Dr.

Hikmet Kvlcml
Edebiyat- Cedidenin Otopsisi

Yaynlar

Edebiyat- Cedidenin Otopsisi

Dr. Hikmet Kvlcml

Yaynlar Dijital Yaynlar ndir - Oku - Okut - oalt - Dat

Bu kitap ilk defa: 1935 ylnda Marksizm Bibliyotei Yaynlarnda yaynlanmtr. Bu kitap KXz sitesinin dijital yayndr. Kar amac olmadan, okumak ve okutmak iin, indirmek, dijital olarak basmak ve datmak serbesttir. Alntlarda kaynak gsterilmesi dilenir.

Yaynlar Yaynlar

NDEKLER nsz I. BLM: EDEBYAT-I CEDDE'NN OTOPSS I. Neden Bu Baa Dt II. air ve iir Dediin Nesne Nedir? III. Edebiyat- Cedide Neyin Nesidir? IV. 1. Karakteristik: Panseksalizm V. 2. Karakteristik: Melankolizm VI. 3. Karakteristik: Eksantrisizm VII. Edebiyat- Cedide "Bat"cl: Kozmopolitlik VIII. Edebiyat- Cedide Dv: Horuz Dv IX. Edebiyat- Cedide Tipleri ve Kategorileri X. Edebiyat- Cedide'de: Dnce, Dil ve Ruh Gerilii XI. Edebiyat- Cedide'nin "Bat" le Alverii XII. Son Sz II. BLM: EDEDYAT-I CEDDE'NN FELSEFES I. Edebiyat- Cedide ve Demokrasi Edebiyat II. Asl Felsefesi III. Doa Anlay IV. nsan A- Mutlak nsan B- Gen+htiyar C- Erkek 97 101 113 123 125 131 137 13 15 21 27 37 41 47 51 57 71 79 91 9

EDEBYAT-I CEDDE'NN OTOPSS

No.I: SENTETK OTOPS

ANNEM MNREYE ARMAANLIYORUM HKMET KIVILCIMLI

NSZ 19. yzyl, Osmanl bezirgan mparatorluunun Avrupa sanayi machinizmi karsnda, gne grm kar gibi eriyi yzyldr. Bu eriyie kar kan gecikmi tepkiler botu. ki sultann ban yiyen "Nizam Cedid", "rad Cedid", "Sekman Cedid"lerle, Yenieriliin ban yiyen "Ekinci", "Asakiri Mansurei Muhammediye"ler [II. Mahmut zamannda, Yenieriliin 17 Kasm 1826'da kaldrlmas zerine kurulan ordu] yle dursun, "101 pare top"lu Glhane Hatt Hmayun'u ve Tanzimat- Hayriye bile "Kur'an hkmleri" snrnda bocalad. 1852 Krm Sava, d borlar batakhanesinin al treni, mparatorluun paralanp yar smrgeletirilme prosesinin drtnala kalk oldu. 1856 Islahat as, "mezhep ayrm gzetmeksizin Osmanl uyruunun zgrlk ve eitlii" uruna, hocalarla papazlarn sakal srtmelerinden teye gemedi. On yl sonra (1864) bile henz bte sistemi nedir bilinmiyor, uvalla hesap tutuluyordu. Ve 1871'de devlet d borlarn deyemez duruma gelmiti. Saray denilen entrika orospusuna devrimci bir olan dourtmak iin dokuz douran Tanzimat Cedide'cilerin Pehlivan Aziz yerine, dv horozu sanp palazlandrdklar Murat I, erken bunak knca, eytann kuyruu kopup ellerinde kalmasna akaloza dnen Merutiyetilik, Trkiye'de burjuvams devrim kmldanlarnn trajik-komik bir uygulamas oldu. Ve mparatorluun dizginleri 19. yzyln son eyreinden 20. yzyln ilk on ylna kadar (1876-1909) Abdlhamit II zorbalnn eline geti. "Kanunu Esasi" buhurdanl ve Merutiyet ttss ile tahta kan "Kzl Sultan"n kara gnleri 33 yl srd. lk yl, Derebey saltanatnn, i honutsuzluu d provokasyonlarla bountuya getirmesi ve koyu gericiliin sistemleip rgtlen-

mesi ile geti. Gericilik, bu 3 yl iinde, szde utku taslan da, yldrml bozgunlar da, nalnc keseri gibi hep kendi yanna yontmay bilir bir kefen soyucu olduunu gsterdi. A- Utku Tasla: Karadal ve Srpl eteleri yenince, 1) lk i, Sadrazam Mithat Paa'y -kendi Kanunu Esasisinin 113. maddesi gereince- posta kolisi gibi paketleyip, Napoli rhtmna, Namk Kemal vs. yi srgne boylatmak oldu. Devlet Bb- li'den Saraya gt. 2) Trkiye'de karaktersizlii ahlk haline sokan hafiyelik ve iren "jurnalcilik", sermayesiz kr edinme yolu gibi sistemletirildi. B- Hemen atan Panik: "Devlet ileri gelenleri ve halk arasnda sava taraftarl" ile kkrtlan "93 seferi", 1) Paalara ke kapmaca oynatan Hamit'e "Gazi"lii kazandrd; 2) Bozguna sebep oldular diye, gericiliin dmanlar Divan Harp'lere verildi. Ve daha atekese girilirken (9 Ocak 1878) yan ve Mebusan Meclisleri, eski Mebusan reisi, imdiki sadrazam Ahmet Vefik Paa'nn eliyle "tatil" edildiler. Yabanc sermayenin diledii serbest pazar amak zoruna, tam "stanbul konferans" alrken, Kanunu Esasi gene 101 pare topla ilan edilmiti. Bir Osmanl tarihisi, sanki bir marifetmi gibi "Toplar, Avrupa devletleri murahhaslar zerine bir tesiri aciyb icra etmitir" der. (Ali Reat, Asr Hazr, s.693) Dorusu o Kanunu Esasi'den "bu kubbede baki kalan u 'tesiri acaib' ile bir ho sada imi." 101 pare top sadas!... 1878'de, miras davas Ayestefanos'tan Berlin'e kaldrlan "Hasta A d a m " iin gnatyef, "Ou autonomie, ou anatomie" (ya zerklik, ya cesedini paralamak) demiti, ikisi de yapld. 1880'de Gladoton, ya reform yap ya kendini koru demiti, ikisi de yaplmad. Bylece "Memaliki Mahrusai ahane" [Osmanl lkesi] de bir yklan, bir de kurulan iki saltanat belirdi. a) Yklan saltanat Osmanllkt; Karada, Srp, Romen bamszlklar; Bulgar prenslii, Dou Rumeli zerklii, Bosna-Hersek "Osmanlya aittir art(!) ile" Avusturya'ya, Ardahan, Kars, Batum, arlk'a, Tunus Fransa'ya, Msr ngiltere'ye... Btn bunlarn stne ty; eski borlarn yan sra 802,5 milyonluk tazminat ve ilh. b) Kurulan Dyunu Umumiye Saltanat idi. 1876'da d borlarn faizi bile denemezken, 1877 sava kaimeleri (kat para); enflasyon, 300 kurua 1 lira (aarn yalnz te biri kaime ile denebilir.) O zaman; 2

milyar vermedikleri

halde,

milyar alacakl kan

Emperya-

lizm temsilcilerinden bir dare Meclisi; faiz ve mallara karlk, Kbrs, Dou Rumeli, Bulgaristan vergileri ile tmbeki, tuz, pul, iki, ipek, balk avcl resimleri v.s. Hele Abdlaziz olayndan 5 yl sonra "Aff ahane" yemi ile kandrlp, yavatan yavaa nce Girit, sonra Suriye valiliine, en sonunda Mithat dannda nesne zmir'e ekilerek kafese Damat Mahmut zerine, ortalkta an) konan ile + Merutiyet kuu birlikte Taif ziniki Dyunu umumiye Paa'nn, kald: Paa

boulmas

bsbtn anlam

Abdlhamit (eref

(Servet saman). Hayalet-Sultan Hamit, 30 yl "Devletleraras denge" denilen "kldan ince, kltan keskin" cambaz teli zerinde kh o yana, kh bu yana (1890'a kadar ngiliz-Alman, Ermeni ktalinden sonra Fransz-Rus yanna) perende atarak, ylan hafiyelerini adam etiyle tkndrd. Osmanl Bankas saraynda gerek sultan Dyunu umumiye Hazretleri, Kolcu-Kaak oyunu ile kendi iftliinde zm devirir gibi srprofi (stn kr) devirdi ve emeki halkn kann radan arap yaparcasna keyifle ve yorulmakszn kpne doldurdu. te, bu 30 ylda, nceden az buuk objektiflemek isteyen Tanzimat edebiyat ile inasi ekol unutuldu. 19. yzyln son on yl ile, 20. yzyln ilk on ylnda (1889-1909) Dnya emperyalizmi son snr prosperitesini (gelimesini) srerken, kaarlanm sbjektivizm kabuu iinde cmbl bir smkl bcek psikolojisi yaayan Edebiyat-Cedide dodu. Hamit, hafiye itleri ile birlikte iftliin beki kpekliini yapyor; Komprador uaklar ile birlikte Dyunu umumiye, iftlii iletip soyuyordu. iftlii iletenin artklar ile gnn gn eden komprador Edebiyat- Cedide; ideal efendi (dyunu umumiye) nnde "Hayran" (Eksantrik), koca kpei grdke -bir ey sanp"Sergerdan" (Melankolik), etin halk ynlarndan irenip, afrodizyak Salon'un ipek kucanda ehvetle lmeyi (panseksalizm) yaam felsefesi yapt. "Edebiyat- Cedide'nin Otopsisi" iki kitaptr. Birincisi sentetik, ikincisi analitik otopsidir. Sentetik kitap, Edebiyat Cedide'nin ana zglerini derli topluca gzden geirir. Analitik kitap, Edebiyat Cedide'nin felsefe, hayat, tabiat, insan, kadn, sosyal ve ilh. kavraylarn blk blk didikler. Sentetik kitab da, -teknik nedenlerden- ayrca iki blme ayrdk. Birincisi bu kandr.

Bu emek, bir erudisyon (derin bilgi) krkambar deil; bir filozofi, bir a psikolojisinin tarihi materyalizmce denenmi felsefesidir. Aman! felsefe deyince, her iplii bin altn deerde, bulunmaz srmal Hint kuma aklnza gelmesin. Emein tezi duruca amac ikidir: a) Bir an maddesi ile ruhu arasndaki birliktelii aa karmak. a) Aa kan z ve herkesin dilince (vlgerletirmeden) vlgarize etmektir. Onun iin souk "ilim" argosu yerine, akar szn baktk.

gelimine uyduk. "Lakrdya apka karacak" yerde, canl, kolay anlalr olmaya Demek, bu emekte demagog ve heybetli bir anlalmazlk, yaldzl bir frazeoloji (deyimlendirme) arayanlarn salavatl fetiizmini kalplayacak kalp bizde yok. Eer slpta az buuk bir "dalkllk" ve "sallapatilik" varsa emekisi onun 4 duvar (hatt, gerekte, tavan ve tabanla 6 duvar; tam bir kp: mezar kp) psikolojisine balanacan bilir.

I. BLM EDEBYAT-I No: CEDDE'NN OTOPSS

1: Tarihi M a t e r y a l i z m A s n d a n Bir a Psikolojisi zerine SENTETK Bir deneme: (Birinci para) I NEDEN BU BAA DT?

Hapishane tuhaf yerdir. Fakat insan, -btn "hayvanlar" onun bu olaanst yatknlk (adaptasyon) yeteneine bol bol aar, tedirgin olur ve gocunabilirler!- drt duvar arasnda, insanlar ve insanlarn trl trl ilikilerini ayna iinde imi gibi gsteren sz, kitap, gazete v.s.den uzak, yani "grp konumaktan yasaklanm" bir halde yaarken de insandr. Kaba Trkesi (sosyal) bir hayvandr. (,) O kadar sosyal bir hayvandr ki, o durumda bile kendisini, -Edebiyat Cedidecilere gre- kendi "hali prmell"ini dnecek yerde, kendisi gibi olanlarn duygu ve dncelerini merak eder, kendi benzerleri ile ilgilenir. Bu drt duvar arasnda, insan insanlarla ilikiye geirecek en yakn ara nedir? Tabii tavan ve tabanla birlikte, alt plak duvar. te, toplumla olan tm ilikileriniz, bir vuruta balta ile ortasndan kesiliverip de, siz, bylece drt duvarn arasnda "tecrit" ediliverdi miydiniz, ilk konuacanz en yakn, -yine onlarn diliyle- "aina" (tandk, bildik) duvarlar olur.
(,)

Merhum "yeni

stad

Abdullah bina nerede

Cevdet'in

cennetlik bakt

Franszcas son

Gstave

Le bir o

Bon, nin

bir m e f k u r e

etmenin" yoluna ise " m a h c u p

eserlerinden

birisi-

"Medhal"

[giri/inde, brakt (G.L.B.

hayvan"laverecek olduu bir g n f i k r e n kadar 15. zarfnda 1340). mahcup edecek

utanla srd

insan, Zoon ilmen

(hayvan) yannda yaka lemi hayvanattan

silker ve " n s a n , -bizi

kadar geride

uzun evi-

tezahr etmi olan"Cihan

bir o k e d v a r ( d e v i r l e r ) stanbul

az farkl

k a l m t r . " Der. r e n l e r : Ali

Muvazenesinin

B o z u l m a s . " s.7,

Read, Galip Ata,

Kanaat Ktphanesi,

Hayr, ldrmadnz. Yalnzca karakterinizi hatrladnz, doanzdan ayrlamyorsunuz, o kadar... Yani, erken bunaklar gibi duvarlarn tayla, toprayla konumuyorsunuz; oradan yanklanan sese ve sze kulak kabartyor, gz atyorsunuz. zlmeyin! Bu ses ve szler de "hallucination" (yani kuruntuduygu) deildirler. Elbet, bu girdiiniz yer, zel olarak sizin iin, srf sizin "aciz" kiiliiniz, "lml benliiniz" iin yaplmamtr. Elbet, bu yaplan yapnn anlam, ne kadar izafi olursa olsun, kiisel hatta ksmi olmaktan ok daha genitir. Demek sizden nce buralara girmi km, buralarda sizin gibi, dilsiz duvarlardan baka muhatap, konuulacak ey bulamam insanlar vardr. Emin olabilirsiniz ki, toplumun en aa, tortu lmpen trlerinden, en yukar, en u devrimcilerine kadar, burada bu duvarlarla karlam olanlar -hele bunlarn biraz "ipomanyak" denilenleri- ok kere, en iten, en samimi duygularn ve dncelerini bu duvarlarla konumulardr. Orada, kocaman bir yrein okla delinmi, kanayan grnyle yan yana duran "Esrar kaba"ndan, btn bir dnya stne yaslanm "Orak-eki"lere kadar eit eit resimlere ve "Ah felek! Yand yrek" alndan, "Btn lkelerin iileri birleiniz" haykrna dek, her telden sloganlara, zl szlere, parolalara rastlayabilirsiniz... ve bunlar, bir dem, bir gz krpm zamanda, sizi sizden nce bu dehlizden gelmi gemilerle ac tatl tantrrlar. Bu kitapsz, insansz ve ssz bucakta, artk dnebilirsiniz ki, elinize "Edebiyat- Cedide" deil, "Edebiyat Kablel Atyka": "La Litterature Pre-Antique" ye (tarih ncesi edebiyat) dair bir eser gese, amma bu eser, alacak kertede ters bir dille, sizin pek iyi tandnz hayat; nerede ise, kapkara buulu bir lm maskesine de brmeye alsa, eer az ok, iyi kt sosyal bir akntnn izini tayorsa, hele siz de olan her olayda sebepsiz "fantezi"ler arayan pek yle toy ukalalardan, haldrdaklardan deilseniz; eser yzde yz, -sz yerinde ise"hounuza" gidecektir. Belki bu, duvarlar kadar canl, eitli, trl bir ey olmayacak. Fakat ne are ki, bir kere dmsnzdr... Ve sonra enisi ne olursa olsun, tabi cansz ve monoton, hatta can skc eyler bile, "ey" olarak, en sonunda gene "bir ey" deil midirler?... te, bu ruhsal durum ile, zorunlu ve zoraki "aylaklk" iinde iken, karma ka ka Edebiyat- Cedide adl bir iir dergisi kageldi ve ben de onu, bunca "gereksinmeler" ortasnda "i" edindiysem ayplanr mym, bilmem..

II AR VE R D E D N nce yat sahip Babali ve kaynam tantaym: tarafndan yaynlayanlar 1328." G.F. NESNE NEDR? "bir edebiSreyya, Matbaas,

"Edebiyat- Cedide, Reit ve A.K. Sancakyan

heyeti

seilmitir."Dzenleyen:

Caddesi

Bu, bir iir kitabdr. yleyse iir ve airler zerine bir iki szck: Genellikle gzel sanat (art) dendi mi, onda zlk, u karakter saylr: 1- Duygu, dilek ve dncelerin dzenlenmesi, sistemletirilmesi, yani birbirini tutarcasna derli toplulatrlmas, 2- Bu sistemlerin elle tutulurcasna deyimlendirilmesi, ifade edilmesi, 3- Bu deyimlerin sosyalletirilmesi, yani toplum iinde insan kmeleri arasnda yaygnlatrlmas... Onun iin iir de; duyulup sistemli bir biimde szlerle deyimlendirilen ve sosyalletirilerek yaygnlatrlan gun duygu, dilek ve dncelerdir. Bu ii, iiri kimler yapar? airler=ozanlar. airler, ozanlar nasl adamlardr? Her kii air olabilir mi? air, yapaca iin gerei, hi olmazsa duygululuk asndan biraz "normal" -denilen- insandan farkl olmal. air en azndan Hypersensible=ar duygulu bir adamdr. Hadi daha ak olalm: "Duyguca kak!" air azck "artk duygulu"dur. mi sordunuz? Kimse "Artk duygualnmamal: lumun Trke'sini stne bir dizi uy-

Amma yaptk ha! Dorusunu isterseniz, bu sz zerine airlerin deli olduklar gibi beceriksizcesine kaba bir itici davran bizden ummamalsnz; akas demek istiyoruz ki, airlerin duygular biraz artkadr, fazlaca kaar. Orta, "normal" bir insann: "Vah! Vah!" deyip getii bir olay karsnda, air, "eyvahlar olsun, yangn var!" narasn atandr. Bu elde bir. Yalnz iin pek mi pek ilkel bir taraf bu. Hepsi bu denli deil: air, herkesin sezemedii veya sezip de sistemletiremedii duygu, dnce ve dilekleri sezer, toparlar, bakalarna da sezdirir ve yaygnlatrr. air neyi sezer? air de her eyden nce, bir insan, yani sosyal bir hayvan olduuna gre, iinde yaad ortamn, toplumun sevin veya zntlerini, umut veya krgnlklarn ve ilh. lh.lerini... Toplum, neredeyse yarm yzyl ncelerine gelinceye dek iinde teden nesne beri tek cins, Toplum bir makastan zellikle bildiimiz Tarih'*' boyuna uygun

km unsurlu, ayn kvamda, ayn durumda, st altna, eni bir deildir. iinde, karlar ile retimdeki durumlar baka baka ve bu yzden kavraylar, duyular birbirinden bambaka, birbirine uymaz kmeler, Snfl gruplar yaar. Bu gruplarla snflarn kmelerin bazlarnn en belli ballar, en sreklileri snflardr. toplumun zellii, yukarda, bazlarnnsa aada bulunuundadr. Hatta, yukar snflara stn-altran snflar, aadakilere alt-alan snflar denilmez mi? iir ve airler de, bal bulunduklar snflarn damgasn tarlar. Her snfl toplumda stn snflar gibi bir stn ideoloji, bir stn gzel sanat ve iir de var olagelmitir. Divan edebiyat yannda halk komalar, perev musikisi altnda saz airlii ve ilh. gibi.. Tabii bunlarn "ikisi ortas" rnekleri de bulunur.

Arada ve toplumsal

deyivermi niformal

olalm: tarihtir... bu

Burada Ondan

kastettiimiz

"tarih",

allagelmi: klsik, resmi

"Maarif Bakanlarnca

kabul" edilmi,

okullarda deen

" o k u t u l u r " olan,

ncesine "Tarih

ncesi" deyivermi-

y o r m u y u z h l ? Biz de,

konumuza

o tarihe dokunup geiyoruzdur.

Ve airler, toplum iinde tuttuklar snflara gre stn veya alt, -veya ikisi ortas- iiri akyan veya sadece baran kiilerdir. imdi: iiri air mi yapar; sosyal snflar veya bsbtn sulandrlm deyimi ile toplum mu?'*' Yani, iirde airin rol aktif [etken] midir; diledii gibi iir yazabilir mi? Yoksa pasif [edilgen] midir; sosyal duygular, snf duygular, onu ister istemez ve kr krne mi aktr, veya bartr? Gene olmad, diyelim valdr; bu kaval ho, ki air bir -mzik deil de- iir kanaho sesler karrken, iinden hangi

ynden olursa olsun, esip geen her yele gre hava uyduran bir alet, bir aygt mdr? Yoksa esrarengiz bir gle ayn kaval, istedii havay, srf kendiliinden yaratt esintilere, yellere mi syletir? "Tebihte hata olmaz" deriz biz Trkler, ama bu sonuncu tebih, benzeti bile olmad. Olmuyor, nk sorunun konuluu konulu deil, dava bir nevi zelletirilmi: "Tarih mi kahramanlar yaratr, kahramanlar m tarihi?" sorusunu bile andrr. Ve soruluundan, yle sanlr ki, ona verilecek karlk mutlaka, ya "evet", veya "hayr" eklinde olmaldr. Yani, iki rahmetten birisi; ya iir air iindir, veya air iir iin! Bunu ratcdr; Bizden baka trl syleyeyim; ya soyut iir eser, air yayahut air mutlak "iir" denilen sosyal bir bestenin gerkav-

yalnzca kr krne uyan ve alan bir aletidir. Bitti. byle medresecil-mutlak (skolastiko-absolut), Ksaca ek olmayan ve softaca bir karlk beklenmesin. raymz, bilinmeyen ey deil: 1- iir, hi kukusuz, sosyal bir rndr. 2- Fakat, ayn zamanda kiisel bir rndr de... Bunda alacak bir yan yok: Toplum dnda bir insan kii nasl yok (veya develeri gldren bir Robenson) ise, insan kiiler dnda bir toplum da, tpk ylece olamaz (veya kimse'*' yapar, Tarihi B a y Halit Z i y a ' y a edipleri milletler 590) gre: "Hayat yapan r o m a n l a r d r , ve milletleri edipler Habip, "Trkiye Mteceddit karamaz"m. (smail

E d e b i y a t " s.

nin inanmad, inanr grnrlerin bile sahteliini pek iyi bildikleri bir "kii yok toplum var" demagojisi)dir. iir de, tm insan rnleri gibi, hem sosyal, hem kiisel (individel) bir rndr. Baka bir deyile; iirin batan baa maddesini, malzemesini, lekleridir; ama, harcn ve zorunluluklarn belirginletiren ve veren, sosyal ve snf duygular, dnceleri ve dibu madde ve malzemelerden, bu " h a r l a r dan bir iir yaps kuran duvarc, airdir. Bununla birlikte, bu duvarc, kurduu yapy keyfince deil, yine baland ve benimsedii sosyal gruptan, sosyal kategoriden, yani snfndan, ald, duyduu ihtiyalara gre ykseltir. Ancak, ykseltirken cansz bir izleyici, bir l, otomat bir homongolos veya bir Robot (makine adam) gibi deil, hamarat bir igc, yaratc ve yapc eder. air Bu oban yldzndan gelmi yabanc bir Merih'li deildir. iindeki insan kmelerinden birisinin yaama toplumun her insan gibi hareket

koullar ile manen ve maddeten "hemhal" olur.'*' Birincilere kim ne der? Onlar kalsnlar salcaklar ile. kincilere gelince: Grne niye aldanmal? Nice cebi delikler yok mudur ki, kendilerini ambarda gren a tavuklar gibi, ne bileyim nasl, milyonerlik meddahl ile uykularn karrlar. Bunlar iinde, o zenip bezendikleri ve yapm yapm yapndklar hayata kavumu ka tane bahtiyar kar?

Fakat ne are ki -bu hepimiz iin doru bir tiryaki szdr"Can kar, huy kmaz!" Bu artlarn (snfa yaay artlarnn) ondaki (airdeki, sezi ve gr yeteneklerini szle canlandrp zel, kendine zg (spesifik) bir yeni biimde ortaya karmasndan iir doar.
Hi p h e s i z , si de d o r u o l a b i l i r . ya deki may, veya bi insann y a a y biimi d n biimini Beliren bir lk, d e t e r m i n e o l a n mi iin belirler. Fakat a k kafabir ideal, havadan

d o l m u s a y l a m a z . Ve bir kez b e l i r g i n l e t i etkileri ve s o n u l a r ne adi maddiyatla srp kanlmazdr. Onun ne de maneviyat

idi, o i d e a l i n y a a y z e r i n bir s n f l a fikir "ayn h a l d e " olcceleri klbklar, hz

bakadr sanan baz s u l u

bezirganlar trnde, durduklar

k a l e m r l e r i n t e m c i t p i l a v gialmyoruz.

ortaya

gsteri anlamnda

Tersini farz edelim: air bsbtn (nevi ahsna mnhasr) iitilmedik ve grlmedik duygular toplayp (kim bilir nereden toplayacak artk?) ifade etse.. Ama, yle duygular ki, onlar hi kimse hissetmemi, etmiyor. Madem ki, onlar kimsecikler "hissetmiyor", artk duygular "ifade edilmitir" denilebilir mi? Duyulmayan bir duygu, anlalmayan bir dnce, iitilmeyen bir ses kavranabilir mi? Ya kavranlmayan, duyulmayan iir", "Sanat iin sabir duygu natm? ifade olunur mu? "iir iin Hayr.

Edebiyat Cedideciler bile "iir iin iir" yazdklarn bar bar barr ve szm szm szlanrken, bakalar iin iir yazdklarn iirlerinin ba tarafna geirmek gafletinden sk sk saknamyorlar. Dikkat edin, hemen btn Edebiyat Cedideci-

lerin iirleri -biricik okuyan bari bulunsun diye mi nedir?- hep birer adama Armaanlanmtr.'**'

'*'

Sloganlar Ad geen

"sanat

iin

sanat",

tesellileri

ssl 190

ve sekin

grnmekti." 60 ki kadar Cedi-

(. hep

Habip "Trk T e c e d d t

Edebiyat Tarihi" s. enmeden

590) para y a z d a n besbelli te biri s a y a n l a r iin

ilk E d e b i y a t - C e d i d e k i t a b n d a iin olsun yazmlar;

birer kiiye " i t h a f " e d i l m i t i r . birbirleri

deciler

yazlanlarn

dostlar arasnda

okunurmu.

III EDEBYAT-I CEDDE NEYN NESDR?

Konumuz C.E. (Cedid Edebiyatlar). Zaten bu bir iki dnceyi de onlar iin harcadk. Niin, neye gerekti?.. unun iin ki: A- Bu Edebiyat Cedide eserini batan aaya gren kimse, gzlerine inanamaz. edebiyatn O isterik psikolojik krizlerin bitmez tkenmez tasvirleri ile rperir. Ve eer, biraz Ruh hekimlii iitmilerdense: Btn o psikastenik (ruhu argn) kadnlarla, psikopat (ruhu rahatsz) erkeklerin, hemen maddi (fizik) bir muayeneden geirilmelerini tapracak; halde) iirli-mteri hele doktorsa, derhal "uyuturucu (yal deilseler bile, zrtlerine bromr, herzenila" vermeyi dnecek ve ibu kafilesinden reeteleri ginlerine gardenal kalkacak: "-Bu zavalllar niye ifahanelere yerletirilmemiler?" diye acm acm acnacaklardr. Gel gelelim i ylemi ya? Onlardan (Edebiyat Cedideci airlerden) her biri, zamannda pekla bir akmn temsilcisi ve yrtcs olmu, hepsi de kendi deyimleri ile "sevmiler, sevilmiler", okumular, okunmulardr. Acun demiler ona, hal sevilip, okunduklar bucaklar yok mu dersiniz? " blm"n souk ve sama lan zihniyetten, uykudan uyanmay: bularak, onun bir adamn ruhlara kaluhatr Cedide yerine "Taksiymi ml"i daha anlalr(!) veya daha lirik buhorlayan alnna masn: "uyanktr" etiketini "ba's badelmevt"e) yaptrmakla uram kartran

sunmak frsatn

karmamaya

dek lmden

- s o n r a - dirime

(hadi Cedidecilerin Edebiyat

ralarna hi mi rastlanmaz?

Uzun etmeyelim. Bu adamlar, bu airler deil mi ki, kendi alarnda hi kimsecikler tarafndan "hastadr" diye gzetim altna alnmamlar, bilakis, bastklar ve alkanlklar ile bir aknt yaratmlar. Demek ki, bunlar da - e e r var idi ise- o hasta eden) "ruh daha halleri"ni dorusu edebiyata belirginletiren (determine phesiz ynelten ve aa vurduran,

kendi tek kii olarak (kiisel:

individel) kabiliyetlerinden da-

ha artk ve stn bir ey (o "ey"i neden esrar perdesi altnda byl bir g bilinmezi yapalm) sosyal bir ey, snfa, zmrece bir zenti, bir tandans varm demek.'*' Bolu milletvekili Falih Rfk Bey, genliinin o sancl yalandourum (fausse couche)larn hl biraz buruntu ile and son yazsnda, sosyal ve zmrecil akntnn tek kiiyi nasl peinden srklediini, u yarm "vicdan azab" ile ne masumane itiraf ediyor: "lk genliimin" en "Hi bir kederim (a.b..), yerletirmeye byk yokken hazin sknts, "bu iir zorlamasdr". kederi iimde kafiye mi? kederlenmeye, kelimeler 15)

sralayarak,

bulmaya zenirdim." (Roman, s.

Ne kadar ak deil

Bu "sknt"s, Bay Falih'e basbaya iinden gelmiyor. Deyim yerindeyse d-iinden, "iir zorlamas"ndan, yani doal benliinden deil, sosyal Bay Falih Rfk Baylndan geliyor. Zaten yle olmasaym ve olmasayd, Edebiyat Cedide diye bir ey bulunabilir miydi? Evet, hi kukusuz, bu edebiyat geni ynlarn edebiyat deil, kalabalklar iinde deil, neredeyse bir avu "sekin" aznln, adeta bir yar aydnlar "hizbi kaliyl"inin (oligarisinin) arasnda alnp, sylenmi gibi. Fakat ne kadar aznlk olursa olsun, bu "oligari" yine gelii gzel u veya bu kiilerin deil, belli kmelerden, belli sosyal kategorilerden, belli snflardan gelmi kiileri, daha dorusu, bu kiilerin geldikleri insan kmelerini temsil etmi.. Bir an psikolojisine azlk ve dillik etmi, t e r c m a n olmutur.
'"'Edebiyat- Cedide'deki bir y a t a hastaln kiisel deil, sosyal olduunu, iken bugn hite Cedi-

melankolik olmayan Cedideciler arasna

dipdiri vcutlu kiilerin,

ve s a l a m yapl sonradan,

Edebiyat gelir.

katmak istemi

mesel

de a n d a k i skntl yanp y a k l m a l a r n a

acylarnda

bulmak elden

Onun

iindir ki, "herkes" o ada,

Edebiyat Cedidecileri,

duygulana duygulana, yrecii paralana paralana, gnlc yufka ve kyma ola ola okumu, beenmi ve... anlanlarn hibiriceizi, -bilmem yanlyor muyum- tmarhaneye (hi deilse "edebi almas yznden") atlmamtr. phesiz iri, ki, airlikte bir az "hasta" duygululuk, bir "hyper=arlk" taraf olduu gerek. Ama niin her an aEdebiyat Cedideciler kadar uykusuz geceler, vesveseler, kskanlklar, intihar yapmacklar, kuru hlyalar, kuruntular,

bo ryalar, krizler, lm dilekleri ve korkular ve ilh.. geirmemitir? nk Edebiyat Cedide airinde grdmz btn o ruh halleri, ancak Edebiyat Cedide ann st yapsndan fkran arlar ve szlard. Bir rnei daha analm. "Turum! Turum, turum!.. istiyorum." Bu gn bir baka insan " k m e l i nin mitlerine zenen bir baka air: makinelemek

Diye haykrabiliyor. "Mazallah!", Edebiyat Cedide anda birisi kp da iir ad altnda byle bir nesneyi ortaya atsayd, yaka paa gnderilecei yere gnderilirdi. Oysa ki, buna karlk, greceiz, ayn Edebiyat Cedide tarihinde mens'ler ne kbuslu ve heyecanl yaveler, ne ne delirium treda, (titremeli sarho sayklamalar) yumurtlanrd

"kimse" bunlarda "deli samas" aramayam!- girimezdi.

haddine d-

Demek, airlik denen iin "tatl delilik" kesi bile, ana ve almna gre, zamanna ve yerine gre onaylanm veya geri evrilmi, iyi veya kt saylr. Motor grlts kararak makinelemeye kalkmak her babayiidin harc, her lmlnn duyaca duygulardan deil. Fakat, o ruh hali, kendi anda, makineler arasnda makinelemi ve otomatlam insanlar topluluunun "tpa tp" tasviri deil midir? "Kak"lk m... ok gzel, lakin: "Ruhumuz, oh, o imdi yeni bir ufku nisyann guu ifalinde hngr hngr szlyor!" Makamnda "felsefe" yapan kenarna kahkaha ile... Edebiyat Cedidecilerin aklnn (sadece "glmyor muyuz" deyivere-

cektim ama, belki glmeyenlerimiz var, onun iin) hi olmazsa oumuz, bir ksmmz byk altndan, tekilerimiz drstlkle glmyor muyuz? Neden? nk o a geti. imdi o zamann duygularn duyanlar ya yok, ya yok olma kertesindeler. Onun iin bir yn skntlar, eksenini kaybediler, niversel (evreni sarm) cinsiyet (seksalite) seraplar, cokunluk (ajitasyon) dumanlar hem ortasnda bunalm airlerle hem de hasta karlatka, kendi oynam onlar genel kendilerine kural yannda tek bana mikrop ve birer kural d, roln

ayrcalkl birer zavall monstre (canavar, ucube) sayp geivermeyelim. Yoksa, byle -szm ona- "bilimsel" bir yanltclk ile, o pek pahalya reete satan bn "ruhiyatlara" dnveririz! Onlar, Cedideciler, kendi alarnda, mensup olduklar snf ve zmrelerin iinden gelme en orijinal, en "aslna uygun" rneklerden baka bir ey deildirler! Eer bir hastalklar, kusurlar varsa, bunu srf kiiliklerinde deil, edebi kiiliklerini gerektiren sosyal kklerinde, ortamlarnda, evrelerinde aramak ve bulmak gerekir ve elden gelir. Nitekim, Edebiyat Cedide'cilerden kii olarak yaayanlar bu gn pek o kadar az olmasa gerektir. Ne gryoruz? "-Tsssss!.." -Onlar, Edebiyat Cedide airleri, yayorlar m? -Edebiyat Cedide yayor mu? -Hayr. -O halde, airi nasl yaar? Edebiyat Cedide'nin, a ve iirler ile birlikte airlerinin, ediplerinin de topuna birden: "Hak rahmet eyleye'**' Ne bulalm? "Vazifesini bitiren" bizim bildiimiz "istirahat" eder. Edebiyat- Cedide dinleniyor mu ki? Bay Habip, iflas szn anlalan ar buluyor.
Bay s m a i l m a k iin kendi gene geldiler. mazlard?" ve kendine Habip: "Serveti Fnuncular edebiyatmzn sahasna Neyi y a p a b i l i r l e r d i , bir a n l a m bitirene, ne y a p m a d l a r . kakofonisi iflastan ne yapNe y a p a -

Neyi y a p t l a r . biiminde

ilh...

uzunca

"yaptktan" sonra baka bir sfat bul-

bir d a h a

s o r m u : " E d e b i y a t - C e d i d e iflas m e t t i ? " V e k a r l n 585, Matbaa-i Amire, stanbul 1340)

kendisi v e r m i : "Hayr", "vazifesini

m a l y z . " (.H. a.k., s .

