrm bahsetmiyor. Karamaz: Programda bahsetmez, kongrede bahseder. Kongrede nceki program feshedilir ve yeni program arkadalara gnderilir. Yazlar burada olsayd gsterirdim. Aram: Yazlar Paristedir. Yazlp yazlmadn hatrlamyorum. Doktor Benene: Tzk, program deiilmez. Genelge ile ncekinin feshedildii bildiriliyor. Dier sank: Abraham olu Hrant Kegavyan. Arapgirliyim, 22 yanda, renciyim. Haydarpaada Tp Fakltesi nc snf rencilerindenim. Siyas bir tercihim yoktur. Dier sank: Arakel olu Karakin Bogosyan. ebinkarahisarlym, 33 yanda, terziyim. Sarahanede dikiyorum. Siyasetle ilgim yok, partiye mensup deilim.
2

adr

1517de Msrla birlikte Osmanl egemenlii altna giren kent 1798de Napoleon komutasndaki Fransz kuvvetleri tarafndan igal edilmitir. skenderiye 1801de geri alnm ve Birinci Dnya Sava sonunda da Osmanl egemenliinden kmtr.

Dier sank: Mikail Bogosyan olu Bogos. Einliyim. Bafrada oturuyorum, kuyumcuyum, 54 yandaym. ki yldr Hnak Partisinin Bafra ubesinde yeyim. ubeyi kurduk, o kadar. Kayda deer zel bir siyas alma olmad. Delege olarak Kstenceye gittim. ounluk salanamad iin kongre gereklemedi. Romanyadan drt, Bulgaristandan iki kii geldi. Varnadan Sahak geldi. Bizim memleketten sadece ben gittim. Trkiyeden kii katldk; ben, Sivasl Vahak Nalbantyan ve Adapazarndan Patukyan. Merkez yelerinden Sabah Glyan ve Verastad da gelmiti. Toplam 11 kiiydi. Paris merkezi yelerinden Sabah Glyan ve Verastad tarafndan delegelerin katlmn salamak iin ok sayda mektup yazlp, telgraf ekildi ancak kimse gelmedi. Cevap bile vermediler. Yaklak yirmi gn kadar Kstencede kaldm. Dier sank: Hazar Basmacyan olu Agop. Kiliste Singer Diki Makinesi irketinin sat temsilciliini yapyorum. Hnak Partisinin Kilis ubesinde yeyim. Elimizde parti tz ve 1910da yaynlanan program var, baka bir ey yoktur. Kilisteki tekilat, Merutiyetten sonra kurulmutur. Kiliste 1910 tarihli Trke ve Ermenice program var. Burada 40 50 kii kadar parti mensubu vard. Aramzda Arap ve Trk yoktu. Onlar gelmeyince nasl alalm? Kulbmz yoktur. Doktor Benene: Hi birinde Ermeni yazmaz. Dier sank: Vahan olu Tomas. Kilisliyim, 34 yandaym. Ermeni okulunda retmenim. Hnaklarn Kilis ubesinde yeyim. Merutiyetten sonra ye oldum. Kongrede bulunmadm. Kstence Kongresi iin delege istediklerini hatrlamyorum. Agop: Delege istediler fakat gndermedik. ubemiz fakir olduundan, cevap bile vermedik. Dier sank: pyanos Manunyan olu Yermiya. Kayseriliyim. 21 senedir burada stanbulda yayorum. Komisyoncu deil, kunduracym. Hnaklarla bir ilgim yoktur. Dier sank: Ohannes resyan olu Mgrdi. Harputluyum. 36 yandaym. Kantarc ve bakkalm. Hnaklarn Harput ubesinde yeydim. Burada, arkadalarm Kiragos Melkonyan ve Agop Bedrosyanla birlikte kiiydik. Delegemiz Kirkor Nalbantyan kongreye katlmak zere Kstenceye gitti. stanbul Konferansna ve Kstencedeki kongreye katlmas iin onu grevlendirdik. Kstenceden 7

dnnde, Kongre yapld. stanbul merkezini kaldrdk. dedi. Biz, kabul etmedik. Sonra bu konuda genel bir emir geldi. O da kabul ettiimizi yazd. Biz de kabul etmedik. imdi Harputta ube yoktur. Dald. Kulb kapattk, eyasn sattk. Dier sank: Hrabet Aramyan olu Hemayak. 25 senedir Hnam. Merutiyetin ilanndan sonra buraya geldim. Kongrede ynetim kurulu yeliine atandm. Tekilat program deiiklikleri Aram Akbayan ve benim imzaladm genelgeyle btn ubelere duyuruldu. Yasal olmayan partiden yasal bir partiye gemi olduundan, bu konular genelgeyle uzun uzadya anlatlmtr. Parti yasal hale geldikten sonra3, birincisi 1912de ikincisi 1914 Temmuzunda olmak zere iki kez resmen partiden atldm. Ancak buna aldrmadm ve partinin ald kararlar protesto ettim ancak parti bana bir ey demedi. Ben yine de Hnam. Merutiyetin ilanndan nce ieri ve dar yoktu. Merutiyetten sonra parti ayrld. 1908de Merutiyetin ilanndan drt ay sonra stanbulda genel kongre topland, program deitirildi, tekilatta deiime gidildi. Osmanl lkesindeki Hnaklar, Paristeki merkezden ayrldlar. Osmanl Hnaklar Merkezi adl bir merkez kurdular. Aram Akbayan ve ben, bu merkeze ye tayin edildik, Sabah Glyan ve Karamaz ise ayrldlar. Osmanl lkesinde yabanc memleketlerdeki merkezler hep Sosyal Demokrat Hnaklarndr. Biri Osmanl lkesine ait, dieri d lkelere ait olmak zere iki program var. Program baka, tekilat baka. Program iki tane, tzk birdi. Tzk de iki oldu ama bir olmas gerekirdi. Yalnz Osmanlda yasal olmas gerektiinden, gerek program ve gerekse tzk bakmndan ayrld. Yasadlktan yasalla geecek programmz vardr. Osmanl lkesindeki ubeler yabanc bir ubeden kimseyi kabul edemez. Rusyal Karamaz hibir merkez ve ubemizde grevli deildir. Ben ynetim kurulundayken, Karamaz bizim sorumluluumuzda ye olmamtr. Haklar vardr. Altnc son kongre iki programd. Tekilat tarafndan Osmanl lkesinde her sene bir kongre toplanacak, senede bir btn Hnaklarn katlaca byk kongre stanbulda yaplacakt. Son kongrede, programda bir deiiklik lzumu grlseydi gerekli deiiklik yaplrd. Tzk tamamyla ayrdr. Trkiyeye ait olan tze, genel kongre karmad, karmaz ve karamaz. Kstencedeki kongreyi tanmyorum, Kstencede kongre olmamtr. Hnak reforma tamamyla aykr bir partidir. stanbuldan baka bir yerde genel kongre ad altnda toplanacak kongre kanunsuzdur. Altnc kongre kararlar gereince, genel kongre stanbulda toplanrsa geerlidir. Baka yerde toplanrsa geersizdir ve Hnaklara ait deildir. Sorumluluk da kabul
3

Hnak Partisi, 1910 tarihinde yasallk kazanmtr. Trkiyede Siyasal Partiler; s. 600

edilmez. Programmz dernekler kanununa gre hazrlanmsa onu Hkmet dnsn. Drt seneden beri srekli protesto etmi olmama ramen yine de Hnak olduumu sylyorum. O unvan kimse benden alamaz. Ben yasalara uydum ve uymaya da devam edeceim. Gazetelerimde, dergilerimde zellikle de Ziraat Dergisinde bile dncelerimi yaynladm. Bir Hnak, iftilerin de savunucusudur. Osmanl lkesinde bulunan btn cidd Hnaklar byle dnrler. Partinin kendisi bunu ispatlayabiliyor. Dier sank: Karabet Vanikyan olu Kegam. Vanlym, 25 yandaym. Avukatlk yapardm. Harp Okulu 9 ncu Blkte yedek subay adayym. Askerlik hizmetine balamadan nce partiye mensuptum. Noraharet gazetesinde altm. Buraya bir iki makale yazmtm. Dier sank: Ohannes olu Yervant Topuzyan. 22 yandaym. Bahecikliyim. Bahecikte Ermeni Okulunda retmendim. Partiye yeyim. Kongreye gitmedim. ki yldan beri, parti programn kendime ve dncelerime uygun buldum ve partiye girdim. Daryla bir ilikim yok. D merkezden mektup almadm. Dier sank: stepan olu Ohannes. 26 yandaym. Kayseriliyim. Kayseri Haykyan Okulunda retmendim. Kayseride yeydim. Kstencedeki kongreye ve stanbuldaki konferansa beni gnderdiler. Buraya geldim fakat Kstenceye gitmedim, nk okulun almasna az kalmt. Gven mektubu vermilerdi. Noraharet gazetesinin kapanmasna n ayak olanlarn sorumlu tutulmasn sylemilerdi. Dardan ve ieriden her hangi bir ey kesinlikle sz konusu olmamtr. Kongreden sonra ayrlm olduklarna dair stanbuldan genelge geldi. Kstencedeki kongrenin, ubelerin ounun katlmamasndan dolay geersiz olduu genelgeyle bildirildi. Kongre kararlarn, merkez ynetim kurulu ve ube kabul ederse eder, etmezse istifa eder. Doktor Benene: Partinin gemii hakknda bilgim yoktu ancak partiye girdikten sonra, btn belgeleri okudum. nceden btn Hnaklar ve ubeleri ynetmek iin tek bir merkez kurulmu, bir program ve tzk yaplm. Genel tzk ve program deimi, btn Hnaklar ve her lke iin ayr ayr programlar yaplp bamsz hale getirilmiti. Genel tzk yasaldr. Program deimi olan eski merkezin btn Hnaklara bakanlk etmesi karar, altnc kongrede alnmt. Bundan sonra da genel kongre olmad. Sadece iki kongre stanbulda yapld. Yedinci genel kongre yaplacakt. Sabah Glyan ve Verastad henz ayrlmamlard ve burann yesiydiler. Kstence Kongresinden 9

haberimiz yoktu. Sonuta zaten ubemiz isterse kabul eder, isterse kabul etmezdi. Herkes, yasal olduu dncesiyle bu kongreye gidebilirdi. Yasadlktan yasalla Merutiyetten sonra geildi. Osmanl Merutiyeti her taraf etkiledi nk herkes Trkiyedeki Ermeniler iin alyordu. Program ve tzmz Hkmet tarafndan onayldr. Asl temel sosyal demokratlktr. i haklarn korumak gereklidir. Bizde ocak, onba, takm tekilat yoktur. nceden varm. stibdat dneminde partimiz gizliymi. Bu lkeye Merutiyeti getirmek iin alan bir ihtilal partisiydi. Ben Beyolu ubesine ye oldum, orada konferans veriyorduk. Sanatlar tevik ve yceltmek iin uratk. Hkmet arama yaparsa sadece ktphane olduunu ve silah bulunmadn grecektir. Dier sank: Kirkor olu Karnik. ebinkarahisarlym. Tophanede kurukahveciyim. Beyolu ubesinin kirasna kefil oldum. O zaman kunduracydm. Geen sene Yervanta mektup yazmtm. Vefada tf Efendi Ktphanesinde alan bir beye borcum vard ve bu durumu her tarafa yaymt. Baka yere de borcum vard. Bu srada hastalandm. Yervant Kegam ve dier bir esnaf arkadam arasnda bir hrszlk olay oldu. Benden bir oda istedi. creti fazlayd, Orada ucuzdur. dedi. Ben O, tutsun. dedim. Tutmad, unuttu. Ona yazdm, ancak Yakalanrsam yapacam bilirim. diye yazmadm. Davac: Yegeyan olu Aravir Sahakyan. Yozgatlym. Siyas Bro grevlisiyim. Bana suikast dzenlendi ve olay aa kt. 28 Ocakta gece saat 24:00 sralarnda atlan iki kurunla Tarlaba Macarda yaralandm. Bir kurun bacama isabet etti, dieri paltomu deldi. Birka konyak itim, kaynbiraderim Nian ile birlikte karanlk sokaktan eve geliyorduk. Tomacyan bana suikast yaplacan syledi. Aram Akbayan kaynbiraderimi arm. Ben Hnaklara mensuptum. Aravir baka yerde evlenmi. Aramyas, gazetesinde, gya ben Ermeni milletinin karlarna aykr olarak resm makamlara baz ihbar ve aklamalarda bulunmuum diye, beni hain ilan etti. Sabah Glyanla kavga etmitik. Sadk Beyi ldrecekmiim diye, resm makamlara ihbar ettiler ve beni evimde yakalattlar. Soruturma sonucunda susuzluum anlald ve serbest braktlar. Ben de bir Ermeni gazetesiyle kendimi temize kardm ve Niin gazeteleriniz yazmaz? dedim. Sabah Glyanla kavga etmemizin sebebi, Msrda Ermenilerin savunmas iin toplanan yardm parasn yiyerek, esas amac iin kullanmadklarndan dolaydr. Kstence Kongresi srasnda dncelerde ayrlk meydana geldi. Sabah Glyan, parann amacna uygun olarak kullanlmamasnn sebebini, Aravir millet menfaatini resm makamlara ihbar ederek maksadn gereklemesini gletiriyor. 10

diye aklad ve rgt kanunu gereince millet haini olarak idama mahkum ettirdi. Ben burada drt be ay kadar saklandm. Hnaklar tutuklannca, halk arasnda Aravir milletine iftira edip ihbarlarda bulunuyor. Vicdann para karlnda satyor. diye bir dedikodu ortaya kt. Aramyas, gazetesinde beni millet haini olarak gstererek, iki fotorafm yaynlad. Karakin Bogosyan kaynbiraderimle birlikte alyordu. Akbayana kaynbiraderimi getirerek Onu niye aileniz arasnda tutuyorsunuz? Onu atn. demi. Bunu da bana kaynbiraderim syledi. Ben de buna kar kmasn ve olan biteni bana sylemesini tembih ettim. Ben, baz belgeleri kaynbiraderim Nianla gnderiyordum. Akbayan, Karakin araclyla Nian arm ve ona Gelecek hafta suikaste gideceiz. te sana 2 lira, 20 lira da daha sonra vereceiz. demi. Tbbiyeli Hrant da bunlara katlmtr. Beni, Hrantn evine gtrerek, adam akll dvp kafam ezip cesedimi kuyuya atacaklarm. Ben bunu renince Emniyet Mdrlne ve Siyas ube Mdrne durumu anlattm. Siyas ube Mdr zaten meseleyi baka yerden haber alm. Suikastin dzenlenecei gn beni ararak, Dikkatli davrannz. dedi. O gece eve giderken suikast gerekleti. Durum bundan ibarettir. Suikastileri grmedim. Ben Paristeydim, Karamaz tanmam, ama ismen biliyorum. Doktor Benene: Bana telgraf gelmedi. Bu beye suikast yapldn imdi iitiyorum. (Bir mektup okundu.) Byle bir mektup almadm. Karamazdan, Rupen ile bana bir mektup geldi. Mektupta Hi almyorsunuz, ses karmyorsunuz. deniliyordu. Rupen bana o mektubu gstermiti. Karamaz: yle bir mektup yazmadm, yazm tanrm. Doktor Benene: Bununla ilgili bir ey gelmedi. Davac: Sabah Glyan tarafndan Doktor Beneneye bir kt yazldn grdm ve Emniyet Mdrlnde bunu okudum. imdi nerede olduunu bilmiyorum. Yeminli ahit: Karabet olu Nian. Sivaslym. ekerciyim. Dkkn artk iletmiyorum. Beyolu Macarda 1 numaral evde oturuyorum. 32 yandaym. Aravirle bir ekerci dkknnda oturduk. Eve giderken Macar Sokann arkasndaki sokaktan zerimize iki el ate edildi ve Aravir yere dt. Vuruldun mu? dedim. Hayr. dedi. Ayaa kalkt, yine dt. Vuruldun. dedim. 11

Bilmem. dedi. Kaldrdm. ki kiinin katn grdm ancak kim olduklarn seemedim. Karakin, Aram Akbayan ve Hrantla grrdm. Karakinle ortaktm. Hrant da bizimleydi. Karakin, Aram seni grmek istiyor. dedi. Sepet Hannda grtk. Aravirin yapt nedir? Gohak gazetesini okudun mu? dedi. Okudum. dedim. Ona yakyor mu? dedi. Yakmyor. dedim. Bu ne olacak? dedi. Siz bilirsiniz dedim. Bu ekilde bitti. Akamleyin Karakin geldi, Neydi bu. Anlayamadm. dedim. Hepsi bir gnde sylenmez. dedi. Sekiz on gn sonra Akbayanla Karakinin evine gittiimizde, bu konu yine ald.Ne yapalm? dediler. Srrmz ortaya kmasn. Nasl isterseniz yle yapalm. dedim. Akbayan Bunun vcudunu ortadan kaldrmal. dedi. Sonra Hrant geldi, Kolay. dedi. Eczaneden ila alarm. Araviri bizim eve getirir, ilala ldrrz. Byk paralar kuyuya atarz geri kalan ksmlarn gmeriz. Siz onu bizim eve getirin. dedi. Hrant, Kz kardelerimi baka yere yollamak iin, biraz parayla bir de silah lazm. dedi. Akbayan, Peki. dedi. Be alt gn sonra yine bu konu hakknda konuurken, Akbayan, On be gn sabredin. dedi. Hrant, Neden? Bunu ben kendim yapacam. dedi. Akbayana syleyin. Acele etmesin. dedi. Baka bir gn Akbayan, yine beni Karakinin odasna ard. Konumaya baladk, harlmn yetip yetmediini sordu. Ben de yle byle. dedim. karp bana 2 lira verdi. Bundan iki gn sonra suikast yapld ama kimin yaptn bilmiyorum. Davac Aravir: Taylaylek(?) gazetesinde yaynland. Aram: Yaynlanan genelgenin bir ksm alnm, aklama yazlmtr. O genelgenin kopyas Reat Beyde vardr. Aravir hakknda baz aklamalar var. Aravir para ile vicdann satyor, gizli polislik yapyor. Gizli polislii kesinlikle reddederiz. Ben sadece Aravir hakknda deil, biroklar hakknda yazarm. zel tekilatmz var. Aravir aleyhinde sylediklerimden ve yazdm makaleden ok nce erif (Paa), Prens Sabahattin4 ve Sabah Glyan aleyhinde ok daha ar szler yazmtm. Bu suikastle bir ilgim yoktur. Gazetede aleyhinde yazm
4

Prens Sabahattin (1879-1948): Sosyolog ve siyaseti. stanbulda domutur. Seniha Sultan ile Damat Mahmut Celaleddin Paann oludur. Mahmut Celaleddin Paa, II. Abdlhamit ile ihtilafa dtnden 1899da Fransaya giderken oullarn da yannda gtrmtr. 1902de Birinci, 1907de de kinci Jn Trk kongrelerinin toplanmas iin almtr. Teebbs-i ahs, Merutiyet ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetini kurmutur. 1906da Terakki Dergisini yaynlamtr. Mahmut evket Paaya yaplan suikastten dolay idama mahkum olmu ve lkeden kam, 1919da stanbula geri dnmtr. 1924te svireye gitmitir. svirede lmtr. Nezahet Nurettin Ege; Prens Sabahaddin Hayat ve lm Mdafaalar, Gne Neriyat, stanbul, 1977.

12

olmam bakadr. Genelge zaten yaynlanm ve baslmtr. Bunu bana Sivas Milletvekili Doktor Nazaret Daavaryan5 Efendi verdi. Birok basl genelgeler gelmi. Bana Hnaklardan bahseden bir kt geldi. dedi. Davac: Kendisinin Sabah Glyanla aras iyi deildir. Onun aleyhindedir. Bu genelge Msrdan geliyor. Benim hakkmda Kendisini antavir olarak tanrdm. Birka kez evlenmi, ahlkszdr. Bunu Msra yazmtm. diyor. Bana kar bir dmanl olmasa bunu nasl yazard? Vicdanm sattm nasl anlam? Aram Hemayak: Evet, dorudur, kendisinden sz ettim. Dostum olduunu kendisi de kabul etmitir. Aravir Sahakyan, Sabah Glyan aleyhinde yaz yazdm gazetelerden satn alp bir ok kimseye datmtr. Evime gelmi, dost olmutur. Sonra, bunun Sabah Glyan ile birleip bizi partiden ihra etmelerine ardm. Bana hain dediklerini anlatsn. Msrdan gelen Arapgirli Artur Rasyan adl ahs okulumuza retmen tayin edeceimizi, bu ahs tanmadm, tanyorlarsa bilgi vermelerini istedim. Bana ikinci bir mektup daha geldi. stepan Efendi korkmadan geldi. Aravir bir kadn alm, brakm. Bursada ve Kayseride birer kadn alm. Gedikpaada bir kadnn evini satm ve parasn alp kam. Aravir burada yoktu. Bu bilgileri aldktan sonra, yine bir mektup geldi. Dier ad Aravir Sahakyandr diye yazyordu. Ben de, Onu retmen yapabilirsiniz fakat hakknda iyi eyler iitmiyorum. diye yazdm. Onu, milletine ihanetle sulayan, genelgedir. Sylediim ar szde Yz kara olsun. demi miyim? Bu arkadalarm tutuklandlar. Bedri Beyin yannda, Reat Bey Sen u zaman, Aravir hakknda yazdn ama biz holanmadk. Aravir, bizim adammzdr. Bunu bil. dedi. Ondan sonra gazetemde Aravir hakknda hibir ey yazmadm ve kimseye bir ey sylemedim. Daha nce yazdklarm Aravir yalanlayabilirdi ancak yalanlamad. Kendisinden aklama isteyecektim, buna da yanamad. Mahkemeye bavuracan duydum. Artk ne olursa olsun dedim. Benim yazdm makaleler Hnaklar iin deil, Ermeniler iindir. diyor. Davac: Aravir de Azef gibi rgte girmi, eitli grevlerde bulunmutur. Ancak Aravir para karlnda millete iftira ederken, Azef gerei sylemitir.

Doktor Nazaret Daavaryan ( 1862? - 1915 ): Aslen Sivasl olup tahsil iin Parise gitmitir. 1883de Ziraat mhendisi diplomasyla stanbula dnmtr. Bir mddet Ziraat Vekaletinde grev almtr. Msra arlmtr. 1911de stanbula dnnde Sivastan milletvekili seilmitir. ttihat ve Terakki Partisinin muhalifi olan Hrriyet ve tilaf Partisi mensuplarndandr. Rh.Y.G. ark; Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler 1453-1953, stanbul,1953. s.238

13

Hemayak: Azef hem sosyalist, hem de hafiyeydi. Aravir hem partiden para alr hem de partinin srlarn yetkililere verirdi. Makale yaynlandktan ok sonra, Osmanl Hkmeti Aravir benim memurumdur. diyor. Partimden karlmama Aravir sebep oldu. karlmasaydm partinin 25 yllk tarihini yaynlayacaktm, yaynlayamadm. O makale, onun ahsyla ilgili deildir. Aram Akbayan: yle anlalyor ki, Aravir ve kaynbiraderi Nian aralarnda anlamlar ve rgte ihanet etmiler. Ben tek bamaym. Belki rgt, bunlar hakknda bir eyler yapabilirdi. Bir gn Karakin yanma gelerek Aravir hakkndaki makalenin ve iki resminin bulunduu gazeteyi bana ver. dedi. Ben de gazeteyi verdim. Karakin bana, Aravirin kayn biraderi Nian seninle grmek istiyor. dedi. Peki. dedim. Sepeti Hannda grtk. Nian, Ben makaleyi okudum. Dorudur. Ailemin namusuna dokunmutur. Ben ona bir ey yapacam. Burada olmaz. Baka bir yerde grelim. dedi. Hrantn evini kararlatrdk ve oraya gittik. Nian, Araviri ldreceim. rgtten izin aln. dedi. Ben de rgt yasaldr. Buna karmaz. dedim. Dier taraftan eker ticareti ile uramak isteriz ama kabul etmiyoruz. dediler. Ben de Ticaretle uran, daha iyi. dedim. O, ille de rgtten bir haber getirmemi bekliyordu. Peki. dedim. rgte bir ey soracak deildim. Birka gn sonra, rgt kabul etmiyor, olmaz. dedim. Hamparsum Boyacyann da byle bir istei vard, reddettim. dedim. Peki. dedi. Yaplan hazrlklardan, suikast yerinden ve Araviri nasl kandracaklarndan yeniden sz ederek beni ikna etmek istediler. Grme srasnda Karakin de oradayd. Beni kandrp rgtten izin aldrmak istediler, ben de yine reddettim. Baktm ikna olmuyorlar, Bu ii yapacaz. diye srar ediyorlar, ben de bunlar kandrabilmek iin imdilik erteleyin, hapiste adamlar var. dedim. drt ay sonra, bir gn Bahekapda Aravir Sahakyann brosunda otururken, Karakinin beni grmek istediini sylediler. Karakin yanma geldi ve Sana nemli bir ey syleyeceim. dedi. Ge oldu. dedim. Cuma gn grmek zere Karakinin yanndan ayrldm ve o gece yakalandm. Karakinin benden iki lira ald yalandr. Benimle niin grmek istediini bilmiyorum. Hrant, grmelerde bir kez bulunmutur. Ben Karakinin brosuna gitmedim. Karakin: Olay gnnden nce Nian, Aram grmemi istedi. Gittim Aram bulamadm. Sal gn yine geldi. Gel birer bira ielim. dedi. Paran da yok. dedim. imdi bir kz nianladm. Ay bana kadar 80 lira alacam. dedi. Ben de 1 lira da bana ver. dedim. imdi yok, yarn 14

ie gideceim, gelemem. dedi. Portakal almam iin para verdi, gittim aldm. Portakaln drtte birini bana verdi. Akam beklerim, gel. dedi. Gelemem. dedim. aramba gn yine geldi, Bekledim, gelmedin. dedi. Ben, sz vermedim. dedim. Nian, geldi, ay iti gitti. Yarm saat sonra yine geldi, oturur oturmaz Aram Efendi geldi. Nian niye gelmi? dedi. Ben de Bilmem, geen gn seni arad. Her halde bir syleyecei var. dedim. yleyse Cuma gn saat onda gelirim. dedi ve gitti. Nian da Akama beklerim. dedi. Biraz dn para istedim, Kolay. dedi. Yeminli ahit: Serkes Aycyan olu Aram. 17 yandaym. Kunduracym. Karakin kendisini gtrdkleri gece dar kmad. emberlitan karsndaki kahvenin zerindeki odada ikimiz beraber kalyorduk. Kahve e drde kadar aktr Saat drde kadar Karakinle oturduk. Sonra ben yattm, o kalkt m bilmiyorum. Yeminli ahit: Karabet olu Bedros. Arapgirliyim, Nuruosmaniye Kalplar ii 27 numarada kahvecilikle urayorum. Karakini drt yldr tanyorum. Kahvenin stndeki odada kalyordu. Karakini almaya geldiklerinde evdeydi. Baka bir ey bilmiyorum. Bizim evin stndeki odada kalrd. Sabaha kadar evdeydi. Akam saat 24.00te eve gittim. Aram ve Karakinle beraber evde yemek yedik. Saat buua kadar oturduk, sonra yattk. Ayakkablar benim odadayd, baka ayakkab yoktu. Aram Akbayan: Talaylek Gazetesini bana bu Bedros verdi. Dier yeminli ahit: Mehmet olu Kemal. 26 yandaym. Siyas ubede alyorum. Biz teden beri bunlar hakknda soruturma yapyorduk. Aravir hakknda dzenlenen bir suikasttan haberimiz oldu. Olaydan iki ay nce duyum aldk. Bir perembe gecesi Toran Gazinosunda oturuyordum. Samoil Tomacyan ile Avadisyan kod adl Arzruni gelip suikast haber verdiler. Aravire suikast dzenlenecek. Evine gittik, bulamadk. Grrseniz syleyin. dediler. Ben de raporla bildirdim. O srada Araviri vurmular. Baka bilgim yoktur. Karamaz ve dierlerini teden beri takip ediyorduk. 15 Mays 1915 Mateos: D merkezin mfettiiydim. Yasal olarak alrz. Bizim bir programmz var. Dier yerlerdeki sosyal demokratlarn nasl bir merkezi varsa ve onlar nasl alrsa biz de yle alrz. Pariste bir merkezimiz vardr. 15

Btn Ermenilerin ileriyle ilgilenir, fakat i ilerine hibir zaman karmaz. erdeki merkez gizlidir. Hibir yere karmaz. ubelerimiz bamszdr. zellikle Trkiyede Merutiyetin ilanndan beri bu merkeze hi karmaz, yani mdahale etmez. Hkmetin onaylad bir programmz var. Bizim Ermenilerde muhtemelen bir Hnak partisi daha vardr ki, onlarla bizim alkamz yoktur. Doktor Benene: Trke bilmedii iin i ile d kartryor. D merkez i merkezlere karamaz. Mateos: Pariste bizden para alan dizgici birisi vard. Babileti6 bizdeydi. Sonra, parasn dedi. Kendisine verilmek zere Leon Balasanyanla nfus kdn gnderdim. Benim boyum orta deil, byklarm da benzemiyor. Benzese bile adam adama benzeyebilir ve o babilet benim zerimde deildi. Bakasna ait bir pasaportla gelmedim. Kendi pasaportumla geldim ve vize aldm. Gmrkte pasaportumu vize ettiler. Vize defterlerinde de kayd vardr. Rupen: Verastaddan bana mektup geldi. Dorudan gndermiti. Verastad 18 yldr tanrm. Mektuplar gsterilirse hatrlarm. ok mektup aldm, ancak says aklmda deil. Doktor Benenenin adresi bende var m, yok mu hatrlayamyorum. Evet, Doktor Benene bana bir rapor vermiti, sanyorum adresi de bende vard. Doktor Benene ile grrm. Defterimde bir ok tccar ismi vardr. Bunlar u an aklmda deil. Verastadn bana yazd mektuplarda isimler yazp yazmadm bilmiyorum. Karamazla yaptmz grmede Simbat ve dierleri yoktu. Karamaz oktan beri tanyorum, daha nce beraber altk. Evet Paris delegesi olduuma dair belge bulundu. Yirmi iki seneden beri bir ok kereler delege olarak grevlendirildiim iin belgeleri de duruyor. Fakat u son zamandaki delegelik tekliflerini geri evirdim, kabul etmedim. Vahan Boyacyan, Rupen Haykyan, Murat, Hayk Misakyan demezler. Agop Hazaryan: Grmedim. Minas: Grmedim. Simbat: Grmedim.
6

Seyahat belgesi.

16

Karamaz: Aramaz bakasdr. Pariste niversitedeki arkadalardandr. Nereli olduunu bilmiyorum. Zaten, ben Pariste ok az kaldm. Rupen: Evet, o belge bende bulundu. S. Vahak ahsen tanmam. Bu teklifi kabul edip Rusyaya gitseydim, S. Vahak orada bulacaktm. Bizim eski mektuplar arasnda, geri yollanmayan, yanmda kalan bu tr ok belgeler var. Belge kald ve ben olumsuz cevap yazdm. stanbuldaki merkeze bal olduum iin d merkezden yaplan teklifi de kabul etmedim. Hatta Verastad bir mektubunda diyor ki, Niin tembellik yapyorsun? O Rumca yaz benimdir. Evet. Rusyada haberletiim kiiler var. Kiinevle haberlemiyorum. Buday iin mektup yazacaktm, adres aldm fakat yazmadm. Az nce okuduunuz adres Sohumkaledeki7 kahvenin adresidir. kinci kez okuyabilir miyim? (Okudu) Bu yle bir sudur ki, kuyumcular kullanrlar. Vahanyan Arak, Fetosyada tccardr. O defterin hangi yla ait olduunu bilmiyorum. O iki belge de benim admla yazlmtr. Rupen benim. S. Vahak ahsen tanmyorum. Rusyadayd, Kafkasyaya gidip, onu bulacaktm. Mektubun iinde yazl olan adrese gitmemi ve orada onunla tanacamz yazmlard. Bir belgeye iki isim yazmlar. Artin aracdr. Maden komisyoncusu, yani aracsdr. Hayka, yanmzda alt iin 50 kuru verdim. Mektuplar benimdir. D merkezden gelmemitir. Verastaddan gelen kiisel mektuplardr. rgt mhrleriyle mhrlenmi bir mektup almadm. Doktor Benene: 1912 yl Ekim, Kasm aylarnda istifa ettim. Partiye gireli be yl oldu. sene nce istifa ettim. Her ikisiyle de alakam kestim. 1912 yl Eyll aynda toplanan kongrede Trkiye merkez yeliine getirildim. Bir ay sonra seimler iin almak zere Bafraya gittim. Sonra Sabah Glyan geldi. Ben Sivasa gideceim. Sen stanbula git, kimse yok. dedi. Geldim, baktm gazete kapanm, her ey alt st olmu. Murat ile aramz ald, istifa ettim. Benden aklama istemeleri zerine ki sene sonra toplanacak olan kongrede aklama yaparm. dedim. Balkan Savanda burada yoktum. Sabah Glyan merkezde yeydi. Sabah Glyanla aramz ald. Davranlarn beenmedim ve ayrldm. Sonra bana delege olmam iin bir ar geldi. Delegelik iki merkezle de balantl olmay gerektirdii iin d merkezle i merkezin aracs oldum. Balkan Sava srasnda Sabah Glyan burasn brakm, Parise gitmi ve orada ye olmu. Sabah Glyanla aram ak olduu iin belgeyi ve delegelii reddettim. kinci genelge niteliindeki o dergi,
7

Abhazyann bakenti. Batumun kuzeyinde ve Karadeniz kysndaki ehir.

17

benim evde bulundu. kinci genelge bana gnderilmise bir ey diyemem, gnderenler bilir. kinci genelgede byle eyler yoktur. Bunlarn hepsi uydurmacadr. Rupen: Bende mi bulunmu? Bakaym. (Bakt.) Evet bende bulundu. Bu en eski programd ve kaldrld. Benene: kinci genelge bende km, ama ben yazmadm. Ben istifa ettikten sonra geldi. (kinci genelgenin tercmesi okundu.) Onun yeniden tercmesini isteriz. Byle yaz yazanlar sorumludur, biz sorumlu olamayz. Savc: Yeniden tercme edilmeleri uygundur. Gerei dnld: Sreyya Beyin ve dier tercmann arlmasna karar verildi. Rupen: Byk Fikirlere ve Avrupallara Yakar adl kitap bende kt. O mektuplar bende bulunmamtr. Gven mektuplar, ikinci genelge ve 1896 tarihli program bende bulundu. Mgrdi Yeretsyann adresi bulunan mektup benimdir. Mgrdi: Bana Mgrdi Ereyan derler. Bana byle bir ey gelmedi. Rupen: O mektupta Yazdklarm neden yapmyorsun? diye yazyor. Bir iki kere Hnak gazetesi gnderdi. Ayn dokuzunda gnderdiim mektupta Bana Hnak gnderme. evreye gnderemem. demiim. Aramyan kimdir, bilmiyorum. Bu, Hemayak Aramyan olmal. Hemayak Aramyan: Ben, onlarla mcadele etmiim, haklarnda yaz yazmm. Nasl olur da Rupene benim hakkmda yazar. Rupen: S. para yollamad. diye o yazyor. Kim olduunu ben nereden bileyim! Aramn kim olduunu bilmiyorum. Geri bana yazm, ama bilmiyorum. Ben, ok kiiyi tanrm, ama kimin ne yazdn bilmem. Hrabet Cankoyan zmitlidir. Para gnderecekti. Onu yazyor. Kegam burada. ncelik Kegamdadr. Ben, gndermeyecektim. 18

Kegam: renimimi bitirmek iin Parise gidecektim. Seferberlik balad iin gidemedim. Verastadn Kstencede olduunu renince yol arkada olarak onunla birlikte gitmek istedim. Kendisini buradan tanrm. Rupen: P. kimdir bilmiyorum. S. kimdir bilmiyorum. Kendisi mektupta yazyor. S. yi tanmyorum. Ona ait mektup bende bulundu. stanbulda olduum halde, Kafkasyada rgtm yazacam. Kendisi bana mektup yazm, cevap yazmm. Kafkasyada bir ey yapmak isterseniz baka adam bulun! Ben bir ey yapmam. diye yazdm. Leon, arkadam olan Leon Balasanyandr. Nerededir bilmiyorum. Vanikyan Kegamdr. Kegam: Kegam Vanikyan benim. Rupen: Aso, birka yl nce buradayd. imdi burada deil. Karamaz: Bunlar resm mektuplar deildir. Kim bilir nasl tercme edilmitir. Rupen: Aso, bizim gazetede alrd. O mektuplarn tamam kiiseldir. rgt merkezinden bu mektuplar yazlmamtr. Komisyonculuktan ne kar? Niin almyorsun? Kafkasyaya neden gitmiyorsun? diyor. Tabii benim yazdklarma karlk olarak byle yazyor. Rupen yazlysa o mektuplar da bana aittir. Doktor Benene: Karamaz bana mektup yazmamtr. Rupen, Arzruni ve Benene(?) adna gelen bir mektubu Rupen bize gstermiti. Sonra mektup onda kalmt. Karamaz: Mektubun asln isterim. ne birden, ben yazmtm. O mektupta siyas bir taraf yoktu. Doktor Benene: Bana o mektuptan baka bir mektup gelmemitir ve bende bulunmamtr. O kimlik belgesi benimdir. O mektuptan anlalyor ki, benim araclmla sahiplerine verilecekti. Elazda ube olduunu da bilmiyorum, konumu farkldr. Bunlar hibir taraftan genelge almadklar iin, arac olarak bana yazdlar. Daha nceden benim delege olduumu 19

duymular ve bana yazmlar. Bunda benim ne suum var? Ben vekilsem, bu merkezle, d merkez arasnda balant kurmak iindir. Yoksa ubelerle bir mnasebetim yoktur. O benim yazmdr. 1912 tarihinde yazlm eski bir eydir. Partinin dncesini anlamak iin takip ettim. Bunu nceden itiraf ettim. Hayastan, Ermenistan demek deildir, Ermenidir. O gazeteyi okudum, baz grlerine katldm, bazlarna katlmadm. Katldm grleri siz ispat edin. Bunlar darda baslm, resm makamlar giriine izin vermi, ben de okumuum. Evimde, ttihat ve Terakki Partisiyle8 Tanakstyun Partisinin9 programlar vardr. Bunlar anlamak istemem cinayet midir? Partim cn deildir. Kanunlara uygun bir partinin yeleriyiz. Ohannes: Kayseri Kulbnn ktibiydim. Kulp Bakan Minas Minasyand. Gizli ve zel tekilat yapmadk. Agop: ubemiz var. Agop Basmacyan benim. Bir bakkal, Singer ubesi acentesi Setrak ve ttnc bir Yahudiyle haberleirim. Burada komisyoncuydum. stanbula kurun kalem getirdik. Setrak, gazcdr. Komisyoncular her eyi yapar. Paristeki merkezle alakam, buradaki partinin bir matbaa ap gazete yaynlamaya balamasyla snrldr. nk gazetenin makineleri ve dier eyas benim adma alnd. Gazete kapand zaman, bunlarn hepsi benim stmde kald. Oysa ki bende para yoktu. Bkrete doramaclk yapan Dolapyanla haberleirim. Kendisi eski tandklardandr. Boyacyan Kirkor, Amerikadadr. Nezolyan hatrlamyorum. Boyacyan da Amerikadadr. Dolapyandan bir ey getirtmedim. Elazdaki Mgrdila haberlemiyorum, ancak Verastad ona gazete gndermemi sylemiti. Bu nedenle Mgrdiin adresi bende kaytldr. Msrla haberlemedim ve para da gndermedim. Bankeryan hatrlamyorum. Bangryan da olmamal. O isimde birisini hi tanmyorum. Onlar benim yazmdr. Lenguyeryan Msrda oturuyor.
8

ttihat ve Terakki Partisi: 1889 ylnda Mekteb-i Tbbiye-i ahane rencileri ttihad- Osmani adyla gizli bir dernek kurmulardr. stibdat rejimine kar kurulan bu dernek Pariste kurulan ttihat ve Terakki Cemiyeti ile birlemitir. ttihat ve Terakki asl 1906da, Selanikte 3 nc Ordu subaylarnn giriimiyle Osmanl Hrriyet Cemiyeti adyla subay ve brokratlarn oluturduu on kiilik bir grup tarafndan kurulmutur. 1907de Paris rgt ile anlaarak nce Terakki ve ttihat sonra ttihat ve Terakki adn alm, 1908-1918 yllar arasnda tm siyasal yaama egemen olmutur. Trkiyede Siyasal Partiler, C.3, s.27-31.

Tanakstyun: Dank ve i kavgalardan kurtulamayan Rusya (Kafkasya) Ermenilerini, bir arada ve federasyon halinde toplamak iin uzun almalar sonunda 1890 ylnda Tifliste kurulmutur. 1892 ylnda tamamen sosyalist bir programa sahip olmular, etecilik ve terr yntemlerini benimsemilerdir. Abdlhamit ynetimine kar Van isyan ve Osmanl Bankasna saldr (1896), kinci Sasun isyan (1904), Yldzda bombal suikast gibi eylemleri dzenlemilerdir. Trkiyede Siyasal Partiler; C.1, s. 593-599.

20

Ba taraf adresidir. sminin Arak olup olmadn hatrlamyorum, onunla haberlemedim. Bu adres niin oraya girmi hi hatrlamyorum. Kasbaryan Bakram ttn eyi olmal. Gremekiyan evet. Mak Mako isim yoktur. Mago randa olmal. sim olmal ya da Bak olacak. Mateos: Mak10, Hoy11 Salmas civarndadr. Rupen: (Defteri okudu) Bunlar un fabrikalardr. Serkis Manukyann kahvesine ttnclerle birlikte bir ttn aracs da gider onun iin Mihran yazdm. Dier Mihran ttn eyidir. Odessada Mihran yoktur. Odessadaki Posti komisyoncudur. Doktor Benene: Mfreze kelimesi bizim tzkte ok geer. Agop: stanbul Kurulunun verdii tzkte snr belirleniyor. 80 ye olursa ube, bundan az olursa grup, tek kii olursa ye derler. Doktor Benene: Benim istifa tarihim nedir, onu bulunuz. Evet, d merkezle irtibatmz salayn. 1912de istifa ettim. Mektupta genelge almadmz yazyor. 1913n sonlarnda, yani Balkan Sava balamadan istifam verdim. nk arkadalarla anlaamadk. 1913te bana dardaki merkeze delege olarak atandm bildiren bir mektup ve bir belge gelmiti. Ben istifa ettikten sonra, d merkez beni delegelie atam, fakat ben yoktum. Sabah Glyan da buradayd ve istifa etmedi. Partiye 1912de girdim ve bir buuk yl altm. 1913te istifa ettim. nk stanbul merkezi iyi almyordu. Ben istifa ettikten sonra, merkez, bana delege atandma ilikin bir belge gndermi. Bu belge elime geince Kabul etmiyorum. diye yazdm ve belgeyi geri gnderdim. Aradan ay geti. Trkiyedeki btn ubelerin delegelerinin katlmyla toplanan kongrede stanbul merkezi yeliine atandm. stifa ettim ve merkezin gnderdii belgeyi geri verdim. Sabah Glyan da aramzda olduu iin onunla alamayacam bildirerek, ayrldm. Rupen: Verastaddan gelen mektuplarda Beneneden sz edilmiyor.
10 11

randa bir ehir.

randaki Rumiye Glnn kuzeybatsnda ve aldran Ovasnn gneydousunda yer alan tarihi Trk ehri.

21

Benene: Merkez yesi olduun halde neden almyorsun? diyordu. Mhrde Trke yaz var. Doktor Benene: Tercmesinde, gruplar kurulaca yazl olup, yetkililere de bu amala verilmitir. Mhrdeki balta ve kama resimleri 28 seneden beri byle kabul edilmitir. Bu mhrle resm makamlara bir ok evrak gnderdik. Yetkililer niin o zaman bir ey sylemedi? Ohannes: Kayseride silah datmadk ve datldn da bilmiyorum. Hayr efendim, silah datmadm. Kstenceye gittim, stanbul Kongresine geldim. Daha sonra Varna Kongresine katlacaktm, fakat retmen olduumdan ve okullarn alma zaman geldiinden gidemedim. Uygulamada bir ey yoktur. Evet, bende bulunan, stanbul ynetim kurulunun genelgelerinin bir kopyasdr. stanbul ynetim kurulunun gnderdii iki genelgedir. Fakat yanl tercme edilmitir. stanbul heyetini seen kongrenin genelgesidir. Kayseri mhrnde Trke vardr. Benene: Murat da Dezeciyan da buradadr. Eski mhr birisi basmtr. Ben bunlar anlamam, eski mhr biri alm, mhrlemitir. Hemayak: O mhrn sorumlusu benim. Son kongrede, Hamparsum Boyacyan, Akbayan ve ben ynetim kuruluna atandk. Genel kongrede mhrlerin Trke olmasna ve Ermenice yazlmasna karar verildi. Merkez kurulunun ismi olduka byk olacandan birisi Trke, dieri, Ermenice iki mhr bastrld. Her ne kadar beni Hnaklardan karmlarsa da doru syleme mecburiyetini hissettim. Ben eytann yzn grmek istersem, Karamazn yzn grmek isterim. Onlarn kartym, dmanym. Sosyal Demokrat Hnakym. Parti benim Hnak olduumu bilmez. Gn gelir, belki partiyi benim anladm gibi anlarlar. Osmanl lkesine kar bir ey yaptysam, beni kanun adna cezalandrn. Ben ne partinin ne de yelerin savunucusuyum. Ne bu millet ne de bu parti hain deildir. Cinayet ileyenleri savunmam, zavall Ermeni milletini savunurum. Adalet, sulular cezalandrmaldr. Yalnz bu milletten ve bu partiden phe etmemelidir. Delil getirmeme izin verirseniz, sulu olmadm resm yaynlar ve gazeteler size ispat etsinler. Bana sadece mhr meselesi soruldu ve cevapladm. Bir vastayla size bir liste vereyim. Benim bu partiden nasl karldm... 22

Armenak: Ben hibir partiye mensup deilim, silahm da yok. Zeytin ya ve palamut iiyle urayorum. ttihat ve Terakki Partisine davet ettiler, ancak iim sebebiyle girmedim. Tomas: Bizim Kilis ubesi, stanbul merkezine baldr. Baka hibir merkez tanmaz. Parisle haberlemeye karar vermedik, hep stanbulla haberletik. Kopya defteri de bunu kantlar. Ben 1914te ktip oldum. Agop: Kstencedeki kongreyi sorduumuzda; stanbuldan 2 numaral bir genelge aldk. Bu genelgede Kongrede sizin lavnza karar verilmitir. Ancak bu kongrede alnan kararlara nem vermeyin. diye yazlmt. Tzkte mfreze yazyor. stanbuldan gelen tekilat tz gerei, mfreze balar tayin ediyoruz. Tomas: Zeytunla haberlemiyoruz. Bir kere piyango ktlar yollamlard. Agop: Alnan kararlar arasnda ye deiiklikleri ve tekilat ile ilgili maddeler var. Zeytun deil Sveyda12 olacak. Yanl efendim. Tomas: Av tfekleriyle gidilmesi iin yerel yneticilerden izin aldk. Agop: Oralarda gelenektir. Patrik efendiye sayg gstergesi olsun diye o karar verildi. Tomas: O genelgedir. Karar defterimiz burada. 1914teki kongreye delege gnderdik. Paris ve stanbul merkezleri arasndaki anlamazlklar da renmesini delegeye yazdk. Agop: Blk blk kurduk. Biz bu Merutiyeti biliriz. Tomas: O tarihlerde irtica hissediliyordu. Onu stanbul merkezi yazyordu. Merutiyete kar irtica dnlyordu. Merutiyeti gericilie kar korumak iin o silah ifadesi kulland.
12

Suriyede bir kent.

23

Agop: 1908de bizim ube kuruldu. Hnakyan Partisi eer bir ekilde ihtilal karma fikrinde bulunmusa, bana ne isterseniz yapn efendim. Hrant: Ben Hnakyan Partisine mensup deilim. Niann iftirasna uradm. O gn ben hastaydm. Hastanede yatyordum. Niandan 30 lira alacam vard. Karakinle Macar Sokaktaki dkkna ortak oldular, ancak zarar ettiler. Param istedim, Veririz. dediler. Ben de Harbiyeye gitmitim. Nian, Enitem geldiinde, ondan alp senin paran veririm. dedi. Aravir, enitesiymi. Evime gelip gittiklerinden dolay, onlarla arkada olmutuk. Harbiyedeyken bana biraz para ve eya verdiler. Hesaplar kapatmak iin bir gece Karakinin evine gittim. Sal gecesi evdeydim. 18 Mays 1915 Agop: Minas, i iin gelmiti. Birlikte gelmedik, ben ayrca geldim. Minas ben armadm. Minas: Beni, Agop Hazaryan getirdi. Kahvehane kiralayp birlikte alrz. dedi. Agop: Balasanyanla grmedim. Sadece Bulgar elisine gittim. Rupen: Bizim ticarethane, komisyon ticarethanesidir. Grtklerini bilmiyorum ve sylemedim. Minas: Balasanyanla oturup konutuk. Rupeni tanmyorum, Karamazla da grmedim. Balasanyanla karlatmda Benimle gel! Sana bir i bulurum. dedi. Ben de brosuna gittim, tanmadm drt kii vard. Agop: Beyolundaydm. Bulgar Eliliine gittiim gn, beni yakalayp dvdler, ne dediimi bilmiyorum. Ticaret iin gelmitim, Minas grdm, ama onunla bir i yapmadm. Minas ben getirmedim. Minas: Balasanyana gittim ve kendisiyle grtm. Tanmadm bakalar da vard. Kimsenin tavsiyesi olmakszn, Agop beni kendisi ard. Bana Minas Kapril Keiyan derler, baka adm yoktur. 24

Simbat: Kesinlikle Agopu tanmyorum. skelede kimseyi beklemedim. Minas: Ben de iskelede beklemedim. Simbatla beklerken, Agop geldi. Agopu ben de Rusyadan tanyorum. Simbat: Biz gezerken, Agop geldi. Agopu Rusyadan tanyorum. Minas: Agoptan 13 gn nce geldim. Gelirken bana adres vermedi. Tccarm. stanbula gideceim, orada bir kahvehane kiralayacam. Beraber alrz. dedi. Agop: Karamazla grmedim. Rupen: Karamazla grtklerini bilmiyorum. Ben komisyoncuyum, darlarda gezerim. Evet, bunun tercmesi dorudur, tarihi; Mart 1914tr. S. Vahak ahsen tanmam. Hnak birisidir. Ben oraya gittiimde onu grecektim. Hemayak: nfadar, Franszcada otonom demektir. Rupen: Can Glyan buradadr, Bakrkyde bakkaldr. Kendisi Hnaktr ve yerel mecliste yedir. Aram Akbayan: Kirkor Celal, Beyolunda doktordur. Zakaryan, Gedikpaada Ermeni okulu mdrdr. Rupene ait mektuptan bir blmn tercmesi okundu. Bu ahslarn ii, milliyetini kayrma gayreti, duygusu ve hrs yoktur. Zakaryan stanbulda birka asker edinsin ve onlara dayanarak, onlarn zerine gezici mfettilik yeterlidir. Aram Akbayan: Gezici mfettilik deil, okul retmenliidir. S. Vahak, Diyarbakr ya da Harputta olsa gerek. sterseniz d merkezden davet edildiini syleyerek, telgrafa kendisini arn. 25

Karamaz: Hazirann son gnlerinde buraya geldim. Rupen: Bu mektup kime gelmi? Benim mektuplarmn arasnda yle bir mektup hi bulunmaz. Mektuplarmn arasna niin konulmu, onu da bilmiyorum. S. Vahak ve bana ait belgeler bende kt. Bu belgeyi Vahaka ver ki, gitsin. diye yazyor. Bu mektup benim olsayd, ne yazdn da hatrlardm. Hayr, belge ikimize aittir. Biri Rupen Karabetyana, dieri hem benim adma, hem S. Vahaka aittir. O mektup bana ait deildir. nk benim olduuna dair ne tarih, ne de ismim vardr. O belge, belki o mektupta bulunmutur, ancak bakasna gelmi de olabilir. Bakasna ait mektuptan neden ben sorumlu olaym? S. Vahaka ait olan belge bende bulunmamtr. Bana yazlm olsa, Rupen diye yazmas gerekirdi. Birinci sayfas nerede? Ben onu kabul etmem. Hayk Minasyan adna dzenlenmi pasaportu ben kullanyorum. Amerika uyruundan olduum iin, elilik, pasaportumu Amerikaya gndermiti. Galiba 18 Temmuz 1914te gittim. Pasaportum gelmedii iin aldm. Pasaportlarn deitirilmesi iki ay srd iin, Kstencede demiryollarna travers teminine ait nemli ilerim olduundan ve abuk gidebilmek amacyla bu pasaportu aldm. Uyruk deitirmek iin Hkmete bavuruda bulunmamtm. Kstenceden stanbula geldim. Mgrdi Yeretsyann kim olduunu bilmiyorum. Paristen Rupene gelen 19 Haziran 1914 tarihli mektubun asl ve tercmesi okundu. Mgrdi Yeretsyan: Evet, bu mektupta ismim var. Rupen: Karamaz demektir. Karamazn Kstencede olduunu yazyor. Ben Kstenceye gittiimde Karamaz buradayd. Karamaz: Ben buraya geldikten sonra, Rupen gitti. 17-30 Temmuz 1914 tarihinde Verastadn Kstenceden Rupene gnderdii mektubun asl ve tercmesi okundu.

26

Rupen: Aramyan, Hemayak Aramyandr. Verastadn 10 lira alaca vard, onu istiyor. Kegam, daha nce sylediim Kegam Vanikyandr. Kegam: Hna karmak iin gitmiyordum. Ben niin gideceimizi aklamtm. Rupen: S. Vahak olacak efendim. Bu mektuptaki S., S. Vahak olacak. Bkrete verdiimiz karar gereince Karamaz hareket edemedi. Karamaz: Bkrete Verastadla benim aramdaki mesele parti karkln halletmekti ve onun iin gelmitim. Tekirglde hastalandm kaldm. Rupen: Karamazn burada olduu mektupta yazlmtr. Bkrete verdikleri kararn yazlmam olduunu bilmiyorum. Karamaz: Bu mektup resm deildir. Resm bir kurul olmakszn nasl karar verir? Rupen: S. para gnderirse, bana gndereceini yazyor. Kalfayan orada sarraflk yapyor. Kendisi Romanyaldr. Kstencede ii olan Bedikyan, ranldr. Bir manifatura maazasnda alyordu, ancak bu maazann adresini ve kime ait olduunu bilmiyorum. Bedikyana gnderilen dmelerin alnp alnmadnn bildirilmesi isteniyordu. Karamaz, Diyarbakr ve Harput taraflarndadr. Merkeze ait gelecek belgeleri okusun ve gndersin. T. Havon ve Hamparsum adl kiileri tanmyorum. Hemayak Aramyan: Mihran Aramyan, Noraharet gazetesinde alm ve Verastadla ilikisi olan birisidir. Benim Verastadla hibir ilikim yoktur. Bu mektupta zaten ondan bahsediliyor. Arak: Otele getirdiim adamlar tanmyorum. Bir kiiydi, iki kii deildir. (Abraham ile Arak gsterildiinde) Bunlar deildi. 21 Mays 1914 tarihli mektubun asl ve tercmesi okundu. Rupen: Mays aynda Balasanyandr. hapiste deildim. Ortam olan Leon, Leon

27

Karamaz: Mays aynda Msrdaydm. Belki o sz daha nce sylemiimdir. Rupen: Murat tanmyorum. Kalastan giderek Murat grecektim. Agop: Agop Hazaryan Muratyan, bana derler. Muratyan aile ismimdir. Rupen: Markiyle Kasperoniyi tanmyorum. Mektupta Bunlar ekilirse bozuluyor diyor. Janik, Hnaklardan birisidir, ancak kim olduunu bilmiyorum. Bildiim kadaryla Janik, Hnakta makale yazan birisidir. S. Zehrap da yazyor, diyor, ama kimdir, nedir bilmiyorum. Dair, 15 yl nce merkez yesi olan bir Hnakdr. Kendisi Rusyal ve halen Rusyadadr. (V) Varbet isimli baka birisidir. Belgesi Rusyada ey olacakt, ama ben belgesini kendisine gnderecek yerde iade ettim. Evet Murattan mektup aldm. Benim iin mektup gndermitir. Her tarafa gider, Hnaklardan para toplar. Noraharet gazetesinin makinelerini te berisini benim adma almlard. Gazete kapatld zaman bu malzemenin parasn benden istediler. Bu borcu deyebilmek iin her tarafa mektup yazarak para istedim. Tandm Hnaklara yazdm, onlar da Murata yazdlar. nk Hamparsum Boyacyan Murat burada merkez yesiydi. O Murat baka, bu Murat baka. Bana, Beneneye hepimize birden Karamazdan bir mektup gelmiti. Benene: Evet, kiiye hitaben bir mektup gelmiti. Rupen: Vanik bu Vaniktir. Vanik: Baka Vanik yoksa, benim. Rupen: Arzruni, Agop Avadisyandr ve burada komisyoncudur. Dkkn yoktur. Beyolunda oturuyor, ama ev adresini bilmiyorum. Vahak, S. Vahaktr. Arzruni Vanldr ve bizimle birlikte tutuklanmt. Karamazn 9 Haziran 1914te Benene ve Rupene Kstenceden gnderdii mektup.

28

Karamaz: Haziranda Kstencedeydim. Benene: Bana bir mektup geldi, baka gelmedi. Murat, Karamaz ve Zakaryanla aramzdaki parti meselelerini bilmeden bu mektup anlalamaz. Bunlar hakknda aklama yapacam. Hemayak: Murat, Hamparsum Boyacyandr. Nerses Zakaryan, Gedikpaa Ermeni Okulu mdrdr. Karamaz: Bu mektubu ben yazdm. Sorumlusu da benim. Murat, Hamparsum Boyacyandr. (Tercmeden: Harput, Van, Zeytun, Amerikann btn taraflarndan, Merzifondan ve baz baka yerlerden protesto edilmi. Gedikpaadan baka, stanbul susuyor.) (Benene, Arzruni, Rupen, Kegam, Vanikyan sadece bunlarn itirazlar duyuluyor.) (Benene ve Rupene kar: Sizin hanginizin vicdannn bir ksm Hnamzn uruna vakfedilmemitir?) (imdi anladm ki, en kt iim, senden yardm istemi olmamdr.) (Paris merkezinden Doktor Beneneye gnderilen 5 Mart 1913 tarihli mektup.) Benene: Gnderdikleri belgeyi kabul etmeyip, geri verdim. Sz geen yolda Hayk tanrm, stanbul propagandaclarndandr. Kulpte yatar. Bu, bana gnderildi. Balkan Savandaydm, burada yoktum. Geldiimde bunu evde buldum ve reddettim. Bu mektuplardan anlaldna gre merkez yesi olarak atanan Verastad, Sabah Glyan, Murat ve Zakaryan buradaki gazeteyi yneteceklerdi. Aralk aynda buraya geldiimde, grdm ki hepsi dalm, gazete kapanm, her ey dalm. Muratla Zakaryan ardm ve demeye sz verdikleri paray getirmelerini syledim. Ben tarada alp bunlara para gnderecektim. ki ay iinde paras alnmak zere 50er liralk adet bono verdim. Ben Bafradayken, Sabah Glyan oraya geldi. Ben buraya dndm ve istifa ettim. Benden aklama istediler. Ben stanbul 29

kongresinden sonra aklama yaparm. dedim. Bu olay 1912de oldu. Balkan Savana gittim. Sabah Glyan gelip, Murat ve Zakaryanla anlaarak, para vermediim iin gazetenin kapandn etrafa yaymlar. Bundan haberim yoktu. Sonra, Sabah Glyan Parise gitmi ve oradan bu mektupla belgeyi gndermi. Sabah Glyan buradaki hesaplar incelemeden ekip gitmi. Sabah Glyann Paristen bana gnderdii delegelik belgesini, geri gnderdim. Karamaz, o srada Vanda olduu iin bu durumdan haberi yoktu. Ben iliiimi kestim ve yazl olarak bu durumu bildirdim. Baka birisine delegelik iin belge gndermiler. Kimin delege olduunu bilmiyorum. Delegelik demek, ne demek? Delegelik, Paris ve stanbul merkezleri arasndaki koordineyi salamaktr. ubelerle haberlemeye yetkisi yoktur. Merkezin hesap ve yazmalarn kontrol edecektim. Evet bu mektup bana aittir ve bundan baka bana ait bir mektup yoktur. Hayk tanyorum, bizim kulpte kalan bir propagandacdr. Gazeteci Aso, Vandadr. Vahak, Harputta propagandacyd. Nereli olduunu bilmiyorum. Karamaz: Ben buna ne memur ne de arkada diye yazmadm. Arzruni de memur deildir. Resm mektup deildir. Aravir bir taraftan ihanet ediyor. (Beneneye Kahireden 28 Ocak 1915 tarihinde gnderilen mektubun asl ve tercmesi.) Benene: Ya ismim yazlr, ya da doktor yazlr. Byle, sevgili arkadalar denmez. Bu kt sahtedir. Mhre karmam, mhr yaptrlabilir. O iki yaz, ayn olmal. Ben onu hi belgelerim arasnda grmedim. Artur Yasyan, Kahiredeki ubenin yelerindendir. Benene: Karamaz beni eletiriyor, almadmzdan ikyet ediyor. (19 Aralk 1913te Paristen Beneneye gelen mektubun asl ve tercmesi.) Benene: Vahaka Bafrada olduunu yazyor. Btn ubeler tarafndan Vahakn propagandac olduu bilinir. 30

Rupen: Trkiye iin deil, Rusya iin olduunu belge de gsteriyor. Benene: Aravir bizi kandrmamak iin yazyor. Kirkor Zakaryann kim olduunu bilmiyorum. Romatizma hastalna yakalanan Rupeni tedavi ediyordum. Telefonum var. Rupen: Trabzonda kt ttn satan, V. Ardavastyan adndaki birisidir. Postrestant(?) gnderirdik. Ayvazyan, bir isimdir. Kirkor Boyacyan, Amerikadadr. Nikola Babayan tccar. Ttn tccar olmal. Bunlar tccarlk eyiyledir. Yazhanedeki kopyalardan anlalr. Haik Dolapyan, Bkrete doramacdr. Mgrdi Yeretsyan o mektupta yazm. Ben tanmyorum. Mgrdie, Hnak gazetesi gnderilecekti. Mgrdi Yeretsyan: Rupeni tanmyorum. Rupen: Lengeryan hatrlayamyorum. Pozant Kasparyan aracdr. Komisyoncularn toplanma yeri olan kahvehaneyi kiralamtr. Koca Baronyan, hayat sigortas mdrdr. Kapril Kiremitiyan fotorafdr. Keiyan Teodos, Apkar Keiyan ve Minas Keiyan ayr kiidir. Apkar Keiyan orada bakkaldr. Bazen ben ona, bazen de o bana peynir gndeririz. Serkis Manukyan, Trabzonlu birisidir. Aleksan Mardikyan da dkknc olmal. Munsisyan, New York Otelinin sahibidir. Tarasyan byk bakkaliye dkkn tutar. Uzanyan kardeler kahve tccardrlar. Burada ismi yazl olan berber Nian Sseryan tanmyorum. Arak Vahanyan hatrlayamyorum. Tomas: ubemizde ve Sveydada aldmz emirler dorultusunda tekilat kurduumuz iin cinayetle sulanyoruz. Oysaki ubemizin kurulu tarihinden, tutuklandmz ana kadar irtibatta bulunduumuz stanbul merkezinin gnderdii program ve i tzk Osmanl Hkmeti tarafndan onaylanmtr. Bizim, bu program ve tze aykr hibir davranta bulunmadmz, kopya ve karar defterlerimiz kantlayacaktr. Sveydadaki Hnaklarn says, tzkte ube kurulabilmesi iin yeterli olduu belirtilen miktardan az olduu iin ube saylamayaca, bu nedenle i tzk gerei olarak en yakn ube olan Kilis ubesine bal bulunacandan, ubemiz Osmanl Hkmeti tarafndan onaylanan tzn zel maddesi gereince orada sosyal demokrat tekilat kurma hakkna sahiptir. Gruplar da yapabilir. 31

Kstencede bir toplant yaplm. stanbul merkezinin gnderdii zel genelgede, bu toplantnn yasal olmad belirtilmiti. ubemizin bu genelge hkmlerini aynen uygulad, o gnlerde stanbul merkezine yazlan yaz ve kopyasndan anlalmaktadr. Kstence toplants 1913 tarihinde yaplmtr. Kilis ubesinin kurulu tarihi 1908 - 1909 yllar ve Sveyda tekilatnn kuruluu da 1910 1911 yllar olmas dolaysyla haberdar olmadmz Kstence toplantsyla asla ilgisi bulunmadndan Sveyda sosyal demokrat tekilatnn sz konusu toplant sonucunda kurulmu olamayaca doaldr. Yukarda Allah aada silah szyle kastedilen; 31 Mart Olay sonrasnda stanbul merkezde irticaya kar uyank bulunulmasnn tavsiye edilmesidir. Bu cmle srf kendini koruma ve Osmanl Hkmetiyle birlikte Merutiyeti koruma amacyla olup ihtilal karma dncesini tamaz. Paris merkeziyle haberlemeye gelince, karar ve kopya defterlerimizden anlalaca zere Parisle haberleme sz konusu deildir. Antepteki arkadalarmz araclyla aldmz 2 numaral genelgede, stanbul merkezinin kapatlaca bildiriliyor. Kapatlmann sebeplerini ve imdi neresiyle haberleeceimizi Paristen sormak zere 1914 Hazirannda bir karar vermisek de daha sonra bu noktalar stanbulda toplanacak kongrede dile getirmesi iin, bir delege tayin ettik. Eline de rnei kopyada grlecek bir yetki verip stanbula gnderdik. Tutuklandmz ana kadar bile stanbul merkezimize bal bulunduumuzu; ubemizdeki bir ahlkszlk meselesinin zm iin stanbul merkezinden gnderilecek zel bir mfettie bu konudaki kaytlarla ve kopya defterleriyle kantlayabiliriz. Sonu olarak, tzkteki Hond(?) kelimesini Osmanl Hkmeti yanl tercme etmitir. ubemiz, bandan sonuna kadar bu program ve tzk gereince hareket etmi ve yasal ereve dna kmamtr. Buna btn defter ve belgelerimiz ahit ve delildir. 1914 Austosunda seferberlik ilan edilmesi zerine, ubemize kaytl olanlarn silah altna arlmas nedeniyle ubemizin de almalarn durdurmaya karar vermesi, btn almalarmzn yasal olduuna baka bir delil olduu iin Soruturma Kurulu tarafndan sulandmz cinayet suunun zerimizden kaldrlmas ve susuz olduumuzun olanca aklyla ortaya karlmasn saygyla huzurunda bulunduumuz yksek adalet heyetinin an ve vicdanna sorar ve beraatimizi yce divandan dileriz.

(kinci genelgenin stanbulla ilgisi yoktur. Delegeler araclyla bu genelge gnderilmi ve datlmtr. Bu itiraflar kabul edilebilir bulunmad.)

32

Agop Basmacyan: Antepten geldi. eviriye itirazmz yoktur. Neresi ile haberleeceimizi belirlemek iin Parise bir mektup yazmaya karar verdik. Tomas: Mektup yazmadlar. Adresimizi bilmediklerinden arac ile mektup istedik. Agop Basmacyan: Bunlar ayr ayr kylerdir. Her kyden gelmeyip Hachabibli vastasyla gnderin diyoruz. Hondlarn(?) merkez haberlemesine Habibliyi setik. Bunlar biz yazarz. Tomas: Merkezden devaml Kendinizi korumak iin uyank olun. diye yazlr. Karnik: Mteriler yznden Hnak oldum. oluk ocuumu grmek iin gittim. Yervant budur, Onnik burada yok. Bu asker, Kegamdr. Yervant: Ben mektubu yrtmadm, bana yle geldi. stanbulda alrken Karnikle grtm. Benim param kaybolmutu. Karnikin araclyla bir oda tuttum. Bizim Bahecik Kulb, stanbul merkeziyle haberleir. Ben ye deildim, Bogos Kuryan yelerdendir.

22 Mays 1915

Yeminli ahit: Melkon Efendi (Adresi dier evrakta vardr ) Esmer, siyah bykl, siyah elbiseli, sar ayakkabl, orta boylu biriydi. Onu 30 - 35 yalarnda birisi getirdi. Arak: Bu adam Pendik13 tarafndan geldi. Fakirdir. Otele alnz. dedi. (Abraham gsterilerek) gelen o adama benziyor, fakat o adam siyah elbiseliydi ve bykszd. Abraham: Melkonun oteline gitmedim. zmirden, doruca buraya geldim ve bir senedir de buradaym.

13

stanbula bal ile.

33

Arak: Abraham Melkona ben getirmedim. Gelen o adamla yarm saat kadar grtm. Rica etti, otele gtrdm. Zayf ve esmerdi. Getirdiim adamn kim olduunu bilmiyorum. Ermeniydi. Yalvard ben de otele gtrdm. Hemayak Aramyan: Bu konuyla ilgili gerekleri meydana karmak iin, Hnaklarn tutuklanmasndan dolay, Osmanllk grevimi yerine getirmek iin elimden ne geldiyse yaptm. Ben olmasaydm, ne nemli evrak ele geerdi ne de alkonulabilirdi. stanbula ulamayan evrak, taralardan arayp, bulup getirdim. Beni ayr sorguladnz iin teekkr ederim. Kstence Kongresine gidenlerden bazlar inkr ediyorlar. Ben teden beri kimseden bir ikence ve iddet grmedim. Ne yaptysam Ermenilii ve vatan sevdiim iin yaptm. 1909da stanbulda toplanan kongrede, yasallk ve yasadlk konusu bizi uratrd. Benim ve benim gibi dnenlerin, Sabah Glyan taraftarlaryla aras bozuldu. Rupen, Sabah Glyan, S. Vahan kod adl Kirkor Nalbantyan Sivasldr, onun da resmini bulup getirdim. O hain, Kstence Kongresinden sonra Trkiyeye gelerek elinden geleni yapt. Trkiyedeki Hnaklar zehirlemek istedi. Siyas ube Mdrne de syledim, Rupen onu gizliyor, nk ortaya karsa bunun da suu ortaya kacak. Aravir de onu gizliyor, nk o da Kstenceye Msrdan delege olarak gitti. Doktor Benene de kongreye gitmi, bakan olmu ve imzasyla bir bildiri yaymlattrmtr. Gerekleri tmyle ortaya karmak iin her ne eksik varsa getireyim. Kegam, Sabah Glyann stanbulda genel sekreteridir. Bunu Reat Beye ka defa gidip syledim. stanbuldan darya giden mektuplar, asl o yazyor. Niin yakalanmadklarn bilemem. Sonradan Hsn Beye syledim ve yakaladlar. Doktor Benene ve Bogos Bogosyan da Kstenceye gittiler. Her gn Doktor Beneneden yiyor ve onun iin sylyor. Karabet Patukyan, S. Vahak, Ovackl14 Aram, Aravir Sahakyan, Kemahn Tavginer kynden15, Sofyada oturan Serkis Karabetyan kod adl Cknavur, Ruscuklu ve Bulgar vatanda Serkis Manukyan, Sabah Glyan ve Verastad Kstence Kongresinde bulundular. Karamaz o srada Vandayd gelmedi. ye tayin edildiini rendi ve Parise gitti. imdiye kadar Kstence Kongresi kararlarn evrakta grmedim. O kararlar Reat Beye vermitim. Bende kararn bir nshas vard. Reat Bey daha sonra bana geri verdi. Reat Bey ikinci defa almam ise
14 15

Tunceliye bal ile. Erzincan-Kemah-Alpky bucana bal ky. Bugnk ad Koruyolu.

34

getirebilirim. Kstence kararlar son Hnak gazetesinde de var, Kegam Vanikyann makalesi de o gazetededir. Agop Avadisyan kod adl Arzruni buradadr, Kegamn daysdr. Beyolunda oturuyordu. Dieri Sunikdir. Rusyada bulunur. Birka defa stanbula gelerek Rupenle grmt. Geldiinde ihbar etmitim. Trkiyede olan bu memnuniyetsizlik, yasallk ve yasadlk meselesinden kt. Hnaklar da tilaflarla anlamak istediler. Mcadeleye baladm ve bundan dolay, beni partiden ihra ettiler. ttihatdr, gizli polistir dediler. Bunu, bildirilerle, gazetelerle herkese duyurdular. Van ve Bafra ubeleri anszn baslm ve adamlar yakalanm olsayd, gerek ortaya kard. Benene Bafrada, S. Vahan da Vandayd. Arzruniye, S. Vahan Vana geldi. diye telgraf geldi. Ben de ihbar ettim fakat yakalamadlar. Hsn Beye de syledim. Yandalarnn isimlerini de verdim. Hsn Bey, Yakalandlar dedi. Halbuki S. Vahan kam. Trkiyede ube vard: Van, Bafra ve Elaz. Sabah Glyann grn kabul etmilerdir. Mgrdi Yeretsyan iin ka kere syledim. Aravir devletin memuru olduu halde partiye gidip, Hemayakn, yani benim ihbar ettiimi syledi. Mgrdi Yeretsyan, Kegam ve Onnik benim ihbarmdan sonra yakalandlar. Hnaklar yakaladklar gn beni de yakaladlar. Emniyet Mdrlnde bir gn kaldm. Aravir hakknda yazdm makaleyle ilgili bilgi aldlar ve beni serbest braktlar. Yazdm yanl ise bir tekzip versin dzelteyim. dedim. Gohak adl gazetemde, Merzifonda Mustafa ve Vahan isminde bir adam dvdklerini yazdm iin gazetemin yayn durduruldu. O gn, Hikmet Beyin emriyle, baka bir isimle gazete yaymlamama izin verdiler. Talat Bey de arp, Gohak adyla kar. dedi. Malesef, Soruturma Kurulunca zararl neriyatta bulunmakla sulandm. Halbuki Basn Yayn Genel Mdrl bu konuyu daha iyi deerlendirir. Soruturma Kurulunuz incelesin. im rahattr. Durumum teden beri kritiktir. Patrikhane ulusal meclisinde bakan olmak, gazete karmak, ttihat ve Terakki Partisine hizmet edip, kendini belli etmemek zor bir durumdur. Ulusal mecliste ne trl adamlar olduunu bilirsiniz; tilaf, ttihat, ulusalc ve bamszlk yanls kiileri ynetmek ve kendini aa karmamak zordur. Ben gerekleri ortaya karmak iin, bildiim her eyi syleyeceim, yeter ki siz sorunuz. Rupenin brosuna gitmitim. Bir defasnda Minas Karabetyan vard. Lehistandan (Polonya) ok sayda kurun kalem getirdiler. lanlarn yazmak iin gittim. Rupen, Karamaz, Doktor Benene hep beraberdirler. Karamaz, stanbulda Hnaklarn nc kongresinin toplanacan biliyordu ve bu kongrede Kstence Kongresinde alnan kararlar protesto edilip kar konulacakt. Sanrm, Karamaz bunu engellemek iin geldi. Reat Beyden anladma gre, baka amac da varm. Benene, benimle hi konumamtr. Karamaz da konumaz. Karamaz benim 35

gazetemde makale yazmad ve yazamaz. O ve arkadalar benim gazetemi ve kitaplarm boykot etmilerdir. O yazlar ben yazdm. Sabah Glyan ve arkadalar Rusyadan geldiler. O zamanlar yurt dndan gelenlerin parlak bir gelecekleri olduunu ve gvene layk kimseler olduklarn gryorduk. Fakat 31 Mart Olaynda her ey anlald. O kararlar ktye kullanlmaz, fakat kt istikamete ynlendirenler kullandlar. Ben milletime, devletime, kendime hizmet amacyla Hnam. Hnak Partisi hain deildir fakat partide hainler vardr. Bu devletin menfaati, benim de kurban olmam gerektiriyorsa, kurban edin. S. Vahan buraya da geldi, Vana da gitti. Bunu, Hsn Beye ve Reat Beye syledim. O, yakalanabilirdi. Yakalanmadysa su benim deil, resm yetkililerindir. Kstence Kongresi kararlarn duyduum zaman Hsn Beye ve Reat Beye syledim. Mcadeleye gazetemde baladm. tilflar ile Hnaklar arasnda anlamaya dair, Sabah Glyan ile Verastada kar gazetemde ok yazdm. Araviri vuran Aramyandr. dediler fakat o ceza alrsa hakszlk olur. Araviri vurdurmulardr fakat vurduran Aram Akbayan deildir. Ben sizi severim, ancak Ermenileri daha ok severim. Deliller Aram aleyhinde ise beni de cezalandrn. O kadar inanyorum ki o bir ey yapmamtr. Aram, srf onlar brakmak iin geleceini yitirdi. Bir gn beni Reat Bey arad, gittim, bana Akbayann suikastta bulunduunu syledi. Sonra burada, birlikteyken, sordum. Geri onu severim fakat doruyu daha ok severim. Suu olduunu bilsem derhal sylerim. Ermeniler, Trkiyesiz yaayamaz. Baz memurlar kendilerine byk bir nem verdirmek iin byle bir ey yapm olmal. Fakat bunlar tutuklu iken Aravire suikast dzenlenmi. Benim makalem 16 ay nce yazld, bir sene sonra Aravire suikast yapld. Hsn Beye, pek yava davrandklarn ve Van ubesinin ok bozulduunu syledim. Gevek davrandlar. Rusya yanls Ermeniler vardr. Ben Rusyada Ermenilik kalmad diyorum. Bunlar anlamak Ermenilerin grevidir. Anlamayanlara da devlet anlatmaldr. Doruluk ve iyilik politikas bizi ykt. Rica ederim Rusyadan kim geldi de bizi sevdi. O fotoraf bana geldi, arkasndaki yaz kendisinindir. stenilen evrak telgrafla, mektupla, zel adamla getirtmiim. Provokasyonla kar karya deilsek Aravir suikastnda, Hranttan phe ediyorum. Pavurek adn kim iitmi, kim bilmi, kim sylemi, onu Hsn Beyden sorunuz. Bahecike gittim ve kendisiyle grtm. Karniki tanmazdm ve onun Hnak olduunu bilmezdim. Karnikin ei geldi, alad ve O, Hnak deildir. dedi. Ben de gelip Hsn Beye syledim; Benim 3 ay yatmam senin yzndendir. dedim. Bahecik ehir gibi bir kydr. Yars Hnaktr. Genler Hnaktr, bir ksm ise 36

Tanaktr. Baz evrak Bahecikten aldm. nemli Hnaklardan birini de oradan aldm. Balasanyan Hnaktr. Sanrm kap gitti. Rupen: S. Vahak ahsen tanmam ve nerelidir bilmem. Kirkor Nalbantyan da tanmam. S. Vahak odur. (Gsterilen fotorafa bakarak.) Bunu 7-8 sene nce Kafkasyada grdm. 8 sene nce grmtm. stanbula gelmi, ama grmedim. Balasanyan ortamd ve Hnakt. Onun Sabah Glyan ile haberlemesi yoktur. Verastad teden beri arkadamdr. Onunla haberlemeyi ben yapardm. Balasanyann onlarla hi ii yoktur. Agopu ve Simbat broda hi grmedim. Karamaz ile Doktor Benenenin beraber olduklarn bilmiyorum. Doktor Benene ile ya da be defa grtm. Bir iki defa da hastalandm iin gittim. Doktor Benene merkez yesi olduu zaman ben ktm. Matbaa ilerini merkeze braktm. Borlar kimin deyeceini Verastada yazdm. Matbaa makineleri ve malzemelerinin hepsi merkezde kald. Ben de Ya makineleri veriniz ya da borlar deyiniz. dedim. Ben yalnz giderdim. Bonolar ben imzalamtm. O genelgeyi ben hi okumam ve grmemiim. (stanbul merkezinin ubelere 7 numaral genelgesi okundu.) Ben, S. Vahak ve Doktor Benene ile gitmedim, yalnz gittim. Doktor Benene hi gitmemitir ve ilgisi yoktur. kii deil, ben gittim. Kstence Kongresine gitmedim. Kim bakanlk yapt bilmiyorum. Eyay almak iin, her zaman ben bavurdum. grevli gitmemitir. Ben her zaman gittim. Zeli Mardirosyan gelerek, benden paralar isterdi, nk bonolar ben imzalamtm. Ben de gidip para meselesini merkeze syledim. Doktor Benene: Kstence Kongresine, Bakan Vahak ile gnderdim. Vahak buradayd, dardan geldi. Ohannes Yergazaryan ile Vahak evime geldiler, grtk. Vahaka dedim ki; Benim belgem var ama Sabah Glyan ile aramz ak olduu iin gitmeyeceim. Matbaa ve takmlar iin mracaat ettim. Bana delegelik belgesi geldikten sonra gittim. Delege belgesi gnderdiler. Ben de gazete meselesinden dolay hesap sormak istiyordum. Harpten dndkten sonra gittim, sordum. Bana, Sen yokken Sabah Glyan geldi, taradan getirdii paralar vermedii iin matbaa haczedildi. dediler. Verastad da, Bonolarla paralar alm gitmi. Onlar hesap vermeden biz de vermeyiz. dedi. Vahak, Harputtan stanbul Kongresine delege olarak geldi. Rupen, hastalna baktrmak iin geldi, bir daha grmedim. O zaman ben de belgeyi reddettim ve Siz bu kadar sorumlu olduktan sonra ben nasl eyay alabilirim? dedim. Taraya para toplamaya da gitmedim. Harput ubesi genelge almadndan bana yazyor ve delegelik neriyorlard. 14 Hazirana kadar yle bir ie de girimedim. 37

Vahak, Nisan 1913te buraya geldi. Asl ad Kirkor Nalbantyandr. Benim hesaplarla hibir ilgim yoktur. Ben, buradaki merkezle uyumaz durumdayken nasl i grrdm? Sunnik kimdir, bilmiyorum. Ben Bahecikte hava deiimindeydim. Dnte burada o meselelerin getiini anladm. Bu toplanmayan kongrenin kararlardr. Ben de kabul etmedim. Arzruninin onlarla ilikisi iyidir. D merkeze gemedim. Ben istifa ettikten sonra savaa gittim, dnmde belgeyi evimde buldum. Motoru sormak iin merkeze gittim. Sabah Glyan ve Verastadn sorumluluklarn anladktan sonra ben iten ekildim. Murat, Zakaryan, Sabah Glyan ve Verastaddan nefret etmeye baladm. Sonra Kstence Kongresinin toplanmas ii geldi. Elimde belgem olduu halde, kzgnlmdan dolay gitmedim. Ben, bu partiden kmadm. Bunlarn talimatlar vard, anlamak iin takip ederdim. Genelge iin bana gelmedi. htilalci olduunu ne bileceim? Dardaki partinin ihtilalci olduunu ok sonra anladm. Onlarla hibir ilgim yoktur. Babikyan kimdir, bilmiyorum. Vanik, arkadalarmzdandr. Benim yazdm eyler ahlk ve bilimseldir. Benim byle bir yazm gsteriniz. 1913 kongresine gitmedim. Bakan gnderdim. Yalnz partinin durumu konuulacakt. Benim elimden yazmak gelir. Bundan dolay isteseydim yazardm. Karamaz, bende yiitlik olmadn yazyor. Benim zaten yaratlmda yle ey yok. Vandan bana bir belge gndermiler. Ben de birisine verip gnderdim. Beni ye tayin etmiler fakat kabul etmedim, istemedim. Bende, 1909(?) tarihli gazeteler de var. Dnyadaki btn siyas partilerin fikirlerini yanstan gazeteleri alrm. Leon Balasanyandr. Baka partilerin de var fakat getirmemiler. Zakaryan ve Murat gelsinler de benim gittiimi sylesinler. Ben delege olsaydm onlar bana mektup yazp, arac olunuz demezlerdi. Bu benim ispatmdr. Kongreye bakanlk etmedim. Kim etti bilemem. Benim ismim oraya gitti. Beni, para iin delege yaptlar ama ben para gnderdim mi? Bogos Bogosyan: Ben, Adapazarl Patukyan, S. Vahan kod adl Kirkor Nalbantyan. Hemayak: Atam Hamparsumyana Kayseri vekletini vermitim. Bogos Bogosyan: Benene, oyunu kime verdi bilemiyorum. Benene: Oyumu, S. Vahana vermitim. Karamaz: Bu fotoraflara inanmam. Hnak, fakir partidir. Tanak ayrdr. Karmam. Tanak ve Hnak partileri hibir zaman birlemezler. Eer 38

Merutiyetten sonra, Ermeniler ihtilalci olsaydlar, Van civarnda Krtler ayakland zaman Ermeniler de ayaklanrlard. Bitliste Hnaklar byle etmi, yle etmi diyorsunuz. Bitliste ne Hnak ne de Hnak ubesi vardr. Btn Ermenilerin kefili, on iki adam deildir. Biz yakalandktan sonra Tanaklarla Hnaklar birlemilerse bilmem. Muta Hnaklar vard fakat ubemiz yoktu. Van Gevata da Hnaklar yoktur. Oray Hnaklar kartrmad. Tanaklar bir astsubay ldrd. Hnaklar, sosyal demokrattr. Hnaklarn mrnde hi o kadar silahlar olmamtr. Hnaklar hibir zaman Osmanl topraklarnn taksimini istemez, taksim baka, zerklik bakadr. Biz zerklik istiyorduk. Sako adnda bir komitecimiz yoktur. Tanaklarda Sako adnda bir komiteci vardr. Hnaklar Osmanl topraklarnn taksimini hibir zaman istemezler. Devlet iin orada hibir sz yoktur. Devlet ve hkmet baka eydir. Parlmentoda gl olan partinin takmdr. Devlet ve hkmet iin bir ey sylenmemitir. Hnaklar mevcut ynetime kardr. Ben Rusya Devletinden bahsetmiyorum. Ben Rusyadan kap buraya gelmi bir misafirim. Ermeniler bamsz olsalar yaayamazlar. Sosyal demokratn vatan yok. lk makale benim deildir. Benene: Yazd particiliktir. Karamaz ne yazarsa yazsn parti onu kabul etmez. 1909 kongresinde Sosyal Demokrat Hnakyanlarn iki merkezi olacakt; biri Trkiye, dieri de genel merkez. Trkiyedeki merkez, Osmanl topraklarndaki ubelerin bavuru yeri olacakt. Bir Hnak uluslararas bir yere nasl giderse, genel kongreye de gider. kinci kongreye kadar hem genel merkez hem de Trkiye merkezi burasyd. kinci genel kongre, ounluk salanamadndan yaplamad, yerel kongre yapld. yeler zorda kaldlar, 1913 kongresi bizim parti iin ok gerekliydi. Devletin izniyle birinci kongre nasl toplandysa ikincisi de yle toplanacakt. Karamaz: Bir masumu mahkm etmek yerine, onu kurtarmak gerekir. ki konuda sulama var; suikast ve Ermenilerin genel isyan. Bu kitaplar, bu ktlar bizim sulanmamz gerektirir mi, gerektirmez mi? Ermenilerin Merutiyetten nceki durumunu sz konusu etmeyeceim. Merutiyette, Ermeniler silah braktlar. Merutiyet, en fazla Ermenilere yarad. nk ekonomik olarak ilerleme saladlar. Merutiyetten sonra Ermenilerin durumu biraz ktleti. Onlar Merutiyetin ilannda silah brakmann yanl olduunu anladlar. Merutiyeti sevmeyenler, Merutiyetin Ermeniler araclyla geldiini sylediler ve Ermenilere kar Adana ve dier yerlerde eylemler balad. Kapitlasyonlar da Ermenileri ezdi. Ermeniler Osmanl Devletinin kapitlasyonlara bal kalmasn istemezler. Ermenilerin bir ii olsa, 39

hukukunu yabanclar imzalard. Onun iin kapitlasyonlar istemezler. Rusya kendi topraklarnda Ermenileri kesiyor ve eziyor, fakat burada kendisini Ermenilerin koruyucusu gsteriyor. O Rusya ki Ben Ermenistan Ermenisiz isterim dedi. Geen yllarda Rusya yine Mermehemi(?) vesaireyi ayaklandrd ve Ermenileri krdrd fakat Ermeniler kendi topraklarnda kaldlar ve bunun Rusyann kkrtmas olduunu anladlar. Ermeniler, Osmanl Devletine bavurarak korunmalarn istediler. ki sene nce Patrikhane, partiler ve halkn vicdan, snacak bir yer arad. Dni Bey, Bizim trenlerimiz yok ki sizin durumunuzu dzeltmek iin verelim. dedi. Ermenilere artk kendilerini savunmak kalyordu. Kendini savunmann su olduunu sanmyorum. Hatta herkes kendini savunsun diye, Kuranda da vardr. Ne fark var savunmada, ne fark var ihtilalde. Evet ok fark var. nsan Allahn binasdr, lanetlidir o adam ki Allahn binasn ykar. Birisine saldr olmazsa, ldrlmeye kalklmazsa onun da savunma yapmasna ihtiya kalmaz. Bir kii kendini savunmazsa, o kii Devlete de yaramaz. Kiinin kendini savunmas Devlete zarar vermez. syan demek, Devletin hakimiyetinden kanla, topla ve tfekle karak Devleti istememektir. Sizin bu gsterdiiniz ktlarda grld m ki Ermeniler, Osmanl Devletinden ayrlsnlar ve ayr bir beylik, bir ahlk kursunlar? Bununla ilgili hibir belge yoktur. Ermenilerin hepsi yaplacak iyiletirmelerin yannda yer alr, biz, hatta ktlar brakalm, Ermenilerin Osmanl Devletinden ayrlp bamsz bir devlet kurmas el verir mi? Ermeniler tccardr, sanatkrdr. Onun iin geni yer isterdik, Ermenistan be vilayete samaz ve orada geliemez.16 Rumlar ve Arnavutlar Osmanl Devleti ynetiminden ktktan sonra, gmrk kondu. Vanda koyuncularn ticareti dt ve kald. Bizim programmzdaki Ermeni partisi, merkeziyeti kabul ediyor ve merkeziyetten kmak istemiyor. likiler bizde mi o ktlarda m? sava oldu. Biz bu savalara Ermenilerin de katldklarn grdk. Ermenilerin hibir ayaklanmas grlmedi. Ermeniler Trablusgarbn ve Balkanlarn elden kmasn istemezlerdi, nk tccardrlar. Ben, Hnaklarda silah ve evrak ktn sanmyorum. Mektuplarn iinde Yukarda Allah, aada silah cmlesi var. Vanda mfreze ile toplanan bir mitingde, silah tedarik edilmesi sylendi ve 11 revolver alnd. Bir Ermeni gsterir misiniz ki Krt isyanlarna karm olsun. Birka hafta nce zmir komutan; Osmanl Devletinin tacnn elmas Ermenilerdir. dedi. Enver Paa birka hafta nce Ermenileri vmt. Bir tarafta da bu ktlar. Biz hangisine inanacaz? Elbette zmir komutanna ve dediklerine inanacaz. Beyaztta ve civarnda Ermenilerin ayaklandn ben zannetmiyorum. Bu ktlar nereden gelmi ve nasl gelmi? Bunlar pek kt tercme olunmu. Grup yerine mfreze
16

Legal parti faaliyeti olarak grlyor fakat rgtn faaliyetleri bu sylemi yalanlyor.

40

denilmi ve asker isimler verilmi. Bizim dzenimizde hond(?) onbalar toplanmas, bunlarn hibirisi asker deildir. Biz her ubeyi onar onar ayrr ve bu on kiiye nasihat etmek iin birer ba tayin ederiz. Bu ktlarn ounu bizim hakkmzdaki birok bilgiyi jurnalciler vermilerdir. Jurnalcinin biri Mithat Efendidir. Taninde17 yaymland. O zannetmiti ki Paris bir kydr. Paristen geldi, diyor. Dieri Odessadan, bir dieri Romanyadan gelirler. Bunlar bizi mahkm edemez. nk vicdanmz temizdir. Kendimizi koruduk. syan etmedik. 61 nci madde, Ermenilerin durumundan Padiahn Avrupay bilgilendirecei ve Ermenileri koruyacandan ibarettir. Biz kendimizi savunduk, ulusal direnite bulunduk. Hnak Partisi isyan ediyor. Karklklar bizim iimizde eksik olmaz. Biz ikiye blnmz. Birleip isyan edemeyiz. Hnak Partisini isyanla sulamak doru deildir. nk ikiye blndler. Ben onlar birletirmek iin geldim ve giriimlerde bulundum. Geen sene Kstencede yaplan toplantda beni dardan ye setiler. Reddettim fakat her taraftan gelen mektuplar ve srarlar zerine kabul ettim. Aralarndaki ayrl gidermek iin uratm. Adam ldrme ile suluyorsunuz. Sosyal Demokrat Hnaklar, hibir zaman kl ile oynamaz. nk onlar bilirler ki birisi ldrlse onun yerine dieri gelir. Buradaki arkadalarmn arasndaki birlik tam olmal ve bana destek olmallar ki o suikast yapabileyim. Dardan, stanbul merkezine, yattrmak amacyla delege olarak geldim. Tanin gazetesinde okudum ki Hnaklar suikast iin Venizelosla anlamlar. O kim, ben kimim. Rumlar stanbulu ister. stanbul kimin? Ermenilerindir. O halde onlarla nasl anlaabilirim? Burada Rumlar Ermenileri krdrdlar. Neden? Ekonomik g iin. stanbulun nde gelenleri Ermenilerdir, nk; ilim, ticaret, ziraat ve iktisat onlarda vardr. Rumlarla nasl yaayabilirim? Geim savanda Trk benim tasmam alamaz, nk ticaret bendedir. Venizelosla yaayamam, nk ticaret, onlarda her eyden nce gelir. Benim mrm geti. Ne yaparsanz bana yapn, ama bunlara acyn! Bunlarn zerine pek gitmeyin. Buraya getirdiim adamlar hibir zaman grmedim ve onlar da grmediklerini sylyorlar. 6.000 frank Espilandidde(?) bir gece elentisidir. Bu kadar parayla byle bir suikast olur mu? Bir masumun mahkmiyetinden ise on mahkumun serbest braklmas daha iyidir. nk vicdan ve hukuk buna hkmeder.

17

Tanin Gazetesi: Merutiyetin ilk gnlerinde Servet-i Fnun bayazar olan Hseyin Cahit, Tevfik Fikret ve Hseyin Kzm tarafndan 2 Austos 1908de yaynlanmtr. Bu gazete ttihatlarn fikirlerini savunmu ve siyasal hayat etkilemitir. M. Nuri nuur; Basn ve Yayn Tarihi, stanbul, 1982. s.308-310

41

26 Mays 1915

Karamaz: Dn gsterilen fotoraflardaki adamlar Tanaktrlar, Hnaklarla alakalar yoktur. ileri Bakanlndan gelen yazda grlyor ki Tanaklar ve Hnaklar ibirlii yapmlar. Halbuki oradaki isimler Tanakstyundur ve silahlar da onlara aittir. Hnak rgt suu kabul etmez. Bakalarnn yapt eylemleri Sosyal Devrimciler belki yapar, fakat Sosyal Demokratlar yapmaz. Bu sava, ulusal direnitir. Hnaklar bu savaa zarar veriyor, demek istemem. Bakas saldrnca Hnaklar da ister istemez savayorlar. stihbarat Kurulu, Ermenilerin kar koymaya altn sylyor. stihbarat Kurulunun szlerine inanrm, jurnalcilerin szlerine inanmam. htilal iin birini mahkm etmek iin bir eylem grmek lazmdr. Hnaklar, hi karklk karmazlar. Bir yerde birlik yoksa, saldrya geilemez. kaidesini savcnn bilmesi gerekir. Ferenya adnda bir kz mahkemeye karmlar. Fahie olduundan, mahkm olacakt. Delilleri vard fakat Ferenya soyundu, Bu gzellik hata yapmaz. dedi. Evet gzellik hata yapmaz. Benim milletim o kadar gzeldir ki onu bykler vmtr. Sizin grnze, vicdannza brakyorum. Hukuk bunu kabul ediyor. Bir suluyu eylemleriyle deerlendirmek lazmdr, yoksa phe ile mahkm edilemez. Men-i muhakememizi ve bizi iyi tanmanz isterim. Ben buraya aralarn bulmaya gelmiim ve arkadalar bir yere toplayp nasihat etmiim, delil gstermiim. Agop Hazaryan: Nasl gelmiim? Nasl sylemiim? Bir terrist olsam silahm olurdu. Kapril Keiyan: Bir diyeceim yok. Simbat: Benim diyecek bir eyim yok. Kardelerim beni memlekete ardlar, annemin gnln krdm, buraya geldim. Biraz alp gidecektim. Hibir partiye mensup deilim ve hi kimse ile de grmedim. Kaprille birlikte geldik. Onu vapurda grdm ve konutum. Agop Hazaryan Odessada bir iki defa grdm. Ermeni olduunu bilmiyordum. Ben buraya geldim, bir buuk ay bekledim, i bulamadm. Param bitti ve Armenak Vartanyana giderek 10 mecidiye dn para aldm. O srada yakalandm. Vicdannza soruyorum, iyi aratrnz. Rupen: yi Trke bilmiyorum, hata yaparsam affediniz. Tutuklandktan sonra broma gitmiler, mektuplarm getirmiler, fakat hepsini getirmemiler. 42

Onlar, savunmam iin imdi gereklidir. Ayrca bana ait olmayan mektuplarla kartrlmtr. Bunlar zaten kiisel mektuplardr. Ben szde delegeymiim. Delege olsaydm resm mektuplar almam gerekirdi. Geri belgeler var. Hnak Partisi burada bir gazete yaymlamak istiyordu. Gazete yaymlamak iin matbaa makinalarn aldk. Bonolar ben imzaladm. 450 lira bor kald. Gazete iki ay kadar devam etti ve sonra kapatld. Sonra tekrar yaymland, tekrar kapatld, ardndan kongre yapld. Dierleri ye oldular ve gazete devredildi, fakat bonolar teslim edilmedi. Alacakllar bana gelmeye balad. Eski yelerden her biri bir tarafa gitmi. Zeli Mardirosyana mahkemeden ar kad gnderttiler. Sirkeci Sulh Mahkemesinde alkonulduumdan mahkemenin ertelenmesini dileke ile talep ettim. Bu borlar iin Muratla ve Zakaryanla grmeye gittim. Bir gn Verastada bir mektup yazarak Siz buradayken gazeteyi yaynladnz. Siz gittiniz. Buradakiler paray vermiyor. Bu durum ne olacak? diye sordum. Bu ekilde Verastadla biraz haberletik. Verastad, Rusyadaki ubelere git. Para topla ve bu borlar de. diye bana belge gnderdi. Siraan Vahak da var, Samson Vahak da. Ben bu belgeyi kabul etmedim, Partiyle bir ilgim de yok ve kendi iim var. Ben gitmem. Gidin siz para toplayn ve bana borcu demek iin para gnderin. dedim. Hatta mektuplarda grld ki, bana ok tembelsin diyor. Ben dar gitmedim. Gitseydim borcu demi olacaktm. Bende belge olmas, delege olarak gittiime iaret etmez. Samson Vahakn nceden yazd mektuplar da var. Bana herkes gelir, gider. Broma gelen gidenlerin hepsi ihtilalci olsa, stanbulun tamamnn ihtilalci olmas gerekirdi. Simbat, Kapril ve Agop Hazaryann geldiklerini inkr etmiyorum, fakat bir ey konumadk ve bir ey grmedim. Karamazla bir iki defa grtm, nk ben devaml darda bulunurum. Cebimden kan iki defterde baz kiilerin adresleri bulundu. Bunlar ihtilalci ve komiteci deildirler. Kopya mektuplar burada olsayd, onlarn hepsinin bir sanatnn olduu grlrd. Kopya defterini getirin, grn. Verastad birok mektubunda, Tembelsin ve bunu kabul etmezsin. diyor. Karamaz da Siz almyorsunuz! diyor. Bu mektup bana, Beneneye ve Arzruniye hitaben yazlmtr. Biz dahil merkezle resm ilikide bulunmadk. Okuduunuz eylerle, bendeki mektuplarn bir ilgisi yoktur. nk bir prensip olarak yle olacak, byle olacak diye yazmyorum. Yalnz gazete iin yazyorum. Gazetenin makineleri partiye aitti. Zeli benden para istemesin. Partiye gidiyor, parti onu kabul etmiyor. Verastad da gazetenin idare yesiydi. Onun iin yazdm, belgeyi de bu mesele iin gnderdi. Zaten bu kavgalar hep Noraharet gazetesi ile ilgilidir. Adresler iin bromdaki kopya defteri getirilip bakldnda grlecektir ki bunlar ihtilalci deillerdir. Benim bu ilerle hibir ilgim yoktur. 43

Doktor Benene: Soruturma Kurulunun sulamasn reddediyorum. htilalcilii de kabul etmiyorum. Mensubu olduum parti Sosyal Demokrat Hnak Partisidir. htilal partisinin yesi gizli, kuruluu askerdir. Halbuki bizim partimiz ortadadr ve resm makamlarn izniyle kurulmutur. Darda kongre toplanmamtr. Bu kongrelerin resmen yasaklanmamas bir ihtilal fikri olmadn ispat eder18. stanbul merkezi Trkiyedeki ubelere bakar. Seimlerde mcadele etmitir. Sosyalist kongrelerine ayn politik dncede olmas dolaysyla delege gnderildi. i sendikalar kurulmutu. eitli yerlerde bu gibi ii sendikalar kurulmutu. Bir yere propagandac gitti mi, yetkililerle irtibata geer, izin alr, ondan sonra konferans verir ve ayrm yapmakszn herkesi davet eder. Say az ise bir grup, ok ise bir ube oluturur. Gruplar bir ba, ubeler de bir idare kurulu belirlerler. Partinin ad Sosyal Demokrat Hnakyandr, mhr Trke ve Ermenicedir. Balnda Ermeni kelimesi yoktur. Kararlar gereince bunlar stanbul merkezine baldrlar. Genel kongreye delege gndermekte serbesttirler. Seilen delegenin belirlenen yere gitmesi zorunludur. ounluk salannca kongrenin yaplmas geerli kabul edilir. Seimlerde partinin verdii talimat ile gr belirtir ve ynetir. Partimiz byledir. htilalci olamaz. Merutiyet ynetimi devam ettike partimiz yaayacaktr. Kstencedeki kongrenin toplanmasn kimse onaylamaz, nk ounluk salanmadndan bizce gayrimerudur. Bu gayrimeru kelimesi illegal eklinde tercme edilmise yanltr. Ayn partinin birinci genel kongresinin stanbulda yaplmasna yetkililer izin vermilerdir. 1912 kongresi de burada toplanacakt, ancak ounluk salanamadndan yaplamad. D merkez, uygun olmayan baz durumlarda bulunduundan 1913 ylnda genel kongrenin muhakkak yaplmas lazmd. ounluk salanamad iin kongre gerekletirilememi. Sabah Glyan ve Verastad, gelen baz delegelerle bir kongre yapm ve baz kararlar alnm ise de, Baz ubeler bizce yasal ve geerli, baz ubeler de yasal deil ve geersizdir. dediler. Gr ayrl da buradan kt. Byle bir parti ihtilalci deildir. Partime ihtilalci adn yaktrmay reddediyorum. Sosyal Demokrat Partimize katlm byledir. Bu partinin politikasn grlerime uygun buldum, 1912 ylnda partiye katldm ve ok altm. Noraharet gazetesinin yaymlanmas iin uratm. ye tayin edildim. Verastad gazete ynetimine tayin edildi. Sorumluluk kendisine aittir. Akladm grler gereince ileri ayrdm ve yoluna koydum. Tarada bulunmak zere alt aylna Bafraya gittim. Beni stanbuldan ardlar, geldim. Baktm ki
18

Legal bir partinin kongresi yasaklanamaz.

44

herkes bir tarafa gitmi. Murat gelip benden taahht ettiim paray istedi. Ben de hibir taahhd kabul etmedim ve Bafrada kazandm 25 liray verip istifa ettim. Hakkmda aalayc bir genelge kardlar. Sabah Glyan kulbn ve matbaann haczine sebep olup Parise gitti. Murat ise Mersindeydi. Evrakmda okunduu zere, bir merkeze delege olmak yasaldr. Yani iki merkezin balantsn salamak iin delege olmak yasaldr. Rupen ve S. Vahan Rusya iin, diyor. Yedi kiiden, Kirkor Celal ve Zakaryan burada kalmt. Bunlardan hesap sormak ve ubelerine bildirmek grev gereiydi. Buradaki merkezi idare etmek ve ileri yoluna koymak iin beni delege tayin etti, taahhtleri toplamak ve zorla almak iin deil. Arsen ile Hayk dar ktklarnda, Sosyal Demokrat Partisinden iki kiinin tarada para toplad ve bunlarn parti ile alakas olmad gazetelerde ilan olundu. Sabah Glyan, benim bu gibi ilerden uzak olduumu bildii iin, bana bir mektup yazd. Ben de durumu merkeze dantm. D merkezin kongre davetiyelerini de ubelere datmak iin kendilerine teslim ettim ve stanbul merkezine bir mektup yazdm. kinci bir mektup daha yazdm. Gazetenin kapanmasna engel olamadm. Sabah Glyan ve Verastadn yolsuzluklarn ak bir ekilde anlattm. Bana, Delege olmak yasaldr fakat usulne gre! dediler. Ben de kabul etmedim. Bu nedenler ortadan kalksa bile taraya para toplamak iin kimsenin gnderilmeyeceini sylediler. Sabah Glyan para istiyordu, nk ubeler fakir bir haldeydi. Evime gidip karlan genelgeyi de okudum. Sanki partinin parasn yemiim. Bu kadar aalanmaya kar bu partiye girdiime dahi piman oldum. imdiye kadar parti yznden perian olduumu ve artk partide kalamayacam syleyerek, bunlarn 1914 ylndaki kongrelerine bilgi vermek zere delegelii reddettiime dair bir mektup yazdm. Evrakm arasnda bu belge bulunamad. Bunun zerine delege olmas iin Melkon Efendiye teklif yapld. Evimdeki evrakta ve ubelerdeki kaytlarda adma ait bir kelime yoktur. Mektuplarda; Parti ilerinden habersiziz. Arac olup bizi bilgilendiriniz. diyorlar. Araclk ediniz diye onlar teklif ediyor, yoksa ben delege deildim. Araclk yapnz deme ihtiyac vard. Bu teklif Paris merkezinin talimat dndadr. Anlatklar zere, isnat olunan delegelii kabul etmediim ortaya kar. Karamaz Kstenceden yazd mektupta Senden daha ala yoktur. diyor ve benden fayda olmadn sylyor. Suikastle ilgili olarak bende hibir ey bulunmad. Suikastle ilgili hibir ey yazmadm. Yazdklarm bilimsel ve edebdir. 1912 ylnn Nisan ayndan sonra taraya gitmediim ve parti ileriyle uramadm ubelerce de bilinir. te bu delillerle de sabittir ki bana delegelik teklif edildi ama reddettim. kinci grev, stanbul merkezinde iki kii kalmt. Grevleri, davetiyeleri ubelere gndermekti. ounluk salanamadndan burada bir konferans olmad. Arzruni ve Kadky 45

ubesi oylarn bana gnderdiler. Hasta olduumdan kongreye gitmedim. Parti ilerine karmak istemediimden, ben de adma olan belgeyi S. Vahana verdim. Ertesi gn Bogos Bogosyan geldi, ona da ayn cevab verdim. Buna btn komularm tanktr. Demek ki gitmemiim ve gitmedim, fakat oyumu gnderdim. nk parti genel kongrede, btn ilerle uraacan davetiyelerde aka yazm ve delegelerin gitmesine yetkililer izin vermiti. Sabah ile Verastad, kendileri sorumluluktan kurtulmak iin gelen delegelerle gayrimeru bir kongre topladlar ve baz kararlar alnd. Oradan kiiyi buraya gnderdiler fakat stanbul merkezi kabul etmedi. Ben o zaman Bahecikte hava deiimindeydim. ubelere de genel kongrenin gayrimeru olduuna dair yazlar yazdk. Muratla ayn grteydim. htilalcilik fikri bende yoktur. Dnyada kimse gz gre gre kendini atee atmaz. Kongreden sonra nasl olur da stanbula dnebilirdim. Burada doktorluk yaptm. Bu kadar kendimi bilmesem bir ey de yapamazdm. Eksiklikleri gidermek iin yaplan ilemlere de katlmadm. Genelgelerden ubeler merkez kurulunun kark olduunu anladlar. Kendi ilerini nasl dzelteceklerini bilmiyorlard, onun iin bana mektup yazdlar. Yalnz Kilis ve Van ubelerinin defterlerinden baz kelimeler bir araya getirilirse byle olur. 1913 ylnda btn gazetelerin konu edindii slahat meselesi hakknda Kilis ubesi defterlerinde birka kelime grlmesi ihtilalcilii mi gerektirir? Hnak Partisi ezilenlere yardm eder. 31 Mart ve Adana olaylar gemitir. Kiisel savunma kutsal bir ykmllktr. Sosyal Demokrat Partisi her ktlkten uzaktr. ftira edilen lekelerin giderilmesini isterim. Susuz olduumdan beraatm talep ediyorum. Armenak: ddianamede Sabah Glyan tarafndan terrist olarak gnderildiimi Soruturma Kurulunda itiraf ettiim iddia ediliyor. Bunu kabul etmiyorum. Abraham: Ben hibir rgte girmedim ve bunlar da tanmam. Benim bir silahm var, falanca yerden aldm. Yeni Camide hrdavat, uzun boylu, sar bykl, imanca birinden, 100 mermiyle beraber 5 liraya aldm. Ben Hnak deilim. Otelci geen gn geldi, sordu. Vicdannza brakyorum. Aram Akbayan: Bu ikisi Hnak deildir ve mesele ayrdr. Ya davamz ayrn ya da ahit arn. Kemal Efendinin tanklna gre Arzruni ve Tomacyann bilgisi varm. Nereden biliyorlarm? Nasl olmu? Gelip nemli noktalar aklayp aydnlatsnlar. Ben kendisine adam iin sylemiim. Rica ederim, Murat bizzat gelsin yzme kar konusun. Her halde bir ey 46

var, fakat benim bildiim gibi deildir. Nian bana mracaat etti, Byle ey olmaz, siz eker alm ile uran. dedim. Nian ile Karakin bana, Aravire suikast dzenleyelim. dediler. Murata gittim ve dedim ki Nian, Karakin ve Shhiyeci Hrant, Aravire suikast dzenleyecekler. Ne dersin? dedim, o da kabul etmedi. Byle adam olduunu bilin ki partiye bir leke gelmesin. Silah tedariki yoktu. Bir dnceydi. Yaralama konusu incelensin, rapor okunsun. Bu, lm kalm meselesinden daha ok, namus meselesidir. Gryorum ki parti de bu konudan dolay lekeleniyor. Halbuki partinin bununla bir ilgisi yoktur. Hrant: Ben partiye mensup deilim, Niana 15 lira verdim, 30 lira ile bir dkkn atm ve ileride 100 liraya kadar sermayeyi karacaktm. Kontrat da zerlerine yaptrdm, fakat dkkn iletemediler. Ben askere gidecektim. Gittim biraz para istedim, vermedi. Aravir iin Tandmdr, akrabamdr. diyordu. Karakin, bir gn dkknda alyordu, Niin alyor? diye sordum, Aravir kt davrand. dediler. Ben de yle adam dkkna sokmasn. dedim. Karakin, Aravir hakknda konuma, nk o Niann enitesidir. dedi. Sonradan Niandan yine para istedim, Aravirden alr veririm. dedi. Baktm yine paray alp vermedi. Ben de gidip dkknn tm eyasn aldm. Elbiseyi de aldm. Elbiseyi istedi ama vermedim. Bundan sonra Karakini bir defa grdm, Odadan kmas iin Niana sylerim. dedi. Karakin, bana Aravirin elbiseyi istediini syledi, Nian gelsin, grelim. Bu hesab kapatalm. dedim. Yarn gelecek. dedi. Ben de ertesi gn gittim, grtk. Biz tartrken Aram Akbayan geldi ve kavgamz grd, Aravirin elbisesini istedi. aramba gecesi ne yatabildim ne de uyuyabildim, evki Bey adl batabip beni muayene etti, oradan Haydarpaaya gittim. Cam alp, okula gittim, yani Ferers(?) Hastanesine. Saat buuk sralaryd, geldim. Kan ieme denilen hastalk, beni zayf drmt. Yryecek gcm yoktu. Kendi aralarnda syledikleri szleri bana isnat ediyorlar. Ben mantkl bir kiiyim, ne Hnam ne de komitacym. Hibir bilgim yoktur. Yzba Sleyman, Pertev ve batabip ikiye kadar kaldm bilirler. Hastaym. Hayr konumadm, Niann iftiralardr. Karakin: Nian ile bir buuk senedir ortaz. Sermayeyi Hrant verdi. Birlikte kalrdk. olmad, zarar ettik. Hrantn paras zerimize kald. Bana, Be alt lira bul. dedi. Be buuk lira bulup getirdim. Geen kk

47

bayram19 pantolon, lastik ald gitti. O da sonuta 30 lira vermek artyla ortak olacakt. Paray ok buldu, ortak olmad ve borcu istedi. Nihayet asker olup Edirneye gitti. Bana Karnikin mektubunu gsterdi. Peki borcu gnderelim. dedim. Birka gn sonra yine geldi, Bu dkkn meselesini ne yapacaz? dedi. Nasl istersen yaparz. dedim. Sonra Aravirin Hranttaki elbiseyi istediini syleyerek, Bursaya gideceim dedi. Nian geldi, beni ard. Aravirden bir lira vermesini rica ettim, Yok. Olsa veririm. Yalnz elbiseyi getirtiniz. dedi. Bir iki gn, Nian, ortadan kayboldu, sonra geldi, 30-40 lira paramz var ne yapalm? dedik. eker alp satalm. dedi. Bir gn tekrar geldi, Bu paray Aravirden aldm. dedi. Sonra eker almay kararlatrdk. Birka gn geince yine geldi, Bu Aravir tuhaf adam. Benim yanmda tekine berikine laf ediyor. Hatta baka yerlerde evlenmi. Gazetede fotoraf km. dedi. Byle konua konua kprye geldik. Tandk gazeteci vard. Ona Byle bir gazete var m? diye sordum. Bulurum. dedi. Bir gn yine, meyhanede 50 dirhem iki itik. Bana Bu gazeteyi bulmal. dedi. Ben de Nereden bulacam. dedim. Aram Akbayan tavsiye eder misin? dedi, Peki dedim. Birka gn sonra Aram Akbayana rastladm ve Seni, Msy Nian grmek istiyor. dedim. Sz konusu gazeteden bahsedip okumak iin istedim, Getireyim. dedi. Sonra bir gn, gazeteyi getirip, kahvecime brakm. Gazeteyi aldm ve Niana verdim. Nian, Aram Akbayan grmek istedi. Kahveci vastasyla Akbayana, Sepeti Hannda bulumalar iin haber gnderdim. Nian da ara sra, eker alalm gibi szlerle beni oyalyordu. Ertesi gn Nian geldi, Sepeti Hannn yanndaki kahvede bulutuk, Aram Akbayanla tantrdm. Birka gn sonra onlar tekrar kahvede bulumular. Aram Akbayan eker aln, fndk getirtin. dedi. Sonra ayrldk. Bir iki gn sonra Akbayan tekrar geldi. Hrant, ben ve Nian oradaydk. Hrantla para konusunda konutuk; eker alacaz, paranz vereceiz. dedik. Hranta Elbiseyi vermem. dedim, Nian da Aravir, elbiseyi versin yoksa fena olur diyor. dedi. Akbayan, Niana Gazeteyi okudun mu? diye sordu, o da Okudum. dedi. Bu konu kz kardeimin namusudur. Ben bunu ldreceim. Yalnz sen rgte syle de beni desteklesin. dedi. Akba, byle bir eyin olamayacan syledi. Nian da Sen git rgte dan. dedi. Akbayan Peki. dedi. Akba gitmi sormu ve Niana rgt olmaz dedi. demi. Nian da Peki ben yaparm. dedi. Bir gn kk bayramda, Nian ya da Aravir beni muhakkak grsn! diye haber braktm. ki gn sonra Nian geldi, Ne oldu? dedi. Ben de Aravirden bir lira iste. dedim. O da Sen gel iste. dedi. Ben
19

Ermenilerin din bayramlarndan birisidir.

48

gidemem iim var. dedim. Nian da Bir mektup yaz. dedi ve yazdm. Birka gn geti, ne olduunu sordum, Bir kz seviyorum. Ay bana kadar bana 60-70 lira verecek. dedi. Bana Paran var m? dedi, 60 param var. dedim. Bana para verdi. aramba gn kahvedeyken Nian geldi, Niye gelmedin? dedi. im vard. dedim. Gel adrda alalm, beraber yiyelim. dedim, o da Sa ol dedi. Birka gn nce Nian ile Aram Akbayana gitmitik, fakat yoktu. O gn Aram geiyordu. Nian niye geldi? dedi, Ben de nemli bir ey syleyecek. dedim, yleyse Cuma gn gelirim. dedi ve gitti. Nian beni sinemaya ard, iim olduundan gitmedim ve o gece beni gelip yakaladlar. Ohannes Yergazaryan: ubemiz, kurulu tarihinden dal tarihine kadar ii sendikalar kurarak, sosyal demokrat tzne uygun olarak faaliyet gstermitir. Kstence Kongresine yetkililerin izniyle delege gnderilmitir. Hatta stanbulda toplanan kongreye gelen delegelere yetkililer yasak koymamtr. lerimin okluundan Kstenceye gitmedim, vekletimi oradaki Atam Hamparsuma verdim. Bir kii, resm makamlar tarafndan onaylanm bir partinin delegeliinden dolay, zararl bir karar vermedii mddete mahkm edilemez. Vekilime talimat vermedim. Belgede de byle bir ey yoktu. Kstencede, kongrenin ounluk salanamadndan toplanmadna dair stanbuldan bir genelge gelmiti. Bunun zerine Atama verdiim vekletin hkmnn olmayaca tabiidir. ounlukla toplanamayan kongrenin kararlar, tabii ki meru olamaz. 1914 yl Haziran ay balangcna kadar Kstence kararlar ile ilgili hibir ey ubeye gelmedi. ubeye, postayla veya araclarla zararl evrak gelmesinden, ube sorumlu olamaz. ubemize silahlar datmadm, illegal tekilata katlmadm. Silah fotoraflarna gelince, fotoraftaki adamlar, Tanaka ait olduunu gstermektedir. Yervant Panover: Soruturma Kurulu yaynclk yapmakla suluyor. Savc da izinsiz gazete yaymlamakla beni suluyor. Gazetem iktisad ve maldir, siyas deildir. Baykar isimli gazetenin ieriini inceleyiniz. Bir tek siyas kelime bulamazsnz. Gazetenin ierii tarmla, iktisatla ilgilidir ve yaym izni vardr. Karamazn defterinde adm varm. Ben, retmenim, gazete yazarym ve Hnam. Adm defterine, yazar olduum iin mi, yoksa Hnak olduum iin mi yazm? Onu kendi bilir. Ona sorunuz. Beraatm talep ediyorum. Bir gencin, halkn ilerlemesi iin almas takdir edilmelidir. 49

Kegam: Bana bir sulamada bulunuluyor, gya ben Parise gidip ktiplik yapacakmm. Halbuki sadece eitim iin gidecektim. Ben Osmanl Devletinin Hukuk Fakltesinden diploma aldm. Paris niversitesinden de diploma almak iin gidecektim. Yaznn hangi satrnda ktiplik iin gideceim rtl olarak yazlm? Pariste bulunan Verastad burada tandm. Mektup yazdm ve hukuk programn istedim. Rupene yazd mektupta beni aryordu, ktiplik grevinde bulunacak bir gen, eitimine devam edebilir mi? Seferberlik zaman Harp Okuluna gidip askerlik hizmetimi yerine getirirken tutuklandm. Odam aranrken Yeridasart Hayastan isminde bir gazete bulunmu. Ben, Kvlcm gazetesinin yazarydm. Gazeteler birbirlerine karlkl olarak gazete yollarlar. Rusa, ngilizce, Franszca, Almanca ve bilhassa ayn kulvardaki gazeteler birbirleriyle gazete deiimi yaparlar. Arkadalar bunlar deerlendirir, Hemayak Efendi de Rusa gazeteleri okurdu. lkeye girii yasak olmayan bu gazetenin evimde ortaya kmas cinayetle sulanmam gerektirir mi? Paris ktipliine ait sulama ise bir dnce ve genelge olsa bile hayata gemeden sulamay gerektirir mi? Karnik mektubunda bir srdan bahsediyor, benim bu srla ilgili bilgimin olduu yazlyor. Bu srla ilgili benim bir bilgim yoktur. Kendisi bilir, ancak bu sr bir ktlk ieriyorsa sorumluluu kabul ederim. Hnak Partisine mensup olmam sulanmam gerektirmez. Parti ihtilalci ise imdiye kadar devlet bu partiyi feshederdi, ben de partiye girmezdim. Hukuk Fakltesini bitirdikten sonra partiye girdim. Ben senedir burada bir derginin yazar olduum halde hep teorik, bilimsel ve hukuk konularda yazyorum. Makalelerim bilimseldir. Sosyalizmin yce bir fikir olduunu anladm ve aratrmalar yaptm. Ortaya atlan iddialardan ve sulamalardan hibiri gerei yanstmyor. ayet eitim istei cinayet saylyorsa onu bilemem. dil kurulunuz beni bu sulamalardan kurtararak beraatma karar verecektir. nk masumum ve hibir eylemde bulunmadm. Mgrdi Yeretsyan: Partimizde hibir ihtilal fikri yoktur20. Ben kanunlara uygun bir ekilde altm. Yetkili memurlar, verdiimiz konferanslarda bulunmulardr. ubemizin belgeleri her zaman yetkili makamlara aktr. htilalci bir fikrimiz olsayd, yerel yetkililer bizi yakalar ve merkeze sevk ederlerdi.
20

Hnak Komitesinin siyas programnn ikinci ksmnda yer alan yakn amalarn htilal karmak, mutlakiyet idaresine mensup snflar yok etmek, Ermeni halk bulunduklar klelik durumundan kurtarmak, siyasi ilere katlmak iin kendilerine siyasi kudret ve kuvvet vermek, iktisad gelimelerini, genellikle kltrce ilerlemelerini nleyen engelleri kaldrmak,... olduu belirtilmitir. Esat Uras; Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yay., stanbul, 1987. s.433

50

Yakalandm zaman arama yaptlar, hibir ey bulamadlar. buuk senedir bu partideyim, Elazda yakalanp buraya getirildim. Bu kiilerden hi kimseyi tanmyorum. Adaletinize snyorum. Yermiya: Ben, kimsenin silahlarn saklamadm. Tatyos adnda biri bana bir tabanca getirdi ve satmam istedi. Beyolunda sivil polis memurlarndan Karabete syledim, Getir. dedi. Karabeti aradm Misk Sokanda sivil polis memuru Ali Rza da bilir. Sonra askerlik grevim iin gittim. Tabancay Emniyet Mdrlne teslim ettim. Tomas: ki numaral genelgeden dolay biz ve ubemiz sulanyoruz. Admza byle bir genelge gelmedi. Antep ubesinden bir arkada Amerikaya giderken, Kiliste bu genelgeyi okudu. stanbul merkezimiz lavedilirse neresiyle haberleeceimizi Paris merkezinden sormaya karar verdik. Antep ubesi, stanbulda kongre toplanacan, delege tayin ettiklerini yazdlar. Biz de oyumuzu oraya verdik. Biz, stanbuldan baka merkez bilmiyoruz. Eer suumuz varsa; Osmanl klc keskin, bizim de boynumuz incedir. Adaletinize havale ediyorum. Agop Basmacyan: Silahl hondlar(?) oluturmadk. Silah aldmza dair bir karar var m? ubemiz ihtilal fikrine sahip mi? Aratrnz. Biz, tekilatmz tze gre yaptk. Sveydaya silah gelmesiyle ilgili olarak yazdmz yazdan sulanyoruz. Kopya defterimiz ortada. O mektuptaki kiisel savunma meselesini ihtilalci diye deerlendirmenize vicdannz raz olamaz. Bogos Bogosyan: Bafra Grubu 1912 ylnn 1 Maysnda balyorsa da ube unvanna sahip deildi. O srada ben, grup ba olarak tayin edildim. Grubu ubeye ykseltmeye altm. ube kurmak iin bir adam aradm. Doktor Benene Bedros geldi ve konferans verdi. Mezhep ayrm olmakszn, herkesin ubeye katlmasn istedik. steyen girdi. Trke ve Ermenice mhr teslim edildi. Noraharet Gazetesi, resm gazetemizdi. Bu gazete yaynn durdurdu, Doktor Benene de istifa etti. Biz de merak ettik. 1913 ylnda davet edildik. ubemiz, beni, yetkili delege olarak gnderdi. Kstenceye gittim. Kimse gelmediinden toplant ve grme olmad. Bunlar birer gerek iken, hayalimizden gemeyen sulamalarda bulunuluyor. Aklamalarm ciddidir. Hatta szlerimin doruluunu Soruturma Kurulu da onaylamtr. yle ki S. Vahan ve Tokamyann isimleri gemedi. Doktor Beneneyi ardm; Beraber gidelim. dedim, 51

fakat gelmedi. Kendimi temize karmak iin almayacam. Durumu adaletinize havale ediyorum. Karnik: Resm makamlardan kamamn sebebi, icradan gelen yaz yzndendir. nk param yoktu, hapis yatmam gerekecekti. Onun iin ev tutmasn yazdm. Ortam olan Vanl Nian a geziyordu. Yanma aldm. Dkknmn yarsna sahip oldu. En sonunda paray alnca gvenim kalmad. Yervant ve Kegamn oda arkada iken onlarn paralarn ald. Kulbe kefil olmaya da o kandrd. 18 Martta mektup yazdm. Ne Hnam ne de Tanam. Aram Akbayan: Savc ve Soruturma Kurulu, Aravir suikastine kartmdan bahsederek beni cinayetle suluyorlar. Niann, kz kardeinin namusunun korunmas iin suikastta bulunacan ve buna partiyi kartrdn bilmiyordum. Buradaki mahkemede rendim. Hnaklarn ne dndklerini anlamak iin Aravir, Niana talimat vermi ve bunun zerine benimle grmeye balad. Ben olumsuz cevap verdiim halde, yalan sylemi ve enitesini heyecanlandrarak hakkmda kt kanaat oluturmutur. Bu sebepten Aravir, intikam almak amacyla beni ihbar etmitir. Demek ki zel memurlar batan beri beni takip ediyorlard. Niin beni daha nce yakalamadlar da suikasttan sonra yakalattlar? Aravir, Kimin vurduunu bilmem. dedi. Nian, ki kiiydi. dedi. Eylemi kararlatran kaynbiraderi ile Karakin ve Hranttr. Hrant bir defa grdm, o da para iin kavga ediyordu. Yalnz Hrantn da ayn fikirde olduunu, Nian syledi. ekerci dkknnda daima birlikte bulunurlarm. Niann kim olduunu bilmezdim. Karakin araclyla tandm. Karakin bizde terzilik yapt iin onu tanrm. Tanmadm adamlarla grmeyeceim tabiidir. Suun ilenecei yer Nian tarafndan belirlenmi. Bildii bir yerdi. skdarda yapacaklard. Demek ki Araviri kendileri takip ediyorlard. Ben takip etmedim. Araviri, eylem yerine kandrarak nasl getireceklerini kendileri kararlatrmlardr. Bunu Nian syledi. Gya bir talyan bulmular da kt para basacaklarm. Bunu kendileri tertip etmiler, benim araclmla da merkez kurulunu kandrmak istiyorlard. Benim konuyla ilgim olsayd, bu tertibi benim yapmam gerekirdi. Niandan bu konuyla ilgili bilgi alnsn. Ben suikast nerisinin uygun olmadn, kiisel olarak ticaretle uramalarn syledim. Bunlara yol verdikten sonra Murata ve Hamparsuma, Aravir hakkndaki suikast ve ret cevab verdiimi syledim. Onlar da Pek iyi etmisin dediler. Murat bir adamdan bahsediyor. Belki unutmutur hatrndan kmtr. Ben adam syledim. Gelsin, kendisi yine nceki ifadesinde srar ederse cezama razym. Bir ay sonra Nian yine geldi ve srar etti. ki gn sonra yine ret cevabn verdim. Nian zld ve eylemi 52

gerekletirmekte srar etti. Ben de ihbar etmee mecbur oldum. Demek ki Niann bu srarlarnda kt niyet varm. Beni zor duruma sokmak istemi. Niann, enitesi lehinde tank olarak dinlenmesi uygun deildir. Hatta suikast kendisi dzenlemitir. ki lira verdim; Nerede, niin ve ne sebeple verdiim aratrlsn. Ben Sosyal Demokrat Partisinde sadece bir ferdim. Partiden bir emir ve talimat almadka, tabii ki bir ey yapmam ve yapamam. Ben be seneden beri parti ilerinden vazgetim ve grev kabul etmedim. Byle bir cinayetin ilenmesine deil Merutiyet dneminde, istibdat dneminde bile teebbs etmedim. Aravire bir dmanlm yoktur. Aravirin ve Emniyet Mdrlnn bu konudan haberdar olduunu biliyordum. Byle bir durumda nasl olur da ve hangi mecburiyette ben bu ie karabilirdim? Bilakis ben olay nlemeye altm. Geen senenin Austos aynda balayan bu i, nasl oldu da Ocak ayna kadar gecikti? Bunu geciktiren kim? Benim. Sosyal Demokrat Partisi ieride ve darda legaldir. 20 yllk tecrbesi olan bir parti, ihtilale teebbsle hapse, sefalete, mahkmiyete sebep olmaz. Zaten halk ihtilal kabul etmez. Ben 15 yl kaak yaadm ve her durumu bilirim. Farz edelim ki partimiz ihtilal yanls olsun. Bunun iin tam bir birlik ve beraberlik olmas gerekir. Halbuki bizde bu birlik uyuma yoktur. O halde nasl olur da parti byle bir ihtilale teebbs edebilir? Ayrca bu i iin para lazmdr. Parasz bir ey yaplamaz. Halbuki partimiz hep paraszlktan bahseder. Partimiz ihtilalci olamaz. Ben onun iin bu partide bulunuyorum. Sabah Glyan ile olan mcadelemiz de bundandr. Evde oturup evresini ihtilale ynlendirmek ister. Onun iin, ben de Gelsin burada kendisi yapsn! dedim. Sabah Glyan ne milliyeti ne de sosyal demokrattr. O, sadece dzgn cmleler kurar. Konumas gzeldir. Hepinizden rica ederim ki inann gnahszm. Sulu deilim. Aratrnz, susuzluum ortaya kar. Bu i zlmez gibi grnyor, fakat etraflca aratrlsn meydana kar. Benim suum, olay yetkililere bildirmemi olmamdr. Ben, konunun kapanm olduunu zannediyordum. Aravirin aleyhinde bulunmadm. skdarda Hrantn evinde suikast yaplacan Nian, Karakinin yannda syledi. Karakin: skdarda dedi, fakat Hrantn evinde diye sylemedi R. H. Aram Akbayan: Rupen Hanazat, Rusyaldr. H. K, Kirkor Vartanyandr. Rusyada ikamet ediyor. Cezalandrlmlardr. Melkon, srlmtr. Geen yl ld. Hnaklarn aleyhinde bulunmulard. Yervant Gatmoz retmendi, sarho ve ahlakszn biriydi. 53

Karamaz: Onlar bizden ayrldlar ve Rus Sosyal Demokrat Partisine girdiler. 6 nc kongrede onlar partimizden kardk. Karakin: Haberim yok. Ben o gn yoktum. Armenak: Silah meselesinden, bugne kadar haberim olmad. Silah bunundur. Abraham: Parabellum benimdir. Yermiya: Ben hibir partiye girmedim. Karnik: Benim yazdm mektup, gizli olarak alnan para ile ilgiliydi. Rupen: Karadeniz sahilleri, Rus Karadeniz sahilleri demektir, nk bu belgeyi bana Rus Karadeniz sahili iin gnderdiler. Karamaz: Aramn iinde nemli bir sr vardr. Karamazn intikamn almak iin yapmsa bilemem. Oysa biz, birbirimize dmanz. Bu srr ben Nianda buluyorum. Pek ustalkla hareket etmi. Nian bunlarla birlikte mi yapm, kendisi mi yapm bilemem, fakat bizimle alakas yoktur. Onlar, beni hem severler, hem de sevmezler. Aravirin ii srdr. Aravir bizim arkadamzd, fakat ahlksz ve kadn dkndr. Onu iki defa Hnak Partisinden kardk. Aravir iki grevde(?) bulunmu. Hem Tanak hem de Hnak olmutur. Ben darda olsaydm Araviri korurdum. Bu ite bir sr var. Bu srrn anahtar Niandadr. Savc hem kanun, hem halk tarafna geerek bakacak. Savcnn grevi byktr, kutsaldr. Dnce, eylemsiz olutur, ileri gitmez. Korkar ve bir ey olmaz. Bizim zerimize yklan sularn kttan ibaret olduunu savc grd. O gl parti ki fotorafta gsteriliyordu, onlar Tanakt. Tanaklar, ttihat ve Terakki Partisiyle beraberdirler. Tanaklar biz Hnaklar ezdiler. Masum ve mazlum Ermeni Hnaklarn ktl yoktur. Biz kyl, ii partisiyiz. Tanaklar zengindir. Onlarda silah bulunur. Biz Aronun fikiren, toptan nce geldiini biliriz. Dncenin cezas kanunda varsa, cezaya razym. Ben yle zannetmiyorum. Ben kurunun demediini zannediyorum. Aravirin bu ii hayal mahsul de olabilir. Ben nereden bilebilirim. Baka bir parti bizim zerimize atmak iin yapm olmasn? Aram 54

Akbayan, korkak bir adamdr. Byle bir ie karmaz. Zannederim biz nasl phede isek siz de yle phedesiniz. Bizim ilerimiz hep eylemsizdir, dncededir. Bununla bizim mahkumiyetimiz vicdan olamaz. 25 yl nce Rusyadan katm. Ailem ld, mezarn bilmiyorum. Torunum var ve damadm tanmyorum. Ben isteseydim milyoner olurdum, fakat millet iin, insanlk iin altm. Ben sosyal demokratm. Her ak tarlaya girip rn alacam. Cinayet ileyerek hibir yere girmeyeceim. Benim ulusum merkeziyet ister. Y Rabb vatan bozgunculuk rzgrndan koru. diyen benim ulusumdur. Beni daraacna karn, fakat ulusum iin, bu mazlumlar iin brakn diyorum. Bunlar, szlerini, tuttuklar yolu bilmezler. Karnikle daraacna kmak, beni kk drr. Suikast amacyla buraya geldiysem, beni burada kim koruyacakt? Hi kimse. Kt dmann eline dm, Aravirin eline dmtr. Benim iin isterseniz yapnz, fakat bunlara acynz. Aram Akbayan: Aravirin Msrdaki durumunu biliyorum. Anlayamadm. Sabah Glyan eletirirdi. i terre kadar vardrd. Aramz ak olmasna ramen beni savunmasndan dolay Karamaza teekkr ederim. Tomacyana sebebini sordum. Aravire sordum, Msrda iken ngiliz yanls olduundan aleyhinde bulunmutum. dedi. Karamaz: Tomacyana Araviri getir yanl anlamay ortadan kaldralm. dedim. Akbayan: Hemayakla birbirimizi iyi tanrz. Gazetesinde yaymlanan makalede ilgim olduu phesiyle, bana da dmanlk beslemitir. Ben ii nlemeye altm. Simbat: Ben geldiimde, grtm adamlar Soruturma Kurulunda sylemitim. Kayseride i aradm syledim. Rupeni tanmam. Balasanyana beni Minas getirdi. Benim kartmda Leon Balasanyan yazldr. Minas, Balasanyana i iin sylemi, Gel gidelim. dedi, beraber gittik. kinci defa da gittim. Dolatm, bavuru yaptm yerleri syleyeyim yaznz. Benim hakkmdaki eyler iftiradr. Hrant: Tanklarn arlmasn istiyorum.

