IKT103U

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2615 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1583
KTSADA GR-I
Yazarlar Prof.Dr. Mustafa ZER (nite 1) Yrd.Do.Dr. Meltem ERDOAN (nite 2) Yrd.Do.Dr. Ahmet TRYAK (nite 3) Do.Dr. Sezgin AIKALIN - Yrd.Do.Dr. Necati FT (nite 4) Prof.Dr. Erin YELDAN (nite 5-6) Yrd.Do.Dr. Erkan ZATA (nite 7) Do.Dr. Ekrem GL - Do.Dr. Aykut EKNC (nite 8)
Editrler Prof.Dr. Mustafa ZER Yrd.Do.Dr. Ahmet TRYAK
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmclar Prof.Dr. Cengiz Hakan Aydn Yrd.Do.Dr. Evrim Gen Kumtepe Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil Yazm Danman Recep olpankan Grafikerler Ayegl Dibek Hilal Kkdaaan Aysun avl Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi ktisada Giri-I ISBN 978-975-06-1282-4 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 170.000 adet baslmtr. ESKEHR, Haziran 2012
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ KTSADIN TANIMI....................................................................................... TEMEL KTSAD KAVRAMLAR .................................................................... Ktlk, Tercih ve Frsat Maliyeti..................................................................... stekler ve htiyalar...................................................................................... Mallar ve Hizmetler....................................................................................... Mallar ....................................................................................................... Hizmetler ................................................................................................. Fayda, Deer ve Fiyat ................................................................................... retim ve retim Faktrleri.......................................................................... Temel Karar Birimleri.................................................................................... KTSADIN YNTEM................................................................................... KTSADIN BLMLER ............................................................................... Mikro ktisat ve Makro ktisat ...................................................................... Pozitif ve Normatif ktisat ............................................................................. RETM MKNLARI MODEL ..................................................................... Modelin Varsaymlar .................................................................................... retim mknlar Tablosu ............................................................................. retim mknlar Erisi ................................................................................. ktisadi Kavramlar ve retim mknlar Erisi ............................................ Ktlk, Tercih ve Frsat Maliyeti .............................................................. retimde Etkinlik .................................................................................... sizlik ...................................................................................................... ktisadi Byme ........................................................................................... KTSAD SORUN VE KTSAD SSTEMLER ............................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. vii
ktisadn Temel Kavramlarna Giri......................................... 2
1. NTE
3 4 4 6 6 6 7 8 8 10 11 12 12 13 13 13 14 14 15 15 16 17 17 18 20 22 23 24 25 26 27
Arz, Talep ve Piyasa Dengesi ................................................. 28

ARZ VE TALEP .............................................................................................. Talep ve Talep Edilen Miktar ....................................................................... Talep edl ve Bireysel Talep Erisi ......................................................... Piyasa Talep Erisi ........................................................................................ Talepteki Deimeler (Kaymalar)................................................................. Gelir ......................................................................................................... Malla likili Mallarn Fiyat..................................................................... Zevk ve Tercihler .................................................................................... Beklentiler................................................................................................ Alc Says................................................................................................ Arz ve Arzedilen Miktar ................................................................................ Arz edl ve Arz Erisi ............................................................................... Arz Edilen Miktardaki Deime ve Arzdaki Deime................................. Girdi Fiyatlarndaki Deimeler ............................................................. Teknolojik Gelimeler............................................................................. Beklentiler................................................................................................ retici (Satc) Saysndaki Deimeler ..................................................
2. NTE
29 29 30 31 32 33 33 33 33 34 34 35 36 38 38 39 39
iv
indekiler
Vergi ve Sbvansiyonlar ......................................................................... PYASA DENGES.......................................................................................... Piyasa Dengesindeki Deimeler ................................................................. Talepteki Deimelerin (Kaymalarn) Piyasa Dengesine Etkisi ........... Arzdaki Deimelerin (Kaymalarn) Piyasa Dengesine Etkisi .............. Arz ve Talepteki Birlikte Kaymann Piyasa Dengesine Etkisi .............. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
39 39 40 40 41 42 43 44 45 45 46 49 50 50 53 54 54 54 55 55 56 56 57 57 58 58 59 60 62 62 63 64 64 64 65 65 66 66 67 67 68 69 69 70 71 72 73 73 74
3. NTE
Talep ve Arz Esneklikleri ve Uygulamalar .......................... 48

ESNEKLK NEDR VE NEDEN HESAPLANIR?.............................................. TALEP ESNEKLKLER................................................................................... Talebin Fiyat Esneklii.................................................................................. Talep Esnekliini Etkileyen Faktrler .......................................................... Mal Tketici in Zorunlu Mal M Yoksa Lks Mal M?....................... Mal veya Hizmetin Yakn kamelerinin Var Olup Olmad................ Piyasann Nasl Tanmland ................................................................. Zaman ..................................................................................................... Esnekliklerine Gre Talep Erileri ............................................................... Tam nelastik (Sfr Esnek) Talep Erisi ................................................ nelastik (Esnek Olmayan) Talep Erisi ................................................ Birim Esnek Talep Erisi ....................................................................... Esnek Talep Erisi ................................................................................. Sonsuz Esnek (Tam Esnek) Talep Erisi ............................................... Dorusal (Lineer) Talep Dorusu ve Talep Esneklii ................................ Dorusal Talep Erilerinde Toplam Gelir le Talep Esneklii likisi ....... Toplam Gelir le Talep Esneklii Arasndaki liki Nedir?.......................... Talebin Gelir Esneklii.................................................................................. apraz Talep Esneklii ................................................................................. Arz Esneklii.................................................................................................. Arz Esnekliini Etkileyen Faktrler .............................................................. Arz Erileri ve Esneklik ................................................................................ Sfr Esnek Arz Erisi (fs = 0) ................................................................ nelastik Arz Erisi (0 > fs > 1) ............................................................. Birim Esnek Arz Erisi ............................................................................ Esnek Arz Erisi (fs > 1) ........................................................................ Tam Esnek Arz Erisi (fs = )............................................................... ARZ VE TALEP ESNEKLKLER UYGULAMALARI ..................................... Kyden Kente G: Tarmda Teknolojik lerlemeler, Esneklik ve ifti Geliri ................................................................................................... OPEC Petrol Ksntlar Trkiyenin Petrol Faturasn Nasl Etkiler? ........... Neden AVMlerde Hep Fiyat ndirimleri Olur? Tketicileri ok mu Seviyorlar? ...................................................................................................... Neden Devlet Hep Benzin, Doalgaz, Sigara ve Alkol Gibi rnlerin Vergi Oranlarn veya Fiyatlarn Artrr? ..................................... Vergi Yk Kime Yklenir?.......................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
indekiler
Tketici ve retici Tercihlerinin Temelleri ......................... 76

GR .............................................................................................................. Rasyonel Davran......................................................................................... Karar Alma..................................................................................................... Marjinal Analiz............................................................................................... TKETC DENGES .................................................................................... Tercih ve Fayda............................................................................................. Toplam ve Marjinal Fayda ............................................................................ Tketici Dengesi: Fayda Maksimizasyonu................................................... RETC TERCH VE KARARLARI................................................................ Ksa Dnem ................................................................................................... Toplam, Ortalama ve Marjinal Fiziki retim ............................................... Toplam, Ortalama ve Marjinal Fiziki rn Erileri..................................... Uzun Dnemde retim................................................................................. Faktr Bileiminin Seimi ............................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. LETMELERN RETM KARARLARI........................................................... retim Teknolojisi ve retim Fonksiyonu .................................................. RETM FONKSYONUNDAN RETM MALYETLERNE ......................... Marjinal ve Ortalama Maliyetler ................................................................... Marjinal rn ve Marjinal Maliyet Erileri Arasndaki likiler................... UZUN DNEMDE MALYET ERLERNN YAPISI ................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. GR .............................................................................................................. REKABET PYASALARIN TANIMI............................................................. REKABET BR LETMENN GELR, MALYET VE KRLARI .................. KRLARIN OKLULATIRILMASI LKES .................................................... MARJNAL GELR VE MALYET ERLER .................................................. REKABET LETMELERN KISA DNEMDE ARZ ERS....................... REKABET PYASADA UZUN DNEM KARARLARI ................................ REKABET PYASALARDA UZUN DNEM DENGES.............................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 77 77 78 78 79 79 79 82 84 85 86 87 89 89 92 93 94 94 95
4. NTE
retim ve Maliyet Analizi....................................................... 96

97 97 100 101 102 105 107 109 110 111 111 112 113
5. NTE
Tam Rekabet Piyasas ............................................................. 114

115 115 116 117 119 120 122 123 125 126 127 128 128 129
6. NTE
vi
indekiler
7. NTE
Eksik Rekabet Piyasalar ......................................................... 130

EKSK REKABET PYASALARINA GR...................................................... TEKEL PYASASI ........................................................................................... Piyasaya Giri Engelleri................................................................................. Tekelci Fiyatlar ve retim Miktar................................................................ Tekelcinin Talebi ve Gelirleri ............................................................... Kr Maksimize Eden Fiyat ve Miktar .................................................... Ksa Dnemde Tekelci Dengesi................................................................... Uzun Dnemde Tekelci Dengesi ................................................................. Tekelde Fiyat Farkllatrmas ....................................................................... Fiyat Farkllatrmasnn Koullar................................................................. Fiyat Farkllatrmasnn Trleri .................................................................... Fiyat Farkllatrmasnn Refah Etkisi............................................................ Tekel Piyasas ile Tam Rekabet Piyasasnn Karlatrlmas ..................... TEKELC REKABET PYASASI ...................................................................... Tekelci Rekabet Piyasasnn Temel zellikleri ........................................... Tekelci Rekabet Piyasasnda Talep Erisi.................................................... Tekelci Rekabet Piyasasnda Fiyat ve Miktarn Belirlenmesi...................... Tekelci Rekabette Ksa Dnem Dengesi ..................................................... Tekelci Rekabette Uzun Dnem Dengesi ................................................... Tam Rekabet Piyasas ile Tekelci Rekabet Piyasasnn Karlatrlmas.... OLGOPOL PYASASI ................................................................................... Oligopol Piyasasnn Varsaymlar................................................................ Oligopol Modelleri ........................................................................................ Kartel Teorisi ................................................................................................. Dirsekli Talep Teorisi.................................................................................... Fiyat Liderlii Teorisi..................................................................................... PIYASA TRLERININ GENEL DEERLENDIRMES .................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
131 131 132 132 132 135 136 137 138 139 139 140 140 141 142 142 142 143 143 144 146 146 147 147 149 150 150 151 153 154 155 155 156
8. NTE
Kamusal (Sosyal) Mallar, Dsallklar, Asimetrik Bilgi ve Sosyal Tercih ............................................................................ 158
PYASA BAARISIZLIKLARI .......................................................................... KAMUSAL (SOSYAL) MALLAR...................................................................... Bir Kamu Malnn Etkin Sunumu ................................................................. Fayda-Maliyet Analizi .................................................................................... DISALLIKLAR ............................................................................................... Negatif Dsallklar ........................................................................................ Pozitif Dsallklar.......................................................................................... Dsalla Kar zmler ............................................................................. Dsallklar Sorunu zm: Devlet Mdahaleleri ............................... ASMETRK BLG ......................................................................................... Ters Seim ..................................................................................................... Ahlaki Tehlike ............................................................................................... SOSYAL TERCH ........................................................................................... DEVLET VE PYASA...................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
159 159 162 164 164 166 168 169 170 173 174 175 175 176 178 179 180 180 180
nsz
vii
nsz
Anadolu niversitesinin uzaktan retim yapan fakltelerinin rencileri olarak, kendine has bir dili ve yntemi olan iktisat bilimine bir giri niteliindeki ilk kitapla karlamaktasnz. Bu dilini konuamadnz bir lkeye gitmeye benzer. Nasl byle bir lkede gideceiniz yeri renmek, alveri yapabilmek ve lke yurttalar ile iletiim kurabilmek iin o lkenin dilini renmek zorunda iseniz, iktisada Giri I dersinden baarl olabilmeniz ve iinde bulunduunuz iktisadi evreyi ve dnyay daha iyi anlayp, analiz edebilmek iin ok sayda yeni kavram ve terimi olan bu yeni dili de iyi renmeniz gerekmektedir. nk iktisat ister tketici olalm, ister retici olalm isterse ii, memur veya renci olalm hepimizin yaamn etkilemektedir. Ayrca iktisatla her yerde karlama olaslnz vardr. ktisatla bir gazeteyi okuduunuzda veya televizyonda bir haber program izlediinizde karlaabilirsiniz. te elinizdeki bu kitab okuyarak, gazetelerde ve televizyonlarda veya baka iletiim aralarnda yer verilen ekonomi haberlerini daha iyi anlama yetenei kazanabilir, herkesin yaamn etkileyen temel kurumlar ve ilikilerle ilgili salkl bilgi sahibi olabilirsiniz. Dahas, iinde yaadnz toplumun her alannda sz konusu olan karar verme srelerini anlamak iin gerekli bir dnme erevesi gelitirebilirsiniz. nk biz inanyoruz ki, bir kii bir kere bir iktisat gibi dnme yetenei kazanrsa, hibir zaman imdiki ile ayn olmayacaktr. Bu nedenle bu kitab okuduktan sonra, bu kitapta rendiiniz kavramlar, kiisel, i yaamyla ilgili ve sosyal konulara uygulayabilmenizi beklemekteyiz ve bunu da yapmanz iin sizleri tevik etmekteyiz. Kitabn sadece sizleri bu konuda bilgilendirmek ve bunlar gerek yaamda nasl uygulayabileceinizi gstermek amalaryla yazldn unutmaynz. Onun iinde her niteyi okumadan nce, nitenin amalarn ve okuduktan sonra da bu amalar dorultusunda neler rendiinizi sizlere niteler de sorulan sorular yantlayarak kontrol etmeye alnz. Umarz kitap bu amalara hizmet eder ve siz rencilere yararl olur.
Editrler Prof.Dr. Mustafa ZER Yrd.Do. Dr. Ahmet TRYAK
KTSADA GR-I
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; ktisad ve temel kavramlarn tanmlayabilecek; ktisatlarn teorilerini gelitirirken kullandklar bilimsel yntemi aklayabilecek; Mikro iktisat ile makro iktisat ve pozitif iktisat ile normatif iktisat arasndaki farkllklar aklayabilecek; retim imknlar erisini kullanarak ktlk, frsat maliyeti, etkinlik ve iktisadi byme gibi nemli iktisadi kavramlar aklayabilecek; Tm toplumlarn yant bulmak zorunda olduklar temel sorular ve iktisadi sistemleri tanmlayabilecek bilgi ve beceriler kazanacaksnz.
Anahtar Kavramlar
ktisat Ktlk Frsat maliyeti retim faktrleri (kaynaklar) gc Sermaye Toprak Giriimcilik Model ktisadi byme retimde etkinlik retim (Sermaye) mallar Tketim mallar Mallar Hizmetler Mikro iktisat Makro iktisat Pozitif iktisat Normatif iktisat retim imknlar erisi Artan frsat maliyeti yasas ktisadi sorun ktisadi sistem Sosyalizm Kapitalizm Karma ekonomi Ceteris paribus Terkip hatas Nedenseme yanll
indekiler
KTSADIN TANIMI TEMEL KTSAD KAVRAMLAR KTSADIN YNTEM KTSADIN BLMLER RETM MKNLARI MODEL KTSAD SORUN VE KTSAD SSTEMLER
ktisada Giri-I
ktisadn Temel Kavramlarna Giri
ktisadn Temel Kavramlarna Giri

KTSADIN TANIMI
ktisadn bugn yaygn olarak kullanlan tanmna ulalncaya kadar, iktisadn yaps ve kapsamn belirlemeye dnk eitli giriimler olmutur. Bu kapsamda ilk olarak Kanadal iktisat Jacob Vinerin abalarndan bahsetmek mmkndr. Vinere gre iktisat, iktisatlarn yapt i ti. Jacob Vinerden sonra, yaklak 80 yl ncesine kadar yaygn bir biimde kullanlan iktisat tanmn; nl ngiliz iktisats Alfred Marshall yapmtr. Marshalla gre iktisat, sradan i yaamnda insanolunun incelenmesi dir. Ne yazk ki, ne Vinerin ne de Marshalln tanmlarnn, iktisadn yapsn ve kapsamn ok iyi bir biimde vurguladn sylemek mmkn deildi. Kald ki Marshalln kendisi bile, tanmnn snrllklarn kabul ederek, iktisat ile ilgili yaplacak her ksa aklamann, yanl ynlendirici olduunu ifade etmitir. ktisadn gnmzde kullanlan tanmlarnda ise esas olarak snrsz isteklere kar, bu istekleri tatmin etmede kullanlacak kaynaklarn kt olmas durumu olan ktlk gereine vurgu yaplmaktadr. Bu gelimede, en nemli rol nl iktisatlardan Lionel Robbinsin oynadn sylemek mmkndr. nk Lionel Robbins, ktisat Biliminin Yaps ve nemi (The Nature and Significance of Economic Science) adl kitabnda iktisad, alternatif kullanm alanlarna sahip kt kaynaklar ile amalar arasndaki ilikiyi inceleyen bir bilim dal biiminde tanmlamtr. Lionel Robbinsin iktisat tanm, biraz detaylandrlarak ve geniletilerek gnmzde yaygn olarak kullanlan iktisat tanm elde edilmitir. rnein, Amerikal iktisat Paul A. Samuelson iktisad, farkl mallar retmek ve toplumdaki farkl gruplar ve kiiler arasnda imdi veya gelecekte tketilmek amacyla datmak iin; insanlar ve toplumun kt kaynaklar nasl kullandklarn incelenmesi olarak tanmlamaktadr. Dier yaygn kullanlan tanmlarda ise iktisat, insanlarn ktlkla mcadele ederken nasl tercih yaptklarnn incelenmesi veya sadece ktlk bilimi veya biraz daha detaylandrlarak, kt veya snrl kaynaklarn, snrsz istek ve gereksinimleri tatmin etmek iin nasl kullanldn incelenmesi olarak tanmlanmaktadr. Biz ise yukardaki tanmlardan nemli lde farkllamadan iktisad, insanolunun, toplumun siyasi gerekleri, karar-verme mekanizmalar ve sosyal gelenekleri veri iken; sonsuz olan istek ve arzularmz, kt kaynaklarla nasl koordine edeceini inceleyen bir sosyal bilim olarak tanmlayacaz.
Jacob Viner (1892-1970) Vinerin iktisat yaznna balca katklar, ksa ve uzun dnem maliyet erileri ile gmrk birliinde ticaret yaratc ve ticaret saptrc etkilerin analizidir.1937 ylnda yazd, Uluslararas Ticaret Teorisinde ncelemeler adl eseri; ktisadi dnce tarihi alannda balca katklarndan biri olarak gsterilmektedir. Alfred Marshall (1842-1924) ktisadn lkeleri adl eserinde gnmz iktisadnda kullanlan bir ok kavram yer almaktadr. Bunlar arasnda, bu kitapta ska rastlayacanz, tketici art, ceteris paribus varsaym, fiyat deiiminin yaratt gelir ve ikame etkileri, marjinal fayda, ortalama maliyet, marjinal maliyet, marjinal gelir, ortalama gelir, esneklik gibi kavramlar vardr. Ayrca Marshall, Para, kredi ve Ticaret adl eserinde de miktar denklemini ele alarak yeniden yorumlamtr. Lionel Robbins (1898-1984) ktisat Biliminin Yaps ve nemi adl, eseri ona uluslararas bir hret kazandrmtr. Eserde iktisatta pozitif ve normatif konular birbirinden ayrmtr. Robbins, iktisatnn ne olduu ile daha ok ilgilenmesi gerektiini belirtmektedir. Paul Samuelson (1915-2009) ktisatta matematii youn olarak kullanan Samuelson, iktisadi analizlerde analitik ve metodolojik teknikleri gelitirmitir. ktisat teorisinin nemli konularn basitletirmesi ve yeniden ele almasndaki katklarndan dolay Nobel dlne layk grlmtr. Enflasyon ve isizlik gibi iktisadi sorunlar zerine younlam, bu sorunlarn zm iin makroekonomik politika teorileri gelitirmitir. Keynesyen ve Neoklasik yaklamlar birletirerek, ana akm iktisadn oluturulmasnda Neoklasik Sentezi meydana getirmitir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
ktisada Giri-I S O R U
S O R U
DKKAT
Ktlk: Temel iktisadi sorundur ve isteklerimizin, bu istekleri tatmin etmek AMALARIMIZ iin N E L M D kullanabileceimiz snrl kaynaklardan fazla olmas durumudur.
SIRA SZDE SIRA SZDE
Burada kt kaynaklarla kastedilen retim faktrleri ya da girdiler dediimiz ve daha DKKAT sonra ayrntl olarak tanmlayacamz, igc, toprak, sermaye ve giriimcilik kastedilmektedir.
SIRA SZDE SIRA SZDE
S O R U K T A P DKKAT
ktisadn bu tanmnda yer alan ve aklanma gereksinimi duyulan baz nemli kavramlarAMALARIMIZ vardr. M D N E LBunlardan ilki, koordinasyon (egdm) kavramdr. Koordinasyon szc ile ok sayda farkl ey kastedilebilir. Ancak iktisatta koordinasyon ile her ekonominin yantn bulmak zorunda olduu, hangi mallar ne miktarlarda, S O R U K A nasl ve kimin Tiin Pretilecek sorularnn yantlarnn nasl bulunaca kastedilir.
D KKAT Bu sorunun yant ileriki ksmlarda verilmeye allacaktr.
TELEVZYON
stek: nsanlarn gelirlerinin snrsz olmas durumunda alabilecekleri eydir.
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET AMALARIMIZ SIRA SZDE KM A K A L E P T A
kincisi SIRA istek kavramdr. stek ile insanlarn snrsz gelirleri olmas duruise SZDE munda satn alabilecekleri eyler kastedilmektedir. Yani burada istek ile vurgulanmak istenilen ey, snrsz gelirle karlanmak istenen duygulardr. steklerimiz ieNTERNET AMALARIMIZ risine fayda veya tatmin salayan her trl isteimiz girmektedir. Sizce neden SIRA SZDE toplumlar bir tercih yapmak zorundadr? insanlar ve
K M A K AA EP T L
DNELM
TELEVZYON S O R U
ND K K A T TERNET SIRA SZDE MAKALE AMALARIMIZ

ktisat: nsanolunun, toplumun siyasi gerekleri, karar-verme mekanizmalar ve sosyal A P K T gelenekleri veri iken; sonsuz olan istek ve arzularmz, kt kaynaklarla nasl koordine edeceini inceleyen bir sosyal bilimdir.
Bu ksmda sizlere iktisat biliminin, iktisat alann tanmlayan temel anahtar kavramT E L E V Z Y tantmaya alacaz. Burada szn ettiimiz anahtar kavramlarndan bazlarn O N S O U lar, bir arkda Rdefalarca yinelenen notalarla karlatrabilirsiniz. nk anahtar dediimiz bu temel iktisadi kavramlarla hem bu derste hem de dier iktisat derslerinizde srekli Kolarak karlaacaksnz. imdi bu kavramlar tanmaya alalm. ND E RK A T T NET
TEMELDKTSAD KAVRAMLAR NELM
Ktlk, Tercih ve Frsat Maliyeti

Ktlk, iktisat biliminin en temel kavram ve ister zengin ister fakir; ister gelimi isMAKALE terse azgelimi olsun; tm toplumlarn yzlemek zorunda olduu temel iktisadi sorundur. AMALARIMIZ Ktlk yaamn bir gereidir ve dnyann her yerinde sz konusu olan bir sorundur. Ktlk, zamanda dahil olmak zere, her isteimizi tatmin etmek iin her eyden yeterli miktarda elde edemeyeceimizi ifade eder. Ktlk, insan isteklerinin, bu istekleriA tatmin etmek iin gerekli mal ve hizmetleri retmekte kullanlaK T P cak kaynaklardan fazla olmas nedeniyle ortaya kar. Bu nedenledir ki, gerek yaamda istediimiz her eye sahip olamayz. Ktl halk V Z Y O N mal ktl ile kartrmamak gerekir. rnein, deprem blT E L E dilindeki gelerinde yaanan bata temel gda maddeleri olmak zere birok mal ve hizmet yetersizliini ya da piyasada bulunamayn ktlk sorunu olarak adlandrmamak gerekir. Ayrca ktlk sorununu fakirlik ile de kartrmamak gerekir. nk dnyaNTERNET nn en zengin insan olsanz bile sizde herkes gibi snrl bir zamanla kar karya kalmaktasnz. Dolaysyla gelir dzeyi dk olanlar daha fazla ktlk sorunu ile karlar, ya da dk gelirler daha fazla ktlk yaratr diye bir durum sz konusu MAKALE deildir. Sizce, ktlk,SIRA kaynaklar demek midir? kt SZDE Ktlk sorunu nedeniyle hem tercihlerimiz snrlanr hem de snrl tercihler araDNELM snda bir seim yapmak zorunda kalrz. stediimiz her eyi elde edemeyeceimiS O R U
SIRA SZDE
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
1. nite - ktisadn Temel Kavramlarna Giri
ze gre, varolan seenekler arasnda bir tercih yapmak durumundayz. Bir baka deyile, istediimiz her eyi elde edememekten dolay, neyi elde edeceimize ve nelerden de vazgeeceimize karar vermemiz gerekmektedir. Yani hangi isteklerimizi tatmin edeceiz, hangilerini etmeyeceiz bunlarn kararn oluturmalyz. Bunu yaparken, tercihlerimizin fayda ve maliyetlerini deerlendirmemiz gerekir. Buna gre de isteklerimiz arasnda, nceliine gre bir sralama yapmamz, yani hangi istekleri ncelikle tatmin edeceimizi belirlememiz gerekir. rnein, dizst bilgisayarnz yenileyeceinize ya da yeni iki tane pahal kot pantolon alacanza karar vermelisiniz. Ktlk nedeniyle neden tercih yaplr?
SIRA SZDE SIRA SZDE
Ktlk sorunu nedeniyle tercih yapmak zorunda olduumuzu biliyoruz. YaptDNELM mz tercih sonucunda ise baz frsatlardan vazgeeriz. Yaptmz her tercih sonucunda ya baka bir eyi retmek ya da tketmek frsatndan vazgemi oluruz. rS O dier nein, sizin bu niteleri okumaya ayrdnz zaman, yapacanz R U faaliyetlere ayracanz zaman ksaltr. Baka bir ders alabilir, ders alma yerine uyuyabilir, televizyon seyredebilir veya zamannz baka bir ekilde deerlendirebilirD KKAT diniz. Bu seenekler ierisinde sizin iin en iyi ikinci seenek, okuduunuz nitelerin frsat maliyetidir. te bir tercih yaptnz zaman, vazgetiiniz en deerli SIRA alternatif, tercihinizin frsat (alternatif) maliyeti olmaktadr. Burada SZDE yaptnz tercihin frsat maliyetinin, vazgetiiniz dier tm alternatifler deil, sadece vazgetiiniz ikinci en deerli alternatif olduunu bilmeniz gerekmektedir. Ksaca, insanlaAMALARIMIZ rn arzu ve istekleri genellikle sahip olduklar kaynaklardan fazla olduu iin, insanlarn yapt her tercihin bir frsat maliyeti vardr. Frsat maliyeti, sadece bireysel tercihler sonucunda olumaz. Ayn P K T A zamanda bir toplumu ve hatta dnyay tmyle ilgilendiren kararlarla da ilikili olabilir. rnein bir lkede daha fazla nkleer denizalt m yoksa daha fazla ekmek mi retilmesi konuTELEVZYON sunda tercih yaplmak zorunda kalndn dnelim. Bir nkleer denizalt retimi iin yaklak yz milyarlara ulaan deerde toprak, NTERNET emek (igc) ve sermaye kullanlr. Ayn miktarda kaynak ile milyonlarca insana yetecek kaKITLIK dar ekmek retilebilir. Bu nedenle eer nkleMAKALE er denizalt retilmeye karar verilirse, bunun karlnda yz binlerce ek ekmek retiminden vazgeilmi olur. te bir tane daha fazla TERCHLER nkleer denizalt retmenin frsat maliyeti, retilmeyecek ekmek says olacaktr. Benzer ekilde, nkleer denizalt yerine ekmek retmeye karar verilirse, retilen ek ekmeklerin frsat maFIRSAT MALYET liyeti de vazgeilen nkleer denizalt says olur. Ktlk gerei ve ktlk ile ilikili kavramlar ekil 1.1 de grmek mmkndr.
Snrl Kaynaklar Snrsz stekler
DNELM S O R U
DKKAT
Frsat maliyeti: Bir eyi elde SIRA SZDE etmek iin veya bir istei tatmin etmek iin vazgeilen en iyi alternatiftir.
AMALARIMIZ
K T A P
ekil 1.1
TELE Ktlkla likili V Z Y O N Kavramlar
NTERNET
MAKALE
ktisada Giri-I
stekler ve htiyalar
stekler ile ihtiyalar ayn eyler deildir. stekler, gelir snrsz iken tatmin edilmek istenen duygular iken; ihtiya snrl gelirle tatmin edilmek istenen duygular eklinde tanmlanabilir. htiya terimi gnlk hayatta ska kullanlr. Genellikle insanlar, sahip olmad ancak arzulad bir eyi anlatmak iin bu terimi kullanrlar. Buna karlk, iyi veya kt olsun, ou insann snrsz istekleri vardr. Fayda salayan farkl mal ve hizmetleri arzularz. Bu nedenle isteklerimiz ierisine, zorunlu ya da temel dediimiz beslenmek, barnmak ve giyinmek gibi isteklerden tutun da, parfm, yat ve spor arabalara kadar lks diye adlandrabileceimiz isteklerimiz girmektedir. Beslenmek, giyinmek ve barnmak gibi baz isteklerin biyolojik nedenleri vardr. Oysa baz zel tr gda, giyinmek ve barnmak istekleri gibi dier istekler ise toplumun geleneklerinden ya da adetlerinden kaynaklanr. stekler, zorunlu ve zorunlu olmayan istekler olarak iki gruba ayrlabilir. Beslenmek, barnmak ve giyinmek gibi insanolunun yaamas iin gerekli istekler zorunlu istekleri olutururken; spor arabalara binmek ve yatlarla seyahat gibi istekler de zorunlu olmayan istekler olmaktadr. Zorunlu ve zorunlu olmayan istekleri, birbirinden kesin olarak ayrmak mmkn deildir. nk isteklerin derecesi ve ekli, insanlarn yaad toplumun yapsna, yaa, cinsiyete ve sosyal snflar ve mesleklere gre deiiklikler gsterebilmektedir. rnein, gelimemi bir toplumda otomobil zorunlu bir istek durumunda deilken; gelimi ekonomilerde, yaam otomobile baml olarak organize edildiinden, zorunlu bir istektir. Bu ekonomilerde otomobille alverie gitmek, i takip etmek, ie gidip gelmek daha ekonomik olabilmektedir. Zamanla, yeni ve daha gelimi rnler retildike, iktisadi istekler de hem deimekte hem de artmaktadr. Bugn ou lkelerde insanlar, cep telefonlar, podlar, dijital kameralar gibi on, yirmi yl nce var olmayan rnleri istemeye baladlar. Ayrca, belli isteklerin tatmin edilmesi, baka istekleri tetikleyebilmektedir. Ortalama bir binek otomobile sahip bir kii, daha lks bir otomobil alma isteini her zaman gstermektedir.
stekler: Gelir snrsz iken tatmin edilmek istenen duygulardr. htiya, snrl gelirle tatmin edilmek istenen duygulardr.
Mallar ve Hizmetler
ktisatta, nispeten kt, faydal ve bakalarna transfer edilebilen mallar ve hizmetler, yani iktisadi rnler ilgi konusudur. nk bunlar sayesinde iktisadi isteklerimizi tatmin edebiliriz. Hem kt hem de faydal olduklar iin, elde edilme karlnda bir fiyatlar vardr. ktisatta mal deyimi, genel olarak mallar ve hizmetleri tmyle temsil etmek zere de kullanlr. imdi iktisadi rnleri, yani mallar ve hizmetleri srasyla tanmaya alalm.
Mallar
Mallar: Bireylerin tatmin veya mutluluk elde ettikleri tm nesneler olarak tanmlanr. ktisadi Mallar: Sfr fiyatta bile, talep edilen miktar, arz edilen miktarndan fazla olan mallardr.
Mallar, bireylerin tatmin veya mutluluk elde ettikleri tm nesneler olarak tanmlanr. Mallar ierisine soluduumuz havadan tutun da, gda rnleri, otomobiller, cep telefonlar ile snmamz salayan gne da girmektedir. Mallar, ncelikle iktisadi ve serbest mallar olarak ikiye ayrlr. ktisadi mal, elde edebilmek iin mutlaka belli bir aba harcanmas veya bir bedel denmesi gereken maldr. Bunun nedeni de her istediimizde bu mallar doadan serbeste salamann mmkn olmamasdr. Baka bir ifade ile kt kaynaklar kullanan ve bu yzden dier mallar cinsinden belirli bir sosyal maliyeti olan mallara iktisadi mal denmektedir. Ekmek, benzin, tereya gibi.
Serbest mallar, doada her istendiinde bulunabilen ve aba sarf etmeden elde edilebilen mallardr. Havay her solumak istediimizde bilinsizce soluruz ve bunun iin ek bir aba veya bir bedel demeyiz. Pnar kenarndayken, su da serbest maldr. Serbest mallarn mevcut miktarlar, hi bir bedel demeyi gerektirmeseler bile; insanlarn istediklerinden fazladr. Serbest maln bir maliyeti yoktur. Kt kaynaklar kullanmaz. stelik bir serbest maln tketimini arttrmakla baka mallarn tketiminden vazgemek gerekmez. Serbest mallar paylatrlmalar konusunda da bir soruna neden olmazlar. Kt kaynaklarn alternatif kullanmlar iin datm sorunu, serbest mallar sz konusu olduunda ortaya kmaz. Serbest mallar kt olmadklar iin herhangi bir amala herhangi bir miktarda kullanlabilirler. Serbest mallarn daha nce de deindiimiz gibi doadaki miktar, insanlarn ihtiyalarndan daha fazla olduu iin toplum tarafndan sfr maliyetle elde edilebilirler. Bir maln serbest veya iktisadi olmas duruma gre deiebilir. Soluduumuz hava bile serbest bir mal iken, su altndaki dalglar ve uzayda aratrma yapan astronotlar iin birer kt maldr. Doada varolan iilebilir bir su kayna yaknna kamp yapldnda, su serbest bir mal iken; bir lde kaybolduunuzda olduka kt bir mal durumuna der. Dolaysyla belli mallar kesin olarak serbest veya iktisadi mal olarak belirlemek mmkn deildir. ktisadi mallar, tketim ve retim mallar olmak zere ikiye ayrabiliriz. Tketim mallar, tketicinin ihtiyalarn dorudan karlayan mallardr. Bu adan bakldnda bu mallara nihai mal ad da verilir. Bu tr mallar, er veya ge kullanlma durumundadrlar. ktisadi mal olma zelliklerini kaybettikleri anda yok olurlar. Yediimiz gda maddeleri, giydiimiz elbise bunlara rnektir. retim mallar ise dier retim mallar ya da tketim mallar retiminde kullanlan mallardr. Otomobil retiminde kullanlan robot, bir frncnn frn veya niversite laboratuvalarndaki bilgisayarlar, birer retim mal konumundadrlar. Bu mallara, sermaye mallar veya yatrm mallar da denilmektedir. Bir mal, kullanm amacna bal olarak retim mal ya da tketim mal konumuna gelebilir. rnein bir otomobil bir gezinti iin kullanlabilecei gibi, bir sat eleman tarafndan da kullanlabilir. Birinci durumunda bir tketim mal konumunda iken, ikincisinde retim mal durumuna geer. Nihayet mallar, faydal olabilecekleri yaam uzunluunu yanstacak biimde, dayankl veya dayanksz mallar olarak da ayrabiliriz. Dayankl mallar elde edildikten sonra uzun sre, en az veya daha fazla yl, fayda salayan mallardr. Buzdolab, otomobil, bilgisayar gibi. Aslnda bu mallar kullanrken tketmeyiz. Tkettiimiz o maln bize salad yararlardr. Yiyeceklerimizi salkl biimde saklamak, seyahat etmek, internete girmek gibi. Dayankl mallar, robot gibi sermaye mal olabilecei yannda; otomobil gibi tketim mal da olabilir. Dayanksz mallar ise fayda saladnda yok olan, biten mallardr. Ekmek, ikolata, peynir gibi.
Tketim mal: Tketiciler tarafndan isteklerini karlamakta dorudan kullanlan mallardr.
retim (sermaye/yatrm) Mal: Dier retici mallar ya da tketici mallar retiminde kullanlan mallardr.
Dayankl mal: dzenli olarak kullanldnda, en az yl fayda salayan maldr.
Dayanksz mal: tketiciler tarafndan isteklerini karlamakta dorudan kullanlan ve kullanldklarnda yok olan mallardr.
Hizmetler
Bir dier iktisadi rn tr hizmetlerdir. steklerimizi tatmin etmekte kullandmz, ancak maddi zellii olmayan nesnelere de hizmet denir. Tketiciler tarafndan satn alnan zihinsel veya fiziki emei ierir. Hizmetler ierisinde, sa tra, musluk tamiri, hastanede bakm, internet eriimi, lokanta yemeinin hazrlanmas, araba bakm, renim ve konser gibi elenceler de yer alr. Hizmetler, insanlar veya retici varlklar tarafndan yaratlr ve hizmetleri sunan kii veya varlklardan bamsz olarak dnlemez. Ayrca mallarn aksine dokunulamazlar ve retildikleri anda tketilirler. Dolaysyla, stoklanabilme zelikleri yoktur ve mlkiyeti de bir bakasna devredilemez.
Hizmetler: Tketicilerce satn alnan fiziki veya zihinsel emek veya yardmdr. Di hekimleri, avukatlar, eitimciler ve toptan ve perakende satclarn yardmlar birer hizmettir. Bunlarn herhangi bir fiziksel zellii yoktur. Tketici: steklerini tatmin etmek iin mallar ve hizmetleri kullanan insanlardr.
ktisada Giri-I
Hizmetleri de kiisel ve ticari hizmetler olarak ikiye ayrmak mmkndr. Berberler, hizmetiler, diiler ve operatr doktorlarn sunduklar hizmetler kiisel hizmetleri olutururken; kiisel olmayan, bankaclk, ticaret ve sigortaclk gibi retim organizasyonu oluturan bir hizmet snf vardr ki bunlara da ticari hizmetler ad verilir.
Fayda, Deer ve Fiyat

Fayda, bir kiinin bir maln tketiminden elde ettii doyumdur. rnein, susuzluk bir ihtiya ve su da bu ihtiyac tatmin ettii iin faydaya sahiptir. Bir mal veya hizmetin faydas, o mal veya hizmetin bir istei giderme zelliidir. ktisatta tanmland biimiyle fayda kavram, gnlk dildeki anlamndan belli alardan ayrlr. Bir eyin faydal olabilmesi iin ahlk veya yasalara uygun olmas gerekmez. nemli olan fayda salayan eyin insanlarn isteklerini tatmin zelliine sahip olmasdr. Bu anlamda kokain kullanmak, yasalarca kullanlmas yasak olmasna ramen uyuturucu bamls bir kimse iin faydaldr. ktisatta fayda objektif yani toplum tarafndan genel kabul gren bir fayda kavram deildir. ktisadi fayda, sbjektif yani bireye gre deien bir faydadr. Herhangi bir mal veya hizmetin deeri, o mal veya hizmetin frsat maliyeti cinsinden llr. rnein, birey, bir kazak alacak paray kazanmak iin be saat almaya razdr. O halde, kazan o kiiye gre deerinin be saatlik dinlenmeden daha fazla olduunu syleyebiliriz. Bu adan baktmzda deer, belli bir mal veya hizmetin, dier mal veya hizmetlerle deitirilebilecei oran demektir. Deeri olan bir mal veya hizmet istekleri tatmin etme zelliine sahiptir. Buna karlk, istekleri karlayan her maln, bir deeri yoktur. rnein, soluduumuz hava yaamamz iin gerekli ama, vurguladmz anlamda bir deere sahip deildir. Gerek yaamda bir mal elde etmek iin karlnda mutlaka baka bir mal vermeyiz. Yani, her zaman mallar mallarla deitirmek zorunda kalmayz. Bunun iin para kullanrz ve btn mallarn deerini para ile ifade ederiz. Mal ve hizmetin standart para birimi cinsinden llen deeri fiyat olarak tanmlanr. Mal fiyatlarn karlatrdmzda, aslnda yaptmz ey, farkl mallarn deitirilebilecei oranlar karlatrmaktr. Yine hava rneimize dnersek, normal koullarda teneffs ettiimiz havann arz ok fazla olduu iin kimse karlnda bir ey vermek istemeyecektir. Bu nedenle hava iktisadi bir deere ve bir fiyata sahip olamayacaktr.
retim ve retim Faktrleri

retim, iktisadi rnlerin miktarn veya faydasn artrmak veya yararl hizmetler sunmak amacyla harcanan tm abalar ifade eder. Bir baka deyile retim, istekleri tatmin etmek iin fayda yaratlmasdr. Dolaysyla hem mal, hem de hizmetlerin yaratlmas, iktisat asndan retimdir. retim mallar ve ticari hizmetlerin kullanmn salayan retimin temel amac, tketim mallar ile kiisel hizmetler salayarak fayda yaratmaktr. retim sz konusu olduunda, ifti, fabrika iisi, src, doktor veya aktr arasnda ayrm yaplmaz. Gnlk anlamda retim nesnelerin yapld, imal edildii veya fabrikalatrld bir sre olarak alglanr. Ancak bu gnlk tanm bile, retimin temel unsurlar hakknda bilgi vermesi asndan nemlidir. retimin temel unsurlar, Girdilerin ktya dntrlmesi ve Farkl girdilerin bir bileimi olarak ktdr.
9
Toprak: Mal ve hizmet retiminde kullanlan, fabrika arazisi, doal mineraller, iklim ve su gibi doal kaynaklardr
Bira retimini ele alrsak, retimin anlam; malt, su, eker gibi girdilerin bira elde etmek iin dntrlmeleri olacaktr. Ayn ekilde retim dediimizde binlerce iinin alt otomobil reten fabrikalar, bilgisayar retimini veya mobilya retimini dnebiliriz. Bunlara ilave olarak doktor, retmen veya avukatlarn abalarn da retim olarak dnebiliriz. retim faaliyeti ile ekil, yer, zaman ve mlkiyet faydas yaratlr. ekil faydas, mallarn kimyevi ve fiziksel yaplarnn deitirilmesi ile, yer faydas mallarn daha ok olarak bulunduu bir yerden daha az bulunduu bir yere tanmasyla, zaman faydas mallarn en fazla istenildikleri zaman hazr bulundurulmalar ile ve nihayet mlkiyet faydas da mallar onlara en fazla deer atfeden kiiye ulatrmak ile yaratlr. tr retimden sz etmek mmkndr. Bunlardan ilki, doada hazr bulunan mallarn retimi ile ilgili olan birincil retimdir. Kmr, altn, kurun, ham petrol karm ile iftilik ve balklk bu tr retimin rneklerindendir. kinci retim tr, ikincil retimdir. kincil retim, birincil retim sonucunda elde edilen rnlerden karmak rnlerin elde edilmesidir. kincil retim mhendislerin, dekoratrlerin, halclarn, seramikilerin ve elik iisinin gerekletirdii retimdir. Nihayet nc tr retim hizmet retimidir. Buradaki retim, ticari hizmet ve kiisel hizmet retimi olarak ikiye ayrlr. Toptanclk, perakendecilik, bankerlik, sigortaclk ve ithalat ve ihracatlk ticari hizmet retiminin eitli rnekleri iken; doktor, dii, hemire, retmen ve polis gibi kiilerin sunduu hizmetler ise kiisel hizmet retimi ierisinde yer alr. retimde kullanlan kaynaklara retim faktrleri, kaynaklar ya da retim girdileri denir. retim faktrleri, toprak, emek, sermaye ve giriimciliktir. retim srecinde kullanlan tm doal kaynaklar, toprak ierisinde yer alr. Yani, bir retim faktr olarak toprak dediimizde aklmza sadece tarm alanlar deil, mineral kaynaklar, atmosferdeki gazlar, ormanlar ve okyanuslar gelmelidir. Topran kullanm karlnda yaplan demelere rant denir. Emek (igc), mal ve hizmet retimine katk yapan kiilerin tm fiziksel ve zihinsel faaliyet ve eylemlerini ifade eder. le ilgili olarak retmen, profesyonel futbolcu ve nkleer fizikinin yapt tm faaliyetler emek olarak deerlendirilir. Emek tanm ierisinde, insanlarn giriim yetenekleri yer almaz. Emek, insann sunduu bir kaynak olmas ile dier faktrlerden ayrlr. Emek, belirli bir zaman sresi ierisinde almak iin ayrlan zamanla llr. Emek hizmetleri karl yaplan demelere, cret denir. Sermaye, retim iin girdi olarak kullanlan retim mallar ile tketicilerin ellerinde olmayan tketim mallar stoklarndan oluur. Gerekte, gemite retilmi ancak tketilmeyen herhangi bir mal bugn sermayeyi temsil eder. Sermaye insan SIRA iin yapm bir kaynak olduu iin, insanlarn bugn sermaye retimiSZDE ayrdklar kaynaklar, gelecekte artrmalar mmkndr. ktisat asndan sermaye, reel, fiziki ve insan yapm retici varlklar olarak tanmlanr. Bu kapsamda,L tm fabrika, DNE M datm ve depolama aralar, makine ve aletler sermaye olarak deerlendirilir. Finansal varlklar bu tanm ierisinde yer almaz. Sermayenin kullanlmas sonucu yaS O R U plan demelere faiz denir. ktisatta kullanlan sermaye tanm ile finansta kullanlan sermaye tanmKarasnda nemDK AT li fark vardr. Finansal sermaye hisse senedi, bono ve para gibi finansal varlklara karlk kullanlr. SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Emek (igc): Mallar ve hizmetleri retmek iin kullanlan insanlarn fiziki ve zihinsel abalardr.
retim faktrleri: Mal ve hizmet retmek iin kullanlan miktar snrl ve emek, sermaye, toprak ve giriimcilik olarak snflandrlan nesnelerdir.
Sermaye: Mallar ve hizmetlerin retiminde kullanlan makine ve ekipman gibi unsurlardr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
10
ktisada Giri-I
Giriimcilik: retim faktrlerini mal ve hizmet retmek iin bir araya getiren ve bunun iin risk stlenen ve karlnda da kar elde eden insan ilevidir.
Giriimcilik, toprak, emek ve sermaye gibi retim faktrlerini, mallar retmek amacyla bir araya getirmek, yeni i olanaklar yaratmak ve mevcut ileri yapmada kullanlmak zere yeni yntemler gelitirmek iin; baz insanlarn sahip olduklar zel yeteneklerdir. Giriimci dier kaynaklar kullanma karl cret, faiz ve rant dedikten sonra kalan paray geliri olarak tutar. Bu paraya kr denir. Kr, giriimcinin i riski alma, retken kaynaklar organize etme ve yeni bulular ortaya karma karlnda ald bir dl olarak dnlr. Giriimci retimin tm riskini stlendii iin bu yn ile dier retim faktrlerinden ayrlr. zetle giriimci, emek, sermaye ve topra mal ve hizmet retmek iin bir araya getirir. Temel iletme politika kararlarn oluturur. Yeni rnler, yeni retici teknikler veya yeni iletme veya organizasyon biimleri gelitirmeye alr ve btn bu ilemleri gerekletirirken btn i risklerini stlenir.
ekil 1.2 retim Faktrleri ile stekler ve htiyalar Arasndaki liki

retim Faktrleri Sahipleri Toprak gc Sermaye Giriimci reticiler Kaynaklarn mal ve hizmete dnm Toplum stekler ve ihtiyalarn tatmini
ekil 1.2de retim faktrleri (kaynaklarla) ile istekler ve ihtiyalar arasndaki iliki grlmektedir. ekil 1.2den de grld gibi, reticiler, faktr sahiplerinden satn aldklar retim faktrlerini, toplumun isteklerini tatmin etmek iin mal ve hizmetlere dntrmektedirler.
Temel Karar Birimleri

ktisadi aktrler de denilen, temel karar birimleri, hanehalk, firmalar ve devlettir. Her karar birimi, insann yaamdaki rolnden ok, insann iktisadi fonksiyonlarn tanmlar. Bu nedenle, bir insan gn boyunca, bu iktisadi fonksiyonlardan birden fazlasn gerekletirebilir. Hanehalk, ayn at altnda yaayan ve ortak finansal kararlar alan tm insanlar olarak tanmlanabilir. Hane halklar tek kiiden oluabilecei gibi birden fazla kiiden de oluur. Ayrca hanehalkn oluturan kiilerin akraba olmalar gerekmez. rnein ayn evde kalan renciler gibi. Hane halklar, retilen mal ve hizmetlerin tketicisi; retici kaynaklarn sahibi veya arz edicisidir. Tketiciler olarak hanehalk, firmalar tarafndan retilen mal ve hizmetleri satn alr. Tketicilerin satn aldklar mal ve hizmetlerin miktar, tketicilerin snrl gelirleri ve mal ve hizmet fiyatlarnca kstlanr. Tketici, belli bir satn alma gc ile harcad her liradan mmkn olduu kadar fazla doyum elde etmeye alr. Faktr sahibi olarak hane halklar, sahip olduklar faktrleri veya kaynaklar firmalara satarlar ve bu ekilde gelirlerini maksimize etmeye alrlar. Firmalar, retici kaynaklar kullanan ve ne retileceini kararlatran ahs irketinden devlete kadar btn retici birimlerdir. Firmalar, dier firmalara, hane halklarna veya merkezi otoritelere (devlete) satt mallar retmek iin retim faktrleri kullanan birimlerdir. Firmalarn ekonomide oynadklar balca iki rol vardr: retim faktrlerini satn almak ve rettikleri mallar satmak.
11
Devlet, firmalar tarafndan retilen mallarn bir ksmn satn alr. Hane halklarnn gelirlerinin bir ksmn vergi olarak toplar. Devlet, ayrca eitli mal ve hizmetleri bizzat retebilir. Bunlarn yannda devlet, mlkiyet haklarn dzenler ve zellikle firmalarn faaliyette bulunduklar piyasalar ile ilgili dzenlemeleri yaparak; firmalar, tketiciler ve kaynak sahipleri ile ilgili tm dzenlemeleri hayata geirir.
KTSADIN YNTEM
Tm doal bilimler ve dier sosyal bilimlerde olduu gibi, iktisat bilimi de yntem olarak bilimsel yntem kullanr. Burada drt aamadan oluan bir sre izlenir: Srecin birinci aamasnda, gerek yaamla ilgili gzlemler yaplr. Gerek dnyada davranlar ve sonulara baklr. Bu gzlemler kullanlarak, neden-sonu ilikilerine bir aklama getirilir (hipotez). Bu aklamann ne kadar geerli olduunu belirlemek iin, formle edilen aklama; belli olaylarn sonular ile bu olaylara ilikin hipotezden kestirilen (hipoteze dayanlarak elde edilen) sonular karlatrlarak teste tabi tutulur. Hipotez gereklerle srekli olarak teste tabi tutulur ve eer hipotezin geerli olduu ynnde bulgular elde edilirse; hipotez bir teoriye dntrlr. ok iyi test edilmi ve ngrleri gerek yaamdan elde edilen sonularla (gereklerle) desteklenmi ve iktisatlar arasnda genel kabul grm bir teori, iktisadi bir yasa ya da ilke olarak deerlendirilir. ktisatlar, retim, tketim ve deiim faaliyetlerinde bulunan tm iktisadi birimlerin davranlarn aklamak iin teoriler gelitirirler. ktisatlarn gelitirdikleri gerek teoriler ve ilkeler ve gerekse modeller olsun, bunlarn tamam bilinli olarak belli bir amala basitletirilmi erevelerdir. Oysa iktisadi gerekliin kendisi olduka karmak ve tam olarak anlalamayacak kadar da artcdr. Bu nedenle de iktisatlar, teorilerini, ilkelerini ve modellerini gelitirirken, biraz da bu zorunluluktan dolay, olaylar karklklarndan arndrmakta ve olaylar basitletirmektedirler. Bu gelitirilen iktisadi ilkeler ve modeller sayesinde bir ekonominin ileyi mekanizmas ve iktisadi davranlar rahatlkla analiz edilebilme yetenei kazanlmaktadr. Modeller sayesinde iktisadi sistemdeki neden-sonu ilikilerini rahatlkla irdeleyebilmekteyiz. yi bir biimde oluturulmu teoriler sayesinde iyi analizler ve aklamalar yaplabilmekte ve hatta iyi kestirimler de oluturulabilmektedir. yi bir model, amacmza gre yeterli ayrntya sahip olan modeldir. Ayrca, iktisatlar bir teoriyi deerlendirirken, varsaymlarnn gereklik derecesine gre deil; teorinin ne kadar iyi kestirim yaptna gre deerlendirilir. Ayrca bu iktisadi ilkelerle ilgili bilinmesi gereken baz konular da vardr. Her eyden nce bu iktisadi ilkelerin, iktisadi davran veya ekonominin kendisi ile ilgili bir genelletirmeden ibaret olduu unutulmamaldr. nk bu ilkeler, tipik ya da ortalama olarak adlandrlan bir tketicinin, iinin ve firmann eilimleri olarak ifade edilmektedirler. kincisi, bu teoriler oluturulurken, iktisatlar ceteris paribus, yani dier eyler sabitken varsaymn kullanmaktadrlar. Bir deiken dnda dier tm deikenlerin sabit kaldn varsaymaktadrlar. rnein, herhangi bir maln fiyat ile satn alnan miktar arasndaki ilikiyi dnelim. Bu iliki analiz edilirken, maln kendi fiyat dnda kalan ama satn alnan miktar etkileyen, tketicinin geliri, tketicilerin zevk ve tercihleri gibi etkenler sabit varsaylmakta ve sadece maln kendi fiyatnn deitii varsaylarak analiz yaplmaktadr. nk bu sayede bu iki deiken arasndaki ilikiye younlalabilmektedir. Nihayet ou ik-
Ceteris paribus veya dier eyler sabitken: iki deiken ararsndaki ilikiyi analiz ederken, dier deikenlerin sabit varsayld analiz arac.
12
Terkip hatas: Birey iin iyi veya doru olan bir eyin toplum iin de iyi veya doru olaca biimindeki yanl gr.
ktisada Giri-I
tisadi modellerin, bu kitapta olduu gibi, grafikle gsterilebileceini de bilmek gerekmektedir. Btn bunlarla beraber, iktisadi teorileri ve modelleri gelitirirken ok yanl sonulara yol aabilecek iki nedenseme hatasndan da kanmak gerekmektedir. Bunlar, terkip hatas ve nedenseme yanlldr. Burada szn ettiimiz terkip hatas, birey iin iyi veya doru olan bir eyin, grup iinde mutlaka iyi veya doru olaca biiminde alglanmasndan kaynaklanmaktadr. rnein, futbol mana giden bir taraftar ma ayakta izleyerek, keyifli bir ma izleyebilir, pozisyonlar daha iyi grebilir. Ancak ayn eyi btn seyirciler yapt anda bu herkesin de ma iyi izleyecei anlamna gelmez. Veya byk kentlerde kalabalkta yaamay sevmeyen bir kii, kk bir Ege sahil kasabasna tandnda mutlu olabilmektedir. Bu durum, ayn gerekeyle benzer hareketi yapan herkesin de mutlu olaca anlamna gelmez. Nedenseme yanll ise, olaylarn zamanlamas nedeniyle yaplan neden-sonu ilikisine dair deerlendirme hatalarn ierir. Bu yanllk nedeniyle, arka arkaya olan iki olaya bakarak, birinci olay ikinci olayn gereklemesine neden oldu biiminde yanl bir sonuca ulalabilmektedir. rnein, pazartesi gn saat 14:00 sularnda arabanz ykattnz ve hemen yarm saat sonrada mthi bir yamurun yamaya baladn varsayalm. Bu durumda olaylarn srasna bakarak, yamur yad, nk ben arabay ykattm eklinde bir deerlendirme ile yaan yamurun nedeni olarak araba ykatmay gstermek yanllndan kanmak gerekir. Yani yaan yamurun nedeni olarak arabanz ykatmanz gstermemeniz gerekir. zellikle gnlk grsel ve yazl medyada yaplan hisse senedi piyasasna ilikin gnlk deerlendirmelerde bu tr nedenseme yanllklarn ska grmek mmkndr. Borsa indeksindeki deimeleri hi ilgisi olmayan olaylarla aklama gibi. Bir iktisat teorisiSZDE gelitirilir? SIRA neden
DNELM ktisat, iktisatlarn sorduklar sorularn tipine gre drt farkl kategoriye ayrlr. Bunlar, Mikro ve Makro ktisat ile Pozitif ve Normatif ktisattr.
SIRA SZDE
DNELM Ekonomi: Kt olan kaynaklar alternatif kullanm alanlar arasnda datan bir S O R U mekanizmadr. Bu mekanizma sayesinde nenasl-kimler iin retilecek DKK T sorularnnAyant bulunmaya allr.
KTSADIN BLMLER
S O R U
Mikro ktisat ve Makro ktisat