Demek, hileli iflas sanatlatrmlardaki yedi canll veya kedi canll, gnn aknda izlemiyor. Oysa, iflas deyimi burada azdr bile. Bir mflisin, hele Dou'da "iade-i itibar" etmesi her zaman elden gelir, olaandr. Der misiniz ki Edebiyat- Cedide iin byle bir imkn vardr? "Ayn rmak ayn yatandan iki kez akar m?" Bizce "Hayr"n yeri burasdr. mek istersek, onun Yok, nezaket gsterip Edebiyat- Cekarln da, mbarek Os-

dide'nin sonunu mutlaka bir "dinlenme" sfat ile deyimlendir"adal" manlcamz bize miras brakmam deil. an tketmi Edebiyat Cedide'nin ondan sonraki durumunu u szde okuruz: "stirahati ebediye" Yani gene lm, gene "Hak Rahmet Eyleye". Bir zamanlar ahl vahl, fl pfl Edebiyat- Cedide airlii yapanlara imdi bir bakn, phesiz tannmayacak bir durumdalar. Hepsi birer hisse senetli irketin, birer bankann, birer Kurulu'nda, bir Meclis'te, senden acenta ve ilh..nn Ynetim

benden ok maddenin kvancna kanm, "mr boyu hayal ett i k l e r i n e kavumuasna keyifli, kerli ferli, akll uslu oturuup yaayveriyorlar. Tenleri gibi, hayalleri ve sesleri de yalanm sanki. Susuup duruyorlar. Hani ya; o bar yank Edebiyat Cedide blblleri? Niye sessizlemiler? Neden akyp tmyorlar? B- Yine, sz gelii, o ada, evli barkl adamcazlarn o denli usuz bucaksz, nsz sonsuz ve lsz ak yazs yazabilmelerine insann az bir kar ak kalabilir. Ya o baka baka uvallar dolusu yazdklar iirlerinde hep birer baka ak akdklar anlalnca, o yapndklar "Ebedi Ak"n izmin, nerelerde sadizmin, kaldna hakl olarak almaz ilh... "Cinsi m? Evreni kadn ve ehvet buusu arkasnda gren bu "air"lerde, fetimazohizmin ve sapklklar"n uluorta, "aka" kprp kabar ve bu kertelere dek "sosyallemesi" srf -h!- airceizlerin kendi sinircikleri ve beyincikleri ile aklanabilir mi?

Ksa keselim, Edebiyat- Cedide'ciliin her satrnda ve her sznde, grlr: 1- Panseksalizm: niversel-cinsiyet. ehvet ve ak grmek; 2Melnkolizm: Karasevdallk. Her yerde "bezgin ve bkkn", sknt ve znt, her nesneyi kara, karanlk, korkun, sonusuz, faydasz... sz sz ve hi bulmak; 3Eksantirizm: Dingilini, denkliini yitirircesine, kt yeri, kabuunu beenmemek, aykr ufuklara, realitesiz hlyalara kaplp gitmek. Bu ana zlk zerinde, artk kiilerle oynamayacaz. roller ancak "personel" kiiler ile oynand Fakat doaldr ki, Her nesneyi kadn, her alandaki kavraylarnda stn duran zlk

iin, kiice rolleri ister istemez, bizim yerimizde kalacak herhangi bir kimse gibi, har olarak, materyal gibi kullanmaktan da geri kalmayacaz. Edebiyat- Cedide'nin "bulac ve istilac", salgn ve bulak zlnden neler anlaldn Edebiyat Cedide ann st sosyal durumu ile gerekelendirebilmek iin, sras ile ele alalm.

IV 1. KARAKTERSTK: PANSEKSALZM

Tarihte ykl konana varan her toplum biiminin en son, en stn edebiyatnda kiisel ehvet, lm acsna kar iilen uyuturucu bir tatl zehir kadehi gibi elden braklmaz. Roma'nn, Bizans'n tekerlenii, ryp dal sralarnda kiisel kadn-ak edebiyatnn deersizlii, kabak tad verii, klsik birer rnek olmutur. Fakat Edebiyat- Cedide akntsnn niversel cinsiyet zlne, tarihte, pek yle uzaklara gitmeden bir benzer bulmak istersek, Fransz "Ulu Devrim"inden nceki kona anmak en dorusudur: Rokoko a. ParaRokoko a, Fransa'da asaletsiz zengin tredilerle, meteliksiz soylular arasnda olmu bitmi salon cilvelemesi; babalar (imtiyazl ticaret, maliye sarraflk burjuvazisi) ile derebeylik arasndaki akdalk, aka ile asaletin iftlemesi edebiyat oldu. Edebiyat Cedide edebiyat, Cedidecilik Trkiye tarihinin tam byle bir anda "salon"larla, "yal"larla domu bir "zina" ocuudur. ( * ) "Yar yoldan ziyade ecnebi sermayeye yakn, yar yoldan ziyade yerli sermayeye uzak" olan ve nl "Tanzimat- Hayriye" ile son sarsntlarna den Osmanl derebeyilik dzeni, dizginleri
(*)

burjuvaziye teslim etmezden nce, Abbir a v e btn o l a r a k ele a l y o r u z . Y o k s a , Emin Bey gibileri, bal onda

Edebiyat-

Cedide'yi

da "Heresie"ler yok deil. nelmi "hak"c, genel bunlar hep hepsi aknt hesap, ayn

Fikret t i p i ; d a h a z i y a d e a y r c a l k s z halka yana. Mehmet genel

doru ynerede ki, hem

kk burjuvaziden bunlarn a

ise b u g n k " U s - a k l " b u r j u v a z i s i n i n t e m s i l c i s i s a y l a b i l i r d i . iinde bir zgleri, o denli eserde ayrmamlar. hesap, kar. kapya Biz d e k e n d i l e r i n e z e l karakteristii asndan

Fakat, g r e c e i z ,

zelliklere nnde

bir kap a m a d k . n k sonunda onlarn

dlhamit'in kiiliinde son bir mahmuz ve krba hz ile zorbalk kheylann ahlandryor. Federalist derebeyi hkmdarlnn her sona eri, kapitalizme atlayp gei annda, byle azami merkeziyeti temBu olay, kaba bir ben-

sil eden mutlak bir zorbalk kuraldr. debeleniine benzetilebilir. bu

zetile, fizyolojide lm derecesine gelmi bir hayvann son Fakat dorusu, mutlak merkeziyet, kapitalizm ncesi pazarn biri-

(pre-kapitalist) bezirgan ilikilerinin ideali, ana

cik bir sistem halinde vatanlamas, tek szle, kapitalist ilikilerin yeni bir rejim iin az ok olgunlamas anlamna gelir. Bu srada bir y a n d a n gittike kokozlaan asalet, vezaret, rtbe, man" nian ve an; te y a n d a n yz yze an" Karunlaan "servet gelirler. Bu s(servet dzeni)... gerek karlama Sman"

arz-talep kanununa da uygun der: nce, "eref ve gerekse bal "Servet ayn zamanda ve ayn birer "geer aka"drlar. kinci olarak, birlerinin her iki y a n d a n herhangi birisinde bulunan nesne, karsndakinde yoktur. Demek, her iki yann da, birnesnelerine karlkl olarak ihtiyac vardr. hatranz "fayrab"latragn yal veya batmaz" poturu filan bir ile Artk, dncenizi "stoper" edip, bilmeniz yeter. Daha ehre dn A n a d o l u ' n u n Adyaman falan "horoz tmez, kalkp, nah! kethda bucandaki kynden sultana kertede balarna birer deer,

geldiini,

paaya

khya olmak iin el etek ptn..

u gzceizleri-

mizle g r d m z " K a l k a v a n " Ali daynn olu ve imdi nl krk tccarlarndan ve bilmem kanc ordu mteahhitlerinden Kavukalan zade Veli kaza bela beyefendi, toplum iinde gerek isterse, merekonomik, gerekse politik varln, zamann emniyet ve itibar mhryle sigortasna damgalatmak mutlaka "Zigetvar kahraman Tiryaki Tonguz Paa'nn

hum ei sarayl Glnar hanfendinin kz ve Sadrzam evveli Celadet Dndar Paa'nn kadn tarafndan torunas ve Aye Berekt Sultan'n divan efendisi olup "slubu niyle insandr." stn eserlerinin beyan ayFazl Firumehur t e r c m a n

Hakinas dede efendinin erkek tarafndan yeenesi...

zan T o n g u z Hanmefendi le ba gz olmann yolunu aramaya mecburdur ilh../*' O zaman? O zaman, bir yanda: -Alaturka veya alafranga olmasna pek baklmaz- " ifte bir kk kayk" ile yal boylarnda gazeller, Gksu sefalar, kna geceleri, keten helvas Fakat, arklar, kafes argl!" hdrellez manileri; tede: 1- Trnann ucunu grebilene bin altn. dz hlyasn, gece ryasn" dolduran, kasndan k oyunlar, iek renkleri ve mendil dilleriyle "Gn"blblsz kalgsz alg trnden: "karanfilsin kararn yok, gonca glsn tmarn yok" Gelinlik kk hanm; 2- Krmz fesinin konuluu ile kolal gmlek stanbullunun giyinii arasnda akar almaz skntlar, "Angoisse"ler geiren, bildiiniz eseri cedit serkisof saatinin boynundan atma drt yz dirhem gm ksteini, elmas ineli ipek ileme kravatla dei toku eden, sokakta "cinsi ltif" dedikleri "ruh"larn pei sra giden, salonda taklan, ortaa altlarnda veya peine-spiritizma masasndan uzman- "Ruhlar" valyelerinin serenadlarna karlk, pencere kap nlerinde "be aa on yukar" kaldrm

mhendisliinin "hh.. hh!"l "mutizm" (dilsizlik)ini sanatlatran, Eyllde denize "nazr" penceresi nnde batya doru bir dald m idi, srf orackta duyulmu depresyon ilhamlaryla romann yz sayfasn dolduran, psklnn sallann bir Frenk yosmas rakkas hareketine benzetti diye yz tabakaya da smaz "akc sz"ler yazan, apraz kal, krma sal, burma filiz bykl "ne canlar yakt Kathanede" damatlk kk bey; 3- Ve en sonra da, btn bunlarn stnde, kk kk, konak konak dolaan smarlama damat bey, Beyolu kalfalarnn "sr mezr" dedikleri apta, -lme bime gelin hanm rneklerini tasvirlerini koltuu altnda tayan- "bohac kadn" tipleri belirirler. Ve artk "O zaman", "btn" airler rl rl ak ve cinsiyet edebiyat aktrlar.
n

"Lgat

Naci"nin Bulduu

12.sayfasnda c m l e d e u: iinde nesne da bir

bir s z v a r :

"Alde". Anlam:

"Bulam, lfcaz,

bulak" babacan " m u a l l i m " bu sz m a k istiyor. Osmanl "Tifo" "yeni ok gibi mparatorluu "Bulak" biraz

bir c m l e i i n d e k u l l a n p , uraanlarn gstermez olmak "spanyol mi? iin Bu

rnekle aklaNezlesi" veya adamcazlar, bulasalar

" T i c a r e t l e a l d e bir a d a m d r . " B u

ticaretle

sayldn

burjuvalar", grlebilirdi?

asaletle " b u l a m "

nelere

Bu ak ve cinsiyet edebiyat, hi phe yok ki, "salonlarla yallarda domu" ve salonlarla yallarn -hi olmazsa- evresinde bymtr. te bunun iindir ki, bir daha tekrarlayabiliriz: "Onlar, Cedideciler, zamanlarnda mensup olduklar snf ve zmrelerin iinden en orijinal ve asllarna uygun tiplerden, rneklerden baka bir ey deildirler. " Doru mu? Yoksa, ylece geliigzel atmveriyoruz? Kimsenin kuru gnahn, kldan ince boynumuza almamak iin Cedide " h r e t l i l e r i n e -aflarna snarak(!)- " k a m u o y u " nnde yle hafif tertip bir resmi geit yaptrverelim. Edebiyat Cedide denildi mi, gz nne bata B. Recai Zade Ekrem olmak zere "Serveti Fnun"un belli bal parlak yldz veya "z" denilebilecek olan, Tevfik Fikret, Cenap ehabettin, Halit Ziya (Uaklgil) baylar gelir. Bir de Franszlarn "Hugo"su gibi her telden alan, Divan Edebiyatndan serbest nazma kadar uzanan, Sleyman Nazif'in dedii gibi: "Her dem taze, her zaman zinde", bazlarnn dah, bazlarnn iren bulduklar, kiminin taplacak, kiminin krlacak put sayd, Abdlhak Hamit var ki, eer iir gklerinde teki ze (Recaizade "Byk Ay"sna mensup) yldzlar dersek, buna "Cyclique" gelgeliinden kinaye, Trk Edebiyatnn "Kuyrukluyldz" adn vermek uygun der. zninizle bir dakika bu Cedide "sekinleri" nnde duralm. nk; "Edebiyat Cedide" bilmecesinin dm tutama buradadr. Ve hazretlerin sosyal kategorileri, burada davamz iin her eyden daha karakteristik olmaya deer. Baka bir deyile, bu be kiicik, yalnz balarna, "mensup olduklar snf ve zmrelerin iinden en orijinal ve asllarna uygun tipler" olarak sahneye kagelmilerdir. nce Edebiyat Cedide'nin organizatr grnen Recaizade Ekrem ile dehas Hamit'i ele alalm: I- Bay Recaizade Ekrem: Bay smail Hikmet kendisine ayrd bir makalede, onun iin: "Recai Efendi'nin ikinci olu idi" diyor. Bu bize bir ey anlatmaz deil mi? yleyse Recai Zade'nin (Zadelik, Trke'de soyluluk belirtir) kendi anlarndan iki satr okuyalm: Ekrem Bey gemite en ok houna gitmi olaylar sayarken, bunlardan birisini, "Vaniky'ndeki yalnn hamam dairesi tutuup yanarken" duyduu zevke, tekisini: "Bir sel basmas zerine harem dairesi avlusunu bir geni havuz haline getiren sulardan" ald neeye balar.

Allah selamet versin, biz burada "mesleki sayklama" yapp, bu iki "kssa"dan; yangna baylan bir " P i r o m a n i = ate lgnl", veya tufana sulanan bir "dromani = su lgnl" hissesi karmaya zenmiyoruz. Bu iki satr, maneviden ziyade maddi (veya psikolojikten ziyade sosyal) iki yn veriyor: A- "Vaniky'ndeki yal"; B- Bu yaldaki hamam dairesi" ile "harem dairesi"... te Ekrem Bey, o ban zmdr. II- Bay Abdlhak Hamit: sminde bile insana destur getirtecek bir "azametli byklk" yok mu? "Byk Dhi"mizin bu ismi, ona "tarihten" ve "efsaneden" gelir. stadn "Duhteri Hindu"yu yazmaya giderken yolu Tahran'a urad m bilmem, yalnz "Validim" adl yazsnda, anasyla babas hakknda: "Birinin Birinin namu an hanedan bir tarih, deyiini, bsbtn Acem edebiefsane"

yatna olan dknl ve alkanl ile aklamaya kalkmak kesinlikle hatadr. "Byk gnahtr". iin yle der: "Zamann yk babas gelmitir." (. TANBUL.) Bize gerekli olan "Byk stad"n Farsa ustal, yetenei deil; A- Kibar aileleri ile B- Bebek'teki yallardr. (Ekrem + Hamit) temel direi, Edebiyat Cedide "beleri"nin adeta asalet kalantoru, "nllk" otoritesidir. Gelelim sekinlerin parlak yldzna: Edebiyat Cedide z aile kadar dar ortamlaryla deil, daha geni evreleriyle de "efradn cami, ayarn sosyal mani" (eksiksiz ve fazlasz) asndan birer Edebiyat mensup su Cedide olduu yldzndan birleiktirler. Bir kere "z"n, enteresanl kibar ailelerinden Abdlhak birine mensup idi. 1852'de bMolla'nn Bebek'teki yalsnda dnyaya 1933, SKsa bibliyografisi Hamit

Hikmet, "Hamit" Kanat Ktphanesi,

kategoriler

gtrmez.

Cannz sklmazsa okuyalm: III- Tevfik olu Hseyin'i Fikret: okumak iin "Fikret'in dedesi erkeli Ahmet aa, (smail Hseyin Hik. B.

stanbul'a

getirmiti."

"Tevfik Fikret" s.6. K.1933 stanbul.) "Fatma Maiyetine Sultann giren ktipliinden, pederi Sultann Hseyin khyas Efendi Fikret'in ehir emaneti

(Belediye) lara yatnn mhr son

meclis basan

azalnda, memur)

Defteri

hakan

tevklik

(fermanhabir etmi

memuriyetlerinde

bulunmu,

senelerinde

mutasarrflk

(kaymakam)

zattr." (.

Hab. "Trk T.E. tarihi" S.441)

ster misiniz, Fikret'in yufka yrekli "insancll"n gerektiren psikanalitik belirtilerden birine bir rnek? "Fikret, A.g.e. s.6) IV- Cenap razam ehabettin: divan "Byk pederi Mustafa Efendisi, Hab. babas A.g.e. fiehap Bey, SadHalasnn terbiyesi altnda yetimitir." (. Hab.

Hsrev Paa'nn

Bey Plev-

ne'de ehit olan bir binbadr." (. V- Halit Ziya: nispeten meguld. Eski (!) "Babas

S.311)

Uaki Zade Hac Halil Efendi zengin, ve stanbul'da geni hal ticareti ile vard." irat bir hreti

mnevver,

zmir'de

Bilhassa zmir'de bu ailenin mparatorluunda

(. Habip, a.g.e. s. 489) Osmanl memuriyet, bir nevi sahiplii demekti. Memur, maa yerine adeta mlk alrd, bu bir. kincisi, ayn imparatorlukta gibi hizmetler, bu kahyalk, divan efendilii, defterdarlk ve ilh.. birer maliye ve ekonomi ileriydi.'*' Resmi,

gayr resmi, hesap kitap nedir bilmeyen, derebeyliin muhasebesi hizmet zmreleri tarafndan grlrd. Kapitalizm ncesi bezirgan ilikilerinde balayan ilk ekonomik deiiklik'"'Trkiye'de s e r m a y e ki kahyaln kahya talizmin andrc yan u parasnn derece birikimi prosesini ararken, bir a r i s t o k r a t kapsndabiriken ve ne d e m e k o l d u u n u , derece derebeylik hi d e ekip isterse define-para zerinde bir d o k t r i n Karadeniz yapt amacyla eklinde olsun, gibi) iine

nasl y a v a y a v a birike g e l d i i

k a y n a k l a r z e r i n d e (ilk k a p i ileyici kaleme alnm olmada bayr a a isile, ka-

bir etki y a p t n , objektif ve espritel ar

satrlarda

okuyabiliriz: lkelerine kadar, B a h r i l e r ile S i r k e c i delaleti (nce

"17-18 yalarnda, rak g e l i r l e r , g e l i r l e r . kelesine acemi dar, byle ya derler. uak olarak kendisi

( K a p l a n ) y a h u t ( K a y s e r i ) ton t o n u (amca)lerinin, konaklarn daylarnn, byk olu birine

Emmi

enitelerinin

kaplanrlard." Gze arparsa pir a k n a " en

kahyala, sahneye talihi 4 olan

okur yazarsa y a v a y a v a divan veya karlar) "lk ileri 50-60

efendiliine: yllksz ve sonra

defterdarla

g i d e c e k olan kuru,

konumuzun zamann

kahramanlar harcalem oysa o, ayl

aylksz,

(fakat gitgide,

elverdike)

"evvela

mecidiye, daha sonra 6 mecidiye, 8 mecidiye, manmz artk kaplanmtr. O n u tfeksiz ylece skmeye girimitir.)

10 m e c i d i y e . . . ve ilh." ( K a h r a oray topsuz,

o r a d a n top s k e m e z ,

ler,ister istemez,

ilk defa

bu zmre arasnda yank Mustafa

bulurdu.

Nitekim Kabak Mustafa vakasn bastran, - "bayraktar"lktan "Alemdar"la ykseltilmi, - teki (Paa) gerekte, (hatta Trkiye'de ilk defa bir kapitalist iletme am) bu trden bir defterdarlar konapirasyonunun grnen ve talihsiz bir anl kuklas olmam myd? "Konan elinde idi." eti getiren seyyar ekmeki ve kasapla her ayba, Sarayburnu'ndaki teneke bir kenara tahvil tulac, Fatih'teki konak Biri kesesi, yavuz edilir, erzak can amf 10 okka etin drtgirdisi kts btn masraf kahya efendilerin

"Beylik ekmei ve te biri alargada: mhim arada bile iki yani

cierlik, yevmiye gelen, somunun bete biri, barndan gelen sepet sepet erzak, f zeytinya ruhu "Konakta vilerin kar, bir ksm duymadan bunlar paraya keresteci, olmadan, bir kesesi vallah sonra, hrszn bastrr:

teneke sade ya, kvanta... kesede

kimsenin iirilirdi." efenErhabir kat 8-10 stne -fakat da de-

bir inaat ii de zuhur eder." evinin pantolon

"Khya

di yine kollar svar, haberi

kirei ile anlar. stne alverirdi." cebinde

yahut Aksaray'da

yavrusu

"Khyalarn metrelik kese, sarl olan, (Kemerde

vard. billah

tekisi donunu hrszlar gibi

boydan boya beibiryerde olduktan btn Ne

ve lira

dolu olan kemer." cenablar

burada yavuz olan "ev sahibini yle dii olur: "Hazretle eriten, yeter, yerine

hrsz gibi- yeni khya yapalm, belirler.) carisi anam yoktu ki?

tarihi maddeciliin

Ekonomi, kimlerin on

politikay hesab gevi

Czdanndakileri "Be damat lirack bey": "Mhrhanmeolur Sen olsun! Kimseye

Beyolu'na

getiren karncay

mahdum

bey":

vermezsem

avradm incitmeyen lira hazret!" etme,

Mslmanm "Konkordiyaya dar bey, Hrmz'e fendiden ki ocaa elli altn, yacam. "

demeyen, bir kolaan

edeceiz. torunun

ltfen... "Hatt

sr ktibi bey, deceiz, der:

muallimi efendi":

"Bu akam

Hzrmz sensin uzun

gizli odalk almaa bizim

kalkan paa

efendi bile gn hemeriyiz...

-Domuz herif,

Kemahl isen,

rahmetli moruk da

Divrikli idi.

k bakalm

haspaya sayacam,

yz lirann

ellisini ta ma m la -

Ksaca: akar,

"Cebi ykl

olmayan,

fesini ykp En

byn burmayan kiralk Bir ummadn sne-

khya iitilmemitir." "Bu gruhun iinde ka kap hanesi, sra sra dkkn olanlar pek oktu. pesi binlerce liralk adamd." (Sermed

Muhtar "Bir Varm

Yokmu: Konak Khyalar, Yedi Gn, 22 Austos 1934) te eski derebeyi ve aristokratlk rejimi byle anacak, yeni zpkt burjuvazi byle doacakt. Edebiyat Cedide znde ne gryoruz? Tevfik Fikret'te kahyalk, Cenap ehabettin'de divan efendilii ile iliki... Halit Ziya ise ad ile, san ile "zengin, nispeten mnevver" bir "hal tccar"nn oluydu. Geri snf eilimlerinin temsilcilerinde bu kadar dar ilikilerin roln aramak olduka g, sonucu her zaman tamamyla kark, bulunmas mutlu kmayan bir aba

olabilir. Ancak, aklayc unsurlar elle tutulduu zaman, konu beklenildii kadar aydnlktr. Edebiyat Cedide'ciler iin i bundan baka trl deildir. Servet-i Fnun z, srf aile kan balar asndan deil, daha geni ortamlar asndan da cidden Edebiyat Cedide z'dr. Dikkat edelim: Recaizade'nin bakanl altnda birleen yldzdan her biri, Osmanl mparatorluunun geliigzel falan veya filan bucanda deil, Fikret tam anlamyla Yldz-Beldesinden Osmanllkta Anadolu'nun parlamlardr: stanbul'un yldz, "Kk Bat ise,

Cenap Selanik'in yldz, Halit Ziya zmir'in yldz... Selanik: "Kk stanbul" ve zmir: Rumeli "can Hinterlandnn, damar" idi. Selanik" saylrd. Selanik zmir

Hinterlandnn

stanbul

yalnz Osmanl mparatorluu iin deil, ta i Asya lkeleri ynnde de belli bal bir ekonomik ynetim merkezi, bir ticaret Drtyol ura idi. mparatorluun bu modern beldesinde, isterse komprador mahiyette de olsa Tuzlu tatl su Frenkleri Okyanusu yannda, bir de "tatl su burjuvalar" zmresi Kapitalizmi" trnden, belirmiti. Atlas bir "yerli su

balklarna oranla tatl su bal ne ise, Avrupa kapitalizmine oranla bu yar smrge bezirgan sarrafl da g ve nitelike o idi. Her ne ise "karnca kaderince": Osmanllk iinde byle bir zmre, baz demagojilerin safsatasna ramen, vard.

Edebiyat-

Cedidecilik,

bata

bu

zmrenin

airliini

yaptna gre, ekonomik anlamda geliimce en ileri olan Osmanl kentinde, parlak Cedide yldznn douu hi de bir kr tesadf saylamaz. Edebiyat- Cedide "eref an" ile "servet s m n " dei tokuunun edebiyatdr, demitik. Bu Servet-i Fnun'cu "beler"de ayrdmz ilk ikiler daha ok (eref ve an) cephesini tutarlar. Bu cephe fark airlerin isimlerine kadar gze arpar. Nedir o, diyelim ki (Recaizade Ekrem) ve (Abdlhak Hmit) adlarndaki tantana? Oysa, teki taraf, asl gbek adlarn dahi bazen saklayarak veya deitirerek, meydana ancak yakkl, tumturakl, "eref ve anl" bir adla kabilirdi: "Ahmet Tevfik" mi "Mehmet Tevfik" mi, ne efendinin (Tevfik Fikret) oluu gibi! Ve bu ikinci taraf, Servet-i Fnun z, ancak birinci taraftan bir "kiizade" (Recaizade) Beyefendinin sultas altnda toplatklar vakit ve toplaabildikleri iin bir akm yaratmay baarabildiler. Edebiyat- Cedide'nin ikinci veya nc kertede pekleri zerinde zaman kaybedelim mi? Servet-i Fnun krssnde nazm okuyanlar: Sleyman Nesip, Hseyin Siyret, Hseyin

Suad, Faik Ali, Celal Sahir; Nesir yazanlar: Mehmet Rauf, Hseyin Cahit, Sleyman Nazif, Ahmet Hikmet.. gibi Beyler imi. Biz bunlarn ve bunlar gibilerin hepsinin yedi gbek silsilelerini a r a m a k iin ne zaman, ne imkan, ne de bir fayda bulamadk. Hibir ayrm ve tercih yapmakszn geliigzel rastladmz Edebiyat- Cedide'cilerden bazlarnn Sosyal durumlarna iaret etmi olmak iin, uradan buradan kamza dm bir iki ksa bilgiyi geer ayak karmayalm dedik. Mehmet Rauf: Gen bahriye zabiti? Her anlama, nereye ekersen gelir. A h m e t Hikmet: "Pederi Yahya Sezai efendi Girit ve Cezair Bahrisefit (Akdeniz) vilayetleri kap kethdas." (.Habip, a.g.e., s. 484) "Babas Yahya Sezai Ef. Girit, Cezair, Bahrisefit (Akdeniz) kethdalklarnda bulunmutu." "Atalar Abdlhalim ve Hafz Hac Ahmet Efendiler Koron ve Trapolicsa taraf-

larnda uzun yllar mftlk etmilerdir." (smail Hikmet "Ahmet Hikmet" s.5 K. Ktphanesi 933) Sleyman Nazif, Faik Ali: "Mizanledep mellifi ve Miratliber mverrihi ('Edep lleri' kitab ve 'bretler Aynas' tarihinin yazar Sait Paa" (. Habip, a.g.e. s.541) Sleyman Nesip: "Mehur pka kahraman Beyanledep (Edepli Konuma) mellifi Sleyman Paa'nn oludur." (Keza, s.550) Fakat ho grn, vakit belki de bakalar iin, bizim iin olduu kadar nakit olmazlk etmiyor. Keselim.

V 2. Melankolizm: KARAKTERSTK: MELANKOLZM

Birbirine bitiik iki derin kkten kar: kalkmak. kuvvetinden

1- Mistisizm (tasavvufuluk): Gerek (reel) hayat realitesizliklerle aklamaya 2- Pesimizm emin olmamak. Bu iki sz biraz aalm. 1- Mistisizm (tasavvufuluk) deyince bu gn ey akla geliyor: a) tisizm: Allah mistisizm: Her eyin ba, evrenin var you Tanrdr diyen, bilinen din tasavvufuluu. b) dealist missoyut ve mutlak bir takm z (entite) ve mefhumlar kabul ederek, bunlara tapnma: Adalet, hrriyet ve ruh akl gibi.. Buna laik softalk da demek mmkndr; c) Esrarengizci mistisizm: Ruh peinde komak veya ruhu peinde koturlk, Allah mistisizm eidi ortaa rneidir. alist mistisizm hatrlatr. Onun iin, birinci mistisizme derebeyi psikolojisi dersek, nc, ikinci mistisizme burjuva ideolojisi dememiz gerekir. on sekizinci yzyl Hemen hesloganlar malar, telepatiler, Bergsonizmler ve ilh... tasavvufuluu... men derebeylik hakim psiko-ideolojisini ifade eder. kinci, dedevrimlerindeki (bedbinlik): Yarndan ve kendi

Esrarengizlik mistisizmi, yirminci yzylla birlikte tekelci zellikler kazanan kapitalizmin, bu emperyalizm aamasndaki ryp dal felsefesidir. Edebiyat- Cedide mistisizminde, bu tasavvuftan hangisi var? de... Edebiyat- Cedide dnya tarihinin yle bir anda ve Osmanl tarihinin yle bir dnemecinde dnyaya

gelmiti ki, kendisinde mistisizm eitlerinin her nden de biraz vard. nk: nce, Derebeylik aktalite, hali hazr idi. Onun mistisizmi kanlmazd. kinci olarak, burjuvazi (kalb kyafeti ne olursa olsun) Osmanllk iinde, yeni, soyut ve mutlak: (Hrriyet + Adalet + Eitlik + Kardelik) "ark" ile yryecek olan Devrimini hi olmazsa bilinaltndan silemezdi. Kendine zg, laik mistisizmin derviliini yaamaya mecburdu. nc olarak, fakat yeryznde kapitalizm tam emperyalist zelliklerini kazanm, Avrupa'da mistisizm en son soysuzlamalarla ortaya kmaya balamt. Edebiyat- Cedide o dnya iinde, o evreyi kendine rnek bilerek, "Avrupa"ya imrene imrene douyordu. u halde, emperyalist dnyann o salgnlam esrarengizlik mistisizmine, aada tekrar greceimiz gibi- yabanc kalamazd. Mistisizmin evrensel cinsiyetle ilikisi pek o kadar rak deildir. Hatta denilebilir ki, mistisizm, evrensel cinsiyetin baa vurmas ve felsefelemesidir. Her ikisinde de kaynak ayn: Sosyal varln bir uurumun nnde durduunu gren her snf yarndan=lmden korkar; dne kamak ister. Ayn snf, iinde bulunduu bir bataktan bir trl kamadn grdke, durumdan da lmden korkarcasna rker; gemii, hatta mutlak yokluu, yakn Nirvana'y bile zledii olur. Fakat, gerek hayat adamn peini brakr m? O zaman bir kmaza kaydn duyan insan kmeleri, hi olmazsa hayalen imdiyi unutmaya abalar. Gemii idealletirir. "Zaman olur ki hayali cihan deer" der, gemii hatrlatan her nesneyi ve fikri fetiletirir. Bugnk Avrupa sermayedar medeniyetinin, Hindistan fakirlerinden, in Allahlarndan itikat (bo inan) ve teselli dilenen anlaylar gibi... Osmanl hayyerler, mparatorluunda Cahit'vari "Hayat da bir rejim yklyordu. Bu ykl grmemek iin gzleri kapamak, Fikret'vari "mr mumuhayyel"ler kurmak, gemi, uzak, geri veya uzak, geri olmasa bile, gelmeyecek ve olmayacak hayatlarda ve alarda snak ve teselli aramak zaruri idi.