55

KARAR
1878 Rus Harbi21 srasnda Romanya, Bulgaristan, Rusya, ran, ngiltere, Amerika ve Msrda aktan ve Osmanl Devletinde de gizli kurulan, btn amalar, sadece Osmanl Devleti topraklarnda silahl eteleri terristleri, kundaklayclar ve gerek grdke btn dier vastalar kullanarak; Erzurum, Van, Harput, Sivas, Bitlis ve Diyarbakr illerinde hatta stanbulda birok cinayetler ileyen gizli Hnak rgt, Merutiyetin ilanndan sonra, Osmanl Devletinin kanunlarna gre yasal olmak iin stanbulda gerekletirdikleri genel bir kongre ile eski gizli rgt tznde yazl manga vesaire gibi silahl ve gizli tekilatn lavedildiine dair hibir karar kabul etmeyerek, 1897 ylnda srf ihtilale dayanak olarak kabul ettikleri gizli ynetmeliin; terr, kiisel direni, kundaklama blmlerinin kiisel olarak uygulanmamasn ve gya ortaya kacak irtica eylemlerine kar zorunlu nlemlerden olmak zere, silahl tekilatn devamna karar vermilerdir. Eski dnemde kabul edilen ve kongrenin toplanmasna kadar btn hkmleri geerli olan 1897 tarihli ve srf ihtilale dnk maddeleri ieren ynetmeliin lavyla ilgili tek bir kelime koymayarak, iin o ynn sessizlikle geitirmilerdir. Bylece rgtlerini Rusya, ran ve dier lkelerde illegal yani yasad, Osmanl Devleti topraklarnda legal yani yasal bir ekle soktuklarn Devlet nazarnda gsterdiklerini dnerek, eski ihtilal programlar erevesinde Osmanl Devleti topraklarnda Ermenilerin yaad btn yerlerde kulpler, silahl mangalar, merkez kurullar oluturarak hatta stanbul merkezinin birtakm itirazlarna kar, Gen Ermenistan emellerini Balkan Harbinin verdii madd zarardan yararlanarak Devlete kabul ettirmek iin, hemen Varnada bir kongre toplamaya karar vermilerdir. Ancak kinci Balkan Savann balamasndan dolay tehlike altnda olan Varnada yapmay dndkleri kongreden vazgeerek, Kstencede bir kongre dzenlemilerdir. Bu kongrenin Ermeni ulusal emellerini gerekletirmek iin verdii kararlar ieren iki numaral genelgesini, 1914 ylnda, Pariste Hnak matbaasnda bastrmlardr. Bu iki numaral genelge ieriinde, daha nce de stanbulda toplanan 1897 kongresinin programn deitirilmi gibi gstererek maddeler nceki haliyle braklmtr. Ermenilik ve Ermenistann emelleri elde edilinceye kadar, Hnak rgtnn eskisi gibi almasyla ulusal emellerine ve kutsal maksatlarna ulalaca yazldr. Yine Adana ayaklanmas sonucu meydana gelen ldrme olaylarnn hkmet tarafndan dzenlenerek, Ermenileri ve
21

1877-1878 Osmanl-Rus Harbi: 93 Harbi olarak da bilinen, 24 Nisan 1877 tarihinde balayan bu sava, 13 Temmuz 1878 tarihinde imzalanan Berlin Bar Antlamasyla son bulmutur. Rumeli ve Kafkas cephelerinde kara harekt, Karadeniz ve Tunada deniz harekt olarak cereyan etmi ve Osmanl Devletinin yenilgisiyle sonulanmtr. 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi Harp Tarihi Bror, Gnkur. ATASE ve Dent. Bk.l Yay., Ankara, 2000

56

Ermenistan perian etmek esasna dayand; Rusya, ngiltere ve Almanyann Ermeni kavminin bamszln, ekonomik menfaatlerine karlk, zalim Osmanl Devleti hkmetine baladklarna ve bu derece aalanmaya katlanan imdi yaayan Ermenilere, yeni yetien Ermeni neslinin lanet edeceine dair maddeleri iermi olduu da grlmtr. stanbul merkez kurulunun bu kongreye katlmamasnn da Ermenilik iin ayrca bir ihanet olduu, Muratn yani Hamparsum Boyacyann baz karc ve korkak adamlara fazlaca nem vererek rgtteki konumunu kaybettiinden, arkadalar da cesaretsiz adamlar olduklarndan bunlarn yerine Doktor Benene ve arkadalar atanmlardr. Bu atamadan dolay kulbn eya ve sairesinin Benene ve arkadalarna teslim edilmesi dnlm, ayrca Rupen yani Vahan Boyacyan ve arkada S. Vahan yani Diyarbakrl Kirkor Nalbantyan, Karadeniz ve Kafkasya taraflarna delege olarak gnderilmilerdir. Sz konusu kongre sonucunda genel merkez yesi tayin edilen Sabah Glyan, Verastad ve Karamaz kongre kararlarnn ince bir kuma zerine yazlmasn onaylamlardr. Rupenin brosunda ele geirilen belgelerde de Doktor Benene ve Rupenin birka defa stanbul merkezine bavurarak, merkezin eyasyla, matbaa alet ve makinelerini istedikleri belirlenmitir. Doktor Benenenin baz merkezlerle grt, ikinci genelgeyi yaymlad ve genel merkezden ald mektubun Leon araclyla kendisine gnderilecei, Ermenilerin ihtilalciliinden, kahramanlndan ve Merut idarenin, eski ynetim eklini asla deitirmeyip ayn usul zere zulm ve yolsuzluun devam etmekte bulunduundan, Gen Bamsz Ermenistan fikrinin gereklemesi iin btn Ermenilerin ilgisizlii brakarak Hnak rgt etrafnda toplanarak, genel maksat iin almalar gerektiinden bahseden bir bamakale yaymlamtr. Hnak rgtnn eskiden beri ok alt ve 1880 ylndan beri balatp gerekletirdii ihtilallerin, tertip ve idarelerinin tarihesiyle Berlin Antlamasnn 61 nci maddesini kabul ve tertip ettiren olaylar, bu amacn gereklemesi iin Hnak gazetesinin o zamanlar sarf ettii abay ve yine Hnak rgtnn kanl atmalar srdrerek tm Ermenileri bir bayrak altna toplamaa her ekilde alaca yazl olan ikinci bir makaleyi de Yeridasart Hayastan yani Gen ve zerk Ermenistan isimli Hnak htilal rgtnn Amerikada yaymlatt gazetenin 10 Mays 1914 tarihli says da zerinde bulunmutur. Rupen de merkez eyas iin bavuruda bulunmu; yannda ve brosunda iki numaral ihtilal genelgesi, Nalbantyana ve kendisine ait olan genel merkez belgeleri, Hnak isimli ihtilalci gazetenin datlmak zere adna gnderildiinden bahseden Verastadn mektubu, genel merkezin bamsz Ermenistan haylini anlatan eitli mektuplar, byk devletler ile Avrupa milletlerine bavuru mektuplar ve Rusyadaki Hnak rgtlerinin gzetim ve teftiiyle ilgili gven mektubu ile Rusya 57

ve Karadeniz sahillerindeki birok yerlerle haberletiini gsteren adresler ortaya kmtr. Karamaza gelince; nceleri Hnak rgtnn Msr ubesi yelerinden olup, Kstence Kongresine sz konusu ube adna delege olarak katlan Aravir Sahakyann rgte ihanet ederek srlarn resm makamlara sattndan, stanbul merkezinin Ermenilik yararna almadndan, Hamparsum Boyacyann baz arkadalarnn aldatmalaryla rgtn emellerini engellediinden bahseden mektubun Rupende kmasyla sz konusu mektubun Benene ve Rupene gnderildii itiraf edilmitir. Doktor Benene ve arkadalarnn mahkemede, Paris merkeziyle yabanc lkelerdeki merkezlerin illegal yani yasad altklarn sylemeleri ve kendisinin yani Karamazn Paris merkezi yelerinden olduunun belirlenmesi, stanbulda ileri Bakan Talat Beye suikast dzenlemek zere gnderilen Agop Hazaryan, Kapril Keiyan, Simbat Vartanyan ve Rupenin, Balasanyann brosunda grtklerinin sabit olmas, rgte ihanet ettiini yazd Aravir Sahakyann geceleyin evine dnerken suikaste uramas, kendisinin birok seneden beri Hnak htilal rgtnn bakanlnda bulunarak ihtilal eylemlerini ynetmesi; bu sefer de nce Msra, oradan da Kstence ve Rusyaya giderek Agop Hazaryan ve onun araclyla Kapril Keiyan bularak Osmanl Devleti topraklarna gndermi ve kendisi de onlar takip ederek gelmitir. Burada ad geenlere para vermek suretiyle suikastn asl dzenleyicisi ve tevik edicisi olduu meydana kmtr. Aram Akbayann Murat kod adl Hamparsum Boyacyana, Aravire suikast dzenleneceinden bahsettii, Aravirin kaynbiraderi Nian, orta Karakin araclyla yanna ararak Aravire yaplacak suikast hakknda grmelerde bulunmular, bu grmelere Shhiye avuu Hrantn da katlmyla baz kararlar almlar ve kendisinin de Hnak rgtnn ileri gelen yelerinden olduu anlalmtr. Kegama gelince; Karamaz, Verastad ve Sabah Glyandan gelen mektuplarn genelinde, Kegamn Avrupaya gnderilmesi sz konusudur. Paris merkezi sorumlu ktipliine tayin edilmi, yannda bamsz Ermenistan haritas ortaya kmtr. Van Hnak rgtnn karar defterinde silah datt da yazldr. Kurukahveci Karnikin, Bahecikli retmen Yervant Panovere yazd mektupta Ben yakalanrsam yapacam bilirim. Bu olaydan Kegamdan baka kimseye haber verme. diye yazmtr. Ohannes Yergazaryann ise; kendisi Kayseri Hnak rgtnce Kstence Kongresine delege tayin edilmi, Kayseride etelere ve mangalara datlan silahlarn bir ksmn Kayseri ubesi ktibi sfatyla bizzat taksim ettii Kayseriden cevaben bildirilmitir. Agop Basmacyan ve Tomasa gelince, bunlar Hnak htilal rgtnn Kilis ubesi bakan ve ktibi olup, sz konusu merkezin aranmasnda 58

ele geirilen ve Divan- Harb-i rfye gnderilen kendi el yazlaryla doldurulan kulp defterinde de silahl takmlar ve mangalarn kurulmasndan bahsedilmitir. Kstence ihtilal kararlarn ieren iki numaral genelgeyi Antep ubesi araclyla aldklarna dair yaz kopyas bulunmutur. 1913 ylnda Ermeniliin yaylmas iin katlanlmas gerekli fedakrlklardan bahseden ve bu maksadn elde edilmesi iin Yukarda Allah, aada silah cmlesini ieren ve silahl mangalara gnderilen bir genelge esas kayt defterlerinde yazldr. Bogos Bogosyan, Kstencede toplanan kongreye delege sfatyla gitmitir. S. Vahak yani Kirkor Nalbantyann rgt emellerine yardm etmeyen bir papaz tehdit edici mektubu ad geende bulunmu ve Kstencede alnan kararlarlara katlarak, ihtilal yntemini kabul etmitir. Yervant Panovere gelince, Hnak htilal rgt ileri gelenlerinden Karamazn stanbula geldikten sonra, Panoverle beraber alacandan dolay adnn Karamazn cep defterinde kaytl bulunduunu destekleyen aklamalarda bulunmutur. Resm makamlardan izin almad halde Bahecikte, Hnak htilal rgtnn fikirlerini yayan gazete yaymlamtr. stanbul merkez kurulu eyasn almak isteyen Kurukahveci Karnikin Ben yakalanrsam yapacam bilirim, bunu Kegamdan baka kimse iitmesin. cmlesini ieren ve kendi adna gnderilen mektup meydana kmtr. Paris merkezi ileri gelenlerinden Karamazla ilikisi olmasndan dolay kendisinin Hnak olduu anlalmtr. Karakin ve Hrant ise; rgt srlarn resm yetkililere bildirdiinden, rgte mahkm edilen Araviri ortadan kaldrmak iin Aram Akbayanla birka defa grmler ve bu grmelerden sonra suikast icra edilmitir. Armenak ve Abraham da Sabah Glyan araclyla Msrdan Atina yoluyla stanbula gelmilerdir. Bu kiiler Atinada parabellum marka revolver almlar ve kendilerinin Talat Beyi ldrmek zere gnderildikleri sral kabul ve itiraflarnn yan sra kendilerini revolverleriyle birlikte Komisyoncu Yermiyann sakladn sylemilerdir. Mgrdi Yeretsyana gelince, Harput ubesi yesi sfatyla Kstence Kongresine, mahkemede kimlii tespit edilen Vahak adl, rgt delegesi ve propagandacs olan bir ahs gndermi, rgt ileri gelenlerinden Doktor Benene ve Rupenle haberlemi, bunlar araclyla daima Paris merkeziyle irtibat kurmu, bylece kendisinin Hnak htilal rgt ileri gelenlerinden olduu delillerle ortaya kmtr. Bamsz Ermenistan fikrinin gereklemesi iin silahl gizli tekilat ve ayaklanmalar yneten, bu amala stanbulda ileri Bakan Talat 59

Beye kar giritikleri suikast iin baka lkelerden para salayan, Agop Hazaryan ve arkadalarn Karamaz araclyla Osmanl Devleti topraklarna gnderen, Msrdan ayn maksatla Abraham ve arkada Armenak bizzat gnderen, bu cinayetleri Ermenistann Osmanl Devletinden ilikisini keserek bamsz bir Ermenistan halinde ynetilmesini salamak, bunlardan baka Ermenistann bamszlnn salanmas iin dier yabanc devletlerde Osmanl Devletinin ve u andaki ynetiminin de nceki dnemde olduu gibi zulm ve yolsuzluk, kundaklama ve yama yaptklar ynnde dier lkeler kamuoyunu hazrlamaya ve Osmanl Devleti topraklarndaki gizli tekilatlar ve silahl ihtilalcileriyle ayaklanmalar karan bu ihtilalci rgtn genel merkez bakan ve yesi olan firar Sabah Glyan ile Verastad haklarnda gyaben, mahkemede hazr bulunanlar haklarnda vicahen cinayetle sulanmalarna ve Hnak htilal rgtnden olup hkm verilmeden nce bu rgtn mensuplar vesairesi haklarnda Devlete ve mahkemeye bilgi veren gazeteci Hemayakn beraatna oybirliiyle karar verildi. (mza) (mza) (mza) (mza) (mza) (mza)

60

Savc: Cinayetle sulanmalarna karar verilen kiilerin yaptklar ilerle ilgili olarak Mlkiye Ceza Kanunun 54 nc maddesi22 eki gereince cezalandrlmalar talep olunur. Gerei dnld: ddianamede sulanma sebepleri ayrntl aklanan, firar Sabah Glyan ve Verastad ile tutuklu Karamaz, Agop Hazaryan, Kapril Keiyan, Simbat Vartan, Rupen Karabetyan, Doktor Benene, Armenak, Abraham, Aram Akbayan, Hrant, Karakin, Bogos, Agop Basmacyan, Tomas, Yermiya, Mgrdi Yeretsyan, Kegam, retmen Panover Yervant, Ohannes Yergazaryan, Karnik adl kiilerin eylemleri Mlkiye Ceza Kanununun 54 nc maddesinin ekine uygun hallerden grlm olduundan, ilgili madde gereince firarler hakknda gyaben ve hazr bulunanlar haklarnda da vicahen hepsinin idamlarna oybirliiyle karar verildi. (mza) (mza) (mza) (mza) (mza) (mza)

22

Bu maddenin ierii iin bkz. Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, C. III, s. 158.

61

TURA
(Abdlmecit olu Mehmet Han) Bamsz bir Ermenistan Devleti kurmak iin suikastler dzenlemek ve yabanc lkeleri kkrtarak Devlet topraklarndan bir ksmnn Devlet ynetiminden karlmasna teebbs etmek ve bu maksatla eitli lkelerde gizli ve ak kongreler dzenlemekle beraber; basn yayn yoluyla kkrtclk yapmak ve yazmalarda bulunmak sularyla sanklar; Hnak rgt ileri gelenlerinden, Tekirdal Hamparsum Kirkor veya Kafkasyal Karamaz kod adyla bilinen Mateos Serkisyan; Murat Zakaryan kod adl Muratyan olu Varnal Agop Hazaryan; Samsunlu Sar Haik ve Minas kod adl Giresunlu, Renber, Kapril Keiyan olu Minas; Agodir Bedros kod adl Bitlisli, Terzi, Vartan Klnyan olu Simbat; komisyoncu, emigezekli, Minas Karabetyan olu Rupen kod adl Vahan Boyacyan; Benene Toros Torosyan olu Harputlu, Doktor Bedros; tccar, Hamparsum olu Armenak; kundurac, stepan Muratyan olu Abraham; emlak komisyoncusu, Arapgirli, Karabet Akbayan olu Aram; Tp Fakltesi nc snf rencisi, Abraham Kegavyan olu Hrant; Sarahanedeki adrc iilerinden, ebinkarahisarl, Arakel Begosyan olu Karakin; Einli, kuyumcu, Mikail Begosyan olu Begos; Kilis Hnak ubesi Bakan ve Singer irketi Tahsildar Hazar Basmacyan olu Agop; Kilis Hnak ubesi yesi ve Kilis Ermeni Okulu retmenlerinden Vahan Tomasyan olu Tomas; kundurac, Kepir Nanos Manutyan olu Yermiya; Harput Hnak ubesi yelerinden, Ohannes Yeretsyan olu Mgrdi; Harp Okulunda Yedek Subay, Vanl, Karabet Vanikyan olu Kegam; Bahecik Ermeni Okulu retmenlerinden Ohannes Topuzyan olu Yervant Panover; Kayseri Hnak ubesi yesi ve Kayseri Ermeni Okulu retmenlerinden stepan Yergazaryan olu Ohannes ve Kirkor Boyacyan olu Kurukahveci Karnikin stanbul Divan- Harb-i rfsinde yaplan yarglamalar sonucunda yukarda belirtilen eylemleri yaptklar kantlandndan, sululuklarna ve Mlkiye Ceza Kanununun 54 nc maddesi ekine uygun olarak idamlarna vichi olarak karar verildiine dir ad geen Divan- Harbden dzenlenerek huzuruma arz ve takdim edilen yaz zerine gereken emrim tamamdr. Sen vn kaynamz, saygdeer komutan, bykl ve ycelii ebedi olan Harbiye Nazrmz Enver Paa. Emrim gerei yukarda ad geen ahslar idam ettiresin. 5 Haziran 1915

---------

-----

----------

62

Harbiye Nezareti Mahkeme leri Mdrl

stanbul

Padiah emri suretidir Bamsz bir Ermenistan Devleti kurmak iin suikastlar dzenlemek ve yabanc lkeleri Osmanl Devleti aleyhine kkrtarak Devlet topraklarndan bir ksmnn Devlet ynetiminden karlmasna kalktklar ve bu maksatla eitli lkelerde gizli ve ak kongreler dzenledikleri ve basn yayn yoluyla kkrtclk yaptklar kesinleen Hnak rgt ileri gelenlerinden, Tekirdal Hamparsum Kirkor veya Kafkasyal Karamaz kod adyla bilinen Mateos Serkisyan; Murad Zakaryan kod adl Muratyan olu Varnal Agop Hazaryan; Samsunlu Sar Haik ve Minas kod adl Giresunlu Renber, Kapril Keiyan olu Minas; Agodir Bedros kod adl Bitlisli, Terzi Vartan Klnyan olu Simbat; Komisyoncu, emigezekli, Minas Karabetyan olu Rupen kod adl Vahan Boyacyan; Benene Torosyan olu Harputlu Doktor Bedros; Tccar, Hamparsum olu Armenak; Kundurac, stepan Muratyan olu Abraham; Emlak Komisyoncusu, Arapgirli, Karabet Akbayan olu Aram; Tp Fakltesi nc snf rencisi Abraham Kegavyan olu Hrant; Sarahanedeki adrc iilerinden, ebinkarahisarl Arakel Begosyan olu Karakin; Einli, Kuyumcu, Mikail Begosyan olu Begos; Kilis Hnak ubesi Bakan ve Singer irketi tahsildar Hazar Basmacyan olu Agop; Kilis Hnak ubesi yesi ve Kilis Ermeni Okulu retmenlerinden Vahan Tomasyan olu Tomas; Kundurac, Kepir Nanos Manutyan olu Yermiya; Harput Hnak ubesi yelerinden, Ohannes Yeretsyan olu Mgrdi; Harp Okulunda Yedek Subay, Vanl, Karabet Vanikyan olu Kegam; Bahecik Ermeni Okulu retmenlerinden Ohannes Topuzyan olu Yervant Panover; Kayseri Hnak ubesi yesi ve Kayseri Ermeni Okulu retmenlerinden stepan Yergazaryan olu Ohannes; Kirkor Boyacyan olu Kurukahveci Karnik; Hnak rgtnn Genel Merkez Bakan Sabah Glyan ve yelerden Verastadn Mlkiye Ceza Kanununun 54 nc maddesi ekine uygun olarak idamlarna, Hnak htilal rgtne girerek hkm verilmeden nce bu rgtte bulunan ahslar hakknda hkmet ve ve mahkemeye bilgiler veren Gohak gazetesi Sorumlu Mdr Hrabet Aramyan olu Hemayakn beraatna, firar Sabah Glyan ve Verastad hakknda gyaben ve dierleri hakknda vicahen stanbul Divan- Harbi rfsinden verilen karar tasdik olunmutur. Mehmet Reat Bu emrin yerine getirilmesiyle Harbiye Nazr grevlidir. 5 Haziran 1915 ve 6 Haziran 1915 63

Sadrazam Mehmet Sait Bakomutan Vekili ve Harbiye Nazr Enver Aslna uygundur 10 Haziran 1915 (Mahkeme leri Mdrl) (Mhr)

---------

-----

----------

Harbiye Nezareti Mahkeme leri Mdrl Mdrlk numaras:1/131 Bakanlk numaras: 1496 zet: Baz kiilerin idamlar hakknda

stanbul 10 Haziran 1915

stanbul Merkez Komutanl Bamsz bir Ermenistan Devleti kurmak iin suikastlar dzenlemek ve yabanc lkeleri Osmanl Devleti aleyhine kkrtarak lke topraklarndan bir ksmnn Devlet ynetiminden karlmasna teebbs edip bu maksatla eitli lkelerde gizli ve ak kongreler dzenleyerek basn yayn yoluyla propaganda yaptklar ve yazmalarda bulunduklar mahkeme tarafndan kantlanan Hnak rgt ileri gelenlerinden Kafkasyal Karamaz kod adyla bilinen Mateos Serkisyan, Tekirdal Hamparsum Kirkor ile isimleri bilinen dier ahslarn idamlarna ve Gohak gazetesi Sorumlu Mdr Hrabet Aramyan olu Hemayakn da beraatna dair stanbul Divan- Harb-i rfsinden verilen karar, onaylanmak zere 9 Haziran 1915 tarih ve 377 numaral yazyla padiaha arz edilmi ve vichen idama mahkm olanlar hakknda verilen padiah emri ve onayl sureti ekte gnderilmi olmakla idam hkmnn yerine getirilmesi emredilir. Harbiye Nazr adna lgili dava evrak ierisine konulmak zere Divan- Harb-i rf Bakanlna gnderilmesi. 64

13 Haziran 1915 Merkez Komutan Yarbay

--------Divan- Harb-i rf

-----

----------

Padiah emriyle idam hkmleri yerine getirilen ahslara ait tutanaktr. Bamsz ve zerk bir Ermenistan Devleti kurmak iin suikastlar dzenlemek ve yabanc devletleri Osmanl Devleti aleyhine kkrtarak Osmanl Devletinin bir ksmnn devlet ynetiminden karlmasna teebbs etmek ve bu maksatla eitli lkelerde gizli ve ak kongreler dzenleyerek basn yayn yoluyla kkrtmak sularyla sank olanlarn haklarnda, stanbul Divan- Harbi rfsinden verilen karar zerine, 9 Haziran 1915 tarihinde idamlarna dair ferman km olduundan Hazirann 15 nci gecesi saat 03.30 sralarnda din kurallar gereince arlan Papaz Kalost Efendi araclyla din telkin yaplm, vasiyet mektuplar yazlm ve salk kontrolnden geirilerek idam alanna sevk edilmilerdir. Savc yardmcs tarafndan padiah ferman yzlerine okunmu ve son defa Papaz Efendi tarafndan din telkinde bulunulduktan sonra padiah hkmne uygun bir ekilde idamlar gerekletirilmi ve vefat ettikleri salk muayeneleri sonucunda anlalmtr. Din adamlar ve subay eliinde mezarla sevk edildiklerine dair bu tutanak hazrlanarak imza altna alnmtr. 15 Haziran 1915 tfaiye 3 nc Tabur Doktor Yzba (mza) Divan- Harbi rf yelerinden (mza) Merkez Doktoru Kdemli Yzba (mza) Din Temsilci (Mhr) Divan- Harbi rf Savc Yardmcs (mza)

---------

-----

----------

65

BLDRGE Btn lkedeki rgt mensubu arkadalara bir teekkr! Sosyal Demokrat Hnakyan ubelerine Sevgili Arkadalar! Genel tarihin hi benzeri olmayan bir devresini yayoruz. Ayn zamanda yarm asrdan beri btn meden lemi hazr halde tutan, genel harp kbusu, bugn artk sosyalizm faaliyet ve lklerine kar mthi bir darbe olarak gereklemitir. nsanlk leminin gnden gne yenilenen ve serbeste elde edilen deiimleri, her ne kadar genel bir geriye dn tepkisi douruyorsa da ayn zamanda tabi baz eziyetler ile de yaantnz bu ykc etkiden kurtulunca, ateli bir hareketle doal kanuna uygun ve faydal bir ekilde almaya balayarak sosyalizme, genele uygun kurtarc bir ynetim ekline ynelecektir. Dnyay sarsan bu karklktan, Trkiyenin hakim olduu yerlerin de etkilenmemesi de imknszdr. Olaanst bir ihtimalle yakn bir zamanda, bunlarn kesin etkilerini Trkiye ve kader birlii etmi halk da zellikle bir ok strap, felket yaam olan Ermeni halk zerinde greceiz. Fazlasyla bugn ilgilendiren ve ertelenmesi uygun olmayan byk ve incelenmeye deer meselelerin birisi de, tekiltmzn harap olmu durumudur. rgtmzn urad, zellikle son kstlamalarn uursuz sonucu olarak tekiltn dzenlenmesini ve i dzeninin yenilenmesini gerektirmektedir. Bunun azck gecikmesi, hogrl ve tarafsz olan hayat ve tarih huzurunda bile beraat douramayacak bir byk sorumluluktur. Nihayet gnmzn gerektirdii talepleri ve istekleri yerine getirebilecek miyiz? Sosyal Demokrat Hnakyan rgtnn Trkiyenin hayatnda dnd emelleri ve istekleri uygulayabilecek miyiz? te asl sorun bu. Bunun cevabn gelecek gsterecektir. Sevgili Arkadalar! Bu gibi sorumlulukla ykl dakikalardan 24 Temmuz 1914 tarihinde, Sosyal Demokrat Hnakyan rgtnn Trkiye 3 nc Kongresi almtr. Bu gibi uygun olmayan artlarn, toplantnn almas iin gereken ounluu salayamayacana dair bazlarnn ktmser grlerine ramen, samim bir sevinle mjdeleriz ki, katlm hakkna sahip olan 51 yeden 29u toplant davetini yerine getirmiler ve btn Hnak arkadalar birbirlerine balayan samim fikr ballklaryla katlmlardr. Delegelerin saysn artrmak zere sonradan birka kii daha gelerek kongreye katlm ve ounluk 32ye ulamtr. Yukarda hatrlattmz gibi, mevcut 51 ye Trkiye ynetimiyle olan mnasebetlerini koruyorlar. Bunlardan baka bir ksm kiiler bulunuyor ki, bunlar usul ve ynetim esaslarna aykr olarak nceki merkez 66

ynetim kuruluyla ilikilerini kesmilerdi. Bunun sonucu da katlm haklarn kaybetmi durumuna dmlerdir. Amalarn gerekletirilmesi vastalarn ve faaliyetin ar sorumluluklarn, onlarn douraca durumu ve olaylar dikkate alarak Trkiyede bulunan btn Hnakyanlar imdiki durumdan haberdar olmaldr. Ayrca siyas kabiliyette bir ok olay dourabilecek admlardan yararlanmay, kaybetmemeyi, bilgi ve faydal vastalar daima gz nnde tutarak, her bir ite baar iin gerekli olan ahs ve ferd teminatlar gz nne alnmaldr. Kongre bir balang ve dokuz olaan oturumunda, belirli meselelerden baka, gnlk mzakerelerin btn meselelerini tamamlamtr. Bunlara ait raporu yaknda alrsnz. Merkez Ynetime aadakiler seilmilerdir: Murat (Hamparsum Boyacyan), Nerses Zakaryan Vahan Zeytunciyan Yedek yeler: H. Can Glyan ve S. Tomacyandr. Arkadalar, iin asln iyice dnerek, her birimiz emellerimizin gereklemesi inanc ve gveniyle, hayatn yeni taleplerinin gerektirdii kuvvetle, ie hazr olarak sarslmaz bir mitle, Trkiyenin talihsiz ve alkan ahalisinin aln yazsn omuzlarmzda tayarak yryelim. Btn dostlarmza, arkadaa samim selm ve hrmetlerle. 21 Austos 1914 stanbul Sosyal Demokrat Hnakyan Trkiye Kongresi Divan Bakan Ktip H.K. Can Glyan H.H. Tancodyan Tercmenin aslna uygun olduu onayland. 5 Ocak 1915 Emniyet Genel Mdrl Siyas Ksm 2 nci ube Mdr (mza)

---------

----67

----------

Osmanl Sosyal Demokrat Hnakyan rgt Merkez Ynetiminin kinci Yayn

Osmanl Sosyal Demokrat Hnakyan rgt Ana Tz

stanbul 1910

68

Osmanl Sosyal Demokrat Hnakyan rgt ana tz, dernekler kanunu gereince, ileri Bakanlna sunularak ve gerekli artlar yerine getirilerek, 90 numara ve 8 ubat 1910 tarihli onayl belge hazrlanmtr. Osmanl Sosyal Demokrat Hnakyan rgt Merkez Ynetim Kurulu

Osmanl Sosyal Demokrat Hnakyan rgt Ana Tz23 nsan topluluunun ounluunu oluturan retici ii snfnn-ki mal (Capitaliste) ve mlk sahibi olan bir aznln emri ve gc altnda bulunmaktadr- gerek zgrl kazanabilmesi; retime, sermayenin dolamna, ilikilere, haberlemeye hizmet eden btn aralara yani, topraa, fabrikalara, bankalara, deerli mal kurululara, demiryolu ve benzeri tama aralarna bizzat sahip olmasna baldr. retici snfn gerek zgrle sahip olmas ifadesi ile millet, kavim ve cins farkna bakmakszn insan topluluklarnn tam bir siyasi ve ekonomik zgrle sahip olmas anlalr. Medeni saylan ve adlandrlan kapitalist snfnn, mevcut olan siyasi, ekonomik ve sosyal artlarn doal sonucu olarak tasarruf hakknn yeniden dzenlenmesi gerekiyor ki bunun uygulamaya konulmas sayesinde, retici snf dorudan doruya retim aralarna sahip olacaktr. retici snf, istenilen amalara ulaabilmek iin her ehirde bamsz ve farkl siyasi partilerin oluturulmasyla lkenin btn sosyal ve siyasi aralarn ynetimi altnda bulundurmaya ve bununla beraber dier lkelerde bulunan buna benzer partilerle uyum ierisinde hareket ederek sosyal bir devrim meydana getirmeye alacaktr. Bu sosyal devrimin uygulamaya konulmas ile, retici (Proletarya) snfn, lkenin siyas, ekonomik ve sosyal btn kurumlarnn ynetimini stlenmesi ve hkmet ilerini ele almas suretiyle, birimlere ayrlm tekilatna ve ayrca snf ve ste kma savana son vererek, bundan sonra sosyalist bir rgtn toplanmasn gerekletirilecektir. Bu rgtn verdii genel kanun yapma yetkisi, herkese; toplumsal ilere mdahale, onlar inceleme ve yarglayarak hkmetme yetkisi verir. Bu biimde meydana getirilecek sosyal rgt; her ahsn ve btn toplumun; ahs, ekonomik, sosyal, yetenek ve gcnn her bakmdan gelimesine hizmet etmei ve btn ekonomik ve sosyal ilikilerinin belirli bir ekilde dzene girmesini salayacaktr.

23

rgt, tzn arkasnda rtl faaliyette bulunmutur.

69

retimde kapitalizm (Capitalisme) dzeninin uyguland btn lkelerde ii snfna mensup sosyal demokrat partilerin teden beri besledikleri ve takip ettikleri hedef ve amalar ite budur. Sosyal Demokrat Hnakyan rgtnn Osmanl lkesinde en st seviyede izledii ama da budur.

kinci Blm
Osmanl topraklarnda yaayan (Trk, Ermeni, Krt, Arap, Rum, Bulgar ve dierleri) eitli unsurlarn birlemesiyle oluan halkn, bugn tbi olduklar idar, mal, ekonomik artlar ve eitli vergiler ii snfnn yklmasna ve yok olmasna sebep olacaktr. Bu halk bugn yle bir ekonomik dnemde bulunuyor ki bir taraftan retimde kapitalist dzen ba gstermekte ve dier taraftan eski tarz retim yava yava sona ermektedir. Derebeylik sisteminden kalma alkanlklar da retici snfn ilerlemesine ve ykselmesine yapay engeller oluturmaktadr. Bundan baka bu derebeylerin artklaryla burjuva snf, lkenin siyasi ve ekonomik ynetimini ele geirmeye almaktadr. Bu suretle sosyal rgtleri, srf ait olduklar snfn karlarnn salanmas iin kullanmaya da aba gstermektedirler. te u aklanan sebeplere dayanarak bir sosyal demokrat partisi -nitekim Hnakyan rgt - iin btn Osmanl lkesinde yani Ermenistan, Makedonya, Arabistan, Arnavutluk ile Osmanl lkesinin dier blgelerinde sosyalist toplumsal rgtlerin oluturulmas en ileri derecedeki amalar meydana getirdii gibi aada belirtilen talepler de toplum iin en dk seviyedeki hedefi tekil etmektedir. yle ki: Halkn kendi geleceine egemen olma esasn salayarak Osmanl lkesindeki halkn, retici snfn siyas ilerine mdahale edebilme imknn salamak. Bu snfn kltrel ve ekonomik ilerlemesine engel olabilecek btn sebepleri kaldrmak ve neticede retici snfn btn eilim ve isteklerini tam bir serbestlik ile dile getirebilecei siyasi artlarn salanmas ve bu uurda alanlar iin ar bir yk olan zor artlarn yava yava dzeltilerek retici snfn kendi gerek durumunu anlayabilmesini salayabilmek ve bamsz bir siyasi topluluk halinde rgtlenmesini bu snfn toplumsal grevini yerine getirmesi konusundaki almann neticelenmesini kolaylatrarak, iinde bulunduu imdiki toplumsal artlar ile en byk hedefe doru adm atlan bir gelime olmasn elde etmektir. Bu sebepler ve deerlendirmelere gre Sosyal Demokrat Hnakyan rgtnn isteklerinin asgarisi, meru bir esasa dayal ve parlamenter merutiyete uygun olup, bu yolda alarak merutiyet ve demokrasi esasna dayal yeni bir rgt oluturmaktr. Bu rgtn temel artlar aadadr.

70

1- lkenin siyas, ekonomik ve toplumsal btn meselelerini ve ilerini mutlak bir egemenlikle incelemek ve karar vermede tam yetkili, kanun yapc bir kurulun kesinlikle oluturulmas ki sresi iki sene olacaktr. 2- ller, sancaklar, kazalar ve nahiyeler hakknda tam idar yetki geniliinin verilmesi. 3- Gerek kanun koyucu kurul ve gerekse il, sancak, kaza ve nahiyeler bamsz ynetim kurullar iin yirmi yanda olan her kiinin hakkyla millet, kavim, snf, mezhep ve cinsiyet ayrm yapmakszn seilebilmesi ve aday olabilmesi. 4- Genel, eit, gizli ve dorudan doruya oylarla seim sisteminin kabul ve her seimden nce nfus saymnn yaplmas. 5- Seimin her yerde ayn anda ve resm tatil gnlerinden birinde yaplmas. 6- Halk temsilcisi sfatna sahip olanlarn hepsine devlet hazinesinden yeterli miktarda denein yaplmas. 7- Referandum sisteminin kabul. 8- Her trl unvann kaldrlmasyla millet, kavim, mezhep ve cinsiyet ayrmakszn her kiinin kanun nnde eit saylmas. 9- Basn ve sz ve vicdan hrriyetinin, toplantlarn, rgtlenmelerin, seim mcadelelerinin, grevin, uluslararas ii birliklerine katlmann tamamen serbest olmas. 10- Kiilerin, meskenlerin ve yazmalarn saldrlardan korunmas 11- Din kurulularn harcamalarnn her bir mezhebe bal olanlarn yardmlaryla karlanmas. 12- Herkese ayrm yapmakszn askere alma sisteminin uygulanmas ve bar zamannda askerlik hizmetinde milis sisteminin uygulanmas. 13- Eitimin genel ve lik olarak mecbur ve cretsiz olmas. Hkmet tarafndan ve her blgenin bamsz ynetim kurullarndan ihtiyac olanlara yardm edilmesi. Erkek ve kz ocuklar iin sanat eitiminin verilmesi. 14- Eitimin kendi ana dili ile yaplmas artyla her bir unsurun ilk, orta ve yksek dereceli okullar aabilmesi ve ad geen okullarda resm dilin renilmesinin zorunlu olmas artyla hkmet tarafndan ve yerel bamsz ynetim kurullarndan btn unsurlara para yardm yaplmas. 15- Her kiinin anadili ile szl ve yazl ifade hakk olmas. lke halkn oluturan unsurlarn eitli unsurlarn lisanlarnn resm kurumlarca ve herkese eit tutulmas.

71

16- Yarglamalarn masrafsz olarak yaplmas, adl ilerde anlama taraflarna cretsiz hukuki yardm yaplmas ve jri sisteminin getirilmesi. 17- Herkesin, memurlar, allageldii zere, oluturulan jri heyeti huzuruna yarglanmaya arabilmesi. 18- Gei izni ve pasaport uygulamasnn kaldrlmas. 19- Yer deitirmenin, her trl sanatla uramann ve ekonomik giriimlerin tam bir serbestlie ulamas. 20- Haksz olarak sulanan, tutuklanan ve hapis cezas alan kiilere tazminat denmesi. 21- dam cezasnn tamamen kaldrlmas. 22- Hastalarn parasz olarak tedavisi ve sal korumaya ynelik almalarn cretsiz olarak yaplmas. 23- Uluslararasnda ortaya kacak anlamazlklar ve ekimelerin uzlama yoluyla zm. Halkn ekonomik durumunun dzeltilmesi aadaki artlarn uygulamaya konulmasna baldr. 1- Dolayl vergilerin tamamen kaldrlmas. 2. Vergiler konusunda bugn yrrlkte olan sistemin kaldrlmasyla belirlenen miktarn stnde geliri ve miras olanlara kademeli olarak vergi uygulanmas. 3. Kyllerin hkmete olan her trl bor ve denmemi vergilerinin affedilmesi. 4. Zorla, cret demeden i yaptrmann (Angarya) kaldrlmas. 5. Dyn- Ummiyenin kaldrlmas. Halkn Osmanl lkesindeki ekonomik zel artlarn, ii snfnn madd, manev ve salk koullar gz nne alndnda k getiren dayanlmaz bir durum ortaya ktndan aadaki artlarn uygulanmas talep edilir. 1- ilerin gnde sekiz saatten fazla almamas. 2- Haftada bir kez krk iki saat aralksz olarak dinlenme. 3- Belirlenen bu zaman dnda olaan st hizmet talebinin yasaklanmas. 72

4- Halkn alt btn ekonomik ilerde gece mesaisinin kaldrlmas. Yalnz gece mesaisi, ilm ve esasl bir ura iin veya ii rgtleri asndan herkesin ve en ok reticinin karlarna uygun olursa o halde geerli olabilecektir. 5- Gece hizmetlerinin sresinin be saatten fazla olmamas ve bu srenin bir gndelie edeer olmas. 6- On drt yandan kk olan ocuklarn altrlmamas ve on drt yandan on yedi yana kadar olan erkek ve kz iilerin gnde yalnz alt saat altrlmas. 7- Kadnlarn bedeni yaplarna aykr grnen ilerde altrlmamas. Doumdan drt hafta nce ve alt hafta sonra hizmetten muaf tutulmas ve bu sre zarfnda ald cretin eskiden olduu gibi denmesi. 8- Kadn altrlan fabrikalar veya dier iletmelerde emzirilen ve kk yalarda olan ocuklar iin ocuk bakmevleri kurulmas ve st veren kadnlarn her saatte bir, yarm saat sreyle almay brakmas. 9- Hkmete sermayedarlardan alnacak zel vergi ile bir fonun oluturulmas. Aratrlarak, i gremez durumda veya ksmen ya da tamamen sakat olan iilerin geimlerini srdrebilmesi iin bu fonla hkmet tarafndan sigorta sisteminin kurulmas. 10- letmeler veya giriimciler tarafndan ii cretinden her ne suretle ve her ne isimle olursa olsun hibir ekilde indirime gidilmemesi (rnek para cezas ve benzeri gibi) 11- Halkn her eit ekonomik almalarnda yeterli miktarda kontrol efi atanmas ve bunlarn gzetiminin, cretle hizmet edilen btn ilere ve hkmete ait giriimlere kadar yaylmas. Kadn altrlan iletmelerde de kadn kontrol eflerinin atanmas. i tarafndan seilip cretini hkmetten alan ii temsilcileri, iilere ait kanunlarn uygulanmasna alacaklar. in, deeri lsnde retimde kullanlan hammadde ile kan rnn kabul edilip edilmemesi gibi konularda kontrol hakk. 12- i cretinin mal ile denmesi eklinin kaldrlmas. cretin kaytsz artsz para ile denmesi. deme iin alma saatleri iinde olmak artyla hafta iinde zel bir gnn seilmesi. 13- Giriimciler tarafndan iilerin barnmas iin ayrlan yerlerin salk koullarna zen gsterilmesi. Buralarn i dzenine ve cretin doru ve adaletli olarak dendiine dikkat ederek yerel bamsz idare heyetleri tarafndan seilen kiilerin ii temsilcileri ile beraber kontrol etmeleri. Bu suretle memleketin btn hukukuna sahip vatandalk ve kiisel haklara sahip olan iilerin hukuku ve hayatnn giriimcilerin keyfi muamelelerine kar korunmas. 73

14- i cretine asgar snr belirlenmesi. 15- cret karlnda hizmet edilen iletmelerde fabrikatrlerin mdahalesinden arndrlm olarak shhi ve tbbi durumlarn dzenli olarak denetlenilmesi. Masraflar i yeri sahiplerine ait olmak zere iinin cretsiz olarak tedavi edilmesi ve hastalklar sresince cretlerinin nceden olduu gibi denmesi. 16- alanlar koruyan dzenlemelerin giriimciler tarafndan ihlali durumunda bunlarn cezaya arptrlmalar. 17- Giriimcilerin ve iilerin eit olarak seecekleri temsilcilerden oluan ekonomik kurulularn hepsinde iiye ait mahkemeler oluturulmas. 18- Yerli veya dardan gelecek iiye i bulmak iin retimin btn aamasnda ii rgt temsilcilerinin gzetimi altnda alma borsalar kurulmas ve bu konuda yerel bamsz ynetim kurullarnn mecbur tutulmas. Osmanl lkesinde endstri henz gelimemi olduu gibi topraa sahip olmann da ufak ufak arazileri idaresinde bulundurmak eklinde olduu bilinmekte ise de yava yava zenginler tarafndan arazilerin toplanp, biriktirilip sanayiinin byk lekte yaplmasna allmakta olmasndan, Sosyal Demokrat Hnakyan rgt toprak meselesi hakknda da aadaki hareket tarzn kabul etmektedir. 1- Kyllerin kendi toprandan serbeste yararlanmasna engel olacak her trl dzenlemenin, ilemlerin ve yerel adetlerin kaldrlmas. 2- Kulluk usulnn tamamen kaldrlmas. 3- Arazi sahiplerinin topran ekip bien ortaklarna agzlln engelleyecek kanun ve dzenlemelerin yaplmas. kar

4- Her ne suretle olursa olsun rgatlarn elinden zorla alnan arazinin gerek sahiplerine verilmesi. 5- Hkmet ve yerel bamsz ynetim kurullarnn koruma ve yardmlar ile nce onaylarn almak artyla sahipsiz arazide gmenlerin iskn. 6- Kendi aralar ile ziraat yapan kk arazi sahiplerine hkmet ve yerel bamsz ynetim kurullar tarafndan kolaylk salanmas. yle ki: 1- Tarm ile ilgili aletlerin ve takmlarn temini ve ithal edilmesi ile bu zira donanmlardan ad geen iftilerin cretsiz olarak faydalanabilmeleri.

74

2- Tohumluun ve topran verimini artracak maddelerin satn alnmas ve salanmas. 3- Toprak mahsullerinin ve zira rnlerin pazarda sat. 4- Ziraatilik ve iftilik hakkndaki bilgilerin yaylmas iin konferans yerlerinin ve rnek iftliklerin kurulmas. 7- Kk toprak sahiplerinin tbi olduklar ar vergilerin hafifletirilmesi.

nc Blm
Mill meseleler asndan eitli milletlerin siyas hukuku tamamen korunacaktr. Bir milletin dierine stnl tamamyla reddedilecektir. Her millet kendi tarihi varlyla toplumsal bir unsur tekil ettiinden eitli basklara uramakszn serbeste gelimesine hizmet edecek her trl aratan yararlanacaktr. Milletlerin kesin eitlik ve kendilerine has zelliklerini korumas, iliilmemesi ve dokunulmamas tamamen korunmu bir hak olduundan her bir milletin, gelimesine ve bymesine, toplumsal, ekonomik ve siyas hibir ekilde engel olunmayacaktr.

Drdnc Blm
rgtn asgar derecedeki mevcut istekleriyle en nemli amalarna ulaabilmesi iin kullanlacak aralar aadadr. Parlamento hayatna zg alma. Propaganda. Sanayiciler ve ziraatlar arasnda rgtler kurulmas. Grev. iler arasnda retim ve harcamalar iin kooperatifler kurulmas. Halkn fikr geliimi ve uygarlaabilmesine yarayan kurulularn ortaya kmas. Neticede, Uluslararas Sosyal Demokrat mcadelesine hizmet eden btn aralar.

Beinci Blm
Sosyal Demokrat Hnakyan rgt, Osmanl eilimlerini (Separatisme)24 btnyle reddeder. Devletinden ayrlma

Sosyal Demokrat Hnakyan rgtnn bu ana tzk kararlarn onaylayan ve kabul eden gzel ahlakl ve yirmi yan tamamlam her ahs; millet, mezhep ve cinsiyet ayrmakszn rgte girebilir. Osmanl lkesindeki milletler arasnda dil ve kltr asndan ok nemli farklar olup bunlarn etkisinden kurtulmak mmkn olamayacana gre Osmanl lkesinde sosyal demokrat rgtnce sosyalist ve sosyalizme ait

24

Ayrlklk.

75

yaynlarn genelletirilmesi iin en uygun yolun, btn rgte ye olmas artyla her millet iin zel rgtler meydana getirmektir. Sosyalizm asndan Sosyal Demokrat Hnakyan rgt her milletten sosyal demokrat ubeler meydana getirmeye alacaktr. Bunlarn genel kurullar da uluslararas sosyal demokrat genel rgtnn bir ubesi olacaktr.

---------

-----

----------

7 numaral genelge
Her lkede bulunan yurttalar birleiniz. Sosyal Demokrat Hnakyan rgt Trkiye ubelerine Sevgili Arkadalar Merkez dare Kurulu, Varnada 7 nci Kongrenin toplanacana dair bir genelge kararak, resm olmayan zel bir kii araclyla stanbula gndermi ise de genelgeler aylarca ad geen ahsta kaldktan, hatta bir ksm da yprandktan sonra, zel takip ve aramalarmz sayesinde elimize gemi ve ondan sonra ubelere datlabilmitir. Genelgelerin miktar btn ubelere datmaya yetmediinden, ait olduu ynetimden bir miktar daha istendi fakat maalesef gnderilmedi. Baz ubelere gnderilmemesinin sebebi budur. Zaten biz bile bu kongrenin toplanacandan ancak sz konusu genelgelerle haberdar olduk. Son siyas durumun sebep olduu olaylar dolaysyla kongrenin Varnada toplanmas mmkn olmad. Ancak ehrinde toplanacan merkez kurulu baka bir genelge ile bize bildirmedi. Biz, ok uzun bir sre getikten sonra kongrenin toplanaca yeri ve zaman, onlara taraftar olan zmit, Kadky ve dier ubelerde bulunan baz arkadalarn yazyla bildirmeleri zerine haber aldk. Byle bir duruma bizden gizlenen baz nemli olaylar sebep olduundan, merkez kurulu bu kongreye yalnz kendilerinin istedikleri ve uygun grdkleri ubelerin ve arkadalarnn katlmasn uygun bulmutur. te bu yzden, biz ve ubelerin ounluu Romanyada byle bir kongrenin toplanmasn yersiz bulduk. nk yasal olarak Trkiyede bulunan ubeleri ve arkadalar toplama hakk ile dier yetkiler, ynetim kurulumuz tarafndan belirlenir ve deerlendirilir. Daha sonra rendik ki oy kullanma hakk olmayan baz ubeler, sz konusu kongreye katlarak, bunlardan 9-10unun gnderdii yeler delege sfatn tayormuasna bir takm kararlar almlar. Kongrenin kararlar ierisinde, Trkiye Sosyal Demokrat rgtnn bamsz idaresinin lavna da karar verildiinden, mevcut eyalarmz teslim ederek ynetimimizin hemen dalmasn isteyen emirleri tayan grevli, stanbula gnderildi. Ad 76

geen emirde Eer mevcut eyalar teslim edilmezse, stanbul rgtnn meru olmadna karar verildiinden, hakknzda ynetmeliin en ar cezalar uygulanacaktr. denilmektedir. Biz, kukusuz meru bir kurul olduumuzdan bu istekleri ve zorlamalar hi dikkate almayarak, grevlilere cevaben; Tadnz emirnameler bizce yetersizdir. nk toplanan kongreyi oluturan ubeleri ve delegelerin sfatlarn nceden bilmemiz gerekirdi. Halbuki imdiye kadar elde ettiimiz bilgilere gre, bu kongre ancak 9-10 kiiyle toplanmtr. Konuyla ilgili incelemelerimize devam ediyoruz. Soruturmann neticesini btn ubelere bildireceiz. Byle tede beride kongre toplanmas hibir esasa dayanmamaktadr. dedik. Grevliler bu iddialarmza cevap veremediler, yalnz Siz sylediklerimize uymaya mecbursunuz. Biz de fazla aklama yapmaya yetkili deiliz. dediler. Kongrenin dalmasnn ardndan bir ay kadar zaman getii halde kongre kararlar tebli edilmedi. Daha sonra, Sabah Glyan, Verastad ve Karamazn merkez kurulu yeliine, Uzyan ve Sunnikin de yedek yeliklere seildikleri ortaya kt. Bize gelen arkadalardan da anladk ki, ynetim kurulumuz feshedilmi ve Doktor Benene, Yegkyan(?) ve Arzruni yeni ynetim kurulunu oluturmular. Yedek yeliklere de Vahak ve R. Karabetyan seilmiler. Arzruni bu yeni grevini aka reddederek kabul etmedi. Yegkyan(?) ve Karabetyan ise tarafsz kalmlardr. Bu deiiklikleri renmemizin ardndan stanbul ubelerindeki tecrbeli ve bilgili arkadalar ile rencilerin deerlendirmelerini almak zere hemen danma meclisinin toplanmasna karar verdik. Meclis topland. Toplantya katlanlar bize aadaki kararlarn akladlar: Grevliler tarafndan gsterilen belge ve emirler, toplanan 7 nci kongrenin meru olduunu ispata yeterli grlmediinden, danma kurulumuz inandrc belgeler gsterilinceye kadar, stanbul Merkez Kuruluyla, gnderilen memurlar arasnda hibir eyin teslim ve kabul edilmeyeceine ve aadaki noktalar hakknda aratrmalara devam edilmesine karar verdi. 1- ubeler (ynetmeliin 4 nc maddesi gereince) kongrenin toplanmasndan bir iki ay kadar nce gndem konularn ieren bir davet mektubu almlar m? 2- Hangi ubeler bu kongreye katlm, kimler delege olarak gnderilmi ve bu delegelere ne gibi talimat verilmitir? Meselenin nemi gz nne alnarak btn ubelerimiz yukardaki sorulara hemen cevap vermelidirler. Bu cevaplar merkez ynetimince ayrntl bir ekilde incelenecek, gerek merkez ynetimimizin gerekse ubelerimizin imdiki durumunu ve gelimeleri belirleyecek ve takviye edecektir.

77

Sevgili Arkadalar Tarafmzdan tavsiye olunmayan kiilere, rgte ait hibir evrakn teslim edilmemesine olaanst dikkat etmenizi rgtmzn menfaatleri akna rica ederiz. Geirmekte olduumuz nemli gnler, Trkiye Ermenilerinin kurtulularn ve kendi ynetimlerini belirleyebileceinden u anda illerdeki Ermenilerin azimli, kararl ve kendilerine yakacak surette hareket etmeleri lzmdr. te bundan dolay ortaya kan durumu ve znt verici eylemleri bildirmek zorunlu oluyor. Bununla beraber bu gibi durumlar bizler zerinde uyuuklua sebep olmamal. Arkadalar birlik ierisinde ve akll bir ekilde hareket ederek nefs-i mdafaa ve rgtmzn gcn salamaldrlar. Merkez ynetimimiz, Ermenilik konusunda btn gerekleri esasl bir ekilde aratrp takip edecek, bu faaliyeti btn arkadalarnn yardmlaryla Sosyal Demokrat Hnakyan rgtnn saygdeer bayran az da olsa lekeleyecek, hoa gitmeyecek, serkee ileri btn kuvvetiyle reddedecek ve ortadan kaldracaktr. Yaknda yaplacak milletvekili seimlerinde kullanlacak yntem ve hareketlere dair talimat yaknda alacaksnz. Btn arkadalara selamlar. Sosyal Demokrat Hnakyan rgt Trkiye Merkez Kurulu Bakan Katip Murat Zakaryan 8 Ekim 1913 stanbul

---------

-----

----------

78

Sosyal Demokrat Hnakyan rgt Trkiye Merkez Kuruluna Sevgili Arkadalar 7 numaral ve 8/21 Ekim 1913 tarihli genelgenizi zamannda aldk. Merkez ynetimi ile Trkiye idare heyeti arasnda bir ekime olduunu ve ekimenin uzun zamandan beri devam etmekte olduunu anlamsak da ehrimizin stanbula olan uzakl ve ara yokluu gibi baz nedenlerle, imdiye kadar bu ekimenin asl sebeplerini renememitik. Sonradan delegemiz Yegiyazar(?) bu konu hakknda bizi etraflca aydnlatt. Gerei sylemek gerekirse, eitli rgtlerin bile birlemekte olduklar byle nazik bir zamanda, rgtmzn etkili iki ynetimi arasnda ortaya kan kavga ve anlamazl byk zntyle karlyorum. Bu durum gerek rgtn ynetmelik hkmleri gerekse fedakar sanca karsnda adeta bir cinayettir. unu ek olarak belirtelim ki, bizim merkez ile ilgimiz ve hibir iimiz yoktur. Bizim iimiz Trkiye Merkez Kuruluyladr. Merkez Kurulunun Kstencede dzenledii kongreye gelince, delegemiz Yegiyazar(?) stanbula geldikten sonra Kstenceye gidecek bir ara bulamadndan, kendi oyunu baka birisine verip dier ahstan velev ki bir satrlk olsun mektup alamadmzdan Kstence Kongresi hakknda syleyeceimiz tek bir szmz yoktur. Buradaki ubelerimizin bu ylki durumlarnn memnuniyet verici olmadn zlerek bildiririz. Eyllden beri sarf edilen abaya ramen meclis toplanamad. Arkadalardan birou gevek davranarak meclise katlmadlar. Aidatlarn da vermediler. rgtmzn asl amalarn bilen 40 kadar gvenilir arkadamz var25. Yllardan beri, idare heyetinden gnderilmi delegenin yzn grmemi ubeler vardr. Korumasz kalan birok ube ancak yerel yneticilerle idare ediliyor. Bu gibi durumlara kar nasl bir tedbirler almak ve dzenlemeler yapmamz gerektiini bilemiyoruz. Halkn bir sr ii var fakat i gren hatta iimizi yapacak olan hi yok. Gnlk meseleler hakknda bilgi almak iin Hnakyan Kulbnde toplanan halk Azadamard gazetelerini26 okuyor. Halkn bu durumu bizim iin bir uyar tokaddr. eyrek asrdan beri ate karsnda krlan, birok kurbanlar veren rgtmzn henz bir gazetesinin bulunmamas ve yelerinin muhalif parti gazetesi okumas ayp deil mi? stanbul Konferans kararlar meclisimizce kabul grmtr. Ancak ayrntl bilgi istiyorlar. Eer stanbulda bir gazete karma meselesi yine

25

rgt her ne kadar yasal faaliyet gsterdiini sylese de rgtn ynetici kadrosu vardr ve rgtte bulunan dier kiiler bunlar tanmamaktadr. Azadamard gazetesi: Tanakstyun rgtnn kard gazete.

26

79

ertelenecekse, hi olmazsa ynetim kurulu ve Aramyann uygun grmesiyle imdilik Gohak gazetesi aracl ile aklamalarda bulunulsun. Merkez tarafndan vilayetlere gnderilen adamlar henz bu taraflarda grnmedi. Grndkleri taktirde direktifinize gre hareket edilecektir. Ermeni meselesinin u an alevlenmesinde nemli gerekleri ve u anki durumumuzla ilgili olarak bilgilenmeyi ok istiyoruz ki biz de ona gre burada tedbirler alalm. Selamlar Sosyal Demokrat Hnakyan Komitesi Kayseri ubesi Ynetimi Bakan M.K.Minasyan Ktip Ohannes Boyacyan (9) numaral zarfa aittir. 2 99 Ek Oyumu Atam Hamparsumyana vermitim. mza Yegiyazaryan(?)

----------

-----

----------

80

1909 Ylnda stanbulda Toplanan Hnakyan rgt 6 nc Kongresinde Alnan Kararlarn Tercmesidir. Sosyal Demokrat Hnakyan rgt Trkiye ubelerine:

3 Numaral Genelge
Sevgili Arkadalar: Bu genelge ile rgtmzn 6 nc Genel Kongresinin kararlarn yaynlyoruz. Bundan nceki genelgelerimizde tebli edilen kararlar bu sefer tekrar edilmemitir. Meclisin kurulu biimi ve ileri hakknda acele olarak baz bilgiler vermeyi zorunluluk duydular. 1- Toplantnn balang oturumlar 1909 yl Temmuz aynn 25inden balayarak 28ine kadar srmtr. 2- Temmuz 29da yasal artlar tamamen yerine getirilerek ilk resm oturum topland. Bu oturumda delegelerle, eski ynetim yeleri Murat, Akbayan ve Sabah Glyan bulundular. 3- Toplantya Trkiye, Kafkasya, ran, Amerika, Bulgaristan, Romanya ve Msrda bulunan 124 ube katlmtr. Ad geen ubelere mensup 103 oya sahip 67 ye gelmi, daha sonra toplant devam ederken 12 ube daha toplantya katlmtr. 4- Etkin yelerden erkek ve kadn arkadalar da ou oturumlara katldlar. 5- Kk Ermeniler Cemiyeti (renci rgt) delegeleri de toplantya katldlar. 6- Toplant gndeminde bulunan btn meseleler grlerek karara balanmtr. ubelerden, Kk Ermeniler Hnakyan Cemiyetinden ve baz arkadalar tarafndan konuulmas istenen eitli konular zerinde de durulmutur. imdi alnan kararlara geelim:

81

1- rgtmzn Temel Siyaseti

Altnc Kongrede Sosyal Demokrat Hnakyan rgtnn temel siyasetinin, kuruluundan bugne kadar bilimsel sosyalizm olduu alklarla kabul edilmitir. rgt hayatta kald srece de bu siyaset hibir ekilde deitirilmeyecektir.

2. Dier rgtlere Kar Durumumuz

Ynetim meseleyi inceleyerek oybirliiyle kabul etti. I. Birlik ve beraberlik fikri II. Sosyal Demokrat rgt iinde sosyal bir tekilat yaplmas. III. Eer Sosyal Demokrat olmayan bir komite, tactique siyas aralarmzdan ikinci derecede bulunanlardan bazlarnn feda edilmesi artyla, temel siyasetimizi kabul ederek, bizimle birleme ve ibirlii yapmak talebinde bulunursa, biz esas aralarmzn bir ksmndan vazgeeriz. Bu taktirde bizimle birleen rgt Maresisme mecbur ve zarur bir duruma dair bizi inandrmal ve talep edilen fedakrlklarn kanlmaz ve lzumlu olduunu ispat etmelidir. Eer Sosyal Demokrat bir rgt bizimle birlemek isterse, ayn zamanda o rgt her milletin tarihini, kiisel haklarnn varl esasn kabul etmeli, rgtmz ve adn resmen tanmas lazmdr.

3. Nasyonalizm Milliyetilie kar grevimiz

Eer Trk milliyetilerinin ileri gelenleri ve siyaset yapan dier siyas odaklar, Trkiyedeki milliyetleri yok ederek bunlar Osmanl genel ad altnda bir millete dntrme aba ve gayretinde bulunurlarsa, Sosyal Demokrat Hnakyan rgtnn 6 nc Kongresi bunu reddederek, milletlerin bamszl ve oy ve karar sahibi olmalar hukukuna riayet ederek bu maksada kar mcadeleye karar vermitir.

4. Mill Kurululara kar tavrmz.

Bu konular ayrntl olarak incelendikten ve tartldktan sonra, millete ait anayasaya, milletvekillerine, eitim ve retim ile dier mill kurululara ait zel ilerde ibirlii yapmaya meclisimiz toplantda oybirlii ile karar verdi.

5. Trkiyedeki durumumuz
Trkiyede anayasann ilann douran sebepleri ve siyasi durumu gz nne alarak, gayretli cemaatin ekonomik ve siyas serbestliini salama amacn, siyas rgtler araclyla imkanlarn elverdii lde takip etmeyi 6 nc kongre karara balamtr. Trkiyede u anda yrrlkte olan kanunlara gre alkan, gayretli cemaatimizin yasal haklar kaldrlmamtr.

82

6. Muhafaza-i Nefs (kendini koruma)

Trkiyede anayasann henz tam anlamyla yerlemediini ve irticann ortaya kmas ihtimalini srekli gz nnde bulundurarak, kendini korumay salamak iin etkili heyetlere yardm etmeyi ve baz rgtlerde bulunmay kendisi iin bir grev sayar.

7. Milletleraras Sosyalist Kongresi

Kopenhagda toplanacak olan kongreye eskisi gibi itirak edilecektir.

8. Terr (siyas korku ve tehlike)

Siyas amalarnn itibarn gstermek ve artrmak iin halkn kitleler halinde birbirleriyle mcadeleleri her ne kadar siyas emellerini elde etmeyi oaltaca ve ilerletecei herkese kabul edilirse de insanlarn korkusu bu oalma ve ilerlemeye engel olarak, sonuta ounluun yararlanmasn ve ykselmesini tehlikeye ve mitsizlie sevk edeceini, kongremiz gz nne alarak bireyleri korku ve endieye sevk eden ahs, siyas mcadeleleri kesinlikle reddeder.27

9. ktisad bunalm
Ekonomik mcadele srasnda halk arasnda, ldrme, kasten yangn karma, eya alet ve edevatn tahrip ve yamas gibi birtakm doruluu pheli olaylarn ortaya kmas kuvvetle muhtemel oluundan, kongremiz ahs ekonomik mcadeleyi de kesinlikle reddeder.

10. Tasarruf hakkndan yoksun braklmak: Expropriation

Emlak ve parann zorla alnmas, halk yanl dncelere sevk edecek ayp bir davran olduundan, kongremiz parann ve emlakn zorla alnmasn kesinlikle reddeder.

11. Zorla yardm paras toplama

Kongremiz zorlamalarla para istenmesini kesinlikle yasaklar.

12. rgtn yaynlar

1. Hnak gazetesi A. Sosyal Demokrat Hnak rgt merkezinin propaganda organdr.

27

Grnt yasal olmakla birlikte, uygulama yasaddr. Hnak rgtnn, Ki ubesi heyeti ve bakan adna L. Mardirosyann stanbul Merkeze gnderdii bir telgrafta unlar yazyor: ...Silaha fevkalde ihtiyacmz vardr. Para hazrdr. Meselenin mhim taraf, silahlarn buraya ulatrlmasdr. Bu hususta dikkatinizi ekerim. Erdal lter;Trkiyede Sosyalist Ermenilerin Silhlanma Faaliyetleri ve Mill Mcadelede Ermeniler (1890-1923), Turhan Kitabevi Yay., Ankara, 2005, s. 48.

83

B. Gazete meden, ilm, felsef, siyas ve iktisad konular ierecektir. I. indekiler: rgtn siyaseti erevesinde deerlendirmeler, gnlk siyasete ait dnceler. II. Haberleme: Trkiye, Rusya ve dier lkelerle III. Siyas: Dnya siyasetinde meydana gelen olaylar ve nemli konular zerine cidd ve siyasete uygun grler. IV. rgt Hayat: Sosyal Demokrat ve dier rgtlerde meydana gelen olaylar ve baz nemli yaantlar ve bunlara ait felsefi tartmalar. V. Basn ve Edebiyat VI. Resmi Yazlar: Kongreden ve Merkez dareden tebli olunan maddeler ile yerel ve vilayetlerdeki kurullarn kararlar, merkezin gzetimi altndadr. VII. Balar: Merkez Ynetimin ve ubelerin topladklar btn paralarla, gelir gider izelgelerinin baslmas. C. Hnak gazetesi, siyasetimizle ilgili ve irtibat bulunan btn olaylar hakknda dncelerimizin gelimesini salayacak tartmalarda bulunur. D. Hnak gazetesi, rgtn szcs ve fikirlerinin yaycsdr. rgtn siyas esaslarn ve almalarn yaynlar. 2. Hnakyan rgtnn yar resm yayn I. Trkiye, Rusya, ran ve Amerikada yar resm yaynlar yapmak. Siyas ve halka ait ekonomik ierikli, stanbulda Franszca ve Trke; Rusyada Rusa gnlk ve haftalk gazeteler yaynlamak. II. Hem siyaset ve hem fikr olarak btn Hnakyan basnnn yaym III. Uygun bir slpla, fikir tartmalar, propaganda ve tartma konular IV. Daha nce stanbulda yaynlanm olan Kagapar(?) ve Abrak gazetelerini yeniden yaynlamak 3. Hnakyan Edebiyat rgte ait edebiyatn ilerlemesini salayacak yaynlar halka ait

84

I. Ucuz fiyatla ve halkn kolayca anlayabilecei bir slpla Rus Ermenicesiyle, Trkiye Ermenicesiyle ve gerektiinde yabanc dillerde dzenli olarak Sosyal Demokrat dergiler yaynlamak. II. Bilimsel telif eserler ve seme tercmeler; herkesin kolaylkla anlayabilecei bir dille kitapln bu trl eserlerinden olup halkn rabet ettii eserlerin tekrar baslmas ve yaynlanmas. III. Hnakyan ve dier Sosyal Demokrat giriimcilerin ve kahramanlarnn zgemileri resimli dergi olarak ya da yar resm gazetelerle yaynlamak. IV. Amacna uygun Hnakyan arklarn mmknse notalar ile beraber yaynlamak. V. Karl Marksn eserlerinden Kapital adl eseri tercme ederek yaynlamak. VI. Sosyal Demokrat Hnakyan rgt tarihini dergi eklinde veya bir gazete ile yaynlamak. 4. Gzel Sanatlar Sosyal Demokrat Hnakyan rgtnn ileri gelenlerinin ve kahramanlarnn kartpostal zerinde fotoraflarn ve onlar iin dzenlenmi arklar notalaryla beraber yaynlamak.

13. Trkiye Merkez Ynetim Kurulunun Yetkileri

1- rgtn Trkiyede amiri ve en st yrtme kurulu Sosyal Demokrat Hnakyan Trkiye Merkez Ynetim Kuruludur. 2- Trkiye dnda bulunan merkez ynetimin Trkiye iindeki herhangi Hnakyan ubesiyle veya yesiyle dorudan doruya mnasebette bulunmaya hakk ve yetkisi yoktur. Hatta Trkiyede bulunan dier rgtlerle veya hkmetle bile dorudan doruya temasta bulunamaz. 3- Trkiye snrlar dnda bulunan Ynetim Kurulu, Trkiye iine maslahatgzar veya amir atamasna yetkili deildir. 4- Trkiye Merkez Ynetim Kurulu uygun grd ve lzumlu hissettii takdirde, rgt programnda her trl deiiklik yapmaya yetkilidir. 5- Trkiye Merkez Ynetim Kurulu, uygun grd blgelerde yrtme kurullar kurmaya yetkilidir. Meclisimiz, Trkiye iinde yrtme kurullar tekili esasn kabul etmitir.

85

14. Genel Belgeler

1- Trkiyedeki Hnakyanlardan her bulunacak ve bunu srekli yannda tayacaktr. 3- Belgeler bilet eklinde olacaktr. 4- Belgelerin ieriine ait ayrntlar Trkiye Merkezi belirler. birinin birer belgesi

2- Bu belgeler, Trkiye Merkez Ynetimi tarafndan verilecektir.

15. Dzen
Arkadalarmzdan veya tekilatmzdan herhangi biri 6 nc Kongrenin kararlarna kar gelmeye cesaret eder ve kafa kartrmaya yeltenirse, Trkiye Merkez Ynetimi bu gibilere kar en tesirli aralar kullanmak ve gerekirse rgtten ihra etmek yetkisine sahiptir.

16. Uzaklatrma ve hra

1- Kongremiz ayrntl ve etraflca aratrmada bulunduktan sonra, Azad Vosdanik (Melkon Kmrciyan)n tavr ve hareketlerini ahlaka ve kanuna aykr bulduundan, zellikle Kayseride rgtn parasn zimmetine geirmi olduu anlaldndan, Azad Vosdanikin Hnakyan rgtnden uzaklatrlmasna ve ald parann detilmesine karar verdi. 2- Gatmos (Yervant Sovasapyan(?))n kt hal ve hareketi rgtn erefine zarar verecek derecede olduundan, kongremiz Gatmosun rgtten ihracna karar verdi.

17. Uyar (disiplin cezas)

(R.H) ve (H.K)in rgte kar yaptklar yakksz hareketleri dolaysyla bu kiilerin uyarldklarn bildirir ve bunlarn rgte girmelerini yasaklar.

18. Tarafszlk
Meclisimiz rgt iinde bulunduklar halde, tarafszln koruyan kiileri bundan sonra dikkate almayacak ve bunlar yok sayacaktr: Bu gibi kiiler 2 aya kadar inceleme ve deerlendirmelerini tamamlayp bildirmeye zorunludurlar. Verilen grevin bitiminden sonra tarafszln kaldrlaca bildirilir. Gerek bundan nceki gerekse imdiki kararlarmzn hepsi, rgtn program ve tekilat ynetmelii ile halkn aydnlatlmasna hizmet eden dier hususlar da srasyla yaynlanacaktr. 86

Sosyal Demokrat Hnakyan rgt Trkiye Merkez Ynetim Kurulu Bakan Aram Akbayan stanbul / 23 Aralk 1909 Ermenicesine tamamyla uygundur Mtercim mza Ktip Hemayak Aramyan

----------

-----

----------

87

Numara 179 Makbuz Partiler Aras Ulusal Kurtulu rgt stanbulda H. Aacanyandan ulusal kurtulu iin 25 Osmanl liras memnuniyetle alnmtr. 2 Temmuz 1914 (Mhr) Kahire Kasadar Veram abuh ---------Msr Partiler Aras Ulusal Kurtulu rgt Numara 169 3 Temmuz 1914 Kahire stanbulda H. Aacanyana Partiler Aras Ulusal Kurtulu rgt, verdiiniz 25 Osmanl lirasn memnuniyetle alarak kutsal mill kurtulu davas iin kendinizi takdim etmenizi sevinle kaydetti. ftiharla belirtiriz ki sizinle stanbulda iyi bir yardmc ve arkada bulmu oluyoruz. mit ederiz ki bizimle ilikinize devam edeceksiniz. Bu suretle millete olan borcunuzu yerine getirmi olacaksnz. Arkadaa selamlar. Kahirede Partiler Aras Ulusal Kurtulu rgt 1912 Sorumlu Ktip Aram Not: Bize ait yani i sebeplerle eski mhrmz iptal edilmitir. Bundan sonra resm evrakmzda bu mhr kullanacaz. Bununla mhrlenmi evrak resm olarak kabul edeceksiniz. 25 liralk makbuz zarf iindedir. Ayn Mhr -------------88 ---------Bakan Haykoni --------------

Kahire-Msr Partiler Aras Ulusal Kurtulu rgt Numara 205 19 Ekim 1914 stanbulda H. Aacanyana Mektubunuzu aldk. Verdiiniz bilgilerden memnun olduk. Trk Hkmetinin siyas ve asker harekt hakknda ayrntl bilgi veriniz. Bu, Ermeni milletvekilleri vastasyla mmkn olabiliyor. Pastrmacyan28 sratle Kafkasyaya gnderiniz. Yaknda hilal yerine zafer kazanm ha greceksiniz. Korkmadan alnz. Yabanc memleketlerden Kafkasyann kurtarc ordusuna takm takm gnlller katlmaktadr. Siz de gnlller gndererek onlarn yararna yardm toplamaya alnz. Kurtulu yakndr. Daima gizlilik ve hzl cevap. Selamlar. (Mhr) Ktip Haykoni ---------Bakan Aram --------------

24 Nisan gecesi saat 24:00 sralarnda alnan emir gerei Nianta Hac Mehak Soka 24 numaral Horasancyan(?) Apartmann 9 numaral dairesinde ikamet eden, Sultan Hamam Topalyan Hannda yeri olduunu beyan eden Hrant Aacanyann ikametghnda yaplan aramalarda, bir takm mektup kopyalarn ieren defterle, bu defterin iinde bulunan baz mektuplar phe zerine alnm ve tarafmzdan zerinin mhrlendiini gsteren bu tutanak dzenlenerek imzalanmtr. 24-25 Nisan 1915 kametgh Sahibi Hrant Aacanyan (mza) Siyas ube Komiseri (mza) Pangalt Komiseri (mza)

---------28

-----

----------

Karakin Pastrmacyan (1872-1923): Armen Garo olarak da tannan Karakin Pastrmacyan Sanasarian Varjaran Akademisinden mezun olmutur. 1895 ylnda Tanak rgtne girmi, 1896da Osmanl Bankasna yaplan baskna katlmtr. Fen bilimleri tahsili grmek zere Fransaya dnmtr. 1908de Erzurum milletvekili olarak meclise girmitir. Birinci Dnya Sava srasnda Rus-Ermeni gnll birliklerinin oluturulmas iin alm ve Dou Anadoludaki illerimize dzenlenen saldrlarda etkin rol oynamtr. Nisan 1919da yaplan Paris Konferansna ye olarak katlmtr. 1921 ve 1922 yllarnda Trk devlet adamlarnn ldrlmelerini organize etmitir.

89

Hrant Aacanyana ait mhrl kopya defteri tarafmzdan almtr. erisinde Msrdan gnderilmi krmz mhrl baz nemli mektuplarla makbuz ilmhaberi olduunu gsteren bu tutanan arkasna aklama yaplarak imzalanmtr. 7 Mays 1915 ubede Tercman 2 nci ube Ktibi (mza) (mza) ube Komiseri (mza) kinci ube Mdr (mza)

Tanakstyun rgtnn evrak incelenirken, evraklar arasnda Hrant Aacanyana ait Msrdan gnderilen nemli bir mektup olduunu belirten aklamadr. 15 Mays 1915 ube Tercman (mza) kinci ube Mdr (mza)

----------

-----

----------

Cehalet sebebiyle bu paray verdim. Partiye ye olduumu bylece itiraf ediyorum. 4-5 Haziran 1915. 27 lira verdim. Yarn akam yesi olduum cemiyetlerin isimlerini de syleyeceim (mza)

----------

-----

----------

90

Msr, Ulusal Ermeni Kurtulu rgt stanbul delegesi ve vekili, Ohannes olu Erzurumlu Hrant Aacanyann ifadesidir. (22 Mays 1915)
Adnz ve kimliinizi syleyiniz? Adm Hrant. Babamn ad Ohannes, lakabmz Aacanyan. Erzurumluyum. 1887 doumluyum. Aabeyim, on yldr stanbulda ticaretle urayor. Ben de drt yldr stanbuldaym. Babam, 7 yl nce ld. Onun ilerini ben devam ettiriyorum. Ojzdiyak(?) karsnda Kantoplu(?) Hannda Gazikyan ile ortak olarak kuyumculukla ve tekerlek ii; Topalyan Hannda da toptan tuhafiye ii yapyorum. Niantanda Hac Mehak Soka Horasancyan(?) Apartmannda 9 numarada ikamet ediyorum. 24 Nisanda tutuklanarak Ayaa29 srgn edilmitim. imdi stanbula getirildim. Ticar ilerinizi nerelerle yapyordunuz? Kuyumculuk ilerimiz stanbuldaki tccarlarlayd. stanbulda, ek krardk. Bu i zaten bono iidir. Tuhafiye iini de Erzurum ve stanbuldaki baz esnafla yapyoruz. Bu i zaten paraclktr. Tuhafiye iine balayal alt ay olmutu. Gerek kuyumculuk ve gerekse manifatura iinde bir hayli mterimiz var. simlerini sayamayacam kadar oktur. Aklma da gelmez zaten. Siz hangi siyas partiye, hangi rgte mensupsunuz? Benim hibir rgt ve siyas parti ile alakam ve mnasebetim yoktur. Sizin Tanakstyun Partisine mensup olduunuzu biliyoruz. Hayr, ben ne Tanakstyuna ne Hnakyan rgtne ne de Sahmanatragan Ramgavar rgtne30 mensubum. Hibir rgte girmedim. Bu sylediklerimi en gvenilir kiilerin ahitlikleriyle de ispat ederim. Sizin Msrdaki (Marmin)? ynetiminde olduunuzu rendik. Buna ne dersiniz? Hayr byle bir ynetim ve rgtle mnasebetim yoktur. Ticaretle ilgim vardr. Ben, yalnz ticareti bilirim. Baknz size aklayaym. Msrda Partiler Aras Ulusal Kurtulu rgt diye bir heyet var. Sizin, bu rgtle ilikiniz var. Bu bizim tarafmzdan ispatlanmtr. Elimizde belge var. Ne diyeceksiniz?
29 30

Ankaraya bal ile.

Ramgavar rgt: iddet yanls politikalara katlmamakla tannmtr. 1908de stanbulda organize olan Ramgavar, liberallii, anti-devrimcilii ve Laissez-faire kuraln benimsemitir. Erdal lter; Ramgavar Partisi Tarafndan II. Merutiyet (1908) Meclis-i Mebsnna Sunulan Beynnme ve Program, OTAM, Say:4 (Ocak 1993), s.517-556

91

Hayr efendim. 4 aydr kendi ticari ilerimle o kadar megulm ki gazete okuyacak vaktim bile yok. Babam ld. 1910 ylnda da kardeim. Ticar ilerimiz bizim zerimize bindi. Kk kardeimle bu yk altnda kaldk. Bununla urayorduk. Baka bir ey bilmiyorum. te sizin evraknz arasnda kan iki belge. Bunlar okuyunuz. Bu iki belge sizin adnza, Msrda Ulusal Ermeni Kurtulu rgtnn mhryle geliyor. Tarihi Ekim 1914. Size gnll toplamay, almanz, Pastrmacyan acele olarak Kafkasyaya gndermenizi, hilal yerine han yaknda galip geleceini sylyor. Dieri de Temmuz 1914 tarihli. Bu makbuz da ayn heyetten ayn mhrle geliyor. Bu makbuz da sizin gnderdiiniz 25 Osmanl liras yardmn makbuzudur. Bunlara ne diyeceksiniz? Sizin bu rgt ynetiminin, lkenin harabna ve Osmanl Hkmeti aleyhine alan kiilerin stanbul delege vekili olduunuz, u belgelerle ispatlanyor. Efendim, benim bu belgelerle bir ilgim yoktur. Bunlar sahte eylerdir. Benim evrakm arasnda, mektup kopya defterlerim vard. Byle eyler yoktu. Bu iftiradr. Belki bir alak adam benim evraklarm arasna gizlice koymutur. Hatrladm, durun size syleyeyim. Sebuhyan Hannda ticaret yaptm Samoil Tomacyan adnda, Grnl bir komisyoncu vard. Kendisinden alacam iin bunu protesto ettim. Borcunun bir ksmn dedi. Kalann alamadm. Bana gre, daha yz ksur lira kadar borcu vardr. Bu ktlarn onun tarafndan dzenlenmi olabileceinden pheleniyorum. Bu nasl i? Galiba bu kuvvetli delil karsnda aciz kaldn. nkr yoluna sapmtn, hl devam etmek istiyorsun. Halbuki u deliller karsnda diyecek hibir eyin yoktur. Gerei syle, iin iinden k. Beni ve ailemi herkes tanr. Benim hibir rgtle bir ilgim yok. Bunu kabul etmiyorum. Bu ktlar ilk defa gryorum. Bunlar kabul etmiyorum. Pekla. Senin adna, ayn mhrle rgtten Temmuz 1914te gelen bir baka mektup daha var. Fakat bu mektup Tanakstyun rgt merkezinin evrak arasnda kyor. Buradan da, seni bu ynetimin stanbul delegesi atadklar anlalyor. Buna ne diyeceksin? Efendim, benim Tanakstyun ile de hibir alakam yoktur. Evet bu mektup da ayn ynetimin mhryle ve ayn yazyla ve bu da sahtedir. Diyeceim baka bir ey yok. Bunlar dmanlk iin yaplmtr. imdilik ifadeniz yeterli. mzalaynz. Yeterli ise imzalayaym. Dorudur. 22 Mays 1915 (mza) -------------92 ----------

FEZLEKE
Numara 125 2 nci ube Bu soruturma evraknn deerlendirilmesinden aka anlalaca gibi, Msrda 1912 ylnda kurulan Ermeni Ulusal Kurtulu rgt tarafndan stanbula gnll ve yardm toplamak iin delege tayin edilen Hrant Aacanyan, phe zerine genel tutuklamalar arasnda tutuklanarak Ayaa sevk edilmitir. Tutuklanmas srasnda evinden alnan mhrl evrak tutanana gre bir araya toplanm ve iinde Hrant Aacanyana hitaben yazlm Ekim 1914 tarihli, Msrdan gelen bir mektup bulunmutur. Mektupta, kendisi, almasndan ve gayretinden dolay takdir edilmi, gnll ve yardm toplamaya sabrla devam etmesi ve Pastrmacyan da acele olarak gndermesi tebli edilmitir. Yaknda hill yerine han geecei aklanmaktadr. Ayrca, ayn rgt ynetiminin 25 liralk bir makbuzu kmtr. Tanakstyun rgtnn evrak incelenirken, rgt evrak arasnda, yine ayn rgt ynetiminin Aacanyana yazd Temmuz 1914 tarihli bir mektup daha kmtr. Bu mektupta, Aacanyann rgt iin stanbulda ok nemli bir yardmc olduu ve gayretle almas bildirilmekte ve gnderdii 25 lirann makbuzunun da ekte olduu belirtilmektedir. Buna gre, Hrant Aacanyan, Msrdan delege olarak atandna dair Temmuz 1914 tarihli mektubu rgt merkezine brakm, makbuzu da kendinde saklamtr. Daha sonra gelen Ekim 1914 tarihli mektubu da yannda alkoymutur. Aacanyan, sorgusu srasnda ad geen ynetim ve rgtlerden birine mensup olduunu kesinlikle inkr etmise de bu kuvvetli deliller karsnda inkrn bir nemi kalmamtr. Bu durum, kendisinin daha nce inkr yolunu semesinden dolay, sonuna kadar inkrda devama karar vermi olmasndan kaynakland phesiz anlalmtr. Sz konusu rgtn Msrdaki kuruluuna gelince; 1912 yl sonlarna doru Msrda Tanakstyun, Sosyal Demokrat Hnakyan, Veragazmiyal Hnakyan31 rgtleri birleip bir protokol imzalayarak, Ermeniliin mdafaas iin bir ynetim oluturarak, Partiler Aras Ulusal Kurtulu rgt adn vermiler, bir de yardm komisyonu tekil etmilerdir. Bu komisyon, Msrda kurulan, Bogos Nubar Paann bakanln yapt Ermeni Yardmsever Cemiyeti yelerinden Bogos Nubar Paann genel vekili Mgrdi Antranikyan, Garuyalyan ve bakalarn da ye olarak almlardr.

31

Veragazmiyal Hnak rgt: Reformist Hnaklarn kurduu rgttr. 1896 ylnda kurulmutur.

93

Ermeni Yardmsever Cemiyeti, grnrde siyasetle megul olmad halde, yelerinden bazlarnn, bu siyas ynetime katlmas, ilk nceleri baz dedikodulara sebep olmutur. Bu da asl maksad gizlemek arzusundan ibarettir. Bogos Nubar Paann daha sonra Ermeni meseleleri iin Avrupada geziye kmas, artk bu rgt ile Partiler Aras Ulusal Kurtulu rgtnn asl amalar arasnda bir fark olmadn bsbtn aa karmtr. Sahmanatragan Ramgavar rgt de buraya katlmtr. rgtn balca amac Ermenileri silahlandrarak hazr bulundurmak olduundan, bu ama iin Adana ve evresiyle Ermenilerle meskun dier yerlerdeki Ermenilerin silahlandrlmasna allm ve Birinci Dnya Harbinin balamas zerine mill emellerini kazanmak iin her trl ie girimilerdir. Bata Amerika, Bulgaristan, Romanya ve bilhassa Kafkasyada da faaliyette bulunduklar; stanbuldan da gizlice, el altndan para yardmnda bulunulduu; bu rgtn stanbuldaki delege vekilinin Hrant Aacanyan olduu aa kmtr. Hrant Aacanyann yarglanmak zere Divan- Harb-i rfye gnderilmesi gereken bu fezleke dzenlenerek, ekli ierik yazlar gereince drt adet evrakla birlikte Genel Mdrle takdim edilmitir. 25 Mays 1915 Siyas Ksm 2 nci ube Mdr

(mza)
-----------------------

Osmanl topraklarndaki Ermenilerden Rusyaya gnll kaydedilen, Partiler Aras Ulusal Kurtulu rgt adyla tekil edilen ihtilalci rgtn icra organlarndan bulunan bu kii hakknda Divan- Harb-i rfce gerekli yasal ilemin yaplmas iin stanbul Merkez Komutanlna takdim edilmitir. 25-26 Mays 1915 Emniyet Genel Mdr (mza) Yasal ilemlerin yaplabilmesi iin evrak Divan- Harb-i rf Bakanlna gnderilmitir. Merkez Komutan Yarbay (mza) 26 Mays 1915 -------------94 ----------

Tanklk yapmak zere arlan: Siyas Ksm 2 nci ube Sivil Polislerinden, Hseyin olu Komiser Ali Rzann yeminli ifadesidir. (2 Haziran 1915)
Aacanyann evini aramaya gittiiniz zaman orada ne tr evrak buldunuz? Size gsterdiim 1 ve 2 numaral pusulalar oradan m aldnz? Etraflca bilgi veriniz. 25 Nisan gecesi genel tutuklamalar srasnda bana, Pangalt blgesi dmt. O gece Pangalt merkezi Bakomiseri Abdurrahman Beyle birlikte, Hrant Aacanyann ikamet etmekte olduu apartmana gittik. Kapcyla apartmann st katnda ikamet eden Aacanyann odasna gidip kapy aldk. Kapy, erkek kardei at. Kk bir odada yatan Aacanyan uykudan kaldrdk. Kapy at. Odasn arayacamz syledik. Tamam, dedi. Karyolasnn altnda birka adet mektup kopyas bulduk. Bunlarn ticaretle ilgili mektup kopyalar olduunu sylediyse de inceleyecek kadar zamanmz olmadndan en yeni tarihlisinden bir tanesini aldk. Bu mektup kopyas, siyah kapl bir defter eklindeydi. Yine, Aacanyann odasn arama srasnda, sekiz on kadar mektup ve imdi gsterdiiniz (1) ve (2) numaral pusulalar da Aacanyann yatt yatak ile ot minder arasnda bulunmutur. Bunlar siyah kapl kopya defteri arasna konulup mhrlenerek Siyas ube Mdrlne gnderilmitir. fadenizi imzalaynz. mzalayaym. (mza) ----------------------

Aacanyan ile Komiser Ali Rzann yzlemeleridir. (2 Haziran 1915)

Ali Rza Efendi, u (1) ve (2) numaral mektuplar ile dier evrak nereden aldnz? nceki ifademi tekrar ederim. Aacanyan Komiser Ali Rza Efendinin ifadelerini dinledin mi? fadelerini duydum. ahsen tanmyorum. Sylediklerine gre, odamda arama yapan memur olduunu anladm. fadenizi imzalaynz. mzalayaym. Hrant Aacanyan (mza) ------------95 ---------

Tanklk yapmak zere arlan, Antepli, 29 yanda, Pangalt Mevki Merkez Komiseri, smail olu Abdurrahmann yeminli ifadesidir. (2 Haziran 1915)
Aacanyann evini aramak zere gittiiniz zaman, orada ne gibi evrak buldunuz? Size gsterdiim (1) ve (2) numaral pusulalar ve dier evraklar oradan m aldnz? Ayrntl olarak bilgi veriniz. O gece, baz kiilerin evlerini arayp, tutuklanmalar emrini almtm. Bu arada, sz konusu Aacanyann ikamet ettii apartmana arkadam Komiser Ali Rza ile birlikte gittik. Odaba araclyla onun ikamet ettii daireye karak kapy aldk. Bir sre sonra, daha sonradan kardei olduunu rendiim, on sekiz yirmi yalarnda bir gen dairenin kapsn at. Kardeinin nerede olduunu sorduk. Onun yatak odasna gtrd. Odada, karyolasnda pencere ak olarak yattn grdm. Hemen uykudan kaldrdk. Oday aradk, hibir evrak bulamadk. Yalnz karyolann ba tarafnda ticaretle ilgili kopya defteri olduunu grdk. Her ihtimale kar, o defterin yeni ve en son tarihli olann aldk. Odadan kmak zere iken karyoladaki yatan altna bakmak aklmza geldi. Arkadam Ali Rza, karyola zerindeki ilteyi kaldrd. ki ilte arasnda birka paradan ibaret Ermenice yazl, alt mhrl ve ieriini anlayamadmz kt paralar kt. Sz konusu kt paralarn, kopya defterinin iine koyarak onunla birlikte merkeze gnderdik. Merkezde Aacanyan da hazr bulunduu halde, arama sonucunu ieren zet kad dzenlenerek kendisine imzalattrld. inde sz konusu kt paralar bulunan kopya defterinin drt taraf sarlarak, kendisinin yannda krmz mum ile mhrlenerek, dier arkadalaryla birlikte sevk edildi. (1) ve (2) numaral evrakn, ona ait olup olmad konusuna gelince: Bunu belirlemek biraz zor olmakla beraber, karyola iltelerinin arasndan bulunan iki evrak, defterin iine konulup belirtildii gibi mhrlenmitir. eriinin ne olduu bilinemediinden, bilerek veya bilmeyerek deitirilmek ihtimali yoktur. Belirtilen numaral evrakn o kiiye ait olduu anlalmaktadr. fadenizi imza ediniz. mzalayaym. (mza)

---------

-----

----------

96

Tanklk yapmak zere arlan, stanbul postanesi sansr memurlarndan, 46 yanda Hidayetin yeminli ifadesidir. (3 Haziran 1915)
Aacanyann evrakn size nasl getirdiler? Ne ekilde atnz ve evraklar arasnda ne buldunuz? Sz konusu evrak iple sarlm ve krmz mum ile mhrlenmi olarak gndermilerdi. Yanmzda ald. Evrak arasnda gsterdiiniz 221 numaral mektuplar kt. Daha baka evrak da vard. Kopya defterinin iinde kan evrak, u (1) ve (2) numaral mektuplardr. fadenizi imzalaynz. mzalayaym. Hidayet (mza)

---------

-----

----------

Tanklk yapmak zere arlan, Emniyet Genel Mdrl Siyas ubede grevli, Mehmet olu Kemalin yeminli ifadesidir. (3 Haziran 1915)
Aacanyann evrakn size nasl getirdiler? Ne ekilde atnz ve evraklar arasnda ne buldunuz? O evrak, iple sarl, krmz mhrle mhrlenmi olarak geldi. Atk. Kopya defterinin arasnda gsterdiiniz (1) ve (2) numaral mektuplar bulduk. fadenizi imzalaynz. mzalayaym. Kemal (mza)

---------

-----

----------

97

Sank, Sultanhamam Topalyan Han 12 numarada manifaturac, Nianta Hac Mehak Sokak, Horasancyan(?) Apartman, 9 numaral dairede ikamet eden, 28 yanda, Ohannes olu Hrant Aacanyann alnan ifadesidir. (5 Haziran 1915)
u (1) numaral pusulay sen mi yazdn? Ben syledim, yazdlar. mza benimdir. Seni bu cemiyete kim ald? Ben, Nerses Zakaryan ve Samoil Tomacyanla birlikte, Samoilin akmaklarda Sebuhyan Han 19 numaradaki odasnda bulumutuk. Oraya, Samoilin bir i iin armas zerine gitmitim. Samoil, Zakaryan benimle tantrd. Bu mesele geen sene balarndayd. Her ikisi bana Msrda bir cemiyet bulunduunu ve Avrupa bakentlerine birer delege gndererek Avrupa halknn ve hkmetinin Ermeni meselesine dair dikkatlerini ekmek iin almakta olduklarn sylediler. Bu husus iin, gerekli grlenlere 100 lirann verilmesini benden rica ettiler. Ben Hibir para vermem. diye her ne kadar sylediysem de Erzurumda babana yaplan sana da uygulanr. diyerek beni tehdit ettiler. Samoil Tomacyan, stediin 300 liray vermem. dedi. Ayrca, 879 liralk bonolarm da demeyeceini bildirerek, istedikleri 100 lirann ne olursa olsun denmesini syledi. Zaten ilk grtmzde btn istediklerim bonoya bal deildi. Bundan sonra bir miktarn bonoya evirdim. Samoil Eer raz olmazsam hayatmn tehlikede olduunu aklad. Bu suretle iki sefer kendisiyle yani Samoil ile grtm. En sonunda benden 25 lira kadar para aldlar. Fakat paray yalnz Samoil ald. Avrupaya delege gndermek meselesi Avrupaya gitmesi meselesi midir? nedir? Nubar Paann

Nubar Paann planna gre, Avrupaya gnderilecek adamlar iin bu paraya ihtiya olduunu sylediler. Bu cemiyette kimler vardr? Nerses Zakaryan, Samoil Tomacyan, Murat Hamparsum Boyacyan, Can Glyan ve Sako vardr. Bu saydn adamlar Hnak rgtne mensuptur. Partiler Aras rgt nedir? Buna dair bilgi ver. Esas ismi Hnak olmakla birlikte, Ermeni milletinin savunmas namna Partiler Aras Ulusal Kurtulu rgt adn vermiler ve bylece milletin hukukunu savunmak zorunda kalmlardr.

98

Bu durumdan partilerin birlii ortaya km bulunuyor deil mi? Evet efendim. Bu genel bir Ermeni partisi oluyor. Dier Hnak ve Tanaksiyon rgtleri ile alyor. Ermenicede Sako ismi mi yoksa Safo ismi mi vardr? Sako ismi vardr. Safo ismi yoktur. Sako, Serkisin hafifletilmi eklidir. Anadoluda genel ayaklanma hazrl iin stanbul rgt bakan ve yeleri ne gibi bir talimat verdiler. Buras Osmanl Devletindeki genel rgt merkezi olduuna gre, buradan bir talimat verilmi olmas gerekir. Evet haberleme baladndan beri, rgtn isminden anlald gibi, bir ayaklanma ve ihtilal karsa, silahl olarak hazr bulunmalar ve kendilerini savunmalar iin emirler verdiklerini, Ayata halen srgn bulunan Parseh ahbaz ve Samoil Tomacyandan iittim. Son olarak stanbulda kongre yaptklar zaman bile bu emri tekrarlamlard. Ayaklanma gnn belirlemiler mi? En ok propaganda yapan Parseh ahbazd. Hazr olmal diye, bu gaye iin Anadoluya adam gnderiyordu. Bu Parseh ahbaz hangi rgte mensuptur? Tanaksiyon rgtne mensuptur. Bu rgtn bakan ve yeleri kimlerdir? Bakan, Samatyada Ermeni okulunda retmen olup, Ayata hlen srgn bulunan Haaktr. yeleri, Parseh ahbaz, tnel banda dkkn bulunan terzi Minerva. Bu adam imanca ve bykszdr. Hlen buradadr. Ayata srgn olup, Ermeni okulunda mzik retmenlii yapan ukuryan ve Nerses Zakaryandr. Bunlarn iinde Parseh, sorumlu ktipti. imdiye kadar yaptklar aklamalara gre Tanakstyun ve Hnak rgtleri ile bu Partiler Aras Ulusal Kurtulu rgtnn durumlarn akla. Bu bahsettiim adamlar Msrda kurulan Partiler Aras Ulusal Kurtulu rgtndendir. Her yerde ubesi vardr. Pariste, Cenevrede, New Yorkta, Bkrete, stanbulda ubeleri olduunu biliyorum. Rusya iinde ube yoktur. nk rgtler, Rusya Devletince bir aralk zorlannca, yaknl dolaysyla Bkrete ubesi almt. Genel merkezi Kahirededir. Genel merkezi ynetenlerden birisi Nubar Paadr. Baka yeleri de vardr. Dierlerinin isimlerini bilmiyorum. Aslnda rgtn kurulu amac, gerek Hnak ve gerekse Tanakstyun, Ramgavar, Veragazmiyal Hnak partilerini birletirmek ve bunlarn ayn fikirde 99

olmalarn salamak ve ayrca bu rgtlerin dndaki Ermenileri bir noktada toplamak iin onlar da bu partiye sokmakt. stanbul ubesindeki yeler kimlerdir? Hnakyanlardan; Zakaryan, Murat [Hamparsum Boyacyan], Samoil Tomacyan, Sako. Tanakstyunlardan; Parseh ahbazyan, Minerva, ukuryan hatrlyorum. Bunlar ynetim kurulu yeleridir. Genel ktip ise Parseh ahbazyandr. Muhasip ise Zakaryandr. Bu rgte mensup dier yelerden kimler vardr? ok gizli olduundan ynetim kurulunu bilmek mmkn ise de yelerin isimlerini bilmiyorum. fadeni imzala. Bu szleri sen mi syledin? mzalayaym. Evet ben syledim. (mza)

---------

-----

----------

Hrant Aacanyann tekrar alnan ifadesidir. (4 Eyll 1915)

Baka bir aklaman ve diyecek szn var m? Ben bundan nce verdiim ifadeleri ertesi gn yalanlamtm, yazlmamt. imdi tekrar ediyorum ki bunlarn asl yoktur, gerek deildir. Bunlarn asl olmad halde, syleyen sen deil miydin? Ben sylemitim. Cahillikle mi syledin? ey var: Birincisi intikam, ikincisi cahillik, ncs bask korkusudur. Kimden intikam almak istedin? Hibir alkam olmad halde Samoil Tomacyan ve arkadalarndan intikam almak istedim. Samoil Tomacyan ve arkadalarna garezin ne idi? Samoil Tomacyandan isteklerim vard. Onu yukarda da sylemitim. Nakit para veya mal vereceksin. demitim. Kendisini grdm zaman Bedri Beyi tanyorum. demesi zerine Casus musun? demitim. Bu szn ertesi gn arkama adam taktrm. 100

Cahillik dediin nedir? phe ediyordum. Sonradan Tataryann ankrya gitmi olduunu duydum. Bundan anladm ki Tomacyan sebep olmutur. Beni tutukladklar zaman glmesi; herkes kurtuluyor dendii zaman da Zakaryan, Sen Muratn yanna gideceksin. diyor ki Murat Ankaraya ve oradan Kayseriye gitmi. Gya kendi elleriyle koymu gibi syledi. Ben srlmtm. Ayaa gnderdiler. Yetmi bir kiiydik. Ayata on drt, on be gn sonra kaymakam beye telgraf gelmi. avu geldi, sabahleyin gideceksin. dedi. avula Ankaraya geldim. Bir gece orada kaldm. Trenle stanbul Emniyet Mdrlne gtrldm. Oradan, buraya gnderdiler. Senin daha nceden verdiin ifadenin doru olmad farz edilse, rgtte olan adamlarn isimlerini ve toplant yerlerini, rgte dahil olmayan bir adam bunlar nereden bilecek? Tomacyan hari, dierlerini Ayata grdm. Kendilerini oradan biliyorum. Baka bir diyecein var m? Ben bir partiye mensup deilim. Kimseye parti iin para vermedim ve o mektuplardan haberim yoktur. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) ----------------------

Ferikyde, Kuyuluba Sokak, 33 numaral evde ikamet eden, akmaklarda Sebuhyan Han 19 numarada manifatura ticaretiyle uraan, Sivasn Grn Kasabasndan, 37 yanda, Samoil Tomacyann aklama yapmak zere alnan ifadesidir. (5 Eyll 1915)
Sen, Hrant Aacanyan geen Temmuz ierisinde Msrda kurulan Partileraras Ulusal Kurtulu rgtne kaydettirmi ve 25 lira alarak gndermisin. Bu rgte girdiin anlalyor. Ne diyeceksin? Asl yok. Yalan ve iftiradan ibarettir. yleyse Hrant Aacanyann ifadesini okuyoruz, dinle: Dinledim. Bendeniz ttihat ve Terakki Cemiyetine yeyim. Muammer Beyle altm. Mustafa Necip Bey beraber alalm dediinden, 101

Hnak rgtne girmedim. Sabah Glyann eylemleri ortaya kt. Sivasta Hnakistlerle ilikisi ortaya kt, buraya geldim. Mustafa Necip Beyle altm. Reat Beyden ve Bedri Beyefendiden sorunuz. Ne duyarsam dakikasnda haber vermiimdir. Ermenilerle Trkleri ayracak bir meseleye karmsam, aratrnz. Cezama razym. Bunlar kesinlikle iftira ve plandan ibarettir. Mustafa Necip Bey sa olmu olsayd ahitlik yapard. Aacanyann syledii meseleye gelince; bunlar piyasadaki bankerlerdendir. simleri Aacanyan ve Kazkyandr. Yazmac Hayk Misketyan ile akama kadar Beyoluna gezmeye giderler, gece gndz bir arada bulunurlard. Kendisi i yapmak istiyor, fakat bilemiyor. Bendeniz yk ticaretiyle urayorum. 1.500 lira vereyim, Avrupadan yk getir. dedi. Sipari verdik, getirttik. Yk geldikten sonra Ben istemem. dedi. Ben byle bir eye rastlamamtm. flas ederim, daha nceden sylemeliydiniz. demi, alamtm. Hrant Aacanyan Kendini denize at. dedi. Gmrkten mallar aldk. Mallar satlmaynca para vermem. diyor. 1.170 liralk bono verdim. Moratoryuma32 dahil olduumdan deyemedim. Para yok, ne yapaym veremedim. Onnik Kazikyan ve Hrantn erkek kardei Kegam imdilik para dursun, moratoryum olduundan haber ederiz. dediler. Bylelikle drt be ay geti. Benden para talep etmediler. Birdenbire Aravir meselesi kt. Onnik Aacanyan, Onnik Kazikyan ve Kegam Aacanyan bana nceleri Sen tccar msn, hafiye misin? derlerdi. Akbayan ve ortaklar meselesi ki Aravire suikast dzenlenmiti. Yaklak bir senedir yanma uramayan Hrant Aacanyan, yalnz bama otururken yazhaneme geldi. 875 lira borcum kalmt. Yarn lene kadar bu paray de! demezsen bilmem neremden persin. Yarn lene kadar sana mddet. Ge ksan Aacanyan gremeyeceksin. ocuklarn mahvedeceim. Seni de gebertip ierisinden kartacam. Vartkes Efendi33 ile Pastrmacyan arkamda, Polis mdr de benim evdedir. dedi. Ertesi gn sabahleyin maazasna gittim. Bir gn mddet ver, banka ak deil. dedim. Yapamam dedi. Ben de Ne yapacaksan, yap! dedim. Bir iki gn iinde ne yapacam grrsn. dedi. Bir iki gn geti, bir ey yapmad. Hesronyana gittik. Telgrafla maazamn ierisinde 875 liralk mal kendisine teslim ettim. Bonolar iade etti. Bana
32

ok bunalml dnemlerde bir lkede, blgede, bir blm veya tm borlardaki deme zorunluluunun geri braklmas. TDK Trke Szlk, Ankara, 2005, s.1407

33

Vartkes (Hohannes Serenglyan):(1871-1915) Erzurumda domutur. 1890da Erzurumdaki ayaklanmada yer ald iin tutuklanm sonra serbest braklmtr. Gedikpaa Ermeni Okulunda mdr olarak grev yapm, 1892de Tanak rgtne katlmtr. 1896da Osmanl Bankas basknnda yer almtr. Marsilya, Cenevre ve Kafkaslar zerinden 1899da Vana gelmitir. 1903te vatana ihanet suundan tutuklanm, yarglanm ve idama mahkum edilmitir. dam cezas Fransz arkadalarnn araya girmesiyle mebbet hapse evrilmitir. kinci Merutiyetin ilanyla serbest kalm ve Osmanl parlamentosuna Erzurum milletvekili olarak girmitir.

102

daima Sen hafiyesin. Buna devam edecek olursan seni geberteceim. ocuklarn kpr banda dilendireceim. demiti. Mesele bundan ibarettir. Aacanyann syledii szler bu sebebe dayaldr. fadeni imzala. mzalayaym. Samoil Tomacyan

---------

-----

----------

103

Tutuklu Samoil Tomacyan ve Hrant Aacanyan haklarnda soruturmalar sona ermitir. Bunlarla ilgili olarak Samoilin sankl ve esasa ilikin deerlendirmeler, soruturma metninde isimleri yazl, tutuksuz Nerses Zakaryan, Murat Hamparsum Boyacyan, Cihan Glyan, Sako, Haak, Minerva, Parseh ahbazyan ve ukuryan hakkndaki soruturmann ayrlmasna dair iddialar da aklanmak zere arz olunmutur. 7 Eyll 1915.

---------

-----

----------

Samoil Tomacyann 37, 123, 151 ve 156 nc sayfalardaki ifadeleri zerine ayrca soruturmann derinletirilmesine gerek kalmadndan ad geen tutuklular, bu eylemden sank olmakla beraber; Tomacyann 364 nc sayfadaki ifadesinin, Hrant Aacanyan ile ortaklaa giritikleri eylemlere ait evrakla birletirilip, esas hakkndaki deerlendirmeleri sorulmak ve bu evrakta isimleri yazl dier ahslarn soruturmalarna devam edilmek zere dava evrak gnderilmitir. 8 Eyll 1915 ----------------------

Osmanl Devleti snrlar ierisinde bulunan Ermenilerden Rusya hesabna gnll kaydetmek; Ermenilerin ikamet ettikleri yerlerde isyan ve karklk karmak ve sonu olarak Osmanl Devletinin bir blmn, Devlet idaresi altndan karmaya teebbs etmek zere Msrda kurulmu olan ihtilal rgtnn stanbuldaki faal yelerinden olduu ortaya karak hakknda Divan- Harb-i rfce idam hkm verilen ve bu hkm Padiah tarafndan onaylandktan sonra, emir gereince aslarak idam edilen ahs, Erzurumlu Hrant Aacanyandr. (Mlkiye Ceza Kanununun 54 nc maddesi ekine gre.)

---------

-----

----------

104

DDANAME34 banda bulunan hkmet yelerine suikast giriiminde bulunmalarndan dolay soruturulan Samoil Tomacyan ile Osmanl Devleti Ermenilerinden olup Rusyann hesap ve menfaatine gnll olarak alan ve Partiler Aras Ulusal Kurtulu rgt adyla kurulan ihtilal rgtnn yneticisi olmalarndan dolay, sank Hrant Aacanyan ve bu kiiyle ortaklndan dolay soruturulan Samoil Tomacyan; yine grevlerini ktye kullanarak ayaklanmaktan dolay mahkemeye ikyet olunan Emniyet Genel Mdrl Siyas ler ubesi memurlarndan Aravir, Nian, Simon ve sonradan soruturulan Kirkor Kaykyan ve Avukat Agop Bahri Efendilerle, ad geen Samoil Tomacyan ile evinde Ermeni bamszlna ait tablo kmasndan dolay soruturulan Aragohi isimli kadn hakkndaki adet soruturma evraknn gereince yaplan soruturma sonucunda: smi geenlerden Sivasn Grn kasabasndan, 37 yandaki Samoil Tomacyann, akmaklarda Sebuhyan Han 19 numarada manifatura ticaretiyle urat ve soruturmalar tamamlanarak haklarnda idam karar verilmi olan dier ad geen kiilerle birlikte, 1913 ylnn Austos aynda Kstencede yaplan kongrede, mensubu olduklar Ermeni Sosyal Demokrat Hnakyan Partisinin, Osmanl topraklarnda emellerine ulamak iin yasal olmayan iler ile isyan ve karklk karma karar almalarndan sonra durumu ubelere bildirmitir. Bu gelimeden sonra Samoil Tomacyan, bata ileri Bakan Talat Bey olmak zere ibandaki hkmet yelerine suikast dzenlemek amacyla birtakm suikastlar stanbula gndermi ve kongrede alnan dier kararlar yerine getirmee ynelik ilere girimitir. Samoil Tomacyan, ad geen sanklardan Sultanhamamnda Topalyan Han 12 numarada manifatura ticaretiyle uraan, 28 yandaki Erzurumlu Hrant Aacanyanla birlikte 1912 senesinde, bata genel merkez Kahire olmak zere, btn Ermeni komitelerinin birlemeleri ve katlmyla, bunlar dnda kalan tm Ermenileri bir at altnda toplamak zere oluturulan ve aslnda Hnak Partisinden olup, Partiler Aras Ulusal Kurtulu rgt adn alan Hnak, Tanakstyun ve dier rgtlerle birlikte almalarn birletirerek Osmanl Devleti topraklarnda Ermenilerin yerleik bulunduu yerlerde, silahl isyan ve karklklar kartp, aralarnda topladklar yardmlarla Avrupa kamuoyunu Osmanl Devleti aleyhine kkrtarak, Ermeni meselesine dikkatleri ekme hususunu esas program olarak benimsemilerdir.

34

Bu iddianamede ve takip eden kararda Tomacyan ve Aacanyann dnda ad geen kiilerin yarglamalar bu dizinin dier ciltlerinde de yer almtr.

105

Bunun yannda, Birinci Dnya Savann ortaya kmasndan sonra ulusal amalarna ulamak iin yapacaklar genel ayaklanmada silahlanm bir ekilde hazr olarak, Osmanl Devleti topraklarnda yerleik Ermenilerin bulunduu blgeyi, Osmanl idaresinden zorla karmaya teebbs etmee dnk kt niyetlerini dahi programlarna almlardr. Bu suretle, kaydedilen yeler arasna, zaten Hnak olmasndan dolay girmi olan Samoil Tomacyan, Hrant Aacanyan da Partiler Aras Ulusal Kurtulu rgtne alm ve her ikisi de bu cemiyetin etkin yesi olmulardr. Sanklardan Emniyet Genel Mdrl kinci ube Siyas ube memurlarndan, 27 yandaki Aravir Efendi de ikyeti Mardiros Telliyan Efendinin Gedikpaa Bostanali Mahallesindeki 24 numaral evine, 24 Haziran 1915 Perembe gn akam saat 22:00de giderek, kendisinin Hnak rgt yelerinden olduunu, rgte ihanet ettii gerekesiyle Beyolunda bacandan kurunla Hnaklar tarafndan yaralanarak Bakanlar Kurulu yelerini kurtardna dair bir giri yaparak, yetkili makamlarca toplanan evrak arasnda Kafkasya Ermeni Hnak rgtne yardmda bulunduuna dair bir kt grdnden sz ederek, szl olarak tehdit ve idam gerektiren bu durumdan kurtulmak iin nce 1.000 sonra 250 lira bir mebla isteyerek baz tekliflerde bulunmutur. Siyas ube memurlarndan, 32 yanda, Nian Efendi; Kalpaklarbanda usta Avadisin dkkannda ayakkabclk yapan, 27 yanda, Aleksan olu Simon; Gedikpaa Bostanali Mahallesinde ikamet eden, 16 yanda Kirkor Kaykyan; Kprl Handa brosu olan Avukat, 50 yanda, Agop Bahri Efendi ile Samoil Tomacyan birlikte olay yerine kadar giderek etraf gzetledikleri, bazen de Kirkora yapld iddia edilen tecavzden sz ettikleri bu tehdit eylemine Aravirin eyleminin ortaya kmasnda gerek hazrlk gerekse silahl olarak tamama ermesine sebep olan eylemde, bilerek ona yardm etmek suretiyle sz konusu eyleme ikinci derecede itirak etmilerdir. Aragohinin evinde de halkn galeyann tahrik edecek tablo ortaya kmtr. Sanklardan Samoil Tomacyann mevcut hkmet yelerini ldrmek maksadyla kurulan rgt ileri gelenlerinden olmak eyleminden dolay sorgu tutanann 37, 123 nc sayfalarnda geen Hnakyan rgt ynetim kurulu yesi olduu, Kstencedeki kongreden haberdar olunca Aravirden ayrntl bilgi aldna ve yaplan hazrlklara da vakf olarak yetkili makamlara ihbar iin gvenemediine dair daha nce geen kabul ve itiraflar, ahitlerin sral ihbarlar ve hazrlk soruturmas evrakyla emniyet glerince dzenlenen fezlekenin tam tersi elde edilen evrak, defterler, mektuplar, talimatname tercmelerinin ierikleriyle, Hrant Aacanyann da Partiler Aras Ulusal Kurtulu rgt yelerinden bulunmak suundan dolay, konuyla ilgili 106

soruturma evraknn 5 nci sayfasnda Samoilin akmaklardaki odasnda buluup Zakaryan kendisine takdim ederek, rgtten sz edip bask ile Samoilin 25 lira kadar bir parasn aldn, birka kez grtklerine Nubar Paann plan gerei Avrupaya gnderilecek delegeler iin harcanmak zere para toplandn, buna Nerses Zakaryan, Samoil Tomacyan, Murat Hamparsum Boyacyan, Can Glyan ve Sakonun dahil olduuna dair kabul ve itiraflar ve bu ekilde dier sank Samoil Tomacyana suu balamlardr. 25 ubat 1916 gecesi Hrant Aacanyann evinin aranmas srasnda yatann altnda ele geirilen Kahire Partiler Aras Ulusal Kurtulu dare Kurulu mhrn, Bakan Aram, Katip Haykoni imzal 19 Ekim 1914 tarihli ve kendisinin zararl abalarn takdiren Trk Hkmetinin siyas ve asker harekt hakknda ayrntl bilgi vermesi, ok yaknda hilal yerine galip ha greceklerinden dolay korkusuzca almalarnn gereinden, kurtuluun yaknda gerekleeceinden ve saireden sz eden rgtn resm mhr ile damgal bir mektup ile ayrca rgtn ismiyle, resm mhr ve Viram abuh imzal 5 Temmuz 1914 tarihli Hrant Aacanyandan gnl rzasyla kendisini savunmak iin 25 lira alndn gsteren bir makbuzun evirisi; Komiser Ali Rza, Abdurrahman, denetleyici Hidayet ve Siyas ubeden Kemal Efendilerin ahitlikleri, soruturma evrakndaki iddialar, fezlekenin ierii, tehdit eyleminde aka grlen, ikayetinin dile getirdii ikayetler; Aravirin gerek hazrlk soruturmas srasnda gerek sorgu srasnda, olay gecesi Mardirosun rgte yardm ettiini gsteren belgenin resm makamlarca ele geirilen evraklar arasnda ortaya kmasndan korktuunu itiraf etmesine karlk, iin resm makamlar tarafndan btn plaklyla anlalmas halinde kendisini kurtarmak zere 1.000 lira istediine dair; Kirkor Kaykyan ve Agop Bahri Efendilerin de tecavz meselesinden dolay para alnp verildiine ilikin nceki kabulleri, dier sanklarn ifadeleri; Aravirin ahitlerden Vehbi, Hidayet ve Hamdi Efendiler tarafndan sust yakalanmas; dinlenen ahitlerin ve ikayeti kantlayan nceki ihbarlar; tutanaklar ayrca soruturma evrak fezlekenin ierii; Aragohinin evinde tablo kmas da kendi rzasyla kabul ve itiraf gibi deliller ve yasal dayanaklarla anlalm sularn birletirilmesine dayanarak u andaki soruturma da birletirilmitir. Sanklardan Samoil Tomacyan ve Hrant Aacanyann eylemlerinden Mlkiye Ceza Kanununun 55 ve 58 nci maddeleri35 hkmn ieren ldrmeye ynelik eylemlerden olduundan cinayetle lzm- muhkemelerine; Aravirin iddia edilen suun, tehdit olaynn, szl olarak gereklemesinden dolay Mlkiye Kanununun 191 nci

35

Bu maddenin ierii iin bkz. Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri.1914-1918, C. III, s. 159-160.

107

maddesinin 2 nci fkrasna36; dier sanklardan Nian, Simon ile Kirkor Kaykyan ve Agop Bahri Efendilerin sular ise, bunlardan Kirkorun yann kklnn yarglamada gz nne alnmak zere, Mlkiye Kanununun 45 nci maddesinin37 delaletiyle 191 nci maddesinin 2 nci fkrasna gre; Aragohinin de ayn kanununun 99 ncu madde 3 nc ek hkmn38 gerektiren kk sulardan olduundan dier cinayet sanklaryla birlikte yarglanmak zere bunlarn da kk sulardan lzm- muhkemelerine; soruturma srasnda sular anlalan, tutuksuz Nerses Zakaryan, Murat Hamparsum Boyacyan ve Cihan Glyan haklarnda Ulusal Kurtulu rgtne katlma ve tehdit eyleminde bulunma; Sako, Haak, Minerva, Parseh ahbazyan ve ukuryan hakknda Ulusal Kurtulu rgtne hizmet etme; Arzruni hakknda ise yalnz tehdit eyleminden dolay devam etmekte olan soruturmalarnn ayrlmasna karar verilmesi talep ve iddia olunur. 6 Ekim 1915 ----------------------

36 37 38

Bu maddenin ierii iin bkz. Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri.1914-1918, C. III, s. 163-164. Bu maddenin ierii iin bkz. Ariv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri. 1914-1918, C. III, s. 157. Bu maddenin ierii iin bkz. s. 168-169.

108

KARAR banda bulunan hkmet yelerine suikast giriiminde bulunmalarndan dolay soruturulan Samoil Tomacyan ile Osmanl Devleti Ermenilerinden olup Rusyann hesap ve menfaatine gnll olarak alan ve Partiler Aras Ulusal Kurtulu rgt adyla kurulan ihtilal rgtnn yneticisi olmalarndan dolay, sank Hrant Aacanyan ve bu kiiyle ortaklndan dolay soruturulan Samoil Tomacyan; yine grevlerini ktye kullanarak ayaklanmaktan dolay mahkemeye ikyet olunan Emniyet Genel Mdrl Siyas ler ubesi memurlarndan Aravir, Nian, Simon Aleksan ile sonradan soruturulan Kirkor Kaykyan ve Avukat Agop Bahri Efendilerle, ad geen Samoil Tomacyan ile evinde Ermeni bamszlna ait levha kmasndan dolay soruturulan Aragohi isimli kadn hakkndaki adet soruturma evraknn gereince yaplan soruturma sonucunda: smi geenlerden Sivasn Grn kasabasndan, 37 yandaki Samoil Tomacyann, akmaklarda Sebuhyan Han 19 numarada manifatura ticaretiyle urat ve soruturmalar tamamlanarak haklarnda idam karar verilmi olan dier ad geen kiilerle birlikte 1913 ylnn Austos aynda Kstencede yaplan kongrede, mensubu olduklar Ermeni Sosyal Demokrat Hnakyan Partisinin, Osmanl topraklarnda emellerine ulamak iin yasal olmayan iler ile isyan ve karklk karma karar almalarndan sonra durumu ubelere bildirmitir. Bu gelimeden sonra Samoil Tomacyan, bata ileri Bakan Talat Bey olmak zere ibandaki hkmet yelerine suikast dzenlemek amacyla birtakm suikastlar stanbula gndermi ve kongrede alnan dier kararlar yerine getirmee ynelik ilere girimitir. Samoil Tomacyan, ad geen sanklardan Sultanhamamnda Topalyan Han 12 numarada manifatura ticaretiyle uraan, 28 yandaki Erzurumlu Hrant Aacanyanla birlikte 1912 senesinde, bata genel merkez Kahire olmak zere, btn Ermeni komitelerinin birlemeleri ve katlmyla, bunlarn dnda kalan tm Ermenileri bir at altnda toplamak zere oluturulan ve aslnda Hnak Partisinden olup, Partiler Aras Ulusal Kurtulu rgt adn alan Hnak, Tanakstyun ve dier rgtlerle birlikte almalarn birletirerek Osmanl Devleti topraklarnda Ermenilerin yerleik bulunduu yerlerde, silahl isyan ve karklklar kartp, aralarnda topladklar yardmlarla Avrupa kamuoyunu Osmanl Devleti aleyhine kkrtarak, Ermeni meselesine dikkatleri ekme hususunu esas program olarak benimsemilerdir. Bununla beraber, Birinci Dnya Savann ortaya kmasndan sonra ulusal amalarna ulamak iin yapacaklar genel ayaklanmada silahlanm bir ekilde hazr olarak, Osmanl Devleti topraklarnda yerleik Ermenilerin bulunduu blgeyi, Osmanl idaresinden zorla 109

karmaya teebbs etmee dnk kt niyetlerini dahi programlarna almlardr. Bu suretle, kaydedilen yeler arasna, zaten Hnak olmasndan dolay girmi olan Samoil Tomacyan, Hrant Aacanyan da Partiler Aras Ulusal Kurtulu rgtne alm ve her ikisi de bu cemiyetin etkin yesi olmulardr. Sanklardan Emniyet Genel Mdrl kinci ube Siyas ube memurlarndan, 27 yandaki Aravir Efendi de ikyeti Mardiros Telliyan Efendinin Gedikpaa Bostanali Mahallesindeki 24 numaral evine, 24 Haziran 1915 Perembe gn akam, saat 22:00de giderek, kendisinin Hnak rgt yelerinden olduunu, rgte ihanet ettii gerekesiyle Beyolunda Hnaklar tarafndan bacandan vurulduunu ve bakanlar kurulu yelerini bu rgtn saldrsndan kurtardna dair aklama yaptktan sonra, Kafkasya Ermeni Hnak rgtne Telliyan Efendinin yardmda bulunduuna dair resm makamlarca Ermenilerden msadere olunan evrak arasnda, grevi dolaysyla bir kt grdnden sz ederek, bu kadn ortadan kaldrlmas iin kendisine para vermesi gerektiini sylemitir. Aksi taktirde evrakn, ieriinden dolay, idamn dourabileceini dile getirerek, nce 1.000 daha sonra da 250 lira isteyerek tehdit etmitir. Aravirin bu hareketine Emniyet Genel Mdrl Siyas ube memurlarndan 32 yandaki Nian da ortak olmutur. Geen sene Muhsinehatun Mahallesinde tamir ettirmekte olduu evinde bulunduu srada, Kalpaklar banda Usta Avadisin dkkannda kunduraclk yapan, 27 yanda Aleksan olu Simon ve Bahecikteki Amerikan Okulunda alan, srgnden dnenlerden Kuryan, Hnak rgtnden aldklar talimatla, Telliyann ahs servetinin dikkat ekici olmasndan dolay, rgt hesabna para koparmak amacyla, Gedikpaada Bostanali Mahallesinde oturan 16 yalarndaki Kirkor Kaykyan ikna ederek, Telliyan Efendinin, bo olan evinde bulunduu srada, zaten ak olan evin kapsndan Kirkoru ieriye sokarak, Telliyann bulunduu yerden yukar kmasnn ardndan kendileri de giderek, gya ocua tecavz giriiminde bulunduu bahanesiyle tehdit ederek, gvenlik glerine haber vermemek iin, nceden hazrlam olduklar 500 liralk bir senedi imzalamas iin korkuttuklar, Telliyann kabul etmemesi ve barmas zerine, zerindeki otuz liradan fazla parasn gasp ederek kamlardr. Birka gn sonra, planland gibi durum Hnak rgt Merkez Kuruluna bildirilmi, Gedikpaa Okulu Mdr olan Hnak rgtnn ileri gelenlerinden ve srgnden dnenlerden Parseh Zakaryan Efendi olu Nersesin srarl giriimi ve yardmyla Hnak rgt Merkez Kurulunca alnan karar gerei idare yelerinden, Agop Cihan Glyan olu Artin, Samoil Tomacyan ve Arzruniden oluan jri, taraflar dinlemitir. rgt Bakan Murat Hamparsum Boyacyan tarafndan da 110

Telliyan Efendinin ayrca ikna edilememesi zerine, yeler soruturmay doal olarak Telliyan aleyhine neticelendirmiler ve durumu Hnak Merkez Kuruluna, ocua 1000 lira tazminat verilmesini de Telliyan Efendiye bildirmilerdir. Telliyan Efendi ortaya kan karar kabul etmemi, dier taraftan da polis tarafndan yaplan soruturma evraknn adl makamlara gnderilmesi zerine, Telliyan Efendi Avukat Agop Bahri Efendiye mracaat ederek, devam etmekte olan soruturmada kendisini savunmak zere davay stlenmesi karlnda 40 liraya pazarlk etmi, yarsn pein demitir. Agop Bahri Efendi, zerine ald bu grevi yerine getirmesi lazm gelirken, bir taraftan, srgnden dnenlerden olan ve yukarda ismi geen rgt bakan ve yelerini durumdan haberdar ettii gibi, dier taraftan da Telliyan Efendiyi rgtn kararndan ve rgt yelerinin varlndan korkutarak soruturma safhasnda belirlenen paray rgte verdirmi, kendisine verilmesi kararlatrlan parann dier yarsn da almtr. Hatta Aravirin dahi paylama t o zaman ortak olarak otuz lira ald ve sonradan tehditlerinin balamasyla mesele duyulmu ve bu sebepten ad geen ahslar tehdit ve para gaspna teebbs etmilerdir. Aragohi isimli kadnn evinde, Ermenileri ayaklandrmaya tahrik eden Ermenilik emellerini yanstan tablo bulunmutur. Samoil Tomacyann, ibandaki hkmet yelerine suikast amacyla kurulan ve Osmanl Devleti topraklarndan bilinen vilayetleri kartrmak ve koparmak maksadyla karar alan ve teebbste bulunan rgt yelerinden olduu, sorgu tutanann 123 nc ve 37 nci sayfalarnda yer almtr. Kstencedeki kongreden haberdar olup, Aravirden ayrntl bilgi alarak, yaplan hazrlklardan haberdar olduu; resm makamlara durumu bildirmeyip gvenmediine dair ortaya kan kabul ve itiraflar, Hnak rgt ile dokuz on aydan beri ilikisini kestiini syledii halde, bir taraftan da Hrant Aacanyan rgte dahil etmesi, yine geen sene Ocak ay ierisinde yukarda akland zere, Telliyan Efendi meselesi ile ilgili kurulan jride bulunduunun anlalmas, ahitlerin srasyla verdikleri bilgilerden ve hazrlk soruturma evrakyla emniyete dzenlenen fezleke ve elde edilen evraklar, defterler ve mektuplar ile ynetmelik evirilerinin ieriinden Samoil Tomacyann Hnakyan Partisi ileri gelenlerinden ve idare yelerinden olduu anlalmtr. Hrant Aacanyann Partiler Aras Ulusal Kurtulu rgt yesi bulunmak suundan dolay, konuyla ilgili soruturma evraknn 5 nci sayfasndaki ifadesinde; Samoilin akmaklardaki odasnda bulutuu, Samoilin kendisini Zakaryan ile tantrd, kendisine rgtten bahsedip, zorla yirmi be lira kadar para alarak rgte soktuu, bu grmelerin birka defa tekrarland ve Nubar Paann plan gerei kendisinden alnan parann Avrupaya gnderilecek 111

delegelere harcanmak zere topland ve bu cemiyetin idare heyetinde stanbuldan Nerses Zakaryan, Samoil Tomacyan, Murat Hamparsum Boyacyan, Cihan Glyan, Sako, ve Minervann bulunduuna dair kabul ve itirafta bulunmutur. Hrant Aacanyann bu itiraf ile dier sank Samoil Tomacyan da sulamas, Hrantn 25 ubat 1915 gecesi evinin aranmas srasnda yatann altnda ele geirilen Kahireden gnderilen ve Partiler Aras Ulusal Kurtulu rgtne ait 205 ve 169 numaral, 19 Ekim 1914 ile 3 Temmuz 1914 tarihli Bakan Haykoni ve Ktip Aram imzal mhrl iki adet mektup ieriinde; Aacanyan tarafndan gnderilen yirmi be lirann alnd ve bu gibi kiilerin rgte katlmasnn kendilerince vnlecek bir durum olduu belirtilmi ve kendisinin stanbul merkez yeleri arasnda rgte ok yardmc olmas nedeniyle de ayrca iftihar edildii yazldr. 205 numaral mektubun gnderilme zamannn Birinci Dnya Savann balangcndan sonraya rastlamas itibaryla mektupta; Trk Hkmetinin siyas ve asker harekt hakknda ayrntl bilgi veriniz. Bu, Ermeni milletvekilleri vastasyla mmkn olabilir. Pastrmacyan acele Kafkasyaya gnderiniz. Yaknda hilal yerine ha greceksiniz. Korkusuzca alnz. Yabanc lkelerden Kafkasyann kurtarc ordusuna takm takm gnlller katlmaktadr. Siz de gnlller gnderip onlar iin yardm toplamaya alnz. Kurtulu yakndr. Devaml gizlilik ve acele cevap. cmlelerini ieren yaz vardr. Bamsz Ermenistan iin Trkiyeye kar savaan Rus kuvvetlerine katlma ve sonuta ieriden ve dardan Osmanl Devleti zerine saldr ierikli olan kkrtma olaylarnn bu tarihten sonra fiil sonular ortaya km, bu iler Hrant Aacanyann ak itiraf ile de desteklenmitir. Aravirin faaliyetleri hakknda da Komiser Ali Rza ve Abdurrahman, Denetleyici Hidayet ve siyas ubede alan Kemal Efendilerin ahitlikleri, soruturma evrak ve karar zetinin ierii, tehdit iinde de Telliyan Efendinin ikyeti olmas ile onu destekleyen Kirkor Kaykyan ve Agop Bahri Efendilerin ifadeleri sunulmutur. Kirkor Kaykyann annesi de tehdit sonucunda paray almtr. Bu paralar aldktan sonra Hnak rgt adna Murat Hamparsum Boyacyan ve kiisel olarak Simon Aleksanyan tarafndan Telliyan Efendiye bu konuda hi suu olmadna ve kendilerinin bir ey grmediklerine dair el yazlar ile yazlarn ve imzalarn ieren evrak sureti tercmelerini vermilerdir. Aragohinin de kendi istei ile ifade ettii kabul ve itirafna, Aravirin su ilerken yakalanmasndan dolay, sanklarn yaptklar iler ortaya km ve Sularn Birletirilmesi Kanunu usulne gre yaplmakta olan soruturmay kapsayan adet tutanak ve eklerinin birletirilmesine karar verilmitir. Her ne kadar mahkemece, tehdit fiilinden dolay Simon Aleksan, Kuryan ve Kirkor Kaykyan haklarnda soruturma icra edilmi ve mahkemeye sevk edilmemeleri karar verilmi ise de verilen kararn dayana yalnz iki 112

tarafn cevaplarndan ibaret kalarak ad geen evrak ve dier soruturma ayrlmtr. Yeni deliller meydana kncaya kadar, kesin kararlardan saylmas ak olan ad geen kararnamenin, soruturma esnasnda ele geirilen deliller ve gelien hususlar erevesinde derinlemesine aratrma yaplmasna ve durumun sonulanmasna engel olmayacaktr. Samoil Tomacyan ve Hrant Aacanyann aklanan sularnn byk eylemleri olan, Osmanl Devleti topraklarndan bir ksmnn koparlmasna fiilen teebbs ieren hareketlerinden dolay Ceza Kanununun 54 nc maddesine ek ilk fkrasna uygun olarak ar cezay gerektirici fiilleri iermi olduundan ve Nian ile Aravirin de tehdit eylemini szle yapmalarndan dolay 191 nci kanun maddesinin 2 nci fkrasna, Simon, Kirkor Kaykyan ve Agop Bahri Efendilerin eylemleri de; Kirkor Kaykyann yann kk olmas nedeniyle 40 nc maddenin 2 nci fkras39 gz nne alnarak 191 nci madde 2 nci fkrasna, Aragohi isimli kadnn eylemi de 99 ncu madde 3 nc ekine uygun olarak slah cezalarn ieren sulardan olduundan Divan- Harb-i rfce yarglanmalar yaplmak zere, Bunlardan, tutuklu Samoil Tomacyan ve Hrant Aacanyan cinayetle, dier tutuklular Nian, Aravir ve Simon Aleksanyan ile tutuksuz bulunan Kirkor Kaykyan, Agop Bahri Efendi ve Aragohi kadnn kk su derecelerinde lzm- muhkemelerine, Soruturmalar srasnda yaplan aratrmalarda sulu olduklar anlalan; srgnden dnenlerden, tutuklu olmayan Nerses Zakaryan, Murat Hamparsum Boyacyan, Cihan Glyan, Partiler Aras Ulusal Kurtrulu rgt yelerinden Sako, Haak, Minerva, Parseh ahbazyan, ukuryan, Arzruni ve Kuryan ile 63 ve 74 numaral evrakta isimleri yazl dier arkadalar haklarndaki soruturmann birlikte onaylanmasna ve birletirilmesine oybirlii ile karar verildi. 8 Ekim 1915 (mza)

---------

-----

----------

39

Ayrntl bilgi iin bkz., s. 167-168.