Mikro iktisat, iktisadn insan davran ve insanlarn piyasa, endstri ve firma gibi DKKAT nispeten kk birimlerle ilikili tercihlerini inceleyen blmdr. Burada temel younlama konular, bireysel firmalar ve hane halklar ile zellikle rn ve kaySIRA SZDE nak piyasalardr. Mikro iktisadn temel konular arasnda, tketici davran, faydamaliyet analizi, firmalarn krlarnn belirlenmesi ve rn piyasalarnda fiyatlama yer alr. Mikro iktisatta bir ekonominin bireysel paralar analiz edilmeye allr. AMALARIMIZ Makro iktisat ise iktisadn, bir btn olarak ekonomiyi ve toplulatrlm ekonomik davran inceleyen blmdr. Makro iktisat, milli gelir, para, bankaclk, enflasyon, ekonomik byme gibi makro konular inceler. Mikro iktisatta iktisatK T A P lar tek bir fiyat zerinde incelemede bulunurlarken, makro iktisatta genel fiyat dzeyi zerinde dururlar. Mikro iktisat belirli bir mal veya hizmetin talebi ile ilgilenirken, makroE L E V Z Y O N ve hizmetlerin toplam talebi ile ilgilenir. T iktisat mal Her ne kadar mikro iktisat ve makro iktisadn inceleme alan ierisinde deerlendirilen kendilerine zg younlatklar ayr alanlar olsa da, ou iktisadi sorunlarn hem mikro iktisad hem de makro iktisad ilgilendiren ynleri olduu iin; N T E R N iktisat baz ortak dnce ve aralar kullanrlar. rnein PSP mikro ve makro E T
SIRA SZDE
Mikro iktisat: Ekonomideki piyasalar ve bireysel karar birimlerinin incelenmesi.
AMALARIMIZ
K T A P
Makro iktisat: Ekonominin ileyiinin bir btn olarak TELEVZYON incelenmesi
NTERNET
MAKALE
MAKALE
13
oyunlarnn icat edilmesi ile multimedya rn piyasasnn geliimini ele alalm. Burada mikro iktisat kapsamnda ele alnacak konu, PSP oyunlarnn fiyatlar ve miktarlar iken; makro iktisat kapsamnda, bu gelimelerin bir ekonomide toplam harcama dzeyi ve istihdam zerindeki etkileri aklanmaya allr. Bir baka adan bakldnda, bu iki iktisat bran arasndaki fark sadece kavramsal dzeyde kalmaktadr. nk gerek yaamda, makro iktisadi sonular, mikro davranlara bal iken; mikro davranlar makro sonulardan etkilenmektedir. Bir ekonominin nasl ilediini tam anlamyla anlayabilmek iin ekonominin tm katlmclarnn nasl davrandn ve yaptklar bir eylemde neden yle davrandklarn ok iyi kavramak gerekmektedir. Kaban fiyat, neden otomobil fiyatndan daha fazla dalgalanma gsterir? biimindeki SIRA SZDE SIRA bir soru, sizce mikro iktisadi mi yoksa makro iktisadi mi bir konudur. SZDE
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM DNELM S O R U S O R U DKKAT DKKAT
Pozitif ve Normatif ktisat
Mikro ve makro iktisat ayrm incelemek istediimiz ayrnt dzeyi ile ilgili iken, bir S O R U sorunu analiz etme amacna bal olarak da, iktisad, pozitif ve normatif iktisat olaS O R U rak ayrabiliriz. Hem mikro hem de makro iktisadn pozitif ve normatif iktisadn elerini A T D K K ierebileceini unutmaynz. Pozitif iktisatta, ne olduu ile ilgilenilir. Pozitif iktisat, gerekler ve neden-sonu ilikileri zerine odaklanr. Burada tanmlama, teori gelitirme ve teorilerin sAMALARIMIZ namas yaplr. Pozitif iktisat deer yarglar iermez. ktisadiAMALARIMIZ olaylarla ilgili bilimsel aklamalar oluturulmaya allr. rnein, Trkiyede gelir vergisi oranlar drldnde, ekonomi daha hzl byr m? Eer byrse, hangi oranda bK T A P K T A yr? Bu bymenin toplam istihdam zerinde ne tr etkisi olacaktr Pgibi sorular pozitif iktisat sorulardr. Normatif iktisatta ise iktisadi olaylar ne olmas gerekir, ne olmas Zdaha iyidir baTELEV YON E L V Z Y sorunlar tak asndan irdelenmeye allr. Normatif iktisat, ekonomi Tile Eilgili O N nmlamak ve zmler sunmak iin kullanlr. Normatif iktisatta deer yarglarna dayanlarak, ekonominin nasl olmas ve arzulanan amalara ulamak iin ne tr NTE NET politikalar tavsiye edilmesi gerektii belirlenir. Yani pozitif iktisattaR sadece gerekNTERNET ler nemli iken, normatif iktisatta deer yarglarn kullanmak gereklidir. rnein, bir iktisat, baz yurttalarn yarar ama bazlarnn da zarar grecei bir kamu harMAKA E cama kesintisini tavsiye ediyorsa, o iktisat normatif analiz yapyorLdemektir.
MAKALE SIRA SZDE SIRA SZDE
DKKAT
DNELM DNELM
SIRA SZDE SIRA SZDE

Pozitif iktisat: ktisadi AMALARIMIZ konularda ne AMALARIMIZ olduunun incelenmesidir.
K T A Normatif iktisat: ktisadi P olaylarda ne olmas gerektiinin incelenmesidir. TELEVZYON TELEVZYON
K T A P
NTERNET NTERNET MAKALE MAKALE SIRA SZDE
Gelir vergisindeki bir art, byme orann yavalatr biimindeki bir ifade, sizce normaSIRA SZDE tif mi yoksa pozitif mi bir ifadedir.
RETM MKNLARI MODEL
DNELM
DNELM S O R U
imdiye kadar ktlk, tercih ve frsat maliyeti gibi ok nemli iktisadi kavramlar aklamaya altk. imdi retim imknlar modeli adn verdiimizRilk iktisadi moS O U delimiz yardmyla, nemli iktisadi kavramlar sizlere aklamaya alalm.
Modelin Varsaymlar
DKKAT
DKKAT
Modelin drt temel varsaym vardr. Bunlar: SIRA SZDE 1. Tm retim faktrlerinin miktar sabittir. Yani ii says, makine ve ekipman miktar, kamyon ve dierlerinin saysnda bir deiiklik yoktur.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
14
ktisada Giri-I
Teknoloji: Bir toplumun mal ve hizmetleri nasl retecei konusunda kullanabilecei bilgi havuzudur.
2. Tm kaynaklar tam olarak kullanlmaktadr. steyen herkes i bulabilmekte ve kullanlmayan kaynak sz konusu olmamaktadr. 3. Varolan teknoloji deimemekte ve ayn kalmaktadr. Yeni icatlar sz konusu olmamaktadr. 4. Ekonomide biri retim mal (sanayi robotu), dieri de yksek teknolojili dayankl tketim mal olmak zere (cep telefonu) iki mal retilmektedir.
retim mknlar Tablosu

Tablo 1.1. de yer alan retim imknlar tablosu, yukardaki varsaymlar geerli iken, ekonomide retilebilecek cep telefonu ve sanayi robot bileimlerini gstermektedir.
Tablo 1.1 retim mknlar Tablosu retim Alternatifleri A B C D E Cep Telefonu (milyon adet) 0 1 2 3 4 Sanayi Robotu (bin adet) 10 9 7 4 0
retim imknlar erisi: Sabit teknoloji ve tm kaynaklarn kullanlmas ile retilebilecek tm olas mal retim bileimlerini gsteren eridir.
Tabloda, retilebilecek be farkl cep telefonu ve sanayi robotu bileimi verilmitir. A alternatifi, eer tm kaynaklar sanayi robotu retiminde kullanlrsa 10,000 adet sanayi robotu retilebileceini ve hi cep telefonu retilmeyeceini gstermektedir. Buna karlk E alternatifi, eer tm kaynaklar cep telefonu retiminde kullanlrsa maksimum 4,000.000 adet cep telefonu retilebileceini ve hi sanayi robotu retilmeyeceini gstermektedir. Bu alternatiflerin ok gereki olduunu sylemek pek olas deildir, nk bir ekonomide byle u alternatifler yerine B, C, ve D alternatiflerinde olduu gibi tketim (cep telefonu) ve sermaye mallarnn (sanayi robotu) farkl bileimleri retilir. A alternatifinden Eye doru hareket edildiinde ise, retilebilecek cep telefonu says artarken, sanayi robotu says azalmaktadr. Grld gibi, tm kaynaklarn tam olarak kullanld bir ekonomide, bir maldan daha fazla retebilmek iin, dierinden vazgemek gerekmektedir. retim mallarnn retilen miktarnn arttrlmas, buna karlk tketim mallarnn mikSIRA SZDE tarnn azaltlmas ne anlama gelir?
SIRA SZDE
DNELM S O R U
retim mknlar Erisi

Tablo 1.1 deki retim imknlar tablosunda yer alan retim olaslklar, retim imS O R U knlar erisi adn verdiimiz ve ekil 1.3 de yer alan bir eri ile de gsterilebilir. retim imknlar erisi, bir toplumun, mevcut tm kaynaklar ve teknoloji ile reD K K ve tebilecei mallar A T hizmetlerin alternatif bileimlerini gsterir. Eri zerindeki her nokta, iki maldan retilebilecek maksimum kt bileimlerini vermektedir. SZDE retilebilecek mal miktarlarnn snrn gsterir. Bu nedenle SIRA Eri eer sahip olunan kaynaklar tam olarak kullanlyorsa, eri zerindeki noktalar retilebilecek mal bileimleri olmaktadr. Eri zerinde sol yukardan sa aaya doAMALARIMIZ ru inildike, 1 milyon tane daha fazla cep telefonu retmek iin, her defasnda daha fazla sanayi robotu retmekten vazgemek gerekmektedir. retim imknlar eK T A P
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
15
ekil 1.3 risi orijine gre ibkey eridir. Bu erinin eimi, iki Sanayi robotu retim mal arasndaki frsat maliyemknlar A Erisi 10 tini verir. Erinin orijine gre ibkey olmas da iki mal B 9 arasnda frsat maliyetinin sol yukardan sa aaya C doru inildike artacan 7 gstermektedir. rnein, A alternatifinden, B alternatifine hareket edildiinde, 1 taD 4 ne daha fazla cep telefonu retmenin maliyeti, 1 tane daha az sanayi robotu retmektir. Ayn ekilde Bden Cye; Cden Dye ve Dden E 0 Eye hareket edildiinde ya1 2 3 4 Cep telefonu ni daha fazla cep telefonlar retmek tercih edildiinde; nemli bir iktisadi ilkeyle tanm oluruz: toplum asndan her defasnda ek bir tane daha fazla cep telefonu retmenin frsat maliyeti artmaktadr. rnein, Adan Bye harekette 1 tane daha fazla cep telefonu retmek iin sadece 1 tane sanayi ro- Artan frsat maliyetleri yasas: Bir mal daha fazla botundan vazgemek gerekirken; Bden Cye harekette 2; Cden Dye 3 ve nihayet retildike, o maln frsat Dden Eye harekette 4 tane sanayi robotundan vazgemek zorunda kalnmaktadr. maliyetinin artmasdr. Ksacas, bir maldan daha fazla ek birim retilmek istendiinde dier maldan her defasnda daha fazla miktarlarda vazgeilmek zorunda kalnmaktadr. Bu durum, artan frsat maliyeti yasas olarak adlandrlmaktadr. retim imknlar erisinin ekli de bu artan frsat maliyetlerini yanstmaktadr.
Artan frsat maliyetleri yasas ile orijine gre ibkey retim imknlar erisi arasnda naSIRA SZDE sl bir iliki vardr?
D nedeni, iktisadi Bir maldan daha fazla retildike frsat maliyetinin artmasnn N E L M kaynaklarn, alternatif kullanmlara tamamen adapte olamamasdr. Birok kaynak belli mallarn retimine, dierlerine oranla daha uygundur. Bu O R U S nedenle belli bir maln retimini artrmak iin nce en uygun kaynaklar kullanlmaya balanr. Daha sonra ortaya kan kaynak gereksinimlerini karlamak iin o maln retimine DKKAT daha az uygun kaynaklar kullanlr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA ktisadi Kavramlar ve retim mknlar Erisi SZDE
SIRA SZDE
retim imknlar erisi kullanlarak, bata ktlk olmak zere, tercih, frsat maliyeti, retimde etkinlik ve etkinsizlik ile isizlik ve iktisadi byme gibi farkl iktisadi AMALARIMIZ kavramlar aklayabiliriz. imdi bunlar srasyla yapalm.
AMALARIMIZ
Ktlk, Tercih ve Frsat Maliyeti
Ktln, snrl kaynaklarn, snrz istekleri karlamada yetersiz olmas durumu olduunu biliyoruz. Kaynaklarn snrl olmas durumu, retim imknlar erisi ile gsterilmektedir. Mal bileimleri ile ilgili tercihlerimiz, eri zerinde O N T E L E V Z Y veya altnda yer alan noktalarla snrldr. Erinin dnda yer alan herhangi bir mal bileimini
K T A P
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
MAKALE
MAKALE
16
ktisada Giri-I
sememiz olanakszdr, nk bu mal bileimini mevcut kaynaklarla retmemiz mmkn deildir. retim imknlar erisi, bir ekonominin retim olanaklarn iki blgeye ayrmaktadr. Bunlardan ilki, eri zerinde ve altnda kalan noktalardan oluur ve bu blgeye eriilebilir blge denir (ekil 1.4 deki A dan Fye kadar eri zerinde olan ve G gibi eri altnda kalan noktalar). kincisi ise erinin zerinde yer alan, rnein H noktas gibi, noktalardan oluan eriilemez blgedir. H noktasnn temsil ettii mal bileimi, mevcut kaynaklar ve teknoloji ile retilmesi mmkn olmayan mal bileimidir.
ekil 1.4 retim mknlar Erisi ve Farkl ktisadi Kavramlar
Konut
100 90 75 55 30
A B H C Eriilemez Blge D Eriilebilir Blge E
0 50 100 150 200 250
F Fze
Tercih ve frsat maliyeti kavramlarn da ekil 1.4 kullanarak aklayabiliriz. Eriilebilir blgede, bireyler istedikleri mal bileimini seebilmektedirler. ok sayda farkl tercih olduunu biliyoruz. rnein, A ve B noktalarnn temsil ettii bileimleri gz nne alalm. Her iki noktay birlikte seemeyeceimize gre, bunlar arasnda tercih yapmak zorundayz. Frsat maliyeti ise eri zerinde bir noktadan dierine hareketle aklanabilir. rnein, C noktasndan D noktasna hareket ettiimizi varsayalm. C noktasnda 100 birim fze retilirken, 75 adet konut; D noktasnda ise, 150 adet fzeye karlk, 55 adet konut ina edilmektedir. Dolaysyla 1 adet daha fazla fze retmenin frsat maliyeti, 0.4 konut olmaktadr.
retimde Etkinlik
Bir ekonominin retimde etkin olabilmesi iin, veri kaynaklar ve teknoloji ile maksimum retimde bulunmas gerekir. Eri zerindeki A, B, C, D, E ve F noktalar, retimde etkin olan noktalardr. Bu noktalarn hepsinde mevcut kaynaklar ve teknoloji ile en fazla retim elde edilir. Eer ekonomi, mevcut kaynaklar ve teknoloji ile bu bileimlerin ifade ettiinden daha az retirse, kaynaklarn tm etkin olarak kullanlmyor demektir. rnein ekilde yer alan G noktasnda, ekonomi etkin deildir. nk bu noktada ekonomi mevcut kaynaklar ve teknolojisi ile maksimum retim bileimini elde edememektedir. G noktasndan C noktasna hareket edildiinde daha fazla fze ve G noktasndaki kadar konut retilmektedir. Ayn ekilde G noktasndan D noktasna hareket edildiinde, hem daha fazla fze hem de konut retilebilmektedir. Nihayet G noktasndan E noktasna hareket edildiinde
17
retimde etkinlik: Mevcut kaynaklar ve teknoloji ile maksimum ktnn retildii durumdur.
daha fazla konut ve G noktas ile ayn miktarda konut retilmektedir. Yani, retimde etkinliin ifade ettii gibi, etkin olmayan bir noktadan (G noktas), etkin olan bir noktaya (E noktas), retilen fze saysn azaltmadan konut saysn artrarak eriilebilecektir. Ekonomi etkin olmad zaman kaynaklardan bazlar kullanlmyor veya israf ediliyor demektir. Grld gibi, retimde etkinlik yoksa, bir maln retimini azaltmadan dierinin retimini artrmak mmkn olmaktadr.
sizlik
Ekonomide retimde etkinlik salanamad zaman, retim imknlar erisinin altnda bir noktada mallarn retimi sz konusu olur, rnein ekil 1.4te G noktas gibi. Bunun nedenlerinden birisi, varolan kaynaklarn tamamnn kullanlmamas olabilir. rnein, baz iiler isiz kalyor demektir. Oysa eri zerinde retimde etkinliin saland bir noktada retim yapldnda, byle kullanlmayan bir kaynak olmamaktadr. Dolaysyla da bir isizlikten sz edilemez. Bir lke neden retim imknlar erisi altnda retim yapar?
SIRA SZDE
retimde etkinsizlik: Mevcut kaynaklar ve teknoloji ile maksimum ktnn retildii durumdur. retimde etkinlik gereklemezse, bir maldan dierinin miktar azaltlmadan daha fazla retilebilir.
SIRA SZDE
ktisadi Byme
retim imknlar modelinin varsaymlarndan, kaynaklarn ve teknolojinin sabit olduu varsaymlar geerliliini yitirdiinde, retim imknlar erisinin pozisyonu ve S O R S O R U ekonominin potansiyel olarak retebilecei maksimum retim deiir.UBir ekonominin retken kapasitesindeki arta, iktisadi byme denir ve bu da retim imknlar erisinin da doru deimesi ile gsterilir. ekil 1.5, bu durumu D K K A T gstermektedir. kDKKAT tisadi bymeyi etkileyen iki ana etken vardr. Bunlar, kaynaklarn miktarndaki art ve teknolojik gelimedir. rnein bir lkede nfusun artmas ile, hem alacak SIRA SZDE SIRA SZDE kii says hem de giriimci says artar. Ayrca tarihsel olarak bakldnda lkelerin sermaye stoklarnn nemli lde artt da gzlenmektedir. Yeni enerji ve mineral kaynaklarnn da bulunduunu biliyoruz. te bu kaynaklardaki art sayesinde bir AMALARIMIZ AMALARIMIZ ekonomi hem daha fazla tketim mallar hem de sermaye mallar retme kapasitesine sahip olacaktr. Bu da ekil 1.5te retim imkanlar erisinin PPF1 den PPF2 ye kaymasyla gsterilmektedir. K T A P K T A P ekil 1.5 retimde kaynaklarn nasl kullanlaca ile ilgili bilgi ve be- Sanayi robotu retim mknlar ceriler olarak tanmladmz tekTELEVZYON TELEVZYON Erisi ve nolojideki gelime ile toplum saktisadi bit kaynaklarla daha fazla retme Byme yetenei, ya da ayn miktar reti N T E RPPFT NE NTERNET mi daha az kaynak kullanarak 2 gerekletirme olana kazanr. nk teknolojideki gelime saPPF1 MAKALE MAKALE yesinde hem daha yeni ve gelimi mallar retebileceimiz gibi; bunlar daha iyi tekniklerle retme yetenei de kazanrz. Teknolojik gelime ile ilgili olarak gnmzde bilgisayar, iletiim ve bio-teknoloji alanlarndaki geliCep telefonu melere dikkat ekebiliriz. Bilgi-
DNELM
DNELM
18
ktisada Giri-I
sayar teknolojilerindeki gelimelere bal olarak hem bilgisayarlarn fiyat dt hem de hzlar artt. Bu sayede de bilgisayarlarn gnlk yaamdaki kullanmlar artt. Cep telefonlar ve internet sayesinde iletiim kapasitesi artt ve bu da retim ve piyasalarda etkinlik artna neden oldu. yle ki cep telefonu retimindeki ba dndrc teknolojik gelimeler sayesinde, cep telefonlar yaammzn ok nemli bir paras haline bile geldi ve yaamn her alannda da kullanlr oldu. Yani, nerdeyse gnlk her trl iimizi cep telefonu ile yapar hale geldik. Bio-teknoloji alanndaki gelimeler sayesinde de tarm ve tp alannda bir sr yeni icatlar ortaya kt. Ksacas teknolojik gelime ile kaynaklarn artmas durumundaki sonuca ularz ve bu da erinin PPF1 den PPF2 ye kaymas ile gsterilir.
SIRA SZDE
10
DNELM S O R U
Gda ve video oyunlar retiminde artan frsat maliyeti sz konusu iken, lkeye her iki maSIRA SZDE ln retiminde kullanlabilecek ii g gereklemise, retim imknlar erisi bu durumda nasl etkilenir?
DNELM
KTSAD SORUN VE KTSAD SSTEMLER

S O R lkelerin, iktisadiU sistemleri ne olursa olsun, o lkeyi yneten iktidar kim olursa olsun veya lkeler ne kadar zengin veya fakir olurlarsa olsunlar, yantn bulmalar gereken baz K A T iktisadi sorular vardr. Bunlar, hangi mallarn ne kadar, nasl temel DK ve kimin iin retilecei sorulardr. Bu sorular iktisatlar tarafndan iktisadi sorun olarak da adlandrlmaktadr. ktisadi sorun, lkenin kt kaynaklarnn nasl datSIRA SZDE laca ile ilgilidir. Hangi mallarn retilecei sorusuna yant ararken; lkeleri, mevcut kaynaklar ve sahip olduu teknoloji snrlar. lke, mevcut kaynaklar ve sahip olduu teknoAMALARIMIZ loji ile belirli bir zamanda ok sayda mal bileimini istedii kadar retemez. Kt kaynaklarn en yararl biimde kullanld bir dnyada, bir maldan daha fazla retebilmek iin baka bir maldan daha az retmek gerekmektedir. nk mallar K T A P retecek kaynaklar da snrldr. Dolaysyla bir maln retimine daha ok kaynak ayrlrsa, dier mallarn retimi iin daha az kaynak kalr. Bu nedenle, mevcut kaynaklar ve TteknolojiO N hangi mallarn ne miktarda retileceinin kararlatrlmas E L E V Z Y ile gerekir. Hangi mallarn ne miktarda retileceine karar verildikten sonra sra, bu mallarn nasl retilecei sorusunun yantlanmasna gelir. Bu soru, retim teknolojisi ve NTERN T retimin organizeE edildii iktisadi sistemle yakndan ilgilidir. ou mal, ok sayda farkl kaynak ve teknolojilerle retilebilir. Bu nedenle ncelikle hangi mallarn retiminde, hangi teknolojinin kullanlacann belirlenmesi gerekir. Maln retiminde daha M A K A L emek daha az sermaye mi yoksa daha az emek daha fazla serfazla E maye mi kullanlacana karar verilmelidir. rnein, bir maln retiminde ama mmkn olduu kadar, ok kiiyi istihdam etmek olabilecei gibi; topluma en az maliyet ykleyecek biimde retmek de olabilir. Bir anlamda, retimde kaynaklarn hangi oranlarda kullanlaca, organize edilme biimleri ve nerede bir araya getirilecekleri ile ilgili kararn verilmesi gerekir. Hangi mallarn ne miktarda ve nasl retilecekleri kararlatrldktan sonra sra, bu mallarn toplumdaki kiiler ve gruplar arasnda nasl bltrleceinin belirlenmesine gelir. Bu srada, bu mallar, bu mallar almak ve bedelini demek isteyen herkese satlacak m? Yoksa devlet mi bu mallar kimin elde edeceini belirleyecek sorular yantlanmaldr. ktisadi sorun daha nce de vurguladmz gibi, btn uluslarn zm bulmak durumunda olduu ortak sorundur. Ancak, her ulusun iktisadi sorunu nasl
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
ktisadi sistem: ktisadi sorunun zm iin, bir ekonominin organize edilme biimidir.
19
zecei konusu, tamamen o ulusun sahip olduu iktisadi sisteme baldr. Bir baka deyile iktisadi sisteme gre, hangi mallarn ne miktarda, nasl ve kimler iin retilecei belirlenir. Bu kapsamda uluslarn tercih etmek zorunda olduklar tane iktisadi sistem vardr. Bunlar, kapitalist iktisadi sistem, sosyalist iktisadi sistem ve karma iktisadi sistemdir. ktisadi sistemler, retim faktrlerine kimin sahip olduuna ve iktisadi faaliyetleri ynetme ve koordine etme yntemleri ile birbirlerinden ayrlrlar. Sosyalist sistemde, devlet byk lde kaynaklarn mlkiyetine sahiptir, yani kolektif mlkiyet vardr ve iktisadi karar verme srecinde merkezi iktisadi plan belirleyici rol oynar. Hkmet tarafndan atanan merkezi planlama rgt yeleri, retim faktrlerinin nasl kullanlaca, hangi mallarn ne miktarda retilecei ve datm ve retimin organizasyonu gibi hemen hemen tm nemli iktisadi kararlar alr. Devlet firmalarn byk ounluuna sahiptir. Bu firmalar hkmet direktiflerine gre retim yapar. Merkezi planlama rgt, her iletmenin retim amalarn, kangi kaynaklar ne miktarda kullanacan belirler. Ne kadar retim ve ne kadar tketim mal retileceine ve sermaye mallarnn hangi sektrlere ne miktarda tahsis edileceine; merkezi planlama rgt karar verir. Bu tr iktisadi sistemlerde merkezi plan ile iktisadi faaliyetler yrtlmeye allr. Sosyalist sisteme alternatif olarak iktisadi sorunun zm iin kapitalizm ve piyasa sistemi tercih edilebilir. Bu sistemde retim faktrleri zel mlkiyettedir ve iktisadi faaliyetlerin dzenlenmesi ve ynlendirilmesi piyasalar ve fiyatlar araclyla yaplr. ktisadi faaliyetlere katlanlar sadece kendi karlarn gzetirler. Bireyler ve iletmeler retim, tketim veya alma ile ilgili kendi kararlarn alarak, iktisadi amalarna ulamaya almaktadrlar. retilen mallar ve hizmetler, kim almak istiyorsa ve alabilecekse onlara satlmak iin piyasaya sunulur. Bu yzden de mallarn, retim faktrlerinin alclar ile satclar arasnda piyasada youn bir rekabet vardr. Ayrca, potansiyel olarak ok yksek paralar kazanma olasl var olduu iin, mevcut iletmeler ve giriimciler yeni rnler ve teknolojiler retmek iin byk aba sarf ederler. Braknz yapsnlar tr pr kapitalist sistemde, devletin rol, sadece zel mlkiyeti korumak ve piyasa sisteminin iyi ileyebilmesi iin gerekli ortam salamakla snrldr. Yukarda akladmz iki temel iktisadi sistem, gerek yaamda teknik olarak tam uygulanamayan iktisadi sistemlerdir. Bu sistemlerin yerine yaygn olarak gzlenen iktisadi sistem, iktisadi sorunun zmnde kapitalizm ile sosyalizmin bir bileimini yanstan karma iktisadi sistemdir. Bu sistemde, hem kapitalist hem de sosyalist sistemin eitli aralar kullanlr. Karma iktisadi sistemlere sahip gnmz ekonomileri (ABD, Almanya; Trkiye gibi), sosyalist ve kapitalist sistemlerin aralarn kullanma derecelerine gre farkllarlar. Karma iktisadi sisteminde devletin grevi, ekonomik yaamn yasal erevesini belirlemektir. Ayrca devlet gvenlik ve eitim gibi kamu hizmetlerini karlamakta, fakat ou kararlar piyasa mekanizmas yardmyla alnmaktadr.
SIRA SZDE Kapitalist, sosyalist ve karma iktisadi sistemlerde, hangi mallarn ne miktarda, nasl ve kimin retilecei sorular ile ilgili kararlar nasl alnr?
DNELM S O R U
Sosyalizm: retim faktrlerinin kolektif mlkiyetinin ve gelir dalmn eitleme giriimlerinin olduu bir iktisadi sistemdir.
Karma ekonomi: Piyasa sistemi ile merkezi planlama sisteminin belli bir bileimi olan bir iktisadi sistem.
Kapitalizm: Serbest giriim ve zel mlkiyet haklarnn olduu ve iktisadi kararlarn piyasa sistemi ierisinde gerekletii bir iktisadi sistemdir.
11
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
20
ktisada Giri-I
zet
A M A
ktisad ve temel kavramlarn tanmlamak. ktisat, insanolunun, toplumun siyasi gerekleri, karar-verme mekanizmalar ve sosyal gelenekleri veri iken; sonsuz olan istek ve arzularmz, kt kaynaklarla nasl koordine edeceini inceleyen bir sosyal bilimdir. Ekonominin temeli ktlk gereidir. Ktlk, isteklerimizin, bu istekleri tatmin etmekte kullanlacak kaynaklardan fazla olmas durumudur. Ktlk beraberinde tercih yapma zorunluluunu getirir. Snrl kaynaklarla, tatmin etmek istediimiz isteklerimiz arasnda tercih yapmak zorundayz. steklerimiz arasnda tercih yaptmz anda, yaptmz tercihin bir frsat maliyeti oluur. Frsat maliyeti, herhangi bir tercih durumunda, vazgemek zorunda olduumuz ikinci en iyi tercihi ifade eder. Mallar, bireylerin tatmin veya mutluluk elde ettikleri tm nesneler olarak tanmlanr. Mallar, ncelikle iktisadi ve serbest mallar olarak ikiye ayrlr. ktisadi mallar ise tketim ve retim mallarndan oluur. Nihayet mallar, faydal olabilecekleri yaam uzunluunu yanstacak biimde, dayankl veya dayanksz mallar olarak da ayrabiliriz. steklerimizi tatmin etmekte kullandmz, ancak maddi zellii olmayan nesnelere de hizmet denir. Hizmetler kiisel hizmetler ve ticari hizmetler olmak zere ikiye ayrlr. retim, iktisadi rnlerin miktarn veya faydasn artrmak amacyla harcanan tm abalar ifade eder. retim faaliyeti ile ekil, yer, zaman ve mlkiyet faydas yaratlr. retimde kullanlan kaynaklara retim faktrleri, kaynaklar ya da girdiler denir. retim faktrleri, igc, sermaye, toprak ve giriimcilikten oluur. gcnn geliri, cret, sermayenin geliri faiz, topran geliri rant ve giriimcilik geliri de krdr.
A M A
ktisatlarn teorilerini gelitirirken kullandklar bilimsel yntemi aklamak. ktisadn yntemi, dier bilimlerde kullanlan ynteme benzemektedir. ktisatlar, iktisadi olaylar aklamak ve kestirebilmek iin teoriler gelitirir ve modeller olutururlar. ktisatlar, teoriler, yasalar ve ilkeler oluturmak iin, nedensonu ilikileri ile ilgili hipotezlerin oluturulmas ve bunlarn gerek yaamdan gzlemlerle test edilmesi biiminde bilimsel bir yntemi kullanrlar. ktisatlar ou zaman bu yntemle oluturduklar teorilerini, gerein zet ya da basitletirilmi bir temsili olan, modellerle temsil ederler. ktisatlar deikenler arasnda neden-sonu ilikileri olutururken, iki tr nedenseme yanll yapabilirler. ncelikle iliki ile nedensemeyi kartrabilirler. Buna gre, iki ey zaman asndan ilikili bulunarak, buradan bunlarn birini neden, dierini sonu olarak gsterme yanllna debilirler. Ayrca, birey iin iyi veya gerek olan bir eyi, toplum iin de iyi ve gerek olarak kabul etme yanlln da yaparlar (terkip hatas). Mikro iktisat ile makro iktisat ve pozitif iktisat ile normatif iktisat arasndaki farkllklar aklamak. ktisat, mikro ve makro iktisat olmak zere ikiye ayrlr. Mikro iktisat bireylerin tercihleri ile bu tercihlerin iktisadi glerden nasl etkilediini inceler. Makro iktisat ise ekonominin bir btn olarak incelenmesidir. Enflasyon, isizlik ve byme gibi konular makro iktisadn temel konulardr. ktisad ayrca, pozitif ve normatif iktisat olarak da ayrmak mmkndr. Pozitif iktisat, ne olduunu; normatif iktisat ise ne olmas gerektiini inceler. Normatif iktisat, bir eyin iyi veya kt olup olmad konusunda deer yargs ierirken; pozitif iktisatta gerekler kullanlr, deer yarglar kullanlmaz
AM A
21
AM A
retim imkanlar erisini kullanarak ktlk, frsat maliyeti, etkinlik ve iktisadi byme gibi nemli iktisadi kavramlar aklamak. retim imknlar erisi, bir ekonominin belli miktarda kaynak ve veri teknoloji ile retebilecei maksimum mal bileimlerini gsterir. retim imknlar erisi, orijine gre ibkey bir eridir. nk bir maldan daha fazla retebilmek iin, dierinden daha fazla miktarlarda vazgemek zorunda kalnlr. Yani artan frsat maliyeti yasas geerlidir. Erinin stndeki noktalarn ifade ettii mal bileimlerini mevcut kaynaklarla retmek mmkn deildir. Yani bu noktalara eriilemez. Eri altnda kalan noktalar ise etkin deildir. Etkinsizlik, isizlik ve/veya kaynaklarn yanl datm sonucunda oluur. Sadece eri zerindeki noktalar hem etkin hem de eriilebilirdirler. Frsat maliyeti, retim imknlar erisi zerinde bir noktadan dierine hareketle aklanabilir. Bu hareketle, bir maldan daha fazla retilirken, dierinden daha az retilir. Azalan mal miktar, dier maln miktarndaki artn frsat maliyetidir. ktisadi byme sonucunda retim imknlar erisi, da doru kayar. Bu tr bir kayma, ya retimde kullanlan kaynaklarn artmas ya da teknolojik gelime sonucunda olur.
AM A
Tm toplumlarn yant bulmak zorunda olduklar temel sorular ve iktisadi sistemleri tanmlamak. Tm toplumlar, hangi mallar ne miktarda, nasl ve kimin iin retilmeli sorularnn yantn bulmak zorundadr. Bu soru, iktisadi sorunu oluturur. Bu sorunun yantn bulmaya alrken, lkeler farkl iktisadi sistem arasnda seim yaparlar. Bunlar, kapitalizm, sosyalizm ve karma ekonomidir. Kapitalizm, zel mlkiyet ve serbest giriim ve seim zgrlne dayal bir sistemdir. Bu sistemde, tketiciler, reticiler ve kaynak sahiplerinin kendi bireysel karlarn gzetmelerine izin verilir. Sosyalizmde, kollektif mlkiyet vardr ve ou iktisadi faaliyetler merkezi planlama rgt tarafndan ynlendirilir. Karma ekonomik sistemde ise hem sosyalist hem de kapitalist sistemin aralar kullanlr. Gnmzn ou ekonomisinin sahip olduu sistem karma iktisadi sistemdir.
22
ktisada Giri-I
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi iktisat biliminin temel alma konusudur? a. Ktl yok etmek iin gerekli yntemlerin bulunmas. b. Hisse senetleri ve bono gibi finansal aralarn incelenmesi. c. Kt kaynaklarn, snrsz istekleri tatmin iin nasl datlaca. d. Tketicilerin neden belli mallar satn alp, dierlerini almadklar. e. nsanlarn nasl tercih yaptklar. 2. Aadakilerden hangisi mikro iktisadi bir rnektir? a. Yeni bilgisayar fiyatlarnn incelenmesi. b. Trkiye btesinin deerlendirilmesi. c. sizlikle mcadelede ne tr politikalar gerektii konusunda neriler. d. Trkiyede enflasyonun tarihi. e. Trkiyede cari an nedenlerinin incelenmesi. 3. Her ekonomide yant bulunmas gereken temel soru, aadaki hangi seenekte verilmitir? a. Hangi mallar, nasl, kim tarafndan retilmeli? b. Hangi mallar, nasl retilmeli, kim tarafndan tketilmeli? c. Hangi mallar, nasl, neden retilmeli? d. Hangi mallar, nasl, ne zaman retilmeli? e. Hangi mallar, nerede, ne zaman retilmeli? 4. Aadakilerden hangisi Sosyalist sistemde vardr? a. zel mlkiyet. b. Piyasa mekanizmasnn geerli olmas. c. ktisadi serbestlik. d. Devletin kararlar almas. e. zel giriim zgrl. 5. Bir kapitalist ekonomide, iktisadi faaliyetleri koordine etmek iin aadakilerden hangisi kullanlr? a. Gelenekler. b. Devlet. c. Merkezi planlama rgt. d. letmeler. e. Fiyatlar. 6. Aadakilerden hangisi bir retim faktr rneidir? a. Traktr. b. Hisse senedi. c. Bono. d. Yz kat para. e. Bir tabak pirin pilav ile kuru kfte. 7. Aadakilerden hangisi bir ticari hizmet deildir? a. Bankalarn para transferi. b. Di hekiminin yapt implant. c. Yeni bir sigorta poliesi satm. d. Ulam. e. X irketinden aldnz yeni internet. 8. retim imknlar erisi zerindeki her nokta; a. retimde etkin deildir. b. Tm kaynaklar kullanmadan retilebilir. c. Etkin ve eriilebilirdir. d. Mevcut kaynaklar ve teknoloji ile retilemez. e. Kaynak datmnda hata yapldn gsterir. 9. Bir lkenin retim imknlar, lkenin 40000 bilgisayar ile 20000 televizyon ya da alternatif olarak 25000 bilgisayar ile 40000 televizyon seti retebileceini gstermektedir. Ek bir televizyon retmesinin frsat maliyeti aadakilerden hangisidir? a. 15000 bilgisayar. b. 1.33 bilgisayar. c. 20000 televizyon seti. d. 3/4 bilgisayar. e. 0.75 televizyon seti. 10. Bir lke yeni petrol yataklar kefederse aadakilerden hangisi gerekleir? a. retim imkanlar erisi zerinde bir noktadan dierine hareket olur. b. retim imkanlar erisi orijine doru kayar. c. retim imkanlar erisi deimez ama daha dikleir. d. retim imkanlar erisinde hibir deiiklik olmaz. e. retim imkanlar erisi saa doru kayar.
23
Yaamn inden
Ege CANSEN ecansen@hurriyet.com.tr Bir iktisat efsanesi MODERN iktisat nedir diye bir soru sorulsa, birok kii gibi benim de cevabm parasal iktisat olur. Para, metal olmaktan kp nce kt sonra kayt haline geldiinden beri, iktisadi hayatn ba oyuncusu olmutur. Para, ulusal veya Euroda olduu gibi uluslar aras bir merkez bankas tarafndan retilen sanal bir metadr. Parann piyasa fiyat yoktur. nk piyasa fiyat denilen ey, ancak retimi ve tketimi/kullanm stnde herhangi bir kst olmayan, mesela telefon, gmlek, pantolon, gzlk, tarak gibi mallar iin geerlidir. Hlbuki para retmek merkez bankalarnn tekelindedir. retiminde tekel olan bir maln piyasa fiyatndan bahsedilemez. Bunun iin nce piyasada grdn her fiyat, piyasa fiyat deildir kural hatrlanmaldr. Para (birimi yani , Dolar veya Euro v.s.) al veri arac olarak kullanlacaksa bir maldr. Yok, yatrm arac olarak kullanlacaksa bir mlktr. Dolaysyla parann bir fiyat bir de kiras vardr. Parann fiyat, onu dier paralara deitirme orandr. Buna kambiyo kuru veya ksaca kur denir. Para kirasnn ad da faizdir. Para, yatrm arac olarak kullanlacaksa, bu mlkn amortisman yani anma pay vardr. Buna parann satn alma gcnn azalmas veya ksaca enflasyon denir. Parann net kirasna da (nominal faiz eksi enflasyon) reel faiz denir. Efsaneye gre parann faizi ykselince, enflasyon dermi. Faizi belirleyen de onu piyasaya arz eden merkez bankasdr. Bu sebeple efsanenin devam yle gelir. Grevi fiyat istikrarn salamak (enflasyona izin vermemek veya yksekse drmek) olan merkez bankalar, enflasyonun ban, grld yerde ezmek iin faiz silahn eker. Vay be! Faizle enflasyon arasndaki iliki bir dngdr. Yani enflasyon arttka, faizler ykselir; faiz ykseldike enflasyon artar. Faizleri arttrarak enflasyonu drmek ok zel bir haldir. Yani genel teori deildir. Ampirik kantlar ise ou kez bunun tersini gsterir. Mesela faizlerin uzun yllardr ok dk olduu Japonya ve svirede enflasyon da dktr. Hatta Japonyada eksidir. Bunun sebebi dk faiz, tketimi arttr nermesinin tamamen yanl olmasdr. Faizle ulusal tasarruf oran arasnda gvenilir bir korelsyon yoktur. Olan da ters yndedir. Yksek faiz, tketimi arttrr. Trk ekonomisinin sal, yani enflasyonun tekrar ykselmemesi ve makro dengelerin srdrlebilir hale gelmesi iin faizlerin daha dk olmas gereklidir. Hatta oranlar bir sre negatif reel faiz bandnda dolaabilir. Son Sz: Ksr dng krlmsa, yeniden balatma. 16 Ocak 2010
24
ktisada Giri-I
Okuma Paras
Serdar Sayan, Dr. - Seimler ve imler 27/07/2011 Her seim (yahut tercih) ayn zamanda bir vazgeitir lafn biliyor musunuz? Bir totoloji, yani tanm gerei doru olan bir ifade gibi gzkr: Kar karya olduumuz iki (veya daha fazla) alternatiften birini sememiz (tercih etmemiz), zaten dier(ler)ini semediimiz (tercih etmediimiz) anlamna gelir. Semediimiz ya da tercih etmediimiz alternatifler de aslnda vazgetiklerimizdir bir anlamda. Byle bakldnda malumu ilan eden (dolaysyla lzumsuz) bir ifade gibi gzkse de, ben severim bu laf. Severim nk hepimizi durmakszn deiik alternatifler arasnda tercih yapmaya zorlayan bu hayatta, her seimimizin -bazen dorudan grnmeyen ya da kestirilemeyen- bir takm fedakarlklara yol at gereini veciz biimde hatrlatr. Mesela bir yol ayrmna geldiimizde karmzdaki iki yoldan birini sememiz, dier yne giden yolun bizi gtrecei yer ya da hedeften vazgememiz; bu yer ya da hedefi feda etmemiz demektir genellikle. (Genellikle diyorum nk bazen yollar ilk ataldan sonra tekrar birleir. Ama bu durumda bile ataln bir tarafndaki yolu semek, en azndan varlacak noktaya dier tarafndaki yoldan yolculuk yaparak ulama deneyiminden vazgemek anlamna gelir.) Ben aslnda bu ayki yazmda, farkl toplumlar iin nelerin lks, nelerin ihtiya olduunu nasl saptarz? gibi, bana sorarsanz sper ilgin olan bir soruyu ele alacaktm ama geen sabah, yoksa bireylerin eitli alternatifler arasnda nasl seim (ya da tercih) yapt ile ilgili bir eyler mi yazsam? diye dnerek uyandm. Muhtemelen yaklaan milletvekili seimleri dolaysyla gnde yaklak 237 defa iitmeye baladm seim (ya da tercih) szcnn bilinaltma kaznmasnn yol at bir ilham sapmas oldu diye dnyorum. Ama yazmn konusuna ilikin karar deiikliimin asl nedeni, dikkatimi, deneysel iktisat Dan Arielynin daha nce de szn ettiim kitabnda anlatt bir deneye eken bir sohbet oldu. Arielynin yaknlarda Akld Ama ngrlebilir bal ile Trkeye de evrilen kitabnda anlatt, bireylerin tercih yapma davranlar ile ilgili bu deneyi ben de ok ilgin buldum. Bu yazda bireylerin tercih yapma davran ile ilgili ahkm keserken, seimler/tercihler ve vazgeiler ile feda edilenler ve hayat zerinde uzun ve derin dnceleri tetikleyebilecek bu alp kapanan kaplar deneyinden de sz edeceim. ncelikle iktisatta tercihler ve vazgeilerle ilgili yukardaki lafa karlk gelen Frsat maliyeti kavram konusunda bir eyler syleyeyim. Elinizde tuttuunuz bu ahane dergiyi de kartan ElifYaynevinin Tuncel ncelin evirisi ile yaynlad ok elenceli iktisat kitab Doal ktisatn yazar Robert H. Frank, frsat maliyeti (opportunity cost) kavramnn iktisada giri derslerinde retilen en nemli ve yararl iki kavramndan biri olduunu sylyor -ki ben de aynen katlyorum. Kavram, nmze konan ve her biri bizim iin deerli ya da arzu edilir olan iki ya da daha fazla seenekten birini setiimizde, (onu semenin doal bir sonucu olarak) vazgetiimiz dier seeneklerden en iyisinin bizim iin deerini ifade eder. Neoklasik iktisat, rasyonel olduunu varsayd bireylerin sistematik olarak frsat maliyetini aacak fayday salayan seenekleri tercih edeceini syler. Bir rnek vermem gerekirse, niversite hocas olmamn frsat maliyeti, baka bir i yapma, diyelim bir irkette ynetici olma frsatn karmamn yol at maa ve (varsa) dier (parasal ya da parasal olmayan) kayplarn toplamdr. Bu kayplara ramen niversite hocas olarak almay srdryor olmam, bu iin bana salad znel (parasal ve parasal olmayan) kazanlar toplamnn, en iyi alternatifi sememi olmamn ima ettii kayplardan fazla olduu anlamna gelir. Daha basit bir rnek vermem gerekirse, Ankarada yan nihayet kesildii u gzel hafta sonu gnnde bu yazy yazmamn bana frsat maliyetinin, gneli havann tadn darda keyifli bir yry yaparken kartmak ya da televizyonda King of Queensi seyretmek olduunu syleyebilirim.[1] Ksacas hayati nemdeki bir meslek tercihinin de, hafta sonunu nasl geireceimizle ilgili kk, gndelik tercihlerin de bir frsat maliyeti mutlaka vardr. Daha da genelletirerek, her tercih ya da seimimizin bir frsat maliyeti olduunu syleyebilirim. Byledir nk aslnda btn tercihlerimiz temelde, kstl bir kayna (paramz, gelirimiz gibi) alternatif kullanmlar arasnda datmaya ilikin kararlardr. Esasen insan hayat da znde, irili ufakl tercihlerin (ve vazgeilerin) srekli birbirini izledii bir kararlar silsilesinden ibaret olarak grlebilir. Bu kararlarn bir ksmn, fazla hatta neredeyse hi dnmeden, adeta otomatik biimde; alkanlklarmz, igdlerimiz ya da duygularmz/zaaflarmz yahut reflekslerimiz vastasyla alrz. Gnlk hayatta karmza kan eitli alternatifler arasnda tercih kararlarnn ounu, le yemeinde ne yemeli; sinemaya m gitmeli, o kitab m okumal benzeri tercihlere ilikin kararlar
25
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

bu tr kararlardr. Bunlarn frsat maliyetinin ne olduunu dnmeye gerek bile grmeyiz. Daha nemli baz tercihlere ilikin kararlar ise, nmzde mevcut olan alternatiflerden hangisini sememizin iyi olaca konusunda uzun uzun dnerek, her birinin bilinen ya da beklenen avantaj ve dezavantajlarn elimizden geldiince iyi lp bierek alrz. Bu kategoriye rnek olarak, u marka/model otomobili ya da bilgisayar m alaym tr kararlar gsterebilirim. Bu tr kararlara konu olacak alternatiflerin avantajlar da, dezavantajlar da byk lde gzlenebilir, llebilir ve karlatrlabilirdir. Buradaki kararda, gelecee ilikin belirsizlikler (satn alnan eyin zaman iinde bozulma riski vb. dnda) nispeten azdr. nce eleyip sk dokuma gerei byk lde, alternatif marka/modellerde karlatrlacak ok sayda performans kriteri olmasndan kaynaklanr. Alternatif marka/modellerin birinde kimi zellikler dierlerinden daha iyiyken, bir bakasnda bir takm baka zellikler iyidir ve bu seim yapmay zorlatrr. Ancak seiminizi yaptnzda (yani daha avantajl bulduunuz modeli satn aldnzda), konu byk lde (en azndan bir dahaki sefere kadar) kapanr. Hayatta en zor, en karmak kararlar ise, daha seyrek karmza kan ama sonular asndan hayati nemde olanlardr. niversite tercihlerimde u okulu mu yukar yazaym, bu okulu mu; mezun olduktan sonra lisansstne devam m edeyim, i hayatna m atlaym; mevcut iimde mi kalaym, dier irketin/kurumun teklifini mi kabul edeyim; u aday ile mi evleneyim, bu adayla m; o ehirde mi yaayaym, tekinde mi; imdi mi emekli olaym, iki yl sonra m tr tercihlere ilikin kararlar bu kategoriye girer. Bu kararlarn sonularna ilikin belirsizlikler ok daha fazladr ve bunlara konu olan seeneklerin avantaj ve dezavantajlarnn neler olaca ve nispi byklkleri bir sr deiik olasla baldr. Dolaysyla bu tr kararlara konu olacak alternatiflerin beklenen avantajlar da, dezavantajlar da kolayca kestirilebilir, llebilir ve karlatrlabilir deildir. stelik bu tr tercihlerimizin bir ksmnn zaman iinde deime ihtimali de olabilir. Bu yzden, pek oumuz bu kararlarn frsat maliyetini drmek iin seeneklerimizi mmkn mertebe ak tutmak isteriz. Ancak... Kaynak: Bu yaz ktisat ve Toplum Dergisinin Haziran 2011 saysnda yaynlanmtr. Yaznn devamna, http://www.tepav.org.tr/tr/kose-yazisi/s/2588 adresinde eriebilirsiniz. 1. c 2. a 3. b 4. d 5. e 6. a 7. b 8. c 9. d 10. e Yantnz yanl ise ktisadn Tanm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ktisadn Blmleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ktisadi Sorun ve ktisadi Sistemler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ktisadi Sorun ve ktisadi Sistemler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ktisadi Sorun ve ktisadi Sistemler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise retim ve retim Faktrleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mallar ve Hizmetler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise retim mknlar Modeli konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise retim mknlar Modeli konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise retim mknlar Modeli konusunu yeniden gzden geiriniz.
26
ktisada Giri-I
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Ne toplumlar ne de insanlar istedikleri her eye sahip olamazlar. nk onlarn istekleri, bu istekleri tatmin etmek iin kullanlacak snrl kaynaklardan her zaman fazladr. Bir baka ifadeyle, ktlk gereiyle karekterize edilen bir dnyada yaadklar iin, tercih yapmak zorundadrlar. Sra Sizde 2 Hayr. nk ktlktan sz edebilmek iin: hem kaynaklar kt olmal hem de istekler snrsz olmaldr. Yani ktlk, insanlarn isteklerinin, bu istekleri tatmin etmek iin kullanlacak kaynaklardan fazla olmas durumudur. Sra Sizde 3 nk snrsz istekleri tatmin etmekte kullanlabilecek kaynaklar yetersizdir, yani ktlk sz konusudur. Bu nedenle de baz isteklerimiz tatmin edilemez. Sonucunda da tatmin edilecek ve edilmeyecek istekler arasnda tercih yaplmaldr. Sra Sizde 4 Bir iktisat teorisi gelitirmenin amac, belli olmayan baz eyleri aklamaktr. rnein, enflasyon oranndaki deimelerin nedeni belli deilse, iktisatlar, enflasyon oranndaki deimeleri aklamak iin teori gelitirirler. Sra Sizde 5 Bu ifade mikro iktisadi bir konudur. nk ekonominin tmyle ilgili deil, sadece bir maln fiyatnn, bir baka maln fiyatndan neden daha fazla dalgalandnn nedeni sorulmaktadr. Sra Sizde 6 Bu ifade pozitif bir ifadedir. nk burada gelir vergisinin artmas durumunda ne olaca anlatlmaya allmaktadr, ne olmas gerektii deil. Sra Sizde 7 Bu durumda daha fazla sermaye mallar retilecei iin, ekonominin gelecekteki retim kapasitesi ve dolaysyla da tketim kapasitesi artacaktr. Sra Sizde 8 Orijine gre ibkey retim imknlar erisi, artan frsat maliyetlerinin bir temsilidir. Ksacas, eri orijine gre i bkey olmasayd, artan frsat maliyetleri sz konusu olmazd. Sra Sizde 9 Eer bir lkenin sahip olduu kaynaklarn tamam, rnein sahip olduu tm insani, doal ve sermaye kaynaklar tam olarak kullanlamyorsa veya kaynaklarn kullanm alanlar arasndaki datmda yanllk varsa, o lke retim imkanlar erisinin altnda retim yapar. Sra Sizde 10 retim imknlar erisi ayn iktisadi byme de olduu gibi darya doru kayar. Bunun nedeni her iki maln retiminde de kullanlabilecek igc kaynaklarnn artmasdr. Sra Sizde 11 Kapitalist sistemde, bu kararlar, piyasa araclyla bireysel alc ve satclara dayanr. Sosyalist sistemde merkezi planclar bu kararlar alrken; karma ekonomilerde, hem piyasa hem de merkezilemi karar verme sreci kullanlr.
27
Yararlanlan Kaynaklar
Antonioni, P., ve Flynn, S. M. (2011). Economics For Dummies. England: John Wiley&Sons Arnold, R. A. (2008). Economics, South-Western Cengage Larning, Mason, Ohio. Ayers, Ronald M., Collinge Robert A.(2005). Economics, Pearson Education, Inc., New Jersey. Baumal, William J., Blinder, Alan S. (2011). Economics, South-Western Cengage Larning, Mason, Ohio. Case, Karl E., Fair, Ray C. ve Oster, Sharon M. (2012), Principles of Ecoomics, Pearson ducation, Inc., Boston. Clayton, Gary E. (2008), Economics, The MacGrawHill Copmanies, Inc.,Columbus, Ohio. Macconnell, Campbell R., Brue, Stanley L.,ve Flynn, Sean M. (2012). Microeconomics, MacGrawHill/Irwin, New York. Mankiw, Gregory N. (2012), Principles of Ecoomics, South-Western Cengage Larning Mason, Ohio. Miller, Roger LeRoy. (2012), Economics Today, The Micro View, Addison-Wesley, Boston. zer, Mustafa. (1998), ktisada Giri, Editrler: nder zkazan, Engin Ata, Anadolu niversitesi Ak retim Yaynlar No: 565 , Eskiehir. Parkin, Michael. (2012), Microeconomics, Pearson Education, Boston. Sloman, John, (2006), Economics, Prentice Hall, England. nsal, Erdal M. (2010), Mikro ktisat, maj Yaynclk, Ankara. stnel Besim. (2001), ekonominin temelleri, Dnya yaynlar, stanbul. Welch, Patrick J., Welch, Gerry F. (2010), Economics, Theory&Practice, John Wiley & Sons, Inc.,USA.
2
Amalarmz

KTSADA GR-I
Bu niteyi tamamladktan sonra; Talebi tanmlayabilecek ve talepteki kaymalar aklayabilecek, Arz tanmlayabilecek ve arzdaki kaymalar aklayabilecek, Piyasa dengesinin oluumunu aklayabilecek, Piyasa dengesindeki deimelerin etkilerini aklayabilecek bilgi ve becerileri kazanacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Talep Arz Piyasa Dengesi Arz ve Talep Fazlas Arz edl Piyasa edl Piyasa Talebi Piyasa Arz Bireysel Talep Bireysel Arz
indekiler
ktisada Giri-I Arz, Talep ve Piyasa Dengesi ARZ VE TALEP PYASA DENGES
Arz, Talep ve Piyasa Dengesi

ARZ VE TALEP
Bir mal veya hizmet piyasasnn arz ve talep olmak zer iki taraf vardr. Arz satc (retici) tarafn; talep ise alc (tketici) tarafn oluturur. Bir maln piyasa fiyatnn nasl olutuunu ve bu fiyat nelerin etkilediini iyi anlayabilmemiz iin; ncelikle piyasann iki tarafn iyi bir biimde renmemiz gerekir. imdi piyasasnn alc taraf olan talepten balamak zere her iki tarafn da ayrntl bir biimde grelim.
Talep ve Talep Edilen Miktar