Edebiyat Cedide,

neyi tatsa, zekasn

ne zaman

kullansa

idrakinin atlayacan anlyordu. Mistisizm, onu bu manen helak olma felaketinden kurtaryordu. nk, mistisizm, tecrbenin ve tecrbe yarat olan zekann dnda bir kavrayt. 2- Pesimizm (bedbinlik): mtiyazsz ve hatta imtiyazl Osmanl burjuvazisi -bu araya kk burjuvazi de katlr- sanki zorbaln kprnden, rpnlarndan o kadar rkm, sonunda kendi kuvvetinden o derece midi kesmiti ki, kendi pasifliini, kendi edilginliini grdke, evvela kendi kendine, sonra da -her kendi kendine gveni olmayanlarda grld gibi- hi kimseye ve hibir eylere inanmamaya kadar gitmi, herhangi bir gelecekten (istikbalden) hemen mutlak surette emin olamamaya mecbur kalmt. (*) te, Cedide'cilii Avrupal benzerinden Fransz eidinden, Rokoko devrinden ayrt eden inanmamak ve yarndan Rokoko devrinin Fransz bir belirti burjuvazisi bu az bedbinlik, yarna ok devrimci bir korkmaktr.

hamle iin mayalanyor, kendinde bir hz buluyordu. Edebiyat Cedide devrinin Osmanl burjuvazisi ne yle bir hamleye, ne de o hamle iin hazrlanmaya Cedid en inanmyor, kendinde herhangi bir hzn doacan ummuyordu. Edebiyatlk, ehvet ve para dei tokuuyla iftlemistisizmi + burjuva pesimizmi)nin akta derin (derebeyi

bir kara sevda gibi ifadelenii idi. Cedid edebiyatln birinci "orijinallii" buradadr. O mistik veya pesimist melankolizmin, hatta bizzat Edebiyat- Cedideciler iin bile ne musallat, ne kurtulunmaz bir kara koncolos olduunu Cedidecileri nasl (vaktinden evvel ihtiyarlam) birer "alil" gibi "geveklik: tur", "hastalk", "takatszlk", rehavet", "bezginlik: iinde F"canszlk" bunalttn

"sanki bir hastaneden gelir gibi" "zorla srklenen" birer yaral bunak haline getirdiini Cedide'cilerin en ilisi, en samimisi, (en kk burjuvas)
en

Fikret,

bir edebi "msahabe" (sohbedbinliin en doal gr-

'"'"Mnevverliin n

b y k belirtisi

bedbinlik,

m n e v v e r l i k o l m u t u . " (smail

Habip: A.g.e, s. 429)

bet)sinde ne gzel:

Denizin iinde bizzat yaamn denizi an-

lat gibi, herkesten daha doru ve daha ak nasl da anlatr: "Bir ok iir, der, Fikret, bir ok sanat, fakat hepsinde ayn rehavet, ayn zayflk, ayn hastalk belirtileri, ayn dertler. Hepsinde o takatsizlik. O canszlk! alnnn ateli dnceleri, den evvel kalbinin ihtiyarlam vcudunu zorla Hep gsn skarak, srkleyerek, yayn bozulmu ritmiyle vaktin-

alanna yle yaral ve strapl, sanki bir hastaneden gelir gibi kyor. Aralarnda sizi teselli edecek, size kuvvet verecek, sizi canlandracak, elinizden tutup kaldracak kimse yok. birbirinden beter, hepsi sakat, hepsi dermansz. Hepsi

VI 3. KARAKTERSTK: EKSANTRSZM

Eksantrisizm: Geldik, Edebiyat- Cedideciliin "u" orijinalliine, en aslna uygun, rneksiz tarafna... evresini beenmemek, yabanc hayranl, tercme ak, ireti ve alma duygular, yabanc ve yapma zevkler ve lh. Edebiyat Cedideciliin ikinci ve zl ayrt edici (mmeyyiz) zelliidir. Niin? Acaba, dertlilik, Edebiyat- Cedidecilerin srf kiisel zppeliklerinden mi? Asla! Belki, bizdeki ticaret burjuvazisinin daha ok yabanc Finans-kapital'e acente durumunda oluundan. Eksantrisizm zellii de, bundan ncekilere benzeyen ve onlarla yakn akraba olan iki derin sosyal kkten fkrr. 1 - S e p t i s i z m : Eer, melankolik bedbinlik gelecee inanmamak d e m e k s e , septisizm (phecilik) hibir eye inanmak demektir. 2- Dekadans: Dme, k, etrafnda kendisinden olana sarlp tutunacak bir eyciklerin bulunmay... Bu iki karakter, Edebiyat- Cedide eksantirisizminde birbirinin hem sebebi, hem sonucu olurlar. Osmanl mparatorluunda, stn kmelerin ekonomik, sosyal temellerindeki Dekadans slup ve manzaras, ister istemez yksek dnce ve edebiyat katlarnda da bir Dekadans slup ve manzaras yaratacakt. "1898 senesi sonlarnda, Ahmet Mithat, yazd bir makalede, Edebiyat- Cedide'yi Fransa'da ki Dekadanlarn yapmak istediklerini Trkiye'de tatbik ile itham etti." (Mustafa Nihat: "Metinlerle Trk Edebiyat Tarihi" s. 211) Eletiriye dayankl olmayan insan, kplere biner. nsanlar hasta yerlerine baslnca barrlar. Zayf insanlar, zaaflarna dokunulmasna dayanamazlar. te Edebiyat- Cedide'yi de zamannda kendi-

sine kar yaplm birok ithamlar iinde en ok ileden kartan bu "Dekadanlk" deyimidir. Mustafa tur." der/*' O zaman, her dakika kula kirite duran diplomat Nait, u ackl savunmay yapar: "Bu yeni edebiyata (Edebiyat Cedide), bu cehil olduu ve hamakat bu kudurtan eye bir ad koymak hayat lzmd; 'dekadan!' dediler. kulara gibi, Kargaya, kartala btn le yiyen kelimeye de tul Nihat bey ayn yerde Edebiyat Cedide bu kadar alay ve incitme iinde en ok bu kelimeden mteessir olmu-

Franszca

mev'uttu (Uzun mr biilmiti). (Dekadan sz uzun mrl bir ku oldu ve Edebiyat Cedide leini mi yiyordu denilmek isteniyor? H.K.) Gerekten yaad, geri sknt, irenti, bulant verdi. (Laf ne kadar dokunmu Edebiyat- Cedide'ye! H.K.) Fakat yaad ve yaayacak tarihte bir makam ibraz etti; Ufuneti ocuklarn vicdanna kadar gidecek; General Kambro'nun Vaterloo muharebesinde frlatt mehur nida gibi gelecekte, kulaklarnda nlayacak. Ve ilh..." ster Dekadanlk olsun, ister Dekadanlk alnganl olsun, her iki durumda da Edebiyat- Cedide, ann sosyal yapsndaki insan ve snf ilikilerinden ilham alyordu. Bunu, slogan; "sanat iin sanat" olan Edebiyat- Cedideciler bile, bazen, hele sonralar pekala fark edebilmilerdir. Alnlarna "dekadan" damgasnn vurulmasna pek yerinen Cenab ehabettin bile, hi de alay etmedii halde, bu damgann anlamn sezdiriyor. Edebiyat- Cedidecilere "dekadan" diyenlerden ac ac ikyet ederken, adeta: "biz birer canl ddktk, ve bizi ttren soluu toplumdan alyorduk" anlamna gelen u dnceyi yrtr:"son devrin buhran kalemsi Fikret'in" sanatsal gzyalar ile nihayetlendi:"Trklerin btn elemleri, Rbab ikeste iinde bulumu gibidir. "Gemitekilerin bir
n

Fikretin okur ruhunda hkran iirleri terk ettii miras gibi figanmz
(Filozoflar kar

geen devri siyasimize kar Milletin kusursuz isyandr. bize H.K.) lisan koyduk!
Buca) grltl

zerine te
yaplan

biz de hizmetiedebiyat

buse

(a.b..
Zaviyei

Cenab'n

Felasefe'sinde

tartmasnda, ken, yk

Edebiyat Cedide'ye atanlara Edebiyat

karlklar verilirk a d a r bmalumat

Filozof M a z l u m ; bir

Cedide'yi "avamn" anlayamayaca bykle sonra kar, avamn her z a m a n

nesne sayar ve " - H e r Evvel anlamaz kzar,

budur:

anlayamaz gler... " der.

miz!... skntsna

Kaderimizi layk ac

dimamzda bir slup

topladk,

zamanmzn Bir yanda

felsefi ekono-

aradk,

bulduumuza:

Dekadanlk

dediler." ("Zaviye"de edebiyat mnakaas) ykln sonunda yeni

mik, politik, sosyal ve edebi Dekadans; te yanda bu kp bir doua varlamayacan, nk o douu baaracak deerde bir yerli milli atlmn ortada bulunmadn gren septisizm (phecilik) karlkl etkileri ile her eyi sis, hayal, karanlk, uursuzluk klfna sokarken, mparatorluun stn zmre ve snflarndan hi deilse gemie en yakn ve bal olmayanlarnn gz nnde bir tek k kalyordu; retle, Avrupa!.. merakla, "OnlarAvrupa'ya kendinden karanlk bir yerden "Baklar o bir tutkunlukla keskin kreye dikildi." kl hay(. hayali bir kreye bakar gibi baktlar." gemi

Hbib: a.g.e. s. 587) Fakat Avrupa enliinin iinde de, Edebiyat Cedide'nin pervane kesildii meale Fransa idi: tifnun edebiyat sadece o zamanki Fransz yansmas oldu." (Keza, s. yle der: fikri terbiyemiz Fransz "Servebir edebiyatnn

588-589) "Hayat muhayyel" yazar Bizim edebiyat, tenkid, felsefe kitaplar

"Trk eserlerine hibir ey borlu deildik.

arasnda vukua gelmitir." Edebiyat Cedide'nin genellikle Avrupa ve zellikle Fransa taklidi oluu, bu edebiyat yapanlarn srf kiisel bir "hata"lar veya "sapklk"lar eseri midir? Cedideci niin "Fransz edebiyatna borlu" kmay, "Trk eserini" alacakl yapmaktan daha erefli sayyordu? Acaba Edebiyat- Cedide evresini hi mi anlamyordu? Yoksa "edipleri olaylar ve gereklik: szne mi "hayat yapan romanlardr" diye felsefeye takla attran Uakizade Halit Ziya'nn milletler karmaz!.." uyuyordu? Yahut Fnuncu stat"milletleri edipler yapar" slogannca, Servet-i milleti" yaratmak kavgasna m girimilerdi? Ne o, ne bu. Hl bu gn bile, aradan o kadar zaman getii le, rek, halde, bilinenin "Trk Teceddt Edebiyat "Metod"un baka "Serveti Fnun Keza) Tarihi" kaleme edebiyat alanlar binispetle tersine, bir ekline kurban gideevre

lar "Servet-i Fnun"dan -ala ala hey!- bir "Edebiyat- Cedide

zannediyorlar ki: Habip.

askda kald." (.

Fakat bu evreden kast nedir? Eer geni halk tabakalarnn oluturduklar evreyse, dorudur. Oysa, bir kere Edebiyat Ce-

dide geni halk kalabalklarnn edebiyat deil; ondan sonra, Cedidecilere kadar gelmi gemi btn toplumlarda hangi stn edebiyat, halk tabakalarna oranla "askda" kalmamtr ki?.. Edebiyat- Cedide'nin evresine yukardan beri az ok iaret ettik. Serveti Fnun'culuk o "evreye" oranla hi de "askda" kalm saylmaz. Tersine, Edebiyat Cedide, iinde doduu kendi evresinin en Ortodoks, en z inanl aklamas idi. Bunu anlamak iin "arpac kumrusu gibi d n m e k " deil, Osmanl mparatorluunun yakn ve ksa tarihesine, hayalet gstermeyen maddeci gzlkle bir bakvermek yeter. Ne gryoruz? Edebiyat Cedide'nin niin Avrupa'ya ve Avrupa'nn iinde de ola ola Fransa'ya hayran olduunun ekonomik determinizmini, yani gerek, akl alr, zihin doyurur sebebini: 16. yzyln ilk te birinde (1530) Fransa, Sultan'la kapitlasyonlar kuruyor. 17. yzyln son yarsna v a r m a d a n , yz Fransz gemisi harl harl Osmanl mparatorluu ile alverie girimitir. 1713 senesinde Fransz topraklarna 11 milyon liralk dou metalar karlmt. (See: Les Orgines du Capitalisme, Paris 1930) Ekonomik ilikilerdeki Avrupa Fransa'nn bu rol, arabuk st siyaset, askerlik, eitim, edebiyat ve ilh... yaplarnda da oyununu oynayacakt ve oynad: 1828 Mays 28'inde, Sultan "Nizam Cedid" yerine, Kanuni Sultan Sleyman usuldr diye "Tanzimat Hayriye"yi geirirken, Osmanl lkesinde Fransz etkinlii, Ali ve Fuad Paa'lar sayesinde alp yrmt. Hatta Trkiye iin "Ou autonomie ou anatomie: ya zerklik vermeli, yahut anatomi masasna yatrmal" ilkesini atan arlk Rusya's bile, Fransz telkinlerini Abdlaziz'e layk gryordu. 1854 Krm harbi, mparatorluu ekonomi ve siyasete tamamen Fransz-ngiliz (bata Fransz) vesayeti altna sokmu, yaplan d borlar alan bir yara gibi, Trkiye'de mehur "Dynuumumiye saltanat"n demi ve iletmeye balamt. (Eski "Dynuumumiye", yeni "Trk borlar"nn %60-70'i Fransa'yadr.) 1. Mahmut, 3. Mustafa, ilk askeri tekilat ilerinde Msy de Banneau ile Fransa hizmetinde bulunan Macar Baron de Tott'u kullanmlard. 3. Selim, Fransz hekimlerinden ald bilgi zerine "Nizam Cedid"i tekilatlandrd.

1840'da Reit Paa, bir Fransz diplomatna: "Biz, daima Fransa'ya mracaat ederiz, muhta olduumuz slahat gsteren odur. Islahatmzn ikmalini ve muvaffakiyetle neticelenmesini Fransa'ya borluyuz." Diyordu. (Ed. Engelhard, Trkiye ve Tanzimat, s.222, Trke'ye eviren Ali Reat, Kanaat Ktphanesi, 1328 stanbul.) 1856 "Hatt Hmayun"una dair, burjuva reformlarnn ruhunu gsterir bir bildiriyi Trkiye'ye yayan, 1867 Ocanda, Paris kabinesi idi. Sivil renim sahasnda ilk Avrupa'ya alm pencere: Galatasaray Lisesi, 1 Eyll 1868'de kuruldu. Ve "Bab-ali retimin Trke olmasn istedii halde, Franszca retim lisan olarak kabul edildi." (a.g.e., s. 228) imdi anlald m niin: "Serveti Fnun edebiyat sadece o zamanki Fransz edebiyatnn bir yansmas oldu", ve neden "Trk eserlerine hi bir ey borlu" olmayan Edebiyat Cedide'nin "terbiye-i fikriyesi Fransz edebiyat, tenkid, felsefe kitaplar arasnda meydana gelmiti"? unun iin ki; 1- Yukardaki olaylarn akladklar sebeplerle, Trkiye'de Avrupallama demek, Franszlama demek oluyordu, Osmanl mparatorluunu Ekonomik ve Politik sahada yar smrgeletiren Avrupa kapitalizminin bayraktar, eli bayrakl rnei, Fransz sermayesi idi. Edebi, sosyal Avrupa etkinlii de Fransz etkinlii gibi oldu. 2- Trkiye'de Avrupallama, tam anlamyla Avrupallamadan, yani memlekete Bat ekonomik iletme ve ilikilerine uygun Bat politik ve sosyal kurumlarn kurmaktan ok, bir Avrupa ve Fransz etkinlii altna girme, Avrupa ve Fransa'nn samal olma sz konusu idi. Onun iin Trkiye'deki burjuva anlamda deiiklikler, kapitalist karakterdeki reformlar, genellikle Avrupa ve zellikle Fransz sermayesinin karlarna gre, dardan dayatt nesnelerdi. Henz Avrupa kapitalizminin Trkiye'deki basit ve gsterisiz araclndan yukarya kamam olan Osmanl burjuvazisinin, bu deiikliklerle, reformlardaki rol hemen hemen "armut pi azma d" diyen, gene "arac" bir pasiflikten ileriye geemiyordu. Mesela: Trkiye'de eitim, mezhep, memuriyet eitliini, yabancya serbest tasarruf hakkn, ticaret kanunu ve mahkemelerini kuran, vakflar mlk haline sokan, kredi fonsiye,

bayndrlk, maden orman, belediye, bte, iltizam yerine vergi temellerini atan esaslar, Osmanl mparatorluundaki Trk veya Trk olmayan bir Burjuvazinin, u veya bu ekilde, bilinlice ortaya atp, urunda dvt sloganlar deil, Paris kabinesinin Sultan hkmetine dayatt bir "bildiri" idi. Hayatnda hi (yapc) aktif olamam, Avrupa ve Fransz sermaye aslannn Osmanl nfusunu atr utur yerken, kyda, kede brakt dkntlerle geinmeye alm bir yar smrge bezirgan burjuvazisi d n n . Memleket ynlarna kar bir Fransz'n, bir Piyerloti'nin duygularndan daha duygulu veya baka trl duygulu deil, Abdlhamit devrinin gemi azya alm mutlak hkmdar despotluunun gericilii altnda, derebey ve emlak sahibi snflar ve kodamanlarla dei toku derdine dm. Byle karmakark stn snflar alam iinde doacak bir edebiyat, Avrupa taklidi, Fransz yapmacnn yapmac olmaz da ne olur? O alamn kendi devrimci atlm, sfra doru dk, yaratc ve ilerletici hz yok.. bekliyor. Btn pasiflii (edilgenlii) eylemsizlii ile, her eyi Avrupa'dan, Fransa'dan veya gkten bekliyor. Fakat Fransa, sadece onu uaklatrmak isteiyle reform yapt iin, o efendisinin hayran, bu reformun belirliliinden, determinizminden phede. Acaba bu reform ne; nasl olacak? Bu genel ykl altndan kurtulunabilecek mi? Bu bir. kincisi: Ah! u ayrcalkl Franszlara ne mutlu, dnya batsa umurlarnda deil. Ayrcalkl olsaydk da, Fransz olsaydk!... (*) Ve bylece, Edebiyat- Cedide (Dekadan+Septik) bir ekzantirisizim edebiyatdr.

*) Berlin Ayn

anlamasnn

62.

maddesi:

"Her

milletten

Avrupa ve

ve Asya Osmanl

Oslke-

manl topraklarnda ler. sinde haklar bulunan tasdik

seyahat

eden

Hristiyan

din

adamlar

dier ziyaretizikrolukorumak

hukuk ve karlar ve ayrcalklardan y a r a r l a n a c a k l a r . konsoloslarn ve klnmtr. politika memurlarnn k u t s a l din

gerek yukarda

nan a h s l a r v e g e r e k m a h a l l i

kurumlarn ve hayrevlerini

VII EDEBYAT-I CEDDE "BATI"CILIGI: KOZMOPOLTLK Peki ama; ekli ne olursa olsun, Edebiyat Cedide'de hibir orijinallik yok mu? Var; ekzantirisizm orijinallii... Bir soru daha: evet, hem hayr. nk, soru soyut ve mutlak bir itiraz. Sanki batllama diye, deimek nedir bilmez, ei bulunmaz bir cevher var; her kim ki o cevherin neresini, nasl isterse istesin, bir kere istedi miydi, o kimse ileri, iyi, gzel, yksek bir hayr yapar. stemedi mi geri, kt, irkin, aa bir su ilemi gibi... Bu krn deneini andran itiraz, postunu deitirip baka klklarda da ortaya kabilir... hatta; "Quassi-escientifique: szm yabana bilimsel" derinliklerin derinlikleri de olaan ilerdendir. Buyurun; Bay smail Habib'in de bir diyecei var, Edebiyat genci yaratmasaydlar, biz o gen olacaktk." Cedide'nin yaratt hasta-gen-ruh kln krka yararken der ki: "Eer onlar o (Keza, s.593) Niye?... Niyesi yok; haber veriyoruz; bu budur. Grnte bir eit sade suya Determinizm tiridini andran bu yarglama, gerekte Determinizmle dpedz alay etmek, iyiden iyiye derviesine bir Fatalizm batana svanmak; bir "Armoni-Preetablie: nceden kurulmu ahenk" mantsndan mteriye bolca sunmak deilse nedir?. sa'nn doumundan bin yl nce gelmi smail Aleyhisselm'n "kalbel"dan beri izilmi alnyazs "Levhi Mahfuz"u u ekzantiriklik dediimiz ne de olsa bir batclk, bat uygarlna susay, batllama deil midir? Hem

veya srailoullarnn "Tabtu Sekine"si ile, Bay smaillerimizin bylesine (tarihten) anlaylar ve (kendi kendilerinden) pirelenileri arasnda bir ayrm aranp bulunabilir mi?.. Hayr, tarih "olsayd, bulsayd" ile atlatlamaz. "Onlar olmasayd biz olurduk" enisinde bir "szde determinizm" mant ise, kerte kerte Evalsyon ("evrimcilik"in) miskinlik felsefesine kerte kerte anak amaktr. Herhangi bir olay gibi, (Edebiyat Cedide) olaynn aklamas da, ancak o olayn sebeplerini bulmak, nasl olduunu gstermek demektir. Onun iin biz, Edebiyat- Cedide'yi yle; "olmal m idi? Olduu iyi mi oldu kt m oldu? Olmasayd ne olurdu?" gibi "deli samas" veya ocuk oyunca sorularla tartaklayacak deiliz. Oldu... etki bizden pek uzakta olmad, hemen hemen bir dl kendi kendimize sorabiliriz; o, ar temizde olduu iin, bize de etkisi oldu. Hi olmazsa bu bakmndan aratrrken, bize Baty amad m?.. Edebiyat Cedide'nin Bat ile bir ilikisi var m? Bir deil, bir ok var. Peki, niin ona batllamak diyemiyoruz da eksantriklemek, ekseninden kopmak damgasn basyoruz? unun iin ki, O zamanki Trkiye'nin nnde bir tek Bat (yksek rejim) vard. Bu Bat, "tm" olarak benimsenilecek bir rnekti. Geri artk Bat'nn iinde bir Bat, bir de Batck belirmiti. Bu yarlp belirmelerin ortasnda patlak veren atmalar yamand. Ama, bir balang iin, o rnek biricik kaldka, o rnek olduu gibi, btnl ile alnabilirdi. "ya hep, ya hi" ii idi. rnekten yalnz olmama bir paracn, dndrmek, mesel srf "salon"u almak, teki baka ekonomik, politik, sosyolojik sorunlar "hi olmam" saymak, gln bir soysuzlamadan kapya kmazd. Nitekim, aksi dava bile doru idi. Ayn rnein srf ekonomik (veya belli bir rejimde, daha da cansz olsun ve sz dinlesin tabi diye, srf teknik) snrdan paralarn sokmam alrm, teki tututurucu veya yangnl kltrel ve sosyolojik paralarn kontenjana tutarm, ieri sanmak, ya pek bayat medrese Batniyatlna batmak, yahut burnumuzun direini kracak kadar yakn modern sofizm (veya alaturka faizm) kmaznda bocalamakt. Edebiyat- Cedide her ne kadar asaletle bulamak ve elemek isteyen bir bezirgan burjuvazinin edebiyat idiyse de, z

gene burjuva edebiyat idi. z derebeyi ideolojisi olan softa skolastii ile el ele veremezdi. Sonra henz iin ardndan srklenip gelecek patlangc ciddiye alacak kerteyi sezememiti ki, modern demagojiden, faizmden akar almazlk etsin. Ya ne yapacakt? te, iin en etrefil yan buras idi: nk, -be hey! mkanszlk, ve ey! tarihi Edebiyat- Cedide teki, zaruret, sen ne kat yrekli eysin...

nc, ilk ve son kk (Bat enliini, ekonomisi, sosyolojisi ve kltryle birlikte almay) gene hi mi hi beceremeyecek bir durakta kalakalmt.. Senin Bat uygarl dediin peynir gemisi deil ki, lafla beri getirelim. Sevgililere ithaf edilecek bir iir "mr muhayyel" deil ki, Edebiyat- Cedideciler bugnden yarna, kalemleri ile bir rpda izitiriversinler. Yoktu ite!.. Dnya Emperyalist kodamanlarnn "kazma gibi dileri, krek gibi trnaklar" karsnda, yar smrge Osmanl burjuvazisine, komprodorluktan (ltfen izin verileni alp, ba st etmekten) bakaca bir ekonomik varlk yoktu; Arslan paynn krntlarna katlanmaktan baka trl bir geim ve kazan yolu yoktu. Avrupa burjuvazisinin tarihte gsterdii ihtill yiitliini, hatt tasarlamak iin bile, eriyen ve ken Osmanlln Cedide anda ne ekonomik, ne de politik hibir olanak yoktu. Onun iin, edebiyat bu yokluun ala kurban oldu: Bat uygarlndan da ala, ancak kapsndan bakmasna (ltfen

izin verilen) Spritizmac salonu ald; ve edebiyat diye de, o Dejenere (soysuz) salonunun Spiritizma masalar altna dklen sefahat krntlarn pt, bana koydu. Edebiyat- Cedide'ce "Batllama"nn -gerek bir uygarla doru atl hz deil, - bir "Eksantirikleme" oluu, daha ok u iki dinamizmle ilikisine gre idi: A- Edebiyat- Cedide ann Trkiye'si iin "batllamak" ileri bir depreniti. Edebiyat btn batllk iddialarna ramen ve hatta, -bsbtn enteresan taraf bubizzat o batllk iddialarndan bile konak konak, a a geri bir depreni.. yahut, daha dorusu bir "yerinden tedirgin olu" oldu: nk Edebiyat- Cedide gerekten "zahmete" giriyor. "rahatsz" oluyordu. B- Batya yneli ileri bir depreni olunca bu deprenii temsil eden ister ekonomik, ister politik, isterse sosyolojik, isterse

"esiz" herhangi bir "olay" aktif (yapc) olacaktr. Edebiyat Cedide boylu boyunca pasif bir symtom (hastalk iareti) gibi kald. nk, onun yapt "batclk" psrk bir alakgnlllk, mezeleme 1bir kozmopolitlikti. Kendine inanmamak (insan inanmayacak kerteye dmeye grsn, onhie saymaktan Psrk alakgnlllk:

bir kere kendine

dan sonra i) kendini beendirmek kaygs ile, kendi gibilerini, ortal (evresini) ve hele kalabalk ynlar doma, batl nnde bir eit tapna varyordu. Edebiyat- Cedidecilikte Bat, dnyann corafyaca bir semti, toplumun zenilecek bir kona olmaktan kyor, fetileiyor, putlayor, Tanrlayordu. Bu psikolojik durumu, bu ilenmeyi, o dnemde yaam olanlar yle anlatyorlar: "Nefsimize aaya 2kadar, Taslak ve gryorduk." (. kar Garpl imanmz karsnda kaybetmitik. kendimizi ok kk Kendi realitesinden Franszca 430) Padiahtan ve naiz

Habib, a.g.e., s. 429) kozmopolitlik: frlayp renen, de-

kmak, azn ak kald yabanc rnekler karsnda zenti duymak Trke yamyasslamak: bir zul, " kelime a.g.e., s. konumay sosyetelere girenler, Trk'm

meyi bir ayp sayyorlard." (.H. nasyonal olabilir.

Bir insan fikirce niversal olabilir. Bir kimsenin ideali EnterFakat henz yar smrge anda yaayan bir kolektivite iinde yetimiken, o kolektiviteden olmay bir "zul" bilmek, ya derebeyce sinik bir mmetilik gericiliinden, ya da Edebiyat- Cedide vari tatl su baka Frenkliine benzer bir nedir?.. kozmopolitlik soysuzlamasndan

VIII EDEBYAT-I CEDDE DV: HOROZ DV

uras doru ki, Edebiyat- Cedidecilerle kartlar arasnda bir atma, atmalarda hatta bir hayli arpma olmutu. Fakat, bu devrimle gericiliin dvn aramak "kzn

altnda buza aramak"tan daha bouna olur, zira byle bir ey yoktur. Bu arpmalarn karakteristii iki tanedir: a) Bu arpmalarn ynlarla ilikili bir yan yoktur: Halk karakteri sfrdr. ki oligarinin oligarisi (ayrcalkl aznln aznl) arasnda bir gd-gdklama... Kalabalklarn ruhu bile duymaz. Kozmopolit burjuva zppelii ile derebeyi serdengetilii arasnda; salon tkrldml ile medrese hamsofuluu arasnda ipipillh, sivri klh bir klik sava. b) Konu mu dediniz? Her eit dnce kmldannn kann kurutacak bir formalizm. Style (slup) "kapsnda" drt dolanr, stilden daha aay inmeyi hi mi gze almam; stilden derin bir sosyal nesne de "var m imi, yahut yok olmu" umurunda olmayan bir psikoloji derbederlii, konu lmpenlii... O denli bir ayaklarn yerden kesilii veya Franszlarn dedii gibi, o kerte bir "kelleyi yitiri" (yerdre la tete) rine batman batman ta kartr; ki (klik atmas + formalizm dv) urunda orta a skolastikle"Kafiye", "Terkip", "ml", hatt "Blheves hatt bu kelime oyunlar, "Tercme" ve ilh. gibi formalizm kmazlar

(yanardner) meselesi" adn alan

kelime oyunlarn dahi yar yolda brakan harf (evet, u bildiimiz ecc bcc ckleri konu yapan) harf oyunlar: "Lmelif harfi... meselesi"!... "Kafiye, yeni terkipler, ettiler. Bu Bat eserlerinden fikirler alma bahisbir lerini mdafaa seneler iinde matbuat leminde

ok iml Arapa du."

mnakaalar, lmelif harfi, Nihat,

klsiklerin blheves Metinlerle

tercme gibi Trk

edilip

edilmemesi, olTarihi:

meselesi

mnakaalar

(Mustafa

Edebiyat

s.210) Her ne olursa olsun, "fikir alma", "klasiklerin tercmesi" gibi nesneler de var, diyeceksiniz. Alnacak "fikir"leri, Sentetik kitabn ikinci parasnda greceiz. Fakat aman, sizi, ii baya ciddiye alr gryorum. Cedide bunlardan ortaya atm deildi. Ama, Hayr canm, hayr: "lf ktlnda Edebiyat budahi birisini sonunda bir kara varmak iin asmalar

mak"t. Srf ve yalnz bu konularda bile konsekan, hedefli davranabilmi olsayd, -yeni milletleen bir kmenin dil erginlemesine yarad diye- Edebiyat- Cedide'yi "yasl bamzn pasl tac" yapmay ne srebilirdik. Oysa bu sorunlarn dahi; "Ekserisinin neticesi olmadan, a.g.e., s. bahis 212) beynin iinde geen (yani Beyini baka eylere dallanp budaklanmtr." (M.N., Bilinen alaturka up giderken,

kalem grei;

toplumun beyine geirdii) dnce, duygu ve dilekleri konubir alevlenite; Toplumu yle dursun, bile bir yana atarak, habire "senin kann altnda gzn, benim gzmn stnde kam var"dan balayarak, "benim yourdum ak, seninki kara" gcn "zemzemle ykanm" saydracak ak perev "Sulukule" melodi ve senfonileri... Toplumun dibi, alev alev atee konmu kazan gibi kaynarken, konu ktlna kran girmi gibi, byle birbirlerini en sahte "kurun"larla "kalaylayan" Tartaren d Taraskonluklar ("atc" avclklar), ksr didimeler, yalnz ve yalnz konu korkaklklar ve aka sava kaaklklardr. ki kampn da asl konudan d patlad, iki kamp da sarpa saracak bir arpmadan tabanlar yalad vakit, byle az dala ile birbirlerine gzda vermekten baka kar yol bulamazlar. Edebiyat- Cedide ann Osmanl derebeyi ile Osmanl burjuvazisi, Devrim konusu karsnda bu durumda idiler. Onun iin, iki kamp da birbiri karsnda bir hz gsteremediler. Bu yzden de Edebiyat- Cedide tartmalar, pasif bir az dalandan ve kaldrm dedikodular didimesinden baka bir ey olmad. Artk ortada ciddi grnen biricik durum; terleyen ve terleten bir meddahlk (u mahalle kahvesi komikli-

i),

zamann

keten

helvaclarn

hi

de

yerindirmeyecek

haldrdak bir manili laf ebelii idi. Biz bu denli syledikten sonra; niin - k a l d ki sayfa ve zaman ldrmek bahasna da olsa- onlarn kendilerini de azck dinlememeli? Perde alyor. yat grei yapyorlar. Kartlar: Lmelif frakl ve Lale fesli salon "kavuklu oyuile kuzguni cbbeli, ak kavuklu Medrese elense ediyor, Edebite o cmbl veya Cedide'nin yakasna numdan ufak ve enstantane bir sahneceiz bize: Edebiyat- penesinin var gc ile yapan Mehmet Cell, usta bir cami hatibine gereken, softaca bir dil aklyla haykryor: "Aman duruyorum lamiyye'den bir hi bahi yarabbi!.. sanmayn, birisinin buyur. ne Ulm szn eserini Diyniyye'yi bile kanaat okumadan H.K.), byle lyenfde ne (sakn uykendisi budur. gzden eden yevmi isterler, Felsefei shayatn kullarna ya-

geirmeden cahil

olduuna hidayet Orada

katiyetle

Yoksa dekadan

halleri

mandr!..

kakavan..."

Gryorsunuz ya, yobazlk ise "yevmi lyenfa"dan ve "Ulm Diyniyye"den kap aarak giritii halde, bizim o "canm" Edebiyat- Cedide'den basbaya daha -szgelimi yerindeyse"materyalist"e koyuyor sorunu: "Hayat"n drt elif miktar bir "hi!" olmadn tepine tepine savunuyor! Edebiyat- Cedide'nin bu derece kartlar karsndaki durumu nedir? nceden inceye gzden gemi bir salon grgsn reklam eden isterik afakanlar geirmek.. Tip: Bay Hseyin Cahit. Serveti Fnun adna sylyor. Eletirilen, kar tarafn yazd kadnla ana bir hikaye: fina Bir vapurda Hele bir Madam, anlalan tanyan, bir mi birka m - n e bileyim?- gen, yanlmyorsam oluyorlar. bir tanesi - b i l m e m Celal Bey'in kendisi mi?- Mehmet adls belki, kadna tm balta oluyor. Ancak - h i brakr m?- B.H. Cahit, Mehmetiin kuyruunu yakalamtr. alafranga yaam (dikkat!) Bize ustaca zerre olayn bir gz krparak, olmaaman! tetik davranmamz salk veriyor: "Mehmedin madn, nasz tarzna btn kadar bilgisi ayrntsnn binaenaleyh

bulunacan

hatrdan

karmaynz"

diyor.

yle ya... kacak.

Hanyay

konyay akmaz andavalllar gibi kalaPekala!. Durun bakalm ne

kalmak iin pekitiriveriyorsunuz;

Gel zaman, git zaman - h a t t a zaman bile oka gemiyor sanrm- Mehmet olacak, (belki de randevu falan almt ama, daha karga bitini yemeden olur mu ya?) gnlerden bir gn, Derken tan yeri aarr aarmaz, Madamcann evine damlar. (Ben anlatamyorum, siz hikyeyi B.Cahit'ten dinlemelisiniz.) efendime syliyeyim, ne oluyor ne bitiyor kim bilir; Bay Hseyin Cahit'in gzne - V a y ! - madam dekolte kl ile ilimez mi? -Hy!..- hi byle ey iitilmi, grlm deil - a z bir kar ak- Bay Cahit arp kalyor. Amann: "Yanl grlyor zannetmeyin, (diye, allahaknza size evet bangr bangr baryor Bay Cahit) madam Alber dekolte,

dekolte bir kyafetle (grdnz m bir kez, biz bu saygsz erkenciyi Mehmet sanmtk. Oysa ki meer..) Hayri'yi karlar" imi... Daha siz u Edebiyat- Cedide'ce "maiete zerre kadar vukufu" olmayan Hayri veya Mehmet'e mi, yoksa "btn ayrnt" ve plaklyla karnza douveren madam "albeni"ye mi bakacanz kestiremezken, teden Bay Hseyin Cahit, gsne namlusu iki karlk zal bir haner saplanyor veya yumuak gerdann kanl bir pene trnak batra son al basar: "Hayret! Hayret! Deyip, baka der. bir bahse geeceim. Ve sanki boylu nk boyunca bouluyorum." (a.g.e., s.206) batra skyormu gibi

srt st dp baylr, perde de iner... Anlayl ve anlatml "kaba Trke"de "sidik yar" adn alan bu eit monologlara "dv"m dersiniz, yoksa "horoz dv"m? Evet, aydn bir ideal gtmeksizin, hedefsiz, anlalmaz bir sr "ekstra-tuhaf" veya "ultra-lyenfa" rpnmalar, ypranmalar, sramalar, oradan oraya kamalar, koumalar arasnda: "Lonanda Baron dv idin attan dtn hikaye edersem Alber dekolte" hangi (tanrnzn Baron'u tanr msnz?" eidinden bir "Madam ile; "Febieyyi li rabbikma tkezziban" pekliine tunimetlerini inkar edebilirsiniz)

tulmu "felasefei islamiye" karnaval; Uzun szn ksas, "alaf-

ranga maiet" gtgdaklamalarna karlk "ulmdiniye" kokariko! lar... Btn bunlar (devrimle, gericiliin savamas, ne mnasebet!) parlak birer horoz dv deil midirler? e bakn ki, gene kendi kendime soruyorum: Bizim gibi tarihin maddeci deterministleri, horoz dv apnda da olsa, her sosyal gte, bir sosyal anlam grmezler mi? Hay hay! Grrler. Ve biz de grrz. Bata dediimiz gibi, Edebiyat- Cedide'yi anlamsz ve sama Bunca (abes) bir "fantezi" sayp gemiyoruz. mrekkep ve soluk tketmemiz de

hep onun iin deil mi? Dorusunu isterseniz, horoz dv de en sonunda bir dvtr; hem de o hayvancklara gre biteviye bir "meydan s a v a i d r . Gelgelelim bizim iin, insanolu iin glntr; Rlativizm (izafiyet) sorunu. Onun iin, eer insanlar, insanca dv, insana zg devrimci dv, horoz dvne: Sosyal atmay, Eflatunvari frazeolojiye (laf ebeliine) bu insanlar, pek ciddi bir sava verdiklerine ve formalizm (mutlak ekilcilik) sylevciliine kardrrlar, dejenere ederlerse, inanm (yakn komu kmeslerin) horoz kabadaylarndan kat kat fazla ve yerinde olarak kahkaha oyuncana dnmezler mi?