113

TURA (Abdlmecit olu Mehmet Han) Osmanl Devleti topraklarnda bulunan Ermenilerden Rusya Devleti hesabna gnll altklar ve Ermenilerin yaad yerlerde isyan ve kargaalklar kararak Osmanl Devletinin bir blgesini Devlet ynetiminden karmaya teebbs etmek zere Msrda kurulan htilal rgtnn aktif yelerinden olduu iddiasyla sulanan ahslardan Sultanhamamdaki Topalyan Han 12 numarada manifaturac Erzurumlu Ohannes olu Hrant Aacanyann stanbul Divan- Harbi rfsince yaplan yarglamas sonucunda, ad geen eylemlere yeltendii kantlandndan, sululuuna ve Mlkiye Ceza Kanununun 54 nc maddesi ekine uygun olarak idamna karar verildii, ad geen Divan- Harpte dzenlenip ifade edildii ekilde yksek onaya arz edilen karara ilikin emrim udur ki; Sen vn kaynamz, saygdeer komutan, bykl ve ycelii ebed olan Harbiye Nazrmz Enver Paa! Ohannes olu Hrant Aacanyan hakknda verilen hkm yerine getir. 30 Aralk 1915 --------Harbiye Nezareti Mahkeme leri Mdrl Mdrlk Numaras: 1/466 Nezaret Numaras: 5332 -------------stanbul 18 Ocak 1916

zet: Hrant Aacanyann idam hakknda. Merkez Komutanlna 18 Aralk 1915 tarih ve dre-i rfye 2290 numaral yazya cevaptr. Osmanl Devletinin bir ksmn Devlet ynetiminden karmaya kalkt mahkeme tarafndan kantlanan Hrant Aacanyann idam hakknda stanbul Divan- Harb rfsinden 6 Aralk 1915 tarihli yazyla verilen kararn onaylanmak zere padiaha arz edildii ve konuyla ilgili padiah emrinin onayl sureti ile ad geen hakknda kartlan padiah emri ekte gnderilmitir. Gereinin yaplarak durumun bildirilmesi rica olunur. Harbiye Nazr Enver Mahkemeler Gizli 12219 ------------114 ----------

Harbiye Nezareti Mahkeme leri Mdrl Padiah Emri Sureti Osmanl Devleti topraklarndan bir ksmn devlet ynetiminden karmaya kalkt mahkeme tarafndan kantlanan Erzurumlu Hrant Aacanyann Mlkiye Ceza Kanununun 54 nc maddesi ekine gre idam hakknda stanbul Divan- Harbi rfsinden verilen karar onaylanmtr. Bu emrin yerine getirilmesi grevi Harbiye Nazrnndr. 30 Aralk 1915 Bakomutan Vekili Harbiye Nazr Enver Babakan Mehmet Sait Mehmet Reat

Asl gibidir. (Mahkeme leri Mdrl)

---------

-----

----------

115

15 Temmuz aramba gn ev ve dkknlarnda bomba bulunduu ihbar edilen Sofular Mahallesinde ikamet eden, 16 yanda, Tayak(?) olu Ohannesin ifadesidir. (16 Temmuz 1914)
Ohannes, inkr etmeden doruyu syle. Evinizde bombalar bulundu. Bunlar ka tane imal edilmiti? Kim sipari etmiti? Nereye gnderildiler? Gerek neyse ayrntlaryla anlat. Gerein ne olduunu syleyeceim. Yeminim namusum zerinedir. Siz beni affedin nk benim suum yok. Bundan bir ay nce, kunduraclar arsnda, Akuciyann(?) kundurac dkknnda almakta olan, 20 yalarnda ismini bilmediim byklar yeni km, esmer tenli bir Ermeni genci bana siyah kuzu derisinden kalpak giyen bir kii de 10 gn nce bizim dkkna gelerek kardeimle grt. 4 adet bomba sipari etti ve gitti. Kardeim Karnik drt adet bombay iki gnde imal etti. Alt gn nce, yani geen cumartesi gn akamzeri, sylediim kii, dkkna geldi ve kardeimle grt. Kardeim dkkndaki sandk iinde bulunan, sipari edilen drt bombay karp, be mecidiye imal creti alarak bu kiiye verdi. Bu bombalarn ikisi memeli ikisi memesizdir. Bu kii, bombalar bir mendile sararak kp gidecei srada Acaba bombalarn bende olduundan phelenirler mi? nk hkmet binasnn nnden geeceim. diye sylendi. Kardeim de Al gtrde nasl bilirsen yle yaparsn.dedi. O zaman bu adamn evinin hkmet binas yaknlarnda olduunu anladm. Bombalar deirmene nakledeceini de sylemiti. Ya deirmencidir veya Deirmenciyandrlar. Grrsem tanrm fakat adn, babasn bilmiyorum. Bu drt bombann dnda bizde baka bomba yoktur. Lakin bizim evde ele geirilen bombalar, mutlaka bu kii tarafndan getirilip bize braklmtr. kisi ondadr. 16 Temmuz 1914 Merkez TakmKomutan (mza) Takm Komutan stemen (mza) Sofular Mahallesinden Tayak olu Ohannes (mza)

---------

-----

----------

116

Evinde bomba bulundurduundan dolay tutuklanan, Sofular Mahallesinden Tayak(?) olu Karnikin kaydedilen ifadesidir. (16 Temmuz 1914)
Karnik. Geen cumartesi gn akamzeri dkkna birisi gelmi ve daha nce sipari ettii bombalar senden alm. mal creti olarak da sana birka mecidiye verdiini sylyorlar. nkr etmeden gerei syle. Ka tane bomba yaptnz? Karlnda ka para aldnz? Bombalar sipari eden kim ve nereye gtrd? Ne yapacakt? Syleyiniz. Evet dorusunu syleyeyim. smini ve nereli olduunu bilemediim bir kii - grrsem tehis ederim - geende dkknmza geldi. Bir model yani bir kalp kard. Bana, bundan drt adet acil olarak yapar msnz? dedi. Ben de yapaym, dedim. Be mecidiyeye pazarlk ettik. Alt gn kadar oluyor, yani geen cumartesi gn akam dkkna geldi. kisi memeli, ikisi memesiz drt tane bombay imal etmitim. Memeleri kendi cebinden kard. Kendisi takacakt. Sonra bir mendil karp, bombalar iine koyup gitti. Nereye gtrdn, ne yapacan bilemiyorum. Mesele bundan ibarettir. Nasl olur da sana sipari veren adam bilemiyorsun? mal ettiin bomba sradan birisine tabii ki imal edilemez. Bu adamn kim olduunu biliyorsundur. Syle. Doru sylyorsunuz fakat bu adamn kim olduunu gerekten bilmiyorum. Lakin grrsem tehis edebilirim. Aceleyle dkkna geldi, sipari verdi, ben de bilemedim yaptm. O da ald gtrd. Nereye gtrdn kesinlikle bilmiyorum. Dkkndaki bombalar verdiiniz adam, bombalar aldktan sonra gidecei srada, Acaba benden phelenirler mi? Hkmet binasnn yanndan geeceim. diye bir eyler sylemi. Ne dersiniz? Hayr, o srada benim iim vard. Bombalar sandn yanndaydlar. Paray yani be mecidiyeyi brakt. Bombalar oradan ald. Bombalarn ikisi delikliydi. Bunlara kendisinin meme takacan syledi. Ben ocak bandayken, ceketinin cebinden mendilini karrken memelerden bir tanesinin yere dtn grdm. Dier ikisi memesizdi. Bunlara birer tane byke delik yapmtm. yle olmasn istemiti. Sonra bombalar byke mendiline sararak kp gitti. Hibir ey sylemedi. Nereye, ne tarafa gittiini bilemiyorum. Gerek budur. Bouna inkr ediyorsunuz. Bu adam, mutlaka daha nceden tanyorsunuz? nk sradan bir kimseye, yasak olan bu gibi eyleri imal etmeyecek derecede aklsz deilsiniz. 117

Bu adam grrsem tehis edebilirim. nceden tandm birisi deildir. mal ettiim bombalar bilmeyerek yaptm. Resmen yasak olduunu bilseydim, yapar mydm? fadenizi yazdm. Doruysa imzalaynz. Sylediim ifadeler dorudur. Bilerek syledim. Aklm bamda, ocuk deilim. Onaylyorum. 16 Temmuz 1914 Merkez TakmKomutan (mza) Takm Komutan stemen (mza) Sofular Mahallesinden Tayak olu Ohannes (mza)

---------

-----

----------

Tayak(?) olu, 16 yanda, Ohannesin yeniden alnan ifadesidir. (16 Temmuz 1914)
Ohannes, sen doru sylemiyorsun. Bir yl nce babann imal ettii 50 adet bombay, sen birisine vermisin? Kime verdin? Syleyiniz nasl oldu? Bir buuk yl kadar nce, babamz hayattayd. Babamn imal ettii bombann ka tane olduunu pek iyi hatrlayamyorum. Krk elli kadard. ratosyan Ticarethanesinde grevli ve imdi nerede, hangi ile megul olduunu bilmediim Sofular Mahallesinde Hantann evinde kirac olarak ikamet eden Mardiros Dellalyan sipari ederek Ankaraya nakledecekti. Bombalar satn alp kimlere verdiini bilmiyorum. Kendisine sorun. Paray babam almtr. Her bir bomba iin bir mecidiye almtr. Meselenin dorusu budur. Bu ifadenizi de imzalar msnz? fadem dorudur. Kardeime de sorunuz. Onaylyorum. 16 Temmuz 1914 Merkez TakmKomutan (mza) Takm Komutan stemen (mza) ------------118 ---------Sofular Mahallesinden Tayak olu Ohannes (mza)

16 Temmuz 1914 tarihinde savclktan verilen sz konusu arama yazs zerine aada grevli memurun imzasyla Sevadiye Mahallesine gidilip, orada Nazar olu Haykazon(?) ve kardei Aya Vartin'in ortak olarak ikamet ettikleri evi dardan korumaya alarak, sz konusu mahalleden Dengel(?) olu stepan, Parseh olu Nian, Bogos olu Bedrosla ev sahibi Aya Vartin'in evde olduklar srada evin alt ve st ksmlarnda bulunan odalar ve dier odalar aranlm bomba veya bomba yapmnda kullanlan ara ve gere bulunamam ve bu tutanak dzenlenerek imzalanmtr. 16 Temmuz 1915 Jandarma neferi (Mhr) Polis Memuru (mza) Kardei Artin (mza) Jandarma (Mhr) Komiser Yardmcs (mza) Haas(?) Aya (mza) Jandarma avuu (Mhr) Polis Memuru (mza)

Jandarma Merkez Takm Komutan (mza) Mahalleden Bogos olu Bedros (mza)

Mahalleden Parseh olu Nian (mza)

Sevadiye Mahallesinden Dengel olu stepan (mza)

Arama srasnda evimizde hi bir ey kaybolmamtr. Onaylarz. 16 Temmuz 1915 Dier karde Aya (mza) Ev sahibi Artin (mza)

---------

-----

----------

119

Evinde bomba ele getiinden dolay gzaltnda bulunan, Sofular Mahallesinde ikamet eden, Tayak(?) olu Karnik Ustann ikinci kez alnan ifadesidir. (17 Temmuz 1914)
Tarafnzdan imal edilen patlayc madde ve bombann Tokata gnderildii renildi. Tokata ka tane bombay, hangi vastayla gnderdiniz? Bombalar Tokatta kime gnderdiniz? Gerei aklayarak anlatnz. Dokuz ay nce, Romanyann Kstence Limanna gittim. Benim olmadm srada, Tokatl dkm ustalarndan Ohan olu Setrak, Samsundan gelirken kardeimin yanna urayp, be tane bomba yaptrarak Tokata gtrdn, Romanyadan dnnce kardeim Ohannes syledi. Ohannes, Setraka verdii bombalarn memelerini takmadan teslim etmi. Bombalar kaa yaptn bilmiyorum. Tokatl Ohan olu Setrak nceden tanyor muydunuz? Tokata satm olduunuz bombalarn says fazla. Gerei niin sylemiyorsun? Setrak, babasndan hamam tas aldmzdan tanr ve konuuruz. Bildiim, kardeim Ohannes tarafndan imal edilmi be adet bombadan baka, Tokata bir ey gndermedik. fadeni onayla. fademi onaylayarak imzalyorum. Komiser Muavini Jandarma Merkez Takm Komutan (mza) (mza) Sank Karnik (mza)

---------

-----

----------

Evinde bomba ele geirilen sank Tayak(?) olu Ohannesin ikinci kez alnan ifadesidir. (17 Temmuz 1914)
Kardeiniz Karnikin ifadesinden anlaldna gre, o, Romanyadayken, Tokatl Ohan olu dkmc Setraka birok bomba imal ederek satmsnz. Gerek mesele ne ise saklamadan dorusunu syleyiniz. Bundan sekiz ay nce kardeim Karnik, Romanyadayken babamzla alveri yaparken ismini iittiim, Tokatl Ohan olu dkmc Setrak bizim dkkna geldi. Karniki sordu. Romanyaya gittiini syledim. Samsuna gidiyorum. Dndmde konuuruz. dedi ve kt. Bir buuk 120

hafta sonra, Samsundan dnnde, dkkna urad. Bana, Babanz bomba yapard. Sen de imal ediyor musun? demesi zerine, sterseniz be tane dker veririm. dedim. Delik delmeksizin ve meme koymakszn yapmak zere tanesini birer mecidiyeye pazarlk ettik, 5-6 bomba dkp hazrlayacama sz verdim. Setrakn paras olmad iin, bombalar yapp gnderdiim zaman parasn teslim almak zere anlatk. Bu anlama zerine, Setrak Tokata gitti, ben de bombalar dkp hazrladm. On be gn sonra, elinde Setrakn imzalad bir mektup olduu halde, adn bilmediim ve grrsem tanyacam, ksa boylu, sar benizli, sar bykl, tknaz bir arabac dkknma geldi. Setrakn mektubunu ve bombalarn paras olan be mecidiyeyi verip, bombalar ald ve gitti. Kardeim Karnik Romanyadan geldiinde bu meseleyi sylediimi hatrlyorum. Tokatl Setrak ustann bombalar iin gnderdii mektup nerede? Setrak, bombalar nasl kullanacan sana syledi mi? in zerinden 8-9 ay getii iin, Setrakn gnderdii mektubun nerede olduunu bilemiyorum. Bombalar niin yaptrdn Setraka sorduumda, Tokatta satacam. dedi. Gerekirse, yeniden sipari vereceini de syledi. Mektupta Tokat dkmc esnafndan Agop ile Karabete dktrdn yazyordu. Gerek budur. Tokatl Ohan olu Setrakn seninle bombalar iin pazarlk ettiini, onun mektubunu getirip de bombalar arabacya verdiin srada gren oldu mu? Gerek Setrakla pazarlk yaptm, gerekse bombalar arabacya verdiimi hi kimse grmedi. Bu bomba gizli olarak yapldndan, bakalarnn bomba imal edip etmediine dair bilgim yok. Patlayc madde ve malzemeyle bomba imali, kanunen yasak olduu halde, kanunlara aykr olarak bomba imal etmenizdeki sebepler nedir? Setrakn sraryla be adet bomba dkp sonra arabacyla gnderdik. Bomba yapmamzn yasak olduunu bilmiyorum. fadelerini okudum, doruysa onayla. fadelerim dorudur. Onaylayarak imzalyorum. Komiser Muavini (mza) Jandarma Merkez Takm Komutan (mza) Sank Ohannes (mza)

---------

----121

----------

Yaplan aramalarda, dkknnda bomba imaline yarayan tane eski top gllesinin ortaya kmasndan dolay gzaltnda bulunan, Aa Sevadiye Mahallesinden Nazar olu, 32 yanda, dkmc esnafndan, evli ve ocuklu, Ermenice okur yazar, Ayann sank sfatyla kaydedilen ifadesidir. (18 Temmuz 1914)
Dkm dkknnzn aranmas srasnda ortaya kan eski top gllelerini nereden aldnz? Glleleri neden kullanyorsunuz? Ne zamandan beri dkknnzda bulunuyor? Babam, mteveffa Ohannes, dkmcyd. Bundan yirmi sene nce, on iki yandayken dkkna gittiimde, gllelerin orada olduunu grdm. Dkknda lzumsuz hrdavatlar arasnda bulunuyordu. Bazen byk ocakta dkm yapacamz zaman kre arlk yapsn diye bu glleleri koyardk. Bunlar babamn zamanndan kalmadr. Sizin, babanzn zamanndan beri bomba imal ettiiniz ihbar edildi. Dkknda bulunan eski top gllesinden birinin ierisi boalm olduu, etrafnda da meme amak zere drt yerinden delinerek bomba yapmak zere hazrland, sizin de bu ekilde bomba imaliyle uratnz anlalyor. nkr etmenin bir yarar yok. Gerei syle. Dkknnzda bulunan ve bomba haline getirilmi glleleri gsteriyorum. Baknz ve gerei syleyiniz. Mteveffa babamn bomba yapp yapmadn bilmiyorum. Gstermi olduunuz glleler, sylediim gibi, babamn zamanndan beri dkknda bulunuyor. Kimin yaptn bilmiyorum. imdiye kadar bomba yapmadm gibi yapmak iin de uramadm. Bana iftira ediyorlar. Bunun sebebini de bilemiyorum. fadeni oku. Dorudur. mzalyorum.

Komiser Muavini (mza)

Jandarma Merkez Takm Komutan (mza)

Sank Nazar olu Aya (mza)

---------

-----

----------

122

Grlen lzum zerine sanklardan Tayak olu Karnikin nc kez alnan ifadesidir. (18 Temmuz 1914)
Baz nemli aklamanz olduu bildirildi. Aklayanz. Beyaztpaa Mahallesinde ikamet eden, aslen Sivasl olup lakabn bilmediim, uzun boylu, bastonla dolaan Topal Hac burada hibir ile uramayarak Tanaksyun ve Hnaksyun kulplerini, kahvehaneleri dolar, en fazla Tanaksyun Kulbne giderdi. Tmarhane civarndaki Ermeni Kz Okulunda retmenlik yapan Cemil Efendi ve yukarda ad geen kulbn kahvecisi Agop ve biraderi Avadis ile her zaman dp kalkard. Sivasl Topal Hac bizim dkkna geldi ve bundan iki ay nce dardan birok dinamit getirip, bunlar Sivasa Tokata Erbaaya ve Niksara gnderdiini syledi. Ayrca byk apta birka bomba dktreceini ve bunu benim yapmam istedi. Ben de bunlar dkemeyeceimi ve bizim ocakta bunun imknsz olduunu sylemem zerine, Ben kalbn verip dktrrm. diye, Dkmc Tayagi(?) olu Hamparsumun dkknna gidip kalplar vererek, Topal Hac be alt adet byk bomba dktrd. Ben grevlilerce gtrlnceye kadar Topal Hac tarafndan dktrlm olan byk bombalar, amcamn dkknnda duruyordu. Topal Hac bana, Tstsn(?) Mihrana yaptrm olduu byk bombalara klavuz40 atrmak zere bavurduunu, ancak Mihrann ilerinin ok olmas sebebiyle bombalara klavuz aamadn, syledi. Topal Hac bozguncularn elebas bir adamdr. Hatta bundan nce Samsunda ele geirilmi olan tfeklerin de Topal Hac tarafndan datlacan aralktan duydumsa da kimlerin sylediini bilemiyorum. Geen hafta Tokata satlmak zere gnderilen martin tfeklerden ikisi iade edilirken, tekel grevlilerinin ttn aramas yaptklar srada ele geirilmitir. Ad geen tfekler Mardikya Maazasnda on lira verilerek tekrar geri alnmtr. Sivasl Topal Hac burada yaptrd bombalar ve dardan getirdii dinamitleri nerelere gnderiyor? Hacnn Tokat, Erbaa ve Niksardaki adamlar kimlerdir? Kimlerle gryor? Bu konuda bilgin var m? Topal Hacnn Sivasl tccar Benyamin, Tokatta Kzlatn altnda un fabrikas bulunan amkrtan, yazmac Glebatmazlar ile ok sk arkadatr. Yaptrm olduu bombalar bunlara gndermi olabilir. fadenizde, satlmak zere Tokata getirilen martinlerden ikisini ide ediyorken tekel grevlileri tarafndan yolda ele geirildiini sylyorsun. Ad geen tfekler ka taneydi? Buradan ne zaman ve kimin tarafndan gnderildiini, Tokatta kime teslim edildiini syleyiniz.

40

Fnye yata.

123

fademde geen hafta dediysem de tfeklerin tekel grevlileri tarafndan ele geirilmesi Sebilaz yangnndan 10-15 gn ncedir. Buradan ne kadar tfek gnderildiini ve Tokatta kime teslim edildiini bilemiyorum. Tfeklerin, Mardikyan adna gelmekteyken ele geirildiini, tfekleri getiren Amasyal Hallaolu Aya bana syledi. Ayann imdi hangi mahallede oturduunu bilemiyorum. Ancak kundurac olup u anda arabaclk yapan ve lakabn bilemediim Kirkorun, cretli olarak arabasn sryor. Aya arlp sorgulanrsa Tokata giden tfekler hakknda bilgi alabilirsiniz. ki gndr gzaltnda bulunuyorsun. Sana bask ve ikence yapan oldu mu? Yaplmadysa, ifadenizin gerek olduunu mu sylyorsunuz? Hi kimseden bask grmedim. in dorusunu syleyecek olursam kurtulacama inandm iin bildiim ve duyduum eyleri sylyorum. fadeni okudun. mzala. fademin doruluunu imzalarm. Komiser Muavini (mza) Jandarma Merkez Komutan (mza) Sank Karnik (mza)

---------

-----

----------

Sanklardan Karnikin ifadesine gre sorgusu gerekli grldnden dolay arlan Beyaztpaa Mahallesinden Alak Kpr banda ark ve tornac esnafndan Tstsn(?) Ohannesin dkknnda almakta olan Hayrgir(?) olu, 38 yandaki Mihrann konunun aklanmas iin alnan ifadesidir. (18 Temmuz 1914)
Amasyada oturan Sivasl Topal Hac Agopu tanr msnz ve bilir misiniz? Mahallemizde oturduu iin Sivasl Topal Agopu tanrm ve bilirim. Topal Agop, dkmecilere yaptrm olduu birka tane byk bombaya klavuz atrmak zere bavurmu. Senin de iin ok olduundan dolay yapamayacan sylediin ihbar ediliyor. Sivasl Agop, sana neden bavurduysa dorusunu syle. Topal Agop, drt be sene nce kirac olarak evimizde ikamet ediyordu. Zorla evimizden kardmzdan dolay aramz aktr. Bana bomba klavuzu atrmak iin bavurmamtr. Ben namusumla mesleimi yapyorum. Agop yle bir teklifte bulunsayd gerei sylerdim. 124

fadeni onayla. fademi onaylar ve imzalarm. Komiser Yardmcs (mza) Jandarma Merkez Takm Komutan (mza) Tornac Esnafndan Mihran (mza)

---------

-----

----------

Sanklardan Karnik'in yazl ifadesine gre arlan, Sofuzade Mahallesi dkmeci esnafndan, 45 yanda, Tayak olu Hempar'n ifadesidir. (18 Temmuz 1915)
Aslen Sivasl olup, burada ikamet eden Topal Agop'u tanyor musun? Bilemem. Topal Agop'un model getirerek, sana byk apl be alt adet bomba yaptrd syleniyor. Onun getirdii rnee gre bombalar ka kurua ve ne zaman yaptnz? Topal Agop'u grmedim ve yle bir ey de yapmadm. pek bceiyle uratmdan dolay dkknm aydr kapaldr. ki gn nce dkkn atm. Byle bir eyden aslen haberim yoktur. Topal Agop'un modelini getirmi olduu be adet bombay yapm olduun kesindir. Hatta kardeinizin olu Karnik'in dkkn aranp yetkililerce gtrld srada Topal Agop'a dkm olduu byk bombalar dkknnda bulunduunda sen ocak banda olduun halde imdi neden inkr ediyorsun? Sen esnaf bir adamsn. Sipari edilen eyleri yapyorsun. nkr etme. Dorusunu syle. Bu ilerden kesinlikle haberim yoktur. fadeni onayla. fademi onaylayarak imzalarm. Komiser Yardmcs (mza) Jandarma Merkez Takm Komutan (mza) ------------125 ---------Tayak olu Hempar Mihran (mza)

Patlayc madde malzemelerinden, bomba meselesiyle ilgili olarak yaplan arama ve hazrlk soruturmas sonucunda Sofular Mahallesinden Tayak olu, dkmc esnafndan Karnik ve kardei Ohannesin evlerinde bulunan biri memeli dieri memesiz iki bomba ile ilgili olarak bu iki kiinin sorgulamas yaplmtr. Bir buuk sene nce len babalar tarafndan 50 adet bomba yaplm ve Sofular Mahallesinde Hanta olunun evinde kirac olarak ikamet eden Dellalyan Mardiros'a satlarak, Mardiros araclyla Ankara tarafna gnderildii; bundan bir ay nce Karnik'in kardei Ohannesin drt adet bomba yapp, Altun olu Deirmenci Rafael'in olu Agop'a sattklarn, be mecidiye aldklarn ve sekiz ay nce Tokatl dkmc esnafndan Ohan olu Setrak Nikgos'a da tanesi bir mecidiyeden be adet bomba yapp, Setrak Nikgos'un yazm olduu mektupla arabacya teslim ederek Tokat'a gndermiler. tiraflarnda bomba satn aldklar anlalan Mardiros ve Rafael'in olu Agop aranmlardr. Yaplan aratrmalarda Mardiros'un Amerika'da bulunduu, Agop'un da 10 gn nce Merzifon tarafna gittii anlalmtr. Dier sank Sevadiye Mahallesinden Nazar olu Aya'nn dkknnn aranmasnda bulunan adet eski top gllesinden birisinin ii boaltlarak etrafnda delikler ald ve bomba yaplmasna uygun olduu anlalmtr. Aya, sorgulanmasnda suu inkr ederek, bomba yapmyla ilgilenmediini, dkknnda bulunan eski top gllesinin babasnn zamanndan kalm olduunu ifade etmitir. Karnik ve ve Ohannesin lm olan babalarnn zamanndan beri bomba imal etmekte olduklar ve Nazar olu Ayann dkknnda bulunan bomba yapmnda uygun eski gllelerden de bomba imal ettii yaplan incelemelerden anlalmtr. Gerek Karnik ve Ohannesin evlerinden ve gerekse Nazar olu Ayann dkknnda bulunan bomba yapmna uygun glleler tfeki ustasna kontrol ettirilip alnan rapor ve daha nce yaplan aratrmay ieren iki sayfadan ibaret olan arama yazsyla, ad geenlerden Nazar olu Ayann ev ve dkknnn usulen aranmasna, hakknda hazrlanan tutanaklarn birletirilmesi ve phelinin eliinde i bu fezleke dzenlendi. Komiser muavini (mza) Jandarma Merkez Takm Komutan (mza) Jandarma Takm Komutan (mza)

---------

-----

----------

126

Tokat, Sabunhane Mahallesi, dkmc esnafndan Ohannes usta olu Setrakn, Amasya'nn Sofular Mahallesinden anc esnafndan Tayak olu Ohannes'den ald ve sipari ettirdii be adet bomba ile ilgili olarak getirtilerek alnan ifadesidir. (24 Temmuz 1914)
Kimliinizi ayrntlaryla anlatnz. smim Setrak. Babamn ismi Ohan'dr. Bize Konculoullar derler. 23 yandaym. Bekrm. Askerliimi yapmadm. Tokat'n Sabunhane Mahallesinde dodum ve orada dkmclk yapyorum. Amasya'da kimleri tanyorsunuz? Burada dkmc esnafndan kimleri tanyorsun? Burada yani Amasya'da hi kimseyi tanmyorum. Fakat Amasya'l olup Zile'de41 alan, Haatur Usta Zile'de yaplmakta olan cami iin direklere taklan sar halkalar yapmak zere bundan be sene nce babas Ohannesle birlikte Tokat'a gelmilerdi. Babamla beraber o halkalar yapmlard. Bu sebeple Amasyal Haatur Ustay tanyorum. O srada Haatur Ustann iki olu olduunu, kendisinden iitmitim. Bundan bir sene nce ticaret yapmak iin Samsun'a gitmek amacyla buraya geldim. Haatur Ustay sordum, ldn sylediler. Olunun burada olduunu ve dkknda altn rendim. Dkkna gittim, ismini hatrlamyorum. Dkknda alyordu. smini bilemediim dier kardeini sordum. Romanyada olduunu syledi. 10 dakika kadar grtm. Babasn sordum. Daha sonra Samsun'a gittim. Burada sadece bu ocuu tanyorum. smini bilmediiniz bu adama dkknda baka bir ey sylemediniz mi? Hayr. Baka bir ey sylemedim. Bir mddet grtk. Babasn sordum. Baka bir eyden haberim yoktur. Haatur Ustay nceden tanyorsun. Burada sorduunuzu sylyorsun. Niin sordunuz? Bir sipariiniz mi vard? Hayr. Yalnz halini hatrn soracaktm. Sen, olu Ohannes'e dkknda sylediin sz inkr ediyorsun. Neden? Ben bir ey sylemedim ki. Bak, Ohannes'e demisin ki. Babanz sormutum. nemli bir iim vard. O benim iimi yapard. Ama lm. Nasl yapmal? Ne iiniz olduunu, Ohannes size sorunca, imdilik be adet bomba yaptracanz, iyi olursa daha da sipari vereceinizi sylemisin. nkr etme. Bunu Ohannes sylyor. Be adet sipari ettiniz. Birer mecidiyeden hesabnz yaptnz, fakat yannzda paranz olmadndan
41

Tokata bal ile.

127

Tokat'tan bir arabacya mektup vererek, mektubu getirene emanetleri teslim ediniz. diyerek paray da gndermisiniz. Bunlar inkr etmeyiniz, syleyiniz. Ohannes'le byle eyleri hi konumadk. Haberim yoktur. Yzme kar da sylerse sylesin. Benim byle eylerden haberim ve bilgim yoktur. fadenizi sylediiniz gibi yazdm. Doruysa imzalaynz. fadem dorudur. Onaylar ve imzalarm. 24 Temmuz 1914 Tokat'n Sabunhane Mahallesinden Ohannes Usta Olu Setrak (mza) Bu ifadelerin yanmzda alnm olduu onaylanr. 24 Temmuz 1914. stemen (mza) --------Amasya Sanca Mutasarrfl Adet 29763 552 Amasya Savclna Ev ve dkknlarnda bomba bulunan, Amasya'nn Sofular Mahallesinden ve anc esnafndan Tayak olu Karnik'le kardei Ohannes'in stanbul Divan- Harbine sevkleri valilikten bildirildiinden ad geenler hakkndaki aratrma evraknn da beraberce gnderilmesi uygundur. 25 Temmuz 1914 Amasya Mutasarrf (Mhr) Gereinin yaplmas iin Sorgu Hakimliine. 25 Temmuz 1914 (Mhr mza) ---------------------stemen (mza) -------------Temen (mza)

128

Amasya Nfus Mdrlne Amasya'nn Sofular Mahallesinden Tayakoullarndan Haatur'un olu Ohannes'in doum tarihinin bildirilmesi. 25 Temmuz 1914 Amasya Asliye Mahkemesi Sorgu Hakimlii 221 54 Sz konusu mahallenin 65 nci hanesinde Tayakoullarndan Haatur'un olu Ohannes 1894 doumlu olarak kaytl olduu arz olunur. 25 Temmuz 1914 (Mhr)

---------

-----

----------

Amasya Mahkemesi Sorgu Dairesine ait ifade kad Esas Numaras 113 Savclk Numaras 337

Bomba ve yanc madde yapm ve satmndan dolay sank olan Amasya Sofular Mahallesinden, anc esnafndan Tayak olu Karnik, kardei Ohannes ve Nazar olu Haykaz(?) ve arkadalar hakknda yaplan soruturmay ieren evraktr. 25 Temmuz 1914

---------

-----

----------

129

Sank, Amasya Sofular Mahallesinden, Tayakoullarndan, 17 yanda olduunu syleyen, ela gzl, beyaz ve solgun ehreli, uzunca burunlu, orta boylu, kuvvetli, Haatur olu Ohannes'in ifadesidir. (25 Temmuz 1914)
Meslein nedir? Evli misin, bekr msn? Okur yazar msn? Mesleim anclk ve dkmclktr. Evliyim, ocuum yoktur. Ermenice okur yazarm. Trke okurum, fakat yazamam. inizi yaptnz dkknnz nerededir? Dkknda baka arkadanz var mdr? Dkmcler arsnda dkknmz vardr. Dkknda kardeim Karnik'le beraber alyorduk. Baka arkadamz yoktur. nceden, bir eyden dolay mahkum oldunuz mu? Hapse girdiniz mi? Girdiyseniz neden? Bugne kadar bir eyden dolay hapis ya da mahkm olmadm. Kardeinle birlikte dkknnzda bomba ve yanc madde yaptnz ve eitli yerlerde satmakta olduunuzu sylyorlar. Ne dersin? Bombalar ne zaman yaptnz? Hangi amala yaptnz? Kimlere sattnz? Doruyu syleyiniz. Efendim, biz bomba yapp bir tarafa gndermedik. Ancak, deirmenci Yerob dedikleri iyi tanmadm birisi bize rnek getirdi. "Bundan drt tane yapnz." dedi. Biz de yaptk, parasn alnca, bunlar kendisine vermitik. Biz, rnee gre yaptmzdan, bomba olduunu ve zararl bir ey yaptrdklarn bilmiyorduk. Ona verdiimizden baka yapmadk. Kimseye satmadk. Bunda hi bir amacmz yoktu. rnee gre smarlanan drt adet bombadan baka yapmadnz ve onlar da parasn alp sahibine verdiinizi sylyorsunuz. Halbuki evinizde de aramalar sonucunda bombalar bulunmu. Bunlara ne diyeceksin? Evet, evimizde bomba bulunmu. Fakat benim haberim yok. Evimizde iki tane bombann bulunduunu sylediler. Kimin tarafndan braklm olduunu bilmiyorum. Ben sadece drt tane bomba yapp verdiimizi biliyorum. Baka bir ey bilmiyorum. Babanz sa mdr? Babanz fadenizde byle sylemisiniz. bomba yapp, etrafa satyormu.

Biz kendimizi kurtarmak iin, korkumuzdan Babamz da yapard. dedik. Yalan sylemitik. Babamn byle eyler yaptn grmedik. Biz de yapmazdk. Ne olduunu bilemediimiz, sipari verilen bir ey yaptk. O da bombaym. 130

Baka nerelere gnderdin? Baka yapanlar var myd? Baka kimseye gndermedik. Baka yapan var m, bilemiyorum. Deirmenci Rafael olu Agop'a ve Tokat'tan Setrak adnda birisine drder beer adet gndermi olduunuzu ifadenizde sylemisiniz. Bu adamlar kimlerdir? Deirmencinin olu, demin dediim Yerob yanltr. te bu Agop'a vermitik. Yani o, sipari etmiti. Tokat'ta kimseye gndermedik. Ancak bize jandarma bask yapt. Ondan dolay yalan yere Oraya buraya gnderdik. dedik. Gerek deildir. Sizden baka bomba yapan var mdr? Baka yapan var m, yok mu bilemiyorum. Kardein Karnik mi, yoksa sen mi yaptn? kimiz ayn dkknda altmzdan beraber yaptk. fadenizi okuduk. mzalaynz. fadem dorudur. mzalayaym. Ktip (mza) Sorgu Hakimi (mza) Sank Tayakoullarndan Haatur olu Ohannes (mza)

---------

-----

----------

Sank, Amasya Sofular Mahallesinden, Tayakoullarndan, 30 yanda, siyah bykl, kara gzl, kara kal, ask suratl, orta boylu Haatur olu Karnik'in ifadesidir. (25 Temmuz 1914)
Meslein nedir? Evli misin bekr msn? Okur yazar msn? nceden, bir eyden dolay mahkum oldunuz mu? Hapse girdiniz mi? Mesleim anclktr. Evliyim, iki ocuum vardr. Ermeniceyi az okuyup yazabiliyorum. Trke bilmiyorum. Bugne kadar bir eyden dolay hapis ya da mahkum olmadm. Neden tutuklandnz? Olay anlat. Efendim, bir eyden haberim yoktur. Evimizde bomba bulmular. Ondan dolay bizi tutukladlar. Halbuki kardeim Ohannes'le beraber oturmuyorum. Evimiz bir fakat odalarmz ayrdr. Onun tarafnda bulunmu. Benim bilgim yoktur. Kimin getirip koyduunu bilemiyorum. 131

Evde bulunanlar bilemiyorsun. Ama yapp, sattnz ne oluyor? Onlardan da bilginiz yok mudur? Evet. Birisi bize rnek getirdi. Zorla yaptrd. Drt adet yaptk, verdik. O adamn da kim olduunu tam bilmiyorum. Karabet ya da Agop denilen birisidir. Baka kimseye yapp satmadk. Zorla nasl yaptryor? Sen mademki bomba olduunu anladn, neden yetkililere haber vermedin? Bir adam bana zorla bomba yaptryor demedin? Yetkililere haber vermeye frsat olmad. Zaten iki gn sonra yetkililer de haber almtr. Tokat'ta kime gnderdiniz? fadenizde sylemisiniz. Bilgim yoktur, yle bir ifade vermedim. Baka kimler yapyorlar? Babanz da yapyormu yle mi? Bilemiyorum. Nazar olu Aya'nn babasnn vaktiyle yaptn duyduk. Fakat imdi Aya iin de yapyor diyorlar. Ben grmedim. Babamn yle bir ey yaptn bilemiyorum. Darya yaptnz bombalar sen mi yaptn; Ohannes mi yapt? Beraber yaptk. fadeni mzala. fadem dorudur. mzalayaym. Tayakoullarndan Karnik olu Haatur (mza)

---------

-----

----------

Sank, Amasya Beyaztpaa Mahallesinden, Nazaroullarndan, 31 yanda, kumral bykl, esmer benizli, ela gzl, orta boylu, Ohannes olu Aya'nn ifadesidir. (25 Temmuz 1914)
Meslein nedir? Evli misin, bekr msn? nceden, bir eyden dolay mahkum oldunuz mu? Hapse girdiniz mi? Okur yazar msn? Mesleim nceden dkmclkt. Bir senedir arabaclk yapyorum. Evliyim, bir ocuum var. Bugne kadar bir eyden dolay hapis ya da mahkum olmadm. Ermeniceyi okuyup yazabiliyorum. Trke bilmiyorum. 132

Neden tutuklandnz? Anlatnz. Bilemiyorum. Bir ey sylemediler mi? Sormadlar m? Sylediler ve sordular. "Bomba yapyormusun ve yapanlar biliyormusun." dediler. Ben badaydm. Evimi ve dkknm aramlar, demir paralarn bulmular, bomba demiler. Onun iin hapsettiler. Dkknnzdan demir paralar deil, bomba km. Zamannda babanz bomba yapyormu ve imdi de siz yapyormusunuz. yle diyorlar. Ne dersin? Dkknmzda bombay bulamadlar. Bomba diyerek aldklar ey bir demir paras. Yani yuvarlak demirdir. O demir, ben dkkna girdiimden beri oradadr. Ne olduunu ben de bilmiyorum. Ben yapmadm, bomba deildir. Byle eyleri yapmam ve yapmyorum. Kesinlikle kabul etmiyorum. Kardeiniz Haykazon(?) varm, o da bomba yapyormu yle mi? Hayr. Bilmiyorum. Dkknnzda bulunan demir dediin ey nasldr? i bo mu? Evet ii botu, fakat ne olduunu ben bilmiyorum. Ben dkknda grmtm. Dkknda imdi kim alyor? Dkknda kimse almyor. Bir sene nce ben alyordum. imdi kapaldr. Beni evden alp, dkkn a, dediler. Atm. Bombay yapan baka kim vardr? Bilemiyorum. fadeni imzala. fadem dorudur. mzalarm. (mza) Sank Nazaroullarndan Aya olu Ohannes (mza)

---------

-----

----------

133

Sank Tokat'tan polis korumas altnda gnderilen Tokat mesu Mahallesinden Kuncaloullarndan, 23 yanda, akr gzl, orta boylu, ter siyah bykl ve siyah kal Ohannes olu Setrak'n ifadesidir. (25 Temmuz 1914)
Meslein nedir? Evli misin, bekr msn? nceden, bir eyden dolay mahkum oldunuz mu? Hapse girdiniz mi? Okur yazar msn? Mesleim dkmclktr. Evli deilim. ki sene nce yasak silah bulundurmaktan dolay, yani ap fazla revolver zerimde bulundu. Be hafta tutuklu olarak hapis yattm. Baka mahkumiyetim yoktur. Ermenice okur yazarm. Trke bilmiyorum. Amasya'nn Sofular Mahallesinden Tayak olu Karnik ve kardei Ohannes'i tanyor musun? Sadece kn tanyorum. Ama isimlerini bilemiyorum. Amasya'ya seni hangi nedenle gnderdiler? Tokatta, polisler bir sabah evime geldiler ve aradlar. Bir ey bulamadlar ve beni nezarete aldlar. imdi de buraya gnderdiler. Neden gnderdiklerini bilemiyorum. Sonradan bomba meselesi iin gnderdiklerini iittim. Karnik'le Ohannes'den sekiz ay nce bomba satn almmsnz. Tokat'a naklettiinizi sylyorlar. Ne dersiniz? Ben kesinlikle byle bir ey almadm. Zaten sekiz ay stanbul'daydm. Bombadan kesinlikle haberim yoktur. nce

Ohannes, sana be adet bomba sattn sylyor. Tanesini birer mecidiyeden satm. Hayr, kesinlikle kabul etmiyorum. Asla byle bir ey bilmiyorum. Kimin yaptn da bilmiyorum. fadeni mzala. fadem dorudur. mzalyorum. Ktip (mza) Sorgu Hakimi (mza) Sank Kuncaloullarndan Ohannes olu Setrak (mza) --------------

---------

134

Bomba meselesinden dolay sank olarak ifadeleri alnan Karnik, kardei Ohannes, Nazar olu Aya, Kuncal olu Setrak gzaltnda olduklarndan tutuklama ve tutuklanma sular hakkndaki mtalaalar alnmak zere savcla. (25 Temmuz 1914) Amasya Asliye Mahkemesi Sorgu Hakimlii Sanklardan, Karnik ve kardei Ohannes'in evlerinde bomba; Aya'da da bombaya elverili eski top gllesi bulunduu Karnik'in ilk soruturmadaki ifadeleri; dier sann da bu meseleyle tamamen ilgili olduklar, Osmanl Devleti aleyhine ve ykc bir ama tamalarndan dolay hepsi hakknda geici tutuklama belgesi yazlmasna karar verilmesi talebiyle iade olunur. 25 Temmuz 1914 Amasya Savc Yardmcl fadeleri kaydedilen sanklardan Karnik ve kardei Ohannes'in evlerinde bomba bulunmas ve konuyla ilgili ifadeleri, dier sank Aya'nn da dkknnda bombaya elverili ii bo glle bulunmas ve dier sank, Setrakn da sanklardan Ohannes'den be adet bomba satn ald Ohannes'in nceki ifadesinde kaytl bulunmasna, sz konusu bombalarn Osmanl Devletine kar ykc bir amaca dayanlarak yaplmas, ihtimaliyle bu delillerin tutuklanmalarna yeterli grlp, savcnn talebi zerine, geici olarak tutuklanmalarna karar verilerek belgeleri yazlmtr. 25 Temmuz 1914 Amasya Asliye Mahkemesi Sorgu Hakimlii Bu tutuklama onaylanmtr. kararnn incelenerek kanuna uygun olduu

25 Temmuz 1914 Mahkeme Bakan Savc ----------------------

stinaf Savclnn 26 Temmuz 1914 tarihli telgrafyla bildirildii ve bu evrakn Divan- Harbe sevki ve aidiyeti hakknda karar verilmesi hususunda mtalaann aklanmak zere Savcla. 27 Temmuz 1914 Amasya Asliye Mahkemesi Sorgu Hakimlii

---------

----135

----------

86 Bomba, yanc madde yapm ve satmndan sank olarak tutuklu bulunan Amasya'nn Sofular Mahallesinden, anc esnafndan, Tayak olu Karnik ve kardei Ohannes; Nazar olu Aya, Kuncal olu Setrak ve arkadalar hakknda yaplan sorgulamaya gre ad geenlere isnad olunan eylemler Osmanl Devletinin i gvenliini bozmaya ve bozguncu amalara ynelik siyas sulardan grlm olduundan, mesele u haliyle grev ve yetki dnda deerlendirildiinden evrakn stanbul'da kurulan Divan- Harb-i rfye gnderilmesine karar verilmesi, talep ve iddia olunur. 27 Temmuz 1914 Amasya Savc Yardmcl

--------Karar Numaras 84 330 113

-----

----------

KARAR
Bu iddia ve soruturma evrak ve ayrntlar incelenmitir. Bomba ve yanc maddeler yapm ve satmndan dolay sank olarak tutuklu bulunan Amasya'nn Sofular Mahallesinden, anc esnafndan, Tayak olu Karnik ve kadei Ohannes; Bayeztpaa Mahallesinden Nazar olu Aya; Tokat'n mesu Mahallesinden Kuncal olu Setrak haklarnda yaplan soruturmaya gre ad geenlere isnad edilen eylemlerin Osmanl Devleti'nin i gvenliini bozmaya ve bozguncu amalara ynelik olduu anlalm, sz konusu eylemin siyas olduu grldnden bu soruturma Divan- Harb-i rf kapsamna girdiinden, bu soruturmann gnderilmesine ve bizim grev alanmz dnda olduuna karar verilmitir. 27 Temmuz 1914 Amasya Asliye Mahkemesi Sorgu Hakimlii Amasya Mutasarrflna takdim olunur. 27 Temmuz 1914 Amasya Savc Yardmcl ------------136 ----------

Savc 736 TEBL Ad geen sanklarn cinayetle yarglanmalarna Soruturma Kurulunun 6 Eyll 1914 tarihli kararnamesi zerine getirtilerek grlen mahkemeleri kapsamnda konuyla ilgili evrak btnyle Divan- Harb-i rf Bakanlna teslim edilmitir. 7 Eyll 1914 (Mhr-mza)

---------

-----

----------

Derin incelenmeye ihtiyac olmayan bu evrakn esas hakknda grlerinin sorulmas konusunda teslim edilmitir. 27 Austos 1914 (Mhr-mza)

---------

-----

----------

DDANAME Numaras 736 Karnik ve Ohannes, Aya ve Setrak haklarndaki evrak okundu. Ad geen sanklarn bomba ve sair yok edici aletler imal ederek bozgunculuk dzenleyenlerin ihtilal karmaktaki amac hususuna hizmet etmi olduklar soruturulan olay ieren evraktan sonulandrlmtr. Mlkiye Ceza Kanununun 58 nci maddesinin 16 Temmuz 1906 tarihli ek maddesine uygun olarak cinayetle lzumu muhakemelerine karar verilmesi talep ve iddia olunur. 30 Austos 1914 (Mhr-mza)

---------

-----

----------

137

KARAR Bomba yaparak dattklar iddiasndan sank Karnik, Ohannes, Aya ve Setrak haklarnda yaplan soruturma neticesinde bunlar ok sayda insan, evleri, gemileri ve nakliye aralaryla geit yollarn ykarak yok edebilecek ekilde bomba imal ederek dattklar; bunun da bir veya birok defa kt emellerine ulama kasdyla yaptklarn kendileri itiraflar, ifadeleri ve geerli soruturmalarda sylediklerinin nda kesinlemi ve eylemleri Ceza Kanununun 58 nci maddesi ekleri yerine gemek zere yaynlanan 16 Temmuz 1906 tarihli dzenleyici fkralar; ilk fkralara uygun olarak hafif cezaya arptrlmalarn gerektirdiinden Divan- Harb-i rfce yarglamalar yaplmak zere Ceza Muhakemeleri Usul Kanununun 128 nci maddesine42 gre cinayetten mahkemelerine oy birliiyle karar verildi. 6 Eyll 1914 (Mhr-mza)

---------

-----

----------

Emniyet Genel Mdrl Yaz leri Adet Genel 5969 zel 652 stanbul Merkez Komutanlna Amasya'nn Sofular Mahallesinden ve dkmc esnafndan Tayak olu Karnik ve kardei Ohannes'in, yaplan ihbar zerine, evlerinde gerekletirilen aramalar sonucunda biri memeli dieri memesiz iki adet bomba bulununca yerel sorgu hakimliince bu konuda yaplan inceleme ve sorgulamada Karnikle Ohannes'in bir buuk sene nce len babalarnn 50 adet bomba yapt ve Amasya'nn Sofular Mahallesinde Hanta olunun evinde kirac olarak ikamet eden Dellalyan Mardiros'a satt; Mardiros tarafndan da bu bombalarn Ankara taraflarna gnderildii; Karnik'le Ohannes'in bir ay nce yaptklar drt adet bombay be mecidiye karlnda Altun olu Deirmenci Rafael olu Agop'a sattklar; sekiz ay nce de Tokat'ta dkmc esnafndan Ohan olu Setrak Nikgos'a da her biri birer mecidiyeden olmak zere be adet bomba yapp sattklar, Setrak'n bir mektupla beraber gnderdii arabacya teslim ederek Tokat'a gndermi olduklar her ikisinin itirafyla ortaya kmtr. Bomba satn alanlardan Mardiros'un hl Amerika'da, Agop'un da Merzifon taraflarnda olduklar
42

Ayrntl bilgi iin bkz. s. 169.

138

anlalmtr. Sank, Amasyann Sevadiye Mahallesinden Nazar olu Ayann dkknnn aranmas srasnda bomba yapmna uygun eski ve delikli glleler bulunmu ve bomba yapmakta olduu anlalmtr. Tokat'n mesu halkndan Kuncal olu Setrak'n da bir gizli ihtilal amacyla bomba tedarik ettii ortaya kmtr. Onlara yneltilen eylemler Osmanl Devletinin i gvenliini bozacak, bozguncu amalar tayan siyas su olarak kabul edildiinden mahkemeleri adliyenin grevi ve yetkisi dnda grlm olmakla Divan- Harb-i rfce yarglanmalarna karar verilerek, evraklaryla birlikte Amasya Mutasarrflndan buraya gnderilmi olan Karnik, kardei Ohannes, Nazar olu Aya ve Setrak isimli ahslar hakknda yasal ilemlerin yaplmas amacyla gnderilmitir. 17 Austos 1914 Emniyet Genel Mdrl

rf dare Dairesi 1885 Sz konusu kiiler merkezde alkonulmutur. Kanun aratrmann balamas iin evrak Divan- Harb-i rf Bakanlna gnderilmitir. 17 Austos 1914 Merkez Komutan Yarbay Halil Savcla 18 Austos 1914

----------

-----

----------

139

SORUTURMA

Hnak rgt mensuplarndan olup adam ldrme ve ayaklanma sularyla yarglanm ahslar arasnda olduu bildirilen Hayk Minasyan ve Kara Hayk hakknda yaplan soruturma neticesinde ad geenlerden yakalanp sorgulamas yaplan; Kumkapda Patrikhane karsnda Ermeni Kilisesi Mektebinde hademe, ayn yerde ikamet eden, 49 yanda, Tebrizli olduunu syleyen, ran uyruklu Ohannes olu Kigork ve Kara Hayk kod adl Royann bamsz Ermenistan kurmak iin yasal olmayan faaliyetle ayaklanma ve karklk karmak erevesinde; 1913 senesinde Kstencede gerekletirilen kongre kararlar sonucu olarak yazl basn, halka ak toplant ve kitaplar vastasyla propaganda yapmak, dzenli eteler oluturarak Trkiyenin savata bulunduu srada derhal program uygulamak zere olumu olan komitenin Karadeniz sahillerinde propagandayla grevli etkin yelerinden olduu, ad geenin sorgulanmasnda Hnak rgt adna propaganda yapmakla grevli olduu; silah ve dier yanc ve patlayc madde datmnn kendisine ait olmadna, komitenin silah ii bulunmadna, ihtilal ve adam ldrme gibi hususlarn programlarnda olmadna dair olan sorulara verdii cevaplar; Aklama yapmas iin ifadesine bavurulan Gazeteci Hemayak Efendinin, ad geen Haykn 20 senedir Hnak olup sene nce stanbula gelerek szde stanbul merkezine bal grnd halde, Sabah Glyan taraftar olduuna dair olan aklamas ve Sosyal Demokrat Hnakyan Partisine ye olanlarn yarglanmalar esnasnda, sanklardan Rupen Karabetyann; Haykn aslen Tiflisli olup Kara Hayk adyla bilindiini, Sabah Glyann arkadalarndan bulunduuna dair aklamalar, mahkeme heyeti tarafndan dzenlenerek imzalanan tutanak ieriinde, delillerle ortaya km ve bu eylemi Ceza Kanununun 54 nc maddesine uygun olarak ar sular gerektiren fiillerden olduundan, Divan- Harb-i rfce yarglamalar yaplmak zere, cinayetle lzm- muhkemesine ve kimlii tespit edilememesinden dolay arlmas ve sorgulanmas mmkn olamayan Hayk Minasyan hakkndaki soruturmann ayrca derinletirilmesi amacyla dosyasnn ayrlmasna oybirlii ile karar verildi. 10 Ekim 1915

----------

-----

----------

140

Ermeni ihtilal rgt yelerinden olup evlerinde bomba ortaya kt bildirilen Kirkor, Mihran, Artin, Karabet, dier Karabet, Hac Ohannes, Antranik ve Horan(?) ile sulu olup olmadklar aratrlan Rusyal Kirkor Hallayan, Jirar Bartoh, Kegam ve Glbenkin ve henz ele geirilemediklerinden sorgular yaplamayan Gekenoz(?) olu Bogos ve akl dengesini kaybetmi olan Murabacyan Hac Nerses ve arkadalar haklarnda yaplan sorgu aratrmalar sonulanmtr. Sorgulamalar yaplan sanklardan; Adapazarnn Karakalpak Mahallesinde oturan, kitap, 32 yanda, Manuk olu Hac Ohannes; ayn kazann Glesin Mahallesinden sigortac, 42 yanda, Minas Gecyan olu Antranik; Kuyumcu Mahallesinde oturan, demirci, 46 yanda, Haatur Yeremyan olu Horan(?); Yzik(?) Mahallesinde oturan silah ve hrdavat, 40 yanda, Hac Artin izmeciyan olu Hac Mihran; Abdal Mahallesinde oturan, Ararat Oteli kiracs ve Gazinocu, 61 yanda, Ohannes Kabyan olu Kirkor; stanbul Galatada Leblebici Sokanda Berber, zmitli, 39 yanda Bogos Klyan(?) olu Artin; zmitin Bahecik kynde fc, 45 yanda, Ohannes Patukyan olu Karabet; yine zmitin Aynalkavak Mahallesinden, hamal, 47 yanda, Minas Papasyan olu Karabet; Adapazarnda balk tuzlaycs firari Kegam; Rusyal Kirkor Hallayan; Azadamard matbaasnda yazc Jirar Bartoh, zmitte istasyon karsnda kraathaneci Glbenk(?), Ermeni milletinin en fazla Trkiyede ezildii ve bask altnda olduu gerekesiyle, Osmanl Devleti topraklarn iine alan eitli kararlarn sonucunda Ermenistan eyaletlerinin geleceini Osmanl Devletinin sonundan soyutlayarak Ermeni ulusal bamszlnn oluumu fikriyle bir araya gelen ve bu hain maksatlarn yazl basn, halka ak toplant ve kitaplarla propaganda yapmak, Osmanl Devleti memurlarna suikastlar dzenlemek suretiyle, dzenli eteler kurarak uygun yerlere gndermek, halihazrdaki durumu gerekletirmek istedikleri zararl amalara ulamada frsat bilip, ara kabul ederek eitli zaman ve meknlarda genel ayaklanmalar karlmas esasna dayanarak kurulan Ermeni cemiyetlerinin elde etmek istedikleri amalar itibaryla; etkin yelerinden olarak bu maksadn hayat bulmas iin gizli toplantlar yapmak; birtakm patlayc maddeler imal etmek, silah toplayp datmak, yanlarnda saklamak; bunlar iin banda alacaklar iaret zerine kullanmaya hazr halde olmak; halkn elindeki silah, cephane, yanc ve kimyev maddelerin geici kanun gereince belirlenmi olan sre ierisinde teslim etmeleri, aksi takdirde ellerinde bu gibi maddeler ortaya km olan kiilerin ordu aleyhinde kar dmanca harekette bulunmak ve suu sava ilemi saylarak, kanun gereince idam olunacaklarna dair, her tarafta olduu gibi Adapazar Kaymakamlnca da btn ky ve kasabalara mnasip aralarla durum bildirilmitir. Kilise duvarlarna, ke balarna ilanlar aslm, muhtarlara bunlardan verilmi olmasna ramen ad geen ahslar kt niyetlerini zorlayarak adaletli tedbirleri kapsayan bu ilanda sylenenlere kulak asmayp, yesi 141

olduklar rgt emriyle hazrladklar yanc ve patlayc maddeleri yanlarnda bulundurmak, bir ksmn denize atmak suretiyle imhaya teebbs ettikleri, sorgulamalar sonucunda ilerinden Hac Ohannesin, firar Bartohun kendisine bomba getirdiini ve bir iki gn sonra alp zmite gtrdn; Antranikin, kendi her ne kadar Partiye mensup ise de buuk senedir partinin mevcut olmadna ve Demirci Horann(?) Bartohun nerisi zerine, imal ettii bombalar, Bartohun doldurduuna ve zmit ile Adapazarnda ele geirilen bombalar kendinin imal ettiine; aramalar srasnda atm olduu bombalar tuvaletten karp verdiine, bundan dolay patlayc ve yanc maddeleri dorudan doruya yapann kendisi olduu; Hac Mihrann da kendisinin silah olmasndan baz mavzer ve gra tfeini 31 Mart olayndan sonra sattna; dier sank Kirkorun ifadesine gre Partiye mensup olmadna; aramalar srasnda Kirkorun kuyuya saklad bombalar aramakla grevli olan memurlara teslim ettiine; Kirkor Hallayann otele getirdii sandkta bomba olduunu sonradan anlayarak kuyuya attna; hkmet tarafndan yaplan duyurunun sadece stanbula mahsus olduunu zannederek Artin Mizoh(?) adnda bir Hnakn iki kavanoz ve bir sepet bomba getirdiine ve hamal Karabet araclyla denize atlmasn tavsiye ettiine; Karabetin de hamal Karabet ile Kegamn getirdii bombalar denize atarak imha ettiine; Sabah Glyann bakanl altnda Kstencede gerekletirilen kongrede ye sfatyla bulunmayp bir i iin tesadfen Kstenceye gittiine; hamal Karabetin, Artinin 5-6 sene evvel verdii bombalar evindeki kmrlkte bir buuk sene kadar unuttuuna; yukarda anlatld zere denize atmak zere fc Karabete braktna dair ksmen ak, ksmen st kapal kabul ve itiraflar ile birbirlerini sulamalar; zmit ve Adapazarnda silah toplamakla grevli memurlar tarafndan, ad geen patlayc maddelerin toplanmasna; sanklarn ifadelerine ve zellikle ihtilal rgt ileri gelenlerinden Jirar Bartohun ve Rusyal Kirkor Hallayann bomba datmakla grevli olduuna, Glbenkin de Bartoh tarafndan braklm olan bombalar datarak hizmet ettii tutanaklarn ieriklerinde kanuni delillerle ortaya km ve bu eylemleri Ceza Kanununun bu bombalarn kullan maksad, retildii zaman ve saklanmas itibaryla 58nci madde deiik ikinci ekine uygun olarak, ar cezalar gerektiren eylemlerden grlm olduundan Divan- Harb-i rfce yarglanmak zere, tutuklu ve firar olarak isimleri geen ahslarn cinayetle lzum- muhakemelerine, ancak akl dengesinin yerinde olmad anlalan Murabacyan(?) Hac Nerses ile kimlii belirlenemeyen Kekenos(?) olu Bogos haklarndaki soruturmann imdilik ayrlmasna oybirlii ile karar verildi. 11 Ekim 1915 (mza) (mza) (mza) (mza) (mza)

----------

----142

----------

Sank, Adapazar'nda Ararat Otelinin kiracs, 61 yanda, zmitli Ohannes Kabyan olu Kirkor'un alnan ifadesidir. (1 Eyll 1915)
Seni neden tutukladlar? Evimi, Mays aynda silah meselesinden dolay aramlard; fakat evde bir ey bulamadlar. Sadece baz zgrlk savalarnn resimlerini buldular. Bunlar alt taneydi. Bunun zerine beni tutuklayarak, Bolu'ya gnderip hapsettiler. ki ay kadar hapis yattm. 30 Maysta evimi aramlard. 24 Temmuz'da beni, Bolu'dan Adapazar'na istediler. Ben de, yarglama olacan zannederek jandarmalarn korumas altnda Adapazar'na geldim. Orada bana; "Sende bomba varm." dediler. Ben de bir kuyuya saklam olduum 55 tane bombay karp yetkililere teslim ettim. Bu bombalarn bende bulunmasnn sebebine gelince; bundan iki buuk yl nce Kirkor Hallayan isminde birisi, stanbuldan otelime gelmiti. Bir hafta otelde kald. Ayrlrken, yannda getirdii sand otelde brakt. "Be on gn sonra gelip sand alacam." dedi. Seferberlik srasnda yetkililer otelimi istediler. Ben de oray boalttm. Bu arada, sandkta ne var diye merak ettim, atm. erisinde bomba olduunu grnce korktum. Bombalar hemen bir kuyuya attm. Fakat bombalar hemen otelden kuyuya atmadm. nce dkknma gtrdm. ki ay kadar orada durdu. Ne yapaym? diye dndm. Ondan sonra kuyuya attm. Bombalar kuyuya attm tarih ubat ile Mart ay arasndayd. Nisan aynda Kirkor Saadetyan isminde bir Ermeni (hlen asker, nceden Adapazarnda doramacyd) ile konuurken "Bama byle bir felket geldi. Bomba brakmlar. Ben de onlar imha etmek zere kuyuya attm." diye sylemitim. O da, ben Bolu'da tutukluyken silah arama memurlarna bilgi vermi. Bunun zerine beni Bolu'dan ardlar. Bu i de bylelikle ortaya kt. Ben Bolu'da hapisteyken, Adapazar'nda Kim, silah ve bombas olup da teslim ederse cezas olmayacaktr. diye iln etmiler. Fakat Bolu'da hapiste olduumdan dolay, bu ilndan haberim olmad. Bunun iin de yetkililerin emrini yerine getirmemi olduumdan ve gn de geip kendiliimden bombalar ihbar etmemi sayldmdan beni buraya sevk ettiler. te size gsteriyorum. Soruturma Kurulunun geici tutuklama yazsyla 13 Haziranda tutuklanmtm. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) -------------143 ----------

Sank, Adapazar kmr pazarnda demircilik yapan, 46 yanda, Adapazarl, Haatur Yeremyan olu Horen'in alnan ifadesidir. (1 Eyll 1915)
Seni niin tutukladlar? stanbul'dan brahim Bey isminde bir memur, silahlar toplamak zere gelmiti. Silahm almak zere beni armt. "Silah, patlayc maddesi olup da teslim edenler affedilecek" dedi. Ben de hemen onun yanna gittim. "31 Mart Vakasndaki irticaclara kar kullanlmak zere birtakm bombalar yapmtm. imdi sakladm yerden karp size teslim edeceim." dedim. brahim Bey "Peki olum" dedi. Bana izin verdi. Bombalar, babamn evindeki tuvalet kuyusuna saklamtm. Bir ii bulup, oray kazdrdm. Bombalar karp brahim Beye teslim ettim. Sonra tutukevine gnderdiler. fadeni imzala. mzalayaym. (mza)

----------

-----

----------

Sank, Adapazar Sultan Orhan Camii evresinde silahlk ve sebze meyve satcl yapan, 40 yanda, Adapazarl, Hac Artin izmeciyan olu Hac Mihran'n ifadesidir. (1 Eyll 1915)
Seni neden tutukladlar? Adapazar'na bir memur gelerek, Yetkililer tarafndan yasaklanan silahlardan ne kadarn, kime sattn? dediler. Hlbuki ben 31 Mart Vakasndan sonra byle yasaklanm silahlar satmadm syledim. O halde seni neden yakaladlar? Neden yakaladklarn bilemiyorum. fadeni imzala. mzalayaym. (mza)

----------

----144

----------

Sank, Adapazar Uzunar'da kitaplk yapan, 32 yanda, Adapazarl, Manuk Kabakyan olu Hac Ohannes'in ifadesidir. (1 Eyll 1915)
Seni neden yakaladlar? Benden silah istemek zere kiliseye ardlar. "Silahn var m?" dediler. "Bir iftem vard, onu da verdim." dedim. Belgemi gsterdim. "Bize yardm etmek iin bombalarla ilgili olarak bir bilgin var m?" dediler. Pantuh isminde bir propagandac gelmiti. 31 Mart Vakasndan be on gn sonra yemek yemeye, evime armtm. O, gndzden dkknma bir torba brakmt. "Akam gelirim, birlikte gideriz." demiti. Sonra kendisi gelmeyip, Ben eve gelirim.diye, haber gndermiti. O torba ona lazmdr diye, alp evime getirdim. Akam kendisi de geldi. Yemekten sonra yatmaya hazrlanrken, "Bu torbadakiler ar. dedim. ine bakarak, inde yuvarlak bir ey var." diye sorduumda, "Bunlar bombadr." dedi. "Neden buraya getirdin?" diye sordum. Niyetim buraya getirmek deildi, ama ne yapaym ki getirmisin." dedi. "Ben yarn gtrrm." dedi. Ertesi sabah "zmite gidiyorum." diye yola kmt. Bir ksmn alp gitmi, geri kalann da brakm. Kalktmda bu bombalar grdm. Kmrle sakladm. Bir hafta kadar sonra geri evime geldi. Erkenden yatt. Ertesi sabah, "Bunlar doldurdum, alp gtryorum." dedi. Gece bizim evde doldurmu. Sabahleyin hepsini ald gtrd. Adapazar'ndaki memurlar bana, onun bombalar zmit'e gece gtrp gtrmediini sordularsa da, o gnlerde basit bir ye olduumdan doruca kime gtrdn bilemem. Hnak rgt ynetiminde bulunduum zaman (1911'de) zmit'te Kirkor Kiragosyan ile haberleiyorduk. Ondan sorabilirsiniz." dedim. "Sen de silah yok mu?" diye sordular. "Bendeki ifteyi verdim." dedim. Silah olduunu bildiim Onnik Glasaryan'la, Antranik Kavalcyan ve Atna Atnayan'da birer martin ve son bir kiide de mavzer olduunu ihbar ettim. "Onlarla birlikte size teslim ettim." dedim. Bu durum, adamlar size ceza yoktur diye kandrarak silahlar sakladklar yerlerden kartp, kendi elleriyle beraberce yetkililere teslim etmek suretiyle meydana gelmitir. fadeni imzala. mzalayaym. (mza)

----------

-----

----------

145

Sank, zmit'in Bahecik kynde fc, 45 yanda, Bahecikli, zmit'te fclk yapan Ohannes Patukyan olu Karabet'in ifadesidir. (4 Eyll 1915)
Seni neden tutukladlar? Gemlik'te43 sekiz aylk askerdim. Orada askere su fs vesaire yapyordum. Telgrafla beni istediklerinden, zmit'e gittim. Orada Emniyet Mdrlnde, "Sende bomba varm." dediler. Ayn zamanda dkknm aramlar. "Karabet isminde birisi bana bo bombalar getirdi. Bunlar ne yapaym? dedi. Ben de, Bunlar gndz olmaz; ama geceleyin denize atarm. dedim ve denize attm diye cevap verdim. Polislere de yerini gsterdim. O gn, beni silah arama memuru brahim Beyin yanna gnderdiler. O da "Attn yerden bombalar kart." dedi. zmit'e geldik. Attm yerden bomba bulup kardk. Bundan dolay beni tutup, buraya getirdiler. Bana bombalar getiren Karabet, hlen tutuklu bulunan ve dkknmn nnde hamallk yapan Karabet Papazyan'd. Kegam isminde bir balk, tane daha getirmiti. Onu da denize ta atar gibi atmtm. yldan fazla oluyor. Karabet'in olay da iki buuk yl kadar oluyor. fadeni imzala. mzalayaym. (mza)

----------

-----

----------

Sank, zmitin Dngel kynde ikamet eden, hamal, 47 yanda, Minas Papazyan olu Dngelli Karabetin ifadesidir. (4 Eyll 1915)
Seni neden tutukladlar? Bundan be alt yl nce birisi bana bir sepet ierisinde be alt tane bomba vermiti. Bunlar, bana Berber Artin vermiti. O da u an burada tutukludur. Bu bombalar yok et. dedi. Buna karlk iki kuru da hamallk paras verdi. Ben de bunlar evime gtrdm. Kmrle astm. Bir buuk yl kadar orada kalm, unutmuum. Sonra sepeti grdm ve iinde ne var diye merak ettim. Baktm ki bomba. Bunlar tekrar aldm, arya gittim. Fc Karabetin dkknnda oturuyordum. Elbiselerimi orada deitiriyordum. Karabete Bu bombalar yok
43

Bursaya bal ile.

146

edeceiz. Denize ataym m? dediysem de kardeim Bu i gndz yaplamaz, ben zaten burada yatyorum. Deniz de yakn, bu akam atarm. dedi. Oraya brakp evime dndm. Bundan dolay beni buraya getirdiler. fadeni imzala. mzalayaym. (mza)

----------

-----

----------

Sank, Galata Leblebici Sokakta berberlik yapan, zmitli, 39 yanda, Bogos Klnyan olu Artinin ifadesidir. (4 Eyll 1915)
Seni neden tutukladlar? 31 Mart Vakas srasnda zmitte istasyon karsnda kraathane iletiyordum. O olay esnasnda Pantuh isimli Hnakyan rgt mensubu bulunan ahs, benim gazino direktrm Glbenke iki kavanoz ve bir sepet bomba brakm. Ben yalnz sepete baktm. Bomba vard. Kavanozlara bakmadm. Akam geldiimde, bunlar odada grdm. Bunlar ne? diye Glbenke sordum. Pantuh getirip brakt. Kegam alacak. dedi. Kegam da oradayd. Kegam ard ve Bunlar yok et! dedi. Kegam kavanozlar alp gitmi. Bir saat sonra geldiimde sepetin orada olduunu grdm. Bunu neden gtrmemi? diye Glbenke sordum. Unutmu olmal. dedi. Hamal Karabeti ar, u paray ver, bunu da denize atsn. dedim. Sonra ne olduunu bilmiyorum. Bir ey de sormadm. yldr burada berberlik yapyorum. Sen Hnak msn? rgt mensuplar kahveme gelirlerdi. rgte kaydol diye bakan Kirkor Kiragosyan syledi. Ben kaydolmam, ama kahveme devam edin. dedim. fadeni imzala. mzalayaym. (mza)

----------

-----

----------

147

Sank, Adapazarnda Osmanl sigorta acentelii yapan, Adapazar Gle Mahallesinde ikamet eden, 42 yanda, Minas Genyan olu Adapazarl Antranikin ifadesidir. (4 Eyll 1915)
Seni neden yakaladlar? 5 Mays 1915ten beri Konya ili, Sultaniye44 ilesinde srgndm. Telgrafla arldm. 27 Temmuzda Adapazarna ulatm. 27 Haziranda Adapazarnda silahlarn toplanmas iin kanun yaynlanmt. Geldiimde benden silah istediler. Bende bir ey yoktur. dedim. Burada kimlerde vardr? dediler. zin verin aratraym. dedim. zin verdiler. Kilisede Horenle grtm. Zaten memurlar da Horenle gr. demilerdi. Yanlarnda bizim Ermenice grmemize izin verdiler. Horen de Kendisinde ne varsa teslim ettiini, baka bir ey bulunmadn syledi. Ben de polis komiserine Horende baka bir ey yokmu. dedim. Buraya neden gnderdiklerini bilmiyorum. fadeni imzala. mzalayaym. (mza)

----------

-----

----------

zmitli Ohannes olu Kirkorun tekrar alnan ifadesidir. (5 Eyll 1915)

Sende resimleri olduunu sylediin zgrlk savalarnn isimleri nelerdir? Serop, Turkum, Kristapor, Vartan, Hayk, Kagik, Rupen, Aram ve Aragdr. Bunlar nerelidir? Merutiyette ne gibi fedakrlk yapmlardr? Bunlar, Van, Bitlis ve Samsunlulardr. Merutiyetin iln srasnda lerek fedakrlk yapmlardr. Sen hangi rgttensin? Tanaksiyon rgtne mensubum.

44

Konyaya bal ile. Bugnk ad Karapnar.

148

Horen, Hac Mihran, Hac Ohannes Karabet Patukyan, Hamal Karabet, Antranik Genyan ve Berber Bogos hangi rgte mensupturlar? Hepsi de Hnaktrlar. bilmiyorum. Kirkor Hallayan kimdir? Kendisi Vanlym. derdi. O zamanlar stanbuldan geliyorum. demiti. Tanaksaand. Kirkor Saadetyan kimdir? Adapazarldr. Doramacdr. Askerdi. Adapazarnda bulunurdu. Merutiyet zamannda Tanaksaand. Sen hl Tanaksaan msn? drt yl kadar nce kulbmz kapanmt. Tanaksaanlk nedir bilmem. Kirkor Hallayanla bir alkan olduundan dolay evin aranm. Birtakm yasak evrak bulunduundan, Bolu Divan- Harbine gnderilmisin. Ne diyeceksin? Hayr. nceden Tanaksiyon bakan mydn? Bakan gibiydim. Delegeydim. Kulbn dier yelerine de Kirkor Hallayann bomba dattn sylemisin. Kimlere datmt? Bilmiyorum. Bana sylemedi. Kekenos olu Bogos kimdir? Adapazarnda deirmende alyormu. Ben bilmiyorum. Daha nce bombayla yakalanmt. O zaman memleket iinde yaylmt. Boluya gitmeden 15-20 gn nceydi. 13 Haziranda yakalandn ve Boluya sevk edildiini sylyorsun. Silah ve patlayc maddelerin teslim edilmesi hakknda Adapazarnda yaynlanan kanundan haberin olmadn da sylyorsun. Hlbuki, bu kanun, 26 Nisan 1915 tarihinde kmtr. Bunu tabi ki sen de biliyorsun. Adapazarndaki yaynlanmasn ise dnmeye bile gerek yok. nk kanun bir buuk ay nce kmtr. Hapiste olman mazeret deildir. Sen hapse girmeden nce kanun kmtr. Adapazar, bakente yakndr. Ajanslarn vesair basl evraklarn gn gnne alverii, senin bu kanunu bildiini gsterir. Bundan dolay bu kanunu bildiin hlde neden yetkililere bu patlayc maddelerin olduunu ve yerini Kirkor Saadetyann ihbarndan nce kendiliinden haber vermedin? Bundan dolay da tutuklu bulunuyorsun. Ne diyeceksin? 149 depoda Merutiyetten sonra kp kmadklarn

Bunlar yani kanunlar, stanbula mahsustur. denilmiti. Burada geici olarak iln edilirse biz getirir, teslim ederiz diye sylendi. Kim syledi? Karakol karsnda kiraladm kahvede sylendi. Mteriler syledi. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) -----------------------

Ohannes olu Kirkorun tekrar alnan ifadesidir. (5 Eyll 1915)

Sizin partinin bakan kimdir? Jirar Bartohdur. Azadamart Matbaasnda yazcyd. Bartoh, stanbul Merkez Kurulundayd. Adapazar Merkez Kurulu kimlerden oluuyordu? Adapazarnda Kejonagan? isimli okulun matematik retmeni Aretyon Atanasyan, Adapazar Dyun- Umumiyesinde ktip stepan Margosyan, Adapazarnn Surp Karabet Kilisesi Sokanda Tohumcu Ardais Kehryandan olumaktadr. Bunlarla beraber altk. fadeni imzala. mzalayaym. (mza)

----------

-----

----------

Horenin tekrar alnan ifadesidir. (5 Eyll 1915)

Hangi partidensin? Hibir partiye dahil deilim; fakat herkes beni Hnakyan Partisinden zanneder.
Bu bombalar, kimin adna imal etmitin?

Dkknma Pantuh adnda birisi gelmiti. Bomba imal etmeyi teklif etti. Zaten 31 Mart Vakas sonras btn gazeteler vatann savunmas iin 150

her trl yardm destekliyorlard. Pantuhun teklifi zerine bombalar dktm. Mesleim dkmclktr. Pahtuha bunlar cahil ellere vermemesini teklif ettim. Bende kalmasn istedim. Bo olanlar teslim ettim. Doldurdu, getirdi. Nerede doldurmu? Nerede doldurduunu bilmiyorum. Ohannes olu Kirkor hangi partidendir? Zannedersem Tanaksaan olmaldr. Hac Mihran, Hac Ohannes, Karabet Patukyan, Hamal Karabet, Antranik Genyan ve Berber Bogos hangi partilerdendir? Hac Mihrann hangi partiden olduunu bilmiyorum. Hac Ohannes, Hnaktr. Karabet Patukyan ve Hamal Karabeti tanmyorum. Antranik Genyan da Hnaktr. Berber Bogosu da tanmyorum. Sen de ka bomba kt? mal ettiim 70 tane kadard. Doldurulmu olarak evimde bulunan 16 kadardr. 26 tane kadar da bo vard. Dierlerine ne oldu? Pantuh zmite gtreceim diye ald, gtrd. Adapazar ve zmit taraflarnda kullanlacak bombalar senin imal ettiklerindendir, deil mi? zmit ve Adapazarnda bulunan ve ayn ekilde yakalanan bombalar benim dkknmda imal edilmilerdir. Kirkor Hallayan tanr msn? Hayr tanmam. Balk Kegam bilir misin? Tanmam. Bu bombalar resm makamlara mektup yazarak m veya birisini arac yaparak m ihbar ettin? Yoksa seni yetkili makamlara sevk ettiklerinde, sorgulama srasnda m ihbar ettin? Adapazarnda tutukevinde bulunduum srada, Adapazar Polis Komiseri Rait Efendiye gardiyanlardan birisi araclyla Rait Efendiye syleyeceklerim var. Beni arsn. diye haber gnderdim. Sonra Rait Efendi beni ard. Ona Bombalar brahim Beye teslim edeceim. diye syledim. Neden hapse girmitin? Silahm vermemi istemilerdi. Silahm yoktur. dedim. Beni tutukladlar. 151

Neden senden sorulduu zaman, silahm yoksa da bombam vardr dedin? Zaten bombalar yok edecektim. O srada korkmu ve bombalar kuyuya atmtm. O hlde size silah ve patlayc maddelerin teslimi iin belirledikleri zaman ierisinde senin isteyerek bu patlayc maddeleri yetkililere teslim etmediin anlalyor. Buna ne diyeceksin? Zaten iln edildii zaman bunlar, yani bombalar yanmda deildi. Onun iin haber vermedim. Yerini haber verseydin? Korktum. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) -----------------------

Fc Karabet Patukyann tekrar alnan ifadesidir. (5 Eyll 1915)

Sen hangi partidensin? Resmen bir partiye dahil deilim. Milletvekili seimlerinde Hnakyanlara oyumu verdim. Yoksa bir partiye mensup deilim. Ohannes olu Kirkor hangi partiye mensuptur? Bilmem. Horen, Hac Mihran, Hac Ohannes, Hamal Karabet, Antranik Genyan ve Berber Bogos hangi partiye mensupturlar? Hangi partiye mensup olduklarn bilmem. Kegam kimdir? Balk tuzlar. zmitlidir. imdi nerede olduunu bilmiyorum. Bombalar neden nceden yetkililere haber verip ortaya karmadn? Burada deildim. Gemlikteydim. 24 Ocak 1915 tarihinde askerlik iin Gemlike gittim. Temmuz ayna kadar oradaydm. Neden Gemlikteki resm grevlilere veya polise bilgi vermedin? O srada oralarda aramalar yaplmyordu. 152

Aramalarn yaplmas ve grevlilerin bulmas art mdr? Bir iln yaptrlmad. Her yerde iln edildi. Sen iln m bekliyordun? Kimle greceim, askerim. Mademki bir uran ve grevin vardr. Kanun kt zaman haber verip, daha sonra grevinden dolay duyamadndan sorumluluktan da kurtulurdun. Duymadm. Evvelce Divan- Harb-i rfye neden arlmtn? Hnakyan diye, getirmilerdi. Sizin, Sabah Glyann bakanl altnda Kstencede toplanm olan kongrede ye sfatyla bulunarak, ihtilale karar verdiiniz ve oradan stanbula, yannzda bir belge ile dnerek zmite gittiiniz, bozguncu dncelerinizi yaymak ve duyurmak istediiniz, bu sefer de bombalarla yakalandnz grlyor. Ne diyeceksin? iin Kstenceye gitmitim. Toplantya bir gn katldm. Senin nceki soruturmada verdiin ifadeni okuyorum: Orada toplantnn sona ermesinden sonra da drt be gn kaldn sylyorsun. zmit delegesi adna Kstenceye gittiini ve zmitteki ubenin daldn sylediin hlde, ubenin dalmayp hlen haberlemelerin devam ettii, stanbul Merkezi Bakanlndan resmen bilgi verilmesiyle ortaya kyor. Senin bu meseleden sonra tekrar stanbuldaki Hnakyanlarn toplantsnda bulunarak, zmit delegesi sfatyla oy verdiin nceki soruturma evraknn ieriinden ortaya kyor. Bunlara ne diyeceksin? Tesadfen oraya gittim. Toplantnn bittii akam da hemen gemiye bindim. Senin imdi verdiin ifade, Hnakyanlarn nceki soruturmasnda verdiin ifadeyi tamamen yalanlyor. Ne diyeceksin? Tesadfen bulunduum yanl deildir. Buradaki toplanty yani Hnakyanlarn toplantsn da bildiimi syledim. Yani ihtilale raz olmadm syledim. Zaten Kstence toplantsnn resm bir sfat da yoktur. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) -------------153 ----------

Hac Mihrann tekrar alnan ifadesidir. (7 Eyll 1915)

Hangi partidensin? Hibir partiye mensup deilim. Hnak Partisine dahil olduunu, gzaltnda bulunan arkadalarndan zmitli Kirkor sylyor ne diyeceksin? Yalandr. Sabah Glyan tanmaz msn? Hayr. Adapazarna geldi, grdm. Ka yl nce geldi? Alt yl nce geldi. 31 Mart Vakasndan sonra silah almadn sylemitin. Ondan nce almadn m? 15 tane gra ve martin tfei, iki tane de mavzer tabancas almtm. Ne kadar zaman nce aldn? 31 Mart Vakasndan iki ay nce aldm. Niin aldn? Satmak iin aldm, o zamanlar serbestti. Kimlere sattn? zmitli Garbis, Adapazarnda Aa Camii karsndaki Kahveci Avadis, Adapazarnda Komisyoncu Mihran Jamgoyan ve yine Adapazarnda arda bulunan Kasap Mehrdat? Deveciyana gra tfei; Adem Pehlivann olu Hakk, Adapazar Kuyudibindeki Terzi Mihran ve Manavlar arsndaki zmitli Manav Garbise tccar(?) martini sattm. Mavzer tabancalarndan birini ttn kaaks Setraka, dierini de Ekmekizadeye sattm. Dierlerini ise hatrlamyorum. Sen bu tfekleri 31 Mart Vakasndan nce aldn sylemitin. Ne zaman sattn? drt ay iinde satmtm. Bu tfekleri sattn ahslar, silah arama grevlisi Adapazarna geldiinde gsterdin mi? Gstermedim. Sorduklar zaman syledim. Niye kendiliinden ihbar etmedin? Olabilir, getirmiler dedim. 154

Hlbuki sen bunu ihbar etmemisin. O silahlar taycsnn yannda bulunmu, onlar da seni ihbar etmiler. Sonra seni armlar, bu i ortaya km. Ne diyeceksin? Hayr, ben syledim. Daha nce de sorduk. imdi yine tekrar ediyorum. Sen arlmadan doruca gidip, yetkililere bilgi verdin mi, yoksa arldktan sonra m syledin? Hayr, ben gittim. Hlbuki imdi, sana daha nce Tfekleri sattn ahslar silah arama grevlisinin Adapazarna geliinde gsterdin mi? diye sordum. Sen, Hayr gstermedim. Sorduklar zaman syledim. demitin. Byle iki satrda hemen fikir deitirmek neden meydana geliyor. Syle? Anlamamm. Hlbuki Adapazarna yl nce gelen Sabah Glyan araclyla senin, bir ok mavzer vesair yasak silahlar alarak halka dattn, bu silahlarn sahibi bulunanlarn orada toplanan heyetin nndeki itiraflaryla ortaya kmaktadr. Bu konuda alnan ifade tutananda imzalar da var. Ne diyeceksin? Hayr, kesinlikle iftiradr. Zaten silahlar 31 Mart Vakasndan nce alarak, birka ay iinde sattm, diye kaamak verdiin ifaden de bu suu ilediini gsteriyor. Ne diyeceksin? Hayr, o zaman silah satmak yasak deildi. fadeni imzala. mzalayaym. (mza)

----------

-----

----------

Hac Ohannesin tekrar alnan ifadesidir. (7 Eyll 1915)

Sen hangi partidensin? Hnakyan rgtne mensuptum. rgtte ne idin? Bir buuk yla yakn, 1911de ynetim kurulu yesi oldum. 155

Seninle birlikte kimler ynetimde yeydi? Mihran Jamgoyan, Ardais Burmayan, Agopcan? Kundayan ve Antranik Kemolyan(?) vard. Bakan kimdi? Mihran Jamgoyand. Ne sre bakanlkta bulundu? 1912ye kadar. Balkan Sava balad ve skynetim iln edildi. Ondan sonra btn kulpler kapand. Bu adamlar necidir? Mihran Jamgoyan Adapazarnda komisyoncudur. Ardais Burmayan Uzunarda kolacdr. Agopcan? Kundayan Uzunarda ayakkab imalatsdr. Antranik Kemolyan da(?) Sarraf Tarakyann yazcsdr. Adapazarna grevliler gelip, silah vesair patlayc maddelerinin teslimi iin duyuru yapld zaman, sen ne yaptn? Bir iftem vard. Gtrdm, belge verdiler. Bombalar haber verdin mi? Bombalarn hepsi ortaya ktktan sonra Polis evki beni ard. Sen de partinin adamsn. dedi ve bu kan bombalar sordu. Ben de syledim. Bombalar ortaya ktktan sonra tabi onun datclar da anlalmtr. Sen nceden falan bombay dattm, falan da bomba bulunmaldr diye, hemen iln sonrasnda grevlilere niye bavurmadn? Pantuhun yle bir ey yaptn tesadfen rendim. Fakat kime gtrdn bilmediim iin bir ey diyemedim. Pantuhu ihbar etseydin, neden etmedin? Pantuh alt yl nce gitmiti. yle anlalyor ki, bu bombalar Pantuh araclyla datlm ve Horenin dkknnda yaplm, senin evinde de doldurulmutur. Bu suta nz ayn durumdasnz. Ne diyeceksin? Ne sylediysem syledim. Balkan Muharebesi srasnda artk partinin daldn sylemitin. Resmen bir partinin ynetim kurulu yelerinden olduunu sylediin ve bu ite grevli kiilerden olduun hlde, partinin durumundan habersiz gzkmen bu ite ne kadar sulu olduunu kantlar. nk sizin partinin merkez ynetiminin daha on ay nce vermi olduu belgede Adapazar ubesinin hl mevcut olduunu ve bu ubeyle beraber 50 ubenin daha bulunduunu hatta bu ubeler adna geen 156

yl Temmuzda stanbul'da kongre yaptklarn ayrntl olarak bildiriyor. Ne diyeceksin? Dorudur. Temmuzda kongre yapld. Buraya birisi iin vekillik verildi. Fakat, benim bilgim yoktur. Jamgoyan, bana "ye istediler, birisini vekil yaptk." diye seferberlik ilnnda sylemiti. O hlde imdi sorduum zaman "Parti dalmtr" diye neden yalan syledin? Kulpler kapanm, parti dalmtr demek istedim. O hlde gizli toplantlar oluyor. Deil mi? Hayr. yle bir ey yoktur. fadeni imzala. mzalayaym. (mza)

----------

-----

----------

Hac Ohannes'in tekrar alnan ifadesidir. (7 Eyll 1915)

zmitli Kirkor, Horen, Hac Mihran, Karabet Patukyan, Hamal Karabet, Antranik Genyan, Berber Artin hangi partidendirler? zmitli Kirkor, Tanaksiyon'du. Horen eskiden Hnak't. Hac Mihran Hnam. derdi. Karabet Patukyan' tanmyorum. Hamal Karabet'i de tanmam. Antranik Genyan Hnakyan'dr. Berber Artin'i tanmam. fadeni imzala. mzalayaym. (mza) -----------------------

Antranik Genyan'n tekrar alnan ifadesidir. (7 Eyll 1915)

Hangi partidensin? Hnakyan rgtne mensuptum. buuk yldr parti kalmad. 157

Neden kalmad? Balkan Harbi srasnda skynetim iln edildii zaman, yasaklayp, kulb kapattlar. Sonra tekrar izin aldnz m? Ne izin alnd, ne de devam edildi. Yetkililer izin verdi mi? Bavurulmad. Demek ki izinsiz olarak partinin kurulduu ve kararlar ald anlalrsa bunun gizli bir rgt olduu ve bozguncu dncelerle toplantlar yapt anlalr deil mi? Tabi yledir. Partide hangi mevkideydin? Sadece mensuptum. Sizin partinin ve Adapazar ubesinin dalmadn ve hl haberletiinizi, bal olduunuz stanbul Merkez Kurulu bu konuda haberleen kulplerin isimleriyle ve resmen bir belgeyle bildirmitir. Hatta geen yl Temmuz aynda stanbul'da yaplan kongreye delege gnderdiinizi sylemitir. Zaten, arkadalarnzdan tutuklu, Hac Ohannes de Adapazar ubesi adna geen ylki stanbul Kongresinde vekleten oy verildiini itiraf etmitir. Bunlara kar ne diyeceksin? Bilgim yoktur. Sabah Glyan' tanyor musun? Merutiyet iln edildikten be alt ay sonra geldi. O yl bir defa daha geldi. Daha nce Divan- Harb-i rfye geldin mi? Bir sefer geldim. Szl olarak bir eyler sordunuz ve tahliye ettiniz. Senin Sabah Glyan'dan silah aldn anlatlyor. Ne diyeceksin? Hayr. Yalandr. Sabah Glyan'dan 50 adet kundakl mavzer tfei ve ok miktarda Rus revolveri ve martin alarak halka dattn, bu silahlar tayanlar tarafndan, silah arama memuruna heyet nnde ihbar edilmi. Bu konuda birilerinin nnde tutanak dzenlenmi. Ne diyeceksin? Hayr. Yalandr. Btn varlmla reddederim. Sen, Adapazar ubesinin de daldn reddetmitin. Deil mi? Evet. 158

Pantuh'u tanyor musun? Adapazar'na geldiinden dolay tanyorum. Pantuh hangi rgttendir? O zamanlar Hnak rgt kurulmutu. Hnakyandr derlerdi. Pantuh ne zaman geldi? Merutiyet iln edildii zaman geldi. Sen, programn bilerek rgte katldn deil mi? Evet. Kendime gre bilirim. nancma gre kabul ettim. Bu rgtn programnda (ki sana o program gsteriyorum); Ermeni milletinin en fazla Trkiye'de bask altnda olmasndan dolay Ermeni ihtilali srf Trkiye'yi kapsayacak ve Trkiye, ihtilal hareketlerine sahne olacak. Ermenistann gelecei Osmanl mparatorluunun kaderinden ayrlarak, Ermeni milletinin istiklli elde edilecek. Bu maksat iin gazeteler, kitaplar ve sylevler araclyla propaganda; despotlara, ajanlara ve hainlere kar da terr. Dzenli ete tekilat, takmlar tekili ve zel asi tmenleri tekil edip, Trkiyenin sava durumunda olmasndan da yararlanarak ortaya klmas durumu vardr. Sen de bu rgttensin. Ne diyeceksin? Bu program ilk defa gryorum. Bizim programmzda bu yoktur. Kabul etmiyorum. Bir insann sz m geerlidir, yoksa icraat m dikkate deerdir? craat dikkate deerdir. Sen bu program bilmediini ve rgtn byle bir program olamadn sylediin hlde yukardan beri saydm Hnak Partisi programnda bulunan maddelerin ihtilal hareketinin sahnesi Osmanl Devleti olacak ksm uygulamaya geirilmitir. htilal iin gerekli olan propaganda, basn vastasyla yaplr. te Yeridasart Hayasdan ve dier gazeteleri sana okuyaym. Kitaplar araclyla yaplan propagandaya gelince; o kitaplardan bazlar Van Hnak rgtnde ele geirilmitir. Onlar da gsteriyorum. Trk grevlilerine kar olan terr ise geen yl uygulanm ve Talat Bey aleyhinde ilenmitir. O da tabi bilgin dahilindedir. Dzenli ete tekilatn ihtiva eden ve zel asi tmenler, partileri tekilatn aklayan yn ise gsteriyorum. Bunlar Kilis, Van, Kadky vesaire Hnak kulplerinin resm defterleri ieriinden bellidir ki, onlar da sana gsteriyorum. En son kalan ksm ki, Trkiyenin sava hlinde olduu bir srada frsattan istifade ederek ortaya klmasdr ki, bu da tamamen Van ve evresinde uygulanm ve dier yerlerde ise mavzer ve sair tfekler ile bombalar bulunmutur. Bundan dolay nceden sana sormu olduum bir soruyu tekrar soruyorum: Bir kimsenin szne mi baklr, yoksa yaptklarna m? Bir 159

partinin programm bu deildir, demesine mi baklr, yoksa bu ksa programn ieriindeki maddelerin, aynen ve tmyle uygulanmasna m baklr? Bu artlara gre senin de Hnak olduunu itiraf etmen ve ahitlerin ifadesiyle tutulan tutanakta; Adapazarnda mavzer tfei dattna ilikin iddialara ne diyecein varsa syle. Bizde yle bir program yoktur ve bu saydklarnz tamamyla reddederim. fadeni imzala. mzalayaym. (mza)

----------

-----

----------

Hamal Karabetin tekrar alnan ifadesidir. (7 Eyll 1915)

Hangi partidensin? Ben parti nedir bilmem. Senin Hnak Partisinden olduunu arkadalarndan Kirkor sylyor, ne diyeceksin? Hayr ben partiye dahil deilim. Bir zamanlar zmitte Doktor Minmeyan(?) Agop Seni Hnak rgtne yazaym. dediyse de, ben kabul etmedim. Ben Devlete hizmet ederim; millet iine karmam dedim. Mademki Devlete sadakatin vardr; niin bombalar tadn? Berber Artin Yok et! diye syledi. Niin yok ediyorsun? Devlete verseydin, iine yarard. Akl edemedim. Bu defa silah toplamaya grevliler gelip, duyuru yapldnda sen ne yaptn? Orada deildim. Tarakl tarafnda alyordum. Kanun kt. Yetkililer herkesten bilgi istiyor. Sen de byle zararl ve yasak eyleri nakletmisin. Naklettiin yerleri gidip haber verseydin. Yetkililer armad.

160

Yetkililer ardktan sonra m bilgi verecektin? Yetkililerin seni armas o iin ortaya kmas demektir ki, o zaman da senin ihbarna gerek kalmaz. Ben yetkililere gitmedim, bakas ihbar etmi. O hlde senin lke ierisinde bomba nakletmek ve saklamak suretiyle bir ihtilale giritiin; resm makamlarn haberi olunca da bunlar denize atarak, cezadan kurtulmak istediin anlalyor, ne diyeceksin? Bombalar Fc Karabete vermitim. Bu bombalar bir buuk yl kadar saklandn kendin itiraf ediyorsun. Suluyum. Ne yapaym, unutmuum. nsan kendi hayatna mal olacak bu zararl maddeyi unutur mu? Unuttum. fadenizi imzalaynz. mzalayaym. (mza)

----------

-----

----------

Berber Artin'in tekrar alnan ifadesidir. (7 Eyll 1915)

Hangi partidensin? Bir partiye bal deilim. Yazlmam Kirkor Kiragosyan syledi; ama yazlmadm. Pantuh'un, senin dkknna bomba braktn ve sen de yok ettiini sylemitin. Bu bombalar Hamal Karabet'e teslim ettiinde, yetkililere haber verdin mi? Karabet'e "Denize at." dedim. Neden yetkililere haber vermedin? Yetkililerin bir iine yarard. "Denize at." dedim. Silah aramak iin memurlar geldii zaman "Ben Hamal Karabet'e bomba vermitim." diye mracaat ettin mi? zmit'te deil. stanbuldaydm. 161 Yetkililere teslim etmedin?

Bu kanun 26 Nisan'da yaynlanmtr. stanbul'da da olsan, orada haber verebilirdin. Aklma gelmedi. O hlde, Adapazar'nda bomba vesair patlayc madde dattn ve yetkililer iln ettii hlde yerlerini bildirmeyerek kullanabilmek iin frsat kolladn anlalyor. Ne diyeceksin? Ne haber vereyim, unuttum. Hi aklma bile gelmedi. fadenizi imzalaynz. mzalayaym. (mza)

----------

-----

----------

162

Henz yakalanamayan ve getirtilmesi mmkn olmayan Murabacyan Hac Nerses ile Kekenos olu Bogos'un ve arkadalarnn ayrlarak; Kegam, Rusyal Kirkor Hallayan, Jirar Bartoh ve Glbenk'in sanklklaryla beraber, esas hakkndaki dncelerinin bildirilmesi. (7 Eyll 1915) Mhr (Divan- Harb-i rf) (mza) Bu ifade tutana ile ek belgeleri okundu ve incelendi: Ermeni ihtilal rgt yelerinden olup evlerinde bomba ortaya kt bildirilen Kirkor, Mihran, Artin Karabet, dier Karabet, Hac Ohannes, Antranik ve Horen ile sulu olup olmadklar aratrlan, Rusyal Kirkor Hallayan, Jirar Bartoh, Kegam, Glbenk ve henz ele geirilemeyen ve bundan dolay sorgular yaplamayan Kekenos olu Bogos ve akl dengesi yerinde olmayan Murabacyan Hac Nerses ve arkadalar haklarnda yaplan sorgulamalar sonucunda; sanklardan sorgular yaplan Adapazarnn Karakalpak Mahallesinde oturan, kitap, 32 yanda, Manuk olu Hac Ohannes; Gle Mahallesinden, sigortac, 42 yanda, Minas Genyan olu Antranik; Kuyumcu Mahallesinde oturan, demirci, 46 yanda, Haatur Yeremyan olu Horen; Yzik(?) Mahallesinde oturan, silah ve sebze-meyve satcs, 40 yanda, Hac Artin izmeciyan olu Hac Mihran; Abdal Mahallesinde oturan, Ararat Oteli kiracs, 61 yanda, Ohannes Kabyan olu Kirkor; stanbul Galatada Leblebici Sokanda berberlik yapan, zmitli, 39 yanda, Bogos Klnyan olu Artin; zmitin Bahecik kynde, fc, 45 yanda, Ohannes Patukyan olu Karabet; ve belirtilen yerin Aynalkavak Mahallesinden, 47 yanda, Minas Papazyan olu Hamal Karabet ile firar eden ve ikamet yerleri belli olmadndan, arlarak sorgular yaplamayan Adapazar'nda balk tuzlaycs Kegam, Rusyal Kirkor Hallayan, Azadamard Matbaasnda yazc Jirar Bartoh ve zmit'te istasyon karsnda kraathaneci Glbenk'in Ermeni milletinin en ok Trkiye'de bask altnda olduu bahanesiyle, Trkiye'de gerekletirecekleri ihtilal hareketlerinin sonucunda; Ermenilerin geleceini, Osmanl geleceinden ayrarak, Ermeni ulusal bamszlnn elde edilmesi dncesini gerekletirmek ve hain fikirlerinin yaylmas iin, basn, kitaplar ve sylevlerle propaganda yapmaktadrlar. Osmanl memurlarna kar suikast dzenlemekte, dzenli eteler tekil ederek ve mevcut durumu frsat bilerek, eitli yerlerde ihtilal hareketleri karmakta ve bundan yararlanarak oluturduklar zararl rgtn ileri gelenleri ve yeleri olarak, gizli toplantlar yapmaktadrlar. Patlayc maddeler yapmakta, silah toplamakta ve datmaktadrlar. Halkn elindeki patlayc madde, silah ve cephaneyi geici kanun gereince belirlenen zaman ierisinde teslim 163

edilmesi, aksi hlde sz konusu malzemenin sahibi, ordu aleyhine dmanca hareketler hazrlamak ve sava ihaneti yapm saylarak, kanun gerei idam edileceine dair her tarafta olduu gibi Adapazar Kaymakamlnca da btn kylere ve kasabalara telll araclyla duyurulmu; muhtarlara, kilise duvarlarna ve ke balarna ilnlar asld ve yazld hlde, hain dncelerini gerekletirmek amacyla sz konusu kanunun hkmlerini ieriini dinlemeyerek ve itibar etmeyerek, hazrladklar sava aletlerini sakladklar ve denize atmak suretiyle imhaya teebbs ettikleri ve ihtilal heyeti olarak, Devletin i gvenliini bozmak istedikleri anlalmtr. Sorgular sonucunda, ad geenlerden Hac Ohannesin, Bartohun kendisine bomba getirip, bir iki gn sonra alp zmite gtrdn; Antranikin kendisi her ne kadar partiye mensup ise de buuk yldr partinin mevcut olmadn; Demirci Horenin, Bartohun teklifi zerine imal ettii bombalar, ad geen ahslarn doldurduunu; zmit ve Adapazarnda ele geen bombalar da kendisinin imal ettiini ve arama srasnda atm olduu bombalar tuvaletten karp verdiini, bundan dolay sava aletlerinin dorudan doruya kendisi tarafndan yapldn sylemitir. Hac Mihran'n da silah olmas nedeniyle baz mavzer ve gra tfeini 31 Mart Vakasndan sonra sattn; dier sank Kirkor'un ifadesine ramen partiye mensup olmadn ve Kirkor'un aratrma srasnda kuyuya saklad bombalar, aramayla grevli yetkililere teslim ettiini, Kirkor Hallayan'n sandk iinde otele getirdiklerinin bomba olduunu sonradan anlayarak, kuyuya attn ve resm makamlarca duyurusu yaplan ilnlarn stanbula zel ve snrl olduunu zannettiini ifade etmitir. Hnaklardan Artinin Pantuh adndaki birisinin, gazinocu yneticisi Glbenk'e iki kavanoz ve bir sepet ierisinde bomba getirdiini ve Hamal Karabet vastasyla denize atlmasn tavsiye ettiini ve Karabet'in de Hamal Karabet ile beraber Kegam'n getirdii bombalar denize atarak imha ettiini ve Sabah Glyan'n bakanlnda Kstence'de yaplan kongrede ye olarak bulunmayp, Kstence'ye bir i nedeniyle tesadfen gittiini; Hamal Karabet'in, Artin'in be alt yl nce verdii bombalar evinde kmrlkte bir buuk yl unuttuunu, daha sonra denize atmak zere Fc Karabet'e braktna dair ksmen kendiliinden ve ksmen de kaamakl olarak meydana gelen konumalar ve itiraflaryla birbirlerini sulamlardr. zmit ve Adapazar'nda silah toplamakla grevli olan heyet tarafndan patlayc maddelerin toplanmasnda ve sanklarn ifadelerinin alnmasnda; ihtilal heyeti bakanlarndan Jirar Bartoh ve Rusyal Kirkor Hallayan'n bomba datmyla grevli olduklar ve Glbenkin de Pantuh tarafndan verilen bombalar datmakla ykml bulunduu ve dier konulara ait kayt defterlerinin ieriindeki delillerle anlalmtr. Sanklar, Mlkiye Ceza Kanununun 58 nci maddesinin ikinci Ek hkm gereince cinayetle sulanm olduklarndan, ad geenlerin bu nedenle cinayetle sulanmalar; akl dengesi yerinde olmayan Murabacyan Hac Nerses ile kimlii anlalamayan Kekenos olu Bogos 164

haklarndaki soruturmann da ayrlmasna karar verilmesi, talep ve iddiasyla mevcut evrak, Soruturma Kurulu Bakanlna takdim olunur. (9 Ekim 1915) Mhr (Savclk) (mza)

----------

-----

----------

KARAR Ermeni ihtilal rgt yneticilerinden olup, evlerinde bomba kt bildirilen Kirkor, Mihran, Artin, Karabet ve dier Karabet, Hac Ohannes, Antranik ve Horen ile sanklklar sorulan Rusyal Kirkor Hallayan, Jirar Bartoh, Kegam, Glbenkin ve henz ele geirilemediklerinden dolay sorgulamalar mmkn olamayan Kekenos olu Bogos ile akl dengesi yerinde olmayan Murabacyan Hac Nerses ve arkadalar haklarnda yaplan sorgulama neticesinde, sanklardan sorgular yaplan Adapazar Karakalpak Mahallesinde ikamet eden, 32 yanda, Manuk olu, Kitap Hac Ohannes; yine ayn yerin Gle Mahallesinden, sigortac, 42 yanda, Minas Genyan olu Antranik; Kuyumcu Mahallesinde ikamet eden, demirci, 46 yanda, Haatur Yeremyan olu Horen; Yzik(?) Mahallesinde ikamet eden, silah ve sebze-meyve satcs, 40 yanda, Hac Artin izmeciyan olu Hac Mihran; Abdal Mahallesinde ikamet eden, Ararat Oteli kiracs ve gazinocu, 61 yanda, Ohannes Kabyan olu Kirkor; stanbul Galata Leblebici Sokakta bulunan, zmitli, berber, 39 yanda, Bogos Klnyan olu Artin; zmitin Bahecik kynden, 45 yanda, fc, Ohannes Patukyan olu Karabet; yine ayn yerin Aynalkavak Mahallesinden 47 yanda, hamal, Minas Papazyan olu Karabet ile Adapazarnda balk tuzlaycl yapan firar Kegam; Rusyal Kirkor Hallayan; Azardamard Matbaasnda yazc olan Jirar Bartoh ve zmitte istasyon karsnda kraathanecilik yapan Glbenkin, Ermenilerin en fazla Trkiyede baskya uradklar bahanesiyle Osmanl Devleti iilerine mahsus ihtilalci hareketlerindeki alnan kararlarn sonucu olarak, szde Ermenistan eyaletlerinin geleceini, Osmanl Devletinin akbetinden ayrarak, Ermeni ulusal bamszln salamak iin byk ktlkle sonulanacak fikirlerle oluturduklar tespit edilmitir. Bu hain amalarn, gazete ve kitaplarla propagandasnn yapld; devlet grevlilerine suikastlarda bulunarak; dzenli eteler kurup uygun yerlere gndererek, mevcut durumu yukarda aklanan amalarn elde edilmesine vesile kabul ederek, eitli yer ve zamanlarda genel ayaklanmalar karlmas esasna dayanarak oluturulan Ermeni rgtlerinin belirtilen amalar dorultusunda faal yelerinden olarak, bu amacn gereklemesi bakmndan gizli toplantlar dzenlemek ve 165

birtakm yanc patlayc maddelerin imali ile silah toplamak ve datmak; bunlar saklamak ve iin balangcnda verilecek iaretle bu silahlar kullanmaya hazr bulunmak, halktaki silah, cephane ve yakc maddeler ile yanc kimyev maddelerin bu konudaki geici kanun gereince belirlenen zaman ierisinde teslim edilmesi, aksi takdirde yanlarnda bu gibi maddeler kan ahslarn, ordu aleyhinde dmanca hareketlere ve savaa ihanete hazrlandklar kabul edilerek, kanun gereince idam olunacaklarna dair, her tarafta olduu gibi Adapazar Kaymakamlnca da btn ky ve kasabalarda uygun vastalarla iln edilmi, ayrca muhtarlarn ellerine, kilise duvarlarna ve ke balarna duyuru ilnlar braklmasna ve aslmasna ramen ad geen ahslar byk felket douracak fikirlerinin zorlamasyla adaletli tedbirleri kapsayan sz konusu hkmlerin ieriini dinlemeyerek ve itibar etmeyerek, yesi bulunduklar rgt emriyle hazrladklar sava aletlerini sakladklar ve ksmen denize atmak suretiyle imhaya teebbs ettikleri anlalmtr. Sorgular sonucunda ilerinden Hac Ohannesin, firar Bartohun kendisine bomba getirip bir iki gn sonra alp zmite gtrdn; Antranikin kendisi her ne kadar partiye mensup ise de buuk yldr partinin mevcut olmadn, Demirci Horenin, Bartohun teklifi zerine imal ettii bombalar ad geen ahsn doldurduunu; zmit ve Adapazarnda ele geen bombalarn da kendisinin imali olduunu ve arama srasnda atm olduu bombalar tuvaletten karp verdiini, bundan dolay sava aletlerinin dorudan doruya kendisi tarafndan yapldn; Hac Mihrann da kendisinin silah olmas sebebiyle baz mavzer ve gra tfeklerini 31 Mart Vakas sonrasnda sattn ve dier sank Kirkorun ifadesine ramen partiye mensup olmadn, arama srasnda Kirkorun kuyuya saklad bombalar, aramayla grevli memurlara teslim ettiini; Kirkor Hallayann otele getirdii sandkta bomba olduunu sonradan anlayarak, kuyuya attn ve resm makamlarca duyurusu yaplan ilnlarn stanbula zel ve snrl olduunu zannettiini; Artinin Pantuh adndaki Hnaklardan birinin Glbenke iki kavanoz ve bir sepet ierisinde bomba getirdiini ve Hamal Karabet araclyla denize atlmasn tavsiye ettiini; Karabetin de Hamal Karabet ile Kegamn getirdii bombalar denize atarak imha ettiini; Sabah Glyann bakanl altnda Kstencede toplanan kongrede ye sfatyla bulunmayp, bir i sebebiyle tesadfen Kstenceye gittiini; Hamal Karabetin de, Artinin be alt yl nce verdii bombalar evindeki kmrlkte bir buuk yl kadar unuttuunu ve daha sonra denize atmak zere Fc Karabete braktna dair ksmen aka ve ksmen de baka manalarda sylemilerdir. Daha sonra ortaya kan itiraflaryla da birbirlerini sulamalar; zmit ve Adapazarnda silah toplanmas ve biriktirilmesiyle grevli olan heyet tarafndan sz konusu patlayc maddelerin toplanmasnda ve ad geen sanklarn ifadelerinde hususiyle ihtilal ynetiminin bakanlarndan Jirar Bartohun ve Rusyal Kirkor Hallayann bomba datmyla grevli olduu; Glbenkin de 166

Bartoh tarafndan braklm olan bombalar datmakla hizmet ettiine dair olan ifade tutanaklarnn ieriindeki deliller ve kanun maddeleri ile kesinlemitir. Sularnn, Ceza Kanununun -bu bombalarn ama ve imal zaman ile saklamalar itibariyle- 58 nci maddesi deiik ikinci ekine uygun olarak idam cezas gerektiren eylemler derecesinde grlm olduundan, Divan- Harb-i rf tarafndan yarglamalarnn yaplmak zere tutuklanmalar ve firar olarak adlar geen ahslarn cinayetle lzum- muhakemelerine; ancak akl dengesinin yerinde olmad anlalan Murabacyan Hac Nerses ve kimlii belirlenemeyen Kekenos olu Bogos haklarndaki tahkikatn imdilik ayrlmasna oybirliiyle karar verildi. 11 Ekim 1915

----------

-----

----------

Sz konusu sanklarn haklarndaki kararlarn uygulanmas talebiyle Divan- Harb-i rf Bakanlna takdimi. 12 Ekim 1915

----------

-----

----------

167

TURA (Abdlmecit olu Mehmet Han) Ermeni ihtilal rgt yesi olup, evlerinde sakladklar bombalar belirtilen zaman ierisinde gvenlik glerine teslim etmemek suuyla sank olan Adapazar Kuyumcu Mahallesinde ikamet eden Haatur Yeremyan olu Demirci Horen; Abdal Mahallesinde oturan Ararat Oteli kiracs ve Ohannes Kabyan olu Gazinocu Kirkor ile zmitin Bahecik kynden Ohannes Patukyan olu Fc Karabetin stanbul Divan- Harb-i rfsinde yaplan yarglamalarnda; sanklardan Horenin bomba imal ettii ve saklad; Ohannes olu Kirkor ve Ohannes olu Karabetin de evlerinde bomba bulundurup sakladklar ve belirtilen zaman ierisinde gvenlik glerine haber vermeyip teslim etmedikleri kesinlemi olduundan, her nn de sz konusu eylemlerin faili olmak zere cinayetle cezalandrlmalarna ve Asker Ceza Kanununa Ek 26 Nisan 1915 tarihli geici kanunun 2 nci maddesine uygun olarak idamlarna karar verildii, ad geen Divan- Harb tarafndan dzenlenip, tarafma arz ve takdim edilen mazbatada gsterilmi olmakla, gereinin yaplmas gereklilii ortaya kmt. Sen vn kaynamz, saygdeer komutan, bykl ve ycelii ebed olan Harbiye Nazrmz Enver Paa. Yukarda ad geenler hakkndaki hkm yerine getir. 8 ubat 1916

----------

-----

----------

168

Osmanl Ordusu Bakomutanlk 2 nci ube Numara 14584 18 Austos 1915 stanbul Merkez Komutanlna Zeytinburnu Sanayi Okulunun Ermeni rencilerinden olup, fabrikann i ve d dzenini gsteren krokiyi alrken yakalanarak, evrakyla birlikte stanbul Merkez Komutanlna teslim edildii anlalan ahs hakknda gelen iki yaz ve ilgili raporlarn, asl evrakla birletirilerek Divan- Harbe verilmesi ve sz konusu Divan- Harpten verilecek hkmn bildirilmesi rica olunur. Genel Karargh stihbarat ube Mdr Kurmay Binba mza Mahkemeler ubesine / 19 Austos1915 Szkonusu kiiye ait evrakn 13 Austos 1915 tarih ve Mahkemeler / 4352 say ile Divan- Harb-i rf Bakanlna gnderildii kayttan anlalmtr. Evraklar birletirilerek sonucu bildirilmek zere Divan- Harp Bakanlna takdim edilmitir. 21 Austos 1915 Merkez Komutan Yarbay mza rf 736 Birletirilmek zere / 23 Austos 1915

----------

-----

----------

Ad geen kroki iin bkz. s. 737-738

169

CEZA KANUNU Madde 40: Deitirilmi Padiah emri : 4 Haziran 1911 Yaym : 17 Haziran 1911 Yrrle girii : Yaymndan 60 gn sonra.45

Su iledii zaman 13 yan tamamlamam olanlar su olan eylemi ayrt etmekten mahrm kabul edilerek iledikleri sutan sorumlu olmazlar. Ancak kk sular mahkemesi tarafndan hkm verilenler, kendilerinden taahhtname alnmak suretiyle ailesi, velisi veya vasilerine teslim edilir veya reit oluncaya kadar bir sre, slah iin tutuklanarak bir slahevine gnderilirler. Ailesine, velisine veya vasilerine taahhtnameyle teslim edilen ocuklar 15 yan tamamlamadan gzetim altndayken bir su ilemelerine meydan verilirse sz konusu kiilerden 1 liradan 100 liraya kadar nakit ceza alnr. Su ilediklerinde 13 yan tamamlam olup da 15 yan tamamlamam olanlarn haklarnda iledikleri sutan dolay aadaki cezalar uygulanr. Su idam, mebbet krek, kalebentlik ya da sresiz srgn cezalarn ieren cinayetlerden ise slah edilmek zere 5 yldan 10 yla kadar hapsedilir. Eer geici krek, geici kalebentlik veya geici srgn cezalarn gerektiren sulardan ise yine ayn ekilde slah edilmek zere iledii suun gerektirdii ceza sresinin drtte birinin te biri kadar hapsedilir. Her iki durumda da 5 yldan 7 yla kadar polis gzetimi altna alnabilir. Suu medeni haklardan kstlama cezasn gerektirirse, slah edilmek zere 6 aydan 3 yla kadar hapsedilir. Yukarda geen cezalarn altnda bir cezay gerektirirse, o cezann te birini gememek zere belirli bir mddet slah edilmek zere hapsedilir. Nakdi para cezas gerektirirse bunun yars indirilir. Su iledii zaman 15 yan tamamlayp 18 yan tamamlamam olanlar idam, mebbet krek, mebbet kalebentlik veya mebbet srgn cezalarn

40 nc maddenin asl:

Ergen olmayan sulu, iledii sua kar gelen cezaya arptrlmayp su olan eylemi ayrt etmekten mahrum deilse salam bir kefalete balayarak ailesine veya akrabasna teslim olunur. Ailesi veya akrabas tarafndan salam bir kefalet gsterilmedii takdirde polis tarafndan slah edilmek zere belirlenen gn kadar hapsedilir. Ergen olmayan sulu iledii eylemin sonucunun bir su olacan bilerek tasarlayarak suu iledii takdirde eer bu su idam, mebbet krek, mebbet kalebentlik veya mebbet srgn cezalarn gerektiren cinayetlerden ise slah edilmek zere 5 yldan 10 yla kadar hapsedilir. Geici krek, geici kalebentlik ya da geici srgn cezalarn gerektiren sulardan ise ayn ekilde slah edilmek zere iledii suun gerektirdii ceza sresinin drtte birinin te biri sresi kadar hapsedilir. Her iki ekilde de 5 yldan 10 yla dek polis gzetimi altna alnabilir. Su medeni haklardan kstlama cezas gerektirirse slah edilmek zere 6 aydan 3 yla kadar hapsedilir. Su, yukarda geen cezalarn altnda bir cezay gerektirirse o cezann te birini gememek zere belirli bir mddet slah edilmek zere hapsedilir.
45

Ceza Kanunname-i Hmayunu, Matbaa-i Amire, stanbul, 1335, s. 12-14.

171

gerektiren durumlarda slah edilmek zere 7 seneden 15 seneye kadar hapsedilirler. Geici krek, geici kalebentlik veya geici srgn cezalarn gerektiren durumlarda yine ayn ekilde slah edilmek zere asl ceza sresinin yarsndan te ikilik sre kadar hapis olunur. Her iki ekilde de 5 seneden 10 seneye kadar polis gzetimi altna alnabilirler. Eer su yukarda geen cezalarn altnda ise asl cezann drtte biri dlerek hapis cezas verilir.

---------Madde 9946:

-----

----------

st dzey ve dier seviyedeki devlet grevlilerden her kim olursa olsun, devletin emirlerine, kanun ve ynetmelik hkmlerinin uygulanmasna ve her trl belirlenmi parann tahsiline kar gelmek iin nfuzunu ve yetkisini kullanacak ve kullandracak olursa geici hapis cezasyla cezalandrlr. Eer grevlilerin bu ekildeki eylemleri, amirlerinin emriyle zorunlu olarak meydana gelmise, sz konusu ceza bu kiilerin hakknda geerli olmayp nce, emir kimden kmsa onun hakknda uygulanr. Eer byle bir eylem daha ar bir cinayete sebep olursa o ar cinayetin cezas hkmedilir ve uygulanr. Ek 1: Padiah emri 9 Ocak 1861.(?) Yukarda belirtildii ekilde nfuzunu ve yetkisini kullananlar devlet grevlisi deil iseler 1 yldan ok olmamak zere ayn ekilde hapis cezasyla cezalandrlrlar. Padiah emri Yaym Yrrle girii : 4 Haziran 1911 : 17 Haziran 1911 : Yaymndan 60 gn sonra.

Ek 2-

Her kim olursa olsun, kolera ve dier bulac hastalklara yakalananlar veya yakalananlarn ldkleri ev ve dier yerlerin karantina altna alnmasyla ilgili olarak verilen emirlere ve uygulamalara fiilen engel olursa eyleminin derecesine gre 1 aydan 2 yla kadar hapisle cezalandrlr.

46

Ceza Kanunname-i Hmayunu, s. 42, 43.

172

Ek 3-

Padiah emri Yaym Yrrle girii

: 4 Haziran 1911, : 17 Haziran 1911, : Yaymndan 60 gn sonra.

Genel ahlak kurallarn korumak emniyet ve asayii glendirmek veya bulac hastalklarn etkilerini snrlamak zere devlete kabul edilip padiah emriyle yaymlanp ilan edilen kararlara uymayanlar 1 liradan 15 liraya kadar nakit para cezas veya 1 gnden 1 aya kadar hapisle cezalandrlrlar.

----------

-----

----------

Madde 12847: Bu mhr bozulur, alnr, imha edilir, yok edilir ve cinayet evraklarn korumakla grevli olanlarn zerine baz ahslar tarafndan zorlama ve saldr vuku bulduu durumda, buna yeltenenler geici krek mahkumiyetiyle cezalandrlrlar.

47

Ceza Kanunname-i Hmayunu, s. 57.

173

Minutes of the Istanbul Martial Court May 11, 1915

Doc. No: 831 President Nafiz Bey Salih Bey Hurit Bey Members Abdi Hsn Dursun Hasan Bey Bey Bey Bey Prosecutor Reit Bey Keeper of the Minutes

Public Prosecutor: It is hereby requested that the adjudication of the absentees Sabah Gulian and Verastad, who were previously invited to the hearings at the court, should continue in their absence.
For further considerations. Accused: Karamaz Serkissians son Matheos. I am from the Caucasus. I am a Russian subject. I am a member of the Hntchagian Party. I have been living here since the declaration of the Second Constitutional Monarchy (1908). I was a delegate in charge of the party affairs; I was paid daily. I have been to Diyarbakr, Harput, Van, Halep, and Erzurum as a delegate. Congresses were held in those cities but I had never attended these congresses. I attended the congress held in Istanbul. There were 50-60 people at the congress. The decisions declared in the new program were taken. This last program is thoroughly a legal program based on the social democrat bases and is approved by the government1. There are no other programs. It has been translated into Turkish and French. Social Democrat Hntchagian is something international. Sometimes people from other nations used to attend the meetings and sometimes not. We register those who want to join. The organization is Armenian. Because language has the priority, therefore it is not international. It is a national organization. It is thoroughly a social program. When a Kurd and an Armenian come together they cannot understand each other. As unity could not have been achieved we did not attend the meetings of the Social Democrat Hntchagian after the declaration of the Constitutional Monarchy. We attended only one of its meetings during the early years of the Constitutional Monarchy. I think the Social Democrat Hntchagian held a final congress in Brussels, after the declaration of the Constitutional Monarchy, to which I attended. Our association has only one headquarters, and it is in Istanbul. It has branches in Constanta and in Paris. It publishes a newspaper in Paris
The program was approved on February 8, 1910. (Tark Zafer Tunaya. Trkiyede Siyasal Partiler. [Political Parties in Turkiye]. Istanbul: letiim Yay., 1998. p. 600.)
1

175

as well. The party runs this newspaper. The president of the Paris branch was Sabah Gulian last year. Verastad and I were in Paris a year ago. I was in Paris for two-and-a-half months. I went to Egypt from Paris. Then I first went to Romania and then came to Istanbul. I stayed in Egypt for 15 days. I met with the Armenians. They recruited me to the Hntchagian Party. There was a dissension among the Hntchagians. They were separated into two parties. I did not want to accept the membership to the party for this reason. The reason of their separation into two was that the members were divided into two. The ideas were different. All were mixed up in Istanbul, and the party was divided into two. One was supporting one side the other was supporting the other. I was going reconcile Sabah Gulian and Verastad, and the ones here. The ones here are Murat Boyadjian and Nerses Zackharian from Hain. They were the members approved by the government. They were on strained terms. I stayed in Constanta for couple of days; I did not talk to anybody. Sabah Gulian was in Paris. When I got sick I went to Constanta then came to Istanbul. My sickness continued for a couple of days more. They caught me when I was going to the market one day. They said, They want you from the headquarters, and I went there. I did not write any letters to Sabah Gulian and Verastad when I was here. I talked to Vahan Boyadjian and my friends. I met Doctor Benene to ask how he was doing. I neither corresponded with nor met anybody. I wrote lots of letters about my personal affairs, business, and about the Hntchagians. I would tell you had I ever asked for money, but I do not remember whether I ever requested money. I have money. What money they say I gave to Agop Hazarian? I did not give 10 liras to Agop Hazarian. Accused: Murattian s son Agop Hazarian. I am 38 years old. I am from Varna, Bulgaria. I came to Istanbul for 20 days on a business. They caught me in Beyolu. My brothers and sisters were going to send me some money and I was going to buy few things. My brother Safar is a grocer in Varna. They caught me fro no reason, I did not talk or meet anybody here. I was somewhere in Tarlaba, whose address I do not remember. Accused: Gabril Keshishians son Minas. I am from Giresun. I am 31 years old. I am a farm worker. I am not the president of the Hntchagian branch in Giresun. I came from Odessa. The caught me. I met Agop Hazarian in Odessa. He said, Do not idle around. Come to Istanbul! You can work at my coffeehouse. After my arrival here, he came. We met at the Asya Hotel where I was staying. I asked him about the coffeehouse. He kept me waiting about one-and-ahalf months by saying I am renting it today or tomorrow. I was idling around together with Sinpat Vartanian. 176

Accused: Vartans son Smbat I am 25 years old. I am from Bitlis. I am a tailor by profession. I came here from Odessa alone one-and-a-half month prior to my detention. I met Agop Zackharian in Odessa. I came here to work. I was going to return to my hometown later. During this period I toured a lot but could not find a job. I met my townsmen and idled around. I used to meet Agop Zackharian occasionally at a coffeehouse in the fish-market in Beyolu. I went around Taksim once or twice together with Agop and Gabril. I know Agop Zackharian from Odessa. He had a shop. He used to come to the restaurant where I used to eat. I came here to work. I did not come here to do anything else. Accused: Minass son Vahan Boyadjian I am also known as Rupen. Rupen is the name I used before the declaration of the Constitutional Monarchy. The komitadjis had two names then. I am a broker from emikezek. I have been living here since the declaration of the Constitutional Monarchy. I know Karamaz, Aram Adjikbashian, Doctor Benene, and Minas Effendi. I met Karamaz in Russia, I know him for the last 22 years. Accused: Benene Toros Torossians son Bedros. He is also known as Doctor Benene. I am 33 years old. I am from Harput. I am a doctor. I am a doctor of internal medicine at number 34 in Tarlaba. I know some of the people mentioned; however, I never met them frequently. I have never held private meetings with those people either. It has not been long since I joined the party. It was forbidden for me to join a party as I was at the American Protestant School. I was interested in the Socialist parties. I did not know that the Armenians had such a party. I saw their program when I was in America. I came here after the declaration of the Constitutional Monarchy, and I became a member of the party four years ago. I realized several things when I wanted to work with them. I realized these when they registered me to the party and I resigned. We had different opinions on materialism and ideology. We were publishing the Nor Ashard [New World] newspaper. I worked hard for the improvement of this newspaper for about a month; but some unwanted events started to rise in the newspaper, and the newspaper closed down. The owners took the printing presses. I wanted to publish magazines on Socialism but I could not. I resigned as my friends Hamparsum Boyadjian code-named Murat, and Zackharian left me alone. I wrote, I cannot work with you. You are on the wrong path. We are not enlightening the people. I am resigning. I did not resign from the party for they asked me to submit the reasons of my resignation in written form. I said, I will tell what ever I will say at the congress. But, later I was caught. I did not join any other organization after my 177

resignation. Sabah Gulian was a member here. The Kadiky and Van branches approved my going to general congress. Sabah Gulian was the editor-in-chief. No one read the newspaper unless he wrote an article. They sent me to Bafra to open a branch. Twenty days later Sabah Gulian came. I asked, Why did you come? He said, I am going for elections. Then, I said, We have appointed you as the editor-inchief. How can you leave? and became annoyed with him and came here. I realized that everything was corrupted. This is the main reason of my getting annoyed with them. The biggest reason was my sickness; I had a typhoid fever then. My sickness corresponded with the date the congress was announced. The congress was held abroad. No one attended the congress because of the Balkan War. Only the elected were to attend the congress. I said, I will not attend the congress as long as Sabah Gulian is in it. There were Bogos Bogossian, Ohannes, and Vahak. Ohannes was from Kayseri, Vahak was from somewhere around Harput, and Bogos was from Bafra. I do not know who attended. I received a letter and a telegram stating that the majority would only be constituted only if I attended. But, I informed them I was not able to attend the conference, as I was ill then. I later heard that the congress was organized; however, it could not have been realized, as the majority was not constituted. If it were to be realized they were going to appoint me as a member together with Rupen, but it did not happen. Accused: Hamparsums son Armenak. I am from Nazili. I am 30 years old. I am a merchant. I have no relations with the party whatsoever. I am dealing with olive oil and fig trade. Accused: Stephan Murattians son Abraham. I am from Izmir. I am a shoemaker. I have been living here since the declaration of the Constitutional Monarchy. I was in Izmir previously. I went to Alexandria2 three months before the outbreak of the Balkan War. I am 30 years old. I am not doing my military service. I have no relation with the Hntchagians. Accused: Karabet Adjikbashians son Aram. I am a real estate agent from Arapgir. I live at number 51 on Altmermer Atlamata Street. I am 57 years old. I am single and an Hntchagian. I have no other relation. I was a member here and in Paris. I was a member here in 1910. I was a member in Paris in 1907-1910 period. Rupen, who was in America, and Sabah Gulian were also members then. The first program was devised 25 years ago. That program was in effect for 19 years. The new program was drawn in 1910 and was
The city entered the Ottoman rule with the conquest of Egypt in 1517. The French Forces under Napoleons command occupied the city. It was taken back in 1801 and remained under Ottoman rule until the end of the First World War.
2

178

approved by the government. I think it does not mention the abolishing of the previous program. Karamaz: The program does not mention it but the congress does. The previous program is annulled at the congress and the new program is sent to the friends. If the writings were here I would show them. Aram: The writings are in Paris. I do not remember whether they were written or not. Doctor Benene: Regulations and the programs cannot be changed. The circular says that the previous one is annulled Accused: Abrahams son Hrant Kegavian. I am a student. I am from Arapgir. I am 22 years old. I am a student in the third year of the Haydarpaa Medical Faculty. I have no political inclinations. Accused: Arakils son Karakin Bogossian. I am from ebinkarahisar. I am 33 years old. I am a tailor. I am making tents in Sarahane. I have no political inclinations. I am not a member of any party. Accused: Michael Bogossians son Bogos. I am from Ein. I live in Bafra. I am a goldsmith. I am 54 years old. I am a member of the Hntchagian Party Bafra branch for the last two years. We founded the branch and that was all. There were no major political attempts. I went to Constanta as a delegate. The congress could not have been realized, as the majority could not have been obtained. There were four delegates from Romania, and two from Bulgaria. Sahak came from Varna. I was the only one from my hometown. There were three of us from Turkiye; I, Vahak Nalbantian from Sivas, and Patukian from Adapazar. The members of the Paris Central Headquarters Sabah Gulian and Verastad were also there. There were 11 people in total. Lots of letters and telegrams messages were sent to the branches in order to encourage the delegates to attend the conference by Sabah Gulian and Verastad, but no one came. They did not even care to write a reply. I stayed in Constanta about twenty days. Accused: Hazar Basmadjians son Agop. I am from Kilis. I am a sales agent for the Singer Sewing Machines Company in Kilis. I am a member of the Hntchagian Party Kilis Branch. We only have the regulations, and the program of the party issued in 179

1910. The Kilis branch was established after the declaration of the Constitutional Monarchy. There is a program, issued in 1910, written in Armenian and in Turkish at the Kilis branch. There were some 40-50 members of the party. There were no Arabs or Turks among us. How could we recruit them if they did not apply? We do not have a club. Doctor Benene: Nowhere is written Armenian. Accused: Vahans son Thomas. I am from Kilis. I am 34 years old. I am a teacher at the Armenian School. I am a member of the Hntchagian Kilis branch. I became member after the declaration of the Constitutional Monarchy. I did not attend the congress. I do not remember they have ever asked for a delegate for the Constanta Congress. Agop: They asked for a delegate but we did not send any. We even could not write an answer, as our branch was extremely poor. Accused: Ypianos Manunians son Yermia. I am from Kayseri. I have been living in Istanbul for 21 years. I am not a broker, but a shoemaker. I have no relation with the Hntchagians. Accused: Ohannes Yeretsians son Mgrdich. I am from Harput. I am 36 years old. I am a maker of steelyards, and a grocer. I was member of the Hntchagian Harput branch. There were three of us here together with Kiragos Melkonian and Agop Bedrossian. Our delegate Kirkor Nalbantian went to Constanta to attend the conference. We sent him to attend the conferences to be held in Istanbul and in Constanta. On return from Constanta he said, The congress was held in Constanta and the Istanbul Headquarters is abolished. We did not accept it. Later we received a general circular on the issue. Then he wrote that we accepted it. We refused it again. Now there is no branch in Harput. It is dissolved. We closed down the club and sold all its furniture. Accused: Hrabet Aramians son Hemayak. I have been an Hntchagian for 25 years now. I came here after the declaration of the Constitutional Monarchy. I was appointed to executive committee. The changes in the organization program were sent to the branches with a circular I signed together with Aram Adjikbashian. As it was transformed from an illegal party to a legal one all the issues were explained in thorough detail in the circular issued.

180

After the party assumed legality3, I was dismissed from the party officially for two times, one in 1912, and the other in July 1914. But I turned a blind eye to those and protested the decisions the party took; the party did not say anything. I am still an Hntchagian. There was no inside or outside before the declaration of the Constitutional Monarchy. The party separated into two after the declaration of the Constitutional Monarchy. General congress convened in Istanbul three or four months after the declaration of the Constitutional Monarchy in 1908, the program was changed, and changes were made in the organization. The Hntchagians in the Ottoman lands were separated from the Paris headquarters. They founded a different headquarters: Ottoman Hntchagians Headquarters. Aram Adjikbashian and I were appointed as members to this headquarters, Sabah Gulian and Karamaz resigned. All the headquarters in the Ottoman lands and abroad belong to Social Democrat Hntchagians. There are two different programs, one is for the Ottoman country, and the other is for the other countries. Program is different, and the organization something else. There are two programs but only one regulation. But as it was necessary to be legal in the Ottoman country, program and the regulations were separated. This brought two different regulations, although there had to be only one regulation. We have a program that would transform the party from being illegal to legal. The branches in the Ottoman country cannot accept anybody from the foreign branches. Karamaz from Russia is not charged with anything either at any headquarters or branches. When I was in the executive committee, Karamaz Effendi was not recruited under our responsibility. They have their reasons. The last congress, sixth, had two programs. A congress was to be held annually in the Ottoman lands, and a larger and an all-inclusive conference was to be held in Istanbul every three years. If there were any necessity sought for a change in the program during the congress, the necessary changes would have been made. Regulations are totally a different issue. The general congress did not intervene with the regulations pertaining Turkiye; furthermore, it cannot, and it should not. I do not recognize the congress held in Constanta. No congress was held in Constanta. It was totally against the Hntchagian reforms. Any congress to be convened anywhere other than Istanbul is illegal. If a congress is to be held in accordance with the decisions taken at sixth congress then it is legal. Otherwise it is invalid, and will not be of the Hntchagians, and no responsibility can be taken. If our program is drawn in accordance with the Law of Associations, then it is the will of the government, let the government think about it. Although I have been protesting for 4 years, I am still
3

The Hntchagian Party assumed legality in 1910. Trkiyede Siyasal Partiler, p. 600.