Bir mal veya hizmetin tketicileri o mal tketerek ihtiyalarn tatmin etmek isterler. Bir tketicinin herhangi bir mal veya hizmetten veri zaman diliminde ne miktar tketeceini belirleyen faktrler; tketicinin zevk ve tercihleri, maln fiyat, tketici geliri, tketicinin beklentileri olarak sralanr. Herhangi bir mal veya hizmetin talebi denildiinde, belirli bir dnemde, farkl fiyatlardan tketicilerin satnalmak istedikleri ve satnalabilecekleri mal miktarlar anlalr. Bu tanmdan da anlalaca gibi, herhangi bir maln talebinden szedebilmek iin, hem satnalma isteinin hem de satnalma gcnn olmas gerekir. Yani sadece isteinizin veya sadece satn alma gcnzn olmas bir maln talebinden szedebilmek iin yeterli deildir. rnein, bir futbol yldz, en pahal arabalar alabilecek gelire sahipken o arabay almak istemezse veya iktisat blm ikinci snf rencisi olan ve bu arabalar ile yatp kalkmasna ramen bu arabalar almak iin yeterli geliri yoksa ne futbol yldznn ne de rencinin lks arabalar iin talebinden sz edemeyiz. Talep edilen miktar ise, yine belirli bir dnemde, belirli bir fiyattan, tketicilerin satnalmak istedikleri ve satnalabilecekleri mal miktarn ifade eder. rnein, eer bir kii X marka kot pantolondan, 100 fiyattan sadece bir tane almak istiyor ve alabiliyorsa, o bir adet kot, talep edilen miktar olur. Bir maln fiyat ile talep edilen miktar arasndaki iliki talep yasas ile aklanr. Talep yasasna gre, dier faktrler sabitken (ceteris paribus), yani talebi etkileyen maln kendi fiyat dndaki dier etkenler sabitken, maln fiyat arttka talep edilen miktar azalr; maln fiyat azaldka da talep edilen miktar artar. I-phone 4S satn almak iin gl bir isteinizin olmas sizin bu mala ilikin talebinizin SIRA SZDE olduu anlamna gelir mi?
DNELM S O R U
Talep edilen miktar tketicilerin satn almaya niyetli ve satn alma gcne sahip olduklar miktardr.
Talep Kanunu dier deikenler sabitken yksek fiyat dzeylerinde talep edilen mal ve hizmet miktarnn daha dk veya daha dk fiyat dzeylerinde tketicilerin mal ve hizmet talebinin daha yksek olacan ifade eder.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
30
ktisada Giri-I
Bir maln fiyat ile talep edilen miktar arasndaki ters ynl iliki, simgelerle, tablo ya da grafik ile gsterilebilir. Qd, talep edilen miktar ve Pde maln fiyatn gsterdiinde simgelerle talep yasas; P Qd P Qd imdi talep yasasn talep tablosu (edl) ve erisi yardmyla ayrntl olarak inceleyelim.
Talep edl ve Bireysel Talep Erisi

Tablo 2.1de Tketici Ann belirli bir zaman diliminde, eitli fiyat dzeylerinde satn almaya hazr olduu muz miktarlar gsterilmektedir. Eer muz bedava olursa Tketici A haftada 14 adet satn almakta, muzun fiyatnn 25 kra kmas durumunda A tketimini 12 adete drmektedir. Fiyatn gittike artmas durumunda da Tketici A tketimini giderek azaltmaktadr. Talep edl olarak tanmlanacak tablo, tketicilerin rnden almak isteyecekleri miktar etkileyecek her trl dier deikenleri sabit tutarak, talep edilen rnn fiyat ile miktar arasndaki ilikiyi ortaya koymaktadr.
Talep Edilen Muz Fiyat (P) 0,00 0,25 0,50 0,75 1,00 1,25 1,50 1,75 ekil 2.1 Bireysel Muz Talep Erisi Talep Edilen Muz Miktar (Q) 14 12 10 8 6 4 2 0
Talep edl, dier faktrler sabitken, talep edilen rnn fiyat ile miktar arasndaki ilikiyi ortaya koymaktadr.
Tablo 2.1 Muz Talep edl
1,75 1,50 1,25 1,00 0,75 0,50 0,25 0,00
P (Fiyat)
D 0 2 4 6 8 10 12 Q (Miktar) 14
2. nite - Arz, Talep ve Piyasa Dengesi
31
rnn fiyat ile talep edilen miktar arasndaki ilikiyi ortaya koyan grafik talep erisini verir.
ekil 2.1deki bireysel talep erisi, Tablo 2.1deki Tketici Aya ait bilgiler kullanlarak izilmitir. Muzun fiyat dey eksende, talep edilen miktar da yatay eksende yer almtr. Talep edilen miktar ile fiyat arasndaki ilikiyi ortaya koyan negatif eimli (soldan saa doru) eri ise talep erisi olarak isimlendirilir. Talep erisi, maln fiyatnn deimesi sonucu ortaya kan gelir ve ikame etkileri nedeniyle azalan eime sahiptir. Burada szn ettiimiz ikame etkisi, maln fiyatnn artmas durumunda, ilgili maln dier mallara gre nisbeten pahal olmas nedeniyle daha az talep edilmesidir. Maln fiyat arttnda tketicilerin fiyat artan mal yerine benzer mallara yneldikleri grlr. rnein; tereya fiyat arttnda tketiciler tereya yerine margarin kullanarak fiyat artan tereyan margarin ile ikame ederler. Gelir etkisi ise maln fiyat arttnda, tketicinin satnalma gc azalaca iin; hem fiyat artan hem de dier mallardan satnalabilecei miktarlar azalr. Herhangi bir mal veya hizmetin talebi yukardaki rnekte olduu gibi, sadece tek bir kiinin talebinden olumaz. Dolaysyla talebi irdelerken mal veya hizmetin piyasa talebi zerinden irdeleme yapmak gerekir. imdi piyasa talep erisinin nasl elde edildiini grelim.
Piyasa Talep Erisi

Bir mal veya hizmetin piyasa talep erisi elde edilirken, o mala olan bireysel talep erileri kullanlr. Bunun iin her fiyat dzeyinde bireysel talep edilen miktarlar yatay olarak toplanr. Aadaki Tablo 2.2 ve ekil 2.2de muzun piyasa talep edl ile talep erisi yer almaktadr.
P 0,00 0,25 0,50 0,75 1,00 1,25 1,50 1,75 QA 14 12 10 8 6 4 2 0 QB 10 8 6 4 2 0 0 0 QC 12 11 10 9 8 7 6 5 QT 36 31 26 21 16 11 8 5 ekil 2.2 Muz Piyasa Talep Erisinin Elde Edilii
P Tketici B 1,75 1,50 1,25 DA DB + 1,00 + 0,75 0,50 0,25 Q 0,00 Q 0 2 4 6 8 10 12 14 0 2 4 6 8 10 Tketici A P P Tketici C DC P Piyasa Talebi 1,75 1,50 1,25 = 1,00 0,75 0,50 0,25 Q 0,00 D Q
Tablo 2.2 Muzun Piyasa Talep edl
1,75 1,50 1,25 1,00 0,75 0,50 0,25 0,00
1,75 1,50 1,25 1,00 0,75 0,50 0,25 0,00
11
5 11
21
31
32
ktisada Giri-I
SIRA SZDE
Piyasa talep erisi, dier deikenlerin sabit olduu varsaymEaltnda, bir maln DN LM fiyatndaki deimelerin talep edilen miktarda yarataca ters ynl S O R U deimeleri ortaya koyar.
Tabloda tketici A dnda iki bireyin daha talep edlleri yer almaktadr. Piyasa talebi oluturulurken, bir fiyat seilir, rnein fiyat 75 kuru ve bu fiyattan talep edilen miktarlar yatay olarak toplanr ve piyasada talep edilen miktar bulunur. rnekte, 75 kuru fiyattan Ann talep edilen miktar 8 adet, Bnin 4, Cnin 9 ve toplamda da 21 olur. Bu ekilde eitli fiyatlarda piyasa talep miktarlar bulunduktan SIRA SZDE sonra piyasa talep erisi de piyasada var olan bu tketicinin her bir fiyattan talep erilerinin toplanmas ile bulunacaktr. Piyasa talepNerisi de ayn bireysel talep erisi gibi negatif eimlidir ve bir maD ELM ln fiyatyla talep edilen miktar arasndaki ters ynl ilikiyi gsterir. Maln fiyatndaki deimeler talep edilen miktarda deiiklie sebep olup, talep erisi zerinO R U de hareketeSsebep olur. Fiyattaki deimeler talepte deil, talep edilen miktarda deiiklie sebep olur. DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
imdiye kadar talep ile ilgili yaptmz aklamalarda talep edilen miktar ile sadece ilgili mal veya hizmetin fiyatn ilikilendirdik. Oysa bir mal veya hizmetin kendi fiyat dnda talebini etkileyen baka etkenler de vardr. Bu etkenler, tketiciAMALARIMIZ nin parasal geliri, sz konusu malla ilikili mallarn fiyat, zevk ve tercihler, beklentiler ve alc saysdr. Bu etkenlerin herhangi birindeki deime, ekil 2.3de grlK T A P d gibi talep erisinde saa veya sola doru bir kayma yaratr. Eer talep erisi, saa doru kayyorsa, yani D0dan, D1e kayyorsa, talepteki artdan; ama eer D0dan D2ye kayta olduu gibi sola doru kayyorsa talepteki azaltan sz ediTE EVZYON lir. imdi buL etkenleri ve talep zerindeki etkilerini srasyla inceleyelim.
Talepteki Deimeler (Kaymalar) SIRA SZDE
ekil 2.3
N Talep E T T E R N Erisindeki
P(Fiyat)N E T NTER
Kaymalar
D1
SIRA SZDE SIRA SZDE
D0 D2 Q (Miktar)
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
Talep erisindeKsaa doru kayma talepteki artn, sola doru kayma ise talepteki azalD KAT n gstergesidir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
33
Dier artlar sabitken, gelir art durumunda talebi de artan mallara normal mal denir. Gelir art durumunda talebi azalan mallara dk mal denir.
Gelir
Gelirle talep ilikisini incelerken nce mallar normal ve dk mal diye ikiye ayrmamz gerekir. Normal mal, talebi gelirle doru ynl deien mal iken; dk mal talebi gelirle ters ynl deien maldr. Bu nedenle, dier eyler sabitken gelir arttnda mal normal mal ise talebi de artar, yani saa doru bir kayma olur. Ama eer mal dk mal ise talebi azalr ve sola doru kayar. Patates normal mal m, dk mal mdr?
SIRA SZDE
D ikiye Bir malla ilikili mallar ikame ve tamamlayc mallar olmak zere N E L Mayrabiliriz. kame mal, ayn gereksinmeyi karlayan ve birbirinin yerine kullanlabilen mallardr. rnein, ya gereksinimi, tereya veya margarin ile karlanabilir. Bu nedenS O R U le bu iki mal ikame mallardr. Maln ikame malnn fiyat arttnda ilgili maln talebi artarken; azaldnda azalr. Yani ikame mal fiyatndaki deime ile maln taDKKAT lebindeki deime arasnda doru ynl bir iliki vardr. te yandan, eer iki mal tketimde birlikte kullanlmak zorundaysa; o mallara SIRA SZDE da tamamlayc mallar denir. rnek ay ve ekerdir. Maln tamamlayc malnn fiyat arttnda talebi azalrken; azaldnda da artar.
Malla likili Mallarn Fiyat
SIRA SZDE
D NELM Eer bir rnnfiyatndaki bir d dier rnn talebinde azala neden oluyorsa bu iki rnn U S O R ikame rnler olduklar sylenir. DKKAT Bir rnn fiyatndaki d dier maln talebinde arta neden oluyorsa bu iki rnn tamamlayc rnler SIRA SZDE olduklar sylenir.
ehirleraras ulamda kullandmz otobs ve tren talebi arasndaki ilikiyi nasl akSIRA SZDE larsnz?
K T A P DNELM Mp3 alar ve kulaklk talebi arasndaki ilikiyi nasl tanmlarsnz? SIRA SZDE
AMALARIMIZ
3 4
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P DNELM SIRA SZDE T E S EOV RZ U O N L Y DNELM

DKKAT S O R U NTERNET SIRA SZDE DKKAT
Zevk ve Tercihler
Talebin en belirleyici zellii tketicinin zevkidir diyebiliriz. rnein, muzu seviyorsanz daha ok satn alrsnz. Tketicilerin zaman ierisinde Ktercihlerinde de D KAT S rnleri tercih etdeiiklikler olacaktr. Organik rnlere ynelmesi, daha salkl O R U NT mesi bireyin bu rnlere olan talebini de saa doru kaydracak E R N E T yani arttracaktr. SIRA SZDE Veya yaplan bir aratrma sonucunun muzun rnein bbrekte Kta T D K A yaptna ait bulgular, tketicilerin muzu daha az tketmelerine neden olacak ve muz talep erisini sola kaydrabilecektir. Firmalar tketicilerin tercihlerini AMALARIMIZ ve rnleetkilemek SIRA SZDE rine olan talebi arttrmak iin ounlukla reklamlar kullanr ve rnlerinin zellikle iyi ynlerini vurgulamaya alrlar.
T E S EOV RZ U O N L Y DNELM
AMALARIMIZ SIRA SZDE
Beklentiler
K T A P AMALARIMIZ
K T A P AMALARIMIZ
Tketicilerin satn almaya niyetli olduklar mal veya hizmetin fiyatnn gelecekte ne olaca ile ilgili beklentiler, sz konusu mal veya hizmetlereE V Z Y O N TK L olan P E T A bugnk taleplerini etkileyebilir. rnein, Antalyada bahar mevsiminde gerekleen gerekli ve yeterli yamurlar sonucu verimli mahsul alnaca ve muz fiyatlarnn nmzdeki gnlerde, rnein yarn, decei beklentisi iinde iseniz; Emevcut fiyatlarda TEL VZYON NTERNET muz satn almak konusunda daha isteksiz davranrsnz. Gelecekteki altn fiyatnn artacana ilikin oluan beklentiniz sonucunda bugnk altn SIRA SZDE NTERNET talebinizi nasl yorumlarsnz?
DNELM S O R U
P T K L E V ZAY O N E T
TELEVZYON NTERNET
SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
34
ktisada Giri-I
Alc Says
Bireysel talep erisini etkileyen yukardaki faktrler dnda piyasa talebi, alc saysndan da etkilenir. rnein, A, B ve Cye tketici Dnin de katlmas durumunda piyasada talep edilen muz miktar her fiyat seviyesinde artacak ve piyasa talebi de buna bal olarak ykselecektir.
ekil 2.4 Talep Edilen Miktarda Art-Azal.
P (Fiyat)
1,50
1,00
D Q (Miktar) 0 2 6
Talepteki deime ile talep edilen miktardaki deimeler farkl eylerdir. Bir maln fiyatndaki SIRA SZDE deimeler talep edilen miktarda deiiklie, fiyat dndaki faktrlerdeki deimeler ise talepte D N E sebep deimeye L M olur.
S O R U
imdiye kadar yaptmz aklamalarda, maln kendi fiyat dnda talebini etkileyen etkenlerdeki deime sonucu talep erisinde saa veya sola doru kaymalar irdelemeye altk. Oysa bir maln kendi fiyat deitiinde de ayn talep erisi zerindeSIRA SZDE yukar doru hareket sz konusu olur. Bu hareketlere talep aa veya edilen miktardaki deime denir ve bunlar talepteki kaymalarlara kartrmamak gerekir. rnein, muz fiyat arttnda talep edilen muz miktar azalr ve ekil DNELM 2.4teki D talep erisi zerinde M noktasndan Z noktasna hareket szkonusu olur. Buna karlk muz fiyat azaldnda ise Zden Mye hareket sz konusu olur ve buna da S O R Uedilen miktardaki art denir. talep Herhangi bir D K K A T maln fiyatnda gerekleecek bir art veya azal talep erisi boyunsebeple ca hareketlenmeye neden olacaktr.
DKKAT
SIRA SZDE
Arz ve Arzedilen Miktar

Bir maln arz denildiinde, belirli bir dnemde, reticilerin eitli fiyatlarda rettikleri ve satmak amacyla piyasaya sunduklar mal miktarlar anlalr. O nedenle AMALARIMIZ bir buzdolab reticisinin rettii 1000 adet buzdolabndan sadece 750 tanesini satmak amacyla piyasaya sunuyorsa; arz miktar retilen miktar deil 750 olur. Eer K T A P sadece belirli fiyattan retilmek ve satlmak istenen miktar sz konusu ise ona da arzedilen miktar denir. Bir maln arzedilen miktar ile fiyat arasndaki iliki arz yasas ile ifade edilir. T E E V Z Y bir Arz yasasnaL gre, O N maln fiyat arttka arz edilen miktar da artar; azaldka azalr. Dolaysyla bir maln arzedilen miktar ile fiyat arasnda pozitif iliki vardr. Arz yasas birok maln retimi iin geerli olmakla beraber retim iin gerekli zaman yoksa arz yasas ilemeyebilir. rnein; nl bir komedyenin stand-up
NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
35
Dier deikenler sabitken, bir maln fiyatndaki art arz edilen miktarnda arta ve fiyattaki azal ise arz edilen miktarda azala sebep olur. Fiyat ile arz edilen miktar arasndaki bu dorusal (pozitif) ilikiye arz kanunu denir.
gsterisi iin ehre geldii varsaym altnda tm biletler satlmken, gsterinin olduu akam yksek fiyattan tketiciler bilet almaya kalksalar bile salondaki koltuk saysn arttrmak iin zaman olmayaca iin arz kanununun almad grlr. Kimi zaman da zaman olsa dahi arz kanunu yine geerli olmayabilir. Bu duruma rnek olarak da Mona Lisa verilebilir. Zamannz olsa dahi Picasso hayatta olmad iin tketiciler istedikleri kadar yksek fiyat desinler, bir Mona Lisann daha yapm sz konusu olmayacaktr. reticilerin fiyatlar ykseldiinde daha fazla, dtnde daha az mal retip satmay tercih etmelerinin birok nedeni vardr. Her eyden nce yksek fiyatlar daha fazla retmek ve daha fazla kazan salamak iin tevik oluturur. Ayrca, bir maldan daha fazla retebilmek iin maliyeti daha yksek retim yntemleri kullanlmak zorunda kalnabilir.
Arz edl ve Arz Erisi

Tablo 2.3, retici Ann eitli fiyatlardan piyasaya getirmek istedii muz miktarlarn gstermektedir. retici A fiyat 25 kuruun altna dt zaman piyasaya hi muz arzetmemektedir. Fiyat arttka piyasaya getirdii muz miktar da giderek artmaktadr. reticinin retmek isteyecei mal veya hizmet miktarn etkileyecek dier deikenlerin sabit tutulduu varsaym altnda mal veya hizmetin fiyat ile retilecek miktar arasndaki ilikiyi gsteren tabloya arz edl denir.
Arz Edilen Muz Fiyat (P) 0,00 0,25 0,50 0,75 1,00 1,25 1,50 1,75 Arz Edilen Muz Miktar (Q) 0 2 4 6 8 10 12 14 ekil 2.5
1,75 1,50 1,25 1,00 0,75 0,50 0,25 0,00 0 2 4 6 8 10 12 14 Q (Miktar) P (Fiyat) S
Dier faktrlerin sabit olduu varsaym altnda, mal veya hizmetin fiyat ile retilecek miktar arasndaki ilikiyi gsteren tabloya arz edl denir.
Tablo 2.3 Arz edl
Bireysel Arz Erisi
36
Bir maln fiyat ile arz edilen miktar arasndaki pozitif ilikiyi ortaya koyan grafik arz erisini verir. Piyasa arz erisi dier deikenlerin sabit olduu varsaym altnda, bir maln fiyatndaki deimenin arz edilen mal miktarndaki ayn ynl deiiklii ifade eder.
ktisada Giri-I
ekil 2.5, tablodaki verileri kullanarak arz kanununu ortaya koymaya almtr. Farkl fiyat-miktar ilikisi kullanlarak elde edilen eri de bireysel arz erisidir. ekil 2.5de grlen retici Aya ait bireysel arz erisidir. Piyasa arz edl, bir maln tm reticilerinin farkl fiyatlardan arz ettikleri miktarlar toplamnn tablolatrlmasdr. Tablo 2.4 iki muz reticisine ait arz edllerini gstermektedir. Herhangi bir fiyat dzeyinde retici Ann arz edl bize retici Ann ne kadar retmek istediini ve retici Bnin arz edl de retici Bnin ne kadar retmek istediini vermektedir. Piyasa arz erisi ise bireysel arz erilerinin yatay toplamndan elde edilir.
P 0,00 0,25 0,50 0,75 1,00 1,25 1,50 1,75 Q (retici A) 0 2 4 6 8 10 12 14 Q (retici B) 0 0 2 4 6 8 10 12 Piyasa Arz 0 2 6 10 14 18 22 26
Tablo 2.4 Piyasa Arz edl
ekil 2.6 Piyasa Arz Erisinin Elde Edilii
retici A 1,75 P 1,50 SA 1,25 1,00 0,75 + 0,50 0,25 0,00 0 2 4 6 8 10 12 14
1,75 1,50 1,25 1,00 0,75 0,50 0,25 0,00
retici B 1,75 1,50 1,25 1,00 0,75 0,50 0,25 0,00 0 2
Piyasa Arz
SB 0 2 4 6 8 10 12
10 14 18 22 26
Arz Edilen Miktardaki Deime ve Arzdaki Deime

Bir maldan reticilerin belli bir dnemde ne kadar reteceklerini etkileyen faktrler; maln fiyat, girdi fiyatlarndaki deimeler, teknolojideki deimeler, reticilerin beklentileri, vergi ve sbvansiyonlar ve retici saysdr. Bir maln fiyatndaki deimeler, ceteris paribus varsaym altnda, o maldan arz edilecek mal miktarn ayn ynde deitirir. Maln fiyatndaki artlar arz edilen miktar artrr, fiyattaki azallar ise arz edilen miktarda azalmaya sebep olur. Fiyatla arz edilecek mal miktar arasdaki bu pozitif ilikiye arz kanunu denir. ekil 2.7, bir maln fiyatndaki deime durumunda arz edilen miktardaki deimelerin ynn gstermektedir.
37
ekil 2.7
P (Fiyat) S 1,50 B 1,00 E
Arz Edilen Miktardaki ArtAzal
Q (Miktar) 0 2 6
ekil 2.7, muz fiyatnda meydana gelecek bir atn arz edilecek miktarda S erisi zerinde B noktasndan E noktasna getirecek ekilde arta neden olacan gsterir. Fiyat dndaki faktrlerdeki deimeler ise arzn deimesine yani arz erisinin tmyle saa veya sola kaymasna sebep olur. Girdi fiyatlarndaki deimeler (azal veya art) ve teknolojik ilerleme veya gerilemeler retim maliyetlerinde art veya azala sebep olacandan dolay veri fiyatlardan arz edilen miktarlarn art veya azalna sebep olur. Ayn ekilde reticilerin gelecek hakkndaki iyimser veya karamsar beklentileri, piyasadaki retici saysnn art veya azal gstermesi gibi gelimelerde veri fiyatlardan arz edilen miktarn deimesine sebep olur. Arzn art veya azal ise arz erisinin saa ve sola kaymas demektir. Girdi fiyatlarndaki azallar ile teknolojik ilerlemeler (retim maliyetlerinde azala sebep olacandan) ve reticilerin gelecek hakkndaki iyimser beklentileri ve piyasadaki retici saysnn art arzda arta sebep olup ve arz erisinin tmyle saa kaymasna sebep olurlar. Tersi gelimeler ise arzn azalmasna ve arz erisinin sol yukarya kaymasna sebep olur. ekil 2.8de arz erisinin S0 pozisyonundan S1 haline gelmesi arzn art ve arz erisinin saa kaymasn, S2 pozisyonuna gelii ise arzdaki azalma ve arz erisinin sola kaymasn ifade etmektedir.
Fiyattaki deimeler arz edilen miktarda deimeye sebep olur ve arz erisi zerinde harekete sebep olur.
Fiyat dndaki faktrlerdeki deimeler arzda deimeye sebep olur ve arz erisini saa veya sola kaydrr.
Arz edilen miktardaki deime ile arzdaki deime ayn eyler deildir. Fiyattaki deimeler arz edilen miktar deitirir ve arz erisi zerinde harekete sebep olur. Fiyat dndaki faktrlerdeki deimeler ise arzda deimeye sebep olur ve arz erisinin tamamiyle saa veya sola kaymasna sebep olur.
38
ekil 2.8 Arz Erisindeki Deimeler
ktisada Giri-I
P S2 S0 S1
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM
imdi fiyat dndaki dier faktrlerin neler olduunu ve arzda meydana getirS O U dikleri deimeRve neticesinde arz erisini hangi yne kaydrdklarn inceleyelim. Arz erisinde saaA doru kayma arzda artn, sola doru kayma arzda azaln gstergeDKK T sidir.
DKKAT
SIRA SZDE
Girdi Fiyatlarndaki Deimeler

Muz retebilmek iin reticiler igc, toprak, tohum gibi eitli girdiler kullanrlar. Bu girdilerden herhangi birisinin fiyatnn artmas muz retim maliyetlerinin AMALARIMIZ artmasna ve muz retiminin daha az krl olmasna sebep olacak ve iftiler daha az muz reteceklerdir. Eer girdi fiyatlar ciddi ekilde artarsa iftilerin muz reK T A timinden tamamenPekildikleri bile grlebilir. Bu yzden maln arz girdi fiyatlar ile ters ynl iliki iindedir.
TEL VZYON Teknolojik EGelimeler
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Arz erisinde kaymaya neden olacak faktrlerden bir tanesi de teknolojik gelimelerdir. nk teknolojik gelime sonucu, reticiler ya belirli bir miktar mal daha dk maliyetle ya da ayn miktar kaynaklarla daha fazla mal retme kapasitesi NTERNET kazanrlar. Her iki durumda da maliyet azalmas neticesinde reticinin kr marj artar ve dolaysyla arz da artar. Makinelemenin daha yaygnlamas sonucu daha az igcne ihtiya olabilir. Teknolojideki gelime maliyetlerde azalmaya neden olaca iin reticinin arzn arttracak bir etki yaratacaktr. Otomobil reticileri endstriyel teknolojinin robotlar bulmasndan sonra farkl araba modellerinde kullanlmak zere programlanabilen bu robotlar sayesinde retim maliyetlerini ciddi ekilde aa ekmitir. Yakalanan bu avantaj arz erisinin saa doru kaymasna yol amtr.
39
Beklentiler
iftinin bugn arz edecei muz miktar iftinin gelecek ile ilgili beklentilerine baldr. rnein; iftiler eer gelecekte muz fiyatnn artaca beklentisinde ise retiminin bir ksmn souk hava depolarna koyup bugn dk fiyattan daha az satmay tercih edebilirler.
retici (Satc) Saysndaki Deimeler

Eer daha ok ifti muz retme karar alrsa veri fiyatlardan arz edilen muz miktar artacaktr. rnein; bir ifti ylda kilosu 1.00den 50 ton muz retiyorsa 30 ifti 1500 ton, 50 ifti 2500 ton retiyor demektir. Bu durum, piyasada daha ok ifti olduunda arz edilecek muz miktarnn her bir fiyat dzeyinde daha fazla olacan ve muz arz erisinin de saa doru kayacan gsterir.
Vergi ve Sbvansiyonlar
SIRA SZDE Vergi ve sbvansiyonlarnda arz erisini etkileyecei kesindir. Devletin toplad vergiler retim maliyetlerini arttrmakta ve daha az retim yaplmasna neden olmaktadr. Bu durum arz erisini sola doru kaydrmaktadr. Sbvansiyonlar ise DNELM devlet tarafndan reticilere yaplan para transferleri eklinde dnlebileceinden retim maliyetlerini azaltmakta, retim miktarlarn arttrp arz erisini pozitif S O R U ynde etkilemektedir. SIRA SZDE
DNELM S O R U
Arz erisi zerinde hareketlenmeye yatay ve dey eksenlerden herhangiKbirinde yer alan DK AT deikenler sebep olurken, arz erisindeki kaymaya girdi fiyatlarndaki, reticinin kulland teknolojideki, gelecee ilikin beklentilerindeki ve piyasadaki retici saysndaki deSIRA SZDE iiklikler sebep olur.
DKKAT
SIRA SZDE
PYASA DENGES
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Herhangi bir mal veya hizmetin piyasa dengesi, o mal veya hizmetin piyasa arz ve talep erilerinin keistii noktada oluur. Bu nokta ekil 2.9da E0 noktasdr. E0 K T A mal miktarnoktas denge noktas olarak adlandrlr. E0 noktasnda, talep edilen P n arz edilen mal miktarna eitleyen fiyata, yani 1ye piyasa denge fiyat ve denge fiyatnda arz ve talep edilen mal miktarna da piyasa denge miktar denir T E L E V Z Y talep edilen (8 adet). Denge noktasnda bahsi geen maln arz edilen miktar ile O N miktar birbirlerine eit olduundan piyasaya getirilen btn mallar satlm ve tketiciler ise satn almaya raz olduklar mal miktarn satnalmlardr. Yani piyasa temizlenmitir. Bu anlamda piyasa denge fiyat ayn zamanda Npiyasay temizle TERNET yen fiyat olarakta bilinir.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
40
ekil 2.9 Piyasa Dengesi
ktisada Giri-I
P Arz fazlas S
1,25 1,00 Eo
0,50
Talep fazlas 0
D Q
10
Talep fazlas talep edilen miktarn arz edilen miktar amas durumunda ortaya kar. Arz fazlas ise arz edilen miktarn talep edilen miktar amas durumunda ortaya kar. Arz fazlas sz konusu olduunda reticilerin satmay arzu ettikleri her miktar satmalar sz konusu olamaz.
Denge fiyat dndaki fiyat dzeylerinde ise piyasada dengesizlik oluur. O nedenle bu fiyatlara dengesizlik fiyatlar da denir. Denge fiyatnn zerindeki fiyatlarda (1 lirann st), arzedilen miktar, talep edilen miktardan fazla olduu iin, bir arz fazlasndan; altndaki fiyat dzeylerinde ise talep edilen miktarlar, arzedilen miktarlardan byk olduu iin de talep fazlas ya da mal darlndan szedilir. rnein, muzun kilo bana fiyat 50 kr iken, arz edilen muz miktar 4 adet ve talep edilen miktar 10 adet olduu iin 6 adetlik bir muz talep fazlas oluur. Talep fazlas nedeniyle fiyatlar zerinde artma ynnde bask oluurken; arz fazlas durumunda fiyatlar zerinde dme ynnde bask oluur. Dikkat edilecei gibi, piyasa dengesinde ne arz ne de talep fazlas oluur.
Piyasa Dengesindeki Deimeler

Piyasa dengesi, piyasa talep ve arzndaki deimeler veya her ikisindeki deimeler sonucu deiir. Burada nemli olan, bu deimeler sonucunda denge fiyat ve miktarnn bu deimeden nasl etkilendiinin belirlenmesidir. imdi nce talepteki deimelerin (talep erisindeki kaymalarn) piyasa dengesine etkisini inceleyelim.
Talepteki Deimelerin (Kaymalarn) Piyasa Dengesine Etkisi

Yukarda da belirttiimiz gibi, piyasa talep erisi fiyat dndaki etkenlerden bir veya birkann deimesi sonucu artar veya azalr. Piyasa arz sabitken, rnein normal bir mal iin tketicinin gelirinin artmas nedeniyle talepteki bir art, yani talep erisinin saa doru kaymas, hem denge fiyatnn hem de denge miktarnn artmasna neden olur. Bu durum ekil 2.10da grlmektedir. ekil 2.10(a)da gelirdeki bir art nedeniyle normal bir maln talep erisi D0dan D1e artmakta ve yeni piyasa dengesi, veri arz erisi S ile yeni talep erisi D1in kesitii E1 noktasnda olumaktadr. Yeni denge noktasnda bu mal veya hizmet 1.30 denge fiyatndan alnp satlrken; 70 birimlik denge miktar olmaktadr.
41
te yandan yine piyasa arz sabitken, rnein, bu maln tamamlaycs olan bir mal fiyatnn artmas nedeniyle bu maln talebi azalp sola doru kayacaktr; yeni piyasa dengesi ekil 2.10(b)deki gibi yeni talep erisi D1 ile arz erisi Snin kesitii E1 noktasnda oluur. Yeni denge noktasnda hem denge fiyat (90 kr) hem de denge miktar (42 adet) azalr.
ekil 2.10
P P
Talepteki Kaymann Arz-Talep Dengesine Etkisi
S S 1,30 1,00 E0 D1 D0 0 Q 50 (a) 70

SIRA SZDE
E1 1,00 0,90 E1 D0 E0
D1 50 (b)
SIRA Q SZDE
DNELM S O R U
42
DNELM S O R U
Arz sabitken, talepteki deime, denge miktar ve fiyatn ayn ynde deitirir. DKKAT
DKKAT
Piyasa talebi sabitken, arzn artmas durumunda, denge fiyat azalrken denge miktar artar. rnein, ekil 2.11(a)da grld gibi piyasa arz erisi S0 ve talep eiAMALARIMIZ risi D iken piyasa dengesi E0da olumakta ve 1.00 denge fiyat iken 50 de denge miktar olmaktadr. Girdi fiyatlarndaki azalma nedeniyle, rnein ii cretlerinin azalmasyla, retim maliyetleri azalacak ve bu da arz erisinin saa kaymasna K A P sebep olacaktr. Bu durumda, yeni piyasa dengesi veri talep erisiT D ile yeni artan arz erisi S1in kesitii E1 denge noktasnda oluacaktr. Yeni denge noktasnda denge fiyat 75 kr iken denge miktar 70 olacaktr. TELE ZYON Bununla birlikte, yine maln talebi sabitken, arznn azalmasV durumunda ise denge fiyat artarken, denge miktar azalr. rnein, ekil 2.11(b)de grld gibi, piyasa talebi sabitken (D), arzn azalmas (S0den S1e sola doru kay) nedeniyle, yeni piyasa dengesi E1 noktasnda oluacaktr. Yeni piyasa E R N E T N T dengesinde denge fiyat 1,30 iken, denge miktar 30 kr eklinde gerekleecektir.
Arzdaki Deimelerin (Kaymalarn) Piyasa Dengesine Etkisi SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
42
ekil 2.11 Arzdaki Kaymann Arz Talep Dengesine Etkisi
ktisada Giri-I
P S0 S1 1,30 1,00
P S1 S0 E1 E0
1,00 0,75
E0 E1
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D Q 0 30 50 (b)
D Q
DNELM S O R U
70 D 50 N E L M (a)
S O R U
DKKAT
D arzdaki Talep sabitken K K A T deime, denge fiyatnda tersi bir deime yaratrken; miktar ayn ynde deitirir.
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM K S O RA U P T
Talep sabitken, rnein sbvansiyonlardaki bir artn denge noktasn nasl etkileyeceiSIRA SZDE ni tartn.
DNELM Arz ve Talepteki Birlikte Kaymann Piyasa Dengesine Etkisi
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DKKAT TELEVZYON
SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Yukardaki aklamalarmzla piyasann bir tarafn sabit kabul edip, dier tarafnK S OT R U P daki deimenin Adenge fiyat ve miktar zerindeki etkilerini analiz etmeye altk. Oysa takdir edilecei gibi, piyasann her iki taraf da ayn anda eanl olarak deiebilir. Bu deimeler; hem arz hem de talebin artmas; hem arz hem de talebin DKKAT azalmas; T E L E V Z Y O N talebin azalmas veya talep artarken arzn azalmas biiminarz artarken, de gerekleebilir. SIRA SZDE Bu deimelerden hangisi gerekleirse geeklesin, denge fiyat ve miktarna olan etkisi, yukarda dikkatlerle belirttiimiz sonular bir arada dnerek belirlene N T E R aklamalardan da anmsayacanz gibi, talep sabitken arzn artmabilir. Yukardaki N E T AMALARIMIZ s, denge fiyatn drrken, denge miktarn arttrmakta; azalmas ise fiyat arttrrken miktar azaltmaktayd. Benzer biimde arz sabitken talep deimesi hem miktar hem de fiyat ayn ynde deitirmekteydi. Dolaysyla her ikisinin birlikte artmaK T A P s veya azalmas durumunda her ikisinin miktarda yarataca etki ayn ynl, yani art ynnde olacaktr. Fiyat zerindeki etkisi ise belirsiz olacaktr. Bu durumda fiyata ne olaca arz ve talepteki nispi arta gre belirlenecektir. Eer arz, talepten daTELEVZ ON ha fazla deiirse,Yfiyata ne olacan arz deimesi; ama aksine talep arzdan nispeten daha fazla deiirse talepteki deime belirleyecektir. rnein, eer arzdaki art, talepteki arttan fazla olursa, denge fiyat derken, denge miktar artacaktr.
NTERNET SIRA SZDE
7 8 9
SIRA SZDE Bir maln talebindeki art arzndaki azal o maln denge fiyatn nasl etkiler?
NTERNET
SIRASZDE D NELM
S R L SIRASZDE D O N EU M D KK S R ALT D O N EU M
Bir maln talebindeL azal arzndaki art o maln denge fiyat ve miktarna ne olur? SIRA SZDE DNE M
S SZDE Bir maln hemtalebi M SIRA R L D O N E U hem arz azalrsa, o maln denge fiyat ve miktarna ne olur? DKRAT S K L D O N E U M
SIRAKSZDE D KU S O R A T
SIRA SZDE D O R A T S KK U
43
zet
AM A
Talebi tanmlayabilecek ve talepteki kaymalar aklayabilecek Arz ve talep iktisatlarn en sk kullandklar ve birok ekonomik olay ve olaylarn etkisini aklamak iin bavurduklar aralardan biridir. Talep ksm tketicileri ilgilendirir. Talep erisi negatif eime sahiptir. Bunun da gelir ve ikame etkisi olmak zere iki sebebi vardr. Talepten bahsedebilmek iin insanlarn hem satnalma gcne sahip olmas hemde o mal veya hizmete sahip olmak iin isteklerinin olmas gerekir. Talep edl, talep yasasnn ifade ettii talep edilen miktarla fiyat arasndaki ters ynl ilikinin saylarla tablo halinde gsterim eklidir. Talep edl sayesinde bireysel talep erilerine, bireysel talep erilerinin yan yan toplanmas ile de piyasa talep erisine ulalr. Bir mala olan talebi, tketicilerin zevkleri ve tercihleri, gelirleri, mallarn ikame ve tamamlayclk zellikleri, tketicilerin gelecee ynelik beklentileri ve tketicilerin says etkiler. Bu tr deiiklikler talep erisini saa veya sola kaymaya zorlarken, rnn fiyat ile ilgili deiiklikler talep erisi boyunca hareketlenmeye yol aar. Arz tanmlayabilecek ve arzdaki kaymalar aklayabilecek Arz yasasna gre, bir maln fiyat artt zaman arz edilen miktar da artar ve maln fiyat dtnde arz edilen miktar da der. Arz erisi pozitif eime sahiptir. Pozitif eimin sebebi de azalan verimler kanunudur. Arz edl, reticinin belli bir srede belli fiyattan arz etmeyi planlad bir maln miktarlarn gsterir. Arz erisi arz edlnn grafiksel ifadesidir. Bireysel arz erilerinin yan yan toplanmas durumunda piyasa arz erisine ulalr. Arz erileri, girdi fiyatlar, teknolojideki deiim, retici says, vergi ve sbvansiyonlar ile gelecee ynelik retici beklentilerinden etkilenir. Bu tr etkiler arz erisinde saa veya sola kaymaya neden olurken, rnn fiyat ile ilgili deiiklikler arz erisi boyunca hareketlenmeye neden olur.
A M A
Piyasa dengesinin oluumunu aklayabilecek Piyasa dengesi, arz ve talep erilerinin kesitii noktada oluur. Dengede arz edilen miktar talep edilen miktara eittir. Arz edilen miktar talep edilen miktara eitleyen fiyata denge fiyat, denge fiyatnda arz edilen ve talep edilen miktara da denge miktar denir. Denge fiyat dnda piyasada dengesizlik oluur ve bu dengesizlik fiyatlarnda ya arz ya da talep fazlas meydana gelir. Arz fazlas denge fiyatnn stndeki fiyatlarda ortaya karken; talep fazlas denge fiyatnn altndaki fiyatlar da oluur. Piyasa dengesindeki deimelerin etkilerini aklayabilecek Piyasa dengesi, ya arz ya talep ya da her ikisindeki deimeler nedeniyle deiir. Arz sabitken talebin deimesi, denge fiyat ve miktarnda ayn ynde deiim yaratrken; talep sabitken arzn deimesi denge fiyatn ters ynde denge miktarn ise ayn ynde deitirir. Arz ve talebin birlikte deimesi durmunda ise denge fiyat ve miktarna ne olaca, arz ve talepteki nispi deimeye baldr.
A M A
AM A
44
ktisada Giri-I
Kendimizi Snayalm
1. Talep edlnden yararlanarak aadakilerden hangisine ulalr? a. Talebin eimi b. Talebin bykl c. Talebi etkileyen faktrler d. Talep erisi e. Talebin tanm 2. Alc saysndaki azalma aadakilerden hangisini etkiler? a. Piyasa arzn b. Tketicilerin gelirini c. Piyasa talebini d. Talep edln e. Arz edln 3. Tketicilerin bir mal veya hizmeti satn almaya ynelik kararlar aadakilerden hangisinden etkilenir? a. Faiz oranlarndan b. Tketicinin gelecee ilikin beklentilerinden c. retimde kullanlan teknolojiden d. rnn denge fiyat ve miktarndan e. Gelir arttnda 4. Talep fazlasnn ortadan kaldrlmas iin aadakilerden hangisinin yaplmas doru olur? a. Fiyatn ykseltilmesi b. Fiyatn drlmesi c. Tketim miktarn arttrlmas d. Talebin arttrlmas e. Yukardakilerin hepsi 5. Piyasa E0 noktasnda dengede iken hehangi bir sebeple talepte artn olmas durumunda o mala ait yeni denge fiyat ve miktar ne olur? a. Hem fiyat hem talep der. b. Hem fiyat hem miktar artar. c. Ne fiyatta ne de miktarda deiiklik olur. d. Fiyat artarken miktar azalr. e. Fiyat azalrken miktar artar. 6. ki rnn birbiri yerine kullanlyor olmas, bu iki rn hakknda bize ne gibi bir bilgi salar? a. Arz fazlasna neden olduunu b. retici saysnn tketici saysndan fazla olduunu c. kame mal olduklarn d. Rakip mal olduklarn e. Talep fazlasna neden olduunu 7. Piyasa dengesi arz ve talebin kesime noktas ile belirlenir. Denge miktarnda ve denge fiyatnda arta yol aacak bir etki aadakilerden hangisi sonucunda elde edilir? a. Arzda azalla b. Arzda artla c. Talepte azalla d. Talepte artla e. Hibiri 8. Arz erisinde tketicilerin zevk ve tercihlerdeki deiimden kaynaklanan sola doru bir kayma aadakilerden hangisine yol aar? a. Talep erisinde kaymaya yol amaz b. Talep erisinide saa kaydrr c. Talep erisi boyunca hareketlenme grlr. d. Arz erisi boyunca hareketlenme grlr. e. Arz erisi zevk ve tercihlerdeki deiimden etkilenmez. 9. Bir maln hem arz hem de talebini azaltacak bir etki iin aadakilerden hangisi kesinlikle sylenebilir? a. Maln miktarnda azalma olur. b. Maln fiyatnda azalma olur. c. Hem fiyat hem mal miktarnda azalma olur. d. Miktar artar. e. Fiyat artar. 10. Dier artlar sabitken bir maln fiyatndaki art ne ile sonulanr? a. Arzndaki artla b. Arzndaki azalla c. Arzda deime yaratmaz d. Arz edilen miktarda azalla e. Arz edilen miktarda artla
45

1. d 2. c 3. b 4. a 5. b Yantnz yanl ise Talep edl ve Bireysel Talep Erisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Talepteki Kaymalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Talepteki Kaymalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Piyasa Dengesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Talepteki Kaymalarn Piyasa Dengesine Etkisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Malla likili Mallarn Fiyat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Talepteki Kaymann Piyasa Dengesine Etkisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Arzdaki Kaymalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Arz ve Talepteki Birlikte Kaymann Piyasa Dengesine Etkisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Arz ve Arz Edilen Miktar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Bir rn satn almak iin sadece isteimizin olmas nasl yetmiyorsa o rne olan talebimizden bahsedebilmek iin de sadece satnalm gcmzn olmas yeterli deildir. Talepten sz edebilmek iin bireyin her ikisine de sahip olmas gerekmektedir. Bu yzden I-phone 4S satn almak iin gl bir isteimizin olmas satn alacak paramz olmad srece bu mala ilikin talebimizin olduu anlamna gelmez. Sra Sizde 2 Bireyler gelirleri arttnda baz mallara olan taleplerini arttrken baz mallara olan taleplerini de drrler. Patates genelde dk gelir grubuna sahip bireylerin tkettii besin kaynaklarndan biridir. Bu nedenle gelirin artan bir birey patates tketimini azaltp daha ok rnein et, tavuk tketecektir. Bu nedenle patates dk mala rnektir. Sra Sizde 3 ehirleraras ulamda kullandmz otobsn fiyat arttnda tren fiyatlarnda herhangi bir deiiklik olmamas artyla gideceimiz yere rahatlkla trenle ulaabiliriz. Bu durum otobs ve treni birbirlerine rakip veya ikame mal yapar. Sra Sizde 4 Mp3 alar ve kulaklk birlikte kullanlan ve ancak birlikte kullanld zaman anlam ifade eden rnlerdir. Sadece kulaklk veya sadece Mp3 alarn tek balarna kullanm mmkn deildir. Bu yzden her iki rnn tamamlayc rnler olduklar sylenebilir. Sra Sizde 5 Gelecekteki altn fiyatnn artacana ilikin bir beklenti bireylerin bugne ilikin taleplerini etkileyecektir. Altn fiyatlarnn gelecekte artacan dnyorsanz bugn ucuz fiyattan altn almn yarn yksek fiyatlardan satp kar edeceiniz dncesi ile arttrrsnz.
6. c 7. d
8. e 9. a
10. e
46
ktisada Giri-I
Sra Sizde 6 Talepte herhangi bir deiiklik yokken devletin sbvansiyonlarda yapaca art reticinin arz erisine yansyacaktr. Sbvansiyonlardaki art, arz erisini saa doru kaydracak, bir baka deyile devletin muz reticilerine para transferi rnein, reticilerin daha kaliteli gbre kullanmasna neden olacaktr. Bu durum, denge noktasnn kaymasna yol aarak hem piyasa fiyatn hemde arz edilen miktar deitirecektir. Sra Sizde 7 Bir maln talebindeki art talep erisini saa kaydrrken arzndaki azal arz erisini sola kaydracaktr. O maln yeni denge fiyat ve miktar deiirken ve yeni denge fiyat artarken denge miktar azalacaktr. Sra Sizde 8 Bir maln talebindaki azal talep erisini sola kaydrrken arznda meydana gelecek art arz erisinde sola kaymaya neden olacaktr. Bu durumda yeni denge noktasnda miktar artacak ve fiyatta azal gzlenecektir. Sra Sizde 9 Bir maln hem talebi hem de arz artyorsa yeni denge noktasnda miktar artarken fiyattaki deiimin ne kadar olaca arz veya talepteki kaymadan hangisinin daha byk olacana baldr. Antonioni, Peter, Flynn, Sean Mesaki. (2011), Economics For Dummies, John Wiley & Sons, Ltd, England. Arnold, Roger A. (2008). Economics, South-Western Cengage Larning, Mason, Ohio. Ayers, Ronald M., Collinge Robert A.(2005). Economics, Pearson Education, Inc., New Jersey. Baumal, William J., Blinder, Alan S. (2011). Economics, South-Western Cengage Larning, Mason, Ohio. Case, Karl E., Fair, Ray C. ve Oster, Sharon M. (2012). Principles of Ecoomics, Pearson ducation, Inc., Boston. Clayton, Gary E. (2008). Economics, The MacGrawHill Copmanies, Inc., Columbus, Ohio. Macconnell, Campbell R., Brue, Stanley L.,ve Flynn, Sean M. (2012). Microeconomics, MacGrawHill/Irwin, New York. Mankiw, Gregory N. (2012). Principles of Ecoomics, South-Western Cengage Larning Mason, Ohio. Miller, Roger LeRoy. (2012). Economics Today, The Micro View, Addison-Wesley, Boston. zer, Mustafa. (2000). ktisada Giri, Editrler: nder zkazan, Engin Ata, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir. Parkin, Michael. (2012). Microeconomics, Pearson Education, Boston. Sloman, John, (2006). Economics, Prentice Hall, England. nsal, Erdal M. (2010). Mikro ktisat, maj Yaynclk, Ankara. stnel Besim. (2001). Ekonominin Temelleri, Dnya yaynlar, stanbul. Yldrm, K. (Editr) (2011). ktisada Giri, Pelikan yaynlar. Welch, Patrick J., Welch, Gerry F. (2010). Economics, Theory&Practice, John Wiley & Sons, Inc., USA.
3
Amalarmz

KTSADA GR-I
Bu niteyi tamamladktan sonra; Esnekliin neden hesaplandn bilecek ve taleple ilgili esneklik kavramlarn tanmlayabilecek; Talebin fiyat esnekliini etkileyen faktrleri bilecek ve gncel yaamla ilgili konulara uygulayabilecek; Arz esneklii ve etkileyen faktrleri aklayabilecek; Esneklik konusunda teorik bilgilerini gncel yaamda uygulamaya dkebilecek bilgi ve beceriler kazanacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Esneklik Talep esneklii Talebin gelir esneklii Esnek talep nelastik talep Normal mal Dk mal apraz fiyat esneklii kame mal Tamamlayc mal Arz esneklii Esnek arz nelastik arz
indekiler
ESNEKLK NEDR VE NEDEN HESAPLANIR? TALEP ESNEKLKLER ARZ VE TALEP ESNEKLKLER UYGULAMALARI
ktisada Giri-I
Talep ve Arz Esneklikleri ve Uygulamalar
Talep ve Arz Esneklikleri ve Uygulamalar