LK SENTETK KTABIN (KISALTILMI) KNC PARASI IX EDEBYAT-I CEDDE TPLER VE KATEGORLER "Edebiyat- Cedide" ile "Edebiyat- Atiyka" ma kimler arasnda oynand? Kald ki bu man her iki takm da "Turhall hep bir halli", Yani birisi "kei" ise, tekisi "koyun" olsa da, bu birbirine gereke bulan kimseler, hangi sosyal kategorilerin "lakrd hamal" oluyorlard? Buna yukarda az buuk dokunmutuk. Ama, geerayak yaplan bu stnkr dokunular neyin nesi idi? Belki de kart. Daha duru ve daha elle tutulur olalm. Edebiyat- Cedide kahramanlarnn sosyal kategorilerini aratrrken, ktklerini ve birka gbek atalarn kartrmtk. Gene yle bir yoldan gitmek, hem sylenileni monotonlatracak, hem dinleyenin can kulana kurun aktmak olacakt; dolaysyla da bouna zora girmek demekti. in kestirmesi ve kolaycas u; Edebiyat- Cedide ve Edebiyat- Atiyka kategorilerini bir yerde hazrlop bulamaz myz? Evet bulduk. Cenab'n Zaviyei Felsefe'sinde; hem de istediimizden mkemmel bir biimde bulduk. Bilinen 1908 Merutiyet devrimi olunca, "kz lm" ve Cedide ile Atiyka iin de "kavga bitmi"ti. Geri "Fecri Ati" ad altnda Edebiyat- Cedide'ciliin, bir eit lmden sonra dirimine gidilmi gibiydi. Ama bu "fecir" de bir "yalanc tan"dan (fecri kazip) daha ok gereki ve daha az aldatc olmamtr. Onun iin, Merutiyet'ten sonra Edebiyat- Cedide iin artk tas tara toplayp, br dnyaya gmekten ve gider ayak da gemii hakknda yle toptan "muhasebe" yrterek, alacak verecekleri tasfiye etmekten (likidasyon) baka i kalmamt. Bu "revizyon"u ve likidasyonu yapmak onuru, daha sonra bs-

btn baka eit, baka janerde bir yordam tutan Cenab'a der. yle sanyorum ki, Cenab iin iinde bulunduu iin, iyzn hepimizden iyi koyar. Dahas var, Cenab bu Edebiyat- Cedide ve Edebiyat- Atiyka ekimesinin bilanosunu "otuz yllk kanl korku!"sundan yakay syrd; "iinde yaadmz halde vatana kar iimizde bir nevi hissi hicran, tarifi imkansz bir (burada Edebiyat- Cedide'cilii tutarak, alkanlkla "vatan" da bir kokonaya evirircesine H.K.) Azab vuslat (a.b..) (vuslatn Osmanlca'da bulumak ve kavumaktan daha derin bir anlam vard. H.K.) ve firkat (kavuma)" besler idik yollu - a d liye dilince,- "Mevvelen (kaamakl) itiraf"lara giritii; ve hele "namussuz hkmetin tabakat fezaheti" diye haykrlarn, artk her kaldrmda bedavadan ucuza alnp satld bir ada: "Devri dilray Hrriyet"te yapyor. Onun iin, bu yapt bir zeletiriden ok bir "inkar" veya "vasiyetname" dahi olsa, gene aslna pek uygun ve adamakll enterasandr. I- Edebiyat- Cedide ile Edebiyat- Atiyka Mahkemesi: Zaviye Sahnede bir: "Filozoflar buca=Zaviyei Felsefe" var. Cenab "Filozof mazlum" sfat ile bucan organizatrln zerine alyor. Ve "Zaviye"ye gene kendisi, (air Ali Rait) ile birlikte daha alt kiiyi aryor. Bylece bucakta "felsefe"den sekiz tip boy gsteriyor. Dedik, bu sekiz tipten bizzat bata gelen ikisi, Cenab'n iki varlnn ta kendisidir. Yalnz, ayn Cenab, ilkin toplantya "arc" oluyor: "Filozof Mazlum". Bir ondan sonraki toplantya "arlan"da gene Cenab, ama bu sefer air Cenab: "air Ali Rait" dorusunu ister misiniz? Ortada Cenab'n da demek istedii gibi, Cenab'n kiilii yok. Edebiyat- Cedide kendi ann getiini aknca, ii "Mazlum Filozoflua dkyor: "Feylesof Mazlum" oluyor. Ve boyunu posunu kendi aynasnda yle gryor: "Bir dalda durmaz: dnme dolaba, yel deirmenine, topaca, kreyi arza benzer; dner, lyenkati (durmadan) dner, fikrince sebat bir nevi nemattr (durmak, bir tr lmdr) ." "Vazifesi alemle eylenmektir" "Zelzeleye raks, frtnaya kahkahay hava, yangna ate bayram der."!.. Ne gzel portre deil mi? tam "filozof Edebiyat- Cedide" Ama, dnyann dndn grnce beyni dnen, etrafnda

deiiklikler olunca kendisi de ferfelee evrilen Edebiyat- Cedide felsefesi... Bu dn ve deimeler belli ki ona pek dokunmu; eskiden sinek usa "kanl korku"lar geiren, namussuz hkmet"in karsnda "arpac kumrusu gibi dnen" ve havay kararm grse; Karadeniz'de btn gemilerini frtnaya kaptrmasna katmer katmer yas balayan, bir szle pek "tasal" olan Edebiyat- Cedide, imdi apanszn "mamumiyet ile belhati hem mana bulur." (Tasal olmay kakavanlk sayar) O denli ki; "vazifesi alemle hukuku eylenmektir; itikadnca istihza ak erolbab zeknn tabiyesindendir"; tanyabilirseniz

sun Edebiyat- Cedide'yi! te Cenab ehabettin'in tantrd bu yeni Edebiyat- Cedide (Literatre Nouvelle) felsefesi, imdi kendi kendisini bile tefe koyup alacak kadar septik septik (ikilli ikilli) dingildeyecektir. Bir zamanlar iir deyince yalnz "tasal"l anlayan, imdi ise -hekimlikte "cinneti maniyay inhitat: folie maniague depressive (kknlkl lgn delilik) adn alan- psikozun ilk melankolik aamasn atlatm da, manyak (lgn) aamasna girmi gibi, yalnz ve yalnz alayclkta iir arayan, "Mazlum" Edebiyat- Cedide: "Kmrclerle gazetecilere varncaya kadar her snf halkn kulp tekil ettii" u "Devri dilaray Merutiyet"te "hkemay hazirai Osmaniye"yi perdeleri bir "perakende" yaamaktan indirilmi, gayri z subh muntazam kazip kurtarmak (yalanc iin "zaviyei felasife namile bir mecmai ukala" ayor: "Siyah aydnlnda uygun); kukusuz afak) salon, datlm Cedide koltuklar" "Ruh"una Diyojen, Yunan atan

(siyah+yalanc + anarik sonra siniklerden kn

Edebiyat-

"Diyojen'in kara kalem bir resmi" (Bu (kelbiyundan) balad olandr. gelene Sinizim ada,

toplumunda

geene

kaldrm dervilii ve demagoji dilenciliidir. Burada iki "dekad a n s n bir affinitesi: kadar kan cisim, Birbirini ekii mi var?); ortasna mhlanm kafa) kuru "yerden tavana iki apraz kol kafa." Bunu yaaynann

kemii arasnda bir kadid (iskelet, yuyor ve "ite zaviye!.." diyor. Biz bu anlatma

zan Cenab, "kafa" sznden sonra birbiri stne iki nokta kohi bir ey katacak deiliz. Yalnz bu an-

latmn sonunda gelen "iki nokta birbiri stne"den sonra yle diyeceiz; "ite Edebiyat- Cedide!"

Bu sylenenlerden anlyoruz ki, zaviye, gerekte Edebiyat Cedide'nin "ahret"deki "Rzu ceza (ceza gn)" mahkemesidir. Fakat Edebiyat- Cedide mahkemesi olduu iin, bu mahkeme nce bir "salon"dur; ondan sonra alacakaranlktr. Diyojen: Mahkeme bakan, iskelet; bir "salon edebiyat" olan Edebiyat Cedide zne uygun gelmek iin bir "boy aynas" stnde armha gerilmi Edebiyat- Cedide ruhu veya "har neir" olmu Edebiyat- Cedide'dir. Mahkemenin dinleyicileri yok gibi bir ey; zaten Edebiyat- Cedide bir oligarinin kendi arasnda alnp sylenmemi miydi? Toplanan sekiz kiiden "Diyojen-Mazlum"u Edebiyat- Cedide avukat (isterseniz savcs, hakimi deyin. Zaten hepsi birbirine karr.); "skelet -Ali Reit"i de Edebiyat- Cedide'nin kendisi sayarsak, teki 6 kii, ayrcalkl oligari iinde seilmi 6 rnek tip: jridir. Madem ki Zaviyeyi mahkemeye benzettik, "dava"nn iyi anlalmas iin benzetmemizi kesmeyelim: Bu davada birbirine atan iki taraftan birisi Edebiyat- Cedide (air Ali Reit), tekisi Edebiyat- Atiyka (Hasan Vacid). Yalnz unutmayalm, bu mahkemede de ayn zamanda "davac" olan "kad" Filozof Mazlum (yani Edebiyat- Cedide felsefesi) ak gzlk etmi, davay yzde be yz kazanmak iin, air Ali Raid'in (Edebiyat- Cedide iirinin) "zat mniyanelerini zaviyenin hizmeti kitabeti tavzif" eylemitir. (Yksek katip kiilii ile, zaviyenin katipliini stlenmitir.) ("munzur dahi ahit" gibi bir ey). imdi, mahkeme bakan: (Edebiyat- Cedide felsefesi), savc veya sekreter: (Edebiyat- Cedide iiri)dir. "Ol mahkemenin hkmne derler mi, demezler mi adalet?" artk biz orasyla uraacak deiliz. II- Edebiyat- Cedide ile Edebiyat- Atiyka'nn kendi tipleri: 1- (Bir kutup), air Ali Rait (Edebiyat Cedide): "Trke'yi ancak, ay, yldz, bulut, mehtap, deniz, bahar, iek, blbl, terane, aiyane, kelebek, gl, muhabbet, cnan, diyebilmek iin renmitir. Zumunca baz elfazda (szler) (a.b.. H.K.) bir yaz musiki (mzik gizlentisi), bir tri hafi (gizli koku) varm; kelimeler varm ki, birer strei beyan (bildiri yldz) imi." "Veznleri dk iirler sylemek, ona dmeleri kopuk redingot giymekten daha ar gelir. Belki ruhu asrdan beri

efail tefail ile ahzu ts (al verii) vardr." Ve bylece tanklatrlan Edebiyat- Cedide "yelerin alklar" arasnda tavus kuu gibi szlerek koltuuna oturur. 2- teki kutup "gazelseryi bi hemta" (esiz, rneksiz gazel okuyan) Hasan Vacid (Edebiyat- Atyka): "kendisini tanyanlar acaibi seb'ai alemin (dnyann yedi harikas) sekizincisidir, derler; kt ve mrekkep sikleti dahili vezn olmad (arla katlmad) halde, yirmi okka kadar gzel yazmtr." "Fuzuli'den Ak mer'e varncaya kadar btn eslf aray (gemi airleri) da okur. " "Asar gazelser zeman hazrn drt asr gerisinde topallayan bir divan efendisinin nkte ve kinaye ile akalamasdr. airimizin dima rusumat emaneti kimyahanesinde (o zamanki, Edebiyat- Cedide'nin en Kompedan grnd yerde, "rsmat"-Dyunu Umumiye- Fransa'da) tahlil olundu. Bereketi elfaz ile gayet safi kaht efkrdan mrekkep imi (ak fikir ktlndan ibaretmi)." Edebiyat- Atiyka'nn bu tanklatrlnn ardndan; "kahkaha ile birlikte alk koptu." ki kutbun karlanndaki ayrl gryorsunuz ya; "hakimler bilcmle davalarn muhakemesinde ve hkmnde mstakil ve her trl mdahaleden azade olmak" gerekirken bile, Mazlum hakim, Edebiyat- Cedide'yi sadece "mrekkep hokkasndan gne karmaya uraan", "mrnn nihayetinde parmaklarn yoklad zaman serveti mevcudesi olarak belki biraz kat ve kuru yaprak rayihas (inanalm m? H.K.) bulacak." diye tokatlar yollu tatl tatl okarken, Edebiyat Atiyka'y Rsumat raporuna dayanarak "laf bolluu: bereketi elfaz" ile "dnce ktl = kaht efkr", akas, beyinsiz gevezelik sayar; "nesir okurken kuyu krn, nazm okurken bostan dolabn" andrr, "kse gibi bulak, yapk", "bir kere gzne ilitiniz mi size bakar bakar, skncaya kadar, bulant verinceye kadar" ve ilh. gibi "edebi" iltifatlarn batanda boar. "Efkr umumiye"de yamandr: Edebiyat- Cedide'yi (air Raid) sadece "alk"lar, oysa Edebiyat- Atiyka'y (Gazelsera Vacid "kahkaha ile birlikte alklar!" Gazelhan ile air birbirleriyle kediyle kpektirler; birinin ak dediine, dieri kara diyecektir; bunda aacak ve bilinmeyecek bir yan yok: air Rait (asl Edebiyat- Cedide): Vacid'in okuduu bir gazele byk altndan srtarak (nim mtebessim) gne gibi

kyamete kadar zekay beer stnde rei beyan..." diye alay eder.

parlayacak bir atepa-

Filozof Mazlum (sonraki Edebiyat- Cedide felsefesi): Rait'i tamamlar: "Evet, atein!.. Furun [frn] gibi, bad smun [sam yeli] gibi, hatt stva (ekvator izgisi) gibi, cehennem gibi atein!.." (sonra Vacit'e dnerek) "Moner, sana rahip Knayp'n usulile tedavi bilmai [sulu tedavi] tavsiye ederim; kanna biraz serinlik gelmedike yazdn iir olamayacak." Gazelci Vacid: (Edebiyat- Atiyka): tekiler kadar rtl olmasa da, onlardan ok daha soukkanl ve realiste karlk vermekte hi de geri kalmaz: "Evet, malum siz Edebiyat- Cedide taraftarsnz. Lisann kolunu budunu krmadka insan size kendini beendiremez. " "Sizin yazdklarnzda bizim iin bir hiyeroglif tarihi edebiyatmzda asar hazra bir istilay garaib devri tekil edecek (edebiyat tarihimizde, imdiki dnem, garipliklerin yaygn oldu devir olarak geecek)..." Ve u sz ile kendi an ne gzel anlam grnr: "imdiki iirler hep manasz." III- Edebiyat- Cedide ile Edebiyat- Atiyka'nn sosyal zmreleri: Vacid (Edebiyat- Atiyka) ile Raid (Edebiyat- Cedide) iki dv yiidi gibi karlayorlar. Mazlum (Edebiyat- Cedide'nin 1908 devriminden sonra ald yeni felsefe) btn "hak e m l e r gibi tarafsz deil, tarafl bir hakem olunca, teki be tip "filozoflar" kimlerdir? te bu be kiiciin sfat, zl bize Edebiyat- Cedide ile Edebiyat- Atiyka arasndaki didimenin kimler arasnda getiini ak ak gsterecektir. Edebiyat- Cedide ile Edebiyat- Atiyka man seyreden be tip unlar: 1- Narsis (kendi gzelliine ak) Monbey (Pomata Rza) 2Osmanlcada ariblleiylivennehar denilen bir "mirasyedi (Mantar Nuri) 3- "Ayak takm"nin dilince "anasnn rekesi" adn alan dedikoducu diplomat (Nait) 4- Alman mostral bir topu kaymakam (Sermet) 5- "Aleme verir talkm, kendi yutar salkm"larn daniskas bir softa (Hoca Tevfik). Zppe+ayya+diplomat+softa + asker... bu be tipi daha bylece ayrr ayrmaz, hi kuku duymam ki, yukardan beri anlata geldiklerimizi zenle gzden geirmi olanlarnzn hep-

si: "dur ben syleyeyim!" diye ne atlacaktr. Fakat, kalem Firavun'un asas gibi- benim elimde olduu iin, anlatmak ve "sylemek" imtiyazn kendime ayracak ekilde tiranl nasl yapmayaym? Sizin de pek iyi anladnz eyi, imdi bizden dinlemee katlannz: Bu be tip iinde sosyal kategori bakmndan blm buluyoruz: 1) Zppe+Ayya blm, 2) Diplomat+asker blm, 3) Softa blm.. bu ble tersinden balayarak, bize anlatlanlar dinleyelim: 1- Edebiyat- Atiykac: Derebeyci tip: I- "Muhterem Hocamz Tevfik Efendi": "Dardaan sarkl", "iki etekli" tipik bir "pikin". "Her dahil olduu mecliste bir mnakaa kaps aar; Muhasebede bir iki saf kyas dizer, kyaslar birka safsata ile mineler." "Biraz mantk ve bir hayli arlatanlktan terekkb eden bu ene, Yeil tulumba kraathanelerinin kahraman mnazaras kesilmitir. Tevfik Efendi diye tanyanlar Mttefikan (hoca yamandr) derler". "Hazretin" bir (Cenabhak taksiratmz affetsin dnya yle deiti ki gnah alelekser levazm itimaiye srasna giriyor) deyii vardr ki can dayanmaz." Hoca bu. Bu Hoca hangi sosyal snf veya zmreyi temsil eder? En Ortodoks derebeylii deil mi? Evet. Her ne kadar hoafna giden modern "gnah"lar "alelekser levazm itimaiye srasna" soktuuna baklnca "dnya d e i i kl i i" n i anlam grnse bile, skolastik mant, keramet taslayan arlatanl ile o, ancak koyu bir antika gericilik direi olabilir. Bu diree kim yaslanabilir? Her halde Edebiyat- Cedide deil.. ve olsa olsa Edebiyat- Atiyka yaslanabilirdi. Gerekten; "Hasan Vacid Bey'den Meseleyi iftitahiye olarak bir gazel" istendii ve Vacid de "cebinden kard mavi renkli uzun bir kad aarak "atein" redifli bir gazelin dokuz beytini kemali takti ile oku"duu zaman, "filozoflar"dan kimi gler, kimi dudak bker ve filozof Mazlum "btn kmrcleri, sobaclar ldrtacak bir eseri nefis..." diye alay arlatrr iken, Hoca Tevfik ta iinden kopan "tasdik"ini basar; "Hakikaten ate zebanane!" Filozof Mazlum bsbtn ierleyerek, "yenieri arklar yenieri kyafetinde dinlenebilir. (Hoca'nn yenieri andakinden farkl bir kyafeti olmadnn farknda deil filozof. H.K.)"

"Edebiyat kadime taraftarl llere teneffs sna yapmaya benzer" sulamasn savunurken Hoca Tevfik Efendi: lllnden bir nebze dahi yitirmeksizin "dediini dedik" eder: "mamafih inkar etmeyelim; Asar eslf ayan hrmettir (Eskilerin devri saygya deerdir)." Ve filozof daha da ileden karak "manasz iirlerin manas odur ki nzmlar budaladr" dediinde, Hoca "bahsi deitirmek" ister gibi yapp Mazlum'u paylar: "Filozof, sende pek ac szlsn." 2- Edebiyat- Cedideci: Para + asalet tipleri II- "Pomata Rza Bey" + "Mantar Nuri": Edebiyat Cedide eer bir ruh ise, bu iki tip: (Narsis Monbey ile Ayya Mirasyedi) o ruhun inkarnasyonu (ceset'lemesi)dur. Yukarda, gelinlik bir kk hanm ve damatlk bir kk bey zerine konumutuk. Bu iftten birisi "Serveti Saman=Zenginlik", tekisi "eref an = n" taycs idi. Pomata ile Mantar aa yukar byle bir ifttir; Edebiyat Cedide ifti". Yalnz bir yanlla yol amam olmak iin hemen syleyelim; Edebiyat- Cedide anda kadn "namahrem" idi, byle "aleni mukamat" oturumlarnda pek boy gsteremezdi. Onun iin Zaviye'nin "eref ve an" ile "servet ve sman" tiplerinden, -hatta "pomatamz erkek rolne km bir aktris kadar gzel" (Bu trnak iindeki sz Cenab'ndr!) olsa da- o tiplerden hi birisi kadn olamazd. Belki Cenab'da, bu boluu doldurmak iin "krktk" Mantar'n karsnda sahneye bylece efemine (kadnlam) bir Pomata gzeli karmay kanlmaz bulmu. Ancak bu durumda da, bu tip gerek bir "Aktris" deil, tersine -o zamanki alaturka sahne usulnce- "kadn rolne km bir aktr"dr. A- "Pomata Rza Bey": "Moda gazetesinden frlam bir kostm modelidir." "Kblesi ayna, mabedi tuvalet masas, ibadeti kendi hsnne perestitir (kendi gzelliine tapma). Tavus kuu gibi tyleri ile mbahi (vngen) bir cehil, kck bir akl stnde kocaman bir gurur." T a m Edebiyat- Cedide a n n . "gelinlik" diyecektim, oysa "damatlk" bir - k k hanmefendisi" deil tabi- "kk beyefendi"si. Geelim. Veya isterseniz, bunu Levantenlemi bir borsa yldz sayalm. B- "Mantar Nuri": "Daima bir iki iesiyle az aza yaamasna mkafaten kendisine bu lakap verildi." "Salar Straz-

burg ye

biras,

gzleri

Metaksa "Nuri'nin

konya merak

renginde,

nazar

ispirto

alevi gibi parlyor." dalmaktr."

bir tirbuon

gibi her ie-

te size, babadan kalma varn younu "dayanr m ie"ye ve ieyi de "kediye yklemi" olaca suratndan belli, tngr elek, tngr sac nl olacak bir soylu). "Masa" + "kendi bir yarm deklse (nerede ise snfndan bir "kostm" + "Ayna "Bir=Servet + Demek: kendine peresti" + Saman

Edebiyat- Cedide = Kategori a): cehl" + "Bir gurur"

Kategori b): "Bir iki iesi" + "Bir=eref an" + "Konyak" + "spirto" + "Bir tirbuon." Her ikisi de Edebiyat- Cedide yanlsdrlar; Edebiyat- Cedide ikisinin sentezidir; Edebiyat- Cedide'nin anas "servet ve saman", babas "eref ve an"dr. Yalnz, belki bu aile kurumunun gerei, "eref ve an"n da, tm Edebiyat- Cedide ann "aile babalar" gibi, karsn (servet ve samn) sevmekten hi geri kalmad halde, gz gene arasra darya kaymyor deil. Edebiyat Cedide'ye kar "aile sadakat" daha ok "ana"da (servet ve samn = burjuvazi) grlyor. Ve ikisi birden Edebiyat Atiyka'ya atp tutuyor: Pomata Rza: (Hoca Tevfik "sr eslfa ayan hrmettir" der demez, atlr) "Evet bir vasiyetname gibi!. mstehasat izlerim). Bendeniz e'ar gibi telakkudemayi sar atkai fikriye, kavrar ve (Sze beyan kalemiye

ki ve temaa ederim (Bendeniz, eski airlerin antika fikirlerini fosiller galerisi gibi bir bedi vard. anasr dir. ni Adeta iinde mzehanedir." Mantar (esiz) Onlara Nuri: ve karr) idiler. elfaz gzel mihverini, kafiyeden Bendenize hudut gibi ve gelir." "Eski airler birer kahraman eyay mevcudeden, kelimeler) btn gelirdi. kafiyecismaRuhlarnda ilham ve Her divan bence edebi

eyay hariciyeden ziyade (unsurlar) ruhunu, elfaz ve

ve kelimat (laflar ve kelimei merkezini kafiyeden tekil

fikir gelmeden,

hayal gelmeden, eden

Nazmlarnn

mekkel bir alemi gayr hututu (hatlar)

yaarlard. solmu, islenmi

eski iirler eski fotorafiler gibelirsizlemi

bi sararm, glgelenmi,

3- Yukarya Yapk: Orta Zmre tipleri Fakat hepsi bu kadar deil. Bu iki kme, Edebiyat- Cedide ile Edebiyat- Atiyka didimesinin "balca snf" ve "zgc"drler. Herhangi bir savata; her "zg"n mutlaka bir "yedek g", "yedek kuvvet"i bulunur. Bu "yedek"ler teki snflarn ikisi ortasnda bulunur ve ikide bir, ilerine geldike belli bal snflardan birisine doru sallanrlar. Zaviye'de tedbir olarak bu "yedek"ler bulunuyor. [Dedik ya, bucak zaviye oynatt tarihi oyunun gerekten panteon'u "Tanr bucaadr.] Yedekler: ki kk burjuva aydn tipi: 2- Asker aydn. 1- Diplomat aydn

Yedek No. 1- "Diplomat Nait Bey": "Bir gz daima amed odasnn (Babali'de) anahtar deliine yapktr. Burnu esrar kokusuna doyamaz, dii maymuncuk gibi her kilidi amak ister; dima vkel dedikodularnn mevi'di telkisi (buluma yeri) olmutur. Zevki byklerin hayat hususiyesini tahkiktir." Karakteri; (Anahtar delii + maymuncuk=Hayat hususiye esrarnn kokusu + dedikodu) denklemi olan bir tip ne ie yarar? "Hususi esrar" adn alan (anahtar del i i) ni, (dedikodu) denilen maymuncuk ile amaya, zel hayat karmanyolacana veya haili, hahal esrar yankesiciliine ve ilh. lh'ye deil mi? Evet. Peki, btn bu drt ba mmur marifetler, sosyal kategorilerin iine gelir? kimin, hangi

nce gzlerimizi kapayarak yle bir kural ortaya atabiliriz: 1- yle bir (veya birka) sosyal kategori ki, siyasi iktidar mevkiini eline geirmemi, 2- yle bir kategori ki, iktidar mevkiindeki snflar ile sk fk bir alverii, girdisi kts, onlardan arlacak bir kar vardr. Bu kategori veya kategoriler hangileridir? Bir ordunun veya devlet iletmesinin mteahhitliini, bir maden veya bayndrlk iinin imtiyazn kapmak, bir "kapal zarf" veya "ak arttrmal" ihaleyi, iine geldii gibi kapattrmak, btn bu ve buna benzer iler iin lastikli kanuncuklar, kaamakl nizamnamecikler, iki yzl genelgeler kartmak ve ilh. gibi "tezgah"larda "bezi" olanlar deil mi? Bunlar Edebiyat- Cedide "Ruh"unun inkarnasyonu (tecessd) saydmz iki tipten daha ziyade birincisi, "Pomatal Servet ve sman"drlar. Ve bu "Pomata"lardr ki, kh

yalvarmal bir kayrma, kh rvet yedirme, kh ise aktif veya pasif antajlar caktrlar. Byle ile "ar yerine kr" sloganlaryla ne yapp karunlaa"amedi Pomata-Krunlara, yapp

odasnn anahtar delii"ni glkle veya kolayca aabilecek bir "maymuncuk" bulmak gerekir. hususiye iin dedikodularmn Bu "maymuncuk" ise, "hayati "esrar" kumkumas ise, yedek ampiyonu,

"Diplomat Nait Bey"in ta kendisinden baka kim olabilir? Onun Edebiyat- Cedide'nin "a" kategorisi, tencere glerden "yedek no. 1" onun yuvarlanp kendisini bulmu kapadr. Bir daha, onun iin; Diplomat Nait, Edebiyat- Cedide tekkesinin iman btn dervilerindendir. Yedek No. 2- "Topu Kaymakam Sermet Bey": ynde, gol paay (d bir eyi boynunu (reis, resmi si top syleyiinde taklit eder, tecrbesi, gibi gibi rap! hatta baknda hemen ve onun glnde hemen fazla dik rap! "YrFondereksik pivas musikiaralar, Ser-

manzarai hariciyei Gol paadan bir taburun Sermet bey

grnn) varsa bakan) sesi, tr kolalanm

hviyetini benimsemitir. tutar, yrr, daima hayat fikrince "Nobel,

bir eyi azametidir.

kesintisiz bir geit Tren, (ykm Vayt Hed, dolay

telakki eder. Krup... mucitleri (efkar

Sermet Bey'in barut kokusudur."

medeniyetin

Armstrong, silahlar) met Bey:

btn bu edevat taziz edilmeli! Bu askeriyesi

tahribiye

nazariyatndan

yolundadr!)

hretini kazand."

"Bu taklid azamet", bu "kolalanm" psikoloji, bu "inkitasz geit resmi", bu "top ve barut medeniyet"?, bu "efkr askeriye" ideolojisi su gtrmezcesine bir "eref ve an" nderlii deilse nedir? Hem de teki "servet smn"la sarma dola olmu bir nderlik: Amstrong ve Krup derecesindeki kodaman "edevat tahribiye" kapitalistleri ile kucaklamann, emperyalist "mucit"lerini "taziz" etmenin (kutsamann) ne kazanl bir i olduunu akyor. Yalnz Naid'le Sermet arasnda, Fransa ile Almanya Para ile arasndaki kadar bir bakalk var: Diplomat Nait alafrangadr,

tipik Fransz yapmac, Franszlarn o nl "koromp:

satn alnr" memurlar "ayarnda"; kaymakam Sermet, Alman dockerleri (Fonder Gol) "apnda"dr. Bu bakalk, d ilere gre bir iblm deildir; ieriden her iki "Yedek No"larn sosyal durumlarndan, snf ve zmre tandanslarndan ileri geliyordur.

Genellikle de;

btn

modern diplomasiler ve zellikle

Fransz

diplomasisi nasl z burjuva karakterinde ise, diplomat Naid tpk ylece baldr. inanan Sermet ise, tersine OrtaaYenierivari) militarizmi snglerin ile burjuva ucundan blouna Edebiyat- Cedide "kompleks"inin "kategori: a"sna

Silahlarn kutsallna lemeyi baka (ya

dan beri "kolalanm gibi dik" duran derebeyi hiyerarisi "ilerbenzemesin: bir yerde arama"yan

karm, modern dnyada yalnz yaamay deil, Erk (iktidar) srmeyi de bilmi olan, dnya emperyalizmine kronometrik zorbal reten Alman dockerlerinin Trkiye'deki - b e aa, on yukar- benzerlerini; yani Edebiyat- Cedide kompleksini (b kategorisi)ni "eref ve an" "kutlu" klar. Onun iin, Naid katksz Edebiyat- Cedide hayran iken, Sermet takntl ayrcalkl (eref ve an)n, bir Edebiyat- Cedide sempatizandr. Tpk komprodor Osmanl burjuvazisi ile ana fina olan

bu ana finelikte gizli takntlar teyelledii (eref ve an) kategorisi altnda "derebesrekli bir burjuva liberalizmini tat-

g i b i . Szn ksas: gz krpmndan)

yi"dir; askerlik de zlnde yle; militarizm hibir zaman (bir daha mamtr. Asker znn bu gbek ba, kaymakam Sermed'i nce Edebiyat- Cedide'nin (kategori: a)sna ve dolaysyla de tevekkeli Arap dememi: Yedek No. 2, bir yandan "Kll ey'in yerci ilaslh (her ey aslna dner)", -aslna feodalizme eker.Cedide'den, durmakszn "Edebiyat" tartmasnda: Diplomat bi'lerin, ruz, Nait: "Birka yz seneden nnde kemali ayaa kalkacaz; beri Nef-i'lerin, hayretle eski diz dahilerimize Natarihi Edebibilmem ssl kimlerin kyokukulanr durur. Bu sebepten, bakarz

snaym diye abalad Edebiyat- O zaman

artk yorulduk,

edebiyatta kor; muslu Bu

trbeler gstereceiz" diye bu

haykrr ve

yat- Cedide'ye "Dekadan" diyenleri bilgisiz kakavanlar yerine "Bu yeni edebiyata, komprador) cehl ve hamakat kudurtan eye dediler." En sonra bir (na"dekadan: (dekadan)lnda; stn bir ad koymak lazmd. tabiri garip (Dekadan) gibi ehliyet

simsar

hasedin

asmak istedii sahtekar bir namuslu fab-

paftas idi ki,

gen debaya

(edebiyatlara)

rika markas vallah" eder.

(a.b..)

hizmetini ifa

etti"dankl mensur..

dvle,

"ey-

Kaymakam

Sermed:

"Manzum,

ben btn Asar her iki ta-

cedideyi seviyorum" (yollu

"ne i yansn,

kebap"

rafn da lastiklice "btn Asar Cedide sz ile gnln ettikten sonra); dayanamyor, militarofeodal=askerce derebey damar ona leri houma bir msran lerden uncaz gitmiyor. altnda bir tlatyor: "Yalnz mstezadlarn yeni ekiltulnde bu, bana (uzunluunda) ccelerle devSekiz santimetre tabur gibi garip

ksack iki kelime:

mrekkep

grnyor."

Hatta topunun bu atlarna sinirlenen (eref ve an deil) "servet ve smn" Pomata Rza kendi kendine "mrldanarak" yle haykrr: "Zavall kadna edebiyat hazra, muasrlarmzn her trl inti(eletirisine) hedef oldu."

X EDEDYAT-I CEDDE'DE: DNCE, DL VE RUH GERL'* 1 1- Dnce kabzl: Yukarda sylediklerimiz, Edebiyat- Cedide'nin hi de bir Devrimci hz baaramadn, hatta Edebiyat- Atiyka ile olan dvlerinde bile bir dedikodu didimesinden teye gemediini gsteriyor. Ama, tersi dava da dorudur; Edebiyat- Cedide Devrimci olmamakla kalmaz, ayrca gerici bir akmdr da. Bir zamanlar patlayc bir madde gibi kendisinden kanlan, imdi modalam bir balon gibi, herkesin gsnde takl duran u "Devrimci"lik anda, bal bana bir edebiyat ekolne "gerici" damgasn vurmam, bir modaya uymak istediimden midir? Hayr. Onun iin, hemen u "gerici" ile "devrimci" szlerimin yanl anlalmamasn dileyeyim. Gzel sanatlarda, bizim bildiimiz Devrimcilik kriteri, sanatn byk ynlar sar ve coturu derecesidir. yuramayan coturmayan kalyor, kendi Halk ynlarndan kopuan, oliHalk sarmayan, halk

garik bir aristokrasi iinde tekelleip kalan, sesini halka dubir gzel sanat gericidir. sanat demek, Gerici ynlarn kabuu psikolojisine kuruyor, btn yabanc

iinde bzlyor, bir sanatn

kaklayor, karakterleri

bakalayor demektir.

bundan ibaret deildir; ama "halka doruluk" karakteri, phesiz bata gelen bir Devrim karakteridir. Edebiyat- Cedide dncece "halka doru"muydu? Ne mnasebet!.. Halit Ziya'nn ksa biyografisini gen Trk rencilerine armaan eden bir edebiyat profesr, sanki bu sorumuzu, tkrldm bir duygululukla nceden sezmi gibi;
n

Bu

blmn

byke

bir p a r a s " A r i f e t a r i f g e r e k m e z " diye a y r l p ,

bir

kyya

atlmtr.