181

saying that I am an Hntchagian. No one can take this title from me. I obeyed the rules, and will continue to obey the rules. I have explained my ideas in my newspapers, bulletins, and especially in the Agricultural Digest. An Hntchagian is also the protector of the farmers. All of the true Hntchagians in the Ottoman country think the same way. The party itself does stand in proof of this. Accused: Karabet Vanikians son Kegam. I am from Van. I am 25 years old. I was a lawyer. I am a reserve officer candidate on the 9th Company at the Military Academy. Before starting my compulsory military service I was a member of the party. I have worked at the Nor Ashard newspaper. I wrote couple of articles there. Accused: Ohanness son Yervant Topuzian I am 22 years old. I am from Bahecik. I was a teacher at the Armenian School in Bahecik. I am a member of the party. I did not attend the congress. I found the party program suiting my personal ideas and recruited the party two or three years ago. I have no relations with abroad. I did not receive any letters from the headquarters abroad. Accused: Stephans son Ohannes I am 26 years old. I am from Kayseri. I was a teacher at the Haykian School in Kayseri. I was a member in Kayseri. They sent me to the Congress in Constanta, and to the conference in Istanbul. I came here, but did not go to Constanta, as there was little time for the opening of the school. They had given me a letter of credence. They told me that the people who triggered the closing down of the Nor Ashard newspaper should be held responsible. There was absolutely no outer or inner pressure. A circular stating that they were separated after the congress was sent from Istanbul. The circular also stated that the Constanta Congress was declared invalid for the majority of the branches did not attend. The central executive committee and the branches are free to accept the decisions taken, if they do not they resign. Doctor Benene: I did not know anything about the partys past earlier, but after getting recruited to the party I read all the documents. Earlier only one headquarters was set up to rule all the Hntchagians and branches, and one program and governing regulations were drawn. General regulations and the program were changed; independent and different programs were drawn for all the Hntchagians and for every single country. General regulations are legal. The decision pertaining the ruling of the Hntchagians by the former headquarters, whose program was changed, was taken at the sixth congress. No other general congress was held since then. But only two congresses were held in Istanbul. 182

Seventh general congress was to be held. Sabah Gulian and Verastad were still members here. We did not know anything about the Constanta Congress. Any way, our branches were free to accept or reject; everyone could attend the congress thinking that it was legal. The transformation from illegality to legality happened after the declaration of the Constitutional Monarchy. The declaration of the Constitutional Monarchy affected everywhere; because everybody was working for the Armenians in Turkiye. The government approved our program and regulations. The real basis is social democracy. It is necessary for the protection of the rights of the workers. We are not organized in centers, around a cast system, or in teams. But, previously there were. During the autocratic regime our party is said to have been secret. It was a revolutionary party working for the initiation of the Constitutional Monarchy in the country. I became a member of the Beyolu branch; we were giving conferences there. We tried to encourage and exalt the artists. Should the authorities carry out research they will see that there are no weapons, and that it is only a library. Accused: Kirkors son Karnik I am from ebinkarahisar. I am dealing with coffee trade in Tophane. I was standing as surety for the rent of the Beyolu branch. I was dealing with shoe trade then. I wrote a letter to Yervant last year. I owed some money to a man working at the Atf Effendi Library in Vefa, and he spread this news to everyone. I owed various amounts to different places. I was taken ill. There was a larceny issue between Yervant Kegam and a merchant friend of mine. He asked for a room from me. The rent was high. He said, It is cheaper there. I said, Let him rent it. He did not rent it. He forgot. I wrote to him, but I did not write such a thing as I know what I will do if I am ever caught. Plaintiff: Yegaians son Arshavere Sahakian I am from Yozgat. I am an officer at the Political Bureau. An assassination plot was set up to kill me and the real intention was revealed. I got wounded with two bullets in Macar, Tarlaba, in the evening of January 28, about 24:00 oclock. One hit me in the leg, the other pierced through my overcoat. I was on my way home with my brother-in-law Nishan, after having had a couple glasses of cognac, through a dark street. Tomadjian informed me about the plot set up against me. Aram Adjikbashian sent for my brother-in-law. I was an Hntchagian. Aramays wrote in his newspaper that Arshavere is married someone else. He also declared me as a traitor in his newspaper claiming that I was denouncing and making some explanations against the interests of the Armenian nation to the government. I quarreled with Sabah Gulian. They denounced me to the authorities by saying that I was going to kill Sadik Bey, and had me arrested at my home. But at the end of the interrogations my innocence was proved, and I was set free. I 183

exonerated myself in an Armenian newspaper, and asked, Why do not your newspapers write these? The reason of my quarrel with Sabah Gulian stems from their spending the money collected for the defense of the Armenians in Egypt freely; they did not use it for the right cause. Difference of opinion arose at the Constanta Conference. Sabah Gulian declared the reason of his spending the money freely saying, Arshavere is hindering our aim by denouncing and libeling the nations interests to the government. He had me sentenced to death in accordance with the laws of the organization. I hid myself for four or five months here. When the Hntchagians began to be arrested, a rumor Arshavere is denouncing and libeling the nations interests, and ruining his conscience started to spread around among the public. Aramyas published two of my photographs showing as if I were a traitor. Karakin Bogossian was working with my brother-in-law. He took my brother-in-law to Adjikbashian who told him, Why are you keeping him in your family? Get rid of him! My brother-in-law told me this. I advised him to oppose this and told him to tell everything he heard to me. I used to send some of the documents with my brother-in-law Nishan. Adjikbashian called for my brother-in-law via Karakin and told him, We are going for assassination next week. Here are 2 liras for you. We will give 20 liras more later. Hrant from the medical school also joined them. They took this decision at the medical student Hrants home. They intended to take me over to Hrants house, beat me to death there, crush my head, and throw my body in to a well. When I learned this I informed the Police Headquarters and the Director of the Political Bureau. The Director of the Political Bureau was already informed. On the day of the assassination he called me and said, Be careful, and take care. That night the assassination was realized as I was going towards home. This is all. I did not see the assassins. I was in Paris. I do not know Karamaz personally, but I know him by name. Doctor Benene: I did not receive any telegraphs. This is the first time that I hear this gentleman was subjected to an assassination. (A letter is read.) I did not receive such a letter. I received a letter from Karamaz through Rupen. In the letter it was stated, You are not working at all. You are keeping silent. Rupen showed the letter to me. Karamaz: I did not write such a letter. I can distinguish my handwriting. Doctor Benene: I did not receive anything related to this. 184

Plaintiff: I saw Sabah Gulian writing a letter to Doctor Benene, and I read it at the Police Headquarters. I do not know where it is now. Witness under oath: Karabets son Nishan I am from Sivas. I am a confectioner. I am not running the store any longer. I live at number 1 in Macar, Beyolu. I am 32 years old. I met Arshavere Effendi at a confectioners. As we were going home, they fired two shots on us from one of the streets behind the Macar Street and Arshavere fell down. I asked, Are you wounded? He said, No. He stood up and fell down again. I said, You are hit! He said, I do not know. I helped him up. I saw two people running away, but I could not see who they were. I used to talk to Karakin, Aram Adjikbashian, and Hrant. I was a partner with Karakin. Hrant was with us. Karakin said, Aram wants to kill you! We met at the Sepet Inn. He said, What is Arshavere doing? Did you read the Gohak Gazette? I said, I read it. He said, Do you think it is proper for him? I said, It I not. He said, What are we going to do? I said, What ever you say. It all ended in this manner. Karakin came in the evening. I said, What was it about? I could not make it out. He said, All cannot be said in a day. When we went to Karakins house with Adjikbashian some eight or ten days later, the same issue was brought to the fore, and they said, What shall we do? I said, Let us keep our secret. We shall do whatever you say. Adjikbashian said, We must get rid of him! Then Hrant came in, and said, It is easy. I can steal some drugs from the pharmacy. We can kill him with drugs; we can throw larger pieces into the well, and burry rest of the pieces. You just bring him over to our house. Hrant said, I need a gun, and some money to send my sisters else where. Adjikbashian said, Alright. When we were talking on the same topic couple of days later, Adjikbashian said, Be patient for about fifteen days. Hrant said, Why? I shall do it myself! He said, Tell Adjikbashian to be calm! Some day Adjikbashian called me to Karakins room. We started to talk, he asked whether I had enough pocket money or not. I said, I am getting by. He gave me 2 Liras. Two days later the plot was realized, but I do not know who did it. Plaintiff Arshavere: It was published in the Taylaylek (?) Gazette. Aram: A part of a circular issued earlier was taken in hand, and only an explanation was written. Reat Bey has a copy of that circular. There is some information about Arshavere. Arshavere Effendi sells his conscience in return for money; he is a police under cover. We strictly 185

abhor the police under cover. I do not only write about Arshavere but about others as well. We have a private organization. I wrote extremely acute articles about erif, Prince Sabahattin4, and about Sabah Gulian much earlier than I wrote about Arshavere. I have no relation with the assassination. Writing about the newspaper is something different. The circular had already been published and spread around. Doctor Daghavarian Effendi5, a member of the parliament from Sivas, gave it to me. He said there were lots of circulars; and that I received a paper mentioning of the Hntchagians. Plaintiff: He cannot get along well with Sabah Gulian. He is against him. This circular is coming from Egypt. He is saying, I used to know him as Shantavere. He is married couple of times; he is an immoral person. I wrote all these to Egypt. How could he write such things if he does not bear any grudge against me? How did he conclude that I have been selling my conscience? Aram Hemayak: Yes, it is right. I talked about him. He accepted that he is a friend of mine. Arshavere Sahakian bought the papers where I wrote against Sabah Glian and distributed them to many people. He came over to my house and became my close friend. I was amazed to see him dismissing us from the party together with Sabah Gulian. Let him tell why they call me traitor. I asked them information about a person coming from Egypt, Arthur Rassian from Arapgir, whom were going to appoint as a teacher to our school. I received a second letter. Stephan Effendi came fearlessly saying, Arshavere Effendi married a woman and divorced her. He is married to two women; one in Bursa the other in Kayseri. He sold the house of a woman in Gedikpaa and ran away with the money. Arshavere was not here.
4

Price Sabahattin (1879-1948): Sociologist and a philosopher. Born in Istanbul. He is the son of Seniha Sultan and Damat Mahmut Celaleddin Pasha. He worked for the convening of the Young Turks Conferences first held in 1902 and the second in 1907. He established the Teebbs-i ahsi [Individual Initiative], Merutiyet [Constitutional Monarchy], and Adem-i Merkeziyet Association. He published the Progress magazine in 1906. After the assassination of Mahmut evket Pasha he was sentenced to capital punishment and fled the country. He returned to Istanbul in 1919. He went to Switzerland in 1924, where he died in 1948. (Nezahet Nurettin EGE. Prens Sabahattin: Hayat ve lm Mdafaalar [Prince Sabahattin: His Life and Scientific Arguments]. Istanbul: Gne Neriyat, 1977)

Doctor Nazaret Daghavarian 81862? 1915): He is originally from Sivas. He completed his education in Paris. He returned Istanbul with a diploma in Agricultural Engineering. He served at the Ministry of Agriculture for a while. He was called to Egypt. On his return to Istanbul in 1911 he was elected as an MP from Sivas. He is a member of the Freedom and Entente Party, an opposition party to the Union and Progress Party. (Rh. Y.G. ark. Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler: 1453-1953 [Armenians in the Service of the Turkish State: 1453-1953]. Istanbul: 1953. p. 238.)

186

I received another letter, after having learned all this; it said, His other name is Arshavere Sahakian. I replied saying that they could appoint him as a teacher although I was not hearing anything proper about him. It is the circular that blames him with treason against his nation. Did I ever pronounce, He must be ashamed! in my critical words? Those friends of mine are arrested. Reat Bey said, in the presence of Bedri Bey, You wrote about Arshavere on such and such date but we did not like it. Arshavere is our man. Keep this in mind. I have not written anything about Arshavere in my newspaper, nor said anything about him to anybody ever since. He could have declared them false, but he did not. I wanted to ask for an explanation but he refused. I heard that he was appealing to the courts. I said, Come what it may! He says, The articles I write are not for the Hntchagians but for the Armenians. Plaintiff: Arshavere joined the organization just like Azeph, and performed the same duties just like him. But, while Arshavere was libeling people in return for money, Azeph always told the truth. Hemayak: Azeph was both a socialist and a police detective. Arshavere received money from the party, and give the secrets of the party to the government. The Ottoman Government is declaring, He is my officer, after the publication of the article. Arshavere was the main cause of my dismissal from the party. If I were not dismissed, I was about to publish the 25-year history of the party, but I could not. That article is not about his personality Aram Adjikbashian: It seems that Arshavere and his brother-in-law Nishan agreed among themselves and betrayed the organization. I am all alone. The organization could have done something about them. One day Karakin came to me and said, Give me the newspaper where the article about Arshavere, and the two photographs are published. And I gave it to him. Karakin said, Arshaveres brother-in-law Nishan wants to talk to you. I said, Alright. We met at the Sepeti Inn. Nishan said, I read the article. It is right. It really disturbed my familys reputation. I will do something. But not here. Let us meet somewhere else. We agreed on Hrants house, and went there. Nishan said, I will kill Hrant. Ask for a permission from the organization. I said, The organization is a legal one. It cannot intervene. On the other hand, they said, We would like 187

to deal with sugar trade, but we do not want it. I said, Deal with trade, it is much better. He was waiting for me to bring some news from the organization. I said, Alright! I was not going to ask anything to the organization. Couple of days later, I said, The organization does not accept it. It cannot be done! I also said, Hamparsum Boyadjian had such an intention, I refused it as well. He said, OK! Then. They tried to convince me by talking about the preparations, place of the assassination, and how they were going to deceive Arshavere. Karakin Effendi was also there during the meeting. They tried to deceive me to take permission from the government, but I continued to refuse. Seeing that they were not convinced, and insisting on saying We will do it! I said, Wait a little longer, and there are people under detention, in order to deceive them. Three or four months later, while I was sitting at Ashavan Sahakians office in Bahekap, some one told me that Karakin wanted to see me. Karakin came to me, and said, I will tell you something important. I said, It is late. I walked away from Karakin having agreed to meet on Friday, and I got caught that evening. It is utterly a lie that Karakin took 2 liras from me. I do not know why he wanted to talk to me. Hrant joined only one of our meetings. I did not go to Karakins office at all. Karakin: Two days prior to the incident told me to see Aram. I went to meet him, but could not find him. He came back on Tuesday. He said, Let us have a couple glasses of beer. I said, You do not have money. He said, I have just engaged a girl I will receive 80 Liras till the beginning of the next month. I said, Give me a lira. He said, I do not have any now. He said, I will go to work tomorrow, I cannot come. He gave me some money to buy some oranges, and I bought some. He gave me one-fourth of the oranges. He said, I will wait for you in the evening. Drop by! I said, I will not! He came back again on Wednesday he said, I waited for you, but you did not show up. I said, I did not promise. Nishan came and left after a cup of tea. He came back half an hour later, and Aram Effendi arrived as he was just sitting down, and asked, Why did Nishan come here? I said, I do not know. He was looking for you the other day. I think he has something to tell you. He left saying I will come at ten oclock on Friday. I asked for a loan, and he said, Done! Witness under oath: Serkes Aidjians son Aram. I am 17 years old. I am a shoemaker. Karakin did not go out the day they took him. We were staying at the same room over the coffeehouse across emberlita. The coffeehouse is open until three oclock in the morning. Then I went to bed, I do not know whether he got up or not. 188

Witness under oath: Karabets son Bedros. I am from Arapgir. I am running a coffeehouse at number 27 in the Kalplarii, Nuruosmaniye. I have known Karakin for four years. He was staying in the room upstairs the coffeehouse. When they came to take him he was in his room. I do not know anything else. He used to stay in the upper room of our house. Doctor Benene was at home until the morning. I went home at about 24:00 oclock. I had dinner With Aram and Karakin. We sat until 03:30, and then we went to our beds. His shoes were in my room; there were no other shoes. Aram Adjikbashian: This Bedros gave me the Talaylek newspaper. Other witness under oath: Mehmets son Kemal. I am 26 years old. I am working at the political bureau. We have been carrying out investigations about them for a long time. We learned about a plot for the assassination of Arshavere. We heard about it two months before the incident. I was sitting at the Turan nightclub one Thursday evening. Samuel Tomadjian, and Ardzruni nicknamed Avadissian came and informed me about the plot. They said, We went over to his house but could not find him. Inform him, if you see him. I reported the information. Meanwhile they shot Arshavere Effendi. I have no other information. We have been following Karamaz and others for over a quite a long time.

May 15, 1915

Matheos: I was the inspector of the headquarters abroad. We work legally. We have a program. We work the same way the other social democrat headquarters do. We have a headquarters in Paris. It deals with the affairs of all the Armenians, but never intervenes with their internal affairs. The domestic headquarters is secret. It never interferes with anything. Our branches are independent. It does not intervene with the headquarters here, especially after the declaration of the Constitutional Monarchy. We have a program approved by the government. It is probable that the Armenians have another Hntchagian party, but we do not have any relation with them.

189

Doctor Benene: He confuses the meanings of domestic, and foreign, as his knowledge of Turkish is weak. The headquarters abroad does not interfere the domestic headquarters. Matheos: There was a typesetter, who used to receive money from us, in Paris. We had his travel documents. He paid his money. I sent his identity card to be given to him by Leon Balasanian. I am not of medium-height, even my mustache are different. Even so, people may resemble each other, that passport was not found on me. I did not come with a passport belonging to someone else; I have taken a visa. They stamped my passport at the customs. It is registered in the visa-book. Rupen: I received a letter from Verastad. He had sent it directly to me. I have known Verastad for 18 years. I can remember if the letters are shown to me. I received a lot of letters, but I do not know how many. I do not remember whether I have Doctor Benenes address or not. Oh, yes. I remember now Doctor Benene had given me a report, I think I have his address. I meet with Dr. Benene. There are a lot of merchant names in my notebook. I do not remember them all now. I do not know whether Verastad mentioned names in his letter or not. Smbat and others were not there when I was talking to Karamaz. I know Karamaz for quite a long time; we worked together before. Yes, documents proving that I was a delegate from Paris. I was appointed as a delegate on various occasions during this last 22 years. I still keep these documents. But I have turned down the recent delegate proposals. I did not accept them. They do not pronounce Vahan Boyadjian, Rupen Haykian Murat, or Hayk Misakian. Agop Hazarian: I did not talk. Minas: I did not talk. Smbat: I did not talk. Karamaz: Aramaz is somebody else. He is one of the friends at the university in Paris. I do not know where he is from. However, I stayed in Paris very short. 190

Rupen: Yes, that document is found on me. I do not know S. Vahak personally. If I had accepted the proposal and went to Russia, I was to find S. Vahak there. I have lots of similar documents among the old letters on me that were not sent back. The documents remained but I wrote negative answers. I did not accept the proposal made by the headquarters abroad; as I was affiliated to the headquarters in Istanbul. So much so, Verastad say in a letter that Why are you acting so lazily? That writing in Romaic is mine. Yes. There are people with whom I correspond in Russia. I do not correspond with Kishinev. Although I took some addresses to write for wheat, I did not. The address you have just read is the address of the coffeehouse in Sohumkale6. May I read it for the second time? (He read it.) It is a fluid used by the goldsmiths. Vahanian Arshak is a merchant in Fetossia. I do not know which year that notebook belongs to. Those two documents are written in my name. I am Rupen. I do not know S. Vahak personally. He was in Russia. I was to go to Caucasia to find him. They wrote that I was to go the address written in the letter and meet him there. They had written two names in a document. Artin is a broker. He is an ore broker, an agent. I paid 50 kurushes to Hayk who was working with us. The letters are mine. The headquarters abroad did not send them. They are personal letters sent by Verastad. I did not receive any letters sealed with the official stamp of the organization. Doctor Benene: I resigned some time between October and November of 1912. It has been five years since I joined the party. I resigned three years ago. I renounced my contact with both of them. I was appointed as a member to the central committee in Turkiye. A month later, I went to Bafra to work for the elections. Then Sabah Gulian came, and said, I will go to Sivas. You go to Istanbul, nobody is there. I came here and saw that the newspaper was closed down; everything was in a chaotic state. I had a quarrel with Murat, and I resigned. Upon their insistence on learning the reason behind my resignation I said, I will make the necessary explanations at the congress to be held two years later. I was not here during the Balkan War. Sabah Glian was a member at the central committee. I was on strained term with Sabah Glian. I did not like his attitude and resigned. Later, I received a call for my appointment as a delegate. Being a delegate requires affiliation to both the headquarters in and abroad; thus, I acted as the intermediary. During the Balkan War Sabah Glian left here, went to Paris, and became a member there. As I was on strained term with Sabah Glian I
6

Sukhumi, the capital city of Abkhazia.

191

refused the document, and being a delegate. That bulletin, which can be characterized as the second circular, is found at my home. If the second circular is sent to my name, I have nothing to say; the senders should know. There are no such things in the second circular. These are all lies. Rupen: Did they find it over my house? Let me see. (He looked at it.) Yes, it is found at my home. This was the oldest program, and it was annulled. Benene: The second circular was found over my house, but I did not write it. It arrived after my resignation. (The translation of the second circular is read.) We can ask for its being translated once more. The people who wrote in such a manner should be held responsible, not us.

Public Prosecutor: Necessity of re-translations is found to be

appropriate. It has been decided that Sreyya Bey and the other translator shall be called in. Rupen: The book titled Byk Fikirlere ve Avrupallara Yakar [A Plea for Great Ideals, and to the Europeans] was found in my house. Those letters are not found over my house. The letters of credence, the second circular, and the program dated 1896 are found on me. The letter bearing Mgrdich Yeredjians address is mine. Mgrdich: They call me Mgrdich Eredjian. But I did not receive such a thing. Rupen: The letter reads, Why are not you doing the things I wrote you? He sent Hntchaq newspaper once or twice. In my letter dated 9th, I wrote Do not send me Hntchaq, I cannot distribute them around. I do not know who Aramian is. He must be Hemayak Aramian. Hemayak Aramian: I fought with them, I wrote articles on them. How could Rupen write against me? 192

Rupen: It reads, S. did not send any money. How am I supposed to know who he is? I do not know who Aram is. Although he wrote to me, I still do not know who he is. I know a lot of people, but I do not know who wrote what. Hrabet Djankodjian is from Izmit. He was going to send some money. It reads that. Kegam is here. The priority is Kegams. I was not going to send. Kegam: I was going to go to Paris to complete my education. But I could not, as the state of mobilization was announced. When I learned that Verastad was in Constanta, I decided to go with him as a traveling-mate. This is how I got to know him. Rupen: I do not know who P is. I do not know who S is. He writes in the letter. I do not know S. A letter belonging to him was discovered on me. Although I was born in Istanbul, I am going write about my organization in the Caucasus. He wrote me a letter, and I replied. I wrote, If you want to do something in the Caucasus, find somebody else! I cannot do anything! Leon is my friend Leon Balasanian. I do not know where he is. Vanikian is Kegam. Kegam: I am Kegam Vanikian. Rupen: Aso, was here several years ago. He is not here now. Karamaz: These are not official letters. God knows how they are translated. Rupen: Aso used to work in our newspaper. All those letters are personal. Those letters are written from the headquarters of the organization. It reads What is wrong with being a broker? Why are not you working? Why are not you going to the Caucasus? These are all in reply to what I had written. If they read Rupen, then all these letters are mine. Doctor Benene: Karamaz had never written a letter to me. Rupen showed us the letter sent to Ardzruni and (?). And he kept the letter.

193

Karamaz: I would like to see the original letter. I wrote to all three of them. There was nothing political in them. Doctor Benene: I did not receive any other letter other than the one, and no other letter was found on me. That identity card is mine. It is understood from the letter that I was to give the letters to the addressees. I did not know that there was a branch in Elaz. It is something totally different. They must have written to me as a mediator for they did not have received any circulars. They must have heard that I was a delegate once and wrote to me. What is wrong with this? If I am appointed as a delegate I am to act as a mediator between the headquarters abroad and here. I have no other relations with the branches other than this. That is my handwriting. It is old document written back in 1912. I was trying to understand the partys ideology. I have confessed it earlier. The word Hayastan does not mean Armenia but an Armenian. I read that newspaper. I respected some of its insights, and disliked others. Why do not you prove the ideas I adopted! These were published abroad, the government approved their distribution in the country, and I read them. I have both the programs of the Union and Progress Party7 and of the Daschnakzoutioun Party8. Is my endeavor to understand them a murderous crime? My party is not committed to murder! We are the members of a party bound to the laws. Ohannes: I was the clerk of the Kayseri Club. The president of the club was Minas Minassian. We did not organize a secret and a private organization.

Union and Progress Party: The students at the Faculty of Medicine had established a secret association, Ittihad- Osmani [Ottoman Unity]. The association that was founded in opposition to the autocratic regime later united with the Union and Progress Party that was founded in Paris. The Union and Progress Party was actually founded by the initiatives of the ten officers bureaucrats of the Third Army, based in Thessalonica, under the name of Ottoman Freedom Association. After their union with the Paris organization it assumed the name Progress and Union then Union and Progress Party and dominated the entire political scene between 19081918. (Trkiyede Siyasal Partiler, Vol: 3)
8

Daschnakzoutioun: It was established in Tbilisi with the Russians desire to gather the Russian (Caucasian) Armenians, living dispersedly in different regions of the Caucasus, under a federation after long lasting trials in 1890. They accepted a thoroughly socialist program, and adopted methods of brigandage and terrorism in 1892. They set up the Van Rebellion, Attack on the Ottoman Bank (1896) and the Second Sason Rebellion (1904), and bombed assassinations in Yldz against the Abdlhamids reign. (Trkiyede Siyasal Partiler, Vol: 1, pp. 593-599)

194

Agop: We have a branch. I am Agop Basmadjian. I have contacts with a Jewish person who deals with tobacco trade, Singer Company agent Setrak, and with a grocer. I was a broker here. We brought pencils to Istanbul. Setrak deals with kerosene trade. The brokers are indulged in every kind of trade. My relation with Paris is limited only to the opening of a printing house, and partys publishing a newspaper here. Because the machines and the other furniture of the printing house were all purchased in my name. When the newspaper closed down everything was given to me. But I did not have any money. I correspond with Dolapian, who is a carpenter in Bucharest. He is one of my old acquaintances. Kirkor Boyadjian is in America; I do not remember Nezolian. Boyadjian is also in America. I did not ask for anything from Dolapian. I do not have any contacts with Mgrdich in Elaz, but Verastad once told me to send a newspaper to him. This is the reason why I have Mgrdichs address. I did not contact Egypt, and did not send any money. I neither remember Bankerian nor Bangirian. I do not know anybody in that name. They are my writings. Len Gouverian lives in Egypt. His address is at the top. I did not correspond with anybody called Arshak, I do not remember. I do not remember why how this address got in here. Bakram Kasparian might be a tobacco agent. Gremekchian, yes. There are no names as Maku9 or Mako. Mago might be in Iran. It should be a name or it is Baku. Matheos: Maku is somewhere near Hoy10 Salmas. Rupen: (He has just read the notebook.) These are flourmills. I wrote to Mihran because a tobacco agent also goes to Serkis Manukians coffeehouse together with the tobacco producers. Other Mihran is a tobacco expert. There is no Mihran in Odessa. Posti in Odessa is a broker. I correspond with him. Doctor Benene: The term detachment is frequently used in our regulation booklet. Agop: The limits are defined in the regulations booklet given by the committee in Istanbul. If there are 80 members it is called the branch, if less it is a group, and there is only one person it is called the member.
9

Iranian town near the Turkish border. Khvoy, a historical Turkish town on the northwest of Lake Ormyeh, Iran.

10

195

Doctor Benene: Please find the date of my resignation. Yes, provide out contact with the headquarters abroad. I resigned in 1912. The letter says we did not receive a circular. I resigned towards the end of 1913, in other words before the beginning of the Balkan War. I was not getting along with the friends. I received a letter and a document stating that I was appointed as a delegate to the headquarters abroad. The headquarters abroad had appointed me as a delegate after my resignation. But I was not present. Sabah Glian was here but he did not resign. I joined the party in 1912 and work for a year and a half. I resigned in 1913. The Istanbul headquarters was not working assiduously enough. The headquarters sent me a document declaring that I was appointed as a delegate after my resignation. After having received the document I wrote, I do not accept it! and sent the document back. Three months past. I was appointed as a member to the Istanbul headquarters at a congress convened with the presence of all the delegates of the branches in Turkiye. I resigned and gave the document that was sent by the headquarters. I declared that I would not work with Sabah Glian, who was among us, and left. Rupen: Benene is not mentioned in the letters Verastad sent. Benene: He was saying, Why are not you working, although you are a member of the central committee? The seal has a Turkish inscription. Doctor Benene: In its translation the foundation of the groups are mentioned, and it was submitted to the government with this idea in mind. The symbols of an axe and a dagger were accepted 28 years ago. We sent lots of documents sealed with this insignia to the authorities. Why did not the authorities do anything about it then? Ohannes: We did not distribute guns in Kayseri, and I do not know if there was such a thing. No, sir! I did not distribute any weapons. I went to Constanta, and came Istanbul Congress. I was going to attend the Varna Congress, but I could not because I am a teacher by profession, and the schools were to be opened soon. There is nothing wrong in practice. Yes, the documents found on me are the copies of the circulars issued by the Istanbul Executive Committee. They are the two circulars sent by the Istanbul Executive Committee. But they are mistranslated. It is the circular of the congress, which appointed the 196

Istanbul delegation. The seal of the Kayseri branch has a Turkish inscription. Benene: Both Murat and Dezedjian are here. Someone stamped it with the former seal. I do not know these. Someone must have stolen the former seal and stamped it. Hemayak: I am responsible from that seal. Hamparsum Boyadjian, Adjikbashian, and I were appointed to the executive board at the last congress. At the general congress it was decided that the seals were to be in Turkish, and the documents were to be written in Armenian. Two seals were made, one Turkish and the other in Armenian, because the name of the central board would be two long. Although they dismissed me from being an Hntchagian I felt the necessity of telling the truth. I would like to see the Satans face. I want to see Karamazs face. I am against them; I am their enemy. I am Social Democrat Hntchagian. The does not know that I am an Hntchagian. I hope they come to my understanding of the party some day. Punish me if I have ever committed anything against the Ottoman State. I am neither the defender of the party nor of its members. Neither this nation nor this party is a traitor. I do not defend the murderers but the poor Armenian nation. The breakers of laws ought to be punished. It is wrong to be suspicious only of this nation and party. Should you allow me to bring evidences, I can prove my innocence with the official writings and newspapers. I was only asked about the seal issue and I answered. Let me give you send you a list on the issue. This is how I was dismissed from the party Armenak: I am not a member of any party. I do not have a gun either. I am dealing with olive oil and valonia trade. I was invited to join the Union and Progress Party, but I did not join due to my profession. Thomas: Our Kilis branch is affiliated to Istanbul headquarters. It does not recognize any place else. We have not decided to correspond with Paris. We have always corresponded with Istanbul. The copybook proves this. I became the clerk in 1914. Agop: (When we asked about the Constanta Congress) We received a circular numbered 2 from Istanbul. This circular stated, The congress has decided upon your dismissal. However, do not pay 197

attention to those decisions taken. In the book of regulations the word detachment is used. We are appointing leaders to the detachments in accordance with the organization regulations sent by Istanbul. Thomas: We do not correspond with Zeytn. They once had sent lottery tickets. Agop: Among the decisions taken there are articles pertaining the changing of the members and organization. It should be not Zeytn but As Suwayd11. It is wrong, sir. Thomas: We took permission from the local authorities to go with sporting guns. Agop: It is a tradition there. We decided to do so as a sign of tribute to the Patriarch Effendi. Thomas: It is a circular. Our book of minutes is here. We sent a delegate to the congress held in 1914. We wrote our delegate to learn about the disagreements between Paris and Istanbul headquarters. Agop: We organized it in companies. We know what Constitutional Monarchy is. Thomas: An insurgence was being felt back in those days. Istanbul headquarters was writing about it. An insurgence against the Constitutional Monarchy was being thought of. They used that word weapon to defend Constitutional Monarchy against the insurgents. Agop: Our branch was found in 1908. If the Hntchagian Party decided for an insurrection I am ready to welcome any punishment you will give. Hrant: I am not a member of the Hntchagian Party. Nishan libeled me. I was sick that day. I was at the hospital. Nishan owed me 30 Liras. Karakin and he were partners in the shop they opened in the Macar Street, but they lost money. I asked for my money. They said, We will pay back. I was in Harbiye. Nishan said, I will give your money back when my
11

Syria, Jabal ad Durz

198

sisters husband comes in, I will ask him. I learned that Arshavere Effendi is his sisters husband. We became friends as they frequently came over to my house. They gave me some more money and few more furniture when I was in Harbiye. I went over to Karakins house to close the accounts. I was at home on Tuesday evening.

May 18, 1915

Agop: Minas came on business. We did not come together. I came here by myself. I did not call Minas. Minas: Agop Hazarian brought me here. He said, We can open up a coffeehouse and run it together. Agop: I did not talk to Balassian. I only visited the Bulgarian Ambassador. Rupen: Our trade office is that of a brokers. I do not know whether they meet or not, and did not say that. Minas: We sat and talked to Balassian. I do not know Rupen. I did not meet with Karamaz. When I met Balassian he said, Come with me! I will find you a job. I went to his office. There were three or four people whom I did not know. Agop: I was in Beyolu. The day I went to the Bulgarian Embassy they caught and beat me, I do not know what I said. I came here on business. I saw Minas, but I did not work with him. I did not bring Minas here. Minas: I went over to Balassians and talked to him. There were others whom I did not know. Agop himself called me without the reference of anybody. I am Minas Kapril Keshishian. I have no other names. Smbat: I definitely do not know Agop. I did not wait for anybody at the port. 199

Minas: I did not wait at the port either. Agop came when I was waiting with Smbat. I knew Agop from Russia. Smbat: Agop came as we were walking around. I knew Agop from Russia. Minas: I came here 13 days before Agop. He did not give me an address before coming here. He said, I am a merchant. I will go to Istanbul. I will rent a coffeehouse there. We can work together. Agop: I did not talk to Karamaz. Rupen: I do not know whether they talked to Karamaz. I am a broker. I travel abroad frequently. Yes, its translation is right. It is dated March 1914. I do not know S. Vahak personally. He is an Hntchagian. I was going to visit him if I went there. Hemayak: The word Infadar means autonomous in French. Rupen: Can Glian is here. He is a grocer in Bakrky. He is an Hntchagian and a member of the local council. Aram Adjikbashian: Kirkor Djelal is a doctor practicing in Beyolu. Zackharian is the headmaster of the Gedikpaa Armenian School. (Translation of a section in Rupens letter is read: These people neither have any idea, desire, nor even ambition to discriminate their nation, and segregate their jobs. Zackharian should recruit a couple of soldiers; and accordingly appointing of a traveling inspector should be sufficient for them.) Aram Adjikbashian: It is not traveling inspectorate; it is a teaching position at a school. S. Vahak should be in Diyarbakr or in Harput. Should you wish, you could 200

call him here by a telegram saying that he has an invitation from the headquarters abroad. Karamaz: I came here towards the end of June. Rupen: To whom was this letter sent? There is no such letter among the letters sent to me. I do not even know to what purpose it was put among my letters. The documents belonging to S. Vahak, along with my own, were found at my house. It says here, Give this document to Vahak and sent him away. If this letter were mine I would have remembered what was written in it. No, the document belongs to two of us. One of them belongs to Rupen Karabetian, and the other belongs both to S. Vahak and me. That letter is not mine. Because there is neither a date nor my name written on it. That document must have been found attached to that letter; it might even have been sent to somebody else. Why should I be held responsible from someone elses letter? The document belonging to S. Vahak was not found on me. If it was written to me, my name Rupen should have been on it. Where is its first page? I do not accept it. I am using the passport prepared for Hayk Minassian. As I am an American subject, the embassy had sent mine to America. I think I went to the embassy on July 18, 1914, and took it, as mine had not arrived then. I took it because the changing of the passports took some two or three months. I took it as I was in a hurry to an important meeting in Constanta on supplying of traverses for railways. I have not had applied to the government to change my citizenship. I came to Istanbul from Constanta. I do not know who Mgrdich Yeretsian is. (The original text and the translation of the letter, sent to Rupen from Paris, dated June 19, 1914 is read.) Mgrdich Yeretsian: Yes, my name is mentioned in the letter. Rupen: It means Karamaz. It says Karamaz is in Constanta. When I was in Constanta Karamaz was here. Karamaz: After my coming here, Rupen left. 201

(The original text and the translation of the letter, dated July 17-30, 1914, Verastad sent to Rupen from Constanta is read.)

Rupen: Aramian is Hemayak Aramian Effendi. Verastad had a due payment, he wanted it. Kegam is Kegam Vanikian as I said earlier. Kegam: I was not going there to publish the Hntchaq. I realized why we were going there. Rupen: It should be S. Vahak sir. The S in this letter should be S. Vahak. Karamaz did not leave, as we had decided in Bucharest earlier. Karamaz: The issue between Verastad and me in Bucharest was to settle the disagreements in the party. I was taken ill in Tekirgl. Rupen: The letter says that Karamaz is here. I do not know that the decision taken in Bucharest is not written. Karamaz: This is not an official letter. Moreover, how could it decide without the approval of an official committee? Rupen: He says he will send me money if he S sends him. Kalfaian deals with gold trade there; he is a Romanian citizen. The worker Bedikian, in Constanta, is an Iranian subject. He was working at a drapery store, but I do not know the owner and the address of that store. They wanted to know whether Bedikian received the buttons. Karamaz is somewhere around Diyarbakr or Harput. Have him read and send the documents to the headquarters. I do not know who T. Havon and Hamparsum are. Hemayak Aramian: Mihran Aramian is a person who worked at the Nor Ashard gazette; he has close contact with Verastad. I have no connection with Verastad. This letter mentions it.

202

Arshak: I do not know the men whom I brought to the hotel. There was only one man, not two. (When Abraham and Arshak are shown to him.) They are not the same people. (The original text and the translation of the letter dated May 21, 1914, is read.) Rupen: I was not in jail in May. My associate Leon is Leon Balassian. Karamaz: I was in Egypt in May. I might have said those words much earlier. Rupen: I do not know who Murat is. I was going to meet Murat on my way from Galatz. Agop: I am Agop Hazarian Muratian. Muratian is my family name. Rupen: I do not know Marki or Kasperoni. In the letter it says, I they leave, it dissolves. Giannic is one of the Hntchagians, but I do not know who it is. As far as I know he Giannic writes articles in the Hntchaq. It says S. Zehrap also writes, but I do not know who it is or what it is. Dashir is an Hntchagian who was a member 15 years ago. He is a Russian citizen, and he is still in Russia. V is someone else named Varbet. His document was to be sent to Russia for something, but instead of sending it to him I returned it. Yes, I received a letter from Murat. He sent a letter for me. He goes everywhere; he collects money from the Hntchagians. They bought the machines and the furniture of the Nor Ashard newspaper on my name. They asked for their money from me when the newspaper was closed down. I asked for a loan by writing letters to several places. I wrote to he Hntchagians whom I know, and they wrote to Murat. Because Hamparsum Boyadjian Murat was a member of the central committee here. This Murat and the other Murat are different. Benene, and I received a letter, written to our names, from Karamaz. Benene: Yes we received a letter addressed to three of us. Rupen: Vanik, is this Vanik. 203

Vanik: If there is no other Vanik, that is me. Rupen: Ardzruni is Avadis Avadisian, and he is a broker here. He does not have an office. He lives in Beyolu, but I do not know his address. Vahak is S. Vahak. Ardzruni is from Van he was detained with us.

(The letter, dated June 9, 1914, Karamaz sent to Benene and Rupen from Constanta.)

Karamaz: I was in Constanta in June. Benene: I received only a letter, and did not receive any other. This letter cannot be understood without knowing the party matters between Murat, Karamaz, Zagharian, and me. I will not make any explanations on this. Hemayak: Murat is Hamparsum Boyadjian. Nerses Zagharian is the principal at Gedikpaa Armenian School. Karamaz: I wrote this letter. And I am responsible from it. Murat is Hamparsum Boyadjian.

(From the translation: It is protested from Harput, Van, Zeytn, from every corner of America, Merzifon, and from other places. Istanbul is keeping silent, other than Gedikpaa. Only Benene, Ardzruni, Rupen, Kegam, and Vanikians objections are being heard. Against Benene and Rupen: Which of you dedicated a part of his conscience for the welfare of our Hntchaq? I now realize that the worst thing I did was to ask for your help. The letter sent to Doctor Benene from Paris on March 5, 1913.)

204

Benene: I returned the document they sent to me without accepting it. I know comrade Hayk, whose name is mentioned. He is one of the propagandizers in Istanbul. He lives at the club. This was sent to me. I was in the Balkan War I was not here. I found it when I came back home, and refused it. As understood from these letters Verastad, Sabah Glian, Murat, and Zagharian, who were appointed as members of the central committee, were going to run the newspaper. When I came here in December, I saw that everything was scattered, the newspaper closed, and everything was in chaos. I called Murat and Zagharian, and told them to bring the money they had promised to pay. I was going to work in other provinces and send them money. I gave them three bonds, 50 liras each, to be paid back in two months. When I was in Bafra, Sabah Glian came. I returned here and resigned. They asked for an explanation. I said, I will make an explanation after the Istanbul congress. This happened in 1912. I went to the Balkan War. Upon his arrival, Sabah Glian reached an agreement with Murat and Zagharian; and spread the rumor that the newspaper was closed down because I did not give them ay money. I did not know this. Then, Sabah Glian went to Paris and sent the document attached to this letter. Sabah Glian left here without even checking the accounts. I sent the document, which Sabah Glian sent from Paris, pertaining to my appointment as a delegate, back. Karamaz was not informed about this as he was in Van then. I severed my ties and informed them in writing. I heard that they sent someone a document for delegacy. I do not know who was appointed as a delegate. What is the meaning of delegacy? Delegacy means establishing coordination between Istanbul and Paris headquarters. He does not have the authority to correspond with the branches. I was going to inspect the accounts and the correspondences of the headquarters. Yes, this letter is mine, and there is no other letter. I know who Hayk is; he is a propagandist who lives at our club. The newspaper correspondent Aso is in Van. Vahak was a propagandist in Harput. I do not know where he is from. Karamaz: I did not write to him neither as a civil servant nor as a friend. Ardzruni is not a civil servant. It is not an official letter. Arshavere is acting treacherously somehow.

(The original and the translation of the letter dated January 28, 1915 sent to Benene from Cairo.)

205

Benene: Either my name or my title, doctor, is generally written. A beginning as dear friends is never used. This document is false. I cannot say anything about the seal it can be made anywhere. Those two writings should be the same. I have never seen it among my documents before. Arthur Yassian is one of the members of the Cairo branch. Benene: Karamaz is criticizing me; he complains that we are not working. (The original and the translation of the letter dated December 19, 1913 sent to Benene from Paris.) Benene: He writes Vahak that he is in Bafra. All the branches do know that Vahak is a propagandizer. Rupen: He shows it in the document that it is not for Turkiye, but for Russia. Benene: Arshavere writes in order not to deceive us I do not know who Kirkor Zagharian is. I was treating Rupen Effendi who was suffering from rheumatism. I have a phone. Rupen: He is a person who is indulged in paper and tobacco trade in Trabzon; his name is V. Ardavastian. We used to send him Postrestans(?). Aivazian is a name. Kirkor Boyadjian is in America. Nicholas Babaian is a merchant. He must be a tobacco dealer. These are merchant stuff. It can be understood from the copies at the office. Hadjik Dolabian is a carpenter in Bucharest. Mgrdich Yeretsian wrote him a letter. I do not know him. Hntchaq newspaper was to be sent to Mgrdich. Mgrdich Yeretsian: I do not know Rupen. Rupen: I do not remember Lenguerian. Posant Kasparian is a broker. He rented the coffeehouse where the brokers come together. Kodja Baronian is the director of the Life Insurance Company. Gabril Kiremidjian is a photographer. Keshishian Theodos. Apkar Keshishian, and Minas Keshishian are three different people. Apkar Keshishian is a grocer 206

there. Sometimes we sent cheese to each other. Serkis Manukian is someone from Trabzon. Alexan Mardikian should also be a grocer. Munsissian is the owner of the New York Hotel. Tarassian runs a large grocery store. The Uzayan brothers are indulged in coffee trade. I do not know the barber Nishan Suserrian who is mentioned here. I do not remember Arshak Vahanyan. Thomas: We are charged with murder as we found an organization in accordance with the orders we took from our branch and As Suwayd. However, the Ottoman government approved the program and the regulations sent by the Istanbul headquarters, with which we were in touch ever since the founding of our branch, until our detentions. Our copybook, and the book of registries will prove that we had never had indulged in anything against this program and regulations. Since the number of the Hntchagians in As Suwayd is less then the number required in the regulations for founding a branch, and as it will be affiliated to the nearest branch the Kilis branch our branch has the right to set up a social democrat organization there in accordance with the special article of the regulations approved by the Ottoman government. It can also form groups. A meeting was held in Constanta. The special circular issued by the Istanbul headquarters it was stated that this meeting was illegal. The studying of the letters written to Istanbul headquarters can easily help the understanding that our branch had applied the terms of the circular. The meeting in Constanta was held in 1913. As the Kilis branch was found between 1908-1909, and the As Suwayd group was found between 1910-1911; and thus it becomes evident that we had no knowledge of the Constanta meeting, and that the founding of the social democrat group in As Suwayd could not have been formed after this meeting. The motto God above, gun below! is in fact an advice for the Istanbul headquarters to be awake for any insurgencies that would arise after the March 31 Incident. This summation is just made for selfdefense, and for the protection of the Constitutional Monarchy together with the Ottoman government; it does not suggest an uprising. When it comes to our correspondence with the headquarters in Paris, our book of registries and copybook will prove that there is no correspondence with Paris. The circular numbered 2, which we received through our friends in Antep, states that the Istanbul headquarters will be closed down. Although we decided to ask Paris for the reasons of closing, and whom would we correspond with hereafter in June 1914, we appointed a delegate to bring these into the agenda at the congress to be convened in Istanbul. We gave him an authorization document, as it is seen in the copy. We can prove our adherence to Istanbul headquarters even until the day we were detained with the documents, found in registries and 207

copybook, pertaining to our demand for an inspector from Istanbul, who would settle an immorality issue in our branch. Consequently, the Ottoman government misinterpreted the meaning of the word hond (?) written in the regulations. Our branch always acted in line with this program and regulations ever since its foundation, and has never dealt beyond the scope of law. All of our registries and documents witness and serve as evidence to this fact. In the presence of the this sublime court, we hereby respectfully ask your highnesss dignity and conscience for our acquittal, and lifting of the charge of murder, imposed on us by the Investigation Committee, under the light of the fact that our branch stopped its activities as all of our members were called into military service upon the declaration of the mobilization in the August of 1914, which serves as another proof for our branchs being thoroughly legal in its activities.

The second circular has nothing to do with Istanbul. This circular was sent and distributed with the intervention of delegates. These testimonies are found to be far from convincing.

Agop Basmadjian: It came from Antep. We do not have any objections to the translation. We had decided to write a letter to Paris in order to determine with whom we should correspond. Thomas: They did not write any letters. We asked for a letter through an intermediary, as they did not know our address Agop Basmadjian: These are different villages. We tell them instead of coming from every village, send them via Hacihabibli12. We chose Hachabibli as the center for the correspondence of the honds. We write those. Thomas: The headquarters always writes, Be alert to protect yourselves. Karnik: I became an Hntchagian because of the customers. I went there to see my family and kids. This is Yervant. Onnik is not here. This soldier is Kegam.
12

Hatay, Samanda, Eriklikuyu

208

Yervant: I did not tear the letter; I received it as it is. I met Karnik when I was working in Istanbul. I had lost my money. I rented a room with the intervention of Karnik. Our Bahecik Club corresponds with the Istanbul headquarters. I was not a member. Bogos Kurian is one of the members. May 22, 1915 Witness under oath: Melkon Effendi (His address is written on the other document.) He was a man of middle height, brunette, with a dark mustache, he had yellow shoes. Someone around 30-35 years old brought him here. Arshak said, This man came from somewhere near Pendik13. He is poor. Please take him to your hotel. (Abraham is shown.) He resembles that man, but he was dressed in black, and he had no mustache. Abraham: I did not go to Melkon Effendis hotel. I came here directly from Izmir. And I have been living here for a year. Arshak: I did not take Abraham to Melkon. I only talked to that man only for half an hour. He asked, and I took him to the hotel. He was lean and tall. I do not know the man I brought here. He was an Armenian. He begged and I took him to the hotel. Hemayak Aramian: I did everything I could do in order to perform my duties as an Ottoman in the detention of the Hntchagians to unearth the truth. If it were not for me not a single document would have been found or seized. I brought the documents, which did not reach Istanbul, from the other provinces after thorough searches. I would like to thank you for questioning me alone. Some of the people who went to Constanta Congress are in denial. I have never been subjected to any use of force. I did everything in the name of love of Armenianhood and of my country. The issue of legality and illegality tired us at the congress convened in Istanbul in 1909. The people who were thinking just like me got on strained terms with the supporters of Sabah Glian. Rupen, Sabah Glian, and Kirkor Nalbantian code named S. Vahan are from Sivas. I found his picture and brought it here. That traitor did everything he
13

An administrative district in Istanbul.

209

could do on his return to Turkiye from the Constanta congress. He wanted to fill the Hntchagians minds with harmful ideas. I informed the Director of the Political Division. Rupen is hiding him. If he is to be found out his crime will be brought to daylight. Arshavere Effendi also hides him, because he went to the Constanta congress as a delegate from Egypt. Doctor Benene attended the congress, appointed president, and issued a circular with his signature. In order to bring everything to daylight I am willing to bring whatever is missing. Kegam is the general secretary of Sabah Glian in Istanbul. I informed Reat Bey about him for lots of times. In fact, he himself writes all the letters to be sent abroad from Istanbul. I do not know why they are not detained. I later informed Hsn Bey and they were caught. Doctor Benene and Bogos Bogossian went to Constanta. Doctor Benene meets all his expenses and in return he speaks for him. Karabet Patukian; S. Vahak; Aram from Ovack14; Arshavere Sahakian; Dzchknavur, alias Serkis Karabetian, from Tavginer15 village of Kemah, living in Sofia; Bulgarian subject Serkis Manukian from Ruse; Sabah Glian, and Verastad attended the Constanta congress. Karamaz was in Van then, he did not go there. After having learned that he was appointed a member, he went to Paris. I have never seen the decisions taken at the Constanta congress in written form yet. I gave those decisions to Reat Bey. I had a copy of the decisions taken. Reat Bey later returned them to me. If Reat Bey did not receive them for the second time I can submit them. The decisions taken at the Constanta congress are published in the last issue of the Hntchaq. Kegam Vanikians article is also in that issue. Ardzruni code named Agop Avadissian is here; he is the maternal uncle of Kegam. He was living in Beyolu. The other is Sunnik. He lives in Russia. He came to Istanbul on various occasions and met Rupen. I informed the authorities when he was here. The discomfort in Turkiye stemmed from the issue of legality and illegality. The Hntchagians wanted to unite with the Entente Party. I started to object this, and this is why they expelled me from the party. They said, He is a Unionist, he is a secret police. They publicized this to everybody through circulars and newspapers. If the Van and Bafra branches were busted all of a sudden and their men were detained the truth would have been brought to daylight. Benene was in Bafra, and S. Vahan was in Van. Ardzruni received a telegram stating, S. Vahan came to Van. I informed the authorities but they did not capture him. I informed Hsn Bey. I gave the names of his supporters. Hsn Bey said, They are captured. However, S. Vahan had already got away.
14 15

An administrative district in Tunceli. A small village in Erzincan, Kemah, Alpky; today Koruyolu.

210

There were three branches in Turkiye: Van, Bafra, and Elaz. They accepted Sabah Gulians ideas. I informed the authorities for lots o times about Mgrdich Yeretsian. Although Arshavere was an officer of the government he said Hemayak that is I was denouncing. Mgrdich Yeretsian, Kegam, and Onnik were captured after my denouncing them. They detained me the day the captured the Hntchagians. I was at the Police Headquarters for a day. They questioned me about my article on Arshavere and set me free. I said, I can correct it if he would write a disclaimer. I wrote that they beat two people Mustafa and Vahan in Merzifon, in my newspaper, Gohak; and thus my newspaper was closed down. That day they allowed me to publish another newspaper upon Hikmet Beys orders. Talt Bey called me and said, Publish it under the name Gohak. However, the investigation committee accused me with keeping malicious publications. The General Directorate of Press can evaluate this issue much better. Your investigation committee may go over it. I feel thoroughly relieved. I am in a critical situation for a long time. It is an extremely hard task to be a president of the National Council of the Patriarchate, to publish a newspaper, and to serve the Union and Progress Party while keeping myself under cover. You know what kind of people take place at the National Council. It is a hard task to govern the Ententes, Unionists, nationalists, and freedom lovers all at the same time while keeping yourself under cover. I will tell all I know in order to attain the truth should you ask. I went to Rupen Effendis office. Minas Karabetian was there once. They once imported lots of pencils from Poland. I went there to write their declarations. Rupen, Karamaz, and Doctor Benene were all there. Karamaz knew that the third Hntchagian congress, where the decisions taken at the Constanta Congress were going to be protested and opposed, was going to convene in Istanbul. I think Karamaz came here to curb this. I far as I gathered from Reat Bey it also had another aim. Benene never talked to me. Neither did Karamaz. Karamaz has never written an article in my newspaper, he just cannot write. He and his friends boycotted my newspaper and books. I wrote those articles. Sabah Glian and his friends came from Russia. We were convinced that the people coming from abroad had bright futures, that they were highly reliable people. But everything was revealed after the March 31 incident. Those decisions cannot be used for ill purposes, but those who diverted their course towards evil used them. I am an Hntchagian serving my country, and to myself. Hntchagian Party is not a traitor, but there are traitors in the party. If the benefit of this country requires me to be a victim, then sacrifice me. S. Vahan came here, and went to Van as well. I told this to Reat Bey and Hsn Bey. He could have been detained. If he could not have 211

been caught it is not my guilt, it is of the authorities. I informed Reat Bey and Hsn Bey upon hearing about the decisions taken at the Constanta Congress. I started to object them in my newspaper. I wrote quite a number of articles on the agreement reached between the Ententes and the Hntchagians, against Sabah Glian and Verastad. They said, Aramian shot Arshavere! but if he were found guilty it would be an injustice for him. They had Arshavere shot. But, it is not Aram Adjikbashian who had him shot. I love you all, but I love Armenians more. You can punish me if the evidences are not against Aram. I am strongly convinced that he did not do anything. Aram sacrificed his future by simply turning his back on them. One day Reat Bey called for me, I went to see him, he told me that Adjikbashian attempted an assassination. Later, I asked him when we were together here. I like him, but I love the truth. I would tell right away if he were guilty. The Armenians cannot live without Turkiye. Some civil servants might have spread such a rumor just to make themselves look important in the eyes of the others. But the assassination of Arshavere took place while they were under arrest. My article was published 16 months ago, and a year later the assassination was realized. I told Hsn Bey that they acted reluctantly and the Van branch got out of control. They acted reluctantly. There are Armenians favoring the Russians. I say that there are no Armenians in Russia. It is the duty of the Armenians to understand these. The state should tell all about it to those who do not understand. The policy of honesty and favor ruined us. Please tell me, who came from Russia and cherished us? That photograph was sent to me, the handwriting behind it is his. I had the required documents brought either by telegraph, letter, or by special messengers. If we are not faced with provocations I ma suspicious of Hrant in Arshavere assassination. Who heard, knew, or pronounced the name Pavurek; ask Hsn Bey. I went to Bahecik and talked to him. I did not know Karnik, and I did not know that he was an Hntchagian. Karniks spouse came crying and said, He is not an Hntchagian. Then, I went to see Hsn Bey and told him. I said, You are the sole reason of my 3 months detention. Bahecik is a village just like a city. Half of it is Hntchagian. The youth are Hntchagian; some of them are Daschnak. I took some of the documents from Bahecik. I took one of the notable Hntchagians from there. Balassian is an Hntchagian. I think he made his way through. Rupen: I do not know S. Vahak personally, and I do not know where he is from. I do not know Kirkor Nalbantian either. He is S. Vahak (Looking at the picture shown). I saw him 7 or 8 years ago in the Caucasus. I saw him 212

eight years ago. He is said to be in Istanbul, but I have not seen him. Balasanian was my business partner; he was an Hntchagian. He does not correspond with Sabah Glian. Verastad is a friend of mine for a long time. I used to correspond with him. Balasanian has nothing to do with them. I have never seen Agop or Smbat at the office. I do not know whether Karamaz and Doctor Benene are together. I talked to Doctor Benene three or five times. And went to see him once or twice for I was taken ill. I resigned when Doctor Benene appointed as a member to the executive committee. I handed all the publication activities over to the headquarters. I wrote Verastad about who would pay for the debts. All the machines and stationeries were left to the headquarters. And I said, Either give all the machines back or pay the debts. I used to travel alone. I had signed the bonds. (The seventh circular issued by the Istanbul headquarters is read.) I have never read or seen that circular. I did not go with S. Vahak and Doctor Benene. I went there alone. Doctor Benene has never gone there, and he has nothing to with them. There were not three people I was alone. I did not attend the Constanta congress. I do not know who chaired the congress. I have always applied them to take the stationeries. They were not three. I have always attended. Zelich Mardirossian used to come to ask for the money as I had signed the bonds. I went to the headquarters and told them about the money issue. Doctor Benene: I sent it to the Constanta Congress with president Vahak. Vahak was here. He came from abroad. Ohannes Yergazarian and Vahak came over to my house, we talked. I told Vahak that I had a document, and that I was not going to attend the congress as I was on strained terms with Sabah Glian. I asked for the publishing house and the stationeries. I left after receiving the document declaring my delegacy. They sent me a document of delegacy. I wanted to question them on the newspaper issue. I asked about it after I returned from the war. They said, In your absence the publishing house has been sequestered as Sabah Glian did not give the money he collected in the provinces. Verastad said, He left with the money and the bonds. We cannot go for auditing before they give an account of the money. Vahak attended the Istanbul Congress as delegate from Harput. Rupen came here for his treatment; I did not see him later. Then, I refused the document, and said, If you this is how you take care of the affairs, how can I possibly take over the stationeries. I did not go to the provinces to collect money. As the Harput branch did not receive a circular they were asking me to be a their delegate. I did not attempt for such a thing until June 14. Vahak came here in April 1913. His real name is Kirkor Nalbantian. I have no responsibility over the accounts. How could I deal with those issues at a time when I was on strained term with the headquarters 213

here? I do not know who Sunnik is. I was on leave in Bahecik for change of air for medical reasons. I understood what happened only after I returned here. These are the decisions taken at the congress that have not been realized. I did not accept those decisions. Ardzruni is on good terms with them. I did not join headquarters abroad. I went to war after my resignation. On my return, I found the document at my home. I went to the headquarters to ask about the machine. I withdrew from the activities after having understood how responsible Sabah Glian and Verastad were. I started to hate Murat, Zagharian, Sabah Gul, and Verastad. Then the issue of holding a conference in Constanta was brought out. Although I had an official document, I did not go because of my anger. I did not resign from the party. They had directives; I used to read them to understand what was going on. He did not come to me for a circular. How could I know he was a revolutionary? I realized much later that the party abroad was revolutionary. I have no contacts with them. I do not know who Babikian is. Vannik is one of our friends. My articles are on moral values and science. Can you show any of my articles on other issues? I did not attend the 1913 congress. I sent the president. They were only going to talk about the partys affairs. All I can do is to write. I could have written other things if I ever wanted to. Karamaz writes that I am not a man enough. I do not have such a trait in my nature. They sent me a document from Van. I gave it to someone and send it back. They appointed me as a delegate, but I refused. I did not want it. I have newspapers dating back to 1909. I buy all the newspapers reflecting the ideas of the political parties He is Leon Balasanian. There are others belonging to other parties but they have not brought them here. Bring Zagharian and Murat here let them say I had gone there. I f I were a delegate, they would have written to me saying, Please be our mediator! This is my proof. I did not chair the congress. I do not know who did. My name was sent there. They appointed me as a delegate in return for money, but did I ever send money? Bogos Bogossian: Me, Patukian from Adapazar, Kirkor Nalbantian code named S. Vahak. Hemayak: I appointed Atam Hamparsumyan as Kayseri delegate. Bogos Bogossian: I do not know whom Benene voted for. 214

Benene: I voted for S. Vahak. Karamaz: I do not believe in these pictures. Hntchagian is a poor party. Daschnak is different. I do not care. Daschnak and the Hntchagian parties can never unite. If the Armenians were insurgents they would have risen along with the Kurds who rebelled around Van after the declaration of the Constitutional Monarchy. You are saying that the Hntchagians did this and that in Bitlis. There is not a single Hntchagian or an Hntchagian branch. Those twelve men cannot be guarantors of all the Armenians. I do not know whether the Daschnaks united with the Hntchagians after our detention. There were Hntchagians in Mu, but we did not have a branch there. There no Hntchagians in Geva, Van, either. They did not cause the havoc there. Daschnaks killed an NCO. The Hntchagians are social democrats. The Hntchagians have never had so many weapons. The Hntchagians never want to see the Ottoman lands subjected to partition; partition and autonomy are two totally different things. We were in pursuit of autonomy. We do not have any committee member called Saco. There is a certain committee member called Saco among the Daschnaks. The Hntchagians never want to see the Ottoman lands subjected to partition. There is not a single word against the state. State and government are two different things. The partys team holds the majority in the parliament. Nothing is pronounced against the State and the government. The Hntchagians are against the present administration. I am not talking about the Russian government. I am a guest who ran away from Russia and took refuge in here. The Armenians cannot live independently. Social democrats have no lands. The first article is not mine. Benene: He advocates partisanship in his writings. The party never accepts no matter what Karamaz writes. As it was decided at the congress in 1909 the Social Democrat Hntchagians were to have two headquarters: one in Turkiye, the other was the general headquarters. The headquarters in Turkiye was going to be an application center for the branches found on the Ottoman lands. An Hntchagian goes to the general congress the same way he goes abroad. The Istanbul Headquarters was both the General Headquarters and the Turkiye Headquarters. The second congress could not have been convened, as the majority was not obtained. A local congress was held. The members became under heavy pressure. The 1913 Congress was very important for our party. The second congress was to be held in the same manner as the first congress, with the permission form the government. 215

Karamaz: An innocent person should be set free instead of being sentenced. There are two accusations: assassination and the general insurgence of the Armenians. Do these books and those papers really necessitate our accusation? I will not deal with the situation the Armenians were in before the Constitutional Monarchy. Armenians left their weapons upon the declaration of the Constitutional Monarchy16. The Constitutional Monarchy17 served to the benefit of the Armenians; because, they achieved an economic progress. After the declaration of the Constitutional Monarchy18 they understood that it was wrong to put the weapons aside. The people who were against the Constitutional Monarchy started saying that it was declared upon the will of the Armenians; and thus, protests against the Armenians started in Adana and else where. The capitulations also crushed the Armenians. The Armenians do not favor the Ottoman State in its adherence to the capitulations. Whenever the Armenians had a business deal, the foreigners used to sign the documents. That is why they are against the capitulations. Russia is butchering and suppressing the Armenians living on her land, but acts as if she is the defender of the Armenians here. That Russia said, I Armenia without the Armenians. In the years past Russia instigated rebellions in Mermehem (?) and other places and initiated the butchering of the Armenians; however, the Armenians realized that it was the inciting of the Russians stayed in their homeland. Armenians applied the Ottoman government for protection. Two years ago the Patriarchate, parties, and the peoples conscience sought for a place to take shelter in. Dani Bey said, We do not have trains to give you to settle your problems. Thus, the Armenians faced with defending themselves. I do not think self-defense is a crime. Even the Koran advocates self-defense. What difference is there in defense, and what difference is there in revolution? Yes, there are lots of differences. Man is the temple of God. Man who destroys the temple of God is doomed. If there is no attack on man, if he is not intended to be murdered there will be no need for self-defense. If a man does not defend himself, he is of no use to the state. Self-defense does not harm the state. Revolution means rejecting the states sovereignty and breaking of ties with the government by means of bloodshed through guns and rifles. Was there any sentence implying that the Armenians should break their ties with the Ottoman State, or that they should found
16 17 18

Here, he is referring to the First Constitutional Monarchy declared in 1876. Here, he is referring to the Second Constitutional Monarchy declared in 1908. Here, he is referring to the Second Constitutional Monarchy declared in 1908.

216

a principality or even a shahdom? There is no document in relation to this. All the Armenians side with improvements to be made. Leaving aside the documents, is it convenient for the Armenians to found an independent state by breaking away from the Ottoman State? Armenians are merchants; they are artisans. That is why we wanted more land; the Armenians cannot suffice with the five provinces for they will not be able to improve themselves. After the separation of the Romaics and the Albanians from the Ottoman State the customs were put into effect. The sheep trade in Van ended gradually. The Armenian party in our program accepts home rule and does not want to leave this status. Are the relations on those papers or on us? There were three wars. We saw Armenians taking place in those wars. No Armenian uprising was ever witnessed. The Armenians never wanted the losing of Tripoli, and Balkans, because they are merchants. That is why we demanded larger territories; Armenia cannot suffice with five vilayets and cannot develop there.19 I do not think that weapons and documents were found on the Hntchagians. There is the God above, gun below! phrase in the letters. The detachments gathered a meeting in Van, where they talked about supplying of guns; consequently 11 revolvers were bought. Can you show me an Armenian who took part in the Kurdish rebellions? Just a couple of weeks ago the Commander of the Izmir region said, Armenians are the diamond of the Ottoman State Crown. Again Enver Pasha praised the Armenians a couple of weeks ago. And here, one the other side, there are those papers. Which are we going to believe? Of course, we will believe in what the Commander of Izmir said. I do not think the Armenians started a rebellion in Beyazt and its environs. From where and how did those papers come? They are mistranslated. Detachment is used for group and military terminology is used in translations. In our organization there is no gathering of hond(?) corporals, none of them are military groups. We divide each branch in to groups of ten, and appoint a chief to advise them. The informers must have given most of these papers and most of the information about us. One of the informers is Mithat Effendi. It was published in Tanin20. He thought Paris was a village. He says he came from Paris. One came from Odessa the other came from Romania. These cannot sentence us. We have an immaculate conscience. We protected our selves. We did not revolt. The 61st Article is about Sultans informing of the Europeans

19 20

Although the organization seems to be a legal party, its actions prove its assertions false.

It was published, on August 2, 1908, by Tevfik Fikret, Hseyin Kzm, and Hseyin Cahit after the declaration of the Second Constitutional Monarchy. The paper sided with the Unionists ideas and affected the political life. (M. Nuri Inuur. Basn ve Yayn Tarihi [History of Press]. Istanbul: 1982. pp. 308-310.)

217

about the Armenians, and about his protecting the Armenians. We defended ourselves; we performed a national resistance. Hntchagian Party is attempting to revolt. Tumults never cease among us. We are divided into two camps. We cannot unite and revolt. It is not right to accuse the Hntchagian Party with revolution. They are divided into two. I came here to unite them and tried to do something. They elected me as an outside member at the meeting held in Constanta last year. I refused it; but I accepted it upon the letters coming from other places, and in the face of the insistences. I did my best to unite them. You are accusing with murder. Social Democrat Hntchagians never play with sword. They are aware of the fact that if one days the next one will take his place. There must be a definite unity among our friends here; furthermore, I must have their thorough support to attempt an assassination. I came from abroad to Istanbul as a delegate to settle the dispute here. I read in the Tanin that the Hntchagians agreed with Venizelos for the assassination. Who is he, and who am I? The Romaics want Istanbul. Whom does Istanbul belong to? It belongs to Armenians. Then, how can I reach an agreement with them? Romaics also oppressed the Armenians here. Why? For economic reasons. The prominent people of Istanbul are all Armenians; because, they have the say in science, commerce, agriculture, and in economics. How can I live with the Romaics? A Turk cannot take my leash, because commerce is in our hands. I cannot live with Venizelos because they give priority to commerce above anything. I am old. You can do whatever you want to me; but please show mercy to them. Do not be so rude on them! I have never seen the men I brought here, and they are saying the same thing. 6.000 francs is only a night at the Splendid. Can an assassination plot be devised for this amount of money? It is better to set 10 convicts free than to sentence an innocent person. Moreover, conscience and law concludes this. May 26, 1915 Karamaz: The people shown in the pictures yesterday are all Daschnaks. They have nothing to do with the Hntchagians. The document received from the Ministry of Interior it is said that the Daschnaks and the Hntchagians have reached an agreement. However, all the names mentioned there are Daschnakzoutiouns, and the guns belong to them. The Hntchagian Organization does not accept the charges. Social Revolutionists might do the activities done by the others, but the Social Democrats never do. This war is national resistance. I do not want to say that the Hntchagians giving damage to this war. Whenever someone attacks the 218

Hntchagians fight back involuntarily. Intelligence Committee says that the Armenians are resisting. I believe in the Intelligence Committees words but not to that of the informers. In order to sentence someone an attempt should be observed. Hntchagians never cause turmoil. The Public Prosecutor should know the phrase, If there is no unity in a group it cannot attack. Once they took a girl named Ferennia to a court, she was going to be sentenced for being a prostitute. They had evidences; but, Ferennia took her clothes off and said, This beauty cannot do wrong! yes, the beauty cannot do wrong. My race is so beautiful that the ancients praised it. I am leaving the issue to your conscience and understanding. Law acquiesces this. A criminal should be tried under the light of his crimes. He cannot be convicted upon suspicion. I hereby request our acquittals, and I want you to get to know us better. I came here to settle the dispute among them, get all the friends together and advised them in a certain place, and provided evidence. Agob Hazarian: How did I come here? What did I say? Were I a terrorist I would have a gun. Gabril Keshishian: I have nothing to say. Smbat: I have nothing to say. My brothers called me to my hometown; I broke my mothers heart, and came here. I was going to leave after working here for a while. I am not affiliated to any party, and I did not talk to anybody. I came here with Gabril. I saw him on board the ship, and talked to him. I saw Agop Hazarian in Odessa for a couple of times. I did not know he was an Armenian. I came here; I waited for a month and a half, but could not find a job. I had no money left. I went to see Armenak Vartanian and borrowed 10 mecidiyes. Right after that, I was caught. I am appealing to your conscience please investigate it once more. Rupen: I am not fluent in Turkish; therefore, please excuse me if I make a mistake. After detaining me, they went to my office and brought my letters, but they did not bring them all. I need them all in order to defend myself. On the other hand, there are letters that do not belong to me they mixed them with mine. However, they are personal letters. I am referred to as delegate. If I were a delegate I would have received official letters. But, there are documents. The Hntchagian Party wanted to publish a newspaper here. We bought printing machines to publish a newspaper. I signed the bonds. 450 liras 219

of debt remained. The newspaper lived for two or three months and closed. It started again, and closed down once more. Then a congress was held. Others were appointed members and the newspaper was handed over. But the bonds were not given back. The creditors started coming to me. The former members were scattered all around. Zelich Mardirossian sent a subpoena from the court. As I was detained at the Sirkeci Justice Court, I sent a written application requesting the postponing of the session. I went to see Murat and Zackharian for the debts. I wrote a letter to Verastad one day asking, While you were here you published the newspaper. You left. Those who are here are not giving me the money. What will happen? I corresponded with Verastad on this problem for a while. He sent me a document saying, Go to the branches in Russia. Collect the money and pay those debts. There is both Cyraghan Vahak, and Samson Vahak. I refused this document. I wrote, I have no relation with the party, I have my own business. I shall not go. You go and collect the money, and send me money to pay the debts. As it is seen in the letters he says, You are too lazy! I did not go abroad. If I had ever gone abroad I would have paid the debts. Finding of a document on me does not denote I went abroad as a delegate. There are earlier letters signed by Samson Vahak. Everybody visits me. If all the people who visited me were rebels then the whole population of Istanbul would have been rebels. I do not deny that Sinpat, Kapril, and Agop Hazarian came here; but, we did not talk about anything, I did not see anything either. I talked to Karamaz for once or twice, because I frequently travel abroad. Some peoples addresses were found in the two notebooks found in my pockets; but they are not rebels or komitadjis. If the copy letters were here you could have seen that they all had a profession. Bring t he copy book and see it with your own eyes. Verastad says, in most of his letters, You are lazy and you will not accept this! And Karamaz says, You are not working! This letter is written both to Ardzruni and me. We never established an official contact with the headquarters here. There is no relation between the documents you have read and the letters found on me. Because, principally I do not write something will or will not happen. I am only writing for the newspaper. The printing machines at the newspaper belonged to the party. Zelich cannot ask money from me. He goes to the party, but the party does not want him. Verastad was the member of the administrative board of the newspaper. That is why I wrote it, he sent this document for this problem. Above all, all this tumult is about the Nor Ashard newspaper. If the copybook at my office is brought here it will be seen that they are not rebels. I have nothing to do with all these activities.

220

Doctor Benene: I refuse the charges made by the Investigation Committee. I refuse being an insurgent. The party I am affiliated to is the Social Democrat Hntchagian Party. A member of a revolutionary party is secret, and its organization is one that of military. But our party is very overt, and was established by the approval of the authorities. We never had any congresses abroad. The congresses not being restricted officially is enough a proof for there is no such an idea advocating revolution21. The Istanbul headquarters is only responsible for the branches in Turkiye. It displayed a firm stand in the elections. A delegate was sent to the socialist congresses as he shared the same political view. Worker unions were found. Such unions were found in other places as well. If a propagandizer goes somewhere he gets into contact with the authorities takes permission to give conferences and invites everybody without making any discrimination. He establishes a group if there are only a few people, and a branch if there are more. The groups elect a head, and the branches determine an administrative board. The name of the party is Social Democrat Hntchagian; its seal is both in Turkish and Armenian. The title does not include the word Armenian They are all affiliated to the Istanbul headquarters as suggested by the stipulations. They are free to send a delegate to the general congress. The delegate elected has to go to the place determined. If the majority is obtained, the congress is declared valid. The delegate puts forward his views and carries out the discussions in line with the instructions given by the party during the elections. This is how our party works. It cannot be rebellious. Our party shall live as long as the Constitutional Monarchy lives. No one approves the convening of the Constanta congress; because, it is thoroughly illegitimate. If this word illegitimate is translated as illegal it is wrong. The authorities had given permission to the convening of the first general congress of the same party in Istanbul. The 1912 congress was going to be held here. But it could not, as the majority could not have been obtained. As the headquarters abroad was performing inappropriate acts the convening of the 1913 congress was inevitable. However, as the majority could not have been obtained the congress was not held. Although Sabah Gulian and Verastad convened the congress with some of the delegates, and some decisions were taken they said, For us some branches are legitimate, and branches are not and they are invalid. This is how the difference of opinion came to being. Such a party cannot be rebellious. I reject the idea of labeling it rebellious. This is how I joined our Social Democrat Party. I found its politics suiting mine. I joined the party in 1912 and worked hard. I
21

A legal partys congress cannot be banned.

221

worked hard for the publication of the Nor Ashard newspaper. I was elected a member. Verastad was appointed to the executive board of the newspaper. He is the responsible manager. I pt the things in order in line with the views I declared. I went to Bafra to serve in the provinces. They called me from Istanbul, and I came back. I saw that everyone has gone somewhere else. Murat came and asked for the money I committed. I rejected all the commitments and having given the 25 liras I earned in Bafra I resigned. They issued a degrading circular about me. Sabah Gulian caused the sequestration of the newspaper and went to Paris. Murat, on the other hand, was in Mersin. As it is read in my documents it is legal to be a delegate in a headquarters. In other words, it is legal to be a delegate in order to establish contact between two headquarters. It says Rupen and S. Vahak are for Russia. Only Kirkor Dzjlal and Zagharian, out of seven people, remained here. It was my duty to ask for accounts and report them to their branches. They appointed me to manage and put the things in order at the headquarters here. I was to collect the commitments, not to take them by force. When Arsen and Hayk went to the provinces it was advertised in the newspaper that two people from the Social Democrat Hntchagian Party were collecting money in the provinces, and that they were not related to the party at all. Sabah Gulian wrote me a letter being aware of the fact that I was totally beyond the scope of such affairs. I consulted with the headquarters. I gave the invitations, sent by the headquarters abroad, for the convening of the congress to them to be distributed to the branches, and wrote a letter to Istanbul headquarters. I wrote another letter later. But I could not prevent the newspaper from closing. I declared the impropriety of Sabah Gulian and Verastad openly. They said, Being a delegate is legitimate, but in accordance with the principles. I refused. They said even if these disputes are annulled no would be sent to collect money in the provinces. Sabah Gulian was asking for money, because the branches were in poor condition. I went home and read the circular issued. It sounded as if I paid for the party. I resented joining the party in the face of such humiliation. I wrote a letter where I said I became so perturbed and it was becoming hard for me to stay in the party; that I refused being elected as a delegate; and that I would be giving explanations at the congress to be held in 1914. This document was not found among my documents. Upon this they asked Melkon Effendi to be a delegate. In the documents found at my home and in the branches there is not a single word referring to my name. In the letters they say, We are unaware about the party affairs. Please inform us as our mediator. They are proposing me to be a mediator; I am not a delegate. There was a need for saying, Please be our mediator. This proposal is out side the scope of the instructions issued by Paris. I hope the charge directed on me falls upon the unfolding of 222

my refusal of my appointment as a delegate, upon which they had agreed earlier. Karamaz, in a letter he wrote from Constanta says, There is no less contemptible person than you are! and claims that I am of no use. Nothing related to the assassination was found on me. I did not write anything about the assassination. My articles are scientific and literary. The branches do know that I did not go to the provinces and I did not indulge in party affairs as of April 1912. Hence, under the light of the evidences submitted it is clear that they had proposed me delegacy but I refused. The second mission, there were two remaining people at the Istanbul headquarters. They were to send the invitations to the branches. The congress could not have convened here, as the majority was not obtained. Ardzruni and the Kadky branch gave their votes to me. I did not attend the congress, as I was taken ill then. As I did not want to interfere the party affairs I gave the document written on my name to S. Vahak. The next day Bogos Bogossian came, and I gave the same answer to him. All my neighbors witnessed this. That means I have not been there and I did not go there, but sent my vote. Because the party wrote on the invitations openly that all the issues were going to deal with at the congress, and the authorities permitted the delegates to attend to congress. Sabah and Verastad convened an illegitimate congress and took some decisions in order to save themselves from the responsibility they shouldered. They sent three people here, but the Istanbul headquarters did not accept them. I was on vacation in Bahecik for recovery from an illness then. We wrote letters to the branches saying that the general congress was illegitimate. I had the same views with Murat. I do not cherish the idea of rebellion. Nobody in the world jeopardizes his life consciously. How could I return to Istanbul after the congress? I was a doctor here. If I were not so selfconscious I would not do anything. I did not take part in the activities carried out to eliminate the deficiencies. The branches understood from the circulars that the central committee was in turmoil. They did not know how to manage their affairs, that is why they wrote me letters. If only few of the words from the books of Kilis and Van braches are brought together in such a manner the result is this. Does reading of couple of lines from the Kilis branch copybook, which contained a couple of words on the reform movements that were taken up by the newspapers in 1913, necessitate revolution? The Hntchagian Party helps the oppressed. The March 31 and the Adana events are over now. Self-defense is a sacred obligation. Social Democrat Party is away from all the evil. I hereby request the eradication of the libel put on me. I request my acquittal, as I am innocent. 223

Armenak: In the indictment it is claimed that I confessed I was sent here as a terrorist by Sabah Glian, I strongly refute the charge. Abraham: I have never joined an organization, and I do not know who they are. I have a gun; I bought from somewhere. I bought it from a hardware store owner, a tall guy with light brown mustache, together with 100 cartridges for 5 liras. I am not an Hntchagian. The other day the hotel owner cam and asked. I am hereby appealing your conscience. Aram Adjikbashian: These two are not Hntchagians and the issue here is different. Either separate our cases or call for witnesses. Kemal Effendi testifies that Ardzruni and Tomadjian knew about it. How do they know? How did it happen? Have them come here and clarify the important points. I asked him for three men. Please get Murat Effendi speak to my face. There must be something, but it is something I do not know. Nishan came to me, and I said, This is not possible, go deal with sugar trade! Nishan and Karakin told me Let us devise an assassination plot for Arshavere. I went to see him, and said, Nishan, Karakin, and the medic Hrant are going to assassinate Arshavere. What do you say? He did not accept the idea. He said, Let him know what kind of a man he is, and not come to the party together. There was not any provision of guns. It was just an idea. Reevaluate the wounding event, read the reports once more. This is a matter of honor rather than a matter of life and death. I see that the party is getting damaged as well. But the party has nothing to do with this. Hrant: I am not a member of the party. I gave 15 liras to Nishan. I opened a shop with 30 liras and I was thinking of increasing the capital up to 100 liras. I had the contract registered in their name, but they could not manage the shop. I was going to go the army. I went to him asked for some money but he did not give any. He usually said, Arshavere is my acquaintance, he is my relative. Karakin was crying in his shop one day, I asked, Why is he crying? they said, Arshavere treated him bad. Then I said, He should not let such a person into his shop. Karakin said, Do not talk about Arshavere, because he is Nishans brother-in-law. Later, I again asked for money from Nishan, he said, I will get some from Arshavere and give you. Upon his not given the money, I went to his shop and took all the material there. I also took the clothes. He asked for the clothes but I did not give it back. I saw Karakin only once after this event. He said, I will tell Nishan to leave the room. 224

Karakin said Arshavere wanted the clothes. I said, Tell him to see me. We will get over with this issue. He said, He will come tomorrow. I went to meet him the other day. While we were discussing Aram Adjikbashian came in witnessed our quarrel. He asked for Arshaveres clothes. I could not go to bed nor slept in the Wednesday evening. The chief doctor evki Bey examined me, and then I went to Haydarpaa. I took the microslide and went to the school, I mean to the Frres Hospital. I returned at about 15:30. My illness, hematuria, weakened me. I had no energy to walk. They are trying to impute their own sayings to me. I am a rational person; I am neither an Hntchagian nor a komitadji. I have no knowledge of them. Captain Sleyman Effendi, Pertev Effendi, and the chief doctor do know that I stayed there until two oclock. I am sick. No I did not talk. They are all Nishans libeling. Karakin: I have been an associate to Nishan for about a year and a half. Hrant provided us with the capital. We used to stay together. We could not run it, we bankrupted. He said, Find six liras! I found five and a half liras gave it to him. In the Little Bairam22 he bought trousers and rubber and left. He was going to be an associate on condition that he provided 30 liras. He said it was too much, refused to become an associate, and asked for the debt. Consequently, he joined the army and went to Edirne. He showed me Karniks letter. I said, Alright let us send the debt. Couple of days later he came back. He said, What will we do about this shop issue? I said, We will do however you wish! Then, saying that Arshavere wanted the clothes Hrant kept, he said, I will go to Bursa. Nishan came and called for me. I asked for a lira from Arshavere. He said, I do not have any. I would give it to you if I had any. But, please bring the clothes. Nishan went into hiding for couple of days, and then showed up. We said, We have 30-40 liras, what can we do? He said, Let us get into sugar trade. He came back later some day, and said, I took this money from Arshavere. Then we decided to buy sugar. After a couple of days he came back again, and said, This Arshavere is a strange man. He talks about people when he is with me. Moreover, he is married to someone somewhere else. His picture is in the papers. We arrived to the bridge speaking thus. There was a newspaper correspondent, whom we were acquainted with. I asked him if there were such a paper. He said, I can find it!

22

Easter

225

One day we had 50 dirhems23 of alcohol. He said, This newspaper must be found. I said, Where am I going to find it from? He asked, How about Aram Adjikbashian? I said, OK! I came across Aram Adjikbashian a couple of days later, and said, Monsieur Nishan wants to see you. Mentioning of the newspaper I told him I wanted to read it. He said, I will bring it. Then, some day he gave the newspaper to the coffeehouse where I go frequently. I took the newspaper and gave it to Nishan. Nishan wanted to see Aram Adjikbashian. I sent a message to Adjikbashian via the owner of the coffeehouse to meet him at the Sepeti Inn. Nishan was keeping me waiting by talking of buying sugar. Next day Nishan arrived, we met at the coffeehouse next to the Sepeti Inn. I introduced him to Aram Adjikbashian. To my knowledge they met at the coffeehouse a couple of days later. Aram Adjikbashian said, Buy sugar, import hazelnuts. Then we split. Adjikbashian came a couple of days later. Hrant and I were there. We talked about the money issue; we said, We ill buy sugar and give your money. I said, I will not give the clothes to Hrant. Nishan said, Arshavere says it will be better if you do. Adjikbashian asked Nishan Did you read the newspaper? He said, I did. He said, This is my sisters honor. I am going to kill him. But you go and tell the organization to support me. Adjikbash said it was something that could not be done. Nishan said, You go and consult the organization. Adjikbash said, OK! Adjikbash asked the organization and told Nishan The organization says, No! Nishan said, Then I will do it! In the bairam I left a message saying, I must see Nishan or Arshavere. Two days later Nishan came. He said, What happened? I asked if he could ask for a lira from Arshavere for me. He said, Why do not you ask yourself? I said, I have a lot to do. And Nishan said, Then write a letter! and I wrote a letter. After a couple of days I asked him about the result. He said, Arshavere told him I fell in love with a girl. She will give me 60-70 liras at the beginning of the month. He asked me, Do you have money? I said, I have 60 paras.24 He gave me some money. Nishan came to the coffeehouse on Wednesday. He asked, Why did not you come? I said, I was busy. I said, Let us work together in the tent, and eat together. He said, Thank you! A couple of days ago I went to see Aram Adjikbashian, together with Nishan, but he was not there. That day Aram was passing by, he asked, What did Nishan come there? I said, He is going to tell something important. He said, Then, I will be back on Friday, and left. Nishan invited me to the cinema. I did not go as I was busy. And they caught me that night.

23 24

1/400 of an okka. An okka (oke) is equivalent to 2.8 lb; 1.271kg. A monetary unit equivalent to 1/40 of a kurush.

th

226

Ohannes Yergazaryan: Our branch had always established worker unions ever since its establishment, until its closing; and thus worked in line with the social democrat principles. A delegate was sent to the Constanta congress with the approval of the authorities. Moreover, the authorities did not ban the delegates who came to attend the congress held in Istanbul. I did not go to Constanta, because I was too busy, but I appointed Atam Effendi, who living there, as my representative. A person cannot be accused for being a delegate of a party that was approved by the authorities as long as he attempts a malicious event. I did not give any instructions to my representative. There was no such thing in the document. We received a circular stating that the Constanta Congress could not convene for the majority could not have been obtained. Then, it is highly natural that my appointing Atam Effendi as a representative invalidates itself. The decisions taken at the congress without the majority cannot be legitimate of course. We did not receive any information about the decisions taken at the Constanta Congress until the beginning of June 1914. A branch cannot be held responsible of the letters with malicious content, which are posted or sent with messengers. I did not distribute any weapons at our branch; I did not join any illegal organization. Coming to the photographs of the weapons, the men in the photograph denote that they belong to the Daschnaks. Yervant Panover: The investigation committee is accusing us with making publications. And the Public Prosecutor is accusing me with publishing a newspaper without permission of the authorities. My newspaper deals with economic and financial issues; it is not a political paper. Please study the contents of the Baykar gazette you will not find a single word for politics. The contents of the paper are related with agriculture and economics, and it has a publication license. It is said that my name appears in Karamazs notebook. I am a teacher and a columnist, and an Hntchagian. Did he write my name in his notebook just because I was a columnist or because I was an Hntchagian? Only he can answer that. Ask him. I request my acquittal. A young persons working for the betterment of the society should be praised. Kegam: He is accusing me with a crime; he says that I was to go to Paris to be a secretary. However, I was going there for education. I have Law School Diploma from the Faculty of Law of the Ottoman State. I was going there to get another diploma from the Paris University. On which line of the 227

letter, it is secretly written that I was going to Paris to become a secretary? I got to know Verastad, who lives in Paris, here. I wrote him a letter asking about the law program. He was calling me in the letter he wrote to Rupen Effendi. How can a young man who would work as a secretary study at the Law School? I was caught when I was at the war academy during the mobilization. They found an issue of the Yeridasart Hayastan newspaper while searching my room. I was a columnist writing for Kvlcm newspaper. The newspapers send each other copies. Especially the newspapers sharing the same ideals send each other copies may it be in Russian, English, French, or German. Friends evaluate these, Hemayak Effendi used to read the Russian papers. Does the finding of a newspaper, which was not found illegal for sale in the country, necessitate my conviction for murder? In relation to the charge related to being the secretary of the Paris, does it require to be convicted of an idea, or may it be circular, which was not put into practice? Karnik mentions of a secret in his letter, and says that I have knowledge of this secret. I have no knowledge of this secret. He knows it better. If this secret has anything malicious, I will take the responsibility. My being a member of a member of the Hntchagian Party does not necessitate my accusation. If the party were rebellious the state would have closed it down much earlier, and I would not have joined the party. I joined the party after my graduation from the Law Faculty. Although I have been a columnist in a magazine for the last three years, I have written on theoretical, scientific issues, and on the decrees issued. My articles are all scientific. After having understanding that Socialism was a brilliant idea I made researches. None of the claims and accusations made reveal the truth. I do not know if education is considered a murder. Your just council will redeem me from these charges and decide on my acquittal. Because I am innocent and I did not take a role in any activity. Mgrdich Yeretsian: There is no rebellious idea in our party25. I worked in accordance with the law. Our authorized personnel attended the conferences we held. The documents of our branch are always at the disposal of the authorities. If we ever had rebellious ideas, the authorities would arrest and sent to the police headquarters. When I was arrested, they
25

In the second part of the political program of the Hntchagian Committee it is stated that their short term target is, To raise rebellions, to annihilate the classes bound to autocratic regime, to save the Armenian people from slavery, to encourage them to obtain political power, to abolish the obstacles barring them from attaining economic growth, and especially in the development of their culture. (Esat Uras. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi [Armenians in History and the Armenian Issue]. Istanbul: Belge Yay., 1987. p. 433)

228

searched my place but could not find anything. I have been a member of the party for three years. I was caught in Elaz and brought here. I do not know any of these people. I am appealing to your justice. Yermia: I did not hide anybodys weapon. Someone called Tatjos brought me a gun and asked me to sell it. I informed Karabet Effendi, who was one of the civilian o-police in Beyolu. He said, Bring it! The civilian police officer Ali Rza Effendi, who is the civilian police officer on the Misk Street, also knows that I have been looking for Karabet Effendi. Then I joined the army for my compulsory military service. I handed the gun to the police headquarters. Thomas: Our branch and we are being accused of the circular numbered two. We did not receive such a circular. A friend of ours from the Antep branch read this circular to us in Kilis on his way to America. We decided to write a letter to the Paris headquarters to ask to whom to correspond with should the Istanbul headquarters was to be closed down. The Antep branch in formed us that they were sending a delegate to the Istanbul congress. We voted for them. We do not recognize any other headquarters other than Istanbul. If we are guilty, the Ottoman sword is sharp, and our necks are thin. I am appealing to your justice. Agob Basmadjian: We did not establish armed honds. Is there any document proving that we bought guns? Does our branch really have any rebellious ideas? Please investigate it; we established our organization in accordance with the regulations. We are being accused of our letter where we wrote about the arrival of weapons to As Suwayd. The copybook is at your disposal. Your conscience cannot accept the self-defense issue mentioned in that letter as a rebellious attempt. Bogos Bogossian: Although the Bafra group was established on May 1, 1912, it was not a branch. I was appointed as the head of the group then. I worked for elevating the group to branch level. I searched for a man to establish a branch. Doctor Benene Bedros came and gave a conference. We asked everybody to join the branch without making any discrimination of sect. Those who wanted joined. We took the Turkish-Armenian seal. Yeni Dnya [New World] was our official newspaper. This paper ceased its activities. Doctor Benene resigned. We wondered, Why? We were invited in 1913. Our branch sent me as an authoritative delegate. I went to Constanta. No meeting or talks were held as no one came. Although the truth is thus, we are being charged with offenses which we have never dreamt of. My explanations are serious. Even the Investigation 229

Committee approved the truth in my words. Neither S. Vahaks nor Tokamians names were mentioned. I called Doctor Benene; and said, Let us go together, but he did not come. I will not try to dispel the charges. I am appealing to your justice. Karnik: The reason of my running away from the authorities is the letter I received from the court bailiff. Because I did not have any money; and I was to be sent to jail. That is why I wrote to him to rent an apartment. My associate Nishan from Van was starving. I took him to my apartment. He was holding the fifty percent of my shop. When he stole the money, I lost my confidence in him. He stole Yervants and Kegams money when he was their roommate. He is the one who persuaded me to be the guarantor for the club. I wrote a letter on May 18. I am neither an Hntchagian nor a Daschnak. Aram Adjikbashian: The Public Prosecutor and the Investigation Committee are accusing me for taking part in Arshaveres case. I did not know that Nishan attempted to kill him to protect his sisters honor, and that he had the party interfere the case. I have learned here at the court. In order to understand what the Hntchagians were thinking Arshavere Effendi instructed Nishan to get in touch with me. Although I answered negatively, he lied and by instigating his brother-in-law thus, he caused the rising of undesirable impressions about me. Hence, in order to take revenge Arshavere denounced me. I understand now that his special officers have been following me right from the beginning. Why did not they have me caught before, but after the assassination? He said, I do not know who shot Arshavere. Nishan said, They were two men. Those who devised the plot are his brother-in-law, Karakin, and Hrant. I saw Hrant only once, he was quarreling for money. Nishan told me that Hrant was of the same opinion. He said they were always together at the shop where they were selling sugar. I did not know who Nishan was. Karakin introduced us. Karakin works as a tailor with us, that is how I get to know him. It is evident that I would not talk to people whom I do not know. Nishan determined the spot for the shooting. It was a place, which he knew well. They were going to do it in skdar. Now I understand that they were following Arshavere themselves. I did not follow him. They must have thought themselves how to take and deceive Arshavere to the spot where the plot was to be realized. Nishan told me this. They said they found an Italian and they were going to print fake banknotes. They devised it by themselves; they were trying to deceive the executive board by making use of me. If I had anything to do with this, I should have undertaken this plot. You may ask Nishan for more information on this plot. I told them that this assassination proposal was not proper, and them to deal with trade. Having sent them 230

away, I informed Murat and Hamparsum about the plot against Arshavere, and that I refused their proposal. They said, You did the best! Murat Effendi is talking about a man; he must have forgotten it. I talked about three men. Bring him here, if he insists on his previous testimony I am willing to bear the consequences. A month later Nishan came back again insisting. Two days later, I gave the same negative answer. Nishan was upset, and insisted on realizing the plot. I had to denounce him. I see now that he had evil intentions then. He wanted to put me in a difficult situation. It is not proper to hear Nishan as a witness on the side of his brother-in-law. Moreover, he himself set up the plot. I gave him two liras. Please investigate where, why, and how I gave the money. I am just an individual at the Social Democrat Party. I cannot do anything unless I take orders from the party. It has been five years since I left the party affairs, and never took responsibility in anything. I have not attempted such a murder in the Constitutional Monarchy era, let alone during the despotic regime. I have no hostility towards Arshavere. I knew that Arshavere and the Police Headquarters were aware of this plot. How, and under what conditions could I get involved in such a plot under these circumstances? On the contrary, I tried to prevent the plot from happening. How did the plot that started in August last year, delayed until January? Who caused its delay? It is me. Social Democrat Party is legal at home and at abroad. A party having 20 years experience cannot cause imprisonment, misery, and sentencing through revolution. Moreover, the people would disapprove revolution. I lived as a fugitive for 15 years; I know every single situation. Let us assume that our party foresees revolution. There must be absolute unity and integrity for its realization. There is no unity among us. Then how could the party attempt such a revolution? Moreover, money is needed for realization of such an event. Nothing can be done without money. In addition, our party always talks about being penniless. Our party cannot be revolutionist. That is why I am in the party. This is the reason of our quarrel with Sabah Gul. That is why I said, Let him come here and do it himself! Sabah Gul is neither a nationalist nor a social democrat. He can only make effective sentences. He is a good orator. I beg your excellences that I am innocent. I am not guilty. Investigate it, my innocence will be proven. This issue seems to be impossible to solve, but a careful study will solve it. My guilt is not informing the authorities. I thought that the issue was closed. I have never stood against Arshavere. Nishan told about the realization of the assassination at Hrants house in the presence of Karakin. Karakin: He said, In skdar, but did not say Over Hrants house. R.H. 231

Aram Adjikbashian: Rupen Hanazat is a Russian subject. H.K. Kirkor is Vartanyan, lives in Russia. They have been sentenced. Melkon is sent to exile. He died last year. They were against the Hntchagians. Yervant Gatmoz was a drunkard, and an immoral teacher. Karamaz: They left us and joined the Russian Social Democrat Party. We dismissed them from the party at the sixth congress. Karakin: I do not know. I was not there that day. Armenak: I was never informed about the weapons issue until today. The gun is his. Abraham: Parabellum is mine. Yermia: I have never joined a party. Karnik: The letter I wrote was directly related with the money stolen secretly. Rupen: The shores of Black Sea mean the Russian shores; because they sent me this document for the Russian Black Sea coast. Karamaz: There is an important secret in Aram Effendis affair. I do not know if he did it to revenge Karamaz. There is enmity between us. I believe this secret resides with Nishan. He acted carefully. I do not know if Nishan did it himself or together with them; but it has nothing to do with us. They both like me and do not. Arshaveres affairs were secret. He was our friend, but he was immoral and a womanizer. We dismissed him twice from the Hntchagian Party. Arshavere was playing the mole. He was both Daschnakian and an Hntchagian. If I were out there, I would save Arshavere. There is some secret in this affair. Nishan holds the key. The Public Prosecutor will inspect the case both from the perspectives of law and community. Public Prosecutors task is difficult, and sacred. The thought is just an idea that cannot go far. It is timid and nothing happens. The Public Prosecutor witnessed that the charges directed against us were relied on simple papers. It is evident from the 232

photograph that they were Daschanks. The Daschnaks act in unison with the Union and Progress Party. The Daschnaks oppressed us. The innocent and the oppressed Armenian Hntchagians have no evil in their minds. We are a party of the villagers and workers. The Daschnaks are rich. They have weapons. We know that money always comes before the gun in the thought of the people. If there is an article in the law for the punishment of thought, I willing to bear the consequences. I do not think so. I believe that he bullet missed him. Arshaveres case might even be of his imagination. I could I know. Could not another party have done it and put the blame on us? Aram Adjikbashian is a timid man. He cannot have indulged in such an affair. I think you are also in doubt just like us. Our activities are always in thought not in practice. We just cannot be sentenced with this; it will not be just. I ran away from Russia 25 years ago. My wife is dead; I do not know where she is buried. I have a grandson but I do not know who my son-in-law is. I could have been a millionaire if I wanted to; but I worked for the welfare of the nation and humanity. I am a social democrat. I will farm on every uncultivated soil. I will not get anywhere by murder. My nation demands for a central authority. The nation who prays saying, My God, please my country from the pangs of defeatism, is mine. Take me to the gallows, but for the welfare of my nation and for the oppressed please release me. They do not know what to say, and they do not know where to go. Taking my place at the gallows together with Karnik will make me feel ashamed. If I ever came here with the idea of assassination, who would have protect me here? Nobody. The document fell in the hands of the enemy, in the hands of Arshavere. You may do whatever you want to do to me, but show mercy on them. Aram Adjikbashian: I know Arshaveres position in Egypt. I could not understand. Sabah Gulian used to work a lot he usually carried the events up to the level of terrorism. I would like to express my gratitude to Karamaz for defending me, although we are in strait terms. I asked about you to Tomadjian. I asked Arshavere. He said, I was against you as you were an English sympathizer in Egypt. Karamaz: I told Tomadjian Bring Arshavere over and let us clarify this misunderstanding. Adjikbashian: Hemayak Effendi and I, we know each other quite well. He bore grudge against me for he suspected that I had a part in the article published in his newspaper. I tried to prevent this event from happening. 233

Smbat: When I came here, I told the investigation committee the people whom I talked with. I told them that I was looking for a job in Kayseri. I do not know who Rupen is. Minas introduced me to Balassian. Leon Balassian is written on my card. Minas told Balassian about me. He said, Let us visit him! We went to see him. I went to see him again later. Please note down the places where I applied and went as I speak. The charges against me are all calumnies. Hrant: I want the witnesses called in.

234

VERDICT The secret Hntchagian organization established publicly in Romania, Bulgaria, Russia, Iran, England, and America; and secretly in the Ottoman State during the 1878 Russian War26 solely aimed at establishing armed gangs on the Ottoman lands in order to incite murders whenever they willed in Erzurum, Van, Harput, Sivas, Bitlis, and in Diyarbakr, even more in Istanbul, with its terrorists. In order to become a legal entity, the organization held a general congress in Istanbul, abiding by the laws of the State, after the declaration of the Constitutional Monarchy, refused all the decisions pertaining the abolishing of the squad like formations that have been taking place in the former regulations of this secret organization, and decided to reactivate the secret regulations which they accepted as the basis of a rebellion, put in effect in 1897 proposing terror, personal resistance, and burning down of the houses on personal level; moreover, to the continuation of the armed establishment which they deemed as an integral part of self defense in the face of the so called upheavals that might arise. They passed over the issues pertaining the abolishing of the articles of the 1897 Regulations suggesting insurgence only that were in effect until the convening of the congress lightly by simply not writing a single word. Thus thinking that they have apparently succeeded in showing their illegitimate, in other words illegal, organizations established in Russia, Iran and other countries as legitimate, in other words legal, organizations in the Ottoman State decided to convene a congress in Varna, benefiting from the financial damages the Ottoman State suffered in the Balkan War, in order to force the State, despite the objections of the Istanbul headquarters, to accept their desires for the establishment of the Young Armenia with the establishment of the clubs, armed squads, and central committees in all the regions where the Armenians lived in line with their own former rebellion plans. However, after abandoning their idea of convening a congress in Varna, because of the break out of the Second Balkan War, they held a congress in Constanta. They had the Circular Number 2, which included the decisions taken at the congress for the realization of the Armenian national goals, printed in Paris, at the Hntchaq press, in 1914. In this Second Circular the program of the 1897 Congress convened in Istanbul were seemingly changed and the articles we re kept the same. It is written that the Hntchagian organization shall
26

1877-1878 Turkish-Russian War: The war, which is also known as 93 War, began on April 24, 1877, and ended on July 13, 1878 with the signing of the Berlin Peace Treaty. Land warfare was conducted at the Rumelian and Caucasus fronts; and naval warfare in the Black Sea and on the Danube; the war ended with the defeat of the Ottoman State. (1877-1878 Osmanl-Rus Harbi Harp Tarihi Bror [History of War: 1877-1878 Ottoman-Russian War]. Ankara: Gnkur. ATASE ve Dent. Bk.l Yay. [Turkish General Staff, ATASE ve Dent. Directorate Pub.], 2000.

235

continue to work as ever until the acquisition of the goals of Armenianhood and Armenia, and only thus will they achieve their national desires and sacred aims. It was also observed that the government was responsible of the killing of the people in the Adana riots, that it was aimed primarily at the agitation of the Armenians and Armenia; that Russia, England, and Germany left the independence of the Armenian people at the hands of the cruel Ottoman State in return for their own economic advantages; and that the newly growing Armenian generation will indeed curse the Armenians who are living under the burden of denigration. It is also mentioned that the absence of the Istanbul Central Committee at the Congress was nothing but treason committed on the Armenianhood; that Murat Hamparsum Boyadjian lost his position in the organization as he gave importance on some coward men who were only seeking personal goals; and thus Doctor Benene and his friends were appointed to their places. Due to their appointment, it was decided that the stationeries and the other materials of the club were to be given to Benene and his friends. On the other hand, Rupen Vahan Boyadjian and his friend S. Vahak Kirkor Nalbantian from Diyarbakr went to Black Sea and to Caucasus as delegates. Sabah Glian, Verastad, and Karamaz who were elected to the executive board agreed on the writing of the decisions taken at the congress on a piece of thin cloth. Moreover, in the documents seized at Rupens office it was stated that Doctor Benene and Rupen had applied to the Istanbul headquarters several times in pursuit of the printing presses, machines, and stationeries. It is understood that Doctor Benene was corresponding with other headquarters; that he had published the second circular; that the letter he received from the general headquarters was sent by Leon; that he published an editorial where he mentioned of the revolutionary character and the heroism of the Armenians, of the Constitutional government, and of the same means of cruelty and impropriety as suggested by the former administration that has never been changed that were still in practice, and of the necessity of Armenian youths leaving aside the neglectful attitude and gathering around the Hntchagian Organization in order to realize the idea of Young Independent Armenia. It has also been understood from the newspaper found on him that he had written a second article in May 10, 1914 issue of the Yeridasart Hayastan, in other words Young and Autonomous Armenia, that is published by the Hntchagian Revolutionary Organization in America on how the Hntchagian Organization was working diligently ever since its establishment, and how the Hntchaq newspaper published the history of the insurgencies their preparation and conduct since 1880 and events that forced the writing and acceptance of the 61st Article of the Berlin Treaty; and that 236

how the Hntchagian Organization is determined by all means to continue its bloody enterprises in order to gather the Armenians together under a single flag. Rupen has also applied for taking over the stationeries of the headquarters. The documents found on him and at his office are the circular on insurgence numbered two, the documents pertaining to the general headquarters that were addressed to Nalbantian and him; Verastads letter stating that the copies of the revolutionary Hntchaq newspaper were sent to him for distribution; various letters sent by the general headquarters narrating its ambition for a free Armenia; letters of application to the European states; a letter of credence on the supervision and inspection of the Hntchagian organizations in Russia; and numerous addresses proving that he has been corresponding with certain places in Russia, and settlements in the regions on the Black Sea coast. As for Karamaz: He confessed that Arshavere Sahakian, who was formerly a member of the Hntchagian Organization Egypt branch, attended the Constanta Congress on behalf of the mentioned branch, was betraying the organization by giving its secrets to the authorities in return for money; that the Istanbul headquarters was not working for the welfare of the Armenians; that the letter stating that Hamparsum Boyadjian and some of his friends were hindering the organizations desires was found on Rupen; and that the mentioned letter was sent both to Benene and Rupen. By the confessions of Doctor Benene and his friends at the court by saying that the Paris headquarters and the other centers in other countries were working illegally; his, Karamazs, being one of the members of the Paris Headquarters was thus determined; it has also been determined that Agop Hazarian, Kapril Keshishian, Smbat Vartanian, and Rupen who were sent Istanbul to assassinate the Minister of Interior Talt Bey, met together at Balasanians office. The assassination attempt against Arshavere Sahakian, who he said was betraying the organization, on his return home in the evening; his directing of the insurgencies for long years as the head of the Hntchagian Revolutionary Committee; and his going to Egypt first, then to Constanta and finally to Russia to find the mediator Agop Hazarian to meet Kapril Keshishian whom he sent to Ottoman country; and he followed them here. Here it has been clearly understood that he was the real instigator and organizer of the assassination as he provided for those mentioned above. Aram Adjikbashian informed Hamparsum Boyadjian code named Murat that Arshavere was the target of an assassination plot. [Karamaz] called for Arshaveres brother-in-law through his partner Karakin and talked about the assassination plot against Arshavere, the 237

Medical Sergeant Hrant was also present at this meeting where they took some decisions; thus it is revealed that he is one of the prominent members of the Hntchagian Organization. As for Kegam: The general context of the letters he received from Karamaz, Verastad, and Sabah Gul is about sending Kegam to Europe. He was appointed as the liable secretary of the Paris Headquarters, and a map of Free Armenia was found on him; moreover, it is written in the book of minutes of the Van Hntchagian Organization that he had distributed weapons. In the letter the dried coffee dealer Karnik wrote to the teacher Yervant Panover in Bahecik, says, I know what to do if I am ever caught! Do not inform anybody about this event other than Kegam! Ohannes Yergazarian, on the other hand: the Hntchagian Organization in Kayseri appointed him as a delegate to Constanta Congress; it has been understood through the note received from Kayseri that he distributed some of the weapons, which were being distributed to the gangs and squads, himself as the Secretary of the Kayseri branch. As for Agop Basmadjian and Thomas: They are the president and the secretary of the Hntchagian Revolutionary Organization Kilis branch. They wrote about the forming of armed platoons and squads in the club registry book, which they filled out with their own handwritings, that was found during the searches carried out at the above-mentioned headquarters, and which was sent to the Martial Court. A copy of a letter stating that they received the circular, numbered two, containing the decisions pertaining insurgences taken at the Constanta congress via the intermediary of the Antep branch was also discovered. A circular, issued and sent to the armed squads in 1913, mentioning of the need of sacrifice for the spread of Armenianism, and including the phrase God above, gun below! for the attainment of this desire is found written in the pages of original book of registries. Bogos Bogossian attended the congress held in Constanta as a delegate. A letter, written by S. Vahak, in other words Kirkor Nalbantian, threatening a priest was also found on the mentioned person; he accepted the means of insurgence by having had agreed the decisions taken in Constanta. As for Yervant Panover: He testified on how his name appeared in Karamazs pocket notebook. [Karamaz] was one of the prominent members of the Hntchagian Revolutionary Organization who said he would work with him after his arrival to Istanbul. He published a newspaper in Bahecik to voice the Hntchagian Revolutionary Organization ideology without having the approval of the authorities. The letter in which dried coffee dealer Karnik wrote addressing him I know what to do if I am ever caught! Do not inform anybody about this 238

event other than Kegam! is also discovered. Thus, it has been determined that he is an Hntchagian as his close ties with Karamaz, one of the prominent figures of the Paris headquarters, prompted. As for Karakin and Hrant: They talked to Aram Adjikbashian for several times on killing Arshavere who was sentenced to death by the organization for he had denounced the secrets of the organization. The assassination was realized after these meetings. Armenak and Abraham came to Istanbul from Egypt via Athens with the intermediary of Sabah Gul. Those two confessed that they had purchased a Parabellum made revolver in Athens and came here to kill Talt Bey; and that they were sheltered together with their revolvers by the broker Yermia. As for Mgrdich Yeretsian: He, by sending someone named Vahak as a delegate from the Harput branch to the Constanta Congress, contacted with Doctor Benene and Rupen the two prominent members of the organization and thus established a continuous link with the Paris headquarters. Consequently, it was proved that he is one of the leaders of the Hntchagian Revolutionary Organization. It is hereby unanimously declared that the fugitives Sabah Gulian the president of this revolutionary organization and Verastad in their absence, and those who are present before the court, are charged with murder, as they have conducted the uprisings and established the secret armed organizations in order to realize the idea of Free Armenia as follows: Providing money from the other countries for the realization of the assassination plot against the Minister of Interior, Talt Bey, in Istanbul, and to this end, sending of Agop Hazarian and his friends to Ottoman State through Karamazs agency, sending of Abraham and his friend Armenak from Egypt for the same aim, conducting murders in order to separate Armenia from the Ottoman State to establish Free Armenia; other than these, attempting to vilify the Ottoman State in the eyes of the European States, for the establishment of the Free Armenia, and setting up a public opinion, by accusing the present government with charges like intolerance, impropriety, arson, and pillaging as it was the case in the previous decades. It is also hereby declared unanimously that the columnist Hemayak, who is a member of the Hntchagian Revolutionary Organization, shall be acquitted for providing information about the members and the affairs of this organization before the verdicts reached. (Signed) (Signed) (Signed) (Signed) (Signed) (Signed)

239

Public Prosecutor: It is hereby requested that the persons, who are to be charged with murder, be judged under the light of their proven activities and in accordance with the articles appended to the Criminal Code Article 5427.

VERDICT It is hereby unanimously decided that: the fugitives Sabah Gulian and Verastad, and the detainees Karamaz, Agop Hazarian, Gabril Keshishian, Smbat Vartan, Rupen Karabetian, Doctor Benene, Armenak, Abraham, Aram Adjikbashian, Hrant, Karakin, Bogos, Agob Basmadjian, Thomas, Yermia, Mgrdich Yeretsian, Kegam, the teacher Pavor Yervant, Ohannes Yergazarian, and Karnik, whose offenses have been explicitly revealed in the indictment shall be judged in accordance with the articles appended to the Criminal Code 54; and it hereby declared that the verdict requiring their capital punishment shall be read aloud in the presence of the detainees and in the absence of the fugitives. (Signed) (Signed) (Signed) (Signed) (Signed) (Signed)

27

See Armenian Activities in the Archive Documents 1914-1918. Vol: 3, p. 328.

240

Sultans Monogram
(Abdulmecids son Mehmed Khan) It is my decree that the following convicts Matheos Serkissian code named Hamparsum Kirkor from Tekirda, or Caucasian Karamaz; Muradians son Agop Hazarian from Varna, known as Murat Zackharian, one of the leaders of the Hntchagian Organization; Kapril Keshishians son Minas from Giresun, farm worker, code named Sar Hadjik from Samsun, or Minas; Vartan Kilindjians son Simpat from Bitlis, tailor, code named Agodir Bedros; Vahan Boyadjian, code named Minas Karabetians son Rupen, from emigezek, broker; Benene Toros Torossians son Doctor Bedros from Harput; Hamparsums son Armanak, merchant; Stephan Muradians son Abraham, shoemaker; Karabet Adjikbashians son Aram, from Arapkir, real-estate agent; Abraham Kegavians son Hrant, third year student at the faculty of medicine; Arakil Begossians son Karakin, from ebinkarahisar28, working at a tent makers in Sarahane; Michael Begossians son Begos, from Ein29, goldsmith; Hazar Basmadjians son Agop, the president of the Kilis Hntchagian Branch and the receiving teller of the Singer Company; Vahan Thomassians son Thomas, member of the Kilis Hntchagian Branch and teacher at the Kilis Armenian School; Kepir Nanos Manutians son Jeremiah, shoe-maker; Ohannes Yeretsians son Migirdich, member of the Harput30 Hntchagian Branch; Karabet Vanikians son Kegam, from Van, reserve officer at the Military Academy; Ohannes Topuzians son Yervant Panover, teacher at the Bahecik31 Armenian School; Stephan Yergazarians son Ohannes, member of the Kayseri Hntchagian Branch and teacher at the Kayseri Armenian School; and Kirkor Boyadjians son Karnik, coffee dealer who are found and proved to be guilty of promoting the establishment of an independent Armenian State, and to this end plotting assassinations, instigating the foreign states against the State in an attempt to separate some parts of the State from her sovereignty, organizing both secret and open conferences in foreign countries; and publishing provocative information through printed media; after their through trial at the Istanbul Martial Court. The verdict given for their capital punishment in accordance with the stipulations of the Penal Code Article 54 supplementary paragraph has been presented to my court; and I hereby declare my orders for the execution of the verdict is absolute.

28 29 30 31

Giresun Erzincan, Kemaliye Elaz Kocaeli, Bahecik

241

You, our Minister of Defense the great and the supreme Enver Pasha, our source of pride, the esteemed commander! I hereby command you to execute the verdict! June 5, 1915.

----------

-----

----------

Istanbul Ministry of Defense Department of Legal Affairs Copy of the Sultans Decree It is hereby confirmed that the following convicts Matheos Serkissian code named Hamparsum Kirkor from Tekirda, or Caucasian Karamaz; Muradians son Agop Hazarian from Varna, known as Murat Zackharian, one of the leaders of the Hntchagian Organization; Kapril Keshishians son Minas from Giresun, farm worker, code named Sar Hadjik from Samsun, or Minas; Vartan Kilindjians son Simpat from Bitlis, tailor, code named Agodir Bedros; Vahan Boyadjian, code named Minas Karabetians son Rupen, from emigezek, broker; Benene Toros Torossians son Doctor Bedros from Harput; Hamparsums son Armanak, merchant; Stephan Muradians son Abraham, shoemaker; Karabet Adjikbashians son Aram, from Arapkir, real-estate agent; Abraham Kegavians son Hrant, third year student at the faculty of medicine; Arakil Begossians son Karakin, from ebinkarahisar, working at a tent makers in Sarahane; Michael Begossians son Begos, from Ein, goldsmith; Hazar Basmadjians son Agop, the president of the Kilis Hntchagian Branch and the receiving teller of the Singer Company; Vahan Thomassians son Thomas, member of the Kilis Hntchagian Branch and teacher at the Kilis Armenian School; Kepir Nanos Manutians son Jeremiah, shoe-maker; Ohannes Yeretsians son Migirdich, member of the Harput Hntchagian Branch; Karabet Vanikians son Kegam, from Van, reserve officer at the Military Academy; Ohannes Topuzians son Yervant Panover, teacher at the Bahecik Armenian School; Stephan Yergazarians son Ohannes, member of the Kayseri Hntchagian Branch and teacher at the Kayseri Armenian School; and Kirkor Boyadjians son Karnik, coffee dealer; Sabah Glian, member and the president of the general headquarters of the Hntchagian Organization who are found and proved to be guilty of promoting the establishment of an independent Armenian State, and to this end plotting assassinations, instigating the foreign states against the State in an attempt to separate some parts of the State from her sovereignty, organizing both secret and open conferences in foreign countries; and publishing provocative information through printed media; are sentenced to death in accordance 242

with the supplementary provisions of the Penal Code Article 54; Hrabet Aramyans son Hemayak, the editor-in-chief of the Gohak Gazette, who provided information about the people in the mentioned Revolutionary Hntchagian Organization before the verdict was passed, is to be acquitted; the verdict given by the Martial Court is approved and read aloud in the absence of the fugitives Sabah Glian and Verastad, and in the presence of the others. Mehmed Reat Minister of Defense is assigned to undertake the execution of this order. June 5, 1915, and June 6, 1915. Grand Vizier Mehmet Sait Deputy Commander-in-Chief and the Minister of Defense Enver In unison with the original June 10, 1915 (Seal: Department of Legal Affairs)

----------

-----

----------

243

Ministry of Defense Directorate of Legal Affairs Directorate No: 1/131 Ministry No: 1496

Istanbul June 10, 1915

Summary: About the death sentence of some convicts To: Office of the Istanbul Provost Marshall The death sentence verdict given by the Istanbul Martial Court about Matheos Serkissian, code named Caucasian Karamaz, one of the leaders of the Hntchagian Organization; Hamparsum Kirkor from Tekirda; and the others whose names are known, were found and proved to be guilty of promoting the establishment of an independent Armenian State, and to this end plotting assassinations, instigating the foreign states against the State in an attempt to separate some parts of the State from her sovereignty, organizing both secret and open conferences in foreign countries; and publishing provocative information through printed media; and about the acquittal of the editor-in-chief of the Gohak Gazette, Hrabet Aramians son Hemayak were submitted for the approval of the Sultan with a note dated June 9, 1915 and numbered 377; attached are the and Sultans decree for the ones sentenced to death, and its sealed copy, thus it is here by ordered that the execution of the death sentence be realized. On behalf of the Minister of Defense To be sent to the Chair of the Martial Court in supplement to the documents pertaining the case. June 13, 1915 Provost Marshall Lt. Colonel

----------

-----

----------

244

Martial Court Execution minutes of the convicts, carried out upon the decree of the sultan. About the convicts who are found and proved to be guilty of promoting the establishment of an independent Armenian State, and to this end plotting assassinations, instigating the foreign states against the State in an attempt to separate some parts of the State from her sovereignty, organizing both secret and open conferences in foreign countries; and publishing provocative information through printed media; Sultans decree, on their capital punishment, was issued upon the verdict given by the Istanbul Martial Court on June 9, 1915. Upon Sultans decree priest Kalos Effendi was invited for religious prayers in accordance with the religious principles on June 15 at 03:30, the convicts wrote their wills, examined medically, and were sent to the place of execution. Sultans decree was read aloud in their presence, and after the Priest Effendis preaching them for the last time the decree was executed accordingly, and their deaths was approved by medical examination. This minute, declaring their corpses were sent to the cemetery under the supervision of their religious leader, and an officer, was prepared and taken under signature. June 15, 1915 3rd Fire Brigade Battalion Captain, M.D. Signed Member of the Martial Court Signed Headquarters Doctor Martial Court

Senior Captain Signed Spiritual Representative Seal

Deputy Attorney Signed

----------

-----

----------

245

REPORT A note of thanks to the friends at the organization in Turkiye! To the Social Democrat Hntchagian branches, Dear Friends! We are living through the most difficult times the world has ever witnessed. It is a fact that the threat of a terrible war that has been prevailing over the civilized world for more than half a century showed itself as fatal blow on the socialist activities and ideals. Although the changes coming to life freely, as humanity develops day by day, prompt reactions longing for the past, it is inevitable that there would be some difficulties. When life purges itself from the burdens of these dismal effects, it will divert its course towards an administrative system that it generally regarded as freedom, and to socialism by indulging in an advantageous area of work appropriate to the laws of nature fervently. It is inevitable that this chaotic atmosphere presiding over the world will also affect the people living in Turkish dominated lands. In a near future, with a great probability, we will be experiencing the outcomes of this chaotic atmosphere on Turkiye, on the peoples who have been sharing a common fate with Turkiye, and especially on the Armenian people who have lived through difficulties and catastrophes. The most important issue to be discussed, and which cannot to be neglected here pertaining to our day is, above all, the ruined state of our organization. This ill-fated current state of our organization especially stems from the consequences of the latest restrictions, and necessitates the reorganization of our organization and the settlement of the internal disputes. Even its delayal for a while is a great responsibility, in that it will not be acquitted before life, the tolerant and neutral critic, in the presence of history. Consequently, will we be able to meet the demands put forward by our present day expectations? Will we be able to meet the longings and the demands of the Socialist Democrat Hntchagian Organization? This is the real problem. The future will answer this question. Dear Friends, As an outcome of this feeling of responsibility, the 3rd Congress of the Social Democrat Hntchagian Organization in Turkey was realized on July 24, 1914. Although there were some pessimistic views that under such inappropriate conditions the majority will not be obtained, we hereby declare wholeheartedly that, 29 delegates, out of 51, who were eligible to attend the congress, abided by the terms of the invitation with their sincere devotion to all the Hntchagian friends and ideology attended the congress. With the arrival of several other delegates, the majority reached to 32. 246

As we have mentioned above, 51 delegates are still in touch with the Turkish government. Aside from them, there are also others who cut their ties with the former executive board not conforming the proper procedures and regulations. Consequently, they now have lost their right to attend. All the Hntchagians in Turkiye should be well informed of the crucial consequences of the activities and means to be used in the realization of their goals, and should take the developing events in consideration carefully. Moreover, through political dexterity, personal guarantees, required for success in any field, should be sought in every field ranging from taking steps leading to numerous events to not losing. The use of available information must be valued by considering all the means. In the opening session, and in the following 9 sessions, the congress discussed all the daily issues other than the special issues. You will receive the report pertaining the discussions soon. Murat (Hamparsum Boyadjian), Nerses Zackharian, and Vahan Zeytundjianch are elected to the central committee. H. Can Glian, and S. Tomadjian are elected as substitute members. Friends! We shall proceed shoulder to shoulder, by considering the basics of the events, in undertaking the responsibility of the unfortunate and industrious people of Turkey, each with the aim of realizing our longings, without showing any sign of intimidation, and being ever ready for challenges, with the power we drove from the requirements of the new necessities. We present our most friendly salutations and respects. August 21, 1914. Istanbul. Council of the Social Democrat Hntchagian Congress in Turkiye President H.K. Can Gulian Clerk H.H. Tandjodian

It is hereby approved that the translation is in unison with the original. January 5, 1915. General Directorate of National Police Organization The Chief of 2nd Political Division (Signed) -------------247 ----------

248

The Second Publication of the Ottoman Social Democrat Hntchagian Organization Central Committee

The General Statutes Governing the Ottoman Social Democrat Hntchagian Organization

Istanbul 1910

249

The General Statutes Governing the Ottoman Social Democrat Hntchagian Organization had been submitted to the Ministry of Interior and the necessary conditions were met in accordance with the stipulations of the Law of Associations, and the document dated February 8, 1910, and numbered 90 has been issued. Ottoman Social Democrat Hntchagian Organization Central Executive Committee

The General Statutes Governing the Ottoman Social Democrat Hntchagian Organization32 For the working classes constituting the majority of the masses living under the command and wealth of the minority possessing capital and property to achieve their rightful freedom they need to have their own means of production, circulation of capital, of contact, of larger means at their own disposal such as, land, factories, banks, important financial foundations, as well as means of transportation like railways of their own. What the term working classes gaining their rightful freedom suggests is, their attainment of thorough political and economic freedom that is above nationality, race, and gender. The power of disposal of the capitalist class which is regarded and named as civilized under the present political, economic, and social circumstances, ought to be reorganized; only thus, the producers shall be able to own their means of production directly. In order to be able to reach the set targets, the producers (Proletariat) shall try to establish various independent political parties; and thus try to keep the social and political means of the country under its own control, to establish contacts and act in unison with the similar parties established abroad, and thus shall try to realize a social revolution in the country. By putting this social revolution into practice, the producers (Proletariat), shall under take the administration of all the political, economic, social establishments, and of the government of the country; shall put an end to

32

The organization acted against these statutes.

250

clashes of class, and gaining a rise in the social ladder, through its diversified organization; and thus shall convene a socialist organization. The legislative power this organization shall grant everybody the right of governing the social issues by interfering, analyzing, and judging them. A socialist organization that shall be established thus will help the personal, economic, social, skills and power development of every individual and of all the society by all means, and will reorganize all the economic and social relations in a more systematic manner. These are the longings, and pursued aims and desires of the social democrat parties belonging to the working classes in the countries where Capitalistic system is employed. This is the exact approach the Social Democrat Hntchagian Organization pursues in the Ottoman country.

Part Two
The prevailing administrative, financial, economic circumstances, as well as the various taxes people (composed of Turks, Armenians, Kurds, Arabs, Romaics, Bulgarians, and of others) living in the Ottoman lands face will eventually lead to the collapse and disappearance of the working classes. Those people are living through an uneasy period; on one hand the capitalist system has taken the lead in the production stage, and on the other, the former means of production are disappearing gradually. The habits remaining from feudalism form artificial obstacles for the development and rising of the proletariat. Other than this, the bourgeois is trying to take the political and economic administration of the country by making use of the remains of the feudal lords. Moreover, they are trying hard to make use of the social organizations just for the realization of their own interests. Thus, owing to the reasons explained above, a social democrat party Hntchagian Organization in this case will aim at establishing socialist public organizations in Armenia, Macedonia, Arabia, Albania, and in the other corners of the Ottoman State in order to realize its extreme desires; on the other hand, the following demands constitute the minor goals of the society. To provide the proletariat with the opportunity to intervene political affairs by guaranteeing the right of self-determination within the boundaries of the Ottoman state. To be purged of all the obstacles that would mar the cultural and economic development of this class; and consequently; to pave way for the realization of the political environment where the proletariat might voice all their inclinations and desires freely; and, by rescheduling the heavy conditions of the people who are working to this end gradually, to enable the proletariat to realize their own actual place, and to help them in organizing 251

themselves in independent political groups; to ease the conclusion of its tasks in society; and thus to achieve a great leap in attaining the greater aims through the prevailing social circumstances. Considering the above-mentioned reasons and the evaluations; the least demands of the Social Democrat Hntchagian Organization comply with the provisos of a legal parliamentarian monarchy, setting up a new organization relying on a constitutional monarchy and on the principles of democracy. The basic stipulations of this organization are as follows: 1. The establishment of a definite council furnished with the power of making laws; the council will also be fully authoritative in analyzing the political, economic, and social issues of the country. The establishment of such a body will take two years. 2. Attaining of full administrative authority over the vilayets, sanjacks, provinces, and districts. 3. Everybody at the age of twenty, with all their individual rights, shall be liable for being nominated for and elected to the legislative committee and to the independent executive committees established in the vilayets, sanjacks, provinces, and districts, without any discrimination of nation, race, class, sect, or gender. 4. Population census shall be made prior to every election, and a general election system based on equal, secret, and direct voting should be accepted. 5. The elections shall be carried out at the same time on one of the formally accepted holidays. 6. Those bearing the title of Public Representative should be given adequate sum from the national treasury. 7. The acceptance of the referendum system. 8. Accepting everybody equal before the law by abolishing of all the titles, regarding nation, race, class, sect, or gender. 9. Thorough freedom of press, speech, and conscience; complete freedom of holding of meetings, of establishing organizations, of declaring strikes, and of joining international workers unions. 10. Protection of individuals, residences, and correspondences from intrusions. 11. The expenses of the religious establishments shall be met by the donations of the people who are bound to that sect. 12. Everybody should be subjected to recruitment without any discrimination, and militia system should be in practice at peacetime. 252

13. Education should be for everyone, laque, obligatory, and free. Government should help the independent executive committees of every region that are in need. Teaching of arts to boys and girls. 14. Right of opening of primary, secondary schools, as well as of schools for higher education offering education in the native languages of every ethnic group; governments financially helping every independent local executive committee on condition that the learning of the official language is held obligatory in the schools mentioned. 15. Granting every individual the right of freedom of speech and written expression in his own native language. Holding of all the ethnic languages of the people forming the country in equal status by all of the governmental institutions. 16. Trials free of charge, free legal consultation for the sides willing to compromise, and the jury system should be introduced. 17. Granting the people the right of calling the civil servants before a jury for trial, as it is customary. 18. Abolishing of the practice of laissez-passez documents and passports. 19. Complete freedom of economic enterprises, of resettlement, and of dealing with all kinds of artisanship. 20. Paying of indemnities to those who are unjustly accused, detained, and imprisoned. 21. Abolishing of the capital punishment. 22. Free treatment of the sick, and free medical protection of the people. 23. The possible international disputes and quarrels shall be solved by reconciliation. The economic welfare of the people depends on putting the following stipulations into practice. 1. Abolishing of indirect taxation. 2. With the abolishing of the present tax system, graded taxes should be imposed on the people who make more than a certain amount, and on the legatees. 3. Pardoning of the villagers who are indebted to the government by various means. 4. Abolishing of the having people do works without pay (corve). 253

5. Abolishing of the Public Debts. The implementation of the following stipulations are requested as a consequence of the consideration of the specific economic conditions of the people in the Ottoman country; and of the economic, moral, and medical conditions of the working class that brought the approaching unbearable collapse. 1. Workers shall not work more than eight hours a day. 2. Resting for 42 hours without a break, once a week. 3. Forbidding of the demands of working overtime, other than suggested above. 4. Abolishing of the night shifts in all fields of public work. Working at night shall only be acceptable only if the work is related to any scientific, thoroughgoing pursuit, or serves to the benefit of the worker unions, and especially to the benefit of the producers. 5. The services to be made at night shall not be more than five hours, and the wages to be paid should be equal to a daily fee. 6. The children under the age of 14 shall not be taken for work; the boys and girls between the ages of 14 and 17 shall only work for six hours a day at the most. 7. Women shall not work at jobs that are not suitable for their physical conditions. They shall be exempt from duty four months prior to birth, and six weeks after the delivery; and the wages, covering these periods shall be paid as usual. 8. The factories and other enterprises that have women workers shall open childcare units for the breast-fed and small children; and the breast-feeding women shall be given half an hours break at every three hours to nurse their children. 9. The government shall found a fund by a special tax to be collected from the investors. With the money collected an insurance system shall be found for the handicapped, and for the disabled who cannot provide their own livelihood. 10. No reductions shall be made from the workers wages by the enterprises or entrepreneurs whatsoever (fines and the like). 11. A control chief shall be appointed for all the works the people work, and their supervisions shall cover all the paid jobs as well as the governmental enterprises. Woman supervisors shall be appointed to the companies having women workers. Labor representatives will be 254

elected by the workers, paid by the government, and shall be responsible from the application of the laws pertaining the workers. Right to evaluate the raw material to be used in production, and the right to evaluate the product as to its acceptability. 12. Paying of the workers wages by merchandise shall be abolished. Wages shall be paid only in cash whatsoever. A certain weekday shall be agreed upon for the payment of the wages during the working hours. 13. Hygienic condition of the workers lodges shall be taken care of by the entrepreneurs. The internal designs of the lodges, and the just paying of the wages shall be inspected by the representatives of the independent local administrations together with the workers representatives. Thus, the rights and the livelihood of the workers, who possess all the individual rights granted by the laws of the state, shall be protected from the arbitrary treatment of the entrepreneurs. 14. A minimum wage shall be determined for the workers. 15. Regular inspection of the hygienic and medical conditions of the enterprises shall be carried out without the intervention of the owners. The workers shall be examined and treated medically for free the expenses shall be met by the owners of the enterprises the wages of the sick shall be paid as usual during their treatment. 16. The entrepreneurs shall be fined should they infringe the regulations protecting the welfare of the workers. 17. Worker Courts, constituted by equal number of representatives from the entrepreneurs and the workers, shall be formed in all the economic enterprises. 18. Worker markets, providing jobs for every stage of production for the domestic workers and for the workers to come abroad, running under the supervision of the worker representatives shall be established; and the independent local administrations shall be held responsible for their establishments. Although, the industrialization is still in its infancy in the Ottoman country, and the land is owned in small quantities, some of the rich gradually started to purchase lands in order to establish large scale industrial enterprises; therefore, the Social Democrat Hntchagian Organization assumes the following action plan in relation to the land issue.

255

1. All the regulations, procedures, and the local practices keeping the villagers use their own lands at their own will freely shall be abolished. 2. Servitude shall be abolished thoroughly. 3. New laws and regulations shall be passed to curb the covetousness of the landowners against the tenants who till and farm their lands. 4. The lands taken from the hands of the farm laborers whatever the reasons might be by force shall be returned to the rightful owners. 5. Settling of immigrants on the non-claimed lands upon the approval and auspices of the government and of the independent local administrations. 6. The government and the independent local administrations shall provide facilities for the small landowners who farm with their own means, as follows: First; providing, and importing of the agricultural equipment and tools, and their usage by the above-mentioned farmers free. Second; purchasing and providing of the seeds, and fertilizers that will improve the productivity of the land. Third; the selling of the agricultural products in the market. Fourth; the establishment of conference halls, and founding of model farms for the widespread of the information relevant to agriculture and farming. 7. Diminishing of the heavy taxes the small landowners subject to. Part Three Political rights of the other nationalities shall be protected for the welfare of national issues. Superiority of a nation over another shall thoroughly be rejected. As every nation is a social entity with its own historical existence; therefore, it shall benefit of all the means that will serve to its development freely without being subjected to any means of pressure. As the protection of the absolute equality and the characteristics of the nations, and their immunities are thoroughly protected, the development and expansion of every nation shall be curbed neither by means of social, economic, nor by political means whatsoever.

256

Part Four The means that will help the organization in achieving its most important aims with the minimum desires at present are as follows: Works related to the parliamentarian life. Propaganda. Establishing of organizations between the industrialists and the agriculturists. Strike. Founding of cooperatives for production and expenses among the workers. Establishment of the institutions that will help the conceptual and civic development of the people. Finally, all the means that will serve to the international struggle of the Social Democrats. Part Five The Social Democrat Hntchagian Organization thoroughly rejects the any tendency towards separation from the Ottoman State. Anybody, with high moral values, above twenty years of age, who willingly approves and accepts the above-mentioned regulations of the Social Democrat Hntchagian Organization, is liable to join the organization regardless of nationality, sect, and gender. As there are important differences among the nations in the Ottoman country in terms of language and culture, and as it will be impossible to be purged of their influences, the best way for the social democrat organization to widespread the socialist and publications pertaining to socialism is to establish special organizations for every nation, on condition that they are affiliated to the organization. In terms of Socialism, the Social Democrat Hntchagian Organization shall try to establish social democrat branches for all the nations. Their executive committees shall be branches of the International General Social Democrat Organization.