ESNEKLK NEDR VE NEDEN HESAPLANIR?
Rekabeti piyasalarda negatif eimli talep erisi tketici davranlarn, pozitif eimli arz erisi ise retici davranlarn temsil eder. Bir maln fiyatndaki uyumlatrmalar ise, o maln talep ve arz edilen miktarlarnn birbirlerine eitlenmesine yani dengeye gelmesine sebep olur. kinci nitede Arz, Talep ve Piyasa Dengesi konusu ele alnm ve arz ve talebi belirleyen faktrler incelenerek zellikle de bu faktrlerdeki bir deimenin piyasa dengesini deitirerek, arz veya talep edilen miktarda ne trl deiikler meydana getirdii nitel olarak anlatlmt. Hatrlanaca gibi bir tketicinin bir maldan ne kadar talep edeceini belirleyen faktrleri; maln fiyatnda, tketici gelirinde, ilgili mallarn fiyatlarndaki, zevk ve tercihlerdeki, beklentilerdeki ve tm piyasay gz nne aldmz durumda da tketici saysndaki deimeler olarak sralayabiliriz. Bir maldan veri zaman diliminde tketicinin ne kadar talep edeceini belirleyen faktrler SIRA SZDE nelerdir?
DNEL M Arz edilecek mal miktarn ise maln fiyatnda, girdi fiyatlarnda, teknolojide, retici beklentilerinde ve retici saysndaki deimeler belirler. Bu faktrlerden S O U maln fiyatnda meydana gelecek bir art arz edilen mal miktarndaR bir arta, br yandan maln talep edilen miktarnda ise bir azala yol aar. Bahsi geen mal iin piyasa dengede iken fiyat dndaki faktrlerden herhangi birinde meydana geleDKKAT cek bir deiiklik ise maln arz veya talep erisinin saa veya sola kaymasna ve sonu olarakta piyasa denge fiyatnda ve denge miktarnda bir deiiklie sebep SIRA SZDE olur. nceki nitemizde, talebi belirleyen faktrlerden maln fiyatnn deimesinin ilgili maln talep edilen miktarn deitirecei, fakat ilgili dier mallardan birinin AMALARIMIZ (ikame veya tamamlayc mal) fiyatnn deimesinin ise bahsi geen maln talebini deitirecei ve veri fiyattan daha fazla veya daha az miktarda o maldan tketilecei (talep edeceini) ifade edilmiti. Gerek talep edilen miktardaki deimeler K T A P ve gerekse talepteki deimeler ele alnrken ve bu deiikliklerin yn belirtilirken fiyattaki veya ilgili mallarn fiyatlarndaki deimelerin talep edilen miktarda ne kadar deiiklik yarataca sorusu cevapsz kalmt. TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
50
ktisada Giri-I
Esneklik lm; piyasa dengesinde deiiklie sebep olacak faktrlerdeki deimelerin, dengede ne kadar deiiklie sebep olaca, zellikle de bireylerin bir maln fiyatnda veya fiyat d deiimlere yzde olarak ne kadar reaksiyon gstereceini nicel olarak grmemizi salar. Ayrca esneklik sayesinde piyasa dengesinde meydana gelecek deimeler konusunda standart bir lt salanm olur.
Arz konusunda ise ilgili maln fiyatndaki bir artn o maln arz edilecek miktarnda bir arta sebep olaca ortaya konmu, fakat bu artn (deiikliin) ne kadar olaca sorusu yine cevapsz kalmt. Yani gerek arz ve gerekse talep konusunda faktrlerdeki deiikliklerin arz ve talep edilecek mal miktarlarnda meydana getirecekleri etkilerin yn nitel olarak ortaya konulmu, fakat nicel olarak bu deiikliklerin ne kadar olduu/olaca ortaya konulmamt. Bu nitede ise piyasa dengesinde deiiklie sebep olacak faktrlerdeki deimelerin, dengede ne kadar deiiklie sebep olaca, retici ve tketicilerin maln fiyatndaki, tketici gelirindeki ve ilgili dier mallarn fiyatlarndaki deiimlere yzde olarak ne ynde ve ne kadar reaksiyon gsterecei nicel olarak ifade edilecektir. Ayrca esneklik sayesinde maln fiyatndaki deimelere talep edilen miktarn tepkisini belirleyen standart bir lt salanm olacaktr. Genel olarak esneklii, tketici ve reticilerin piyasa koullarndaki deimelere ne kadar tepki gstereceklerini ifade eden bir l birimi olarak tanmlayabiliriz. imdi talep esneklikleri olan talebin fiyat esneklii, talebin gelir esneklii, apraz fiyat esneklii ile arz esneklii konularn srasyla aklayalm.
TALEP ESNEKLKLER
SIRA SZDE Ceteris-paribus varsaym altnda, bir maln fiyatndaki bir art o maln talep edilecekNmiktarnda D ELM azalmaya sebep olur ve bundan dolay da talep erisinin eimi negatiftir. S O R U
Talep esneklikleri, talep edilen miktardaki deime ve talepteki deimelerle ilgili olarak; talebin fiyat esneklii, talebin gelir esneklii ve apraz fiyat esneklii olmak SIRA SZDE zere tanedir. Hatrlanaca gibi bir mal veya hizmete ynelik talep miktarn belirleyen ilk faktr; maln fiyatndaki deimeler, tketici gelirindeki deimeler ve ilgili diermallarn fiyatlarndaki deimelerdir. Maln fiyatndaki bir deime ile D NELM maln talep edilen miktar arasnda ters ynl bir iliki mevcuttur. Yani, ceteris-paribus varsaym altnda, maln fiyatndaki bir art o maln talep edilecek miktarnda S O U azalmaya sebepR olur ve bundan dolay da talep erisinin eimi negatiftir. Bir maln fiyatndaki deime o maln talebinde deil, talep edilen miktarnda deiiklie DKKAT sebep olur. Tketici gelirindeki bir art, dier faktrler sabitken ve maln normal mal olmas varsaym altnda, tketicilerin veri fiyatlardan daha fazla mal talep edeceklerini ifade eder. Yani gelirdeki bir art tketicinin o maldan daha fazla miktarda tAMALARIMIZ ketmesine sebep olur. Dier taraftan ilgili dier mallardan birinin, rnein ikame maln, fiyatnn artmaK maln s bahsi geen T A P veri fiyattan tketici tarafndan daha fazla miktarda talep edilmesine, tamamlayc mal durumunda ise daha az miktarda tketilmesine neden olur.
T LEVZY N Talebin EFiyatOEsneklii SIRA SZDE
DKKAT
Tketici gelirindeki bir art tketicinin normal maldan daha fazla miktarda AMALARIMIZ olur. tketmesine sebep kame maln fiyatnn artmas bahsi geen maln K T A P veri fiyattan tketici tarafndan daha fazla miktarda talep edilmesine, tamamlayc bir maln Tfiyatnn Z Y O N ise o maln E L E V artmas daha az miktarda tketilmesine sebep olur.
SIRA SZDE
NTERNET
Talebin fiyat esneklii, maln talep edilecek miktarnn fiyat deiimlerine yzde olarak ne kadar tepki gstereceini ortaya koyar. Dier bir anlatmla talebin fiyat esneklii, talep edilen miktardaki yzde deiimin maln fiyatndaki yzde deiiNTERNET me orandr. Talebin fiyat esneklii:
i (Qdf Qd ) * 100 i Qd
fp =
%Qd = %P P f Pi Pi
* 100
3. nite - Talep ve Arz Esneklikleri ve Uygulamalar
51
foml yardmyla hesaplanr. Formlde, fp Qd P Qdi Qdf Pi Pf : : : : : : : Talebin fiyat esnekliini, Talep edilen miktar Maln fiyatn Balang Talep Miktarn Sonraki (Nihai) Talep Miktarn Balang Fiyatn Sonraki (Nihai) Fiyat
Talebin fiyat esneklik deeri fiyattaki yzde deiimlere tketicinin maln talep edilecek miktarnda ne kadar deiiklikle tepki gstereceini ortaya koyan katsaydr. Talep esneklii, talep edilen miktardaki yzde deiimin maln fiyatndaki yzde deiimine orandr.
ifade eder. Talebin fiyat esnekliini basit olarak hesaplamak iin bir rnek verelim. Varsayalm ki kolann fiyatnda %20lik bir art kolann talep edilen miktarnda % 30luk bir azala sebep olsun. Bu durumda %Qd = %30 ve %P = %20 olduundan, talebin fiyat esneklii deeri,
fp =
30 = 1 .5 20
olarak hesaplanacaktr. Talep kanunu bir maln fiyatyla talep edilen miktar arasnda ters ynl (negaSIRA SZDE tif) bir ilikinin olduunu ve maln fiyatndaki bir artn talep edilecek mal miktarnda azalmaya sebep olacan ortaya koyar. Talebin fiyat esneklii ise maln fiyatndaki yzde deiimlere tketicinin talep edecei mal miktarndaE yzde olarak DN LM ne kadar tepki gstereceini ortaya koyar. Fiyattaki artlar talep edilen mal miktarnda azala sebep olacandan, talebin fiyat esneklii her zaman eksi (negatif) S O R U iaretlidir.
D K T Bu kitapta talebin fiyat esneklii mutlak deer ierisinde ifade edilecekKveAbundan dolay eksi (negatif) iaret gsterilmeyecektir. Ama bilinmelidir ki talebin fiyat esnekliinin iareti her zaman talep kanunundan dolay (-) eksidir. SIRA SZDE
Talebin fiyat esnekliinin SIRA SZDE iareti talep kanunundan dolay her zaman (-) eksidir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Yukarda kullanm olduumuz talebin fiyat esneklii forml, talebin nokta AMALARIMIZ fiyat esneklii forml olarak bilinir. Talep erisi zerinde bir noktadan dier bir noktaya hareket edilmesi durumunda talep esneklik deerinin hesaplanmasna olanak tanr. Ancak, nokta fiyat esneklii formlnn kullanm ile ilgili nemli bir K T A P sorun vardr. nk, ayn talep erisi zerinde, bu forml yardmyla hesaplanacak esneklik deerleri, fiyattaki deimeler neticesinde talep edilen miktardaki art ve azal durumunda birbirinden farkl sonular verecektir. imdi ne demek isTE EVZ ON tediimizi aada gelitirdiimiz kk bir rnekle gsterelim. Lekil Y3.1de gsterilen grafikte verilen deerleri olan bir talep erisi dnelim. Talep erisi zerinde A ve B gibi iki nokta ve bu noktalardaki fiyat ve talep miktarlar da aadaki gibi olsun. NTERNET A Noktasnda: B Noktasnda: Fiyat (P) = 4, Fiyat (P) = 8, Miktar (Q) = 120 Birim Miktar (Q) = 80 Birim
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Eer talep erisi zerinde balang noktasn A noktas olarak alr ve A noktasndan B noktasna bir geiin olduunu dnrsek (talep edilen miktardaki azal),
52
ktisada Giri-I
bu durum fiyatn 4 liradan 8 liraya arttn ve talep edilen miktarn ise 120 birimden 80 birime dtn gsterir. Bu deerler altnda talebin nokta fiyat esneklii;
A noktasndan B noktasna: fp =
%Qd 33.33% = 0.33 = 0 %P 100%
deerini verir. Ayn talep erisi zerinde balang noktasnn B noktas olmas ve tam tersine B noktasndan A noktasna hareket edilmesi durumunda ise, bu durum balang fiyatnn 8 lira olduunu ve fiyatn 8 liradan 4 liraya dtn gsterir, talebin fiyat esneklii ayn forml yardmyla,
B noktasndan A noktasna: fp =
ekil 3.1 Talebin Fiyat Esnekliinin Hesaplanmas
P( )
%Qd 50% = =1 %P 50%
Talep Q (Miktar (Birim))
80
120
deerini verir. Dikkat edilirse ayn talep erisi zerinde A noktasndan B noktasna ve B noktasndan A noktasna hareket etmek bize bu forml yardmyla farkl sonular vermektedir. Bu sorunu zmenin yolu talebin fiyat esnekliini talebin nokta fiyat esneklii formln kullanarak deil de orta nokta metoduyla hesaplamaktan geer. Orta nokta metodu aslnda talebin yay esnekliinin hesaplanmas anlamna gelir. Talebin nokta fiyat esnekliinde bir noktadaki talep esneklii hesaplanrken, talebin yay esneklii hesaplanrken talep erisi zerindeki iki nokta aras bir yay olarak dnlr ve bu blgenin ortalama esneklik deeri hesaba katlr. Talebin fiyat esnekliini, nokta fiyat esneklii forml yerine orta nokta metodu ile hesaplamak iin kullanacamz forml aadaki ekildedir:
53
(Q f Qi ) (Q f + Qi ) / 2 fp = ( Pf Pi ) ( Pf + Pi ) / 2
Talebin yay esnekliini hesaplamak iin orta nokta metodunu kullanalm ve yukardaki rnek talep fonksiyonundan ve ayn deerlerden yararlanalm. Ayn deerlerle yine A noktasndan B noktasna giderken ve B noktasndan A noktasna giderken talebin fiyat esnekliini hesaplamamz durumunda;
A noktasndan B noktasna: fp = B noktasndan A noktasna: fp = s
(80 120) / (80 + 120) / 2 40 / 100 3 = = 4/6 5 (8 4 ) / (8 + 4) / 2 (120 80) / (80 + 120) / 2 40 / 100 3 = = 4 / 6 5 ( 4 8) / (8 + 4 ) / 2
SIRA SZDE
SIRA SZDE ayn sonulara ularz. Bu durumda talebin fiyat esnekliini hesaplamak iin en doru metod (forml) orta nokta esneklik formln kullanmaktr. Yani talebin nokta N E Lesneklii yeD fiyat M rine talebin yay fiyat esnekliini kullanmak bize daha doru esneklik katsaylar verecektir. Bu aamadan sonra, aksi ifade edilmedii srece, talebin fiyat esnekliS O R U i hesaplamalarnda orta nokta fiyat esneklii metodu kullanlacaktr.
DNELM S O R U
Orta nokta forml ile bulunan esneklik deeri, mutlaka nokta esneklik K A T D K forml kullanlarak bulunan esneklik deerleri arasnda yer almaldr. Aksi sonular hesaplama hatasnn varln ifade eder. SIRA SZDE ktisat literatrnde talebin fiyat esneklii ve talep esneklii kavramlar birbirlerinin yerine kullanlr. Talep esneklii katsays sfr (0) ile AMALARIMIZ (-) araeksi sonsuz snda deerler alabilir. Eer tketiciler bir maln fiyatndaki %10luk bir arta/azala maln talep ediK T A P len miktarnda %50lik bir azalma/art ile cevap veriyorsa bu durumda bahsi geen maln talebinin esnek (elastik) olduu, yani maln esnek talebe sahip olduu sylenir. EL VZYON Tam tersine eer tketiciler bir maln fiyatndaki %10luk Tbir Earta/azala maln talep edilen miktarnda %5lik bir azalma/art ile cevap veriyorsa bu durumda bahsi geen maln talebinin inelastik olduu yani maln esnek olmayan talebe sahip olduu sylenir.
NTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
Talep esneklii katsays sfr (0) ile eksi sonsuz (-) AMALARIMIZ arasnda deerler alr.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Talep Esnekliini Etkileyen Faktrler

Bir maln esnek veya inelastik bir talebe sahip olmasn birok faktr belirler. Bireylerin istek ve arzular ekonomik, sosyal ve psikolojik faktrler tarafndan etkilenir. Talep esnekliini etkileyen temel faktrleri; mal ve hizmetlerin tketiciler iin zorunlu veya lks mal olup olmadklar, yakn ikamelerinin var olup olmad, piyasann nasl tanmland ve zaman olarak sralayabiliriz. imdi bu faktrlerin her birini srasyla inceleyelim.
54
ktisada Giri-I
Mal Tketici in Zorunlu Mal M Yoksa Lks Mal M?

Lks mallar zorunlu mallara gre daha esnek talebe sahiptir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Zorunlu mal ve hizmetlerin talebi inelastiktir. Bu mallarn fiyatlarndaki art durumunda tketicilerin bu mal ve hizmetlerin talep edilen miktarlarn nemli lde ksmalar (azaltmalar) sz konusu deildir. Bu nedenle bu mallarn fiyatlarnda meydana gelen rnein %50lik bir art, bu mallarn talep edilen miktarlarnda %50den daha az bir azalmaya sebep olur. Tketiciler iin zorunlu ihtiyalara salk hizmetleri, ilalar, yiyecek ve giyim, snma iin doal gaz, benzin vb. gibi mal ve hizmetleri rnek olarak verebiliriz. Bu mallarn fiyatlarndaki artlar tketicilerin bu mallarn talep edilen miktarlarnda fazla ksntya gitmelerine izin vermez. br taraftan lks mallar genelde esnek talebe sahiptir ve bu mallarn fiyatlarndaki yzde artlar genelde bu mallarn talep edilen miktarlarnda daha yksek yzdeli azalmalara sebep olur. Bu tr mal ve hizmetlere arap tketimi, Havaiye tatile gitmek, yat vb. mallara ynelik talebi rnek verebiliriz. Bu konuda dikkat edilmesi gereken husus, her ne kadar yukardaki mal ve hizSIRA SZDE metler lks ve zorunlu mallara rnek verildiyse de, sonuta hangi maln lks ve hangi maln zorunlu olarak kabul edilecei tketiciden tketiciye zevk ve tercihlere bal olarak deieceidir. Bizim iin doktora giderek salk hizmetlerinden tketmek DNELM zorunlu ve arap tketimi lks olarak nitelense de, iki tketmeyi seven iin bu durum tam tersi olarak deerlendirilebilir. Sonu olarak diyebiliriz ki zorunlu mal ve S O R U hizmetlerin talebi inelastik ve lks mallarn talebi ise esnektir. Bir maln lks malAm yoksa zorunlu mu olduu tketiciden tketiciye, zevk ve tercihlere D KK T bal olarak deiir.
DKKAT
SIRA SZDE
Yakn ikamesi olan mallarn talebi tketicinin fiyat artlar durumunda alternatif mallara ynelebilecek olmas nedeniyle yakn ikamesi K T A P olmayan mallara gre daha esnektir.
Mal veya Hizmetin Yakn kamelerinin Var Olup Olmad

Yakn ikamesi olan mal ve hizmetlerin talebi yakn ikamesi olmayan mallara gre daha esnektir. Eer bir maln yakn ikamesi/ikameleri mevcut ise o maln fiyatnAMALARIMIZ daki artlar durumunda tketicinin bu mal yerine ikamesi olan dier mallar tketmesi sz konusu olacaktr. Bu durumda da yakn ikamesi olan mallarn talebi esK T A nek olacaktr. YaniPtketici maln fiyatndaki artlara, talep edilen miktar yzdesel olarak daha fazla azaltarak tepki gsterecektir. Mal veya hizmetin yakn ikamesinin olmamas ise bu maln fiyatnda srekli artlar olmas durumunda bile, tketicilerin bu EmaldanOfazla ksntya gidememeleriyle sonulanacaktr. Yakn ikamesi T LEVZY N olan mallara tereya ile margarin ve ay ile kahveyi rnek verebiliriz.
N Dar anlamdaT E R N E T tanmlanan piyasalardaki mallarn talebi geni anlamda tanmlanan piyasalara gre daha esnektir. Piyasalar dar ve geni anlamda tanmlamak mmkndr. Eer yiyecek-iecek piyasas diyorsak bu tanmlama iine her trl yiyecei alyoruz demektir. Dondurma piyasas dediimizde her trl dondurmay iine alan bir piyasa tanmlamas yapyoruz demektir. Yine enerji piyasas dediimizde bu her trl enerjiyi kapsar. Bu tr piyasa tanmlamalar geni anlamda piyasa tanmlamalardr. Bunun karsnda biz sadece benzin veya LPG piyasas veya limonlu veya Antep fstkl dondurma piyasasndan da bahsedebiliriz. Bu tr piyasa tanmlamalar ise dar anlamda piyasa tanmlamalardr. Genel olarak dar anlamda tanmlanan piyasalardaki mallarn talebi geni anlamda tanmlanan piyasalara gre daha esnektir. Antep fstkl dondurma talebi genel anlamda dondurma talebine gre, benzin talebi ise genel anlamda akaryakt (enerji) talebine gre daha esnektir. Dar anlamda tanmlanan piyasalardaki malla-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
TELEVZYON
Dar anlamda tanmlanan piyasalardaki mallarn talebi geni anlamda tanmlanan piyasalara gre daha esnektir. Bunun nedeni dar anlamda tanmlanan mallarn yakn ikamelerinin olmas ve bu mallarn fiyatlarndaki artlarn tketiciler tarafndan yakn ikamelerinin kullanlmas yoluyla karlanmasdr.
NTERNET
Piyasann Nasl Tanmland
55
rn talebinin, geni anlamda (genel) tanmlanan mallara gre daha esnek olmasnn nedeni, dar anlamda tanmlanan mallarn yakn ikamelerinin olmasdr.
Zaman
Mal ve hizmetler uzun dnemde ksa dneme gre daha esnek talebe sahiptir. Baz mallar ksa dnemde tketiciler iin zorunlu ihtiya mallardr. Bu mallarn fiyatlarndaki deiimler (artlar) ksa dnemde yakn ikamelerinin olmamas nedeniyle esnek olmayan (inelastik) talebe sahiptir. Fakat uzun dnemde tketiciler bu mallarn fiyat artlarna alternatifler bularak/yaratarak zm bulurlar. Bu nedenle de uzun dnemde bu mallarn talebi ksa dneme gre daha esnektir. 1970li yllarda OPEC petrol krizleri akaryakt (benzin-Mazot) fiyatlarnn artmasna sebep olmutur. Ksa dnemde benzin ve mazot benzeri akaryaktlarn talebi inelastik olmutur. Ama uzun dnemde tketiciler bu mallarn fiyatlarndaki artlara daha fazla yakt tasarruflu-kk otomobiller veya toplu tama aralarndan yararlanmak suretiyle alternatifler bularak/yaratarak zm bulmulardr. Bu anlamda benzin ve mazotun talebi uzun dnemde ksa dneme gre daha esnektir. Aadaki mal iftlerinden hangisi daha esnek talebe sahiptir? a. nslin ve Elma b. Doal Gaz bir ayda ve bir ylda
SIRA SZDE
Mallarn talebi uzun dnemde ksa dneme gre daha esnektir.
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
Esnekliklerine Gre Talep Erileri

Talebin fiyat esneklii, fiyat deiimlerine tketicilerin talep ettikleri U S O R mal miktarnda ne kadar deiiklik yaparak tepki gsterdiklerini gsteren katsay olduundan talep erisinin eimi ile yakn ilikilidir. Talep erisinin eimi negatiftir ve talep kaDKKAT nunu gereince bir maln fiyat ile talep edilen miktar arasnda ters ynl bir ilikinin varln ifade eder. Ayn ekilde talebin fiyat esneklii de her zaman talep SIRA ile talep erisikanunundan dolay eksi (-) iaretlidir. Ama talebin fiyat esneklii SZDE nin (dorusunun) eimi birbirine eit deildir. Esnekliklerine gre talep erileri (dorularn) yle sralanr;
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
: Sfr Esnek (Tam nelastik) Talep Erisi (Fiyattaki deime ne olursa olsun talep miktarndaki yzde deiiklik sfr) - Dikey Talep Erisi K T A P 0 fp < 1 : Esnek Olmayan (nelastik) Talep Erisi (Talep miktarndaki yzde deiiklik fiyattaki yzde deiiklikten daha kk) fp = 1 : Birim Esnek Talep Erisi (Talep miktarndaki yzde deiiklik TELEVZYON fiyattaki yzde deiiklie eit) fp > 1 : Esnek Talep Erisi (Talep miktarndaki yzde deiiklik fiyattaki yzde deiiklikten daha byk) SIRA SZDE fp = : Sonsuz Esnek (Tam Esnek) Talep Erisi (Veri fiyattan talep miktaNTERNET rndaki yzde deiiklik sonsuz () -Yatay eksene paralel sonsuz esnek talep erisi) DNELM imdi srasyla bu talep erilerinin grafiklerini ve talebin fiyat esnekliinin eriler (dorular) zerinde nasl hesaplandn orta nokta metodundan yararlanarak S O R U gsterelim. Esnekliklerine gre talep erilerinin iziminde balang fiyat 4 lira D K K A Talnm ve fiolarak yatn 4 liradan 5 liraya artmas durumunda (%22lik bir fiyat art) talep edilen miktarn yzde olarak ne kadar deitii heseplanmtr. SIRA SZDE
AMALARIMIZ
fp = 0
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
56
ktisada Giri-I
Tam nelastik (Sfr Esnek) Talep Erisi

ekil 3.2 Tam nelastik Talep Erisi, fp = 0
P( ) D( Talep)
100
Q (Miktar (Birim))
ekil 3.2de, fiyattaki %22lik bir art (deime) talep edilen miktarda herhangi bir deiiklie sebep olmamaktadr. Bu durumda esneklik deeri orta nokta metoduna gre sfra (0) eittir. Yani talep erisi tam inelastik (sfr esnek) talep erisidir.
nelastik (Esnek Olmayan) Talep Erisi

ekil 3.3 nelastik Talep Erisi, 0 fp < 1
P( )
B 5 4 A D(Talep)
85
100
Q (Miktar (Birim))
Yukardaki ekil 3.3te, fiyattaki %22lik bir art (deime) talep edilen miktarda %16.2lik bir azalmaya (deiiklie) sebep olmaktadr. Bu durumda esneklik deeri orta nokta metoduna gre -0.73 olup birden kktr. Yani talep erisi inelastik (esnek olmayan) talep erisidir.
57
Birim Esnek Talep Erisi

Aadaki ekil 3.4te, fiyattaki %22lik bir art (deime) talep edilen miktarda %22lik bir azala (deiiklie) sebep olmaktadr. Bu durumda esneklik deeri orta nokta metoduna gre bire (1) eittir. Yani talep erisi birim esnek talep erisidir.
ekil 3.4
P( )
Birim Esnek Talep Erisi, fp = 1
B 5 4 A D( Talep)
80
100
Q (Miktar (Birim))
Esnek Talep Erisi

Aadaki ekil 3.5de, fiyattaki %22lik bir art (deime) talep edilen miktarda %35.3lk bir azala (deiiklie) sebep olmaktadr. Bu durumda esneklik deeri orta nokta metoduna gre yaklak 1.6dr. Yani talep erisi esnek talep erisidir.
ekil 3.5
P( )
Esnek Talep Erisi, fp > 1
5 4
B A
D(Talep)
70
100
Q (Miktar(Birim))
58
ktisada Giri-I
Sonsuz Esnek (Tam Esnek) Talep Erisi

Aadaki ekil 3.6da, fiyat 4 iken talep edilen miktar sonsuzdur. Bu durumda esneklik deeri orta nokta metoduna gre sonsuz ve dolaysyla talep erisi (dorusu) sonsuz esnek talep erisidir.
ekil 3.6 Sonsuz Esnek Talep Erisi, fp =
P( )
D(Talep)
50
100
Q (Miktar (Birim))
Talebin esneklik deeri dtke talep erisi dikleir, esneklik deeri artka talep erisi yatklar.
Yukarda grafii gsterilen ve esneklik deeri hesaplanan talep erilerinin her noktasnda talebin fiyat esneklik deerleri ayndr. Fakat talep esneklik deerleri her zaman talep erisi zerinde ayn olmak durumunda deildir. Bununla ilgili istisnai durum negatif eimli dorusal talep erilerinde ortaya kar. imdi negatif eimli dorusal talep erisi/(dorusu) durumunda esneklik deerlerinin her fiyat dzeyinde nasl farkl olduunu ve bu doru yardmyla talep esneklii ile toplam gelir arasndaki ilikiyi inceleyelim.
Dorusal (Lineer) Talep Dorusu ve Talep Esneklii

Negatif eimli dorusal talep erisi zerinde talep esneklii her noktada farkllk gsterir. Varsayalm ki bir mala ait fiyat-talep edilen mal miktarlar deerleri aadaki tabloda (Tablo 3.1) verildii gibi olsun. Fiyat ve miktar kolonlar incelendiinde maln fiyat ile talep edilen miktarlar arasnda ters ynl bir ilikinin olduu grlr. Fiyattaki artlar, talep edilen mal miktarnda azala sebep olmaktadr. nc kolon fiyat artlar durumunda talep esneklik deerlerini gstermektedir ve fiyat arttka esneklik deerlerinin artt grlmektedir. Fiyatn 0 ile 4 lira olduu fiyat aralnda, fiyattaki artlar talep edilen miktarda azalmaya sebep olurken, esneklik deerleri sfr ile bir (1) arasnda deerler almaktadr, yani bu fiyatlar dzeyinde talep erisi inelastiktir. Fiyatn 3 liradan 4 liraya kt veya tam tersine 5 liradan 4 liraya azald durumda ise, esneklik deeri bire (1) eit olmaktadr yani talep erisi o fiyat dzeyinde birim esnektir. Talep esnekliinin bir olduu fiyat-miktar dzeyi talep erisinin tam orta noktasna denk gelmektedir. Fiyatn 4 lirann zerinde olduu durumlarda ise talep esneklii birden (1) byktr, yani talep esnektir.
59
Tablo 3.1
P(Fiyat) 0 1 2 3 4 5 6 7
Q (Miktar) 14 12 10 8 6 4 2 0
Esneklik 0.1 0.3 0.6 1.0 1.8 3.7 13.0
Tanmlama nelastik nelastik nelastik Birim Esnek Esnek Esnek Esnek
TR = P x Q $0 12 20 24 24 20 12 0
Bu verilerden yararlanlarak izilen talep dorusu aadaki grafikte (ekil 3.7de) grlmektedir. Grafikteki talep erisi negatif eimli dorusal talep erisidir. Talep erisinin tam orta noktasnda (talep erisi zerindeki bu nokta orijinden 45 derecelik bir adaki fiyat-miktar bileenini gsteren noktaya denk gelir) talebin fiyat esneklii bire eittir. Talep erisinin bu orta noktasnn sol st ksmnda kalan ksmnda talep esneklii birden byk (esnek) ve sa alt ksmnda kalan ksmnda ise talep esneklii birden kktr (inelastik).
Dorusal talep erisinin tam orta noktasnda talebin fiyat esneklii bire eittir. Orta noktann sol st ksmnda kalan ksmnda talep esneklii birden byk (esnek) ve sa alt ksmnda kalan ksmnda ise talep esneklii birden kktr (inelastiktir).
ekil 3.7 Dorusal Talep Erisi ve Talebin Fiyat Esneklii

7 p >1
4 3
p =1 0< p<1
14
Q(Miktar)
Gerek yukardaki tablo 3.1 ve gerekse ekil 3.7, negatif eimli dorusal talep erisi zerinde talep esneklik deerinin doru zerinde farkllklar gsterdiini ve fiyat dzeyi arttka esneklik deerinin de sfrdan balayarak art gsterdiini gsterir.
Dorusal Talep Erilerinde Toplam Gelir le Talep Esneklii likisi

Firmalarn amac kr maksimize etmektir. Veri maliyetler varsaym altnda firmann krn maksimize etmesinin yolu toplam gelirini (hslatn) maksimize etmesi-
60
ktisada Giri-I
dir. Toplam gelir, sat fiyat ile toplam sat miktarnn arpmna eittir. Eer toplam geliri TR harfleriyle ksaltarak gsterirsek, toplam gelir; TR = P x Q olarak ifade edilir. Talep erisi negatif eimlidir ve fiyatla talep edilen miktarn ters ynl ilikili olduunu ifade eder. Bunun anlam eer bir firma negatif eimli bir talep erisi ile kar karya ise, firma malnn sat fiyatn deitirirse, bu deiiklik talep edilen miktarda ters ynl bir etkiye sebep olacaktr. Toplam gelir P x Q olduundan ve fiyat ile miktar arasnda ters ynl bir iliki olduuna gre toplam sat gelirini maksimize etmek isteyen firma sat stratejisini nasl belirlemelidir? Bu sorunu cevab esneklik ile toplam gelir arasndaki ilikiye gre belirlenir. Bunun iin yukardaki tablodaki verileri tekrar inceleyelim. Toplam gelir deerlerine baktmzda ve toplam gelir-fiyat ilikisini gzden geirdiimizde fiyattaki artn 4 dzeyine kadar toplam geliri arttrdn ve 4 dzeyinde toplam gelirin maksimum olduunu grrz. Bu fiyat aralnda (0-4) dikkat edilirse talep esneklii birden kktr yani talep dorusunun inelastik blgesinde hareket edilmektedir. Fiyatn 4nn zerinde olduu durumlarda ise, fiyattaki artlar toplam gelirde azala sebep olmaktadr. Bu fiyat aralnda ise (4-7) talep esneklii birden byktr yani talep esnektir. Buradan kacak temel karmlar bize toplam gelir ile talep esneklii arasnda bir ilikinin varln gsterir. Bu iliki yle ifade edilir:
Talebin esnek olmas durumunda fiyat indirimleri, inelastik olmas durumunda ise fiyat artlar toplam gelirin artmasna sebep olur.
Talebin esnek olduu blgede (fp > 1); Fiyattaki azallar toplam geliri artrr, Fiyattaki artlar ise toplam geliri azaltr. Talebin inelastik olduu blgede ise (0 fp < 1); Fiyattaki artlar toplam geliri artrr, Fiyattaki azallar ise toplam geliri azaltr. Bu durumda toplam hslat maksimize etmek iin firmalar esnek talep durumunda fiyat krma (azaltma) ve inelastik talep durumunda fiyat artrma stratejisini takip etmelidirler. Talebin birim esnek olmas durumunda ise fiyattaki deimeler talep edilen miktarda ters ynl fakat ayn oranda deiiklie sebep olacandan dolay toplam sat gelirinde deiiklie sebep olmaz.
Toplam Gelir le Talep Esneklii Arasndaki liki Nedir?

Talebin inelastik olduu durumlarda fiyattaki artlar talep edilen miktarda nispi olarak daha az azala sebep olur ve sonuta toplam gelir artar. rnein, balangta fiyatn 1 lira ve talep edilen miktarn da 100 birim olduu bir durumda, toplam gelir, TR = 1 x 100 = 100 liradr. Fiyatn 1 liradan 3 liraya ykselmesi durumunda eer bu fiyat art talep edilen miktar 80 birime dryorsa bu durumda toplam sat geliri, TR = 3 x 80 = 240 olacaktr. Talebin inelastik olmas durumunda fiyat artlarnn toplam gelir zerinde yarataca etki ekil 3.8de grlmektedir. Yani talebin inelastik olmas durumunda fiyattaki artlar toplam gelirde arta sebep olacaktr.
61
ekil 3.8
nelastik Talep Durumunda Esneklik-Toplam Gelir likisi
P(
P(
3 1 D(Talep) D(Talep)
100
Q (Miktar)
80
Q (Miktar)
nelastik Talep durumunda Fiyattaki 1 Liradan 3 Liraya bir art toplam gelirin 100 Liradan 240 Liraya kmasna sebep olur.
Dier taraftan, talep esnek ise fiyattaki artlar toplam gelirde azala sebep olur. Talebin esnek ve balang fiyat-miktar bileeninde 4 lira ve 50 birim olduu bir durumda toplam gelir, TR = 4 x 50 = 200 liradr. Fiyatn 4 liradan 5 liraya ykselmesi durumunda eer talep edilen miktar 50 birimden 30 birime dyorsa toplam gelir, TR = 5 x 30 = 150 lira olacaktr ki bu balang toplam gelirinden dktr. Talebin esnek olmas durumunda, fiyattaki artlar toplam gelirin azalmasna sebep olur. Bu durum aadaki ekil 3.9da grlmektedir.
Talebin inelastik olduu durumlarda fiyattaki artlar toplam gelirin artmasna, talebin esnek olmas durumunda ise fiyattaki artlar toplam gelirin azalmasna sebep olur.
ekil 3.9 Elastik Talep Durumunda Esneklik-Toplam Gelir likisi

P( ) P( )
5 4 D(Talep) D(Talep)
50
Q (Miktar)
30
Q (Miktar)
Elastik Talep durumunda Fiyattaki 4 Liradan 5 Liraya bir art toplam gelirin 200 Liradan 150 Liraya dmesine sebep olur.
62
ktisada Giri-I
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ehirdeki bir sinema, yetikin ve ocuklara ayn fiyattan bilet satmaktadr ve yapm olduSIRA SZDE u aratrma sonucu sinemaya gitme konusunda yetikinlerin inelastik, ocuklarn ise esnek talebe sahip olduunu gstermektedir. Sinema sahibi sizden toplam sat hslatn D NEL artrmak iinyardm M talep etmektedir. Sinemann toplam sat hslatn artrmas iin nasl bir fiyat stratejisi tavsiye edersiniz?
Talebin Gelir Esneklii

DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
Talebin gelir esneklii, gelirdeki deime durumunda tketicinin talep edecei D KKAT mal miktarnn ne kadar deieceini gsterir ve talep edilen mal miktarndaki yzde deimenin gelirdeki yzde deimeye oran olarak ifade edilir. Eer I harSIRA SZDE fi geliri ifade ederse, bu durumda talebin gelir esneklii;
AMALARIMIZ
%Qd fI = AMALARIMIZ %I
formlKyardmyla hesaplanr. T A P Hatrlanaca gibi, dier faktrler sabit iken, gelirdeki deimeler (artlar) talep edilen mal miktarnda bahsi geen maln normal mal veya dk mal olmasna gre deimeyeE(artO veya azala) sebep olur. TEL VZY N Eer bahsi geen mal normal mal ise gelirdeki bir art, veri fiyatlardan, talep edilen mal miktarn artrr. Yani gelirdeki deime ile talep edilen mal miktarndaki deimenin yn normal mallar iin ayndr. Bahsi geen maln dk mal ol N T E R N ise mas durumunda E T gelirdeki bir art, veri fiyatlardan, talep edilen mal miktarn azaltr. Yani gelirdeki deime ile talep edilen mal miktarndaki deimenin yn dk mallar iin terstir. Bu sebeple, talebin gelir esneklii normal mallar iin pozitif, dk mallar iin ise negatiftir. Gelir Esneklii (normal mallar iin) : fI > 0 Gelir Esneklii (dk mallar iin) : fI < 0 Tketmi olduumuz ou mal ve hizmet normal mal olarak snflandrlr. Normal mallar iin gelir esneklii farkllklar gsterir. Zorunlu mallar inelastik gelir esnekliine, lks mallar ise esnek gelir esnekliine sahiptir. Tketici gelirininSZDE durumunda bulgur tketiminin nasl bir seyir izleyeceini ve geSIRA artmas lir esnekliinin iaretinin ne olmasn beklersiniz?
NEL apraz DTalepMEsneklii
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Talebin gelir esneklii normal mallar iin pozitif, dk mallar iin ise negatiftir.
SIRA SZDE
DNELM
apraz talep esneklii Y malnn R U S O fiyatndaki yzde deimenin X malnn talep edilen miktarnda ne kadarlk deimeye sebep DKKAT olacan gsteren bir katsaydr.
SIRA SZDE
Mal ve hizmetler birbirlerinin ya ikamesidir ya da birbirlerini tamamlayc zellie sahiptir. ki S O R mal ele alalm; bu mallardan birisine X mal, dierine ise Y mal tane U diyelim. X ile Y mallar birbirlerinin ikamesi veya tamamlaycs olabilirler. Eer bahsi geen mallar ikame mallar ise, ilgili mallardan birinin (Y malnn), fiyatnn DKKAT artmas bahsi geen X malnn veri fiyattan tketici tarafndan daha fazla miktarda talep edilmesine sebep olur. Mallar tamamlayc mallar ise, dier tamamlayc maSIRA fiyatndaki bir art bahsi geen X malnn daha az miktarda tkeln (Y malnn) SZDE tilmesine sebep olur.
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
63
apraz talep esneklii Y malnn fiyatndaki yzde deimenin X malnn talep edilen miktarnda ne kadarlk deimeye sebep olacan gsteren bir katsaydr ve Y malnn talep edilen miktarndaki yzde deime bl X malnn fiyatndaki yzde deime olarak yazlr. apraz talep esneklii,
fpy =
%Qd , x %Py
forml yardmyla hesaplanr. Eer apraz talep esnekliini fpy ksaltmas ile ifade edersek, Eer fpy > 0 ise; x ve y ikame mallardr ve y malnn fiyatndaki bir art x malnn talep edilen miktarnda arta sebep olmaktadr. kame mallara rnek olarak ay ve kahveyi alabiliriz. Kahve fiyatlarndaki bir art kahvenin talep edilen miktarn azaltrken ayn tketiminin artmasna sebep olur. Eer fpy < 0 ise; x ve y tamamlayc mallardr ve y malnn fiyatndaki bir art x malnn talep edilen miktarnda azala sebep olmaktadr. Benzin ve otomobil, tamamlayc mallardr ve benzin fiyatlarndaki art otomobilin talep edilen miktarnda azalmaya sebep olur.
kame mallar iin apraz fiyat esneklii pozitif, tamamlayc mallar iin apraz talep esneklii ise negatiftir.
Arz Esneklii
Arz esneklii, genel olarak arz edilen mal miktarnn piyasa artlarndaki deimelere ne kadar tepki gsterdiini ifade eder. Arzn fiyat esneklii ise, fiyattaki yzde deiimlerin arz edilecek mal miktarnda meydana getirecei yzde deiimin ne kadar olacan ifade eder. Arzn fiyat esneklii veya ksaca arz esneklii miktardaki yzde deiimin fiyattaki yzde deiime oran olarak hesaplanr ve
Arz esneklii, fiyattaki yzde deiimlerin arz edilecek mal miktarnda meydana getirecei yzde deiimin ne kadar olacan gsterir ve iareti arz kanunundan dolay pozitiftir.
fS =
%QS %P
formlyle gsterilir. Formlde (S arz esnekliini, Qs ise arz edilen mal miktarn ifade eder. Arzn fiyat esnekliinin iareti her zaman artdr (+). aretin art olmasnn nedeni, arz kanunudur ve arz kanunu bir maln fiyatndaki artlarn o maln arz edilecek miktarnda arta sebep olacan ifade eder. Eer bir maln fiyatndaki % 20lik bir art arz edilen miktarnda %30luk bir arta sebep olmusa arz esneklii aadaki forml yardmyla 1.5 olarak bulunur.
fS =
%QS 30 = = 1.5 %P 20
Bu sonu fiyattaki yzde artlarn arz edilen miktarda daha yksek oranda arta sebep olduunu gsterir. Arz esneklii arz edilen miktarn fiyattaki deiime olan tepkisine bal olarak esnek veya inelastik olabilir. Eer arz edilen miktardaki deiim fiyattaki deiim yzdesinden bykse arz esnek, kkse arz inelastik olarak nitelenir.
64
ktisada Giri-I
Arz Esnekliini Etkileyen Faktrler

retim faktrlerinin mevcudiyeti, teknoloji ve zaman arz esnekliini etkileyen temel faktrlerdir. Arz esneklii uzun dnemde ksa dneme gre daha byktr.
Arz esnekliini belirleyen faktrler; retim faktrlerinin (girdilerin) mevcudiyeti Teknoloji Zaman olarak sralanr. Arzn fiyat esnekliini yani reticilerin mallar retme konusundaki yeteneklerini retim faktrlerinin (girdilerin) mevcudiyeti ve teknoloji belirler. retim faktrlerinin olmamas veya artrlamamas durumunda mal fiyatlarnda meydana gelecek artlar reticilerin arz edecekleri mal miktarlarnda deiiklie sebep olmaz. rnein, retim faktr olarak topran arz sabittir veri teknoloji altnda tarmsal rn arzn artrmak fiyatlar ne kadar artsa da sz konusu olamaz. Ayn durum teknolojik deimeler iinde geerlidir. Bu faktrler dnda arz esnekliini belirleyen dier nemli unsur ise zamandr. Arz esneklii uzun dnemde ksa dneme gre daha byktr (esnektir). Fiyat artlar karsnda retimini ikiye katlamak bir retici iin bir aylk srede yeterli retim faktrn temin edemedii, yeni iiler ie alp bunlara gerekli meslek ii eitimi veremedii ve tesis kapasitesini artramad iin sz konusu olamayabilir. Ama bir yllk sre ierisinde ayn firmann bu eksiklikleri tamamlayp retimi ikiye katlamas ve yeni firmalarnda o piyasaya girip retimde bulunmas mmkn olacaktr. Bu bize arz esnekliinin uzun dnemde ksa dneme gre daha esnek olduunu gsterir.
Arz Erileri ve Esneklik

Arz kanunu bir maln fiyatndaki artlarn o maln arz edilen miktarnda arta sebep olacan; fiyattaki azallarn ise, arz edilen mal miktarnda azala sebep olacan ifade eder ve bu nedenle de arz erileri pozitif eimlidir. Arz kanunundan dolay arz esnekliinin iareti de pozitiftir. Arz esnekliine bal olarak arz erileri de eitli ekiller alr. Esneklie bal olarak arz erilerinin eitlerini inceleyelim.
ekil 3.10da, fiyattaki %22lik (4 liradan 5 liraya) bir art arz edilen miktarda bir deiiklie sebep olmamaktadr. Bu durumda esneklik sfra eittir.
ekil 3.10 Tam nelastik Arz Erisi, fS = 0
P( ) S(Arz)
Sfr Esnek Arz Erisi (fS = 0)
100
Q (Miktar (Birim))
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
3. nite - Talep ve Arz Esneklikleri ve Uygulamalar S O R U
DNELM S O R U
65
Esneklik deerlerinin orta nokta metodu kullanlarak hesaplandnDunutmaynz. KKAT
DKKAT
ekil 3.11de fiyattaki %22lik bir art arz edilen miktarda %10luk bir arta (deiiklie) sebep olmaktadr. Bu durumda esneklik sfrdan byk ama birden kktr.
AMALARIMIZ
nelastik Arz Erisi (0 > fS > 1)
SIRA SZDE
SIRA SZDE
ekil 3.11
AMALARIMIZ
P(
K T A P
nelastik Arz Erisi, fS < 1 K T A P
S(Arz)
TELEVZYON
TELEVZYON
5 4
NTERNET
NTERNET
100
115
Q (Miktar (Birim))
Birim Esnek Arz Erisi

ekil 3.12de, fiyattaki %22lik bir art arz edilen miktarda %22lik bir arta sebep olmaktadr. Bu durumda arz esneklik katsays bire eittir.
ekil 3.12
P( )
Birim Esnek Arz Erisi, fS = 1
S(Arz) B A
5 4
100
125
Q (Miktar (Birim))
66
ktisada Giri-I
ekil 3.13te, fiyattaki %22lik bir art, arz edilen miktarda %57lik bir arta sebep olmaktadr. Bu durumda arz esneklik deeri birden byktr. Yani arz esnektir.
ekil 3.13 Esnek Arz Erisi, fS > 1
P( )
Esnek Arz Erisi (fS > 1)
5 4 A
S(Arz)
100
180
Q (Miktar (Birim))
ekil 3.14te grlmektedir. Fiyatn 4 lira olduu durumda reticilerin talep miktarnda arz etmeye raz olduklarn ifade eder.
ekil 3.14 Sonsuz Esnek Arz Erisi, fS =
P( )
Tam Esnek Arz Erisi (fS = )
S(Arz)
50
100 Q (Miktar (Birim))
Arz erileri esneklik deeri arttka yatklar ve esneklik deeri azaldka dikleir. Ayrca Koordinat sisteminde arz erisi yatay eksenden balayarak pozitif eim iziyorsa inelastik, dikey eksenden balayarak pozitif eim iziyorsa esnektir. Orijinden balayan arz erilerinin esneklii bire eittir.
67
ARZ VE TALEP ESNEKLKLER UYGULAMALARI Kyden Kente G: Tarmda Teknolojik lerlemeler, Esneklik ve ifti Geliri
Ekonomik gelimeler beraberinde toplumsal yap deimelerini de getirir. Kyden kente g de ekonomik gelimeyle beraber yaanan toplumsal gelimelerden biridir. Buday, arpa, vb. tahl rnlerinin talep ve arz inelastiktir. Teknolojik ilerlemeler iktisat biliminde ekonomik gelime ve kalknmann temel itici gc olarak kabul edilir. Ama her deiiklikte olduu gibi teknolojik ilerlemelerde gelir dalm ve gelir yaratlmas konusunda toplumun farkl kesimleri arasnda farkllklar yaratr. Tarmda gbrenin kullanlmaya balanmas, tarmda traktr ve benzeri makinelerin kullanlmas, daha verimli tohumlarn yaratlmas gibi gelimeler tarmsal rnler retimi konusunda ortaya kacak teknolojik ilerlemelere rneklerdir. Peki, bu tr teknolojik ilerlemelerin tarmsal rn piyasalarna ve bu piyasalardaki retici ve tketicilerin gelir ve harcamalarna etkisi nasldr? Bilindii gibi teknolojik ilerlemeler arzn artmasna ve arz erisinin saa kaymasna sebep olarak dengede olan bir piyasada denge fiyatn azalmasna ve denge miktarn artmasna sebep olur. Daha ncede bahsedildii gibi tarmsal rnlerin talebi ve arz inelastiktir. Varsayalm ki buday piyasas aadaki grafikte (ekil 3.15) grld gibi dengede ve denge fiyat 3 ve denge miktar ise 100 birim olsun. Buday arzn pozitif ynde etkileyecek yeni ve daha verimli bir tohum kefi, gbrenin tarmda kullanlmas, makinelemenin tarmda youn bir ekilde kullanlmas gibi teknolojik bir gelime veri kaynaklarla (girdilerle) daha fazla buday retilmesine yol aacak ve arz erisinin saa kaymasna neden olacaktr (Arz2). Arz erisinin saa kaymas denge miktarn arttrrken (110 Birim) denge fiyatnda ise (1) azalmaya sebep olacaktr. Sonuta iftiler daha fazla buday retirken bu rn daha dk fiyattan satacaktr. Peki, bu durumda buday satndan elde edilecek toplam sat geliri (hslat) ne olacaktr? Talep esneklii konusundan hatrlanaca gibi, talebin inelastik olmas durumunda fiyattaki azalmalar toplam gelirde azalmaya sebep olur. rnek grafikte fiyat 3 lira iken toplam gelir 300 lira iken, teknolojik ilerleme sonucunda fiyat 1 liraya dm ve talebin inelastik olmas nedeniyle toplam gelir ise 110 liraya azalmtr. rnekten kacak temel karmlar unlardr: Tarmsal rnlerdeki teknolojik ilerlemeler rekabeti piyasalar olan tarmsal rnlerin arznn artmasna sebep olur. Arzn artmas veri talep altnda tarmsal rn fiyatlarnn azalmasna sebep olur. nelastik talebe sahip olan mallarn fiyatlarndaki azallar o mallar retenlerin toplam gelirlerinde azalmaya sebep olur. Bu gelime rekabeti piyasalarda rn reten iftilerin gelirinde azalmaya ve ticaret hadlerinin iftiler aleyhine almasna sebep olur. Nisbi (greceli) durumu ktleen iftiler kyden kente ger.
68
ekil 3.15 Tarmsal rnlerin Arznn Teknolojik lerlemeler Sonucunda Artmas ve iftilerin Toplam Gelirindeki Gelimeler
ktisada Giri-I
P(
) Arz1
Arz2
Talep 100 110 Q (Miktar (Birim))
SIRA SZDE
SIRA SZDE Tarmdaki teknolojik ilerlemelerin devam edecei varsaymnda kyden kente gn duracan beklemek sizce yanlgmdr?
DNEL OPEC Petrol M Ksntlar Trkiyenin Petrol Faturasn Nasl Etkiler? S O R U Birinci uygulamada olduu gibi petrolnde ksa dnemde arz ve talebi inelastiktir. Dnya petrol piyasasnda bireysel olarak her ne kadar ok sayda retici mevcut ise de bu reticilerin nemli olan birou birleerek OPEC petrol kartelini olutuDKKAT rup tekel olarak hareket etmektedir. OPEC petrol retim miktarn azaltp artrmakta, yani petrol arzn ortaklarnn karlar dorultusunda dzenlemektedir. Peki, SIRA SZDE OPEC petrol ksntsna giderse bu gelime OPEC kartel yelerinin petrol gelirlerini ve Trkiye gibi petrol retemeyen ama tketicisi olan lkelerin petrol ve enerji giderlerini AMALARIMIZ Bu sorunun cevab yine esneklik ile ilgilidir. nasl etkiler? Petrol piyasas dengede iken (denge fiyat hampetrol iin litre bana 1 ve denge miktar ise 110 Birim) OPECin ksntya gitmesi petrol arzn azaltr ve arz erisinin sola kaymasna sebep olur (Arz2). Bu gelime denge fiyat artrrken K T A P (3), denge miktarn azalmasna (100 Birim) sebep olur. Petrol arz ve talebinin ksa dnemde inelastik olmas dolaysyla ve talebin inelastik olmas durumunda fiyattaki artlarn Z Y O N hslat artrmas kural gereince, petrol fiyatlarndaki arT E L E V toplam t retici-satclarn toplam sat gelirlerini artrrken Trkiye benzeri lkelerin petrol ve enerji faturalarnn artmasna sebep olur. rnek durum, ekil 3.16da grlmektedir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
69
rnekte Trkiyenin balang petrol harcamalar faturas 110 lira iken arzdaki azalmalar fiyatn artmas nedeniyle faturann 300 liraya kmasna sebep olmutur.
ekil 3.16
P( ) Arz2
Arz1
Petrol Arzndaki Azallar Sonucu Trkiye gibi Petrol retmeyen lkelerin Enerji Harcamalar
Talep 100 110 Q (Miktar (Birim))
Neden AVMlerde Hep Fiyat ndirimleri Olur? Tketicileri ok mu Seviyorlar?

Al-Veri Merkezlerine gittiimizde genelde nl markalarn rnlerinin satldn grrz. Bu mal ve hizmetlerin genel zellii bu mallarn esnek talebe sahip olmas ve bu mal piyasalarnn tam rekabeti deil de eksik rekabet piyasalar olmalardr. Eksik rekabet piyasalarnda firmalarn kar karya olduklar talep erileri negatif eimlidir. Talep esneklii-toplam gelir ilikisi konusundan hatrlanaca gibi, talebin esnek olduu durumda fiyattaki indirimler toplam gelirin artmasna sebep olur. AVMlerdeki rnlerin talebini esnek olmas bu firmalarn nce yksek fiyattan mal satmaya balamalarn ve daha sonra da fiyat farkllatrmasna giderek indirimlere gitmesine sebep olur. Bu fiyat stratejisi bu firmalarn esneklik dolaysyla toplam gelirlerinin artmasna ve tketici rantnn tketicilerden bu firmalara transferine sebep olur. Bundan dolay AVMlerdeki firmalarn indirimlere gitmesi tketicilere olan sevdalarndan deil kendi toplam gelirlerini artrma isteklerinden kaynaklanr.
Neden Devlet Hep Benzin, Doalgaz, Sigara ve Alkol Gibi rnlerin Vergi Oranlarn veya Fiyatlarn Artrr?
Bu rnlerin genel zellii talep esnekliklerinin kk olmas ve tketiciler iin zorunlu ihtiya mallar olmalardr. Talebin inelastik olmas durumunda fiyattaki artlar toplam geliri (hslat) artrr. Bu vergi geliri toplayan ve btesinin gelir kalemi-
70
ktisada Giri-I
ni artrmak isteyen devlet iin vergi gelirlerinin artmas demektir. Bu anlamda devletin lkemizde hep benzin, doalgaz, sigara ve alkol ve GSM hizmetlerinin KDV, TV vb. vergi oranlarn artrmasnn sebebi bu rnlerin talep esnekliklerinin dk olmas ve fiyatlarnn artmasnn vergi gelirlerinin artmasna sebep olmasdr.
Vergi Yk Kime Yklenir?