"Milli hikayedendir, yalnz sefil, biare halkn teessrlerini, ruhunu tahlil ve irae (gsterme) manasn anlamyoruz." (Sleyman evket: Gzel Yazlar, s.109) Gzel, doru. Bunu yalnz alaturka edebiyat profesrleri deil, zellikle Edebiyat- Cedide'de hi anlamyordu. Nitekim, Bay Sleyman evket, kendi anlamszl kadar Edebiyat- Cedide'nin "biare halk" ile uramadn anlatmak istiyor. Kald ki Edebiyat- Cedide'nin deil aresiz halk dnmek, "Genel olarak" herhangi bir dnce ile ba pek ho deildi. Onun ba, sadece, bazlarnn Akdr, bazlarnn Ikdr dedikleri nesne ile dolu "name"ler tayan posta gvercininin ba gibi bir bat. Edebiyat- Cedide'nin "dnce" ve "fikir"den ne anladn, gene en iyi anlatan, can yolda ld zaman - b i r kere "yeri" tepesi stne alp, gklere dek kacak, sonra da gkleri yamacna alp tekrar tepesi aa, yerlere inecek derecede* -beyni atan ve yas balayan koca ozan Abdlhak Hamit olmutur. "airi Azam", dnce iinde, adeta btn Edebiyat Cedide hesabna: "Fikirdir, kmamaldr demem. kamaz bir halde bulunmaldr." (Mukaddemi Makber) "ktm semavte hk ber-ser, ndim semavt ile beraber." Duygu olarak duyduu -besbelli- pek iten... iinden geldii oranda da parabolik bir gzelliktir; airin beyninin ne fena attn g s t e r i y o r . Fakat, ite o kadar. Dnceler, insan bilgileri ve gereklikler alanna gelindi miydi "ve dahi duralar". Hangi semavt? Kuran'n "zerlerindeki ge bakmyorlar m ki? Onu biz donattk. Onda hibir yark yoktu." (Kaf sresi, 7-8 ayet) dedii gkler mi? "O, gkleri grdnz vechile direksiz yaratm, yere de sizi sarsmamak iin (!) (Edebiyat- Cedide dehalar gibi) ulu dalar koymu." (Numan sresi, 10. ayet) Teorisi mi? Niin bizde niversel bir yazc, acunun okuduu bir air yok?" diye debelenenlere verilecek karlk buradadr ve aktr: "ark cephesinde yeni bir ey yok!"da o n d a n . Yeni, insancl ve orijinal bir dnceden hz almayan bir sanatn evrende bir yank yapmas olur mu? Siz bir dncenin kmamas ile, kamaz olmas arasndaki ince ayrl buluruz diye kafa atlataym demeyin; bu du-

rum Edebiyat- Cedide'nin mr boyu ektii, -Osmanlca deyimi ile,- bir "nkibaz fikri"nin tam syleniidir. O uzun upuzun Hissiyat "ishali kelam" (sz srgnleri)ne karlk, Edebiyat- Cedide acnacak derecede bir dnce peklii, bir "Constipation ideologiques: dnce kabzl" ile kvrand, durdu. 2- Dil etrefillii: Demek, ak ve duru bir ideoloji apnda halka doruluu veya halka dorusuzluu Edebiyat- Cedide'de aramayalm, nk belki de bouna yorulmu oluruz. Edebiyat- Cedide'de, yukardaki didimelerinde de grdmz gibi, en ok formalite, ekilcilik ve tren buluyoruz. Edebiyat ve iirin elle tutulur formu, biimi nedir? Szler deil mi? Acaba szlerinde, azndan kan lkrdlarda olsun, Edebiyat- Cedide artk "halka doru" demeyelim de, herkesin anlayabilecei bir dil kullanm mdr? Ne g e z e r . Osmanlca Trkesi, slm (Arap+Acem) uygarlnn patenti altna girmi bir Trke idi. Osmanl Trkleri ideoloji bakmndan Kuran'a, psikoloji bakmndan ehname'ye uydular. Osmanlca'da bilim dili Arapa, edebiyat dili Farsa oldu. Fakat halk ozanlarnn, saz airlerinin, hatt Yunus Emre gibi fakir dervilerin dili yle dursun, saltanatn stn tabakalarna zg, stn edebiyat dili bile, Osmanlln dou ve al alarnda Trke'si bol bir dildi. Buna en gzel rnek, dou Osmanlca'snn aheseri olarak bugn bile, kalabalklar iinde adeta Ouzlam, mbarekleip kutsallam kolektif bir ritimle yaayan Mevlt'n dilidir. Geri sonra sonra, uzun dekadans, basamaklarn birer birer inmeye balayan Osmanl mparatorluunda, dil de Bizans ayarndaki btn k ve kokuu saltanatnn dilleri gibi, gittike daha fazla bir ekilde ynlarla konumaz olmaya balamt. Gn geldi ki - h a l k n deil- sarayn, soyluluun ve stn kltrn Osmanlca'snda, Trke'yi mumla aramak gerekir oldu. Bu dil, artk Osmanlca bile deil, yaayan halk dili dnyas ile btn al veriini kesmi, bir dejenere argo olmaya yz tutmutu. Ancak, Osmanllk iinde yeni bir burjuva snf tredike, bu snf Osmanl derebeyliine kar kendi varln salamlatrmak isteyip, bu isteini az ok devrimci bir dilek biiminde bilincine, konsiyanna kardka, halk iinde kendine yardmc bir yank uyandrmann elbet bir yolunu arayacakt.

Nitekim uzun zaman aramad da deil. Biz burada rneklerin tarihini yapacak deiliz. Yalnz en son Tanzimat, uyan diyemezsek bile, yarm uyan (Beynennevm velyakaza) konana karlk den ve Edebiyat- Cedide'ye hemen bir dl uzak Selef olan inasi ekoln anacaz. Bugn bilmeyen okur yazarlar, pek azdr ki, inasi ekol Edebiyat Cedide ekolnden epey daha "eski Osmanl" olmasna ramen, dili, kendisinden daha "gen" olan "yeni: Cedide" sfat ile adlanan Edebiyat- Cedide'nin dilinden, eer birka kat deilse, herhalde bir hayli lde daha Trke (yani daha az Arapa ve Farsa) idi. Ve onun iin diyoruz ki, konutuu dilin halk diline yaknl bakmndan, Edebiyat Cedide bir ilerleyi deil, gerileyi izer; bir aydnla kmaz, bir karanla gmlr. (*) Hatta bizzat Edebiyat- Cedide'nin kendisi bile, Trkenin kolunu, budunu ne derecede krdn, dilde yapt gericiliin apn yalnz anlamakla da kalmyor, ayrca saklamaya bile deer bulmuyordu. Alaya uradn grdnde; "onlara, lisann kolunu, budunu krmadka insan kendini beendiremez" diyen Edebiyat Atiyka'c Vecid'e filozof ruhu Mazlum (Edebiyat- Cedide'nin ta kendisi) u karl veriyordu:
n

"Bir

kyya

attmz"

karlatrmalarda, kendisinden

Edebiyat-

Cedide'nin

17

sEde-

znden 8-9'unu, T a n z i m a t Edebiyatnn tuk. Yani biyatndan Fakat, Edebiyat- Cedide, 8 bu kere d a h a sayca

17 sznden

1'ini a n l a l m a z b u l m u -

bir dl n c e g e l m i bir O s m a n l iki

a n l a l m a z bir n e s n e ! nitelike g z k e n fark ksmda top-

bir f a r k . A r a d a k i

layabiliyoruz: 1- T a n z i m a t Edebiyatnn ca" tarafndan, lalr g e l i r l e r . trnden olduu zarde baa kalmaz, "Emri vecih vlgarize edilmitir; "teraide" onun szlkleri slamidir. beri ehirli B u s z l k l e r " C a m i " ile " H o uzun y z y l l a r d a n Edebiyat- halk i i n d e T a n r dili o l a r a k k u l l a n l m , bir T r k ' e " d a h a " i n s a n c l " v e a n ise, en horoz tmez, Edebiyat gn batmaz mesel: gkurduydiliyle,

iin " O r t a Bu

Cedide szlkleri yzden

lflardr.

Tanzimat

zre m n a c a t v e i b a d e i emvate kulak cr iken nlei

lazm" derseniz, -bu anlar; gavki hezre

6 szden

5'i A r a p a

halde gste lna

bir " o r t a T r k " d e n i l m e k i s t e n e n i

ayn T r k ' e "Get iken bin bile

guidar olmu" d e m e m i z e kuku

bu szn; "gezip t o z m a d a l d r l m l e r l e llere yakn kabarttm." anlamna mi? geldiinden sizin kardnza hkmetmez

makszn, z

2- kinci gemez, klklar lk:

nitelik f a r k t e r k i b l e r d e d i r . T a n z i m a t E d e b i y a t n d a kalplam terkibler vardr: Edebiyat- Cedide'de grlmediktir, " H k nini h e m de "Yedi kudret, ise t e r k i b l e r i n hem

o k kere iki s kre-i lem, says hesapsz, gi-

zatilhi,

serv-simin" gibi. hem gider. b i.

i l e r i n d e s z c e " l k " , " d rt l k" ler grla "Edat namei rikkat f z d u n

mezar",

drtlk:

G e l de a n l a !

ruh

"Evet kolunu budunu krdk. (a.b.. H.K.) Fakat lisana bir verdik: bir helecan, hayat koyduk." (Cenap . "Edebiyat") 3- Ruh Soysuzluu:

Bu "ruh + helecan + hayat nedir? Yukarda iaret ettiimiz Edebiyat Cedide z; Panseksalizm + Eksantirisizm + Melankolizm. 1- Panseksalizm (niversel cinsiyet): Gecenin titreyileri ancak "gzelim" ile ba baa "serbeser" dinlenilir: "Gel bu akam da serbeser gzelim ihtizazat leyli dinleyelim." Gecenin titreyii dediin nedir? "ta uzaklarda, ite bir piyano dinle ey yarim, ite alayan o" O, kim? Madem ki uzaklarda bir mzik alnyor; bu -alaturka ut, mut olamaz- piyanodur. Madem ki geceleyin, alayan bir sesle alnan piyanodur, onu alan, zarar yok, ne denli "uzaklarda" olursa olsun, biz Edebiyat Cedide dinleyicileri iin anlam, hele sylemesi hi zor deil, "O", "bir kadn"dan bakas olamaz; "Ta uzaklarda, ite bir piyano: Onu bi phe (kukusuz ve ikilsiz) bir kadn alyor"dur. Ama nasl kadn? "Edebiyat Cedide'ce" kadn, melnkolik kadn, dul kadn: "Tellerin lahni inkisarile hangi metruke byle eleniyor?" "Lkneti elhan: Ezgilerin kekemelii"; "Nediymei heyecan: birlikte iilen kadn heyecan"; "desti - r a e d a r : Tiril tiril titreyen el"; "Vcdu leyl: Gecenin teni"; g -siyah: Kara kucak"; "Ag -leyli- triyk: Karanlk gecenin kuca"; "rtia mest: Kendinden gemi titremeler"; "mest-i huzuz: Kvanla kendinden geme"; "cn - b e l e b : Canu dudaklarna gelmi"; "Bakyyei halecn: geriye kalan yrek arpnts"... gemi ols u n . demeyelim mi?. 2- Eksantirisizm: (kendi dingilinden kopmak): Bu dnyalara samayan, o denli gocunan ne yapar? nden cinden uzak bir "Yalnzlk kuruntusu" ile iini eker, veya "yalnzln soluk alna" can atar.'*1 Bu yalnzlkta ne vardr? Bir dip, kuyunun dibi gibi bir "dinmilik ile dolu dip" vardr. Byle kuyu gibi durgun ve dingin bir yalnzlkta ne var? "nsann cann ektiren yokluk rengi = rengi czibi adem". Niin "yokluun rengi" o kadar insann cann ekici (cazib) geliyor? Srf "sdegi-bezmi-adem: Yokluk meclisinin ba din" " K a l e m l e r i m i z son remize avc kar m e d e n i y e t i n son duyar, geri bir m e s c i d ezgilerini sylerken, ekilir, bir v a h i , kalplerimiz evyalnz bir b e d e v i

bir t i k s i n m e elemlerle

geri

o l u r d u k . Her birimiz hayali arasnda

kardelii

i i n d e i b a d e t e e k i l m i , a v ile

ba baa y a a d k . " ( C e n a b )

lii"nden mi? Hayr, onda bir de "Hafayay bezmi adem = yokluk denilen iki ve sohbet meclisinin grlmedik ve bilinmedik nesneleri"de vardr. Bu grlmedik ve bilinmedik "hefaya bezmine" girecek ayarda olmak iin ne olmal? "Serseri-leyl: gecelerin serserisi!"... 3- Melnkolizm: Btn dilekler, bu varlktan bkp usanan, yaka silken Edebiyat- Cedide'nin artk bundan byle yokluk isteyiinde derleyip toparlanyordu; oysa o bile, yokluk bile imdi kukulandryor: "Vehm-veri-adem: Evham getirici yokluk!" Neden? Neden olacak: Eer insan "folie manioque depressive: kknlkl zpr delilik"in ne gibi bulunmaz bir derinliine dm bir hasta olsa, ancak bu kadar, i ve d tm duygularn, dokuz kazan birden yanan vapur bacas gibi, buram buram koyu duman, karartc is satn grebilir. nsann balca iki d duygusu (grmek+iitmek)tir: balca iki i duygusu da (senestezik+psikolojik) adn alan (i yelerin duygusu ile + akl ve ruhun duygusu)dur. Edebiyat- Cedide bunlar ile ne duyar? a) D grme duygusu: Edebiyat- Cedide balca iki ey grr: 1- Eski psklk: "Ezhar fersude: paavraya dnm iekler"; koklayann burnunu drr. 2- Karanlk: Karanln da eitleri; "Zlmeti hiyy= hiliin karanl"; "Umman diycur= karanlk koca deniz" ve en sonra bugnk zafer taklarna karlk "Tak zlmet= karanlk kemeri". Been beendiini.. Hepsinin stnde ise "Barn drri siyah= kara inci yamuru!" b) D iitme duygusu: Bu grdklerinin seslenileri olur: 1- Tasas olanlara verilen tesellinin, kendisi deil elemlerle babaa yanks; 2- Krgnlk: Gnl krgnlnn ezgisi; 3- Alama eitleri; zleyi alamas; 4- in iin alama; 5- Grlt, patrd ile alamalar: l koyuverme mzkas; abukluk isteyen lk; ikence haykr; boazlanrcasna horultu ve ilh. Ve ilh... c) psikolojik duygular: Yukardaki d eylem ve aksiyonlara karlk; ieriden darya vuracak reaksiyonlar, psikolojik refleksler (hareket yanklar) bir tek noktada toplanabilirdi: Bu paavra, karanlk, rtkan dnyadan "ruha" eli etei ekmek: hayal krklnn sonsuz mitsizlii, "len umudun mezar" veya "dileklerin gmld kubbe alt: Trbe nnde "yaamaktan umudunu kesmi!"

Nasl kesmesin ki. Btn dilei "yoklukta" olsun, bir "solukluk" rahat ve "dinlenmeye" "can "ram bulunur" (skn szndeki ve eken" Edebiyat- Cedide ki yerin btn "L"nn; altnda istirahat) bir hazinedir grmesine,

doruluu

iini yaman "korku duygular" kaplayarak, kaskat bir "krk ie gibi krlm bir mitsizlik", "soukluk yas" olur, kalr. d) seneztezik duygu: u "yaama sava yeri"nde grd, ykklk ve mezarlk; iittii, alama inleme, lk, haykrma, horultu olan; yrei krklk, korku ve umutsuzlukla kapl bulunan Edebiyat- Cedide, yeryznde dolarken i bedeninde, oynak yerlerinde, etlerinde, kemiklerinde nasl bir i duygu (senestezi) yerden duyabilir? kesilii, Derin gzlerin bir kesiklik, ayaklarn kulaklarn karncalanp kararmas,

nlamas.. ile birlikte devrilip tepesi st d; dmek, gene dmek, daima dmek (sukut) deil mi? "Dmenin fi fi ediini" bir "bayltc "uca buca gelmez d " . te iki szle, Edebiyat- Cedide'nin: Ruhu! Edebiyat- Cedide'nin "kolunu, budunu krd" Trke'ye "verdik" dedii "ruh", "koyduk" dedii "helecan" ve "hayat" budur. Bu ruh bir "susu ruhu", bu hayat bir "Kuruntu yaantsnn balangc", bir "kara yaama dakikas"; o "arpnt art" veya bir "korku arpnts" oldu. O zaman artk Edebiyat- Cedide kahramanlar, "i iten getikten sonra" kalkp da bize: Biz "halk inleyiinin iten gelen (Cenab Zaviyede "Edebiyat mtngrts" olduk; yok yazlarmz "Btn kuvveti ile genel durgunluk zerine haykrma" idi. nakaas); falan filandr. derlerse ne dnlr 1- nce: Evet, Edebiyat- Cedide bir "inleyiin ieriden gelen tngrts" idi ama, btn halkn (veya mmetin) deil, Hayr! bir "haykrma" bir oligarinin Haykr, inleyiinin uyuyan tngrts idi; 2- Ondan sonra; durgunluk uyandrr; zerine Edebiyat- Cedide genel helecan, ila" gibi kulann davul zarndan ierek: "sukutu nalan" (alaya alaya d),

deildi.

Edebiyat- Cedide ise uyandrmak yle dursun, an-

cak uyan uyutucu, uyuyan bayltc bir nesne; Edebiyat- Cedide'cilerin deyimi ile tam bir "Sukn teslimiyet= teslim olma rahatl ve durgunluu" getiren bir "Devayi mugay= bayltc ila", afyon macunu gibi bir ikiydi. Onun iin geri ve gerici idi.

Edebiyat- Cedide bu geri ve gerici "ruh"u,

bu eksantrik

"hayat", bu melankolik ve skntl "helecan" nereden dn ald? Cenab ne diyordu: "Kalemlerimiz en son elhan medeniyeti tecrbe e d e r " . hm! Buna mim koyalm: "Medeniyet lahinleri." Fakat, nasl "lahin" (ezgi) ler? "En son elhani medeniyet" yle mi? Evet.. Zaten Edebiyat- Cedide'nin "bacazna sucazn koyan"da bu "En son"larndan setii "elhan medeniyet" deil miydi? Nasl?

XI EDEBYAT-I CEDDE'NN "BATI" LE A L I V E R A- Devrimci deolojiden ka: Gerekten Edebiyat- Cedide'nin en karakteristik sapklklarndan birisi de tam bu uygarlk ve bat ile olan ilikisinde gizlidir. Edebiyat- Cedide hatta "batclk"nda (Batya yneliinde), Bat uygarlnn "en son elhan"nda bile, ilerleyii deil, tornistan, douu deil, k temsil ediyordu.. Diyoruz.. ftira m ediyoruz? Aratralm. Kim bilir nice aacaklar olur: armaktan kvan duymayanlar bilir ki, Trkiye'de Bat'ya yneli oktan duyulmu bir ihtiya ve zorunluluktur. Hatta bu zorunluluu, bu gn eine az rastlanr bir duruluk ve g ile belirtenlerin nl szleri de pek eskidir. Daha bundan yz be yl nce, 1830'larda Kaptan Derya Halil Paa: "Rusya'dan dnyorum. Dnerken her zamandan ziyade kani oldum ki, eer Avrupa'y taklide msareat (acele) etmezsek bizim iin Asya'ya dnmek mecburiyetinden baka are yoktur" demiti. (Ed. Engelhard: "Devleti Osmaniye'nin Tarihi Islahat-Trkiye ve Tanzimat" eviren: Ali Read. s.12, Kanaat Ktphanesi, stanbul 1328) Acaba, Edebiyat- Cedide bu anlamda bir Bat'ya yneli, bylesine bir "Batllama" mdr? Hayr. Edebiyat- Cedide genellikle Bat, zellikle Fransz edebiyatnn taklitisi oldu. Oysa ki, ondan nce gelen Tanzimat Edebiyat da, Bat'ya kar gzlerini ve kulaklarn tkam deildi. Fakat, mesela Namk Kemal'lerdeki Bat'y anlay ile Edebiyat- Cedide'nin "batclk" arasnda, -ama bir orant kurmak olduuna ve "tebihte hataya baklmaya"cana gre, aa yukar, Voltercilikle, Empresyonizm arasndakinden

aa kalmaz bir ayrlk ve uurum vard. te Edebiyat- Cedide'nin "batcln" aratrrken nuncu ayrlk, Cedide'ciler Bat ve Fransz bulduumuz, zellikle bu soDorusu, Ama Edebiyat- Bat var, bize her eyi "ifa" eder.

taklitileriydiler.

Batck var: Onlar Bat'da ve Fransa'da kimi ve neyi kendilerine rnek ve ayna tuttular? Edebiyat- soruyu Cedide'ciler iinde, gibi, Bat'ya 1897 yneli tarihli ve ayklk u bakmndan, hepsine ta kartacak olan Cenab, bize sanki bu soracamz garbiye bilmi Nevsl'de ibaret karl verir: "Edebiyat- di. Biz romantiklerle a.g.e. klsiklerden s.212) btn Bat ve deilGoncour biraderlerin, Besny'lerin, Royet'lerin eserlerini

de gzden geirdik." (M.Nihat: bir kuku Fransz ye, beliriyor; Yoksa

Fakat "gzden geirdik" szn ideoloji ve Cenab literatrn

iitirken, adamn zihninde benimsemi olFransz ayn edebiCenab

Edebiyat- Cedide, durmakszn sayd o

masn? Bir daha hayr. Edebiyat- Cedide benimseye benimsezellikle ehabettin'in yatlarnn "Felsefe, den, den baka eilimlerini bizim iin benimsemitir. Jan Nitekim,

daha ak ve keskin oluyor: Jak Ruso'nun yalnzlk makalelerinkaranlk fikirlerinVolter'in alayc teorisinden, Paskal'n

eyler oldu."

Enteresan deil mi? Edebiyat- Cedide; nne birok bonbonlar konmu nazl bebekler gibi, bir trl, hibir eyi beenmiyor: Rousseau, adam kaa; Voltaire, alayc; Pascal- tersine, hi de Paskal deil- karanlk ve ilh. Ve ilh Haydi, 12 yanda bir yerde 16 yanda okumadan klid geometrisinin prensiplerini bulan,

Descartes'i bile artacak bir "konik paralar" tretesi yazan, pek erken, pek patalojik (hastaca) all: Havann arl, hidrostatik kanunlarn, akldan hesab, mengeneyi, rulet teorisini ve ilh. kefettikten sonra, kum tanesine birdenbire akl Cromwell'in sidik yolundaki kesiliine kayan, zavall, taklarak, jansenist

sar'al Paskal'n ifte kiilii zerinde oynamayalm. Yalnz Edebiyat- Cedide'nin kulana eilerek, fsldarcasna soralm: apaydnlk niin (matematiki + fiziki Cedide = normal) Pascal krlaan dururken, Edebiyat- cenaplar,

sarann krasya eliyle hrpalana

hrpalana, en sonra yklm

bir psikolojiye kurban giden, deli dervi filozofu, hasta ve karanlk Paskal' gryor? Bu, hep bir "karanlka" ey ihtiyac, Edebiyat- Cedide'ye nereden geliyor? "karanlk"a kar ta iinden duyduu, kendi karanla tutkunluundan deil mi? Fakat, teki 18. yzyln iyi kt devrimci, materyalist filozoflarna, "insanlara kar ekingen"dir, yok "zorba"dr diye -"kll zabit" istedii iin, "ekili makinist"e dudak bken edal kk hanmlar gibi,- kmseyici omuz silkilere ne demeli? "Bana kiminle dp kalktn syle; sana kim olduunu deyivereyim": 18.yzyl filozoflar yle bir mihenk tadr ki, ona her dokunann cevheri, z; ak m, kara m, birden bire belli oluverir. te size bir Osmanl airi daha: Namk Kemal. Psikoloji bakmndan - a r a sra ray devlet [Dantayje, valilie de kmakla beraber-bazen de srgnden zindana doru epeyce yol tepen - b u Tanzimat- Cedide airi ile, "Bebek'teki yal"nn "hamam dairesi"nden darnn kar, tipisine kar, ak odu ile yanp, tutuan ve hanm dudular gibi "harem d a i r e l e rinden ahretlik falna den, nane molla Edebiyat Cedide airi arasnda, -ikisi de Cedide olmasna ramen- devrimle, gericilik arasndaki kadar bir ayrlk yok mudur? te 18.yzyln materyalist filozoflar adam byle ayrr. Namk Kemal: "Eski sanatkarlar tand" fakat, "inasi'nin etrafn aydnlatan ulesinden ilham aramak frsat kt." (Onda bile) "Fransz lisanyla edebiyatna vakf olmak fikri uyand" ama ie bakn ki, "Jan Jak Ruso'nun mekalat merdmgiriznesinden, Volter'in nazariyat mtehekkimanesinden" yaka silkmek yle dursun, tuttu tuttu da, "on sekizinci asrn felsefi cereyanlarna fazla kymet vererek (O terreur! = eyvah! D e h e t . H.K.) siyasetle itigale balad. Yeni Osmanllar cemiyetinin messislerinden (kurucularndan) oldu. (a.b.. H.K.)" (Sleyman evket: Gzel Yazlar, s.37) B- Soysuz psikolojiye kou: Peki, anladk? 18. yzyl filozoflarn beenmiyor, ya kimi beeniyor Edebiyat- Cedide? Yukarda tek tk adlar gemiti. Bu adlarn kapldklar akmlar daha anlalrdrlar. "Serveti Fnuncular, Fransa'daki "Realist" devrinin inkiafna tesadf ettiler. "Natralizm" mektebinden ders aldlar. Serveti Fnun airlerine en ok Parnasyenler hakim oldu." (. Habib; a.g.e., s.432)

Edebiyat- Cedideciler realizm ana "tesadf" edebilir, hatta Natralizmden "ders" alabilirler. nsan her rastladna kaplmaz; her renci "ders" ald retmenin tpks olsayd, Marks'n iliklerine kadar idealist kalmas, Briyan'n 3.Enternasyonal yiidi olarak lmesi gerekirdi. Edebiyat- Cedide una tesadf etmi, bundan ders alm olabilir. Fakat Edebiyat- Cedide'ye "en ok hakim" olan, Parnasyenlerdir! "Nicedir ol hikayet": Parnasyenler dediimiz ku hangi Edebiyat cennetinin tavusudur? Bunu anlamak iin, yalnz bir lakrd zerinde taklp kalmayarak, gerek yukarda anlan, gerekse aada, Cedide iirlerini "perakende" olarak sergiye karrken greceimiz'*' Fransz adlarn ve eilimlerini ksaca birer birer gzden geirelim: Cedidecilerin dillerine doladklar adlardan en nlleri Goncour (Gonkur) kardelerle, Verlaine (Verlen) ve Bourget (Burje)dir. Fransa'da Gonkurlar E m p r e s y o n i z m i , Verlen Symbolizmi gder. Ya o Bourget nesi oluyor? Burje; hibir ekolden deil. "Psikolojik roman" yazar. "Mevzualarn en hayide (bayat, eskimi) vak'alar arasndan, kahramanlarn gya en gzide, fakat hakikatta tasallfun (vngen, kendini beenmi) timsali olan bir lem iinden intihap eden (seen) Burje, kt, zevksiz, zerafetsiz slbuna ramen fevkalde kuvvetli bir psikologdur. " (Reat Nuri: " asrlk Fransz Edebiyat" c.3, s.31) te Edebiyat- Cedide'cilerin Pol Burje diye, adn duyduka yem grm kmes kular gibi uunup rpndklar adam. Yunan edebiyat i boumalar ile eriyip toplumda k belirtileri grnd zaman, Grek felsefesi kendi zerine kat kat kvrlp drld: Sokrates'in "Gnosi seanton = kendini bil!" l ile birlikte; insan dncesi objektif tabiattan koputu; kendi "ben"liinin egoist sbjektivizmi iine tekerlendi, dt. lk Yunan felsefesinin iekleen Natralizmi (tabiatl), yzyllarca sren bir ayk emekle, insanln en gzel ve en duru hazinelerinden biri olan ilk materyalizm bilgisini kurmutu. Sokrates, nce bu bilgi grenei iin; "Bildiim bir ey varsa, o da hibir ey bilmediimdir" diyerek, moral dogmatizmini, sofist aklnca sebeplendirdi. Ve insan "ruh"u, "dardan hibir
(,)

kinci

analitik otopsi

kitabnda,

ileride

baslnca.

[Sayfa

104 v e

son-

rasna

baknz Y.N.]

ey almaz" tekerlemesini savurarak, Gandi'nin keisinin memesine evirdii insan "ruh"unu, habire skp, samaya koyuldu; ve tabi, Gandi'den daha az arlatan ve daha az gln olmayan, daha az maskara bir felsefe yaratmayan bu "maieutique = dourtucu" demagojiye: "La science moral = ahlak bilimi, maneviyat bilimi" denildi. Bu ahlak ve maneviyat felsefesi, bir eit psikolojik i evrene bak (derviane, mistik i evrene bak) felsefesidir. Pol Burje'de kukusuz, yukardaki tariften kolayca karlacana gre "bayat", "mtasallif" (yani olduundan fazla, idnden ok grnr tipte) bir "psikolog"mu! E m p r e s y o n i z m : Adn alan akm yarsnda kendini gsterdi. Temsilcileri: 19. yzyln ikinci

Goncour kardeler: "Hafif ince slplaryla" asabi ve yapmack slplar yaratmlardr." Alfrede de Musset: "Bedbinlikten kurtulmann yolunu sevmekte ve elenmekte bulmutur. Gerek iirinde, gerek nesrinde Mse "her eyden ziyade hayati istihfaf (hafife almay) etmesini bilir ve nereye gittiini bilmediimiz bu lemde geen her dakikadan istifade etmei (a.b.. H.K.) vazife "add" eder". (Reat Nuri: Keza, s.37) Baudlaire: (Bugn Bay Yakup Kadri'nin bile meydan okuduu) "er iekleri"nin sahibi; "lm" ve "sefahat" airi. Symbolizme = Verlaine: "O, ruhun iinde yaayan zarif, narin ve ince bir lemin kararsz ve donuk eklini amtr." (R.N., a.g.e. s. 487) Pol Verlen "sefilane, gayri muntazam, serseri, baz kere hapishanelere girmek sureti ile mcrimane (sulu gibi) bir hayat yaad." (. Habib, a.g.e., s.437) Parnassien (Parnasiyenler): "Serveti Fnun edebiyatna en ok hakim" olanlar. Bu "cennet k u l a r i n n adlar Parnas'dan gelir. Parnas, eski Yunanistan'da, iir ve gzel sanat tanrs Apollon ile, tanrlarn babas ve bay Zeus'un dokuz kz Mzlerin (gzel sanat tanralarnn) oturduklar! Ve bugn Leiyakura adn alan 2459 m. Yksekliindeki dadr. Demek, "Parnas st ocuklar" (airler, ozanlar)mzn yerleri epeyce yksek. Parnasiyen deyince gz nne; 1- Ssl psl, cicili bicili bir eit kelebekler; 2-Kelebein insanlam ideali veya idealce kelebeklemi insan karl olarak, ozanlar, airler gelir. Bu ozanlar lirizme ve romantizme kar inceden inceye gzden gemi formalizmi korlar; kelebek gibi mrlerini i-

ekten iee konmak, kelebekler gibi ssl psl, tutunca pul pul kopuverir bir slpla, yaamak iin "hayat muhayyel" kuruntular ardndan koarlar. Parnasiyenler, symbolizme kar grnseler bile, yine Verlen'in arkadalar olarak: "Mkemmel, manidar, gzel ekle kar ak ve celerile (cokularyla) temayz ettiler." Lecomte de Lisle (Lkont dl il): "Bir mitsizdi. O, kinatn elemlerini duyar." Sully Prodhomme (Slli Puridom): "Btn zdrap ekenlerin yannda kald. Zerafetle, rikkatle (incelikle), sevdavi bir incelikle dolu iirler yaratt." Drt ilemde, toplanacak eylerin "ayn cinsten" olmas gerekir. Yukarda saydklarmz da, ayn cins gibi nesnelerle dopdolu olduklar iin bir toplama ilemi yapalm: Topu birden msavi Bayat Hayat = Hayide psikoloji Panseksalizm: I. "Narin" + "zarif" + " m k e m m e l " + "ekle ak" + "sevdav incelik" + "kurtulmann yolu sevmek" = Eksantrisizm II. "Hafif" +"cali: yapmack" + "mutasallf: hindilemi" + "elenmek" + "sefahet" + "vur patlasn" + "dzensiz gayri muntazam" + "sefilne: yoksulca" + "serseri" + "mcrimane: sulucasna" + "hapishane" = Melankolizm III. "Manidar" + "asabi sinirli" + "kinatn elemi" + "donuk" + "mitsiz" + "bedbinlik" + "hayat istihafaf" + "lm" = Bu toplam denklemine baknca, Edebiyat Cedide'nin btn "parnasyen"lerden daha katmerli "parnasyen" olduu besbelli olmuyor mu? Edebiyat Cedide yle bir ssl kelebek (parnasyen) ki, (Panseksalizm + Eksantirisizm + Melankolizm) blmleri altnda toplanan "bayat psikoloji" bahesinin bin bir eit ieinden - b a k a hibir parnasyenin (ozann) yapamad derecede- z toplam bulunuyor d e m e k . C- Ksack bir "kssa": Fransa'da burjuva devrimi 18. yzylda oldu. 19. yzyl, ayn lkede iktidar olan burjuvazinin, bir zaman kendisinin de, fakat srf kendisi iin alevlendirdii ihtilal yangnn yer yer sndrmek, devrimci grenei, devrim ve deiim geleneini kknden kazmak iin elinden geleni yapt bir yzyl oldu.