257

Circular Number 7 All the compatriots in the world unite! To: All the Social Democratic Hntchagian Organization branches in Turkiye Dear Friends, Central Management Board has issued a circular about the 7th Congress to be held in Varna; although the circulars were sent to Istanbul by an unauthorized delegate, he kept all the circulars to himself for months in poor conditions until our discovery of them through painstaking search. Only then we were able to distribute them to the branches. Since the amount of circular was insufficient to distribute to all the branches, we asked for some extra copies from the board they belonged; but, unfortunately, we did not receive any. This is the reason why the circular could not have been sent to some branches. Moreover, we learned about the congress upon receiving the circular. Effected by the prevailing political actions, it was not possible to meet in Varna. However, the board did not issue a circular declaring the congress was to be held in . with another document. We learned where the meeting was going to be held after a long while when their supporters, friends from Izmit, Kadky and other branches, wrote us. Since secret issues hidden from us caused this situation, the central committee decided only in favor of the members whom they wanted and found appropriate to join the congress. Consequently, we, including the majority of the branches, found the holding of a congress in Romania irrational, as the power to summon the branches in Turkiye and friends resides only in the board of administration. Later we learned that the some of the branches that did not have the right to vote attended mentioned congress. Some nine or ten members they sent voted as if they were delegates. Among the decisions taken at the congress was the abolishing of the independent management of the Social Democratic Organization in Turkiye; and consecutively three officials were sent to Istanbul carrying the orders to hand over our current property and dissolve management immediately. In the mentioned order it read, Since the Istanbul Organization has been declared illegal you will be severely punished, in accordance with the heaviest stipulations of the regulations, if the current property is not handed in. Since we definitely are a legal organization, we disregarded the decisions taken and the pressures, and replied saying, Your written command is insufficient for us, because we should have known the branches attending, and the qualifications of the delegates in advance. However, according to the information we have gathered so far, this congress was held with only 910 people. We are still investigating the issue. We will declare the results of 258

the investigations to all branches. Holding a conference here and there has no definite bases at all. The authorities did not reply our claim but said, You have to comply with what we say. We are not authorized to make an explanation. Although it has been more than a months since the congress, the decisions taken have not been presented yet. Later it was understood that, Sabah Gulian, Varastad, and Karamaz were appointed to the central committee, and that Ouzian and Sunnik were elected as reserve members. We learned from our friends who visited us that our board had been dismissed and Doctor Benene, Yegikian and Arzruny were elected as the new board members. Vahak and R. Karabetian were elected as the reserve members. Arzruny has turned down his new duty openly. Yegikian and Karabetian remained neutral. Having heard these changes we urgently decided to call the advisory committee in order to hear the evaluations of the students and friends. Committee convened. The ones who attended the meeting, conveyed the following: The documents and the orders shown by the officials were found insufficient to prove the legality and the validity of the 7th Congress. Our advisors decided not to exchange anything between the representatives sent and the Istanbul Central Committee before the submitting of valid and reliable documents, and to the continuation of the investigations on the issues below: 1. Did all the branches receive an invitation letter, one or two months in advance (in accordance with the Regulations Article 4) informing about the agenda of the congress? 2. Which branches attended the congress? And who were sent as delegates, and what kinds of instructions were given to these delegates? Considering the importance of the issue, all of our branches must immediately answer to our questions above. The central committee will evaluate these answers in detail, and the answers will set the premises for the development of the current events, and reinforce the central committee and the branches. Dear friends, Please be extremely cautious for not handing over any document to anybody who is not found liable by the organization for the sake of organizations well being. The Armenians in Turkiye are living through critical days; the Armenians ought to behave in an honorable fashion, and with fortitude, as they will be attaining their salvation and right of self-determination. Thus, it becomes necessary to report the sad events as well. Nevertheless, the 259

prevailing circumstances should not render us indolent. All friends should act rationally and in unison in defending themselves, and thus add to the power of our organization. Our central committee will investigate and pursue all the truth about Armenianism. With the help of the friends this initiative will dismantle all the unruly, unpleasant actions that will mar the honorable flag of our Social Democratic Hntchagian Organization. Soon you will receive the instructions about how to act in the coming elections. Greetings to all friends. Central Committee of the Social Democratic Hntchagian Organization in Turkiye Chief Murat Secretary Zackharian October 8, 1913 Istanbul

260

To: Central Committee of the Social Democratic Hntchagian Organization in Turkiye Dear friends, We have received your circular Number 7, dated October 8/21, 1913, on time. Although we became aware of the conflict between the Central Headquarters and the executive board in Turkiye that had been gong on for a long time, our distance to Istanbul and lack of means we could not find an opportunity to learn the reasons of the conflict. But later on our delegate Yegiyazar has informed us about the issue thoroughly. To tell the truth, I condemn the quarrel between the two effective boards of our organization, especially at a delicate time like this. This situation is nothing but a case of murder against both the organization regulations and its gallant flag. It is important to declare here that we have no connection and nothing to do with the central headquarters. We are only in touch with the Central Headquarters in Turkiye. As for the congress held in Constanta, our delegate Yegiyazar could not find a means of transport to go to Constanta from Istanbul; therefore, he gave his right to vote to another person. Because we could not receive a single note from this person we do not have anything to say about the Constanta Congress. We would like to inform you sadly that our branches here are not happy this year. Despite all the efforts shown the assembly could not convene since September. Most of the irresponsible friends did not attend the council. They did not even pay their monthly dues as well. There are about 40 truly reliable friends who know our organizations33 real aims. There are branches that did not even see the delegates sent by the executive board. Local executives are managing most of the unprotected branches. We do not know what kind of precautions and which procedures we need to take before such occurrences. The people have so much to do but there is no one to help us or do our work. The public gathering at the Hntchagian Club read Azadamart34 newspaper to learn about the daily events. The publics demand is a good slap of warning for us. Is not a shame for the organization, which suffered so many sacrifices under fire for quarter of a century, not to have its own newspaper and its members reading opposing partys newspaper? Our council welcomed the decisions taken at the Istanbul Congress. However, they are asking for more detailed information. If the establishing of
33

Although the organization claims that it is indulged only in legal activities, and has an executive board the other members of the organization do not recognize them. Azadamart newspaper: A newspaper published by the Daschnakzoutiouns.

34

261

a newspaper in Istanbul is going to be delayed again, the executive board, with the approval of Aramian, may well at least allow publicizing necessary explanations through Gohak gazette. The agents who are said to be sent by the headquarters did not show up around here yet. When they do you shall act in accordance with your directives. We would very much like to be informed about the truth in the flaring up of the Armenian issue in relation to our current situation, so that we could take measures accordingly. Greetings, Administrative Board of the Social Democratic Hntchagian Kayseri Branch Chief M.K. Minassian Clerk Ohannes Boyadjian Belongs to envelope number (9) 2 99 PS: I voted for Atam Hamparsoumian. (Signed: Yegiyazarian (?))

262

Following is the translation of the decisions taken at the Sixth Hntchagian Organization Congress convened in Istanbul, 1909. To: All the Branches of the Social Democratic Hntchagian Organization in Turkiye. Circular number 3 Dear friends, We, with this circular, hereby are declaring the decisions taken at the 6th General Congress of our organization. The decisions announced in the previous circulars will not be repeated here. The organization feels obliged to inform about its establishment and affairs: 1. The preliminary sessions started in July 25, 1909 and lasted till July 28, 1909. 2. The first official session was held on July 29 after the completion of all the legal procedures. The delegates and the former executive board members Murat, Adjikbashian, and Sabah Gulian were present. 3. 124 branches, from Turkiye, the Caucasus, Iran, America, Bulgaria, Romania, and Egypt, attended this meeting. There were 67 members holding 103 votes from the branches mentioned, later 12 more branches attended the conference. 4. Most of the active members, both men and women, took part in most of the sessions. 5. The Young Armenians Associations (Student Organization) delegates also attended the meeting. 6. All the topics on the agenda have been discussed and settled. Some various topics that were brought by the Young Armenians Hntchagian Association, and by some other friends were also taken in hand. As for the decisions taken:

1. Organizations Main Strategy

The main strategy of the Social Democratic Hntchagian Organization has always been scientific socialism from the day it was founded; and it was highly welcomed at the Sixth Congress. This policy shall never be subject to change as long as the organization exists.

263

2. Our Stance Towards the other Organizations

The executive committee has considered the issue and unanimously decided that: I. The idea of coming together, and unification, II. Establishment of a social organization within the Social Democrat Organization. III. If a non-Social Democrat committee wants to unite and cooperate with us accepting our basic policies asks for the sacrifice of some of our second degree political tactiques we may renounce some of our fundamental principles. However, the organization aiming at unification should convince us that unification is unavoidable and a must; and should prove that the sacrifices they request are inevitable and necessary.

3. Nationalism Our Stance towards Nationalism

Should the Turkish nationalists or the politicians who initiated this movement ever try to destroy the nations in Turkiye and try to amalgamate them into a single nation under the general term Ottomans, the Social Democratic Hntchagian Organization 6th Congress declares that this action shall be rejected, and nations rights to vote and decide independently shall be fought for.

4. Our Stance Towards the National Foundations

Having considered nations constitution, national assembly, and the other national institutions related to education carefully and objectively it has been unanimously decided at the meeting that cooperation shall be sought with these national assembly.

5. Our Position in Turkiye

Considering the facts and the political situation triggering the birth of the constitution the 6th Congress decided to pursue the economic and political liberties of the industrious communities via the available political organizations as far as the means allow. Considering the current laws in Turkiye legal rights of our industrious communities have not been taken away.

6. Self-defense
Considering the possibility of social reactionary movements to rise, the organization undertakes self-defense measures by joining other organizations and by helping the influential committees, in a political environment where the constitution has not been deeply rooted yet.

7. Socialist International Congress

Participation to the congress in Copenhagen will be as usual. 264

8. Terror (Political fear and danger)

Although it is commonly accepted that clashes of the people in masses are absolute means in demonstrating and increasing the eminence of and attaining their political goals, our congress hereby asserts that the public fear will inevitably hinder future benefit of the masses and will lead them to danger and despair, and thus thoroughly rejects any personal political contention leading people to fear and disquietude.35

9. Economic depression
Our congress thoroughly rejects any individual economic contention, as they would lead to undesirable and dubious events like murder, arsoning, and destruction of property, tools, equipment, and to pillaging.

10. Deprivation from the right of Expropriation

Our congress rejects seizure of property and money more than the rational amount, as it will be considered an amoral behavior misleading the public opinion.

11. Forcing people to donate money.

Our congress thoroughly refuses collecting money by force.

12. Organizations publications.

1. Hntchagian newspaper A. It is the Social Democratic Hntchagian Organizations headquarters propaganda publication. B. The newspaper will include cultural, scientific, philosophical, political, and economical issues. I. Contents: Publics evaluation of the current political issues within the framework of the organizations policy. II. Correspondence: Turkiye, Russia and other countries. III. Political: Profound and politically appropriate ideas about the political events and important subjects around the world. IV. Organization: Philosophical discussions about the experiences of the Social Democrats, and of other organizations. V. Media and Literature VI. Official Articles: Communiqus of the congress, General Headquarters, and of the local and governmental decrees are subject to the supervision of the headquarters. .

35

Although it is seemingly legal the practice is thoroughly illegal.

265

VII. Donations: The publishing of income and expense charts for all the donations the Central Board and the branches receive and spend. C. The Hntchagian discusses all the issues related to our policy that will improve our thought. D. It is the spokesman and the promoter of the Hntchagian Organizations ideals. It publicizes the organizations main principles, and analyses. 2. The Hntchagian Organizations semi-official publications. I. To publish semi-official documents in Turkiye, Russia, Iran, and in America. To publish daily and weekly newspapers in French and Turkish, in Istanbul; and in Russian in Russia, and to undertake political and economic concerns of the people. II. It is both the political and philosophical publication of all the Hntchagian media. III. Publishes propagandas, controversial issues, discussions in due manner. IV. To republish the Kagapar and Abrak newspapers which were once in circulation in Istanbul. 3. The Hntchagian Literature. Literary works that will enhance and promote the organizations ideals. I. To publish cheap and easy-to-understand Social Democrat magazines on regular basis, in Russian-Armenian and TurkishArmenian. II. To publish original works of science, selective translations, and reprint similar works, written in simple language, that readers would like to have in their libraries. III. To publish Hntchagian and other Social Democrat entrepreneurs heroic deeds in form of comic books or in the semi-formal newspapers. IV. To publish relevant Hntchagian songs together with their notes if possible. V. To publish the translation of Karl Marxs work Das Kapital. 266

VI. To publish the history of the Hntchagian Organization as a magazine or in a newspaper. 4. Fine Arts

To print the pictures of the Social Democrat Hntchagian leaders and heroes on the postcards together with the notes and lyrics composed for them.

13. The Power of the Central Headquarters in Turkiye

1. The supreme authority and the highest executive board in Turkiye is the Central Executive Board of the Social Democrat Hntchagian Organization in Turkiye. 2. The executive board located outside Turkiye has no right, privilege, or authority in establishing conduct with any of the Hntchagian members or with any of the Hntchagian branches in Turkiye. It cannot even establish direct contact with other organizations let alone with the government in Turkiye. 3. The executive board established outside Turkiye does not have the right to appoint charg daffaires or any authority to Turkiye. 4. The Central Executive Board in Turkiye holds the right to make changes in the organizations program in need. 5. The Central Executive Board in Turkiye holds the right to set up administrative boards. Our assembly adopted the principle of establishment of the administrative boards in Turkiye.

14. General Documents

1. All the Hntchagians in Turkiye shall carry an identification document all the time. 2. These documents shall be Administration Board in Turkiye. distributed by the Central

3. The documents shall be in the form of a ticket. 4. The contents of the documents shall be decided by the Central Headquarters in Turkiye.

15. Order
Should any of our friends or any member of our organization attempts to reject the decisions taken at the 6th Congress and thus cause turmoil, the

267

Central Headquarters in Turkiye holds the right to use every effective means and the expel them from the organization.36

16. Removal and Expulsion

1. Having analyzed Azad Vosdaniks (Melkon Komurdjians) case thoroughly, our congress found his attitude and behavior inappropriate, amoral, and illegal; especially for debiting the Kayseri branchs money to his own account. Therefore, it is hereby decided that Azad Vosdanik be removed from the Hntchagian organization, and pay the money he has debited to his own account back. 2. Our congress hereby decided that Gatmos (Pervanet Savasapian(?)) be expelled from the organization as his bad attitude and behavior has been distorting the image of the organization.

17. Admonitions (Disciplinary Punishments)

Our congress hereby decided to reject any attempt to be made by (R.H.) and (H.K.) for joining the organization as they have displayed amoral attitude and behavior towards the organization.

18. Neutrality
Our assembly will disregard all the members of the organization that keep their neutralities. Those members have to complete their assigned tasks within 2 months and submit them to the organization. Following the completion of the tasks their neutralities shall be annulled. All of the decisions taken to the date, organizations program, the organization regulations, and other issues that will help the enlightenment of the people shall be published in due time consecutively. Social Democrat Hntchagian Organization Central Executive Committee in Turkiye President Aram Adjikbashian Istanbul / December 23, 1909 In unison with the original Armenian document. Translator (Signed) ---------36

Secretary Hemayak Aramian

-----

----------

Although the statement is mollified by using the term expulsion those who left the organization were annihilated by the organization itself. For further information please consult the murdering of Kapamadjian, Mayor of Van.

268

Number 179 Receipt Inter-party National Freedom Organization H. Aghagianians 25 Ottoman Liras for the national salvation is gladly received. July 2, 1914. (Seal) Cashier Veram Shabuh Cairo

----------

-----

----------

Egypt Inter-party National Freedom Organization Number 169 July 3, 1914 Cairo To: H. Aghagianian in Istanbul The Inter-party National Freedom Organization gladly received the 25 Ottoman Liras you donated for the holy cause of the national freedom to which you devoted yourself. We hereby proudly declare that we have found an invaluable friend and an assistant in Istanbul. We hope that you will further your relations with us. Hence, you will be able to serve to the nation. Friendly greetings, Inter-party National Freedom Organization in Cairo, 1912. Clerk Aram President Khaniony

Note: Our former seal has been repealed for internal reasons. We shall be using the following seal in our future documents. You shall receive the documents sealed as official documents. The receipt for 25 Liras is enclosed. (Same Seal)

----------

----269

----------

Cairo-Egypt Inter-party National Freedom Organization Number 205 October 19, 1914 To: H. Aghagianian in Istanbul We received your letter. We are content with the information you provided. Please give detailed information on Turkish political and military campaigns. This is available only through Armenian Members of the Parliament. Sent Pastirmadjian37 to the Caucasus urgently. You will soon see the victorious cross in the place of the crescent. Work without fear. Volunteers from the foreign countries are flocking in the Caucasian freedom army in teams. You might as well send volunteers and collect donations for them. Salvation is near. Secrecy by all means, and urgent reply. Greetings. Seal Clerk Khaniony -------------President Aram ----------

In accordance with the order received in the evening of April 24, at about 24:00 oclock a search was conducted at Hrant Aghagianians house at number 24 in the Hadji Mehak Street, Nianta, at number 9 in the Horasashdjian Apartment who claimed he had an office at the Topalian Inn, Sultan Hamam. During the researches conducted, a copybook for letters was found; some of the letters were taken upon suspicion and this minute was sealed and signed. Resident Hrant Aghagianian (Signed) April 24-25, 1915 Political Affairs Commissioner (Signed) ---------37

Pangalt Commissioner (Signed)

-----

----------

Karakin Pastirmadjian (1872-1923): Karakin Pastirmadjian alias Armen Garo attended the Sanasarian Varjaran Academy. He joined the Daschnack organization in 1895, and took part in the Ottoman Bank raid. He went to France for his higher education in sciences. He entered the Ottoman Assembly as an MP from Erzurum. He worked for the formation of the RussianArmenian volunteer units during the World War I, and played an active role in the attacks on the Turkish cities in Eastern Anatolia. He attended the Paris Conference held in April 1919 as a member. HE organized plots for murdering of the Turkish statesmen in 1921 and 1922.

270

The sealed copybook belonging to Hrant Aghagianian has been opened in our presence. This minute declaring that there are some letters sent from Egypt, sealed in red, and some receipts, was written and signed. May 7, 1915 Department Translator (Signed) 2nd Division Clerk (Signed) Division Commissioner (Signed) Director of the 2nd Division (Signed)

This is an explanatory note declaring that an important letter sent to Aghagianian from Egypt has been discovered among the documents of the Daschnakzoutioun Organization May 15, 1915 Department Translator (Signed) -------------Director of the 2nd Division (Signed) ----------

I gave this money out of my ignorance. Thus, I hereby declare that I am a member of the party. June 4-5, 1915. I gave 27 Liras. Tomorrow evening I will tell you the names of the organization of which I am a member. (Signed)

----------

-----

----------

271

The testimony of the delegate and the representative of the Armenian National Freedom Organization in Egypt, Ohanness son Hrant Aghagianian, from Erzurum. (May 22, 1915)
Your name and identity please? My name is Hrant. My fathers name is Ohannes our family name is Aghagianian. I am from Erzurum. I was born in 1887. My elder brother is a tradesman in Istanbul; it has been 10 years now. I have been living in Istanbul for four years. My father died 7 years ago. I am continuing his business. I am dealing with jewelry and wheel making together with my partner Gazikian at the Kantoplu Inn across Ojuzdiak(?), and with drapery trade at the Topalian Inn. I live at number 9 in the Zarasandji Apartment in Hadji Mehakis Street, Nianta. I was sent to Aya38 after having been detained on April 24. Now I am brought to Istanbul. With whom were you working with? Jewelry wise, we were working with the tradesmen in Istanbul. We used to cash vouchers. This is a business of bonds. As for the drapery, we deal with some of the tradesmen in Erzurum and Istanbul. This is a retail business. I had been six months since we started the drapery trade. We have quite a lot of customers both in jewelry trade and in drapery. There are too many of them, I cannot remember all their names. I cannot remember all of them anyway. Which political party, or organization are you a member of? I have no relation with any organization and political party whatsoever. We know that you are a member of the Daschnakzoutioun Party. No. I am neither a member of the Daschnakzoutioun, Hntchagian Organization, nor of the Sahmanadrakan Ramkavar Organization39. I did not join any organization. I can prove my words with the testimonies of the most reliable people. We learned that you are a member of the Marmin(?) executive board, in Egypt. What would you say?

38 39

An administrative district in Ankara.

Ramkavar Organization: Known well for its politics of violence. The organization established in Istanbul, in 1908, assumed liberalism, anti-revolution, and the Laissez-faire politics. (Erdal LTER. Ramgavar Partisi Tarafndan II. Merutiyet (1908) Meclis-i Mebsna Sunulan nd Beynnme ve Program [The Declaration and the Program Presented to the II Constitutional Monarchy Parliament (1908)]. OTAM, Issue: 4 (January 1993), pp. 517-556.

272

No. I have no relation with such an executive committee or an organization. I only deal with trade. I am tradesman. Let me explain it to you. There is a certain Inter-party National Freedom Organization in Egypt. You have relations with this organization. We have already proved it. We have documents. What would you say? No, sir. I am so busy with my own business; I do not even have time to read a newspaper. My father died, and my brother in 1910. All the commercial affairs fell on our shoulders. My younger brother and I were under such a heavy burden. We were dealing with this. I do not know anything else. Here are the two documents found among your documents. Please read them. These two documents were sent to your name with the seal of the Inter-party National Freedom Organization in Egypt. It is dated October 1914. It says in those documents that, you are to gather volunteers, to work, to send Pastirmadjian to the Caucasus urgently, and that the cross will be victorious over the crescent. The other is dated July 1914. This receipt also bears the seal of the same committee. This receipt certifies your donating 25 Ottoman liras. What will you say? These documents prove that you are the delegate and the representative of the people working in Istanbul against the Ottoman Government and the welfare of the country. Sir, I have no relation with those documents. These are false documents. There was a copybook; I used to keep for the letters, among my documents. There were no such things. It is nothing but libeling. Some malicious man might have put it there secretly. I remember now; let me tell you. There was some Samuel Tomadjian from Grn, a broker, with whom I had a business affair at the Sebuhyan Inn. I made a formal complaint against him for the credit he owed me. He paid some of the debt. I could not receive the remaining amount. According to my calculations he owes me a little more than 300 liras. He might have forged these documents. What is this? You seem to be weak in front of such a proof. You were denying it, but you are still trying to continue. There is nothing you can say against these documents. Tell the truth and get through with it. Everybody knows my family and me. I have no relations with any organization. I do not accept this. This is the first time I see those papers. I do not accept them. All right. There is another letter sent to you by the same seal of the organization, dated July 1914. But this letter is found among the documents of the Daschnakzoutioun headquarters. This document proves that they appointed you as the Istanbul delegate. What will you say? 273

Sir, I have no relation with the Daschnakzoutioun whatsoever. Yes, it is true that this letter is stamped with the same seal and written by the same person; and it is false. I have nothing else to say. They are written just for enmity. Your testimony is sufficient for the time being. Please sign it. If it is sufficient, I will sign it. It is true. May 22, 1915. (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Hrant Aghagianian, taken again as it was deemed necessary. (September 4, 1915)
Do you have anything to add? I had denied my all testimonies the next day previously, and they were not written. And now I am repeating again that they are not true, they are not real. Since they were not real, were not you the one who said these words? I did say. Did you say them just because of ignorance? There are three things: First is revenge; secondly it is ignorance; third is the fear of pressure. From whom did you want to take revenge? I wanted to take revenge on Samuel Tomadjian and his friends although I had nothing to do with this. What was the reason of your bearing grudge against Samuel Tomadjian and his friends? I asked for a few things from Samuel Tomadjian. I had it mentioned above. I said, You will either give cash or property. When I saw him, upon his saying, I do know Bedri Bey, I asked him Are you a spy? He put men after me the next day. What do you mean by ignorance? I was suspicious. I later learned that Tatarian had gone to ankr. Thus I understood that Tomadjian was responsible for this. When they arrested me he laughed, and when people started saying, Everyone is getting saved, Zackharian said, You will be going to where Murat is. 274

Murat had first gone to Ankara then to Kayseri. He said all these as if he set al this all by himself. I was sent to an exile. They sent me to Ayas. There were 71 of us. A telegraph is said to have come to the Ayas Governor, fourteen or fifteen days later. He said, The sergeant came, you are to leave in the morning. I came to Ankara with the sergeant. I stayed there for a night. Then, I was taken to Istanbul Directorate of Police in Istanbul by train. Then, they sent me here. Assuming that your previous testimony is false, how do you know the names of the people in the organization, and how do you know the places they met as a person who is not affiliated the organization? I got to know the people other than Tomadjian in Ayas. Do you have anything else to add? I am not affiliated to any party. I have not given any money to anybody for the party, and I do not know anything about those letters. Sign your testimony. Yes, sir.

----------

-----

----------

The following is the explanatory testimony of Samuel Tomadjian, 37, who lives at number 33 on Kuyuluba Street, in Feriky. He is from Grn town of Sivas. He deals with drapery trade at number 19 in Sebuhyan Inn, akmaklar. (September 5, 1915)
Last year in July you had Hrant Aghagianian registered to the organization called Inter-party National Freedom Organization, and sent him there in return for 25 liras. It is clear that you are in the organization. What will you say? It is not true. It is all a lie and calumny. Then we are now reading you Hrant Aghagianians testimony, listen: I listened to it. I am a member of Union and Development Party. I worked with Muammer Bey. As Mustafa Necip Bey asked me to work with him I did not join the Hntchagian organization. Sabah Glians actions were revealed. As his relation with the Hntchagians in Sivas was revealed I came here. I worked with Mustafa Necip Bey. You may ask Reat Bey, and Bedri Bey. I immediately informed them about whatever I had heard. You may start an investigation on whether I had ever indulged in an action to cause the separation of the Armenians and the 275

Turks. I am ready to welcome the punishment I will be given. These are all lies and calumnies. If Mustafa Necip Bey were alive he would testify for me. Considering what Aghagianian said; they are brokers in the market. Aghagianian is alias Kazikian. Together with the hand-painted cloth maker Hayk Misketian they used to go to Beyolu to idle around, they used to spend all their time together. He wants to do a business but he cannot succeed I am indulged in transportation. He said, I will give you 1.500 liras, bring some goods from Europe. We ordered them and brought them here. After their arrival he said. I do not want them. I had never met such a thing. I told him, crying, I would go bankrupt, you should have told me earlier. Hrant Aghagianian said, Go throw your self into the sea. We took the goods from the customs. He said, I will not give you any money until the goods are sold. I gave them a bond of 1.170 Liras. As I was in a moratorium I could not pay. I had no money, what else could I have done. Onnik Kazikian, and Hrants brother Kegam said, Forget about the money for the time being, we will inform that you are subject to moratorium. Thus, some four or five months passed. They never asked me for money. And all of a sudden this Arshavere issue came to being. Onnik Aghagianian, Onnik Kazikian, and Kegam Aghagianian used to ask, Are you a tradesman or a detective? Coming to the issue of Adjikbashian and his partners, Arshavere was shot. Although Aghagianian had never dropped by my office for more than a year, he came to my office as I was sitting alone. I had only 875 Liras to pay back. He said, Pay the money until tomorrow noon! If you do not, you will kiss my you have time till tomorrow noon. You will not be able to see Aghagianian even if you ascent the skies. I will ravage all your children. I will kill you and get rid of you for good. Vartkes Effendi40 and Pastirmadjian are behind me, the chief of police is in my apartment. Early in the next morning I went to his shop. I said, Give me one more day. The bank is not open. He said, I cannot. I said, Do whatever you can. He said, You will what I can do in a day or two. Two days past he did not do anything. We went over to Hesronians. I gave the goods amounting to 875 Liras in my shop via telegram. He returned the bonds. He had always said, You are a detective, if you continue doing this I will kill you, and I will make your children beg at the head of the bridge. This is what it is all about. Aghagianians words stem from here.
40

Vartkes (Hohannes Serenglian) (1871-1915): Was born in Erzurum. He was detained for taking place in the Erzurum rebellion but was released soon. He was appointed as a director of the Gedikpaa Armenian School. Joined the Daschnak organization in 1892. Took part in the Ottoman Bank Raid in 1896.He went to Van via Marseille, Geneva, and the Caucasus. He was detained in 1903 with the charge of treason, and was sentenced to death. His death penalty was changed into a life sentence with the intervention of his French friends. He was released after the declaration of the Second Constitutional Monarchy and entered the Ottoman Parliament as an MP from Erzurum.

276

Sign your testimony. Yes, sir. (Signed: Samuel Tomadjian)

----------

-----

----------

277

The interrogations of Samuel Tomadjian and Hrant Aghgianian are hereby completed. To base the evaluations of Samuels testimony on principles, it is hereby decided that the investigations of the non-detained suspects Nerses Zackharian, Murad Hamparsum Boyadjian, Cihan Gulian, Saco, Hadjack, Minerva, Parsih Shahbazian, and Tchukurian should be separated and sent for explanatory purposes. September 7, 1915 As a consequence of Samuel Tomadjians words on pages 37, 123, 151, and 156 the deepening of the interrogation is not deemed necessary; the other detainees although they are suspects in this action, it is hereby decided that Tomadjians testimony on page 364 should be put together with that of Hrant Aghagianians pertaining their co-operations; and that the case reports are forwarded in order to be able to continue the interrogations of the suspects mentioned here and to base the decisions to be taken about them on safe principles. September 8, 1915 Hrant Aghagianian from Erzurum found guilty of recruiting Ottoman subject Armenians as volunteers on behalf of Russia; proved to be one of the active members of the revolutionary organization in Istanbul, established in Egypt, whose main aim is to instigate insurgence and turmoil in the regions where the Armenians settled so as to separate some of the regions from the Ottoman State was sentenced to death by hanging after the approval of the Martial Courts verdict by the Sultan. (In accordance with the supplementary code of the Penal Law Article 54)41

----------

-----

----------

41

For further information see Armenian Activities in the Archive Documents 1914-1918. Vol: 3, p. 328

278

INDICTMENT42 Under the light of the further investigations carried out on three interrogation documents pertaining to Samuel Tomadjian who was interrogated for getting indulged in a plot against the members of the government in force; and to Hrant Aghagianian an Ottoman subject who was serving to the Russian interests voluntarily, and who is found out to be the one of the executives of a revolutionary party established in Egypt under the name of Inter-party National Freedom Organization and Samuel Tomadjian for his relation with this person; and again to Arshavere, Nishan, and Simon, the officials of the General Directorate of National Police Organization Political Affairs Division, who were complained about to the courts for their misuse of power; and Kirkor Kayikdjian, and the lawyer Agop Bahri Effendi who were included in the interrogations later; Samuel Tomadjian, and the lady called Arshagohy in whose house, a painting illustrating the freedom of Armenia was discovered it has been decided that: It has been understood that the above-mentioned Samuel Tomadjian, 37, from Grn town of Sivas, was indulged in drapery trade at number 19, at the Sebuhyan Inn in akmaklar; that he attended the Constanta Conference in the August of 1913 together with the suspects, whose interrogations are completed and sentenced to death; and that he had informed the branches about the decisions taken at the congress held by the Social Democrat Hntchagian Party, of which they were all members, pertaining to the instigation of illegal activities, insurgence, and turmoil in order to realize their desires in the Ottoman lands. Following these developments Samuel Tomadjian sent several assassins firstly to kill the Minister of Internal Affairs Talt Bey, and then the other members of the government and indulged in activities to realize the other decisions taken at the congress. Samuel Tomadjian, together with Hrant Aghagianian from Erzurum, 28, who deals with drapery trade at number 12, at the Topalian Inn, in Sultanhamam has adopted the idea of instigating armed insurgences, and turmoil in the Armenian settlements on the Ottoman lands, to provoke the European public opinion against the Ottoman State, and thus to draw attention to the Armenian allegations, in order to unite all the Armenian committees, starting with the headquarters in Cairo, and the other Armenians who were not embraced by these committees under the control of the Inter-party National Freedom Organization Central Committee, being essentially Hntchagian, which was
42

The trials of the people, whose names are mentioned in this indictment and the following verdict, other than Tomadjian and Aghagianian, are taken in hand in the other books of the series.

279

established in 1912 embracing the Hntchagian, Daschnakzoutioun, and other organizations. Moreover, after the break of the First World War they had included their evil intentions suggesting to be ready for a general armed insurgence, and to separate the Ottoman regions occupied by the Armenian settlements from the Ottoman State by force, in their party program. Hence, Samuel Tomadjian who had entered the party being a Hntchagian, had recruited Hrant Aghagianian to the Inter-party National Freedom Organization Central Committee, and thus they both became the active members of this party. Arshavere Effendi, 27, one of the officers at the General Directorate of National Police Organization the Second Department Political Affairs Division, going to the complainant Mardiros Tellians house, on June 24, 1915, at 22:00, and after introducing himself as a Hntchagian and he was shot in the leg by the Hntchagians in Beyolu for he was thought to have betrayed the organization, and that he saved the members of the Council of Ministers thus; claiming that he had seen a paper proving that he was helping the Caucasian Armenian Hntchagian Organization among the documents confiscated by the authorities, he asked first for 1.000 liras and then for 250 liras in order to get rid of this document the context of which might even led to his execution. Nishan, 32, one of the officers at the General Directorate of National Police Organization the Political Affairs Division, helped Arshavere in his scheme. Alexans son Simon, 27, shoemaker working at the master Avadiss shop; Kirkor Kayikdjian, 16, who lives in Bostanali District, Gedikpaa; the lawyer Agop Bahri Effendi, 50, who has an office at the Kprl Inn; have all observed the place where the incident took place secretly. Moreover, they have contributed the above-mentioned activity secondarily in helping him deliberately, by the rise of the alleged menacing of Kirkor, and by the rise of the Arshavere incident and culminating of this incident in an armed clash. Furthermore, a painting that would entice the public uprising was discovered in Arshagohys house. It has been understood that the accused Samuel Tomadjian was one of the leaders of the organization set up for the murdering of the members of the government as was declared on the 37th and 123rd pages of the interrogation minutes, and one of the executive members of the Hntchagian organization; moreover, as he had previously accepted and confessed, that when he was informed about the congress held in Constanta he received additional information from Arshavere, and knowing about the preparations he did not informed the authorities for he had not had any confidence in them; that, on contrary to the successive denunciations of the witnesses, and the documents pertaining to the preparatory investigations and summaries 280

of the cross-examinations of the police, the translations of the documents, registries, letters, and regulations books, reveal that the accused Hrant Aghagianian is one of the members of the National Resistance Organization; as revealed on page 5 of his interrogation document, he went to Samuels room in akmaklar and introduced Zackharian to him, told about the organization and took some 25 liras from Samuel; in their successive meetings he told him that they were collecting money for the delegates to be sent to Europe in accordance with the plan devised by Nubar Pasha, and that his acceptance and confession on Nerses Zackharian, Samuel Tomadjian, Murat Hamparsum Boyadjian, Can Gulian, and Saco were accomplices in this plan, but put al the blame on to Samuel Tomadjian. During the investigation of Hrant Aghagianians house in the evening of February 25, 1916, the discovery of the seal of the Executive Committee of the International National Resistance Organization; a document discovered at the site, bearing the official stamp of the organization, and signed by the president Aram and the clerk Haykoni, dated October 19, 1914, talking about various issues, gives detailed information on the Turkish governments political and military maneuvers and praises his treacherous attempts, and says that they should work unceasingly and fearlessly for they would be seeing the victorious cross in the place of the crescent, and that the freedom will be obtained in the near future; moreover, the translation of a receipt, dated July 5, 1914, bearing the name and the official stamp of the organization, and the signature of Viram Shabuh, declares that Hrant Aghagianian willingly donated 25 liras for the National Resistance Committee; the witnessing of the commissioner Ali Rza, Abdurrahman, the controller Hidayet, and of Kemal Effendi from the political division, the claims in the interrogation documents, the contents of the cross-examination reports, and the complaints that were clearly observed in the claims of the people are: although Arshavere, during the preparatory stage and during the interrogations, confessed that he was afraid of the consequences of the discovery of the document, which was found in the evening of the incident, proving that Mardiros had helped the organization, he asked for 1.000 liras to save himself should the authorities learn more about the plot; first the acceptance of the taking and giving of money in the menacing of Kirkor Kayikdjian and Agop Bahri Effendis, the testimonies of the other accused; the capturing of Arshavere in flagrante delicto by the witnesses Vehbi, Hidayet, and Hamdi Effendis; the previous denunciations proving the complaints given by the witnesses listened before to be true; the minutes, and the contents of the summaries of the cross-examinations; and the evidences like finding of a painting in Arshagohys home and her acceptance and confession at her own free 281

will; are all united relying on the verdict declaring that the crimes proved by legal procedures should be put together. It is hereby requested and claimed that: the accused Samuel Tomadjian and Hrant Aghagianian should be judged in accordance with the stipulations of the Penal Law, Articles 55 and 5843, for their activities bore intention of murder; that Arshavere should be judged, in relation to the claims pertaining to the menacing incident, in accordance with the stipulations of the Penal Law Article 19144, 2nd paragraph, as the act was committed by word of mouth; the other convicts Nishan, Simon, Kirkor Kayikdjian, and Agop Bahri Effendi, should all be judged, taking Kirkors small-age in consideration during the trials, in accordance with the stipulations of the Penal Law Article 4545, and Article 191, 2nd paragraph; and Arshagohy in accordance with the 3rd statute of the Article 9946, as her case is one of the minor offences, however, that she should be judged together with the other convicts in a due manner; the non-detainees Nerses Zackharian, Murat Hamparsum Boyadjian, and Cihan Gulian, who are found to be guilty during the interrogation phase, shall be charged with joining the National Resistance Organization and taking part in menacing activities; Saco Hadjak, Mnerva, Parsih Shahbazian and Chukurian to be charged with offences for serving at the National Resistance Organization; and Arzruny, on the other hand, with only menace; and therefore it is hereby claimed that the still continuing interrogations should be separated here after. October 6, 1915

----------

-----

----------

43 44 45 46

For further information please see Vol: 3 pp. 329-331 For further information please see Vol: 3 pp. 333-334 For further information please see Vol: 3 pp. 327-328 For further information please see pp. 349-350

282

VERDICT Under the light of the further investigations carried out on three interrogation documents pertaining to Samuel Tomadjian who was interrogated for getting indulged in a plot against the members of the government in force; and to Hrant Aghagianian, an Ottoman subject who had been voluntarily serving to the Russian interests, and who is found out to be the one of the executives of a revolutionary party established in Egypt under the name of Inter-party National Freedom Organization, and again Samuel Tomadjian for his relation with this person; and again Arshavere, Nishan, Simon Alexan, the officials of the General Directorate of National Police Organization Political Affairs Division, who were complained about to the courts for their misuse of power, and Kirkor Kayikdjian and the lawyer Agop Bahri Effendi who were included in the interrogations later; and to the lady called Arshagohy in whose house, in Samuel Tomadjians apartment, a painting illustrating the freedom of Armenia was discovered it has been decided that: It has been understood that the above-mentioned Samuel Tomadjian, 37, from Grn town of Sivas, was indulged in drapery trade at number 19, at the Sebuhyan Inn in akmaklar; that he attended the Constanta Conference in the August of 1913 together with the suspects, whose interrogations are completed and sentenced to death; and that he had informed the branches about the decisions taken at the congress held by the Social Democrat Hntchagian Party, of which they were all members, pertaining to the instigation of illegal activities, insurgence, and turmoil in order to realize their desires in the Ottoman lands. Following these developments Samuel Tomadjian sent several assassins firstly to kill the Minister of Internal Affairs Talt Bey, and then the other members of the government and indulged in activities to realize the other decisions taken at the congress. Samuel Tomadjian, together with Hrant Aghagianian from Erzurum, 28, who deals with drapery trade at number 12, at the Topalian Inn, in Sultanhamam has adopted the idea of instigating armed insurgences, and turmoil in the Armenian settlements on the Ottoman lands, to provoke the European public opinion against the Ottoman State, and thus to draw attention to the Armenian allegations, in order to unite all the Armenian committees, starting with the headquarters in Cairo, and the other Armenians who were not embraced by these committees under the control of the Inter-party National Freedom Organization Central Committee, being essentially Hntchagian, which was established in 1912 embracing the Hntchagian, Daschnakzoutioun, and other organizations. Moreover, after the break of the First World War they had included their evil intentions suggesting to be ready for a general armed insurgence, 283

and to separate the Ottoman regions occupied by the Armenian settlements from the Ottoman State by force, in their party program. Hence, Samuel Tomadjian who had entered the party being a Hntchagian, had recruited Hrant Aghagianian to the Inter-party National Freedom Organization Central Committee, and thus they both became the active members of this party. Arshavere Effendi, 27, one of the officers at the General Directorate of National Police Organization the Second Department Political Affairs Division, going to the complainant Mardiros Tellians house, on June 24, 1915, at 22:00, and after introducing himself as a Hntchagian and he was shot in the leg by the Hntchagians in Beyolu for he was thought to have betrayed the organization, and that he saved the members of the Council of Ministers thus; claiming that he had seen a paper proving that he was helping the Caucasian Armenian Hntchagian Organization among the documents confiscated by the authorities, he asked first for 1.000 liras and then for 250 liras in order to get rid of this document the context of which might even led to his execution. Nishan, 32, one of the officers at the General Directorate of National Police Organization the Political Affairs Division, helped Arshavere in his scheme. Last year, being aware of Tellians personal wealth, Alexans son Simon 27, shoemaker working at the master Avadiss shop in Kalpaklar and Kurian who recently returned from exile, and who was working at the American School in Bahecik with the orders they had taken from the Hntchagian organization, advocating snatching of money on behalf of the organization, persuaded Kirkor Kayikdjian 16, living in the Bostanali District in Gedikpaa to enter Tellians house whose door was open as he was having his house repaired and to go upstairs where Tellian was, and then they were to enter the room and blame him as if they caught him red handed on child molestation, and get him sign a written certification of 500 liras by threatening him telling that they would inform the authorities on his misconduct; upon Tellians refusal of their demand and reprimanding them, they seized more than 30 liras by violence from him and ran away. Couple of days later, this incident was conveyed to the Central Committee of the Hntchagian organization as it was planned earlier. Upon the insistent requests and help of the principal of the Gedikpaa School, and Parsih Zackharian Effendis son Nerses who had recently returned from exile and the forerunners of the Hntchagian Committee, the Hntchagian Central Committee assigned Agop Cihan Gulyans son Artin, Samuel Tomadjian, and Arzruny as jury. The jury listened to the both sides. Upon the failure of Murat Hamparsum Boyadjian, the president of the organization, in persuading Tellian Effendi, the members of the jury voted against Tellian and told their verdict to the Hntchagian Central Committee, they had also informed Tellian to pay 1.000 liras to the child as compensation. Tellian Effendi 284

refused the charges and the verdict, and upon the sending of the investigation documents to the judicial authorities by the police, he applied to Agop Bahri Effendi, a lawyer, and agreed to pay 40 liras to defend himself at the still continuing investigation process, he paid half of the amount in cash. Although Agop Bahri Effendi was to undertake the task he was given, he, on the one hand, informed the president of the organization who had recently returned from exile and the other members whose names are mentioned above; and on the other, by threatening Tellian Effendi by making use of the organizations decisions and of the influence of the members he forced him to pay the amount fixed during the investigation stage to the organization, and took the remaining half of the money. Moreover, Arshavere was an accomplice even then and received 30 liras; and with the beginning of the threats the issue became well known and the above-mentioned people started threatening others and seizing money by violence. A painting reflecting the Armenian desires and provoking the Armenians to an insurgence was found at the house of a lady named Arshagohy. It has been understood that the accused Samuel Tomadjian was one of the leaders of the organization set up for the murdering of the members of the government as was declared on the 37th and 123rd pages of the interrogation minutes, and one of the executive members of the Hntchagian organization; moreover, as he had previously accepted and confessed, that when he was informed about the congress held in Constanta he received additional information from Arshavere, and knowing about the preparations he did not informed the authorities for he had not had any confidence in them; that although he said he had broken his ties with the Hntchagian organization some nine or ten months ago he recruited Hrant Aghagianian to the organization; again as it is explained above, it is understood that he had taken part in the jury set for Tellian Effendis issue in January last year; that, the documents pertaining to the preparatory investigations and summaries of the cross-examinations of the police, the translations of the documents, registries, letters, and regulations books, reveal that the accused Samuel Tomadjian is one of the forerunners and one of the members of the administrative board of the Hntchagian party. Hrant Aghagianian is discovered to be one of the members of the National Resistance Organization; as revealed on page 5 of his interrogation document, he said and confessed that he met Samuel over his apartment in akmaklar, and Samuel introduced him to Zackharian, and by telling him about the organization and took 25 liras from him by force and recruited him to the organization, and that those meetings were repeated for several times; that the money taken from him was collected to be given to the delegates to be sent to Europe in 285

accordance with the plan devised by Nubar Pasha; and that he accepted and confessed that Nerses Zackharian, Samuel Tomadjian, Murat Hamparsum Boyadjian, Cihan Gulian, Saco and Minerva were the representatives from Istanbul. Following his confessions Hrant Aghagianian accused Samuel Tomadjian. The letters numbered 205 and 169, dated October 19, 1914, and July 3, 1914, consecutively signed by the president Haykoni and the clerk Aram, found at his apartment under his bed during the researches in the evening of February 25, 1915, declare that 25 liras he had sent was received, and recruiting of such people into the organization was something to be appreciated for them, and that they were taking high pride in Hrant Aghagianians efforts as he was the only person giving the greatest support to the committee from Istanbul. As the postage date of the letter numbered 205 corresponds to the days after the outbreak of the First World War there are lines saying Give us detailed information on political and military campaigns of the Turkish Government. This can only be provided with the help of the Armenian members of the parliament. Send Pastirmadjian immediately to the Caucasus. Soon you will see the victorious cross instead of the crescent. Work fearlessly. Volunteers from other countries are flocking in the Caucasian freedom army in groups. Please try to send volunteers and try to collect some money for them. Freedom is waiting just ahead. Secrecy by all means. Reply urgently. Joining the Russian forces against Turkiye for a free Armenia, and the consequences of the provocative attacks on the Ottoman State, both from the inland and from abroad, were further supported by Hrant Aghagianians overt confessions. The testimonies of the witnesses commissioner Ali Rza, Abdurrahman, the controller Hidayet, and of Kemal Effendi from the political division, the claims in the interrogation documents, the contents of the crossexamination reports, Tellian Effendis complaints, Kirkor Kayikdjians and Agop Bahri Effendis testimonies in his support are hereby submitted. Kirkor Kayikdjians mother took the money in the face of threats. After taking the money Murat Hamparsum Boyadjian, on behalf of the Hntchagian organization, and Simon Alexanian, on her personal account, wrote letters, in their very own handwritings, stating that Tellian Effendi had nothing to do with such a shameful offense and that they had not seen anything as stated at all; the translations of these letters are also hereby presented. As Arshagohy willingly testified, accepted and confessed, and as Arshavere was caught in flagrente delicto, the offenses the suspects were indulged in were brought to daylight. Thus, it is hereby claimed that the minutes of three interrogations, carried out in accordance with the stipulations of the Law for Joining of Offences, and their appendices shall be joined together. Simon Alexan, Kurian, and Kirkor Kayikdjian were subjected to interrogations by the court; and although it was decided that they 286

should not be sent on further trial, as the only basis of the verdict solely relies on the answers given by the sides, the above-mentioned document and the other interrogation are separated. Until the acquisition of the new evidences, this decree shall be in force, however, it shall not hinder the accomplishment of the new in-depth researches under the light of the new evidences to be discovered and within the framework of the developing circumstances. It is hereby decided that Samuel Tomadjian and Hrant Aghagianian shall be judged in accordance with the first paragraph of the Penal Law Article 54, as their offenses included the separation of some Ottoman lands from the Ottoman State; Nishan and Arshavere shall be judged in accordance with the second paragraph of the Penal Law Article 191, as their offense was committed by word of mouth; And the offences committed by Simon, Kirkor Kayikdjian, and Agop Bahri Effendi taking Kirkor Kayikdjians age in to consideration as stated in the second paragraph of Article 4047 shall be judged in accordance with the second paragraph of the Penal Law Article 191; And the offence committed by the lady called Arshagohy is one of the offences requiring correction as stated in the third supplement of Article 99, shall be judged at the Martial Law Courts. The detained Samuel Tomadjian, and Hrant Aghagianian shall be sent for trial for committing murder, other detainees Nishan, Arshavere, Simon Alexanian, and the non-detained Kirkor Kayikdjian, Agop Bahri Effendi, and the lady called Arshagohy shall be sent for trial on minor charges. It has been decided unanimously that the interrogations on the nondetained Nerses Zackharian, Murat Hamparsum Boyadjian, Cihan Gulian; the members of the Inter-party National Freedom Organization Central Committee Saco, Hadjak, Minerva, Parsih Shahbazian, Chukurian, Arzruny, and Kurian, along with their friends whose names are written in the documents numbered 63 and 74, shall be joined together. October 8, 1915 (Signed) -----------------------

47

For further information see pp. 348-349.

287

Sultans Monogram
(Abdulmecits son Mehmet Khan) Under the light of the verdict given by the Martial Court, my decree for Ohanness son Hrant Aghagianian from Erzurum, running a drapery store at number 12, Topalian Inn, in Sultanhamam who is one of the convicts proved to be guilty, during his questioning at the Istanbul Martial Court, upon the charge of being an active member of a rebellious organization established in Egypt with the aim of separating a region of the Ottoman State from the administration of the government by instigating and taking part in the insurgencies and turmoil in the Armenian settlements in the intended region; who is also proved to be one of the people serving the Russian interests willingly; was tried under the supplementary stipulations of the Penal Law Article 54, and given capital punishment, is that: You, our Minister of Defense the great and the supreme Enver Pasha, our source of pride, the esteemed commander! I hereby command you to execute the verdict given by the Martial Court for Hrant Aghagianian. December 30, 1915

----------

-----

----------

Ministry of Defense Department of Justice Department No: 1/466 Ministry No: 5332

Istanbul January 18, 1916

Summary: Hrant Aghadjianians execution To: Central Command Headquarters In response to the Martial Courts note dated December 18, 1915, numbered 2290. The capital punishment verdict given for Hrant Aghadjianian, who was found to be guilty by the Istanbul Martial Court on December 6, 1915, on the charge of attempting to separate a part of the Ottoman State from the governments administration, was sent for the approval of the Sultan in attachment to the document sent by the Istanbul Martial Court on December 18, 1915. The sealed copy of the decree bearing the approval of the Sultan 288

is attached. It is hereby ordered that the consequences of the decree shall be reported. Minister of Defense Enver Department of Justice Secret 12219 ---------Ministry of Defense Department of Justice Copy of Sultans Decree The verdict reached by the Istanbul Martial Court, on Hrant Aghadjianian from Erzurum, who under the light of the evidences has been found to be guilty of the charge that he was trying to separate some parts of the Ottoman State, suggesting that the convict shall be sentenced to capital punishment in accordance with the supplementary stipulations of the Penal Law Article 54, is hereby approved. The Minister of Defense shall undertake the orders stated hereby. December 30, 1915 Mehmet Reat Deputy Commander-in-Chief Minister of Defense Enver Prime Minister Mehmet Sait --------------

In unison with the original. Seal (Department of Justice) -----------------------

289

The testimony Taiaqs(?) son Ohannes, 16, living in the Sofular District, who was denounced to be keeping bombs in his house on Wednesday 15. (July 16, 1914)
Ohannes tell the truth without any denial. Bombs were found in your house. How many of them were there? Who ordered these? Where did they send them? Tell the truth in detail as it is. I am going to tell you the truth. My word is my honor. Please forgive me; because I am innocent. A dark skinned young Armenian boy who was working at Akudjians(?) shoe-shop in the shoe-makers market about a month ago with a peach fuzz mustache, about his twenties, whom I do not know, brought a person wearing sheep skin kalpak who talked to my brother who ordered 4 bombs ten days ago. My brother Karnik made the 4 bombs in two days. The person I have mentioned came to our shop six days ago, I mean last Saturday, at dusk and talked to my brother. Taking the four bombs out of the box, my brother gave them to this person for 5 mecidiyes. Two of these bombs were fused and the other two had no fuses. As this person wrapped the bombs in a handkerchief, and was about to leave he asked, Would they suspect that I have bombs since I will be passing by the government building? My brother said, Just take them away and do whatever you wish. It was only then when I understood that this man was living near the government building. He said that he was going to transport these bombs to the mill. He is either a miller; or from the Deghirmenjians (Millers). I would recognize if I see him, but I know neither his name nor his fathers name. We have no bombs other than these four bombs. But the bombs found in our house were surely left by him. He has the other two. July 16, 1914

Central Headquarters Team Chief (Signed)

Team Commander First Lieutenant (Signed)

Taiaqs son Ohannes from Sofular District (Signed)

----------

-----

----------

290

The testimony of Taiaqs son Karnik, living in Sofular district, who is detained for keeping bombs. (July 16, 1914)
Karnik. Last Saturday someone came to your shop and took the bombs he had ordered. They say he gave few mecidiyes for their production. Tell the truth. How many bombs did you make? How much did you get for this? Who ordered the bombs and to where did he take them? What was he going to do with them? Please tell us. All right I will tell the truth. Somebody I do not know - but I can identify if I see him - came to our shop a couple of days ago. He drew a model, and asked, Can you urgently make four of these? I said, I can. We agreed for 5 mecidiyes. It has been six days; I mean he came to the shop on Saturday evening. I had made the four bombs, 2 fused and two without a fuse. He gave the fuses himself. He was going to place them by himself. He took out a handkerchief from his pocket, wrapped the bombs and left. I do not where he took them and what he will do with them. This is the whole story. How come you do not know the person who ordered the bombs? The bombs you produced definitely would not be produced for an ordinary person. You must know who this person is. Tell us. You are right but I really do not know who this person is; but I can identify him if I see him. He came in a rush, ordered; and I do not know why, but just made the bombs. He took them away. I definitely do not know where he took them. The man you gave the bombs in the shop, is reported to have said something like, Would they suspect me? I will pass by the government building. When he took the bombs. What would you say about it? No, I was busy at that moment. The bombs were next to the box. He left the money, the five mecidiyes. He collected the bombs himself. Two of them had fuse hole. He said he would set the fuses himself. When I was in front of the furnace, he dropped one of the fuses while taking out his handkerchief from his pocket. The other two were not fused. I had drilled a large hole on both of these. He wanted it that way. Then he wrapped the bombs in his large handkerchief and left. He did not say anything. I do not know where he went. This is the truth. Your denial is not rational. You must have known this person. You are not that fool to make such forbidden things to a person whom you do not know.

291

I can identify the person if I see him. I had not known him prior to this event. I produced the bombs without knowing they were forbidden. Why would I do this, if I had known it was forbidden? I have written your testimony. Sign if it true. My statements are all correct. I told them consciously, I know what I am doing, and I am not a child. I approve all of the above. July 16, 1914

Central Team Chief Signed

Team Captain First Lieutenant Signed

Taiaqs son Karnik from Sofular District Signed

----------

-----

----------

The testimony of Taiaqs son Ohannes, 16, taken again. (July 16, 1914)
Ohannes, you are not telling the truth. It is said that you gave the 50 bombs your father had made. Who did you give them? Explain how it happened? Our father was still alive one and a half year ago. I cannot remember clearly how many bombs my father had made. There were some 40 or 50 of them. Mardiros Dellalian, who used to live in Hantas house as a tenant and work at Iratosians office, was going to transport these to Ankara, but I do not know where and what he is doing now. I do not know whom he gave the bombs. Ask him. My father must have taken the money. He must have taken a mecidiye per bomb. This is the true story. Would sign your testimony? My testimony is all correct. You can also ask my little brother. I confirm it. July 16, 1914 Central Team Commander (Signed) Team Captain First Lieutenant (Signed) -------------292 ---------Taiaqs son Karnik from Sofular District (Signed)

This report has been written and signed by the officer who, upon the attorneys written search warrant dated July 16, 1914 carried out a search at Nazars son Haikazon(?) and his brother Aghia Vartins house, in Sevadiye District, where they used to stay together, after securing the house from out side, the search was conducted in the presence of Dengels son Stephen, Parsihs son Nishan, Bogoss son Bedros, and the owner of the house Aghia Vartin. The rooms in the basement, attic, as well as the other rooms were all searched thoroughly and no bombs or any devices used in making bombs were discovered. July 16, 1915 Gendarmerie Seal Police Officer (Signed) Artin, his brother (Signed) Gendarmerie Seal Gendarmerie Sergeant Seal Police Officer Seal

Assistant Commissioner (Signed) Hachas (?) Aghia (Signed)

Central Gendarmerie Team Captain (Signed) Bogoss son Bedros from the neighborhood (Signed)

Parsihs son Nishan from the neighborhood. (Signed)

Dengels son Stephen from Sevadiye district. (Signed)

We hereby confirm that nothing was lost in our house during the search. July 16, 1915. The other brother Aghia (Signed) Artin, owner of the house (Signed)

----------

-----

----------

293

The testimony of Taiaqs son Karnik, an artisan from Sofular district, who was detained because of the bomb found in his house. (July 17, 1914)
We learned that the bombs you made were sent to Tokat. How did you send the bombs to Tokat, and how many bombs were there? To whom did you send the bombs? Tell the truth explicitly. I was at the Constanta Port, Romania, nine months ago. My brother Ohannes told me that as I was away, Ohans son molder Setrak, from Tokat, stopped by at my brothers shop and ordered 5 bombs and took them to Tokat. Ohannes delivered the bombs without putting on the fuses. I do not know for how much he made the bombs. Have you known Ohans son Setrak from Tokat, before this event? The number of bombs you sold to Tokat is more than this. Why do not you tell the truth? I know Setrak because we buy metal bathroom bowls from his father. As far as I know, we sent nothing else to Tokat but the five bombs my brother Ohannes had produced. Confirm your testimony. I confirm and sign my testimony. Assistant Chief of Police (Signed) Central Gendarmerie Team Chief (Signed) Suspect Karnik (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of suspect, Taiaqs son Ohannes, caught with bombs in his house, taken for the second time. (July 17, 1914)
According to your brother Karniks testimony, when he was in Romania, you made and sold so many bombs to Ohans son Setrak, a molder, from Tokat. Tell us the whole truth in all aspects. Eight months ago, when my brother was in Romania, Ohans son Setrak from Tokat, whose name I heard as I shopped with my father, came to our shop. Asked for Karnik. I told him that he was in Romania. He said, I am going to Samsun, we will talk when I come back, and left. A week 294

and a half later, he stopped by at the shop on his way back from Samsun. He asked, Your father used to make bombs, do you also make bombs? I said, I can make you a few. We bargained and agreed on a mecidiye per bomb, in total 5-6 bombs, with no fuses and a hole. Setrak had no money, but he was to give the money upon receiving the bombs I would make. Upon this agreement, Setrak went to Tokat and I made the bombs. 15 days later, a short, pale skinned, fair mustache chunky carter, whom I do not know but will identify if I see, came to my shop with a paper in his hand signed by Setrak. He gave Setraks letter and the 5 mecidiyes for the bombs as promised and left. I remember telling this to my brother Karnik when he came back from Romania. Where is the letter master Setrak sent you for the bombs from Tokat? Did Setrak tell you how he was going to use the bombs? I do not remember where the letter Setrak sent me is since it has been about eight nine months. When I asked Setrak why he wanted these bombs he said, I will sell them in Tokat. He also told me that he was going order some more should there be any need. In the letter he wrote he said he had molder Agop and Karabet cast them. This is the truth. Did anybody see you bargaining with Ohans son Setrak from Tokat for the bombs, the carters bringing Setraks letter to you, and your giving the bombs to the carter? Nobody saw me bargaining with Setrak or me giving the bombs to the carter, because these bombs are made secretly. I do not know if anybody else makes these bombs or not. What are the incentives behind your making the bombs even thought it is forbidden to produce bombs and explosives? Upon Sertaks insistence we made five bombs and sent them with the carter. I did not know that it was against the laws. I have read your testimony sign if it is correct. It is correct. I confirm and sign it. Assistant Chief of Police (Signed) Gendarmerie Central Team Chief (Signed) Suspect Ohannes (Signed)

----------

----295

----------

The testimony of Nazars son suspect Aghia, 32, molder, living in Aa Sevadiye District, married with children, knows Armenian, taken under detention after being caught in his shop with three shells used in making bombs. (July 18, 1914)
Where did you get the shells that were discovered during the search? Why do you use them? How long have they been in your shop? My deceased father Ohannes was a molder. Twenty years ago, when I was twelve, I saw them in the shop. They were among the useless hardware. When we were molding in the big furnace, we used put these bombshells on the bellows for weight. These are left from my father. We have been informed that you have been making bombs ever since your fathers period. It is clear that you were making bombs, as you drilled four fuse holes on one of the shells. Denying will do no good. Tell the truth. I am showing you the shells turned into bombs at your workshop. Look at them and tell the truth. I do not know if my deceased father made bombs or not. The shells you have shown me were at the workshop since my fathers days. I do not know who made them. I have never tried making bombs, and nor I have made any. They are slandering me. I do not know why. Read your testimony. Correct. I will sign it. Assistant Police Commissioner (Signed) Gendarmerie Central Team Commander (Signed) Nazars son suspect Aghia (Signed)

----------

-----

----------

Taiaqs son Karniks testimony taken again for the third time as it was deemed necessary. (July 18, 1914)
It is reported that you have some important explanations to make. Explain it please. A tall man, Topal Hadji, having no occupation, from Sivas, I do not know his nickname, living in Beyazt Pasha District, using a walking stick, used to go to Daschnakzoutioun and Hntchagian clubs and to the 296

coffeehouses. Cemil Effendi who is a teacher at the Armenian Girls School near the asylum and the club coffeehouse, mentioned above, manager Agop and his brother Avadis used to meet with him frequently. Lame Hadji from Sivas came to our shop and told us that he imported dynamites and transported these to Sivas, Tokat, Erbaa and Niksar about two months ago. He added that he wanted a few large bombs and asked me to make them. I told him that it was impossible to make those bombs in our furnace because it was not big enough. Then he said, I will give the model and get somebody to make them, and gave these models to Molder Taiaqies(?) son Hamparsum and had him make 5-6 large bombs. The bombs that Topal Hadji had molded were kept in my uncles shop until the officials detained me. Topal Hadji told me that Tistis applied to get a fuse for the bombs Mihran made, but Mihran could not make the fuses for him, as he was busy. Topal Hadji is a ringleader of the defeatists. Moreover, I heard through an opening that the rifles confiscated in Samsun were going to be distributed by Lame Hadji, but I do not know who told him. The Tekel authorities, while looking for tobacco, confiscated two of the Martini rifles that were sent to be sold in Tokat previously. The rifles mentioned were bought back for 10 liras in Mardikian store. To whom does Lame Hadji send the bombs he had made here, and the dynamites he imported? Who are Hadjis men in Tokat, Erbaa and Niksar? Who does he meet? Do you know anything about it? Topal Hadji is a close friend with Benjamin from Sivas, amkrtan who runs a mill behind Kzlat, Tokat, and with the Glebatmazs who deals with hand-painted cloth manufacturing. He might have sent the bombs to them. In your testimony you stated that, the Tekel officials confiscated two of the Martini rifles while they were being returned. How many rifles were there? Tell us when and by whom those rifles are sent from here to Tokat, and who was to receive them? Although I said last week in my testimony, the Tekel officials confiscated those rifles 10-15 days before the Sebilaz fire. I do not know how many rifles were sent from here, and to whom they were delivered in Tokat. Hallaolu Aghia who brought the rifles told me that the rifles confiscated were sent for Mardikian. I do not know where Aghia lives now. However, he drives Kirkors cart in return for money. Kirkor used to be a shoemaker but now is a carter; I do not know his nickname. If you question Aghia you can learn about the rifles sent to Tokat. You are under detention for two days now. Has anybody oppressed or tortured you? If not, do you declare that your testimony is all true? 297

Nobody has oppressed me. To tell the truth, I told whatever I knew and heard, because I believe I will be released. You have read your testimony. Please sign it. I confirm that my testimony is true. Assistant Commissioner (Signed) Gendarmerie Central Chief (Signed) Suspect Karnik (Signed)

----------

-----

----------

The testimony taken in order to shed light on the testimony of the suspect Karniks testimony of Hiergeres(?) son Mihran, 38, works at Ohanness Tstss(?) workshop, as a knife grinder and lathe operator, at the Alak Kpr bridge head in Beyazt District. (July 18, 1914)
Do you know Hadji Agop the Lame from Sivas, who is currently living in Amasya? I know Hadji Agop the Lame from Sivas since we live in the same neighborhood. Agop the Lame applied to fuse the bombs which he had the molders make. It is denounced that you told him you could not make it since you were quite busy at the time. Tell the truth, why did Agop from Sivas apply to you? Agop the Lame used be our tenant four or five years ago. We are on strained term as we had forced him to leave. He did not apply to me to fuse the bombs. I am an honorable man doing my job. I would tell you if he had offered such a thing. Please confirm your testimony. I confirm my testimony and sign it. Assistant Commissioner (Signed) Gendarme Central Team Commander (Signed) ----298 ---------Lathe Operator Mihran (Signed)

----------

The testimony of Taiaqs son Hempar, 45, called upon suspect Karniks written testimony lathe operator in Sofuzade District. (July 18,1915)
Do you know Agop the Lame living here, although he is actually from Sivas? I am not sure. It is said that by bringing the models Agop the Lame had you make five or six big bombs. When and how much did you charge to make the bombs in accordance with the models he brought? I did not see Agop the Lame, and did not make such a thing. My shop was closed for three months, as I was dealing with silkworm trade. I opened my shop two days ago. I actually do not know anything about it. It is certain that you made the bombs according to the models Agop the Lame brought. Why are you denying? Even when your brothers son Karnik was detained after the finding of the bombs Agop the Lame cast during the searches carried out at his shop you were standing in front of the furnace, why denial? You are a tradesman. You make the things you are ordered. Do not deny it. Tell the truth. I definitely do not know anything about these. Confirm your testimony. I confirm my testimony, and sign it. Assistant Police Commissioner (Signed) Gendarme Central Team Commander (Signed) Taiaqs son Hempar (Signed)

----------

-----

----------

299

The questioning of Taiaqs son Karnik a foundryman from Sofular District, and his brother Ohannes in whose houses two bombs were found one fused the other not fused during the researches and the preparatory investigations pertaining to the explosives used in the bomb issue. Their deceased father died a year and a half ago had made 50 bombs and sold them to Dellalian Mardiros, a tenant at the Hantas house in the Sofular District, who sent them somewhere towards Ankara. A month ago Karniks brother Ohannes made four bombs and sold them to Altuns son Miller Raphaels son Agop in return for five mecidiyes; and eight months ago Ohans son Setrak Nikghos, a foundryman from Tokat, made five bombs, for a mecidiye each, and gave them to the carter who was carrying a letter by Setrak Nikghos to be sent to Tokat. Mardiros, and Raphaels son Agop were pursued as they have confessed that they had purchased bombs. As a result of the investigations carried out it was understood that Mardiros is in America, and Agop has left towards Merzifon ten days ago. Three old cannon balls were discovered during the search carried out at the other accused, living in the Sevadiye District, Nazars son Aghias workshop. It was observed that one of the cannon balls was emptied and wholes were drilled around it and thus rendered suitable for a bomb. However, Aghia denied the charge during his questioning, claiming that he was not interested in bomb making, and that the old cannon balls remained from his fathers time. Under the light of the investigations carried out at the Nazars son Aghias workshop, it has been found out that Karnik and Ohannes have been making bombs ever since their deceased fathers time by making use of ancient cannon balls that are suitable for making bombs. This report is drawn in the presence of the suspect in order to bring together the report written after the inspection of the cannon balls suitable for making bombs, found at Karnik and Ohanness houses and at Nazars son Aghias house and workshop, by the gunmanufacturer; the two-page search warrant containing the information about the previous scene investigation; the accusation suggesting a search over above mentioned Nazars son Aghias house and workshop. Assistant Police Commissioner (Signed) Gendarme Central Team Commander (Signed) Gendarme Team Commander (Signed)

----------

----300

----------

The testimony of Ohanness son Setrak a turner, from the Sabunhane District of Tokat taken upon invitation pertaining to the five bombs that he had had ordered through the agency of the bell-maker Taiaqs son Ohannes, living in the Sofular District, Amasya. (July 24, 1914)
Identify yourself in detail. My name is Setrak, my fathers name is Ohan. Our family name is Kondjuoghlus. I am 23 years old and single. I have not completed my military service. I was born in Sabunhane District, Tokat. I am a molder. Who do you know in Amasya? Which molders do you know in Amasya? I do not know anybody here, I mean in Amasya. However, Hachatur usta48, from Amasya, actually working in Zile49, came to Tokat with his father Ohannes five years ago in order to make the brass hoops that were to be placed on the pillars of mosque which was being built. They made those loops together with my father. This is how I got know Hachatur usta from Amasya. I heard from Hachatur usta that he had two sons. I came here a year ago in order to go to Samsun for business. I asked for Hachatur usta, but I heard he died. I also heard that his son was here, and working at a workshop. I went to the shop; I cannot remember his name. He was working at the shop. I asked about his brother whose name I did not know; he said he was in Romania. We talked for about 10 minutes. I asked for his father and then went to Samsun. He is the only one I know here. Did not you tell anything else to this man, whose name you do not know, in the shop? No. I did not say anything else. We talked for a while. I asked for his father. I do not know anything else. You have already known Hachatur usta, and now you are saying you have asked for him. Why did you ask him? Did you have an order? No. I was just going to ask how he was doing. You are denying the words you said to his son Ohannes in the shop. Why? But I did not say anything to him.

48

A title used for the craftsmen to denote their mastership in the arts they are practicing. Master. An administrative district in Tokat.

49

301

Look, we know you told Ohannes, I was looking for your father. He used to do my work. But he died. What can we do? When Ohannes asked you why, you told him that you will order five bombs for the time being, and if he succeeds you would order more. Do not deny it. This is what Ohannes says. You ordered five bombs, a mecidiye each. However, since you had not had any money, you later sent a carter from Tokat, with a letter saying, Hand the things I entrusted you to the one who brings the letter, and the five mecidiyes for the bombs. Do not deny this and please tell the truth. I have never talked on such an issue with Ohannes. I do not know. I do not care if he tells all this to my face. I do not know such things. I have written down your testimony as you have said it. Please sign if it true. It is all correct. I confirm and sign it. July 24, 1914 Ohannes Ustas son Setrak from Sabunhane District, Tokat. (Signed) We confirm that this testimony is taken before us. July 24, 1914

First lieutenant (Signed)

First lieutenant (Signed)

Lieutenant (Signed)

----------

-----

----------

302

Amasya Sanjack Office of the Governor Number 29763 552 To: Office of Attorney Amasya In view of the information received from the Office of the Governor of Istanbul pertaining to the transferring of Taiaqs son Karnik and his brother Ohannes, the bell-makers, from Sofular District, Amasya, to the Istanbul Martial Court on the evidence of finding of bombs at their homes and workshops, the sending of the investigation documents together with them is found appropriate. July 25, 1914 Amasya Governor (Sealed) To: Office of Interrogation Committee for further considerations July 25, 1914 Sealed-Signed

----------

-----

----------

To: Public Registration Office Amasya Attached is the document certifying the date of birth of Taiaqs Hachatours son Ohannes from Sofular District, Amasya. July 25, 1914 Office of the Interrogation Committee of the Court of First Instance, Amasya 221 54 It is hereby presented that Taiaqs Hachaturs son Ohannes, living at number 65 in the mentioned district, is registered as born in 1894. July 25. 1914 (Sealed) -----------------------

303

Amasya Court, Document

Base Number 113

Department

of

Interrogations

Deposition

Office of the Attorney 337

Attached are the investigation documents pertaining to the suspects Taiaqs son Karnik, bell-maker from the Sofular District, Amasya; his brother Ohannes; Nazars son Haikaz(?); and their friends accused of making and selling bombs and explosives. July 25, 1914

----------

-----

----------

The testimony of suspect, Taiaqs Hachatours son Ohannes, 17, from Sofular District, Amasya, hazel eyes, pale white face, long nose, mid-height, and strong-built. (July 25, 1914)
What do you do? Are you married or single? Are you literate? I am a bell-maker and molder. I am married and have no children. I am literate in Armenian. I can read but cannot write in Turkish. Where is your workshop? Is there anybody else working at your shop? I have a shop in the molders bazaar. My four brothers and I used to work with Karnik. We do not have anybody else working there. Have you ever been convicted for any reason before? Were you detained? Why? I have never been convicted or imprisoned for any reason. It is said that you and your brother are making bombs and explosives in your shop and selling them to various places. What do you say? When did you make the bombs? And, for what reason? To whom did you sell them? Tell the truth. Sir, we did not make bombs and send them anywhere. However, somebody named Jerob the miller, whom I do not know well, brought us models and said, Make four of these. We gave them to him when we received the money. We did not know what we made was something malicious as we made them to the model. We did not make any other than the ones we gave him. We did not sell it to anybody. We did not have any intentions in doing this. 304

You are saying that you did not make any bombs other than the four you made to the model; and delivered them to the owner, and took the money. However, bombs were found in your house during the search. What do you say? Yes, they found bombs in our house. But I do not have anything to do them. They said they found two bombs in our house. I do not know who put them. I only know that we made four bombs and delivered them. I do not know anything else. Is your father alive? It is said that your father is making bombs and selling them. This is your claim in your testimony. We said, Our father also used to make them, to save ourselves. We lied. We never saw our father making such items. We did not make such items either. However, we made something we were ordered, without knowing what it was. But it turned out to be a bomb. Where else did you send the bombs? Were there other people making bombs? We did not send bombs to any other people. I do not know if there are others making bombs. In your testimony you said that you sent four or five bombs to each of the miller Rafaels son Agop, and Setrak from Tokat. Who are those men? The millers son, the man I have just mentioned, Jerob, is wrong. We delivered them to Agop. After all he ordered the bombs. We did not send them to anybody in Tokat. The gendarmerie put pressure on us, that is why we said, We sent them here and there. It is not true. Is there anybody else making bombs? I do not know if there is anybody else making bombs. Did you or your brother Karnik make the bombs? We made them together since we work in the same shop. We have read your testimony. Please sign it. My testimony is correct. I will sign it. Suspect Taiaqs Hachatours son Ohannes. (Signed)

Clerk (Signed)

Investigation Judge (Signed)

----------

----305

----------

The testimony of Taiaqs Hachatours son, the suspect, Karnik, 30, black mustache, black eyes, stern face, and mid-height, from Sofular District, Amasya. (July 25, 1914)
What do you do? Are you married or single? Are you literate? Have you ever been convicted or imprisoned before? I am a bell-maker. I am married with two children. I can read and write a little in Armenian. I do not know Turkish. I have never been put in prison or convicted. Why were you detained? Tell us what happened. Sir, I do not know anything. They found bombs in my house. That is why they detained us. But I do not live with my brother. We live in the same house but do not live in the same room. They were found on his side. I do not know. I do not know who brought and put them there. You do not know anything about the things found in your house, but what about you making and selling them? Do not you know them either? Yes. Somebody brought us a model. He forced us to make it. We made four of them and gave him. He is somebody called Karabet or Agop. We did not make any of them and sell it to anybody else. How can he force you to make it? Since you realized it was a bomb, why did not you inform the authorities and say, A man is forcing me to make bombs? I did not have the chance to tell the authorities. They heard about it in two days anyway. Whom did you send them to in Tokat? You stated it in your testimony. I have no idea; I did not say such a thing. Who else is making bombs? It is said that your father was also making bombs, was not he? I do not know. We heard that Nazars Aghias father was once making bombs, and now they say Aghia is making bombs. I did not see it though. I do not know if my father is making such things. Did you make the bombs you made for others or did Ohannes make them? We made them together. Sign your testimony. My testimony is correct. I sign it (Signed) -------------306 ----------

The testimony of Nazars Ohanness son suspect Aghia, brown mustache, dark skinned, hazel eyes, and mid-height, 31, from Beyaztpaa District, Amasya. (July 25, 1914)
What is your job? Are you married or single? Have you ever been convicted or imprisoned before? Are you literate? I was a molder. I have been working as a carter for one and a half years now. I am married with two children. I have never been convicted or imprisoned before for any reason. I can read and write in Armenian. I do not know Turkish. Why are you detained? Explain. I do not know. Did not they tell you? Or ask anything? They did. They said, It is said that you have been making bombs and know the others making them. I was at my country house. They had searched my house and workshop and found some pieces of iron and called them bombs. This is why they detained me. They did not find pieces of iron from your shop but bombs. It is said that your father was making bombs, and that you are making them now. What do you say? They could not find the bomb in our shop. The thing they took as a bomb was a piece of iron. It is a spherical iron. That piece of iron had been there since I began working at the shop. I do not know what it is. I did not make it; it is not a bomb. I do not make such things and I cannot make them. I definitely refute the charge. It is said that you have a brother, Haikazon(?), he is also making bombs, is that true? No. I do not know. What does that thing; you call iron, look like? Is it an empty container? Yes, it is an empty container, but I do not know what it is. I saw it in the workshop. Who is working in the shop now? Nobody works there now. A year ago, I was working there. Now it is closed. They took me from home, and told me to open the workshop. I opened it. Who else makes bombs? I do not know. 307

Sign your testimony. My testimony is correct. I will sign it. (Signed: Suspect Nazars Aghias son Ohannes.)

----------

-----

----------

The testimony of Kundjals Ohanness son suspect Setrak blue eyes, mid-height, thin mustache, black eyebrows 23, sent under police protection from mesu District, Tokat. (July 25, 1914)
What do you do? Are you married or single? Have you ever been convicted or imprisoned before? Are you literate? I am a molder. I am not married. I was arrested two years ago when a big caliber revolver was found on me. I was in jail for 5 weeks. I have no other condemnation. I speak and write Armenian. But not Turkish. Do you know Taiaqs son Karnik and his brother Ohannes who live in the Sofular District, Amasya? I just know the younger one. But do not know their names. Why did they take you to Amasya? One day, the police came to my house in Tokat to search. They could not find anything and detained me. Now they sent me here. I do not know why they sent me. I later heard that they sent me for the bomb issue. You have purchased bombs from Karnik and Ohannes eight months ago. It is said that you transferred them to Tokat. What do you say? I surely did not buy such a thing. I was in Istanbul eight months ago. I surely do not know anything about the bomb. Ohannes says that he sold you five bombs earlier. He charged a mecidiye for each. No. I definitely refuse the charge. I in no way know such a thing. I do not know who did it either. Sign your testimony. My testimony is correct. I will sign it. Clerk (Signed) Investigation Judge (Signed) -------------308 Kundjals Ohanness son Setrak (Signed) ----------

The testimonies pertaining to the bomb issue of Karnik, his brother Ohannes, Nazars son Aghia, Koundjals son Setrak, who are still under detention, are sent for further considerations of the office of the attorney in relation to their accusation and detention. (July 25, 1914) The Office of the Interrogation Judge at the Court of First Instance, Amasya.

Of the suspects: Karnik and his brother Ohannes for keeping a bomb at their home; finding of an old cannon ball at Aghias place, and his first testimony at the first questioning; the other convicts being directly connected with this issue; it is hereby requested that a temporary detention document should be prepared for all the suspects as they were all indulged in activities against the Ottoman State pursuing its destruction. July 25, 1914 The Office of the Vice Attorney, Amasya

Of the suspects: Karnik and his brother Ohannes for keeping a bomb at their home, and their testimonies in relation to the issue; finding of an empty old cannon ball at the other convict Aghias place; and the other convict Setraks buying of five bombs from the other suspect Ohannes as recorded in Ohanness previous testimony; making of these bombs with the probable aim of overthrowing the Ottoman State; documents pertaining to their temporary detention are hereby written in accordance with and upon the request of the attorney. July 25, 1914 The Office of the Interrogation Judge at the Court of First Instance, Amasya.

The verdict pertaining to their detention has been evaluated, and approved that the verdict given is in unison with the law. July 25, 1914 Chair of the Court Attorney -------------309 ----------

This document, which is conveyed through the telegram message dated July 26, 1914 received from the Office of the Attorney of the Court of First Appeal is to be forwarded to the Martial Court upon the Attorneys further considerations pertaining to the concern of the document. July 27, 1914 The Office of the Interrogation Judge at the Court of First Instance, Amasya. -----------------------

INDICTMENT 86 Under the light of the questionings of the suspects Debags Karnik and his brother Ohannes, bell-makers, from the Sofular district of Amasya; Nazars son Aghia; Kundjals Setrak and his friends who have been detained for making and selling bombs and flammable materials, are convicted with defeatist political offenses aiming at disturbing the internal security of the Ottoman State; therefore as the issue exceeds the capacity it is hereby decided and requested that the indictment documents should be submitted to the Martial Court found in Istanbul. July 27, 1914 The Office of the Interrogation Judge at the Court of First Instance, Amasya.

Submitted to the Office of the Governor of Amasya. July 27, 1914. Office of the Vice-Attorney, Amasya

----------

-----

----------

310

Verdict No: 84

330 113 VERDICT

The indictment and the questioning documents have been examined. Taiaqs Karnik and his brother Ohannes, bell-makers, from the Sofular District, Amasya; Nazars Aghia from the Beyaztpaa District; Kundjals Setrak from the mesu District, Tokat; are found to be guilty of the charges directed against them: defeatist political offenses aiming at disturbing the internal security of the Ottoman State, and as this political case exceeds the power of our court, and as it resides within the power of the Martial Court, it is hereby decided that the questioning documents shall be forwarded to the Martial Court. July 27, 1914 The Office of the Interrogation Judge at the Court of First Instance, Amasya.

The Document is hereby submitted to the Office of the Amasya Mutasarrif. July 27, 1914 Office of the Vice-Attorney, Amasya

----------

-----

----------

Attorney 736 COMMUNIQU Sir, the documents pertaining to the trials of the mentioned convicts on the charge of murder, in their presence before the court issued after the trials by the Investigation Committee, dated September 6, 1914, are all hereby submitted to the Office of the President of the Martial Court. September 7, 1914 Seal-Signed

311

As this document that does not require further investigation, it is hereby submitted for further considerations. August 27, 1914 Seal-Signed

----------

-----

----------

INDICTMENT Number 736 The documents pertaining to Karnik and Ohannes, and Aghia and Setrak have been read. Following the thorough investigation of the interrogation documents, it is concluded that the convicts mentioned have been serving the instigators, who have been pursuing defeatist aims in order to cause an insurgence, by making bombs and other materials of destruction. It is hereby requested and claimed that the convicts should be judged in accordance with the supplementary provisions, dated July 16, 1906, of The Penal Code Article 58. August 30, 1914 Seal Signed

----------

-----

----------

312

VERDICT Following the thorough investigations carried out on Karnik, Ohannes, Aghia, and Setrak, who are convicted of making and distributing bombs, it has been concluded that they have made and distributed effective bombs that would cause the murdering of the people in masses, destruction of houses, ships, means of transport, and the destruction of the mountain passes. Under the light of their own confessions, testimonies, and valid interrogation documents, where they pronounced their committing the mentioned offences once or couple of times, their offenses have become definite; and as their offences requiring heavy penalties correspond to the supplementary stipulations dated July 16, 1906 of the Penal Law Article 58, it is hereby decided unanimously that the convicts should be tried by the Martial Court in accordance with the mentioned article and Penal Proceedings Law Article 12850. September 6, 1914 Seal Signed

----------

-----

----------

50

For further information see p. 350.

313

General Directorate of Police Organization, Istanbul Office of Correspondences Number General: 5969 Private: 652 To: Office of Provost Marshall, Istanbul Upon an information received a search was carried out in the house of molder Taiaqs Karnik and his brother Ohannes, in the Sofular District, Amasya, two bombs one of them fused were found; hence, during the investigations and questionings carried out by the local interrogation judge, on finding of the bombs, it was found out that Karniks and Ohanness father, who died one and a half years ago, had made 50 bombs and sold them to Dellalian Mardiros a tenant at the Hantas house in the Sofular District, Amasya; that Mardiros sent those bombs somewhere in Ankara; that Karnik and Ohannes sold the four bombs they made for five mecidiyes to Altuns miller Raphaels son Agop; that they sold five bombs, a mecidiye each, to Ohans son Setrak Nikgos a molder in Tokat eight months ago and sent them to Tokat by a carter who brought a letter from Setrak; all of these offenses were clearly understood from their testimonies. It has been found out that, of the purchasers, Mardiros was still in America, and Agop was in the environs of Merzifon. During the searches carried out in Nazars Aghias living in Sevadiye District in Amasya workshop pierced old cannon balls appropriate for making bombs were discovered and it was understood that he has been making bombs. It is found out that Kundjals Setrak of the townsmen of mesu, Tokat has been providing bombs to realize a secret revolution. As the accusations directed at them contain offenses threaten the internal peace of the Ottoman State, and carry defeatist aims, it is concluded that their trials exceed the authority of the judicial courts and that the case should be forwarded to Martial Court; accordingly along with the attached documents received from the Office of the Governor of Amasya, Karnik, his brother Ohannes, Nazars Aghia, and Setrak are sent for further legal procedures. August 17, 1914 General Directorate of Police Organization

314

Department of Martial Law 1885 The mentioned people are detained at the headquarters. The documents are sent to the Directorate of Martial Law for the commencement of the legal procedures. August 17, 1914 Provost Marshall Lt.Col. Halil To the Office of the Attorney, August 18, 1914

----------

-----

----------

INVESTIGATION
Among the people who were detained as a consequence of the interrogation of the Hntchagian Organization members Hayk Minassian and Kara Hayk, who were sent for trial on the charges of murder and rebellion, Ohanness son Kigork, 49, working as a porter at the Armenian Church School across the Kumkap Partiarchate, living at the same address, claims that he is an Iranian subject from Tabrz, and Royan alias Kara Hayk was questioned on the charges of getting indulged in illegitimate activities by instigating upheavals and turmoil. It was understood that he was one of the effective members of the committee that was responsible for making propagandas on the Black Sea coasts as was declared at the Constanta Congress in 1913 through printed media, public meetings, books, and for setting up regular gangs to take immediate action when Turkiye entered the war; that he was responsible for making propagandas in the name of the Hntchagian Committee; that he was not responsible for the distribution of firearms and explosives; that the committee never dealt with weapons; and that in the answers he gave to the questions pertaining to the issues of homicide and rebellion he claimed that such issues did not take place in their programs; And the columnist Hemayak Effendi, who was invited to give an explanatory testimony, testified that the mentioned persona Hayk was an Hntchagian for 20 years; that came to Istanbul three years ago; and although he seemed affiliated to Istanbul headquarters he was in fact was Sabah Gulians sympathizer; moreover, Rupen Karabetian, in his testimony taken during the trials of the members of the Social Democrat Hntchagian Party, claimed that Hayk was originally from Tabrz, that he was better known as Kara Hayk, and that he was one of 315

the close friends of Sabah Glian; all these were proven under the light of the due evidences and were all recorded and signed by the members of the court. It is hereby stated that as their offences required the heavy penalty stated in Article 54 of the Criminal Law, their cases should be taken to the Martial Court and tried upon the charge of homicide; investigation on Hayk Minassian whose identity could not have been obtained, and thus could not have been invited for questioning should be separated and deepened for a further trial. October 10, 1915 -----------------------

The research and investigations carried out on Kirkor, Mihran, Artin, Karabet, other Karabet, Hadji Ohannes, Antranik, and Horan (?); and those carried about Russian subjects Kirkor Halladjian, Gerard Bartoh, Kegam, and Gulbeng (?), as to whether they are guilty or not; and those about Gekhonozs (?) son Bogos, who could not have been detained yet, and Murabaghdjian, who had lost her mental balance long ago; and those about Hadji Nerses and his friends have been completed. At the end of the interrogations of the following accused people: Manuks son Hadji Ohannes, 32, bookseller, living in the Karakalpak district of Adapazar; Minas Gedjians son Antranik, 42, insurance agent, living in the Glesin district of the same town; Hachatur Yeremians son Horan, 46, ironsmith, living in the Kuyumcu district; Hadji Artin Chezsmedjians son Hadji Mihran, 40, hardware and arms dealer, living in the Bozmik district; Ohannes Kabyans son Kirkor, 61, a night club owner, living at the Ararat Hotel; Bogos Faldjians (?) son Artin, 39, from Izmit, barber in the Leblebici Street, Galata; Ohannes Patukians son Karabet, 45, barrel-maker in the Bahecik village, Izmit; Minas Papazians son Karabet, 47, porter, living in the Aynalkavak district, Izmit; the fugitive Kegam, fish preserver in Adapazar; Russian subject Kirkor Halladjian; Gerard Bartoh, typesetter at the Azadamard printing house; Gulbeng, coffeehouse owner across the station in Izmit; it has been understood that they have come together on the conviction that the Armenian nation was oppressed and denigrated mostly in Turkiye, and issued various decisions on separating the Armenian provinces from the Ottoman State for the national freedom of the Armenian people; that they spread their illegitimate claims by printing books, organizing public meetings; that they set up assassination plots against the Ottoman authorities by establishing regular gangs and sending them to proper places to achieve their aims; that by taking the present situation for granted they instigated upheavals to achieve their goals whenever 316

and wherever they willed; that they, being influential members of the Armenian organizations, organized secret meetings to this end; that they produced various types of explosives, collected and distributed weapons, hid them in their places; that they were ready to use them at the beginning of the risings. However, the office of the Adapazar Kaimakam issued the provisional article, which stated that all the weapons, ammunition, flammable, and chemicals the citizens had should be turned over to the authorities in due time, otherwise they would be charged with treason against the armed forces, like the enemy forces, and shall be sentenced to death as suggested by the law to all the villages and towns in the province by appropriate means. Although declarations were publicized on the walls of the churches, on the corners of the streets, the mukhtars were given those declarations those ill willed people tried to make use of their aims to the limit by neglecting the terms mentioned in the declaration, kept the flammable and explosive materials they have manufactured upon the orders of the organization of which they are members, and tried to destroy some by dumping them into sea. During the interrogations Hadji Ohanness confessed that the fugitive Bartoh gave him bombs, and took them a couple of days later and went to Izmit. Antranik said that although he was a member of the organization the party seized to exist three and a half years ago; and confessed that the ironsmith Horan made the bombs upon Bartohs proposal, which were then filled by Bartoh himself; that the bombs seized in Izmit and Adapazar were made by him; that he surrendered the bombs he had thrown into the toilet during the researches; that he was the one who manufactured the flammable and explosive materials; moreover, he testified that Hadji Mihran sold some Mauser and Gra rifles after the March 31 event; that on contrary to Kirkors testimony he was not a member of the party; that he surrendered the bombs Kirkor had hidden in the wells to the authorities responsible from the researches; that Kirkor Halladjian threw the chest he brought to the hotel into the well after having understood that they were full of bombs; that an Hntchagian named Artin Mizoh (?) brought bombs in two jars and in a basket thinking that the decree was issued for Istanbul only and that he advised him to get rid of the bombs by throwing them into the sea with the help of the porter Karabet; that Karabet destroyed the bombs Kegam brought by throwing them into the sea with the help of the porter Karabet; that he was in Constanta for business not as a member of the congress realized under the chairmanship of Sabah Gulian; that the porter Karabet kept the bombs Artin had forgotten 5-6 years ago in his coal cellar for a year and a half before handing them over to the barrelmaker Karabet to be thrown into the sea. Under the light of their accusation of each other, and their partial acceptance and refusal of the charges directed against them; it has been decided that the civil 317

servants responsible from collecting weapons in Izmit and Adapazar should collect the explosive material mentioned above; it has been concluded that Gerard Bartoh and the Russian citizen Kirkor Halladjian are responsible from the distribution of bombs; and under the light of the minutes and the evidences provided that Gulbeng has been distributing the bombs Bartoh left. It is hereby decided unanimously that: as their offenses corresponded to the second novel amendment of the Article 58 of the Criminal Law as for the purpose of their production, date of production, and their keeping pertaining to the heavy penalties, the trials of the detainees and of the fugitives mentioned above should be left to the Martial Court on the charge of homicide; and that the investigations carried out on Murabaghdjian, who is found out to be mentally ill, Hadji Nerses, and on Gekenoss son Bogos, whose identity could not have been obtained for the time being, should be separated from the on going interrogations. October 11, 1915 (Signed) (Signed)

(Signed)

(Signed)

(Signed)

----------

-----

----------

318

The testimony of Ohannes Kabians son suspect Kirkor, 61, from zmit, tenant at the Ararat Hotel in Adapazar. (September 1, 1915)
Why did they detain you? They searched my house in May because of an arm issue; however, they could not find anything. They just found some freedom fighters pictures; there were six of them. They detained me upon this, and sent me to Bolu prison. I was in prison for about two months. They searched my house on May 30. On July 24, they called me to Adapazar from Bolu. Thinking they were going to judge me, I came to Adapazar under the gendarme protection. There they said, It is said you have bombs. I took out the 55 bombs I hid in a well. The reason for the finding of bombs on me: About two and a half years ago some Kirkor Halladjian came to my hotel from Istanbul. Stayed at the hotel for a week. As he was leaving, he left the chest he brought with him. He said, I will come back in about a weeks time and take the chest. During the mobilization the authorities asked for my hotel. So I left the hotel. In the meanwhile, wondering what was in the chest I opened it. I got scared when I saw there were bombs in it. However, I did not throw them into the well straightaway, but hid them in my shop first. I kept them there for about two months, and thought, 1What should I do with them? Then I threw them into the well. It was sometime between February and March when I threw the bombs into the well. I met an Armenian named Kirkor Saadetian in April (he is serving in the army now, he was a carpenter in Adapazar). Then, I told him, A calamity happened. Some people left some bombs. I threw the bombs into a well to destroy them. Consequently, he informed the authorities searching arms when I was under arrest in Bolu. They called me upon this. This is how they learned all about it. When I was in jail in Adapazar, they announced, Whoever has a bomb and hands it in on will is not going to be punished. Because I was in prison in Bolu, I could not learn about this announcement. Therefore, I was in a situation of not obeying the authorities orders and passing the deadline to hand the bombs in; and still not inform and surrender them; this is why they transferred me here. Here, as you see, I was detained upon a temporary arrest decision of the Investigation Committee on June13. Sign your testimony. Yes, sir. (Signed) -------------319 ----------

The testimony of Hachatur Yeremians son, suspect Horen, 46, from Adapazar, blacksmith at the coal market. (September 1, 1915)
Why were you detained? brahim Bey, an official from stanbul, came to collect all the arms. He called me to take my arm. He said, Anybody who has arms, explosives and surrenders them will be forgiven. I went to see him immediately. I said, I made bombs to be used against the reactionaries in the March 31 incident. Now, I will take them out and give them to you. brahim Bey said, Alright, son! He let me fetch them. I had hidden them in the cesspool, in my fathers house. I found a laborer and had him dig. I took the bombs out and submitted them to Ibrahim Bey. Then they put me in jail. Sign your testimony. Yes, sir. (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Hadji Artin Chezsmedjians son, the suspect Hadji Mehran, 40, from Adapazar, trading arms and fruits around Sultan Orhan Mosque. (September 1, 1915)
Why were you detained? A civil servant came to Adapazar and asked, How many of the arms, which were banned by the officials, did you sell, and to whom? But I had told him that I did not sell any kind of banned arms since the March 31 incident. Then why did they detain you? I do not know why. Sign your testimony. Yes, sir.

----------

----320

----------

The testimony of Manouk Kabakians son, the suspect, Hac Ohannes, 32, from Adapazar, a bookseller in Uzunar. (September 1, 1915)
Why were you detained? They called me to the church to ask for arms, they asked, Do you have any arms? I said, I had a twin-barrel rifle, but gave it away. I showed them my license. Do you have any information about the bombs, to help us, they asked. A propagandist named Pantouh came. I invited him to my house for a dinner fifteen days after the March 31 incident. He had left a bag at my shop that day saying, I will come in the evening, and we will go together. He did not come but sent a message, I will come over. Thinking, he might need the bag I brought it home. He came in the evening. As we were about to go to bed, I said, This bag is heavy, looking at the bag I asked, There is something round in this bag. He replied, They are bombs! I asked him why he brought them to my house. He said, I was not going to bring them here, but, you brought them here. I will take them away tomorrow. Next morning he left saying he was going to zmit. He took some of them, and left the rest. I saw them when I woke up, and hid them to my coal cellar. He came back to my house after a week. He went to bed very early. Next morning he said, I filled them, and I am taking them away. He filled them in my house at night. He took them all and left in the morning. Although the officials in Adapazar asked me if he took the bombs to zmit that night, I do not know to whom he directly took them as I was a simple member in those days. We used to correspond with Kirkor Keeragosian in Izmit when I was in the Hntchagian Board (in 1911). You can ask him, I said. They asked, Do not you have any weapons? I said, I gave my twin-barrel gun. I denounced the people who had guns; Onnik Gulasarian, Antranik Kavaldjian and Atnash Atnashian who had a Martini each, and one last person who had a Mauser. I surrendered it to you with them I said. This situation arose after deceiving of the people by saying that they would not be punished, their taking out the guns from where they had hidden, and delivering them to the authorities themselves. Sign your testimony. Yes, sir. (Signed)

----------

-----

----------

321

The testimony of Ohannes Patoukians son, suspect Karabet, 45, a cooper from Bahecik Village, zmit. (September 4, 1915)
Why were you detained? I had been a soldier in Gemlik51 for eight months. I was making water barrels and alike for the soldiers. I went to zmit when they called me with telegraph message. There, at the Police Headquarters, they said, it is said that you have bomb. They had also searched my workshop. I said, Somebody named Karabet brought me five empty bombs; and asked What should I do with these? I said, I cannot do anything during the day, but I can throw them into the sea at night, and told them that I threw them into the sea. I showed the police the place where I threw them. They sent me to Ibrahim Bey, who was in charge of searching weapons, who told me to take the bombs out from where I threw them. We came to zmit, I took the three bombs out from where I threw them. And they brought me here. Karabet who brought me the bombs was the detainee Karabet Papazian, who was a porter in front of my store. Some one called Kegam, a fisherman, had brought me three more. I had thrown them into the sea as if I were throwing stones. It has been more than three years. Karabets incident was about two and a half years ago. Sign your testimony. Yes, sir. (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Minas Papazians son Karabet, 47, a porter from Dngel, zmit. (September 4, 1915)
Why were you detained? About five or six years ago somebody gave me five or six bombs in a basket. Barber Artin gave these to me. He is also a detainee here now. He said, Get rid of them! He gave me 2 kurushes for porterage. I took them home, and hung them in the coal cellar. They were there for one and a half years, I had forgotten all about them. Later, I saw the bag and wondered what was in it and checked. I saw the bombs. I took them again and went to the bazaar. I used to live at cooper Karabets shop. I used to change my clothes there. Although I told Karabet, We need to
51

An administrative district in Bursa.

322

get rid of these bombs. Should I throw them to the sea? my brother said, This cannot done during the day, and I live here. Sea is very close. I will get rid of them tonight. So I left them there and went back home. This is why they brought me here. Sign your testimony. Certainly. (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Bogos Kilindjians son Artin, 31, from zmit, barber on the Leblebici Street, Galata. (September 4, 1915)
Why were you detained? During the March 31 incident I was running a coffeehouse across the train station in zmit. During that incident an Hntchagian organization member, Pantouh, left two jars and a basket full of bombs to my nightclub director Gulbeng. I only checked the basket. There were bombs in it. I did not check the jars. When I came home at night, I saw them in the room. I asked Gulbeng, What are these? He said, Pantouh brought them, and said Kegam will take them. Kegam was also there. He called Kegam and said, Get rid of them! Kegam already left with the jars. When I came back an hour later, I saw the basket there. I asked Gulbeng, Why did not he take this? He said, He must have forgotten. I said, Call the porter Karabet, give this money to him and tell him to throw this into the sea as well. I do not know what happened afterwards. I did not ask anything else. I have been working as a barber here for three years. Are you an Hntchagian? The organization members used to come to my coffeehouse. The president Kirkor Kiragossian said, Sign up for the organization. I said, I would not sign up, but keep coming to my coffeehouse. Sign your testimony. Yes, sir. (Signed)

----------

----323

----------

The testimony of Minas Gendjians son suspect Antranik, 42, living in Gne Mahallesi Adapazar, an agent of the Osmanl Insurance Agency in Adapazar. (September 4, 1915)
Why were you detained? I was in exile in Sultaniye52, Konya, since May 5, 1915. I was called with a telegraph. I arrived in Adapazar on July 27. On June 27, a law was issued in Adapazar to collect arms. They asked my gun upon my arrival. I said, I do not have anything. They asked, Who owns them here? I said, Allow me to make a little research. They allowed me. I met Horen at the church. The officers had told me to see him already. They allowed us to talk in Armenian before them. Horen told me he had surrendered whatever he had, and had nothing left. I told the police commissioner, Horen says he has nothing else. I do not know why they sent me here. Sign your testimony. Yes, sir. (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Ohanness son Kirkor, taken again. (September 5, 1915)

What are the names of the freedom fighters you said you had the pictures of? Serap, Tourkoum, Christopher, Vartan, Hayk, Kagik, Rupen, Aram and Aragh. Where are they from? What compromises had they done during the declaration of the constitutional monarchy? They are from Van, Bitlis, and Samsun. They compromised by sacrificing their lives during the declaration. Which organization are you a member of? I am a member of Daschnakzoutioun organization.

52

Konya, Karapnar.

324

Which organization are Havren, Hadji Mehran, Hadji Ohannes, Karabet Patoukian, porter Karabet, Antranik Gendjian, and barber Bogos member of? They are all Hntchagians. I do not know if they quitted after the declaration of Constitutional Monarchy. Who is Kirkor Halladjian? He used to say, I am from Van. He previously used to say, I am from Istanbul. He was a Daschnaksaghan during the declaration of the Constitutional Monarchy. Who is Kirkor Saadetian? He is from Adapazar. He is a carpenter. He was a soldier. He used to serve at the depot in Adapazar. He was a Daschnaksaghan at the declaration of Constitutional Monarchy. Are you still a Daschnaksaghan? Our club was closed, some three or four years ago. I do not know what is being a Daschnaksaghan. Your house was searched because you had a connection with Kirkor Halladjian. You were sent to Bolu Martial Court since you had a forbidden document. What do you say? No. Were you the president of the Daschnakzoutioun? Kind of. I was a delegate. You stated that Kirkor Halladjian distributed bombs to the other members of the organization. To whom did he distribute the bombs? I do not know, he did not tell me. Who is Kekenoss son Bogos? As far as I know he is working at a mill in Adapazar. I do not know him. He was caught with a bomb earlier. This was heard all around the city. It was some 15 or 20 days prior to my trip to Bolu. You are saying that you were caught on June 13, and then transferred to Bolu. You are also saying that you have not heard about the law about surrendering of the arms and explosives in Adapazar. But this law was put into effect on April 26, 1915. You well know this. It is needless to think about the law being declared in Adapazar, because it was already put in effect one-and-a-half months earlier. Being in prison 325

is not an excuse. Because the law was put into effect before you were imprisoned. Adapazar is close to the capital. The daily exchange of newspapers and documents, and the other documents proves that you were aware of the law. Then, why did not you tell the authorities that you had these explosives, and where you kept them before Kirkor Saadetian denounced you. You are under detention because of this. What do you say? I heard that These laws were only for Istanbul. I was told, If it is announced here temporarily, we will bring and surrender them. Who said this? It was said at the coffeehouse I rented across the police station. Sign your testimony. Yes, sir. (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Ohanness son Kirkor, taken again. (September 5, 1915)

Who is the president of your party? Gerard Bartoh. He was a clerk at Azadamart Printinghouse. Bartoh was a member in the Istanbul Central Committee. Who were the members of the Adapazar Central Committee? In Adapazar it consists of Kejonagan (?), mathematics teacher at the school; Aretion Atanassian; Stephen Margossian, clerk at the Adapazar Dyun- Umumiye [Department of National Debts]; Ardashis Kehrian, the seeds man running a store in St. Karabet Church Street in Adapazar. We used to work together. Sign your testimony. Yes, sir. (Signed)

----------

----326

----------

The testimony of Horen, taken again. (September 5, 1915)

Which party are you a member of? I am not a member of any party; however, everybody thinks I am a member of the Hntchagian Party. For whom did you make these bombs? Somebody named Pantouh came to my workshop. He offered me to make bombs. The newspapers were supporting every kind of help after March 31 incident already. I cast the bombs upon Pantouhs offer. I am iron founder by profession. I told Pantouh not to give these to ill-bred people. I wanted to keep them. I gave him the empty ones. He filled them, and brought them back. Where did he fill them? I do not know where he filled them. Which party is Ohanness son Kirkor from? He must be a Daschnaksaghan. Which party are Hadji Mihran, Hadji Ohannes, Karabet Patoukian, Porter Karabet, Antranik Genchian and Barber Bogos members of? I do not know which party Hadji Mihran is from. Hadji Ohannes is an Hntchagian. I neither know Karabet Patoukian nor Porter Karabet. Antranik Gendjian is also an Hntchagian. I do not know barber Bogos. How many bombs were found on you? I have made about 70 of them. I have about 16 already filled, and 26 empty canisters at my home. What happened to the others? Pantouh said, I will take them to zmit and took them. The bombs that were going to be used around Adapazar and zmit are the ones you had made, were not they? The bombs found and seized in zmit and Adapazar were all made at my workshop. Do you know Kirkor Halladjian? I do not know him. Do you know Kegam, the fisher? I do not know him. 327

Did you inform the authorities by sending a messenger or writing a letter about the bombs? Or, did you inform the authorities during your questioning? When I was in Adapazar prison, I sent a message to the Adapazar Chief of Police Reat Effendi with one of the guardians, There are things I need to tell, tell him to call me. Then, Rait Effendi called me. I said, I will surrender the bombs to brahim Bey. Why were you imprisoned? They wanted me to surrender my gun. I said, I have no guns. They detained me. When you were asked, why did you say, I do not have any arms but bombs? I was already going to get rid of the bombs. I got scared and threw all the bombs into the well. Then, this proves that you did not surrender the arms and the explosives to the authorities in the due time consciously. What do you say? I did not inform the authorities, and surrender those; because at the time announced the law was announced I did not have the arms and explosives. You should have informed them about where they were? I was scared. Please sign your testimony. Certainly. (Signed) -----------------------

The testimony of cooper Karabet Patukian, taken again. (September 5, 1915)

Which party are you a member of? I am not officially a member of any party. I voted for the Hntchagians in the elections. But I am not a member of any party. Which party is Ohanness son Kirkor a member of? I do not know. 328

Which party are Horen, Hadji Mihran, Hadji Ohannes, Porter Karabet, Antranik Genchian and Barber Bogos members of? I do not know which partys members they are. Who is Kegam? He is a fish preserver. He is from zmit. I do not where he is now. Why did not you tell the authorities where the bombs were and surrendered them earlier? I was not here. I was in Gemlik. I went to Gemlik to complete my military service on January 24, 1915. I was there until July. Why did not you inform the police or the authorities in Gemlik? They were not carrying out searches there then. Is it necessary for the authorities to search or find the arms? They did not put up an announcement. It was declared everywhere. Were you waiting for an announcement? With whom was I supposed to talk to? I am serving in the army. As you have an occupation and a duty, you could have informed the authorities and gotten rid of not hearing the announcement, and thus the responsibility. I did not hear anything. Why were you called to the Martial Court earlier? Because I was an Hntchagian. It is obvious that you attended the congress convened in Constanta under the chairmanship of Sabah Glian, decided on a rebellion, returned to Istanbul with a document, and went to Izmit to announce and spread your defeatist ideals; and now you are caught with bombs. What do you say? I was in Constanta for business. I attended the meeting just for a day. I am reading from your statement in your previous testimony: Where, you say, you stayed there for 4-5 days after the meeting. Although, you said you went to Constanta on behalf of the Izmit delegate, and that the Izmit branch was dismissed, it has been understood that it was not dismissed at all as the Istanbul Central Headquarters has been informing them officially. The documents of the previous research prove that you have been attending the Hntchagian meetings in Istanbul, and voted as the Izmit delegate. What do you say?

329

I went there accidentally. I got back on the boat immediately, the night the meeting was over. The testimony you have just given, totally denies your testimony you gave in the previous Hntchagian investigation. What do you say? I was there by accident this is not a lie. I said I knew about the meeting here, I mean the Hntchagian meeting. In other words, I told them I have never favored revolution. The Constanta meeting does not have an official validation anyway. Sign your testimony. Sure. (Signed)

----------

-----

----------

Testimony of Hadji Mihran, taken again. (September 7, 1915)

Which party are you a member of? I am not a member of any party. One of your friends, Kirkor, from Izmir, under detention said that you are a member of the Hntchagian Party. What do you say? This is a lie. Do not you know Sabah Gulian? No. He came to Adapazar, I saw him. When did he come? He came six years ago. You said you did not buy any arms after the March 31 incident. Did not you buy any before? I bought 15 Gra and Martini rifles, and two Mauser guns. How long has it been since you bought these? Two months before the March 31 incident. Why did you buy them? To sell. It was not forbidden at the time. To whom did you sell them? 330

To Garbis from Izmit; Avadis from Adapazar, the coffeehouse owner across the Agha Mosque; commission agent Mihran Jamgochian from Adapazar; and a Gra rifle to the butcher Mehrdat (?) Devedjian, again from the Adapazar market; and Martinis to Adem Pehlivans son Hakk, Tailor Mihran from Adapazar Kuyudibi, and to green grocer Garbis at the Manavlar ars. I sold one of the Mauser pistols to tobacco smuggler Setrak, and the other to Ekmekizade. I do not remember the others. You stated that you bought these rifles before the March 31 incident. When did you sell these? Within three or four months. Did you point these people when the authorities searching for weapons came to Adapazar? I did not point them out. But I told them when they asked. Why did not you denounce willingly? I thought, This is normal, they brought them. However, you did not inform the authorities but they found these arms on the bearers and they denounced you. Then the authorities called you and this issue came into the daylight. What do you say? No, I said that. We asked this before. I am repeating it now. Did you go straight to the authorities and told them or did you inform them when the authorities called you? No. I went upon my own will. But, I have just asked you, Did you point out the people to whom you sold the arms to the authorities research for arms, when he came to Adapazar? You said, I did not point them out. But I told them when they asked. How come you change your mind within two sentences? Tell us? I must not have understood then. Nevertheless, the signed confessions of the people who owned the arms, proves that you distributed numerous Mauser rifles and other banned arms to the people via Sabah Gulian who came to Adapazar three years ago. What do you say? No. It is definitely a slander. But your evasive testimony, I bought them before the March 31 incident and sold them within couple of months, proves that you committed this crime. What do you say? 331

No, selling arms was not prohibited then. Sign your testimony. Yes, sir. (Signed)

----------

-----

----------

Hadji Ohanness testimony, taken again. (September 7, 1915)

Which party are you a member of? I was a member of the Hntchagian organization. What was your position in the organization? I was a board member for one and a half years in 1911. Who were the other members of the board? There were Mihran Jamgochian, Ardashis Bourmanian, Agopjian (?) Koundaian, and Antranik Kemolian (?). Who was the chairman? Mihran Jamgochian. For how long has he been the president? Until 1912. The Balkan War broke out and martial law was declared. Then all the clubs were closed. What do these people do? Mihran Jamgochian is a broker in Adapazar. Ardashis Burmaian runs a starching shop in Uzunar. Agopjian Koundaian is a shoemaker in Uzunar. Antranik Kemolian is gold producer Tarakjians clerk. What did you do when the authorities came to Adapazar and asked for the surrendering of all the guns and other explosives? I had a twin-barrel rifle. I delivered it, and they gave me document. Did you tell about the bombs? When all the bombs were discovered the Police Officer evki called me and said, You are a member the party, and asked about these bombs. Then I told him. 332

When the bombs were discovered, the distributors were also spotted. Why did not you tell the authorities after the announcement and say, I had given such and such bomb to such and such person, he should have a bomb? I coincidentally heard Pantouh had done such a thing. As I did not know to whom he gave them, I could not tell anything. You should have denounced Pantouh, why did not you? Pantouh had left six years ago. It is clear that, these bombs have been distributed via Pantouh and were made in Horens workshop and filled in your house. In this crime, all you three are guilty. What do you say? I told whatever I told. You stated that during the Balkan war, the party was dismissed. You even said that you were one of the executive members of the party, pretending to be unaware of the partys affairs proves your offense. Because, the part documents, given ten moths ago, prove that the Adapazar branch still exists. Moreover, it declares in detail, that there are 50 other branches, and that they held a congress in Istanbul last July for those branches. What do you say? True. A congress was held in July. A delegate was appointed. But I do not have any idea. Jamgochian said, They wanted a representative, so we appointed somebody, during the declaration of mobilization. Then why did you lie and say, The party was dismissed, just when I asked you? I meant the clubs were closed and the party was closed. Then there are some secret meetings? No, there is no such thing. Sign your testimony. Yes, sir. (Signed)

----------

-----

----------

333

The testimony of Hadji Ohannes, taken again. (September 7, 1915)

Which partys members are Kirkor from zmit, Horen, Hadji Mihran, Karabet Patoukian, Porter Karabet, Antranik Gendjian and Peruker Artin? Kirkor from zmit was a Daschnak. Horen was an Hntchagian; Hadji Mihran used to say he was an Hntchagian, I do not know Karabet Patukian, I do not know porter Karabet either. Antranik Gendjian is an Hnthcagian and I do not know barber Artin. Sign your testimony. Yes, sir. (Signed)

----------

-----

----------

The testimony of Antranik Gendjian, taken again. (September 7, 1915)

Which party are you a member of? I was a member of the Hntchagian organization. It has been three and a half years since the party was dismissed. Why was it dismissed? When the martial law was declared during the Balkan War, they banned it, and closed the party. Did you renew your permission afterwards? We neither got a permission, nor continued the party. Did the authorities give permission? We did not apply. So you accept the fact that, if it is realized that the party is established without permission, and was making decisions, this would mean that the party is a secret one, and holding meetings with defeatist ideologies? Of course it is. 334

What was your position in the party? I was just a member. The Istanbul Central Committee, to which you are affiliated, officially informs that your party and the Adapazar branch have not been dismissed; and presents a list of the corresponding branches. Moreover, it says that you had sent a delegate to the congress held in Istanbul last year in June. On the other hand, your friend Hadji Ohannes confessed that the Adapazar branch voted at the Istanbul congress through their representative. What will you say? I have no information about it. Do you know Sabah Gulian? He came five or six months after the declaration of the Constitutional Monarchy. He came once more in that year. Did you come to the Martial Court before? I came once. You asked several questions and then you set me free. It is said that you bought arms from Sabah Gulian. What do you say? No. It is a lie. It is said that you had bought 50 Mauser rifles, a lot of Russian revolvers, and Martinis; and you distributed them to the people. This was denounced to the authorities searching for guns in front of a committee. And minutes have been prepared in the presence of certain people. What will you say? No. This is a lie. I refute this charge upon my existence. You refused the dismissal of the Adapazar branch, right? Yes. Do you know Pantouh? I know him as he came to Adapazar. Which organization is Pantouh a member of? The Hntchagian organization was established then. They used to say he was an Hntchagian. When did Pantouh come? He came when the Constitutional Monarchy was declared. You joined the organization knowing their program, did not you? Yes. I have an idea of it. I accepted it in accordance with my beliefs. 335

In this organizations program (here I am showing you the program) it says, due to the fact that Armenians are oppressed mostly in Turkiye, the Armenian revolution will be staged in all over Turkiye. Armenias future will be secured by separation from the fate of the Ottoman Empire; and, thus Armenian freedom will be gained. With this aim, propagandas through newspapers, books and public speeches; and terror against the despots, secret agents, and the traitors. There is a possibility of appearance of regular gangs, forming of teams and special rebel forces by taking the war Turkiye is in for granted. You also are from this organization. What do you say? This is the first time I see this program. This is not in our program. I refuse the charge. Are the words or the deeds of a person are more valid? The actions are more valid. Although you said you did not know this program and that the organization had not had such a program, all these points I have read from the Hntchagian Party program have been triggered to make the Ottoman Empire the stage of the revolutionary movements. The propaganda needed for the revolution will be made by the media. Let me read the Yeridasart Hayasdan and the other newspapers. As for the propagandas made in the books; some of those books were obtained from Van Hntchagian organization. Here they are. The terror against the Turkish authorities was practiced against Talat Bey last year. Of course you know this, as well. Here is the part related to the organization of the regular gangs, special insurgent divisions, and the organization of the party. These are all evident from the contents of the official registries of the Hntchagian clubs in Kilis, Van, Kadky, and others; here they are. The final part is related to the emergence of the events by taking the state of war Turkiye is in for granted the events emerged mainly around Van and Mauser rifles along with other guns and bombs were discovered in other places. I am now asking you the same question I have asked before: Are the words or the deeds of a person are more valid? Should we consider partys saying, This is not my program! or should we consider the putting of the articles into practice thoroughly as they are? Under these circumstances, do you have anything to say about your confession of your being an Hntchagian, and the testimonies of the witnesses claiming that you were distributing Mauser rifles in Adapazar? We do not have such a program. I refuse all the charges you have said. Sign your testimony. Certainly. (Signed) -------------336 ----------

The testimony of porter Karabet, taken again. (September 7, 1915)

Which party are you member of? I do not know what party is. Your friend Kirkor says you are a member of the Hntchagian Party, what do you say? No, I am not a member of any party. Although, once, Doctor Minmedjian (?) Agop from zmit said, I will sign you up for the Hntchagian organization, I refused. I told him that I only serve to the state, and that I will not get indulged in the national affairs. If you were loyal to the State, why did you carry the bombs? The barber Artin told me to get rid of them. Why did you get rid of them? If you had given them to the state, they could have been used? I could not think. When the authorities came to collect the arms and made an announcement, what did you do? I was not there. I was working somewhere near Tarakl. The law was declared. The authorities were looking for information everywhere. You have transferred such harmful and prohibited items. You could have informed the authorities about the places you had transferred them. The authorities did not call me. Were you going to inform the authorities after they called for you? Then, calling you would mean that they have realized that you had bombs, and there would be no need for you to inform them. I did not go to the authorities; somebody had denounced me. So, it is evident that you are trying to bring up a revolution by keeping and transporting bombs within the country, and when the officials learned about this you tried to get rid of them by throwing them into the sea in order to evade punishment, what do you say? I had given the bombs to the cooper Karabet. You are confessing that you kept the bombs for one and a half year? I am guilty, what can I do. I had forgotten. How can a person forget such a harmful thing that will ruin his life? I forgot. 337

Sign your testimony. Certainly. (Signed) -----------------------

The testimony of the barber Artin, taken again. (September 7, 1915)

Which party are you member of? I am not affiliated to any party. Kirkor Kiragossian told me to sign up. However, I did not. You said that Pantouh had left bombs at your workshop and you destroyed them. Did you inform the authorities when you gave them to porter Karabet? I told Karabet to throw them into sea. Why did not you inform the authorities? Why did not you deliver them to the authorities? They could have make use of them. I said, Throw them into the sea. When the authorities came searching for arms, did you tell them that you had given the bombs to porter Karabet? I was not in zmit but in Istanbul. This law was issued on April 26. You could have informed the authorities even if you were Istanbul. I could not think of it. Then, it is clear that, you were distributing bombs and other explosives in Adapazar; despite the authorities announcements you did not tell where the bombs were; and you were obviously looking for a chance to use them. What do you say? Why should I tell them, I forgot. I did not even think of it. Sign your testimony. Certainly. (Signed) -------------338 ----------

Save for Murabaghdjian Hadji Nerses, Kekhenoss son Bogos, and their friends who could not have been detained and brought before the Court; the observations on Kirkor Halladjian, from Russia, Gerard Bartoh, and Gulbeng are hereby requested. September 7, 1915 Seal (Martial Law Court) (Signed)

The questioning minutes and the attachments are read and analyzed: The research and investigations carried out on Kirkor, Mihran, Artin, Karabet, other Karabet, Hadji Ohannes, Antranik, and Horen; and those carried about Russian subjects Kirkor Halladjian, Gerard Bartoh, Kegam, and Gulbeng, as to whether they are guilty or not; and those about Kekhenozs son Bogos, who could not have been detained yet, and Mura Baghdjian Hadji Nerses, who had lost his mental balance long ago; and those about his friends have been completed. At the end of the interrogations of the following convicts: Manuks son Hadji Ohannes, 32, bookseller, living in the Karakalpak district of Adapazar; Minas Gendjians son Antranik, 42, insurance agent, living in the Gle district of Adapazar; Hadjadur Yeremians son Horan, 46, ironsmith, living in the Kuyumcu district; Hadji Artin Chezmedjians son Hadji Mihran, 40, hardware and vegetable-fruit dealer, living in the Yuzik (?) district; Ohannes Kabyans son Kirkor, 61, a night club owner, living at the Ararat Hotel in Abdal district; Bogos Kilindjians son Artin, 39, from Izmit, barber in the Leblebici Street, Galata; Ohannes Patukians son Karabet, 45, barrel-maker in the Bahecik village, Izmit; Minas Papazians son Karabet, 47, porter, living in the Aynalkavak district, Izmit; the fugitive Kegam, fish preserver in Adapazar; Russian subject Kirkor Halladjian; Gerard Bartoh, typesetter at the Azadamard printing house; Gulbeng, coffeehouse owner across the station in Izmit; it has been understood that they have come together under the pretext that the Armenian nation was oppressed mostly in Turkiye, and issued various decisions on separating the Armenian provinces from the Ottoman State for the future and national freedom of the Armenian people; that they spread their illegitimate claims by printing books, organizing public meetings; that they set up assassination plots against the Ottoman authorities by establishing regular gangs and sending them to proper places to achieve their aims; that by taking the present situation for granted they instigated upheavals to achieve their goals whenever and wherever they willed; that they, being influential 339

members of the Armenian organizations, organized secret meetings to this end; that they produced various types of explosives, collected and distributed weapons, hid them in their places; that they were ready to use them at the beginning of the risings. However, the office of the Adapazar Kaimakam issued the provisional article, which stated that all the weapons, ammunition, flammable, and chemicals the citizens had should be turned over to the authorities in due time, otherwise they would be charged with treason against the armed forces, like the enemy forces, and shall be sentenced to death as suggested by the law to all the villages and towns in the province by appropriate means. During the interrogations Hadji Ohannes confessed that the fugitive Bartoh gave him bombs, and took them a couple of days later and went to Izmit. Antranik said that although he was a member of the organization the party seized to exist three and a half years ago; and confessed that the ironsmith Horen made the bombs upon Bartohs proposal, which were then filled by Bartoh himself; that the bombs seized in Izmit and Adapazar were made by him; that he surrendered the bombs he had thrown into the toilet during the researches; that he was the one who manufactured the flammable and explosive materials; moreover, he testified that Hadji Mihran sold some Mauser and Gra rifles after the March 31 event; that on contrary to Kirkors testimony he was not a member of the party; that he surrendered the bombs Kirkor had hidden in the wells to the authorities responsible from the researches; that Kirkor Halladjian threw the chest he brought to the hotel into the well after having understood that they were full of bombs; that an Hntchagian named Artin Pantuh brought bombs in two jars and in a basket thinking that the decree was issued for Istanbul only and that he advised him to get rid of the bombs by throwing them into the sea with the help of the porter Karabet; that Karabet destroyed the bombs Kegam brought by throwing them into the sea with the help of the porter Karabet; that he was in Constanta for business not as a member of the congress realized under the chairmanship of Sabah Gulian; that the porter Karabet kept the bombs Artin had forgotten 5-6 years ago in his coal cellar for a year and a half before handing them over to the barrel-maker Karabet to be thrown into the sea. Under the light of their accusations of each other, and their partial acceptance and refusal of the charges directed against them; it has been decided that the civil servants responsible from collecting weapons in Izmit and Adapazar should also collect the explosive material mentioned above; it has been concluded that Gerard Bartoh and the Russian citizen Kirkor Halladjian are responsible from the distribution of bombs; and under the light of the minutes and the evidences provided Gulbeng has 340

been distributing the bombs Pantuh left. As the suspects are convicted of murder, they should be tried in accordance with the supplementary stipulation of the Penal Code Article 58; and the cases of Murabaghdjian Hadji Nerses, who is mentally ill, and Kekhenoss son Bogos, whose identity could not have been determined, should be separated. The documents claiming and requesting the judgment and punishment of the suspects are here by submitted to the Department of Interrogations for further considerations. October 9, 1915 Seal (Office of Attorney) Signed -----------------------

341

VERDICT The research and investigations carried out on Kirkor, Mihran, Artin, Karabet, other Karabet, Hadji Ohannes, Antranik, and Horen; and those carried about Russian subjects Kirkor Halladjian, Gerard Bartoh, Kegam, and Gulbeng, as to whether they are guilty or not; and those about Kekhonozs son Bogos, who could not have been detained yet, and Mura Baghdjian Hadji Nerses, who had lost his mental balance long ago; and those about his friends have been completed. At the end of the interrogations of the following convicts: Manuks son Hadji Ohannes, 32, bookseller, living in the Karakaliak district of Adapazar; Minas Gendjians son Antranik, 42, insurance agent, living in the Gle district of Adapazar; Hadjadur Yeremians son Horan, 46, ironsmith, living in the Kuyumcu district; Hadji Artin Chezmedjians son Hadji Mihran, 40, hardware and vegetable-fruit dealer, living in the Yuzik (?) district; Ohannes Kabyans son Kirkor, 61, a night club owner, living at the Ararat Hotel in Abdal district; Bogos Kilindjians son Artin, 39, from Izmit, barber in the Leblebici Street, Galata; Ohannes Patukians son Karabet, 45, barrel-maker in the Bahecik village, Izmit; Minas Papazians son Karabet, 47, porter, living in the Aynalkavak district, Izmit; the fugitive Kegam, fish preserver in Adapazar; Russian subject Kirkor Halladjian; Gerard Bartoh, typesetter at the Azadamard printing house; Gulbeng, coffeehouse owner across the station in Izmit; it has been understood that they have come together on the conviction that the Armenian nation was oppressed and denigrated mostly in Turkiye, and issued various decisions on separating the Armenian provinces from the Ottoman State for the national freedom of the Armenian people; that they spread their illegitimate claims by printing books, organizing public meetings; that they set up assassination plots against the Ottoman authorities by establishing regular gangs and sending them to proper places to achieve their aims; that by taking the present situation for granted they instigated upheavals to achieve their goals whenever and wherever they willed; that they, being influential members of the Armenian organizations, organized secret meetings to this end; that they produced various types of explosives, collected and distributed weapons, hid them in their places; that they were ready to use them at the beginning of the risings. However, the office of the Adapazar Kaimakam issued the provisional article, which stated that all the weapons, ammunition, flammable, and chemicals the citizens had should be turned over to the authorities in due time, otherwise they would be charged with treason against the armed forces, like the enemy forces, and shall be 342

sentenced to death as suggested by the law to all the villages and towns in the province by appropriate means. During the interrogations Hadji Ohannes confessed that the fugitive Bartoh gave him bombs, and took them a couple of days later and went to Izmit. Antranik said that although he was a member of the organization the party seized to exist three and a half years ago; and confessed that the ironsmith Horen made the bombs upon Bartohs proposal, which were then filled by the mentioned person himself; that the bombs seized in Izmit and Adapazar were made by him; that he surrendered the bombs he had thrown into the toilet during the researches; that he was the one who manufactured the flammable and explosive materials; moreover, he testified that Hadji Mihran sold some Mauser and Gra rifles after the March 31 event; that on contrary to Kirkors testimony he was not a member of the party; that he surrendered the bombs Kirkor had hidden in the wells to the authorities responsible from the researches; that Kirkor Halladjian threw the chest he brought to the hotel into the well after having understood that they were full of bombs; that an Hntchagian named Artin Pantuh brought bombs in two jars and in a basket thinking that the decree was issued for Istanbul only and that he advised him to get rid of the bombs by throwing them into the sea with the help of the porter Karabet; that Karabet destroyed the bombs Kegam brought by throwing them into the sea with the help of the porter Karabet; that he was in Constanta for business not as a member of the congress realized under the chairmanship of Sabah Gulian; that the porter Karabet kept the bombs Artin had forgotten 5-6 years ago in his coal cellar for a year and a half before handing them over to the barrelmaker Karabet to be thrown into the sea. Under the light of their accusations of each other, and their partial acceptance and refusal of the charges directed against them; it has been decided that the civil servants responsible from collecting weapons in Izmit and Adapazar should also collect the explosive material mentioned above; it has been concluded that Gerard Bartoh and the Russian citizen Kirkor Halladjian are responsible from the distribution of bombs; and under the light of the minutes and the evidences provided that Gulbeng was responsible for distributing the bombs Pantuh left. It is hereby decided unanimously that: as their offenses corresponded to the second supplementary paragraph of the Criminal Law Article 58 as for the purpose of their production, date of production, and their keeping pertaining to the heavy penalties, the trials of the detainees and of the fugitives mentioned above should be left to the Martial Court on the charge of homicide; and that the investigations carried out on 343

Murabaghdjian, who is found out to be mentally ill, Hadji Nerses, and on Kekhenoss son Bogos, whose identity could not have been obtained for the time being, should be separated from the on going interrogations. October 11, 1915 Seal (Office of Attorney) Signed To be submitted to the Martial Law Court for further considerations and the application of the due verdict. October 12, 1915

----------

-----

----------

344

Sultans Monogram (Abdulmecids son Mehmet Khan) Hachatur Yeremians son the blacksmith Horen, living in the Kuyumcu District, Adapazar; Ohannes Kabians son, the nightclub owner, Kirkor, living at the Ararat Hotel, in Abdal District; and Ohannes Patukians son Karabet, barrel-maker, from the Bahecik village, Izmit; the members of the Armenian revolutionary organization, who are convicted and tried of not handing the bombs, they hid in their houses, over to the authorities in the due time at the Martial Court where it was determined that: of the convicts Horen produced and hid bombs; that Ohanness son Kirkor and Ohanness son Karabet kept and hid bombs in their houses and did not inform the authorities in the due time. I was submitted an official report by the above mentioned Martial Court where it was declared as that these three persons were the perpetrators of the mentioned activities they should be sentenced for murder, and that the death sentence was given in accordance with the provisional article dated April 26, 1915 of the Military Penal Law Article 2. You, our Minister of Defense the great and the supreme Enver Pasha, our source of pride, the esteemed commander! I hereby command you to execute the verdict given by the Martial Court for the convicts. February 8, 1916

345

Ottoman Army Office of the Commander-in-Chief 2nd Division Number 14584 August 18, 1915 To: Office of the Istanbul Provost Marshall The two documents and the reports pertaining to one of the Armenian students at the Zeytinburnu Industrial School, who was caught while drawing sketches of the inner and outer layouts of the factory and was sent to the Office of the Istanbul Provost Marshall together with his documents, are hereby sent to the Martial Court, and it is hereby requested that the verdict to be given by the Martial Court be forwarded to our side. General Headquarters Director of the Department of Intelligence Major (SO) (Signed)

To: Department of Courts / August 19, 1915 It has been understood from the registries that the documents pertaining to the mentioned persona have been sent to the Office of the Chief of Martial Court on August 13, 1915, and with number 4352. The documents are hereby given to the Office of the Chief of Martial Court in attachment to the above-mentioned documents. August 21, 1915. Provost Marshall Lt.Col. (Signed) Martial Court Number 736 To be attached / August 23, 1915

----------

-----

----------

For the mentioned sketches please see pp. 739-740

346

Article 40: Changed

Sultans Decree Date of Issue Enforcement

: June 4, 1911 : June 17, 1911 : 60 days after the date of issue.53

Those who are found to be less than 13 years of age at the time of the crime committed shall not be held responsible for the crimes they commit, as they are considered incapable of distinguishing the act of crime. However, who are tried by the courts for minor offences and sentenced shall be given to their families, or legal guardians upon a written contract, or shall be sent to reformatories until they reach the age of discretion. Should the child given to their families or legal guardians upon a written contract commits a crime under supervision before they reach the age of 15 the families or the legal guardians shall have to pay a fine in cash ranging from 1 lira to 100 liras. The following sentences shall be given for the crimes committed by those who completed the age of 13 but not completed the age of 15. If the crime committed requires capital punishment, lifetime condemnation to galleys, imprisonment in a castle, or banishment for an indefinite period time, he shall be sentenced to imprisonment in the reformatories for a period of 5 years to 10 years. If the crime requires a temporary condemnation to galleys, temporary imprisonment in a castle, or a temporary banishment he shall be sentenced to imprisonment in the reformatories for reformation by one-thirds of one-fourths of the period the crime entails. In both cases he may be taken under police supervision from 5 years to 7 years. If the crime necessitates restriction of civil rights he shall be imprisoned for reformation from 6 months to 3 years. If the crime necessitates a sentence less than the sentences mentioned above, he shall be sentenced to imprisonment for reformation for a

The original form of Article 40:

If the criminal has not reached the age of adolescence and is not capable of distinguishing act of crime he shall not be sentenced to punishment the law requires but shall be returned to his family or relatives upon a substantial guarantee. If the family or the relatives cannot provide a substantial guarantee then he shall be sentenced to imprisonment by the police for reformation for a period to be determined. The criminal who has not reached the age of adolescence commits a crime premeditating and being aware of the consequences, and if the crime requires sentencing to capital punishment, lifetime condemnation to galleys, lifetime imprisonment in a castle, or lifetime banishment he shall be sentenced to imprisonment from 5 years to 10 years for reformation. If the crime requires temporary condemnation to galleys, temporary imprisonment in a castle, or temporary banishment he shall be imprisoned for a period of onethirds of one-fourths of the full sentence. In both cases they may be taken under police supervision for period of 5 years to 10 years. If the crime necessitates restriction of civil rights he shall be imprisoned for a period of 6 months to 3 years for reformation. If the crime necessitates less punishment then the sentences mentioned above then he shall be imprisoned for a period not exceeding the one-thirds of the sentence required for reformation.
53

Ceza Kanunname-i Hmayunu, Matbaa-i Amire, stanbul, 1335, s. 12-14.

347

maximum period of one-thirds of the sentence. If it necessitates payment of a fine in cash, half of the fine shall be reduced. Those who are found to have completed 15 years of age but not completed 18 years of age shall be sentenced to imprisonment in the reformatories from 7 years to 15 years if the crime they commit requires capital punishment, lifetime condemnation to galleys, lifetime imprisonment in a castle, or lifetime banishment. In the cases requiring temporary condemnation to galleys, temporary imprisonment in a castle, or temporary banishment he shall be sentenced to reformation for a period of two-thirds of the full sentence. In both cases they may be taken under police supervision from 5 years to 10 years. If the crime committed necessitates less punishment than mentioned above he shall be sentenced for a period of three-fourths of the full sentence. Article 9954: If any of the government employees no matter what rank or position they might hold makes use of his personal influence or authority; or authorizes anybody else to act on his behalf for not enforcing of the laws and the stipulations of the regulations and for curbing the collecting of taxes or fines set, he shall be sentenced to temporary imprisonment. If the officials actions happen upon the orders of their superiors the mentioned sentence shall not be applied on the suspect but on the superior who gave the order. If such an act causes the occurrence of a more severe crime, then the due sentence of the crime shall be applied. Supplement 1: Sultans decree January 9, 1861(?) If those who make use of their personal influences or authorities are not government employees, they shall be imprisoned likewise for a period not more than a year. Sultans decree Date of Issue Enforcement : June 4, 1911 : June 17, 1911 : 60 days after the date of issue.

Supplement 2:

Those who impede the orders and regulations on those who suffer from cholera or from any other contagious disease; or on the burial of those who died as a consequence of those illnesses and quarantining of other places in
54

Ceza Kanunname-i Hmayunu, s. 42, 43.

348

act shall be imprisoned for a period extending from a month to 2 years depending on the degree of the act. Sultans decree Date of Issue Enforcement : June 4, 1911 : June 17, 1911 : 60 days after the date of issue.

Supplement 3:

Those who do not abide by the decisions pertaining to the protection of the moral values, empowering of the security forces, and to the limitation of the effects of the contagious diseases issued by the government upon the Sultans decree shall be fined to a sum between a lira and 15 Liras or shall be imprisoned for a period between a day and a month.

Article 12855: If a seal is broken, stolen, destroyed; and if any person forces or attacks on the authorities responsible for keeping the records of the crimes; those people shall be sentenced to temporary condemnation to galleys.

55

Ceza Kanunname-i Hmayunu, s. 57.