Vergi kime yklenirse yklensin; piyasa hacmini daraltarak tketicilerin dedikleri fiyat ile reticilerin eline geen fiyat arasnda bir farkn olumasna ve sonu olarak hem retici ve hem de tketicilerin refahnda azalmalara sebep olur. Mademki vergi hem retici hem de tketicileri negatif ynde etkiliyor, vergi yk hangi tarafn omzuna daha fazla biner? Vergi yknn byk ksmnn reticiler mi yoksa tketiciler tarafndan m yklenecei esneklik tarafndan belirlenir. Teorik ve pratik anlamda hangi tarafn esneklii daha dk ise o taraf vergi yknden daha fazla etkilenir. Talebin esnek arzn ise inelastik olduu durumda vergi yknn ounu reticiler yklenir (der). Tam tersine talebin inelastik ve arzn esnek olduu durumda ise vergi yknn ounu tketiciler der.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Devletin yatSIRA SZDE alm satmndan vergi almaya baladn ve verginin alclar tarafndan deneceini ve yat piyasasnda talebin ok esnek, arzn ise inelastik olduunu varsayalm. Bu durumda verginin yknn zengin yat alclarna m yoksa yat retiminde alan iilere D ELM mi ykleneceiniNbeklersiniz?
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
71
zet
A M A
Esnekliin neden hesaplandn bilmek ve Taleple ilgili esneklik kavramlarn tanmlayabilmek Esnekliin llmesi piyasa dengesinde deiiklie sebep olacak faktrlerdeki deimelerin, dengede ne kadar deiiklie sebep olaca, zelliklede bireylerin bir maln fiyatnda ve/ya fiyat d deiimlere yzde olarak ne kadar reaksiyon gstereceini nicel olarak grmemizi salar. Ayrca esneklik sayesinde fiyat deimeleri durumunda piyasa dengesinde meydana gelecek deimeler konusunda standart bir l birimi salanm olur. Genel anlamda esneklik tketici ve reticilerin piyasa koullarndaki deimelere ne kadar tepki gstereceklerini ifade eden bir l birimidir. Talebin fiyat esneklii ya da talep esneklii fiyattaki yzde deiimlere tketicinin maln talep edilecek miktarnda ne kadar deiiklikle tepki gstereceini ortaya koyan katsaydr ve talep edilen miktardaki yzde deiimin maln fiyatndaki yzde deiime oran olarak ifade edilir. Talep esnekliinin iareti talep kanunundan dolay her zaman eksidir. Talebin gelir esneklii gelirdeki deime durumunda tketicinin talep edecei mal miktarnn ne kadar deieceini gsterir. Talebin gelir esneklii normal mallar iin pozitif, dk mallar iin ise negatiftir. apraz talep (fiyat) esneklii Y malnn fiyatndaki yzde deimenin X malnn talep edilen miktarnda ne kadarlk deimeye sebep olacan gsteren bir katsaydr. kame mallar iin apraz fiyat esneklii pozitif, tamamlayc mallar iin apraz talep esneklii ise negatiftir. Talebin Fiyat Esnekliini Etkileyen Faktrleri bilmek ve Gncel yaamla ilgili konulara uygulayabilmek Bir maln esnek veya inelastik bir talebe sahip olmasn birok faktr belirler. Bireylerin istek ve arzular ekonomik, sosyal ve psikolojik faktrler tarafndan etkilenir. Talep esnekliini etkileyen temel faktrler mal ve hizmetlerin; tketiciler iin zorunlu ihtiya veya lks mal olup olmadklar, yakn ikamelerinin var olup olmad, piyasann nasl tanmland ve zaman tarafndan belirlenir. Lx mallar zorunlu ihtiya mallara gre daha esnek talebe sahiptir.
Yakn ikamesi olan mallarn talebi tketicinin fiyat artlar durumunda alternatif malalara ynelebilecek olmas nedeniyle yakn ikamesi olmayan mallara gre daha esnektir. Dar anlamda tanmlanan piyasalardaki mallarn talebi geni anlamda tanmlanan piyasalara gre daha esnektir. Bunun nedeni dar anlamda tanmlanan mallarn yakn ikamelerinin olmas ve bu mallarn fiyatlarndaki artlarn tketiciler tarafndan yakn ikamelerinin kullanlmas yoluyla karlanmasndandr. Mallarn talebi uzun dnemde ksa dneme gre daha esnektir. Arz esnekliini ve etkileyen faktrleri aklayabilmek Arz esneklii fiyattaki yzde deiimlerin arz edilecek mal miktarnda meydana getirecei yzde deiimin ne kadar olacan gsterir ve iareti arz kanunundan dolay pozitiftir. retim faktrlerinin mevcudiyeti, teknoloji ve zaman arz esnekliini etkileyen temel faktrlerdir. Arz esneklii uzun dnemde ksa dneme gre daha byktr. Esneklik konusunda teorik bilgilerini gncel yaamda uygulamaya dkebilmek dnyasnda, tarmda, sanayide ve hizmet sektrlerinde mal ve hizmet reten tm firmalar fiyat politikalarn belirlerken retip satmak istedikleri mal ve hizmetlerin arz ve talep esnekliklerine bakarak karar vermek zorundadrlar. Tekel gc olan firmalarn fiyat farkllatrmasna gitmesi, rn farkllatrmalar hep esneklikle ilgili kararlardr. nki esneklik ile toplam sat gelirleri arasnda iliki mevcuttur. Firmalar haricinde talep esnekliini gz nnde bulunduran maliye bakanl bata olamk zere devlet kurumlar ve OPEC gibi enerji kartelleride mevcuttur. Kyden kente g, OPEC petrol ksntlar, tekelci firmalarn fiyat indirim politikalar, devletin vergi uygulamalar talep esnekliinin uygulama alanlarndan bazlardr. Bilinmesi gereken temel kural: talebin esnek olmas durumunda fiyat indirimleri, inelastik olmas durumunda ise fiyat artlar toplam gelirin artmasna sebep olur.
A M A
A M A
A M A
72
ktisada Giri-I
Kendimizi Snayalm
1. Talebin fiyat esneklii yardmyla aadakilerden hangisinin lm yaplr? a. Bir maln fiyatndaki yzde deiiklie tketicinin verecei yzde tepkisi b. Ek tketicinin piyasaya girmesiyle talepte meydana gelen art c. Gelir art sonucunda tketicinin ne kadar daha mal talep edecei d. Talebin fiyat d belirleyicilerinden birinde meydana gelen deiimler sonucu talepte meydana gelecek deime e. Tketicilerin beklentilerindeki deimelerin etkileri 2. Bir mal zorunlu bir mal ise, bu mal iin talep a. Esnektir b. Sonsuz esnektir c. Birim esnektir d. nelastiktir e. Esneklik deeri bilinemez 3. Bir mala olan talebin esneklii aadaki durumlardan hangisinde daha az olur? a. reticiler istenilen miktarda mal retmeye hazr ise b. Dnlen zaman dilimi uzunsa c. Maln ikamesi yoksa d. Mal lks mal ise e. Piyasa dar anlamda tanmlanm ise 4. Damla Sakzn fiyat 50 Kuru iken, talep edilen miktar gnlk 400 pakettir. Fiyat 40 kurua indiinde, talep edilen miktar 600 pakete kmaktadr. Bu bilgiler nda orta nokta esneklik hesaplama metodu kullanarak sakzn talebinin fiyat esneklii; a. Sfr Esnektir b. nelastiktir c. Birim esnektir. d. Esnektir e. Sonsuz (tam) esnektir 5. Aadakilerden hangisi bir maln talep esnekliini etkileyen faktrlerden biri deildir? a. Zaman b. Fiyat c. Maln tketici iin zorunlu olup olmad d. Maln ikamelerinin olup olmad e. Piyasann nasl tanmland 6. Negatif eimli dorusal bir talep erisinde hangi fiyat-miktar bileeninde toplam gelir maksimum olur? a. Talep erisinin orta noktasnda b. Talep erisinin orta noktasna gre sa alt ksmndaki blgedeki bir noktada c. Talep erisinin orta noktasna gre sol st ksmndaki blgedeki bir noktada d. Talep erisinin yatay ekseni kestii noktada e. Talep erisinin dikey ekseni kestii noktada 7. Talebin inelastik olduu durumda fiyattaki bir azal nasl sonular verir? a. Toplam gelirde bir art olur b. Toplam gelirde azal olur c. Toplam gelirde deiiklik olmaz d. ok sayda retici piyasadan ekilir e. ok sayda reticinin piyasaya girmesine sebep olur 8. Aadakilerden hangisi Arz esnekliini etkileyen faktrlerden birisidir? a. Tketici geliri b. Maln tketici iin zorunlu olup olmad c. Maln ikamelerinin olup olmad d. Piyasann nasl tanmland e. Teknolojik deimeler 9. Daha nce tek fiyat politikas uygulayan ALO telefon irketi, hafta ii gndz telefon hizmetinin talebinin inelastik ve gece telefon hizmetlerinin ise esnek talebe sahip olduunu saptamtr. Nasl bir fiyatlama stratejisi bu irketin toplam gelirini maksimize eder? a. Gndz tarifesini sabit tutup, gece tarifesini artrarak b. Gndz tarifesini sabit tutup, gece tarifesini azaltarak c. Gndz tarifesini artrp, gece tarifesini azaltarak d. Gndz tarifesini artrp, gece tarifesini sabit tutarak e. Her iki tarifede de arta giderek 10. Vergi gelirlerini artrmak iin Devlet hangi tr mallarn vergi oranlarnda art yapmaldr? a. Arz esnek olan mallarn b. Arz inelastik olan mallarn c. Talebi esnek olan mallarn d. Talebi inelastik olan mallarn e. Lks mallarn
73

1. a 2. d Yantnz yanl ise Talebin Fiyat Esneklii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Talebin Fiyat Esnekliini Etkileyen Faktrler ve mal zorunlumu yoksa lks m konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Talebin Fiyat Esnekliini Etkileyen Faktrler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Talebin Fiyat Esnekliinin hesaplanmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Talebin Fiyat Esnekliini Etkileyen Faktrler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dorusal Talep Dorusu ve Esneklik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Talep Esneklii Toplam Gelir likisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Arz Esnekliini Etkileyen Faktrler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Talep Esneklii Toplam Gelir likisi ve Esneklik Uygulamalar konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Talep Esneklii Toplam Gelir likisi ve Esneklik Uygulamalar konularn yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Bir tketicinin bir maldan ne kadar talep edeceini belirleyen faktrler maln fiyatnda, tketici gelirinde, ilgili mallarn fiyatlarndaki, zevk ve tercihlerdeki ve tketicinin beklentilerdeki deimelerdir. Sra Sizde 2 a. Elma nsline gre daha esnek talebe sahiptir. nslin eker hastalar iin zorunlu bir maldr ve ayn zamanda yakn ve uzak ikamesi yoktur. Bu sebeple inelastic talebe sahiptir. Elmann ise yakn ikamelerin olmas talebinin esnek olmasna sebep olur. b. Mallarn talebi uzun dnemde ksa dneme gre daha esnektir. Bu nedenle doal gaz bir ylda, doal gaz bir aya gre daha esnek talebe sahip olacaktr. Sra Sizde 3 Toplam sat hslatn artrmak iin esnek talebe sahip olan ocuklarn bilet fiyatlarnda azaltmaya, inelastik talebe sahip olan yetikinlerin ise bilet fiyatlarnn artrlmasn tavsiye ederim. Sra Sizde 4 Bulgur genel anlamda dk mal olarak kabul edilir. Gelir artlar dk mallarn talebinin azalmasna sebep olur. Bu nedenle dk mal olan bulgur iin talebin gelir esneklii negatiftir. Sra Sizde 5 Tarm sektrnde retilen rnlerin hem arz ve hemde talepleri inelastiktir. Tarm sektrn etkileyecek teknolojik ilerlemeler very girdilerle bu mallarn arznn artmasna ve sonu olarak denge fiyatlarn azalmasna sebep olur. Talebin inelastik olduu mallar iin fiyattaki azalmalar toplam gelirde azalmalara sebep olur. Bu sebeple iftilerin gelirleri teknolojik gelimeler durumunda azalr. Bu da bize kyden kente gn sreceini gsterir. Sra Sizde 6 Vergi kime yklenirse yklensin vergi yknn byk ksm piyasada inelastik olan tarafa yklenir. Soruda arz erisi inelastik olduuna gre vergi yknn ou reticiler tarafndan yklenecek ve bu da yat retiminde alan iileri olumsuz ynde etkileyecektir.
3. c
4. d
5. b
6. a 7. b 8. e 9. c
10. d
74
ktisada Giri-I
Arnold, Roger A. (2008). Economics, South-Western Cengage Larning, Mason, Ohio. Ayers, Ronald M., Collinge Robert A.(2005). Economics, Pearson Education, Inc., New Jersey. Baumal, William J., Blinder, Alan S. (2011). Economics, South-Western Cengage Larning, Mason, Ohio. Browning, Edgar K., Zupan, Mark A. (1999). Microeconomic Theory and Applications, 6th Ed., Addison-Vesley, Reading MA, Menlo Park, CA, New York Case, Karl E., Fair, Ray C. ve Oster, Sharon M. (2012), Principles of Ecoomics, Pearson ducation, Inc., Boston. Hirshleifer, Jack, Hirshleifer, David. (1998). Price Theory and Applications, 6th. Ed., Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey Krugman, Paul, Wells, Robin. (2010). Mikro ktisat, Trkeye eviri, Editrler: Saym Ik ve Dierleri, Palme Yaynclk, Ankara. Macconnell, Campbell R., Brue, Stanley L.,ve Flynn, Sean M. (2012). Microeconomics, MacGraw-Hill/Irwin, New York. Mankiw, Gregory N. (2012), Principles of Ecoomics, South-Western Cengage Larning Mason, Ohio. Miller, Roger LeRoy. (2012), Economics Today, The Micro View, Addison-Wesley, Boston. Parkin, Michael. (2012). Microeconomics, Pearson Education, Boston. Trkay, Orhan. (2001). Mikro ktisat Teorisi, Geniletilmi 10. Bask, maj Yaynclk, Ankara. nsal, Erdal M. (2010), Mikro ktisat, maj Yaynclk, Ankara. Welch, Patrick J., Welch, Gerry F. (2010), Economics, Theory&Practice, John Wiley & Sons, Inc.,USA. Yiitba, ehabettin, Uysal, Doan. (2009). Mikro ktisadi Analiz, izgi Kitapevi, Konya.
4
Amalarmz

KTSADA GR-I
Bu niteyi tamamladktan sonra; Ne, ne kadar, nasl, kim ve kimin iin sorularn yantlayacak biimde retim ve tketim ileminde karar mekanizmalarn aklayabilecek, Toplam, marjinal fayda ve fiyat kavramlar yardmyla tketicinin piyasada nasl davrandn betimleyebilecek, Tketicilerin karar almada en yksek fayda ilkesini nasl kullandklarn ve bunun ne anlamda rasyonel davran olduunu aklayabilecek, retim, firma ve retim faktrleri kavramlarn aklayarak retim fonksiyonunu betimleyebilecek, Ekonomide etkin retim dzeyini aklayabilmek iin ktlk, tercih ve retim faktr kavramlarn bir arada deerlendirebilecek, Ksa ve uzun dnem ayrm ile ksa dnem firma davrann ve uzun dnem karar verme srecini aklayabilecek bilgi ve beceriler sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Toplam fayda Marjinal fayda Azalan marjinal fayda ilkesi Tketici dengesi retim faktrleri retim ve firma retim fonksiyonu Toplam, marjinal ve ortalama fiziki rn Azalan verimler yasas
indekiler
Tketici ve retici Tercihlerinin Temelleri GR TKETC DENGES RETC TERCH VE KARARLARI
ktisada Giri-I
Tketici ve retici Tercihlerinin Temelleri

GR
Ktlk beraberinde tercih sorununu da yaratr. nk tm isteklerimizi karlamadaki glk bizi snrl kaynaklarmz en iyi ekilde nasl kullanabileceimiz konusunda seim yapmaya zorlamaktadr. yle ki, bu zorunluluk, iktisadn bir tercih bilimi olarak adlandrlmasna neden olmaktadr. Buna gre iktisat, ekonomik birimlerin yapt tercihleri aklamak ve tercihleri etkileyen durumlar deitiinde nelerin olabileceini ngrmektedir. Tercih yaparken, tketici ve retici iin benzer kavram ve kurallar kullanlr. Tketici iin fayda ve fiyat kavramlar nemli iken retici iin hasla, kr ve maliyet kavramlar nemlidir. Ama bu kavramlar birbirinden mantksal kurguda uzak kavramlar deildir. Tm ekonomik birimler yapacaklar tercihlerde en ok fayda (kr) saladklar mal ve hizmetlere yneleceklerdir. Bu mal ve hizmetleri mmkn olabildiince en dk maliyetle elde etmeye (satn alma ya da retme) alarak, elde ettikleri net fayday(kr) en yksek dzeye karma abas iinde olacaklardr.
Rasyonel Davran
ktisadi dnme tarznn temel ilkesi karar alclarn rasyonel davrandklar ilkesidir. Karar birimleri kendilerine belirli bir ama veya hedef belirler ve bu amaca ulamak iin de tercihlerini yaparlar. Bu nedenle kendi karlarna gre hareket etmektedirler. rnein, tketici asndan ele alndnda ama; elde edilen fayday veya refah maksimize etmektir. Burada tketici iin rasyonel davran, elde etmeyi bekledii fayday en yksek dzeye kartacak tercihleri yapmasdr. rnein, bir tketici X markas ve Y markas arasnda tercih yapmak durumunda kaldnda (dier koullar sabitken) tercihini ucuz olan X maln semek eklinde kullanmaldr. Rasyonel davran, tketicilerin hibir zaman yanl karar vermeyecekleri anlamna da gelmemektedir. Tketici yeni piyasaya srlm veya kalitesi iyiletirilmi pahal olan Y markasn deneyebilir ve sonuta yanl bir tercihte bulunduunu anlayabilir. Bu trden denemeler tketicinin rasyonel olmayan bir tercih yapt anlamna gelmez. Ancak tketicinin X markasnn Y markasna gre daha stn olduunu belirledikten sonra Y markasn satn almaya devam etmesi, rasyonel olmayan (irrasyonel) bir tercih olacaktr. Benzer ekilde reticiler de kendi karlar dorultusunda tercih yaparlar. Tketiciler fayda ve refah maksimizasyonu yapmaya alrlarken reticiler de krla-
78
ktisada Giri-I
Rasyonel davran, bir iktisadi birimin tercih yapmas veya karar almas gerektiinde, kendi hedefine uygun biimde hareket etmesidir.
rn maksimize etmeye alrlar. Burada kr bir rnn satndan elde edilen kazan ile bunu retmek iin katlanlan maliyet arasndaki pozitif farktr. rnein bir ayakkabc 100 liraya mal olan bir izmeyi 120 liraya satarsa 20 lira kr elde eder. Kr maksimizasyonu amacnn bir sonucu reticinin, retimi gerekletirmek iin mmkn olan en az kayna kullanma eilimine sahip olaca eklinde ifade edilebilir. Gerekli olandan daha fazla kaynak kullanmak retimin maliyetini arttracak ve sonuta kr azalacaktr. Bu da retici asndan rasyonel olmayan bir davrantr.
Karar Alma
ktisadi dnme tarz, kararlarn nasl alndna ilikin baz varsaymlar da ierir. ktisatlar karar alnrken bir eylemin olas yarar ve maliyetlerinin gz nne alndn kabul ederler. rnein, bol kalorili bir akam yemeinin yenmesi konusunda tketiciler, olas yarar (gzel ve leziz bir yemek yemek gibi) ile maliyetleri (kolesterol ve kilo problemi) karlatrrlar. Eer bu akam yemeinin yararlar maliyetlerini karlyorsa tketici bu yemei yiyecektir. Aksine kilo ve kolesterol sorunu olan bir tketici ise, bol kalorili yemeklerden uzak durmaya alacak ve daha hafif yiyecekleri tercih edecektir. Maliyetler ve yararlar kiiden kiiye farkllk gsterdii iin kararlar da farkllk gsterebilir. rnein, baka bir ehirdeki bir niversitede ders vermek zere kentin ehirleraras otobs terminaline gelen bir profesr dnelim. Bu profesr bir taksiye binerek abucak niversiteye ulaabilir veya bir toplu tama aracna binerek ayn yere daha uzun srede ulaabilir. Kiinin bunlardan hangisini seecei elde edilen yarar (tasarruf edilen zaman) ile katlanlan maliyete (denen daha yksek bedel) bal olarak belirlenecektir. Byle bir durumda herkesin ayn sonuca ulamas sz konusu deildir. rnein, ayn otobs terminaline ailesini ziyaret etmekten dnen bir rencinin kald yurda ulaabilmek iin toplu tama aracn tercih edeceini syleyebiliriz. nk rneimizdeki profesrn katland yksek maliyeti dersi bekleyen rencilere yanstma olasl mevcutken, rencinin byle bir problemi yoktur. Dolaysyla rencinin tercihleri ile karlatrldnda, profesrn taksiyi tercih etmesi daha byk bir olaslktr. Karar alma srecinin bu zellii nedeni ile elde edilen yararlarda veya katlanlan maliyetlerde meydana gelecek bir deime, tercihleri de etkileyecektir. rnein, taksi tama cretlerinde ciddi bir d yaanrken alternatiflerin fiyatnda bir deiiklik olmazsa daha ok karar alma biriminin taksiyi tercih edeceini sylemek mmkndr. Grld gibi ekonomik birimlerin olas davranlarn ngrebilmek mmkn olmaktadr. Bu durum, insan davranlarn incelemede ve maliyetlerle elde edilen yarar deitiren gelimelerin sonularn ngrmede iktisatlara nemli bir g vermektedir.
Marjinal Analiz
Marjinal analiz, mevcut koullar deitii zaman yeni durumun ne olacann incelenmesidir.
ktisadi dnme tarz, marjinal analiz adn verdiimiz bir analiz yntemini de kapsar. Marjinal analiz, mevcut koullar deitiinde ortaya kacak yeni durumun nasl deitiinin incelenmesidir. rnein, bir renci iktisat almak iin haftada 5 saat yerine 6 saat ayrmaya karar verdiinde marjinal analize gre hareket ediyor demektir. Hemen anlayacanz gibi, iktisat almaya ilave bir saat ayrlmasnn salayaca fayda (snavlarda daha yksek bir not alma) bunun getirecei maliyeti (televizyon izlemeye daha az zaman ayrma, daha az uyuma, daha az dinlenme gibi) amaktadr.
4. nite - Tketici ve retici Tercihlerinin Temelleri
79
Sadece tketiciler deil, reticiler de karar alrken marjinal analize bal kalarak hareket ederler. rnein, bir retici firma daha ok ii altrdnda retiminin ne kadar artacana bakar. Bu srete retici daha ok ii kullandnda retim maliyetlerinin ne kadar artaca ve dolaysyla krnn ne kadar artaca veya azalaca ile ilgilenir. Dikkat edilirse retici, mevcut durumda meydana gelecek deimelerin sonularn gz nne alarak karar vermektedir. Karar verme sreci ounlukla deimelerle ilgili olduu iin marjinal analiz iktisadi dnme tarznda nemli bir paya sahiptir.
TKETC DENGES Tercih ve Fayda

Tketiciler kendilerine en yararl (faydal) olan seme abas ya da elde edilen fayday en yksek dzeye kartma (fayda maksimizasyonu) gayretindedirler. Fayda, bireyin tketilen mal ve hizmetten elde edecei memnuniyettir. Gerek yaamda kiinin elde edecei memnuniyetin ya da faydann llp llemeyecei iktisatlar arasnda tartma konusu oluturmutur. Tartmaya taraf olanlardan bir ksm, faydann llebileceini ne srmlerdir. Fayday lmek iin util ad verilen bir birim ya da dorudan paray kullanmlardr. Bu gruba kardinalistler denilmektedir. Dier tarafta ise faydann llemeyeceini ve yalnzca sralanabileceini ileri sren ordinalistler vardr. Bunlara gre, insanlar bir mal dierinden daha ok beendiklerini syleyebilirler; ancak ne kadar daha fazla fayda elde ettiklerini syleyemezler. Biz bu tartmalara girmeden aklamalarmz kardinalist yaklam erevesinde srdreceiz.
Fayda, bireyin tketilen mal ve hizmetten elde edecei memnuniyettir.
Toplam ve Marjinal Fayda

Belirli bir dnemde, bireyin dier mal ve hizmet tketimleri sabit iken, bir maln eitli miktarlarnn tketilmesi sonucu ulalan tatmin dzeyi toplam fayda olarak tanmlanr ve TU harfleriyle ifade edilir. Dier bir ifadeyle toplam fayda, bir kiinin mal ve hizmet tketiminden ald yarar veya tatmin toplamdr. Fayda birimi olarak util kullanldnda, toplam fayda fonksiyonu, bu maln tketilen miktarna saylar verilerek oluturulur. rnein akam yemeinden sonra iilen ay dnelim. tiiniz ilk bardak aydan 20 birim fayda saladnz dnyorsunuz, ikinci bardak itiinizde toplam faydanz 34 birime, nc bardaktan sonra 43 birime ykseliyor. Drdnc bardak ay itiinizde toplam faydanz 47 birim oluyor. Grld gibi, ilk drt bardak ay tketene kadar tketim ile toplam fayda arasnda pozitif iliki sz konusudur. Beinci bardak ay itiinizde ise toplam faydanz 47 birimde kalmaktadr. Bu nokta artk daha fazla ay imek ile daha fazla fayda salanamayaca anlamn tar. Buna ramen altnc bardak ay tketirseniz toplam faydanz azalarak 42 birime dmektedir. Grld gibi, beinci bardak ay imek size ilave fayda salamam ve toplam faydanz deimemitir. Ancak bir sonraki yani altnc bardak ay midenizde sknt yaratm ve toplam faydanz bu yzden biraz azalmtr. Tm bu gelimeleri aadaki tablodan izlemek mmkndr.
80
Tablo 4.1 Toplam ve Marjinal Fayda
ktisada Giri-I
ilen ay (bardak) Miktar 0 1 2 3 4 5 6
Toplam Fayda (TU) 0 20 34 43 47 47 42
Marjinal Fayda (MU)
20 14 9 4 0 -5
Marjinal fayda, belirli bir dnemde bir maldan bir birim daha fazla tketilmesi sonucu toplam faydada meydana gelen ek deimedir.
Marjinal fayda ise, belirli bir zaman diliminde bir maldan (rneimizdeki aydan) bir birim daha fazla tketilmesi sonucunda toplam faydada meydana gelen deime olarak tanmlanr. Ksaca ilave tketilen birimin salad fayda marjinal fayda olup MU harfleriyle gsterilir. Herhangi bir X mal iin marjinal fayda (MUx), toplam faydadaki deimenin tketim miktarndaki deimeye oran olarak veya toplam fayda fonksiyonunun eimi eklinde formle edilir: MUx = (TUx/Qx) Yukardaki eitlikte TUx terimi X malnn toplam faydasndaki deimeyi, Qx ise tketilen X mal miktarndaki deimeyi ifade etmektedir. rneimizde ilk bardak ay ile ikinci arasndaki toplam faydadaki deime (TU = TU2 - TU1 eklindeki hesaplama gerei) 14 birimdir. Miktardaki deime ise (Q = Q2 -Q1 eklindeki hesaplama gerei) bir birim olduuna gre marjinal fayda u ekilde hesaplanr: MUay1,2 = (TU1,2/Q1,2) = [(TU2 -TU1)/(Q2 - Q1)] = (14/1) = 14 Tablo 4.1i dikkatle incelersek, ay tketimi ile elde edilen toplam fayda belirli bir dzeye kadar her ilave bardak ile artmaktadr. Ancak bu art azalarak devam etmektedir. Hatta toplam fayda en yksek dzeye ulatktan sonra ilave bardak ay tketiminin toplam faydaya katks negatif deer almaktadr. Dolaysyla tketici gittike azalan bir marjinal fayda dzeyi ile kar karyadr. Azalan marjinal fayda, bir maln ilave miktarlar tketildike elde edilecek marjinal faydann gittike azalaca ve belirli bir tketim miktarnda sfra decei ilkesidir. Azalan marjinal fayda ilkesi karar alma mekanizmasnn nemli faktrlerinden biridir. Tketiciler satn aldklar ya da sahip olduklar mal ya da hizmet iin tek bir kullanm amac gtmyor olabilirler. Bu durumda da sahip olduklar maln kullanm alanlarn ncelik srasna koyarlar. Eer ktlk problemi etkin ise, rasyonel davranacak bir tketici en fazla ncelii olan ihtiya ve veya isteini gidermek isteyecektir. Eer kullanm alanlar birbirini tamamlayc zellik deil de birbirine rakip zellik tayor ise, ncelii olan bir alanda sahip olunan mal kullanmn arttrmak, artk bu alann ncelik deerini azaltacaktr. Bu da marjinal karar almann bir gereidir. Azalan marjinal fayda ilkesinin, iktisat yaznnda ok temel ve nemli bir yer tutan su-elmas paradoksunu aklayabildii kabul edilir. Biliyoruz ki, insan hayat suya bamldr. Susuz geirilecek en fazla yedi gn, insan yaamnn sonlanmasna yol aacaktr. Yani su insan yaam iin zorunlu bir ihtiyatr ve tketilmesi gerek bir mal olarak kabul edildiinde zorunlu bir ncelie sahiptir. Ancak elmas, t-
Azalan marjinal fayda, bir maln ilave miktarlar tketildike bu tketimin salayaca ek faydann (marjinal faydann) giderek azalaca ilkesidir.
81
ketilmediinde en azndan insann fiziksel saln bozacak bir mal deildir. Tm dnyada lks tketim denilince akla gelen ilk eylerden bir tanesidir elmas. Tm bunlara ramen su ve elmasn fiyatlar kyaslandnda, yaamda aldklar neminin derecesinin tersi bir durum sz konusudur. Suyun fiyat ucuzken, elmasn fiyat olduka pahaldr.
ekil 4.1
TU 60 50 40 30 20 10 0 1 MU 25 20 15 10 5 0 -5 -10 Tk. Mik. 1 2 3 4 5 6 2 3 4 5 6 7 Tk. Mik. TU
Azalan Marjinal Fayda ekil 4.1e gre toplam faydann maksimum olduu noktada marjinal fayda sfr olmaktadr.
Marjinal analize gre herhangi bir maln tketim amal belirli bir miktarna sahip olunduunda, nemli olan kullanm alan ya da toplam miktar deil maln marjinal yararlldr. Dnyada Afrikann bir blm hari bir ok insan iin su yeterince ve hatta bazen fazlasyla mevcuttur. Bu durumda bir litre daha fazla ya da az suya sahip olmak tketicinin faydasn belki ok az deitirecek ya da hi deitirmeyecektir. Marjinal yarar asndan deeri ok dk olacaktr. Oysa elmas, arz miktar olarak dnyada ok snrl miktarda olduu iin bir miktarnn daha elde edilmesi ya da kaybolmas marjinal analize gre onu olduka deerli klacaktr. Buradan hemen, her maln fiyat yalnzca marjinal faydasna gre belirlenir yargsna varmak yanl bir deerlendirme olacaktr. Her birey iin her maln marjinal faydas ayn olmayacaktr. Bu durumda ekonomik birimlerin mal ve hizmet alveriinde dikkat ettikleri ey alp ya da sattklar maln greceli marjinal faydas olacaktr. Ekonomik birimlerin ayn mal ya da hizmet iin birbirinden farkl marjinal fayda deerlerine sahip olmalar bu mal ya da hizmet iin piyasa fiyatnn olumasnda nemli bir yer oluturacaktr.
82
ktisada Giri-I
Tketici Dengesi: Fayda Maksimizasyonu

Fayda maksimizasyonu kural, bir mal iin harcanan bir birim parann marjinal faydasn bir baka mala harcanan bir birim parann marjinal faydasna eitleyen mal bileimlerinin tercih edilmesi ile elde edilen faydann maksimum olacan ifade eden kuraldr.
Daha nce de belirttiimiz gibi tketicinin amac, mal ve hizmet tketerek en yksek fayda dzeyini salayan mal bileimlerini semektir. Burada sorun tketicinin hangi miktarlarda mal tketmesi durumunda elde ettii fayday maksimize edeceidir. ktisat teorisi tketicilerin tercihleri asndan gelitirilen bir kural kullanarak bu konuya cevap aramaktadr. Fayda maksimizasyonu kural ad verilen bu kurala gre, tketici bir mal iin harcad parann marjinal faydas bir baka mala harcad parann marjinal faydasna eit olduu mal bileimi tercihi ile fayday maksimize eder. rnein tketicinin yalnzca ay ve brek tkettiini varsayarsak, elde edilecek faydann maksimize edilebilmesi iin aadaki eitliin salanmas gerekir: (Bir Bardak ayn Marjinal Faydas / Bir Bardak ayn Birim Fiyat) = (Bir Dilim Brein Marjinal Faydas / Bir Dilim Brein Birim Fiyat) Harcanan bir birim para iin elde edilen marjinal fayday hesaplayabilmek iin, bu maln marjinal faydasn bu maln her birimi iin harcanan paraya blmemiz gerekecektir. imdi bu eitliin ne anlama geldiini anlayabilmek iin baz varsaymlar yapalm. lki tketicinin gelirinin sabit olduu varsaymdr. te yandan rnek olarak alacamz iki tr maln (yani ayn ve brein) fiyatlarnn sabit kaldn kabul edeceiz. Son olarak biraz nce rendiimiz azalan marjinal fayda kavramnn geerli olduunu unutmamamz gerekir. Yukardaki basitletirici varsaymlar altnda, tketicinin belirli bir zaman dilimi ierisinde (rnein bir ay gibi) ne miktarda ay ve brek tketmesi durumunda fayda maksimizasyonunu gerekletirecei sorusunu incelemeye geebiliriz. Bu amala aada hazrladmz tabloyu kullanacaz. Tabloda tketicimizin haftada 30 liralk gelirini bu iki maln tketimi iin ayrdn, ayn bardann 2, brein diliminin de 4 olduunu kabul edersek, tketicinin tablodaki bileimleri oluturabileceini grrz.
Tablo 4.2 Fayda Maksimizasyonu
Brek (dilim/hafta) 3 4 5 6 7
MUbrek 24 20 16 12 8
ay (bardak/hafta) 1 3 5 7 9
MUay 16 14 12 10 8
Tablo 4.2ye gre tketicimizin bir haftada tketecei drdnc brein marjinal faydas 20dir. Brein dilimi 4 olduuna gre, bu brek iin harcanan lirann marjinal faydas 5 birim olmaktadr. Tketicimiz gelirinin kalan ksm ile barda 2den 7 bardak ay iebilir. Tketilen son bardak ayn marjinal faydas 10 olduuna gre, bu ay iin harcanan lirann marjinal faydas da 5 olmaktadr. Bylece tketici maksimizasyon koulu gereklemi olur. Yani,
83
MU ay P ay Pb rek P ay
MU b rek MU ay =
10 =5 2 =
MU b rek 20 10 =5= = 2 4 Pb rek
20 =5 4
Sonucundan hareketle, tketicimiz haftada 4 dilim brek ve 7 bardak da ay tketerek en yksek fayday salamaktadr. Bu fayda maksimizasyonu yaklamnn ardnda yatan mant daha iyi kavrayabilmek iin, tketicimizin farkl bir kombinasyon oluturmas durumunda ne olacan inceleyelim. rnein tketicimizin 3 dilim brek ve 9 bardak ay tketmeye karar vermesi halinde ne olacan ele alalm. Bu durumda tketilen bree harcanan bir birim parann marjinal faydas,
MU b rek Pb rek = 24 =6 4
olarak bulunur. Tketilen dokuzuncu bardak ay iin harcanan parann marjinal faydas ise
MUay P ay = 8 =4 2
olarak belirlenir. Dikkat edilirse tketicinin haftada 3 dilim brek ve 9 bardak ay tketmesi halinde,
MUay P ay = MU b rek Pb rek
denklii yerine,
MUay P ay < MU b rek Pb rek
eitsizlii gereklemektedir. Buna gre tketicinin brek iin harcad paradan elde ettii marjinal fayda ay iin harcad paradan elde ettii marjinal faydadan byktr. Rasyonel davran gerei, tketici bu durumda elde ettii fayday arttrabilmek amacyla tkettii brek miktarn arttrmaya ve ay miktarn azaltmaya balayacaktr. Brek tketiminin salad para birimi bana ek fayda artt srece, tketici brek tketimini arttracaktr. nk bu sayede toplam faydas artmaktadr. Her iki maln marjinal faydalarnn fiyatlarna oran eitlendiinde tketici maksimum fayday salayacaktr. Tablomuza gre tketici haftada dilimi 4den 4 dilim brek ve barda 2den 7 bardak ay tkettii zaman elde ettii fayday maksimum dzeye kartmaktadr. Zira bu tketim bileiminde marjinal faydalarn fiyatlara oran eitlenmektedir.
84
ktisada Giri-I
Peki, tketici bu noktada durmayp brek tketimini arttrmaya devam eder ve haftada 5 dilim brek, 5 bardak da ay tketmeye balarsa durumu ne olur? ncelikle bu durumda fayda maksimizasyonu art yerine gelmemektedir. nk 5 dilim brek tketiminden elde edilen marjinal faydann brein dilim fiyatna oran
MU b rek Pb rek = 16 =4 4
olarak belirlenirken, 5 bardak ay tketmenin salad marjinal faydann fiyatna oran ise
MUay P ay = 12 =6 2
Tketici dengesi, tketicinin belli artlarda en yksek fayda dzeyini salad durumdur.
olarak hesaplanmaktadr. Dikkat edilirse, bu kez de ayn tketimine harcanan bir birim parann marjinal faydas brek iin hesaplanan marjinal fayday amaktadr. Bu durumda tketici, daha nce yaptnn tersine, ay tketimini arttrarak brek tketimini ksacaktr. Bu aklamalarmza gre, rasyonel davranan tketici kendisine en yksek fayda dzeyini salayan mal bileimini tercih edecektir. Elde edilen toplam faydann maksimum olduu bu tercih bileimi tketici dengesi olarak adlandrlmaktadr. Buna gre tketicinin dengeye gelebilmesi iin gerekli art, her mal iin harcanan son liralarn salad faydalarn birbirine eit olmasdr. Bir fastfood SIRA SZDE restoran zincirinin reklamna gre, haftann belirli gnlerinde belirli saatler arasnda yiyebildiiniz kadar uygulamas yaplmaktadr. Bu kampanyada sz edilen gn ve saatlerde sabit bir cret deyerek yiyebildiiniz kadar fastfood rnn herhangi NELM bir ek bedelDdemeksizin yiyebilirsiniz. Sizce bu tr bir uygulama ile firma ciddi bir zarar riski stlenmekte midir? Amac elde ettii kr maksimum dzeye kartmak olan bir firS O R U mann bu davrann azalan marjinal fayda ilkesi ile aklayabilir misiniz? Dikkat edilirse yukardaki rneimizde tketici snrl (kt) gelir imkanlar ve DKKAT kendisi tarafndan belirlenmeyen piyasa fiyatlar ile ay ve brek tercihleri zerine kararn belirlemitir. Karar aamasnda, gelir miktar, mallarn piyasa fiyatlar, topSIRA fayda lam ve marjinalSZDE ile toplam faydann maksimizasyonu ilkesi tketicinin kulland deikenler olmutur. Gelirin snrl olmas, tketiciyi ay ve brekten oluan satn alabilecei mal kombinasyonunda snrl alternatiflere gtrmtr. HarAMALARIMIZ cayaca her liray kullanrken toplam faydasn en yksee gtrme amacn gz nnde bulundurmutur.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
RETC TERCH VE KARARLARI

Kitabn birinci nitesinde de tanmland gibi, retim, insanlarn ihtiyalarn dolayl ya daTdorudanN karlayacak mal ve hizmetleri ortaya kartma abasdr. reELEVZYO timi gerekletiren ve bunlarn sat konusunda karar veren ekonomik birime firma dendiini de biliyoruz. Firma bir bfe olabilecei gibi, byk bir al veri merkezi ya da fabrika olabilir. Firmalar piyasaya sunaca mal ve hizmetleri retebilN ERNE mek iin bir TtakmT maliyetlere katlanmak zorundadr. Firma krn maksimize etmeye alt iin retimini en az maliyetle gerekletirme abas ierisindedir. Firmann retip, piyasaya srecei rnn miktar, firmann katland maliyetler ve rnn piyasa sat fiyatna gre belirlenir.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
4. nite - Tketici ve retici Tercihlerinin Temelleri S O R U
DNELM
85
S O R U
Kaynaklar (retim faktrleri veya girdiler) denildiinde, mal ve hizmet K K A T D retiminde kullanlan doa ya da insanlar tarafndan salanan tm aralar kastedilmektedir. Bunlar toprak (doal kaynaklar), emek (igc), sermaye ve giriimciliktir.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
retim faaliyeti sonucu elde edilen rn, tketicilere fayda salar. rn, retim faktrlerinin retim srecine katlmasyla elde edilir. Bu sre, sadece retim fakAMALARIMIZ trlerinin maddi anlamda ekil deitirmesi olarak alglanmamaldr. Hammadde veya yar mamullerin retim sreci sonunda eklini deitirerek, yeni bir mamul K T A elde etmek de imalat olarak tanmlanr. Bu tr bir retim ekil faydasP salar. Bir ekonomide temel retim birimi firmadr. Firmalar retim faktrlerini ya da dier adyla girdileri satn alarak, mal ve hizmetleri retmek amacyla bunlar birletirirler. Kullanlan girdilerin miktar, belli bir zaman dilimi T E L E V Z Y O N ierisinde elde edilecek rnn miktarn belirler. Veri teknoloji erevesinde, bir rnn miktarnn artrlmas, girdilerin artrlmasna baldr. Girdiler ile elde edilen rnler arasndaki bu ballk ilikisi retim fonksiyonu ile zetlenmektedir. Belirli bir zaman diliNTERNET minde kullanlan alternatif girdi bileimlerini olas maksimum kt ile ilikilendiren retim fonksiyonu u ekilde formle edilebilir: Q* = f (L, K, T, t) Bu fonksiyona gre, herhangi bir firmann olabilecek maksimum retimi (Q*) kullanlan emek (L), sermaye (K) ve doal kaynaklarn (T) miktarna ve teknoloji (t) dzeyine baldr. Bu nedenle retim miktar bunlarn bir fonksiyonu olacaktr. retim srecinde kullanlan girdiler sabit ve deiken olmak zere iki grupta deerlendirilir. retim srecinde kullanlan baz girdiler rn miktarndaki deime karsnda, belirli bir sre iin, ne artar ne de azalr. Bu girdiler sabit girdiler olarak tanmlanr. Oysa deiken girdiler arzu edilen retim dzeyine bal olarak deiir. Deiken ve sabit girdiler arasnda ayrm yaparken, zamann nemini de vurgulamak gerekir. rnein, imalat yapan bir firma iin bina sabit bir girdidir. nk ksa srede bytmek olanakszdr. Fakat kullanlan emek ve hammadde deiken girdilerdir. Ancak uzun bir zaman dilimi gz nne alndnda, bina geniletilebilir, hatta yenisi ina edilebilir. Dolaysyla uzun dnemde sabit girdiler de deiken girdi olarak nitelendirilir. Firmalarn retim ve retim sreci ile ilgili karar alrken kr maksimizasyonu amacn SIRA SZDE ne kartacan kabul ettik. Bir dier deyile, firmann kr paylaan sahipleri adna, kr maksimizasyonu amac ile ynetileceini varsaydk. Gnmzde byk irketlerin ynetiD NELM mi profesyonel yneticilere devredilmekte ve bu yneticiler de dieralanlar istihdam etmektedirler. Yneticilerin ve dier alanlarn firma sahiplerinin arzulad gibi kr maksimizasyonu amac ile alacaklarndan nasl emin olabiliriz? Yneticiler ve dier aS O R U lanlar kendi karlarn gzeterek firmann krnn azalmasna yol aabilirler mi?
AMALARIMIZ
retim, insanlarn ihtiyalarn dolayl ya da dorudan karlayacak mal K T ve hizmetleri meydana A P getirme abasdr. Firma, retimi gerekletiren ve bunlarn satE V Z Y O N TEL konusunda karar veren ekonomik birimdir. malat, hammadde veya yar mamullerin retimEsreci T NT RNE sonunda eklini deitirerek, yeni bir mamul elde edilmesi srecidir. retim fonksiyonu, belirli bir dnemde kullanlan alternatif girdi bileimlerinin olas maksimum kt ile ilikilendirilmesidir. Sabit girdiler, rn miktarndaki deime karsnda belirli bir sre iin miktar deimeyen girdilerdir. Deiken girdiler, arzu edilen retim dzeyine gre miktar deien girdilerdir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Ksa Dnem
DKKAT
DKKAT
retime ilikin temel kavramlar aklayabilmek iin en kolay yol, retim fonksiyoSIRA SZDE nunda yer alan girdilerden sadece bir tanesinin deiebildii bir sreci incelemektir. ktisadi analizde retim faktrlerinden sadece bir tanesinin deitirilmesine olanak tanyan bu sre ksa dnem olarak adlandrlr. Ksa dnem retim fonksiyoAMALARIMIZ nundaki girdilerden sadece bir tanesinin deiebilecei, dier girdilerin ise sabit
K T A P
SIRA SZDE
Ksa dnem, retim faktrlerinden sadece bir tanesinin deitirilmesine AMALARIMIZ olanak tanyan sredir.
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
86
ktisada Giri-I
kalaca kabul edilmektedir. Konuya ilikin aklamalar yaplrken, retim faktrlerinden sermaye ve doann sabit olduu varsaylacaktr. retim fonksiyonunda yer alan teknoloji de veri alndna gre, ksa dneme ilikin analizde tek deiken girdi, emek miktardr. Bu durumda, firmann kt miktarn arttrabilmesi, kullanlan emek miktarndaki arta bal olacaktr. Bylece firma, emek faktrnn verimliliini esas alarak kt miktarn belirleyecektir.
Toplam, Ortalama ve Marjinal Fiziki retim

Deiken girdi miktarnn arttrlmasna bal olarak elde edilen ktya toplam fiziki rn denir ve TPP ile gsterilir. Deiken retim faktr olarak emein kullanlmas durumunda emek girdisi ile rn miktar (kt) arasndaki iliki bir tablo, grafik ya da fonksiyonla aklanr. Biz de bu gelenee uyarak hazrlayacamz bir tablo erevesinde sz konusu kavramlara ilikin baz tespitlerde bulunacaz. Burada fiziki rn deyimiyle fiilen gerekletirilen retim miktarndan sz edilmektedir, fiziki rnle kastedilen parasal deer deildir. Fiziki rnn parasal deere dnmesi, bu rnn piyasada satlmasyla mmkn olur. Dier girdiler sabitken, deiken girdi olan emek miktar artrlrsa retim sfrdan balayarak artmaya balar. retim nce ykselen oranlarda artmakta, belli bir dzeyden sonra ise gittike azalan oranlarda artmaktadr. Hatta deiken girdi gereinden fazla arttrlrsa retimde azalmayla da karlalabilir. retimin dk olduu balang dzeyinde bir birim deiken girdi, yani bir birim emek bana den sabit girdi miktar fazla olduu iin sabit girdilerden bir ksm atl kalacaktr. Bu durumda, retim srecine dahil edilen ilave emek bir yandan atl kapasitenin kullanlmasna olanak verirken, dier yandan uzmanlamay artracandan retim daha fazla artacaktr. Dier deikenler sabitken, belli bir retim miktarna ulancaya kadar, artan emek miktar bana artan verimlilik sz konusudur. Ancak, deiken ve sabit girdi arasnda optimal (en uygun) bileime ulaldktan sonra, emek art srdrlrse, emek bana den sabit girdi azalacaktr. Bylece, emek birimi bana verimin azalmas durumu ortaya kacaktr. Bu durum ekonomi biliminde azalan verimler yasas olarak tanmlanr. Yukardaki aklamalardan da anlalaca zere, bu yasann geerli olabilmesi iin, teknoloji ve dier retim faktrleri sabitken, emek miktarnn artmas gerekir. Hatta emek ok fazla artarsa, retim dmeye balar. Bu durumda emein verimi negatif olur. Azalan verimler yasas, firmann srekli olarak emek kullanmn arttrmas durumunda, marjinal fiziki rn ve toplam fiziki rn erilerinin alaca ekilleri gstermesi bakmndan nemlidir. Firma ynetimi ie ilave bir ii almadan nce unu bilmek isteyecektir: Acaba, ii saysn artrmakla (L = 1), retim ne kadar artacaktr (Q = ?). Yani son iinin salayaca marjinal fiziki rn ne olacaktr. Bu erevede marjinal fiziki rn, emek miktarndaki bir birimlik deimenin toplam rn miktarnda meydana getirdii deiim olarak tanmlanr. Emein marjinal fiziki rn MPPL ksaltmasyla gsterilir. Marjinal fiziki rn, emek veriminin nasl bir seyir izlediini gsterir, bu yzden emein marjinal verimlilii (MPL) olarak da adlandrlr. Marjinal fiziki rn aadaki basit eitlikle de gstermek mmkndr: MPPL = (TPP/L)
Toplam fiziki rn, deiken girdi miktarnn arttrlmasna bal olarak elde edilen ktdr.
Azalan verim yasas, dier retim faktr miktarlar sabitken, bir retim faktrnn retimde kullanlan miktarnn arttrlmas durumunda, her ilave birimin salad rn miktarnn azaldn ifade eden ilikidir.
87
Marjinal fiziki rn, emek miktarndaki bir birimlik deimenin toplam rn miktarnda meydana getirdii deimedir. Ortalama fiziki rn, bir birim emek iin elde edilen rn miktardr.
Emein ortalama fiziki rn (APPL ) ise, emek birimi bana elde edilen rn miktardr. Bu, toplam fiziki rnn kullanlan emek miktarna oranlanmasyla hesaplanr. Aadaki eitlikte ortalama fiziki rn formle edilmitir: APPL = (TPP/L) Genelde emek verimlilii ile ortalama fiziki rn anlatlmak istenmektedir. Bir firmada verim artnn salandn sylemekle, emek birimi bana retimin artt anlalmaktadr. Emek verimlilii kavramnn uygulamada bu ekilde ele alnmas, biraz da ortalama verimliliin kolay llmesine balanmaktadr. Firma ynetimi bakmndan ie yeni ii almadan nce ortalama verimliliin seviyesini ve ynn bilmek nemlidir. Ynetim, bu yeni ii ile birlikte retimin (ktnn) oransal olarak nasl etkileneceini bilmek isteyecektir. Bunu bilmekle, ilave igcnn ortalama verimlilii nasl etkiledii belirlenmi olacaktr.
Toplam, Ortalama ve Marjinal Fiziki rn Erileri

Aada yer alan tablo ve grafikte toplam, marjinal ve ortalama rn kavramlar ve bunlarn artan, azalan ve negatif verim blgeleri gsterilmektedir.
L 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 TPP 0 50 120 180 220 250 270 275 275 270 APP 10 12 12 11 10 9 7,86 7,86 6 MPP 10 14 12 8 6 4 1 0 -1
Tablo 4.3 Toplam, Ortalama ve Marjinal Fiziki rn
Tablo 4.3e gre, firmann ulat en yksek toplam fiziki rn dzeyi 275 birimdir. Bu nokta altta yer alan grafikte gsterilmektedir. Toplam fiziki rn (TPP) erisinin en yksek olduu nokta bu retim dzeyini ifade etmektedir. Bu dzeyden sonra retime katlacak yeni emek biriminin retime katks sfrdr. Bu durum ekil 4.2de alt grafikte gsterilmektedir. Marjinal fiziki rn (MPP) erisinin yatay ekseni kestii noktada, yani krknc emek biriminin marjinal rn deerinin sfr olaca anlalmaktadr. Yukarda tanmladmz marjinal verimlilie ait artan, azalan ve negatif ksmlar, iki eri arasndaki iliki temel alarak da aklanabilir. Onuncu emek birimi de dahil olmak zere, 0 ile onuncu emek miktar arasnda emek miktarndaki her bir birimlik art marjinal verimlilikleri bir ncekine gre fazla olduu iin, toplam rn her seferinde artan oranda artmaktadr. Dolaysyla bu durum her ilave emek miktarnn fiziki rne daha fazla katk salad anlamna gelmektedir. Bu durumu ifade eden marjinal fiziki rn erisi de artan bir eri eklindedir. Ancak onuncu emek miktarndan sonra retime dahil edilecek her yeni emek birimi, bir nceki emek birimine gre daha az miktarlarda toplam rne katkda bulunmaktadr. Fakat her seferinde gittike azalan miktarlarda da olsa toplam rn
88
ekil 4.2 Toplam, Ortalama, ve Marjinal Fizik rn Erilerinin likileri
ktisada Giri-I
TPP
275
APP MPP
12
SIRA SZDE
DNELM S O R U
artna yol almas nedeniyle toplam fiziki rn erisi artan bir eri grnmne sahip olacaktr. Onuncu emek biriminden sonra gelen onbeinci emek biriminin retime olan katks, onuncu emek birimine gre az iken, yirminci emek biriminin retime katks onbeincisine gre daha azTPP dr. Bu, her ilave emek birimi iin azalarak devam etmektedir. Doal olarak bu durum toplam fiziki rnn azalarak artmas anlamna gelmektedir. TPP erisinin azalarak artt ksma kar gelen ksmda MPP erisi azalmaktadr. OnunL cu emek miktarndan sonra bala10 35 40 yan azalan marjinal verim, krknc emek miktarnda sfr olmaktadr. Her iki erinin bu ksmlar azalan marjinal verimi gstermektedir. Toplam fiziki rnn maksimum, marjinal fiziki rnn sfr olduu noktadan sonra, retim srecine ksa dnemde eklenecek her ek emek miktarnn marjinal verimi negatif olurken, TPP erisi de aaya doru ynelecektir. Yani krknc emek miktarndan sonra ek emek miktarnn retime katAPP ks negatiftir. Alttaki grafikte krknc emek miktarndan sonraki MPP L blge negatif marjinal verimlilii 10 15 40 gstermektedir. Dier yandan ortalama ve marSIRA SZDE jinal fiziki rn erileri arasnda da nemli bir iliki vardr. Eer her emek biriminin marjinal fiziki rn, ortalama fiziki rnn D N E L M ise, emek birimi bana rn ykselecektir. Eer emek birimizerinde nin marjinal fiziki rn, ortalama fiziki rnden daha az ise ortalama fiziki rn azalmaya balayacaktr. Bu durum, ayn zamanda marjinal fiziki rn erisinin orO R talama fizikiSrnU erisinin maksimuma ulat noktadan geeceini de gsterir. Toplam, Ortalama Ave Marjinal Fiziki rn Erileri: Yukardaki tablo ve grafiklerde verileDKK T ri dzenlenen firmann ulat en yksek toplam fiziki rn dzeyi 275 birimdir. Bu nokta stteki grafikte gsterilmektedir. Toplam fiziki rn (TPP) erisinin en yksek olduu SIRA SZDE nokta bu retim dzeyini ifade etmektedir. Bu dzeyden sonra retime katlacak yeni emek biriminin retime katks sfrdr. Dier bir ifadeyle krknc emek gcnn marjinal fiziki rnAMALARIMIZ dzeyi sfrdr. Bu durum, alttaki grafikte gsterilmektedir. Marjinal fiziki rn (MPP)erisinin yatay ekseni kestii noktada krknc emek biriminin marjinal rn deerinin sfr olaca anlalmaktadr.
K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
89
Uzun Dnemde retim

Uzun dnem, retim fonksiyonundaki btn girdiler deitirilebilmektedir. Tm girdileri deiken olduu uzun dnemde azalan verimler kanunu artk ilememektedir. Uzun dnemde tm girdilerin miktarlarnn deitirilebilir olmas, lek ve lek verimlilii kavramlarn ortaya karr. Girdilerin miktarlarnn ayn oranda deimesi, retim leinin deimesi anlamndadr. Girdilerdeki deiimle beraber retim lei deitiinde, kt miktarndaki deiime baklarak lein verimi hakknda karar verilebilir. Buradan hareketle farkl lek verimi ile karlalr. Bunlar; lein sabit, artan ve azalan verimleri olarak isimlendirilir. Girdilerdeki art oran ile retimdeki, ktdaki deiim oran ayn ise lee gre sabit verim sz konusudur. rnein, kullanmakta olduumuz retim faktrlerini iki misli artrdmzda, rn, kt miktar da iki kat artyorsa, lein sabit verimli olduundan bahsedebiliriz. retim faktrlerindeki art, oransal olarak retimdeki arttan yksek olursa, bu durumda lee gre azalan verimlerden bahsederiz. lee gre azalan verimler sz konusu olduunda, girdiler iki kat arttnda, retimdeki art iki kattan daha az olacaktr. lee gre artan verimlilik durumunda ise retimdeki art, oransal olarak girdilerdeki arttan daha yksektir. Bu durumda, girdiler iki kat arttrldnda, retimdeki art iki kattan daha fazla olacaktr.
lein verimi, btn retim faktrlerinin (girdilerin) ayn oranda arttrlmas durumunda, rn miktarnn hangi oranda deieceini ifade eden bir lttr.
Faktr Bileiminin Seimi