Fakat derebeyi bukalarndan yakay syrm olan sosyal teknik ahlanm, gemi azya alm, yldrm hzyla umaa balamt. Byk genliin (prosperitenin) bir azlk snfn elinde derlenip, toplanmas, zenginlik yannda yoksulluu da, birbiriyle at ba gidercesine, doru orantl olarak arttrmakta; sosyal atmalar, snfsal ztlklar da bytmekte gecikmedi. Bu sosyal rahatszlkla, onun yaratt sosyal psikoloji ve edebiyatn biimleri yle olageldi: 1- 19. yzyln ilk yarsnda ve zellikle ilk drtte birinden sonra: Fransa'da sanayinin hzyla birlikte, bu hzn dourduu atmalardan ileri gelme, btn sosyal ba dnmeleri de kendini gsterir. Biz, bu konaa bir szle: 1830 kona diyebilir ve o ba dnmesine de, 1830 psikolojisi adn verebiliriz. nk 1815-1850 yllar Makinizm manivelas ile, buhar gcnn eski ekonomik ilikileri kaldrp, srtst atmas yllar oldu. Bulularla keifler birbirlerini kovalad, buharl gemiler, imendiferler, elik sanayi, hatta elektrisite yaman bir sanayi derli topluluunu gerekletirdi. Fakat bu yaman konsantrasyon ancak proletaryann yamanlaan yoksulluu pahasna elde edildi. Sanki, buhar Proleterlerin (emekilerin) gzlerini yaartc, elik makine kanatc bir eydi. Onun iin, btn bu ekonomik prosperite, nl deyimi ile sylendii gibi "kan ve gzya vaftizi ile vaftizlendi." 1830 Hazirannda ekmek istemek iin sokaklara dklen Paris halk kanlar iinde kald. Bu kanlar gya krall devirmi, bir prensi (Filip-Egalite) bana geirdii Cumhuriyeti ilan etmiti. Gerekte ise, olan, iktidarn aristokrasi ile arazi sahiplerinin elinden alnp, finans ve sanayi burjuvazisinin eline gemesinden baka bir ey deildi. 1830 devriminde aktif rol oynayan Jeaque Lafitte, Liberal, zengin bir bankerdi; 1831'den beri Fransz ileri Bakan makamnda i savalar ate ve demirle bastran Casimire Perier, Paris'te banker, Anzin'de maden kuyularnn sahibi, ser'de dokuma iletmeleri sahibi, bir ok yerde byk arazi sahibi olarak, snfn tipik rnei gibi iktidar srmt. Bu manzara, 1789'dan beri bilinen, Dnyann devrimcisi geinmi bir kk burjuva ounluklu lkede, Fransa'da, nasl bir stn edebiyat dourabilirdi? Klasik edebiyatn, antika uygarlklar (Kadim medeniyetler: Y u n a n - R o m a ) hay-

ranlna karlk (Hristiyanlk + orta a + yerli antikalklar) psikolojisini kahramanlatran: "ndividalizm" (Ferdiyetilik) + "Melankolizm" (Yas delilii) + "Pesimizm" (Bedbinlik) + "Topluma isyan" edebiyat; Us (akl) klsizmi yerine, lirikletirilmi: Duygululuk. + hayalcilik romantizmi.. Madam D Stael ile atobriyann babuluu altnda alan edebiyat akm bu idi: romantizm! 2- 19. yzyln ikinci yars: Yzyln birinci yarsnda, hele 1830'dan beri ticaret 2 kat artm; makinal dokumalar 1834'de 500 iken, 1862'de 31000'e, madenciler 15'den 35000'e km. Makina, kadn ve ocuu da i pazarna serbest satlk i gc (ferce de travail) olarak dken korumaclk, retim stne retim (srprodksiyon) alr yrr. Hava oyunu (speklasyon) 1810'dan beri grlmedik skandallarla, iitilmedik zenginlikleri; irat kodamanlarn, burjuvalarn, bankerlerin avucunda toplar. topik sosyalizmin: "nsanlar rnler iin deil, rnler insanlar iin" slogan ile patlayan 1848 ihtilali, beceriksiz reformizmi ve oportnizmi sayesinde ikinci Lui cumhuriyetini, Bonapart'n 1851 18. Brumer gericiliine, yani ikinci imparatorlua bir geit kprs yaptktan sonra; i atmalarn kokusunu darya vurdurarak smrge politikas alr. Bylece 19. yzyl sonunda Fransz burjuvazisi yalnz kendi lkesinin (anayurdunun) iglerinden ard artk-deer sayesinde yalanmakla kalmaz; ayrca smrgelerden (kul yurtlardan) apul ettii artk-kazan (fazla kr) ile de ekerlenip ballanr. Deer stne deer, kazan stne kazan akna balarsa, bunlardan bolca yemek, bolca tketmek, bolca harcamak ger e k . burjuvaziye devletin itah az gelecek. Hay huylu, vur patlasn festivallerinde tka basa doymu stn snflar psikolojisine nasl bir itah kams, bir uyarc (stimulant) olmal? Herhalde ok enerjik itahl olmal. O halde, bu obur fakat yuttuka daha ok oburlaan, "slk gibi emdike daha ok kan emecek hale gelen" fakat bollua kanksam, tkanm psikolojide bir izlenim (empression) brakabilmek iin bir edebi kam gerekiyor. Empresyonizm! te bugn Trkiye'de hala gerdee girenlerin srtlarn tokatlattklar veya btn dnyada doktorlarn erkeklii kamlara butlarn ve bellerini elektriklettirdikleri, en dorusu arie Katerina'nn kzmak istedii zaman vcudunu deli Petroya krbalatt gibi, 1848-51 manevrasndan beri "yalya ballya" (artk deerle, artk kazan-

ca) gk dememi, Fransz stn snflar dahi Empresyonizm macununa kak atacaklard. 3- 19. yzyln bitimi ile 20. yzyln balangc: Btn dnyada kapitalist ekonominin sayca birikiten sonra, keyfiyete deimeye balamas demektir. Bu deiiklik, byk, anonim ve ilh. irketlerin, kumpayalarn, firmalarn bankalarla el ele, ba baa ve can cana verip, kaynamas, bylelikle finans-kapital (mali sermaye) denilen kodamanlam ve tekellemi sermayenin: Btn ekonomi alanlar gibi politika, devlet, bilim, felsefe, ahlak ve edebiyata kadar sosyal varln her olay zerine aracsz sermayenin kpeke ullanmas, serbest rekabeti ve liberalizmci balaylarn kazyp, yerine her eyde monopolc (tekelci) emperyalist karakterini geirmesi ve adeta tersine dnmesidir. Byle bir konaa erien bir toplumun, stn edebiyat, ekilcilik ile symbolizmden daha ak konuabilir miydi? ekilcilii (formalizmi), parnasiyenler, salona kmak isteyenlerin biime, krke, klk kyafete verdikleri byk zenle edebiyat ortasna attlar. Symbolizm de 1900'den, Evren savann bana kadar, nesnelerin ruhumuzla olan akrabaln, yani maddeyi ruhtan kartmak isteyen ideolojinin psikolojisini aratrd, durdu. Edebiyat- Cedide bir para romantizm, epeyce empresyonizm, fakat adamakll parnasiyenvari symbolizm ykl idi. Ne baaganlk deil mi? Fransa'nn tam yzylda (1815-1915) basamak basamak karak at edebiyat konaklarn, bizim Edebiyat- Cedide Cenab'lar, Fikret'leri, Ziya'lar, Ekrem'leri bir yzyln ancak bete biri kadar ksa (1899-1909) bir mddetcikte nerede ise zetleyip, komprimeletirerek isteklilerine sunmu bulunuyorlar. D- Bu "kssa"dan kan "hisse": Edebiyat- Cedide ile 19. yzyl Fransa'snn edebiyat akmlar arasnda ne gibi bir ballk, iliki vard? Bildiimiz gibi, nce yzyllardan beri sren alveri ilikisi (OsmanlFransz ticareti); fakat zce: Dekadanlk benzerlii, anormallik "Turhal'l hep bir halli"lii. Acayip diye, herkes atlp sorabilir, haydi Osmanl mparatorluunu yle bir yana koyalm, o kyordu ve anormaldi diyelim. Ya Fransa gibi Avrupa uygarlnn yldz bir lkede

dekadans ve anormallik de nesi? Bu gibilere her eyden nce yanldklarn mjdeleyelim. Bir kere, Osmanl mparatorluunda bir k, dekadanlk vard derken, bunu mutlak medrese mant ile kavramaya kalkmayalm. Osmanl mparatorluunun k bile mutlak olarak deil, zafi o l a r a k . derebeylie oranla bir kt. Yoksa Osmanl derebeyliinin altnda yeni yeni ekillenen kalabalk ynlar iin, bu k mutlu bir doutan baka neydi? Balkanlardaki Srplk, Bulgarlk, Yunanlk, Romenlik, hatt bir bakma bugnk yeni Cumhuriyet iindeki Trklk iin, Osmanl mparatorluunun lm ulusal bir doum olmad m? Edebiyat- Cedide'ye btn lm teri dktren de, bu Osmanl yklnn altndan kendi snfsal doumunu kurtaracana bir trl inanamay ve bu ykl altnda kalarak bu evrenden gp gideceini san deil miydi? Bu diyalektii anlamayanlarn sosyal olaylar kartrmalar bize bir ey retebilir mi? u halde Osmanllkla birlikte bir rejim yklyordu. Edebiyat Cedide snflar iindeki burjuva unsuru, bu yklta kendi gcne gvenemeyecek derecede Avrupa dkn olduu iin, eksantrik bir melankolizm edebiyatna urad. Fransa'da kukusuz, 19. yzyl, btn Avrupa kapitalizmi iin olduu gibi, yaman bir uygarlk, yaman bir teknik ve prosperite aralar ykselii olmutur. Fakat, daha 1830 ylndan beri grdmz gibi, kapitalizme kar doan ve kabak iei gibi alan rejime kar bir tedirginlik kmldan balamt. Bu bir sallant; ve Fransz uygarl ve toplumu deil, Fransz burjuvazisi iin melankoli ve sknt verici bir belirti idi b u . Fakat 20.yzylla birlikte balayan emperyalizm, "ryp, dklen kapitalizm" kona, - tekrarlamak gerekir mi? Fransz veya (alaturka sofistlerimizin sanverdikleri gibi) Avrupa "uygarl" iin, Avrupa "toplumu" iin deil, Avrupa'da Fransa'da bir veya birka SINIF iin, emperyalist kapitalizm iin,- drtnala giden bir dekadans kona oldu ve oluyor. Romantizmden bile dnler alm olduuna gre, Edebiyat Cedide, btn 19. yzyln Fransz edebiyatn bir rpda benimseyivermi miydi? Hayr, onu demedik. Bir yzyllk edebiyat haplatrmaktan konuurken, "nerede ise" dedik. Trkesi: Edebiyat- Cedide, Fransz toplumunun bir kez, genellikle

Devrimci olmayan edebiyatlarna imrendi; ondan sonra, zellikle Fransz toplumunun sallantl dekadan edebiyatna kendini benzetti; hatt bu edebiyatn bile; btnne deil, srf en melankolik, en panseksel yanlarna aerdi. Niin? nk, tam Edebiyat- Cedide anda, Trkiye, Avrupa anayurtlar (metropolleri) nnde yar smrgeleiyordu. Fransz anayurdunda rejimin dekandansa gitmesine ramen, yani bu olumsuz sosyal olaya ramen, teknik, bayndrlk gelimekte idi; Osmanllkta ise, 19. yzyl iinde btn eskiden kalma kk sanatlar topu atm, izafi olarak teknik bir gerileyi ba gstermiti. Trk burjuvazisi - B a l k a n burjuvalarnn tersine- bal bana bir ykselie kavuamyor, kaplumbaa abukluuyla zoraki bir bayndrla, aslan payndan (emperyalist apulundan) artm sofra krnts denecek ve ancak "dyunu-umumiye"den "ruhsatl" bir sermaye birikimine g inanyordu. Onun iin Edebiyat- Cedide snflar kendilerini karanlk bir uurumun kysnda, btn lke ile birlikte ker gryor: Edebiyat- Cedide yazlar da, Avrupa da "dekadanslardan dekadans beenirken", Fransz dekadan edebiyatlarnn bile, eer bir zerrecik olumlu yanlar varsa, onu bir kyya ayrp atyor. Bu edebiyatlarn ancak srf olumsuz yanlarn benimsemekten baka kar yol gremiyordu. Onun iin Fransa'da lm edebiyatlarnn karsnda az ok canllk gsteren, birer dou edebiyatlar bulunurken, Edebiyat- Cedide zamannn biricik dekadans edebiyat olarak kald. Edebiyat- Cedide 18.yzyl edebiyatna ve felsefesine sinirleniyordu. Jean Jeagues Reusseau'yu "insandan kaan", Voltaire'i "alayc" bulan Serveti Fnuncular, Parnasyenlere baylyorlard. Demek, Edebiyat- Cedide Fransz burjuvazisinin devrimci felsefe ve edebiyatndan yaka silkiyor; hatt, 19. yzyln ikinci bete biri ile birlikte, derece derece statkocu, "nizam ve emniyeti" olan Fransz burjuvazisinin endividalist ve pesimist edebiyatyla, romantizmiyle bile kendi dekadansn doyuramyordu. Bir daha syleyelim: Edebiyat- Cedide btn deilse bile stn karakteristiini, parnasyenlerle symbolizmden ald. Bu iki edebiyat ekol de, dnya kapitalizminin serbest rekabet andan, tekelci emperyalizm ana girdii, son maddi manevi dekadans konana girgin edebiyattr. Sava ncesi emperyalizminin sosyal bnyeyi skntlara (anguas), bedbinlik ve

mitsizliklere, eriyip dalmaya uratan i atmalar, Fransa'da, o mali (finansiyer) rezaletler yata olan Avrupa sarraf lkede, gerek yaaytan uzak, gerek yaay unutturmaya arl bir salon lmpenlii (serserilii) ve salon dekadans edebiyatn yaratt. Edebiyat- Cedide kayk daha grr grmez, bu akntya tutuldu, kapld. Read Nuri bile, ksack eserinde Fransz symbolizminin sebebine ksaca yle iaret ediyor: "En mhim amil, Fransa'nn itimai ve siyasi buhranlar iinde bulunduu o devirde entelektellerin siyasi ilere tam bir alkaszlk gstererek 1sanat sanat iindir' dsturunu tatbik ve edebiyatta mnhasran sanat mefkresini takip etmek istemeleridir." (R.N. anlan eser, s.46) "Entelekteller" niin "mnhasran sanat" diyor, "siyasi ilere tam bir alakaszlk" gsteriyorlard? Bu srf olaylarn kendi cancazlarnn byle isteyiinden miydi? Tabi onu bizim "aydn ve dnr insanlk"mzdan soramayz. Onun iin szmz kesmeyelim. Serveti Fnuncular, Osmanl imparatorluunun: "Sosyal ve siyasi krizler iinde bulunduu o devirde" faaliyete gemilerdi. Ve - z e r i n e basmamak iin ayamz kaldralm!- tpk Fransa'daki gibi, o adaki Trkiye'de de apolitik "siyasi ilere tam bir alkaszlk", ruha kreten, hzca psrk (iskambil efendisi, kahvehane maa beyi) entelektelliin (aydnln) deme modas olmutu. smail Habib, Edebiyat- Cedide a iin; "Hayat ucuz, yaamak kolay, ortalk sknetti. En byk siyaset meseleleri kimsenin haberi olmadan geitirilirdi." (a.b.., H.K.)" diyor, (.H., a.g.e., s. 43)

XII SON SZ Edebiyat- Cedide'nin, bir a psikolojisinin karakteristik deyimi oluu, bu dediklerimizden yeterince anlalmyor mu? 1- Yasl, umutsuz, bedbin, -Trke denildii szle- "arpac kumrusu gibi", "pisi pisine" dnr bir psikoloji kimde bulunabilir? Ya hastada, yahut ihtiyarda deil mi? Salam bir ocuk, neenin ta kendisidir, esenlikli bir gen, her eyden nce kvl kvl bir kmldan, kaynay, iyimser inan ve atlgan harekettir. Ancak ar bir hasta ile ihtiyardr ki, yarndan korkar, kendine gvenmez, her eyde yas ve kapkaranlk grr. Edebiyat Cedideciler hep gen olduklar halde bu hasta, bu kamburu kk, bir aya ukurda psikolojiyi nerden bulabilirdi? Ancak evrelerinden... 2- Hekimlikte bir "locis minoris resistantia: En az dayankl yer" olgusu vardr. Bir balon en ince yerinden yrtld gibi, insan da en az dayankl yerinden bir bozuklua urar: Bir organ en duyarl noktasndan vurulur. Edebiyat- Cedide, Avrupa ile koklat. Avrupa ve Fransa'nn en salam ve devrimci alarn zmlemi ideolojilere ve edebiyatlara da rastlad, fakat onlara aldrmad. "Halk"tan tiksindii gibi, 18. yzyl edebiyat ve felsefesinden de rperdi. nk onun en duyarl ve dayanksz noktas, parnasyenlere karlk dyordu. evresi bunu, ona dayatyordu. O da "frengi"ye tutuldu. Tanzimat Edebiyat da batya ynelmiti. Ama o, hi olmazsa zenti trnden olsun 18. yzyla zenir. Edebiyat- Cedide ise, iinden kt sosyal yapnn gdp, yneltii ile bula bula koca Avrupa "sosyal ve siyasi krizleri"ni deyimlendiren akmlar bulur. Kozmopolit ve pasif Serveti Fnun eksantirismi Avrupa'da ileri ve bol devrimci bir akm benimsemez. Biz Trkler bouna demeyiz: "Hac hacy arafatta bulur!"

Fakat burjuvazi Avrupa'da bitiyordu, Osmanllkta ise, henz balamak niyetinde idi Ve balamak zereyken bitiler geiriyordu. Onun iin, Edebiyat- Cedide bizde, rokoko psikolojisi ile parnesyen psikolojisini; beikle mezar bir araya getiren bir "Prifani" oldu. Belki bu da bir eit rokoko. Ama, eksantrik rokoko, len rokok; veya -Edebiyat- Cedide'cilerin deyimi ile- "mrtezad l domu" rokoko idi toplamak karsnda zere) olan Avrupa'da yllar ve yzyllardan snflarn parlak grnleri beri sofrasn kurmu (hatt iiten kulak ve grnen gz iin, kapitalist ba dndrc bir zenti, sonra onlar gibi olmak,

benliinden kaarak bakalamak, yabanclamak ve i l h te Edebiyat- Cedide! 1- ada (Sosyolojikman): resans (soysuzlamak) (Psikolojikman): Deprasyon (kknlk) + eksEdebiyat- Cedide her (anormallik) zellikleriyle Dekadans (k + ykl) Deeans (ykknlk) dejene2- Dncede (deolojikman): 3- Ruhta travagans

an bir "tkel", bir "bitevi" (kll-tout) olduuna, edebiyata olan bitenlerin ekonomik, politik ve sosyal derin deiiklik veya durgunluklardan yn ve ilham alan objektif snf ilikilerindeki artlara boyun emi, yani o artlarla determine olmu, ikinci derecede - a m a saygca, zence, nemce kesinlikle deil, sraca ikinci derecede gelen- "belirti ve grn" (symptome et manifostations) olduuna ne "ackl" bir rnektir. Bu "ackllk" Edebiyat- Cedide'ye nereden geliyordu? Diye hl sorabilir miyiz? Namk Kemal kendi a iin; "B"aisi-ekva yukar "airi bana hzn-umumidir billah, Kemal Aa kendi ackl alarnn, gstereyim (meziiddia (irKendi derdi gnlmn, gelmez yadime" derdi.

Edebiyat- Cedide ozanlar da, zam" Abdlhak Hamit,

ackl blblleri olduklarn, hele sonralar yer yer itiraf ederler. alakgnlllk derken, yar yarya gerek bir sz eder: "Baz ekbiri edep yetlerinin) eder.
(V

(edebiyat ulular) tevellt bayrlarn, deilim;

bir airin meziat (doduunu) mehasinim

kendi

beyninde dalarn,

ettiini

Ben

bu fikirde

eer varsa

(gzellik-

lerim,

iyiliklerim)

ieklerindir;

Seyiatim

kinlik ve ktlklerim)
Cmle, aynen

benimdir" der.

(Makber Mukaddemesi)

stadndr.

Genizden gelen vurgulu bir slpla "Estafurullah" bekleyen bu deyi, gerektir. Ama gerein yars; yalnz hasnat (iyilikleri) deil "stad Azam"n seyyiati (ktlkleri)de - n e zlyor? -srf kendisinin deil, evresinindir; iinde yetitii ortamndr. Yalnz bu "ortam" ne airin sand gibi srf "dalar, bayrlar, iekler" (yani tabiat) ortam, ne de sz benzerliinin anmsatt "yenieri ortas" deil, sosyal ortamdr. Acklln dalarda, talarda olmadna "tank" ve belge mi Cenab ehabettin'in ta kendisi: "Etrafmzdaki dup zdrap duruyordu. iinden bayram iydi tabiata kar, gnllerimiz ak, ama her Edebiyat Edebiyat muber, bir gaHayatt, (yd) cihan, yapyor, eyi adesei istediniz?

seyrediyorduk."

("Zaviye"

ekimesi). Cedide'nin

Tabiat "yaay, zdrap)

gnl dargn ve kzgn arkasndan

(muber ve gadup) Bu

Niin? nk o, mercei" (adesei insanolunu

her nesneyi" karanlk bir "sknt gzetliyor.

"mercek"

dan, tan, bayramna kstren bu karartc mercek, ne vapur duman bir gzlk cam idi; ne de ok kere ihtiyarlkta "gze perde inmesi" denilen kataraktan (gz camnn buzlanmasndan) ileri geliyordu. Sosyal ortamn sosyal evrenin bulup, insann can evi veya gnl gz zerine takt ve evreni, dnyay onun arkasndan, onun Nitekim "Sen renginde, onun bucandan gsteren, sosyal Namk Kemal'i saylabilecek hep elemlerim, cevab) inlediim gnn

psikoloji mercei, snf gzldr. Edebiyat- Cedide'nin ki benim olan Fikret de, Namk Kemal gibi aka koyar. zaneder misin ben nevabi, Heyhat, (Aclarm belalar, eyymi inlerim!" (Rbabn kendimindir sanma;

hep benim

uursuzluklardr.) skolastik (medreseci) kendi Derebeylik Trkiye'sinden, karsnda yamanlar kudreti nnde

imdi Edebiyat- Cedide nedir? Karanlk, bir trl yaman burjuva sosyal dzenine kapitalist rejime atlamak isteyip de, atlayamayan, bir bedbinlik psrkl, (pesimizm), yabanc

yamyass ve aygn baygn bir hayranlk (tanzganlk) ile san ban yolarak hngr hngr alayan Osmanl burjuvazisinin stn ruh durumu, stn psikolojisidir.

Edebiyat- Cedide'yi btn olarak, "kin ve nefretten uzak", maddeci ve objektif bir gzle analiz etmek iin, istenilirse, bu sylediimiz genel ve ncileyin (a priori)) fikir ve dnceleri bir bz krpm sre iin unutup onun eitli konular zerindeki kavraylarn, kendine zg dili ile anlatlmasna izin verelim ve biz, yalnzca kulak kesilip dinleyelim. Edebiyat- Cedide'nin felsefesi, yaay, tabiat insan ve ilh. zerine dnp, dedikleri nelerdir? Bunu ak ak ve duruca kavramak iin, -sanki u geen sayfalarda, biz bir ey dememi gibi olalm da,- sylemekten ok onu, Edebiyat- Cedide'yi syletelim ve arada bir, srf tek tk baz iaretlerde bulunalm. (Analitik kitaba geelim.) * * * Son bir "kefaret" daha; "merhum ve mteveffa" Edebiyat- Cedide'nin otopsisini yaparken, ele aldm rnekleri semede ok kr, -benim hibir suum, her hangi bir "kast"m, hele "zel ama"m yok. -Kimsenin kfl gnahna imrenecek derecede cennetlik, yani, gnahsz deilim. Hatt, diyebilirim ki, tek dileim ve emeim, hep herkesin "gnah" veya "sevap" saydklarn trlemek (mazur gstermek)ten baka nedir? Daha balangta sylediim gibi, bu aada gelecek blmler, -yukardakiler de yle ya- "bir hey'eti edebiye tarafndan intihap" edilmiler. Bizimki, onlarn setikleri nesneleri, etrefilsiz, basit, dpedz bir ayrma, blmlemeye uratmaktan pek ileriye gitmez. zetle, iyi kt, gnah o "Heyeti Edebiye"nin boynuna. te bir "yanllk" varsa, biz seenlerin "yalancsnz. Ve, "stad zam"n "Makber" nszne tam uygun yer burasdr: "Bu kitap bir merhumenin (Edebiyat- zardr. Zairinden fatiha niyaz ederim." Eer llerin, belki, gnahna girdiysek: "Hemen Tanr taksiratmz balaya!" Cedide'nin) me-

II. BLM EDEBYAT-I CEDDE'NN FELSEFES

EDEBYAT-I CEDDE'NN FELSEFES

I. EDEBYAT-I CEDDE VE DEMOKRAS EDEBYATI Halk bir Cumhuriyet olan Trkiye'de, halk bir milli edebiyat nasl doabilir? Pratik alanda bir takm aratrmalar ve yoklamalar yaplKalabalk ktlelerin okuduu konulara yor. Hatta, son zamanlarda Bakanl "tannm" yazclara birer genelge gnderdi. Cumhuriyeti bir ruh verecek yazlar iin, forma bana elli lira vaadediyor. Bu, halk edebiyat uruna yaplm devleti bir teebbs saylabilir. Fakat teorik alanda, eli kalem tutanlarmz bu gibi bilimsel hareketleri desteklemezlerse, teebbsler yarm sonulu kalabilir. Teoride maksat, milli bir halk edebiyatnn ne zellikte olacan aydnlatp bilince karmaktr. Sorunun Konuluu: Bir kez, milli halk edebiyat ne demektir? Biz bundan iki ey anlyoruz: bilmi olan edebiyat. (Yani 1- Trkiye lsnde: Geher okur-yazar Trk'n her dinleyen Trk'n az ni millet ktlesi iinden kaynaklanm ve o ktle iine inehemen hemen eline alp okuyabilecei ve

ok duyup anlayaca edebiyat) rnein Gorki'yi hemen her Rus anlar. 2- Dnya lsnde: canl Dnya edebiyat iinde deerli bir yer tutan edebiyat (yani, Trk milletinin orijinal ve realitesini gerekten yanstan edebiyat.) rnein Gorki'yi hemen her insan anlar. Sonra sorunu biraz aalm. Trkiye'de "efradn cam, ayarn mani" byle bir halk edebiyat niin domad? Bunun nedenini, aramak, nce, salt lkenin tarihte maddi maddi ve ve uygarlk dzeyindeki objektivistlik olur. dzeyi gerilikte nk iyiletirilemez bir baya uygarlk

Trkiye'ninkinden

ileri olmayan lkeler; tabilmilerdir. Sonra zlm edebiyat baslp

pekala milli birer halk edebiyat yarabugnk Trk halknn kendisi iin yaTrke

benimsedii ve yaatt ortadadr: halde "edebebiyat d"

" e d e b i y a t " adn alan eserler en ok bin ile iki bin arasnda satlabildikleri diyebileceimiz teki halk kitaplar, ortalama elli binlere kyor. Bakanln yapt istatistik bunu gsteriyor. milli bir halk edebiyatn besleyecek Belki, teki edebiyatlarn elli kat kaba ve gerekten Trkiye Demek Trkiye'de fazlasyla var. sa,

maddi gvence yok deil.

Hem de o kt,

halknn toplumsal ruhuna ve zevkine uygun eserler yaratlbu maddi gvencenin en aa yz katna k m a y a c a sylenebilir? imdiye kadar km teki edebi eserler milli deil midirler? Her toplumsal olay deilse bile, burada sorun biraz matematiksel gibi grnyor. Saylar ortada: Yirmi milyon nfuslu bir lkede bin kitap, yani 20 bin kiiye bir tanecik den kitap... izin verin de millete maledilmi saylmasn! Yirmi bin kiide bir kiinin grp anlayabildii bir eser halka inmemitir. Halbuki Trk milleti, yalnz bugnk olanaklaryla yz bin adet hazmedebilir ve ancak byle iki yz kiide bir kiinin alabilecei kitaptr ki, halk bir edebiyat eseri olur. Aklama noktas: Trkiye'de milli bir halk edebiyatnn, ktle edebiyatnn doamay, madem ki salt maddi nedenlerle aklanamyor, u halde teki sosyal ve manevi nedenleri aramak gerekir. halk edebiyatn Dolambal yollardan gitmeyelim. boan Bizce milli kbus yakn edebi geleneklerimizdir. nasl

Bu geleneklerimizin banda Edebiyat- Cedide ruhu gelir. Bir zamanlar Ortaa'da derebeylerin halk ezdikleri gibi, saray ve divan edebiyat da halk edebiyatn eziyordu. Osmanlln son anlarnda sanki Divan edebiyatna zt, fakat gerekte onun gibi halk hie sayan Edebiyat- Cedide tredi. Gemile bugn arasnda kt bir kpr iin: kuran cedideci [yeniliki] Osmanl halka zKiiin edebiyatlar "Servet-i Fnun edebiyat genele, Kavgalar>m, sayfa: 122] adn

g deildi." [Hseyin Cahit: tab anketinden sayfa:

165] Bu halk Onun

"hareketsiz ve uyumu halk" [Mehmet Rauf:

Trkn Altn

alyordu.

Edebiyat- Cedide halk dmanyd, milli edebiyata ztt.

Bugn o devirlerden ok uzaklarda yayoruz. Fakat, ne de olsa Edebiyat- Cedide'nin top atei altnda bym, o nfuz ve etkiden silkinememi bir kuaz. Halktan soyutlanm, halka yukardan bakan o yar-derebeyi zihniyetinin artklar henz edebiyat alannzdan tmyle kalkm deildir. nlem Yolu: Sonu olarak, Trkiye'de gerek bir demokrasi edebiyat nasl doabilir? Burada da kestirmeden yryelim. Derebeylik kalkmadan milli birliin doamad gibi, edebiyattaki halk dmanl, yani edebiyat- cedidecilik de kalkmadka milli bir halk edebiyat doamaz. yleyse, en yakn engeli manevi Edebiyat- Cedide artklardr; u halde yalnz onlar temizlendikleri gn, Trkiye'de milli bir halk edebiyat iin zemin salanm olur. Edebiyat- Cedide eilimleri bugn esas itibariyle maddi ve toplumsal temellerini kaybetmi, fosillemi bir takm ilikilerdir. O ilikileri salt aydnla karmak ve bilinli bir ekilde reddetmek bile, ortadan kaldrmak iin atlm byk bir admdr... Onun iin, imdi Edebiyat- Cedide hakknda yaplacak ciddi ve bilimsel her eletiri, vakti gemi bir emek veya salt tarihi bir merak eseri saylamaz. Tersine, Trkiye'deki milli halk edebiyatna hizmet etmek gibi hayat bir davadr ve gnn sorunudur. Aadaki satrlar bu dnce ile kaleme alnmtr. Amacmz, Edebiyat- Cedide'nin ne olduunu, yani evresi hakknda edindii anlaylar karakterize ederek, o hatalara tekrar dmek istemeyenlere dolaysyla yararl olmaktr.

II. ASIL FELSEFES Edebiyat- Cedide'nin en gzel grlerinde gze arpan zellikler: Rumuzlu hlyalar, bireysel ak ideali, bedbinlik, tasavvuf, reyblik denilen septisizm, tevekkl, realite korkusu ve ilh...dr. Rumuzlu felsefi sz syleme: Edebiyat- Cedide dilinde felsefenin ad hemen her zaman "tefelsf" [felsefi sz syleme]tr. Orada anlalm ve anlatlan ak fikirler sistemi aramayn. Hayali birtakm felsefe kuruntular, rumuzlu tebihler, istiareler ve terkipler arasnda saklamba oynarlar. Birisini okuyalm: "Tefelsf" (Ahmet Haim'e, 7 Mays 1317) lyas Macit: "Aydnlklar, mavi parltlar, ak ve vefalar grrz. Bunlar yenilikleri, esiri mmtaziyetleriyle bize namtenahiliin yeil emellerini, mor hayallerini uzatrlar." Bu felsefi sz sylemenin ilk blmdr. Gryoruz. Her ey sembolik bir ekilde belirsizleir. Anlamlar renk renk rumuzludur: "Yeil=emel", "mor=hlya", "Mavi=vefa" saylr. Ya da bunlarn tmyle tersi olur. rnein, Edebiyat- Cedide bana ge giren erenlerden Yakup Kadri, "Sisler ve buzlar iklim i n e kaarken, renkleri bambaka grr: "Yeilde hile, mavide hiyanet, beyazda matem, siyahta felaket, sarda mevt, morda mell bulmutum ve alda ihtiras, arzu ve neat bulmutum." (stimdat) Bu kinayeli, renk ve rumuz oyunlar neden ileri gelir? Edebiyat- Cedide devrinde yaam "aydn" genlerden gelii gzel birinin gizli cep defterini gzden geirelim. Defterin zenli bir kesinde, muhakkak her renkten bir sr mendil isimleriyle hangi anlama geldikleri hakknda pekok aklama buluruz. rnein, mendilin krmzs: "Seni ldrasya seviyorum", sars: "Gnlm hasta", krmz beneklisi: "Akndan kan kusu-

yorum." ve ilh... demek olur. sevime rumuzculuudur.

Bu mendil sembolizmi, bir tr

Bireysel ak ideali: Gerekten, Edebiyat- Cedide ann egemen psikolojisi keskin bir "libido" yani koyu bir "ak" buusu ile ykldr. Onun iin, o ada edebiyatn ruhu srf ve sadece, mutlaka ve ebediyen sevimektir. air, her eyden nce bir "profesyonel ak", yani akl zanaat haline getirmi kimse roln oynar. Niin? nk o zamanlar, stanbul, Selanik ve zmir gibi nemli Osmanl beldelerinde ve dolaysyla da Osmanl toplumunda, iki balca zmre vardr. 1- Siyasete egemen olan: Asalet sahipleri (Eski din ve dnya beyleri, paalar ve slaleden soylular), 2- Ekonomiye egemen olan: Para sahipleri (Yeni treyen ve palazlanan mltezim ve murabahac burjuvazi, ehir bezirganlar). Asiller boaza kadar borca batm ve zrtlemiler, para isterler. Parababalar, toplumsal bir mevki sahibi grnebilmek iin asalete bulamaya can atarlar, yani, bir tarafn arz ettiini br taraf talep eder. Bunun zerine, arada bir dei-toku yapmak kanlmaz hale gelir. Tek are dl mbadelesinde, ehvet alveriinde bulunur. ki balca stn zmre arasnda "salon aklar" moda olur. nk ancak karlkl sevime ve evlenmeler sayesinde para ile asalet deitirilebilir. Sevgi doal bir ihtiya deil, toplumsal bir silah haline gelir. Bu egemen sosyal eilim, egemen edebiyat zerine damgasn er ge vurur. arabuk -birok kimsenin kopard yaygaral protestolara ramen- edebiyat pazarnda en orta mal meta ak olur. Artk: "Severiz, seviliriz. Hayatmzda bir kainat saadet ieklenir. Yolllar hep bahari, hi katre-i elem grmeyiz." Bu "felsefi sz syleme"nin ikinci ve orta aamasdr. Dorusu, sevgi de insani bir olaydr. yleyse, baksanza, o malihlyaya boulmu sanlan Edebiyat- Cedide "elem"in damlasn bile grmezmi, ne l! Ama acele etmeyelim... Hayal krkl: Btn gklere karlan ideal en ticari ekilde bir bireysel aktr. Bir kez, byle bireysel cinsiyet ilikileri insan hayatnda ne kadar yer tutabilir? Bilinir. Btn bir mrn her ann ehvetle kaplamak, her insan fonksiyonunun ye-

rine ak geirmek olanakl m? Bu, hayat boyunca sofra banda kalmaktan daha kt, yersiz ve bktrc bir durum olmaz m? O zaman, hicran verir. Bununla birlikte, Edebiyat- Cedidecilerin felaketi salt byle fizyolojik ya da salt psikolojik noksanlardan ileri gelmez. Asl felaket uradadr. Para ile asalet, o zamanki egemen anlaylara gre iki zt kutbu temsil eder. Asilzade beyler kokozluklarna bakmayarak, tccar makulesini aalk grrler. Bu iki baka dnyada yaayan kutuplarn temsilcileri (yani sevenlerle sevilenler) bulutular m, ister istemez, elikili bir ak curcunasdr balar. O hayallere tutsak olmu bu gerek ve kaba sevda mcadeleleri arasndaki ac fark, berbat bir hayal krklna yol aar: "Sonra, ah sonra bakarz ki, bu bakiriyeti zevahir iinde bir leylay sukut imekleniyor. Hair, btn safiyetimiz, btn safiyeti hayatmz karsnda hair matemimizi yayoruz." Doa yasasdr: Hava kararp da imek akt myd, arkasndan gk grltsyle bir yamur saana gelir. Edebiyat- Cedide'nin "meteorolojisi" de buna benzer. Gk "gmbr gmbr" eder, onlar "hngr hngr" szlar; "son perdesi" de byle iner: "Ruhum, oh oh, imdi yeni bir ufku nisyann auu ifalinde hngr hngr szlyor. Onu teselli ediniz..." te khne bu bir demirci kr gibi, boyuna "Ah!" ve "Oh!"layan de'nin sanki zetleyerek Bedbinlik: garip "felsefi sz syleme" Edebiyat- Cedigkten yamur boanr, onlardan gzya... Ve felsefi sz sylemenin ister istemez ruhlarda doldurulamayan bir takm boluklar kalr. Her doyurulmay bekleyen insan arzu iin

btn varlk ve evren kuatr.

hakkndaki

kavraylarn

Bedbinlik derece derecedir. Edebiyat- Cedide'de

onun her aamasna rastlarz. Bedbinliin koyusu Schopenhauer tarafndan anlatlan nl pesimizmdir. Pesimist adama gre: Yaamak -gayret harcaCanllk gelitike fazla duygulanr, mak- sknt demek olur.

duygular arttka znt oalr ve ilh... Tevfik Fikret de, Edebiyat- Cedide erevesi iinde kaldka, gren ve anlayan iin saadet olamayacan syler:

"Bir cevap" (7 Kanunisni 1321) Tevfik Fikret "Byle bir zehre kar sen 'mes'ut Olabildim' desen de hlyadr. Olamazsn, o pek zill alut Bir tevehhm ki ayni ryadr... Olamaz anlayan, gren mes'ut." nk o zaman "saadet" szc "akta baar" anlamna geliyordu. Hl bugn yaayan bir oklarmz bile "mes'ut musun?" sorusunu, "iyi bir sevgilin var m?", "hovardaln yolunda m?" eklinde anlamyorlar m? Hafif bedbinlik diyebileceimiz pejorizm, Hartman'n anlatt bedbinliktir. Pejorist bir adama gre: Tarih uzun bir aldanma oldu. Uygar hayat kt bir arzular cenderesidir. Fakat, ne yapalm, daha iyisi nerede? "Zehirnk katreler" (Fazl Ahmet) "En pk zannolunanlar bile bizi ferdayi vaitlerinde bila insaf aldatacak olurlarsa, bilemem, hayatta imdiden sonra nasl teneffs edilebilir, nasl yaamak mmkndr?" Hep o nakarat. Hep "ak" okyanusunda "yr" yemlerine solungalarndan kaplm "iir" balklarnn ac gerek kumsal stne der dmez kvranmalar... Yaama ve gr ufuklar individalist eleme snrlarn aamayan, kendilerine hibir geni sosyal lk kuramayan Edebiyat- Cedideciler, putlatrdklar o kaba ehvet serab nnde, daima bedbin bir biti, yok olu korkusuyla bocalarlar. Dnyaya sakat gelmi bunak bebekler gibi, onlar, henz ecelleri atmad halde bile durmadan lmleri iin alarlar... Devrime inanmay: Acaba bu karanlk hayattan baka bir dnya yok mudur? Hi mi dnya deimez? Edebiyat- Cedide insanl iin: Hayr! lerleme ve atlama olamaz. Geri Galile "Dnya dner" demi ama, Aristoteles'in hakl olmad nerden bilinir? Onlar gelecek hakknda ktmser olmak istedikleri zaman bile bedbindirler. rnein Fikret oluna ve gen nesillere bir umut vermeye kalkrken, topluma bakyor; "Bugn hayat mselsel bir ihtiyac siyah, Bugn saadeti gafil bir ihtilli tebah, Bugn teneffs yorgun bir sr ah olan bu cemiyet" diyor. Tpk Schopenhauer gibi, toplumun en normal olaylarn bile

bir felaket gibi gsteriyor: Yaama siyah bir ihtiya zinciri, saadet aldatan bir rpnma... Hatta nefes almak bile "bir sr ah"dr. "Bugn" diyor. Gerekten o zamanlar koskoca Osmanl mparatorluu kmekte. Fakat btn insanla ne? Hele yeni kuaklara? air, kendisini bu kntnn altndan kurtaramasa bile, hi olmazsa "oluna" yeni bir ufuktan sz etse dahi iyi deil midir? Her k bir douun belirtisi olamaz m? Fikret de kendini zorluyor: "Hayr, bu zehrime sen varis olma evladm, Yarn, mit ediyorlar ki, bir genie adm, Bir atlay, ne diyorlard pek de anlamadm, Hayat kurtaracak." "Bir genie adm, bir atlay", galiba toplumsal devrim olacak. air bunu oluna anlatmaya urayor. Ama, kendisi anlamam. Daha dorusu devrimin, dalan Osmanllk iin anlalr ey olduuna inanmam: "Beer, o imdi muazzep srklenen meflu Adm adm edecek devrei halsa uru." yle mi? Soruyor. Dnyor. inden "Ne derken dudaklar tekrarlyor:

mnasebet?"