349

KNC BLM PART TWO

353

354

355

356

357

358

359

360

361

362

363

364

365

366

367

368

369

370

371

372

373

374

375

376

377

378

379

380

381

382

383

384

385

386

387

388

389

390

391

392

393

394

395

396

397

398

399

400

401

402

403

404

405

406

407

408

409

410

411

412

413

414

415

416

417

418

419

420

421

422

423

424

425

426

427

428

429

430

431

432

433

434

435

436

437

438

439

440

441

442

443

444

445

446

447

449

450

451

452

453

454

455

456

457

458

459

460

461

462

463

464

465

466

467

468

469

470

471

472

473

474

475

476

477

478

479

480

481

482

483

484

485

486

487

488

489

490

491

492

493

494

495

496

497

498

499

500

501

502

503

504

505

506

507

508

509

510

511

512

513

514

515

516

517

518

519

520

521

522

523

524

525

526

527

528

529

530

531

532

533

534

535

536

537

538

539

540

541

542

543

544

545

546

547

548

549

550

551

552

553

554

555

556

557

558

559

560

561

stanbul Dvn- Harb-i rfsine Mahss Zabt Varakasdr 28 Nsn 331

Evrk Numrosu 831 Res Nafiz Bey Salih Bey Hurd Bey Abdi Bey Az Hsn Bey Dursun Hasan Bey Bey Mdde-i Zabt Umm Ktibi Red Bey

Mdde-i umm Sabah Glyan ve Varastad nm ehs uslen vki olan davete cbet etmediklerinden gyben devm- muhkemelerini taleb eylerim. cb- lede-t-teemml Maznn Mateos veled Paramaz Serkisyan Kafkasyalym Rus tebaasndanm Hnakyan Partisine dhilim. Hrriyetden beri buradaym. Parti ilerini gryordum, murahhas idim yevmiyye alrdm. Kongrelere gitmedim. Diyarbekir, Harput, Vanda murahhas bulundum, Haleb ve Erzurumda dahi bulundum. Kongre oldu fakat ben bulunmadm. stanbulda kongre olmudu bu kongreye itirk etmidim. Elli altm ztdan mrekkeb idi. Yeni programda yazl olan mukarrert verildi. Son programdr sosyal demokrat essna msteniddir program ve legaldir. Hkmete kabl edilmi bir programdr, baka program yokdur Trke ve Franszca terceme edilmidir. Sosyal Demokrat Hnakyan beyn-el-milel bir eydir. Baka milletlerden gh olurdu gh olmazd. steyenleri biz kabl ederiz. Teklt milletedir, nki lisn nazar- dikkate alnr, onun iin beyn-el-milel deildir. Teklt milldir. Tammiyle sosyal bir programd Ermeni ile bir Krd bir yerde otursun yek-dgerini anlayamaz Mertiyyetden sonra sosyal kongrelerine itirk etmedik nki ittihd hsl olmad Mertiyyete bir defa itirk edildi. Mertiyyetden sonra sosyalin umm bir son kongresi oldu zannederim Brkselde, itirk etdim cemiyyetimizin bir merkezi var, o da stanbuldur. Kstence ve Parisde ube var ve Parisde gazete karyor. Parisde kan gazeteyi parti idre ediyor. Parisdeki ube resi geen sene Sabah Glyan idi Varastad, bir de bende-niz. Bir sene evvel Parisde idim. Parisde iki buuk ay kaldm. Parisden Msra gedim, oradan Romanyaya ve oradan stanbula geldim. Msrda on be gn kaldm Ermenilerle grdm. Beni ki Hnakyan Partisine tayn etdiler, Hnaklar arasnda ihtill vard ikiye ayrlmlard bunlar iin ben azl kabl etmiyordum. ki partiye ayrlmalar sebebi ahslar ayrld yoksa efkr tebeddl edilmidi. Burada stanbulda hepsi birbirine karm. Parti ikiye blnd. Bir taraf birini isterdi, dier taraf birini isterdi. Sabah Glyan ile Varastad buradakilerle bardracakdm. Buradakiler Murad Boyacyan Hainli, Nerses Zaharyan vard. Bunlarda hkmetden tasdk edilmi azlard. Bunlar arasnda nifk oldu. Kstencede birka gn kalmdm 563

kimse ile grmedim Sabah Glyan Parisde idi. Hastalmdan Kstenceye gitdim sonra stanbula geldim birka gn hasta idim sonra kdm amm tutuldum. arya giderken tutdular. Bana seni merkezden istiyorlar dediler ve gitdim. Ben burada iken Sabah Glyana ve Varastada mektb yazmadm. Bu efendiler arasnda Vahan Boyacyan ile grdm. Arkadalarmla grdm. Doktor Bene ile burada grdm. Keyfin hlin nasldr gibi grdm. Kimse ile muhabere etmedim ve mektblamadm. Buradan ok mektblar yazdm ahsma, ilerime, Hnaklara id mektblar yazmm. Para istesem de isterim fakat para iin yazdm tahattur etmiyorum Agob Hazaryana ne paras verdim. Benim de kendi param var. Agob Hazaryana on lira para ben vermemiim. Dieri: Agob Hazaryan veled Muradyan Bulgaristann Varna kasabasndanm. Yirmi gn iin geldim tutuldum. iin gelmidim. Beyolunda tutdular. Sinn 38. Alveri yapacakdm. Kardalarm para yollayacakd. Kardam Safardr ve Varnadadr, bakkaldr. Kimse ile burada grmedim ve konumadm yalnzken beni tutdular. Tarlabanda adresini gayb etdiim bir yerde idim. Dier maznn: Minas veled Gabril Keiyan Giresunluyum sinn 31 renc-berim. Giresun Hnak ubesinin resi deilim. Odessadan geldim. Beni tutdular. Odessada Agob Hazaryan grdm bota gezme stanbula gel benim kahvede alrsn dedi. Ben geldim. Sonra o da geldi. Oturduum Asya Oteline geldi grdk. Kahve iin syledim. Yarn bugn kahve tutacam dedi bir buuk ay beni oyalad. Berber geziyorduk. Yanmda Sinbat Vartanyan vard Dieri: Sinbat veled Vartan Bitlisliyim sinn 25 terziyim. Tutulduumdan bir buuk ay evvel Odessadan yalnz olarak geldim Odesada Agob Zaharyan grdm. almak iin buraya geldim sonra memlekete gidecekdim. Bir buuk ay zarfnda ok gezdim amm i bulamadm hem-ehrlerimle grdm gezdim Agob Zaharyan ile Balkpazarnda Beyolunda bir kahvede ara sra grdk bir iki defa ben, Agob, Gabril Taksim cihetlerinde doladk Agob Zaharyan Odessadan tanrm. Kendisi Odesada idi. Dkkn vard. Yemek yediim ac dkknna da gelirdi oradan tanrm. Bir maksadla buraya gelmedim almaa geldim Dieri: Vahan Boyacyan veled Minas Bana Rupen de derler. Rupen Merutiyyetden evvel tesmiye olunan ismimdir. O vakt komiteci adamlar iki ism kullanrlard. Komisyoncuyum emigezekliyim Merutiyyetden beri burada bulunuyorum. Karamaz, Aram Akbayan, Doktor Bene, Minas Efendileri tanrm. Karamaz yirmi iki senedir tanrm Rusyada tandk. 564

Dieri: Bedros veled Bene Toros Torosyan Doktor Bene dahi derler. Harputluyum sinn 33 doktorum emrz- dhiliyye tabbiyim Tarlabanda 34 numroda. Bazlarn tanrm. Hukukum ok olan yokdur. Bunlarla huss ictim yapmadm. Bu frkaya gireli azdr. Ben Amerikan Protestan Mektebinde olduumdan frkaya girmek memndur. Sosyalist frkalara muhabbetim vard. Ermenilerde byle bir frka olduunu bilmezdim. Amerikaya gitdikden sonra programn grdm. Mertiyyetden sonra buraya geldim drt senedir bu frkaya dhil oldum. Bunlarla berber almak istediim zaman ilerinde baz noktalar grdm az tayn edildiimde anladm ve kdm. Materyalizm ile idel noktalarnda ayrldk (Noraha Yeni Dnya) nmyla bir gazete karyorduk. Bu gazetenin terakkisi iin aldm. Bu bir ay kadar srd. Bakdm ki dhil bir takm mnsebetsizlikler olmaa balad. Gazete kapand. Makinesini shibleri ald. Sosyalizm iin risleler neretmek istedim olmad. Murad Hamparsum Boyacyan, Zaharyan arkadalarm idi. Onlar bana itirk etmeyince ben de istif etdim. Ben sizle ileyemem, siz btlsnz, ve ahlyi tenvr etmiyoruz ben de aranzdan ekiliyorum diye yazdm. Frkadan kmadm. nki esbb- mcibeyi tahrr etmemi istediler. Ben de kongrede syleyeceimi syleyeceim dedim. Hl-bu-ki sonra tutuldum. kdkdan sonra ben bir eyle itirk etmedim. Sabah Glyan da burada az idi. Kadky ve Van ubeleri umm kongreye gitmemi tensb etdiler. Sabah Glyan ser-muharrir idi o bir ey yazmazsa kimse okumazd. Beni Bafraya ube tekli iin yolladlar yirmi gn sonra bakdm Sabah Glyan geldi. Neye geldin dedim. ntihbta gideceim dedi. Ben de biz seni ser-muharrir tayn etdik nasl olur gidesin dedim ve darldm buraya geldim. Bakdm her ey bozulmu asl darlmama sebeb budur. En byk sebebi o vakt hasta idim tifoya mbtel idim. Kongre iln olunaca sraya tesdf etmidi. Hricde de umm kongre olmudu. Balkan Harbi sebebiyle kimseler gelmemidi kongreye intihb edilenler gidecekdi. Sabah Glyan bu ide olduka ben gitmiyeceim dedim. Bogos Bogosyan, Ohannes Vahak vard. Ohannes Kayseriden idi. Vahak Harput tarafndan idi. Bogos Bafradan idi. Kim gitdi kim gitmedi bilmem. Bana mektb ve telgraf geldi ki ben gidersem ekseriyyet olacak ve kongre teesss edecek. Hl-bu-ki ben o srada hasta idim ann iin gidemeyeceimi yazdm. Kongrenin vki olduunu sonradan iitdim fakat baz yerlerden de ekseriyyet olmadndan teesss etmedi dediler. Kongre teesss etse idi beni buraya az yapacaklard Rupen ile berber. Hl-bu-ki olmad. Dieri: Armanak veled Hamparsum Nazilliliyim tccrlkla megulm sinn 30 parti ile hibir mnsebetim yokdur. Zeytunya, incir tccrym 565

Dieri: Abraham veled stefan Muradyan zmirliyim kunduracym hrriyyetden beri buradaym evvelce zmirde idim. Balkan Harbinden ay evvel skenderiyeye gitmidim sinn 30 askerlik yapmyorum. Hnaklarla mnsebetim yokdur. Dieri: Aram veled Karabet Akbayan Arabgirliyim emlk delllym. Altmermerde Atlamata Sokanda 51 numrodaym sinn 57 Hnakm. Yalnz ferdim. Baka bir mnsebetim yokdur. Burada, Parisde azlkda bulundum 326da burada az idim. 323 il 326 Parisde az idim Amerikadaki Rupen, Sabah Glyan da o vakt az idi. lk program yirmi be sene evvel yapld 19 sene o program kald. 326da yeni program yapld ve hkmetce musaddkdr. Evvelki programn mlg olduundan bahsetmez zann ederim. Paramaz: Programda bahs etmez, kongrede bahs eder. Kongrede evvelki program fesh edilir, yeni program arkadalara gnderilir. Muharrert burada olsa idi gsterirdim. Aram: Muharrert Parisdedir. Der-htr edemem yazlm m? Doktor Bene: Nizm-nme, program deiilmez. Tamm ile evvelkinin mnfesih olduu bildiriliyor. Dieri: Hrant veled Abraham Arabgirliyim Kegavyan. Talebeyim Haydarpaada tbbiyye mektebi nc sene talebesindenim. Sinn 22. Meslek-i siysiyyem yokdur. Dieri: Karakin Bogosyan veled Arakil ebinkarahisarlym. Sinn 33 terziyim. Sara-hnede ader dikiyorum. Siyasetim yok frkaya dhil deilim. Dieri: Bagos veled Mikail Bogosyan Einliyim Bafrada skinim. Bafrada kuyumcuyum. Sinn 54. Hnaklarla iki senedir Bafra ubesinde azym. Tekl etdik ancak o kadar. Huss gze arpacak siys bir ey olmad. Ben murahhas olarak Kstenceye gitdim. Ekseriyyet olmadndan kongre teesss etmedi. Romanyadan drt, Bulgaristandan iki kii geldi Varnadan Sahak geldi. Bizim memleketden bende-niz yalnz gitdim. Trkiyeden kii geldi. Ben, Sivasl Vahak Nalbandyan, Adapazarndan Patukyan, merkez azlarndan Sabah Glyan, Varastad gelmilerdi. Ceman on bir kii idik. Paris merkezi azsndan Sabah Gl ve Varastad. Murahhaslarn 566

gelmesi iin pek ok mektblar telgraflar yazld amm kimse gelmedi ve cevb vermediler. Bende-niz heman yirmi gn kadar kaldm. Dieri: Agob veled Hazar Basmacyan Kilisliyim Singer Diki Kumpanyas acentesiyim Kilisde. Hnaklarn Kilis ubesinde azym. Elimizde nizm-nme vard. 1910daki ner edilen program var. Baka yokdur. Kilisdeki teklt Mertiyyetden sonradr. Kilisde 1910 trihli Trke ve Ermenice program var. Krk elli kii vardk. Arab, Trk yokdu. Gelmeyince nasl alalm. Kulbmz yokdur. Doktor Bene: Ermeni hi birinde yazmaz. Dieri: Tomas veled Vahan Kilisliyim muallimim Kilisde Ermeni mektebinde. Sinn 34 Hnaklarn Kilis ubesinde azym. Mertiyyetden sonra az oldum kongrede bulunmadm Kstence kongresi iin murahhas istediklerini der-htr edemem. Agob: Murahhas istediler, fakat gndermedik. nki ubemiz fakr idi cevb bile vermedik. Dieri: Yerimiya veled pyanos Manunyan Kayseriliyim fakat yirmi bir senedir buradaym. Kunduracym. Simsr deilim. Hnaklarla bir mnsebetim yokdur. Dieri: Mgrd veled Ohannes resyan Harputluyum sinn 36 kantriyye bakkaliyyeciyim. Hnaklarn Harput ubesinde az idim. kii idik. Kiragos Melkonyan, Agob Bedrosyan arkadalarm idi. Kirkor Nalbandyan murahhasmz idi o Kstenceye kongreye gitdi. stanbul konferansna da Kstenceye de onu memr etmidik. Kstencede olmudu. Geldiinde bize dedi ki kongre oldu. stanbul merkezini kaldrdk dedik. Biz kabl etmedik. Sonra bir umm geldi o da kabl etmemizi yazd. Biz de kabl etmedik. imdi Harputda ube yokdur. Dald. Kulb kapatdk. Eysn satdk. Dieri: Hemayak veled Hrabet Aramyan Yirmi be senedir Hnakm iln- Mertiyyetden sonra buraya geldim kongrede heyet-i idre azlna tayn edildim. Aram Akbayan ve benim imzmla tammen umm ubelere yazld ki tekltda tebeddlt ve programn deidii bildirildi. llegal bir frkadan legal bir frkaya gemi olduundan bu cihetler tammen uzun uzadya yazlmdr. Frka legal olmudur. Ondan sonra ben iki 567

defa resmen frkadan ihrc edildim 1912de bir defa ihrc edildim. kincide 1914 Temmuzunda ihrc edildim amm iyi farknda deilim. O mukarrerta kar protesto etdim amm frka bana bir ey demedi fakat ben yine Hnakm. ln- Mertiyyetden evvel dhil, hric yokdu. ln- Mertiyyetden sonra ayrldk. 1908de Mertiyyet iln edildi drt ay sonra stanbulda umm kongre tekl olundu program tebdl edildi teklt tebeddl edildi. Yalnz memlik-i Osmniyyedeki Hnaklar Parisdeki merkezden ayrldlar ve ayrca memlik-i Osmniyye Hnaklarn merkezi nmyla bir merkez teesss etdiler ben ve Akbayan Aram az tayn edildi. Sabah Glyan ile Aramaz ayrld. Memlik-i Osmniyyede ve memlik-i ecnebiyyedeki hep Sosyal Demokrat Hnakyandr. ki program var. Biri memlik-i Osmniyyeye id, dieri de hrice iddir. Program baka. Teklt baka. Program iki idi. Nizm-nme bir idi, o da iki oldu amm bir olmas lzm idi. Yalnz memlik-i Osmniyyede legal olmas lzm geldiinden gerek program ve gerek nizm-nmece ayrld. llegalden legale geecek programmz vardr. Dhil cemiyyet ecneb ubesinden kimseyi kabl edemez. Rusyal Paramaz hibir merkez ve ubemize memr deildir. Ben heyet-i idrede iken Paramaz Efendi bizim mesuliyyetimiz altnda az olmamdr haklar vardr. Altnc son kongre ki iki programd. Tekltca memlik-i Osmniyyeye id her sene bir tekl olunacakd senede bir umm Hnaklara id olacakd o da yine stanbulda olacakd. Son kongrede programda bir tebdl lzmu grlse idi tebdl edebilirdik kongre. Nizm-nme bsbtn ayrdr. Trkiyeye id olan nizm-nmeye umm kongre karmad karmaz ve karamaz. Kstencedeki kongreyi tanmam. Kstencede kongre olmamdr. Hnakist reforma bsbtn ayr bir frkadr. stanbuldan dar umm nmla tekl edilecek kongre gayr-i merdur. Altnc kongre mukarrert mcibince umm kongre stanbulda teesss etmek sretiyle merdur. Baka yerde olursa gayr-i merdur ve Hnakistlere id deildir ve mesliyyet kabl etmez. Madem ki programmz cemiyyetler kannu mcibince messisdir onu hkmet dnsn. Drt seneden beri her vakt protesto etdim. Yine Hnak olduumu sylyorum. O nvn benden kimse alamaz. Bende-niz legal idim legal olacam ve legalim ve ben gazetelerimde, rislelerimde ve bi-l-hssa zirat rislesinde bile fikrimi ner etmiim. Hnakyan renc-berlerinde mudfiidir. Memlik-i Osmniyyede bulunan btn cidd Hnaklar byle dnr. Frka kendisi isbt edebiliyor. Dier: Kegam veled Karabet Vanikyan Vanlym dav vekleti yapardm. htiyt zbit nm-zedliinde bulunuyorum Mekteb-i Harbiyyede Dokuzuncu Blkde idim. Sinn 25. Hidmet-i askeriyyemden evvel frkaya mensb idim. Bir ferd olarak dhilim Noraharet Yeni Dnya gazetesinde aldm. Bir iki makale yazmdm. 568

Dieri: Yervant veled Ohannes Baecikliyim sinn 22 Topuzyan Baecikde Ermeni mektebinde muallim idim. Frkaya dhilim. Kongreye gitmedim. Ferd olarak dhilim. ki seneden beri program nefsime efkrma muvfk grdm ve dhil oldum. Hricle bir mnsebetim yokdur. Hric merkezden mektb almadm Dieri: Ohannes veled stepan Kayseriliyim Kayseride Haykyan Mekteb muallimi idim sinn 26 Kayseride az idim Kstence kongresine ...(?)... ve stanbuldaki konferansa bende-nizi gnderdiler. Buraya geldim; fakat Kstenceye gitmedim; nki mektebin gd yaknlamd. timd-nme vermilerdi. Noraharet gazetesinin tatl olmasndan msebbiblerinin mesl tutulmasn syledilerdi. Hric dhil bir ey katiyyen mevz-i bahs olmamdr. Meclisden sonra ayrlm olduklar hakknda stanbuldan tamm geldi. Kstencedeki kongrenin ubelerin eksersinin adem-i itirkinden dolay gayr-i mer olduu tammle bildirildi. Heyet-i idre-i merkeziyye kabl ederse ubenin kabl ederse eder etmezse istif eder. Doktor Bene: Eski zamanlardan benim haberim olmad hlde girdikden sonra btn evrk okudum. Evvelce bir merkez olmu. Bi-l-umm Hnakyan ferdleri vey ubeleri idre iin. Bir program ve bir nizmnme de yaplm. Bi-l-umm Hnaklar iin umm nizm-nme ve program deimi. Ve her memleket iin ayr ayr programlar yaplp birer istiklliyyet verildi. Umm nizm-nme legaldir. Eski merkez ki eski program deimidir o btn Hnaklara riyset edecekdi ki bu altnc kongrede takarrur etdi bundan sonra umm kongre olmad. Yalnz iki kongre stanbulda oldu. Umm yedinci kongre olacakd. Sabah Glyan, Varastad burann azs idi ayn zamanda. Evet ayrlmamd. Sonra Kstence kongresinden haberimiz yokdu. Netcede zten ubemiz isterse kabl eder isterse etmez herkes legal fikriyle gidebilirdi. llegalden legale Mertiyyetden sonra gedi. Evet Osmnl Mertiyyeti her tarafa tesr etdi. nki herkes Trkiyedeki Ermeniler iin alyordu. Bizim tasdk edilmi olan program vardr. Nizm-nmemiz de yledir. Asl ess sosyal demokratizmdir. Amele hukukunu muhafaza etmeklik lzmdr. Bizde vurmak, onba, takm teklt yokdur. Evvel olmudur. stibdd zamnnda frkamz haf imidir. Bu memlekete Mertiyyet getirmek iin bir ihtill frkas idi. Ben Beyolu frkasna mensb oldum. Orada konferans vermekle megul idik sanat-krlar tevk ve tel iin uradk. Hkmet taharr ederse grecek ki yalnz ktb-hne var. Silh yokdur.

569

Dieri: Karnik veled Kirkor ebinkarahisarlym Tophnede kurukahveciyim. Beyolu ubesinin crna kefl oldum. O vakt kundurac idim. Geen sene Yervanta mektb yazmdm. Vefada tf Ktb-hnesinde bir efendiye borcum vard ilm etmidi. Hastalandm baka yere de borcum vard. Yervant Kegam ve dier bir takm arkadam arasnda bir sirkat oldu. Benden bir oda istedi. Bahal idi. Bu orada ucuzdur dedi. Ben o tutsun dedim tutmad unutdu sonra yazdm tutulursam yapacam bilirim diye yazmadm. Mdde: Aravir Sahakyan veled Yagiya Yozgadlym ksm- siys memruyum. Bana s-i kasd oldu ve fil mevki-i faale kd. Tarlabanda Macarda iki kurun atld yaralandm gece zevl on iki sularnda idi Knn- sn 28 / 29 gecesi idi. Bir kurun paltomu deldi. Biri bacama tesdf etdi. Sokak karanlk idi. Kain birderim Nian ile gidiyorduk. Birka konyak idim eve geliyordum. Tomacyan aleyhimde s-i kasd olduunu syledi. Aram Akbayan kain birderimi arm. Aravir baka yerde teehhl etmi. Ben zten Hnaklara mensb idim. Aramyas gazetesinde ben gy milletin menfiine mugayir olarak hkmete baz ift ve ihbrtda bulunmuum diye hin diye ner etdiler. Sabah Glyanla zten atdk. Gy Sadk Beyi ldre gelmiim diye hkmete ihbr etdiler beni evimden tuttular. Fakat derhl tahkikatla sbit oldu. Beni tahliye etdiler. Ben de bir Ermeni gazete ile tebriyemi yazdm ne iin gazeteleriniz yazmaz dedim. Sabah Glyan, Msrda Ermenilerin mdfaas iin bir ine topland. Bu para boazlarna gemi, maksada hidmet etmemi diye atdk. Kstence kongresi esnsnda efkrda mbyenet hsl oldu. Sabah Glyan paray maksadmza sarf etmediimizin sebebi Aravir menfi-i milleti hkmete ihbr ederek maksadn hussunu ikil etdiindendir diye beni hin-i millet diye komite kannu mcibince idma mahkm etdiler. Ben burada drt be ay kadar gizlendim. Bunlar Hnakistler tevkif edildi. Ahl arasnda bir ia zuhr etdi bunlar Aravir milletine iftir edib ihbrtda bulunuyor vicdnn paraya satyor dediler. Aramyas iki vaziyyetde fotorafm karb hin-i millet diye gazetesinde yazd. Karakin Bogosyan kain birderle alrd. Akbayana kain birderimi getirdi. Onu neye ileniz arasnda tutuyorsunuz onu atnz demiler. Kain birder gelib bana syledi. Ben de buna aleyh-dr bulununuz ve ne olursa bana syleyiniz dedim. Baz evrkda Nianla gnderiyordum. Akbayan Karakin vstasyla Nian ard. Gelecek hafta s-i kasda gideceiz ite sana iki lira sonra yirmi lira da vereceiz dediler. Tbbiyeli Hrant da bu karr vermi. Beni Hrantn evine getirilecekdik. Beni adam akll ldrb kafam ezeceklerdi. Vcdumu kuyuya atacaklard. Ben bunu malmt aldm. Polis Mdriyyetine ve Ksm- Siys Mdrine anlatdm. Ksm- Siysi Mdri zten baka yerden iitmilermi. S-i kasd gn zten beni 570

Mdr ard dikkatli davrannz dedi. O gece eve giderken s-i kasd icr edildi. Mesele bundan ibretdir. Ehs grmedim. Ben Parisde idim. Paramaz tamnam amm ismini tanrm. Doktor Bene: Benim elime telgraf gelmemidir. Bu efendiye s-i kasd olduunu imdi iidiyorum. [Bir mektb okundu] Byle bir mektb almamm. Karamazdan Rupen ile bana bir mektb geldi. Hi almyorsunuz, ses karmyorsunuz diyordu. Rupen bana o o mektbu gstermidir. Karamaz: yle mektb yazmamm. Yazm bilirim. Doktor Bene: Buna dir bir ey gelmedi. Mdde: Sabah Glyan tarafndan Doktor Beneye bir kd yazldn grdm ve okudum Mdriyyetde imdi nerede bilmem hid-i bade-t-tahlf: Nin veled Karabet Sivaslym ekerciyim dkkn brakdm Beyolunda Macarda oturuyorum sinn 32 hne numrosu birdir ben Aravir Efendiyle bir ekerci dkknnda otururduk. Eve giderken Macar Sokann arka sokandan kardan iki kurun geldi dd vuruldun mu dedim hayr dedi kalkd yine dd vuruldun dedim bilmem dedi kaldrdm iki kii kad fakat tehs etmedim. Karakin ve Aram Akbayan, Hrant ile grdm. Karakin ile ortak idim Hrant da iimizde idi. Karakin Aram seni grmek ister dedi. Sepet Hannda grdk Aravirin yapd nedir. Gohak gazetesini okudun mu okudum dedim. Ona yakr m dedi yakmaz dedim bu ne olacak dedi siz bilirsiniz dedim. O kadar kald. Akam Karakin geldi ne idi bu anlayamadm dedim. Hepsi bir gnde sylenmez sekiz on gn sonra Karakinin evine Akbayan ile gitdik. Yine bu mesele ald. Ne yapalm dediler srrmz meydana kmasn nasl yaparsanz yapalm dedim. Akbayan bunun vcdunu ortadan kaldrmal dedi sonra Hrant girdi. Kolaydr dedi. Ben ecz-hneden ecz alarm Araviri bizim eve getiririz yaparz. Byk paralar kuyuya atarz. Aksm- siresini gmeriz. Siz bizim eve getirin dedi. Hrant kz kardalarm baka yere yollamak iin biraz para lzm birde silh lzm dedi. Akbayan peki dedi be alt gn sonra yine bu mesele iin konuurken Akbayan on be gn kadar sabr edin dedi. Hrant ne iin, ben kendim bunu yapacam dedi Akbayan haber edin acele olmaz dedi. Baka bir gn Akbayan yine beni Karakinin odasna ard grmee baladk. Harclm sordu yle byle dedim kard iki lira bana verdi bundan iki gn sonra vukut oldu amm kim yapd bilmem. 571

Mdde Aravir: Taylaylek(?) gazetesinde ner edildi. Aram: Ner olunan bir tammden bir ksm alnm zht yazlmdr. O tammin sreti Red Beyde bulunur. Aravir hakknda baz zht var. Aravir Efendi para ile kendi vicdnn satyor, hafiyyelik yapyor. Hafiyyelii katiyyen redd ederiz. Ben yalnz Aravir hakknda deil, biroklar hakknda yazarm. Huss tekltmz var ve syleyeceim kendisinin aleyhindeki makaleden ok evvel erif, Prens Sabahaddin aleyhinde, Sabah Glyan aleyhinde daha fen lisnla bahsetmiim. Bu s-i kasdda bir alkam yokdur. Gazetede yazmm o bakadr. Yazdm makaledir. Tamm zten ner olunmudur tab edilmidir ve bana Doktor Sivas Mebsu Daavarya Efendi verdi. Birok matb tammler gelmi. Bana bir kd geldi Hnaklardan bahs ediyor dedi. Mdde: Kendisinin Sabah Gl ile aras iyi deildir. Bu tamm Msrdan geliyor. Kendisi Sabah Gle murz. Ben kendisi antaviri tanrdm birka defa teehhl etmidir ahlkszdr ve birka kere Msra yazmdm diyor o hlde ahsma bir ey olmasa bunu nasl yazyordu. Vicdnm satdm nasl anlam. Aram Hemayak: Evet dorudur. ahsndan bahs etdim dostum olduunu tasdk etmidir. Aravir Sahakyan Sabah Glyana kar ner etdiim o gazetelerden parasn verib birok kiilere datmdr. Evime gelmi dost olmudur sonra bunun Sabah Glyan ile birleib bizi ihrc etmelerinden taaccb etdim ve bana hin dediler bana anlatsn. Bana bir defa Msrdan Arabgirli biri Artur Rasyan isminde biri gelmidir onu mektebimize muallim tayn edeceiz tanrsanz bize malmt veriniz dedim. Ben de o nmda kimseyi tanmam diye yazdm. kinci defa olarak bana bir mektb geldi. stepan Efendi sr- cesret geldi. Aravir Efendi bir kadn alm brakm, Bursada, Kayseride birer kar alm brakm. Gedikpaada bir kadnn evini satm parasn alm kam. Aravir burada yokdu. Bu malmt aldkdan sonra yine bir mektb geldi. Nm- dieri Aravir Sahakyandr diye yazdlar ben de onu muallim edebilirsiniz fakat byle byle iidiyorum diye yazdm. Milletine hinlikle ithm eden tammdir. Benim sylediim ar sz yz kara olsun demi midir. Bu arkadalarm mevkuf bulundular. Birinci defa olarak Bedri Beyin yannda Red Bey sen falan zaman Aravir hakknda yazdn amm biz tutmadk. Fakat Aravir bizim adammzdr bil dediler. Ondan sonra gazetemde hakknda hibir ey yazmadm ve kimseye bir ey sylemedim. Tekzb verebilirdi vermedi. Kendisinden zht alacakdm kendi yanamad. Mahkemeye mrcaat edeceini iitdim bir defa bu 572

oldu. Artk ne olursa olsun dedim. Benim yazdm makaleler Hnaklar iin deil, Ermeniler iindir diyor. Mdde: Azef, Aravir gibi komiteye dhil olmu ve nasl memriyyetler kazanm ise Aravir de yledir. Azef hakikati sylemidir; lkin Aravir paraya bedel millete iftir ediyor. Hemayak: Azef hem sosyalist, hem hafiyye idi. Hem para eker hem frkasnn srlarn hkmete verirdi. Makale ner olunduundan ok sonradr ki Hkmet-i Osmniyye diyor ki Aravir benim memrumdur. Aravir sebeb oldu ki frkamdan kardlar. Sebeb oldu ki frkann yirmi be senelik trihini ner edecekdim edemedim. O makale onun ahsna id deildir. Aram Akbayan: Anlyorum ki Aravir ve kain birderi Nian ittifk etmiler. Ben yalnz bir ferdim. yle grlyor ki komiteye hynet etmiler. Binen aleyh bunun hakknda komite byle bir ey yapabilirdi hl-bu-ki ben ferdim. Bir gn Karakin bana geldi sende bir gazete var ki onda Aravir hakknda bir makale ve iki resmi vardr ben de verdim. Aravirin bir kaini var Nian seninle grmek istiyor dedi. Peki dedim Sepeti Hannda grdk. Ben makaleyi okudum dorudur benim familyamn nmsuna dokunmudur. Ben buna bir ey yapacam dedi. Burada olmaz mnsib bir yerde grelim dedi. Hrantn evi karrlatrld. Gittik Nian ben s-i kasdda bulunacam komiteden msade alnz dedi. Ben de komite legaldir buna karmaz dedim. Dier tarafdan eker ticreti iin uramak isteriz amm kabl etmiyoruz dediler. Ben de ticretle itigal edin daha iyi dedim. O ill komiteden bir haber dediler. Peki dedim. Komiteden bir ey soracak deildim birka gn sonra komite kabl etmiyor olmaz dedim. Hamparsum Boyacyana da byle byle bir ey vard redd etdim dedim. Pek al dedi. kinci defa yine tertbtdan, mahallinden, nasl Araviri kandracaklarndan bahs etdiler ki beni kandrsnlar. Ben mzkerede bulundum. Karakin Efendi orada idi. Beni kandrb izin aldrmak istediler. Ben de tekrr redd etdim. Bunlar bakdm ki kanmyorlar (ne) yapacaz dediler ben de kandrmak iin imdilik tehr ediniz habsde adamlar var dedim. drt ay gedikden sonra bir gn Baekapda oturmuum Aavan(?) Sahakyann odasnda. Karakinin beni grmek istediklerini sylediler. Karakinle grdkde mhimm bir ey syleyeceim dedi. Ge oldu dedim. Cuma gn grmek zre ayrldm ve o gece der-dest edildim iki lira aldm dedii yalandr. Karakin ne iin grmek istediini bilmiyorum Hrant bir defa bulunmudur. Karakinin odasna gitmemiim. 573

Karakin: Vukut gnnden evvel Nian Aram grmemi syledi gitdim yoktu. Sal gn yine geldi gel birer bira ielim dedi. Paran da yok dedim. imdi bir kza nianladm ay bana kadar seksen lira alacam dedi. Ben de bir lira bana ver dedim. imdi yok dedi. Ben de yarn i bana gideceim gelemem dedi. Portakal istedi. Parasn verdi. Gitdim aldm. Bana da bir ryek verdi. Akam beklerim gel dedi gelemem dedi. ehr-enbih gn yine geldi bekledim gelmedin dedi. Ben sz vermedim dedim. Nian geldi ay idi gitdi yarm sat sonra yine Nian geldi oturur oturmaz Aram Efendi geldi Nian niye gelmi dedi. Ben de bilmem geen gn seni arad bir ey syleyecek dedim. yle ise ben cuma gn sat onda gelirim dedi ve Aram gitdi. Nianda akama beklerim dedi. Ben biraz dn para istedim kolaydr dedi. hid-i bade-t-tahlf: Aram veled Serkes Aycyan Sinn 17 kunduracym. Karakin gece dar kmad, gtrdkleri gece. Odamz berberdir. Oda enberlitan karsnda kahve zerindedir. Kahve e drde kadar akdr drte kadar Karakin ile otururduk. Sonra yatdm. O kalkd m bilmem. hid-i bade-t-tahlf: Bedros veled Karabet Arabgirliyim kahveciyim Nr-i Osmniyyede Kalbclar iinde 27 numroda. Karakini tanrm. Kahve zerindeki odada oturuyordu. Drt seneden beri tanrm. Karakini o akam ki aldlar evde idi onu bilirim. Baka bir ey bilmem. Bizim evin stndeki odada otururdu gece(?) sabaha kadar evde idi. Akam sat on ikide eve gitdim Aram, Karakin, ben berber yemek yedik evde idi. buua kadar oturduk. Sonra yatdk. Ayakkablar benim odada idi. Baka ayakkab yokdu. Aram Akbayan: Talaylek (?) gazetesini bu Bedros verdi bana. Dier hid-i bade-t-tahlf: Keml bin Mehmed Sinn 26 Ksm- Siysde mstahdemim. Biz teden beri bunlar hakknda takbtda bulunuyorduk. Aravir hakknda tertb edilen bir s-i kasdden haber-dr olduk. Vakadan iki ay evvel istihbr etdik. Bir pencenbih gecesi Toran Gazinosunda oturuyordum. Samuel Tomacyan ve Avadisyan nm- dier Arzarun geldiler s-i kasd ihbr etdiler. Aravire s-i kasd vardr ikamet-ghna gitdik bulamadk grrseniz syleyiniz dediler. Ben de raporla bildirdim o srada Aravir Efendiyi urmular baka malm yokdur. Paramaz ve dierlerini teden beri takb ediyorduk. 2 Mays 331 heyet aynendir. 574

Mateos: Merkez-i hriciyyenin mfettii idim. Legal alrz. Bizim bir programmz var. Her taraf sosyal demokratlarn nasl bir merkezi var ve alrsa biz de yle alrz ve Parisde bir merkezimiz vardr, btn Ermenilerin ilerine bakar fakat umr-u dhiliyyesine hibir vakt karmaz. Dhiliyye merkez ketmet merkezidir hibir yere karmaz. Bizim ubeler mstakilldir. Hussuyla Trkiyede Mertiyyet olduundan bu merkeze hi karmaz yan mdhale etmez. Bizim bir programz var. Hkmetin taht- tasdkindedir. htiml bizim Ermenilerde bir de dier Hnak frkas vardr ki onlarla bizim alkamz yokdur. Doktor Bene: Trke bilmedii iin dhil diyor, dhil deil hric merkez dhil merkezlere karamaz. Mateos: Parisde bir ahs vard, bizden para almd mrettib idi. Babileti bizde idi. Sonra parasn tediye etdi. Leon Balanasyanla nfs tezkiresini yolladm ki kendisine versinler. Benim boyum orta deil, byklarm da benzemiyor. Benzese bile adam adama benzer ve o babilet benim zerimde kmamdr yan o pasaport bende kmad. O pasaportla gelmedim. Kendi pasaportumla geldim ve vize etmiim. Gmrkde pasaportumu vize etdiler. Vize defterlerinde de kayd vardr. Rupen: Varastaddan bana mektb geldi. Dorudan doruya geldi. Varastad okdan tanrm. On sekiz seneden beri tanrm. Mektblar meydna ksa htrma gelir. ok defalar mektb almm fakat adedi htrmda deildir. Doktor Benenin adresi bende bulundu mu bulunmad m derhtr edemiyorum. Evet Doktor Bene bana bir rapor vermidi ihtiml adresi de bende vard. Doktor Bene ile grrm. Defterimde tccr isimleri var, ok isimler var. Defterdeki esm imdi htrmda yokdur. Varastadn bana yazd mektblarda isimler yazdn bilmem. Paramaz ile grdm Sinbat ve dierleri yokdu. Paramaz okdan tanrm evvelden berber almz. Evet Paris murahhas olduuma dir veska bulundu. Yirmi iki seneden beri pek ok defalar murahhas olduumdan veskalarnda durur. Fakat bu son zamandaki murahhaslk tekliflerini ide etdim ve kabl etmedim. Vahan Boyacyan, Rupen Haykyan Murad, Hayk Misakyan demezler. Agob Hazaryan: Grmedim. Minas: Grmedim 575

Sinbat: Grmedim Paramaz: Aramaz baka adamdr, arkadalardandr ve Parisde dr-l-fnndadr. Nerelidir bilmiyorum. Ale-l-huss ben Parisde ok az bulunmuum. Rupen: Evet bende bulundu o veska. S. Vahak ahsen tanmam. Bu teklfi kabl etse idim ve Rusyaya gitse idim S. Vahak orada bulacakdm. Bizim eski mektblar da yle veskalar ok var ve geri yollanmam nezdimde kalmdr. Veska kald ve ben cevb- redd yazdm. stanbul merkezine tbiim. Ann iin hric merkezin teklfini de kabl etmedim. Varastad bir mektbunda hatt diyor ki sen ne iin tenbellik yapyorsun. O Rumca yaz benimdir. Evet Rusyada muhbere etdiklerim var. Kinevle muhberem yok. Buday iin mektb yazacakdm adres aldm fakat yazmadm. Sohumkalede bir kahve vardr demin okudunuz o onun adresidir. Sniyen okuyabilir miyim. [Okudu] Bu yle bir sudur ki kuyumcular kullanrlar. Vahanyan Arak Fetosyada (?) tccrdr. O defterin hangi seneye id olduunu bilmiyorum. O iki veska da benim ismimle yazlmdr. Rupen benim. S. Vahak onu ahsla tanmyorum Rusyada idi. Kafkasyaya gidecekdim onu bulacakdm. Mektbun iinde bir adrese gidib orada tanacamz yazmlard. ki isim bir veska da yazmlar. Artin byle meyncdr. Maden simsrdr. Meync yan simsrdr. Hayka para verdim elli guru verdim yanmzda iliyordu onun iin verdim. Mektblar benimdir. Hric merkezden gelmemidir. Varastaddan gelmidir ahs mektblardr. Komite mhrleri olmamal. Mhrl mektb almamm. yle bir mektb ben almadm. Doktor Bene: 1912 senesi knnlarnda istif etdim. Be sene oldu ki frkaya girdim. senedir ki istif etdim. Her ikisiyle alkam kesdim. 1912 nin Eyllnde akd olunan kongrede Trkiye merkez azlna tayn olundum bir ay sonra intihbta almak iin Bafraya gitdim. Sonra Sabah Glyan geldi ben Sivasa gideceim sen stanbula git kimse yok dedi. Ben geldim bakdm gazete kapanm herey alt st olmu Murad ile aramz ald istif verdim zht istediler iki sene sonra akd olacak kongrede zht veririm. Balkan Harbinde burada yokdum. Sabah Glyan da merkezde az idi. Sabah Glyanla aramz ald. Hatt- hareketini beenmedim. Ve ayrldm. Sonra bana murahhaslk iin bir veska geldi murahhaslk iki merkez beynini alka-dr etmekdir. Hric merkezle dhil merkezin vstas oldum Balkan Harbinde Sabah Glyan burasn brakm, Parise gitmi ve orada az olmu. Sabah Glyanla aram ak olduundan veskay ve murahhasl redd etdim o risle benim evde bulundu ikinci tammdir. kinci tammi bana 576

gnderilmise bir ey diyemem. Gnderenler bilir. kinci tammde byle eyler yokdur. Bunlarn hepsi dzmedir. kinci tammde byle eyler yokdur. Rupen: Bende mi bulunmu bakaym. [Bakd] Evet bende bulundu. Bu en eski programdr ve lav edildi. Bene: kinci tamm benden km amm ben yazmadm. Benden km amm ben istif etdikden sonra geldi. [kinci tamm tercemesi okundu.] Onun yeniden tercemesini isteriz. Ve yle yaz yazanlar mesldr biz mesl olamayz. Mdde-i umm: Yeniden tercemeleri muvfkdr. cb- lede-t-teemml: Sreyya Beyin ve dier bir tercemnn celbine karr verildi. Rupen: [Byk Fikirlere ve Avrupallara Feryd-nme] nm kitb bende kd. O mektblar bende bulunmamdr. timd-nmeler bende bulundu. kinci tamm bende bulundu 1896 trihli program da bende bulundu. O mektb benimdir. Mgrdi Yerecyann adresi var. Mgrdi: Bana Mgrdi Ereyan derler fakat yle ey gelmedi. Rupen: O mektbda diyor ki yazdklarm niye icr etmiyorsun. Bir iki defa Hnak gazetesi gnderdi, 9 trihli mektbumda bana Hnak gnderse, ben etrafa gnderemem demiim. Aramyan kimdir bilmiyorum. Bu Hemayak Aramyan olacak. Hemayak Aramyan: Onlarla ben mcdele etmiim haklarnda yazmm nasl olur da Rupene benim hakknda yazsn. Rupen: S. para yollamad diye o yazyor, ben ne bileyim ki kimdir. Aram kimdir bilmem. Geri bana yazm amm bilmem. Ben ok tanrm. Her yazdn tanmam. Hrabet Cankoyan zmitlidir. Para gnderecekdi onu yazyor. Kigam burada evvel Kigamdr ben gndermeyecekdim. 577

Kigam: Ben ikml-i tahsl iin Parise gidecekdim seferberlik balad iin kaldm. Varastadn Kstencede olduunu haber aldm yolda olarak birlikte gitmek istedim buradan tanrdm. Rupen: P kimdir bilmiyorum. S kimdir bilmem kendisi mektbda yazyor. Syi tanmyorum. O mektb bende bulundu. Ben stanbulda olduum hlde Kafkasyada komitemi yazacam kendisi bana mektb yazm cevb yazmm. Kafkasyada bir ey yapmak isterseniz baka adam bulun ben bir ey yapmam diye yazdm. Leon refkim olmal. Leon Balasanyandr. Nerededir bilmem Vanikyan Kigamdr. Kigam: Kigam Vanikyan bende-nizim. Rupen: Aso birka sene evvel burada idi. imdi burada deildir. Paramaz: Bunlar resm mektblar deildir. Kim bilir nasl terceme edilmi. Rupen: Aso bizim gazetede alrd. O mektblar hepsi ahs mektblardr. Santral komiteden bu mektblar yazlmamdr. Komisyonculukdan ne kar ne iin almazsn Kafkasyaya niye gitmiyorsun diyor ki tabii ben bir ey yazmm da o da yle yazyor. Rupen yazl ise o mektblar da bana iddir. Doktor Bene: Paramaz bana mektb yazmamdr. Rupen, Azoni, (Bene?) nmna bir mektb gelmidi. Rupen gstermidi ve onda kalmd. Paramaz: Mektbun asln isterim. ne birden ben yazmdm. O mektbda bir nokta-i siys bir cihet yokdu. Doktor Bene: O mektbdan baka bana mektb gelmemidir ve bende bulunmamdr. O hviyyet varakas benimdir. O mektbdan anlalyor ki benim vstamla idiyyetine verilecekdi. Mamuretl-azzde ube olduunu da bilmiyorum. Hmi ayrdr. Bunlar hibir tarafdan tamm almadklar iin vsta olarak bana yazdlar. Evvelce de benim murahhas olduumu iitmilermi yazmlar benim ne kabahatim var. 578

Ben vekl ise bu merkezle hric merkez arasnda temn-i alka iindir. Yoksa ubelerle bir mnsebetim yokdu. O benim yazmdr. Bu ok eski eydir. 1912 trihinde yazldr. Frkann fikrini anlamak iin takb ettim. Bunu evvelden itirf etdim. Hayastan, Ermenistan demek deildir Ermenidir. O gazeteyi okumuum. Baz fikirlerine itirk etmiim, bazsna itirk etmemiim. tirk ettiimi siz isbt edin. Bunlar hricde tab edilmi hkmet duhlne msade etmi ben de okumuum. Benim evimde ttihd ve Terakk, Tanaksuyun programlar vardr ve anlamak istemem cinyet midir. Frkam cn deildir. Mer bir frkann azsyz. Ohannes: Kayseri Kulbnn ktibi idim. Res Minas Minasyan idi. Haf ve huss tekilt yapmadk. Agob: ubemiz var. Agob Basmacyan bende-nizim. Bir bakkal, Singer ubesi acentesi Setrak, bir ttnc Yahdi ile muhbere ederim. Burada komisyoncu idim. stanbulda biz kurun kalemi getirdik. Setrak gazcdr, komisyoncular her ey yapar. Benim Paris merkezine alkam buradaki frka bir matbaa ad. Bir gazetesi de vard. Gazetenin makineleri her ey benim ismimle alnd. Gazete kapand zamn bunlarn hepsi benim stmde kald. Hl-bu-ki bende para yokdu. Bkrede Dolabyan var, doramacdr onunla muhbere ederim eski inlardandr. Boyacyan Kirkor Amerikadadr. Nezolyan hatrma gelmiyor. Boyacyan o da Amerikadadr. Dolabyandan bir ey getirtmedim. Mamuretl-azzdeki Mgrdi ile muhberem yok yalnz Varastad ona gazete gndermekliimi yazmd onun iin adresi vardr. Msrla muhbere etmedim. Msra para da gndermedim. Bankeryan htrma gelmiyorum. Amm Bangryan olmamal. yle isim hi tanmam. Onlar benim yazmdr. Lenguyeryan Msrda oturuyor. Ba taraf adresidir. smi Arak m htrma gelmiyor, bununla muhbere etmedim. Bu adres ne iin oraya girmi hi der-htr edemiyorum. Kasbaryan Bakram ttn eyi olmal. Gremekiyan evet. Mak Mako isim yokdur. Mago Acemistanda olmal. sim olmal yhd Bak olacak. Mateos: Mak Hoy-Selmas yannda var. Rupen: [Defteri okudu] Bunlar un fabrikalardr. Serkis Manukyann kahvesine ttncler gider bir ttn meyncs da gider onun iin yazdm Mihran, dier Mihran ttn eyidir. Odessada Mihran yokdur. Odessadaki Posti komisyoncudur. 579

Doktor Bene: Mfreze kelimesi bizim nizm-nmede okdur. Agob: stanbul heyetinin verdii nizm-nmede hudd tayn ediyor. Seksen az olursa ube aa olursa grub derler. Ferde az derler. Doktor Bene: Benim trih-i istifm nedir onu bulunuz. Evet hric merkezle muvsalamz temn ediniz. 1912de istif etdim. Mektbda yazyor ki tamm almyoruz. 1913n nihyetlerinde yan Balkan Harbi balamadan evvel istifm verdim. nki arkadalarla uyuamadk. 913de bana bir mektb ve bir veska gelmidi ki beni dardaki merkez murahhas tayn ediyor. stifmdan sonra beni hric merkez murahhas tayn ediyor. Fakat ben yokdum. Sabah Glyan da burada idi ve istif etmedi. 1912de girdim. Bir buuk sene aldm. 1913de istif etdim. nki stanbul merkezi iyi almyor. stif verdikten sonra merkez bende-nize murahhaslk iin bir veska gnderiyor, bu veska bana gelince redd ediyorum, diye yazdm. O veskay geri gnderdiim ay geti. Btn Trkiyede olan ubelerin murahhaslaryla akd olunan kongrede stanbul merkezi azlna tayn edildim. Ben istifm verdim. Verdii veskay ide etdim ve Sabah Glyan da iimizdedir ve onunla burada alamam binen aleyh onunla alamam. Rupen: Varastaddan gelen mektblarda Beneden bahs etmiyor. Bene: Merkez azs olduun hlde niye almyorsun diyordu. Mhrde Trke yaz var. Doktor Bene: Tercemesinde grublar tekl edilecei yazldr ve hkmete o vechle verilmidir. Balta ve kama yirmi sekiz seneden beri byle kabl edilmidir. Bu mhrle hkmete verdik ne iin o vakt hkmet bir ey sylemedi. Ohannes: Kayseride silh tevz etmedik ve malmtm yokdur. Hayr efendim silh tevz etmedim. Kstenceye gitdim. stanbul kongresine geldim. Sonra Varna kongresine itirk edecekdim fakat muallim olduumdan ve gd zamn olduundan gidemedim. Filiyytda bir ey yokdur. Evet stanbul heyet-i idresinin tammlerinin nshasdr bende bulundu. stanbul heyet-i idresinin gnderdii iki tammdir. Fakat yanl terceme 580

olunmudur. stanbul heyetini intihb eden kongrenin tammidir. Kayseri mhrnde Trke vardr. Bene: Murad da burada Dezeciyan da buradadr. Eski mhr biri basmdr. Ben bunlar anlamam. Eski mhr biri alm mhrlemidir Hemayak: O mhrn memr- mesl benim. Son kongrede Hamparsum Boyacyan, Akbayan ve bende-niz heyet-i idreye tayn edildim. Umm kongrede karr verildi ki mhrler de Trke olacak ve Ermenice yazlacak. Yalnz heyet-i merkeziyyenin ismi pek byk olacandan iki mhr bastrlb birisi Trke, birisi Ermenicedir. Her ne kadar Hnaklardan karmlarsa da dorusu izhra mecbriyyet hiss etdim. Ben eytann yzn grmek isterdim Paramazn yzn grmek isterim. Onlarn zddym dmanym. Sosyal Demokrat Hnakyanm. Frka beni Hnakyan tanmaz gn olur ki benim anladm gibi frkay anlayacaklar, memlik-i Osmniyyeye kar bir ey yapdysam beni kann nmna tecziye edin. Ben ne frkann, ne de aznn mdfiiyim. Ne bu millet hindir, ne bu frka hin deildir. Cinyet edenleri mdfaa etmem. Ben zavall Ermeni milletini mdfaa ederim. Adlet kabahatlileri tecziye edilmelidir. Yalnz bu milletden bu frkadan bhe etmemelidir. Dell getirmek iin msade var m. Gnh-kr olmadm resm neriyytlar, gazeteler zt- linize gstersinler. Yalnz mhr meselesi soruldu ve syledim. Bir vstasyla bir liste vereyim. Benim bu frkadan ne sretle ihrc edildiim Armenak: Ben hibir frkaya dhil deilim silhm da yok. Zeytun ya, Palamut ile itigl ederim. Hibir frkaya girmedim. ttihd ve Terakkye davet etdiler de iim sebebiyle girmedim silhm da yokdur. Tomas: Bizim Kilis ubesi stanbul merkezine merbtdur. Baka hibir merkez tanmaz. Parisle muhbereye karr vermedik. Biz dim stanbul ile muhbere etmiiz. Kopya defteri de bunu isbt eder. Ben 1914de ktib oldum. Agob: Kstencedeki kongreyi soruyoruz. stanbuldan iki numro bir tamm aldk ki kongre bizi bozmudur. Mukarrerta katiyyen ehemmiyyet vermeyiniz diye yazmlard. Nizm-nmede mfreze yazyor, mfreze balar tayn ederiz. stanbuldan gelen tekilt nizm-nmesi vechledir 581

Tomas: Zeytunla muhberemiz yokdur. Bir defa piyango kdlar yollamlard. Agob: Mukarrertda azy tebdl ve tekilt hakknda mukarrert var. Zeytun deil Sveyda olacak, yanl efendim. Tomas: Hkmet-i mahalliyyeden istzn etdik av tfenkleriyle gitmee msade etdik. Agob: Oralarda detdir. Patrik Efendiye bir hrmet olsun iin o karr verirdi. Tomas: O tammdir. Karr defterimiz burada 1914deki kongreye biz murahhas gnderdik. Paris ve stanbul merkezleri arasndaki ihtilflar da anlamasn murahhasa yazdk. Agob: Blk blk tekl etdik. Biz bu Mertiyyeti biliriz. Tomas: O trihlerde irtic hiss olunuyordu. Onu stanbul merkezi yazyorlard. Mertiyyete kar irtic melhz idi. Mertiyyeti irticaa kar muhafaza iin o silh tabri kulland. Agob: 1908de bizim ube tekl edilmi. Hnakyan Frkas bir gn ihtill fikrinde bulunmu ise bana ne isterseniz yapn efendim. Hrant: Ben Hnakyan Frkasna dhil deilim. Nian tarafndan uydurulan iftirlara uradm. O gn ben hasta idim ve hasta-hnede yatyordum. Nianda otuz lira alacam vard. Karakin ile ortak oldular ziyn etdiler. Dkkn Macar Sokanda idi. Param istedim veririz dediler ben de Harbiyyeye gitmidim. Nian enitem geldiinde alub veririm dedi. Aravir Efendi enitesi imi. Evime gelip gitmiler. Ardakada olmuduk. Harbiyyede iken yine bana bir ksm para verdilerdi biraz eya verdiler hesbt tasfiye iin bir gece Karakinin evine gitdim. Sal gecesi evde idim 5 Mays 331 heyet aynendir 582

Agob: Minas i iin gelmidi. Birlikde gelmedik ben ayr geldim. Minas ben davet etmedim. Minas: Beni Agob Hazaryan getirdi, kahve tutar berber alrz dedi Agob: Balasyan ile grmedim. Yalnz Bulgar Elisine gitdim. Rupen: Bizim ticret-hne komisyon ticret-hnesidir. Grdklerini bilmem ve sylemedim. Minas: Balasyanla oturup grdk Rupeni tanmam Karamazla da grmedim. Balasyana ben kendim rast geldim. Gel benle sana bir i bulurum dedi. Ben de yaz-hnesine gitdim. drt adam vard; tanmyordum kimlerdi. Agob: Beyolunda idim Bulgaryaya gitdiim gn beni tutdular ddler ne syledim bilmiyorum. Ticret iin gelmidim Minas grmm amm onunla bir i yapmadm. Ben Minas getirmemiem. Minas: Balasyana gitdim ve kendisiyle grdm bakalar vard amm tanmam. Agob kendisi beni istedi. Ona kimse tenbh etmedi. Bana Minas Gapril Keiyan derler. Baka ismim yokdur benim. Sinbat: Agobu katiyyen tanmam iskelede kimseyi beklemedim. Minas: Ben de iskelede beklemedim. Sinbat da berberdi biz beklerken Agob geldi ben de Rusyadan Agobu tanrm. Sinbat: Biz gezerken Agob geldi Rusyadan Agobu tanrm. Minas: Agobdan on gn evvel geldim gelirken bana adres vermedi. Tccrm dedi. stanbula gideceim kahve de tutacam berber alrz dedi. 583

Agob: Karamazla grmedim Rupen: Karamazla grdklerini bilmiyorum. Ben komisyoncuyum darlarda bulunurum. Evet bunun tercemesi dorudur. Trihi Mart 1914dr. S. Vahak ahsen tanmam Hnakn birisidir. Ben oraya gittiimde onu grecekdim. Hemayak: nfadar Franszca otonom demekdir. Rupen: Can Glyan buradadr ve Hnakyandr kendisi bakkaldr. Can Glyan mahall meclisde azdr. Aram Akbayan: Kirkor Celal Beyolunda doktordur. Zakaryan Gedikpaada Ermeni mektebi mdridir. [Bu zevt iin i, asabiyyet, hissiyyt, hrs mefkddur Rupene id mektbdan bir fkrann tercemesi] [Zakaryan stanbul iinde birka asker edinsin ve anlar zerine istind ederek onlarn zerine seyyr mfettilik kfdir.] Aram Akbayan: Seyyr mfettilik deildir mekteb muallimlii demekdir. [S. Vahak Diyarbekir veya Harputda olsa gerek ve hric merkezden arldn ilve ediniz ve telgrafa kendisini isteyiniz] Paramaz: Hazirann son gnlerinde buraya geldim. Rupen: Bu mektb kime gelmi. Benim mektblarmda yle mektb hi bulunmaz benim mektblar arasna ne iin sokulmu onu da bilmem. S. Vahak ve bana id veskalar bende kd. Bu veskay Vahaka ver ki gitsin diye yazyor. Bu mektb benim olsa idi, yazl olan eyler de aklma gelecekdi. Hayr veska her ikimize iddir. Bir Rupen Karabetyan, dieri hem benim nmma, hem S. Vahaka iddir. O mektb bana deildir. nki benim olduuna dir ne trih, ne de ismim vardr. O veska belki o mektbda bulunmudur. Fakat belki bakasna gelmidir. 584 Makrikynde

Bakasna id mektbdan ben neye mesl olaym. S. Vahaka id olan veska ben de bulunmamdr. Bana yazarsa Rupen diyecek. Birinci sahifesi nerede. Ben onu kabl etmem. Hayk Minasyan ismindeki o pasaportu ben kullanrm. Amerika tebaasndan idim pasaportumu sefret Amerikaya yollamd. 5 Temmuz 330da galib gitdim. Pasaportum gelmedii iin aldm. Amerika tebaasndan idim. Pasaportlarn tebdli iki aya muhtc olub Kstencede traverse id mhimm ilerim olduundan abuk gitmek iin bu pasaportu aldm. Hkmete mrcaatla tebdl-i tbiiyyet itmemidim. Kstence stanbula geldim. Mgrdi reyan bilmem kimdir. [19 Haziran 1914 trihle yan 6 Haziran 330 trihle Parisden Rupene gelen mektbun asl ve tercemesi okundu. Mgrdi reyan: Evet bu mektbda ismim var. Rupen: Paramaz demekdir. Paramazn Kstencede olduunu yazyor. Ben Kstenceye gittiimde Paramaz burada idi. Paramaz: Ben buraya geldikden sonra Rupen gitdi. [17 ve 30 Temmuz 1914 (1330) trihli Rupene Kstenceden ve Varastad tarafndan gnderilen mektbun asl ve tercemesi okundu] Rupen: Aramyan, Hemayak Aramyan Efendidir Varastadn on lira alaca vard onu yazyor. Kigam, geen gn sylediim buradaki Kigam Vanikyandr. Kigam: Hna karmak iin gitmiyordum. Ben ne iin gideceimi zh etmidim. Rupen: S. Vahak olacak efendim. Bu mektbdaki S., S. Vahak olacak. [Bkrede bizim verdiimiz karr mcibince Paramaz hareket edemedi] Paramaz: Bkrede benimle Varastad arasnda olan mesele frka karkln hall etmek idi ve nn iin gelmidim. Tekirglde hastalandm kaldm. 585

Rupen: Mektbda yazlmdr. Paramaz da buradadr. Bkrede verdikleri karr ben bilir miyim yazmam. Paramaz: Bu mektb resm deildir ve resm bir heyet olmazsa nasl karr verir. Rupen: S. Para gnderirse bana gndereceini yazyor. Kalfayan orada sarrafdr ve Romanyaldr. Bedikyan Kstencede icidir. Bedikyan ranldr. Hangi dkknda ve hangi sokakdadr bilmem yalnz bir manifatura maazasnda idi. Bedikyana verilecek cevbda kimler gndermidi aldn bildir diyor. Evet Paramaz Diyarbekir ve Harputdadr. Merkeze id gelecek evrk okusun ve gndersin T. Havon ve Hamparsumu tanmam, birer ismdir. Hemayak Aramyan: Mihran Aramyan isminde Noraharet gazetesinde alm Varastadla mnsebeti vardr. Benim Varastadla hibir mnsebetim yokdur. Bu mektbda zaten ondan bahs olunuyor. Arak: Otele getirdiim adamlar tanmam. Bir kii idi. ki kii deildir. Bunlar deildi. [Abraham ile Armenak gsterildi] Bunlar deildi. [21 Mays 1914; 8 Mays 330 trihli mektbun tercemesi ve asl okundu] Rupen: Maysda habs deildim. Leon benim erkimdir. Leon Balasyandr. Paramaz: Maysda Msrda idim. htiml o sz evvelce sylemidim. Rupen: Murad tanmyorum. Gittiimde Kalasdan gidecekdim ve Murad grecekdim. Agob: Agob Hazaryan Muradyan bana derler. Muradyan ile ismidir. Rupen: Marki ile Kasperoniyi tanmyorum. Mektbda bunlar ekilirse bozuluyor diyor. Janik Hnakyan efrdndan biridir kimdir ne bileyim. Janik yle bir adamdr ki Hnakda dim makale yazar fakat kendisini tanmam 586

bilsem sylerdim. S Zehrab da yazyor diyor amm kimdir, nedir bilmiyorum. Dair bir Hnakyandr ki on be sene evvel merkez azs olmudu. Kendisi Rusyaldr ve imdi Rusyadadr (V) baka birisidir. Varbet isminde biridir. ehdet-nmesi Rusyada ey olacakt amm ben ehdet-nmesini kendisine gndereceime ide etdim. Evet Muraddan mektb aldm. Benim iin bir mektb yollamdr ki bu her tarafa gider Hnaklardan para toplar Yeni Dnya gazetesinin makinelerini teberisini benim nmma aldlar, gazete tatl edildii zamn paralarn benden istediler. Bu borcu tamm etmek iin her tarafa mektb yazdm. Tandm Hnaklara yazdm. Onlar da Murada yazdlar nki Hamparsum Boyacyan Murad burada merkez azsndan idi. O Murad baka bu Murad baka. Bana Beneye hepimize birlikde Paramazdan bir mektb gelmidi. Bene: Evet kiiye hitben bir mektb gelmidi. Rupen: Vanik bu Vanikdir. Vanik: Baka Vanik yoksa, benim. Rupen: Arzroni, Agob Avadisyandr ve buradadr. Simsardr. Dkkn yokdur. Beyolunda oturur amm evini bilmem. Vahak, S. Vahakdr. Arzoroni Vanldr ve bizimle mevkuf idi. [9 Haziran 1914 Kstenceden. Karamazn mektbu Bene, Rupene hitben] Paramaz: Haziranda Kstencede idim. Bene: Bana bir mektb geldi. Baka gelmedi. Murad, Paramaz ve Zaharyan ile aramzda olan frka mesilini bilmedike bu mektb anlalamaz. Bunlar hakknda zht vereceim. Hemayak: Murad, Hamparsum Boyacyandr. Nerses Zaharyan Gedikpaa Mdridir. 587

Paramaz: Bu mektbu ben yazmm ve mesli benim Murad Hamparsum Boyacyandr. [Tercemeden: Harput, Van, Zeytun, Amerikann btn taraflarndan Merzifondan ve baz baka yerlerden protesto edilmi Gedikpaadan baka stanbul susuyor.] [Bene, Arzoroni, Rupen, Kegam, Vanikyan yalnz bunlarn muteriz-ne sesleri iidiliyor.] [Bene ve Rupene kar: Sizin hanginizin vicdnnn bir ksm Hnakmzn uruna vakf edilmemidir.] [imdi anladm ki en kt iim senden imdd isteyiimdir] [Paris merkezinden Doktor Beneye mektb 5 Mart 1913 1329 senesine id] Bene: Gnderdikleri veskay kabl etmeyip ide etdim. Sylenilen refk Hayk tanrm. stanbul propagandistlerinden biridir. Kulbde yatar. Bu bendenize gnderildi. Balkan Harbinde idim ben burada yokdum. Geldiimde bunu evde buldum ve redd ettim. Bu mektblardan anlald vechle merkez azs tayn olundukdan sonra Varastad ve Sabah Glyan ve Murad ile Zaharyan buradaki gazeteyi idre edecekdi ben knn- evvelde buraya geldim ve grdm ki hepsi dalm gazete kapanm, her ey dalm. Murad ile Zaharyan ardm sordum taahhd etdiiniz paray veriniz ki devm edelim. Ben tarada alub bunlara para gnderecekdim. ki ay zarfnda alnmak zre ellier liralk bono verdim. Ben Bafrada iken Sabah Glyan geldi ben buraya avdet etdim ve bunun zerine istif etdim. Benden zht istediler. Ben stanbul kongresinde zht veririm dedim. Bu 1912de oldu. Ben Balkan Harbine gitdim. Sabah Glyan gelib Murad ve Zaharyan ile bil-ittifk gazetenin tatli benim para vermediimden dolay olduunu tamm etmiler benim haberim yokdu. Sonra Sabah Glyan Parise gider ve bu mektb ile veskay gndermi. Buradaki hesbt grmemi Sabah Glyan buradan ekmi gitmi. Bunun gnderdii murahhaslk kdn ide etdim. Paramazn o srada haberi yokdu nki Vanda idi. Ben kat- alka etdim ve yazdm. Dier birine murahhaslk veskas gndermiler. Kim murahhas olduunu bilmem. Murahaslk demek ne demek. Murahhas Paris ve stanbul merkezleri arasndaki muvsalay temn etmekdir ubelerle muhbereye salhiyyeti yokdur. Merkezin hesbn kitbn teft edecekdim. Bundan baka bana mektb yokdur. Evet bu mektb bana iddir. Hayk tanrm bizim kulbde yatar propagandisttir. Aso 588

Vandadr. Burada gazeteci idi. Vahak Harputda propagandist idi. Nereli olduunu bilmiyorum. Paramaz: Ben buna memr diye yazmadm arkada diye yazmadm. Arzoroni dahi memr deildir. Resm mektb deildir. Aravir bir tarafdan hynet ediyor. [Beneye Kahireden 1914 15 Knn- sn 330 gelen mektbun asl ve tercemesi] Bene: Ya ismim, ya doktor yazlr byle sevgili arkadalar denmez. Bu kd sahtedir. Mhre ben karmam. Mhr yapdrlabilir. O iki yaz bir olmal. Ben onu hi evrkm arasnda grmedim. Artur Yasyan Kahiredeki ubenin azsndandr. Bene: Karamaz beni tenkd ediyor. almadmzdan ikyet ediyor. [19 Kann- evvel 1913 Parisden Beneye gelen mektb terceme ve asl] Bene: Vahaka sylyor; Bafradadr marfdur ve propagadanistdir. Rupen: Veska da gsteriyor ki Trkiye iin deil Rusya iindir . Bene: Aravir bizi ifl etmemek iin yazyor. Kirkor Zaharyan kimdir bilmiyorum. Rupen Efendide romatizma vard tedv ederdim. Telefonum var. Rupen: Trabzonda kd ttn satan biridir. V. Ardavastiyan ismindedir. Post-sitan gnderirdik. Ayvazyan bu bir isimdir. Kirkor Boyacyan Amerikadadr. Nikola Babayan tccr, ttn tccr olmal. Bunlar tccrlk eyiyledir. Yaz-hnedeki kopyalardan anlalr. Haik Dolabyan Bkrede 589 yazyor. Btn ubelerce Vahak

doramacdr. Mgrdi reyan o mektbda yazm ben tanmam. Mgrdie Hnak gazetesi gnderilecekdi. Mgrdi reyan: Rupeni tanmam. Rupen: Lengeryan der-htr edemiyorum. Pozant Kasbaryan, komisyoncularn mahall-i ictimdr, meyncdr onlarn verdii adresdir ki o kahveyi tutar. Koca Baronyan hayt sigortas direktrdr. Gabril Kiremidciyan fotorafdr. Keiyan Teodosdur. Apkar Keiyan, Minas Keiyan bakadr. Apkar Keiyan orada bakkaldr. Ya ben ona, ya o bana peynir gnderiyor. Serkis Manukyan Trabzonlu birisidir. Aleksan Mardikyan bu da dkknc olmal. Munsisyan Niyork Oteli shibidir. Tarasyan byk bakkaliyye dkkn tutar. Uzanyan birderler kahve tccrlardr. Berber Nian Sseryan yazlm bilmem. Arak Vahanyan htrma gelmiyor. Tomas: ubemizde ve Sveydada talmt mcibince tekilt yapdmzdan cinyetle ithm olunuyoruz. Hl u ki ubemizin trih-i teekklnden sat- tevkifimize kadar irtibtda bulunduumuz stanbul merkezinin gnderdii proram ve nizm-nme-i dhiliyyemiz hkmet-i seniyyece tasdk edilmitir bizim bundan zerre kadar inhirf etmemi olduumuzu kopya ve karr deftirimiz isbt edecekdir. Sveyda Hnak efrd nizm-nmemizde ibrz edildii mikdrdan noksan olduundan ube saylamayaca binen aleyh dhil nizm-nme cbt olarak en yakn Kilis ubesine tbi bulunaca cihetle ubemizin hkmet-i seniyyece musaddk nizm-nmesinin mdde-i mahssas mcibince orada sosyal demokrat tekilt yapmak hakkna mlikdir. Gruplar da yapabilir. Kstencede bir ictim olmu stanbul merkezinin gnderdii tamm-i mahssda mezkr ictimn yn- itibr olmad yazlmd. ubemizde bu tamm ahkmna nokta-i sebkata sdk kalmad ayn trihde mezkr tamme cevben stanbul merkezine yazdmz tahrrtn kopyadaki sretiyle sbitdir. Kstence ictim 913 trihinde olmu Kilis ubesinin trih-i teekkl ise 908 ve 909 seneleri ve Sveyda tekiltnn trih-i vukuu 910 ve 911 senelerinde olmasyla b-gnesi bulunduumuz Kstence ictimyla katen alkas olamayaca ve Sveyda Sosyal Demokrat tekltnn mezkr ictim netcesi olamayaca tabiidir. Yukarda Allah aada silhdan maksad 31 Mart mtekb stanbul merkezde irtica kar mteyakkz bulunma tavsiye ederlerdi. Bu cmle srf mdfaa-i nefs ve hkmet-i seniyye ile berber Mertiyyeti muhfaza maksadyla olub katiyyen ihtill fikri hiz deildir. Paris merkeziyle muhbereye gelince karr ve kopya deftirimizden nmyn olaca zre Paris ile muhberemiz olmamdr. Ayntab rfekamzdan elimize geen 2 numrolu bir tamm 590

grdk stanbul merkezinin lavn yazyor. Lavn esbbn ve imd nere ile muhberede bulunacamz Parisden istzh iin 914 Haziran trihinde bir karr vermi isek de bilhire bu noktalar stanbulda inikad edecek kongrede istifsr etmee bir murahhas tayn etdik. Yedine ise sreti kopyada grlecek bir ...... (?) verdik stanbula gnderdik. Tevkiftmz dakikasna kadar bile stanbul merkezimize tbi bulunduumuzu ubemizdeki bir ahlkszlk meselesinin hlli bbnda stanbul merkezinden gnderilen huss bir mfettiin vrduyla ve bu bbdaki kuydtla ve kopya deftiriyle isbt ederiz binen aleyh hkmet-i seniyyece maksad- nizm-nmedeki hond (?) kelime yanl terceme edilmidir. ubemiz bidyetinden nihyetine kadar bu program ve nizm-nme mcibince icr-y hareket etmi ve meriyyetden katiyyen sapmam olduuna btn defterlerimiz ve evrkmz hid ve delldir. 914 Austosunda seferberlik iln zerine ubemiz efrdnn taht- silha daveti hasebiyle ubemizin de tatl-i muamelta karr vermesi bil-cmle mumeltmzn meriyyetine bakaca bir brhn tekl edeceinden Heyet-i Tahkkiyyece ithm edildiimiz cinyet thmetinin zerimizden izlesiyle masmiyyetimizin btn vuzhuyla meydana karlmasn huzrlarnda stde-i mevk-i ihtirm olduumuz heyet-i uzm-y adletin n ve vicdnna sul ve beretimizi bu dvn- lden istirhm eyleriz. [kinci tammin stanbul ile alkas yokdur. Murahhaslar vstasyla bu tamm gnderilmi ve tevz edilmidir. Bu itirft yn- kabl grlmedi] Agob Basmacyan: Ayntabdan geldi. Tercemeye itirzmz yokdur. Nere ile muhbere edeceimizi tayn iin Parise bir mektb yazmaa karr verdik. Tomas: Mektb yazmadlar. Adresimizi bilmedikleri cihetle vsta ile mektb istedik. Agob Basmacyan: Bunlar ayr ayr kylerdir. Her kyden gelmeyb Hachabibli vstasyla gnderin diyoruz. Hondlarn(?) merkez muhberesine Habibliyi intihb etdik. Bunlar biz yazarz. Tomas: Merkezden dim yazlr mdfaa-i nefs iin mteyakkz bulunun. Karnik: Mterilerin yznden Hnak oldum. oluk ocuumu grmek iin gitdim. Yervant budur. Onnik burada yok. Kegam bu askerdir. 591

Yervant: Ben mektbu yrtmadm. Bana yle geldi. Ben stanbulda alrken Karnik ile temssda idim. Benim param gayb olmudu. Karnik vstasyla bir oda tutdurdum. Bizim Baecik Kulb stanbul merkeziyle muhbere eder. Ben az deildim. Bogos Kuryan azdandr. 9 Mays 331 heyet aynendir hid-i bade-t-tahlf: Melkon Efendi: (Adresi dier evrkda mevcddur.) Esmer, siyah bykl, siyah elbiseli, sar ayakkapl biri idi. det bykl: orta boylu, idi. Bir kii getirdi. 30, 35 yalarnda idi. Arak bu adam fakrdir; Pendik cihetlerinden geldi dedi, otele alnz dedi. (Abraham Bi-l-ire) bu o gelen adama benzer; fakat elbisesi siyahd. Matr idi. Abraham: Melkon Efendinin oteline gitmedim. Ben zmirden dorudan doruya geldim. Bir senedir, ben buradaym. Arak: Abraham Melkon Efendiye ben getirmedim. Yarm sat kadar o ahsla grdm. Ric etdi, otele getirdim. Zif, esmer idi. Getirdiim adamn kim olduunu ne bileyim, Ermeni idi yalvard otele gtrdm. Hemayak Aramyans: Bu meseleden dolay yalnz hakikati meydana karmak iin Hnakyanlarn tevkifinden dolay Osmnllk vazfemi f iin elimden ne geldiyse yapdm. Ben olmasa idim ne en mhimm evrk ele geerdi, ne de tevkif edilirdi. stanbula gelemeyen evrk taralarda gezib bulmu getirmiim. Beni ayr isticvb etdiinizden teekkr ederim. Kstence kongresine gidenlerden bazlar inkr ediyorlar. Ben teden beri kimseden bir ikence ve iddet grmedim. Ne yapdysam Ermenilii ve vatan sevdiim iin yapdm. 1909da stanbulda olan kongrede legal ve ilnegal meselesi bizi igal etdi. Benim ve hem-efkrmn Sabah Glyan ve taraf-drlaryla aramz ald. Rupen, Sabah Glyan, S. Vahak nm- dier Kirkor Nalbandyan Sivasldr, ann da resmini bulub getirdim. O hin Kstence kongresinden sonra Trkiyeye gelib elinden geleni yapd. Trkiyedeki Hnakyanlar zehirlemek istedi. Ksm- Siys Mdrine de syledim. Rupen onu gizliyor nki meydana karsa bunun da kabhati kar. Aravir Efendi de gizliyor nki o da Kstenceye Msrdan murahhas gitdi. Doktor Bene gitmi ve res olmu ve imzsyla bir tamm yan beyn-nme tevz etdirmidir. Ummiyyetle hakikati 592

meydana karmak iin her ne eksik varsa getireyim. Kegam Sabah Glyann stanbulda ser-ktibidir. Red Beye ka defa gidib sylemiim. stanbuldan taraya giden mektblar asl o yazyor. Ne iin der-dest etmediklerini bilemem. Sonra Hsn Beye syledim ve der-dest etdiler. Doktor Bene, Bogos Bogosyan da Kstenceye gitdiler. Her gn Doktor Beneden yiyor ve ann iin sylyor. Karabet Patukyan, S. Vahak, Ovackl Aram, Aravir Sehakyan, Kemahn Tavgater karyesinden Sofyada skin Serkis Karabetyan nm- dier Cknavur, Serkis Manukyan Ruscuklu ve Bulgar tebaasndan, Sabah Glyan, Varastad Kstence kongresinde bulundular. Paramaz o srada Vanda idi gelmedi az tayn edildiini anlad ve Parise gitdi. imdiye kadar Kstence mukarrertn evrkda grmedim, o mukarrert Red Beye vermidim. Bende bir nsha idi, bana ide etdi. Red Bey ikinci defa almam ise getirebilirim. En son Hnak gazetesinde de var. Kegam Vanikyann makalesi de o gazetededir. Agob Avadisyan nm- dier Arzoroni buradadr. Kegamn daysdr. Beyolunda oturuyordu. Dierisi, Sunikdir. Rusyada bulunur, birka kerre stanbula gelmi Rupen ile grm ve geldiinde ihbr etmidim. Trkiyede olan bu adem-i memnniyyet legal ve ilngalden neet etdi. Hnaklarda tilfla itilf etmek istediler. Ben mcdeleye baladm ve bundan dolay beni frkadan ihrc etdiler ittihdcdr, hafiyyedir dediler. Tammler ve gazetelerle ner etdiler. Van ve Bafra ubeleri birden bire baslm ve adamlar der-dest edilmi olsa idi hakikat meydana kard. Bene Bafraya S. Vahakn Vanda idi. Arzoroniye telgraf geldi ki S. Vahak Vana geldi. Ben de ihbr etdim. Fakat tutmadlar Hsn Beye de syledim ve taraf-drlarnn isimlerini de verdim. Hsn Bey tutuldular dedi. Hl-bu-ki anladk S Vahak kam, Trkiyede ube vard. Van, Bafra, Mamuratl-azz Sabah Glyann fikrini kabl etmilerdir Mgrdi reyan iin ka kerre syledim. Aravir hkmetin memru olduu hlde frkaya gidib Hemayakn yan benim ihbr etdiimi syledi. Mgrdi reyan, Kegam, Onnik bunlar benim haber verdiimden sonra tutuldular. Hnakyanlar der-dest etdikleri gn beni de der-dest etdiler. Mdriyyetde bir gn kaldm Aravir hakknda yazdm makale hakknda zht aldlar ve beni serbest brakdlar. Bu yanl ise bir tekzb versin ner edeyim dedim. Gohak gazetemde Merzifonda Mustafa ve Vahan isminde bir adam ddklerini gazetemde yazdm iin gazetem tatl edildi. Hikmet Beyin emriyle o gn dier nmla bir gazete ner etmeme msade etdiler. Talat Bey de arp emr etdi. Gohak nmyla kar dedi. Teessf olunur ki Heyet-i Tahkkiyyece muzrr neriyytda bulundum diye ithm edildim. Hl-bu-ki Matbt Mdriyyeti bunu daha iyi takdr eder. Heyet-i aliyyeniz tedkik etsin vicdnm beni protesto etmemidir. Vaziyyetim teden beri nzikdir. Patrik-hne mill meclisinde res bulunmak, gazete karmak, ttihd ve Terakkye hidmet edib kendini meydna karmamak pek mkildir. Mill meclisde ka 593

vaziyyetde adam olduunu bilirsiniz. tilfc, ittihdc, mill, mstakill fikirli adamlar idre etmek ve kendini meydna vermek mkildir. Ben hakikati meydna karmak iin elimden gelen her eyi syleyeceim yalnz sorunuz. Rupen Efendinin yaz-hnesine gitmiim. Bir defa gitdim tccrndan Minas Karabetyan vardr, byk mikdrda Lehistandan kurun kalem getirdiler. lnlarn yazmak iin gitdim. Rupen, Karamaz, Doktor Bene bir gn ayrlm adamlar deillerdir. Paramaz stanbulda nc kongre olacan biliyordu. Ve Kstence kongresi protesto edilib kar konulacakd, zann ederdim ki o buna mni olmak iin geldi. Red Beyden anladma gre baka maksad da varm. Bene benimle hi konumamdr Paramaz da konumaz. Paramaz benim gazetemde makale ner etmedi ve edemez. Bu rfekas benim gazateme ve kitblarma boykot yapmlardr. O mddeleri ben yazmm. Sabah Glyan ve rfekas Rusyadan gelib o srada hricden gelenlerin pek parlak istikbl ve mazhar- itimd olduklarn gryorduk. Fakat 31 Martda hepsi anlald. O mukarrert fen yere gitmez. Fen yere gtrdlerse isteyenler gtrdler. Ben milletime, devletime, kendime hidmet etmek iin Hnakm. Frka hin deildir, fakat frkada hinler vardr. Bu devletin bu hkmetin menfaati benim de kurbn olmaklm cb etdirirse beni de kurbn edin. S. Vahakn buraya da geldi, Vana da gitdi. Hsn Beye, Red Beye syledim. O der-dest olunabilirdi. Der-dest olunmadysa kabhat benim deildir. Hkmetindir. Kstence mukarrertn iitdiim gibi Hsn Beye, Red Beye syledim ve mcdeleye gazetemle baladm. tilf ile Hnaklar arasnda itilfa, Sabah Glyan ile Varastada kar gazetemde ok yazdm. Araviri vuran Aramyandr dediler. Fakat o cez yerse n-hakk gider. Onu vurdurmulardr. Fakat Aram Akbayan deildir. Ben sizi severim fakat Ermenileri daha ziyde severim. Delil onun aleyhinde ise beni de onunla tecziye edin. O derece kanatim vardr ki bir ey yapmamdr. Aram istikblini gayb etdi, yalnz onlar brakmak iin. Bir gn beni Red Bey arad, gitdim. Bana Akbayann s-i kasdda bulunduunu syledi. Sonra burada berber bulunduk. Sordum. Geri onu severim fakat hakikati ondan ziyde severim kabhati olduunu bilsem derhl sylerim. Ermeniler Trkiyesiz yaayamaz. Bazen memrlar kendilerine byk bir ehemmiyyet verdirmek iin kendisine byle bir ey yapm olmasn. Fakat bunlar mevkuf iken Aravire s-i kasd olmudur. Benim makalem on alt ay evvel yazld. Bir sene sonra Aravire s-i kasd oldu. Hsn Beye pek gevek gitdiklerini syledim. Van ubesinin pek bozuk olduunu syledim. Gevek davrandlar. Rusya lehinde bulunan Ermeniler vardr. Ben Rusyada Ermenilik kalmad diyorum. Buralarn anlamak Ermenilerin vazfesidir. Anlamayanlara da hkmet anlatmaldr. Adl ve ihsn politikas bizi ykd. Ric ederim Rusyadan kim geldi de bizi sevdi. O fotoraf bana geldi. Arkasndaki yaz 594

kendisinindir. stenilen evrk telgrafla mektbla adam- mahssla getirtmiim. Aravir hakknda s-i kasddan Hrant hakknda bhe ediyorum eer pregasyon karsnda deilsek. Pavurek ismini kim iitmi, kim bilmi, kim sylemi Hsn Beyden sorunuz. Baecike gitdim kendisiyle grdm. Karniki tanmazdm ve ben Karnikin Hnakyan olduunu bilmezdim. Onun kars geldi alad ald Hnak deildir dedi. Ben de gelib Hsn Beye syledim. Benim ay yatdm senin yzndendir dedim. Baecik ehr gibi bir kydr. Yars Hnakyandr. Delikanl takm Hnakyandr bir ksm Tanakdr. Baz evrk da Baecikden aldm. Mhimm Hnaklardan birini oradan aldm. Balasanyan Hnakdr ve zann edersem kad gitdi Rupen: S. Vahak ahsen tanmam nerelidir bilmem. Kirkor Nalbandyan tanmam. S. Vahak odur. [re olunan fotorafa bakarak]. Bunu yedi sekiz sene evvel Kafkasyada grdm. Sekiz sene evvel grmtm. stanbula gelmi amm grmedim. Balasanyan ortam idi ve Hnak idi. Onun Sabah Gl ile muhberesi yok. Varastad teden beri arkadamdr. Varastad ile muhbere ben ederdim. Balasanyann onlarla hi ii yokdur. Agobu, Sinbat yaz-hnede hi grmedim. Paramaz ile Doktor Benenin bir arada bulunduklarn bilmem. Doktor Bene ile ya ya be defa grdm. Bir iki defa hastalm iin gitdim. Doktor Bene merkez olduu zamn ben kdm. Matbaa eylerini ben merkeze brakdm. Borclar iin Varastada yazdm ki kim verecek. Makineler ve teferrut hep merkezde kald ben ya borlar veriniz, ya makineleri veriniz dedim. Ben yalnz giderdim. Bonolar ben imz etmidim. O tammi ben hi okumam ve grmemiim. [stanbul merkezinin ubeleri yedi numrolu tammi okundu] kii ben S. Vahak, Doktor Bene ile gitmemiim yalnz ben gitmiim. Doktor Bene hi gitmemidir ve alkas yokdur. kii deil ben gitmiim. Kstence kongresine gitmedim, kim riyset etdi bilmem. Eyy almak iin yalnz ben her vakt mrcaat etdim. memr gitmemidir. Ben her vakt gitmiim. nki Zeli Mardirosyan gelib benden paralar isterdi zr bonolar ben imz etmidim. Ben de gidib paralar iin merkeze syledim. Doktor Bene: Kstence kongresine vekleten res Vahak ile gnderdim. Vahak burada idi taradan geldi. Ohannes Yergazaryan ile Vahakn evime geldiler, grdk. Vahaka dedim ki benim veskam var amm Sabah Gl ile aramz ak olduu iin gitmeyeceim dedim. Matbaa ve edevt iin mrcaat etdim. Bana murahhaslk veskas geldikden sonra gitdim. Murahhas veskas gnderdiler, ben de gazete meselesinden hesb almak isterdim. Harbden dndkden sonra gitdim sordum. Bana dediler sen yokken Sabah Gl geldi taradan getirdii paralar vermedii iin matbaa hacz olundu. Varastad da bonolarla paralar alm gitmi onlar 595

hesb vermeden biz de vermeyiz dediler. Vahakn Harputdan stanbul kongresine murahhas geldi. Rupen hastaln bakdrmak iin geldi. Bir daha grmedim. O vakit ben de veskay redd etdim ve siz bu kadar mesl oldukdan sonra ben nasl eyy alabilirim. Taraya para toplamaa da gitmedim. Harput tamm almadklarndan bana yazyorlard ve murahhaslk teklf ederlerdi. Haziran on drde kadar demek yle bir ie teebbs etmedim. Vahakn 1913 Nsnnda geldi buraya asl ismi Kirkor Nalbandyandr. Ben de hesb dir hibir alkam yokdur. Benim buradaki merkezle ihtilfda bulunduum hlde nasl i grrdm. Sunnik kimdir bilmem. Ben Baecikde tebdl-i hevda idim avdetde burada o mesilin cereyn etdiini anladm. Bu akd olunmayan kongrenin mukarrertdr. Ben de redd etdim. Arzoroni onlarla pek temsdadr. Hric merkeze gemedim. Ben istif verdikden sonra harbe gitdim avdetimde veskay evimde buldum. Motoru sormak iin merkeze gitdim. Sabah Glyan ve Varastad da mesuliyyetlerini anladkdan sonra ben iden ekildim. Murad, Zaharyan, Sabah Gl, Varastad haklarnda nefret peyd etdim. Sonra Kstence kongresi geldi. Bende veska vard amm nefretimizden dolay ben gitmedim. Ben bu frkadan kmadm. Bunlarn talmt vard takb ederdim anlamak iin. Tamm iin bana gelmedi. htillci olduunu ne bileceim hric frkann ihtillci olduunu ok sonra anladm ve onlarla hibir alkam yokdur. Babikyan kimdir bilmiyorum. Arkadalarmzdr bir Vanik var. Benim yazdm eyler ahlk ve fenndir. Benim byle bir yazm gsteriniz. 1913 kongresine gitmedim resi gnderdim. Amm yalnz frka ahvli mevz-i bahs olacakd. Benim elimden yazmak gelir binen aleyh istese idim yazardm. Paramaz bende erkeklik olmadn yazyor, benim zten hilkatimde yle ey yok. Vandan bana bir veska gndermiler. Ben de birisine verib gndermiim. Beni az tayn etmiler amm ben kabl etmedim. stemedim. 1990da(?) da bende gazete kacak. Btn dnyda bulunan siys frkalarn mrevvec efkr olan gazeteleri alrm Leon Balasyandr. Baka frkalarn da var fakat getirmemiler. Zaharyan ve Murad gelsin de benim gitdiimi sylesinler. sbtm odur ki ben murahhas olsa idim onlar bana mektb yazb vsta olunuz demezlerdi. Kongreye riyset etmedim kim etdi bilmem benim ismim oraya gitdi. Beni murahhas yapdlar para iin, amm ben para gnderdim mi? Bogos Bogosyan: Ben, Patukyan Adapazarl, S. Vahakn nm- dier Kirkor Nalbandyan. Hemayak: Atam Hamparsumyana Kayseri vekletini vermidim Bogos Bogosyan: Reyini Bene kime verdi bilmem. 596

Bene: S. Vahakna vermidim reyimi Paramaz: Bu fotoraflara inanmam. Hnakyan fukar partidir. Tanak bakadr karmam. Tanak ve Hnakyan hibir vakt birlemez. Eer Mertiyyetden sonra Ermeniler ihtillci olsaydlar, Van civrnda Krdler kalkd zamn Ermeniler de ihtill ederlerdi Bitlisde Hnaklar byle yapm yle etmi diyorsunuz, Bitlisde Hnakyan ve ubesi yokdur. Btn Ermenilerin kefleti biz on iki adam deildir. Biz tutulduktan sonra Tanaklarla Hnaklar birlemi ise bilmem. Muda Hnakyan var fakat ubemiz yokdu. Van, Geada(?) da Hnakyan deildir Tanaklar bir gedikli ldrd Hnaklar kardrmad. Hnakyan sosyal demokratdr. Hnaklarn mrnde hi o kadar silh olmamdr. Hnakyan hibir vakt istemez ki Osmnllk memliki taksm edilmesin, taksm baka, adem-i merkeziyyet bakadr. Biz adem-i merkeziyyet istiyorduk. Sako isminde bir komitecimiz yokdur. Sako Tanaklarda bir komiteci vardr. Hnakyan Osmnl memlikinin taksmini hibir vakt istemez. Devlet iin orada hibir sz yokdur; devlet ve hkmet baka bir eydir. Parlamentoda gl olan partinin ksmdr. Devlet iin bir ey sylenmemi. Hkmet iin sylenmemidir. Hnakyan hkmete zarardr. Ben Rusya hkmetinden bahs etmem. Ben Rusyadan kab buraya gelmi bir misfirim. Ermeniler mstakill olsa yaayamaz. Sosyal demokratn vatan yok. lk makale benim deildir. Bene: Yazd frkaclkdr. Paramaz ne yazarsa yazsn frka onu kabl etmez. 1909 kongresinde Sosyal Demokrat Hnakyann iki merkezi olacakd. Biri Trkiyede, dieri de merkez-i umm. Trkiyedeki merkez memlik-i Osmniyyedeki uabtn murahhas olacakd bir Hnak beyn-el-milel bir yere nasl giderse umm kongreye de gider. kinci kongreye kadar hem umm merkez, hem Trkiye merkezi buras idi. kinci umm kongre adem-i ekseriyyet sebebiyle akd edilemedi. Mahall kongre oldu. Azlar mkilt iinde kald. 1913 kongresi bizim frka iin elzem idi. Hkmetin msadesiyle birinci kongre nasl teesss etdiyse ikincisi de yle akd edilecekdi. Paramaz: Bir masmun mahkmiyetinden ise ber etmek lzmdr. ki noktada ithm eder. Biri s-i kasdda, dieri Ermenilerin umm isynnda. Bu kitblar, bu kdlar bizim ithmmz mcib midir deil midir. Ermenilerin Mertiyyetden evvelki hlini mevz-i bahs etmeyeceim. Mertiyyetde Ermeniler terk-i silh etdiler ve kodular. Mertiyyet 597

Ermenilere en ziyde yarad. nki iktisdiyytda terakk etdiler. Mertiyyetden sonra Ermenilerin hli biraz ktledi. Onlar anladlar ki Mertiyyetin teesssnde silhlarn brakdklarndan aldandlar. Mertiyyeti sevmeyenler Mertiyyetin Ermeniler vstasyla geldiini sylediler ve Ermenilere kar hareket balad. Adana ve sire. Ermeniyi ezen bir de kapitlasyonlar idi, Ermeniler Osmnllarn kapitlasyonlar iinde kalmasn rz etmezler. Ermeninin bir ii olsa hukkunu ecnebiler akd ederdi. Ann iin kapitlasyonu istemez. Rus kendi memlikinde Ermenileri kesiyor, eziyor da burada Rus kendisini Ermenilerin hmsi gsteriyor. O Rus ki ben Ermenistan Ermenisiz isterim dedi. Geen senelerde Rus yine Mermehemi(?) ve sireyi ayaa kaldrd ve Ermenileri krdrd yine Ermeniler memleketinde kaldlar ve bilirdi ki bu Rusun tahrkidir. Ermeniler devlete mrcaatla muhfaza istedi. ki sene evvel patrik-hne, frkalar ahlnin vicdn bir rm-gh istedi. Dni Bey bizim imendferlerimiz yok ki size slaht verelim dedi. Artk Ermenilere nefslerini mdfaa etmek kalyordu. Mdfaa-i nefsin kabhat olduunu zann etmem. Hatt Kuranda da vardr ki herkes nefsini mdfaa etsin. Ne fark var mdfaada, ne fark ihtillde. Evet ok fark var. nsan Allahn binsdr, melndur o adam ki Allahn binsn ykar. Birisine hcm edilmez, ldrlmezse o da mdfaaya hcet kalmaz. Bir kimse ki mdfaa-i nefs etmez devlete de yaramaz. Bir zbit kendi ahsn muhfaza etmezse devlete yaramaz. Ve muhfaza-i nefs ile devlete bir ziyn gelmez. syn devletin hkmnden kan ile, top ile, tfenk ile kb hkmeti istememekdir. Sizin bu kdlarda hi bulundu mu ki Ermeniler Osmanl Devletinden ayrlsnlar ve ayr bir beylik ve ahlk tess etsin. Hibir kd yokdur. Bunlarn hepsi slahtn etrfna gelir ve kabl edilen slahta gelir biz hatt kdlar brakalm; Ermenilere Osmnllkdan ayrlb mstakill bir hkmet tekl etmek el verir mi? Ermeni tccrdr, sanat-krdr, onun iin isterdiniz, vsi yer. Ermenistan denilen be vilyta samaz ve orada terakki edemez. Rum ile Arnavudlar Osmnllkdan kdkdan sonra gmrk kondu. Vanda koyuncular dd ve ticreti kald. Bizim programmzda Ermeni parti merkeziyyet kabl ediyor ve merkeziyyetden kmak istemiyor. Mnsebet bizde mi, o kdlarda m? muhrebe oldu. Bu muhrebelerde biz grdk ki Ermeniler itirk etdi ve Ermenilerin hibir ihtilli grlmedi. Ermeniler Trablusgarbn, Balkanlarn ziyn istemezdi nki tccrdrlar. Ben Hnaklarda zann etmem ki silh ve evrk ksn. Mektblarn iinde var yukarda Allah aada silh, Vanda mfreze ile ictim olan bir mitingde silh tedriki sylendi ve on bir revolver alnd. Bir Ermeni gsterir misiniz ki Krd isynlarna kard. Birka hafta evvel zmir Kumandan Osmanl Devletinin tcnn elmas Ermenilerdir dedi. Enver Paa birka hafta evvel Ermenileri vasf etmidi. Bir tarafdan bu kdlar. Biz hangisine inanacaz, elbette zmir Kumandanna ve dediklerine 598

inanacaz. Bayezdda ve civrnda Ermenilerin ihtill etdiini ben zann etmem. Bu kdlar nereden gelmi ve nasl gelmi bunlar pek kt terceme olunmu, grup yerine mfreze denilmi ve asker isimler verilmi. Bizim nizmda hond(?) onbalar ictim bunlarn hibirisi asker deildir. Biz her ubeyi onar onar tefrk ederiz ve bu onar kiiye nashat etmek iin birer ba tayn ederiz. Bu kdlarn oklar, bizim hakkmzdaki malmt jurnalciler vermilerdir. Jurnalcinin biri nasl ki Midhat Efendi ner olundu Taninde. O zann etmi ki Paris bir kydr. Midhat Efendi diyor ki Parisden geldi diyor, dieri Odessadan, dieri Romanyadan gelirler, bunlar bizi mahkm edemez. nki vicdnmz pkdr. Mdfaa-i ahs etdik. syn etmedik. 61 nci mdde Ermenilerin hlinden Sultan Avrupay haber-dr edecek ve Ermenileri muhfaza edecekden ibretdir. Biz mdfaa-i ahsiyye, mdfaa-i milliyyede bulunduk Hnakyan Parti isynlk ediyor, kim ediyor karklk bizim iimizde eksik deil, biz ikiye mnkasmz birleib isyn edemez. Hnak Partiyi isynla ithm muvfk deildir. nki ikiye inksm etdiler ben onlar tevhd iin geldim ve teebbstda bulundum. Geen seneki ictimda beni az sediler. Kstencede hric iin az sediler fakat kabl etmedim yalnz her tarafdan gelen mektblar ve srrlar zerine hric azl kabl etdim ve ayrl gidermee uradm. Katl ile ithm ediyorsunuz. Sosyal Demokrat Hnakyan kl ile hibir vakt oynamaz nki o bilir ki birisi ldrlse yerine dieri gelir. Buradaki arkadalarmn arasnda ittihd tm ve arkam olmal ki o s-i kasd yapabileyim. Hric partiden stanbul merkezine yatdrmak iin murahhas geldim. Taninde okudum ki Hnaklar Venizelosla itilf etmi s-i kasd iin. O kim ben kim Rumlar stanbulu ister. stanbul kimin, Ermenilerindir o hlde onlarla nasl birleirim. Burada Ermenileri Rum unsur krdrd ne iin iktisd iin. Bu vilyetde en ileri giden Ermenilerdir nki onlarda var ilm, onlarda var ticret, onlarda var zirat, onlarda var iktisd. Onlarla nasl yaayabilirim. Cenk-i mada Trk benim tasmam alamaz nki ticret bendedir. Venizelosla yaayamam nki ticret onlarn evveldndadr. Benim mrm gedi bana ne yaparsanz yapn bunlara acyn bunlarn zerine pek yrmeyin. Buraya getirdiim adamlar hibir vakt grmedim ve grmediklerini sylyorlar. Alt bin frank Espilandidde(?) bir gece elentisidir. Bu kadarla byle bir s-i kasd olur mu? Bir masmun mahkmiyyetinden ise on mahkmun tahliyesi evldr; nki vicdn, hukk byle mirdir. 13 Mays 331 heyet aynendir Paramaz: Dn gsterilen fotoraflardaki adamlar Tanaka iddir. Hnakyana taalluku yokdur. Dhiliyye Nezretinden gelen tahrrtda sylyorlar ki Tanak ve Hnak tevhd-i mesi etmidir hl-bu-ki verilen ismler Tanakstyun, silhlarda onlara iddir. Hnakyan Komitesi kabl etmez 599

bakalarnn yapd efli. Sosyal Revulsiyun belki yapar fakat Sosyal Demokrat kabl etmez. Bu muhrebe mdfaa-i milliyyedir. Hnaklar muhrebeye zarardr demek istemem. Bakas taarruz etmi olduundan Hnaklarda hh-n-hh muhrebe ediyorlar. Heyet-i ihbriyye Ermenilerin mdfaada aldn sylyor. Heyet-i ihbriyyenin szlerine inanrm, jurnalcilerin szlerine inanmam. htill iin birini mahkm etmek bir fil grlmek lzmdr. Hnaklar hi ihtill etmezler; Bir yerde ki ittihd yokdur o taarruz etmez dstrunu mdde-i umm bilmesi lzmdr. Ferenya isminde bir kz muhkemeye karmlar lfte olduundan mahkm olacakd. Delili vard. Fakat Ferenya soyundu bu gzellik hat yapmaz dedi. Evet gzellikde hat yapmaz. Benim milletim o kadar gzeldir ki onu bykler vasf etmidir. Sizin reyinize, vicdnnza brakrm. Hukk bunu kabl ediyor bir mcrm filiyyt iinde tartmak lzmdr. Yoksa zann ile mahkm edilmez. Men-i muhkememizi ve bizi iyi bilmenizi dilerim. Ben buraya bardrmaa gelmiim ve arkadalar bir yere cem edib nashat etmiim dell gstermiim. Agob Hazaryan: Nasl gelmiim nasl sylemiim bir terrist olsam silhm olurdu Gapril Keiyan: Bir ey diyeceim yok. Sinbat: Benim bir ey diyeceim yok. Birderlerim beni memlekete istediler vlidemin hatrn krdm geldim burada biraz alp gidecekdim. Hibir frkaya dhil deilim ve hi kimse ile grmedim Gaprili vapur iinde grdm ve konudum birlikde geldik. Agob Hazaryan Odessada bir iki defa grdm ve Ermeni olduunu bilmezdim. Ben buraya geldim bir buuk ay bekledim i bulamadm param tkendi gitdim Armenak Vartanyandan on mecdiyye dn aldm. O srada beni der-dest edildim. Vicdnnza sul ederim iyi tahkik ediniz. Rupen: yi Trke bilmiyorum. Hat edersem afv ediniz. Tevkif olundukdan sonra yaz-hneme gitmiler mektblarm getirmiler fakat hepsini getirmemiler ki onlar imdi mdfaam iin lzmdr sonra bana id olmayan mektblar kardrlm. Bunlar zten ahs mektblardr. Ben murahhas imiim. Murahhas olsam resm mektblar almaklm lzmd. Veskalar geri var. Fakat Hnakyan Frkas burada bir gazete ner etmek istiyordu. Gazete neri iin matbaa ltn aldk bonolara ben imz etdim. Drt yz elli lira bor kald. Gazete iki ay devm etdi kapadld yine kd. Yine kapadld. Sonra kongre oldu. Dierleri az oldu ve devr edildi. Fakat bonolar teslm edilmedi. Alacakllar bana mrcaata balad, hl-bu-ki az-yi sbkadan her biri bir tarafa gitmi. 600

Zeli, Mardirosyan mahkemeden celb gndertdiler. Sirkeci Sulh Mahkemesine mevkuf olduumdan mahkemenin tehrini b-istid taleb etdim. Bu borlar iin Muradla, Zaharyanla grmee merkeze giderdim. Bir gn Varastada bir mektb yazdm ki siz burada iken matbaay basdnz siz gitdiniz buradakiler paray vermiyor. Bu ne olacak diye yazdm. Bu maksadla Varastadla biraz muhbere etdik. Varastad Rusyadaki ubelere git para topla bu borlar deyesin diye bana bir veska gnderdi. Siran Vahakda var Samson Vahakda var. Ben bu veskay redd etdim. M-dmki ben frka iinde deilim ve kendi iim vardr ben gitmem. Siz gidin, toplayn bana bu borcu tesviye iin para gnderin dedim. Hatt mektblarda grld ki bana ok tenbelsin diyo. Ben hatt dar gitmedim nki gitse idim borcu tesviye etmi olacakdm. Binen aleyh veska benim murahhas olub gitdiime dellet etmez. Evvelki mektblarda vardr, Samson Vahak yazyor. Bana herkes gelir gider. Yaz-hneme gelenlerin kffesi ihtillci olsa stanbulun kffesi ihtillci olmak lzm gelir. Sinbat, Gabril ve Agob Hazaryann geldiklerini inkr etmem fakat bir ey konumadk ve grmedim Paramazla bir iki defa grdm nki ben dim darda bulunurum. Cebimden iki defter kd baz adresler var ve bunlar ihtillci ve komiteci deildir. Kopya mektblar burada olsa hepsinin bir sanat vardr ve yazkdr. Kopya defterini getirin grn. Varastad ok mektblarnda diyor ki tenbelsin ve kabl etmezsin diyor. Paramazda siz almyorsunuz diyor bu mektb bana, Beneye, Arzoroniye hitben yazlmdr. Biz dhil merkez ile resm eyde bulunmadk. Okuduunuz eylerle bendeki mektblarn bir mnsebeti yokdur. nki bir prensib iin yle olacak byle olacak diye yazmyorum. Yalnz gazete iin yazyorum. Makineler frkann idi. Zeli benden para istemesin. Frkaya gidiyor, frka kabl etmiyor. Varastad da gazetenin idre azs idi. Ann iin yazdm. Veskay da bu mesele iin gnderdi. Zten bu kavgalar hep Noraurhat gazetesinin zerinedir. Eer adresler iin yaz-hnedeki kopya defteri getirilsin, baklsn grlecek ki bunlar ihtillci deildir. Benim bu ilerde hibir alkam yokdur. Doktor Bene: Heyet-i Tahkkiyye ithmn redd ederim. htillcilii kabl etmem. Dhil olduum frka Sosyal Demokrat Hnak Frkasdr. htill frkasnn azs haf, tekilt askerdir. Hl-bu-ki bizim frka alendir ve hkmetin msadesiyle teesss etmidir. Hricde kongre akd edilmemidir. Bu kongreleri hkmetin men etmemesi bir fikr-i ihtill olmadn isbt eder. stanbul merkezi Trkiyedeki ubelere bakar. ntihbtda cidlde bulunmu, sosyalist kongrelerine meslei hasbiyle murahhas gnderildi. Amele sandklar tess etmidir. Muhtelif mevkide bu gibi amele sandklar yaplmd. Bir yere propagandanist gitdi mi hkmetle temasda bulunur istihsl-i msade eder. Ondan sonra konferans verir 601

ve bil-tefrk herkesi davet eder. Az ise bir grub, ok ise bir ube tekl eder ve gruplar bir ba, ubeler bir heyet idre tayn edilir. Frkann ismi Sosyal Demokrat Hnakyandr ve mhr Trke ve Ermenicedir. Ser-levhasnda Ermeni kelimesi yokdur. Mukarrert mcibince bunlar stanbul merkezine merbtdurlar. Umm kongreye murahhas gndermekde hrdrler. Mntahab murahhas tayn edilen mahalle gitmee mecbrdir. Ekseriyyet hsl olunca kongrenin akdi mer ve her bir mukarrert makbl ve muteberdir. ntihbtda frkann verdii talmt ile rey vermek ve idre etmekdir. Frkamz byledir. Binen aleyh ihtillci olmaz. Mertiyyet bulunduka frkamz yaayacakdr. Kstencedeki kongrenin akdini kimse kabl etmez nki ekseriyyet olmadndan bizce gayr-i merdur. Bu gayr-i mer kelimesi illegal sretde terceme edilmi ise yanldr. Ayn frkann birinci umm kongresinin stanbulda akdine hkmet msade etmidir. 1912 kongresi de burada olacakd ekseriyyet olmadndan akd edilemedi. Hric merkez baz ahvl-i n-becda bulunduundan 1913de umm kongrenin akdi muhakkak lzm idi. Ekseriyyet tekl etmedii iin kongre akd edilmemi. Sabah Glyan, Varastad gelen baz murahhaslarla bir kongre akd ederek baz mukarrert ittihz edilmi ise de bizce baz ubeler mer ve muteberdir ve bazs gayr-i mer ve gayr-i muteberdir dediler tefrka da buradan kd. Byle bir frka ihtillci deildir. Ve frkama ihtillci nmn atf etmeyi redd ederim. Sosyal Demokrat frkamza duhlm byledir. Bu frkann mesleini ictihdma muvfk buldum ve 1912de dhil oldum ve pek ziyde aldm. Noraharet gazetesinin neri iin uradm. Ve az tayn edildim. Varastad gazete idresine tayn edildi ve mesuliyyet kendisine iddir. Serd etdiim mtlat mcibince ileri taksm ve yoluna koydum. Alt mh iin tarada bulunmak zre Bafraya gitdim. Beni stanbula ardlar geldim. Bakdm herkes bir tarafa gitmi. Murad gelib taahhd etdiim paray benden istediler. Ben de hibir taahhdm kabl etmedim ve Bafrada kazandm yirmi be liray verib istif etdim. Benim hakkmda bir tamm karb terzl etdiler. Sabah Glyan kulbn ve matbaann haczine sebep olub Parise gitdiler. Murad Mersinde idi. Evrkmda okunduu zre bir merkeze murahhas olmak merdur yan iki merkezin alkasn temn iin murahhas olmak merdur. Rupen ve S. Vahak Rusya iin diyor. Yedi kiiden Kirkor Cell ve Zaharyan burada kalmd. Bunlardan hesb istemek ve ubelerine bildirmek vazfeden idi buradaki merkezi tayn(?) etmek ve zamanlarna id ileri tesviye etmek iin beni murahhas tayn etdi. Taahhdt toplamak, yoksa cebr almak deil. Arsen ile Hayk dar kdnda sosyal demokrata id tarada iki kiinin para topladn ve bunlarn frka ile alkas olmad gazetelerle iln olunur. Sabah Glyan benim bu gibi eflden mberr olduum iin bana bir mektbla bir veska yazd. Ben de merkezden istzn etdim. Hric merkezin kongre davetiyyelerini de ubelere tevz iin kendilerine teslm etdim ve bir mektb yazb stanbul merkezine yazdm. kinci bir mektb yazdm. Gazetenin kapanmasna sebeb-i re 602

vermedim. Sabah Gl ve Varastadn yapd s-i istimlt serd ile anlatdm. Bana murahhaslk merdur fakat uslnde dediler. Ben de redd etdim. Bu esbb ber-taraf olsa bile taraya para toplamak iin kimsenin gnderilmeyeceini sylediler. ubeler fukar bir hldedir. nki Sabah Gl para istiyordu. Evime gidib karlan tammi de okudum. Sanki Frkann parasn yemiim. Bu kadar tahkre mebn bu frkaya girdiime bile pemn oldum. imdiye kadar frka yznden peran olduumu ve artk frkada kalmayacam bil-beyn bunlarn 1914 kongresinde arz- malmt etmek zre murahhasl redd eylediime dir bir mektb yazdm, evrkmda veska bulunamad. Murahhaslk bundan sonra Melkon Efendi isminde birine teklf edildi. Evimdeki evrk ve ubelerdeki kuydtda nmma id bir kelime yokdur. Mektblardan ifde-i merm yledir frka iinden b-haberiz vsta olub bizi haber-dr ediniz diyorlar. Vsta-i mnsebet olunuz diye onlar teklf ediyor, yoksa ben murahhas deildim. Vsta-i mnsebet olunuz demee hcet vard. Bu teklf Paris merkezinin talmtna hricdir. tilf etdikleri gibi isnd olunan murahhasl kabl etmediim taayyn eder. Paramazn Kstenceden yazd mektbda benden pek kk yokdur diyor ve benden fide olmadn sylyor. S-i kasda id hibir ey bende bulunmad ve bir ey yazmadm yazdklarm fenn ve edebdir. 1912 Nsndan sonra taraya gitmediim frka ileriyle uramadm ubelerce de malmdur. te bu delil ile sbitdir ki murahhaslk teklf edildi amm redd etdim. kinci vazfe, stanbul merkezinde iki kii kalmdr, davet-nmeleri ubelere gndermekdir. Ekseriyyet hsl olmadndan burada bir konferans olmad. Arzoroni ve Kadky ubesi reylerini bana gnderdiler ben hasta olduumdan gitmedim. Ve frka ilerine karmak istemediimdendir ben de nmma olan veskay S Vahakna verdim. Ertesi gn Bogos Bogosyan geldi ona da ayn cevb verdim. Buna btn komularm hiddir. Demek ki gitmemiim ve gitmedim fakat reyimi gnderdim. nki frka umm kongrede umm ilerle itigl edeceini davetiyelerinde ak yazm ve murahhaslarn gitmesine hkmet msade eylemi idi. Sabah, Varastad kendisini mesuliyyetden kurtulmak iin gelen murahhaslarla gayr-i mer bir kongre akd edildi. Ve baz mukarrert tayn edildi. Oradan kii buraya gnderdiler stanbul merkezi redd etdi. Ben o vakt Baecikde tebdl-i hevda idim. ubelere de umm kongrenin gayr-i mer olduuna dir muharrert yazdk. Muradla hem-fikr idim. Yoksa ihtillci fikri bende yokdur. Dnyda kimse gz gre gre kendini atee atmaz ayn kongreden sonra nasl olurda stanbula avdet edebilirdim. Burada icr-yi tabbet etdim. Bu kadar kendimi bilmezsem bir ey de yapamazdm. Noksan doldurmak iin yaplan mumelta da itirk etmedim. Tammlerden ubeler anlad ki heyet karkdr ve kendi ilerini ne sretle tesviye edeceklerini bilemiyorlard ann iin bana mektb yazdlar. Yalnz Kilis ve Van 603

ubelerinin defterlerinden baz kelimeler bir araya getirilirse byle olur. 1913 trihinde btn gazeteleri igl eden slaht meselesi hakknda Kilis ubesi defterlerinde birka kelime grlmesi ihtillciliimi cb etdirir. Hnak Frkas ezilen tarafa yardm eder. 31 Mart ve Adana vakyii gemidir. Mdfaa-i ahsiyye mukaddes bir vazfedir. Sosyal Demokrat Frkas her fenlkdan mberrdr. snd olunan lekelerin izlesini taleb ederim. Masm olduumdan beretimi taleb ederim. Armenak: ddi-nmede deniliyor ki Sabah Gl tarafndan terrist olarak gnderildiimi Heyet-i Tahkkiyyede itirf etmiim bunu kabl etmem. Abraham: Ben hibir cemiyyete dhil deilim ve bunlar da tanmam bir silhm vardr ve benimdir. Falanca yerden aldm. Yeni Cmiden hrdavatcdan uzun boylu sar bykl imanca birinden yz fienkle be liraya aldm. Ben Hnak deilim. Otelci geen gn geldi sordu vicdnnza sul ederim. Aram Akbayan: Bu ikisi Hnak deildir ve mesele ayrdr. Ya davmz tefrk ediniz veya hid celb edin. Kemal Efendinin ehdetine nazaran Azaroni ve Tomacyan Efendilerin malmt varm nereden biliyorlarm, nasl olmu gelib mhimm noktalar zh ve tenvr etsin. Ben kendisine adam iin sylemiim. Ric ederim. Bi-z-zt gelsin yzme kar ehdet etsin Murad Efendi. Her hlde bir ey vardr, amm benim dediim gibi deildir. Nian bana mrcaat etdi. Siz byle ey olmaz siz eker almakla, megul olun dedim. Nian ile Karakin bana bu s-i kasd yapalm dediler. Murada gitdim ve dedim ki Nian, Karakin, Shhiyyeci Hrant, Aravire s-i kasdda bulunacaklar ne dersiniz dedim o da redd etdi. Byle adam olduunu bilsin de frkaya bir leke gelmesin. Silh tedriki yokdu. Bir tasavvur idi. Cerh meselesi bir tedkik edilsin, rapor okunsun. Bu hayt memt meselesinden ziyde nms meselesidir gryorum ki bundan frka da leke-dr oluyor hl-bu-ki frkann buna bir mnsebet ve alkas yokdur. Hrant: Ben frkaya mensb deilim Niana on be lira verdim, otuz lira ile bir dkkn adm ve ileride yz liraya kadar ser-myeyi karacakdm. Kontrat da zerlerine yapdrdm. Bunlar dkkn iletemediler. Ben de asker olacakdm. Gitdim biraz para istedim vermedi. Aravir iin ahbbmdr, akrabamdr diyordu. Karakin bir gn dkknda alyordu ne 604

iin alyor dedim Aravir s-i mumelede bulundu dediler ben de yle adam dkkna kabl etmesin dedim Karakin Aravir hakknda syleme nki o Niann enitesidir dedi. Sonra yine paray istedim. Aravirden alaym veririm dedi. Bakdm yine almad vermedi. Ben de gitdim dkkn eysn kmilen aldm. Elbiseyi de aldm. Elbiseyi istedi vermedim. Bundan sonra Karakini bir kerre grdm. Odadan kmas iin Niana sylerim dedi. Karakin bana da Aravirin elbiseyi istediini syledi. Nian gelsin grelim dedim bu hesbt kat edelim yarn gelecek dedi. Ben de ertesi gn gitdim. Grdk. Biz mnzaa ederken Aram Akbayan geldi ve kavgamz iitti. Aravirin elbisesini istedi. ehrenbih gecesi ne yatdm ne uyudum. evki Bey ismindeki ser-tabb beni muyene etdi oradan Haydarpaaya gitdim. Cam aldm mektebe gitdim. Yan Ferers(?) Hasta-hnesine. Sat buuk rddelerinde idi geldim tebevvl-d-dem denilen hastalk bana zafiyyet vermidi yrmee meclim yokdur. Kendi aralarnda syledikleri szleri bana atf ve isnd ediyorlar. Ben fenn bir ferdim. Ne Hnakm ne komiteyim, hibir malmtm yokdur. Yzba Sleyman Efendi, Pertev Efendi, Ser-tabb ikiye kadar kaldm bilirsiz. Hastaym. Hayr konumadm Niann mftereytdr. Karakin: Nian ile bir buuk senedir ortaz. Ser-myeyi Hrant verdi. Berber yatardk. olmad ziyn etdik. Hrantn paras zerimize kald. Bana be alt lira bul dedi buldum be buuk lira getirdim. Geen kk bayram pantol lastik ald gitdi. O da nihyet otuz lira vermek artyla ortak olacakt. Paray ok grd. Girmedi ve borcu istedi. Nihyet asker olub Edirneye gitdi. Bana Karnikin mektbunu gsterdi. Peki borcu gnderelim dedim. Birka gn sonra yine geldi. Bu dkkn meselesini ne yapacaz dedi. Nasl istersen yaparz dedim. Sonra Aravirin de Hrantdaki elbiseyi istediini syledi. Sonra ben de Burusaya gideceim dedi. Nian geldi beni ard. Aravirden bir lira vermesini ric etdim ve yoktur olsa veririm dedi yalnz elbiseyi getirtiniz dedi. Bir iki gn Nian gayb oldu. Yine geldi. Otuz krk lira paramz var ne yapalm dedik, eker alalm satalm dedi. Bir gn yine geldi. Bu paray Aravirden aldm dedi. Sonra eker alma karrladrdk. Birka gn sonra yine geldi. Bu Aravir tuhaf dedi benim yanmda tekine berikine laf eder. Hatt baka yerlerde de evlenmi gazete resmini basm dedi. Byle konua konua kprye geldik. Tandk gazeteci vard. Ona byle gazete var m diye sordum. Bulurum dedi. Birgn yine mey-hnede elli dirhem iki idik. Bana bu gazeteyi bulmal dedi. Ben nereden bulacam dedim. Aram Akbayan tavsiye eder misin dedi. Peki dedim. Birka gn sonra Aram Akbayana tesdf ettim ve seni Msy Nian seni grmek istiyor dedim ve byle bir gazete var okumak iin senden isterdim peki getireyim dedi. Sonra birgn getirdi gazeteyi kahvecime brakt aldm. Niana verdim. Nian grmek istediini tekrr syledi. Kahveci 605

vstasyla Aram Akbayana haber verdim. Sepeti Hnnda buluma syler. Nian da ara sra eker alalm yle edelim diyordu beni vre ediyordu. Ertesi gn kendisi tekrr gidip geldi. Sepeti Hnnn yanndaki kahvede grdk ve takdm ettim. Birka gn sonra tekrr kahvede bulumular. Aram Akbayan eker aln, fndk getirtin dedi. Sonra ayrldk. Bir iki gn sonra yine geldi. Aram Akbayan, Hrant, ben, Nian vardk. Hrantla para iin konuduk eker alacaz paranz vereceiz dedik. Hranta elbiseyi vermem dedim. Nian da Aravir elbiseyi versin yoksa fen olur diyor dedi. Akba Niana gazeteyi Niana gazeteyi okudun mu dedi. Nian da okudum dedi bu kz kardamn nmsudur ben bunu ldreceim yalnz sen komiteye syle de bana kuvvet versin dedi. Akba byle ey olmaz dedi. Nian da sen git bir kerre komiteye dan dedi. Akba peki dedi. Akba gitmi sormu ve Nian komiteye olmaz demi Nian da peki ben yaparm dedi. Bir gn kk bayramda haber braktm ki ya Nian, ya Aravir beni mutlaka grsn dedim iki gn sonra Nian geldi ne o dedi. Ben de Aravirden bir lira iste dedim. O da sen gel iste dedi. Ben gidemem iim var dedim. Nian da bir mektb yaz dedi ve yazdm. Aras birka gn geti ne oldu dedim. Bir kz seviyorum yayorum dedi. Ay bana kadar bana altm yetmi lira verecek dedi. Bana paran var m dedi altm param var dedim bana verdi. ehr-enbih gn kahvede iken Nian geldi. Niye gelmedin dedi. im vard dedim. Gel aderde alalm berber yiyelim dedim o da sa ol dedi. Birka gn evvel Nianla Aram Akbayana gitdik yokdu. O gn Aram geiyordu Nian niye geldi dedi. Ben de mhimm bir ey syleyecek dedim. yle ise cuma gn gelirim dedi ve gitdi. Nian beni sinemaya istedi iim olduundan gitmedim o gece beni gelib der-dest etdiler. Ohannes Yergazaryan: ubemiz trih-i teesssnden trih-i infikkna kadar amele sendikalar tekl ederek sosyal demokrat nizm-nmesine muvfk olarak ibrz- faliyyet eylemidir. Kstence kongresine murahhas gnderilmesine gelince. Bu hkmetin msadesiyle gidilmidir. Hatt stanbulda akd-i ictim eden kongreye gelen murahhaslar hkmet men etmemidir. imin kesreti mcibince ben Kstenceye gitmedim reyimi oradaki Atam Efendiye verdim. Bir ahs hkmet tarafndan musaddak bir frkann murahhas olmasndan mahkm olamaz. Belki fen bir karr vermi olsun. Veklime talmt vermedim ve veskada dahi byle bir ey yokdu. Kstencede kongrenin ekseriyyet olmadndan teekkl etmediine dir stanbuldan bir tamm gelmitir. Binen aleyh Atam Efendiye verdiim reyin de mnfesih olaca tabdir. Ekseriyyetle teekkl etmeyen kongrenin mukarrert tab mer olamaz. 1914 Haziran ibtidsna kadar Kstence mukarrertna dir hibir ey ubeye gelmedi. Mukarrertn posta ile, veya vsta ile ubeye evrk- muzrra gelmesinden ube 606

mesl olamaz. ubemize esliha tevz etmedim. llegal tekilta itrk etmedim. Esliha fotorafsne gelince fotorafdaki adamlar Tanaka id olduunu gsterir. Yervant Panavur: Heyet-i Tahkkiyye neriyytda bulunmakla ithm ediyor. Mdde-i umm bil-ruhsat gazete ner ettiimden bahsle ithm eder. Gazetem iktisd ve mldir. Siys deildir. Baykar(?) nm gazetenin muhteviyytn tedkik ediniz bir siys kelime bulamazsnz. Muhteviyyt renc-berlie iktisda iddir ve ruhsat-nmesi vardr. Paramazn defterinde ismim varm. Ben muallimim, gazete muharririyim ve Hnakm. smimi ne iin yazm o bilir muharrir olduum iin mi Hnak olduum iin mi o bilir, sorunuz. Beretimi taleb ederim. Bir gencin ahlnin terakkiytna almas takdr demektir. Kigam: Bana bir crm isnd olunuyor. Ben gy Parise gidib kitbetde bulunacakdm. Hl-bu-ki ben mcerred tahsle gidecekdim. Ben Osmanl hukkundan ehadet-nme aldm ve Paris Dr-l-fnnundan diploma almak iin gidecekdim. Evrkn hangi satrnda kitbet iin gideceim mestrdur. Parisde bulunan Varastad burada tandm ve mektb yazdm hukk programn istedim. Rupen Efendiye yazd mektbda beni aryordu bunun iin. Srf tahsl iin giden bir gen kitbetde bulunarak tahsline devm edebilir mi? Seferberlikde Mekteb-i Harbiyyeye gidib hidmet-i askeriyyemi f ederken tevkif klndm. Odamn taharrsinde Yeridasar Hayastan isminde bir gazete km. Ben Klcm(?) gazetesinin muharriri idim. Gazeteler birbiriyle mbdele ederler. Rusca, ngilizce, Franszca, Almanca ve bi-l-hssa meslek-d gazeteler yek-dgeriyle mbdele ederler. Arkadalar bunlar mtlaa eder hatt Hemayak Efendi Rusca gazeteleri okurdu. Duhl memn olmayan bu gazetenin evimde zuhru cinyetle ithmm cb ettirir mi? Paris kitbetine id crm isnd ise byle bir tasavvur ve tamm olsa bile file kmadan mcib-i mczt olur mu? Karnik kendi mektbunda bir srdan bahs eder ve bu srdan malmtdr olduum yazlyor. Bu srr bence malm deildir. Kendisi biliyor. Bu srda bir err varsa mesuliyyeti kabl ederim. Hnaka mensbiyyetim mcrimiyyetimi cb etdirmez. Frka ihtillci ise imdiye kadar hkmet bu frkay fesh ederdi ben de dhil olmazdm. Mekteb-i Hukkdan kdkdan sonra frkaya girdim. Ben senedir burada bir risle-i mevktenin muharriri olduum hlde hep nazar, fenn, hkm mbhesede bulunuyordum. Makalelerim fenndir. Sosyalizmin ulv bir fikr olduunu anladm ve tetebbutda bulundum. Serd edilen iddilardan ve ithmlardan hibiri tahakkuk etmiyor. yed tahsl rzsu cinyet add ediliyorsa onu bilmiyorum. Heyet-i dileniz beni bu isndtdan tebriye 607

ile beetime karr verecekdir. nki masmum. nki hibir fil irtikb etmedim. Mgrdi retiyan: Frkamzda hibir ihtill fikri yokdur. Ben mer bir sretde aldm. Hkmet memrlar verdiimiz konferanslarda bulunmulardr. ubemizin evrk dim hkmete akdr. htill bir fikrimiz olsa idi hkmet-i mahalliyye bizi der-dest ve merkeze sevk ederdi. Der-destimde taharriyyt yapdlar hibir ey bulamadlar. buuk senedir bu frkaya girdim. Mamuretl-azzden der-dest edilib buraya geldim ve bu efendilerden kimseyi tanmam. Adletinize mrcaat ederim. Yermeye: Ben kimsenin silhlarn muhfaza etmedim. Tatyos nmndaki biri bana bir tabanca getirdi ve satmaklm syledi. Beyolu taharr memrlarndan Karabet Efendiye syledim getir dedi. Karabet Efendiyi aradm Misk(?) Sokanda taharr memru Ali Rza Efendi de bilir. Sonra askerliim iin gitdim. Tabancay Mdriyyete teslm etdim. Tomas: ki numrolu tammden biz ve ubemiz ithm ediliyoruz. Nmmza byle bir tamm gelmedi. Ayntab ubesinden bir refkimiz Amerikaya giderken Kilisden geerken bu tammi okudu. stanbul merkezimiz lav edildiyse neresi ile muhbere edeceimizi Paris merkezinden sormaa karr verdik. Ayntabdan stanbulda kongre akd edileceini ve murahhas tayn etdiklerini yazdlar reyimizi biz de oraya verdik. Biz stanbuldan baka bir merkezimiz bilmiyoruz. Eer kabhatimiz varsa Osmnl klc keskin, bizim boynumuz incedir adletinize havle ederim. Agob Basmacyan: Msellah hondlar(?) tekl etmedik. Silh aldmza dir bir karr var m? ubemiz ihtill fikri besledi mi tahkik ediniz biz tekiltmz nizm-nme mcibince yapdk. Sveyda cihetine yazdmz silh gelmesiyle ithm olunuyoruz. Kopya defterimiz meydndadr. O mektbdaki mdfaa-i nefs meselesini ihtillci diye telakk etmenize vicdnnz rz deildir. Bogos Bogosyan: Bafra grubu mildn 1912 Mays birinden balyorsa da ube nvnndan mahrm idi. O srada ben grub ba olarak tayn edildi ve ben grubu ubeye tahvle aldm. ube tekli iin bir adam aradm. Arkada Doktor Bene Bedros geldi ve konferans verdi ve herkese bil-tefrk-i mezheb cmlenin ubeye dhil olmasn istedik. steyen girdi Trke ve Ermenice mhr teslm edildi. Noraharet gazetesi resm gazetemiz idi. Bu gazete tatl oldu. Doktor Bene de istif etdi. Biz 608

merkda kaldk. 1913 de davet olunduk. ubemiz beni salhiyyet-dr murahhas gnderdi. Geldim Kstenceye gitdim. Kimse gelmedi, meclis olmad mzkere olmad. Bunlar birer hakikat iken haylimizden gemeyen isndtda bulunuyor. Beyntm cidddir. Hatt szlerimin doruluunu Heyet-i Tahkkiyye de tasdk etmidir. yle ki S Vahakn Tokamyann(?) ismleri gemedi. Doktor Beneyi ardm berber gidelim dedim fakat gelmedi. Kendimi tebriyeye almayacam adletinize havle ederim. Karnik: Hkmetden kadmn sebebi icrdan gelen evrkdandr nki param yokdu habs yatmaklm lzm gelecekdi onun iin ev tutmasn yazdm. Ortam olan Vanl Nian a geziyordu yanma aldm dkknmn yarsna shib oldu ve en nihyet paray alnca emniyyet etmedim. Yervant ve Kegamn oda arkada iken paralarn ald. Kulbe de kefl olmaa o kandrd. Martn beinde mektb yazdm. Ne Hnakm, ne Tanakm. Aram Akbayan: Mdde-i umm ve Heyet-i Tahkkiyye Aravirin s-i kasdnda medhal-dr olduumdan bahsle cinyetle ithm olunuyor. Niann hemresinin nmsunun muhfazas iin s-i kasdde bulunacan ve bunun iin frkay kardrdn bilmezdim. Burada muhkemede anladm. Hnaklarn fikrini anlamak iin Aravir Efendi Niana talmt vermi ve bunun zerine benimle mnsebete balad. Benim redd cevb verdiim hlde yalanlarla baka szler sylemi ve enitesini heyecna drb hakkmda fen bir fikr peyd etdirmidir. Bu sretle Aravir benden intikam almak fikriyle beni ihbr etmidir. Demek ki memr- mahsslar evvelden beri beni takb ediyordu. Ne iin vaktiyle beni tutmadlar da s-i kasdden sonra beni tutdurdu. Aravir kim vurduunu bilmem dedi. Nian iki kii idi dedi. Fili karrladran kain birderi ve Karakin ile Hrantdr. Hrant bir defa grdm o da para iin kavga ediyordu. Yalnz Hrantn hem-efkr olduunu Nian syledi. ekerci dkknnda dim bulunurmular. Nian kimdir bilmezdim Karakin vstasyla tandm Karakin bizde terzilik etdii iin tanrm byle tanmadm adamlarla mzkertda bulunmayacam tabdir. Crmn icr edilecei mahall Nian tarafndan tayn edilmi kendi bir mahall idi ve skdarda yapacaklard bunu demek kendileri takb ediyorlard ben etmezdim Araviri mahalline nasl kandrub getireceklerini yine kendileri karrladrmlar ve bunu Nian syledi. Gy bir talyan bulmular da kavim-i nakdiyye basacaklarm bunu kendileri tertb etmiler ve benim vstamla heyet-i merkeziyyeyi kandrmak istiyorlard benim medhalim olsa idi bu tertbt benim yapmaklm lzm idi Niandan bu noktalara id zht alnsun. Ben s-i kasd teklfinin mnsebetsiz olduunu ve ahs ticretle almalarn syledim. Bunlara yol verdikden sonra 609

srada, Hamparsum Aravir hakndaki s-i kasd ve cevb- redd verdiimi syledim onlar da pek iyi etmisin dediler. Murad Efendi bir adamdan bahs ediyor, belki unutmudur hatrndan kmdr. Ben adam syledim gelsin yine kendisi evvelki ifdesinde srr ederse cezma rzym bir ay sonra Nian yine mrcaat ve srr etdi. ki gn sonra yine redd cevb getirdim. Nian mteessir oldu ve fili icr edeceinde srr etdi. Ben de mecbr oldum ihbr edeyim. Demek ki bu srrlarda s-i maksad varm beni dolaba koymak imi. Niann enitesi lehinde hid olarak istim muvfk deildir. Hatt meseleyi kendisi tertb etmidir. ki lira vermiim. Ne iin vermiim ve nerede ve ne sebebe vermiim tahkik buyurulsun. Ben Sosyal Demokrat Frkasnda srf bir ferdim. Frkadan bir emr ve talmt almadka tab bir ey yapmam ve yapamam. Ben be seneden beri frka iinden vazgedim vazfe kabl etmemiim. Byle bir cinyetin icrsna Mertiyyetde deil stibdd da bile teebbs etmedim Aravire bir husmetim yokdur. Aravirin ve Polis Mdriyyetinin bundan haber-dr olduunu biliyordum. Artk nasl olur da ve hangi mecbriyyetle ben bu ie karabilirdim. Ben bil-akis defini temne uradm. Geen sene Austosunda balayan bu i nasl Knn-i snye kadar teehhr etmi bunu men eden kimdir. Benim. Sosyal Demokrat Frkas dhilen ve hricen legaldir. Yirmi senelik tecrbesi olan bir frka yine ihtillle habse seflete mahkmiyyete sebeb olmaz. Zten ahl ihtill kabl etmez. Ben on be sene kaak idim ve her hli bilirim. Farz edelim ki frkamz ihtill taraf-dr olsun. Bunun iin ittifk ve ittihd- tmm olmas lzmdr hl-bu-ki bizde ittihd ve ittifk yokdur. O hlde nasl olur da byle byk bir ihtille teebbs etsin, ikincisi para lzmdr. Parasz bir ey yaplamaz. Hl-bu-ki frkamz hep paraszlkdan bahs eder. Frkamz ihtillci olamaz ve ann iin ben bu frkada bulunuyorum. Sabah Gl ile olan mcdelemiz de bundandr. Ev iinde oturub etrf ihtille sevk etmek ister, onun iin ben de kendisi gelsin burada yapsn dedim. Sabah Gl ne millet-perver, ne sosyal demokratdr onun belgati, lisn vardr. Hepinizden ric ederim ki kanat edesiniz b-gnhm, mcrim deilim tahkik ediniz beretim tezhr eder bu bir muamm gibi grnyor, fakat etrfyla tahkik edilsin i meydna kar. Benim kabhatim hkmete ihbr etmediimdir fakat ben bu meselenin kapanm olduunu zann ederdim. Aravirin aleyhinde bulunmamm. skdarda Hrantn evinde s-i kasd olacan Nian Karakinin yannda syledi. Karakin: skdarda dedi fakat Hrantn evinde sylemedi R.H. Aram Akbayan: Rupen Hanazat Rusyaldr. H. K, Kirkor Vartanyandr Rusyada oturuyor. Tekdr edilmilerdir. Melkon tebd edilmidir geen sene veft 610

etdi. Hnaklarn aleyhinde bulunmulard. Yervant Gatmos ahlksz, ser-ho idi, muallim idi. Paramar: Onlar bizden ayrld Rus Sosyal Demokrat Frkasna girdiler. Altnc kongrede onlar frkamzdan kardk. Karakin: Haberim yok ben o gn yokdum. Armenak: Silh meselesinden bugne kadar haberim yokdur. Benim silhdan hibir haberim yokdur. Silh bunundur. Abraham: Parabellum benimdir. Yermeye: Ben hibir frkaya dhil deilim. Karnik: Benim yazdm mektb haf olarak alnan para iindi. Rupen: Karadeniz sahilleri Rus Karadeniz sahilleri demekdir nki bu veskay bana Rus Karadeniz shili iin gnderdiler. Paramaz: Aram Efendinin iinde mhimm bir srr vardr. Paramazn intikamn almak iin yapmsa bilmem hl-bu-ki biz birbirimize zddz. Bu srr ben Nianda buluyorum. Pek std-ne hareket etmi. Nian bunlarla m yapm kendisi mi yapm bilmem fakat bize taalluku yokdur. Onlar beni hem severler, hem sevmezler. Aravirin ii srrdr. Aravir bizim arkada idi fakat ahlkszdr avret-bzdr. Onu iki defa Hnak Partisinden kardk. Aravir iki .......? olmu hem Tanak, hem Hnak olmudur. Ben darda olsa idim Araviri muhfaza ederdim. Bu ide bir srr vardr bu srrn anahtar Niandadr. Mdde-i umm hem kann, hem ahl tarafna geecek. Mdde-i ummnin vazfesi bykdr mukaddesdir. Tasavvur filsiz oludur. leri gitmez korkar ve bir ey olmaz. Bizim zerimize dklen ithmtn kddan ibret olduunu mdde-i umm grd. O kav parti ki fotorafda gsteriliyordu kimdi Tanak; ttihd ve Terakknin arkada Tanakdr ki bizi Hnaklar Tanak ezdi krd. Masm ve mazlm Hnaklarn, Ermenilerin fenl yokdur biz kyl amele partisiyiz. Tanaklar zengindir onlarda silh bulunur. Biz Aronun fikrde topa takaddmn biliriz tasavvurun cezs kannda varsa cezya rzym. Ben yle zann etmiyorum. Ben zann 611

ediyorum ki kurun dememidir. Aravirin bu ii bir hayli de olabilir. Ben ne bilirim ki baka bir parti yapmam bize atmak iin. Aram Akbayan korkak bir adamdr byle bir ie karmaz. Biz nasl bhede isek siz de yle bhedesiniz zann ederim. Bizim ilerimiz hep filsiz tasavvurdur, bununla bizim mahkmiyyetimiz vicdn olamaz. Yirmi be senedir Rusyadan kamm familyam lm kabrini bilmiyorum hafdem var dmdm bilmem. Ben istese idim milyon shibi olurdum fakat millet iin insniyyet iin aldm. Ben sosyal demokratm her ak tarlaya gireceim mahsl alacam, cnilikle hibir yere girmeyeceim benim milletim merkeziyyet ister. Y Rabb vatan fitne rzgrndan muhfaza et diyen milletimdir. Beni dara karn, fakat milletim iin, bu mazlmlar iin karn brakn diyorum. Bunlar szlerini, mesleklerini bilmezler. Karnikle daraacna kmak bana zlldr. S-i kasd iin buraya gelmisem beni burada kim muhfaza edecekdi; hi kimse. Kd dm dman eline, Aravire dmdr. Benim iin isterseniz yapnz, bunlara acynz. Aram Akbayan: Aravirin Msrdaki hlini biliyorum anlayamadm. Sabah Glyan takayyd ederdi terre kadar vardrd. Paramazla aramz ak olduu hlde beni mdfaa ettiinden teekkr ederdim. Tomacyana sebebini sordum Aravire sordum Msrda iken ngiliz taraf-dr olduundan aleyhinde bulunmuum dedi. Paramaz: Tomacyana Araviri getir s-i tefehhm izle ederim dedim. Akbayan: Hemayak Efendiyle ok yakn bulunuruz Hemayakn gazetesindeki makalede medhal-dr olduum zannyla bana da husmet peyd eylemidir. Ben iin nn almaa aldm. Sinbat: Benim geldiimde grdm adamlar Heyet-i Tahkkiyyede sylemiim Kayseride i aradm syledim Rupeni tamnam. Yalnz Balasyana beni Minas getirdi. Benim kartmda yazldr Leon Balasanyan yazldr. Minas Balasyana i iin sylemi gel gidelim dedi berber gitdik. kinci seferde gitdim doladm mrcaat ettiim yerleri syleyeyim yaznz. Benim zerimde olan eyler iftirdr. Hrant: hidlerin celbini isterim. ----------------------