Bir firmann, retim yaparken retimde kullanmas gerekli retim faktrlerinin (girdilerin) bileimini ve miktarn nasl belirleyecei sorusuna verilecek olan cevap, nem arz eder. te; firmalar, bu nem arz eden cevab verirken, daha nceki nitelerde aklam olduumuz marjinal kavramndan yararlanrlar. Konunun daha kolay anlalmas iin, firmann retim yapabilmek iin iki retim faktr kullandn ve bu faktrlerin de emek ve sermaye girdileri olduunu varsayalm. Firmann, nasl ve ne kadar reteceine ilikin verecei cevap, ayn zamanda belirli bir retim dzeyinin hangi girdi bileimi ile ve en dk maliyetle gerekletirilebileceine ilikin de bir cevap olacaktr. Firma, bu sorular cevaplarken iki eit bilgiden hareket etmektedir. Bunlar: Farkl retim faktrleri (girdi) miktarlar iin, her bir retim faktrnn (emein ve sermayenin) marjinal fiziki rn, Her bir retim faktrnn (girdinin) fiyatdr. Bir retim faktrnn (girdinin) marjinal fiziki rn, sz konusu girdinin bir birim artrlmas durumunda, toplam fiziki rnde (retimde) ortaya kan arttr. Girdideki art ile birlikte artan retimin piyasada satlmas sonucunda elde edilen gelir ise, bu girdi iin marjinal rn deeri olarak adlandrlr. Bu tanmda parasal gelir dikkate alnmaktadr. Marjinal fiziki rn deeri MRP ksaltmas ile gsterilir ve hangi girdideki art sz konusu ise o girdinin ksaltmas alt indis olarak yazlr. rnein MRPL, emein marjinal fiziki rndr. Bir girdiye ait marjinal fiziki rn, girdinin marjinal fiziki rn (MPPL ) ile ktnn piyasa fiyatnn (PX ) arplmas ile hesaplanmaktadr: MRPL = MPPL Px
90
Marjinal rn deeri, bir girdinin marjinal fiziki rn ile rnn piyasa fiyatnn arpm sonucu bulunur ve marjinal rnn sat sonucu elde edilecek geliri gsterir.
ktisada Giri-I
Girdinin marjinal fiziki rn deeri, girdinin maliyetinden (fiyatndan) daha fazla ise firma iin o girdiyi fazla kullanmak daha avantajldr. Aksine, girdinin MRP deeri girdi fiyatndan dk ise firma iin girdi kullanmn azaltmak yararldr. Buradan hareketle, bir retim faktr iin optimal girdi kullanm dzeyi, girdinin marjinal fiziki rn deerinin girdi fiyatna eit olduu seviyedir. Bu durumu emek ve sermaye girdisi iin aklayacak olursak, emein marjinal rn deeri (MRPL) emek fiyatna yani crete (w) eit olmaldr ve sermayenin marjinal rn deeri (MRPK) sermayenin fiyatna yani faize (r) eit olmaldr. MRPL = w MRPK = r Azalan verimler kanunu, kullanlan retim faktr (girdi) miktar artrldka, girdilerin marjinal fiziki rnlerinin er ya da ge azalacan ifade etmektedir. te azalan verimler kanunu dolaysyla girdilerin marjinal rn deerleri de azalacaktr. Bu yzden; firma, marjinal fiziki rnn parasal deeri ile girdi fiyatnn birbirine eit olduu yere kadar girdi kullanmn artrmak suretiyle en yksek kara ulam olacaktr. Firma, retim srecinde iki ya da daha fazla girdi kullandnda, kulland girdilerden birine ait marjinal fiziki rn hesaplayabilmek iin dier girdi ya da girdilerin miktarnn sabit kalmas gerekir. Ancak, girdinin marjinal fiziki rn, sabit kabul edilen dier girdi ya da girdilerin miktarndan etkilenmektedir. Dier yandan, belirli miktardaki bir kty elde edebilmek iin her bir girdinin ne kadar kullanlaca, girdilerin fiyatlarna baldr. Herhangi bir girdinin retim srecindeki katks, dier girdi ya da girdilere gre fazla olsa bile, girdinin dierlerine gre ok pahal hale gelmesi durumunda bu girdi mmkn olduu kadar az kullanlacaktr. Buradan hareketle diyebiliriz ki, retim karar verecek olan firma, faktr bileimini seerken her bir girdinin marjinal fiziki rnnn yannda, girdinin fiyatn da dikkate almak zorundadr. reticinin veri bir girdi ve retim dzeyi iin, marjinal fiziki rn nispi olarak dierlerinden yksek olan bir girdiyi ve/veya dierlerine gre fiyat dk olan girdiyi daha fazla kullanmas optimal faktr bileimi yakalamnn bir gereidir. ki girdi kullanan bir firma iin optimal (en uygun) faktr bileimi, MPPL / PL = MPPK / PK ya da MPPL / w = MPPK / r Eitliklerinin salanmas ile elde edilir. Eitlikte, MPPL emein marjinal fiziki rnn, PL (w)emein birim fiyatn (creti) , MPPK sermayenin marjinal fiziki rnn, PK (r) ise sermayenin birim fiyatn (faizi) sembolize etmektedir. Eitlie gre firma retim faktrleri iin harcama yaparken, paray iki faktr arasnda yle bltrecektir ki, emee harcad son lira ile sermayeye harcad son lirann retime katklar birbirine eit olacaktr. Eitliin saland durumda, emek iin harcanan son lirann emek girdisinden alnp, sermaye girdisine aktarlmas rn miktarnda art salamazken, tersine rn miktarnda azalma meydana getirebilir. Eitliin salanmad durumlarda ise girdilerin birbiri ile ikame edilmesi, rn mikta-
91
rn artracaktr. rnein, emek iin harcanan son lirann rne katks sermayeye harcanan son lirann rne katksndan daha fazla ise firmann sermaye yerine emei ikame etmesi kendi avantajna olacaktr. Tersi durumda ise, yani sermaye iin harcanan son lirann rne katks, emee harcanan son lirann rne katksndan daha fazla ise firmann emek yerine sermayeyi ikame etmesi, firma asndan daha yararl olacaktr. retim faktrleri arasndaki ikame, yukarda anlatlan eitlik salanncaya kadar devam edecektir.
SIRA SZDE Bir firmann retim srecinde girdi olarak emek ve sermaye kullandn varsayalm. Bu srete haftalk 1000 saat emek ve 10 birim makinenin kendisi iin optimal seim olduunu biliyoruz. Firmann yer ald blge, nfus g almaktadr. Bu yzden de emein saat DNELM ba creti blgede dmektedir. Bu deien durumla birlikte firma sahibinin faktr seiminde davran deiiklii gsterip gstermeyeceini tartnz.
S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
92
ktisada Giri-I
zet
A M A
Ne, ne kadar, nasl, kim ve kimin iin sorularn yantlayacak biimde retim ve tketim ileminde karar mekanizmalarn anlayabilmek Gnmz ekonomilerinde tketiciler ve reticiler kamu sektr ile birlikte piyasa koullarnda tercihlerini yapar ve kendi karlarna en uygun biimde hareket ederler. Kt olan kaynaklardan retimin gereklemesi, bunlarn tketilebilmesi iin de bu rnlerin ekonomik birimler arasnda pay edilmesi gerekir. zel tm ekonomik birimler piyasadan elde ettikleri bilgiler ile kendi yararlarn koruyarak iktisadi davranlarda bulunurlar. Toplam, marjinal fayda ve fiyat kavramlar yardmyla tketicinin piyasada nasl davrandn anlayabilmek Ekonomik birimlerin tketim eyleminden amalar elde ettikleri toplam fayday maksimize etmektir. Bir maln ilave miktarlar tketildike toplam faydada meydana gelen deime marjinal fayda olarak tanmlanr. Marjinal fayda her ilave tketimle birlikte azalr ve belirli bir tketim dzeyinde sfra iner. Marjinal faydann sfr olduu tketim dzeyinde toplam fayda maksimumdur. Tketicilerin karar almada en yksek fayda ilkesini nasl kullandklarn ve bunun ne anlamda rasyonel davran olduunu kavrayabilmek Bir mal iin harcanan bir birim parann marjinal faydas, bir baka mala harcanan bir birim parann marjinal faydasna eit olduunda tketici maksimum fayday elde eder. Bu nedenle tketilen tm mallarn marjinal faydalarnn fiyatlarna orannn birbirine eit olmas durumunda tketici dengeye gelir. retim, firma ve retim faktrleri kavramlarn aklayarak retim fonksiyonunu anlayabilmek Her firma piyasaya sunaca mal ve hizmetleri retebilmek iin retim faktrleri kullanmak zorunda olduundan bir takm maliyetlere de katlanmak zorundadr. Firmalar kr maksimizasyonu peinde olduklarndan, retimlerini en dk maliyetle gerekletirme abas ierisindedir. Firmann retip, piyasaya srecei rnn miktar,
firmann katland maliyetler ile rnn piyasadaki sat fiyatna gre belirlenir. Veri teknoloji erevesinde, bir rnn retim miktarnn arttrlmas, girdilerin arttrlmasna baldr. Girdiler ile elde edilen rnler arasndaki bu ballk ilikisine, retim fonksiyonu denilmektedir. Ekonomide etkin retim dzeyini aklayabilmek iin ktlk, tercih ve retim faktr kavramlarn bir arada deerlendirebilmek retim faaliyetinin gerekleebilmesi iin sabit ve deiken girdilerin birlikte kullanlmas gerekmektedir. Bu girdileri retime katabilmek iin firmann maliyetlere katlanmas gerekir. retimi arttrma problemlerini zerken, firma kendi faydasn en oklatrc kt dzeyine gre piyasa koullarnda davrann gsterir. Ksa ve uzun dnem ayrm ile ksa dnem firma davrann ve uzun dnem karar verme srecini aklayabilmek Ksa dnem, retim faktrlerinden sadece bir tanesinin deitirilmesine olanak tanyan dnemdir. Deiken girdi miktarnn arttrlmasna bal olarak elde edilen ktya ise toplam fiziki rn denir. Azalan verimler yasas, dier retim faktrleri miktar sabitken, bir retim faktrnn retimde kullanlan miktarnn arttrlmas durumunda, her ilave birimin salad rn miktarnn azaldn ifade eden ilikidir. Uzun dnemde kullanlan tm girdiler deitirilebilecei iin azalan verimler yasas geerli deildir. Uzun dnemde, kullanlan girdilerin hepsinin deitirilebilir olmasna bal olarak lek verimlilii kavramndan bahsedilir. lein verimiyle ilgili durum sz konusudur. Bunlar; lein sabit, artan ve azalan verimleridir. Bir retim faktr iin optimal kullanm dzeyi, girdinin marjinal fiziki rn deerinin girdi fiyatna eit olduu seviyedir.
A M A
A M A
A M A
AM A
A M A
93
Kendimizi Snayalm
1. Toplam rnn maksimum olduu noktada, aadakilerden hangisi geerlidir? a. APP maksimumdur b. APP sfrdr c. MPP sfrdr d. APP = MPP e. MPP maksimumdur 2. Marjinal analiz yaklamna gre aadakilerden hangisi elmasn fiyatnn yksek olma nedenlerinden biri olabilir? a. Zorunlu mal olmas b. Tketimde ncelik tamas c. Az bulumas d. nsan salna zarar olmamas e. Faydasz bir mal olmas 3. Bir retici kullan girdileri iki katna kardnda (dier her ey sabit varsaymyla) retim miktar drt katna kyor. Bu durumda aadakilerden hangisi sylenebilir? a. Byle bir durum iktisadi olarak imkanszdr b. lee gre azalan verim sz konusudur c. lee gre sabit verim sz konusudur d. Olee gre artan verim szkonusudur e. Verimde azalma szkonusudur 4. Emein ortalama fiziki rn (APPL) marjinal fiziki rne (MPPL) eit olduunda, APPL erisinin konumu aadakilerden hangisidir? a. Sfrdr b. Maksimumdur c. Artandr d. Negatiftir e. Minimumdur 5. retimde ksa dnem iin aadakilerden hangisi sylenebilir? a. Girdilerin hepsini deitirebiliriz b. Btn girdiler sabittir c. Hi girdi kullanmayz d. ki deiken, bir sabit girdi olur e. Girdilerden yalnzca birinin miktar deitirilebilir 6. Bir girdinin marjinal fiziki rn deeri girdi fiyatndan byk ise, bu girdinin retim srecinde kullanlan miktar ne ekilde deitirilmelidir? a. Azaltlmaldr b. Arttrlmaldr c. Deitirilmemelidir d. Baka bir girdi ile deitirilmelidir e. Sabit girdi ile ikame edilmelidir 7. Aadakilerden hangisi toplam fayda (TU) ve marjinal fayda (MU) arasndaki ilikiyi doru olarak ifade etmektedir? a. TU ve MU birlikte azalrlar b. TU maksimum olduunda MU sfrdr c. MU maksimum iken TU sfrdr d. MU artarken TU negatiftir e. MU ve TU arasnda bir iliki yoktur 8.
orba (kase/hafta) MUorba 2 3 4 5 6 40 35 30 25 20 Tatl (dilim/hafta) MUtatl 2 4 6 8 10 30 27 24 21 18
Haftalk 28 gelirimiz olduunu ve yalnzca orba ve tatl tkettiimizi varsayalm. Bir kase orba 5 ve bir dilim tatl 3 olsun. Yukardaki tabloda haftalk tketim ve marjinal fayda rakamlarn grmektesiniz. Buna gre ka kase orba optimal tketimdir? a. 2 b. 3 c. 4 d. 5 e. 6 9. 8. sorudaki verilere gre ka dilim tatl optimal tketimdir? a. 2 b. 4 c. 6 d. 8 e. 10 10. 8. sorudaki verilere gre optimal tketim iin bana marjinal fayda ne kadar olmaldr? a. 10 b. 9 c. 8 d. 7 e. 6
94
ktisada Giri-I

1. c Yantnz kontrol ettiinizde yanl yapmsanz, Toplam, Ortalama ve Marjinal rn kavramlarn yeniden gzden geirin. Yantnz kontrol ettiinizde yanl yapmsanz, Mmarjinal Analiz ve Azalan Marjinal Fayda konularn yeniden inceleyin. Yantnz kontrol ettiinizde yanl yapmsanz, Uzun Dnemde retim konusunu bir kez daha incelemeniz gerekir. Yantnz kontrol ettiinizde yanl yapmsanz, Ortalama ve Marjinal Fiziki rn konularn yeniden inceleyin. Yantnz kontrol ettiinizde yanl yapmsanz, retimde Ksa Dnem konusunu yeniden gzden geirin. Yantnz kontrol ettiinizde yanl yapmsanz, Marjinal Fiziki rn ve Karar Mekanizmas konularn yeniden inceleyin. Yantnz kontrol ettiinizde yanl yapmsanz, Toplam ve Marjinal Fayda konularn yeniden inceleyin. Yantnz kontrol ettiinizde yanl yapmsanz, Marjinal Fayda, Karar Mekanizmas ve Tketici Dengesi konularn yeniden inceleyin. Yantnz kontrol ettiinizde yanl yapmsanz, Marjinal Fayda, Karar Mekanizmas ve Tketici Dengesi konularn yeniden inceleyin. Yantnz kontrol ettiinizde yanl yapmsanz, Marjinal Fayda, Karar Mekanizmas ve Tketici Dengesi konularn yeniden inceleyin.

Sra Sizde 1 Azalan marjinal fayda ilkesi yiyebildiiniz kadar trndeki reklamlarn anlalmas iin en iyi ara niteliindedir. Azalan marjinal fayda ilkesine gre, bu restoranda yemek yeme eylemimiz, yediklerimizden elde ettiimiz marjinal fayda sfr olduunda sona erecektir. Baz restoranlarda mteriler sabit bir cret deyerek diledikleri kadar yemek yiyebilmektedirler. Bu konuda restoranlarn koyduu tek kst yiyeceklerin bir antaya doldurularak restoran dna karlamayacadr. Azalan marjinal fayda ilkesi bu restorana gelen tm mteriler iin geerli olduundan, marjinal faydalar sfr olduunda her mteri yeme eylemini sonlandracaktr. Hatrlarsanz marjinal faydann sfr olduu noktada toplam fayda maksimum olmaktadr. Bu doyum noktasna ulaldktan sonra yenecek ilave bir yudum bile artk ek fayda salamayacak ve marjinal faydann negatife dnmesine neden olabilecektir. Bu tr uygulamalarda nemli olan noktalardan bir tanesi de uygulanacak sabit cretin belirlenmesidir. Tketicilerin sonsuza kadar yemek yiyemeyecekleri bilgisi altnda, restoran sahibi ortalama bir mteriden elde edilebilecek kr ieren bir fiyat belirlerse, zarar etmek bir yana, artan satlar nedeniyle krn arttracaktr. Sra Sizde 2 alanlar, yneticiler ve firma sahipleri arasndaki ilikiler iktisatlarn altran-alan sorunu adn verdikleri kavrama iyi bir rnek tekil eder. altran, bir iin yaplmas iin birisini istihdam eden kii ya da gruptur. alan ise bir ii yapmak iin istihdam edilen kimsedir. letmelerde iki tr altran-alan sorunu yaanabilir: Firma sahipleri ile yneticiler arasnda ve yneticilerle alanlar arasnda. Yneticiler ilerini korumak ve kariyerlerini ykseltmek amacyla iverenin krn arttrma abas iine girerler. Ancak yneticiler firmann maliyetlerini arttran ve dolaysyla krn azaltan baka eylere de ilgi duyabilirler. rnein, yksek cret, uzun tatiller, ok sayda ii altrmann prestiji ve kendisine tannan imtiyazlar (first-class ile seyahat etmek, gzel manzaral byk ynetici ofisi veya byk boyutlu ynetim masraflar gibi) kullanma gibi konularda ynetici maliyetleri arttrc bir tavr iinde olabilir. te yandan, yneticiler irketin mal varln (telefon, fotokopi cihazlar, bilgisayar ve otomobil gibi) kendi kiisel karlar iin kullanabilirler. Benzer nitelikteki sorunlar alanlarla yneticiler arasnda da yaanr. alanlar
2. c
3. d
4. b
5. e
6. b
7. b
8. a
9. c
10. c
95
ilerini korumak ve kariyerlerini ykseltmek amacyla yneticilerini tatmin etme abas iindedirler. Ancak alanlar da kr maksimizasyonu amacyla elien dier amalara sahip olabilirler. rnein, fazla almaktan kanmak, molalar uzatmak ve firmann mal varln kiisel amalarla kullanma gibi. Grld gibi bu tr davranlar firmann kr maksimizasyonu amac ile elien davranlardr. Sra Sizde 3 Firma sahibi rasyonel davran gsterecekse, faktr tercihlerini yenileyecektir. Emek ve sermaye fiyatlar greceli olarak deimitir. Sermayenin birim fiyat ayn kalsa da emein cretinin azalmas, greceli olarak emei ucuz sermayeyi pahal faktr yapmtr. Firma sahibi marjinal getirisi fiyatna oranlandnda artk daha fazla getiriye sahip emee ynlenecek ve sermaye yerine emekten daha fazla kullanmak isteyecektir. Daha fazla emek kullandka emein marjinal rn azalacak ve yeniden emein marjinal getirisinin crete oran ile sermayenin marjinal getirisinin faize olan oran eit oluncaya kadar ek emek kiralamaya devam edecektir. Lipsey, Richard G. ve C. D. Harbury. (1993). First Principles of Economics, Oxford University Press. Mankiw, N. Gregory ve Mark P. Taylor. (2011). Economics, Cengage Learning. Stiglitz, Joseph ve John Driffill, (2000). Economics, W. W. Norton & Co. Mankiw, N. Gregory, (2011), Principles of Microeconomics, Cengage Learning. Mansfield, Edwin. (1998). Essential Microeconomics: Principles, Cases, and Problems, W W Norton. lyas Iklar (ed.). (2004), ktisada Giri, 2. Bask, T.C. Anadolu niversitesi Yayn No: 1472, Akretim Fakltesi Yayn No: 785, Eskiehir.
5
Amalarmz

KTSADA GR-I
Bu niteyi tamamladktan sonra; letmelerin retim faaliyetlerini aklayabilecek; letmelerin kar ve maliyet terimlerini aklayabilecek; letmelerin rn ve maliyet erilerini aklayabilecek; Uzun dnem maliyetleri ve lee gre getiri kavramn aklayabilecek bilgi ve beceriler kazanacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Frsat maliyeti Ekonomik kr Muhasebe maliyetleri Ksa ve uzun dnem retim faktrleri (kaynaklar) gc, sermaye ve toprak Ara mal girdileri Toplam retim Ortalama rn ve marjinal rn erileri retim fonksiyonu Ksa dnemde azalan getiri yasas Sabit maliyetler Deiken maliyetler Marjinal maliyetler Ortalama deiken ve ortalama toplam maliyetler lee gre sabit, azalan ve artan getiri
indekiler
LETMELERN RETM KARARLARI RETM FONKSYONUNDAN RETM MALYETLERNE UZUN DNEMDE MALYET ERLERNN YAPISI
ktisada Giri-I
retim ve Maliyet Analizi
retim ve Maliyet Analizi

LETMELERN RETM KARARLARI
Bundan nceki nitelerde hane halklarnn tketim kararlarn nasl aldklarn ve kstl btelerini eitli mal ve hizmet alm arasnda nasl paylatrdklarn analiz ettik. Bu nitede retici iletmelerin retim kararlarn, maliyet yaplarn ve piyasa davranlarn inceleyeceiz. leriki nitelerde ise retici iletmelerin rekabeti ve rekabeti olmayan piyasalardaki davranlarn konu edeceiz. Konumuzun en nemli anahtar kavram, kukusuz, retim faaliyetidir. retim faaliyetinden kast, bir iletmenin retim faktrlerini (yani, emek, sermaye ve topra) ve ara mal girdilerini kullanarak, belli bir teknoloji araclyla mal ve hizmet retiminde bulunma srecidir. Bir otomobil fabrikasn ele alalm. Nihai rn olarak bir otomobilin retilmesine dein bir dizi faaliyet sz konusu olur. Otomobilin retiminde kullanlacak ara mal girdileri (demir elik, lastik, elektrik aksam, makine tehizat, boya malzemesi gibi) i gcyle harmanlanr. retimin planlanmas srecinde sz konusu girdilerin ve faktrlerin fiyatlar otomobilin sat fiyatn belirler. retimin teknolojisi ise sz konusu girdilerin nihai rn olarak otomobile dntrlmesi ilemini yanstr.
retim sreci bir iletmenin retim faktrleri ve ara mal girdilerini belli bir teknoloji araclyla kullanarak mal ve hizmet retimini ifade eder.
retim Teknolojisi ve retim Fonksiyonu

retim srecinde neler olup bitmektedir? nce basit bir ekil yardmyla bu sreci tanyalm.
ekil 5.1 retim Sreci
Faktrler Sermaye Emek Toprak Ara Mal Girdiler Demir, elik Lastik Aluminyum Elektrik Makine, tehizat vb. retim lemi Nihai rn
98
retim teknolojisi, retim faktrleri ve ara mallarndan oluan toplam girdiler ve nihai rn arasndaki nicel ilikiyi gsterir
ktisada Giri-I
5.1 Nolu ekilde retim faktrleri sermaye, emek ve toprak olarak ayrtrlmtr. retim srecinde iiler sermaye ve toprak faktrlerine ek olarak ara mallar kullanrlar. retim faktrleri ile ara mallarnn bir btn olarak kullanlmas ve nihai rne dntrlmesi sreci kullanlan teknolojinin zelliklerini verir. Yani, girdilerin rne dntrlmesi aamasnda teknolojinin niteliksel zellikleri devreye girer. retim faktrlerini sralaynz. retimde kullanlan ara mal girdilerine rnekler veriniz. SIRA SZDE retim teknolojisi ne demektir?
D Dolaysyla, N E L M teknolojisi znde nicel bir ilikidir. Girdiler ile rn arasnretim daki bu nicel iliki retim fonksiyonu olarak adlandrlr. retim fonksiyonu, reS O R tim teknolojisinin Ubasitletirilmi bir cebirsel ifadesini anlatr. retici iletmelerde retim srecinde retim faktrleri, ara mal girdileri ve teknoloji, retimin aamalarn belirler. Sz konusu aamalar boyunca reticiler DKKAT 1 nolu nitede iktisadi sorun olarak adlandrdmz u soruyu yantlamak durumundadr: SIRA rn 1. Ne kadar SZDE retilecektir? 2. Ne kadar girdi ve retim faktr kullanlacaktr? 3. Hangi retim teknolojisi ile retim yaplacaktr? AMALARIMIZ Bu sorulara yant ararken, kukusuz, reticilerin bir amac olmaldr. ktisat kuram bir n-yaklam olarak, irketlerin retim faaliyetlerinde bulunurken bir tek amac olacandan P K T A hareket eder: krlarn oklulatrlmas. lk olarak kr olgusunu aklayalm. Kr, rnn satndan elde edilen gelirler ile kullanlm olan faktrlerin ve ara mallarnn toplam maliyetleri arasndaki farktr:
SIRA SZDE
DNELM retim fonksiyonu, retimde kullanlan girdiler ile rn arasndaki cebirsel ifadeyi S O gsterir. R U
reticiler soruya yant ararlar: ne kadar retim? Ne D K K A Hangi teknoloji? kadar girdi? T
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
retici irketler kr elde etmek amacyla retim yapar ve soruya yant arar: Ne kadar retim? Ne K T A P kadar girdi? Hangi teknolojiyle?
TELEVZYON
TEL VZYON Kr = satE gelirleri - toplam maliyetler
NTERNET
Sat geliri, iletmenin retip, piyasada satm olduu rn adedi (q) ile rnn piyasa fiyatnn (p) arpmna eittir:
NTERNET
Sat geliri = p x q
retim fiyat, p, tam rekabeti piyasadaki bir iletme iin sabit; eksik rekabeti piyasadaki bir iletme iin ise stratejik olarak belirlenen bir deiken olarak kabul edilir.
reticiler ne kadar q rnnden reteceklerine karar verdikten sonra bu rnn piyasada hangi fiyattan satlacann belirlenmesi ise ekonomi biliminin en tartmal hususlarndan birisini oluturur. 6 nolu nitede ayrntlarn anlatacamz Tam rekabeti piyasada p fiyat Pazar koullar tarafndan belirlenir. Tek tek reticilerin bu fiyat etkileme olana yoktur. Eksik rekabeti (tekelci ya da oligopolc) piyasalarda ise iletmeler sahip olduklar tekel gcne bal olarak Pazar fiyatn zerinde etki yaratabilir ve krlarn arttrabilirler. Bu konular nmzdeki iki nitede ayrntl olarak ele alacaz. Maliyetlerin belirlenmesi konusunda da nemli bir ayrmdan sz etmeliyiz. Normal gnlk yaamda maliyetler bir rnn retiminde kullanlan tm girdilerin, emein, sermayenin ve topran maliyet bedellerinin toplamna eittir. Bu tr maliyetleri muhasebe maliyetleri olarak adlandracaz. Ancak, iletmenin kararlarnn maliyet etkilerini daha doru analiz edebilmek iin sadece muhasebe maliyetlerini tanmak yeterli deildir. letmeler retim faaliyetlerinde bulunurken bir dizi karar almak, alternatifleri deerlendirmek ve aldklar kararlarn frsat maliyetlerini de gz nnde tutmak zorundadr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
5. nite - retim ve Maliyet Analizi S O R U
DNELM S O R U
99
DKKAT Frsat maliyeti kavramn 1 nolu niteden anmsaynz ve tekrar gzden geiriniz.
DKKAT
Kr: toplam sat geliri ile SIRA SZDE toplam maliyetler arasndaki farka eittir Toplam satAMALARIMIZ geliri: retilip piyasada satlan mal miktarnn malin piyasa fiyat ile arpmna eittir Ekonomik maliyetler: Toplam muhasebe maliyetlerine, frsat maliyetlerinin eklenmesiyle elde edilir. T E L E V Z Y O N
Dolaysyla iletmenin gerek maliyetleri muhasebe maliyetleri ile retimdeki SIRA SZDE frsat maliyetlerinin toplanmasyla bulunur. Bu toplama ekonomik maliyetler diyeceiz. ekonomik maliyetler = muhasebe maliyetleri + frsat maliyetleri
AMALARIMIZ
Bu kavramlardan hareketle, ekonomik krlar u ekilde tanmlayabiliriz:

K T A P
K T A P
ekonomik kr = sat geliri toplam - toplam ekonomik maliyetler Ekonomik maliyet kavram gnlk yaantmzda belki farkndaY O N olmadan bir TELEVZ ok kez karmza kar. rnein, yle somut bir rnek dnelim: Alinin retime elverili bir tarlas vardr. Ali kendi tarlasnda domates yetitirmeye karar vermi ve domates fidelerine, gbreye, sulamaya ve benzeri dier girdilere toplam N ERNET 5,000 harcamtr. Alinin retmi olduu domates rnnn Tsatndan 7,000 eline gemi olduunu varsayalm. Bu durumda Alinin toplam kr, kr = sat gelirleri - muhasebe maliyetleri 2,000 = 7,000 - 5,000 olacaktr. Ancak, dier yandan Alinin yan komusunun kendisine bahesindeki gllerine bahvanlk yapmasn teklif ettiini ve bunun iin kendisine 2.000 nerdiini dnelim. Alinin hem kendi tarlasnda, hem de komu bahede almasnn mmkn olmadn; dolaysyla, Alinin muhakkak bir karar vermesi gerektiini kabul edelim. Bu durumda eer Ali domates retimine devam etmeye kararlysa, ekonomik maliyetleri, komusunun nerdii 2.000lik frsattan vazgemesini de iermektedir. Yani, komu baheden elde edilebilecek 2.000lik gelirden vazgeiyor olmas Alinin frsat maliyetlerini oluturmaktadr. Bu durumda Alinin toplam ekonomik maliyetleri, 5.000 + 2.000 = 7.000 olur. Bylece Alinin ekonomik kr: ekonomik kr = sat geliri - ekonomik maliyet = 7.000 - 7.000 = 0 halini alr.
SIRA SZDE Ahmet otobs ofrl yapmakta ve ayda 100,000 kazanmaktadr. Ancak, Ahmet otobsnn benzin ve bakm masraflar olarak ayda 90,000 demektedir. Ahmete bir yandan da oturduu evin karsndaki taksi durandan teklif gelmi ve burada bo duran bir takDNELM sinin ofrln yapmas nerilmitir. Ahmet eer otobs iletmek yerine taksicide alrsa ayda 10,000 kazanacaktr. Ahmetin S O R U a. muhasebe maliyetlerini bulunuz b. ekonomik maliyetlerini hesaplaynz c. ekonomik krn hesaplaynz DKKAT
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Ekonomik kr ve frsat maliyeti kavramlar reticilerin davranlarnn doru belirlenmesi asndan son derece nemlidir. Ekonomik kr SIRA SZDE kavram retici iletAMALARIMIZ
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
100
SIRA SZDE
EkonomikEkrM D N L sfrdan az ise retici uzun dnemde retimden ayrlmay, pozitif ise yeni reticilerin bu S O R U piyasaya girmesi beklenir.
ktisada Giri-I
menin retime devam etmesi iin kabullenecei asgari kazanc ifade eder. Eer ekonomik SIRA eksiye derse (ekonomik zarar haline dnrse) retici uzun dkr SZDE nemde ilgili retim faaliyetinden vazgemeyi dnecektir. Bir retim N E L M D faaliyetinde ekonomik kr sz konusu ise bu olanak dier reticilerin dikkatini ekecek ve piyasaya yeni rakipler girecektir. Dolaysyla, ekonomik kr bir iletmenin aslnda normal krlln da ieren ve onun piyasadan ayrlma S O R kararn verecei Uen son bedel olarak tanmlanabilir. Yukardaki cmlelerde uzun dnem diye bir kavramn kullanldn grdk. ktisatta kDKKAT sa ve uzun dnemin fark, retim girdilerinin ve maliyetlerin yaps ile ilintilidir. Ksa dnemi tanmlamak iin iki kstas kullanacaz: (1) bir iletmenin kullanmakta olduu reSIRA SZDE tim faktrleri ile aramal girdilerinden en az bir tanesinin sabit olarak kald sre; ve (2) iletmenin retimde bulunduu faaliyet alanna yeni iletmelerin girip kmasnn sz koSIRA SZDE AMALARIMIZ nusu olmad; sektrdeki retici saysnn deimedii sre. rnein bir kuma dikim atlyesi dnelim. Atlyede toplam on ii alyor olsun. Atlyenin sahibi dilediinde istihdam edilen N E L M D ii saysn gerektiinde arttrabilmektedir. Ancak, atlyenin salonunun K T da byklnn ya A Patlyede bulunan tezgah saysn arttrmak ksa dnemde mmkn deildir. Ayrca, bu sre iinde blgede yeni bir dikim atlyesinin almas ya da var olan S O R U atlyelerden herhangi birisinin sektrden ayrlmas sz konusu deildir.
TELEVZYON
D KAT Uzun dnemde Kise retim faktrleri ve girdilerin kullanm miktarlarn kstlayan hi bir engel kalmaz. Buna ilaveten rakip ve mevcut iletmeler ekonomik kr durumlarn deerlendirerek retim retime katlmaya veya ayrlmaya karar verebilirler. Yukardaki rnee SIRA R N E T N T E SZDE gre atlye sahibi yeni bir tezgah ekleyip atlyesinin sermaye kapasitesini arttrmas durumunda artk uzun dnem kararlarn uygulam olmaktadr.
DKKAT
SIRA SZDE Ksa dnemde retim faktrlerinden veya ara mal girdilerinden en az birisi SIRA SZDE sabit kalmakta AMALARIMIZ ve retim faaliyet blgesine yeni bir iletmenin gelmesi ya da mevcut iletmelerden DNELM birisinin ayrlmas sz K T A P konusu deildir.
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
Uzun dnemde btn SIRA R ve T N T E SZDE faktrler N Egirdiler serbeste arttrlabilir ve iletmeler piyasaya girip kabilirler. AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
RETM FONKSYONUNDAN RETM MALYETLERNE
TSabit maliyetler retim hi ELEVZYON

yaplmasa dahi karlanmas gereken ve harcanm olan zorunlu giderlerdir.
NTERNET
Deiken maliyetler retilen rn miktarna bal olarak artan veya azalarak deime gsteren maliyetlerdir.
K retim Bir iletmenin T A P yapsn retim fonksiyonu belirlerken, maliyet yapsn da maliyet fonksiyonu belirlemektedir. Aslnda, retim ve maliyet fonksiyonlar birbirine bal olup, ayn srecin iki farkl bak asn yanstr. TELEVZ ON Bir iletmeninYmaliyetleri nelerdir? ncelikle yeniden ksa dnem ile balayalm. Bir iletme retim aamasna gemeden nce fabrika binasn, ya da atlye sahasn satn alr ya da kiralar; makine tehizatn N T E R Nalr, yerine yerletirir; elektrik, su aboneliini balatr, harlarn satn E T yatrr vs. Daha henz hi ii ie almasa ve retime balamasa dahi, bu tr hazrlklarn kanlmaz masraflar olacaktr. ktisatta retim ncesi hazrlklarn tmne yaplan bu tr kanlmaz maliyetlere sabit maliyetler diyoruz. Bu tr zorunlu giderler retime balayabilmek iin gerekli tm masraflar oluturur. letmeler retim yapma aamasna geldiklerinde ii istihdam etmeye ve ara mal girdileri (elektrik, su demir elik, imento gibi) kullanmaya balarlar. retilen rn miktar arttka bu tr maliyetler de artar. Yani retim miktar deitike bu tr maliyetlerin bedeli de artarak deiir. Bu yzden retim miktarna dayal bu tr iilik ve ara mal girdi maliyetlerini deiken maliyetler diye adlandrmaktayz.
letmenin retim aamasndaki toplam maliyetlerini (TC) ile gsterirsek, TC = sabit maliyetler (TFC) + deiken maliyetler (TVC) ifadesini elde ederiz. Maliyetleri, retilen rn miktarna (Qya) blersek, ortalama toplam maliyetler (ATC veya AC) = TC / Q
5. nite - retim ve Maliyet Analizi
101
ortalama sabit maliyetler (AFC) = TFC / Q ortalama deiken maliyetler (AVC) = TVC / Q tanmlarn elde ederiz. 5.1 Nolu Tabloda, Bol Ekmek Frnnn maliyet rakamlarn sergilemekteyiz. Tablonun ilk stununda 1.000 kg olarak retilen ekmek miktarlar ve karlarnda dier stunlarda da maliyetleri verilmektedir. Frnn sabit maliyetlerini 10.000 olarak varsayalm. Ekmek retsek de, retmesek de bu bedel artk denmitir ve geri dn yoktur. O yzden (3) nolu sabit maliyetler stununda bu bedeli hi deitirmeden yazmak zorundayz. retime balar balamaz deiken maliyetlerimiz ortaya kmaktadr. 1.000 kg ekmek iin 3.000lik; 2.000 kg ekmek retmek iin ise 8.000lik deiken maliyetimiz olduunu varsayalm. Tablodaki verileri dikkatle inceleyiniz.
Tablo 5.1 Bol Ekmek Frnnn retim Maliyetleri (1)
Toplam rn (1,000 kg)
(2)
Toplam Maliyet (TC)
(3)
Sabit Maliyetler (TFC)
(4)
Deiken Maliyetler (TVC)
(5)
Ortalama Sabit Maliyetler (TFC/Q)
(6)
Ortalama Deiken Maliyetler (VC/Q)
(7)
Ortalama Toplam Maliyetler (TC/Q)
(8)
Marjinal Maliyetler (TC/Q)
0 1 2 3 4 5
10.000 13.000 18.000 25.000 35.000 50.000
10.000 10.000 10.000 10.000 10.000 10.000
0 3.000 8.000 15.000 25.000 40.000
10.000 5.000 3.333 2.500 2.000
3.000 4.000 5.000 6.250 8.000
13.000 9.000 8.333 8.750 10.000
3.000 5.000 7.000 10.000 15.000

SIRA SZDE
Bir iletmenin ortalama toplam maliyeti (ortalama maliyeti, birim SIRA SZDEka biimde maliyeti) hesaplanabilir?
Marjinal ve Ortalama Maliyetler
DNELM
DNELM
Marjinal maliyet bir birim daha fazla retim S O R U yapldnda toplam maliyetlerde gzlenen arttr. DKKAT
letmenin nemli maliyet kavramlarndan birisi de marjinal maliyetlerdir. MarjiS O R U nal szcn yukarda retim bahsinde grm idik. letmenin marjinal maliyetleri, her yeni birim retim yapldnda toplam maliyetlerde gzlenen arta eittir. letmenin marinal maliyetleri ayn zamanda, her yeni birimD retim yapldnKKAT da toplam deiken maliyetlerde ki art da verir. Yani, marjinal maliyet =
TC TVC = Q Q
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Tablonun (8) nolu stununda marjinal maliyetlerin, Birinci birim retim yapldnda,
TC 13.000 10.000 = = 3.000 Q 1 0
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
kinci birim rn retildiinde,

TELEVZYON TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
102
ktisada Giri-I
SIRA SZDE
TC 18.000 13.000 = = 5.000 2 Q SIRA SZDE 1
nc birim rn retildiinde
DNELM S O R U 000 M TC D 25.N E L 18.000 = = 7.000 1 0 Q
S O R U olduu grlecektir.
DKKAT
Tabloda 4. ve 5. birim retim iin marjinal maliyetlerin 10,000 ve 15,000 olduunu konDKKAT trol ediniz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
Yukardaki rnekte marjinal maliyetlerin srekli art iinde olduunu gryorsunuz. Bu SIRA SZDE sonu sizce nereden kaynaklanmaktadr? MarjinalD N E L M ile ortalama maliyetler arasnda da benzer ekilde sk bir maliyetler iliki bulunmaktadr. Eer marjinal maliyet ve ortalama maliyetleri, bir ekil yardK S T RAU myla retilen OrnP miktar ile karlatrrsak marjinal maliyet ve ortalama maliyet erilerini elde ederiz. Marjinal maliyetler ortalama maliyetlerin stnde seyrettii srece ortalama maDKKAT ELEV YON liyetler deT artar. ZMarjinal maliyetler ortalama maliyetlerin en dk olduu noktada keser ve ortalama maliyetlerin zerine kt noktadan itibaren ortalama maliSIRA SZDE yet erisi de ykselmeye balar. Maliyet erilerinin bu zellikleri 5.2 nolu ekilde gsterilmektedir.
NTERNET AMALARIMIZ AMALARIMIZ
SIRA SZDE
AMALARIMIZ D maliyet Marjinal N E L M ve ortalama

maliyet erileri retim miktarna bal olarak K S O RA UP T izilmektedir.
DKKAT TELEVZYON
SIRA SZDE NTERNET ekil AMALARIMIZ 5.2
Ortalama ve Marjinal Maliyet KErileri P T A
Marjinal, Ortalama K T Maliyetler A P
MC
TELEVZYON
TELEVZYON
AC
NTERNET
NTERNET
Ortalama maliyetin en dk noktas
retim Miktar
SIRA SZDE
Eer bir iletmenin marjinal maliyetleri artyorsa, birim (ortalama) maliyetlerine ne olur? SIRA SZDE
DNELM S O R U
Marjinal rn ve Marjinal Maliyet Erileri Arasndaki likiler D N E L M

imdi marjinal rn ile marjinal maliyet arasndaki ilikiyi inceleyelim. Yalnz bu ilikiyi incelemeye gemeden nce, 4 nolu nitede anlatlan Toplam, Ortalama ve S O R U Marjinal Fiziki rn kavramlarn yeniden ksaca anmsayalm. Bu kavramlar da yaamdan yeni bir rnek vererek tanmlamaya alalm. Bol Ekmek Frn ekmek DKKAT retip satmaktadr. Bol Ekmek Frnnda srdrlen faaliyetleri yakndan tahmin
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
103
edebiliriz: un, su ve maya ile ekmein mayalanmas; ekillenmesi; frnda piirilmesi; ve daha sonra paketlenerek tezgahlara yerletirilmesi gibi bir dizi aamay SIRA SZDE dnebiliriz. Ancak ekmein retimi sadece dorudan retim faaliyetlerini iermez. Ekmein tketiciye satlmas, fiyatlandrlmas, para aknn kasa banda idaresi ve belli dnemlerde frnn gelir-gider muhasebesinin tutulmas E L M hizmet faD N gibi aliyetlerini de ierir. Btn bu faaliyetleri yrtrken ekmek frnnn bulunduu binann, ocan S O R U (yani sermaye stokunun) ayn kaldn varsayalm. iletme kararlar asndan ksa dnem ierisindeyiz.
DKKAT
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Frnda hi ii altrlmyor iken elbette retilen rn miktar da sfrdr. Frnda SIRA SZDE 1 ii ie alndnda bu ii ile 1.000 adet ekmek retildiini varsayalm. Kukusuz, frnda tek bana her ie yetimek bir ii iin ok zor olacaktr. Dolaysyla, yeni bir iinin daha ie alnmas frnda ekmek retimin artn da hzlandracaktr. AMALARIMIZ Buraya kadar verdiimiz rnei 5.2 Nolu Tabloda zetlemekteyiz. Tabloda birinci stunda alan ii says yer almaktadr. (2) nolu stunda iilerin toplam K T A P ekmek retimleri sergilenmektedir.
(1) alan i Says 0 1 2 3 4 5 6 (2) Toplam rn (Ekmek adedi) 0 1,000 2,500 3,500 4,000 4,100 4,100 (3) (4)
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Emein Marjinal T E L E V Z Y O N Emein Ortalama rn rn 1,000 1,500 1,000 500 100 0 N T E R N E1,000 T
Tablo 5.2 Bol Ekmek Frn TELEVZY retim Faaliyetleri O N
NTERNET
1,250 1,167 1,000 820 683

Emein marjinal rn, ie alnan her yeni iinin retime katksn verir ve retim adedindeki deime = Q L toplam ii says forml ile hesaplanr.
imdi nc stuna bakalm. Frnda hi ii almazken retim dzeyi 0 ekmek idi. e alnan ii 1,000 adet ekmek retmeye balad. Bu rakama birinci iinin retime marjinal rn katks adn vereceiz. kinci iinin ie alnmasyla birlikte frnda artk 2,500 ekmek retildiini grmekteyiz. Basit bir hesap, ikinci iinin marjinal rnnn, = 2.500 - 1.000 = 1.500 ekmek olduunu gsterecektir. Yani, ikinci iinin retime katks 1.500 adet daha fazla ekmek retmek olmutur. rneimize devam edelim. nc bir ii ie alndnda toplam retim 3,500 olmaktadr. nc iinin retime marjinal katksn bulmak iin, daha nceki iki iinin retimi (2.500 ekmek) ile toplam iinin retimi (3.500 ekmek) arasndaki fark bulacaz. Bu da, yani nc iinin marjinal rn 1.000 (nc iinin marjinal rn= 3.500 - 2.500 = 1.000) dir. rneimize bu ekilde devam edersek, drdnc, beinci iilerin ie alnmasyla birlikte retilen ekmek adetinin arttn ama artk her yeni iinin marjinal retiminin azalmakta olduunu izlemekteyiz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
ktisada Giri-I DNELM
104
DNELM
SIRA R U S O SZDE
SIRA RSZDE iinin marjinal retimi azalmaktadr? i says arttka U S O neden
DD K K A L M NET
SIRAOSZDE S R U
EmeinKortalama D KAT AMALARIMIZ rn,
Bu rnekte altnc iiMde potansiyel olarak aslnda dier be ii kadar alkan ve retken NE T DD K K A L dir. Ancak, bu alkanln ve retkenliini gsterebilecek yeterince sermaye olmadndan dolay alacak ortam bulamamaktadr. Dolaysyla frndaki iiler aslnda verimsiz SIRAO SZDE S R U deildir, yeterince sermaye olmadndan retime marjinal katklar giderek azalmaktadr. Tablo 5.1inK son stunu ise frnda retim boyunca ortalama rn saysn verD KAT AMALARIMIZ mektedir. Ortalama rn ise toplam rnn, ii saysna oranlanmas ile bulunur. rnein, birinci ii iin ortalama rn 1.000 dir. SIRA SZDE Bu ekilde Teitli rn kavramlarn ksaca anmsadktan sonra imdi bunlarn K A P maliyet erileri olan ilikisine bakalm. Hereyden nce marjinal maliyet ile yukarda grdmz marjinal rn erisi arasnda sk bir iliki vardr. Bu sk ilikiyi AMALARIMIZ aklayabilmek iin, bu iki kavram nasl hesapladmz bir kez daha anmsayalm.
TELEVZYON
toplam retim miktarnn toplam alan ii saysna blnmesiyle elde edilir ve SIRA SZDE
K toplam A P T retim
toplam ii says
Q L
AMALARIMIZ formlyle hesaplanr. TELEVZYON

Azalan getiri yasas nedeniyle A P K T marjinal rn giderek azalr, marjinal maliyetler ise giderek artar.
Q (yani her yeni iinin retime katks) L TC TC (= ) (yani her yeni birim retimin toplam maMarjinalN maliyet = NTERNET TERNET Q Q liyete katks)E V Z Y O N TELEVZYON TEL ekil 5.3 Ksa yoldan yle dnelim: Ksa dnemde retimi arttrabilmenin tek yolu rn ve Maliyet Erileri Arasndaki likiler ii saysn arttrmaktr. i istihdam Ortalama ve Marjinal N T E R rn NET NTERNET arttka onlara denen toplam cret demeleri de artar. Azalan getiri yasasna gre ii istihdam arttka retilen retim miktar yavalayarak artmaktadr. Demek ki, retilen rn miktarndaki art hz yavaladka, iilerin cret maliyetlerindeki art daha hzl olmaktadr. 5.3 nolu ekil sz konusu erilerin birbiriyle olan balantlarn gstermektedir. APP ekil 5.3de de grld gibi marjiMPP nal maliyet ile ortalama deiken maliyet erileri (eklin alt ksm), marjinal ve ortalama rn erilerinin (eklin st ksi Says m) aynadaki ters grnm durumundadrlar. Emein tek deiken girdi olOrtalama ve Marjinal Maliyet duu ve fiyatnn (cret oran, W) sabit olduu varsaymlar altnda, marjinal rn arttka, marjinal maliyet azalmakMC ta; marjinal rn azaldka, marjinal maliyet artmaktadr. Ayrca marjinal rn AVC erisinin maksimum noktas, marjinal maliyet erisinin minimum noktasna karlk gelmektedir. Bu ilikiyi marjinal maliyeti hesapladmz forml, marjinal rn cinsinden yazarak da gsterebiliriz. Buna gre, cret oran sabit olduu iin, ek bir iinin istihdam nedeniy-
MarjinalKrn A P T =
retim Miktar
105
le toplam maliyet ile toplam deiken maliyetteki art cret oranna eit olacaktr. Ek ii istihdam nedniyle retimdeki art ise yukarda da belirttiimiz gibi marjinal rne eittir. Dolaysyla marjinal maliyet, cret orannn, marjinal rne (MPP) oran olacaktr. Yani,
W MPP Varsaym gerei cret oran sabitken, emein marjinal veriminin artmas, marjinal maliyeti azaltacaktr. Benzer iliki ayn varsaymlar geerli iken, ortalama rn ile ortalama deiken maliyet erileri iin de geerli olmaktadr. Yani, emein ortalama verimi artarken, ortalama deiken maliyet azalmakta; azalrken artmaktadr.
MC =
Sizce marjinal rndeki deimeler birim maliyetleri etkiler mi?
SIRA SZDE
D N E L maliyetlerin Peki, ksa dnemin kstlarndan kurtulup, uzun dneme getiimizde M yaps nasl deiecektir? ncelikle uzun dnemde artk kullanabileceimiz faktrlerin R U da girdilerin S O ya miktarnda herhangi bir kstlama olmadn hatrlayalm. Dolaysyla, uzun dnemde retimi arttrmak istediimizde hem sermaye, hem de emei; ve dier bDKKAT tn girdileri arttrabileceimiz koullar hazrdr. Bylesi bir zaman diliminde iletmelerin kar karya olduklar durumu bir SIRA SZDE dnelim: letme daha ilk gnlerinde henz kk bir boyuttayken, sermaye ve emek girdilerini artrp kapasitesini genilettike nce hzla byr; olgunlar; ve giderek AMALARIMIZ artk daha da byyemeyecei bir boyuta ular. Yani irketlerin de ayn tm canllar gibi bir genlik ve byme; olgunlama; ve nihayet yallk dnemleri olduu sylenebilir. Bu dnemi lee gre getiri kavramylaK aklamaktayz. T A P lee gre getiri kavram uzun dnemde, btn retim faktrlerinin belli bir oranda arttrdmzda, elde edilen rn miktarnda gzlediimiz art orandr. Burada olaslk olduu aktr: retim miktar, faktrlerin art EhznaYgrece, daha T LEVZ ON yava artabilir; ayn oranda artabilir, veya daha hzl artabilir. imdi bu durumu daha teknik terimlerle ifade edersek: Btn retim faktrlerini arttrdmzda, retilen rn miktar daha az artm N T E SZDE SIRA R N E T sa, lee gre azalan getiri; Btn retim faktrlerini arttrdmzda, retilen rn miktar ayn oranda artmsa, lee gre sabit getiri; DNELM Btn retim faktrlerini arttrdmzda, retilen rn miktar daha fazla artmsa, lee gre artan getiri; S O R U durumu sz konusudur. DKKAT Getiri kavramlar arasnda ksa dnem ve uzun dnem farkn unutmaynz. Ksa dnemde en az bir faktr sabittir. Dolaysyla bir faktrde art salanabilirken, dier retim faktr sabit kalmaktadr. Bu artlar altnda azalan getiri yasas kanlmazdr. Oysa uzun dSIRA SZDE nemde btn faktrlerin arttrlabilmesi sz konusudur. lee gre getiri kavram uzun dnemde geerlidir.
UZUN DNEMDE MALYET ERLERNN YAPISI
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
lee gre azalan getiri durumunda, retimde kullanlan faktr girdilerinin hepsi belli bir oranda TELEVZYON arttrldnda, rn miktar daha az artmaktadr. lee gre sabit getiri durumunda, faktrlerdeki art oran ile rn art oran ayndr. SIRA R N E T N T E SZDE lee gre artan getiri sz konusuysa, retilen rn miktar faktrlerdeki art orann amaktadr. N E L M D
K T A P
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
106
ktisada Giri-I
SIRA SZDE
Uzun dnemde lee gre getiri kavramyla, ksa dnemde azalan getiri kavram arasnSIRA SZDE daki farklar nelerdir? Buraya D N E grdmz tanmlarmz bir de ekil araclyla izelim. Uzun kadar L M dnemde btn faktrleri arttrabildiimize gre, uzun dnem maliyet erisi bir iletmenin en uygun retim kararlarn verebilecei sre olarak dnlmelidir. O S O R U halde, uzun dnemde maliyet erisini dnrsek, bu erinin iletme asndan en dk maliyetli olanaklar yanstmakta olduu anlalmaktadr. Uzun dnemde maliyetler, ksa D K K A T dnemde karlalacak ortalama maliyetlere grece daha dktr. 5.4 Nolu ekilde ksa ve uzun dnem ortalama maliyetler izilmektedir. Uzun dnem ortalama maliyetleri, ksa dnem ortalama maliyetlerin altnda yer alr ve SIRA SZDE onlara en dk maliyet olana zerine bir alt snr tantr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
ekil 5.4
AMALARIMIZ Uzun Dnemde MaliyetAMALARIMIZ Ksa ve Erileri
Maliyetler
K T A P K T A P
AC MC
TELEVZYON TELEVZYON
MC
Uzun Dnem Ortama Maliyetler
AC MC
NTERNET NTERNET
AC AC MC
retim Miktar
lee Gre Artan Getiri lee Gre Sabit Getiri lee Gre Azalan Getiri
lee gre artan getiri sz konusu ise uzun dnem ortalama maliyet erisi dmektedir lee gre sabit getiri sz konusu ise uzun dnem ortalama maliyet erisi yataydr lee gre azalan getiri sz konusu ise uzun dnem ortalama maliyet erisi ykselmektedir
te yandan, uzun dnem ortalama maliyet erisi, irketin lee gre getiri olanaklarn yakndan yanstr. irketin balangtaki genlik aamalarnda, faktrler arttrldka retilen rn miktar hzla artar. Yani lee gre artan getiri sz konusu olur. Bu dnemde irketin uzun dnem ortalama maliyetleri dmektedir. Daha sonra irketin olgunlama dnemi balar. Artk lee gre sabit getiri olanaklar sz konusudur: faktrlerdeki art ne kadar ise, retim miktar da o oranda art gstermektedir. Uzun dnem ortalama maliyet erisi yataydr. irket yalandka lee gre azalan getiri konumuna girilir ve faktrlerin arttrlmas, rnde daha az arta neden olmaktadr. Teknoloji eskimitir; innovasyon olanaklar azalmtr. rn artk eski itibarn yitirmitir. Bu blgede uzun dnem ortalama maliyetler de yukar doru ivmelenmektedir. Bu nitenin banda tanttmz Henry Fordun fabrikalarnda yepyeni bir inovasyon olan montaj hatt teknolojisini imdi yeniden hatrlayalm. kinci Dnya Sava sonrasnda hemen tm Bat dnyasnda otomotiv teknolojisi bu yeni devrim ile alkalanmaktayd. 1950li ve 60l yllar yksek kr oranlar ve ok yksek byme salanarak geildi. Ancak 1970lere gelindiinde artk montaj hatt Asyada ve Latin Amerikada bir ok gelimekte olan lke tarafndan uygulanmaya baland ve otomotiv sanayinin merkezleri bat ekonomilerinin dna kaymaya balad. Montaj hatt artk olgunlam idi. Latin Amerikada ve Asyada yeni retim merkezleri olutu. Daha sonradan bu lkeler yeni sanayileen lkeler diye anlacaktr.
107
zet
A M A
letmelerin retim faaliyetlerini aklamak. retim teknolojisi znde nicel bir ilikidir. Girdiler ile rn arasndaki bu nicel iliki retim fonksiyonu olarak adlandrlr. retim fonksiyonu, retim teknolojisinin basitletirilmi bir cebirsel ifadesini anlatr. retici iletmelerde retim srecinde retim faktrleri, ara mal girdileri ve teknoloji, retimin aamalarn belirler. Sz konusu aamalar boyunca reticiler u soruyu yantlamak durumundadr: Ne kadar rn retilecektir? Ne kadar girdi ve retim faktr kullanlacaktr? Hangi retim teknolojisi ile retim yaplacaktr? irketlerin retim faaliyetlerinde bulunurken amalar krlarn oklulatrlmasdr. letmelerin kr ve maliyet tanmlarn aklamak. Kr, rnn satndan elde edilen gelirler ile kullanlm olan faktrlerin ve ara mallarnn toplam maliyetleri arasndaki farktr: Kr = sat gelirleri - toplam maliyetler ktisatlar maliyetlerin belirlenmesi konusunda nemli bir ayrm vurgularlar.. Normal gnlk yaamda maliyetler bir rnn retiminde kullanlan tm girdilerin, emein, sermayenin ve topran maliyet bedellerinin toplamna eittir. Bu tr maliyetler muhasebe maliyetleri olarak adlandrlabilir. Ancak, iletmenin kararlarnn maliyet etkilerini daha doru analiz edebilmek iin sadece muhasebe maliyetlerini tanmak yeterli deildir. letmeler retim faaliyetlerinde bulunurken bir dizi karar almak, alternatifleri deerlendirmek ve aldklar kararlarn frsat maliyetlerini de gz nnde tutmak zorundadr. Dolaysyla iletmenin gerek maliyetleri muhasebe maliyetleri ile retimdeki frsat maliyetlerinin toplanmasyla bulunur. Bu toplam ekonomik maliyetler diye anlr. ekonomik maliyetler = muhasebe maliyetleri + frsat maliyetleri Ekonomik kr ve frsat maliyeti kavramlar reticilerin davranlarnn doru belirlenmesi asndan son derece nemlidir. Ekonomik kr kavram retici iletmenin retime devam etmesi iin
kabullenecei asgari kazanc ifade eder. Eer ekonomik kr eksiye derse (ekonomik zarar haline dnrse) retici uzun dnemde ilgili retim faaliyetinden vazgemeyi dnecektir.
A M A
A M A
letmelerin rn ve maliyet erilerini aklamak. ktisatta ksa ve uzun dnemin fark, retim girdilerinin ve maliyetlerin yaps ile ilintilidir. Ksa dnemi tanmlamak iin iki kstas kullanlr: (1) bir iletmenin kullanmakta olduu retim faktrleri ile aramal girdilerinden en az bir tanesinin sabit olarak kald sre; ve (2) iletmenin retimde bulunduu faaliyet alanna yeni iletmelerin girip kmasnn sz konusu olmad; sektrdeki retici saysnn deimedii sre. Emein marjinal rn, ie alnan her yeni iinin retime katksn verir Emein ortalama rn ise toplam retim miktarnn toplam alan ii saysna blnmesiyle elde edilir. Ksa dnemde sermaye miktar kstl olduu srece, ii istihdam arttrldnda marjinal rn ilk bata artmakta; fakat daha sonra azalmaktadr. Bu gzlem azalan getiri kavram ile adlandrlmaktadr. Sermaye (veya toprak) donanm ayn kald srece (yani yukardaki rnekteki gibi, frnn mekan ve tezgah adedi, ocan bykl, makinelerinin says, vb. sabit kald srece) alan ii saysn arttrdka, her yeni iinin retime katks giderek azalmak durumundadr. Azalan getiri, ksa dnemde emekinin marjinal rnnn azalmasnn dorudan sonucudur. Dier yandan ortalama rn, marjinal rn ile yakndan ilintilidir. Marjinal rn ve ortalama rn miktarlarn bir grafikte izersek, marjinal rnnn ortalama rnn zerinde olduu srece ortalama rnn artmakta olduunu, aksi takdirde ortalama rnn azalmakta olduunu grrz. Bir iletmenin retim yapsn retim fonksiyonu belirlerken, maliyet yapsn da maliyet fonksiyonu belirlemektedir. Aslnda, retim ve maliyet fonksiyonlar birbirine bal olup, ayn srecin iki farkl bak asn yanstr. ktisatta retim ncesi hazrlklarn tmne yaplan bu kanlmaz maliyetler sabit maliyetler diye anlmaktadr. Bu tr zorunlu giderler reti-
108
ktisada Giri-I
me balayabilmek iin gerekli tm masraflar oluturur. Sabit maliyetler retim i yaplmasa dahi karlanmas gereken ve harcanm olan zorunlu giderlerdir. Deiken maliyetler ise retilen rn miktarna bal olarak artan veya azalarak deime gsteren maliyetlerdir. Marjinal maliyetler ortalama maliyetlerin stnde seyrettii srece ortalama maliyetler de artar. Marjinal maliyetler ortalama maliyetlerin en dk olduu noktada keser ve ortalama maliyetlerin zerine kt noktadan itibaren ortalama maliyet erisi de ykselmeye balar. Uzun dnem maliyetleri ve lee gre getiri kavramn aklamak. Uzun dnemde tm retim faktrleri arttrlabilmektedir. lee gre getiri kavram uzun dnemde, btn retim faktrlerinin belli bir oranda arttrdmzda, elde edilen rn miktarnda gzlediimiz art orandr. Burada olaslk sz konusu olur: retim miktar, faktrlerin art hzna grece, daha yava artabilir; ayn oranda artabilir, veya daha hzl artabilir. Btn retim faktrlerini arttrdmzda, retilen rn miktar daha az artmsa, lee gre azalan getiri; Btn retim faktrlerini arttrdmzda, retilen rn miktar ayn oranda artmsa, lee gre sabit getiri; Btn retim faktrlerini arttrdmzda, retilen rn miktar daha fazla artmsa, lee gre artan getiri; durumu sz konusudur. lee gre artan getiri sz konusu ise uzun dnem ortalama maliyet erisi dmektedir. lee gre sabit getiri sz konusu ise uzun dnem ortalama maliyet erisi yataydr. lee gre azalan getiri sz konusu ise uzun dnem ortalama maliyet erisi ykselmektedir
A M A
109
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerde hangisi azalan getiri yasasna baldr? a. iletmeler krlarn oklulatrmak amacyla alr. b. marjinal maliyetler azalmaktadr. c. marjinal maliyetler ykselmektedir. d. uzun dnemde lee gre artan getiri mevcuttur e. btn faktrler arttrlabilir. 2. Aadakilerden hangisi retim faktrleri ile ara mallarnn kullanm ve nihai rnn elde edilmesi srecinde toplam girdiler ile nihai rn arasndaki nicel ilikiyi gsterir? a. Toplam maliyet b. retim teknolojisi c. Marjinal maliyet d. lee gre getiri e. Sabit maliyetler 3. ktisat kuramna gre bir n yaklam olarak belirlenen, irketlerin retim faaliyetlerinde bulunurken gerekletirmek istedikleri tek ama aadakilerden hangisidir? a. Krlarn oklulatrlmas b. Maliyetlerin en aza indirgenmesi c. ilerin refahnn arttrlmas d. retim teknolojisinin gelitirilmesi e. Ekonomik bymeye katk yaplmas 4. letmenin gerek maliyetlerini belirleyen ekonomik maliyetler nasl hesaplanr? a. Sat gelirlerinden toplam maliyetler kartlarak b. Satlan rn adedi ile rnn fiyat arplarak c. Toplam maliyetler kt miktarna blnerek d. Muhasebe maliyetleri ile frsat maliyetleri toplanarak e. retimde kullanlan tm girdilerin maliyet bedelleri toplanarak 5. Bir reticinin uzun dnemde piyasadan ayrlma nedeni aadakilerden hangisidir? a. Ekonomik krn pozitif olmas b. Muhasebe maliyetlerinin pozitif olmas c. Ekonomik maliyetlerin pozitif olmas d. Byme orannn negatif olmas e. Ekonomik krn negatif olmas 6. Bir retim faaliyetine balamadan nce hazrlklarn tmne yaplan zorunlu giderlere ne ad verilir? a. Sabit maliyetler b. Frsat maliyeti c. Ekonomik maliyet d. Deiken maliyet e. Muhasebe maliyeti 7. Ortalama toplam maliyetler aadaki formllerden hangisi ile hesaplanr? a. TCF/Q b. TCF+TFC c. TVC/Q d. TC/Q e. PxQ 8. Bir birim daha fazla retim yapldnda, toplam maliyetlerde gzlenen art aadakilerden hangisidir? a. Ortalama toplam maliyet b. Marjinal maliyet c. Ortalama sabit maliyet d. Deiken maliyet e. Frsat maliyeti 9. cret oran sabitken, emein marjinal veriminin artmas sonucunda aadakilerden hangisi gerekleir? a. Emein marjinal rn azalr b. Emein ortalama rn azalr c. Toplam retim azalr d. Toplam ii says artar e. Marjinal maliyet azalr 10. lee gre sabit getiri sz konusu ise uzun dnem ortalama maliyet erisinin ekli aadakilerden hangisidir? a. dikeydir b. dmektedir c. yataydr d. ykselmektedir e. konkavdr
110
ktisada Giri-I
Yaamn inden
nce kap kolu sonra otomobil Trk markas ile otomobil yapalm ama... nce lkede yabanc marka ile retilen otomobillerin kap kollarn yapalm. Yerde ararken gkte, (Pardon... eride ararken Amerikann Detroit ehrinde) bulduumuz Babayiit, her ne kadar (Ne demi byklerimiz Syle syle... Yalan da olsa... Houmuza gidiyor demi ya... te o biim) yaknda Trki Oto ii tamam diyor ise de... Bu i biraz kark bir i gibi grnyor.basit bir rnek: Trkiyede retilen, darya ihra edilen yabanc markal otomobillerin kap kollarn bizim Bursadaki sanayi tesislerinde retiyorduk. Geliniz grnz ki, (1) dviz kuru nedeniyle ithalatn ucuz hale gelmesi, (2) Darda bu ii yapanlarn ok sayda rettikleri iin maliyet avantaj gibi nedenlerle, otomobil fabrikalar kap kollarn ieriden alacak yerde inden, Tayvandan ithal eder oldu. Bursada kap kolu yapan tesisler ya kapand ya da baka rnlere yneldi. Bizde motor bloklar da dklyordu. Otomobilde kullanlan ok para retiliyordu. Ucuz ithalat ve ekonomik lek nedeniyle ou retilemez oldu. Bir otomobil tesisi otomobilde kullanlan paralarn tmn veya byk ksmn kendi retmez. Yan sanayiden temin eder. Trkiyede otomotiv yan sanayi ok geliti. Mevcut otomotiv fabrikalarna byk lde para temin etmekle kalmyorlar. Otomotiv yan sanayinin ylda 7 milyar dolara yakn ihracat var. Ama yetmiyor. Her paray retemiyoruz. Sorun sadece teknoloji sorunu deil. Bizim otomobilde kullanlan paralar yapmay becerip beceremeyeceimiz sorunu deil. Sorun (1) lek ve (2) Maliyet sorunu. Bunlar moral bozmak iin deil, glkleri hatrlatmak iin yazyorum. te meydan... te Amerikal Pehlivan Biz alklamaya hazrz. Topal karncaya sormular Nereye byle? Cevaplam Hicaza gidiyorum. Glmler Bu halinle mi Hicaza varacaksn? O aldrmam... Varamasam bile, o yolda ld derler demi.Besmeleyi ekerek yola kyoruz... tesi Allah kerim!.. 2011 btesine 10 zerinden 9 2011 yl bte uygulamas ile ilgili rakamlar akland. 12 ayda gider 313 milyar -Gelir 286 milyar =Ak 17 milyar. Faiz d fazla 24 milyar. Bte ann bykl, kkl imdilerde ekonominin durumunun gstergesi oldu. Ak byk ise lke borlanyor. Sadece ek borlanmaya gitmek zorunda kalmyor. Eski borlarn faiz ve ana paralarn deyemiyor. Btenin iyi olup olmadnn ls, an milli gelire oran. 2011 ylnda bizim milli gelirimizin 1 trilyon 280 milyar (Veya 766-796 milyar dolar dolaynda olmas bekleniyor. Bte amzn bu durumda milli gelire oran yzde 1.5 dolaynda hesaplanyor. Bugn sanayilemi Batl lkelerde an milli gelire oran yzde 10dan balyor, ortalama yzde 6 dolaynda. Biz yzde 1.5 oranndaki ak ile rekortmeniz. Kald ki bte amzn kkl yannda, bteden faiz d 24 milyar faiz d fazla ayrdk. Bunun ile de eski borlar dndreceiz. Krizdeki lkeler btelerinin an kapatmak iin, insanlar iten karyor. cretleri ksyor. Sosyal harcamalar azaltyor. Bizde 2011 ylnda bunlar yaplmad. Tersine az da olsa cretler artrld. Salk hizmetleri iyiletirildi. ten karlan olmad. Bu durumda Sezarn hakk Sezara... Bte uygulamas 10 zerinden 9dur. (Neden 10 deil de 9? nk gelir hanesinde bir defalk olaan d gelirler var...) Kaynak: Gngr URAS, 17/01/2012, Milliyet Gazetesi
111
Okuma paras
Henry Ford ve Montaj Hatt Amerikan otomotiv reticisi Henry Ford (1863 - 1947) kendi adyla anlan Fordist retim teknolojisinin yaratcs olarak tannr. Fordun otomobil fabrikalarnda ilk olarak ounlukla yksek vasfl iilere gerek duyulmaktayd. ilerin kullandklar somun, civata, boya, metaller, makine tehizat gibi ara girdiler standart lde deildi. Hemen her yeni otomobil neredeyse tm girdileriyle birlikte yeni batan retilmekteydi. Bu da iilerin son derece yetenekli ve ilerici derecede eitimli olmalarn gerektiriyordu. Dolaysyla, retim maliyetleri yksekti. Dahas, fabrika sahas ierisinde iiler bir blmden dierine koturuyor ve her bir aamada belli iler srasn bekliyordu. Bu sre iinde iilerin bir blm atl kalyordu. Dolaysyla retim faaliyetleri kesintili ve yavat. Henry Ford bu sorunlara are bulmak amacyla daha sonradan kendi adyla anlacak olan montaj hatt teknolojisini gelitirdi. Kitlesel tketim iin kitlesel retim! felsefesi Fordizm olarak anlr. Henry Ford 1926da syledii Benden her renk ve her model araba talep edebilirsiniz; siyah bir T-Modeli olmas kaydyla szleriyle bu sreci anlatmaktayd. Fordist montaj hatt teknolojisi 2. Dnya sava sonrasna dein Amerikan otomotiv endstrisinin teknolojik ilerlemesine nclk edecek; ancak, standart olduu kadar taklit ve yeniden-retime ak olduu iin ksa zamanda Asya reticilerinin youn rekabetiyle karlaacaktr.