"nan Haluk, ezeli bir ifadr aldanmak" Fikret'in gr as bezirgan ve asilzade zmrelerin evresinden ve anan orta snflar merkezinden teye gemiyor: lkede hibir ekonomik kalknma gze arpmyor. Kyl, derebeyi ve Dyun-u umumiye koullar altnda bunalm. Esnaf ucuz Avrupa mallar nnde iddetle iflas ediyor. Bir avu ehir burjuvazisi sanki herkesi yldrm. Bu "insanlk" m, o inmeli bacaklaryla atlayacak? Yeni kuaklara, zehirden ifa sunar gibi: "nan" yani, "Aldan" dnde bulunuyor. Reybilik (Septisizm): nanmszlk. nanmakla aldanmak birbirine eit olduktan sonra, artk sonucun nereye varaca kestirilebilir. "Efes" (mer Seyfettin) "nanma! Nefrete, aka, fenala, iyiye, nanma, hisse, hayale... inanma her eye" "yi" veya "kt" diye bir takm cevherler var. Onlara kar ya "nefret" ya da "ak" beslenirken, her zaman "duygu" mu

"hayal" mi diye pheye dlr. Edebiyat- Cedide mantna gre evrende yalnz: yi ile ak bulunmal. Yazk ki, gerek bambaka bir ey. Ayr ve birbirinin zdd cevherler. Diyalektik denilen zincirlenile birbirlerini kovalyorlar, arapsa oluyorlar. Hibirisinde durmak yok. yinin arkasndan kt, akn peisra nefret geliyor. yleyse, bunlardan hangisine inanmal? Edebiyat- Cedide bu diyalektie akl erdiremiyor. yi-kt yayorum mu diyorsun? Fakat: "Yarn trap olacak alayan, glen imdi! nanma! te nasibin lm ve nisyandr." Madem ki, en sonunda toprak olacaksn (madem ki, cedid edebiyat zmrelerinin dayandklar toplumsal temeller sallanyor) yerine bir ey geleceine inanma! Madem ki, lyorsun, niye yayorsun? "nanma! nk hakayik da hep yalandr; Bu kainat, btn bir tebdi ebedi... " air tm bu septisizmine Efes'i tank getiriyor. Ege Blgesinin ksa alvarl kabadaylarna, yani efelere ismini armaan brakan eski Efes, yeni Ayaslu, Kuadas Krfezi'nde zamannda n salm parlak bir ehir idi. imdi bataklklar ortasnda, adam kurun gibi vuran stmasyla nl bir harabedir. Belki de Osmanl airi kendi imparatorluunun kt sonunu anmsam olacak. Efes antik Yakn Dou'nun yldz idi. Orada aristokratlarla tccarlar, fakirlerle zenginler, hrlerle esirler arasnda bitmez tkenmez bir ksr i sava kt. O gzel belde, hibir devrimci douma kavuamad. Ve kendi kendini yiyip bitiren mitolojik bir hayvan gibi Menderes bataklklarna gmlp gitti. Efes bir gerek miydi? Fakat bugn "yalan"dr. O parlak ve grkemli varln bu ac yok oluu, ya "evet" ya da "hayr" isteyen airin mantna uymuyor. air " m a d e m ki bugn yok, yle bir uygarlk olmamtr" demek istiyor. Halbuki, Efes'in byk filozofu Heraklit, "Her ey bir ak" diye haykrmt. alacak bir ey yok: Bugn var olan, yarn yok olacak, yoksa yeni varlklar doacak... Doann bu ezeli yasas insanla ve topluma da egemendir, demiti. Efes ld. Onun bataklklar kysnda alan mezar, ssl mermer iskeletiyle dolu. Fakat yalnz Heraklit'in szleri bile Efes'in gereini yaatmaya yetmez mi?

Edebiyat-

Cedidecilerin

dnyada

inandklar

bir ey var:

Sevmek. Ama sonuta: (Fani teselliler) "nanma" Faik Ali "nanma, sevmiyorum, her hayat mnkesirin Muhabbetinde de bir gizli hissi nefret var" Yani ona da, sevmeye bile "inanma" diyorlar. "Gl vesiledir ifale, alay hile nanma aldanacaksn, alma hey akn Bu hissi haini masum elinle tedvice." Tereddt: nan olmayan yerde karar ne gezer! konuda dahi karar vermek olduka g itir: "Hakikati sevda" (Cenap ahabettin) "Bir ephei hissiye ile dalgalanr dil: Bir heykeli glr dikilir kalb zerinde; Bir vecfi hayat, sevilen eyden ibaret. Bir lem'ai nev aasiyle eder ihfa." Yaam, boluklar (cevf) ile delik deik. evresinde pervane olduumuz sevgi kandili bu boluklar "phe"li parltlaryla gzden rak tutmaya abalar: "Bir istiyor insan onu bir istemiyor... Ah, Sevmek bile domak gibi, lmek gibi bir ey!" Ztl gstermek iin duygularmza yabanc iki olay anlyor: Domak, lmek. Gerekte, insan domay istemez, dourulur. lmedik ki, nasl olduunu bilip lm isteyelim. Ona ramen air domak ve lmek gibi sevmeyi de "bir istiyor, bir istemiyor... Ah!" tikf (Bir yere tek yok kalr: remeyenler, "Gneten kapanp, ibadetle vakit geirme): Hayatta hibir eye inanmayan ve karar veremeyenlerin tutacaklar bir Piliyi prty toplayp br dnyaya g etmek! nefislerini katletmeye teebbs ederler. rnein Her nevi nur ve ziyadan kamtm Fakat lm elde olan bir ey mi?.. Onun iin vcutlarn ldBeybil Haus'un evirdii ncil-i erif diliyle birisi kar: kamtm. ve her nevi renkten kamtm. Yeilden, maviden, beyaz ile siyahtan, sardan, mordan ve aldan kamtm" der. Esen "byk rzgar"lardan medet umar. Elinde "asa", srtnda "aba" ile gzken bu modern dervi, aslanlar gibi kkrer: Edebiyat Cedide iin btn yaam ve gerek "sevda" olduu halde, o

"K" (Yakup Kadri- 8 Terinievvel 1324) "Hazr ol Yakup! Evet zavall ocuk hazr ol!" Neye hazr olacak? Bu tek bir gmbrtl komut ile nereye gidilecek? Stratosferle on bin metre ykseklere mi? Uakla kutuplar amaya m? Mcadeleye mi? Devrime mi? Sehpaya m? Hayr, hayr, hayr! Hibirine deil. ok basit: tikfa! Yani bir yere kapanp ibadetle vakit geirmeye! "Madem ki geen sene sana, kanunisni ortasnda latif bir mays (latif olmayan bir mays deil) getiren o kadndan imdi eser yok, mademki o kadn imdi uzak, pek uzak (Abdlhamit devri iin Cumhuriyet kadar uzak) ve sen yalnz, bir cemiyet ortasnda kmilen kmilen yalnz (yklan mbet haline koy! daima inik olsun! kendi enaiyetinle perdelerin

yapayalnz)sn, odan mehul ve na mer'i eyleri yaayan bir Pencerelerin (Amin) T mesdut, ki dardaki amurlu ehrin,

abs, mezar s sokaklarn, iniltili kpek av'aveleri ltif suknunu ihll etmesin..." nsanlar, dklarna k uykusuna yatan soukkanl cedideci herhalde, hayvanlar olmabirlikte perdeleri byle buinik gre, edibimizin sonbaharla

"halvet" olmas, lunduunun

kn yiyecek hazr bir serveti

kantdr.

Zrt adam, a ana

odada koskoca mevsimi geiremez. Sorunun bizim tarafmzdan aklamas bu. Ama Edebiyat- Cedide iin baka nedenler gereklidir: "Bu k, stanbul'da, amur ve ziti iinde ruh sanatnn ihtimali mevkie kar byk bir devasdr..." Cmlelerin anlalmas biraz karka. Ama, zarar yok. Sorun u olsa gerek: Ortada, eski stanbul'un o nl "iniltili kpek havlamalarndan" kaan bir "zavall ocuk" var. Esin perisini beklemek zere bir bcek gibi kabuu iine bzlyor. Ve, Harb-i Umumi'nin acemi yedek subaylarna zg olan bunca "Hazr ol!"lar niin miymi? tl bir pantolon gibi dolapta saklanan "san'at ruhu" amur olmasn, zit'ye (irkinlie) bulamasn diyeymi, ilh... Sonu olarak, reformcu ve sarsak Merutiyet merebine uygun bir: "-Hazr ol!.. Ve, yerinde say!"

Bu batl benzeri bir tasavvuf ve sanki bir derviliktir. Tasavvuf: Doucu derviliklere rnek ise, istenildiinden de oktur. Edebiyat- Cedide septik ve insanszdr demitik. Fakat inanszdr sanmayalm. O, dnyaya inanmaz, yoksa ahirete imanl birisidir! Septiklii materyaliste deil, idealistedir. rnein, deniz mi dalgalanyor? Bu mutlaka, Mslmanlarn camide Tanr nnde secdeye kapanarak, tekbir getirmeleri gibi bir eydir. Okyanuslar ancak Allah'n birliine ve varlna boyun emek iin coarlar: "Vecd" (Recaizade Ekrem) "Dalgalar -ki huru vahdetine Veremez kimse inkisar dernekSer fr eyleyip ehametine; yle derlerdi hep behem henk -Ki blendi sadada, pesti ghVahdehu l ilahe illllah!..." Eer yanlmyorsan, okullu genlerimizin "Dalga gemek" diyorlar. Bazan "Yldzlara dileke" verilir: "Kehkeane kar" (Faik Ali, 1 ubat 1314) Fakat gerek mi, takip ettiim erah tariki Karanlk bir derinlik vasleder dergh mevlya?" Hayat bir "Karanlk cadde: ehrah tarik"dir. Onun sonu nasl olsa mezar: "Karanl bir derinlik" deil mi?... Aman! Doru syleyin, mezar mevl tekkesine alan bir kap ise, gam ekmeyelim: orbay orada ieceiz demektir. stirak: rdr. "Yine o" (Abdlhak Hmit) "Ahvalimi etmektesin ihbar Ati mi de zannm bileceksin Lyktr edersem unu tekrar Sevdimse de seni candan ey yr Farketmedim ancak ne meleksin Her zevkimi senden duyarm ben... Gnl m, hayal mi, nesin sen! Ey revnak mir'at kemalim Kendinden gemeler, Edebiyat- Cedide'nin mbugn yalnz bu ayak biim takmnn "vecd"e deil, galiba: bile dilinde,

Levhi dilimin nk sensin." 1- Ey! inde u mkemmel boyumu-bosumu seyrettiim ayna! Alnmn yazs gibi, yreimin izisini de sen nakettin: "Her zevkimi senden bilirim ben." 2- Ancak "Sen nesin?" te onu "Farketmedim." 3- Bununla birlikte, mademki ne olduumu biliyorsun, gel ne olacam da haber ver. Kendinden gemenin bu ekli nl fkray hatrlatmyor mu? Nasrettin Hoca, bindii dal keserken, oradan geen yolcu "Deceksin" demi. Az sonra den Hoca yolcuyu yakalayp sormu: "Mademki deceimi bildin, ne zaman leceimi de syle" (Hikayenin gerisini "Letaifi Hoca Nasrettin"de daha ak okuyabilirsiniz.) Kaza ve kader: Hayat kavgas, Edebiyat- Cedide iin ancak kaza ve kader hkmleriyle yrr. O konuda fazla bir ey dnlemez: "Balklar" (Tevfik Fikret) "Bugn az evlatlarm diyordu peder, Bugn az yine, lakin yarn, mit ederim, Sular biraz sakinleir... Ne are kader!" Osmanl toplumunda retici gler geri ve ilkeldir. Bu yzden insan, doann cilvelerine tutsak bir kk burjuva retimiyle bunalr. Bunun nnde air, hibir hamle iareti vereBalknn ocuu: mez. Hatta onun tersini yapar. Bizzat hamle eden gen bir teebbs uursuz sonulara balar. "Hayr, sular ne kadar cokun olsa ben giderim." der ve gider. Fakat bir daha geri gelmez: "Ne are kader!" Tevekkl: Toplum mcadelesinde Edebiyat- Cedideci daha ayk deildir: "Kur'a neferi" (Mehmed Emin) Ey kardeler bu yiit de Trk gayreti gderdi, Tfeine en sevdii sapan kadar glerdi. Onun saken alt aziz yerdi u toprak! lnce de brakt ey u oldu: Ruhlarna okuyalm fatiha tesini brakalm Allah'a" "Trk Saz" iin insan, kutsal kitaplarn adamdr: "Topraktan yaratlmtr; toprakta alr, topraa kavuur". "tesi"ne bir toprak!..

iyi saatte olsunlar veya "Allah"karr: bol fatiha okumaktr...

Biz Trklere den bol

Ar derecede kalem efendilii kokan bu miskin tevekkl felsefesi, modern bir millet iirinde deil, ancak antik bir mmet iirinde bulunabilir. Vatan kavgasnda cann veren Trk kyls, airden kaba imam telkini mi duymaldr? lm: Edebiyat- Cedide'nin her gezdii yerde ayana dolanan ey lmdr: "l kafas" (Byk kardeim filozof Rza Bey'e) "Bir tarlada geziyorum, ayama kat bir ey takld; Baktm kemik, dikkat ettim, bir insan kafasnn kemii Kimbilir u fninin vcudundan bugn bizde neler var Belki onun kemikleri imdi senin gzlerinde parldar Herey byle... Hatta biz, dnyamzda bu ba gibi olacak Bir gn hayat tkenecek, yalnz cansz granitler kalacak Her zerresi bir leme dalacak, zira bu bir kanundur." mzay atmaya gerek grmedik. "Milli airimizin" slubunu tanmayan m vardr? Ayana bir iskelet kafas taklyor: Cedit edebiyat iin bu ne mthi realite! Fakat grn ona, lm korkuluu haline gelmi Abdlhamit saltanatn hatrlataca yerde, nce Brahma tenashn (Ruhun bir cisimden tekine, baz kereler de insandan hayvan ve hayvandan insana gemesi) dndren Hayyam benzeri bir bilim hevesi veriyor. Sonra hemen o ezeli bedbinlik gelip atyor: Hep byle olacaz... "Zira bu bir kanundur", "Byk kardeim filozof Rza Tevfik Bey!" H.K. 1937-20 HER AY Dergisi Haziran-20 T e m m u z , Yl:1, Say:4

III.

DOA A N L A Y I I

Gerek kaakl: dealizm bir ykl felsefesidir. Onun iin, Felsefece idealist olan bir topluluk, ykselme devrini tamamlam, hatta son gnlerine yaklam demektir. Nitekim, lmle gzgze gelen Osmanllk, her yerde olduu gibi edebiyat alannda da, ac gerei (yani kp gidiini) grmemek iin sanki gzlerini yumar. Bylece Edebiyat- Cedide kendi beyni iindeki korkulu ryalarla avunmaktan baka kar yol bulamaz... Bu realite korkusu ve gerek kaakl iirleir: "stemem doruyu, o pek acdr, Trmalar kalbimi ne yrtcdr" der. lmn kim kabul etmek ister? Madde ve realiteden bu derece kaanlarn, doa denilen o en byk gerekle ileri ne? Doa kaakl: Bu yzden, bir kez, genel olarak doa Edebiyat- Cedideciler iin eksik bir kavramdr. Sekilerinde, doay akyan iirlere sanki rastlanamaz. Hatta bizim Edebiyat- Cedide'ye zg bir doa anlayndan sz ediimiz bile, her eyden nce bu yokluu ve boluu daha iyi gze arptrmak iindir. Ondan sonra, olabilir ki, urada-burada, dknt halinde baz cedideci doa paracklarna rastlanabilir. Ama gerek anlamyla normal bir doa aramayn. T m gzellii, irkinlii, bereketi, orakl, uysall, azgn, yarat, yokedii, devasa kudretleri ve kahredici yasalaryla tm bir doa, Edebiyat- Cedide iin bir bilinmeyen dnya'dr. Doa onlarn gznde buhar olup umu, hayallemitir. Tesadfen yolumuz bu hayal lkesine derse grrz ki, orada hemen hemen: Yalnz gurub, yalnz gece, yalnz sonbahar, yalnz k, yalnz kar, tipi ve yamur, amur vardr. Kos-

koca doann bu manzaralar dndaki paralar, teki mevsimleri, baka olaylar... sanki kalmamtr. Ve gzelim, apaydnlk yce doay hasta benliklerden ibaret gren, ruhlarnn zifiri boyasyla, evreni karartmaya kalkan Edebiyat- Cedide airleri, kuruntu ettikleri yapay bir doa karsnda -evvelce grdmz gibi- ya denize dalp "dalga geer"ler ya da ge bakp "yldzlara dileke" yazarlar. Bu airler, kendi i doalarn d doayla kartrrlar. Objektif evreni kendi subjektivizmlerinden kendi bencilliklerinden ibaret sanrlar. Doay, kendi doasyla kartrma: Konuyu, hayal krklna urar gibi birdenbire kesmi olmamak iin, sz azck da sahiplerine brakalm: "Tabiatn karsnda" (Celal Sahir) "Uzakta Maltepe'nin bir buhar eflatun inde giryeli bir iptisam sakinle Gler Cibali..." Bata doa, eflatun (yani: Hayal!) renginde bir buhar iinde gmldr. Sonra, dalar: Glmserler mi? Elbette... Fakat, bunlar ayet Edebiyat- Cedide'nin dalar iseler, "glmser" gibi glerken bile mutlaka alayacaklardr ("giryeli"dirler). Nihayet deniz gelir: "... ve karmda daima byle Btn nigah kbudnde en elemi mehun Neideler uuan inayi seyyalim, Deniz, o airi firuze ruhu mphem ki Btn sevahile her eb mukadder ve bki Okur sabaha kadar bir tahayyl muzlim..." Bu usuz-bucaksz mavilik Edebiyat- Cedide iirine egemen olan "ballk-aldatma" ztlnn en gl semboldr. Onun karsnda coan air artk kendi kendini denizlemi, denizi airlemi -ve sanki uzun sal, soluk benizli hazin bir cedide airi klnda- grr: Deniz, Bay Celal Sahir'in aziz ve oynak dostudur. ("Ainayi seyyal") Denizin doas Bay Celal Sahir gibi "sabaha kadar" gzne uyku girmeyen bir "sahir"dir. (Bycdr) Hatta deniz gene Bay Celal Sahir gibi "gk ruhlu", "mphem" bir airdir.

Ve deniz, Edebiyat- Cedideciden kl kadar farkl olmayarak, kylara karanlk kuruntularn ("mzlim tahayyl"lerini) okumakla meguldr; yani kederle alar. Karlatrmalarmza istediiniz kadar devam edebiliriz: airin gz: Denizi ancak gece ("Her eb") grr. (Gndz deniz olamaz!) airin kula: Denizden ancak tasa dolu nameler ("Elemi mehun neideler") iitir. (Neeli alt olamaz!) Artk, dertli air -balasalar- durur mu? Onun da sanki yrei azna gelir. "Ve baz da" byl doa aynasnda gryorum sand esinlerinin "derinliine" -hep isterik kadnlar gibiili ve sessizce alar: " lebriz Olur ve baz da kalbimle alarm sessiz Bu mlhemat tabiiyenin derinliine..." Bu, hasta hali mi diyeceksiniz? Hayr. Tersine, Edebiyat- Cedide'nin en "normal" hali budur. Her eyde zamane alametleri: Edebiyat- Cedide'ye gre normal doa olaylar, ciddi adamlarn ii deildir. Sanki ocuk ii, bir acayipliktir: (Gelincikler) 1306 Terinievvel 22- H. Nadir. "Tarlalarda kk baaklarla Yetien incecik gelincikler" diyen, sanki "at stnde karalar, birbirini kovalar" gibisinden yar ciddi, yar aka bir doa "ii r i n i okuyalm: "Bu hazrette mev uran hamret Bu taravette canlanan zinet Hendenin makesi letafetidir..." Edebiyat- Cedide'de ana karakter vardr: 1- Egzantriklik (Yabanclk) 2- Pan-Seksalizm (Her eyde seks grmek) 3- Melankoli (Hlyalara dalmak) Dikkat edelim. Bu sradan ve ocuka gelincik betimlemesi: "Daha air neler bulup syler Sormayn iftiye gelincikler Tarlann bir byk musibetidir." Komikliiyle bittii durumda bile, zamane psikolojisinin damgasn zerinden atm saylamaz:

nce; bu betimlemede "yabancym!" diyen bir La Fonten'den eviri kokusu duymamak elde deil (Egzantriklik) kinci olarak: Kadnn -o biricik Edebiyat- Cedide malnnhi olmazsa ssl bir temsilcisi var. iek: "gelin"ciktir. Ve tazelik iinde kadnlara zg bir ey, yani "zinet" canlanr (PanSeksalizm). nc olarak: Hlyalara dalmak deilse bile, hznn glgesi olsun eksik deil. Gelincik atei al, kzl bir iek. Kzl renk salkl, devrimci bir ne'e. O ise, bizim Edebiyat- Cedide'de yok. u halde gelincikte bile kzllk deil de, "hazarette" bir "hamret", yani Osmanlcada ok kere utantan ileri gelme kzartya verilen sfat, bir pembeleme grlyor (Melankoli) Btn bunlar bulan air, ocuk gibi seviniyor: "Daha air neler bulup syler" diye hopluyor. Sonra, Edebiyat- Cedidecilie zg olan o karanlk "ciddiyet"i unutmak zere olduunu fark ediyor. Kendi kendinin yaramazlna ban sallayarak, gelinciklerin iftiye "bir byk musibet" olduklar dersini veriyor! Hayatta fakirlik: Hayat m?... Rya, hlya, kendinden geme, hummaya tutulma, kriz... ve hepsinin stnde alatp szlatan lm dururken, hayat da dnlecek ey mi ya! Bereket, ld denilmesine ramen phesiz yaayan Tevfik Fikret'le, maallah grbzce yaad halde lm saylan Bay Mehmet Emin'e... Eer onlar da olmasaymlar, Edebiyat- Cedide'nin hayat hakkndaki dnceleri cidden tarihi bir sr olacakm. Yalnz, onlar pek kartrrlar. Biz nceden haber verelim ki, burada sz konusu olan biyolojik ve bedensel canllk deil, toplumsal insan hayatdr. Bu fark derinletirmedii iin: "Bugn hayat mselles bir ihtiyac siyah" gibi gren air, insani felaketleri sanki doal ve yaratltan sanr. Halbuki "nsanlar ancak zebilecekleri sorunlar nlerine koyarlar." (K. Marks) nsanln nne kan her sorun gibi, ihtiya da ancak giderilme olanaklar ile birlikte doar. ayet giderilemeyen, bir felaket haline gelen ihtiyalar varsa, bundan mutlak ve doal bir tatmin olanakszl bulunduunu sanmamalyz. Tmyle izafi ve tarihi bir tatminsizlik karsnda bulunduumuzu hatrlamalyz. htiyacn siyah veya beyaz olduunu parmamza dolayacak yerde, tatmin

ekli zerinde kafa yormalyz. iir gibi toplumsal bir lyle ihtiyatan ikayet etmek, "nefsi emmare"yi ldrmek, ksmetine boyun bkp oturmak eklinde Ortaa'a zg bir fakirlik yapmak deil midir? Toplum mu, ekil mi?: Biraz sonra greceiz. Edebiyat- Cedideci bazen bedensel canlln toplumsal hayattan ayrdeden, fakat genellikle hangi hayattan sz ettiini bilmedii gibi, zel olarak da hangi toplumsal hayattan sz ettiini anlamaz: "Bugn teneffs yorgun der. Ama hangi cemiyet? bir sr ah... olan bu cemiyet"

O zaman iin bir Dou Trkiyesi, bir de Bat Avrupa var. "Kadit" olan kim veya ne? Geri, yirminci yzyla giren Avrupa'nn emperyalizm a, ayn zamanda orada egemen olan sistemin lm a demektir. Fakat bundan insanla ne? Toplumun bir ekli gelir, tekisi gider. nsanlk kalr. len ve dklen toplum deil, zerindeki eski kabuudur. Hatta o zaman Avrupa emperyalizmi nnde kul olan ve smrgeleen Osmanl mparatorluu'nda bile sadece lm yoktu. len khne rejimin altndan, yer yer, daha ileri, daha canl bir takm sistem filizleri ba gsteriyordu. Nitekim, Edebiyat- Cedide devrine son veren bir 1908 hareketi "bu toplum" iinden domam myd? Yeni Trkiye Osmanl imparatorluunun bana Frenklerin Caups de grace (ldrc darbe) dedikleri son kurunu skmasayd, var olabilir miydi? Doduuna piman: Bedensel hayat toplumsal hayattan ve toplum ekillerini birbirlerinden yeterince ayramayan Edebiyat- Cedideci fena halde bunalr. Gznde hayat bir zehir okyanusu kesilir. nsan onun ta dibinde nee arayan: "Bugn zehirlerinin kr' neesinde yzen" bir zavall durumuna der. Yani, Trkiye zehir zemberek bir yabanc esareti altna girerken, Edebiyat- Cedide eilimi, Frenk modasna uygun salon cilveleriyle avunur ve ilh... Artk i rndan kmtr. Doan ocuun ana rahminden kurtulur kurtulmaz haykrmas l olmadnn, canllnn kantdr. Adem olu bu ilk l ile ana rahminden ayrlan kendi nefes alma organnn bamszln ilan eder; cierlerini temiz havaya aar. Fakat o mjdeci ses bile, Edebiyat- Cedidecinin -ku misali- "terane" bekleyen nazik kulan "figan" gibi trmalar. Sonu olarak:

"Bugn doan ocuundan terane beklerken Figan duyan beeriyet..."in, airi sinirlendirmeyecek hibir normal belirtisi kalmamtr. Edebiyat- Cedideci, doarken dnyaya geliini sanki protesto etmek "aklllnda" bulunan yavrusuna dner. Umut deil, ac bir telkin verir. nsanlk, o "yaratln gzdesi: nuhbei hilkat" niin dnyaya gelir? "mr beer", "nedir bilir misin olum?", heyhat! Tpk bir ocuun anszn denize frlatlmas, karanlk bir kuyuya drlmesi gibi hayata drlr: " nnde harelenen u mai safhaya bak; imdi anszn seni ben Tutup da frlatrsam onun derinliine, O mai ey seni yuttuka haykrr, barr, Fakat hals olamazsn " Hayattan "hals olmak" lme kavumak deil midir? Bu nedenle Edebiyat- Cedideci iin "doduuna piman" denemez mi? Ak toplumsal amaszlk: evrenin ve genel eilimin bireyi nasl zorla hizaya getirdiine rnek: Bir baka air, ters ynden denemeye kalkyor. Yani nikbin olmak istiyor. Fakat elinde deil. Anlattklar -iinde yaad ortam- Tevfik Fikret'inkinden farksz hayat ki, ne salt "frtna"l, salt ""l, hep sarpa dm. "Gitmem de gitmem!" diyen kafiye ve vezin katarna yol amak iin kan-ter dkerek, inat fikir kervann deneinin trmkl ucuyla boyuna drtlyor: "mr yolunda yolcu" (Mehmet Emin) Frtna var!... -Varsn olsun, kyametler koparsn; Durma yr, ayaklarn yrmekten kabarsn" ster istemez hatrlanyor: air, eger zamannn Yedi-Sekiz Hasan Paa Karakolu'ndan geen devrim yolunu tlyorsa, orada insann ayaklar yrmeden kabarmaz m? Yok, yrnecek uygarlk yolu ise, buharl ulam aralarn bile geride brakan yirminci yzyla doru, niin biz hl in kulileri gibi yayan yryelim? Fakat Cedideci bu gibi kukulardan rak kalr... ve yolcunun nanemolla iradesiyle iirin zoraki gayreti, yani ukalal de kalka konuurlar: "Ooo umu!... -Gryorum, lkin bundan ne kar,

Durma yr, artk ister ise insan olu da ykar; Yr yr, artk yeter dinlendiin elverir." Burada bir kez "yrmek" mastarnn her satrda -be kez bolca ekilmesine ramen, insan iirin daha balarnda iken adamakll yoruluyor; ortalarna doru ise birdenbire dama deyip duruyor. iiri okuyanda yerinden kmldayacak itah kalmyor. Dnlecek bir noktadr bu... Ondan sonra, haydi yryelim, peki ama nereye? Bu cidden "mr" yolculuun sonunda air bize hangi ak toplumsal hedefi gsteriyor. Bilinemiyor. Bir ideal yokken, "da deviren misin? zincir kran msn?" eklindeki tekerlemelerden "ne kar?"... Verilen t, Fikret'in bedbinliini nikbin bir tavrla tekrarlamaktan, yani tersine bedbinlikten baka nedir? te dnyaya taban tepmek: Fakat, ayn airin baka iirleri okununca sorun aydnlanr. "Miri mmaileyh"in izdii yoldan yrnseydi, bugnk Trk milletinin hl "mmeti Muhammet"likte pinekleyecei abuk anlalr. "Kur'a neferinden" (Mehmet Emin) " - A m a n fena oluyorum ah ah ah! -Hafiflersin, alrsn biraz oku tvbe et..." Halbuki, asl savata vurulan Anadolu ocuuna bu "hafif" d veren airimiz, bizzat gidip kendisini pabucu bye "biraz oku"tamaz ve haminninelerimizin salavatl dili ile iir yazmaktan "tvbe" edemez miydi? Hayr. air, siyah Osmanl cppesine brnm, imam telkini ile "Trkle" kar bir yol dua eder: "Gel beraber getirelim kelimei ehadet, Haydi karde... Ehedenlilhe illallah!" Byle "Hedef"lere acaba bugn "illllh" demeyenimiz kalm mdr? Anlalyor ki, Edebiyat- Cedide'nin en nikbin grnen "mr yolculuu" bile, gerekte, vatandalarn te dnyaya doru taban tepmelerinden baka bir ey deildir. Darvin'in hayvan: Edebiyat- Cedide, ara-sra, medrese ka ile mspet bilgilerden de eni almaya giriir. O zaman skolastiin hmna uram zavall modern teoriler cidden acnacak duruma derler. souk

Bu konuda bir fikir edinmek iin "bilim"i, "iir"inden baskn kan bir aire bavuralm: "Hayat kavgas" (Mehmet Emin) "Her bir vcut bakasnn kan ile yuurulmu Yemek, yemek... ite budur yaamann kanunu!" Kur'an- Kerim'de Hazreti Adem'i balktan yuururlar. Milli air iin de insan "yuurulmu"tur. Yalnz, balkla deil de "bakasnn kan ile". "Adem'in y a r a d l i n d a n bugne kadar insanln yapm olduu ilerleme, demek ki, kendi mayasna balk yerine kan katmaktan ibaretmi. Bu "ilerleme" phesiz ki Darvin'in "struggleforleif-Yaama iin sava" denilen ayklama yasasna dayandrlyor! nk hayat kavgas -yaamn yasasdr, deniliyor. Hep biliyoruz. Darvin, canl varlk trlerinin, doa ile ve baka tr varlklarla yaptklar savata en salam olanlar kalr, zayflar ortadan kalkar, der. ster bitki, ister hayvan olsun btn canl trlerinin gittike gelimesi de bu ayklama yasas'nn kanlmaz gereidir. Bu doru ve yksek bir bilimsel gzlemdir. Fakat Edebiyat- Cedidecinin skolastii, bu doa yasasn stnkr ezberledikten sonra hemen topluma da uygulamaya kalkar. Nedense hayvanla insan arasndaki fark aradan kaldrverir. Darvin hayvan trleri arasndaki sava doal bulur. Edebiyat- Cedideci (arabuk insan hayvanlatrarak) insanlar arasndaki toplumsal elikileri ve snf atmalarn da bu araya sokar. Hi dnmez ki, doada yaama iin sava verilirken, hayvan trlerinin en yeteneklileri gelitii halde, toplumda, insanlar arasndaki savalar, tersine insan trnn yeteneklilerini rtr. teki kronik ekildeki rme ve dejenere olular bir yana brakalm. Yalnz sava ele alalm. Eer, savalar Darvin yasasna gre olsayd, sava srasnda insan trnn btn hasta, sakat, ihtiyar, bunak ve clz bireylerinin lmesi gerekirdi. Halbuki bunun tersi olur. nsan savalarnda toplumun en grbz, en ie yarar unsular mahvolur. Hatta sava, bireyleri deil btn kuaklar bile rtr, btn insan trn bozar: Fransa'da yaplan istatisikler, uzun sren sava yllarndan sonra, kurraya arlan erlerin genel olarak boyca cceletiklerini saptamtr. Bylece, Osmanl airinin azna den bilimsel Fizik Darvinizm, gayet alaturka bur vurdumduymazlkla metafizikletiri-

lir. Artk, "doal ayklama" yasas -cedid edebiyatlarn alnnda yazl olan anlamyla- bir tr "doal ayklama" veya "toplumsal gerileme" teorisi klna sokulmutur. nsan ilikileri iinde "yemek yemek..." "yaamann yasas" olsayd, rnein Abdlhamid yasalarn "doal" saymak gerekmez miydi? te, birinci blmde sz edilen Bay Mehmet Emin'in "l k a f a s i n d a k i felsefe budur. Ve bu, sonu olarak, zamann zorbaln hakl karmaktan baka anlama gelir mi? Hayattan Kama (topi): Mehmet Emin'e gre hayat, Abdlhamid yasalarndan daha beter bir kan iiciliktir. Tevfik Fikret maalesef lemediimize hayflanr: " omuzlarndan ar, Hain, demir iki el muttasl inip zedeler; Ve are yok ineceksin... Bu ite mr beer" airler, iinde yaadklar ilikileri mutlak ve sonsuz insan hayat sanyorlar. nk o ilikilerin boucu erevesinden syrlmak iin kendilerinde hibir devrimci hz bulamyorlar. O zaman ne yapsnlar? Maddi olarak kurtulu savana girmektense, hayal lkesine svmay daha kolay ve ho buluyorlar. Btn hayalsever, psrk snflarn ideali yani topi onlarn da sarldklar cankurtaran haline geliyor. "Bir dalgacn mr kadar hif ve zil", "bir mr muhayyel" peinde komaya balyorlar. Zavalllara dnya dar gelmekte. Yldzlara kmaya lar, fakat yeryznde dvmeye asla! razdr-

"Kehkeane kar" (Faik Ali-1 ubat 1314) "Sen ey mader ki mer'i, mesneti, camid veya zruh O tevlit ettiin binlerce, milyonlarca lemler Bu hkin ayni ya bir mstesnaya mazhar m?" Kehkeane (Samanyoluna) soruyorlar: Her yldzda hayat bizdeki gibi mi? Sonra Acem nidalar ve Frenk topyas ile nasl bir dnya istediklerini anlatyorlar: "O lemlerde aya bsbtn bir baka yer var m? Ki yette tevelltle yaar skkn siyani Nedir bilmez geen bir mr somun ydi giryani, Bir istikbal bir mazide ikmali hayat eyler... " Orada, insanlar Kur'an gibi "ayet"lerden dosunlar ve mutlaka bir kk burjuva eitlii ("siyan" lifi) iinde bysnler,

Cedide gibi kt bir gemie sahip olmakszn hep gelecei yaasnlar! Bu durum, "som" mrden bir atlay akllarna bile getiremeyenlerin gklerden medet beklemeleridir! "O belde" (Ahmet Haim) "Hangi bir ktai muhayyelde Hangi bir nehri devr ile mahdut? Bir yalan yer midir veya mevcut Fakat bulunmayacak bir melanhuyla m?" Faik Ali, sadece bir baka dnya ister. Ahmet Haim -galiba iinde byd Dou evrelerinden esinlenerek o dnyaya az-ok bir ekil de verir: "O belde" tpk Campanella'nn tam drt yz yl nce betimledii "Gne Beldesi" gibi hl su hendekleri ile evrilmi, yksek hisar ve kalelerden meydana gelmi bir Ortaa derebeyi atosuna benzer. Tam drt yz yl sonra, byk makine ve elektrik anda hl Ortaa snrlarnda bocalamak pek de rastlant saylmamaldr. Edebiyat- Cedide airleri, stanbul'un muhallebici dkkanlarndan tesine biraz daha dikkat etseler greceklerdi ki, "o belde" yani uzun bir rmakla ("bir nehri devr" ile) snrl ehri, Osmanl mparatorluu'nun bir il merkezidir. Bu ehir, Dicle nehrinin epeevre sard Diyarbekir'dir. Ve deve ile tanan be alt batman arlndaki kan krmz karpuzlarn yediimiz o Diyarbekir kalesi... Bugn drt tarafndan yklyor! H.K. Her Ay, 1 Kanunisni [Ocak] 1938, Say:5

IV. NSAN Bu blmde insan inceleyeceiz. Tabii, Edebiyat- Cedide

insanln... Onun iin, kadn konusunu daha sonraki blme brakyoruz. amayn. dr. Ama bu Bildiimiz insan: Erkek ve dii olmak zere balca iki cinsten ibarettir ve dolaysyla kadn da bir insanbize gre ve gerekte iin insanln byledir. Greceimiz insandan Edebiyat- Cedide diisi genellikle

baka bir eydir. nsann stnde mi, altnda m? Oras bilinmiyor. Fakat, bilinmeyen taraf, kadnn Edebiyat- Cedide insanlndan ayr Ona decilerin eder: kalddr. kadn "cismi bir grnm maddesiz laarz ruh daha ramen, edebiyat imbiinden geen prizmasndan getii zaman ters

t i f i n i n yle mvellidlma (hidrojen) gibi akta kalmas CediBaknca; kadn hep, erkek himi sanrsnz... Bugn varlk alannda ocuk meydana ana-babasz getirmekten

Neden? Aklayalm. varsaymak,

toyca bir kuruntudur. Ama Edebiyat- Cedideciler idealisttirler. Yani din bilginleri nasl Havva'y Adem'in kaburgasndan yaratyorlarsa, tpk byle Cedideciler de teklifsizce ruhtan madde kartrlar. Edebiyat- Cedide dnyasnn maddesi erkek, ruhu kadndr. Baka bir deyile, toplumsal varl resmen tannan, gerekte insan saylan unsur erkektir. Fakat, dikkat ediniz, Cedideciler nasl sanki madde hi yokmu ve btn evren ruhmu gibi konuuyorlarsa, tpk yle, Cedide edebiyatnda da hemen hemen erkek yok gibidir. Hatta orada, yalnz erkei deil, genel olarak insan zor bulursunuz: Btn konular, btn sahneler kadn doludur. nsann yerini hep kadn tutmutur! kadn ise... Huri, melek, peri, iek, bebek ve ilah olabilir, fakat p-

hesiz ki, insan tesidir!