612

1878 Rusya seferi esnsnda Romanya, Bulgaristan, Rusya, ran, ngiltere, Amerika ve Msrda cel ve memlik-i Osmniyyede haf sretde teekkl eden ve btn makasidi yalnz memlik-i Osmniyye dhilinde msellah eteleri, terristleri, hark-i k edicileri ve siresiyle vilyt- arkiyyede ve hatt stanbulda birok cinyt k eden ve etdiren haf Hnakist Cemiyyeti iln- Mertiyyeti mtekb hkmet-i seniyyenin kavnninden istifde etmek zre (sosyal demokrat) esstn gy kabl etmek cihetini iltizm ve stanbulda akd etdii umm bir kongre ile eski cemiyyet-i hafiyyenin 1897 nizm-nmesindeki manga ve sire gibi msellah ve haf tekiltn lav edildiine dir hibir karr ittihz edilmeyerek srf ihtill olarak kabl ettikleri mezkr haf talmt-nmenin terr, ahs mcdelt, ihrk- byt ksmlarnn ahs olarak tatbk edilememesi ve gy zuhr edecek harekt- irticiyyeye kar tedbr-i mnia olmak zre msellah tekiltn ks cihetlerine karr verilmi, ve devr-i sbkda kabl ve kongrenin akdine kadar btn ahkm mer olan 1897 trihli ve srf ihtillta dir mevdd hv olan talmt-nmelerinin lavna dir hibir kelime derc etmeyerek o ciheti bsbtn sktla geidirmiler ve bu sretle cemiyyetlerini Rusya ve ran ve dier memlikde illegal yan gayr-i kann ve memlik-i Osmniyyede legal yan kann bir ekle koyduklar zehbn hkmet nazarnda hsl ve stanbul merkezini mstakill ve efrdna hkim bir merkez gstermek ve hricle hibir mnsebet ve mumelt olmadn anlatmak maksad iin dahi baz mukarrert kabl ettikden sonra eski ihtill programlar diresinde memlik-i Osmniyyenin Ermenilerle meskn btn aksmnda kulbler, msellah mangalar, heyet-i merkeziyyeler tekl ve hatt stanbul merkezinin ekl baz itirztna kar Hkmet-i Osmniyyenin Balkan Harbinin netce-i mellimesinde dr olduu zaf- ummden bi-l-istifde [Muhtr ve Gen Ermenistan] fikrlerini hkmete kabl ettirmek iin derhl Varnada bir kongre akdine karr ve kinci Balkan Harbinin zuhrundan dolay dr- tehlike olan Varna mevkiini tebdl ederek Kstencede bir kongre akd ve bu kongrenin Ermeni ml-i milliyyesinin istihsli iin verdii mukarrert hk iki numrolu tammi 1914 senesinde Parisde Hnak matbaasnda tab etdirdikleri ve mnderect ise mukaddem Der-sadetde inikad eden 1897 programn sr olarak tadl eyleyen bil-cmle mevddn k edildiine ve Ermenilik ve Ermenistan mli istihsl edilinceye kadar Hnak Komitesinin ber-sbk alarak ml ve makasid-i milliyyelerine vsl olacana ve Adana ktlinin hkmet-i hzraca tertb ve Ermenileri, Ermenistan mahv etmek essna mstenid olduuna Rusya, ngiltere, Almanya hkmetleri Ermeni kavminin istiklliyyetini menfi-i iktisdiyyelerine mukbil imdiki hkmet-i zlime-i Osmniyyeye baladklarna ve bu derece cehlete katlanan hl-i hzr Ermenilerine Ermeni ahfdnn lnet edeceklerine dir ve stanbul heyet-i merkeziyyesinin bu kongreye itirk etmemesinin dahi Ermenilik iin ayrca bir hynet olduu ve Muradn yan Hamparsum Boyacyann baz menfaat-perest ve korkak adamlara fazlaca ehemmiyyet vererek komite nazarndaki mevkini zyi ettiinden ve rfekas da cretsiz ve cesretsiz adamlar olduundan bunlarn yerine Doktor Bene ve rfekas tayn 613

edildiklerinden heyet-i merkeziyye ve kulb eysyla matbaa lt ve siresinin Bene ve rfekasna teslmi ve bunlardan baka Rupen yan Vahan Boyacyan ve refki S. Vahakn yan Diyarbekirli Kirkor Nalbandyan Karadeniz ve Kafkasya cihetlerine murahhas tayn ve mezkr kongre netcesinde merkez-i umm azs tayn edilen Sabah Glyan, Varastad ve Paramazn rey ve muvfakatleriyle irsl edilen muslin kuma zerine yazlub Rupenin yaz-hnesinde der-dest edilen vesikle, Doktor Bene ve Rupenin birka defa stanbul merkezine mrcaatla merkez eysyla matbaa lt ve edevtn taleb etmeleri ve Doktor Benenin baz merkizle muhbertda bulunduu ve ikinci tammi ner eylemesi ve merkez-i ummden ald mektbda Leon vstasyla kendisine gnderileceinden ve srf Ermenilerin ihtillt ve kahramanlndan ve Mertiyyet-i idrenin idre-i sbkay asl tebdl etmeyib ber-sbk- zulm ve itisfn devm etmekde bulunduundan ve Gen Mstakill Ermenistan fikrinin husl iin btn Ermenilerin l-kaydy brakarak Hnakyan Komitesi etrfnda toplanb maksad- umm iin almalar cb ettiinden bhis olan bir bamakaleyi ve Hnakyan Komitesinin eskiden beri bezl ettii mesden ve 1880 trihinden beri cd ve ihds ettii ihtilltn tertb ve idrelerinin trihesini Berlin Muhede-nmesinin altm birinci mddesini kabl ve tertb etdiren vekyii ve bu maksad istihsl iin Hnak gazetesinin o zamanlar sarf ettii mesyi ve bundan byle de yine Hnakyan Komitesi kanl mchedesine devm etmek sretiyle umm Ermeni milletini bir bayrak altna toplamaa her sretle gayret edecei muharrer olan ikinci bir makaleyi muhtev (Yeridazartd Hayastan) yan Gen ve Muhtr Ermenistan nmyla Hnak htill Cemiyetinin Amerikada ner etdirdii gazetesinin 10 Mays 1914 trihli nshasnn nezdinde bulunmas ve Rupenin de merkez eys iin mrcaat etmekle berber nezdinde ve yaz-hnesinde iki numrolu ihtill tammi, Nalbandyana ve kendisine id olan merkez-i umm veskalar, Hnak nm ihtillci gazetenin tevz edilmek zre nmna gnderildiinden bhis Varastadn mektbu ve merkez-i ummnin mstakill Ermenistan haylinden bhis mteaddid mektblar, dvel-i muazzama ile Avrupa milletlerine mrcaat-nme ve Rusya memliki Karadeniz shilinde birok mahallerle muhbere ettiine dellet eder adreslerin zuhru; Paramaza gelince: Mukaddem Hnak Komitesinin Msr ubesi azsndan olub hatt Kstence kongresine mezkr ube nmna murahhas olarak itirk eden; Aravir Sahakyann komiteye hynet ettiinden ve esrrn hkmete satdndan ve stanbul merkezini Ermenilik menfiine almadndan ve Hamparsum Boyacyann ifltyla komite mline sedd ektiinden bhis mektbunun Rupende zuhru ve mezkr mektbun Bene ve Rupene gnderildiinin itirf edilmesi, Doktor Bene ve rfekasnn huzr- muhkemede Paris merkeziyle memlik-i ecnebiyyedeki merkizin illegal yan gayr-i knn almakda olduklarn sylemeleri ve kendisinin yan Paramazn Paris merkezi azsndan olduunun tahakkuku ve stanbulda Dhiliyye Nzr Talat Beye s-i kasdde bulunmak zre gnderilen Agob Hazaryan, Gabril Keiyan, Sinbat Vartanyanla Rupen ve Balasanyann yaz-hnelerinde grdklerinin sbtu ve komiteye hynet etdiini 614

yazd, Aravir Sahakyann leylen hnesine avdet ederken s-i kasda marz kalmas ve kendisinin birok seneden beri Hnak htill Komitesinin riysetinde bulunarak ihtillt idre etmesi ve bu defa da evvel Msra ve oradan Kstence ve Rusyaya giderek Agob Hazaryan ve o vstayla Gabril Keiyan, Sinbat bularak memlik-i Osmniyyeye gndermesi ve kendisi de onlar takben gelmesi ve burada merkumlara para vermesi delletleriyle s-i kasdn mrettib ve mevvik-i asliyyelerinden olduunun sbtu; Aram Akbayann Murad nm- dier Hamparsum Boyacyana Aravire kii tarafndan s-i kasdde bulunulacandan bahs etdii gibi Aravirin kain birderi Nian orta Karakin vstasyla nezdine celb ederek Aravirin s-i kasd hakknda mzkertda bulunduklar ve bu mzkerta Shhiyye avuu Hrantn dahi itirkle baz mukarrert ittihaz olunduu mzkerelere itirk eden Shhiyye avuu Hrantn istikll-i milliyyemize mni olan bu edebsiz herife bir ey yapmazsanz ben bi-z-zt kendisini ldrrm diye sylemesi ve Aramn Hnak Komitesinin az-yi nfizesinden bulunduu, Kegama gelince: Paramaz ve Varastad ile Sabah Glden gelen mektblarn ummunda merkum Kigamn Avrupaya gnderilmesinin mevz-i bahs olmas, Parisde merkez-i ummnin ktib-i mesllne tayn edilmek maksadna mstenid bulunduu ve nezdinde mstakill Ermenistan hartasnn zuhru ve Van Hnak Komitesinin karr defterinde silh tevz ettiinin mezkr bulunmas ve Kurukahveci Karnikin Baecikli Muallim Yervant Panadura yazd mektbda [Ben tutulursam yapacam bilirim, bundan Kegamdan baka kimseyi haber-dr etme] deyu muharrir bulunmas, Ohannes Yergazaryana gelince; kendisinin Kayseri Hnak Komitesince Kstence kongresine murahhas tayn ve Kayseride etelere ve mangalara tevz edilen eslihann bir ksmn Kayseri ubesi ktibi sfatyla bi-z-zt taksm ettiinin Kayseriden cevben bildirilmesi. Agob Basmacyan ve Tomasa gelince; bunlar Hnak htill Komitesinin Kilis ubesi res ve ktibidirler; mezkr merkezin taharrsinde elde edilen ve dvn- harbe gnderilen hatt- destleriyle muharrer defterde msellah takmlar ve mangalarn tekiltndan bahs edilmesi, Kstence mukarrert- ihtilliyyesini hv iki numrolu tammi Ayntab ubesi vstasyla aldklarna dir tahrrt kopyasnn mevcd bulunmas, 1913 senesinde Ermeniliin inkif iin lzm gelen fedkrlklardan bhis ve bu maksadn istihsli iin yukarda Allah, aada silh, cmlesini hv msellah mangalara gnderilen Ermenileri ihtillta tevk edici bir tammin kuydt- essiyyede mukayyed bulunmas, Bogos Bogosyann Kstencede akd edilen kongreye murahhas sfatyla gitmesi, S. Vahaknn yan Kirkor Nalbandyann komite mline yardm etmeyen bir papas tehdd edici mektbunun merkum yedinde bulunmas ve Kstencede ittihz edilen mukarrerta itirk ve ekl-i ihtilli kabl eylemesi; Yervant Panadura gelince Hnak htill Komitesi az-yi nfizesinden Paramazn stanbula geldikden sonra merkumla terk-i mes edeceinden dolay isminin cep defterinde mukayyed bulunduunu sylemesi, Baecikde Hnak htill Komitesi mrevvic-i efkr olarak bir gazete ner eyledii ve stanbul heyet-i merkeziyye eysn almak isteyen Kurukahveci Karnikin [Ben tutulursam yapacam bilirim bunu Kegamdan 615

baka kimse iitmesin] ibresini hv ve kendi nmna gnderilen mektbun zuhru ve Paris merkezi az-yi nfizesinden Paramazla mnsebat-dr olmasndan kendisinin Hnak illegal olduunun anlalmas, Karakin ve Hranta gelince: Komite esrrn hkmete tevd eden ve komitece mahkm edilen Aravirin izle-i vcdu iin Aram Akbayanla birka defa mzakertda bulunduklar ve hatt Hrantn bi-z-zt s-i kasd icr edeceini sylemesi ve bu mzkertdan sonra s-i kasdn icr edilmesini, Armenak; Abrahamn dahi Sabah Gl vstasyla Msrdan Atina tarkiyle stanbula geldiklerinin ve Atinada parabellum sisteminde revolver tedrik ettikleri ve kendilerinin Talat Beyi katl etmek zre gnderildikleri cihetini ale-d-derect ikrr ve itirflar ve kendileriyle revrverlerini simsar Yermiyenin sakladn sylemeleri, retciyana gelince; kendisi Harput ubesi azs sfatyla Kstence kongresine mahkemede hviyyet ve ahs tahakkuk eden S. Vahakn nmnda komite murahhas ve propagandacs olan bir ahs gndererek komitenin az-yi nfizesinden Doktor Bene ve Rupenle muhbertda bulunmas tahkikatyla dim Paris merkeziyle muhbertda srr Hnak htill Komitesi az-yi nfizesinden bulunduu delletleriyle ve mstakill Ermenistan fikrinin hayr r-y husl olmas iin msellah teklt- hafiyyeyi, ihtillt idre ve bu maksadla stanbulda Dhiliyye Nzr Talat Beyefendiye kar kana teebbs ettikleri terr iin ecnibden para tedrik eden ve Agob Hazaryan ve rfekasn Paramaz vstasyla memlik-i Osmniyyeye sevk eyleyen ve bi-z-zt Msrdan ayn maksadla Abraham ve refki Armenak gnderen ve bu cinyt Ermenistann memlik-i Osmniyyeden irtibtn kat ederek mstakill bir Ermenistan hlinde idresini temnden ibret olan ve bunlardan baka Ermenistan istikllinin temni iin bil-cmle memlik-i ecnebiyyede Hkmet-i Osmniyye ve idre-i hzrasnn dahi devr-i sbk misll zulm ve itisft, ihrk- byt ve yama-gerlikden ibret olduu cihetlerine efkr- ummiyye-i ecnibi ihzra alan ve dhil-i memlik-i Osmniyyedeki tekilt- hafiyyeleri ve msellah ihtillcileriyle ihtillt karan bu ihtillci komitenin merkez-i umm res ve azsndan bulunan firr Sabah Glyan ile Varastadn gyben hzirn hakknda vichen cinyetle ithmlarna ve ibu Hnak htill Cemiyyetine dhil olub kabl-el-hkm bu komitenin ehs ve siresi hakknda hkmet ve muhkemeyi tenevvr eden gazeteci Hemayakn dahi beretine mttefikan karr verildi. (mza) (mza) (mza) ------------(mza) ---------(mza) (mza)

616

Mdde-i Umm: Cinyetle ithmlarna karr verilen ehsn hareket-i vkalarna tevfuk eden Mlkiyye Cez Kannunun 54 nc mddesi zeyli mcibince tayn-i cezlar taleb olunur. cb- lede-t-teemml: thm-nme esbb- ithmiyyeleri ber-tafsl edilen firr Sabah Glyan ve Varastad ile mevkuf Paramaz, Agob Hazaryan, Gabril Keiyan, Sinbat Vartan, Rupen Karabetyan, Doktor Bene, Armenak, Abraham, Aram Akbayan, Hrant, Karakin, Bogos, Agob Basmacyan, Tomas, Yermiye, Mgrdi retiyan, Kegam, Muallim Pavor Yervant, Ohannes Yergazaryan, Karnik nm ehsn hareketleri Mlkiyye Cez Kannunun 54 nc mddesinin zeyline muvfk ahvlden grlm olduundan mdde-i mezkreye tevfkan firrler hakknda gyben ve hzirn hakknda vichen cmlesinin idmlarna mttefikan karr verildi. (mza) (mza) (mza) (mza) (mza) (mza)

---------

-----

----------

617

Tura: El-Gaz Abdulmecid bin Mehmed Hn el-muzaffer dim Mstakill ve muhtr bir Ermenistan tekli iin s-i kasdlar tertb ve ecnibi hkmet-i seniyyem aleyhine tahrk etmek ve bu sretle ecz-y memlik-i mahrsemden bir ksmnn idre-i hkmet-i seniyyemden karlmasna teebbs ve bu maksad ile muhtelif memlik-i ecnebiyyede haf ve cel kongreler akdiyle berber bu bbda neriyyt ve tahrkt ve mktebtda bulunmak crmleriyle maznn olan ehsdan Hnak Komitesi az-yi nfizesinden Kafkasyal Paramaz nmyla marf Mateos Serkisyan yhd Tekfurdal Hamparsum Kirkor ve Varnal Agob Hazaryan veled Muradyan nm- dier Murad Zakaryan ve Giresunlu Renber Minas veled Kapril Keiyan nm- dier Samsunlu Sar Haik yhd Minas ve Terzi Bitlisli Simpat veled Vartan Klnyan nm- dier Agodir Bedros ve Komisyoncu emigezekli Vahan Boyacyan nm- dier Rupen veled Minas Karabetyan ve Harputlu Doktor Bedros veled Benene Toros Torosyan ve Tcir Armanak veled Hamparsum ve Kundurac Abraham veled stepan Muradyan ve Emlk Delll Arabgirli Aram veled Karabet Akbayan ve Mekteb-i Tbbiyye nc sene talebesinden Hrant veled Abraham Kegavyan ve Sarahanede aderci amelesinden ebinkarahisarl Karakin veled Arakil Begosyan ve Kuyumcu Einli Begos veled Mikail Begosyan ve Kilis Hnak ubesi Resi Singer Kumpanyas tahsl-dr Agob veled Hazar Basmacyan ve mezkr ube azsndan ve Ermeni Mektebi muallimlerinden Tomas veled Vahan Tomasyan ve Kundurac Yermiya veled Kepir Nanos Manutyan ve Harput Hnak ubesi azsndan Mrd veled Ohannes retisyan ve Mekteb-i Harbiyyede zbit nm-zedi Vanl Kegam veled Karabet Vanikyan ve Baecik Ermeni Mektebi muallimlerinden Yervant Panavur veled Ohannes Topuzyan ve Kayseri Hnak ubesi azsndan ve mekteb muallimlerinden Ohannes veled stepan Yergazaryan ve Kurukahveci Karnik veled Kirkor Boyacyann Der-sadetim Dvn- Harb-i rfsinde icr klnan muhkemeleri netcesinde blda beyn olunan efle cretleri uslen sbit olduundan o vechle mcrimiyyetlerine ve Mlkiyye Cez Kannunun elli drdnc mddesi zeyline tevfkan idmlarna vichen karr verildiine dir dvn- harb-i mezkrdan bit tanzm huzr-u hmyn-u mlk-neme arz ve takdm olunan mazbata zerine mcibince irde-i seniyye-i ehr-yrnem mehbet efz-y sudr olmudur sen ki Umr-u Harbiyyemiz Nzr iftihr-l el vel ezim muhtrl ekbir vel efhim Enver Paa dme ulvvh sen emr-i fermn- mehbet nvn hasernem muktezs vechiyle merkumlar idm ettiresin. Tahrren fil yevm-is-sn vel rn min ehr-i Recebul ferd sene selse ve selsn ve selse mie ve elf.

---------

-----

----------

618

Harbiyye Nezreti Umr- Mahkim Mdriyyeti

Der-sadet

rde-i Seniyye Sretidir

Mstakill ve muhtr bir Ermenistan tekli iin s-i kasdlar tertb ve ecnibi hkmet-i seniyye aleyhine tahrk etdikleri ve bu sretle ecz-y memlik-i Osmaniyyeden bir ksmnn idre-i hkmetden karlmasna teebbs eyledikleri ve bu maksadla muhtelif memlik-i ecnebiyyede haf ve cel kongreler akd eylemi olduklar ve bu bbda neriyyt ve propaganda ve mktebede bulunduklar bil-muhkeme sbit olan Hnak Komitesi az-y nfizesinden Kafkasyal Paramaz nmyla marf Mateos Serkisyan yhd Tekfurdal Hamparsum Kirkor ve Varnal Agob Hazaryan veled Muradyan nm- dier Murad Zakaryan ve Giresunlu renc-ber Minas veled Kapril Keiyan nm- dier Samsunlu Sar Haik yhd Minas ve Terzi Bitlisli Simpat veled Vartan Klnyan nm- dier Agodir Bedros ve Komisyoncu emigezekli Vahan Boyacyan nm- dier Rupen veled Minas Karabetyan ve Harputlu Doktor Bedros veled Benene Toros Torosyan ve Tcir Armanak veled Hamparsum ve kundurac Abraham veled stepan Muradyan ve Emlk Delll Arabgirli Aram veled Karabet Akbayan ve Mekteb-i Tbbiyye nc sene talebesinden Hrant veled Abraham Kegavyan ve Sara-hnede aderci amelesinden ebinkarahisarl Karakin veled Arakil Begosyan ve kuyumcu Einli Begos veled Mikail Begosyan ve Kilis Hnak ubesi Resi Singer Kumpanyas tahsl-dr Agob veled Hazar Basmacyan ve mezkr ube azsndan ve Ermeni mektebi muallimlerinden Tomas veled Vahan Tomasyan ve kundurac Yermiya veled Kepir Nanos Manutyan ve Harput Hnak ubesi azsndan Mrd veled Ohannes retisyan ve Mekteb-i Harbiyyede zbit nm-zedi Vanl Kigam veled Karabet Vanikyan ve Baecik Ermeni mektebi muallimlerinden Yervant Panavur veled Ohannes Topuzyan ve Kayseri Hnak ubesi azsndan ve mekteb muallimlerinden Ohannes veled stepan Yergazaryan ve kurukahveci Karnik veled Kirkor Boyacyan ve mezkr komitenin Merkez-i Umm Resi Sabah-Glyan ve azdan Verestadn Kann- Cez-y Mlkiyyenin elli drdnc mddesinin zeyline tevfkan idmlarna ve ibu Hnak htill Cemiyyetine dhil olub kabl-elhkm bu komitenin ehs- ve siresi hakknda hkmet ve mahkemeyi tenvr eden Gohak gazetesi Mdr-i Mesl Hemayak veled Hrabet Aramyann da beretine firr Sabah Glyan ve Verestad hakknda gyben ve dierleri hakknda vichen Der-sadet Dvn- Harb-i rfsinden verilen karr tasdk olunmudur. Mehmed Red

619

bu irde-i seniyyenin icrsna Harbiyye Nzr memrdur / 22 Receb 1333 ve / 24 Mays 1331 Bakumandan Vekli Harbiyye Nzr Enver Aslna mutbkdr / 28 Mays 331 Mhr: Umr- Mahkim Mdriyyeti 28 Mays 1331 Sadr- azam Mehmed Said

---------

-----

----------

620

Harbiyye Nezreti Umr- Mahkim Mdriyyeti Mdriyyet Numrosu

Der-sadet 28-3-331 1 131 Huls Baz ehsn idmlar hakknda

Nezret Numrosu 1496 Der-sadet Merkez Kumandanlna Mstakill ve muhtr bir Ermenistan tekli iin s-i kasdlar tertb ve ecnibi hkmet-i seniyye aleyhine tahrk etdikleri ve bu sretle ecz-y memlik-i Osmniyyeden bir ksmnn idre-i hkmetden karlmasna teebbs eyledikleri ve bu maksadla memlik-i ecnebiyyenin muhtelif mahallerinde haf ve cel kongreler akd eylemi olduklar ve bu bbda neriyyt ve propaganda ve mktebede bulunduklar bil-muhkeme sbit olan Hnak Komitesi az-yi nfizesinden Kafkasyal Paramaz nmyla marf Mateos Serkisyan ve yhd Tekfurdal Hamparsum Kirkor ile malm-l-esmi dier ehsn idmlarna ve Gohak gazetesi Mdr-i Mesl Hemayak veled Hrabet Aramyann da beretine dir Der-sadet Dvn- Harb-i rfsinden verilen karrn lede-l-arz- tasdk l-i hazret-i pd-hye iktirn eyledii vrid olan / 27 Mays 331 trihli ve 377 numrolu tezkere-i smiyede ir buyurulmu ve bu bbda mehbet efz-y sudr olan irde-i seniyye-i mlk-nenin sret-i musaddkasyla vichen idma mahkm olanlar hakknda tasdr olunan emr-i li leffen tesyr klnm olmala ber-mantk emr fermn- hmyn hkm-i idmn tenfz ve inbs beyn olunur. (mza) Merkez Muhtra 2249 Harbiyye Nzr Nmna (mza) Evrk- Hkmiyyesi miynnda hfz edilmek zre Dvn- Harb-i rf Riysetine tevd 31 Mays 331 Merkez Kumandan Kaim-makam (mza)

Mahkeme 2171

---------

-----

----------

621

Dvn- Harb-i rf B-rde-i Senyye Hkm-i dmlar cr Edilen Ehsn Zabt Varakasdr Mstakill ve muhtr bir Ermenistan tekli iin s-i kasdlar tertb ve ecnibi hkmet-i seniyye aleyhine tahrk etmek ve bu sretle ecz-y memlik-i mahrseden bir ksmnn dire-i hkmet-i seniyyeden karlmasna teebbs ve bu maksad ile muhtelif memlik-i ecnebiyyede haf ve cel kongreler akdiyle berber bu bbda neriyyt ve tahrkt ve mktebtda bulunmak crmleriyle maznn olan ehs haklarnda Der-sadet Dvn- Harb-i rfsinden sdr olan karr zerine 27 Mays 331 trihinde idmlarna irde-i seniyye-i hazret-i pd-h eref-snh buyurulmakla ehr-i haziran- rmnin ikinci gecesi zevl sat buuk rddelerinde db- dniyyeye mrten celb edilen Papas Kalost Efendi vstasyla telknt- dniyye f ve vasiyyet-nmeleri tahrr ve muyene-i tbbiyyelerinin icrsn mtekb meydn- siysete sevkle fermn- hmyn bi-t-teslm Mdde-i Umm Muvini tarafndan muvcehelerinde krat edilerek mm-ileyh Papas Efendi tarafndan dahi son defa olarak telkntda bulunulmasn mtekb emr-i fermn- hmyn ahkmna tevfkan cmlesinin yegn yegn ihzr edilen mahall-i mahsslarnda uslne tevfkan hkm-i idmlar icr klnm ve veft eyledikleri muyene-i tbbiyye netcesinden anlalan merkumnun res-i rhnileri refkatiyle ve zbit marifetiyle kabr-istna sevk edildiklerini mbeyyen ibu zabt varakas tanzm klnarak taht- imzya alnd 2 Haziran 331 Res-i Rhni Mhr (mza) tfiyye nc Tabur Tabbi Yzba (mza) Merkez Tabbi Kolaas (mza)

Dvn- Harb-i rf Mdde-i Umm Muvini (mza)

Dvn- Harb-i rf Azsndan Az (mza)

---------

-----

----------

622

BEYN-NME Btn memleketdeki komite arkadalara bir teekkr !!! Sosyal Demokrat Hnakyan ubelerine Sevgili Arkadalar. Trih-i ummnin gayr- mesbk ve kat bir devresini geiriyoruz ayn zamnda yarm asrdan beri btn lem-i medeniyyeti hzr bulunduran Harb-i Umm kbusu bugn artk sosyalizm faliyyet ve mefkrelerine kar mdhi bir aks-i darbe olarak kesb-i hakikat etmidir. lem-i insniyyetin gnden gne teceddd eden ve bir seyl-i ser-bestne ile husl-pezr olan tebeddlt ve tahavvlt her ne kadar umm bir irticn (Reaction) nkusunu tann-endz ettiriyorsa da fakat ayn zamanda tab baz mezhim ile de muhavvildir. Hayat bu muhrib tesrttan halas-yb olunca humm-ld bir seyr ile kann- tabye muvfk ve msmir bir sha-i faliyyete girerek sosyalizme ve umm muvfk ve hals-kr bir tarz- idreye tevecch edecekdir. Dnyy sarsan bu kemekeden Trkiyenin hayt- hkimiyyetinin de uzak kalmas adm-l imkndr. Fevk-al-de bir ihtiml ile gayet yakn bir ferdda bunlarn kat tesrtn Trkiye ve onunla terk-i mukaddert etmi ahl de ve ale-l-huss birok strblar ve felketler geirmi olan Ermeni ahl zerinde dahi greceiz. En ziyde hl-i hzra taalluk eden ve tehri ciz olmayan byk ve yn- tedkik mesilden olmak zre tekltmzn harb olmu hli bulunuyor komitemizin urad ale-l-huss son mahrmiyyetlerin netyic-i menhusesi tekltn tensk ve tecdd-i dhilsini cb etdirmekdedir. Bunun hatt czi tehri en musamaha-kr ve b-taraf mnekkid olan hayt ve trih huzrunda bile bereti intc edemeyecek bir sretde bdi-i mesuliyyetdir. Nihyet hissiyyt- hzrann cb etdirdii metlib ve mddeayt infz etdirebilecek miyiz? Sosyal Demokrat Hnakyan Komitesinin Trkiye haytnda menvi-i zamri bulundurduu ml ve metlibi icr edebilecek miyiz? te kat mesele! Bunun cevbn istikbl gsterecekdir. Sevgili Arkadalar. Bu gibi mesuliyyet-ver dakikalardan 24 Temmuz 1914 trihindedir ki S.D Hnakyan Komitesinin Trkiye nc kongre ictim almdr. Bu gibi gayr-i msid eritin ictim gd iin cb eden ekseriyyeti tekl edemeyecei hakknda bazlarnn bed-binne mtlatna ramen samm bir meserretle beyn ederiz ki itirk hakkn hiz olan elli bir azdan yirmi dokuzu ictimn davetine icbet etmiler ve btn Hnak arkadalar yek-dgerine rabt eden samm revbt- fikriyye ve derece ile itirk etmilerdir murahhaslarn adedini tezyden bilhire birka zevt daha gelerek kongreye bi-l-itirk bu sretle ekseriyyet adedi otuz ikiye bli 623

olmudur. Yukarda ihtr ettiimiz gibi mevct elli bir az Trkiye heyetiyle olan mnsebetlerini muhfaza ediyorlar bunlardan hric olmak zre bir ksm zevt bulunuyor ki bunlar usl ve tertb esslarna muhlif olarak evvelki merkez heyet-i idresiyle mnsebetlerini kat etmilerdi bunun netcesi olmak zre de hakk- itirklerini skt etmi olarak kalmlardr. Hsl- maksdn ve vesit ve faliyyetin ar mesuliyyetlerini ve onlarn intc edecei ahvl ve vakay nazar- dikkate alarak Trkiyede bulunan btn Hnakyanlar hl-i vaziyyetden haber-dr olmaldr. Bundan baka ehliyyet-i siysiyye ibrzyla birok vakay intc edebilecek hatevtdan istifdeyi gaib etmemei ve malmt ve vesit-i lzmeyi dim gz nnde tutarak her bir ide muvaffakiyyet iin lzm olan ahs ve ferd temntlar nazar- dikkate almaldr. Kongre bir ibtid ve dokuz muntazam celsesinde mesil-i mteallikadan baka rz-nme-i mzkertn btn mesilini ikml etmidir. Bunlara id raporu yaknda alrsnz. Merkez heyetine tdekiler intihb olunmudur: Murat (Hamparsum Boyacyan) Nerses Zakaryan Vahan Zeytunciyan Az Vekilleri: H. Canglyan S. Tomacyan Arkadalar: in asln iyice telakk ederek her birimiz gye-i mlimizin mn ve itmnnyla ve haytn yeni yeni metlibinin cb etdirdii kuvvetle dmen-i dermiyn- azm olarak sarslmaz bir md ile Trkiyenin bed-baht ve alkan ahlsinin mukaddertn d- tahammlmzde tayarak yryelim btn rfekamza arkadaa samm selm ve hrmetler / 21 Austos 1914 stanbul Sosyal Demokrat Hnakyan Trkiye Kongresi Dvn Res H.K Can Glyan Ktib H.H. Tancodyan

bu tercemenin aslna mutbk olduu tasdk klnd / 23 Knn- evvel 330 Polis Mdriyyet-i Ummiyyesi Ksm- Siyas kinci ube Mdri (mza)

---------

-----

----------

624

Memlik-i Osmniyye Sosyal Demokrat Hnakyan Cemiyyeti dre-i Merkeziyyesinin kinci Neriyyt

Memlik-i Osmniyye Sosyal Demokrat Hnakyan

Cemiyyeti Nizm-nme-i Esssi (PROGRAMME)

Der-sadet 1325

625

Memlik-i Osmniyye Sosyal Demokrat Hnakyan Cemiyyeti nizm-nme-i esssi Cemiyetler Kannu mcibince Dhiliyye Nezret-i cellesine takdm ve erit-i lzme f edilerek stanbul Vilyetinden 90 numrolu ve 26 Knn sn trihli tasdk ilm haberi istihsl edilmidir. Memlik-i Osmniyye Sosyal Demokrat Hnakyan Cemiyyeti Heyet-i dre-i Merkeziyyesi

---------

-----

----------

Memlik-i Osmniyye Sosyal Demokrat Hnakyan Cemiyyeti Nizm-nme-i Esssi (Programme) Cemiyyet-i beeriyyenin ekseriyyetini tekl eden amele yan mstahsil snfnn - ki sermye-dr (Capitaliste) ve ashb- emlk bulunan bir akalliyetin taht- hkm ve nfzunda bulunmakdadr - hrriyet-i hakikiyyeyi iktisb edebilmesi istihsl ve tedvl-i servete ve mnsebt ve mrselta hidmet eden bil-cmle vesite yan arziye ve fabrikalara ve bankalara ve itibr- ml messestna ve imendferlerle emsli vesit-i nakliyyeye bi-n-nefs mlik olmasna mtevakkfdr. Mstahsil snfnn hrriyyet-i hakikiyyeye mlikiyyeti tabriyle millet kavm ve cins (Sexe) farklarna bakmakszn cemiyyet-i beeriyyenin siys ve iktisd bir hrriyyet-i tmmeye mlik bulunmas anlalr. Mtemeddin add ve tesmiye klnan sermye-dr snfnn erit-i hzra-i siysiyye ve iktisdiyye ve ictimiyyenin netce-i tabiyyesi olarak hakk- tasarrufun bir ekl-i cedde ifr cb ediyor ki hayyiz-i file isli sayesinde vesit-i istihsle dorudan doruya mstahsil snf mlik bulunsun. Mstahsil snf gye-i maksdna vsl olmak iin her memleketde mstakill frak- siysiyye tekliyle memleketin bil-cmle vesit-i ictimiyye ve siysiyyesini taht- idresinde bulundurmaya ve maa-haz memlik-i sirede bulunan bu misll frkalar ile dahi bil-itilf hareket ederek bir inklb- ictim (Sociale) husle getirmee say edecekdir. bu inklb- ictimiyyenin hayyiz-i file islinde mstahsil (Proletarya Proletariat) snf memleketin siys ve iktisd ve ictim bil-cmle teklt yed-i idresine geirmek ve umr- hkmeti der-dest etmek sretiyle snflar mnkasm tekltna ve binen aleyh snf ve tefevvuk mbreztna nihyet verecek ve bu sretle bir sosyalist teklt- ictimiyye tess eyleyecekdir. Bu tekltdan mtehassl hakk- ter-i umm herkese umr- ictimiyyeye mdhale ve onlar tedkik ve muhkeme ile hkm etmek salhiyyeti bah eder. 626

Bu sretle vcda getirilecek teklt- ictimiyye her ferdin ve binen aleyh umm ahlnin kuv-y ahsiyye ve iktisdiyye ve ictimiyyesinin ve istidd ve iktidrnn min-kll-il-vch tekmlne hidmet ve kffe-i mnsebt- iktisdiyye ve ictimiyyesinin aheng-mz ve muayyen bir sretde tanzmi temn eyleyecekdir. stihsltda kapitalizm (Capitalisme) uslnn hkm-ferm olduu bil-cmle memlikde mstahsil (Amele) snfna mensb sosyal demokrat frkalarnn teden beri besledikleri ve takb etdikleri ml ve makasid ite budur. Sosyal Demokrat Hnakyan Cemiyyetinin memlik-i Osmniyyede hadd-i azam-i mli (Maxima) olarak takb etdii maksad da budur.

kinci Ksm
Memlik-i Osmniyyede mtemekkin (Trk, Ermeni, Krd, Arab, Rum, Bulgar ve gayr-i hm) ansr- muhtelifeden mrekkeb ahlnin el-yevm tabi olduu erit-i idreye ve mliyye ve iktisdiyye ve teklif-i muhtelife mstahsil (Amele) snfnn mahv ve harbiyyetini mcibdir. Bu ahl el-yevm yle bir devre-i iktisdiyyede bulunuyor ki bir tarafdan mstahsaltda kapitalistlik usl ba gstermekde ve dier tarafdan tarz- atk mstahsalt pey-der-pey zil olmakdadr. Derebeylik uslnden kalma itiydlar dahi mstahsil (Proletariat) snfnn terakki ve tefeyyzne bir mni-i cal tekl eylemekdedir. Bundan m-ad bu derebeylerin bakays ve burjuva snf memleketin umr- siysiyye ve iktisdiyyesini ele geirmee cehd ve bu sretle teklt- ictimiyyeyi srf mensb olduklar snfn temn-i menfiine hasr ve tahssine say etmekdedir. te u esbb- mesrdeye binen bir sosyal demokrat frkas - nitekim Hnakyan Cemiyyeti - iin btn memlik-i Osmniyyede yan Ermenistan Makedonya Arabistan Arnavudluk ile memlik-i Osmniyyenin ktat- siresinde sosyalist teklt- ictimiyyesinin vcd bulmas hadd-i azam mli tekl eyledii gibi metlib-i tiye dahi cemiyyet iin bir maksad- asgar tekl eylemekdedir. yle ki: Ahlnin kendi mukaddertna hkimiyyet-i essn husle getirerek memlik-i Osmniyye ahlsinden mstahsil snfn memleketin bil-cmle umr- siysiyyesine mdhale edebilmelerini imkn-pezr etmek ve snf- mezkrun iktisd ve bi-t-tahss temeddn terakkiyytna (Cultural) hil olabilecek kffe-i esbbn ref etmek ve-l-hsl mstahsil snfnn bil-cmle temylt ve mutlebtn keml-i serbest ile izhr edebilmesini temn edecek erit-i siysiyyeyi cd ve erbb- say iin el-yevm bir br-i girn olan erit-i sakleyi pey-der-pey tadl ederek mstahsil snfnn kendi ahvl-i hakkiyyesinin mdriki olmasn temn etmek ve snf- mezkrun mstakill bir heyet-i siysiyye hlinde teklini husle getirmek ve bununla berber bu snfn vazfe-i ictimiyyesinin fs hussundaki mesnin 627

semere-dr olmasn teshl ederek erit-i ictimiyye-i hzra ile hadd-i azam-i emele doru hatve-endz terakk olmasn taht- temne almakdr. bu esbb ve mtlata gre Sosyal Demokrat Hnakyan Cemiyyetinin maksad- asgarsi mer (legal) bir essa mstenid ve erit-i mertiyyete (Parlementaire) muvfk olub bu rda sarf- mes ederek mertiyyet ve hukk- avm (democrate) essna msteniden teklt- cedde vcda getirmee almakdr ki bu tekltn erit-i essyyesi ber-vech-i tdir. 1- Memleketin siys ve iktisd ve ictim bil-cmle mesil ve umru hkimiyyet-i mutlaka ile tedkik ve ittihz- karr etmek salhiyyet-i kmilesini hiz bir heyet-i teriyye tekl ki mddet-i devm iki sene olacakdr. 2- Vilyt ve sancaklar kazalar ve nhiyeler hakknda tevs-i mezniyyet-i idre bah. 3- Gerek heyet-i teriyye ve gerek vilyet sanck kaz ve nhiyeler mstakill idre meclisleri iin yirmi yanda bulunan her ferdin bilistihkak millet, kavm, snf, mezheb ve cinsi tefrk edilmeksizin mntahab ve nm-zed olabilmesi. 4- Umm, msv, haf ve bil-vsta reyler ile intihb uslnn kabl ve her intihbdan evvel tahrr-i nfsun icrs. 5- ntihbtn her mahalde ayn zamnda ve eyym- tatliyye-i resmiyyeden birinde icrs. 6- Veklet-i ahlyi hiz olanlarn cmlesine hazne-i devletden mikdr- kf tahsst tayni. 7- Referandum (Referandum) uslnn kabl. 8- Her gne pyelerin (Ordres) ilgsyla millet, kavm, mezheb ve cins tefrk edilmeksizin her ferdin kann nazarnda msv tanlmas. 9- Matbtn ve kelmn ve vicdnn ve ictimn ve cemiyyet ve ittihd teklinin ve mchede-i intihbiyyenin (Agitation) ve tatl-i eglin ve beyn-el-milel amele ittihdna iltihkn kmilen serbest olmas. 10- ahs ve ikmet-gh ve mktebenin taarruzdan masniyyeti. 11- Messest- mezhebiyyenin masrift her bir mezhebe mntesib olanlarn muvenetine hasr olunmas. 12- Ummen ve bil-istisn ahz- asker uslnn tatbki ve vakt-i huzrda hidmet-i askeriyyenin milis uslne hasr. 13- Tedrstn umm ve cismn (Laique) olarak mecbr ve meccnen olmas. Taraf- hkmetden ve her yerin mstakill idre meclislerinden muhtcne muvenet edilmesi ve etfl-i zkr ve ins iin tahsl-i sniyyenin (Professionnel) temni. 628

14- Tedrst kendi lisn- mder-zdyla icr edilmek artyla her bir unsurun ibtid idd ve l derecelerinde mektebler tess ve gd edebilmesi ve mezkr mekteblerde lisn- resmiyyenin tahsli mecbr olmas artyla taraf- hkmetden ve mahall mstakill idre meclslerinden bil-cmle ansra muvenet-i nakdiyye icrs. 15- Her ferdin lisn- mder-zd ile ifhen ve tahrren ifdeye hakk olmas ve ahl-yi memleketi tekl eden ansr- muhtelife lisnlarnn messest- resmiyye ve ummiyyece msvi tutulmas. 16- Muhkemtn bil-harc olmas ve umr- adliyyede bil-cret ashb muslaha muvenet-i hukkiyye icrs ve jri (Jury) uslnn tatbki. 17- Herkesin, memrni sret-i mutdesinde teekkl etmi jri heyeti huzruna muhkemeye davet edebilmesi. 18- Mrr tezkiresi ve pasaport uslnn lav. 19- Tebdl-i meknn ve her gn sanyi ile itiglin ve teebbst- iktisdiyyenin serbesti-i tmme mazhr olmas. 20- Haksz olarak taht- ithma alnan ve tevkf edilen ve mahkmiyyet gren zevta tazmnt its. 21- dm cezsnn klliyen lav. 22- Haste-gnn meccnen tedvsi ve hfz-s-shhaya id ihtimmt ve takayydtn meccnen icrs. 23- Beyn-el-milel zuhr edecek ihtilft ve mnzatn (Conflict) hkm uslyle halli. Ahlnin slh- ahvl-i iktisdiyyesi erit-i tyyenin hayyiz-i file isline mtevakkfdr. Evvel- Bil-vsta teklifin klliyen ilgs. Sniyen- Vergiler hakknda el-yevm mer olan usl- hzrann ilgsyla derece-i muayyenesi fevkinde vridt ve mrs zerine mtezif (Progressif) vergi ahz uslnn tatbki. Slisen- Kyllerin hkmete olan her nev dyn ve teklif-i bakysndan mufiyeti. Rbin- Angarya uslnn lav. Hmisen- Dyn- Ummiyyenin ilgs. Halkn memlik-i Osmniyyedeki ahvl- mahssa-i iktisdiyyesi, amele snfnca maddeten ve manen ve ahvl-i shhiyye itibryla izmihlli mceb bir hl-i tkat-fers vcda getirmekde olduundan erit-i tiyyenin tatbki matlbdur. 629

1- Amelenin gnde sekiz satden ziyde almamas. 2- Haftada bir kere 42 sat bil-fsla istirhat. 3- Kezlik muayyen olan zamn hricinde fevk-al-de hidmet talebinin meni. 4- Ahlnin ald bil-cmle umr- iktisdiyyede gece almak uslnn meni yalnz gece almak usl, fenn ve mhiyyet-i megale cbtndan olur veya amele teklt nokta-i nazarndan ummun ve b-huss mstahsilin menfiine muvfk bulunursa o hlde ciz grlecekdir. 5- Gece hidmetlerinin imtidd be satden ziyde olmamas ve bu mddetin bir gndelie mudil tutulmas. 6- On drt yandan dn olan ocuklarn almadan meni ve on drtden on yedi yanda bulunan zkr ve ins amelenin gnde yalnz alt sat aldrlmas. 7- Kadnlarn ahvl-i bedeniyyelerine muzrr grnen ilerde istihdm edilmemesi ve vaz- hamlden drt hafta evvel ve alt hafta sonra hidmetden muf tutulmas ve ibu mddetler zarfnda cret-i mutdesinin kem-kn its. 8- Kadn istihdm olunan fabrikalar veya messest- sirede stde bulunan ve kk sinnde olan ocuklar iin dar-l-etfller (Asil des enfants) tessi ve st veren kadnlar her satde yarm sat mddetle almadan azd edilmesi. 9- Hkmetce sermye-drlardan alnacak vergi-yi mahssla bir ser-mye (fonds) tekli ve bu ser-mye ile ihtibr ve amel-mnde veya ksmen yhd klliyen mall olan amelenin temn-i maeti iin taraf- hkmetden sigorta uslnn tessi. 10- Messeseler veya mteebbisler tarafndan amele cretinden her ne sretle ve her ne ismle olursa olsun bir gn tenzlt icr edilmemesi (Mesel cez-y nakd ilh gibi). 11- Ahlnin her nev megil-i iktisdiyyesinde mikdr- kf i balar tayni ve bunlarn nezretini cretle hidmet edilir bil-cmle umra ve hkmete id teebbsta tamm edilmesi. Hne hidmet-krlarnn dahi bu yolda bir nezrete tbi tutulmas. Kdn istihdm olunan messestda dahi kadn i balar tayni ve amele tarafndan intihb edilib cretini hkmetden alan amele vekllerinin ameleye aid nizmtn hsn-i tatbkine ve say ve amelin takdr-i kymetine imltda istiml olunan mevdd- asliyye ile semert- sayn kabl vey adem-i kabl gibi hussta hakk- nezreti.

630

12- Amele cretinin emtia ile tesviyesinin meni ve cretin bil-art kayd nakden tesviye edilmesi tediyt iin alma satleri dhilinde olmak artyla hafta iinde bir yevm-i muayyenin tayni. 13- Mteebbisler tarafndan ameleye tahss olunan ikmet-ghlarn erit-i hfz-s-shhasna riyeti ve bunlarn dhil intizmna ve cretin adl ve hakkniyyete muvfk olarak taynine dikkat etmek zre mahall mstakill idre meclisleri cnibinden intihb olunan zevtn amele murahhaslaryla beraber nezret eylemeleri ve bu sretle hem memleketin bil-umm hukukuna mlik vatanda ve hem de ferd haklarn hiz bulunan amelenin hukuk ve hayt mteebbislerin mumelt- keyfiyyesine kar mdfaa edilmesi. 14- Amele cretine bir hadd-i asgar (Minimum) tayni. 15- cret mukbilinde hidmet edilen messest dernunda fabrikatrlerin mdhalesinden r olarak ahvl-i shhiye ve tbbiyyeye muntazam nezret edilmesi ve masrifi fabrikatrlere id olarak amelenin meccnen tedvsi ve hastalklar mddetince cretlerin kem-kn tediyesi. 16- Say amel himye eden nizmtn mteebbisler tarafndan ihlli hlinde bunlarn mesuliyyet-i ceziyyeye dr olmas. 17- Mteebbislerin ve amelenin mtesviyen intihb edecekleri vekllerinden mrekkeb olarak messest- iktisdiyyenin kffesinde ameleye mahss mahkemeler tekli. 18- Yerli vey hricden gelecek ameleye i tedrik etmek iin imltn bil-cmle uabtnda amele teklt vekllerinin taht- nezretinde olarak say amel borsalar tekl edilmesi bu hussda mahall mstakill idre meclislerinin mecbr tutulmas. Memlik-i Osmniyyede sanyi (Industrie) henz bir hl-i ibtidiyyede olduu gibi arzye mlikiyyet dahi ufak ufak arzye tasarruf sretinde bulunduu der-kr ise de pey-der-pey sermye-drn tarafndan arznin cem ve iddihrna (Capitalisation) ve sanyinin cesm bir mikysda icrsna teebbs edilmekde olduundan Sosyal Demokrat Hnakyan Cemiyyeti arz meselesi hakknda dahi t-z-zikr hatt- hareketi kabl eylemekdedir. 1- Kyllerin kendi arzsinden serbestce istifde etmesine mni olacak her drl nizmtn ve teml ve dt- mahalliyyenin ref ve ilgs. 2- Kulluk usl bakayasnn klliyen kaldrlmas. 3- Marabalar (ortakclar) ashb- arznin tama ve irtikbna kar himye edecek kann ve nizmtn vaz. 4- Her ne sretle olursa olsun renc-berlerden cebren zabt ve gasb olunan arznin shib-i hakiklerine idesi. 631

5- Hkmet ve mahall mstakill idre meclislerinin mzheret ve muvenetiyle ve evvelce rzlarn tahsl etmek artyla hl arzde muhcirnin iskn. 6- Vesit-i ztiyyesiyle zirat eden arz-i cziyye ashbna hkmet ve mahall mstakill idre meclisleri tarafndan shlet ibrz yle ki: Evvel- Zirate mteallik lt ve edevtn tedrik ve idhliyle bunlardan zrr- merkumenin meccnen istifde etmeleri. Sniyen- Tohumluk ve arzn kuvve-i inbatiyyesini tezyd edecek mevddn itir ve tedriki. Slisen- Mahslt- arzyye ve ziryyenin meydn- frhta vaz. Rbin- Fenn-i zirat ve hirsete id vukfun tammi iin konferans mahalleri ve numne iftlikleri tessi. 7- Arz-i cziyye ashbnn tbi bulunduklar ar vergilerin tahffi.

nc Ksm
Mesil-i milliyye nokta-i nazarndan milel-i muhtelifenin siys hukuku tammyle muhfaza edilecekdir. Bir milletin dierinin m-dnunda bulunmas klliyen red edilecekdir. Her bir millet mevcdiyyet-i hussiyye-i tarhiyyeyi hiz bir unsur ictim tekl etdiinden bir gn tazayyuka marz bulunmakszn ser-bestne temn-i terakkiytna hdim bil-cmle vesitden istifde edecekdir. Milletlerin msvt- katiyyesi ve muhfaza-i evsf- mmeyyizesi taarruz ve mdhaleden klliyen masn bir hak tekl etdiinden her bir milletin bil-mevni terakk ve telsine ictimi, iktisd ve siys hibir gn mevni k edilmeyecekdir.

Drdnc Ksm
Cemiyyetin mutlebt- hzra-i asgaryyesiyle maksad- azamsine vsl olmak iin istiml edilecek vesit ber-vech-i tdir. Parlamento haytna mahss faliyyet, irdt (Propagande) sanyi ve zirat erbb arasnda cemiyyetler (Syndicat) tekl tatl-i egl ve amele miynnda imlt ve istihlkt iin tevn cemiyyetleri (Cooperatif) tess ve ahlnin terkkiyat- fikriyye ve temeddniyyesine hdim messest ihds ve-l-hsl beyn-el-milel sosyal demokrat mchedesine hdim add olunan bil-cmle vesit.

632

Beinci Ksm
Sosyal Demokrat Hnakyan Cemiyyeti millet-i merta-i Osmniyyeye kar vcd- devletden ayrlmak temyltn (Separatisme) btn kuvvetiyle redd eder. Sosyal Demokrat Hnakyan Cemiyyetin ibu nizm-nme-i esssi (Programme) ahkmn tasvb ve kabl eden ve hsn-i ahlk shibi bulunan ve yirmi yan ikml eden her ferd millet mezheb ve cins tefrk edilmeksizin cemiyyete dhil olabilir. Memlik-i Osmniyyede akvm arasnda lisn ve irfn cihetiyle pek mhimm farklar mevcd olub bunlarn tesrinden kurtulmak mmkin olamayacana nazaran memlik-i Osmniyyede sosyal demokrat tekltnca efkr- itirkiyyn (Socialiste) ve meslek-i itirka id neriyytn tammine en msid tark cmlesi cemiyyete mensb bulunmak artyla her rk iin huss teklt vcda getirmekdir. Meslek-i itirk (Socialisme) nokta-i nazarndan Sosyal Demokrat Hnakyan Cemiyyeti her kavminde sosyal demokrat ubeler vcda getirmee say edecekdir ki bunlarn heyet-i ummiyyesi de beyn-el-milel sosyal demokrat teklt- ummiyyesinin bir ubesi olacakdr.

---------

-----

----------

633

7 Numrolu Tamm Her Memleketde Bulunan Hemehriler, Birleiniz: Sosyal Demokrat Hnakyan Komitesi Trkiye ubelerine: Sevgili Arkadalar: Merkez dre, Varnada yedinci kongrenin ictm edeceine dir bir beyn-nme kararak gayr- resm bir ahs vedatiyle stanbula gndermi ise de, ibu beyn-nmeler aylarca ahs- merkum nezdinde kaldkdan ve hatt bir ksm da fersdeledikden sonra takbt ve taharriyyt- hussiyyemiz syesinde elimize gemi ve ondan sonra ubelere tevz edilebilmidir. Hl-bu-ki beyn-nmelerin mikdr, bil-cmle uabta tevzye kifyet etmediinden, idre-i idesinden bir mikdr daha taleb edildi. Fakat maa-t-teessf gnderilmedi. te baz ubelere gnderilmediinin sebebi budur. Zten biz bile bu kongrenin ictim edeceine slif-z-zikr beyn-nmelerle kesb-i ttl etdik. Vaziyyet-i siysiyye-i ahrenin tevld etdii mevni hasebiyle kongrenin Varnada ictim mmkin olamayarak ancak ........ ehrinde ictim edeceini heyet-i merkeziyye dier bir beyn-nme ile bize tebli etmedi; biz birok vakt sonra kongrenin mahall ve zamn- ictimn onlara taraf-dr olan zmit, Kadky ve sir dier ubelerde bulunan baz rfeka tahrren bildirmeleri zerine haber aldk; Bu tagayyr ve tahavvle, bizden mahrem ve gizli baz ahvl-i mhimme sebeb olduundan heyet-i merkeziyye bu kongreye yalnz kendisinin arz etdii ve mnsib grd uabt ve rfekann itirkini tensb etmidir. te bu sebeble biz ve uabtn ekser Romanyada byle bir kongrenin ictimn abes ve n-be-mahal add etdik. nki, kannen, Trkiyede bulunan uabt ve rfekann hakk- ictim ve salhiyyet-i siresi heyet-i idremiz tarafndan tayn ve takdr olunacakdr. Bilhire muttali olduk ki, hakk- reyden mahrm baz ubeler mezkr kongreye itirk ederek bunlardan (9-10) unun gnderdii azlar sfat- murahhasiyyeti iktisb ediyormu zumyla birtakm mukarrertda bulunmular. Kongrenin mukarrert miynnda, Trkiye Sosyal Demokrat Komitesinin istiklliyyet-i idresinin de ilgsna karr verilmi; ey-y mevcdemizi bi-t-teslm idremizin hemn dalmasn mir emr-nmeleri hmilen stanbula memr gnderildi. Mezkr emr-nmede: Eer ey-y mevcde teslm edilmezse stanbul Komitesinin gayr-i meriyyetine karr verilmi olmas hasebiyle, nizm-nmenin en ar cezlar hakknzda tatbk olunacakdr. denilmekdedir. Biz, bil-ekk mer bir heyet olduumuzdan mutlebt ve icbrt- vka-y katiyyen semi itibra almayarak merkumna cevben: Hmil olduunuz emr-nmeler bizce gayr-i kfdir. nk ictim 634

eden kongreyi tekl eden ubeleri akdemce bilmemiz ve murahhaslarn sfat- memriyyetine yaknen muttali olmamz cb ederdi, hl-bu-ki imdiye kadar istihsl etdiimiz malmta gre bu kongre ancak 9-10 kiiden terekkb etmidir. Bu bbdaki tedkikatmza devm ediyoruz, bade netce-i tahkikat btn ubelere de bildireceiz. Byle tede, beride kongre akdi hi essa mstenid deildir. dedik. Memrlar bu mddeytmza cevb veremediler; yalnz, Siz teklftmza muvfakat etmee mecbrsunuz, biz de fazla zht vermee salhiyyet-dr deiliz. dediler. Bu kongrenin mukarrert, daldkdan sonra bir ay kadar bir mddet mrr etdii hlde tebli olunmad; neden sonra, Sabah Glyan Varastad Paramazn heyet-i merkeziyye azlna ve az vekletine de Uzyan ve Sonikin intihb olunduklar tahakkuk etdi. Kezlik bize gelen rfekadan dahi anladk ki, heyet-i idremiz fesh olunarak, Doktor Benene Yekyan(?) ve Arzruni yeni heyet-i idreyi tekl etmiler. Az vekletine de Vahak ve R. Karabetyan intihb olunmular. Arzruni memriyyet-i ceddesini akca reddederek kabl etmedi. Yekyan(?) ve Karabetyan ise b-gne ve b-taraf bulundular. Bu tebeddlta kesb-i vukf etdiimizin akabinde, stanbul ubelerindeki mcerreb ve malmtlar rfekann ve talebenin mtlatn almak zre hemn bir meclis-i istire akdine karr verdik. Meclis inikd etdi zevt- mezkre dahi bize tdeki karrlarn der-miyn etdiler. Memrlar tarafndan ibrz olunan ehdet-nme ve emr-nmeler, teekkl eden yedinci kongrenin meriyyeti isbta gayr-i kf grldnden, heyet-i istiremiz kanat-bah veska ibrz edilinceye kadar stanbul Heyet-i Merkeziyyesiyle, mrsel memrlar arasnda hibir ey teslm ve tesellm edilmeyeceine ve ber-vech-i t nukat hakknda da tedkikata devm edilmesine karr verdi. 1. ubeler (Nizm-nmenin drdnc mddesi mcibince) kongrenin inikadndan bir-iki ay mukaddem rz-nme-i mzkerta dhil mesili mbeyyin davet-nme ahz etmiler mi? 2. Hangi ubeler bu kongreye itirk etmi ve kimler murahhas olarak gnderilmi ve bu murahhaslara ne gibi talmt verilmidir? Meselenin ehemmiyyeti nazar- teemmle alnarak bil-cmle ubelerimiz bldaki sullere seran cevb vermelidirler. Bu cevblar merkez idremizce arz ve amk-i tedkik olunarak gerek merkez idremizin gerek uabtmzn vaziyyet-i hzrasn ve cereyn- ahvli tayn ve takviye edecekdir. Sevgili Arkadalar: Tarafmzdan tavsiye olunmayan kesna, komiteye id hibir evrk teslm edilmemesine fevk-al-de dikkat etmenizi komitemiz menfi akna ric ederiz. Zr beyn ederiz ki, geirmekde olduumuz mhimm gnler (zamn) Trkiye Ermenilerinin selmet-i hl ve salh- idrelerini tayne medr olduundan, u nda vilytdaki Ermenilerin azm ve sebt ile 635

basret-krne hareket etmeleri lzmdr. te bundan dolay vukua gelen ahvl ve harekt- messifeyi teblige mecbriyyet hsl oluyor. Maa-m-fh bu gibi n-bec ahvlin vuku efrd zerinde kesl ve rehvet tevld etmemeli, ve arkadalar ittihd- tmm ile ve btn zek ve fersetleriyle hareket ederek mdfaa-i nefs ve komitemizin kuvvetini temn etmeli. Heyet-i Merkeziyyemiz, Ermenilik shasnda btn hakayk tamk ve takb edecek ve bu faliyyetin bil-cmle rfknn muvenete mazhar olarak Sosyal Demokrat Hnakyan Komitesinin muhterem bayran velev cz olsun leke-dr edecek ahvl-i gayr-i marziyye ve efl-i b-yneyi btn kuvvetiyle redd ve izle edecekdir. Karben icr edilecek mebusn intihbtnda ittihz olunacak meslek ve harekta dir talmt yaknda alacaksnz. Btn rfekaya selmlar: Sosyal Demokrat Hnakyan Komitesi Trkiye Heyet-i Merkeziyyesi Res Murad Ktib Zakaryan 25/7/1329 stanbul 8/21Tern-i evvel 913

---------

-----

----------

636

Sosyal Demokrat Hnakyan Komitesi Trkiye Heyet-i Merkeziyyesine Sevgili Arkadalar 7 numrolu ve 8/21 Tern-i evvel 913 trihli tamminizi vaktinde aldk. Merkez dre ile Trkiye Heyet-i dresi arasnda bir mnzaa zuhr etdiini ve hayli zamndan beri de devm etmekde olduunu hiss etmi isek de, ehrimizin stanbula olan budiyyet mesfesi ve vesitin fkdn baz sebebler imdiye kadar bu mnzatn essna ve knhe(?) vukf peyd etmemize mni olmu idi, muahharen, murahhasmz Yegyazar(?) bu mesele hakknda bizi haylice tenvr etdi. Hakkati sylemek lzm ise, muhtelif komitelerin bile ittihd etmekde olduklar byle nzik bir zamnda komitemizin z-nfz iki heyeti arasnda zuhr-yfte olan u niz ve ihtilf bis-i teessf-i azm olmakla berber bu hl gerek komitenin nizmt- essiyyesi gerek fed-kr sanca karusunda det bir cinyetdir. unu ilveten beyn edelim ki, bizim merkez ile alkamz ve hibir iimiz yokdur. Bizim iimiz Trkiye Heyet-i Merkeziyyesiyledir. Heyet-i Merkeziyyenin Kstencede akd etdii kongreye gelince; murahhasmz Yegyazar(?) stanbula vsl oldukdan sonra Kstenceye gidecek bir vsta bulamadndan, kendi reyini dier birine havle ve t eder. Bu dier ahsdan velev bir satrlk olsun mektb alamadmzdan, Kstence kongresi hakknda syleyeceimiz hibir, tek szmz yokdur. Buradaki ubelerimizin bu seneki ahvlinin yn- memnniyyet olmadn maa-l-esef beyn ederiz; Eyllden beri sarf edilen gayrete ramen meclis ictim edemedi. Rfekadan birou gevek davranarak meclise itirk etmediler, aylklarn da vermiyorlar. Komitemizin maksadna bi-hakkn vkf ancak krk kadar sdk refkimiz var. ubeler var ki, senelerden beri heyet-i idreden gnderilmi bir murahhasn yzn grmemi, himyesiz kalan birok ubeler ancak mahall heyetlerle idre olunuyor. Bu gibi hlta kar ne gibi tedbir ittihz ve nasl tenskat icr edilmek lzm geldiini bilemiyoruz. Ahlinin pek ok ii var, fakat i gren az deil hatt hi yok!! Mesil-i yevmiyye zerine malmt almak iin Hnakyan Kulbne toplanan halk Azadamard gazetelerini okuyorlar. Halkn bu hli bize mceb-i intibh bir tokaddr. Rub asrdan beri te karsnda krlan, birok kurbanlar veren komitemizin henz bir gazetesi bulunmamas ve efrdnn muhlif frka gazetesi okumas ayb deil mi? stanbul konferans mukarrert meclisimizce mazhar- kabl edilmidir. Ancak malmt ve tafslt istiyorlar. Eer stanbulda bir gazete tess meselesi yine teehhre dr olacak ise, hi olmazsa heyet-i idre ile Aramyann muvfkyla imdilik Gohak gazetesi vstasyla beyntda bulunulsun. 637

Merkez tarafndan vilyta karlan adamlar bu taraflarda henz grnmedi. Grndkleri takdirde talmtnza gre tevfk edilecekdir. Ermeni meselesinin u an itilinde hakayk- mhimmeye ve vaziyyet-i hzramza dir malmt alma pek ziyde rz ediyoruz ki, biz de ona gre burada ittihz- tedbir edelim. Selmlar. Sosyal Demokrat Hnakyan Komitesi Kayseri ubesi dresi Res M.K. Minasyan 9 numrolu mazrfa iddir 2 99 Hmi Reyimi, Atam Hamparsumyana vermi idim (mza) Yegyazaryan(?) 1909da stanbulda nikad Eden Hnakyan Komitesi Altnc Kongresinin Mukarrert Tercemesidir. Ktib Ohannes Boyacyan

---------

-----

----------

638

Sosyal Demokrat Hnakyan Komitesi Trkiye ubelerine: 3 Numrolu Tamm Sevgili Arkadalar: Bu tamm ile komitemizin altnc umm kongresinin mukarrertn ner eyliyoruz. Bundan evvelki tamimlerimizde teblg olunan mukarrert bu nshamzda tekrrdan sarf- nazar olunmudur. Meclisin sret-i teekkl ve megili hakknda muaccelen baz malmt itsna mecbriyyet hiss etdik: 1. Meclisin ibtidi celseleri 1909 senesi Temmuzunun 12/25 gnnden bed ile 15/28e kadar imtidd etmidir. 2. Temmuz 16/29da erit-i kanniyye tammen f olunarak ilk resm celse akd edildi. Yan bu celsede murahhaslarla sbk idre azlar Murad, Akbayan ve Sabah Glyan bulundular. 3. Meclise, Trkiye, Kafkasya, ran, Amerika, Bulgaristan, Romanya ve Msrda bulunan 124 ube itirk etmilerdir; uabt- mezkra 103 reyi hv 67 az gelmi, bade meclisin devm esnsnda dahi 12 ube daha itirk etmidir. 4. Ekser celselerde heyet-i faleden zkr ve ins rfeka dahi bulundular. 5. Kk Ermeniler Cemiyyeti (Talebe Cemiyyeti) murahhaslar dahi meclisde dhil idiler. 6. Meclis rz-nmede mevcd bil-cmle itigal ederek ikml etmidir. Kezlik mteaddid ubelerden Kk Ermeniler Hnakyan Cemiyyetinden ve baz rfeka tarafndan tezekkr taleb edilen mesil-i sire ile dahi itigal etdi. imdi mukarrerta geelim: 1. (Komitemizin Meslek-i Esssi) Altnc Kongre heyeti kaimen ve fevk-al-de alklarla kabl etdi ki, Sosyal Demokrat Hnakyan Komitesinin meslek-i esssi yevm-i teesssnden imdiye kadar ilm sosyalizmdir. Ve komite mevcd olduu mddetce de bu meslek katiyyen tebdl edilmeyecekdir 2. (Dier Komitelere Kar Vaziyyetimiz) Heyet tamk-i mesele ederek ittifk-r ile kabl etdi. I: ttihd ve ittifk fikri. II: Sosyal Demokrat Komitesi dhilinde ictimi bir teklt yaplmas III: Eer sosyal demokrat olmayan bir komite, tactique vesit-i siysiyyemizden tl derecede bulunanlarndan bazlarnn fed 639

edilmesi artyla meslek-i essmizi kabl ederek bizimle ittihd ve terk-i mesi etmek talebinde bulunursa, biz vesit-i essiyyemizden bir mikdrn fed ederiz. Bu takdirde bizimle ittihd eden komite Maresisme vaziyyet-i zarriyye ve mecbriyye zerine bizi ikn ve taleb edilen fed-karlklarn mbrem ve feds elzem olduunu isbt etmelidir. Eer sosyal demokrat bir komite bizimle ittihd etmek isterse, ayn zamnda o komite her milletin (trih-ferd hakk- mevcdiyyeti) essn kabl etmesi ve komitemizi ve nmn resmen tanmas elzemdir. 3. (Nasyonalizm Milliyyet-perverlik) e kar vaziyyetimiz. yed, Trk Nasyonalistleri (Erkn) ve bu meslei izhr eden sir siys miller, Trkiyedeki milliyetleri imh ederek bunlar Osmnl nm- ummsi tahtnda bir millete kalb ve ifr etmek cehd ve gayretinde bulunurlarsa, Sosyal Demokrat Hnakyan Komitesinin altnc kongresi bunu katiyyen redd eder ve (Milletlerin adem-i merbtiyyet ve shib-i rey ve karr olmak) hukkuna riyet-kr bulunarak maksad- sbka kar mcdeleye karr vermidir. 4. (Messest- Milliyyeye Kar Vaziyyetimiz) Huss- mezkr bi-l-etrf tedkik olundukdan ve buna dir mdvele-i efkr edildikden sonra, millete mahss Kann- Essye, Millet Meclisi mebsnna, talm ve tedrsta ve sir messest- milliyeye id umr- mahsstda terk-i mesi etmee meclisimiz ittifk-r ile karr verdi. 5. (Trkiye Dhilindeki Vaziyyetimiz) Trkiyede Kann- Essnin ilnn medd olan esbb ve sevk-(?) siysiyyeyi nazar- dikkate alarak gayret-perver cematin, efkr ve r-y siysiyye ve iktisdiyyesinin tammi-i serbestsini temn gyesini, siys komiteler vstasyla al kader-il-imkn asyile takb etmei altnc kongre taht- karra almdr. Trkiyede el-yevm mamln bih olan kavnne nazaran gayr cematimizin hukk- meras nez edilmemidir. 6. (Muhfaza-i Nefs) Trkiyede Kann- Essnin henz tammiyle teesss edemediini ve irtic zuhru ihtimlini dim gz nnde bulundurarak, muhafz-i nefs emrinde heyet-i falelere muvenet ve baz tekiltda bulunma kendisine bir vazfe add eder.

640

7. (Beyn-el-milel Sosyalist Kongresi) Kopenhagda ictim edecek olan kongreye ber-minvl-i sbk itirk edilecekdir. 8. Terreur (Siys Havf ve Tehlike) Makasid-i siysiyyelerini tervc ve tenmiye iin ahlnin kitle kitle birbirleriyle mcdeleleri her ne kadar ml-i siysiyyelerini feyz ve terakkye sl edecei msellem ise de, efrdn havf ve hirs bu feyz ve terakkye mni olarak bi-n-netice ummun da feyz ve terakksini tehlike ve midsizlie sevk eyleceini kongremiz nazar- dikkate alarak, efrdn ...........(?) havf ve hirs sikasyla ahs- mcdele-i siysiyyeyi katiyyen redd eder. 9. (Buhrn- ktisd) Mcdele-i iktisdiyye esnsnda beyn-el-ahli, katl, kasden ka-i hark, ey ve lt ve edevt tahrb ve yamas gibi birtakm vukut- sakmenin zuhru kaviyyen melhz olduundan, kongremiz, ahs- mcdele-i iktisdiyyeyi dahi katiyyen redd eder. 10. Expropriation (Hakk- Tasarrufdan Iskat Olunmak) Emlk ve nukdun cebren ahz efkr- ahliyi taglt ve tev edecek mezmm bir hareket olduundan kongremiz (zabt- nukud ve emlk)i katiyyen men eder. 11. (ne-i Cebriyye) Kongremiz, cebr vesitle para taleb olunmasn katiyyen men eder. 12. (Komitenin Matbt ve Neriyyt) 1- Hnak gazetesi. A: Sosyal Demokrat Hnak Komitesi merkezinin mrevvic-i efkrdr (Organe). B: Gazete, meden, ilm, felsef, siys, iktisd mebhisi ihtiv edecekdir. I: (Mnderict) Komitenin meslei diresinde umma id mtlat, yevm siysete dir mlhazt. II: (Muhbere) Trkiye, Rusya ve sir memlik ile. III: (Siys) lem-i siysiyytda vuku bulan hdist ve vakayi-i mhimme zerine cidd ve meslee muvfk nazariyyeler. 641

IV: (Komite Hayt) Sosyal Demokrat ve sir komitelerde vukua gelen hdist ve baz mhimm ser-gzetler ve bunlara dir muhkemt- felsefiyye V: (Matbt ve Edebiyyt) VI: (rt- Resmiyye) Kongreden, merkez idreden tebl olunan mevdd, mahall ve vilyt heyetleri mukarrert merkezin murkabesi tahtnda VII: (Teberrut) Merkez idrenin ve uabtn ahz kabz eyledii bilcmle mebli ile muvzene cedvellerinin tab. C: Hnak, mesleimize mnsebet ve irtibt bulunan bil-cmle un ve hdist hakknda efkrmzn telsini mntic mnkatda bulunur. D: O (Hnak) Komitenin tercemn ve nir-i efkrdr. Komitenin meslek-i esssini ve faliyyetini ner eder. 2- Hnakyan Komitesinin nm-resm matbt I: Trkiye, Rusya, ran ve Amerikada nm-resm (organe)ler ner etmek. stanbulda Franszca, Trke ve Rusyada Rusca yevm, sb gazeteler ner etmek ve bu gazetelerde meslee muvfk siys, avma id iktisd mnderict. II: Hem-meslek neriyyt. ve hem-efkr bil-cmle Hnakyan matbtnn

III: Mnsib slb ile mnkat- fikriyye, probagand ve mebhist. IV: Akdemce stanbulda intir etmi olan (Kagapar?) ve (Abrak) gazetelerini yeniden ner etmek. 3- (Hnakyan Edebiyyt) Komiteye mahss edebiyytn terakksini temn edecek neriyyt. I: Ehven fiatla ve ahlinin kolayca anlayabilecei bir slb ile, Rus Ermenicesiyle, Trkiye Ermenicesiyle ve cbnda ecnebi lisnlaryla muntazaman sosyal demokrat risleler ner etmek II: lm telift ve mntahab tercemeler; herkesin kolaylkla anlayabilecei bir lisnla. Ve ktb-hnenin bu kabl srndan olub ahlice rabet bulanlarnn tekrr tab ve neri. III: Hnakyan ve sir sosyal demokrat mteebbisn ve kahramnlarnn terceme-i hllerini, resimli olarak risle eklinde veya nm-resm gazeteler ner etmek. IV: Maksadmza muvfk Hnakyan arklar ner etmek; eer mmkinse notasyla berber V: (Karl Maks)n srndan (Kapital) nm eseri terceme ve ner etmek. 642

VI: Sosyal Demokrat Hnakyan Komitesi trihini risle eklinde veya bir gazete ile ner etmek. 4. (Sanyi-i Nefse) Sosyal Demokrat Hnakyan Komitesi mehiri ve kahramanlarnn kartpostal zerinde fotoraflarn ve onlara dir tertb edilmi olan arklar notalaryla berber ner etmek. 13. (Trkiye Merkez dre Heyetinin Salahiyyeti) 1: Komitenin Trkiyede miri ve kuvve-i icriyye-i lsi (Sosyal Demokrat Hnakyan Trkiye Merkez dre Heyeti)dir. 2: Trkiye hricinde bulunan merkez idrenin Trkiye dhilindeki herhangi Hnakyan ubesiyle vey azsyla dorudan doruya mnsebtda bulunmaa hakk ve salhiyyeti yokdur. Kezlik Trkiyede bulunan dier komitelerle vey hkmetle dahi dorudan doruya mnsebtda bulunamaz. 3: Trkiye huddu hricinde bulunan heyet-i idre Trkiye dhiline hi bir maslahat-gzr veya mil taynine salhiyet-dr deildir. 4: Trkiye Heyet-i Merkeziyyesi mnsib grd ve lzm hiss etdii takdrde komite programnda her nev tadlt ve tebdlt icrya salhiyyet-drdr. 5: Trkiye Heyet-i Merkeziyyesi mnsib grd mentkda icr komisyonlar tekline salhiyyet-drdr. Meclisimiz Trkiye dhilinde heyt- icriyye tekli essn kabl etmidir. 14- (Umm ehdet-nmeler) 1: Trkiyedeki Hnakyanlardan her birinin birer ehdet-nmesi bulunacak ve bunu her zamn yannda tayacakdr. 2: Bu ehdet-nmeler, Trkiye Heyet-i Merkeziyyesi tarafndan verilecekdir. 3: ehdet-nmeler makt bilet eklinde olacakdr. 4: ehdet-nmelerin mnderictna id teferrut Trkiye merkezi tensb ve tayn eder. 15- (nzibt ve ntizm) Rfekamzdan vey tekiltmzdan herhangi biri altnc kongrenin mukarrertna muhlefete ictisr eder ve taglt- efkra teebbs ederse, Trkiye Merkez dresi bu gibilere kar en messir vesiti istiml etmek ve cb ederse komiteden ihrc etmek salhiyyetini hizdir. 643

16- (Tard ve hrc) 1: Meclisimiz, tedkikat- m-ikf-nede bulundukdan sonra, Azad Vosdanik (Melkon Kmirciyan)n efl ve harektn ahlk ve kanna muhlif bulduundan ve b-huss Kayseride komitenin parasn zimmetine geirmi olduu tebeyyn etdiinden, merkumun Hnakyan Komitesinden tardna ve ihtils etdii meblan tazmnine karr verdi. 2: Gatmos (Yervant Sovasapyan?)n s-i hl ve harekt, komitenin erefine rs- halel edecek derecede olduundan meclisimiz merkumun komiteden ihrcna karr verdi. 17- (Tekdr) (R.H) ve (H.K)in komiteye kar irtikb etdikleri harekt- gayr-i lyka hasebiyle meclisimiz merkumna tekdrtn beyn eder. Ve komiteye idhlini men eder. 18- (B-taraflk) Meclisimiz komite dhilinde bulunduklar hlde b-tarafl muhfaza eden zevt bade-m nazar- itibra almayacak ve bunlar hi add edecekdir. Bu gibi zevt iki aya kadar tedkikat ve mtlaalarn ikml edib bildirmeye mecbrdurlar. Mddet-i mezkrenin hitmndan sonra b-tarafln ilga olunaca beyn olunur. Gerek bundan akdem gerek imdiki mukarrertmzn kffesi, komitenin program ve teklt- nizmiyyesi ve ahlnin tenvr-i efkrna hdim mevdd- sire pey-der-pey ner olunacakdr. Sosyal Demokrat Hnakyan Komitesi Trkiye Merkez dre Heyeti Res Aram Akbayan 10/10/1325 stanbul 23 Knn- evvel 1909 Ktib Hemayak Aramyan

Ermenicesine tammen mutbkdr Mtercim (mza)

---------

----644

----------

Numro 179 Makbz Mill Mdfaa-i Nefs Beyn-el-frak Heyeti stanbulda H. Aacanyan Efendiden memnniyyetle Mill Mdfaa-i Nefs iin yalnz yirmi be lira-y Osmn ahz olunmudur. /2 Temmuz 1914 (Mhr) Kahire Kasa-dr Veram abuh

---------

-----

----------

Msr Mill Mdfaa-i Milliye-i Nefsiyye Heyeti Numro 169 3 Temmuz 1914 Kahire stanbulda H. Aacanyan Efendiye Mill Mdfaa-i Nefsiyye Beyn-el-frak Heyeti vermi olduunuz yirmi be Osmnl lirasn memnniyyetle ald ve sizi mill hals dav-y mukaddesi iin kendinizi takdm etmenizi meserretle kayd etdi. Mftehir-ne syleriz ki ahsnzla stanbul iine en iyi bir muvin ve refk bulmu oluyoruz meml ederiz ki siz bizimle alkanzda devm edeceksiniz bu sretle sizin millet-perver-ne borcunuzu ed etmi olacaksnz. Arkadaca selamlar Kahirede Mdafaa-i Milliyye-i Nefsiyye Mill Heyeti 1912 Ktib-i mesl Aram Res Haykoni

---------

----645

----------

Hiye Bize id yan dhil sebeblerle eski mhrmz ibtl edilmidir bundan sonra resm evrkmzda bu mhr kullanacaz ve bu mhrle memhr evrk resm olarak kabl edeceksiniz. 25 liralk makbz melffdur. Ayn mhr

---------

-----

----------

Kahire-Msr Milli Mdfaa-i Nefsiyye Beyn-el-Frak Heyeti Numro 205 19 Tern-i evvel 1914 stanbulda H. Aacanyan Efendiye Mektbunuzu aldk ve verilen malmtdan memnn kaldk. Trk Hkmetinin siyas ve asker harekt hakknda mufassal malmt veriniz bu cihet Ermeni mebslar vstasyla mmkin olabiliyor. Pasdrmacyan abuk Kafkasyaya gnderiniz. Yakinen hill yerine muzaffer salb greceksiniz. Bil-perv alnz. Memlik-i ecnebiyyeden Kafkasyann hals-kr ordusuna takm takm gnlller iltihk etmektedir. Siz de gnlller gnderib onlarn menfaate ine toplamaa alnz. Hals yakndr. Dim ketmiyyet ve ser cevb selmlar. (Mhr) Ktib Haykoni Res Aram

---------

-----

----------

646

ehr hl-i rmnin on ikinci gecesi, zevli sat on iki karrlarnda telkk olunan emr mcibince Niantanda Hac Mehak Zukanda yirmi drt numrolu Horasacyan(?) Apartmann dokuz numrolu diresinde ikamet eden Sultanhammmnda Topalyan Hnnda paras olduunu beyn eden Hrant Aacanyann ikamet-ghnda icr klnan taharriyytda birtakm mektb kopyalarn hv defter ile defter dernunda bir mikdr mektb bulunarak bhe zerine alnm ve huzrumuzda zeri temhr edildiini ntk ibu zabt varakas tanzm ve taht- imzya alnd. 11/12 Nsn 331 kamet-gh Shibi Hrant Aacanyan (mza) Ksm- Siyas Komiseri (mza) Pangalt Komiseri (mza)

---------

-----

----------

Hrant Aacanyana id memhr kopya defteri huzrumuzda aldkda ierisinde pek mhimm ve Msrdan gnderilmi krmz mhrl bir kta mektbla bir kta makbz ilm haberi zuhr eylediini mbeyyin ibu zabt varakas zahrna erh ve imz eyledik 24 Nsn 331

ubede Tercemn (mza)

kinci ube Ktibi (mza)

ube Komiseri (mza)

kinci ube Mdri (mza)

Bundan baka Tanakstyun Komitesinin evrk tedkik olunurken o miynda Hrant Aacanyana id Msrdan mersl dier mhimm bir mektb zuhr eylediini mbeyyin erhdir / 2 Mays 331 ube Tercemn (mza) kinci ube Mdri (mza)

---------

----647

----------

Cehlet sayikasyla ben bu paray verdim ve frkaya dhilim bylece itirf ediyorum / 22-23 Mays 331 Yirmi yedi lira verdim. Yarn akam dhil olduum cemiyyetin ismlerini de syleyeceim (mza)

---------

-----

----------

648

Msr Mdfaa-i Milliyye-i Nefsiyye Ermeni Komitesi stanbul murahhas ve vekli Erzurumlu Hrant Aacanyan veled Ohannesin ifde-i mazbtasdr / 9 Mays 331
sm ve hviyyetinizi syleyiniz smim Hrant pederimin ismi Ohannes lakabmz Aacanyandr Erzurumluyum 1303 tevelldlym on senedir byk birderim ticretle stanbulda idi ben de drt senedir stanbuldaym pederim yedi senedir veft etmidir ann ticretinde ben de devm ediyorum. Ojzdiyak(?) karsnda Kantoplu(?) Hnnda Gazikyan ile mtereken sarrfiyye veya tekerlek iiyle ve Topalyan Hnnda tuhfiye topdanc iiyle megulm. Niantanda Hac Mehak Zukaknda Zarasanc(?) Apartmannn dokuz numrosunda mukm idim Nsnn on birinde tevkif olunarak Ayaa tebd olunmu idim imdi stanbula getirildim. Malme-i ticretiniz memlik-i Osmniyyenin nereleri ile vki oluyordu. Sarrfiyye iimiz stanbuldaki tccrlar ile idi stanbulda kdlar krardk. Bu i zten bono iidir. Tuhfiye iine gelince Erzurum ve stanbuldaki baz esnf ile vkdir bu iimiz de zten paraclkdr. Zten tuhfiye iine balayal alt ay olmu idi. Gerek manifatura iinde ve gerek sarrfiyyede bir hayli mterilerimiz var ismlerini sayamam okdur ve aklma gelmez Siz hangi frkaya hangi komiteye mensbsunuz Benim hibir komite ve frka-i siysyye ile alka ve mnsebetim yokdur. Siz Tanakstyun Frkasna mensbsunuz bizce byle malm Hayr ben ne Tanakstyun Komitesine ve ne de Hnakyan Komitesine ve ne de Ramgavar Sahmanatragan Komitesine mensbum hibir komiteye dhil olmadm ve bu szlerimi en muteber ztn ehdetiyle isbt ederim. Ya sizin Msrdaki bir mttehid (Marmin?) heyete mensb olduunuzu anladk buna ne dersiniz. Hayr benim byle hibir heyet ve komite ile mnsebetim yokdur ticretle alkam vardr ben yalnz ticreti bilirim. Baknz size zh edeyim Msrda bir Mdfaa-i Milliyye-i Nefsiyye Beyn-el-frak bir heyet var siz onunla mnsebet-dr ve alka-dr bulunuyorsunuz bu bizce msbetdir ne diyeceksiniz elimizde vesik var 649

Hayr efendim drt mhdr kendi ticret ilerimle o kadar megulm ki gazete okuyacak vaktim bile yokdu. Pederim veft etdi sonra da 1910da birderim veft etdi bizim zerimize ticret ileri yklendi ben kk kardeimle bu yk altnda kaldk bununla urayorduk baka ey bilmem te sizin evrknz arasnda zuhr eden iki para veska ki bunlardr okuyunuz. Bu iki veska sizin nmnza Msrdaki Mdfaa-i Nefsiyye-i Milliyye Beyn-el-frak Heyetinin mzekkire mhryle geliyor. Trihi Tern-i evvel 1914dr ve size gnlller toplamanz almanz Pasdrmacyan seran Kafkasyaya gndermenizi hill yerine slibin muzafferen yaknda kaim olacan sylyor ve dier Temmuz 1914 trihli bir makbz da ayn heyetden ayn mhr ile geliyor ite o da budur sizin gnderdiiniz yirmi be Osmnl liras inenin makbzudur bunlara ne diyeceksiniz. Sizin bu komite heyetinin, memleketin harabiyyete Hkmet-i Osmniyyenin aleyhine alan kesnn stanbul vekl-i murahhas olduunuz u kdlarla isbt olunuyor. Efendim benim bu kdlarla bir alkam yokdur. Bunlar sahte eylerdir. Benim evrkm arasnda mektb kopya defterlerim vard byle ey yokdu. Bu bir iftirdr belki benim evrkm arasna bir alak adam bunu gizlice koymudur htrma geldi durun size syleyeyim. Benim mumelem olan Grnl Sebuhyan Hnnda Samuel Tomacyan isminde bir komisyoncu vard kendisindeki alacam iin bunu protesto etdim borcunun bir ksmn dedi dier alacam da alamadm. Bence daha yz u kadar lira kendisinin borcu vardr. Bu kdlar onun tarafndan tertb edilmi olsa gerekdir ondan bhem vardr. Bu nasl idir, sen galib birden bire u kuvvetli dell karusunda ciz kaldn. Vd-i inkra bir defa sapm idin hl devm etmek istiyorsun hl-bu-ki u madd delller karsnda hibir diyecein yokdur. Hakikati syle iin iinden k. Beni ve ilemi herkes tanr benim hibir komite ile alkam yok bunu kabl etmem ben bu kdlar ilk defa gryorum. Bunlar kabl etmem. Pekl senin nmnla ayn mhrle komiteden Temmuz 1914de gelmi dier bir mektb daha var fakat bu mektb (Tanakstyun) komite merkezinin evrk arasnda zuhr ediyor. Ondan da seni bu heyetin stanbul murahhas tayn etdikleri anlalyor buna ne diyeceksin? Efendim benim Tanakstyun ile de hibir alkam yokdur evet bu mektb da ayn heyetin mhryle ve ayn yaz iledir bu da sahtedir. Diyeceim baka bir ey yok. Bunlar dmnlk olarak yaplmdr. imdilik ifdeniz kfdir imz ediniz Kf ise imz ederim dorudur / 9 Mays 331 (mza) ------------650 ----------

FEZLEKE
Numro 125 ube 2

bu evrk- tahkkiyyenin mtlaasndan mstebn olaca zre Msrda 1912 senesinde teekkl eden Ermeni Mill Mdfaa-i Nefsiyye-i Beyn-el Frak Heyeti tarafndan stanbula gnll ve ine meselesi iin murahhas tayn olunan (Hrant Aacanyan)n kendisinden edilen bhe zerine tevkifht- ummiyye miynnda tevkifi icr ve Ayaa sevk edilmi olub hn-i tevkifinde hnesinden alnan evrk- memhre zabt varakas mcebince bilhire gd olunarak dernunda merkuma hitben Tern-i evvel 1914 trihiyle Msrdan vrid olan bir mektb bulunarak mfdnda kendisinin say ve gayreti takdr olunduu ve gnll ve ine cemi iin metnetle almas ve Pasdrmacyan seran Kafkasyaya gndermesi teblg ve yaknda hill yerine muzaffer slibin kaim olaca beyn edilmekde olduu gibi bir de ayn heyetin yirmi be liralk bir makbuzu zuhr etmi ve Tanakstyun komitesinin evrk tedkik olunduu srada komite evrk arasnda dahi yine ayn heyetin merkuma hitben Temmuz 914 trihiyle yazlm bir mektb zuhr ederek bu mektbun dahi merkumun stanbulda heyet iin pek kymetli bir muvin olduu ve say ve gayret eylemesi lzmu bildirilmekde ve gnderdii yirmi be lirann makbzu melff bulunduu ilve edilmekde ve bundan istidll olduuna gre merkumun Msrdan murahhas tayn olunduuna dir olan Temmuz 914 trihli mektbu komite merkezine brakarak makbzu da nezdinde hfz eyledii ve muahharen ald Tern-i evvel 914 trihli mektbu da yine yannda alkoyduu anlalmakda ve merkumun isticvbnda mezkr heyete ve komitelerden birine mensbiyyetini katiyyen inkr eylemekde ise de u kuvvetli delil karsnda inkrn ehemmiyyeti kalmayb bu hlin kendisinin ancak evvel emrde vd-i inkra girmi olmas hasebiyle nihyete kadar inkrda srra karr vermesinden mnbais olduu bhesiz grnmekde bulunmu olub Msrdaki heyet-i mezkrenin maiyyet ve sret-i teekklne gelince 1912 senesinin nihyetlerine doru Msrda Tanakstyun, Sosyal Demokrat Hnakyan, Veragazmiyal Hnakyan Komiteleri ittihd ederek bir protokol imz ve Ermeniliin mdfaas iin bir heyet tekl ve bu heyeti (Mill Mdfaa-i Nefsyye-i Beyn-el Frak Heyeti) nvnyla tevsm ve bir de ine komisyonu tertb eylemiler ve komisyona Msrda mteekkil ve Bogos Nubar Paann riyseti altnda bulunan Ermeni Umr- Hayriyye Cemiyyet-i Ummiyyesi azsndan Nubar Paann vekl-i umru Mrdi Antranikyan, Garuyalyan ve sireyi de az olarak almlardr ki Umr- Hayriyye Cemiyyeti sret-i zhirede siysiyytla megul olmad hlde azsndan bazlarnn u siys heyete duhl evvel emrde baz kl kale mceb olmusa da bu 651

da maksad- aslyi ketm rzsundan ibret olub Bogos Nubar Paann bilhire Ermeni mesli iin Avrupaya seyhate kmas artk bu cemiyyet ile Beyn-el Frak Mdfaa-i Nefsiyye Heyetinin maksad- aslleri arasnda bir fark olmadn bsbtn izhr etmi ve bilhire mezkr heyete Sahmanatragan Ramgavar Komitesi de dhil olmu ve heyetin balca maksad Ermenileri silhlandrb hzr bulundurmak idiinden bunun iin Adana ve havlisiyle sir Ermeni meskn olan mahallere ki Ermeni ahlnin teslhine allm ve bu defa Harb-i Ummnin hudsu zerine istihsl-i emel-i mill iin her drl mesye giriilmi ve balca Amerika, Bulgaristan, Romanya ve bi-l-hssa Kafkasya bunlara saha-i faliyyet olarak stanbuldan dahi gizlice el altndan ine-i nakdiyye de bulunduu mahss olub u sretle heyet-i mebhsenin stanbuldaki vekl-i murahhas merkum (Hrant Aacanyan) olduu tezhr eylemi ve merkumun muhkemesinin icrs iin Dvn- Harb-i rfye tevdi muktez bulunmu olmala ibu fezleke tanzm ve merbt melfft pusulas mcebince drt kta evrk ile berber Mdriyyet-i Ummyye-i liyyeye takdm klnd / 12 Mays 331 Ksm- Siys kinci ube Mdri (mza) Muhkeme 1661 Memlik-i Osmniyye dhilinde bulunan Ermenilerden Rusyaya gnll kayd edilen ve Mdfaa-i Milliyye Beyn-el Frak ttihd Cemiyyeti nvnyla teekkl eden bir cemiyyet-i ihtilliyyenin vesit-i icriyyesinden bulunan merkum hakknda Dvn- Harb-i rfce muktez mumele-i kanniyyenin fs zmnnda Der-sadet Merkez Kumandanl cnib-i vlsna takdm olunur 12/13 Mays 331 Polis Mdr-i Ummsi (mza) Ehemmiyetle takbt- kanniyyeye tevessl olunmak zre evrk Dvn- Harb-i rf Riysetine tevd olunur. Merkez Kumandan Kaim-makam (mza) 13 minh ------------652 ----------

Bery-i ahdet celb edilen: Ksm- Siys kinci ubeye memru taharr memrlarndan Komiser Ali Rza Efendi bin Hseyinin maal-kasem zabt edilen ifdesidir. / 20 Mays 331
Aacanyann hnesini taharr etmeye gitdiiniz zamn orada ne gibi evrk buldunuz ve size ire etdiim 1 ve 2 numrolu pusulalar oradan m aldnz mufassalan malmt veriniz Nsnn on ikinci gecesi tevkift- ummiyye miynnda bende-nize Pangalt mntkas tesdf etmi idi. O gece Pangalt Merkezi Ser-komiseri Abdurrahman Bey ile birlikde Hrant Aacanyann ikmet etmekde olduu apartmana gidildi kapc vstasyla apatmann st katnda ikmet eden Aacanyann odasna gidilerek kapy vurduumuzda birderi kapy ad mezkr apartmanda kk bir odada yatmakda iken Aacanyan uykudan kaldrdk kapy ad kendisine odasnda taharriyyt icr edeceimizi bi-l-beyn muvfakat etmesi zerine karyolasnn altnda birka aded mektb kopyas zuhr etmi idi bunlarn ticrete id mektb kopyalar olduunu sylemi ise de tedkik edecek kadar vaktimiz olmadndan bery-i tedkik en yeni trihlisinden bir dnesini aldk mezkr mektb kopyas siyah kabl bir defter eklinde idi yine taharriyyt esnsnda Aacanyann odasnda taharriyyt esnsnda sekiz on kadar mektb ve imdi ire etdiimiz 1 ve 2 numrolu pusulalarda Aacanyann yatmakda olduu yatak odasnda hatt yatak ile ot minder altnda zuhr eden kdlar miynnda zuhr etmidir zuhr eden evrk ve pusulalar siyah kabl kopya defteri arasna vaz ederek taht- temhre alnm ve muahharen umm miynnda Ksm- Siys Mdriyyetine gnderilmidir fdenizi imz edeniz Edeyim (mza) (mza) (mza) (mza)

---------

-----

----------

Aacanyan ile Komiser Ali Rz Efendinin muvceheleridir. / 20 Mays 331

Ali Rz Efendi; u bir iki numrolu mektblar ile dier evrk nereden aldnz. Evvelki ifdemi tekrr ederim. (mza) 653

Aacanyan Efendi; Komiser Ali Rz Efendinin ifdtn dinleyib iiddiniz mi. fdtn iitdim hsen tayn edemiyorum fakat beynatna nazaran odamda taharriyyt yapan memr olduunu anladm. fdenizi imz ediniz Edelim Hrant Aacanyan (mza)

---------

-----

----------

Bery-i ahdet celb edilen: Pangalt Mevki-i Merkez Komiseri olub yirmi dokuz yanda Ayntabl Abdurrahman Efendi bin smail Efendinin maal-kasem zabt edilen ifdesidir. / 20 Mays 331
Aacanyann hnesini taharr ile gitdiiniz zamn orada ne gibi evrk bulduunuz ve size ire etdiim 1, 2 numrolu pusulalar ile evrk- sireyi ordan m aldnz tafslen malmt veriniz Mezkr gece birtakm ehsn hnelerinde taharriyyt icrsyla derdestleri iin emr almdm. Bu miynda mm-ileyh Aacanyann ikamet etdii apartmana arkadam Komiser Ali Rz Efendiyle birlikde gitdik odaba vstasyla mm-ileyhin ikamet etdii direye karak kapy aldk bir mddet sonra ve bilhire karda olduunu rendiim on sekiz yirmi yalarnda bir ocuk direnin kapsn ad. Birderinin nerde olduunu sul etdik ann zerine birderinin yatak odasna gtrd. Ayn dire dhilinde ufack bir oda dernunda karyolasnda pencere ak olduu hlde yatdn grdm. Hemn uykudan kaldrdk odada taharriyyt yapdk hibir evrk bulamadk yalnz karyolann ba tarafnda ticrete mteallik kopya defterleri olduunu grdk herbir ihtimle kar hareket etmi olmak iin mezkr defterlerden yeni ve en son trihli olan aldk. Odadan kmakda iken karyolada bulunan yatan altna da bakmak htrmza geldi. Arkadam Ali Rz Efendi karyola zerine mevz ilteyi kaldrd. ki ilte arasnda birka paradan ibret Ermenice hurftla yazl ve zr-i memhr ve fakat mnderict ne olduunu anlayamadmz kd paralar kd. Mezkr kd paralarn slif-l-zikr defter dernuna vaz ve kendisiyle birlikde merkeze gnderdik merkezde mum-ileyhde hzr olduu hlde netce-yi taharriyyt mutazammn zabt varakas tanzm ve kendisine imz 654

etdirildii gibi dernunda mezkr kd paralar mevcd olduu hlde kopya defterinin etrf- erbaas ile sarlarak ve kendisi huzrunda krmz mum ile bi-t-temhr ve dier arkadalaryla birlikde sevk olundu. (1) ve (2) numrolu evrkn mum-ileyhe id olub olmadn bahsine gelince: Bunu tayn etmek birz mkil olmakla berber karyola iltelerinin arasndan iki evrkn zuhr ve defter dernuna vaz olunarak bervechi marz temhr edilmi, mnderict ne olduu mechl idiinden gerek kasden, gerekse sehven deidirilmek ihtimli olmadndan mezkr numrolu evrkn mum-ileyhe id olduu tebeyyn eylemekdedir fdenizi imz ediniz Edeyim (mza)

---------

-----

----------

Bery-i ahdet celb edilen: stanbul posta-hnesi sansr memrlarndan krk alt yanda Hidyet Efendinin maal-kasem zabt edilen ifdesidir./ 21 Mays 331
Aacanyann evrkn size nasl getirdiler ve ne vechle adnz evrk arasnda ne buldunuz Mezkr evrk ipe sarlm olduu hlde krmz mum ile mhrlenerek gndermilerdi huzrumuzda ald evrk arasndan ire etdiiniz 221 numrolu mektblar kd daha sir evrk da vard. Fakat kopya defterinin iinde kan evrk u bir ve iki numrolu mektblardr fdenizi mz ediniz. Edeyim Hidyet (mza)

---------

-----

----------

655

Bery- ahdet celb edilen: Polis Mdriyyet-i Ummiyyesi Ksm- Siysisinde Keml Efendi bin Mehmedin maal-kasem zabt edilen ifdesidir. / 21 Mays 331

Aacanyann evrkn size nasl getirdiler ve ne vechle adnz evrk arasnda ne buldunuz. Merkumun evrk ipiyle sarl ve krmz mhrle mahtm olarak geldi adk kopya defterinin arasnda ire etdiiniz bir ve iki numrolu mektblar bulduk. fdenizi mz ediniz Edelim Keml (mza)

---------

-----

----------

Maznn- aleyh Sultanhammmnda Topalyan Hnnda on iki numroda manifaturac olub Niantanda Hac Mehak Sokanda Horasancyan Apartmannda 9 numrolu odada mukm yirmi sekiz yanda Hrant Aacanyan veled Ohannesin zabt edilen ifdesidir./ 23 Mays 331
u (1) numrolu pusulay sen mi yazdn Ben syledim yazdlar imz benimdir Seni bu cemiyyete kim dhil etdi Ben, Nerses Zakaryan ve Samoil Tomacyan ile Samoilin akmaclarda Sebuhyan Hnnda 19 numrodaki odasnda bulumuduk oraya Samoilin bir i iin vuku bulan ihtr zerine gitmidim Samoil Zakaryan bana takdm etdi bu mesele geen sene ibtidsnda idi her ikisi bana Msrda bir cemiyyet olduunu ve bunun Avrupa py- tahtlarna bir murahhas gndererek Avrupa ahlsinin ve hkmetinin Ermeni meselesine dir nokta-i nazarn celb etmek iin almakda idiini ve bu huss iin lzm grlenlere yz lirann itsn benden ric etdiler ben hibir para veremem diye her ne kadar syledimse de Erzurumda pederine yaplan mumele sana da tatbk olunur diye beni tehdd etdiler 656

ve Samoil Tomacyan dahi matlbun olan 300 lira paray tanmam dedi ve ayrca sekiz yz yetmi dokuz liralk bonolarm da tediye etmeyeceini bi-l-beyn bu parann her hlde itsn syledi zten ilk defa grdmz zamn tekml matlbtm bonoya merbt deildi bundan sonra bir mikdrn bonoya tahvl etdim bundan baka Samoil muvfakat gstermediim hlde haytmn da tehlikede olduunu bana izh eyledi bu sretle iki defa kendisiyle yan Samoil ile mlkat etdim en nihyet benden yirmi be lira kadar para aldlar fakat paray yalnz Samoil ald Avrupaya murahhas gndermek meselesi nedir Nubar Paann Avrupaya gitmesi meselesi midir Nubar Paann pln vechle Avrupaya izm edilecek adamlar iin bu masrife ihtiyc olduunu sylediler. Bu cemiyyet de kimler dhildir. Nerses Zaharyan, Samoil Tomacyan, Murad Hamparsum Boyacyan, Can Glyan Sako dhildir Bu saydn adamlar Hnak Komitesine mensbdur bu Beyn-el Frak Komite nedir buna dir zht ver Ess ismi Hnak olmala berber Ermeni milletinin mdfaas nmna Beyn-el Frak Mdfaa Komitesi nmn vermiler ve bylece milletin hukkunu mdfaa etmek zorunda bulunmulardr. O hlde btn frkalarn ittihd husl bulmu oluyor demek deil mi Evet efendim bu umm bir Ermeni frkas oluyor ve dier Hnak ve Tanaksiyon komiteleri ile icr-y faliyyet ediyor. Ermenicede Sako ismi mi vardr Safo ismi mi vardr Sako ismi vardr Safo ismi yokdur Sako Serkisin muhaffefidir. Anadoluda bir kym- umm ihzr iin stanbul komitesi resi ve azlar ne gibi talmt verdiler buras umm memlik-i Osmniyyenin komite merkezi olduuna nazran buradan bir talmt verilmi olmas lzm gelir Evet muhrebe baladndan beri komitenin isminden anlald vechle bir kym ve ihtill zuhr ederse msellehn hzr bulunmalar ve kendilerini mdfaa etmeleri iin emirler verdiklerini el-yevm Ayada menf bulunan Parsih ahbaz ve Samoil Tomacyandan iitdim hatt son defa stanbulda kongre yapdklar vakt dahi bu emri tekrr etmilerdi Yevm-i kym tayn etmiler mi En ziyde propaganda yapan Parsih ahbaz idi. Hzr olmaldr diye ve bu maksad iin Anadoduya adam izm ediyordu 657

Bu Parsih ahbaz hangi komiteye mensbdur Tanaksiyon Komitesine mensbdur Bu komitenin resi ve azlar kimdir Samatyada Ermeni mektebinde muallim ve el-yevm Ayada menf bulunan Haakdr azlar Parsih ahbaz Tnel banda dkkn bulunan Terzi Minerva bu adam imanca ve bykszdr ve el-yevm buradadr Ayada menf olub Ermeni mektebinde tagann muallimi bulunan ukuryan. Ve Nersis Zakaryandr bunlarn iinde Parsih ktib-i mesl idi imdiye kadar verdikleri Hnakistliyan(?) komiteleri vaziyyetlerini tavzh et zhta ile ibu gre Tanakstyun ve Beyn-el Frak komitenin

Bu bahs etdiim adamlar Msrda teekkl eden Beyn-el Frak Mdfaa-y Milliye Frkasndandr ve her yerde ubesi vardr Parisde, Cenevrede, Niyorkda(?), Bkrede, stanbulda ubeleri olduunu biliyorum Rusya dhilinde ube yokdur nki komiteciler Rusya hkmetince bir aralk tazyk edildiinden kurbiyyeti dolaysyla Bkrede ubesi almdr merkez-i ummsi Kahirededir merkez-i ummyi idre edenlerden birisi Nubar Paadr dier a'zlar da vardr fakat dierlerinin ismlerini bilmiyorum. Essen komitenin sret-i teekkl gerek Hnak ve gerekse Tanakstyun, Ramgavar. Veragazmiyal Hnak [Ess Hnak Komitesinden bilhire bilhire ayrlarak teesss eden ikinci ubesi] frkalarn birledirmek ve bunlarn ittihd ve ittifkn meydna getirmek ve bunlar hricinde bulunan Ermeni milletini bir noktada cem iin anlar da bu frkaya sokmakd stanbul ubesindeki azlar kimlerdir Hnakyanlardan Zakaryan. Murad. [Hamparsum Boyacyan] Samoil Tomacyan Sako ve Tanakstyunlardan Parsih ahbazyan. Minevra. ukuryan olduunu der-htr ediyorum ki bunlar heyet idre azlardr. Ktib-i umm ise Parsih ahbazyandr kasa-dr ise Zakaryan idi Bu komiteye mensb dier azlardan kimler vardr Gayet haf olduundan heyet-i idreyi bilmek mmkin ise de a'znn ismlerini bilmiyorum fdeni imz eyle. Bu szleri sen mi syledin ? Edeyim. Evet, ben syledim. (mza)

---------

----658

----------

Hrant Aacanyann tekrr alnan ifdesidir/ 22 Austos 331

Baka verecek zhtn ve diyecek szn var m Ben bundan evvel verdiim ifdt sylediimin ertesi gn tekzb etmidim yazlmamd imdi tekrr ediyorum ki bunlarn asl yokdur hakkt deildir. Bunlarn asl olmad hlde syleyen sen deil mi idin Ben sylemidim Cehletle mi syledin ey var birincisi intikam ikincisi cehlet nc tazyk korkusudur Kimden intikam almak istedin Hibir alkam olmadm srada Samoil Tomacyan ve refklerinden intikam almak istedim Samoil Tomacyan ve refkleriyle garezin ne idi Samoil Tomacyandan matlbtm vardr onu yukarda da sylemidim nakdiyye veya ml vereceksin demidim kendisini grdm zamn Bedri Beyi tanyorum demesi zerine ben kendisine css musun demi idim bu szn ertesi gn arkama adam koydurmu Cehlet dediin nedir bhe ediyordum bilhire Tataryan Kengrya gitmi olduunu iitdim bundan anladm ki Tomacyan sebeb olmudur beni tevkif etdikleri vakt bunun glmesi ve herkes kurtuluyor dendii zamn Zakaryan sen Muradn yanna gideceksin diyor ki Murad Ankaraya ve oradan Kayseriyyeye gitmi gy kendi elleriyle koymu gibi syledi ben nefy edilmidim Ayaa gnderdiler yetmi bir kii idik Ayada on drt on be gn sonra kaim-makam beye telgraf gelmi avu geldi sabhleyin gideceksin dedi avula Ankaraya geldim bir gece orada kaldm trenle stanbula Polis Mdriyyetine celb edildim oradan buraya gnderdiler Senin evvelce verdiin ifdt doru olmad farz olunsa cemiyyete id adamlarn ismlerini ictim-ghlar cemiyyete id olmayan bir adam bilmeyecek bunlar nereden biliyorsun. Tomacyandan m-adsn Ayada grdm ahslarn ondan biliyorum. Baka bir diyecein var m Ben bir frkaya mensb deilim kimseye frka iin para vermemiim ve o mektblardan haberim yokdur fdeni mz eyle mz edeyim (mza) ------------659 ----------

Bery-i istzh: Ferikynde Kuyuluba Sokanda 33 numrolu hnede skin akmakclarda Sebuhyan Hnnda on dokuz numroda manifatura ticretiyle megul Sivas Vilyetinin Grn kasabasndan otuz yedi yanda Samoil Tomacyann ahz olunan ifdesidir. / 23 Austos 331
Sen Hrant Aacanyan geen evvelki Temmuz zarfnda Msrda teekkl eden Mdfaa-i Nefsiyye-i Vataniyye nmndaki cemiyyete kayd etdirtmi ve yirmi be lira alarak gndermisin ve bu cemiyyete girdiin anlalyor ne diyeceksin Asl yok yalan ve iftirdan ibretdir yle ise Hrant Aacanyann ifdtn sana okuyoruz dinle: Dinledim: Bende-niz ttihd ve Terakk Cemiyyetine mensbum Muammer Bey ile aldm Mustafa Necb Bey berber alalm demi olduundan ben Hnak Komitesine girmedim Sabah Glyann cereynlar kd Sivasda Hnakistlerle alka peyd oldu buraya geldim Mustafa Necb Bey ile aldm Red Beyden ve Bedri Beyefendiden sorunuz ne anlarsam dakkasnda haber vermiimdir. Ermenilerle Trkleri tefrk edecek bir meseleye karm isem tahkik ediniz cezma rzym bunlar katiyyen iftir ve plndan ibretdir Mustafa Necb Bey sa olmu olsa idi ehdet ederdi. Aacanyann syledii meseleye gelince: Bunlar piyasada bankerdir Aacanyan Kazkyan ismindedir Yazmac Hayk Misketyan ile akama kadar ve Beyoluna gezmeye giderler gece gndz berber bulunuyor. Kendisi i yapmak istiyor. Fakat bilemiyor bende-niz yk ticretiyle megulm bin bin be yz lira koyaym Avrupadan yk getir dedi sipri etdik getirtdik geldikden sonra ben istemem dedi ben byle bir meseleye tesdf etmedim iflsa karm ya evvelden yapmamalydnz demi idim alam idim Hrant Aacanyan kendini denize at dedi. Gmrkden mllar ekdik mllar satlmaynca para vermem diyor bin yz yetmi liralk bono verdim moratoryuma dhil olduundan deyemedim para yok ne yapaym veremez oldum Onnik Karikyan ve Hrandn birderi Kegam imdilik para dursun moratoryum olduundan haber ederiz dediler bylelikle drt be ay gedi benden para taleb etmediler birdenbire Aravir meselesi kd. Onnik Aacanyan Onnik Kazikyan Kegam Aacanyan bana evvelden sen tccr msn ve-yhd hfiye misin derlerdi. Akbayan ve erkleri meselesi ki Aravir zerine s-i kasd olmu idi bu s-i kasdden drt be gn sonra Hrant Aacanyan bir sene kadar odama uramad hlde bir gn yaz-hnemde yalnz oturduum srada yaz-hneme geldi imdi sekiz yz yetmi be lira borcum kalm idi bunu yarn lene kadar eer bu paray dersin demez isen bilmem neremden persin yarn lene kadar sana mddet ge ksan Aacanyan grmeyeceksin ocuklarn bsbtn 660

mahv edeceim seni de gebertib ierisinden kartacam Varteks Efendi ile Pastrmacyan arkamda polis mdri de benim evimdedir dedi ertesi gn sabhleyin maazasna gitdim bir gn mhlet ver banka ak deil dedim yapamam dedi ben de ne yapacak isen git onu yap dedim bir gn iki gn ierisinde ne yapacam grrsn dedi bir iki gn gedi bir ey yapmad Hesronyana gitdik telgrafla maazamn ierisinde sekiz yetmi be liralk ml kendisine teslm etdim bonolar ide etdi. Bana dim sen hfiyesin bu hfiyelikde devm edecek olursan seni geberteceim ocuklarn kpr banda dilendireceim demi idi mesele bundan ibretdir. Aacanyann syledii szler bu esbba msteniddir. fdeni imz eyle mz edeyim Samoil Tomacyan (mza)

---------

-----

----------

661

Mevkuf Samoil Tomacyan ve Hrant Aacanyan haklarndaki tahkikat hitm bulmala bunlara mteallik ve Samoilin maznnne ve essa mtedir mtlaa istifsr ve metn-i tahkikat-nmede ismleri mazbt ve gayr-i mevkuf Nerses Zakaryan ve Murad Hamparsum Boyacyan ve Cihan Glyan ve Sako ve Haak ve Minerva ve Parsih ahbazyan ve ukuryan hakkndaki tamkatn tefrki .....(?) emrindeki iddilar da beyn buyurulmak zre tesyr olunur / 25 Austos 331

---------

-----

----------

Samoil Tomacyann 37 - 123 - 151 - 156 nc sahfelerdeki beynt zerine ayrca tamkata mahall kalmam olduundan mevkuf- merkumun ibu filden maznniyyetle berber 364 ve Hrant Aacanyan ile mtereken mtecsir olduu efle mteallik evrk ile tevhdi ve ess hakkndaki mtalalar istifsr ve ibu evrkda esmisi mnderic dier ehsn tahkikatna devm olunmak zre tefrki beyn buyrulmak zre tesyr olunur / 26 Austos 331 (Mhr) (mza)

---------

-----

----------

Memlik-i Devlet-i Aliyyede bulunan Ermenilerden Rusya Hkmeti hesbna gnll kayd ve Ermeni skin olan mahallerde isyn ve itilar tertb ve bi-n-netce memlik-i Osmniyyenin bir ktasn idre-i hkmetden karmaa teebbs etmek zre htta-i Msriyyede mteekkil cemiyyet-i ihtilliyyenin Der-sadet heyet-i falesinden bulunduu tahakkuk edib hakknda Dvn- Harb-i rfden idm hkm sbit olan ve lede-l-arz karr- mezkr tasdk-i l-i hazreti pd-hiyye iktirn eylemekle emr fermn- hmyn m-bi-t-makrn hazret-i pd-h mcibince salben idm edilen Erzurumlu Hrant Aacanyanndr. (Mlkiyye Cez Kann-nme-i hmynun elli drdnc mddesi zeyline tevfkn)

---------

-----

----------

662

DD-NME bu ve merbtu istintk-nme ve evrk- mteferrias mtlaa ve tedkik olunur Hkmet-i hzra erknna s-i kasd icrsna tasadd eylemesinden dolay maznniyyeti istifsr olunan Samoil Tomacyan ile memlik-i Osmniyye dhilinde bulunan Ermenilerden Rusya Hkmeti hesb ve menfaatna olarak gnll kayd ve (Mill Mdfaa-i Nefs Beyn-el-Frak Heyeti) nvnyla teekkl eden cemiyyet-i ihtilliyyenin vesit-i icriyyesinden bulunmalarndan dolay maznnen isticvblar icr klnan Hrant Aacanyan ve merkum Samoil Tomacyan ve kezlik nfz- memriyyetlerini s-i istiml ile tehdde kym eyledikleri beyn olunan Ksm- Siys memrlarndan Aravir ve Nian ile Simon ve bilhire bu bbda maznniyyetleri istifsr edilen Kirkor Kaykcyan ve Agob Bahri Efendiler ile Samoil Tomacyan ve hnesinde Ermeni istiklline id levha zuhr eden Aragohi kadn haklarnda kta evrk- tahkkiyye vechle icr klnan tahkikat- istintkyye netcesinde / bunlardan akmakclarda Sebuhyan Hnnda on dokuz numroda manifatura ticretiyle megul Sivasn Grn kasabasndan otuz yedi yanda Samoil Tomacyann tahkikat bil-ikml haklarnda it-y hkm edilmi olan kesn ile birlikde yz yirmi dokuz senesi Austosunda Kstencede akd olunan kongrede mensb olduklar Ermeni Sosyal Demokrat Hnakyan Frkasnn memlik-i Osmniyye dhilinde kendi emellerine nil olmak kasdyla gayr-i kann icrt ve isyn ve fesd ka karr-gr oldukdan sonra keyfiyyet uabta tamm ve srasyla hkmet-i hzra erknna s-i kasd etmek iin icr edilen baz tertbt ile komite tarafndan perverde edilen makasid-i muzrratkr-nenin teshl huslne hidmet eden ehsdan bulunduu; ve merkum Samoil Tomacyann maznn- aleyhimden Sultanhammmnda Topalyan Hnnda on iki numroda manifatura ticretiyle megul yirmi sekiz yanda Hrant Aacanyan ile birlikde (1912) senesinde merkez-i ummsi Msrda Kahire ehrinde olmak ve btn Ermeni komitelerinin ittihd ve itirki ve bunlar hricinde kalan btn Ermeni milleti efrdn bir noktada cem etmek zre teekkl eden ve essen Hnak Frkasndan olub (Mill Mdfaa-i Nefs Beyn-el Frak Heyeti) nvnn alb dier Hnak ve Tanakstyun komiteleriyle birlikde icr-y faliyyetle memlik-i Osmniyye dhilinde Ermenilerle meskn olan mahallerde msellh isyn ve itilar tertb ve aralarnda cem edecekleri intla Avrupa efkr- ummiyyesini hkmet-i Osmniyye aleyhine tahrk ve Ermeni meselesine dir nokta-i nazarlarn celb ve harb-i ummnin huds annda istihsl-i emel-i mill iin zuhr edecek bir kym- ummde msellahan hzr bulunarak memlik-i Osmniyyenin bir ktasn idre-i hkmete cebren karmaa teebbs etmek maksad- melanet-krnesiyle teekkl eden 663

cemiyyetin azy faalesinden olduklar / ve maznn- aleyhimden Polis Mdriyyeti Ummiyyesinde kinci ubede Ksm- Siys memrlarndan yirmi yedi yanda Aravir Efendinin dahi mtek tccrdan Mardiros Telliyan Efendinin Gedikpaada Bostanali Mahallesindeki Kilsa Caddesinde vki yirmi drt numrolu hnesine 11 Haziran 331 pencenbih gn akam zevl sat onda bil-mracaa kendisinin Hnak Komitesi efrdndan olub Beyolunda kurunla bacandan Hnaklar tarafndan cerh edilerek heyet-i vkely kurtardna dir mukaddime serdiyle ve Kafkasya Ermeni Hnak Komitesine it-y intda bulunduuna dir hkmetce msdere olunan evrk miynnda bir kad grdnden bahsle ifhen tehdd ve idm intc eden ibu keyfiyyetden tahlsi zmnnda evvel bin ve nihyet iki yz elli lira bir mebla isteyerek baz teklif serd eyledii; ve Ksm- Siys memrlarndan otuz iki yanda Nian Efendi ve Kalpakclar banda usta Avadisin dkknnda kunduraclk eden yirmi yedi yanda Simon veled Aleksan ve Gedikpaada Bostanali Mahallesinde skin on alt yanda Kirkor Kaykcyan ve Kprl Hnnda dav vekli elli yanda Agob Bahri Efendi ile merkum Samoil Tomacyann birlikde mahall-i vakaya kadar gitmek ve etrf tarassud ve bazen Kirkora icr edildii iddi olunan bir fil-i enadan bahs eyledii ibu tehdd filine Aravirin filinin esbb- husln idd ve teshl ve ikmle sebeb olan eflde bilerek merkuma muvenet eylemek sretleriyle fil-i mezkrda feran z-medhal olduklar ve Aragohi kadnn dahi hnesinde halkn galeynn muharrik levha zuhr eyledii / maznn- aleyhimden Samoil Tomacyann hkmet-i hzra erknn katl maksadyla teekkl eden komite erknndan olmak filinden dolay istintk-nmenin (37, 123) nc sahfelerinde mnderic olub Hnakyan firr heyet-i idresinden olduuna ve Kstencedeki kongreden haber-dr olub bu bbda Aravirden malmt- mufassala aldna ve tedriktna dahi vkf olarak hkmete ihbr iin itimd eylemediine dir mevvelen sebk eden ikrr ve itirfn ve hdun ale-d-derect ihbrt ve tahkikat- ibtidiyye evrkyla zbtaca tanzm edilen fezleke mfd ve elde edilmi evrk ve deftir ve mektib ve tlmt-nme tercemeleri muhteviyyt / ve Hrant Aacanyann dahi Mill Mdfaa Komitesi azsndan bulunmak crmnden dolay ol bbdaki evrk- tahkikenin (5) nci sahfesinde Samoilin akmakclardaki odasnda birleerek Zakaryan kendisine takdm etdiine ve kendisine komiteden bahs ve tazyk ile Samoilin kendisinden yirmi be lira kadar bir para aldna ve birka defa mlkat eylediklerine ve Nubar Paann pln vechle Avrupaya gnderilecek murahhaslara masrif edilmek zre para cem edildiine ve bu cemiyyetin Nerses Zaharyan ve Samoil Tomacyan ve Murad Hamparsum Boyacyan ve Can Glyan ve Sakonun dhil olduuna dir olan ikrr ve itirf ve bu sretle dier maznn- aleyh Samoil Tomacyana atf- crm eylemesi ve merkum Hrantn 12 ubat 331 gecesi ikamet-ghnn hn-i taharrsinde yata altnda elde edilib [Kahire Mdfaa-i Nefsiyye Beyn-el-Frak Heyeti] 664

mhrn ve Res Aram ve ktibi Haykoni imzlar ile ve 19 Tern-i evvel 1914 trihini hv ve kendisinin s-i gayreti bi-t-takdr Trk Hkmetinin siys ve asker harekt hakknda mufassal malmt vermesi ve yakinen hill yerine muzaffer salbi greceklerinden dolay bil-perv almalar lzmundan ve halsn yakn olacandan ve sireden bhis ve komitenin mhr-i resmsini hv bir kta mektb ile kezlik komitenin nvnyla mhr-i resm (kesik okunamyor) Viram abuh imzsn ve 5 Temmuz 1914 trihini hv ve merkum Hrant Aacanyandan memnniyyetle mill mdfaa-i nefs iin yirmi be lira ahz olunduunu muhtev bir kta makbzu sret-i mtercemeleri ve Komiser Ali Rz ve Abdurrahman ve Sansr Hidyet ve Ksm- Siysde Keml Efendilerin sret-i ehdt ve evrk- tahkkiyye medds ve fezleke zbde-i mfd ve tehdd filinde dahi vzhan vuku bulan mteknin hasr- itiks / Aravirin gerek tahkikat- ibtidiyye esnsnda ve gerek ind-el istintk vaka gecesi Mardirosun komiteye it eyledii ineye dir olan veskann hkmete elde edilen evrk miynnda zuhr etmesinden korkduunu itirf eylemesine mukabil iin hkmet nazarnda olanca rynlyla anlalmas zmnnda kendisini kurtarmak zre bin lira istediine dir olan ve Kirkor Kaykcyan ve Agob Bahri Efendilerin dahi fil-i en meselesinden dolay para alnb verildiine mtedir bulunan ikrr- mevvilleri ve dier maznn- aleyhimin ifdt- mtebyineleri ve Aravirin uhddan Vehbi, Hidyet ve Hamdi Efendiler tarafndan crm-i mehd hlinde der-dest edilmesi ve istim klnan uhdun tarz- itik vechle mesbk olan ihbrt ve zabt varakalar ve kezlik evrk- tahkkiyye ve fezleke mnderict ve maznn- aleyhim Aragohinin hnesinde resm zuhru mddesi dahi tyan vuku bulan ikrr ve itirf gibi delil ve emrt- kanniyye ile anlalm olmala ictim-i cerim vukuna mebn tahkikat- criyyenin tevhdi / ve merkumundan Samoil Tomacyan ve Hrant Aacanyann hareket-i vkalar Mlkiyye Cez Kannunun elli be ve elli sekizinci mddeleri hkmn mstelzim efl-i ciniyyeden bulunmu olduundan merkumann ol vechle cinyetle lzm- muhkemelerine ve Aravirin crm-i mdde bih ise tehdd-i vkann ifhen vukuna nazaran kann- mezkrun yz doksan birinci mddesinin ikinci fkras ve dier maznn- aleyhim Nian ve Simon ile Kirkor Kaykcyan ve Agob Bahri Efendilerin crmleri ise bunlardan Kirkorun sigar-i sinni ind-el-muhkeme nazar- itbra alnmak zre kann- mezkrun krk beinci mddesi delletiyle yz doksan birinci mddenin fkra-i snsi ve Aragohi kadnn dahi kann- mezkrun doksan dokuzuncu mddesi nc zeyli hkmn mstelzim cnha eflinden bulunmu olduundan dier cinyet maznnlaryla birlikde muhkemeler icr klnmak zre merkumun dahi ol vechle cnha ile lzm- muhkemelerine ve esn-i tahkikatda maznniyyetleri anlalan gayr-i mevkuf Nersis Zakaryan ve Murad Hamparsum Boyacyan ve Cihan Glyan hakknda Mdfaa-i Milliyye Komitesine duhl ve tehdd ve Sako ve Haak ve Minerva ve Parsih 665

ahbazyan ve ukuryan hakknda dahi Mdfaa-i Milliyye Komitesine hidmet ve Arzruni hakknda ise yalnz tehdd fillerinden dolay cereyn eden tahkikatn tefrkine karr its taleb ve iddi olunur / 23 Eyll 331 (Mhr) (mza)

---------

-----

----------

666

KARR Hkmet-i hzra erknna s-i kasd icrsna tasadd eylemesinden n maznniyyeti istifsr olunan Samoil Tomacyan ile memlik-i Osmniyye dhilinde bulunan Ermenilerden Rusya Hkmeti hesb ve menfaatine olarak gnll kayd (Mill Mdfaa-i Nefs Beyn-el Frak Heyeti) nvnyla teekkl eden cemiyyet-i ihtilliyyenin vesit-i icriyyesinden bulunmalarndan dolay maznn- aleyh olan Hrant Aacanyan ve merkumla itirki itibriyle maznniyyeti sorulan slif-l ism Samoil Tomacyan ve kezlik nfz- memriyyetlerini s-i istiml ile tehdde kym eyledikleri dav olunan Polis Mdriyyeti Ummiyyesi Ksm- Siys memrlarndan Aravir ve Nian ile Simon Aleksan ve hiren maznniyyetleri istifsr edilen Kirkor Kaykcyan ve dav vekli Agob Bahri Efendilerle merkum Samoil Tomacyan ve hnesinde Ermeni istiklline id levha zuhr etmesinden maznniyyeti sorulan Aragohi kadn haklarndaki kta evrk- tahkkiyye mcibince icr klnan tahkikat- istintkiyye netcesinde bunlardan akmakclarda Sebuhyan Hnnda on dokuz numroda manifatura ticretiyle megul Sivasn Grn kasabasndan otuz yedi yanda Samoil Tomacyann, tahkikat bi-l-ikml haklarnda hkm-i idm it klnm olan malm-l esmi ehs ile birlikde yz yirmi dokuz senesi Austosunda Kstencede akd olunan kongrede mensb oduklar Ermeni Sosyal Demokrat Hnakyan Frkasnn memlik-i Osmniyye dhilinde kendi emellerine nil olmak kasdyla gayr-i kann icrt ve isyn ve fesd ka karr-gr oldukdan sonra keyfiyyeti uabta tamm ve srasyla hkmet-i hzra erknna ve be-tahss Dhiliyye Nzr Talat Beyden balayarak mukarrert- mttehizeyi mevki-i file koymak iin baz tertbt icr ve tayn klnan birtakm fedi ehs Der-sadete isr ile perverde eyledikleri makasid-i mefsedet-krnenin icrsna mbderet eyleyen ehsdan bulunduu; ve merkum Samoil Tomacyann maznn- aleyhimden Sultanhammmnda Topalyan Hnnda on iki numroda manifatura ticretiyle megul Erzurumlu yirmi sekiz yanda Hrant Aacanyan ile birlikde bin dokuz yz on iki senesinde merkez-i ummsi Kahire-i Msrda olmak ve btn Ermeni komitelerinin ittihd ve itirki ve bunlar hricinde kalan kffe-i Ermeni milleti efrdn bir noktada cem etmek zre teekkl eden ve essen Hnak Frkasndan olub berminvl-i muharrer (Mill Mdfaa-i Nefs Beyn-el Frak Heyeti) nvnn alb Hnak ve Tanakstyun vesir komitelerle birlikde tevhd-i mes ederek memlik-i Osmniyye dhilinde Ermenilerle meskn olan mahallerde msellah isyn ve itilar tertb ve aralarnda cem etdikleri intla Avrupa efkr- ummiyyesini Hkmet-i Osmniyye aleyhine tahrk ve Ermeni meselesine dir nokta-i nazarlarn celb keyfiyytn ess program olmak zre tayn etmekle berber harb-i ummnin hudsunu mtekb istihsl-i emel-i mill iin ka edilecek kym- ummde msellehan hzr bulunarak memlik-i Osmniyyenin 667