1. c 2. b 3. a 4. d 5. e 6. a Yantnz yanl ise letmelerin retim Kararlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letmelerin retim Kararlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letmelerin retim Kararlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letmelerin retim Kararlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letmelerin retim Kararlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise retim Fonksiyonundan retim Maliyetlerine konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise retim Fonksiyonundan retim Maliyetlerine konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise retim Fonksiyonundan retim Maliyetlerine konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise retim Fonksiyonundan retim Maliyetlerine konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uzun Dnemde Maliyet Erilerinin Yaps konusunu yeniden gzden geiriniz.
7. d Bu prensibe gre ncelikli olarak ara mal girdileri ve otomobilin paralar standartlatrld. Standart nitelikli ara mallar ve yedek paralarn kullanm artk iilerin ok vasfl ve eitimli olmas gereini ortadan kaldrmt. Bunun da tesinde, Ford retim srecini birok kk paraya ayrtrmt. Artk iiler rnn imal edildii yere srayla gitmek yerine, rn montaj hattnda iilerin nne geliyor; dolaysyla, bir ii srekli olarak ayn standart ii hi yerini deitirmeden yapyordu. ilerin retkenlii olaanst artmt. Standart girdiler, standart rne dnrken iiler de giderek srekli ayn ii yineleyen birer sosyal makineye dnyordu. Bu olaanst retim temposu ve makinelemenin yaratt sosyal sorunlar Charlie Chaplinin nl Modern Zamanlar filmine konu olacaktr.
8. b
9. e
10. c
112
ktisada Giri-I

Sra Sizde 1 retim faktrleri emek, sermaye ve topraktr. Ara mallar retim srecinde kullanlan girdi mallardr: demir, imento, bakr, elektrik gibi. retim teknolojisi ise retim faktrleri ve ara mallarndan oluan toplam girdiler ve nihai rn arasndaki nicel ilikiyi gsterir Sra Sizde 2 (a) Ahmetin muhasebe anlamnda maliyetleri 90,000dir. (b) Ahmetin otobs ofr olarak ikinci en iyi kazanc taksicilikten kazanaca 10,000dir. Dolaysyla Ahmetin otobs ofr olarak frsat maliyeti 10,000dir. (c) Ekonomik kr = toplam gelir - muhasebe maliyetleri - frsat maliyetleri olduuna gre, ekonomik kr = 100,000 - 90,000 - 10,000 = 0. Sra Sizde 3 ki biimde hesaplanabilir. Ya iletmenin toplam maliyetleri retim miktarna oranlanr ya da ortalama deiken maliyet ile ortalama sabit maliyet toplam alnr. Sra Sizde 4 retim art ksa dnemde azalan getiri yasasna tabidir. i says arttka retilen rn daha az miktarda arttrlabilmekte; dolaysyla, marjinal maliyetler ykselmektedir. Sra Sizde 5 Bildiiniz gibi, birim maliyet ortalama maliyetin bir dier addr. Burada nemli olan marjinal maliyetlerin, birim (ortalama) maliyetlerin stnde olup olmaddr. Eer, marjinal maliyet birim maliyetten yksekse, birim maliyet artar; aksi takdirde azalr. Sra Sizde 6 Burada sorunun z aktr. Ksa dnemde frnn kapasitesi, mekann bykl bellidir. Her yeni gelen ii giderek dierlerinin alma alannn daraltmaktadr. ak giderek dier iilerin alma temposuyla atmakta, bylelikle yeni iiler eskiler kadar retime marjinal katk yapamamaktadr. yle ki artk altnc ii ie alndnda, bu ii yapacak hi bir i bulamam, dierlerinin iini seyreder durumda kalmtr. Sra Sizde 7 Evet. Eer marjinal rndeki art, birim malieyetleri deitirecek byklkte ise, birim maliyetler de azalr. Buna karlk, marinal rndeki azalma yine birim malieyetleri etkileyecek kadarsa birim maliyet artar. Sra Sizde 8 Ksa dnemde sermaye faktr sabittir; sadece emek girdisi deitirilebilir. Dolaysyla azalan getiri emek faktrnn azalan getirisidir. Uzun dnemde her iki faktr de arttrlabilmektedir. Dolaysyla uzun dnemde azalan getiri durumu sz konusuysa, lee gre azalan getiriden bahsetmemiz gerekmektedir: faktrlerin hepsi birden belli bir oranda arttrldnda retilen miktar daha az art gstermektedir.
113
Baumal, William J., Blinder, Alan S. (2011). Economics, South-Western Cengage Larning, Mason, Ohio. Case, Karl E., Fair, Ray C. ve Oster, Sharon M. (2012), Principles of Ecoomics, Pearson ducation, Inc., Boston. Clayton, Gary E. (2008), Economics, The MacGrawHill Copmanies, Inc.,Columbus, Ohio. Macconnell, Campbell R., Brue, Stanley L.,ve Flynn, Sean M. (2012). Microeconomics, MacGrawHill/Irwin, New York. Mankiw, Gregory N. (2012), Principles of Ecoomics, South-Western Cengage Larning Mason, Ohio. Miller, Roger LeRoy. (2012), Economics Today, The Micro View, Addison-Wesley, Boston. zer, Mustafa. (1998), ktisada Giri, Editrler: nder zkazan, Engin Ata, Anadolu niversitesi Ak retim Yaynlar No: 565, Eskiehir. Parkin, Michael. (2012), Microeconomics, Pearson Education, Boston. Sherman, Howard, E. K. Hunt, Raynold Nesiba, Phillip OHara and Barbara Wiens-Tuers (2008) Economics: An Introduction to Traditional and Progressive Views M.E. Sharpe. nsal, Erdal M. (2010), Mikro ktisat, maj Yaynclk, Ankara. Welch, Patrick J., Welch, Gerry F. (2010), Economics, Theory&Practice, John Wiley & Sons, Inc.,USA.
6
Amalarmz

KTSADA GR-I
Bu niteyi tamamladktan sonra; Rekabeti piyasalar tanmlayabilecek; Ksa dnemde rekabeti bir iletmenin retim miktarn ve arz erisinin biimini aklayabilecek; Rekabeti piyasalarda uzun dnem dengesini aklayabilecek; Rekabeti piyasalarda uzun dnemde sosyal refahn oklulatrlmas ve korunmasn aklayabilecek bilgi ve beceriler kazanacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Rekabeti piyasa Homojen mal Marjinal gelir Ortalama gelir Arz erisi Azalan getiri yasas Pozitif kr Sosyal refah
indekiler
GR REKABET PYASALARIN TANIMI REKABET BR LETMENN GELR, MALYET VE KRLARI KRLARIN OKLULATIRILMASI LKES MARJNAL GELR VE MALYET ERLER REKABET LETMELERN KISA DNEMDE ARZ ERS REKABET PYASADA UZUN DNEM KARARLARI REKABET PYASALARDA UZUN DNEM DENGES
ktisada Giri-I
Tam Rekabet Piyasas
Tam Rekabet Piyasas

GR
Bu nitede gnlk hayatmzda ok sk duyduumuz bir kavram irdeleyeceiz. Rekabeti piyasa, rekabeti olmak, rekabet avantaj... Rekabet szc sanki byl bir anlama sahipmiesine ok arzulanan bir olgu olarak kullanlmakta. Peki nedir rekabeti olmak? Nasl tanmlanr? Rekabeti bir ekonomiye nasl ulalr? Rekabeti ekonomilerin avantajlar nelerdir? Rekabet kendiliinden elde edilip korunabilir mi? Bu sorular bu ve bundan sonraki nitede ileyeceiz.
REKABET PYASALARIN TANIMI

Gerek yaamdan iki rnekle balayalm. Diyelim ki Eskiehirden stanbula arabanzla yola kyorsunuz. ehrin hemen dnda pe pee sralanm olan benzincilerden benzin almak zere ilkine girdiniz. Fakat birden fark ettiniz ki bu benzincideki benzinin sat fiyat yaklak 50m ilerideki benzinlikte satlmakta olan benzinden %20 daha pahal. Bu fiyat fark iin de gzle grlr hi bir neden bulamyorsunuz. Hemen arabanzla bir sonraki benzinlie gidip daha ucuz olan benzinden almaya karar veriyorsunuz. Ayn gnn akam elektrik datm irketinin elektrie %20 zam yaptn dnelim. Elektrik hizmetinizi kestirip baka bir irkete gemek gibi bir olananz yok; nk zaten evinize elektrik salayan sadece tek bir irket var. Yapabileceiniz tek ey elektrii biraz daha dikkatli ve ksntl kullanmak. Yukardaki iki rnekten u davranlar gryoruz: Tketiciler benzin fiyatlarna bal olarak en ucuz benzin satan irkete ulamak iin tketim adreslerini deitirebilmektedir. Bu artlar altnda birbirine yakn istasyonlarn farkl fiyat uygulamas mmkn olmayacaktr. Buradaki benzin rneinde piyasa yaps rekabetidir. Rekabet sonucu benzinciler hemen hemen ayn fiyattan benzin satmaktadr. Ancak, tketiciler elektrik ya da doal gaz gibi tekelci konumdaki irketlerin rnlerini ancak ksntya giderek tketebilmekte, baka bir adrese ynelememektedir. Burada rekabetin eksik olduu bir piyasa sz konusudur. Bu rneklerden hareketle tam rekabeti (ya da ksaca rekabeti) bir piyasada u zelliklerin var olduunu grmekteyiz: Piyasada ok sayda retici ve tketici mevcuttur. ok saydaki retici ve tketicilerin hi birisi piyasadaki fiyat tek bana etkileme gcne sahip de-
Rekabeti bir piyasada btn retici ve tketiciler asndan rnn Pazar fiyat verili kabul edilir; stratejik isteklere bal olarak deitirilmesi sz konusu olamaz.
116
Rekabeti bir piyasada ok sayda retici ve tketici benzer nitelikteki homojen bir rn retmektedir. Rekabeti bir piyasada mevcut kurulu irketler piyasadaki konumlarn kullanarak her hangi bir ekilde yeni irketlerin piyasaya girilerini engelleyemezler.
ktisada Giri-I
ildir. Yani, rekabeti bir piyasada her retici ve tketici rnn fiyatn deitiremeden, verili olarak kabullenmek zorundadr. Piyasada alnp satlan mal hemen hemen ayn zelliklere sahiptir. Buna homojen mal zellii diyoruz. Benzin, ekmek, st gibi homojen rnlerin retildii piyasalar rekabet ortamna daha yatkndr. Piyasaya baka reticilerin girii ya da mevcut reticilerin piyasadan k nnde hi bir engel yoktur. Mevcut bir iletme, diyelim ki fiyat avantajn kullanarak veya piyasadaki varln tehdit unsuru olarak kullanarak rakip baka iletmelerin piyasaya girmesini engelleyemez. Gerek yaamda, SZDE SIRA homojen olmayan bir rn satan iletmelerden oluan bir piyasaya tam rekabeti bir piyasa deildir diyebilir misiniz?
DNEL REKABET M BR LETMENN GELR, MALYET VE KRLARI S piyasada retici olan bir irket fiyat alcdr, dierleri gibi krlarn Rekabeti bir O R U oklulatrmay amalar. Krn ilk D K K A T olarak nce irketin toplam gelirlerini tanmlayalm. rnn fiunsuru yat p, satlan mal q ise, toplam gelir
SIRA SZDE
DNELM
Fiyat alc, U S O R satt rnn piyasa fiyat zerinde hibir kontrol gc olmayan ve piyasada belirlenen fiyat D K K olarak verili fiyat A T alan satcdr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
TR = p x q SZDE SIRA olur. Burada dikkat edilecek husus udur: yukarda anlattmz tanma gre, rekabeti piyasadaki bir firma iin retip satt q miktar ne olursa olsun, maln fiAMALARIMIZ yat p verili olarak kabul edilecektir. rnein bir benzinlikte benzinin fiyatnn litre bana 5 olduunu varsayalm. Benzinci gnde 10.000 litre satyorsa toplam geliri 5 x 10.000 = 50.000dir. BenK T A P zinci 100.000 litre satyor olsa bile benzinin litre fiyatn etkilemesi sz konusu deildir. Toplam gelir = 5 x 100.000 = 500.000. imdi yeni bir rnek ile tanalm. Lezzet Frn pasta retip satmaktadr. FrTELEVZYON nn gelir tablosunu inceleyelim. Varsayalm ki frnda bir kg pasta 10den satlmaktadr. Frnda 1 kg pasta retilip satldnda toplam geliri 1 x 10 = 10 olacaktr. Eer 2 kg pasta retilip satlrsa toplam gelir 20ye kacaktr. NTER ET Frnda daha Nfazla pasta retildiini ve 5 kg satld dnelim. Bu durumda toplam gelir 50 olur. Frnda ne kadar pasta retilmesi uygundur? (ncelikle amacmzn kr elde etmek olduunu unutmayalm).
(1) Toplam rn q (kg) 0 1 2 3 4 5 (2) Fiyat (1 kg = 10) 10 10 10 10 10 10 (3) Toplam Gelir (TR = p x q) 0 10 20 30 40 50 (4) Ortalama Gelir (AR = TR / q) 10 10 10 10 10 (5) Marjinal Gelir (TR / q) 10 10 10 10 10
Tablo 6.1 Lezzet Frnnda Toplam, Ortalama ve Marjinal Gelirler
6. nite - Tam Rekabet Piyasas
117
Tablo 6.1in son iki stununda bu soruya yant bulmaktayz. Tablonun 4. stunu pasta satndan frnn elde ettii ortalama geliri vermektedir. Ortalama gelir =
toplam gelir q
Son stunda ise frnda pasta satndan doan marjinal gelir sergilenmektedir. Frnn her 1 kg daha fazla pasta retip sattnda marjinal geliri 10 olarak hesaplanmaktadr. Marjinal gelir =
(toplam gelir ) TR = q q
Marjinal gelir, retimde her bir birimlik artn salad gelir artdr.
Her birimlik retim, frna 10lik ek bir gelir salamaktadr. Grlecei gibi marjinal gelir, rnn piyasa fiyatndan baka bir ey deildir. Rekabeti bir iletme iin rnn piyasa fiyat ayn zamanda ortalama gelire ve marjinal gelirine eittir. Rekabeti iletmeler fiyat verili olarak kabul ettikleri iin ortalama gelirleri ve marjinal gelirleri, ne kadar mal satlrsa satlsn, kendi kararlarna bal olarak deiime uramaz. 6.1 nolu tabloda pasta satlar 1 kgdan 5 kga kadar ykseltilmekte, kg fiyat 10 iken, frnn ortalama ve marjinal gelirleri 10 olarak ayn kalmaktadr. Lezzet frnnda hafta sonunda satlarn 100 kga kadar ykseldiini varsaynz. Pastann SIRA SZDE kilosu 10 olarak verili iken, rekabet koullar altnda frnn elde edecei ortalama gelir ve marjinal gelir ne olacaktr?
DNELM
Rekabeti bir iletme iin fiyat = ortalama gelir = marjinal gelir Rekabeti bir iletme iin marjinal ve ortalama gelir, retim miktar ne olursa olsun, ayn kalr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U Kr, toplam gelir ve toplam SIRA farka maliyetler arasndakiSZDE eittir. DKKAT DNELM
KRLARIN OKLULATIRILMASI LKES

Her retici iletmenin amac kr oklulatrmaktr dedik. Kr = toplam gelirler - toplam maliyetler olduuna gre, Kr = TR - TC Kr = p x q -TC
DKKAT DNELM S O R U SIRA SZDE
SIRA SZDE S O R U AMALARIMIZ
SIRA SZDE S O R U AMALARIMIZ DKKAT K T SZDE SIRA A P
ktisatlarn toplam maliyetler iinde muhasebe maliyetlerine ek olarakKfrsat maliyetleDK AT rini de eklediklerini unutmaynz. Ekonomik maliyetler = muhasebe maliyetleri - frsat maliyetleri Dier yandan
K T SZDE SIRA A P
Kr = Toplam gelir - muhasebe maliyetleri - frsat maliyetleri
AMALARIMIZ TELEVZYON
AMALARIMIZ TELEVZYON
Bu konuda 5 nolu niteyi tekrar gzden geiriniz. K T A P Lezzet Frn rneimize devam edersek, iletmenin krlarn E R N E T N T hesaplayabilmek iin maliyetlerine ait bilgilere ihtiyacmz olacaktr. Frnn sabit maliyetlerinin 5 olduunu, deiken maliyetlerinin ise 1 kg ekmek iin 3; 2 Tkg EiinY7, 5 kg iin EL VZ ON ise 33ye kadar ykseldiini dnelim. Frnda retim yaplmaz ise kr = 0 - 5 0 -5dir. Bir kg retim yapldnda toplam maliyetler = sabit maliyetler + deiken maliyetler = 8 olmaktadr. 1 kg pasNT ta 10ye satldna gre, kr = p x q = 10 x 1 - 8 = 2 olur. 2 kg E R N E T retimi sopasta
K T A P NTERNET TELEVZYON
NTERNET
118
ktisada Giri-I
nucunda krlarn 8ye ykseldiini gryoruz. Krlardaki art 8 - 2 = 6dir. Bu rakamn ayn zamanda marjinal gelir ile marjinal maliyetler arasndaki farka (10 - 4 = 6) eit olduunu inceleyiniz. Bu ekilde hesaplarmz 6.2 nolu ekilde srdrelim.
Tablo 6.2 Lezzet Pasta Frnnda Gelirler, Maliyetler ve Krn Hesaplanmas (1)
Toplam rn
(2)
Toplam Gelir
(3)
Sabit (TFC)
(4)
Deiken (TVC)
(5)
Toplam Maliyetler (TC=TFC+TVC)
(6)
Kr (TR-TC)
(7)
Marjinal Gelir
(8)
Marjinal Maliyetler
(9)
Krlardaki Art
Maliyetler Maliyetler
(1,000 kg) TR = p x q
(MR=TR/Q) (MC=TC/Q) (MR-MC)
0 1 2 3 4 5 6 7
0.0 10.0 20.0 30.0 40.0 50.0 60.0 70.0
5.0 5.0 5.0 5.0 5.0 5.0 5.0 5.0
0.0 3.0 7.0 14.0 23.0 33.0 45.0 60.0
5.0 8.0 12.0 19.0 28.0 38.0 50.0 65.0
-5.0 2.0 8.0 11.0 12.0 12.0 10.0 5.0
10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 3.0 4.0 7.0 9.0 10.0 12.0 15.0
7.0 6.0 3.0 1.0 0.0 -2.0 -5.0
Not: 1 kg pasta: 10
Krn enoklulatrld retim miktar krlardaki artn sfr olduu retim dzeyidir.
Krlarn en oklulatrmak iin irketler marjinal maliyetlerini marjinal gelire eitlerler. Marjinal gelir fiyata eit olduu iin, marjinal maliyetlerin fiyata eitlenmesi ayn sonucu verir.
Tablodaki hesaplamalarmzdan krlardaki art miktarn son stunda izleyebiliriz. Bu stun iletme asndan son derece nemli bir bilgi sunmaktadr. Unutmayalm ki kr elde etmek amacyla retimde bulunmaktayz. Tablonun son stunu her retim dzeyinde bize krlarn artp artmadn gstermektedir. Amacmz krlar en oklulatrmak olduuna gre, krlardaki artn sfr olduu dzeye kadar retimi arttrmaya devam etmeliyiz demektir. Tablodaki verileri inceleyelim. Lezzet Frnnda 3 kg pasta retildiinde kr art miktar 3; 4 kg rettiimizde ise sadece 1 olmaktadr. 5 kg retirsek artk krmz daha fazla arttramadmz grrz. Eer 6 kg retim yaparsak artk krlarmzdaki deiim negatif olmaktadr (-2). rneimize gre krlarmzdaki artn 0 olduu noktaya kadar retim yapmamz; o noktada da krmzn artk en ok olduu noktaya geldiimizi tespit etmekteyiz. Yani 5 kg retim yaptmzda krlarmz 12ye ulamakta ve bundan daha yukarya kartlamamaktadr. letmenin krn en oklulatrabildii retim dzeyi 5 kg pastadr. Bu noktada krlardaki art sfrdr. Bu miktar marjinal maliyet = marjinal gelir prensibiyle bulmu olduk. Dolaysyla, krlarn en oklulatrmay amalayan bir iletme marjinal maliyetlerini marjinal gelire Krlar en oklulatrmak iin MC = MR eitlemelidir. Unutmayalm ki rekabeti bir iletmede marjinal gelir rnn fiyatna eittir. Dolaysyla kr en oklulatrmas ilkesi marjinal maliyet = fiyat eklinde de ifade edilebilir.
119
Tam rekabeti piyasalarda fiyat marjinal gelire eittir. O yzden kr en okluSIRA SZDE latrmas iin rekabeti iletmelerin marjinal maliyetlerini rn fiyatna eitlemeleri gerekmektedir.
SIRA SZDE
MARJNAL GELR VE MALYET ERLER
DNELM
DNELM S O R U
6.1 nolu ekilde iletmenin marjinal maliyet erisi MC ile, ortalama toplam maliS O R U yet erisi ise ATC ile gsterilmektedir.
DKKAT ATC erisinin, MC erisini en dk noktada kesmekte olduunu unutmaynz. Bu konuda 5 nolu niteyi tekrar gzden geiriniz.
DKKAT
SIRA SZDE
Marjinal gelir (MR) ve ortalama gelir (AR) dzeyi ise rnn fiyat, p, tarafndan yatay bir izgi olarak izilmektedir.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
ekil 6.1
Ortalama ve Marjinal Maliyet
K T A P
Rekabeti Bir K T letmede Krn A P oklulatrlmas

TELEVZYON
MC ATC
TELEVZYON
MR=AR
NTERNET
NTERNET
q1 q* q2
retim Miktar
Kr en oklulatrlmas prensibi marjinal maliyet ve marjinal gelir erilerinin birbirine eit olduu noktay bulmamz gerektirmektedir. q* retim dzeyi krn en ok klnd retim miktarn verir. Buraya kadar rendiklerimizi 6.1 nolu eklin yardmyla tekrarlayalm: Krlarn en oklulatrld optimal retim miktarna ulamak iin: Marjinal maliyet erisini marjinal gelir erisine eitlemek gerekmektedir; Marjinal maliyet erisi marjinal gelirin altnda olduu durumlarda (q1 gibi) retimin arttrlmas krlar ykseltecektir. Marjinal maliyet erisi marjinal gelirin stndeyse (q2 gibi) retimi ksmak, krlar ykseltecektir. Bu ilkelerden hareketle iletmelerin fiyatlara karlk retim miktarn veren arz erisini tanmlayabiliriz.
SIRA SZDE Rekabeti bir iletme, marjinal maliyetinin marjinal gelirine eit olduu noktada retim yapyorsa; bu o iletmenin mutlaka kr ettii anlamna gelir mi?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
120
ktisada Giri-I
REKABET LETMELERN KISA DNEMDE ARZ ERS

Arz erisi rnn fiyat ile piyasaya sunulan rn miktar arasndaki ilikiyi gsterir.
Kr en oklulatrlmas yapan rekabeti bir iletme, retmekte olduu rnn veri ald fiyat deitike piyasaya mal arzn da deitirecektir.
Arz erisi iletmelerin her fiyat karlnda piyasaya sunacaklar rn miktarn gsterir. Piyasaya sunulan rn miktarnn belirlenmesi krarnn ardnda krn en oklulatrlmas ilkesinin yattn biliyoruz. Biraz nce de rekabeti bir iletmenin krn en oklulatrmak amacyla marjinal maliyetlerini rnn fiyatna eitlemesi gerektiini grdk. Bu ilkeler nda rnn fiyat Pazar koullarna bal olarak deitike krn en oklulatrlaca retim dzeyi de deiecektir. Her fiyat deiikliinde krn en oklulatrlmas ilkesi ayndr: marjinal maliyetleri fiyata eitle. Bu ilkeyi ekil 6.2 araclyla gstermekteyiz. ekilde iletmenin marjinal maliyet erisi MC ile, ortalama deiken maliyetleri AVC ile, ortalama toplam maliyetler ise ATC ile gsterilmektedir.
ekil 6.2 Rekabeti Bir letmede Ksa Dnemde Arz Erisi ve retim Maliyetleri
Maliyetler ve Gelirler
MC Firmann erisi marjinal maliyet erisine eittir. ATC AVC MR3 MR2
P3
P2
P1
MR1 MR0
pmin qmin q1 q2 q3
rn Miktar
Ancak fiyat Pmin<AVC olursa firma retimi durdurur.
SIRA SZDE
ekilde AVC SIRAATC erilerinin MC ile kesime noktalarnda en dk dzeyde olduklarile SZDE n hatrlaynz.
D N E L ncelikle p dzeyinde olduunu dnelim. Bu durumda rePiyasa fiyatnn M 1 kabeti iletmenin retim dzeyi MC = MR1 = p1 eitliine dayanarak q1 dzeyinde olacaktr.Simdi Pazar ekonomisinin koullarna gre rnn fiyatnn p2ye, daO R U ha sonra da p3e dein ykseldiini dnelim. Fiyatlar verili olarak kabul eden rekabeti iletme her defasnda marjinal maliyetlerini fiyata eitleyecek ve retim DKKAT dzeyini nce q2ye, sonra da q3e kartacaktr. O halde pazar fiyat p1 ise krlar en ok klan retim dzeyi q1; p2 ise q2; p3 ise q3 olacaktr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
121
Ksa dnemde rekabeti iletmenin arz erisi marjinal maliyet erisine eittir
Dolaysyla fiyatlar ile arz edilen miktar marjinal maliyet erisi boyunca belirlenir. Ksa dnemde rekabeti iletmenin arz erisi marjinal maliyet erisi ile verilmektedir. Ksa dnemde rekabeti bir iletmenin arz erisi yukar eimlidir.SIRA SZDE fiyat artYani, maln tka, retilen rn miktar da artmaktadr. Bunun nedenini iktisatlar nasl aklamaktadr?
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Ancak burada nemli bir hususun altn izmemiz gerekmektedir. letmelerin S O R ksa dnemde karlatklar kararlardan en nemlisi retime devam Uedip etmeme karardr. 5. nitede tantmz Bol Ekmek Frnn hatrlayalm. Frnn kira bedeli, elektrik abonelii, makinelerin alm maliyeti gibi unsurlardan K A T oluan 10.000 DK dzeyinde bir sabit maliyeti var idi. Frnn hi ekmek retimi yapmad durumda sadece sabit maliyetlerini karlamas gerekecektir. Bu durumda kr sabit maSIRA SZDE liyetlerinin eksi halidir. Yani, hi retim yaplmama kr: = toplam gelir - sabit maliyetler = 0 - TFC = - TFC
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P te yandan frnn retime baladn ve her retim dzeyinde krlarn hesapladn varsayalm. retim yaplrken kr:
K T A P
= toplam gelir - toplam maliyetler = toplam gelir - deiken maliyetler - sabit maliyetler = TR - TVC - TFC imdi iki olas karar yan yana koyalm:
retimden Vazgeildiinde Kr -TFC 0 TVC >?< >?< >?<
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
retim Yapldnda Kr TR- TFC - TVC TR-TVC TR
Krlarmz, eer retimden vazgeilmi ise TVC, retim yaplyorsa TR olacaktr. TVC ile TRyi karlatrmak durumundayz. Hangi durumda kr yksekse kararmz ona gre vereceiz. Her iki ifadeyi de retim miktarna (qya) blelim:
TVC TR > ?< q q
TVC / q : ortalama deiken maliyetleri TR / q : ortalama geliri vermektedir. Ortalama gelirin rekabeti iletme asndan marjinal gelire ve fiyata eit olduunu unutmaynz. Bylelikle AVC ile p karlatrlmasn elde ederiz. Ksa dnemde iletmenin ortalama deiken maliyetleri fiyattan dk ise iletme retimini durdurmaldr. Eer fiyat AVCden yksekse retime devam edecektir. O halde, Ksa dnemde arz erisi fiyatn ortalama deiken maliyetten yksek olduu retim dzeyinden balamaldr.
Ksa dnemde rekabeti bir iletmenin ortalama deiken maliyetleri fiyatn stne karsa retim durdurulacaktr. Arz erisi ancak fiyatn ortalama deiken maliyetlerin stnde kald durumda elde edilebilir.
122
Ksa dnemde rekabeti bir iletmenin arz erisi marjinal maliyetin AVC stnde kalan blmdr.
ktisada Giri-I
Bu durumu 6.2 nolu ekilde pmin fiyatyla gstermekteyiz. Pazardaki fiyatlar pminin altna derse artk ortalama deiken maliyetler karlanamamaktadr. letme sabit maliyetlerin kaybna rza gsterip retimden ekilmelidir. Aksi takdirde retime devam ederse zarar daha da byk olacaktr. 6.2 nolu ekilde bu dzey qmin olarak verilmektedir. O halde 6.2 nolu ekilde iletmenin ksa dnemdeki arz erisi, marjinal maliyetlerin ortalama deiken maliyetlerin stnde kalan blm olarak izilecektir. Bu izimi bir kez de ekil 6.3te gstermekteyiz.
ekil 6.3 Rekabeti Bir letmede Ksa Dnemde Arz Erisi
Maliyetler ve Gelirler
MC AVC
Arz Erisi MCnin AVCnin stnde kald blmdr rn Miktar
ekilde marjinal maliyet erisinin AVC stnde kald blm ksa dnemde irketin arz erisini gstermektedir.
SIRA SZDE
Ksa dnemde, eer rekabeti bir firmann rettii rnn fiyat, iletmenin ortalama topSIRA SZDE lam maliyetinden kkse, iletme retime devem etmeli midir?
DNE M Peki rekabetiLpiyasann dengesi uzun dnemde nasl elde edilmektedir? imdi bu konuya eilelim.
DNELM S O R U
Uzun dnemde rekabeti D KKAT piyasaya yeni iletmeler girebilir; mevcut firmalar piyasadan ekilebilir; retim SIRA SZDE faktrleri arttrlabilir.
REKABET PYASADA UZUN DNEM KARARLARI

Uzun dnem kavramn anlamak iin nce ksa dnemden ne anladmz hatrlaDKKAT yalm. 5 nolu nitede ksa dnemde iletmelerin, En az bir retim faktrnn sabit kaldn; ve SIRA baka Piyasaya SZDE iletmelerin giriinin ya da mevcut firmalarn piyasay terk eidinin sz konusu olamayaca sreyi anladmz vurgulam idik. AMALARIMIZ Dolaysyla, uzun dnemde rekabeti piyasaya giri - k serbest ve retim faktrleri arttrlabilmektedir. Rekabeti bir A P K T piyasaya baka rakip iletmelerin girmesi ya da mevcut firmalarn sektrden ekilmesi ise sektrn krllna baldr. Bu durumda piyasadaki kr dzeyini belirlemekle ie koyulalm. nce krL denklemini hatrlayalm. Sembol olarak gsterirsek, TR: Toplam gelir; TE EVZYON TC: Toplam maliyetler ise, Kr = TR - TC = p N T q R-NTC x E ET
S O R U
AMALARIMIZ
Uzun dnemde rekabeti piyasaya giri yapacak yeni iletmeler mevcut krllk durumuna gre karar K T A P vereceklerdir
TELEVZYON
NTERNET
123
Eitliin sa tarafn ortalamalar cinsinden ifade edebilmek iin qyla arpp, blelim. q Kr = (p x q - TC) x q Kr = (p - TC/q) x q TC/q ifadesinin ortalama toplam maliyetleri verdiini biliyoruz. O halde, Kr = (p - ATC) x q O halde, p > ATC ise, yani fiyat ortalama toplam maliyetlerden yksek ise krlar pozitif; aksi takdirde negatiftir. 6.1 nolu ekile geri dnelim. ekilde ortalama toplam maliyet erisinin ald konuma dikkat ediniz. ekilde ATC erisi fiyatn altnda kalmaktadr. Dolaysyla, orada pozitif kr elde eden bir iletmenin durumunu yanstmaktaydk. irketin kr miktarn belirlemek iin ekli daha ak olarak 6.4te gsterelim. 6.4 nolu ekilde ortalama toplam maliyetlerin konumuna bal olarak pozitif veya negatif kr (zarar) durumlar sergilenmektedir.
Fiyat, ortalama toplam maliyetlerden yksek ise (p>ATC) krlar sfrdan byk, yani pozitif; p>ATC ise krlar sfrdan kk, yani negatiftir.
ekil 6.4
Maliyetler ve Gelirler P MC
Kr
AFC MR
Maliyetler ve Gelirler P
MC Zarar
ATC MR
Rekabeti letmelerde Krlar
q*
rn Miktar
q*
rn Miktar
Kr elde eden irket
Zarar elde eden irket
eklin sol panelinde, piyasa fiyat verili iken marjinal maliyetler erisinden kr en oklulatran retim miktar q* belirlenmektedir. Ortalama toplam maliyetlerin konumu q* retim dzeyinde fiyatn ATC erisinin stnde kaldn gstermektedir. Taral alan irkeitn toplam krn vermektedir. eklin sa panelinde ise fiyat dzeyine bal olarak belirlenen q* miktar kr oklulatrmas yapmasna ramen irketin zarar ettii grlmektedir. Fiyat dzeyi ATC erisinin altnda kalmaktadr. Uzun dnemde bu firmann piyasadan ekilmesi beklenir.
REKABET PYASALARDA UZUN DNEM DENGES

imdi 6.4 nolu eklin sol panelinde var olan durumun hkm srdn varsayalm. Piyasadaki mevcut irketler pozitif kr salamaktadr. Bu durum potansiyel rakip reticileri de harekete geirecektir. Bylelikle piyasada yeni irketler boy gsterecektir. Piyasada yeni firmalarn salad yeni retim kapasitesi sayesinde retim miktar artacaktr. Uzun dnemde retimdeki art sonucunda Pazar fiyatnn dmeye balamas beklenir. Bu sre boyunca kr miktar yava yava eritilmeye balanr. Nihayetinde artk pozitif krn sfrland noktada yeni iletmelerin piyasaya girmesi iin herhangi bir drt de kalmam olacaktr.
Piyasada pozitif krlarn varl yeni rakip reticilerin piyasaya gelmesini uyarmaktadr. Yeni irketler piyasaya girdike mal arz geniler, piyasa fiyat der ve krlar sfra doru geriler.
124
Rekabeti bir piyasada uzun dnemde ortalama toplam maliyetler en dk dzeydedir.
ktisada Giri-I
Yeni bir dengeye ulatk. Uzun dnemde gerekleebileceini dndmz bu dengenin zelliklerini anmsayalm: Fiyat marjinal maliyete eittir (kr oklulatrlmas koulu) Fiyat ortalama toplam maliyete eitlenmitir (uzun dnemde rekabetin sonucunda sfr kr koulu) Dolaysyla rekabeti bir piyasada giri - klar tamamlandnda piyasada fiyat = marjinal maliyet = ortalama toplam maliyet eitlii salanm olacaktr. 6.5 nolu ekil piyasann uzun dnem dengesini betimlemektedir. ekilde q* dzeyinde fiyat = MC = AC (ATC) eitlii salanmaktadr. Krlar en oklulatrlmakta, ancak fiyat = AC dzeyinde gerekletii iin pozitif kr elde edilmemektedir.
ekil 6.5 Rekabeti Piyasada Uzun Dnem Dengesi (Pozitif Kr=0)

SIRA SZDE
Maliyetler ve pozitif kr Gelirler 0a gider. P=AC SIRA SZDE P

DNELM
MC
AC MR AC en dk dzeyde.
DNELM S O R U
q*
S O R U
rn Miktar
DKKAT
SIRA SZDE
Ortalama toplamK maliyet erisinin, marjinal maliyet erisini en dk noktada kestiini DK AT biliyoruz. O halde uzun dnem piyasa dengesine ulaan rekabeti bir irkette retim fiyatnn ortalama toplam maliyetlerinin en dk olduu noktada retim yaplmasn salayaSIRA SZDE caktr.
SIRA SZDE AMALARIMIZ
Eer rekabeti piyasada faaliyet gsteren iletmeler iktisadi kr elde ediyorlarsa piyasada SIRA SZDE AMALARIMIZ neler olur?
D N E L P K T A M Rekabetipiyasalarn bu zellii toplumsal refah asndan kukusuz ok nemlidir. Rekabeti piyasalarda alan iletmeler ekonomideki kaynaklarn en ucuza; dolaysyla, en verimli olarak kullanlmasn salamaktadr. S O R U T E koullarnn Rekabet L E V Z Y O N salanmasnn ve korunmasnn nemi burada yatmaktadr.
KD T NAE LP M S O R U
TELEVZYON
DKKAT SIRA SZDE
SIRA R N E T N T E SZDE DNELM AMALARIMIZ S O R U K D T KAA T K P SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ NTERNET K T A P
Rekabeti bir iletme kr en oklulatrmaya almasna ramen kaynaklarn etkin daSIRA SZDE tmn salayabilir mi?
SIRARSZDE NTE NET
DNELM
DKKAT
AMALARIMIZ S O R U K D KTK A T P A SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ NTERNET K T A P
125
zet
AM A
Rekabeti piyasalar tanmlamak. Rekabeti bir piyasay tanmlarken zellik sz konusudur: Piyasada ok sayda retici ve tketici mevcuttur. ok saydaki retici ve tketicilerin hi birisi piyasadaki fiyat tek bana etkileme gcne sahip deildir. Yani, rekabeti bir piyasada her retici ve tketici rnn fiyatn deitiremeden, verili olarak kabullenmek zorundadr. Piyasada alnp satlan mal hemen hemen ayn zelliklere sahiptir. Buna homojen mal zellii denilmektedir. Benzin, ekmek, st gibi homojen rnlerin retildii piyasalar rekabet ortamna daha yatkndr. Piyasaya baka reticilerin girii ya da mevcut reticilerin piyasadan k nnde hi bir engel yoktur. Mevcut bir iletme, diyelim ki fiyat avantajn kullanarak veya piyasadaki varln tehdit unsuru olarak kullanarak rakip baka iletmelerin piyasaya girmesini engelleyemez. Marjinal gelir, retimde her bir birimlik artn salad gelir artdr. Rekabeti bir iletme iin rnn piyasa fiyat ayn zamanda ortalama gelire ve marjinal gelirine eittir. Rekabeti iletmeler fiyat verili olarak kabul ettikleri iin ortalama gelirleri ve marjinal gelirleri, ne kadar mal satlrsa satlsn, kendi kararlarna bal olarak deiime uramaz. Ksa dnemde rekabeti bir iletmenin retim miktarn ve arz erisinin biimini aklamak. Kr, toplam gelir ve toplam maliyetler arasndaki farka eittir. ktisatlarn toplam maliyetler kavram tanm iinde muhasebe maliyetlerine ek olarak frsat maliyetleri de eklenmektedir. Kr = Toplam gelir - muhasebe maliyetleri - frsat maliyetleri Krn enoklulatrld retim miktar krlardaki artn sfr olduu retim dzeyidir. Tam rekabeti piyasalarda fiyat marjinal gelire eittir. O yzden kr en oklulatrmas iin rekabeti iletmelerin marjinal maliyetlerini rn fiyatna eitlemeleri gerekmektedir.
Rekabeti piyasalarda fiyatlar ile arz edilen miktar marjinal maliyet erisi boyunca belirlenir. Ksa dnemde rekabeti iletmenin arz erisi marjinal maliyet erisi ile verilmektedir. Ksa dnemde rekabeti bir iletmenin ortalama deiken maliyetleri fiyatn stne karsa retim durdurulacaktr. Arz erisi ancak fiyatn ortalama deiken maliyetlerin stnde kald durumda elde edilebilir. Ksa dnemde rekabeti bir iletmenin arz erisi marjinal maliyetin AVC stnde kalan blmdr Rekabeti piyasalarda uzun dnem dengesini aklamak. Uzun dnemde rekabeti piyasaya yeni iletmeler girebilir; mevcut firmalar piyasadan ekilebilir; retim faktrleri arttrlabilir. Rekabeti bir piyasaya baka rakip iletmelerin girmesi ya da mevcut firmalarn sektrden ekilmesi ise sektrn krllna baldr. Fiyat, ortalama toplam maliyetlerden yksek ise (p>AC) krlar sfrdan byk, yani pozitif; p>AC ise krlar sfrdan kk, yani negatiftir. Piyasada pozitif krlarn varl yeni rakip reticilerin piyasaya gelmesini uyarmaktadr. Yeni irketler piyasaya girdike mal arz geniler, piyasa fiyat der ve krlar sfra doru geriler. Dolaysyla rekabeti bir piyasada giri - klar tamamlandnda piyasada fiyat = marjinal maliyet = ortalama toplam maliyet eitlii salanm olacaktr. Rekabeti piyasalarda uzun dnemde sosyal refahn oklulatrlmasn ve korunmasn aklamak. Rekabeti bir piyasada uzun dnemde ortalama toplam maliyetler en dk dzeydedir. Rekabeti piyasalarn bu zellii toplumsal refah asndan kukusuz ok nemlidir. Rekabeti piyasalarda alan iletmeler ekonomideki kaynaklarn en ucuza; dolaysyla, en verimli olarak kullanlmasn salamaktadr.
A M A
A M A
AM A
126
ktisada Giri-I
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerde hangisi rekabeti bir piyasada geerli deildir? a. Piyasada ok sayda retici vardr. b. Piyasada ok sayda tketici vardr. c. Piyasada retilen rn homojendir. d. reticiler rnn sat fiyatn kendileri belirlerler. e. rn fiyat verilidir. 2. Aadakilerden hangisi rekabeti bir iletmenin ksa dnemde arz erisini belirtmekte nemlidir? a. letmenin krlar sfrdr. b. Fiyat ortalama sabit maliyetlerin altndadr. c. Fiyat marjinal gelirin altndadr. d. Fiyat ortalama deiken maliyetlere eit olduu durumda retici retim yapmada kararszdr. e. Ksa dnemde krlar sfrdr. 3. Aadakilerden hangisi rekabeti bir iletmenin uzun dnem dengesini belirtir? a. letmenin krlar snrsz arttrlabilir. b. letmenin krlar negatiftir. c. letmenin marjinal maliyetleri sfrdr. d. letmede fiyat ve ortalama toplam maliyetler eitlenmitir. e. letme zarar elde etse dahi sektr terk edemez. 4. Rekabeti bir iletme iin rnn piyasa fiyat aadakilerden hangisine eittir? a. Marjinal gelir b. Toplam gelir c. Marjinal maliyet d. Toplam rn e. Toplam maliyet 5. Rekabeti bir iletmede krlarn en oklulatrlmas iin marjinal maliyet aadakilerden hangisine eitlenmelidir? a. Toplam maliyet b. Fiyat c. Toplam gelir d. Sabit maliyet e. Ortalama gelir 6. Kr en oklulatrmas yapan rekabeti bir iletme, retmekte olduu rnn veri ald fiyat deitike aadakilerden hangisini deitirir? a. Sabit maliyetlerini b. i saysn c. Marjinal maliyetlerini d. Toplam gelirini e. Piyasaya mal arzn 7. Ksa dnemde rekabeti iletmenin arz erisi aadakilerden hangisine eittir? a. Ortalama deiken maliyet erisinin azalan blmne b. Ortalama toplam maliyet erisinin artan blmne c. Marjinal maliyetin AVC stnde kalan blmne d. Toplam gelir erisinin tepe noktasna e. Marjinal gelir erisinin artan blmne 8. Aadakilerden hangisi rekabeti piyasada uzun dnemde gerekleenlerden birisi deildir? a. Piyasaya yeni iletmeler girebilir b. Firma tarafndan rnn sat fiyat belirlenir c. Mevcut firmalar piyasadan ekilebilir d. retim faktrleri arttrlabilir e. Kr oklulatrmas yapmaya allr 9. Rekabeti bir piyasada uzun dnmede pozitif kr elde etmek iin gerekli koul aadakilerden hangisidir? a. P > ATC b. P < ATC c. MC = MR d. TC > TR e. MC > AVC 10. Rekabeti bir piyasada aadakilerden hangisi yeni rakip reticilerin piyasaya gelmesine neden olur? a. Pazar fiyatnn dmeye balamas b. gc maliyetlerinin artmas c. Piyasada pozitif krlarn varl d. Sabit maliyetlerin azalmas e. Fiyatn ortalama toplam maliyete eitlenmesi
127
Yaamn inden
11 ubat 2011, Cuma Dnyada tarm rn fiyatlar artmaya balad (Gda fiyatlar artacak) nceki hafta FAO (Birlemi Milletlerin Gda ve Tarn rgt) dnyada balca tarm rnlerinde fiyatlarn hzla ykselmeye baladn duyurdu. FAO tarafndan dzenlenen ve 2002-2004 yllar ortalamas 100 olan endekse gre, imdilerde eker fiyatlar 420ler, yalar 277ler, tahllar 244ler, st rnleri 221ler, etler 165ler dolaynda. nceki gn dnya piyasalar inden gelen kuraklk haberiyle sarsld. Dnyada en ok tahl tketen inde, bu yl grlmemi bir kuraklk nedeniyle rnler tarlada kurumu. in daha piyasaya girmeden dnya borsalarnda buday, msr, yal tohumlarn fiyatlar ykselmeye balad.. Bu gelimeler bizi, zellikle alt gelir grubundaki halkmz ok ilgilendirir. nk biz artk birok gda rnnde da baml durumdayz. Dnyada tarm rn fiyatlarnn artmas, bizde de fiyat artna yol ayor. Kendimizi besleyemiyoruz TKin (Trkiye statistik Kurumunun) belirlemelerine gre biz: - Sv ya retilen, yal tohumlardan ihtiyacmz olan ayieinin yzde 54n, kolza tohumunun yzde 60n, soya fasulyesinin yzde 97sini dardan alyoruz. - Krmz mercimein yzde 55ini, yeil mercimein yzde 35ini, kuru fasulyenin yzde 17sini dardan getiriyoruz. - Msra, pamua dnya kadar para dyoruz. Btn bunlara ek olarak geen yl et ithal etmeye baladk. 2010 ylnda tarm rn ithalatna 9.9 milyar dolar dedik. Dnyada tarm rn fiyatlarnn artmas nedeniyle byyen ithalat faturasn karlamak iin dolar buluruz, ama bu sorunu zmez. Sorun artan dnya fiyatlar nedeniyle ieride gda maddeleri fiyatlarnda ortaya kacak arttr. Buday fiyatndaki art, ekmek fiyatn artrr. Msrdaki fiyat art yem fiyatlarn, dolaysyla beyaz ve krmz et fiyatlarn artrr. Yal tohumlarn fiyatndaki art sv ya fiyatn, dolaysyla yal gda maddeleri fiyatn artrr. Fasulye, mercimek, pirin fiyatlar artar. Btn bunlar bizim alt gelir grubundaki insanlarmz zer. Genelde enflasyonda arta yol aar. Grlyor ki, en ksa zamanda tarm rnlerinde kendi kendimize yeter hale gelmemiz art. Topramz var. nsanmz var. Son yllarda (Allah iin) Hkmet tarma byk destek veriyor. Sfr faizle kredi veriliyor. Kredi faizi bteden karlanyor. Girdi fiyatlarnda, rn fiyatlarnda destek primi deniyor. Buna ramen krmz et, yal tohumlar, bakliyat gibi ana tarm rnlerinde arz yetersizlii var. Demek ki uygulanan politika ve alnan tedbirlerde bir hata var. Bu nedenle abalar ve destek iin harcanan paralar sonu vermiyor. O halde bu hatay bulalm. Yoksa, bir yanda nfus artarken, te yanda tarm rnlerinde yetersizlik giderek daha ciddi sorun haline gelecek. Tarm rn ithalatnn faturas enerji ithalat faturasyla yarmaya balayacak.
Kaynak: Gngr Uras

Seilmi rnlerin yeterlilik dereceleri % 140
120 100 80
AZI
FAZLASI
60
40
Kaynak: TK, Bitkisel rn denge tablolar
20
Mercimek (Krmz)
Buday (Toplam)
Mercimek (Yeil)
Ayiei
Kuru fasulye
Patates
Nohut
eker
Pamuk
Pirin
Kolza
Msr
Soya
128
ktisada Giri-I