Bu durum, Cedide aynasnn eyay

baaa gsteren felsefi gizinden ileri gelir. Bununla birlikte, en hamsofu idealistin bile maddesiz olamad gibi, bizim Cedideciler de kural dnda, kurala uymayan biimde, arasra insana dokunmaktan kendilerini alamazlar. O zaman ekilde grnr: insan 1- Mutlak insan, 2- Gen+ihtiyar, 3- Erkek...

A.

MUTLAK NSAN

Babil kulesi: nsanla uraan tek Edebiyat- Cedideci Tevfik Fikret'tir. Onun iin bizde, Fikret ile insanlk iki e anlaml kelimeye benzer. Yalnz, konumuz Fikret deil, Fikret'in zellii, hele Merutiyet'ten duyduu hayal krklyla ahlanan hamleleri bambaka bir dnyadr. Biz bu zellik zerinde durmayacaz. Fikret "Yaz akna dair" diyenlere, kadn kedi ve ak bir trman gibi gsterdikten sonra, "Doksanbee doru" ve hatta "Sis" gibi klara kendini verseydi, phesiz "Tarihi kadim"i kadar Edebiyat- Cedide'den uzak ve tarihi materyalizme yakn olurdu. Ne are ki, o da nce: nsan olarak kanlmaz ekilde yaad lkenin rn idi; sonra: da Fikret'in insanc rol neydi? Kapitalizmden nce toplumda Frenklerin Tiers-eta dedikleri, Osmanllarn 'Snf slis' (nc Snf) eklinde tercme ettikleri bir kme vardr. Derebey dzeninin tm imtiyazsz kitleleri bu Tiers-eta piramidi iine girerler. Piramidin taban, ounluunu geni esnaf ve kyl kitlelerin oluturduu kara halk tabakalarndan ibarettir. Piramidin tepesine doru kodaman ehir burjuvalar ba gsterir. Cedide Edebiyat, zellikle bu imtiyazszlar piramidinin tepesinde imtiyazllar kalabalyla ilikiye gemeye zenenler gruhunu temsil eder. Ve Tevfik Fikret, piramidin tabanna en yakn Edebiyat- Cedideci sfatyla halka, yani insana yakndr. Tiers-eta ayn cinsten ve istikrarl olamayan garip bir Babil kulesidir. inde arapsa haline gelmi snf ve zmreler kadar ok ztlk ve anlamazlk vardr. ers-eta asndan gren mrszdr. Cedide'nin Derebey siyasi insan dedii egemenliinin kalkt gne kadar srer. Btn insanl bu TiEdebiyat- air olarak mistisizm ve egsantrizm ykl Cedide kervanna bir kez katlmt. Bu kervan-

ey, phesiz o alacal-bulacal

kalabalk iinde ortalama

bir

kavramdr. Tiers-eta'nn ortalamas olan

bir insan ne demek-

tir? Epey anlalmaz, hayli kark, snrsz, izgisiz, eletiriye dayanaksz bir ey... te Fikret, byle kaderleri geici olarak birlemi, arabuk dalacak dlerden kapal olumu Tiers-eta toplumunu andran soyut, Fikret'in mit paas, insani ehirli hayali, zengin bir "insan" putuna tapmak hayalperest olmakla mtegallibesi, tefeci,

m, yoksa isyan etmek mi gerekeceinde ard durdu. insanseverlii tredi, ky kalmaz, egzantrik bedbinlie de bular. O zaman sarayl Hamltezim, aydn ve benzeri dier yaratc insanlar ayn "lacivert" bir batakla layk birer "hastala tutulmu olanlar" srasna sokulur, hepsi teraziyle llr. Bu nedenle Fikret, Edebiyat- Cedide dini iinde, apayr bir tarikat, hatta btn bir heresie oluturmasna ramen: "Cenab'n Mektubuna Bir Cevap" (7 Kanunisni 1321 Kayalar) "Adem evld Canl bir cife, bir yrr pht , demekten ekinmez, tarihi bir ykl devrinde ken snflara "canl bir cife (le)" demek yanl saylmaz. Edebiyat- Cedide'ye temel olan stn tabakalarn yryen birer pht haline geldikleri dorudur. Ama bizim air, szne zemin ve zaman ayrmyor. Falan toplumun filan snf demiyor. Hatta salt bir toplum, rnein Osmanllk byledir, kansn bile hmna az buluyor. Genel olarak "Adem olu", bir "cife"dir, " p h t i d r hkmn savuruyor... Bu kadarna ne hakk var? Hangi insan?: Cedideci air toplumsal ilikilere kar o derece gocunmutur ki, o ilikiler iinde ba rol oynayan insann maddesine, anlamna, biimine, zne, iine, dncesine, sonu olarak nesi varsa her eyine kafa tutar: "Kocaman bir karn, kk bir ba Az dn, ok ye, daima ura" dizesiyle sanki: Yazklar olsun, ne ayp... ki insann kafas karnndan kkm! feryadn basar. Ne yapalm? Acmasz doa, ademoluna normal insan eklini verirken, Edebiyat- Cedidecilerin o konudaki yorum ve fikirlerini almak inceliini gstermediyse, kabahat kimde? Belki de "Pazarola Hasan Bey"inki kadar byk bir ba insanlara yaktran Cedideciler, iin u ynn unutuyorlar:

Canl organda kafay da karn da belirleyen ey, insann i ve geim biimidir. "Hdanekerde" herkes -airin szne uyarak"daima ura"mayp da, Cedideciler gibi bir takm kendi kendini yiyen kuruntularla mr tketseydi -byle bir mrn olanakszl bir yana- ok srmez: Yeryz "incir ekirdei!" kadar ufak ballar (mikrosefaller) ile dolard. Cedideci hlya ve erotizm durumu beynin asl cevherini dumura uratan o derece yaman bir zehirdi. Geri, dnk kuak iin Pazarola Hasan Bey azizlik mertebesine karlm uurlu bir tipti. Ama, bugn megalosefali denilen koca kafallk ana karnnda veya ok kkken geirilmi bir beyinzar iltihabndan baka bir eye yorulmuyor. nsanlar ceviz kadar bir karn zerinde Elaz lahanasndan iri bir kelle tasalar, Cedideci zevkine layk ve daha "lirik" olurlar m bilmem. Yalnz, u duygusuz doann kurallar bu iirsellie engel olur sanrm. Byk balar tayacak oranda gl bir gvdeden galiba vazgeilemez. Ola ki, ekim ve fizyoloji yasalar deie; ya da farkna varmadan Hegelci olan Edebiyat- Cedide gibi insanlk ayaklaryla deil, tepesi stnde yrye... Katlanlamaz her Yoksa, Fikret'in "basz deve" hikayesi veya Osmanl mparatorluu masal unutulmayacak bir rnektir: ba, en sonunda ya kopar ya koparlr. Bununla birlikte air, kendi asndan, mantna ihanet etmi saylmaz: 1Edebiyat- Cedide, zamannn "gbekli"lerine zg bir akmdr. Onlarda, kafa ile karn gerekten insan sinirlendirecek kadar ters orantl olarak geliirler. 2Edebiyat- iin Cedide idealisttir. Ruhu maddeden stn grd grebilir. Hangi ruhsal durum? Edebiyat- Cedide insann maddesine itiraz etmekle kalmaz; manasna da katlanamaz. Ama hangi manasna? rnein Fikret, insan deyince: "Az dn, ok ye, daima ura" anlamn kararak, tiksintiler geirir. Halbuki, ayn ikayet, her snf insan iin geerli midir? yle insan zmreleri vardr ki, genel olarak dndkleri kadar yerler. Fakat kural olarak yedikleri kadar dnrler: Aydn orta tabakalar gibi. tancalarn yukarsnda ve aasnda Bu orbulunanlar geri genelkafann karndan hacimli olmasn isterse ho

likle az dnrler. iin dnmezler.

Fakat, yukardakiler hi uramay

uramadklar zihnin

Maddi

aa tabakaya,

uramasn da maal entellektellerine brakmlardr. Onlarn btn uzmanl, itahlar kapanncaya kadar ok yemek, herkese ramen ve herkesten ok tketmek -yeni Trkesiyle- yoaltmaktr. Aadakiler ise, dnmeye zaman bulamayacak kadar, geceli gndzl ve her zaman uratklar iin az dnrler. Cedidecilik bu insan kmelerinden hangisine ierliyor? Urap dnmeden ok yiyene mi? Yedii kadar dnene mi? Az yiyip az dnerek boyuna uraana m? Bu insan tipi birbiriyle kartrlabilir mi? Hele n de "canl cife" ilan etmeye kimin dili varr? Bu ksa aklamalar gsteriyor ki, Edebiyat- Cedide: "Kalbi mmd hrsa ch un Hrs, mmidi at, mudykai hun" gibi szde "sulama"larn yaparken, kimi murat ettiini bilmedii kadar, ne demek istediinin de farknda deildir. Umut ve hrs iki insani tepkidir. Yermeye de gelir vmeye de. Umut ve hrs diye iki mutlak zel kavram yoktur. Her eyden nce kimin, kime kar, niin ve nasl umudu ya da hrs sz konusu?... Bunu bilmek gerekir. Bir rnekcik: Abdlhamit, zulmnn kyamete kadar sreceini "umut" ederdi; besleyerek, halk kitlelerini vampir "hrs" ile smtabakalara kar snmez bir kinle rrd. Ona karlk, ezilen Trkiye halk kurtulu "umud"unu asalak stn "hrs"lanrd. imdi iki tarafnki de, "umut" ve "hrs"... ki tarafnki de ayn ekilde kt ey? Umut ile hrs soyut, havada ve sahibinden ayr birer nesne midir? Zalime de, mazluma da: "Hrs, umudu at" demek, "tavana ka, tazya tut" demenin tersine evrilmi eklinden baka nedir? Hrs ve umut atlrsa, geriye kalan vcut, bir kan hokkas veya kan mengenesi (mudykaihun) imi! Tabii, yledir. nsanda hayat faaliyeti durunca, geriye bir ceset kalr diye herkesin: "Salya yahut yalan kusan bir az Zillet stnde bir cilay gurur Daima kirli, kirlenen bir el Daima alak, alalan bir emel" tamas m gerekir.

Niin? nsan olduu iin mi, saray hazinesine ba ve yabanc sermayeye hara vere vere inleyen, alan Trk kyls "yalan kusan bir az" tasn? Alktan lmeyecek kadar yiyerek geinen fakir halkta ve esnafta "gurur cilas" ne gezer? Hi yollarda, madenlerde, tezgah balarnda didinen iinin "kirli bir eli" var diye "alakl"na hkmedebilir mi? Kimin evi soruluyor? Evet: 1- "Zillet stnde bir cilay gurur": rtleerek tefeci bezirganlarn Bir basamak yukarsna bal"dan kuzu, bir basamak aasna kurt rol oynayan ve gitgide zmeteliine "rtbesi kurun atan iflas etmi asilzadelerin harcdr. 2- "Daima alak, alalan bir emel": Devrime bavuracana para karlnda eref ve iktidar satn almak iin, salon cilvelerinden medet uman kodmanlara zgdr. 3- "Salya yahut yalan kusan bir az": Devrin jurnalcisi hafiyesinden, ylan sivil memurundan baka kimde bulunur? 4- "Daima kirli, kirlenen bir el": memurun ta kendisi deil midir? Durum byleyken, yani o devrede bile ancak azln azl bir avu adam o zelliklere sahipken, Edebiyat- Cedide'nin evreni hep byle insanlarla dolu sanmas nedendir? Peynir kurdu hikayesi: nl peynir kurdunun evren hakkndaki gr bilinir: Ona gre varlk-kurtlu peynirdir. Edebiyat- Cedide airleri, iinde beslendikleri kurtlu saltanat "cife" sinden baka bir dnya olacan akllarna getirmiyorlard. Zalimler tarafndan gsterilen btn barbarlk ve yrtclklara ramen, en kara devirlerin bile tarihi, yani gelip geici olduunu, tarihte her zaman itin ryp, kervann yrdn dnemiyorlard. O zaman, kalemi ellerine alp, aynada grnen yzlerini iziyorlard: "Beyni bir muzdarip cihaz asap Onu kaldr, kalan rk bir kap Bir sinir penesinde her meyli; Her gl bir teennc adel" Devirlerinde ken ve doamayan snflarn sancs tutmu birer karikatr demek olan Cedide airinin ne canl, ne gl betimlemesi! Gl bile, son nefesini veren tetanozlu hastann surat gibi "sinir penesinde" bir et krndan "Mustarip, beyin"... Enfes bir tanmlama! ibaret... Rvet ve irtikp otlayan

Gene aire gre -ki pek de haksz olmasa gerek- bu beyni kaldr at: "... Kalan, kk bir kap" olur. Gerekten, o zamanlar, her eyi sarp skan ve ezen khne biim, toplumsal gelimeye engel olmak isteyen eski kabuk byle "kk bir kap" idi. Ve burjuvazi bu rk "kap" atlatarak doacakt. Hami: Ve kap o kadar rkt ki, bugn bir ksm yazarlarmz, hatta yle bir kap var mym, yok muymu gibi ciddi tartmalara bile kalkabiliyorlar. mahsl olmad "Saylmazsa, iin bir inklap saylmaz." bir da ok inklap inklaplar, saylmaz. (CumhuH.K. HER AY Dergisi, 1 ubat 1938, Say:6 Sadri Ethem: "10 T e m m u z nklab, Fransa htilali gibi bir snf mcadelesi (Vakit Gazetesi) Peyami hatta nk, bizim biz Safa: byk resmen dnyann Cumhuriyet inklabmz snf mcadelesini

reddediyoruz."

riyet Gazetesi, 27 T e m m u z 1933)

B. GEN + HTYAR Turhall, hep bir halli: Doay gurup, sonbahar vs'den ibaret gren Edebiyat- Cedide iin insan denildi mi akla zellikle ihtiyar gelebilir. Ya gen? adam sen de... O devrin genlik neresinde? len bir rejimde genle ihtiarn fark kalr m? Nitelike ikisinin de birer aya ukurda, ikisi de ayn geni toplumsal mezarn kysnda olduktan sonra, aradaki ya niceliinin ne nemi var! Yok; siz, olabilir ki, u nfus ktnde yazld ekilde herkesin yaad yl saysn sanabilirsiniz, o zaman i deiir. Bununla birlikte sorunun temelinde gene bir ey deimez. ayet bir kimse Edebiyat- Cedide merebine gre ihtiyar deilse de, murat ettiiniz ekilde bir gen ise: O zaman derhal hasta olacaktr. Hem de gencin geceleri aya tapp, gndzleri gnee bakamayan, uyankken rya grp uykuda kbus geiren cinsten olan makbuldr. Bylesi: "Hicran-nisyan-giryan-buhran" nbetleriyle parmana dolad aruz tesbihini gnde yz bin kere eken edebi "tariki dnya"lk mertebesine erimi saylr. Edebiyat- Cedide genci manen lm veya lmek zeredir. Gze grnen kalb hl yayor mu diyeceksiniz? Emin olunuz ki, o bugn deilse yarn, ama kesinlikle intihar edecektir! Nasl etmesin ki, "ciersuz" (bar yakan byk ac) bir hastala, aka "giriftar olmu"tur (tutulmutur). Onun iin biz Edebiyat- Cedide'nin ayrmadk. Hepsini bir arada bulduk. Cedide'nin ihtiyar tipi: gencini ihtiyarndan

htiyar: Serseri, avare, zleyen, koltuunda iesi olduu halde nmze kt zaman, bizim air gibi: "Kim bilir kimdir, nedir derdim bunun endiesi" eklinde pheli sorular sormamza pek lzum olmasa gerektir. Gr-

n len gen olunun mezar banda ii ayyala dken ihtiyar babay gsterir. len olu, 1295 ylnda Abdlhamit tarafndan gmlen Kanuni Esasi'ye benzetirsek, artk serseri ihtiyarn kim ve endiesi'nin ne olduu anlalr sanrm. Bu avare'nin koltuundaki "iesi"ni sakn koklamaya kalkmaynz: Edebiyat- Cedide iksiri ile doludur! Ayn kii, mezarlktan daha baka yerlerde, daha ilgintir: "Sefaleti bride" (5 ubat 1331- smail Safa) "Bir leyli zemherirde, bir piri sefid Kalm brehne, grsine, bivye, nmid. Rii beyazna kara yel kar atar durur Kar dondurur" Bu tersine-mersine ifadeye ramen: Ayaza kesmi k gecesinde byle ba kabak, a, nasibsiz ve umutsuz kalm "bembeyaz ihtiyar" herhalde tanmsnzdr. Teredddnz varsa takdim edeyim: ocuklarn kn, kar topuna tutmak iin sokak balarna diktikleri Noel Baba taklidi kardan adam'lara dnm merhum "satvetl, evketl" Osmanllk hazretleri! Zaman denilen gze grnmez "karayel", sz edilen kiinin ak sakaln (ri beyazna) "kar atar durur"... Ve bu karlar: "Piri ridayi dna, serpuuna er" O srada: "Hain bakl pencerelerden ziya der: Ey bahtiyarlar, baknz, eyliyor eniyn Bir ihtiyar" u "Hain bakl pencereler" de neresi acaba? Eer arlk Konsolosluunun pencereleri deilse, mutlaka Avrupa finanskapitalinin Trk yurduna doru itah ve keyifle baknd "Osmanl Bankas" adl balkon olacak. Ayn smr pencerelerinden ister istemez az buuk da "ziya der." Ve manzaray gren dertli air dayanamayarak haykrr: "Ey bahtiyarlar baknz! Ve ilh..." Fakat bahtiyarlarn umurunda m, onlarn zenaat; yle "brehne (plak), grsne (a), bivye (kimsesiz)" braktklar "mitsiz"lerin zararna "bahtiyar" olmaktr. Dileini, bilei hakkna alamayan "kimsesiz"lerin kuru kuru yanp yaklmalarna, tarihte "bahtiyar"lar tarafndan verilen ezeli cevap hep u deil midir: "Allah versin, aa kapya!"

Gen:

Edebiyat- Cedide

iin

normal genci

hi aramayn.

Gen hasta olu hasta olmaldr. Gznzn nnden: "iri Kamer" (O'ndan-Ahmet Haim) "Bir hasta kadn Dicle'nin stnde her akam Bir hasta ocuk gezdirerek..." tabut matemi ile gelip gemelidir. Cedide dilinde "gen" ve "genlik" ne demektir? " R u h u m " (Ahmet Haim) "Genlik ve emel hzn civarnda bir dikendir. stnde esen mefha da bir girye nihendir" Edebiyat alan: Sahray Kebir kadar usuz bucaksz bir hzn l... Genlik yle bir emeldir ki, l dikenine benzer. Dikenin banda esen samyeli, gze grnmeyen (nihen) [Burada nihan' dikene uygun drmek iin, sanatn kanlmazl kafiye elabukluuna bal olarak nihen yapmak gerekmitir!] bir alay (girye) frdr. Bu "hasta" bir airin betimlemesidir mi diyeceksiniz. Sizi salndan hibir zaman phe edemeyeceiniz bir bakasnn genciyle tantraym yleyse: "Bir delikanlya" (Mehmet Emin-Raif Necdet Bey adna) "Evet gensin! Sen de eski cihanlar ykarsn; Hergn cokun bir denizden bir kumsala karsn. Her gn nice domayacak ocuklar okarsn." Bu "ykarsn", "karsn"l akllca vaiz, evvela bize Edebiyat- Cedide gencinin tipini tantyor: 1- Demek ki -gnah Mehmet Emin Bey stadmzn boynuna- Edebiyat- Cedide genci yzmeyi beceremeyen acemi rdekler gibi, hergn "cokun bir denizden", (maihlyalardan) "bir kumsala karm", yani, cak kaburgalar varm. 2imi. kisi de kt ey... Bu hem psrk, hem de hayalperest olan gence kar air, salam sinirlerinin kiriini ("Trk Saz")n gacrdatarak bir eyler "hece"ler: "Belki senin gnln iin her gzeller irkindir; Sana melek kucak aar, seni ge ykseltir." Demek ki, ayn gen gene "hergn nice" olmayacak emelleri (domayacak ocuklar) arzular, airanecesi "okar" bu gente ne enginlere alan

devrimci yaylm, ne de "cokun bir deniz"e (ihtilale) dayana-

Fakat sen her eye ramen: "O ruhunu bulutlarn sinesinde uyutma" Bu son dizeye gelindii zaman, insan sanki "dorusu da bu ya!" diyecek oluyor. te pekala, "milli air": Yeryznn her gzelini irkin gren, gkte kucak am meleklere kadar ykselerek "bulutlarn sinesinde" nefis bir ekerleme kestirmek isteyen hayalci ocuu imana davet ediyor. Hangi imana? Realizme... Ah! sz ediliyor? Sorumuzun cevabn daha szne balarken vermi olan air aadaki aklamalarn da esirgemiyor: a) "Tabiat byk tan, fakar yere dar d e m e " Evet, Edebiyat- Cedide topisine gre, Araplarn: "L rahat fiddnya" (Dnyada rahat yoktur) sz gereklerin banda gelir. Cenneti yeryznde yaratacana dair ahirette beklemek terbiyesiyle byyen Edebiyat- Cedideciler, bu dnyadan baka dnyaya kamak hevesiyle bunalrlar. O gibilere bastklar topra hatrlatmak doru olur, tabii. Ama olan bir tarafdr. Ayn iin asl toplumsal olan br taraf ise bambaka ve nceki dnya hkmle taban tabana zttr. Edebiyat- Cedidecilere iin Edebiyat- inleye br niin dar geliyordu? nk onlarn yaadklar dnya idi. Onun bu, iin salt tabii Bu kelimeler... Realizm, gerei kabul etmektir. Ama, gerek var, gerekik var... Burada ne biim realizmden

Abdlhamit stibdadnn cehennemi dnyalara g etmek istiyorlard.

Cedideciler, tabanlar atee demi gibi zplaya,

O gibilere verilecek t u olabilirdi: "Delikanllar! Bu dnyay beenmiyorsunuz. Peki anladk! Fakat kabadaylk, dnyay zalimlere brakp kamakta deil, sabredip deitirmektedir." Halbuki baba Edebiyat- Cedideci durumdan ikayeti bile doru bulmuyor. Ne yaparsan yap, "fakat" yere dar deme anlayyla kazaya rza gstermeyi, haline kretmeyi uygun buluyor. Bu tevekkl, topiden de beterdir. b) "Sevgilin iin bir yuva yap; fakat melek isteme" Cedide genci btn idealini hayali salon cilvelemelerine vermitir. Ona salonun dnda maddi bir aile kurumu yaadn hatrlatmak doru olur tabii... Ama, bu da iin gene salt tabii olan bir tarafdr.

Toplumsal bakmdan ise, o zamanki kadn: Evde kafes, sokakta pee arkasndan evreni lo ve bo gren; mahalle mektebinde "hoca"nn, evde "koca"nn sopasn yiyerek yaayan, el hayvan, diki ve kuluka makinesi, dedikodu ten kahve deirmeni ve ilh, ilh... "benzeri" belirli sayda ev eyasyla maddeten ve manen evrili, zavall bir "kafes kuu" idi. Zamane genleri bu kutan artk bksalar haklydlar. Bu gibilere verilecek t u olabilirdi: "Delikanllar! Bu kadn beenmiyorsunuz. Peki anladk! Fakat kabadaylk, gklere kp kadn aramakta deil, kadn genel hayatta erkekle eit i sahibi edip insanlatrmaktadr." Halbuki baba Edebiyat- Cedideci: "Sevgilin iin bir yuva yap" yeterlidir diyor. "Yuva" bilinir ya "ku" lara zg bir yerdir. Yani, air "kafes kuu"nu olduu gibi korumak peine dyor. Bu tutuculuk "melek istemek"den de beterdir. Edebiyat- Cedideciye gre: Dnya iinde yeryzne, yeryznde stibdat lkesine, stibdat lkesinde de aile yuvasna kapanp katlanmak akl krdr. Daha dorusu, "milli air" zaten iradesi almsz, hayalen vehimci olan Cedide genliine ekil altnda bir tek eyi tlyor: 1- Doada, 2- Toplumda, 3- Ailede (akta)... lkszlk! Niin? Basit bir can ve rahatlk kaygs iin. airin "Raif Necdet Bey ismindeki gence" t vermeye balarken azndan kaan ilk dizedeki "mnahnu fih"ine (szn ettii eye) dikkat edelim: "Evet gensin! Sen de eski dnyalar ykarsn" cmlesindeki "ykarsn" sz phesiz Trke "ykamak" mastarndan gelmiyor. nk, yle bir ey szkonusu olsa, Raif Necdet Bey olumuzdan ve herkesten nce koca airin kol ve paa svayarak "eski dnyalar" zemzem suyu ile ykamaya kalkaca ortadadr. Burada Edebiyat- Cedidecinin korkusu "ykamak"tan deil "ykmak"tandr. Eski dnyalar "dileri dm srtan" stanbul surlar gibi birer birer ve kendi kendine kse bile air, onlar ykp yeni ufuklara doru yeni yollar amay: "Domayacak ocuklar okamak" eklinde bouna bir ey sayyor. Dahas var. Eski dnyalar ykmak tehlikelidir de! air, gence: "unutma" ki diyor, "Topran bir evladsn." "Lakin sen, uuruma dmeyeyim dersen" yle bo (ykc) zntlere kulak asma! Uurum, yani istibdadn zindan senin

neyine gerek.

Ban bulutlara ereceine ayaklarn suya de-

sin. Hem sonra beenmeyecek ne var? Yeter ki, eskimi dnyalar iin bile olsa, sakn ykcla zenme, eer: "Sen, uuruma dmeyeyim dersen" u kara dnyada bir kuru yuvack yapabilirsen ne mutlu sana... Sonu olarak, Edebiyat- Cedide'nin genlere d udur: Khne gemi ile, grenekle, stibdatla olan ilikilerinde statko'yu koru: Bakisi dr binihayet! (Geriye kalan bitmez bir yalandr)

C. ERKEK Edebiyat- Cedide erkei, gen ve ihtiyar dnda phesiz kadndan bambaka Bu bir insandr. nedenle, Yalnz canllk blmnde bakmndan bulacamz deil, asl ve en ok toplumsal bakmdan kadnla tam bir zt kutup oluturur. kadn her karakterin tersi, Cedide erkeine zg bir zellik olcaktr. Dolaysyla, erkein zerinde ok durmayacaz. Edebiyat- Cedide erkeini en kanl ve canl ekilde anlatan Ahmet Hikmet'in "Hasbhal"idir. Fakat dikkat edilmeli: Hasbihal'de betimlemeler mutlak erkekten szeder. i ortadadr. 1- O devirde erkekler: "Sinir illetinin en birinci sebebleri!" Ve atmacann gvercine saldrd gibi kadnlara saldran "kibirli, inat, hodbin, hrn, abuk fikir deitiren yaratklar"dr. 2- Erkeklerin toplumsal durumu: "Cihanda her ey, her bir ey erkekler iindir. Yasalar, imtiyazlar, an, eref, bamszlk, g, btn insan haklar onlara aittir." Tekrardan aynasnda, ekinmeyelim: Cedideciler kendi dnyalarnn kendi boylarn seyrediyorlar. Yoksa, elbette, zaHalbuki o dev-

re ve Edebiyat- Cedide yandalarna zg erkein kastedildi-

manla kadn da kamu ilerine kart oranda "insanlk haklar n kazanr. Hele Edebiyat- Cedide devrinde "insanlk haklar", "an ve eref" tekelini ele geirmi olmak yle dursun, hatta doann zengin ve fakirden ayn derecede kskanmad erkeklik hakknda bile -geim zoruna- mahrum kalm nice erkekler vard: Harem aalar gibi... Cedide erkeklerin3- Erkeklerin kadn hakkndaki fikirleri:

den hangisine isterseniz sorunuz yznze kaytsz bir alayla: "Kadnlar genlerin elencesi, ihtiyarlarn hizmetisidir!" cevabn frlatr ve byklarn bkerek ban evirir.

Gryoruz: Cedideci "genler" ve "ihtiyarlar" derken, bu iki kelimenin yalnz erkee zg birer sfat olduuna inanmaktadr. Trkede gen ve ihtiyar szleri kadn iin de, erkek iin de aynen kullanld halde, burada, kadna ait olmayan bir eymi gibi ileri srlyor. Erkek, yedisinden yetmiine kadar erkek'tir, "efendisi"dir. kadnn sahibi Erkein, kendisi ka yanda olursa olsun "taifei

nisa" (kadn ksm)dan diledii yata bir "tane" sini alabilir. Erkek hnz irilememi, yani ocuk mudur? Sakncas yok: ocua bir elence lazm... Kadndan gzel, ucuz oyuncak m olur? Erkek artk erliini yitirmi, yani ihtiyarlam, bunamtr diye merak etmeyin; ona da bir halayk gerek: Kadnlar "ihtiyarlarn hizmetisidir!" bir "bey", derebeyidir. Kadn ise zet olarak, egemen Cedide erkei, gerek toplumda, gerek ailede mutlak iktidar sahibi onun hem Acemce hem de Frenke anlamyla "serv"idir. Serv, Acemce selvi ve Osmanl edebiyatnda -boyundan kinaye olarak- kadn demektir. Fakat bizim asl anlatmak istediimiz serv, Franszcadaki "topraa bal kadn" ya da buradaki zel anlamyla "haneye bal" (eve bal) kadn anlamna gelir. Ve kadnlar, nlerine ekmeklerini kran "aa", "efendi" veya "bey"lerine, her de toplumsal olarak derebey zellikli olan o mstebit hkmdarlarna esirler ve topraa ballar gibi, "Efendi"lerine isyan deil, ikayet bile etmekten ekinirler. Tersine, erkek tarafndan zulm grdke, sanki "toplumsal mazohizm" deyimine kadar varan bir tepkiyle onu daha ok sever, takdir, "tevkir" ederler (iyi karlarlar): "imdi sensiz" (Syunu peride) "Ah ruhumda bir derin feryad, Tr fikrimde mnkesir bir yd, Yine kalbimde hep muhabbet var" derler. Yani: an bulunmasna ramen, gene "hep" sevgi var! Kadnn ruErkek eski hunda erkee kar derin bir lk, fikir karanlnda krk bir bir oyuncak gibi krp att kadndan iki ekilde cevap alr: 1- Feryad, 2- Muhabbet. Erkek, aile ve toplum eklinde grnr. iindeki ekonomik egemenliini bir krba gibi aklattka, kadn ayaklarna kapandran bir sultan

Niin? nk, Cedit edebiyatnn temsil ettii ilikileri yaayan kadn, ne ilkel, doal kyl ekonomisinde olduu gibi ailenin i mekanizmasn eviren retici ve msbet bir rol oynar; ne de aile dnda hayatta erkekle babaa i gren bir arkadatr. Onun iin, sanki bsbtn bireysel kaprislere zg, toplumsal fonksiyonlarn tmyle yitirmi olan bu kadnn sesi ancak yle bir "feryad" olabilir: "Re'yi ekarip olmad re'yimle mttazik Hep aldanrlar mr harabetetti nafile, Alklarm bu zilleti ben zehr-hand ile! Makhuru mihnet itse de ye'si muahhirim Aczimle ben mezalime kar muvakkirim... " Kadn mutlak aczini iyice anlamtr. Urad aalanmay bile zehirli bir glle alklar. Karsndaki erkek, onu amura atsa alklanr; inese, ezse "tevkir" edilir (iyi karlanr)... Ne kahramanlk! H. Kvlcml HER AY- Mart 1938, 7. say