Ermenilerle meskn bulunan ktasn idre-i hkmetden cebren karmaa teebbs etmek maksad- melnet-krnesi dahi programna idhl ve bu sretle kayd olunan azlar miynna zten Hnak bulunmas dolaysyla girmi olan Samoil Tomacyann merkum Aacanyan dahi idhl eyledii ve her ikisinin ibu cemiyyetin az-y faalesinden olduklar; maznn- aleyhimden Polis Mdriyyet-i Ummiyyesinde kinci ubede Ksm- Siys memrlarndan yirmi yedi yanda Aravir Efendinin dahi mtek Mardiros Telliyan Efendinin Gedikpaada Bostanali Mahallesindeki yirmi drt numrolu hnesine 11 Haziran 331 Pencenbih gn akam zevl sat onda bi-l-mrcaa kendisinin Hnak Komitesi efrdndan olub Beyolunda kurunla bacandan Hnaklar tarafndan hynet etdii ser-ritesiyle cerh edilerek heyet-i vkely bu komitenin taarruztndan kurtardna dir serd-i mukaddemtdan sonra Kafkasya Ermeni Hnak Komitesine Telliyan Efendinin it-y intda bulunduuna dir hkmetce Ermenilerden msdere olunan evrk miynnda hasb-el memriyye bir kd grdnden bahsle ibu kdn imhs iin kendisine ake vermesi lzm geldiini beyn ve aksi takdrde varak- mazmnunun idmn intac edeceini bi-l-ityn evvel bin ve nihyet iki yz elli lira isteyerek tehdd eyledii ve merkumun ibu harektnda yine Polis Mdrriyyeti Ummiyyesi Ksm- Siys memrlarndan otuz iki yanda Niann dahi merkuma mreketi bulunduu, geen sene Muhsinehtn Mahallesinde tamr etdirmekde olduu hnesinde bulunduu srada Kalpakclar banda usta Avadisin dkknnda kunduraclk eden yirmi yedi yanda Simon veled Aleksan ve Baecikdeki Amerikan Mektebi vekl-i harc mtebidnden Kuryan Hnak Komitesinden aldklar talmt zerine servet-i ahsiyyesi clib-i dikkat mertebede olmasndan n komite hesbna ake kurtarmak emeliyle Gedikpaada Bostanali Mahallesinde skin on alt yalarnda Kirkor Kaykcyan nm ahs ikn ederek yukarda beyn olunduu vechle Telliyan Efendinin teh hnesinde bulunduu srada zten ak olan hnenin kapsndan Kirkoru ieriye koyarak Telliyann bulunduu mahalle sudunu mtekb kendileri de giderek gy ocua fil-i en icrsna teebbs etdii bahnesiyle tehdd ve zbtaya malmt vermemek iin evvelce hzrlam olduklar be yz liralk bir senede imz etmesi iin tahvf eyledikleri ve Telliyann adem-i muvfakat ve feryd zerine cebren zerinden otuz liray mtecviz akesini ahz gasbla savuduklar ve birka gn sonra mretteb olduu vechle keyfiyyet Hnak Komitesi Heyet-i Merkeziyyesine drlerek ve Gedikpaa Mektebi Mdri ve mezkr komite az-y nfizesinden ve mtebidinden Nerses veled Parsih Zakaryan Efendinin musanna tavassut ve efatiyle heyet-i merkeziyyece Artin veled Agob Cihan Glyan ve Samoil Tomacyan ve Arzruni nm heyet-i idre azlar karr- cemiyyet vechle meclis-i udl tekl ederek tarafeyni istim ve Komite Resi Murad Hamparsum Boyacyan tarafndan dahi Telliyan Efendi ayrca ikn edilememesi zerine heyet-i mezkre netce-i 668

tahkikatn bi-t-tab Telliyan aleyhinde intc ederek keyfiyyeti heyet-i merkeziyyeye ve ocua bin lira tazmint its lzmunu da Telliyan Efendiye tebli eyledii ve Telliyann karr- vka adem-i mutvaat ve bir tarafdan da zbtaca icr klnan tahkikat evrk cihet-i adliyyeye tevd klnmas zerine Telliyan Efendinin vkel-y devden Agob Bahri Efendiye mrcaat ederek tahkikat- criyyede mdfaasn deruhde etmesi zmnnda krk liraya pazarlk ederek nsfn penen tediye eyledii ve Agob Bahri Efendinin d- vekletine tahamml eyledii vezif-i mdfaay f etmesi lzm gelir iken bir tarafdan mtebidinden olan slif-l-esmi komite resi ve azlarn keyfiyyetden haber-dr etdii gibi dier tarafdan da Telliyan Efendiyi komitenin karrndan ve ehs- merkumenin ahslarndan tedh ederek sahif-i tahkikatda malm-l mikdr akesini verdirerek ve kendisi de makud-n-aleyh akenin nsf- dierini ahz eyledii ve hatt Aravirin de ibu mukasemeye t o zamn dhil olarak otuz lira ald ve ahren tehddtnn u mbd itibriyle haber husle geldii ve binbern ibu ehsn mtereken tehdd ve ake gasbna mcseretleri; ve Aragohi kadnn dahi hnesinde galeyn- muharrik ve Ermenilik amlini musavver levha zuhr eyledii: Bunlardan Samoil Tomacyann hkmet-i hzra erknn katl kasdyla teekkl eden ve ecz-y memlik-i Osmniyyeden malm-l esmisi vilyt- eyd-i Osmniyndan nez maksadyla mukarrert ittihz ve teebbst icr eden komite erknndan bulunduu istintk-nmenin yz yirmi nc ve otuz yedinci sahfelerinde mnderic olub Hnakyan Frkas heyet-i idresine dhil ve azy nfizesinden olduuna ve Kstencedeki kongreden haber-dr olub bu bbda Aravirden malmt- mufassala aldna ve tedrikta dahi vkf bulunduuna ve hkmete ihbr edememesi itimd eylemediine dir sebk eden ikrr ve itirf ve Hnak Komitesi ile alkasn kesdiini ve dokuz on aydan beri kat- alka eylediini syledii hlde bir tarafdan Aacanyan komiteye idhl etmekle berber geen sene Knn-i snsi zarfnda yukarda zh olunduu vechle Telliyan Efendi meselesinde teekkl eden heyet-i udl miynnda bulunduunun kezlik ikrryla anlalmas ve hdun ale-d-derect ihbrt ve tahkikat- ibtidiyye evrkyla zbtaca tanzm edilen fezleke mfd ve elde edilen evrk ve deftir ve mektib ve talimt-nme tercemeleri muhtevyyt ile Hrant Aacanyann dahi Mill Mdfaa-i Nefs Beyn-el Frak Heyeti azsndan bulunmak crmnden dolay ol bbdaki evrk- tahkkiyyenin beinci sahfesinde Samoilin akmakclardaki odasnda birleerek Zakaryan kendisine takdm etdiine ve kendisine komiteden bahs ve tazayyuk ile yirmi be lira kadar bir para alarak komiteye idhl etdiine ve bu mlktn birka defalar vuku bulduuna ve Nubar Paann pln vechile kendisinden alnan akenin Avrupaya gnderilecek murahhaslara mesrif edilmek zre toplanan mebli kablinden bulunduuna ve bu cemiyyetin heyet-i idresinde stanbul iin Nerses Zakaryan ve Samoil Tomacyan ve Murad Hamparsum Boyacyan ve Cihan Glyan ve Sako ve Minerva 669

dhil olduuna mtedir ikrr ve itirf ve bu sretle dier maznn- aleyh Samoil Tomacyana da atf- crm eylemesi ve merkum Hrantn 12 ubat 330 gecesi ikamet-ghnn hn-i taharrsinde yata altndan elde edilib bls Kahire-Msr ve Mill Mdfaa-i Nefsiyye-i Beyn-el-frak Heyeti numro 205 ve 169 19 Tern-i evvel 1914 ve 3 Temmuz 1914 trihleriyle mverrih ve Res Haykoni ve Ktibi Aram imz ve mhrlerini muhtev iki kta mektb mnderictnda Aacanyan tarafndan gnderilen yirmi be lirann alndna ve bu gibi ehsn heyetleri miynna girmesi kendilerince medr- mefharet olduu ve stanbulca Hrant Aacanyann ahsnn mezkr komiteye en byk zahr olaca cihetle iftihr edildii ve 205 numrolu varakann zamn- irsli muhbere-i ummiyyenin ser-zede-i zuhr olmasndan sonraya msdif bulunmas itibriyle bu mektbda dahi [Trk Hkmetinin siys ve asker harekt haklarnda mufassal malmt veriniz bu cihet Ermeni mebslar vstasyla mmkin olabilir Basdrmacyan abuk Kafkasyaya gnderiniz yakinen hill yerine salbi greceksiniz bilperv alnz memlik-i ecnebiyyeden Kafkasyann hals-kr ordusuna takm takm gnlller iltihk etmekdedir siz de gnlller gnderib onlarn menfaatine ine toplamaa alnz hals yakndr dima ketmiyyet ve ser cevb] ibrtn mnderic bulunmu ve hals olunacak Ermenistan iin Trkiyeye kar muhrib Rus kuvsna iltihk ve netceten dhilen ve harcen Hkmet-i Osmniyye zerine tehcmi mutazammn olan tahrikt- vkann ibu trihden birz sonra delil-i filiyesinin dahi zuhr etmi bulunmas ve ibu ciht kmilen Hrant Aacanyann itirftyla da teeyyd eylemesi ve Aravirin harekt hakknda da Komiser Ali Rz ve Abdurrahman ve Sansr Hidyet ve Ksm- Siysde mstahdem Keml Efendilerin sret-i ehdt ve evrk- tahkkiyye medds ve fezleke mnderict ve tehdd filinde dahi Telliyan Efendinin hasr- itiks ile n meyyed olan Kirkor Kaykcyan ve Agob Bahri Efendilerin ifdt ve Kirkor Kaykcyan ile vlidesinin tehdd netyici olan akeyi aldkdan sonra davlar olmadn ve kezlik paralar der-ceyb etdikden sonra Hnak Komitesi nmna Hamparsum Boyacyan ve ahs olarak Simon Aleksanyan taraflarndan Telliyan Efendiye bu bbda hi kabhati olmadna ve kendilerinin bir ey grmediklerine dir hatt- destleriyle muharrer ve imzlarn muhtev it eyledikleri evrk sret-i mtercemelerine Aragohinin tyan vuku bulan ikrr ve itirfna ve Aravirin crm-i mehd hlinde der-dest olunmasna binen maznn- aleyhimin harekt- vkalar rehn-i sbt olmala ctim-i Cerim-i Kaide-i Kanniyyesine tevfkan tahkikat- criyyeyi ihtiv eden kta zabt-nme mteferritnn tevhdine ve her ne kadar cihet-i adliyyece tehdd filinden Simon Aleksan ve Kuryan ve Kirkor Kaykcyan haklarnda tahkikat icr ve men-i muhkeme karr it klnm ise de karr- vkn mesnedi yalnz tarafeynin mcvebtndan ibret kalarak mr-z-zikr evrk ve sir tahkikat hric braklm ve delil-i cedde zuhruna kadar mukarrert- katiyyeden 670

maddiyyeti bedh bulunan mezkr karr-nmenin tahkikat- hzrada dest-res olunan delil ve inkif eden husst zerine tamkat f-y keyfiyyetin intcn mni olamayacana ve merkumundan Samoil Tomacyan ve Hrant Aacanyann cerim-i mesrdelerinden azam filleri ve memlik-i Devlet-i Aliyyeden bir ksmnn eyd-i Osmniyyeden nezine filen teebbs-i tazammun eyleyen hareketlerinden dolay Kann- Ceznn elli drdnc mddesi zeyl-i fkra-y lsna muvfk olarak mczt- terhbiyyeyi mstelzim efl cmlesinden grlm olduundan Nian ve Aravirin fili tehdd-i vkn ifhen vukuna nazaran yz doksan birinci mdde-i kanniyye ikinci fkrasna ve Simon ve Kirkor Kaykcyan ve Agob Bahri Efendilerin hareketleri dahi bunlardan Kirkor Kaykcyann sigar-i sinni sebebiyle krknc mdde fkra-i snsi nazara alnmak zre nif-l-beyn yz doksan birinci mdde fkra-i snsine ve Aragohi kadnn fili de doksan dokuzuncu mdde nc zeyline mutbk olarak mczt- tedbiyyeyi mstelzim efl cmlesinden bulunmu idiinden Dvn- Harb-i rfce muhkemeleri icr klnmak zre bunlardan mevkuf Samoil Tomacyan ve Hrant Aacanyann cinyetle ve yine mevkuf Nian ve Aravir ve Simon Aleksanyan ve gayr-i mevkuf Kirkor Kaykcyan ve Agob Bahri Efendi ve Aragohi kadnn cnha derecelerinde lzm- muhkemelerine ve esn-y tahkikatda maznniyyeti anlalan gayr-i mevkuf mtebidinden Nerses Zakaryan ve Murad Hamparsum Boyacyan ve Cihan Glyan ile Mdfaa-i Nefsiyye-i Beyn-el Frak Heyeti azsndan Sako ve Haak ve Minerva ve Parsih ahbazyan ve ukuryan ve Arzruni ve Kuryan ile 63 ve 74 numrolu evrkda esmisi mazbt dier refkleri haklarndaki tahkikatn tevhden icrs zmnnda lzm- tevhd ve tefrkine mttefikan karr verildi / 25 Eyll 331 (Mhr) (mza) cr-y muhkemeleri talebiyle bu bbdaki evrk- dav Dvn- Harb-i rf Riyseti aliyyesine takdm olunur / 26 minh (Mhr) (mza)

---------

-----

----------

671

Tura: El-gaz Abdlmecid bin Mehmed Hn el-muzaffer dim Memlik-i Devlet-i aliyyemde bulunan Ermenilerden Rusya Hkmeti hesbna gnll kayd ve Ermeni skin olan mahallerde isyn ve itilar tertb ve bi-n-netce memlik-i Osmniyyemin bir ktasn idre-i hkmetden karmaa teebbs etmek zre htta-i Msriyyede mteekkil cemiyyet-i ihtilliyyenin heyet-i falesinden bulunduu iddisyla maznn- aleyhim olan ehsdan Sultanhammamnda Topalyan Hnnda on iki numroda manifaturac Erzurumlu Hrant Aacanyan veled Ohannesin Dersadetim Dvn- Harb-i rfsince icr klnan muhkeme-i vichiyyesinde efl-i mesrdenin mtecsiri olduu sbit olduundan ol-vechle mcrimiyyetine ve Mlkiyye Cez Kann-nme-i Hmynumun elli drdnc maddesi zeyline tevfkan idmna karr verildii Dvn- Harb-i mezkrdan tanzm olunub huzr- hmyn- hneme arz ve takdm klnan mazbatada gsterilmi olmala mcibince irde-i seniyye-i mlknem mehbet-rz snh ve sudr olmudur imd sen ki umr- harbiyyemiz Nzr iftihr-l-el ve-l-ezm muhtrl-ekbir vel-efhim Enver Paa dme ulvvh sen merkum Hrant Aacanyan veled Ohannes hakknda lhik olan hkm icr etdiresin tahrren fi-l-yevm-is-sn ve-l-rn min ehr-i safer-l-hayr sene erbaa ve selsn ve selse mie ve elf

---------

-----

----------

672

Harbiyye Nezreti Umr- Mahkim Mdriyyeti 1 Mdriyyet numrosu 466 5332 Nezret numrosu Der-sadet 5-11-331 Merkez Kumandanlna Hulsa Hrant Aacanyann idmna dir 5 Knn- evvel 331 trih ve dre-i rfiyye Kalemi 2290 numrolu tezkireye cevbdr Memlik-i Devlet-i Aliyyenin bir ktasn idre-i hkmetden karmaa tasadd eyledii bi-l-muhkeme sbit olan Hrant Aacanyann idmna dir Der-sadet Dvn- Harb-i rfsinden 23 Tern-i sn 331 trihli mazbata ile verilen karrn lede-l-arz tasdk-i l-i hazret-i Padiahye iktirn eyledii ba-tezkire-i smiyye ir buyurulmu ve bu bbdaki irde-i seniyye-i mlknenin sret-i musaddakas ile merkum hakknda tasdr olunan emr-i l leffen tesyr klnm olmala mantk- mnfinin tenfziyle keyfiyyetin inbs beyn olunur. Harbiyye Nzr Enver Mahrem Mahkim 12219

---------

-----

----------

673

Harbiyye Nezreti Umr- Mahkim Mdriyyeti rde-i Seniyye Sreti Memlik-i Devlet-i Aliyyenin bir ktasn idre-i hkmetten karmaa tasadd eyledii bi-l-muhkeme sbit olan Erzurumlu Hrant Aacanyann Mlkiyye Cez Kann-nmesinin elli drdnc mddesi zeyline tevfkan idmna dir Der-sadet Dvn- Harb-i rfsinden verilen karr tasdk edilmidir bu irde-i seniyyenin icrsna Harbiyye Nzr memrdur 22 Safer 334 / 17 Knn- evvel 331 Mehmed Red Bakumandan Vekli ve Harbiyye Nzr Enver Aslna mutbkdr (Mhr) Umr- Mahkim Mdriyyeti 4 Knn- evvel 1331 Sadr- azam Mehmed Said

---------

-----

----------

674

ehr-i hlin ikinci ehr-enbih gn hne ve dkknlarnda bomba olduunu ihbr edilen Sofular Mahallesinde Tayak olu on alt yalarnda Ohannesin zabt edilen ifdesidir / 3 Temmuz 330
Ohannes dorusunu syle inkr etme zr hnenizde bombalar zuhr etdi bunlar ka aded iml edilmidi kimin tarafndan sipri edildi ve nereye sevk edildiler hakikat-i hl neden ibret ise ber tafsl syle Hakikat-i hl neden ibret olduunu syleyeceim efendim nmsum zerinedir fakat siz de beni affediniz nki benim kabhatim yokdur bundan bir mh mukaddem kunduraclar ierisinde Akuciyann(?) kundurac dkknnda almakda olan yirmi yalarnda ismini bilemediim ter-i siyh bykl ve esmer benizli bir Ermeni delikanls, banda siyh kuzu derisinden papak iks eder bir ahs on gn mukaddem bizim dkkna gelerek birderimle grd ve drt aded bomba sipri eyledi gitdi birderim Karnik drt aded bombay iki gnde iml etdi bundan alt gn yan geen cuma ertesi gn akam zeri merkum ahs dkkna gelerek birderim Karnik ile grd ve sipri etdii drt aded bombay ki dkkn dernunda mahfz bulunduklar [dut] sandnn iinden birderim karb be mecdiyye cret-i imliyyesi olarak merkumdan ahz edib bombalar teslm etmidir mezkr bombalar ikisi memelidir ikisi memesizdir ahz eden ahs bombalar bir mendl ierisine vaz ederek gidecei srada [Acab bunlar bende olduunu bhe ederler mi nki hkmetin nnden geeceim] diye sylemidi birderim de al gtr de nasl bilir isen ylece yaparsnz dedi o vakt anladm ki bunun hnesi hkmet civrnda olmaldr ve bombalar deirmene nakl edeceini de sylemidi ya deirmencidir ve-yhd Deirmenciyandrlar grr isem tanrm fakat ismini pederini bilemem Devm ediniz Bu drt bombadan baka bizde daha bomba yokdur lkin bizim evde der-dest edilen bombalarn mutlaka bunun tarafndan getirilib hnemize brakld fakat ikisi be-heme-hl onun yedindedir 3 Temmuz 330 Sofular Mahallesinden Tayak olu Ohannes (mza) Merkez Takm Kumandan (mza) ------------675 Takm Kumandan Mlzm- Evvel (mza) ----------

Hnesinde bomba zuhr ederek tevkif olan Sofular Mahallesinden Tayak olu Karnikin zabt edilen ifdesidir / 3 Temmuz 330
Karnik bak sen bu geen cuma ertesi gn akam zeri dkkna birisi gelmi evvelce sipri etdii bombalar ahz etmi ve imliyyesi olarak sana birka mecdiyye vermi olduunu sylyorlar hakikati inkr etme ka aded bomba yapdnz ve ne mikdr para mukbilinde aldnz sipri eden bombalar kimdir nereye gtrd ne edecekdi bi-litirf syleyiniz. Evet dorusunu syleyim ismini hatt nereli olduunu da bilemediim bir ahs fakat grr isem tehs ederim geende dkknmza geldi bir model yan bir kalb kard bana bundan drt aded acele yapar msnz dedi ben de yapaym dedim be mecdiyyeye pazarlk etdik alt gn kadar oluyor yan geen cuma ertesi gn akam dkkna geldi ben de iml etmidim drt adet bomba ikisi memeli ikisi memesiz lkin memeleri kendi cebinden kard kendisi takacakd zerinden bir mendl karb bunlar bombalar ierisine koyub gitdi nereye gtrdn bilemiyorum ve ne edeceini dahi bilemiyorum mesele bundan ibretdi Nasl olur da sana sipri eden adam bilemiyorsun nki iml etdiiniz bombadr bir baya adama tab iml edilemez bu adamn kim olduunu bilirsiniz syle Doru sylyorsunuz fakat bu adamn kim olduunu hakikat tanyamam lkin grrsem tehs edebilirim dkknmza acele geldi sipri etdi ben de bilemedim yapdm bu da ald gtrd nereye gtrdn katiyyen bilemiyorum. Dkknda bombalar verdiiniz adam ahz etdikden sonra yan gidecei zaman acab zerimde bhe ederler mi diyerek bir eyler syledii gibi hatt hkmet yanndan geeceim gibi szlerde bulunmu ne dersiniz Hayr o srada benim iim vard bombalar sandn yannda idiler paray yan be mecdiyye brakd oradan ald bu drt bombann ikisi delikli idi ve meme taklacan ve kendisi takacan syledi ben ocak banda iken ceketinin cebinden mendlini kard srada takaca memelerden bir danesinin yere ddn grdm dier ikisi memesiz idi yalnz birer dane byke deliklerini yapmdm ve yle olmas sylemi idi bunlar mendline koyarak kp gitdi hkmet tarafndan gideceim ve zerimde bulunduklarndan bhe edilir gibi hibir ey sylemedi nereye ne tarafa gitdiini bilemiyorum dorusu byledir

676

Beyhde inkr ediyorsunuz bu adam mutlaka evvelce de tanr ve bilirsiniz nki baya bir kimseye memn olan bu gibi eyleri iml etmeyecek derecede fikre muhtc deilsiniz Bu adam grr isem ancak tehs edebilirim evvelce katiyyen tandm bir sm deildir iml etdiim bombalar bilmeyerek yapdm hkmetce memn olduunu bilmi olsa idim yapar m idim fdenizi yazdm doru ise imz ediniz Sylediim ifdeler dorudur bilerek syledim aklm bamdadr ocuk deilim tasdk ederim. 3 Temmuz 330 Sofular Mahallesinden Tayak olu Karnik Usta (mza) Merkez Takm Kumandan (mza) Takm Kumandan Mlzm- Evvel (mza)

---------

-----

----------

Tekrr Tayak olu on alt yalarnda Ohannesin zabt edilen ifdesidir / 3 Temmuz 330
Ohannes sen dorusunu sylemiyorsun bundan bir sene evvel pederiniz tarafndan iml edilen elli aded bombay senin tarafndan birisine vermisiniz kime verdiniz ise syleyiniz nasl oldu. Bundan bir buuk sene evvel kadar oluyor pederimiz de hayatda idi Sahfe 4 Devm ediniz Pederim tarafndan iml edilen fakat pek iyi hatrmda yokdur ka aded olduunu bilemem krk elli ne kadar idi epeyce bir zamandr bunlar evvelce ratosyan Ticret-ghnda mstahdem ve imdi nerede ne i ile megul olduunu bilemediim fakat el-yevm Sofular Mahallesinde Hantann hnesinde msteciren bulunmakda olan Mardiros Dellalyan sipri ederek Ankaraya sevk ve nakl edeceinden bombalar mbyaa edib aldn lkin kimlere verdiini bilemiyorum kendisinden sorunuz efendim hatt parasn pederim almdr beher adedi birer mecdiyye olmak zre verilmidir meselenin dorusu ve hakikati byledir 677

Bu ifdenizi de imz eder misiniz fdem hakikatdir birderime de sorunuz tasdk ederim 3 Temmuz 330 Merkez Takm Kumandan (mza) Takm Kumandan Mlzm- Evvel (mza) ----Sofular Mahallesi Tayak olu Ohannes (mza)

---------

----------

yz otuz senesi ehr-i Temmuzun nc Pencenbih gn mdde-i ummlikden verilen / 3 Temmuz 330 trihli taharr mzekkiresi zerine zrde vaz-l-imz memrn ile Sevadiye Mahallesine gidilib mahalle-i mezkrdan Nazar olu Haykazon(?) ve birderi Aya Vartinin mtereken ikamet etdikleri hne hricden taht- muhfazaya alnarak mahalle-i mezkrdan Dengel(?) olu stepan ve Parsih olu Nian ve Bogos olu Bedros ile hne shibi Aya Vartin hazr olduklar hlde uslen hne-i mezkrun fevkan ve tahtn ksmlarnda bulunan odalarla sir mtemelt taharr edilib bomba vey bomba imline mahss lt ve edevt zuhr etmediinden ibu taharr-i zabt varakas tanzm klnarak hzrn tarafndan zri tasdk klnd. 3 Temmuz 330 Jandarma Neferi (Mhr) Polis Memru (mza) Birderi Artin (mza) Jandarma (Mhr) Komiser Muvin (mza) Haas(?) Aya (mza) Jandarma avuu (Mhr) Polis Memru (mza)

Jandarma Merkez Takm Kumandan (mza) Mahalleden Bogos olu Bedros (mza) Sevadiye Mahallesinden Dengel olu stepan (mza)

Mahalle-i mezkrdan Parsih olu Nian (mza)

Esn-y taharriyytda hnemizden bir ey zyi olmadndan zri tasdk ederiz / 3 Temmuz 330 Dier Birderi Aya (mza) ------------678 Hne Shibi Artin (mza) ----------

Hnesinden bomba zuhr etmesinden dolay taht- nezretde bulunan Sofular Mahallesinden Tayak olu Karnik Ustann ikinci defa zabt olunan ifdesidir 4 Temmuz 330
Tarafnzdan iml edilen ecz-y muhribeden birok bombann Tokada gnderildii haber alnmdr Tokada ne mikdr bomba ve ne vsta ile gnderdiniz ve mezkr bombalar Tokadda kime gnderdiniz ise hakikat-i hli zhen syle. Bundan dokuz mh mukaddem Romanyann Kstence iskelesine gitdim beni burada bulunmadm srada Tokadl dkmeci esnfndan Ohan olu Setrak Samsundan gelirken birderimin yanna urayb be aded bomba yapdrb Tokada gtrdn Romanyadan geldikde birderim Ohannes bana syledi birderim Ohannes Setraka vermi olduu bombalarn memelerini takmakszn teslm etdiini syledi ise de mezkr bombalar kaar gurua yapdndan malmtm yokdur. Tokadl Ohan olu Setrak evvelce biliyor mu idiniz Tokada satm olduunuz bombann adedi fazla olduu hlde hakikati ne iin sylemiyorsun Merkum Setrak pederi Ohandan hamam tas aldmzdan bu sretle merkumu tanr ve selm sabh ederiz benim bildiim birderim Ohannes tarafndan iml edilmi Sahfe 5 Devm ediniz be aded bombadan baka Tokada bomba gndermedik fdeni tasdk et fdemi tasdken imz ederim Komiser Muvin (mza) Jandarma Merkez Takm Kumandan (mza) Maznn Karnik Usta (mza)

---------

-----

----------

679

Hnesinden bomba zuhr eden maznn Tayak olu Ohannesin ikinci defa zabt olunan ifdesidir/ 4 Temmuz 330
Birderiniz Karnikin ifdesinden anlalmasna nazaran birderiniz Romanyada iken Tokadl Ohan olu Dkmeci Setraka birok bomba iml ve frht etmisiniz hakikat-i mesele neden ibret ise ketm etmeyib dorusunu syle Bundan sekiz ay evvelsi birderim Karnik Romanyada iken pederimle ahz itlar bulunmasndan ismini iitdiim Tokadl Ohan olu dkmeci Setrak bizim dkkna geldi birderim Karniki sul etdi Romanyaya gitdiini sylediimde Samsuna gidiyorum geldiimde seninle konuurum deyib Samsuna gitdi bir buuk hafta sonra Samsundan geri gelerek tekrr bizim dkkna urad bana hitben pederiniz bomba yapyor idi sen de iml eder misin demesi zerine ben de istersen be dane dker veririm dedim delik delmeksizin ve meme koymakszn yapmak zre beher adedini birer mecdiyye pazarlk etdik be alt bomba dkb ihzr edeceimi sz verdim merkum Setrakn paras olmadndan pazarlk mucibince bombalar yapmak ve parasn gnderdiinde teslm etmek zre mukavele etdik bu sz zerine Setrak Tokada gitdi ben de bombalar dkb hazr etdim on on be gn sonra Ohan olu Setrakn imzsyla bir mektb elinde olduu hlde ismini bilemediim ve grecek olursam tanyacam ksa boylu sar benizli ve sar bykl tknaz vcdlu bir yaylc dkkna Sahfe 6 fdene devm et geldi Setrak Ustann mektbunu ve bombalarn paras olan be mecdiyyeyi verib bombalar teslm alarak gtrd birderim Karnik Romanyadan geldiinde bu meseleyi sylediimi der-htr ediyorum. Tokadl Setrak Ustann bombalar iin size gndermi olduu mektb nerededir bombalar merkum Setrak ne sretle istiml edeceini sana syledi mi Meseleye sekiz dokuz ay olduundan Ohan olu Setrakn gndermi olduu mektbun nerede kaldn bilemiyorum bombalar ne iin yapdrdn merkum Setrakdan sorduumda Tokadda satacam dedi ve lzm olursa tekrr sipri edeceini syledi ise de yazm olduu mektbda Tokad dkmeci esnfndan Katoliklerin Agob ile Karabete dkdrdn yazyor idi hakikat-i mesele bundan ibretdir. Tokadl Ohan olu Setrak seninle bombalar pazarlk etdiini ve-yhd merkumun mektbunu hmil olarak gelib bombalar vermi olduun yaylcya bombalar teslm ederken gren oldu mu 680

Gerek Setrak ile pazarlk etdiimi ve gerekse bombalar yaylcya verdiimi bir kimse grmedi ve bomba meselesi haf olarak yapldndan baka kimsenin bomba yapdndan malmtm yokdur Alet ve ecz-y muhribeden bomba imli kannen memn olduu hlde hilf- kann olarak bomba yapmanzda ki esbb nedir Setrak Ustann ibrm zerine be aded bomba dkb bilhire yaylc ile gnder bomba yapmann memnu olduunu bilmiyorum. fdeleri okudum doru ise tasdk et fdelerim dorudur tasdken imz ederim Komiser Muvin Jandarma Merkez Takm Kumandan Maznn Ohannes (mza) (mza) (mza)

---------

-----

----------

cr edilen taharriytda dkknndan bomba imline slih aded atk top gllesi zuhr eylemesinden dolay taht- nezretde bulunan Aa Sevadiye Mahallesinden Nazar olu otuz iki yanda dkmeci esnfndan mteehhil ocuklu Ermeni lisnyla okuyup yazmak bildiini beyn eden Ayann maznn sfatyla zabt olunan ifdesidir/ 5 Temmuz 330
Sahfe 7 cr-y sanat etmekde olduunuz dkmeci dkknnn taharrsinde zuhr eden atk top gllelerini nereden aldnz ve mezkr glleleri neden istiml edersiniz ve ne vakitden beri dkknnzda bulunuyor Pederim mteveff Ohannes dkmeci esnfndan olub bundan yirmi sene mukaddem bende-niz on iki yanda iken dkkna girdiimde mezkr glleler dkknda olduunu grdm dkknda olan lzmsuz hrdavatlar miynnda bulunuyordu bazen byk ocakda dkme dkeceimiz srada arlk olmak zre krn zerine mezkr glleleri kor idik pederim zamanndan kalmadr. Sizin pederiniz zamanndan beri bomba yapmak ile megul bulunduunuz ihbr edildii gibi dkknnzdan zuhr eden aded atk top gllelerinden birinin ierisi boalm ve etrfnda meme vaz etmek zre drt mahallinden delinmi bomba yapmak zre ihzr edilmi olduu ve sizin bomba imliyle megul bulunduunuz anlalyor inkr etmekden fide kmaz iin hakikati syle 681

dkknnzdan zuhr eden ve bomba hline gelmi olan glleyi ire ediyorum baknz da hakikati syleyiniz Mteveff pederimin bomba yapdndan malmtm yokdur ire etmi olduun glle evvelce sylediim vechle pederimin zamnndan beri dkknda bulunuyor kimin yapdn bilemiyorum imdiye kadar bomba yapmadm gibi ve yapmak zre almadm bana iftir ediyorlar ve iftir eylemelerindeki esbb da bilemiyorum fdeni tasdk et fdemi tasdkan imz ederim Komiser Muvini (mza) Jandarma Merkez Takm Kumandan (mza) Maznn Nazar olu Aya (mza)

---------

-----

----------

Grlen lzm zerine maznnlardan Tayak olu Karnikin nc defa zabt olunan ifdesidir / 5 Temmuz 330
Baz mhimm ifdeniz olduu haber alnr ifdeniz ne ise zhen syle Byezidpaa Mahallesinde ikamet eden an-asl Sivasl olub hretini bilemediim uzun boylu ve denekle gezer Topal Hac burada hibir ile megul olmayb Tanaksyun, Hnaksyun kulblerini ve kahveSahfe 8 fdene devm et hnelerde dolar merkum Topal Hac en ziyde Tanaksyun Kulbne devm eden ve Tmar-hne civarnda bulunan Ermeni Kz Mektebinde muallimlik eden Cemil Efendi ve mezkr kulp kahvecisi Agop ve birderi Avadis ile her vakt db kalkar merkum Sivasl Topal Hac bundan iki ay evvel hricden birok (dinamit) getirib Sivasa Tokada Erbaaya Niksara gnderdiini bizim dkkna gelib syledi ve byk ktada birka bomba dkdreceini ve benim yapmaklm syledi ise de ben yle ey dkemem ve bizim ocakda yaplmaz demem zerine ben kalbn verir dkdrrm diye amucam dkmeci esnfndan Tayak olu Hamparsunun dkknna gidib kalb vererek merkum Topal Hac be alt aded byk bomba dkdrd ben hkmete gtrlnceye kadar Topal Hac tarafndan dkdrlm olan byk bombalar amucamn dkknnda duruyor idi yapdrm olduu bombalara Tstsn(?) Mihrana klauz atrmak zre mrcaat edib Mihrann dahi ii ok olduundan klauzlar amadn Topal Hac bana syledi 682

merkum Topal Hac fesd ba bir adamdr hatt bundan evvel Samsunda msdere edilen tfenkler merkum Topaln nmna gelib Topal Hac tarafndan tevz edileceini aralkdan iitdim ise de kimlerin sylediini bilemiyorum. Geen hafta Tokada satlmak zre gnderilen martin tfenklerinden ikisi ide edildii srada reji kolcular tarafndan ttn aranrken msdere edilib Mardikyan maazasnda on lira verilerek mezkr martinler istirdd edilmidir. Sivasl Topal Hac burada yapd bombalar ile hricden getirdii (dinamitleri) nerelere sevk ediyor merkum Hacnn Tokad Erbaa Niksarda adamlar kimlerdir ve kimler ile grr bu cihetlerden malmt var mdr Merkum Topal Hac Sivasl tccrdan Benyamin(?) ve Tokaddan Kzlatn(?) altnda un fabrikas bulunan Camkrtan ve Yazmac Glebatmazlar ile pek sk murefesi olduundan Topal Hac yapdrm olduu bombalar bunlara gndermesi ihtimldir Sahfe 9 fdenizde Tokada satlmak zre getirilen martinlerden ikisi ide edilirken reji kolcular tarafndan yolda der-dest edildiini sylyorsun mezkr tfenkler ne mikdrda ve buradan kim tarafndan gnderilib Tokadda kime teslm edilmidir ve tfenkler buradan ne vakt gnderildi buralarn ak syleyiniz fdemde geen hafta dedim ise de tfenklerin reji kolcular tarafndan der-dest edildii Sebilaz harkinden on on be gn evveldir buradan ne mikdr tfenk gnderildiini ve Tokadda kime teslm edildiini bilemiyorum Mardikyan nmna gelmekde iken iki tfengin der-dest edildiini tfenkleri getiren Amasyal Hallacolu Aya bana syledi merkum Ayann imdi hangi mahallede ikamet etdiini bilemiyor isem de kundurac olub imdi arabaclk eden hretini bilemediim Kirkorun aylkla arabasn sryor merkum Aya celb edilib isticvb olunursa Tokada giden tfenkler hakknda malmt alrsnz ki gnden beri nezretde bulunuyorsun seni tazyk ve ikence eden var mdr yoksa bu ifdenizin hakikat olduunu mu sylyorsun Hibir tarafdan tazyk edilmiyorum hakikati syleyecek olursam kurtaracama kanat etdiimden bildiim ve iitdiim eyleri sylyorum fdeni okudum tasdk et fdemi tasdkan imz ederim Komiser Muvin (mza) Jandarma Merkez Takm Kumandan (mza) ------------683 ---------Maznn Karnik (mza)

Maznnlardan Karnikin ifdesine nazaran isticvbna lzm grlmesinden celb edilen Byezidpaa Mahallesinden olub Alakkpr banda ark ve tornac esnfndan Tstsn(?) Ohannesin dkknnda almakda bulunan Hayrgir(?) olu otuz sekiz yanda Mihrann zh- mdde zmnnda zabt olunan ifdesidir / 5 Temmuz 330
Amasyada ikamet eden Sivasl Topal Hac Agobu tanr ve bilir misin Mahallemizde ikamet etdiinden dolay Sivasl Topal Agobu tanr ve bilirim Sahfe 10 Merkum Topal Agob dkmecilere yapdrm olduu birka aded kebr bombaya klauz adrmak zre mrcaat etmi ve sen de kabl etmeyerek meguliyyetin ok olduundan yapamayacan sylemi olduun ihbr edilmekdedir merkum Sivasl Agob sana ne sretle mrcaat etdi ise dorusunu syle Merkum Topal Agob drd be sene mukaddem msteciren hnemizde ikamet ediyordu cebren hneden kardmzdan dolay aramz akdr bana bomba ve sire klauzu adrmak zre mrcaat etdii yokdur ben nms diresinde icr-y sanat ederim merkum Agob o gibi teklfde bulunacak olsa hakikati syler idim fdeni tasdk et fdemi tasdkan imz ederim Komiser Muvin (mza) Jandarma Merkez Takm Kumandan (mza) ---------------------Tornac Esnfndan Mihran (mza)

Maznnlardan Karnikin ifde ve ihbrna nazaran celb edilen Sofuzde Mahallesinden Tayak olu dkmeci esnfndan krk be yanda Tayak olu Hemparn zabt olunan ifdesidir / 5 Temmuz 330
An-asl Sivasl olub burada ikamet eden Topal Agobu tanr ve biliyor musun Bilemem 684

Merkum Topal Agob numne ve model getirerek byk ktada be alt aded bomba sana yapdrd ihbr olunuyor merkumun getirmi olduu numne vechle bombalar ka gurua yapdnz ve ne vakt etdin ise syle Topal Agobu grmediim gibi yle bir ey de yapmadm bcek tutduumdan aydr dkknm kapaldr iki gn evvel dkkn adm byle eyden asl malmtm yokdur Topal Agobun modelini getirmi olduu be aded kebr bombay yapm olduun muhakkakdr hatt birderinizin olu Karnikin dkkn taharr edilib hkmete gtrld srada Topal Agoba dkm olduun Sahfe 11 kebr bombalar dkknda mevcd ve ocak banda olduu hlde imdi niin inkr ediyorsun sen esnf bir adamsn sipri edilen eyi iml edersin inkr etme iin dorusunu syle. Byle ilerden asl malmtm yokdur fdeni tasdk et fdemi tasdkan imz ederim Komiser Muvin (mza) Jandarma Merkez Takm Kumandan (mza) Tayak olu Hempar(?) (mza)

---------

-----

----------

685

Alet-i muhribeden bomba meselesi hakknda mtereken icr edilen taharriyyt ve tahkikat- ibtidiyye netcesinde Sofular Mahallesinden Deyag(?) olu dkmeci esnfndan Karnik ve birderi Ohannes hnelerinden zuhr eden biri memeli dieri memesiz iki aded bomba hakknda merkuman isticvb olundukda bir buuk sene mukaddem mteveff pederleri tarafndan elli aded bomba iml edilib Sofular Mahallesinde Hanta olunun hnesinde msteciren ikamet eden Dellalyan Mardirosa frht edilib merkum Mardiros vstasyla Ankara tarafna gnderildii bundan bir mh mukaddem merkuman Karnikin birderi Ohannes drt aded bomba iml edip Altun olu Deirmenci Rafael mahdmu Agoba frht etdiklerini ve esmn olan be mecdiyye aldklarn ve sekiz mh mukaddem Tokadl dkmeci esnfndan Ohan olu Setrak Nikgosa dahi beheri birer mecdiyye ftla be aded bomba iml edib merkum Setrak Nikgosun yazm olduu mektb zerine arabacya teslmen Tokada gnderdikleri itirf ve ikrrlaryla derece-i sbta vsl olub bomba mbyaa etdikleri anlalan Mardiros ve Rafael mahdmu Agob taharr edilmi ise de hricen icr edilen tahkikatda Mardirosun Amerikada bulunduu ve Agobun on gn mukaddem Merzifon tarafna gitdii anlalmdr dier maznn Sevadiye Mahallesinden Nazar olu Ayann dkknnn taharrsinde zuhr eden aded atk top gllesinden birisinin ierisi boadlm ve etrfndan delikler alm olmasna nazaran bomba imline slih olduu anlaldndan merkum Aya isticvbnda inkr- crmle bomba yapmak ile megul olmadn ve dkknndan zuhr eden atk top gllelerinin pederinin zamanndan kalm olduunu ifde eylemitir. Merkumndan Karnik ve Ohannes mteveff pederleri zamanndan beri sanatlar iktiz olarak bomba imliyle megul bulunduklar ve Nazar olu Ayann dkknndan zuhr eden bomba imline slih atk gllelere nazaran merkumn dahi bomba yapd ryet-i tahkikatdan anlalmdr gerek Karnik ve Ohannes hnelerinden ve gerekse Nazar olu Ayann dkknndan zuhr edib bomba imline slih glleler tfenkci ustasna muyene etdirilib alnan rapor ve evvelce icr klnan tahkikat hv tanzm klnan iki sahfeden ibret zabt varakasyla merkumandan Nazar olu Ayann hne ve dkknnn uslen taharrsine dir zabt varakalar rabt edilib maznn- merkumn nezretinde mevcd bulunmu olmala ibu fezleke tanzm klnd. 5 Temmuz 330 Komiser Muvin (mza) Jandarma Merkez Takm Kumandan (mza) ------------686 ---------Jandarma Takm Kumandan (mza)

Tokadn Sabunhne Mahallesinden ve dkmeci esnfndan Ohannes usta olu Setrak Amasyann Sofular Mahallesinden ve anc esnfndan Tayak olu Ohannesden mbyaa ve sipri etdirdii be aded bomba hakknda merkum Setrakn celb etdirilerek ber-vech-i zr zabt edilen ifdesidir/ 11 Temmuz 330
Hviyyetinizi ber tafsl syleyiniz smim Setrak babamn ismi Ohandr bize Konculoullar derler yirmi yandaym ve mcerredim dkmecilik sanatyla megulm henz askerlik etmedim an-asl Tokadn Sabunhne Mahallesinde tevelld ettim ve el-yevm orada dkmecilik ederim. Amasyada kimleri tanrsn bilirsin burada dkmeci esnfndan bildikleriniz var mdr kimlerdir Burada yan Amasyada hibir kimse tandm yokdur fakat Amasyal olub Zilede almakda olan bundan be sene mukaddem Haatur Usta Zilede in olunmakda olan cmi iin direklere taklmak zre sar halkalar konturat(?) etmi ve yalnz olduu hlde pederi Ohan dahi mtereken berberce iml etmek zre Tokada gelmidi pederimle berber mezkr halkalar iml etdilerdi bundan dolay merkum Amasyal Haatur Ustay tanr bilirim ve o srada Haatur Ustann iki mahdmu olduunu kendisinden iitdim bunun iin bundan bir sene mukaddem Samsuna ber-y ticret gitmek zre buraya geldim merkum Haatur Ustay sul etdim ise de veft etdiini sylediler mahdmunun burada olduunu ve dkknda altn haber aldm dkkna gitdim ismini hatrlayamyorum dkknda alyordu dier ismini bilemediim birderini sul etdiim o da Romanyada olduunu bana syledi. On dakka kadar grdm pederini sul etdim bade Samsuna gitdim ite yalnz burada bu ocuu tanr bilirim. Bu ismini bilemediiniz adama dkknda baka bir ey sylemediniz mi Hayr baka bir ey sylemedim bir mddet grdk pederini ......... sul etdim baka eyden haberim yokdur Bu Haatur Ustay evvelce tanyorsun burada sylyorsun niin sul etdiniz bir sipriiniz mi vard Hayr yalnz hlini hatrn sul edecekdim bunun iin Sen olu Ohannese dkknda sylediiniz sz inkr ediyorsun. Niin inkr ediyorsun Ben bir ey sylemedim ki sul etdiinizi

687

Bak Ohannese demisin ki pederinizi sul etdim ki bana mhimm bir iim vard iimi grrd lkin veft etdi imdi nasl etmeli, ne iiniz olduunu Ohannes sizden sul edince imdilik be aded bomba iml etdireceinizi makble geer ise birok daha sipri edeceinizi inkr etme Ohannes sylyor be aded sipri etdiniz ve birer mecdiyyeden hesbn grdnz fakat yannzda paranz olmadndan Tokaddan bir arabacya bir mektb vererek hmil-i mektba emnetleri teslm etdiniz diyerek paray da gndermisiniz bunlar inkr etmeyiniz syleyiniz Ben Ohannes ile bu gibi eyleri hi mevz-i bahs etmedik haberim yokdur yzme kar sylerse de sylesin benim byle eylerden haberim malmtm yokdur bilemiyorum fdenizi sylediiniz gibi yazdm hakikat ise imz ediniz fdelerimi tasdk ve imz ederim dorudur 11 Temmuz 330 Tokadn Sabunhne Mahallesinden Ohannes Usta olu Setrak (mza) bu ifdeler huzrumuzda zabt edilmi olmala zr tarafmzdan tasdk klnr. 11 Temmuz 330 Mlzm- sn (mza) Mlzm- sn (mza) Mlzm- evvel (mza)

---------

-----

----------

688

Amasya Sanca Mutasarrafl Aded 29763 552 Amasya Mdde-i Ummlii Cnib-i Vlsna Hne ve dkknlarnda bomba zuhr eden Amasyann Sofular Mahallesinden ve anc esnfndan Deyag(?) olu Karnik ile birderi Ohannesin Der-sadet Dvn- Harbine sevkleri vilyetden cevben ir buyurulmasna mebn merkumlar hakkndaki evrk- tahkkiyyenin berberce gnderilmek zre irsli tavsiye olunur efendim 12 Temmuz 330 Amasya Mutasarrf (Mhr) f-y muktezs zmnnda mstantiklik memriyet-i vlsna 12 Minh (Mhr-mza)

---------

-----

----------

Amasya Nfs Dire-i Vlsna Amasyann Sofular Mahallesinden Deyag(?) olu Haaturun olu Ohannesin trih-i tevelldnn zeylen beyn zmnnda mzekkiredir /12 Temmuz 330 (Mhr: Amasya Bidyet Mahkemesi Mstantkl) 221 54 Mahalle-i mezkrun altm beinci hnesinde Deyag(?) olu Haaturun olu Ohannes 310 tevelldyle mukayyed olduu kayden marzdur/ 12 Temmuz 330 (Mhr) ------------689 ----------

Sahfe 1 Amasya Mahkemesi stintk Diresine Mahss sticvb-nme Ess numrosu 113 Mdde-i Umm Numrosu 337

Bomba ve ecz-y nriye iml ve frhtundan dolay maznn- aleyhim olan Amasyann Sofular Mahallesinden ve anc esnfndan Deyag(?) olu Karnik ve birderi Ohannes ve Nazar olu Haykaz(?) ve rfekas haklarnda icr klnan tahkikat- istintkyyeyi hv evrk- tahkkiyyedir / 12 Temmuz 330

---------

-----

----------

690

Maznn- aleyh olup nezretden gnderilen Amasyann Sofular Mahallesinden Deyag(?) olu on yedi yanda olduunu syleyen el gzl beyaz ve solgun ehreli uzunca yzl orta boylu tb-ver Ohannes veled Haaturun zabt edilen ifdesidir / 12 Temmuz 330
Sanatn nedir evli misin bekr msn okur yazar msn Sanatm anclk ve dkmeciliktir evliyim ocuum yokdur Ermenice okur yazarm Trke okurum fakat yazamam Sanat ilediiniz dkknnz nerededir dkknda baka arkadanz var mdr ve kimdir Dkmeciler arsnda dkknmz vardr dkknda kardam Karnik ile berber alrdk baka arkadamz yokdur Evvelce bireyden dolay mahkm ve habs oldunuz mu oldunuzsa ne iin habs oldunuz Bugne kadar bireyden dolay mahkm ve habs olduum yokdur Sen kardan ile birlikde dkknnzda bomba ve ecz-y nriyeyi iml etdiinizi ve her yerlere frht etmekde olduunuzu sylyorlar ne dersin bombalar ne zaman iml etdiniz ve ne maksadla iml etdiniz ve kimlere frht etdiniz doru syleyiniz Efendim biz bombay iml edib bir tarafa gndermedik ancak Deirmenci Yerob mu diyorlar iyice tanmadm birisi bize numne getirdi bundan drt dne yapnz dedi biz de yapb parasn alb kendisine vermidik fakat biz numne mucibince yapdksa da bomba olduunu ve bir mazarrat iin yapdrdklarn bilemiyorduk ona verdiimizden baka yapmadk ve kimseye frht etmedik ve hibir maksadmz da yokdu Ktip (mza) Mstantik (mza) Sahfe 2 Numne mcibince smarlanan drt adedden baka yapmadnz ve onlar da paray alb ashbna verdiinizi sylyorsunuz hl-bu-ki hneniz de dahi taharr netcesinde bombalar zuhr etmi bunlara ne diyeceksiniz Evet hnemizde bomba bulunmu fakat benim haberim yokdur iki dne bombann hnemizde zuhr etdiini sylediler fakat kim tarafndan braklm olduunu bilemiyorum benim bildiim drt dne yapdk verdik baka bilemiyorum 691

Pederiniz sa mdr pederiniz bomba iml eder etrafa gnderirmi ifdenizde byle sylemisiniz Biz gy kendimizi kurtarmak iin korkumuzdan pederimiz de yapard dedikse de yalan syledik pederimiz yle eyleri yapdn ben grmedim biz de yapmazdk ve yapmadk fakat ne olduunu bilemediimizden sipri bir ey yapdk bomba imi Baka nerelere verdiniz ve baka iml eden kimlerdir Baka kimseye gndermedik ve baka iml edenleri de bilemiyorum Deirmenci Rafael mahdmu Agoba ve Tokaddan Setrak nmnda birisine drder beer dne gndermi olduunuzu ifdenizde sylemisiniz bu adamlar kimlerdir Deirmencinin olu demin sylediimdir Yerob dedik yanldr ite bu Agoba vermidik yan sipri vermidi Tokada kimseye gndermedik ancak bizi jandarma tazyk etdiler onun zerine yalan yere uraya buraya gnderdik dedikse de asl yokdur Sizden baka bomba iml eden kimlerdir Bilemiyorum kimse var m yok mu haberim yokdur Karnik kardanz m yapd yoksa sen mi yapdn Berber yapdk ikimiz de bir dkknda alyoruz fdenizi okuduk imz ediniz fdem dorudur imz ederim Ktib (mza) Mstantik (mza) Maznn Deyag(?) olu Ohannes veled Haatur (mza)

---------

-----

----------

692

Sahfe 3

Maznn- aleyh olub nezretden gnderilen Amasyann Sofular Mahallesinden Deyag(?) olu otuz yanda siyah bykl kara gzl kara kal zarr yzl orta boylu Karnik veled Haaturun zabt edilen ifdesidir / 12 Temmuz 330
Sanatn nedir evli misin bekr msn okur yazar msn evvelce bir eyden dolay mahkm ve habs oldunuz mu Sanatm anclkdr evliyim iki ocuum vardr Ermenice az okur yazarm Trke bilemiyorum bugne kadar bir eyden dolay mahkm ve habs olduum yokdur Ne iin taht- nezrete alndnz sebebi nedir vakayi gnder Efendim benim bir eyden malmtm yokdur evimizde bomba bulmular ondan dolay bizi nezrete aldlarsa da ben evde kardam Ohannesle berber oturmuyorum evimiz bir odalarmz ayr ayrdr onun tarafnda bulunmu benim malmtm yokdur ve kardam da bilemiyorum diyor kim getirib hnemize koyduunu bilemiyorum Evde bulunanlar bilemiyorsan ya iml edib here frht etdikleriniz ne oluyor ondan da malmtnz yok mu Evet birisi bize numne getirdi zor ile bize yapdrd drt aded yapdk verdik o adamn da kim olduunu iyice bilemiyorum Karabet mi derler Agob mu derler birisidir baka kimseye iml edib satdmz yokdur Zorla nasl yapdryor sen mdm ki bomba olduunu anladn neden hkmete haber vermedin filanca bana cebren byle ey iml et diyor diye Hkmete haber vermeye meydan kalmad iki gn evvel olmudu sonradan da hkmet haber alm byle oldu Tokada dahi gndermisiniz kime gnderdiniz ifdenizde vardr Haberim yokdur yle bir ifde de vermedim Baka kimler iml ediyorlar pederiniz de iml ediyormu yle mi Bilemiyorum yalnz Nazar olu Ayann pederi vaktiyle yapar olduunu iidiyorduk fakat imdi Aya iin de yapyor diyorlar ben grmedim pederimin yle eyleri yapdn bilemiyorum Ktib (mza) Mstantik (mza)

693

Sahfe 4 Hrice satdnz bombalar sen mi yapdn Ohannes mi yapd Berber yapmdk fdeni imz et fdem dorudur imz ederim Maznn- aleyh Deyag(?) olu Karnik veled Haatur (mza)

---------

-----

----------

Maznn- aleyh olub nezretden getirilen Amasyann Bayezidpaa Mahallesinden Nazar olu otuz bir yanda kumral bykl esmer benizli el gzl orta boylu Aya veled Ohannesin zabt edilen ifdesidir / 12 Temmuz 330
Sanatn nedir evli misin bekr msn evvelce bireyden dolay mahkm ve habs oldunuz mu okur yazar msn Sanatm evvelce dkmecilik idi bir seneden beri arabaclk ederim evliyim bir ocuum vardr evvelce hibir eyden dolay mahkm ve habs olduum yokdur Ermenice okur yazarm Trke bilemiyorum Ne iin taht- nezrete alndnz Bilemiyorum Bir ey sylemediler mi sormadlar m Sylediler ve sordular bomba yapyormusun ve yapanlar biliyormusun dediler ben bada idim hnemi ve dkknm taharr etmiler demir paralarn bulmular bomba demiler onun iin habs etdiler Dkknnzdan demir paralar deil bomba km vaktiyle pederiniz bomba iml ediyormu ve imdi de siz iml ediyormusunuz yle diyorlar ne dersin Dkknmzda bombay bulmadlar bomba dedikleri ve aldklar ey bir demir paras yan yuvarlak demirdir ben dkkna girdiimden beri dkkndadr ne olduunu ben de bilemiyorum benim yapdm ey deil 694

ve bomba deildir katiyyen kabl etmem byle eyleri yapmam ve yapmadm Kardanz Haykazon(?) varm o da bombay iml ediyormu yle mi Hayr bilemiyorum Dkknnzda bulunan demir dediin ey nasldr ii bo mu Evet ii bo idi fakat ne olduunu ben bilemiyorum ben dkknda grdm idi Ktib (mza) Mstantik (mza) Sahfe 5 Dkknda imdi kim alyordu Dkknda imdi kimse almyor bir seneden evvel ben alyordum imdi kapaldr beni evden aldlar dkkn a dediler adm Baka kimler vardr bombay iml edenler Bilemiyorum fdeni imz et fdem dorudur imz ederim Maznn- aleyh Nazar olu Aya veled Ohannes (mza)

---------

-----

----------

Maznn- aleyh olub Tokaddan mevcden ve mahfzen izm edilen Tokadn mesu Mahallesinden Kuncal(?) olu yirmi yanda akr gzl orta boylu ter-i siyah bykl siyah kal Setrak veled Ohannesin zabt edilen ifdesidir / 12 Temmuz 330
Sanatn nedir evli misin bekr msn mahkm ve habs olduunuz var m okur yazar msn Sanatm dkmecilikdir evli deilim iki sene evvel eslih-i memnadan dolay yan lde(?) fazla olan rolver zerimde grlmekle be haftaya 695

mahkmen habs olmudum baka yokdur Ermenice okur yazarm Trke bilemiyorum Amasyann Sofular Mahallesinden Deyag(?) olu Karnik ve birderi Ohannesi tanr msn Tanrm fakat ikisini de tanmam yalnz kn tanrm ismlerini bilemiyorum Amasyaya seni neden gnderdiler sebebi ne imi Bir sabah Tokadda hneme geldiler polisler aradlar bir ey bulamadlar beni hkmete aldlar bu defa da buraya gnderdiler ne iin gnderdiklerini bilemiyorum sonradan bomba meselesi iin gnderdiklerini iitdim Karnik ile Ohannesden sekiz mh mukaddem bomba itir etmisiniz Tokada nakl etmisiniz yle diyorlar ne dersin Ben katiyyen byle bir ey almadm zten tanmazdm sekiz mh mukaddem ben stanbulda idim bombadan katiyyen malmtm yokdur Ohannes sana be aded bomba satdn sylyor beheri birer mecdiyyeye satm Hayr katiyyen kabul etmem ve asla byle eyleri bilemiyorum kimsenin yapdn da bilemem fdeni imz et fdem dorudur imz ederim Ktib (mza) Mstantik (mza) Maznn- aleyh Kuncal olu Setrak veled Ohannes (mza)

---------

-----

----------

696

Sahfe 6 Bomba meselesinden maznnen ifdeleri zabt olunan Karnik ve birderi Ohannes ve Nazar olu Aya ve Kuncal olu Setrak nezretde mevcd bulunduklarndan tevkif ve crm-i tevkifleri hakknda mtlaalar beyn olunmak zre mdde-i ummlik memriyyet-i alyesine / 12 Temmuz 330 (Mhr: Amasya Bidyet Mahkkemesi Mstantiklii) Maznnlardan Karnik ve birderi Ohannesin hnelerinde bomba ve Ayann dahi bombaya slih eski top gllesi zuhr eyledii ve merkum Karnikin tahkikat- evveliyedeki ifdt ve maznn merkumnun bu meselede tammen alka-dr olmalar ve Hkmet-i Osmaniyye aleyhine bir maksad- mefsedet-krneden ibret bulunmasna nazaran cmlesi hakknda gayr-i muvakkat tevkif mzekkiresi tastrine karr verilmesi talebiyle ide olunur / 12 minh (Mhr: Amasya Sanca Mdde-i Ummlii Muvinlii) fdeleri zabt edilen maznnlardan Karnik ve birderi Ohannesin hnelerinde bomba zuhru ve o bbdaki ifdeleri ve dier maznn Ayann dahi dkknnda bombaya slih ii bo glle bulunmas ve dier maznn Setrak dahi maznnlardan Ohannesden be aded bomba itir eyledii Ohannesin ifde-i evveliyesinde mazbt bulunmasna ve mezkr bombalarn Hkmet-i Osmaniyye aleyhinde bir maksad- fesda msteniden yaplmas agleb-i ihtimline binen ibu delil merkumnun tevkiflerine kfi grlb mdde-i ummnin talebi vechle gayr-i muvakkat tevkiflerine karr verilerek mzekkireler tastr edildi / 3 Ramazan 332 / 12 Temmuz 330 (Mhr: Amasya Bidyet Mahkemesi Mstantiklii) bu tevkif karr bit-tedkik usl ve kanna muvfk grlmekle tasdk klnr 12 minh Res-i Mahkeme Mdde-i Ummi

---------

----697

----------

Sahfe 7 stnf Mdde-i Ummliinin 13 Temmuz 330 trihli telgraf-nmesinin ir buyrulduu vechle ibu evrkn Dvn- Harbe sevki ve idiyyeti hakknda karr ittihz hussunda mtlaalar beyn olunmak zre mdde-i ummlik memriyyet-i aliyyesine / 14 Temmuz 330 (Mhr: Amasya Bidyet Mahkemesi Mstantiklii)

---------

-----

----------

DD-NME 86 Bomba ve ecz-y nriye iml ve frhtundan maznn- aleyhim olub mevkuf bulunan Amasyann Sofular Mahallesinden ve anc esnfndan Deyag(?) olu Karnik ve birderi Ohannes Nazar olu Aya ve Kuncal(?) olu Setrak ve rfekas haklarnda icr klnan tahkikat- istintkiyyeye nazaran merkumna isnd olunan efl Devlet-i Osmniyyenin emniyyet-i dhiliyyesini ihll ve maksad- mefsedet-krneye mteallik cerim-i siysiyyeden grlm olduundan meselenin u sretle vazfe ve salhiyyet hricinde grlm olmala evrkn Der-sadetde mteekkil Dvn- rfye tevdine karr verilmesi taleb ve iddi olunur 14 Temmuz 330 (Mhr: Amasya Sanca Mdde-i Ummlii Muvinlii)

---------

-----

----------

Karr Numrosu 84

330 113 KARR-NME

bu iddi-nme ve evrk- tahkkiyye ve teferrut tedkik olundu bomba ve ecz-y nriye iml ve frhtundan dolay maznn- aleyhim olub mevkuf bulunan Amasyann Sofular Mahallesinden ve anc esnfndan Deyag(?) olu Karnik ve birderi Ohannes ve Bayezidpaa Mahallesinden Nazar olu Aya ve Tokadn mesu Mahallesinden Kuncal(?) olu Setrak haklarnda icr klnan tahkikata nazaran merkumna isnd olunan fil Devlet-i Osmniyyenin emniyyet-i 698

dhiliyyesini ihll ve maksad- mefsedet-krneye mstenid olduu anlalarak fil-i mezkrun cerim-i siysiyyeden olduu grlmekle ibu tahkikatn Dvn- Harb-i rfye idiyeti hasebiyle icr-y tahkikat ve ikmli vazfemiz hricinde olduuna karr verildi / 14 Temmuz 330 (Mhr: Amasya Bidyet Mahkemesi Mstantiklii) Huzru fi hazret-i mutasarrf- ekremye takdm olunur 14 Temmuz 330 (Mhr: Amasya Sanca Mdde-i Ummlii Muvinlii)

---------

-----

----------

Mdde-i Umm 736 TEBLG-NME Maznn- merkumnun cinyetle lzm- muhkemelerine dir Heyet-i Tahkkiyyenin 24 Austos 330 trihli karr-nmesi zerine bi-l-celb icr-y muhkemeleri zmnnda ol bbdaki evrk maa-teferrut Dvn- Harb-i rf Riyseti Aliyyesine tevd olunur efendim. 25 Austos 330 (Mhr-mza)

---------

-----

----------

Tamk-i tahkikata muhtc bir ciheti grlemeyen ibu evrkn ess hakknda mtlaalarnn istifsr zmnnda tevd olunur / 14 Austos 330 (Mhr-mza)

699

DD-NME Numrosu 736 Karnik ve Ohannes ve Aya ve Setrak haklarndaki ibu evrk mtlaa olundu. Maznn- merkumnun bomba ve sir lt- muhribe iml ve ihzr ederek erbb- mefsedetin maksad- ihtill-cynesinin hayr hussuna hidmet etmi olduklar tahkikat- vakayi ihtiv eden evrk mnderictyla karine-i sbta vsl olmakda idiinden Mlkiyye Cez Kannunun elli sekizinci mddesinin / 3 Temmuz 322 trihli mdde-i mzeyyene-i kaime tevfkan cinyetle lzm- muhkemelerine karr its taleb ve iddi olunur. 17 Austos 330 (Mhr-mz) ----------------------

KARR-NME Bomba iml ve nakl eyledikleri iddisyla maznn- aleyhim Karnik, Ohannes, Aya ve Setrak haklarnda icr klnan tahkikat- istintkiyye netcesinde merkumnun birok ehs katl ve ifn ve byt ve meskini ve sefin ve vesit-i nakliyye ile ummun memerr-i maberlerini hedm ve imh edebilecek ekl heyetde bomba iml ve ihzr ve nakl eyledikleri ve bunun da bir vey mteaddid kesnn aml-i mefsedet-krnelerini hayr- husle sli kasdyla icr edildii kendilerinin itirft ve ifdt ve tahkikat- criye mnderict delletleriyle rehn-i sbt olmu ve hareketleri Kann- Ceznn elli sekizinci mddesi zeylleri makamna kaim olmak zre ner olunan / 24 Cemazi-yel-evvel 324 ve 3 Temmuz 322 trihli fkart- nizmiyyenin fkra-i evveliyesine mutbk olarak mczt- terhibiyyeyi mstelzim eflden grlm olduundan Dvn- Harb-i rfce muhkemeleri icr klnmak zre Usl-i Muhkemat- Ceziyye Kannunun yz yirmi sekizinci mddesine tevfkan cinyetle lzm- muhkemelerine mttefikan karr verildi / 24 Austos 330 (Mhr-mza) Vrdu: 25 minh ------------700 ----------

stanbul Polis Mdriyyet-i Ummsi Tahrrt Kalemi Aded Umm 5969 Huss 652 Der-sadet Merkez Kumandanl Cnib-i Vlsna Amasyann Sofular Mahallesi ahlsinden ve dkmeci esnfndan Deyag(?) olu Karnik ve birderi Ohannesin hnelerinde vuku bulan ihbr zerine icr klnan taharriyyt netcesinde biri memeli dieri memesiz iki aded bomba zuhr etmi olmakla mahall mstantikliince bu bbda yaplan tahkikat ve isticvbta nazaran Karnik ile Ohannesin bir buuk sene evvelsi veft eden pederlerinin elli aded bomba iml edib yine Amasyann Sofular Mahallesinde Hanta olunun hnesinde msteciren ikamet eden Dellalyan Mardirosa frht edildii ve merkum tarafndan da ibu bombalarn Ankara cihetlerine gnderildii ve merkum Karnik ile Ohannesin bir ay evvelisi iml etdikleri drt aded bombay be mecdiyye mukbilinde Altun olu Deirmenci Rafael mahdmu Agoba frht eyledikleri ve sekiz ay evvelisi de Tokadda dkmeci esnfndan Ohan olu Setrak Nikgosa da beheri birer mecdiyye olmak zre be aded bomba iml edib merkum Setrakn bir mektbla gndermi olduu bir arabacya teslmen Tokada gnderdikleri her ikisinin ikrr ve itirfyla mertebe-i sbta vsl olmu ve bomba satn alanlardan Mardirosun el-yevm Amerikada ve Agobun da Merzifon taraflarnda bulunduklar anlalm ve bomba imli meselesinden maznn bulunan Amasyann Sevadiye Mahallesi ahlsinden Nazar olu Ayann dkknnn taharrsinde bomba imline slih atk ve mceff glleler zuhr eylemekle de merkumnda bomba imliyle megul olduu revi-i hlden istidll edilmi ve Tokadn mesu Mahallesi ahlsinden Kuncal olu Setrakn da bir maksad- haf ve ihtill-krne ile bomba tedrik etdii tebeyyn etmi ve merkumlara isnd olunan filler Devlet-i Aliyye-i Osmniyenin emniyyet-i dhiliyyesini ihll ve maksad- mefsedet-krneye mteallik cerim-i siysiyyeden madd ve muhkemelerinin ryeti cihet-i adliyyenin vazfe ve salhiyyeti hricinde grlm olmakla Dvn- Harb-i rfce lzm- muhkemelerine karr verilerek evrk- mteallikasyla birlikde Amasya Mutasarrflndan buraya gnderilmi olan Karnik ve birderi Ohannes ve Nazar olu Aya ve Setrak nm ahslar haklarnda mumele-i kanniyye fs iin merkuman memra teslmen makam- vllarna izm klnmdr efendim / 4 Austos 330 Polis Mdr-i Ummsi (mza) 701

dre-i rfyye Kalemi 1885 Merkumn merkezde alkonulmudur takibt- kanniyyeye olunmak zre evrk Dvn- Harb-i rf Riysetine tevd olunur 4 minh Merkez Kumandan Kaim-makam Halil Mdde-i Ummlik Memriyyet-i Vlsna 5 Austos 330 tevessl

---------

-----

----------

Tahkkiyye 193 Hnak Frkasna mensb efraddan olub katl ve ihtill crmleriyle muhkemeleri icr edilmi olan ehs miynnda maznnleri an-muhkemeten ihbr edilen Hayk Minasyan Kara Hayk haklarnda icr klnan tahkikat- istintkyye netcesinde merkumandan der-dest edilib isticvb icr edilen Kumkapda Patrik-hne karsnda Ermeni Kilsas mektebde hademe ve mahall-i mezkr da mukm krk dokuz yanda Tebrizli olduunu beyn eden ran tebaasndan Kigork veled Ohannes ve Royan nm- dier Kara Haykn mstakill Ermenistan tekli iin gayr-i kann icrt ve isyn ve fesd ka zmnnda yz yirmi dokuz senesinde Kstencede akd olunan kongre mukarrert vechile matbt ve nutk ve kitblar vstasyla propaganda yapmak ve muntazam eteler tekliyle Trkiyenin hl-i harbde bulunduu srada hemn program tatbk etmek zre teekkl etmi olan komitenin Karadeniz sevhilinde propagandaya memr az-y faliyyesinden olduu merkumn ind-el istintk Hnak Komitesi nmna propagandaya memr olub silh ve sir mevdd- muhribe tevz kendisine id olmadna ve komitenin silh ii bulunmadna ve ihtill ve katl-i nfs gibi husstn programlarnda dhil olmadna dir olan mesl ikrr ve bery-i istzh ifdesine mrcaat edilen Gazeteci Hemayak Efendinin merkum Haykn yirmi senedir Hnak olub sene evvel stanbula gelerek zhiren Der-sadet merkezine tbi grnd hlde Sabah Glyann taraf-dr olduuna dir olan beynt ve Sosyal Demokrat Hnakyan Frkasna mensb efrdn 702

hn-i muhkemelerinde maznnlardan Rupen Karabetyann merkum Haykn an-asl Tiflisli olub Kara Hayk nmyla marf olduuna ve Sabah Glyann hem-plarndan bulunduuna dir olan ifdtn ntk heyet-i hkime tarafndan tanzm ve taht- imzya alnan zabt varakas mnderict ki delil ve emrtla rehn-i sbt olmu ve hareket-i vkas Kann- Ceznn elli drdnc mddesine muvfk olarak mczt- terhbiyyeyi mstelzim efal cmlesinden grlm olduuna Dvn- Harb-i rfce muhkemesi icr klnmak zre cinyetle lzm- muhkemesine ve hviyyeti tayn edememesine mebn celb ve isticvb mmkin olamayan Hayk Minasyan hakknda tahkikatn ayrca tamki zmnnda tefrkine mttefikan karr verildi. 27 Eyll 331

---------

-----

----------

472 Ermeni komitesi heyt- ihtilliyyesinden olub hnelerinde bomba zuhr eyledii ihbr olunan Kirkor ve Mihran Artin Karabet ve dier Karabet ve Hac Ohannes ve Antranik ve Horan(?) ile maznnleri istifsr olunan Rusyal Kirkor Hallacyan ve Jirar Barton(?) ve Kegam ve Glinek(?) ve henz elde edilemeyen ve binbern isticvblar mmkin olamayan Gekenoz(?) olu Bogos ve ur muhtell olan Mora Bacyan Hac Nerses ve rfekas haklarnda icr klnan tahkikat- istintkyye netcesinde maznn aleyhimden isticvblar icr olunan Adapazarnn Karakalpak Mahallesinde skin kitbc otuz iki yanda Hac Ohannes veled Manuk ve kaza-y mezkrun Glesin Mahallesinden sigortac krk iki yanda Antranik veled Minas Gencyan ve Kuyumcu Mahallesinde skin demirci krk alt yanda Horan(?) veled Haadur Yeremyan ve Bozik Mahallesinde skin silhc ve hrdavatc krk yanda Hac Mihran veled Hac Artin izmeciyan ve Abdal Mahallesinde skin Ararat Oteli msteciri ve gazinocu altm bir yanda Kirkor veled Ohannes Kabyan ve stanbulda Galatada Leblebici Sokanda perukr zmitli otuz dokuz yanda Artin veled Bogos Klcyan(?) ve zmitin Baecik Karyesinde fuuc krk be yanda Karabet veled Ohannes Patukyan ve liv-y mezkrun Aynalkavak Mahallesinden hamml krk yedi yanda Karabet veled Minas Papasyan ile firr Adapazarnda balk tuzlaycs Kegam ve Rusyal Kirkor Hallacyan ve Azardamad matbaasnda yazc Jirar Bartom(?) ve zmitde istasyon karsnda krathneci Glinek(?), Ermeni milletinin en ziyde Trkiyede dr- kahr ve tazyk olduu bahnesiyle memlik-i Osmniyye dhiline hasr edilen mukarrert- mteaddide netyicinden olan harekt- ihtillkr-ne netcesini ve Ermenistan eylt mukaddertn Osmnl Hkmeti avkbndan bi-t-tecrd Ermeni istikll-i millsinin hayyiz-i husle sli efkr- melanetkr-nesiyle teekkl ve bu maksad- hin-nenin matbt nutk ve kitblarla propaganda 703

ve memrn-i saltanat- seniyyeye s-i kasdler icr ve muntazam eteler tekliyle mahall-i mnsibeye isr ve ahvl-i hzra-y menviyyt- mesrdeyi istihsl emrinde vesle ittihz ederek ezmine ve emkine-i muhtelifede kym- ummler karlmas essna msteniden teekkl eden Ermeni cemiyyetlerinin gaye-i maksd itibryla az-yi falesinden olarak ibu maksadn husli emrinde haf ictimlar akd ve birtakm mevdd- infilkiyye iml ile esliha cem ve tevz eylemek ve nezdlerinde hfz eylemek ve bd-i emrde vuku bulacak iret zerine istiimle mheyya bulunmak ve ahl nezdindeki silh ve ceb-hne ve mevdd- mtaille ve ecz-y nriyenin ol bbdaki kann- muvakkat mcibince tayn olunan mehl zarfnda teslm olmas ve aks takdrde yedlerinde bu gibi mevdd zuhr eden ehs ordu aleyhinde harekt- hasm-ne ihzr ve ihnet-i harbiyye k etmi adolunarak ber-mcib-i kann idm olunacaklarna dir her tarafda olduu gibi Adapazar Kaim-makamlnca da umm kur ve kasabta vesit-i mnsibe ile ihbr- keyfiyyet ve muhtrn yedlerine ve kilsa duvarlarna ve ke balarna iln varakalar tevd ve talk olunmasna ramen ehs- merkume efkr- melanetkr-neleri ilcsyla tedbr-i madeletkr-neyi mil olan ahkm- mezkre mnderictna havleten sem ve itibr etmeyerek azsndan bulunduklar komite emriyle ihzr eyledikleri lt- muhribeyi nezdlerinde ketm ve ksmen denize atmak sretiyle imhya teebbs eyledikleri ind-el isticvb ilerinden Hac Ohannesin, firr Bartohun(?) kendisine bomba getirib bir iki gn sonra alb zmite gtrdn ve Antranikin kendi her ne kadar frkaya mensb ise de buuk senedir frkann mevcd olmadna ve Demirci Horann Bartohun(?) teklfi zerine iml eyledii bombalar merkumun doldurduuna ve zmit ve Adapazarnda elde edilen bombalarn kendi iml-gerdesi idiine ve taharr srasnda atm olduu bombalar abdest-hneden karb verdiine ve binbern lt- muhribe-i mezkrenin dorudan doruya snii bulunduuna ve Hac Mihrann dahi kendisinin silhc olmas hasebiyle baz mavzer ve gra tfeini Otuz Bir Mart vaka-i zilesinden sonra frht etdiine ve dier maznn Kirkorun ifdesine ramen frkaya mensb olmadna ve taharr srasnda Kirkorun kuyuya saklad bombalar taharriye memr olan memrne teslm ve Kirkor Hallacyann otele getirdii sandkda bomba olduunu sonradan anlayarak kuyuya atdna ve hkmet tarafndan vuku bulan ilntn Der-sadete mahss ve mnhasr olduu zann ve Artin Mizoh(?) nmnda Hnaklardan biri Glineke(?) iki kavanoz ve bir sepet bomba getirdiine ve Hamml Karabet vstasyla denize atlmasn tavsiye eylediine ve Karabetin dah Hamml Karabet ile Kegamn getirdii bombalar denize atarak imh eylediine ve Sabh Glyann riyseti altnda Kstencede mnakid kongrede az sfatyla bulunmayb bir i zmnnda tesdfen Kstenceye gitdiine ve Hamml Karabetin Artinin be alt sene evvel verdii bombalar hnesindeki kmrlkde bir buuk sene kadar unutduuna ve blda denize atmak zre Fc Karabete brakdna dir ksmen sarihn ve ksmen tevlen vaki olan ikrr ve itirflar ve yekdierine atf- crm eylemeleri ve zmit ve Adapazarnda esliha cem ve dercine memr olan heyet tarafndan mevdd- infilkyye-i mezkrenin sret-i 704

cemine ve maznn- aleyhimin ifdtna ve be-tahassus heyet-i ihtilliyye ressndan Jirar Bartohun(?) ve Rusyal Kirkor Hallacyann bomba tevzine memur olduuna ve Glinekin(?) dahi Bartoh(?) tarafndan braklm olan bombalar tevzi ile hidmet eylediine dir olan zabt varakalar mnderict gibi delil ve emrt- knniyye ile rehn-i sbt olmu ve hareket vkalar Kann- Ceznn ibu bombalarn maksad ve zamn- iml ve hfz itibryle elli sekizinci mddesi muaddel ikinci zeyline muvfk olarak mczt- terhbiyyeyi mstelzim efl cmlesinden grlm olduundan Dvn- Harb-i rfce muhkemeleri icr klnmak zre mevkuf ve firr slif-l-esam ehsn cinyetle lzm- muhkemelerine ancak muhtell--ur olduu anlalan Mora Bacyan ve Hac Nerses ve hviyyeti tayn edemeyen Kekenoz(?) olu Bogos haklarndaki tahkikatn imdilik tefrkine mttefikan karr verildi. 28 Eyll 331 (mza) (mza) (mza) (mza)

---------

-----

----------

705

Maznn- aleyh: Adapazarnda Ararat Oteli msteciri altm bir yanda zmitli Kirkor veled Ohannes Kabyann zabt edilen ifdesidir. 19 Austos 331
Seni ne iin tutdular Benim bu Mays aynda evimi silh meselesi iin taharr etmilerdi. Evde bir ey bulamadlar ancak baz hrriyyet fedkrlarnn resmlerini buldular bunlar alt paradan ibretdi. Bunun zerine beni tahte-l-hfz Boluya sevk edib habs etdiler iki ay kadar habsde kalmdm Maysn on yedisinde evimi aramlard. Temmuzun on birinde beni Boludan tekrr Adapazarna istediler ben de muhkemem olacak zannyla jandarmalar muhfazasnda Adapazarna geldim orada bana sende bomba varm dediler ben de bir kuyuya saklam olduum elli be bombay karb hkmete teslm etdim. Bu bombalarn bende bulunmasna sebeb ise bundan iki buuk sene evvel otelime Kirkor Hallacyan nmnda stanbuldan birisi gelmi idi bir hafta kadar otelde kalmd avdetinde birlikde getirdii sand otele brakd ve be on gn sonra gelib sand alacam dedi. Seferberlik esnsnda hkmet otelimi istedi bende oray tahliye etdim bu miynda ibu sandkda ne var diye merk ederek adm ierisinde bomba olduunu grmekliim zerine hemn korkarak mezkr bombalar bir kuyuya atdm fakat bombalar hemn otelden kuyuya atmadm evvel dkknma gtrdm iki ay kadar orada durdu ne yapaym diye dndm ondan sonra kuyuya atdm. Kuyuya atdm ubat ile Mart arasnda idi Nisan ay ierisinde Kirkor Saadetyan isminde bir Ermeni (el-yevm asker evvelce Adapazarnda doramac) ile hasbihl ederken bama byle bir felket geldi bomba brakmlar bende onlar mahv etmek zre kuyuya atdm diye ihbr etmi idim merkum ben Boluda mevkuf iken esliha taharr memrlarna malmt vermi bunun zerine beni Boludan celb etmiler ve bu ide bu yolda meydna km maa-m-fh hkmet ben Boluda habsde iken kimin silh ve bombas varsa teslm ederse cezs yokdur diye Adapazarnda iln etmi fakat ben Boluda habsde olduum iin bu ilndan tab b-haber olarak hkmetin bu emrini f edememi olduumdan gn gemi ve kendiliinden bombalar ihbr etmemi add olunarak beni buraya sevk etdiler ite size ire ediyorum heyet-i tahkikiyyenin gayr-i muvakkat tevkif mzekkiresiyle 31 Maysda tevkif olunmu idim. fdeni imz eyle Edeyim (mza) ------------706 ----------

Maznn- aleyh: Adapazarnda kmr pazarnda demirci olub krk alt yanda Adapazarl Horen veled Haatur Yeremyann zabt edilen ifdesidir. 19 Austos 331
Seni ne iin tutdular Der-sadetden brahim Bey isminde bir memr gelmi idi silhlar toplayacakd silhm istemek iin beni de armd. Mm-ileyh ile kimin yannda silh ve sir mevdd- infilkiyye varsa getirib teslm etsin teslm eden mesl olmayacakdr afv- hne vardr dedi. Bende hemn mm-ileyhin yanna gitdim nezdimde Otuz bir Mart Vakasnda birtakm mrtecilere kar durmak iin birtakm bombalar hazrlamdm iml etmi idim. Size teslm edeceim o vakt ben bunlar mahv etmemidim imdi mahv etdiim mahallden karb size teslm edeceim dedim. brahim Bey peki olum dedi ve bana msade etdi ben de amele tedrik etdim. Babamn evinin abdest-hne kuyusuna saklamdm oray kazdrdm karb kendisine teslm etdim ondan sonra tevkif-hneye gnderdiler fdeni imz eyle Edeyim (mza) ----------------------

Maznn- aleyh: Adapazarnda silhclk ve zerzevatclk ile megul (Sultan Orhan Cami-i erfi civrnda) krk yanda Adapazarl Hac Mihran veled Hac Artin izmeciyann zabt edilen ifdesidir. 19 Austos 331
Seni ne iin tutdular Adapazarna bir memr gelib bana hkmet vstasyla memn silhlardan ne kadarn kimlere satdn dediler hl-bu-ki ben Otuz bir Mart Vakasndan sonra bu yolda esliha-i memna hi satmadm syledim. O hlde seni neye tutdular Neye tutduklarn bilmem fdeni imz eyle Edeyim (mza) ------------707 ----------

Maznn- aleyh: Adapazarnda Uzunarda kitbclk eden otuz iki yanda Adapazarl Hac Ohannes veled Manuk Kabakyann zabt edilen ifdesidir. 19 Austos 331
Seni ne iin tutdular Benden silh istemek iin kilsaya ardlar silhn var m dediler bir iftem vard onu da verdim dedim veskam gsterdim sonra bize yardm etmek iin bombalar hakknda bir malmtn var m dediler Pantuh nmnda bir propagandac gelmi idi Mart 31 Vakasndan be on gn sonra yemek yemee merkumu evime davet etmidim merkum gndzden dkknmda bir zenbl brakmd akam gelib birlikde gideriz demidi sonra kendisi bi-z-zt gelemeyib eve ben gelirim diye haber gndermidi merkumun zenbli kendisine lzmdr diye alb evime gtrdm akam kendisi geldi yemekden sonra yatmaa kalkr iken bu zenbldeki ardr ve bakdmda yuvarlak bir ey vardr diye kendisinden sorduumda bunlar bombadr dedi. Ne iin buraya getirdin dedimse de efkrm buraya getirmek deildir ama ne yapaym ki getirmisin dedi. Ben yarn kaldrrm dedi ertesi sabah kendisi zmite gidiyorum diye yola kmd bir ksmn alb gitmi st tarafn evde brakm ben de kalkdmda ibu bir ksm bombay grdm ve kmrle sakladm bir hafta kadar sonra kendisi avdet etdi. Eve geldi erkenden yatd. Ertesi sabah ben bunlar doldurdum alb gtryorum dedi gece bizim evde doldurmu. Sabahleyin cmlesini alb gtrd Adapazarndaki memrn bana merkumun bombalar zmite gece gtrdn sordularsa da ben o gnlerde bir ferd-i d idim doruca kime gtrdn bilmem fakat ben Hnak Heyet-i daresinde bulunduum zaman (1911de) zmitde Kirkor Kiragosyan ile muhbere ederdik dedim. Ondan sorabilirsiniz dedim senden silh yok mu diye sordular ben bende olan ifteyi verdim dedim ve silh olduunu bildiim Onnik Glasaryan ile Antranik Kavalcyan ve Atna Atnayan ki bunlarda birer martin ve son ahsda da bir mavzer vard onu ihbr etdim ve kendileriyle size teslm etdim dedim. Ve bu teslm keyfiyyetini bu adamlar kandrarak sana cez yokdur diye ifl ederek sakladklar mahallden kartb kendi yedleriyle ve birlikde hkmete teslm etmek sretiyle vki olmudur. fdeni imz eyle Edeyim (mza)

----------

----708

----------

Maznn- aleyh: zmitin Baecik karyesinde fc krk be yanda Baecikli olub zmitde fclk yapan Karabet veled Ohannes Patukyann zabt edilen ifdesidir. 22 Austos 331
Seni ne iin tutdular Ben Gemlikde sekiz aydan beri askerlik yapyordum orada askere su fs ve sire yapyordum. Telgrafla zmitden beni istemiler zmite beni gnderdiler orada polis diresinde sende bomba varm dediler ve ayn zamanda dkknm taharr etmiler ben bu sule kar Karabet isminde birisi bana bo bombalar getirdi bunlar ne yapaym dedi ben de bunlar gndz ii deildir geceleyin ben arda yatyorum. Ben bunlar gece denize atarm dedim ve denize atmdm dedim ve polislere yerini gsterdim o gn beni Adapazarna esliha taharr memru brahim Beyin yanna gnderdiler o da atdn mahallden bombalar kar dedi zmite geldik atdm mahallden bomba bulub kardk. Bundan dolay beni tutub buraya gnderdiler bana bombalar getiren Karabet el-yevm mevkuf bulunan ve dkknmn nnde hammllk eden Karabet Papazyan idi. Kegam isminde bir balk dne daha getirmidi. Onu da denize ta atar gibi atmdm bu da seneden fazla oluyor Karabetinki iki buuk sene kadar oluyor. fdeni imz eyle Edeyim (mza)

---------

-----

----------

Maznn- aleyh: zmitin Dngel karyesinde mukm hamml krk yedi yanda Dngelli Karabet veled Minas Papazyann zabt edilen ifdesidir. 22 Austos 331
Seni niye tutdular. Bundan be alt sene evvelsi birisi bana sepet dernunda be alt dne bomba vermi idi. Bunlar bana Berber Artin vermidi ki bu adamda burada el-yevm mevkufdur bu bombalar def et dedi ve iki guru da hammllk verdi ben bunlar evime gtrdm orada kmrlk yanna asdm. Bir buuk sene kadar orada unutmuum sonra sepeti grerek bu sepetde ne var diye merk etdim. Bakdm ki bombalardr. Bunlar tekrr aldm arya gitdim Fc Karabetin dkknnda otururdum. 709

Elbiselerimi orada deitiriyordum Karabete bu bombalar def edeceiz denize ataym m dedimse birder bu gndz ii deildir ben zten burada yatyorum deniz de yakndr ben akam denize atarm dedi ben de oraya brakarak evime avdet etdim. Bunun iin beni buraya gnderdiler fdeni imz eyle Edeyim (mza)

---------

-----

----------

Maznn- aleyh: Galatada Leblebici Sokanda perukarlk eden zmitli 39 yanda Artin veled Bogos Klncyann zabt edilen ifdesidir. 22 Austos 331
Seni niye tutdular. Otuz bir Mart Vakasnda zmitde istasyon karsnda krat-hneci idim. O vukut esnsnda Pantuh nmnda Hnakyan cemiyyeti efrdndan birisi benim gazino direktrm Glbenke iki kavanoz ve bir sepet bomba brakm ben yalnz sepete bakdm bomba idi kavanozlara bakmadm akam geldiimde ben bunlar odada grdm nedir diye Glbenke sordum Pantuh getirib brakd Kegam alacakdr dedi Kegam da orada idi Kegam ard bunlar kaldr dedi Kegam kavanozlar alm gitmi bir sat sonra geldiimde sepetin orada bulunduunu grdm bunu neye gtrmemi Glbenke sordum unutmu olmaldr dedi. Ben Hamml Karabeti ar u ikilii de ver unu denize atsn dedim. Sonra ne olduunu bilmiyorum bir eyde sormadm. senedir de burada perukarlk yapyorum. Sen Hnak msn Cemiyyet efrd benim kahveme devm ederlerdi bana cemiyyete yazl diye Res Kirkor Kiragosyan syledi. Ben yazlmam fakat kahveme devm edin dedim. fdeni imz eyle Edeyim (mza) ------------710 ----------

Maznn- aleyh: Adapazarnda Osmnl sigorta acenti olub mahall-i mezkrda Gle Mahallesinde bir hnede mukm krk iki yanda Adapazarl Antranik veled Minas Gencyann zabt edilen ifdesidir. 22 Austos 331
Seni neye tutdular Ben Nisan 22den beri (331 senesi) Konya vilyetinde Sultaniye kazsnda menf idim. Telgraf ile istenildim 14 Temmuzda Adapazarna vsl oldum. Haziran 14de Adapazarnda esliha toplanmas iin kann ner edilmi ben geldiimde benden esliha istediler bende bir ey yokdur dedim. Burada kimlerde vardr dediler msade ediniz anlayaym dedim. Msade etdiler kilsada Horen ile grdm zten memrlarda Horen ile gr demilerdi bizi odada memrlar kendi yanlarnda Ermenice grdrdler o da kendisinde ne varsa teslm etmi olduunu ve baka bir ey bulunmadn syledi ben de polis komisere Horende baka bir ey yokmu dedim. Buraya niye gnderdiklerini bilmem fdeni imz eyle Edeyim (mza)

---------

-----

----------

zmitli Kirkor veled Ohannesin tekrr zabt edilen ifdesidir. 23 Austos 331
Sende bulunduunu kimlerindir sylediin hrriyet fedkrlarnn resmleri

Serop, Turkum, Kristapor, Vartan, Hayk, Kagik, Rupen, Aram, Aragdr. Bunlar nerelidir ve ne gibi hrriyetde fedkrlk yapmlardr Bunlar Van Bitlis Samsunludur stibdd zamannda hrriyet iin fedkrlk yaparak lmlerdir. Sen hangi cemiyyetdesin Tanaksiyon cemiyyetine mensbum

711

Horen, Hac Mihran, Hac Ohannes, Karabet Patukyan, Hamml Karabet, Antranik Gencyan, Perukar Bogos hangi cemiyyete mensbdurlar Cmlesi Hnakdrlar. Fakat inklbdan sonra kb kmadklarn bilmem Kirkor Hallacyan kimdir Kendisi Vanlym derdi. O vakt ben stanbuldan geliyorum demi idi. Kendisi Tanaksaan idi. Kirkor Saadetyan kimdir Adapazarldr doramacdr kendisi asker idi Adapazarnda deboyda bulunurdu bu da hrriyet zamannda Tanaksaan idi. Sen eln Tanaksaan msn drt sene kadar evvel kulbmz kapand ben de Tanaksaanlk bilmem Senin Kirkor Hallacyan ile mnsebetin bulunduu cihetle hnen taharr olunmu ve birtakm evrk- muzrre bulunmas hasebiyle Bolu Dvn- Harbisine izm olunmusun ne diyeceksin Hayr Evvelce sen Tanaksiyon resi mi idin Res gibi idim. Murahhas idim. Kulbn dier azlarna da bu Kirkor Hallacyann bomba tevz etdiini sylemisin kimlere tevz etmi idi. Hayr bana yle sz sylemedi. Kekenos olu Bogos kimdir Adapazarnda deirmende alrm ben bilmem evvelce bomba ile o tutulmu o vakt memleket iinde y buldu ben Boluya henz gitmemidim on be yirmi gn evvelisi idi. Sen 31 Maysda taht- tevkife alndn ve Boluya sevk olunduunu ve esliha ve sir mevdd- infilkiyyenin teslm edilmesi hakkndaki kannun Adapazarnda iln gnnden b-haber bulunduunu sylyorsun hl-bu-ki bu kann 13 Nisan 331de kmdr tab sence malmdur Adapazarndaki nerini ise dnmee bile lzm yokdur nki kann bir buuk ay evvel kmdr habsde olmak mazeret deildir nki sen habsde deil iken kann km ve Adapazarnn py- tahta olan karbeti ajanslarn ve sir evrk- matbann her iki belde arasnda hemn gn gnne tetsi senin bu kanna vukufunu gsterir binen aleyh ibu kanna vkf olduun hlde neden hkmete bu mevdd- infilkiyyenin mevcdiyyetini ve mahllini 712

Kirkor Saadetyann ihbrndan evvel kendiliinden malmt vermedin ve bundan dolay maznnsun ne diyeceksin Bunlar yan kannlar stanbula mahssdur denildi burada muvakkat iln olunursa biz gtrrz teslm ederiz diye sylendi Kim syledi Benim karakol-hne karsndaki tutduum kahvede sylendi. Mteriler syledi. fdeni imz eyle Edeyim (mza)

---------

-----

----------

Kirkor veled Ohannesin tekrr zabt olunan ifdesidir. 23 Austos 331

Sizin frkann resi kimdir Jirar Bartohdur Azadamard Matbaasnda yazc idi. Bartoh stanbul heyet-i merkeziyyesinde idi. Adapazar heyet-i merkeziyyesi kimlerdi Adapazarnda Kejonagan(?) nm idd mektebi riyziyye hocas Aretyon Atanasyan Adapazar Dyn- Ummiyyesinde ktib stepan Margosyan Adapazarnn Surp Karabet Kilsas sokanda tuhmcu Ardais Kehryandr. Bunlarla berber aldk. fdeni imz eyle Edeyim (mza)

---------

-----

----------

713

Horenin tekrr zabt edilen ifdesidir. 23 Austos 331

Sen hangi frkadansn Hibir frkaya dhil deilim fakat herkes beni Hnakyan Frkasndan zanneder. Bu bombalar kimin hesbna iml etmi idin Dkknma Pantuh nmnda birisi gelmidi bana bomba imlini teklf etdi zten 31 Mart Vakas tekml gazeteler vatann mdfaas iin her drl yardma mesg gsteriyorlard Pantuhun teklfi zerine ben dkdm sanatm dkmecilikdir ve Pantuha bunlar chil ellere verme teklf etdim. Kendi yedimde kalmasn arz etdim. Bolar teslm etdim. Doldurdu getirdi. Nerede doldurmu Nerede doldurduunu bilmem Kirkor veled Ohannes hangi frkadandr. Tanaksaan olmaldr zann ederim. Hac Mihran, Hac Ohannes, Karabet Patukyan, Hamml Karabet, Antranik Gencyan Perukar Bogos hangi frkalardandr. Hac Mihrann hangi frkadan olduunu bilmem Hac Ohannes Hnakdr Karabet Patukyan tanmam Hamml Karabeti de tanmam. Antranik Gencyan Hnakdr Perukar Bogosu da tanmam. Sende ka bomba kd Tekml iml etdiim yetmi dne kadard. Doldurulub evimde bulunan on alt kadardr. Yirmi alt kadar da bo vard. Dierleri ne oldu Pantuh zmite gtreceim diye gtrd Demek Adapazar ve zmit taraflarnda istiml edilecek bombalar senin imllerindendir deil mi zmitde ve Adapazarnda bulunub da ayn ekilde bulunan bombalar benim dkknmda iml olunmulardr. Kirkor Hallacyan tanr msn Hayr tanmam. Balk Kegam bilir misin Tanmam. 714

Sen bu bombalar hkmete mektb yazarak m vey birisini tavst ederek mi ihbr etdin ve-yhd seni hkmete celb etdiler de isticvb esnsnda m ihbr etdin syle Adapazar Polis Komiseri Raid Efendi Adapazarnda tevkif-hnede bulunduum esnda gardiyanlardan birisi vstasyla Raid Efendiye syleyeceim vardr beni arsn diye haber gnderdim biraz sonra Raid Efendi beni ard. Ona bu bombalar brahim Beye teslm edeceim diye syledim Ne iin habse girmi idin Silh istenmi idi. Silhm yokdur dedim beni tevkif etdiler Ne iin senden sorulduu vakt silhm yoksa da bomba vardr dedin Zten bunlar mahv edecekdim kuyuya atmdm o esnda da korkmudum O hlde size silh ve mevdd- muhribenin teslmi iin tayn etdikleri mddet zarfnda senin bi-t-tav ve-l-rz ibu mevdd- muhribeyi hkmete teslm etmediin anlalyor ne diyeceksin Zten iln olunduu vakt bunlar yan bombalar yedimde deildi onun iin haber vermedim. Yerini haber vere idin Korkdum. fdeni imz eyle Edeyim (mza)

---------

-----

----------

Fc Karabet Patukyann tekrr zabt edilen ifdesidir. 23 Austos 331

Sen hangi frkadansn Resmen bir frkaya dhil deilim mebs intihbnda Hnakyanlara reyimi verdim yoksa bir frkaya mensb deilim Kirkor veled Ohannes hangi frkaya mensbdur Bilmem 715

Horen, Hac Mihran, Hac Ohannes Hamml Karabet, Antranik Gencyan, Perukar Bogos hangi frkaya mensbdurlar. Hangi frkaya mensb olduklarn bilmem Kegam kimdir Balk tuzlar zmitlidir. imdi nerede olduunu bilmem Sen niye bu bombalar hkmete evvelce haber verib meydna karmadn Burada deildim Gemlikde idim. Ben Knn- snnin on birinde Gemlike askerlie gitmidim Temmuza kadar orada idim. Ne iin Gemlik hkmetine vey zbitine malmt vermedin O aralk oralarda taharriyyt icr olunmuyordu. Taharriyyt icr olunmas ve hkmetin bulmas m artdr Bir iln yapmad Her memleketde iln olundu sen iln m bekliyordun Kiminle greceim askerim. M-dm ki meguliyyetin vardr vazfen vardr kann kd zaman haber verib bilhire vazfenden dolay duyamamazlkdan ve bundan mtevellid mesuliyyetden kurtulurdun Ben duymadm. Sen evvelce Dvn- Harb-i rfye ne iin celb edilmi idin Beni Hnakyan diye getirmilerdi. Senin Sabah Glyann riyseti altnda Kstencede mnakid kongrede az sfatyla bulunarak ihtille karr verdiiniz ve oradan Der-sadete yedinizdeki mevcd bir veska ile avdet ederek zmite azmetle orada efkr- fsidenizi ner ve tamm eylediin ve bu defa dahi bombalarla der-dest edildiin grlyor. Ne diyeceksin Ben i iin Kstenceye gitmidim bir gn meclise gitdim Senin evvelki tahkikatdaki ifdtn okuyorum orada meclisin hitmndan sonra dahi drt be gn kaldn sylyorsun zmit murahhas nmna Kstenceye gitdiini ve zmitde ube dald dediin hlde ubenin dalmayb eln muhberta devm olunmakda bulunduunu stanbul Merkezi Riysetinden resmen malmt verilmekle tezhr ediyor ve senin bu meseleden sonra tekrr stanbuldaki Hnakyanlarn ictimnda mevcd bulunarak zmit murahhas sfatyla it-y rey eylediin evvelki evrk- tahkkiyye mnderictndan tammen tezhr ediyor ne diyeceksin 716

Ben tesdfen oraya gitdim meclisin bitdii akam hemn vapura bindim. Senin imdi sylediin ifdeyi evvelki Hnakyanlarn tahkikatnda verdiin ifde tammen tekzb ediyor ne diyeceksin Tesdfen bulunduum yanl deildir buradaki meclisde yan Hnakyanlarn meclisinde bildiimi syledim yan ihtille rz olmadm syledim. Zten Kstence Meclisinin bir sfat- resmiyyesi yokdur. fdeni imz eyle Edeyim (mza)

---------

-----

----------

Hac Mihrann tekrr zabt olunan ifdesidir. 25 Austos 331

Sen hangi frkadansn Hibir frkaya mensb deilim Senin Hnak Frkasna dhil olduunu taht- tevkifde bulunan arkadalarndan zmitli Kirkor sylyor ne diyeceksin Yalandr. Sen Sabah Glyan tanmaz msn Hayr, Adapazarna geldi grdm Ka sene evvel geldi Alt sene evvel geldi Sen 31 Mart Vakasndan sonra silh almadn sylemidin ondan evvel almadn m On be aded gra ve martin tfengi iki aded de mavzer tabancas almdm. Ne kadar evvel aldn 31 Mart Vakasndan iki ay evvel aldm. Ne iin aldn Satmak iin aldm o vaktler serbestdi 717

Kimlere satdn zmitli Garbise gra tfengi, Adapazarnda Aa Cmii karsnda Kahveci Avadise gra tfengi, Adapazarnda Komisyoncu Mihran Jamgocyana gra tfengi Adapazarnda arda Kasab Mehrdad(?) Deveciyana gra tfengi, dem Pehlivann olu Hakkya tccr(?) martini, Adapazarnn Kuyudibinde Terzi Mihrana tccr martini satdm zmitli Garbis Manavlar arda manavlk yapyor. Mavzer tabancalarndan birini ttn kaaks Setraka dierini Ekmekizdeye satdm dierleri htrmda deildir Sen bu tfengleri 31 Mart Vakasndan evvel aldn sylemidin ne vakt satdn , drt ay zarfnda satmdm Bu tfengleri satdn ehs esliha taharr memruna Adapazarna geldiinde gsterdin mi Gstermedim. Sorduklar vakt syledim Niye kendiliinden ihbr etmedin Olabilir getirmiler dedim Hl-bu-ki sen bunu ihbr etmemisin o silhlar hmilinin yedinde bulunmu onlar da seni haber vermiler sonra seni armlar bu i meydna km ne diyeceksin Hayr ben syledim Yukarda sordum imdi yine tekrr ederim sen celb edilmeden doruca gidib hkmete malmt m verdin yoksa siz ardkdan sonra m syledin Hayr ben gitdim Hl-bu-ki imdi sana yukarda sul sorduum mddete tfengleri satdn ehs esliha taharr memruna Adapazarna vrdunda gsterdin mi diye sul tevch etdiim zamn sen hayr gstermedim sorduklar vakt syledim demidin byle iki satrda hemn tebdl-i fikr etmek neden neet ediyor syle Anlamamm Hl-bu-ki Adapazarna sene mukaddem vrd eden Sabah Glyan vstasyla siz birok mavzer ve sir esliha-i memna alarak ahlye tevz etdiiniz ibu silhlarn hmili bulunan kesnn oradaki mctemi heyet muvcehesinde vuku- itirflar ile sbitdir ve bu bbda yaplan zabt varakasnda imzlar vardr ne diyeceksin Hayr katiyyen iftirdr. 718

Zten sen silhlar 31 Martdan evvel alarak birka ay zarfnda satdm diye vki mevvel ifden de bu hli irtikb etdiini gsteriyor ne diyeceksin Hayr o vakt silh satmak yasak deildi fdeni imz eyle Edeyim (mza)

---------

-----

----------

Hac Ohannesin tekrr zabt olunan ifdesidir. 25 Austos 331

Sen hangi frkadansn Hnakyan cemiyyetine mensb idim. Cemiyyetin nesi idin Bir buuk sene kadar yan 1911de heyet-i idre azs oldum. Seninle birlikde kimler idrede az idi Mihran Jamgocyan Ardais Burmayan, Agobcan(?) Kundayan, Antranik Yemolyan(?) vard. Res kimdi Mihran Jamgocyan idi. Ne kadar riysetde bulundu 1912ye kadar Balkan Muhrebesi iln olundu idre-i rfiyye iln olundu ondan sonra tekml kulbler kapand. Bu adamlar necidir Mihran Jamgocyan Adapazarnda komisyoncudur, Ardais Burmayan Uzunarda kolacdr, Agobcan Kundayan Uzunarda kavafdr, Antranik Kemolyan(?) Sarrf Tarakyann yazcsdr Adapazarna memrn gelib silh ve sir mevdd- muhribenin teslmi iin iln edildii zaman sen ne yapdn Bir iftem vard gtrdm veska verdiler Bombalar haber verdin mi Bombalarn hepsi meydna kdkdan sonra Polis evki beni ard sen de frka adamsn bu kan bombalar iin sordu ben de syledim. 719

Bombalar meydna kdkdan sonra tab onun mvezzileri de anlalmdr sen evvelce faln bomba tevz etdin mi faln da bomba bulunmaldr gibi hkmete hemn iln akabinde neye mrcaat etmedin Pantuhun yle bir ey yapdna tesdfen malmt-dr idim fakat kime gtrdn bilmediim iin bir diyemedim. Sen Pantuhu ihbr ede idin neye etmedin Pantuh alt sene evvel gitmidi Anlalyor ki ibu bombalar Pantuh vstasyla tevz olunmu ve Horenin dkknnda iml olunmu senin hnende de doldurulmudur ve bu crmde nz ayn vaziyyetdesiniz ne diyeceksin Ne syledim ise syledim. Sen Balkan Muhrebesi esnsnda artk frkann daldn sylemidin sen resmen bir frkann heyet-i idresi azsndan olduunu sylediin ve bu ide tahml-i alka-dr ehsdan olduun hlde frkann vaziyyetinden b-haber gzkmekliin bu ide ne kadar irtikb- kizb etdiini isbt eder nki frkann merkez idresinde daha on ay evvel vermi olduu veskada Adapazar ubesinin eln mevcd bulunduunu ve bu ube ile berber elli ubenin mnakid bulunduunu ve hatt bu ubeler nmna ahren geen sene Temmuzda stanbulda kongre yapdklarn tafslen beyn ediyor ne diyeceksin Dorudur Temmuzda kongre yapld ve buraya birisi iin veklet verildi. Fakat benim malmtm yokdur Jamgocyan bana murahhas istediler birisini vekl etdik diye seferberlik ilnnda sylemi idi. O hlde imdi sorduum vakt frka dalmdr diye ne iin yalan syledin Kulbler kapanm olmakla frka dalmdr demek istedim. O hlde demek gizli ictimlar oluyor deil midir Hayr yle bir eyimiz yokdur fdeni imz eyle Edeyim (mza)

---------

-----

----------

720

Hac Ohannesin tekrr zabt olunan ifdesidir. 25 Austos 331

zmitli Kirkor, Horen, Hac Mihran Karabet Patukyan, Hamml Karabet, Antranik Gencyan, Perukar Artin hangi frkadandrlar zmitli Kirkor Tanaksiyon idi. Horen eski Hnak idi. Hac Mihran Hnakm derdi Karabet Patukyan tanmam. Hamml Karabeti de tanmam. Antranik Gencyan Hnakyandr Perukar Artini tanmam fdeni imz eyle Edeyim (mza)

---------

-----

----------

Antranik Gencyann tekrr zabt olunan ifdesidir. 25 Austos 331

Sen hangi frkadansn Hnakyan cemiyyetine mensb idim. buuk seneden beri frka kalmad. Neden kalmad dre-i rfiyye iln olunduunda yan Balkan Muhrebesi esnsnda tekrr idre-i rfiyye iln olunduu vakt men etdiler kulb kapadlar Sonra tekrr msade aldnz m Ne msade alnd ne de devm edildi. Hkmet msade etdi mi Mrcaat olunmad. Demek byle msadesiz olarak frkann mteekkil bulunduu ve ittihz- karr etdii anlalrsa bunun gizli bir cemiyyet olduu ve bir fikr-i fsid uruna ictimlar yapm bulunduu anlalr deil mi Tab yledir. Frkada mevkin ne idi Bir ey deildim mensb idim.

721

Sizin frkann ve Adapazar ubesinin dalmadn ve eln muhbere etmekde bulunduunuzu tbi olduunuz stanbul Heyet-i Merkeziyyesi bu bbdaki muhbertda bulunan kulblerin esmsiyle ve resmen bir veska ile bildirmidir. Ve hatt geen sene Temmuzda stanbulda yaplan kongreye murahhas gnderdiinizi sylemidir zten arkadalarnzdan mevkuf Hac Ohannes dahi Adapazar ubesi nmna geen seneki stanbul Kongresinde vekleten rey verildiini itirf ediyor bunlara kar ne diyeceksin. Benim malmtm yokdur. Sabah Glyan tanr msn Hrriyyetden be alt ay sonra geldi sonra o sene iinde bir daha geldi Sen evvelce buraya Dvn- Harb-i rfye geldin mi Bir defa geldim ifhen baz eyler sordunuz tahliye etdiniz Senin Sabah Glyandan silh aldn anlatlyor ne diyeceksin Hayr yalandr Senin Sabah Glyandan elli aded kundakl mavzer tfengi ve pek ok Rus revolveri ve martin itir ederek ahlye tevz etdiin ibu silhn hammllar tarafndan esliha taharr memruna heyet muvcehesinde ihbr edilmi ve bu bbda mevcd bulunan kesn muvcehesinde zabt varakas da tanzm edilmidir ne diyeceksin Hayr yalandr. Btn mevcdiyyetimle redd ederim. Sen byle Adapazar ubesinin de daldn redd etmidin deil mi Evet Pantuhu tanr msn Tanrm Adapazarna geldi Pantuh hangi cemiyyetdendir O vakt Hnak cemiyyeti teekkl etmemi idi fakat Hnakyandr derlerdi Pantuh ne vakt geldi Hrriyyet senesinde geldi Sen cemiyyetin programn bilerek cemiyyete dhil oldun deil mi Evet kendime gre bilirim. ctihdma gre kabl etdim. bu cemiyyetin programnda (ki sana o program ire ediyorum.) Ermeni milletinin en ziyde Trkiyede dr- tazyk olmas hasebiyle Ermeni ihtilli srf Trkiyeye hasr edilecek, harekt- ihtill-krne sahnesi memlik-i Osmniyye olacak, Ermenistan mukaddert 722

Osmnl mparatorluu mukaddertndan tecrd edilerek Ermeni milletinin, istiklli elde edilecek ve bu maksad iin matbt, nutk ve kitblar vstasyla propaganda terk-i mstebiddlerine, memrin-i hafiyyesine hinlere kar terrr. Muntazam ete teklt takmlar tekli, huss s frkalar tekli ve Trkiyenin hl-i harbde olmas esnsnda frsatdan istifde ederek meydna klmas mndericdir sende bu cemiyyetdensin ne diyeceksin Ben bu program ilk defa gryorum bizim programda bu yokdur ve kabl etmem Bir insann sz m muteberdir icrt m yn- nazardr crt yn- nazardr. Sen bu programa vkf olmadn ve cemiyyetin byle bir program olmadn sylediin hlde yukardan beri saydm Hnak Frkas programnda mnderic mevddn harekt- ihtill-krne sahnesi memlik-i Osmniyye olacak ksm tatbk edilmidir. Ve ihtill iin lzm olan eylerden matbt vstasyla propaganda ksm tammyla icr olunuyor ite Yeridasart Hayasdan ve sir gazeteler mnderictn sana okuyaym kitblar vstasyla yaplan propaganda cihetine gelince o kitblardan bazlar Van Hnak cemiyyetinde der-dest edilmidir onlar da gsteriyorum. Trk memrlarna kar olan terrr ise geen sene tatbk edilmi ve Talat Bey aleyhine irtikb edilmidir o da tab malmundur muntazam ete tekltn ihtiv eden ve huss s frkalar teklt mbeyyin bulunan cihet ise ire ediyorum bunlar Kilis, Van, Kadky ve sir Hnak kulblerinin resm defterleri mnderictndan mstebndr ki onlar da sana gsteriyorum en son kalan ksm ki Trkiyenin hl-i harbde olduu bir srada frsatdan istifde ederek meydna klmasdr ki bu da tammen Van ve civrnda tatbk edilmi ve dier memleketde ise mavzer ve sir tfenglerle bombalar bulunmudur. Binen aleyh evvelce sana sormu olduum bir suli tekrr ird ederek bir kimsenin szne mi baklr icratna m? Bir frkann programm bu deildir demesine mi baklr yoksa programda mnderic mevddn aynen ve kmilen tatbkine mi baklr ibu erite nazaran ve senin de Hnak olduunu itirf etmene ve Adapazarnda mavzer tfei tevz etdiini hidlerin vki olan ifdesiyle tutulan zabt varakasna nazaran ne diyecein var ise syle Biz de yle program yokdur ve bu tadd etdiinizi tammyla redd ederim fdeni imz eyle Edeyim (mza) ------------723 ----------

Hamml Karabetin tekrr zabt olunan ifdesidir. 25 Austos 331

Sen hangi frkadansn Ben frka bilmem Senin Hnak Frkasndan olduunu arkadalarndan Kirkor sylyor ne diyeceksin Hayr ben frkaya dhil deilim bir vakt zmitde Doktor Minmecyan(?) Agob seni Hnak cemiyyetine yazaym dediyse de kabl etmedim. Ben devlete hdimim millet iine karmam dedim Sen bu bombalar m-dm ki sadkatin vardr ne iin tadn Def et diye Berber Artin syledi. Ne iin def ediyordun hkmete vere idin hkmetin iine yarard Akl edemedim. Bu defa silh toplamaa memrlar gelib iln edildikde sen ne yapdn Orada deildim Tarakl tarafnda i yapyordum. Kann kd hkmet her ferdden malmt istiyor sen de byle muzrr ve memn eyleri nakl etmisin nakl etdiin mahalli gidib haber versen idin Hkmet armad Hkmet ardkdan sonra m malmt verecekdin hkmetin seni armas o iin meydna kmas demekdir ki o vakt de senin ihbrna lzm kalmaz Ben hkmete gitmedim bakas ihbr etmi O hlde senin memleket dhilinde bomba nakl etmek ve saklamak sretiyle bir ihtille tasadd etdiin ve hkmetin haberi olunca denize atarak cezdan kurtulmak istediin anlalyor ne diyeceksin Ben Fc Karabete vermidim Sen bu bombalar bir buuk sene hrunda sakladn kendin itirf ediyorsun Kabhatimdir ne yapaym unutmuum nsan bu gibi mevdd- muzrray kendi haytna taalluk edecek mhimm meseleyi unudur mu Unutdum fdeni imz eyle Edeyim (mza) ------------724 ----------

Perukar Artinin tekrr zabt edilen ifdesidir. 25 Austos 331

Sen hangi frkadansn Bir frkaya dhil deilim bana yazl diye Kirkor Kiragosyan syledi ben yazlmadm. Sen Pantuhun senin dkknna bomba brakdn ve senin de mahv etdiini sylemidin ibu bombalar Hamml Karabete teslm etmene nazaran hkmete malmt verdin mi Karabete denize at dedim. Ne iin hkmete haber vermedin ve hkmete teslm etmedin hkmetin bir iine yarard Denize at dedim. Bu defa esliha taharr memrlar gelib iln etdikleri zaman ben Hamml Karabete bomba vermidim diye hkmete mrcaat etdin mi Ben zmitde deildim stanbulda idim. bu kann Nisan 13de intir etmidir senin stanbulda olmana nazaran burada haber vere idin Fikrimden bile gemedi O hlde senin Adapazarnda bomba ve sir mevdd- muhribe tevz eylediin ve hkmet iln etdii hlde mahallerini haber vermeyerek onlar istiml edebilmek iin frsat tehiyye eylemek istediin anlalyor ne diyeceksin Ne haber vereyim unutdum hi fikrimden bile gemezdi fdeni imz eyle Edeyim (mza)

---------

-----

----------

725

Henz elde edilemeyen ve celbi mmkin olamayan Murabacyan Hac Nerses ile Kekenos olu Bogos ve rfekasnn tefrki ve Kegam, Rusyal Kirkor Hallacyan, Jirar Bartoh ve Glbenkin maznniyyetleriyle berber ess hakkndaki mtlaalar istifsr olunur. 25 Austos 331 Mhr (Dvn- Harb rf) (mza) bu istintk-nme ve evrk- mteferrias mtlaa ve tedkik olunur Ermeni komitesi heyet-i ihtilliyyesinden olub hnelerinde bomba zuhr etdii ihbr olunan Kirkor ve Mihran ve dier Artin Karabet ve dier Karabet ve Hac Ohannes ve Antranik ve Horen ile maznniyyetleri istifsr(?) olunan Rusyal Kirkor Hallacyan ve Jirar Bartoh ve Kegam ve Glbenk ve henz elde edilemeyen ve binen aleyh isticvblar mmkin olamayan ve Kekenos olu Bogos ve uru muhtell olan Murabacyan Hac Nerses ve rfekas haklarnda icr klnan tahkikt- istintkyye netcesinde maznn- aleyhimden isticvblar icr edilen Adapazarnn Karakalpak Mahallesinde skin kitbc otuz iki yanda Hac Ohannes veled Manuk ve kaz-y mezkrun Gle Mahallesinden sigortac krk iki yanda Antranik veled Minas Gencyan ve Kuyumcu Mahallesinde demirci krk alt yanda Horen veled Haatur Yeremyan ve Yzik(?) Mahallesinde skin silhc ve zerzevatc krk yanda Hac Mihran veled Hac Artin izmeciyan ve Abdal Mahallesinde skin Ararat Oteli msteciri altm bir yanda Kirkor veled Ohannes Kabyan ve stanbulda Galatada Leblebici Sokanda perukarlk eden zmitli otuz dokuz yanda Artin veled Bogos Klncyan ve zmitin Baecik karyesinde fc krk be yanda Karabet veled Ohannes Patukyan ve liv-y mezkrun Aynalkavak Mahallesinden hamml krk yedi yanda Hamml Karabet veled Minas Papazyan ile firrda ve mahall-i ikametleri mechl bulunmalar hasebiyle celb ve isticvb olunamayan Adapazarnda balk tuzlaycs Kegam ve Rusyal Kirkor Hallacyan Azadamad Matbaasnda yazc Jirar Bartoh ve zmitde istasyon karsnda krat-hneci Glbenk Ermeni milletinin en ziyde Trkiyede dr- tazyk olduu bahnesiyle Trkiyeye hasr edilen harekt- ihtill-kne netcesini Ermenistan mukaddertn Osmnl Hkmeti mukaddertndan tecrd ederek Ermeni istikll-i millsinin elde edilmesi efkr- melanetkrnesiyle teekkl ve bu maksad- hin-nenin meydn- husle kmas emrinde matbt ve nutk ve kitblar vstasyla propaganda ve memrn-i Osmniyyeye s-i kasd icr ve muntazam eteler tekl ve ahvl-i hzray frsat ittihz ederek muhtelif mahallerde harekt- ihtillkrne karlmas essna msteniden teekkl eden cemiyyet-i fesdiyyenin erkn- asliyye ve az-y falesinden olarak ibu maksad- hin-nenin husl emrinde haf ictimlar akd ve birtakm mevdd- 726

infilkiyye iml ile esliha cem ve tevz eylemek ve ahl nezdindeki silh ve ceb-hne ve mevdd- megale ve icr-y nriyenin ol bbdaki kann- muvakkat mcibince tayn olunan mahall-i mhlet zarfnda teslm olunmas ve aksi takdrde mevdd- mezkre shibi ordu aleyhine harekt- hasmne ihzr ve ihnet-i harbiyye ka etmi add olunarak ber-mcib-i kann idm olunacana dir her tarafda olduu gibi Adapazar Kaim-makamlnca dahi umm kur ve kasabalara mnd vstasyla ihbr- keyfiyyet ve muhtrlarn yedlerine ve kilsa dvrlarna ve ke balarna iln varakalar tevd ve talk olunduu hlde ber-minvl-i muharrer efkr- melanet-krne maksadyla kannun tedbir-i madelet-krne cmlesinden olan ahkmna havle-i sem ve itibr etmeyerek ihzr eyledikleri lt- muhribeyi nezdlerinde ketm ve denize atmak sretiyle imh ile heyet-i ihtilliyyeden olarak hkmetin emniyyet-i dhiliyyesini ihlle tasadd eyledikleri ind-elistintk maznn- merkumndan Hac Ohannesin, Bartohun kendisine bomba getirib bir iki gn sonra alb zmite gtrdne ve Antranikin kendi her ne kadar frkaya mensb ise de buuk senedir frkann mevcd olmadna ve Demirci Horenin Bartohun teklfi zerine iml eyledii bombalar merkumun doldurduuna ve zmit Adapazarnda elde edilen bombalarn kendi iml-gerdesi idiine ve taharr srasnda atm olduu abdest-hneden karb verdiine ve binen aleyh lt- muhribenin dorudan doruya mili bulunduuna ve Hac Mihrann dahi kendisinin silhc olmas hasebiyle baz mavzer ve gra tfengini Otuz bir Mart vaka-i ciniyyesinden sonra frht etdiine ve dier maznn Kirkorun ifdesine ramen frkaya mensb olmadna ve Kirkorun taharr srasnda kuyuya saklad bombalar taharrye memr olan zevta teslm ve Kirkor Hallacyann otele getirdii sandk dernunda bomba olduunu sonradan anlayarak kuyuya atdna ve hkmet tarafndan vuku bulan ilntn Der-sadete mahss ve mnhasr olduunu zann ve Artinin Pantuh nmnda Hnaklardan biri gazino direktr Glbenke iki kavanoz ve bir sepet bomba getirdiine ve Hamml Karabet vstasyla denize atlmasn tavsiye eylediine ve Karabetin dahi Hamml Karabet ile Kegamn getirdii bombalar denize atarak imh etdiine ve Sabah Glyann riyseti altnda Kstencede mnakid kongrede az sfatyla bulunmayb Kstenceye bir i zmnnda tesdfen gitdiine ve Hamml Karabetin Artinin be alt sene evvel verdii bombalar evinde kmrlkde bir buuk sene kadar unutduuna ve bilhire denize atmak zre Fc Karabete brakdna dir ksmen taban ve ksmen mevvelen vki olan ikrr ve itirflar ve yek-dgerine atf- crm eylemeleri ve zmit ile Adapazarnda esliha cem ve dercine memr olan heyet tarafndan mevdd- infilkyyenin sret-i cemine ve maznn- aleyhimin ifdtna ve ale-l-huss heyet-i ihtilliyye ressndan Jirar Bartohun ve Rusyal Kirkor Hallacyann bomba tevzine memr olduuna ve Glbenkin dahi Pantuh tarafndan braklm olan bombalar tevz ile hidmet eylediine ve sireye dir olan zabt varakalar mnderict gibi 727

delil ve emrt- kanniyye ile anlalm ve hareket-i vkalar Mlkiyye Cez Kannunun elli sekizinci mddesinde ikinci zeyli hkmn mltezem efl-i ciniyyeden bulunmu olduundan merkumunun ol vechle cinyetle ithmlar ve muhtell--ur olduu anlalan Murabacyan(?) Hac Nerses ile hviyyeti anlalamayan Kekenos olu Bogos haklarndaki tahkikatn dahi lzm- tefrkine karr its taleb ve iddisyla evrk- mevcde Heyet-i Tahkikiyye Riyset-i liyyesine takdm olunur / 26 Eyll 331 Mhr (Dvn- Harb- rf Mdde-i Ummiyyesi) (mza)

---------

-----

----------

728

KARAR Ermeni komitesi heyet-i ihtilliyyesinden olub hnelerinde bomba zuhr eyledii ihbr olunan Kirkor ve Mihran Artin Karabet ve dier Karabet ve Hac Ohannes ve Antranik ve Horen ile maznnleri istifsr olunan Rusyal Kirkor Hallacyan ve Jirar Bartoh ve Kegam ve Glbenkin ve henz elde edilemeyen ve binbern isticvblar mmkin olamayan Kekenos olu Bogos ve uru muhtell olan Murabacyan Hac Nerses ve rfekas haklarnda icr klnan tahkikat- istintakyye netcesinde maznn- aleyhimden isticvblar icr olunan Adapazarnn Karakalpak Mahallesinde skin kitbc otuz iki yanda Hac Ohannes veled Manuk ve kaz-y mezkrun Gle Mahallesinden sigortac krk iki yanda Antranik veled Minas Gencyan ve Kuyumcu Mahallesinde skin demirci krk alt yanda Horen veled Haatur Yeremyan ve Yzik(?) Mahallesinde skin silhc ve zerzevatc krk yanda Hac Mihran veled Hac Artin izmeciyan ve Abdal Mahallesinde skin Ararat Oteli msteciri ve gazinocu altm bir yanda Kirkor veled Ohannes Kabyan ve stanbulda Galatada Leblebici Sokanda perukar zmitli otuz dokuz yanda Artin veled Bogos Klncyan ve zmitin Baecik karyesinde fc krk be yanda Karabet veled Ohannes Patukyan ve liv-i mezkrun Aynalkavak Mahallesinden hamml krk yedi yanda Karabet veled Minas Papasyan ile firr Adapazarnda balk tuzlaycs Kegam ve Rusyal Kirkor Hallacyan ve Azardamad Matbaasnda yazc Jirar Bartoh ve zmitde istasyon karsnda krat-hneci Glbenkin, Ermeni milletinin en ziyde Trkiyede dr- kahr ve tazyk olduu bahnesiyle memlik-i Osmniyye dhiline hasr edilen ve mukarrert- mteaddide netyicinden olan harekt- ihtill-krne netcesini ve Ermenistan eylt mukaddertn Osmnl Hkmeti avkbndan bi-l tecrd Ermeni istikll-i millsinin hayyiz-i husle sli efkr- melanet-krnesiyle teekkl ve bu maksad- hin-nenin matbt- nutk ve kitblarla propaganda ve memrn-i saltanat- seniyyeye s-i kasdlar icr ve muntazam eteler tekliyle mahll-i mnsebeye isr ve ahvl-i hzray menviyt-(?) mesrdeyi istihsl-i emrinde vesile ittihz ederek ezmine ve emkine-i muhtelifede kym- ummler karlmas essna msteniden teekkl eden Ermeni cemiyyetlerinin gye-i maksd itibriyle az-y falesinden olarak ibu maksadn husli emrinde haf ictimlar akd ve birtakm mevdd- infilkyye iml ile eslih cem ve tevzi eylemek ve nezdlerinde hfz eylemek ve badi-i emrde vuku bulacak iret zerine istimle mheyy bulunmak ve ahl nezdindeki silh ve ceb-hne ve mevdd- mtaile ve ecz-y nryenin ol bbdaki kann- muvakkat mcibince tayn olunan mehl zarfnda teslm olmas ve aksi takdrde yedlerinde bu gibi mevdd zuhr eden ehs ordu aleyhinde harekt- hasmne ihzr ve ihnet-i harbiyye ik etmi add olunarak ber mcib-i kann idm olunacaklarna dir her tarafda olduu gibi Adapazar Kaim-makmlnca da umm kur ve kasabta 729

vesit-i mnsebe ile ihbr- keyfiyyet ve muhtaran yedlerine ve kilsa dvrlarna ve ke balarna iln varakalar tevd ve talk olunmasna ramen ehs- merkume efkr- melanet-krneleri ilcsyla tedbr-i madelet-krneyi mil olan ahkm- mezkre mnderictna havle-i sem ve itibr etmeyerek azsndan bulunduklar komite emriyle ihzr eyledikleri lt- muhribeyi nezdlerinde ketm ve ksmen denize atmak sretiyle imhya teebbs eyledikleri ind-el-isticvb ilerinden Hac Ohannesin, firr Bartohun kendisine bomba getirib bir iki gn sonra alb zmite gtrdn ve Antranikin kendi her ne kadar frkaya mensb ise de buuk senedir frkann mevcd olmadna ve Demirci Horenin Bartohun teklfi zerine iml eyledii bombalar merkumun doldurduuna ve zmit ve Adapazarnda elde edilen bombalarn kendi iml-gerdesi idiine ve taharr srasnda atm olduu bombalar abdest-hneden karb verdiine ve binbern lt- muhribe-i mezkrenin dorudan doruya snii bulunduuna ve Hac Mihrann dahi kendisinin silhc olmas hasebiyle baz mavzer ve gra tfengini Otuz bir Mart vaka-i zilesinden sonra frht etdiine ve dier maznn Kirkorun ifdesine ramen frkaya mensb olmadna ve taharr srasnda Kirkorun kuyuya saklad bombalar taharrye memr olan memrne teslm ve Kirkor Hallacyann otele getirdii sandkda bomba olduunu sonradan anlayarak kuyuya atdn ve hkmet tarafndan vuku bulan ilntn Der-sadete mahss ve mnhasr olduunu zann ve Artinin Mebzuh(?) nmnda Hnaklardan biri Glbenke iki kavanoz ve bir sepet bomba getirdiine ve Hamml Karabet vstasyla denize atlmasn tavsiye eylediine ve Karabetin dahi Hamml Karabet ile Kegamn getirdii bombalar denize atarak imh etdiine ve Sabah Glyann riyseti altnda Kstencede mnakid kongrede az sfatyla bulunmayb bir i zmnnda tesdfen Kstenceye gitdiine ve Hamml Karabetin Artinin be alt sene evvel verdii bombalar hnesindeki kmrlkde bir buuk sene kadar unutduuna ve bilhire denize atmak zre Fc Karabete brakdna dir ksmen sarhan ve ksmen tevlen vki olan ikrr ve itirflar ve yek-dgerine atf- crm eylemeleri ve zmit ve Adapazarnda esliha cem ve dercine memr olan heyet tarafndan mevdd- infilkiyye-i mezkrenin sret-i cemine ve maznn- aleyhimin ifdtna ve betahss heyet-i ihtilliyye ressndan Jirar Bartohun ve Rusyal Kirkor Hallacyann bomba tevzine memr olduuna ve Glbenkin dahi Bartoh tarafndan braklm olan bombalar tevz ile hidmet eylediine dir olan zabt varakalar mnderict gibi delil ve emrt- kanniyye ile rehn-i sbt olmu ve hareket-i vkalar Kann- Ceznn - ibu bombalarn maksad ve zamn- iml ve hfz itibriyle - elli sekizinci mddesi, muaddel ikinci zeyline muvfk olarak mczt- terhbiyyeyi mstelzim efl cmlesinden grlm olduundan Dvn- Harb-i rfce muhkemeleri icr klnmak zre mevkuf ve firr slif-l-esm ehsn cinyetle lzm- muhkemelerine ancak muhtell--ur olduu anlala(n) Murabacyan Hac Nerses ve hviyyeti taayyn 730

edemeyen Kekenos olu Bogos haklarndaki tahkikatn imdilik tefrkine mttefikn karr verildi 28 Eyll 331 (Mhr) (mza) Maznn- aleyhim merkumnun ber-mcib-i karr icr muhkemeleri talebiyle Divn- Harb-i rf Riyset-i Aliyyesine takdm 29 minh Mhr (mza)

---------

-----

----------

731

TURA (Abdlmecid bin Mehmed Hn El-muzaffer dimen) El-Gaz Ermeni heyeti ihtilliyyesinden olub hnelerinde sakladklar bombalar mddet-i mehile zarfnda hkmete teslm etmemek crmyle maznn olan Adapazarnn Kuyumcu Mahallesinde skin Demirci Horen veled Haadur Yeremyan ve Abdal Mahallesinde mukm Ararat Oteli msteciri ve Gazinocu Kirkor veled Ohannes Kabyan ve zmitin Baecik karyesinden Fc Karabet veled Ohannes Patukyan Der-sadetim Dvn- Harb-i rfsinde icr klnan muhkeme-i vichiyyelerinde maznn- aleyhimden Horenin bomba iml ve hfz eyledii ve Kirkor veled Ohannes ile Karabet veled Ohannesin dahi hnelerinde bomba bulundurub hfz eyledikleri ve mddet-i mehile zarfnda hkmete ihbr ve teslm etmedikleri sbit olduundan her nn fil-i mezkrun fili olmak zre cinyetle mcrimiyyetlerine ve Asker Cez Kann-nme-i hmynuma mzeyyel bin yz otuz bir senesi Nisannn on nc gn trihli kann- muvakkatn ikinci mddesine tevfkan idmlarna karr verildii Dvn- Harb-i mezkrun tanzm olunub huzr- hmyn- hneme arz ve takdm klnan mazbatada gsterilmi olmala mcibince irde-i seniyye-i mlk-nem mehbet-rz snh ve sdr olmudur imdi sen ki umr- harbiyyemiz nzr iftihr-l-el ve-l-ezm muhtr-l-ekbir ve-l-efhim Enver Paa dme ulvvuh sen merkumn haklarnda lhik olan hkm icr etdiresin tahrren fi-l-yevmi-s-slis min ehr-i Reb-l-hir sene erbaa ve selsn ve selse mie ve elf

---------

-----

----------

732

Osmanl Ord-y Hmynu Bakumandanlk Vekleti ube 2 Numro 14584 5-6-331 Der-sadet Merkez Kumandanlna Zeytinburnu Sanyi Mektebi talebesinden ve Ermeni milletinden olub fabrikann tertbt- dhiliyye ve hriciyyesini gsterir krokiyi ahz ederken der-dest edilerek evrkyla maan makam- llerine teslm edildii anlalan ahs hakknda gelen iki tahrrt ve merbt raporlar evrk- asliyyesiyle birledirilerek dvn- harbe verilmesi ve dvn- mezkrdan verilecek hkm ve karrn inbs ric olunur. Karr-gh- Umm stihbrt ubesi Mdri Erkn- Harb Binba mz Mahkim ubesine / 6 minh ahs- merkuma mteallik evrkn 31 Temmuz 331 trih ve Mahkim / 4352 numro ile Dvn- Harb-i rf Riysetine irsl edildii kayden mstebn olmasna nazaran evrk- mebhs ile birledirilerek netcesi ir klnmak zre dvn- harb-i mezkr riysetine tevd olunur/ 8 minh Merkez Kumandan Kaim-makam mz rf 736 Birledirilmek zre / 10 Austos 331

---------

-----

----------

Ad geen kroki iin bkz. s. 741-742

733

: 6 Cmd-el-hire 1329; 22 Mays 1327 : 20 Cmd-el-hire 1329; Madde 40: Muaddil [1] Neri 4 Haziran 1327 Mebde-i meriyyeti : Nerinden altm gn sonra Hn-i ka- crmde on yan ikml etmemi olanlar kuvve-i mmeyyizeden mahrm add olunub iledikleri crmden mesl olmazlar. Ancak cnha mahkemesi hkmyle ve kendilerinden taahhd-nme alnmak sretiyle ebeveyn vey vel ve vaslerine teslm ve-yhd nihyet sinn-i rdn tecvz etmeyecek bir mddetle ber-yi terbiye ve tevkif bir slahhneye sl olunurlar. Ebeveyn vey vel vey vaslerine b-taahhd-nme teslm olunan ocuklar on be yan ikml etmeksizin takayyd ve nezrette teseyyble bir crm ka etmelerine meydn verilir ise muhfazasna memr olanlardan bir liradan yz liraya kadar cez-yi nakd alnr. Hn-i ka- crmde on yan ikml etmi olub da on be yan itmm etmemi olanlar haklarnda iledikleri crmden dolay ber-vech-i t cez tayn olunur. Eer crm idm vey mebbed krek vey kala-bendlik vey nefy-i ebed cezlarn mstelzim olan cinyt kablinden ise slah- nefs iin be seneden on seneye kadar habs olunur ve eer muvakkat krek vey muvakkat kala-bendlik vey nefy-i muvakkat cezlarn mcib olan cerimden ise kezlik slah- nefs iin crmnn mstelzim olduu cez mddetinin rbundan nihyet-i sls mikdr mddete dek habs olunur ve bu iki sretde dahi be seneden yedi seneye kadar zabtiye nezreti altna alnabilir ve eer crm hukuk- medeniyyeden skat cezsn mcib ise kezlik slah- nefs iin alt aydan seneye kadar habs olunur. Eer zikr olunan cezlarn m-dnunda bir cezy mcib ise ol ceznn sls-i mddetini tecvz etmemek zre bir mddet-i muayyene ile kezlik slah-

rde-i seniyye

[1] 40 nc madde-i asliyye:

Hadd-i bula vsl olmayan mcrim iledii crme mterettib olan cezya mstahak olmayb kuvve-i mmeyyize eshbndan dahi olmad sretde keflet-i kaviyyeye rabtla peder ve vlidesine vey akrabasna teslm olunur. Peder ve valde ve akrabas taraflarndan keflet-i kaviyye gsterilmedii halde dahi polis marifetiyle slah- nefs zmnnda mddet-i mnsebeyle habs olunur. Amm ol mcrim n-bli mrhik bulunduu yani fil ve amelinin netcesi bir crm olacan fark ve temyiz ederek mteammiden ol crm ilemi olduu sretde eer crm idm ya mebbed krek vey kala-bendlik ya nefy-i ebed cezlarn mstelzim olan cinyet kabilinden ise slah- nefs iin 5 seneden 10 seneye kadar habs olunur ve eer muvakkat krek veya muvakkat kala-bentlik ya nefy-i muvakkat cezlarn mcib olan cerimden ise kezlik slah- nefs iin crmnn mstelzim olduu cez mddetinin rubundan nihyet-i sls mikdr mddete dek habs olunur ve bu iki sretde dahi 5 seneden 10 seneye dek zabtiye nezreti altna alnabilir ve eer crm hukuk- medeniyyeden skt cezsn mcib ise kezlik slah iin 6 aydan 3 seneye kadar habs olunur ve eer crm zikr olunan cezlarn m-dnunda bir cez-y mcib ise ol ceznn sls-i mddetini tecvz etmemek zre bir mddet-i muayyene ile kezlik slah iin habs olunur.

734

nefs iin habs olunur. Eer mczt- nakdiyyeyi mstelzim ise nsf tenzl edilir. Hn- ka- crmde on be yan itmm etmi olub da on sekiz yan ikml etmemi olanlar idm vey mebbed krek vey mebbed kala-bendlik vey mebbed nefy cezlarn mstelzim olan ahvlde slah- nefs iin yedi seneden on be seneye kadar habs olunur ve muvakkat krek vey muvakkat kala-bendlik ve-yhd nefy-i muvakkat cezlarn mstelzim ahvlde kezlik slah- nefs iin mczt- asliyye mddetinin nsfndan slsn mddetine kadar habs olunur ve her iki sretde dahi be seneden on seneye kadar zabtiye nezreti altna alnabilir ve eer crm zikr olunan cezlarn m-dnunda ise cez-yi aslinin rubu bade-t-tenzl habs cezs tayn olunur.

----------

-----

----------

Madde: 99
Byk ve kk memrnden her kim olur ise olsun evmir-i devlet ve ahkm- kavnn nizmtn icrsna ve her nevi emvl-i mrettebenin tahsline muhlefet iin sarf- nfz ve kuvve-i messire edecek ve etdirecek olur ise muvakkaten habs cezsyla mczt olunur ve eer memrlarn bu vechle hareketi mirlerinin emriyle zarr ve mecbr vuku bulmu ise bu cez bu makulelerin hakknda cr olmayb ibtid emr kimden zuhr etmi ise onun hakknda icr klnr ve eer bu misill bir hareket daha ar bir cinyeti medd olur ise o ar cinyetin cezs hkm ve icr olunur. Zeyl 1: rde-i seniyye : 26 Cmd-el-hire (1277(?))

Bu vechle sarf- nfz ve kuvve-i messire edenler memrnden deil ise bir seneden ziyde olmamak zre kezlik habs cezsyla mczt olunur. rde-i seniyye Neri Mebde-i meriyyeti : 6 Cmd-el-hire 1329, 22 Mays 1327 : 20 Cmd-el-hire 1329, 4 Haziran 1327 : Nerinden altm gn sonra

Zeyl 2:

Her kim olursa olsun kolera ve sir emrz- sriyyeden musb vey vefeyt zuhr eden hne ve sir mahallerin kordon altna alnmasna dir cnib-i hkmetden vuku bulan evmir ve icrta filen mmnaat ederse 735

hareketinin derecesine gre bir aydan iki seneye kadar habs ile mczt olunur. rde-i seniyye : 6 Cmd-el-hire 1329, 22 Mays 1327 : 20 Cmd-el-hire 1329, 4 Haziran 1327 Zeyl 3: Neri Mebde-i meriyyeti : Nerinden altm gn sonra db ve ahlk- ummiyyeyi muhfaza ve emn inzibt takrr vey emrz- sriyyenin tesrini tahdd etmek zre devletce ittihz olunub b-irde-i seniyye ner ve iln klnan mukarrerta riyet etmeyenler bir liradan onbe liraya kadar cez-yi nakd ahz vey yirmi drt saatden bir aya kadar habs ile mczt olunurlar.

----------

-----

----------

Madde: 128- bu mhr-i fekki ve sirkat ve mahv ve itlf evrk- cinyetleri hfz- evraka memr olanlar zerine baz ehs tarafndan cebr ve hcm ile vuku bulduu halde buna mtecsir olanlar muvakkat krek cezsyla mczt klnr.

736

737

738

739

740

741

742