1. d 2. d Yantnz yanl ise Rekabeti Piyasalarn Tanm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Rekabeti letmelerin Ksa Dnemde Arz Erisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yan ise Rekabeti Piyasalarda Uzun Dnem Dengesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Rekabeti Bir letmenin Gelir Maliyet ve Krlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Krlarn oklulatrlmas lkesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Rekabeti letmelerin Ksa Dnemde Arz Erisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Rekabeti letmelerin Ksa Dnemde Arz Erisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Rekabeti Piyasada Uzun Dnem Kararlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Rekabeti Piyasada Uzun Dnem Kararlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yan ise Rekabeti Piyasalarda Uzun Dnem Dengesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Arz erisinin yukar doru eimli olmas, azalan getiri yasas nedeniyledir. Kr oklulatrmas yapan rekabeti bir iletme fiyatn marjinal maliyet erisine eitlemektedir. Arz erisi marjinal maliyet erisi tarafndan verilmektedir. Marjinal maliyet erisi ise ksa dnemde yukar doru eimlidir. (5. niteden azalan getiri yasasn hatrlaynz). Dolaysyla fiyat artka arz, MM erisi boyunca artar. Sra Sizde 4 Hayr. nk iletmenin bu retim dzeyinde kr elde edip etmeidini belirlmek iin, maln piyasa sat fiyat ile birim maliyetini karlatrmak gerekir. Eer, marjinal maliyetin marjinal gelire eit retim dzeyinde, fiyat birim (ortalama toplam maliyet) maliyetten bykse, firma kr; eitse zarar eder ve nihayet eitse ne kr ne de zarar eder, yani, iletme baa batadr demektir. Sra Sizde 5 letmenin bu kararda belirleyici olan, fiyatn, ortalama deiken maliyet e gre ne olduudur. letme, rn fiyat, ortalama deiken maliyetin zerinde olduu srece retime devem eder, nk bu sayede hem deiken malieyetlerini hem de sabit maliyetelerinin bir ksmn karlam olur ve bylelikle hi retmedii duruma gre daha iyi bir duruma gelir. Sra Sizde 6 ktisadi krn varl, yeni firmalar piyasaya ekecei gibi, varolan firmalar da daha ok kr etmek iin retimlerini arttrmaya tevik eder. Bunun sonucunda, piyasa arz artar ve verili talepte piyasa fiyat der. Fiyat dyle birlikte krlar, normal kr dzeyine, yani hi iktisadi krn olmad dzeye, kadar der ve bylelikle yeni firmalarn piyasaya girmesi iin bir tevik kalmaz. Sra Sizde 7 Evet. nk rekabeti piyasada iletme, marjinal gelirini, marjinal maliyetine eitleyerek; krn en oklulatrabilir. Bu piyasada marjinal rn fiyatna eit olduu iin de, kaynak datmnda etkinlik ilkesi de salanm olur.
3. d
4. a
5. b 6. e
7. c
8. b
9. a
10. c

Sra Sizde 1 Evet diyebiliriz. nk bir piyasann rekabeti piyasa olarak adlandrlabilmesi iin mutlaka rekabeti piyasann tm varsaymlarna sahip olmas gerekmez. nemli olan iletmelerin rekabeti piyasadaym gibi davranmalardr. Sra Sizde 2 Rekabet koullar saland srece ve maln fiyat Pazar koullarna bal olarak herhangi bir ekilde deimedike ortalama gelir ve marjinal gelir ayn kalr (=10).
129
Baumal, William J., Blinder, Alan S. (2011). Economics, South-Western Cengage Larning, Mason, Ohio. Case, Karl E., Fair, Ray C. ve Oster, Sharon M. (2012), Principles of Ecoomics, Pearson ducation, Inc., Boston. Clayton, Gary E. (2008), Economics, The MacGrawHill Copmanies, Inc.,Columbus, Ohio. Macconnell, Campbell R., Brue, Stanley L.,ve Flynn, Sean M. (2012). Microeconomics, MacGraw-Hill/Irwin, New York. Mankiw, Gregory N. (2012), Principles of Ecoomics, South-Western Cengage Larning Mason, Ohio. Miller, Roger LeRoy. (2012), Economics Today, The Micro View, Addison-Wesley, Boston. zer, Mustafa. (1998), ktisada Giri, Editrler: nder zkazan, Engin Ata, Anadolu niversitesi Ak retim Yaynlar No: 565, Eskiehir. Parkin, Michael. (2012), Microeconomics, Pearson Education, Boston. Sherman, Howard, E. K. Hunt, Raynold Nesiba, Phillip OHara and Barbara Wiens-Tuers (2008) Economics: An Introduction to Traditional and Progressive Views M.E. Sharpe. nsal, Erdal M. (2010), Mikro ktisat, maj Yaynclk, Ankara. Welch, Patrick J., Welch, Gerry F. (2010), Economics, Theory&Practice, John Wiley & Sons, Inc.,USA.
7
Amalarmz

KTSADA GR-I
Bu niteyi tamamladktan sonra; Tekel piyasasnn temel zellikleri ile ksa ve uzun dnemde tekelci dengesini aklayabilecek; Tekelci rekabet piyasasnn temel zelliklerini ve tekelci rekabette ksa ve uzun dnem dengesini tanmlayabilecek; Oligopol piyasasnn varsaymlarn aklayp temel oligopol modellerini tanmlayabilecek; Piyasa trlerinin genel deerlendirmesini yapabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Eksik Rekabet Tekel Tekelci Rekabet Oligopol Fiyat Farkllatrmas Doal Tekel Marjinal Maliyet Marjinal Gelir Farkllatrlm rn Mark-up fiyatlama
indekiler
EKSK REKABET PYASALARINA GR TEKEL PYASASI TEKELC REKABET PYASASI OLGOPOL PYASASI PYASA TRLERNN GENEL DEERLENDRMES
ktisada Giri-I
Eksik Rekabet Piyasalar
Eksik Rekabet Piyasalar

EKSK REKABET PYASALARINA GR
Ayn endstride faaliyet gsteren firmalarn arasndaki rekabetin derecesi piyasa yapsnn belirlenmesinde kullanlr. Piyasadaki farkl rekabet koullarn yanstan drt farkl piyasa trnden bahsedebiliriz. Bunlar tam rekabet piyasas ile eksik rekabet piyasalar olarak adlandrlan tekel, tekelci rekabet ve oligopol piyasalardr. Bugn Trkiyedeki firmalarn ve endstrilerin ou eksik rekabet piyasas kategorilerinden birisine dahil edilebilir. Her ne kadar tam rekabet piyasas ile ok fazla karlamasak da, bu piyasa tr daha az rekabetin olduu dier piyasa trlerinin deerlendirilmesi ve karlatrlmas amacyla kullanlan nemli bir balang noktasdr. Tam rekabet piyasas koullarnn ve kurallarnn geerli olmad piyasalara genel olarak eksik rekabet piyasalar denir. Bu nitede nce tekel piyasas tantlacak, sonra da dier eksik rekabet piyasas trlerinden olan tekelci rekabet ve oligopol piyasalar incelenecektir.
TEKEL PYASASI
Piyasa trleri sralamasnn bir ucunda tam rekabet piyasas yer alyorsa, dier uta da tekel piyasas yer almaktadr. Yani tam rekabet piyasasnda olduu gibi tekel piyasas da bir u durumu yanstr. Belli bir rnn sadece bir satcsnn olduu piyasa trne tekel ad verilmektedir. Buna rnek olarak lkemizde yakn zamana kadar sigara ve alkoll iki sat ile posta ve telefon hizmetleri gsterilebilir. Tekel piyasasn incelemeye ncelikle teorinin dayand varsaymlarn neler olduuna bakarak balayalm. Sonra da tekelci firmann hangi miktarda retim gerekletireceini ve rnn hangi fiyattan satacan belirleyerek incelememize devam edelim. Tekel teorisi temek varsayma dayanmaktadr. Bunlar: 1. Endstride sadece bir firma vardr. Bu firma bir rnn tek reticisi ya da bir hizmetin tek sunucusudur. Dolaysyla firma arz ayn zamanda endstri arzn da temsil etmektedir. 2. Tek satc yakn ikamesi olmayan bir rn satmaktadr. rnn yakn ikamesi olmadndan tekelci firma herhangi bir rekabetle karlamaz ya da karlasa bile rekabet ok dk dzeylerde olur. 3. Piyasaya giri iin olduka etkili engeller vardr. Bu nedenle yeni firmalarn piyasaya girmeleri mmkn deildir ya da ok zordur.
132
ktisada Giri-I
Piyasaya Giri Engelleri

Bir rnn sadece bir satcs varsa, neden dier firmalarn da piyasaya girerek ayn rn satmadklar sorusu akla gelebilir. Yasal engeller, lek ekonomileri ya da gerekli bir kaynan sadece bir firmann kullanmnda olmas, dier firmalarn piyasaya girilerini zor ya da imknsz hale getirir. Yasal Engeller: Devlet tarafndan sadece bir firmaya belli bir rnn ya da hizmetin salanmas iin ruhsat, patent, lisans veya genel anlamda izin verilerek dier firmalarn ayn ii yapmalar yasal olarak engellenebilir. Bu durumda potansiyel rekabet yasal olarak engellenmi olur. rnein gelitirilen yeni bir rn iin alnan patent, bu rnn retim ve sat iznini belli bir sre boyunca rn gelitiren firmaya vermekte ve dier firmalarn taklit ederek ayn rn retmesini ve satmasn yasal olarak engellemektedir. Bu da patentin geerli olduu sre boyunca firmay rekabetten korumakta ve firmalar yeni rnler gelitirmeye tevik etmektedir. lek Ekonomileri: Baz endstrilerde, dk dzeylerdeki ortalama maliyetler, ancak byk lekli retimle salanabilmektedir. Bu nedenle, mevcut firmalar ile rekabet etmek isteyen yeni firmalarn da retimlerinin byk lekli olmas gerekir. Fakat bu dzeyde bir retimi gerekletirmek maliyetli ve riskli olduundan, lek ekonomileri de piyasaya giri iin bir engel olarak deerlendirilebilir. Eer lek ekonomileri sadece bir firmann faaliyetini devam ettirmesine olanak salayacak nitelikte ise, bu endstriye doal tekel ad verilir. Devlet tarafndan kurulan elektrik, su, gaz datm irketleri doal tekellere rnek olarak gsterilebilir. Gerekli bir kaynan sadece bir firmann kullanmnda olmas: retim srecinde gerekli olan bir hammadde sadece bir firmann kontrolnde ya da sahipliinde ise, bu da dier potansiyel rakiplerin piyasaya girilerini engelleyen bir unsurdur. rnein tak endstrisinde gerekli bir hammadde olan altnn karld madenlerin tek bir firma tarafndan iletildiini varsayalm. Dier firmalar tak retiminde ihtiya duyacaklar altn temin edemeyeceklerinden firma tak endstrisinde tekel konumunda olur.
lek ekonomileri sadece bir firmann faaliyetini devam ettirmesine olanak salayacak nitelikte ise, bu endstriye doal tekel ad verilir.
Tekelci Fiyatlar ve retim Miktar

nite 6da grdmz gibi rekabeti bir piyasada her retici rnn fiyatn deitiremeden, verili olarak kabullenmek zorundadr. Oysa tekelci firma, piyasa fiyatn dorudan etkileme gcne sahiptir. Tekelci firmann retim karar, rnn piyasa fiyatn etkiledii iin, yle bir mantkla hareket eder: Eer retimi arttrrsam, rnn fiyat ve dolaysyla satlan rnlerden elde edeceim gelir der, bu nedenle retimi ne kadar arttracam konusunda dikkatli davranmalym. Tekelci firma rn iin bir fiyat belirleyebilir, ancak belirlenen bu fiyattan tketicilerin ne kadar rn satn alacaklar piyasa talep erisi tarafndan belirlenir. Yani tekelci firma hem rnn fiyatn, hem de ne kadar rn satacan birlikte belirleyemez. Ancak retim dzeyini deitirerek piyasa fiyatn kontrol edebilir.
Tekelcinin Talebi ve Gelirleri

Tekelci firma ayn zamanda endstriyi de temsil ettiinden, tekelci firmann talep erisi ile piyasa talep erisi ayndr. Hatrlayacanz gibi piyasa talep erisi azalan eime sahiptir. Talep erisinin azalan eimli olmas, fiyat ile talep edilen miktar arasnda ters ynl bir ilikinin olduu anlamna gelir. Yani dk fiyatlarda, yksek fiyatlara gre daha fazla rn satlabilir. Rekabeti bir firmann aksine, tekelci
7. nite - Eksik Rekabet Piyasalar
133
firma rnn fiyatn arttrsa da eskisinden daha az olmakla birlikte, sat yapabilmektedir. Fakat azalan eimli bir talep erisi ile kar karya olduundan, fazladan bir birim rn satabilmek iin, fiyat drmesi gerekir. Yani kar karya olduu azalan eimli bir talep erisi fiyat zgrce yukar ekebilmesini engellemektedir. Talep erisinin bu zellii Marjinal gelir erisinin eklini de belirler. Hatrlayacanz gibi marjinal gelir (MR), maln ek biriminin satnn toplam gelirde yaratt deiimi gsteriyordu. Tekelci bir firmann marjinal geliri, maln sat fiyatndan daha az olur nk tekelci firmann daha fazla mal satabilmesi iin fiyatlarn drmesi gerekir. Bu nedenle tekelci firmann marjinal gelir erisi, tam rekabet piyasasnda olduu gibi talep erisi ile ayn deildir ve ilk retim miktar dnda marjinal gelir erisi talep erisinin altnda yer alr. rnein Trkiye futbol ligindeki malarn naklen yayn hakknn KRM irketine verildiini ve malar seyredebilmek iin KRM irketine belli bir aylk cret karlnda ye olmak gerektiini varsayalm. Tablo 7.1 de eitli fiyatlara gre irketin ye saylar ile toplam ve marjinal gelirleri gsterilmektedir.
Miktar Q A B C D E F G 0 50.000 60.000 150.000 200.000 210.000 300.000 Fiyat (P) 70 50 48 30 20 18 0 Toplam Gelir (TR = Px Q) 0 2.500.000 2.880.000 4.500.000 4.000.000 3.780.000 0 Marjinal Gelir (MR = TR/Q) 50 38 18 -10 -22 -42 Tablo 7.1 Tekelcinin Gelirleri
Eer irket yelik aidatn aylk 70 olarak belirlerse hi kimse malar seyretmek iin ye olmamaktadr. yelik aidat aylk 50 olarak belirlendiinde ise ye says 50.000 kii olmaktadr. Bu durumda irketin toplam geliri 50 50.000 = 2.500.000 olur. yelik aidat biraz daha drlerek aylk 48 olarak belirlendiinde ise ye says artarak 60.000e kmaktadr. Bu durumda toplam geliri 48 60.000 = 2.880.000 olur. Tablodan da aka grld gibi irket daha fazla sat yapabilmek iin fiyatn drmek zorundadr. imdi de B noktasndan C noktasna hareket edildiinde marjinal gelirin nasl hesaplandna bakalm. rneimizde marjinal gelir, her bir yeni yenin, firmann toplam gelirini ne kadar deitirdiini ler. Genel olarak Marjinal gelir MR = TR/Q forml ile hesaplanr. B noktasndan C noktasna hareket edildiinde firmann toplam gelirindeki deiim 2.880.000 - 2.500.000 = 380.000 olur. ye saysndaki deiim ise 60.000 50.000 = 10.000 dir. Bu durumda marjinal gelir 380.000 / 10.000 = 38 olarak hesaplanr. Tablo 7.1in son stununda yer alan dier marjinal gelir deerleri de ayn yntemle hesaplanmtr.
134
ekil 7.1 Tekelci Firmann Talep ve Marjinal Gelir Erileri
ktisada Giri-I
70 A 50 48 B C
30 20 18
D E F Talep G 300.000 ye Says (Miktar)
50.000 60.000
150.000 200.000 210.000 MR
Bir firma azalan eimli bir talep erisi ile kar karya ise, marjinal gelir rnn fiyatndan daha dk olur. Dolaysyla marjinal gelir erisi talep erisinin altnda yer alr.
ekil 7.1de grld gibi tekelci firma azalan eimli bir talep erisi ile kar karyadr. Bu firmann ilave rn satabilmek iin fiyatn drmesi gerektiini gsterir. Marjinal gelir erisi ise talep erisinin altnda yer almaktadr. Tablo 7.1de talep erisi boyunca hareket edildike, bazen toplam gelirin azald grlmektedir. rnein D noktasndan E noktasna doru hareket edildiinde toplam gelir azalmaktadr. Byle durumlarda marjinal gelir de negatif deerler aldndan marjinal gelir erisi yatay eksenin altna geer. ekil 7.1de ye says 150.000i atnda marjinal gelir negatif deerler aldndan, marjinal gelir erisi yatay eksenin altna doru ynelmitir. Bu eri, tekelci firmann retim karar ile ilgili nemli ipular sunmaktadr. Tekelci bir firma hibir zaman marjinal gelirin negatif olduu blgede retim gerekletirmez. nk marjinal gelirin negatif olmas, daha fazla retimin, firmann toplam gelirini azaltaca anlamna gelir. Daha fazla retim ayn zamanda toplam maliyetleri de arttrmaktadr. Yani gelir azalp maliyetler de att iin firmann kr azalr. Ksaca marjinal gelirin negatif olduu blgede faaliyet gsteren bir firma daha fazla retim gerekletirdiinde kr azalr. Bu durumun tersinde ise daha az retim gerekletirerek krn arttrmas mmkndr. Eer bir firma gelirini maksimize ederse, ayn zamanda krn da maksimize etmi olur SIRA SZDE mu?
DNE M Tekel piyasasLkoullarnda, talep erisinin esneklii ile, marjinal gelir deerleri arasnda yakn bir iliki vardr. Talebin esnek olmas durumunda miktardaki yzde deiim, Sfiyattaki yzde deiimden daha fazla olur. Bunun sonucunda, fiyat O R U dtnde talep edilen miktar ve firmann toplam geliri artacaktr. Bu nedenle talep esnek olduunda marjinal gelir pozitiftir. Talebin inelastik olmas durumunda DKKAT ise, fiyattaki yzde deiim miktardaki yzde deiimden daha fazla olur. Dolaysyla fiyat dtnde talep edilen miktar artmakta ancak fiyattaki deiim daha SIRA SZDE fazla olduundan toplam gelir azalmaktadr. Dolaysyla talep inelastik olduunda marjinal gelir negatif olur. Bu nedenle tekelci firma hibir zaman talep erisinin inelastik olduu blgede faaliyet gstermez. AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM Tekelci firma hibir zaman talep erisinin inelastik olduu yerde retim ve sat S O yapmaz.R U DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
135
ekil 7.2
Fiyat
d
Tekelcinin esneklie gre davranlar
=1
d
D MR Miktar
Kr Maksimize Eden Fiyat ve Miktar

Rekabeti bir firmada olduu gibi krn maksimize etmek isteyen tekelci firma da Tekelci firma iin kr retim miktarn belirlerken marjinal gelirini marjinal maliyete eitler ve belirlenen maksimize eden kt dzeyi miktardaki rn, mmkn olan en yksek fiyata satmak ister. ekil 7.3te MR=MC MR = MC kural kullanlarak belirlenir. kuralnn saland retim miktar Q1 olarak belirlenmitir. Bu retim miktarn satabilecei en yksek birim ekil 7.3 bana fiyat ise P1 dir. Tekelci firma, Q1 retim Tekelde kr Fiyat ve maksimize eden MC dzeyinde marjinal maliMaliyet fiyat ve miktar yetin zerinde bir fiyat ugulamaktadr. Bu retim dzeyinde firKar maksimize mann kr elde edip etP1 eden fiyat medii, belirlenen fiyatn ortalama toplam maliyetMC1 ten (ATC) yani birim maliyetlerden yksek olup MR = MC olmadna baldr. Bazlarnz, tekelci bir firD mann zarar etmesinin MR 0 Miktar mmkn olmadn dQ1 nebilir. Bu dncenin Kar maksimize eden kt miktar kayna ise, tekelcinin endstrideki tek firma olduu ve rnn fiyatn istedii gibi arttrabilecei fikridir. Fakat rnn tek satcs da olsa tekelci firma da zarar edebilir. nk tekelci firma rnne istedii fiyat deil, talep erisinin izin verdii en yksek fiyat uygulamaktadr. Baz durumlarda bu en yksek fiyat birim maliyetlerden dk olabilmektedir. Bu durumda tekelci firma ekil 7.4n b blmnde olduu gibi zarar eder.
136
ekil 7.4 Tekelde Kr ve Zarar
ktisada Giri-I
Fiyat
MC
Fiyat
MC ATC B Zarar A
C P1 C B Kr A ATC P1
D 0 MR Q1 (a) Tekelci Kr Miktar MR Q1 (b) Tekelci Zarar
D Miktar
Tekelci bir firmann amac da rekabeti firmada olduu gibi krn maksimize etmektir. Tekelci firmann rnn tek satcs olmas her zaman pozitif kr elde edecei anlamna gelmemektedir. Eer rettii rne olan talep dkse ya da firma verimsiz alyorsa tekelci firma da para kaybedebilir ve hatta piyasadan ekilmek durumunda kalabilir. Ancak tekelci firma pozitif kr elde ediyorsa bunu uzun dnemde de srdrebilir nk rakiplerin piyasaya girerek kra ortak olmalar mmkn deildir.
Ksa Dnemde Tekelci Dengesi

Marjinal maliyetinin marjinal gelirine eit olduu noktada krn maksimize edecek retim miktarn belirleyen tekelci, bu retimi mmkn olan en yksek fiyattan satmak ister. Bu fiyat da talep erisinden yararlanarak belirler. Tablo 7.2 de tekelcinin tm gelir ve maliyetleri yer almaktadr. imdi bu tablodan yararlanarak kr maksimize eden kt dzeyini belirleyelim.
Tablo 7.2 Tekelcinin Gelir ve Maliyetleri Miktar Q 0 1 2 3 4 5 140 107 92 80 66 Fiyat P = AR Toplam Gelir TR 0 140 214 276 320 330 Marjinal Gelir MR 140 74 62 44 10 -30 Toplam Maliyet TC 10 70 120 166 210 253 70 60 55,3 52,5 50,6 Ortalama Maliyet AC Marjinal Maliyet MC 60 50 46 44 43 45 Kr Zarar
-10 70 94 110 110 77
137
Kr maksimize eden retim dzeyi marjinal gelir ve marjinal maliyet verilerinin yer ald stunlar karlatrlarak belirlenebilir. Tabloda retim miktar 3 birimden 4 birime karken marjinal gelir ve marjinal maliyet birbirine eitlenmektedir. Dolaysyla tekelci 4 birim mal reterek krn maksimize edebilir. Bu sonuca tablo 7.2nin son stununda yer alan kr/zarar verileri incelenerek de ulalabilir. nk 3. ve 4. birim retimin salad toplam kr dzeyleri ayn, yani 110dur ve bu deer ayn stundaki dier tm deerlerden daha byktr. Firmann retimi arttrarak veya azaltarak daha yksek bir kr elde etmesi mmkn deildir. Sonu olarak tekelci retim miktarn 4 olarak belirlerse en yksek kr dzeyine ulamaktadr. Kr maksimum yapan retim miktar bu ekilde belirlendikten sonra, sra bu retimi hangi fiyattan satacann belirlenmesine gelir. Fiyatn belirlenmesi iin, tablo 7.2nin ilk iki stununda yer alan talebe ait veriler kullanlr. Buna gre 4 birim rn satldnda, rnn birim fiyat 80 olmaktadr. ekil 7.5te tekelcinin ksa dnem kr maksimizasyonu ortalama ve marjinal eriler kullanlarak gsterilmitir.
ekil 7.5
Fiyat ve Maliyetler MC ATC
Tekel Piyasasnda Ksa Dnem Dengesi
P = 80 TC = 52,5
MR = MC = 44
D = AR
4 MR
Miktar
Hatrlanaca gibi tekelci krn marjinal geliri marjinal maliyete eitleyerek maksimize ediyordu. ekil 7.5te MR ile MC erilerinin kesitikleri noktada kr maksimize eden retim dzeyi 4 olarak belirlenmitir. Bu 4 birimin sat fiyat da talep erisi zerinde bu retim dzeyine karlk gelen nokta ile belirlenir. Bu da ekil 7.5te 80 ye karlk gelmektedir. Bu retim dzeyinde birim bana fiyat ya da ortalama gelir, birim maliyetlerin zerindedir. Dolaysyla tekelci firma, taral alann bykl kadar ekonomik kr elde etmektedir. Tekelcinin ne kadar kr elde ettii taral alan hesaplanarak belirlenebilir. Bu da 27,5 4 = 110 olarak bulunur.
Uzun Dnemde Tekelci Dengesi

6. nitede grdnz tam rekabet piyasasnda, firmalarn uzun dnemde kr edemeyeceini sylemitik. nk piyasadaki pozitif krlarn varl yeni reticilerin piyasaya girmesine neden oluyordu. Bunun sonucunda mal arz genileyip piyasa fiyat derken krlar da sfra doru geriliyordu. Tekel piyasasnda ise, tekel-
138
ktisada Giri-I
ci firmalarn elde ettii krlar potansiyel yeni firmalar piyasaya girmek konusunda tevik etse de, piyasaya giriler eitli yntemlerle engellenmektedir. Bu nedenle tam rekabet piyasasnda olduu gibi uzun dnemde tekelci krn sfrlayan otomatik bir mekanizma yoktur. Yani piyasaya giri engellendii iin, tekelci uzun dnem dengesinde de ekonomik kr elde etmeye devam edebilir.
Tekelde Fiyat Farkllatrmas

Ayn maln tek bir retici tarafndan farkl alclara farkl fiyatlardan satlmasna fiyat farkllatrmas denir.
imdiye kadar tekelci firmann tm rnleri ayn fiyattan sattn varsaydk. Fakat baz durumlarda, rnn maliyetinde herhangi bir farkllk olmamasna ramen tekelci firma ayn rn iin farkl fiyatlar da belirleyebilmektedir. nk baz alclar rn piyasa fiyatndan daha yksek bir fiyattan almaya hazrken bazlar da piyasa fiyatn yksek bularak daha dk bir fiyattan almay tercih etmektedir. Bu nedenle tekelci firma, ayn mal farkl tketicilere farkl fiyatlardan satarak krn arttrabilir.
SIRA SZDE Fiyat farkllatrmas rekabeti piyasada da uygulanabilir mi?
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tekelci firmann neden fiyat farkllatrmas yaptn bir rnekle aklayalm. DNELM ahin yayncln genel mdr olduunuzu varsayn. Kitaplar ok satan yazarlardan olan Dan Brownn yeni bir kitap yazdn ve irketinizin 2 milyon telif S R U hakk vererekOkitabn basm hakkn satn aldn dnelim. leri basitletirmek iin kitabn basm maliyetlerini imdilik gz ard edelim. Bu durumda irketinizin kr, kitap satndan elde edilen gelirden, yazara dediiniz 2 milyon telif hakDKKAT k kartlarak belirlenir. imdi gelelim kritik soruya. Bu varsaymlar altnda kitabn sat fiyatn nasl belirlersiniz? SIRA SZDE Bu amala yapacanz ilk ey, kitaba olacak talebi tahmin etmeye almak olur. irketinizin aratrma blm kitabn iki tr okuyucu kitlesinin ilgisini ekebileceini AMALARIMIZ bildirmi olsun. Birinci grubu oluturan 100.000 kiilik macera romanlar merakllar ile yazarn fanatikleri kitaba en fazla 40 vermeye hazrdr. kinci grupta yer alan 400.000 tane genel okuyucu kitlesi ise kitaba en fazla 5 vermek istemektedir. Eer ahin yaynclk, tm okuyuculara tek fiyat uygularsa, hangi fiK T A P yatn firmaya daha fazla kr getireceini rahatlkla hesaplayabiliriz. Firma fiyat 40 olarak belirlerse, sadece fanatiklere 100.000 tane kitap satacandan toplam geliri 4 milyonT E L E V Z Y O N balangta telif hakk olarak denen 2 milyonyi derolur. Yazara sek, firmann kr 2 milyon olacaktr. Kitabn fiyatn 5 olarak belirlemesi durumunda ise 500.000 tane kitap satlacandan firmann geliri 2,5 milyon ve kr 500.000 olur. Buradan, fiyat 40 olarak belirlemenin firmann krn maksimize NTERNET edeceini syleyebiliriz. imdi de bu iki okuyucu kitlesinin farkl piyasalarda olduunu dnelim. rnein Dan Brown hayran okuyucu grubunu Almanyada yaayan Trklerin oluturduunu, genel okuyucu kitlesinin ise Trkiyede yaadn varsayalm. Bu durumda firmanz stratejisini deitirerek krn arttrabilir. Almanyada yaayan 100.000 Trke kitab 40 den, Trkiyede yaayan 400.000 kiiye ise 5 den satar. Bu durumda Almanyadaki kitap satndan elde edilen gelir 4 milyon ve Trkiyeden elde edilen gelir 2 milyon olur. Bylece firmann toplam geliri 6 milyonye ve kr 4 milyonye km olur. Firma ayn rn iin tek bir fiyat uygulamak yerine farkl piyasalarda farkl fiyatlar uygulayarak krn 2 milyonden 4 milyonye kartmtr.
139
ahin yaynclk ve yeni bir Dan Brown kitab konuyu daha iyi aklayabilmek iin gelitirilen hayali rneklerdir. Ancak gerek yaamda da fiyat farkllatrmas rnekleri ile ok sk karlarz. Yaynclk dnyasndan rnekler vermeye devam edersek, birok ders kitab Avrupada ABDye gre daha dk fiyatlardan satlmaktadr. Bir baka fiyat farkllatrmas rnei de kitabn kalitesinde yaplan ufak deiiklikler ile farkl hedef kitlelere deiik fiyatlar uygulanmasdr. Yaynevi yeni bir kitap basarken, bir tanesi ciltli, dieri de ciltsiz olmak zere iki deiik versiyonu piyasaya srer. Bu iki bask maliyetleri asndan birbirlerinden ok farkl olmamasna ramen fiyatlarnda nemli farkllklar olur. Burada ama ciltli kitaplar yksek fiyattan yazarn hayranlarna satmak, ciltsizleri ise daha dk fiyattan genel okuyucu kitlesine ulatrmaktr. Tabi tm bu ilemlerin altnda yatan temel motivasyon ise fiyat farkllamas yaparak kr arttrma abasdr.
Fiyat Farkllatrmasnn Koullar

Fiyat farkllatrmasnn yaplabilmesi iin ilk koul, firmann rnn fiyat zerinde bir kontrolnn olmasdr. rnein piyasa fiyatn verili olarak kabul eden rekabeti bir firma fiyat farkllatrmas yapamaz. Fiyat farkllatrmas krn maksimize etmek isteyen tekelci iin rasyonel bir stratejidir. nk farkl mterilere farkl fiyatlar uygulayarak tekelci firma krn arttrabilmektedir. Tm mterilerine tek fiyat uygulayan tekelcinin aksine, fiyat farkllatrmas yapan tekelci, rn her mterinin demeye hazr olduu fiyattan satmaya alr. Bunun iin mterileri demeye raz olduklar fiyata gre ayrtrmak gerekmektedir. Bu ayrtrma ilemi bazen blgesel olabildii gibi, bazen de ya, cinsiyet, gelir, eitim dzeyi gibi farkl kriterlere baldr. Fiyat farkllatrmas yaplabilmesi iin bir baka koul da arbitrajn engellenmi olmasdr. Mal bir piyasadan dk fiyattan alp, baka bir piyasada yksek fiyattan satarak fiyat farkllndan kr etme ilemine arbitraj ad verilmektedir. Fiyat farkllatrmasnn olabilmesi iin bir alcnn mal baka alclara satmasnn ya olanaksz olmas ya da olduka maliyetli olmas gerekir. Aksi takdirde kimse rn, firmann belli bir piyasa iin belirledii yksek fiyattan satn almaz.
Fiyat Farkllatrmasnn Trleri

Fiyat farkllatrmas ekilde yaplabilmektedir: Tam fiyat farkllatrmas, ikinci derece fiyat farkllamas ve nc derece fiyat farkllamas. Tam fiyat farkllamas: Tekelci bir firmann x malndan 500 birim retip sattn varsayalm. Maln her birimini, ayr ayr mterilerin demeye hazr olduklar en yksek fiyata satarsa tekelci firmann tam fiyat farkllatrmas ya da birimler aras fiyat farkllatrmas yapt sylenir. kinci derece fiyat farkllatrmas: Belli bir miktar iin birim bana tek fiyat belirleyip, daha sonraki ek birimler iin daha dk bir fiyat belirliyorsa ikinci derece fiyat farkllatrmas ya da miktarlar aras farkllatrma yapt sylenir. nc derece fiyat farkllatrmas: Farkl piyasalarda farkl fiyat uygularsa ya da ayn alc kitlesi ierisinde blmlendirme yaparak onlara farkl fiyatlar uygularsa alclar arasnda farkllatrma da denen nc derece fiyat farkllatrmas yapm olur. rnein bir sinema yal mterilerine sinema biletini dier mterilerine gre daha dk bir fiyattan satarak nc derece fiyat farkllatrmas yapar. Tekelci bir firma satt rnn ilk 100 birimini 100den, ondan SIRA SZDE birimini sonraki 200 90den satmaktadr. Bu eklilde davranarak hangi tr fiyat farkllatrmas yapm olur?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
140
ktisada Giri-I
Fiyat Farkllatrmasnn Refah Etkisi

imdi de fiyat farkllatrmasnn ekonomik refah nasl etkileyeceini ve firma ve toplum asndan sonularn deerlendirelim. Burada tekelci firmann tam fiyat farkllatrmas yaptn ve maln her birimini mterilerin demeye hazr olduklar en yksek fiyata sattn varsayyoruz. ekil 7.6 fiyat farkllatrmas yapld ve yaplmad durumlardaki retici ve tketici fazlasn gstermektedir. leri basitletirmek amacyla, birim bana maliyetin ve marjinal maliyetin sabit olduunu varsayalm. ekil 7.6nn a blmnde tek fiyat uygulayan bir tekelcinin durumu gsterilmektedir. Daha nce grdmz gibi krn maksimize etmek isteyen bir tekelci marjinal gelirin marjinal maliyete eit olduu noktada sataca miktar belirledikten sonra kar karya olduu talep erisinden yararlanarak maln sat fiyatn belirliyordu. Fakat ekilde tekelci fiyat olarak gsterilen bu fiyat, maln deerinin marjinal maliyetin zerinde olduunu dnen ancak tekelci fiyatn ok yksek bulan mterilerin rn satn almamalarna ve dolaysyla toplumsal bir kayba neden olmaktadr. ekil 7.6nn b blmnde ise, tam fiyat farkllatrmas uygulayan bir tekelcinin durumu sergilenmektedir. Burada her tketici mal iin demeye hazr olduu fiyat dedii iin tketici fazlas yoktur. Herhangi bir toplumsal kayp olmamasna ramen, piyasadaki tm fazlalk, kr olarak tekelci firmaya dner.
Fiyat Fiyat Toplumsal kayp MC MR 0 Om D Miktar (a) 0 Om (b) D Miktar
Tketici fazlas: Tketici refahnn bir lsdr ve maln tketiciler gzndeki deerinin denen fiyattan fazla olmasn ifade eder. Talep erisinin altnda ve sz konusu fiyatn zerinde kalan gen alanla llr.
ekil 7.6 Tekelin ve Fiyat Farkllatrmasnn Refah Etkileri

Tketici fazlas
Tekelci Fiyat Kr
Kr MC
Tekel Piyasas ile Tam Rekabet Piyasasnn Karlatrlmas

Birok kk firmadan oluan ve tam rekabet koullarnn geerli olduu bir piyasa dnn. Eer tek bir firma piyasadaki tm kk firmalar satn alp bir tekel oluturursa bunun rnn fiyat ve retim miktar zerindeki etkisi nasl olur? ekil 7.7de tekel ve tam rekabet piyasalarnn dengesi birlikte gsterilmitir. Talep erisinin ekli endstrinin yapsna bal olarak deimez. Bu nedenle ekilde hem tam tekabet hem de tekel piyasalarnda geerli olacak talep erisi D ile gsterilen azalan eimli bir eridir. Fakat bu iki farkl piyasadaki arz arileri ile denge deerleri farkl olacaktr. Balangta birok kk firmadan oluan tam rekabet piyasasnda piyasa arz bireysel firma arzlarnn toplamndan oluur. ekil 7.7de arz ve talep erilerinin kesitirilmesi ile elde edilen PC ve QC deerleri tam rekabet piyasasndaki denge fiyat ve miktarn gstermektedir. Her firma piyasada belirlenen bu fiyat verili olarak kabul edip, kendi marjinal maliyetinin fiyata eit olduu retim dzeyinde faaliyetini srdrr.
141
imdi de piyasadaki tm kk firmalarn tek bir firma tarafndan satn alnmas ile oluan tekelin sonularn inceleyelim. Tketicilerle ilgili herhangi bir farkllk olmadndan piyasa talep erisi tam rekabet piyasasndaki ile ayn olur. Tekelci firma krn maksimize edecek kt dzeyini belirledikten sonra piyasa talep erisinden yararlanarak rnn fiyatn belirler. Hatrlayacanz gibi kr maksimizasyonu MR = MC olduunda salanyordu. ekilde marjinal gelir erisi MR ile gsterilmektedir. imdi de ihtiyacmz olan MC erisine nasl ulaldna bakalm. Bunun iin nite 6da grdnz tam rekabet piyasasndan baz bilgileri hatrlamanz gerekir. Tam rekabet piyasasnda piyasa arz erisi, bireysel firma arz erilerinin toplamndan oluuyordu. Ayrca ksa dnemde rekabeti bir iletmenin arz erisi marjinal maliyetin AVC stnde kalan blmyd. Dolaysyla, piyasa tek bir firmann kontrolne getiinde, rekabeti piyasadaki piyasa arz erisi, tekelci firmann marjinal maliyet (MC) erisine dnr. Bu karm ekil 7.7de S = MC eklinde gsterilmitir. Marjinal gelirin marjinal maliyete eitlendii noktadaki tekelcinin retim miktar QM olarak belirlenir. ekilden de grebileceiniz gibi bu retim miktar tam rekabet piyasasndaki denge retim miktarndan (QC) daha dktr. QM retim dzeyindeki tekelci fiyat olan PM tam rekabet piyasasnn denge fiyatndan (PC) daha yksektir. Ksaca tekel piyasasnda tam rekabet piyasasna gre retim daha az ve fiyat daha pahaldr.
Rekabeti firma iin: P = MR = MC Tekelci firma iin: P > MR = MC
ekil 7.7
Fiyat ve Maliyet S = MC Tekel : Daha yksek fiyat Daha az retim PM PC
Tekel ve Tam Rekabet Piyasalar
Tam Rekabet
MR 0 OM OC
D Miktar
TEKELC REKABET PYASASI

Tam rekabet ve tekel, piyasa trleri izelgesinin iki ucunda yer almaktadr. Her ne kadar bu iki piyasa tr, piyasalarn ileyii hakknda bize nemli bilgiler verse de gnlk hayatmzda ounlukla bu iki piyasa trnn baz zelliklerini birlikte barndran piyasalarla karlarz. Adnn da artrd gibi, tekelci rekabet piyasas, tekel ile tam rekabet piyasas arasnda kalmaktadr. Birbirine benzer fakat ayn olmayan rnlerin ok sayda firma tarafndan retilip satld piyasa trne tekelci rekabet piyasas ad verilir. Her firma piyasaya rakiplerine gre farkllklar ieren bir rn sunduu iin, kendi rn zerinde tekelci gce sahiptir. Ancak
Birbirine benzer fakat ayn olmayan rnlerin ok sayda firma tarafndan retilip satld piyasa trne tekelci rekabet piyasas ad verilir.
142
ktisada Giri-I
ayn mteri kitlesini etkilemeye alan rekabette olduu dier firmalar da benzer rnler retmektedir. Dolaysyla burada hem tam rekabetin, hem de tekelin baz zelliklerini bulmak mmkndr.
Tekelci Rekabet Piyasasnn Temel zellikleri

Tekelci rekabet piyasas temel varsayma dayanmaktadr. Bunlar: i. Piyasada birok alc ve satc vardr. Hatrlayacanz gibi, bu varsaym tam rekabet piyasas iin de geerliydi. Bu nedenle tekelci rekabet piyasasndaki bir firmann da piyasada belirlenen fiyat veri olarak kabul edeceini dnebilirsiniz. Ancak durum bundan farkldr. Tekelci rekabet piyasasndaki firmalar piyasa fiyatn etkileme gcne sahiptir. ii. Piyasadaki her firma farkllatrlm bir rn satmaktadr. rn farkllatrmas belki de tekelci rekabet piyasasnn en nemli zelliidir. rndeki farkllklar markadan, rnn ambalajndan, sat sonras hizmetlerden, garanti sresinden, taksit seeneklerinden ve daha sayabileceimiz birok faktrden kaynaklanabilir. rn farkllatrmas; gerekten farkl bir rn gelitirerek ya da tketicilerin gznde rnn dierlerine gre farkl olduu algs yaratlarak gerekletirilebilir. Her firma kendi farkllatrlm rn zerinde tekelci gce sahip olduundan az da olsa piyasa fiyatn etkileme gcne sahiptir. Dolaysyla tam rekabeti bir firmann aksine azalan eime sahip bir talep erisi ile kar karyadr. iii. Piyasaya giri ve piyasadan k kolaydr. Tekelci rekabet piyasas bu adan tam rekabet piyasasna benzemektedir. Piyasaya girii veya piyasadan k engelleyen hibir yasal veya baka tr bir engel yoktur. Dolaysyla ekonomik kr sfr oluncaya kadar piyasaya yeni firmalar girmeye devam edebilir. Piyasaya giren bu yeni firmalar, piyasadaki mevcut rnlerin ikamelerini retebilirler. Temel zelliklerini grdmz tekelci rekabet piyasasna rnek olarak hazr giyim, bilgisayar yazlm, lokanta ve benzin istasyonlar verilebilir.
rn Farkllatrmas: rnn marka, renk, ambalaj gibi kk zellikleri bakmdan dierlerinden ayrlmasdr.
Tekelci Rekabet Piyasasnda Talep Erisi

Tekelci rekabet piyasasndaki talep erisini grmeden nce, daha nce grdmz dier piyasa trlerindeki talebi hatrlayalm. Tam rekabet piyasasndaki firmann, benzer nitelikteki homojen rn reten birok rakibi olduundan, rnn sonsuz sayda ikamesi vardr. Dolaysyla rne olan talebin fiyat esneklii ok yksek olduu iin, kar karya olduu talep erisi yatay olur. Tekelci firmann ise hi rakibi yoktur ve ikamesi olmayan bir rn retmektedir. Bu nedenle talebin esneklii dktr ve azalan eimli bir doru ile gsterilir. Gelelim tekelci rekabet piyasasna. Bu piyasa trnde de tam rekabette olduu gibi firmann birok rakibi vardr. Fakat farkl olarak bu piyasadaki rakipler, firma ile tamamen ayn olan bir rn satmazlar. rne ikameler olmasna ramen, bunlar tam ikame olmadndan talebin esneklii tam rekabette olduu kadar yksek deildir. Bu nedenle tekelci rekabeti bir firmann talep erisi yatay deil, azalan eimlidir.
Tekelci Rekabet Piyasasnda Fiyat ve Miktarn Belirlenmesi

Tekelci rekabet piyasasndaki her firma farkllatrlm bir rn sattndan kendi rn zerinde bir lde tekelci gce sahiptir. Bu nedenle tekel piyasasnda olduu gibi, azalan eime sahip bir talep erisi ile kar karyadr. Daha fazla rn satmak iin fiyatn drmek zorunda olduundan gene azalan eime sahip bir
143
marjinal gelir erisi, talep erisinin altnda yer alr. rnein birim bana fiyat 10 iken 4 birim satabiliyorsa, satlan miktar 5 birime kartmak iin fiyat 9ye drmesi gerekir. Bu durumda marjinal geliri 5 olur (4 birim satarken toplam gelir 40 ve 5 birim satarken toplam gelir 45dir.) Bu da 9lik fiyattan daha dktr. Ksaca eksik rekabet piyasasnda P > MR dir. Talep, marjinal gelir ve marjinal maliyet erileri belirlendikten sonra denge fiyat ve miktar rahatlkla bulunabilir. Marjinal gelir (MR) ve Marjinal maliyet (MC) erilerinin kesitikleri noktadaki retim dzeyi, kr maksimize eden retim dzeyidir. Bu noktay dikine bir doru ile talep erisine birletirirsek, kr maksimize eden fiyat da bulmu oluruz. ekil 7.8in a ve b blmlerinde marjinal maliyet ile marjinal gelir erilerinin kesitikleri nokta X ile gsterilmitir. Bu noktadan hareketle kr maksimize eden retim dzeyi Q, ve kr maksimize eden fiyat P olarak belirlenmitir.
ekil 7.8
P ATC Fiyat P ATC Kr X MR MC ATC D Fiyat ATC p Zarar
P ATC MC ATC
Tekelci Rekabette Ksa Dnem Dengesi
X O (b)
D MR Miktar
O (a)
Miktar
Tekelci Rekabette Ksa Dnem Dengesi

Tekelci rekabeti bir firmann ksa dnemde ekonomik kr elde etmesi mmkndr. ekil 7.8in a blmnde ortalama toplam maliyet erisi (ATC), kr maksimize eden kt dzeyinde talep erisinin altnda kalmtr. Bu durumda birim maliyetler fiyattan dk olduundan firma ekilde grlen taral dikdrtgenin alan kadar kr elde etmektedir. Ksa dnemde firmann zarar etmesi de elbette mmkndr. ekil 7.8in b blmnde de bu durum gsterilmektedir. ekli dikkatle incelediinizde ortalama toplam maliyet erisinin (ATC) tm retim dzeyleri iin, talep erisinin zerinde yer aldn grebilirsiniz. Bu durumda birim maliyetler, rnn fiyatndan daha yksek olduundan firma taral alann bykl kadar zarar eder. Ancak bu durumda, marjinal gelirinin marjinal maliyetine eit olduu dzeyde retim yaparak, zararn minimize etmeye alr.
Tekelci Rekabette Uzun Dnem Dengesi

Tekelci rekabet piyasasndaki bir firma ksa dnemde kr ediyorsa bu durum uzun dnemde de devam eder mi? Bu sorunun cevab genellikle hayr olur. nk piyasaya giri ve piyasadan kla ilgili herhangi bir engel omadndan krn uzun dnemde de srdrlmesi mmkn deildir. Eer endstrideki firmalar kr ediyorsa yeni firmalarn piyasaya girmeleri sonucunda her firmann rnne olan talep azalacaktr. Rekabet nedeniyle uzun dnemde ekonomik kr ekil 7.9da grld gibi sfrlanr. Ancak baz durumlarda firmalar rekabete ramen, uzun dnemde de krllklarn srdrebilmektedir. Bildiiniz gibi tekelci rekabette firma-
144
ktisada Giri-I
lar homojen rnler deil birbirinin yakn ikamesi rnler retmektedir. Eer ksa dnemde kr eden bir firma rnn tketicilerin zihninde ok yksee konumlandrmsa ve gerekten farkl bir rn olduuna inandrmsa, krn cazibesine kaplarak piyasaya giren rakip firmalara ramen uzun dnemde de kr etmeye devam edebilir. rn dier satclarn rnlerinden farkllatrma abalar rnn fiyatndaki deiikliklerle yaplmyorsa bunlara fiyat d rekabet unsurlar denir. Reklam ve saygn bir marka ismi yaratmak ilk akla gelen fiyat d rekabet unsurlarndandr. Bu tr yntemlerle firmalar rnlerinin benzersiz olduuna ve rakiplerinden daha farkl ve daha iyi bir rn kardklarna mterilerini ikna etmeye alrlar. Eer bu abalarnda baarl olurlarsa, yakn ikameler reten rakiplerine ramen uzun dnemde krllklarn srdrebilirler.
SIRA SZDE
Ksa dnemde karlaabileceimiz bir baka durum baz firmalarn zarar etmesiydi. TeSIRA SZDE kelci rekabet piyasasnda uzun dnemde firmalar zarar etmeye devam eder mi?
DNELM
ekil D N E L M7.9 Tekelci Rekabette Uzun Dnem S O R U Dengesi

DKKAT
Fiyat
S O R U
P = ATC
MC
ATC
DKKAT
D
SIRA SZDE SIRA SZDE
X MR
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
O
K T A P K T A P
Miktar
ekil 7.9da tekelci rekabet piyasasndaki bir firmann uzun dnem dengesi gsterilmektedir. Uzun dnemde bireysel firmaya ait talep erisi (D), firmann krn maksimize eden retim dzeyinde ortalama toplam maliyet erisine (ATC) teet olur. Bu durumda birim maliyetler fiyata eit olduundan ekonomik kr sfrdr.
TELEVZYON
Tam Rekabet Piyasas ile Tekelci Rekabet Piyasasnn Karlatrlmas TELEVZYON
NTERNET
ekil 7.10da tekelci rekabet piyasas ile tam rekabet piyasasnn uzun dnem dengeleri karlatrlmaktadr. Bu iki piyasa trndeki denge asndan iki nemli farkllk gze arpmaktadr. Bunlardan ilki tekelci rekabet piyasasnda ortaya kan NTE atl kapasitedir.R N E T
Fiyat ve Maliyetler Fiyat ve Maliyetler
ekil 7.10 Tekelci Rekabet ve Tam Rekabet Piyasalar

MC MC
ATC P Mark-up MC Atl Kapasite MR D Etkin lek Miktar P
P=MC
ATC D=MR
O=Etkin lek O (b)Tam Rekabet Miktar
O (a) Tekelci Rekabet
145
Atl Kapasite: Uzun dnemde tekelci rekabet piyasasndaki her firma, talep erisinin ortalama toplam maliyet erisine teet olduu noktada retimini srdrr. ekil 7.10un a blmnde bu noktadaki retim miktarnn ortalama toplam maliyeti minimize eden retim miktarndan daha dk olduunu grebilirsiniz. Dolaysyla tekelci rekabet piyasasndaki firmalar ortalama toplam maliyet erisinin azalan blmnde retimlerini gerekletirirler. Bu ynyle tekelci rekabet piyasas tam rekabet piyasasndan farkldr. nk ekil 7.10un b blmnde grld gibi tam rekabet piyasasnda retim, ortalama toplam maliyetin minimum olduu noktada gerekleir. Ortalama toplam maliyeti minimize eden retim miktar firma iin etkin retim leidir. Uzun dnemde tam rekabeti bir firma etkin lekte retim gerekletirmesine ramen, tekelci rekabeti firmalar retimlerini bu dzeyin altnda gerekletirirler. Bu nedenle tekelci rekabette, firmalarn atl kapasite ile altklar sylenir. Tekelci rekabeti bir firmann retim miktarn arttrarak retimin ortalama maliyetini azaltmas mmkndr. Ancak daha fazla sat yapmak iin fiyat drmesi gerektiinden retim miktarn arttrmak istemez. nk tekelci rekabet piyasasndaki bir firma iin atl kapasite ile almak daha krldr. Tekelci rekabet piyasasnda atl kapasitenin nedeni kar karya olduu azalan eimli talep erisidir. Atl kapasite olmamas iin tek yol, talep erisinin ATC erisine, erinin minimum noktasnda teet olmasdr. Fakat bunun iin talep erisinin azalan eimli deil, homojen rnlerin retildii tam rekabet piyasasndaki gibi yatay olmas gerekir. Azalan eimli bir talep erisi ATC erisine minimum noktasnda teet olamaz. Azalan eimli talep erisi nedeniyle tekelci rekabet piyasas atl kapasite ile alr. Azalan eimli talep erisi ise farkllatrlm rnlerin bir sonucudur. Dolaysyla atl kapasite nedeniyle oluan yksek (mark-up) fiyatlar aslnda farkllatrlm rnler iin dediimiz bir bedeldir. Daha fazla seenek ve rn eitlilii iin ou zaman bu bedeli demek durumunda kalrz. rnein 1930lu yllarn Almanyasn dnelim. O dnemde otomobil almak isteyen ve alm gc olan herkes, Volkwagenin kaplumbaa modelini almak durumundayd. Gnmzde ise Almanya sokaklarnda birok deiik marka ve modelde otomobil grmek mmkn. Aradan geen srede seenekler artt ancak bununla birlikte bu seeneklere dememiz gereken bedeller de artt. Gnlk yaamnzda atl kapasite ile alan birok firma ile karlaabilirsiniz. rnein ok zel olanlar haricindeki tm lokantalarda her zaman birka tane bo masa bulunabilir. Her zaman 30 dakikadan az bir srede verdiiniz pizza siparii evinize ular. Benzin istasyonlarndaki tm pompalarn nnde her zaman uzun kuyruklar olmaz. Kiralk ev aradnz zaman size yardmc olmaya hazr birok emlak bulabilirsiniz. Tm bu endstriler tekelci rekabet piyasasnn rnekleridir ve hepsi atl kapasite ile almaktadr. Mark-up: Tam rekabet piyasas ile tekelci rekabet piyasas arasndaki ikinci nemli farkllk fiyatla marjinal maliyet arasndaki ilikiden kaynaklanr. Tam rekabeti bir firma iin fiyat marjinal maliyete eittir (P = MC). Tekelci rekabet piyasasnda ise firmalar belli lde bir piyasa gcne sahip olduklarndan fiyat marjinal maliyetin zerinde belirlenir (P > MC). Mallarn sat fiyatlarna marjinal maliyetler zerine getirilen ek ksma mark-up ad verilmektedir. Fiyat ve marjinal maliyet arasndaki bu ilikiler, tam rekabet ve tekelci rekabet piyasalarndaki firmalarn davranlarn da nemli lde etkilemektedir. rnein firmaya mevcut fiyatndan daha fazla rn satmak isteyip istemedii sorulduunda, tam rekabeti bir firmann buna cevab olumsuz olur. nk bu piyasa trn-
Etkin lek: Ortalama toplam maliyeti minimize eden retim miktardr. Atl kapasite: Firma etkin lein altnda bir retim gerekletiriyorsa atl kapasite vardr.
Mark-up: Mallarn sat fiyatlarna marjinal maliyetler zerine getirilen ek ksmdr.
146
ktisada Giri-I
de fiyat marjinal maliyete eit olduundan satlacak ilave rn firmann krn arttrmaz. Ancak tekelci rekabet piyasasndaki bir firma her zaman mevcut fiyatla daha fazla rn satmak isteyecektir. nk fiyat marjinal maliyetin zerinde belirlendiinden satlan ilave rnler daha fazla kr anlamna gelir. Yeni mteriler ekmeye almak ancak fiyat marjinal maliyetin zerinde ise anlamldr.
OLGOPOL PYASASI
Oligopol de tekelci rekabet gibi, piyasa trleri sralamasnda iki uta yer alan tam rekabet ile tekel arasnda kalmaktadr. Ancak oligopol piyasasnda tam rekabet piyasasna gre daha az rekabet olduundan, tekel piyasasna daha yakn olduunu syleyebiliriz. Oligopol az sayda byk firmann homojen ya da farkllatrlm rnler rettii piyasa trdr. Oligopol piyasasndaki firmalar benzer rnler reterek sadece fiyat zerinden rekabet edebilecekleri gibi farkllatrlm rnler retip rn kalitesi, pazarlama gibi fiyat d alanlarda da rekabet edebilirler. Doal ya da yasal engeller yeni firmalarn piyasaya girmesini engellediinden piyasada az sayda firma yer almaktadr. Oligopol piyasasnn en nemli zellii; her firmann fiyat, miktar, reklam harcamalar gibi konularda verdii kararlarda rakiplerinin olas tepkilerini dikkate alma zorunluluudur. Dolaysyla oligopol piyasasndaki firmalar karlkl olarak birbirlerine bamldr. Oligopol piyasas ile gnlk yaantmzda da ok sk karlarz. rnein bilgisayarnzda kullandnz ilemci ya Intel ya da AMD firmas tarafndan retilmitir. Uzaktan kumandanzn iindeki pil byk ihtimalle ya Duracell ya da Energizer markaldr. Uzun mesafeli bir uak yolculuu yaparsanz bineceiniz uak ya Boeing ya da Airbus firmalarndan biri tarafndan retilmitir. Saydmz bu rneklerin hepsinde sadece iki byk firma rekabet etmektedir. Dier birok piyasada, az sayda firmann maksimum kr elde edebilmek iin rekabet ettiklerini syleyebiliriz. rnein cep telefonunuzda kullandnz hat Turkcell, Avea, ya da Vodafone firmalarndan birisine aittir. Bu piyasada da byk firma rekabet etmektedir. Bu firmalardan bir tanesi telefonla bir dakika konumann cretini drdn duyursa aradan ok sre gemeden, dier iki firmann da mterilerini kaybetmemek ya da yeni mterileri kendisine ekmek iin benzer bir indirim yaptn grebilirsiniz. Yani oligopol piyasasndaki firmalar, rakiplerinin davranlar karsnda birtakm stratejik kararlar almak durumundadr.
Oligopol Piyasasnn Varsaymlar

Her ne kadar oligopol piyasasn aklayan tek bir teori olmasa da tm oligopol teorileri temel varsayma dayanmaktadr: 1. Piyasada az sayda satc ve ok sayda alc vardr. Varsaym gerei genellikle piyasadaki az sayda firma karlkl olarak birbirleriyle bamllk ierisindedir. Piyasadaki her firma, kendi faaliyetlerinin dier firmalar; dier firmalarn faaliyetlerinin de kendisini etkileyeceini bilir. Firmalar arasndaki bu karlkl bamllk ilikisi, oligopol piyasasnn en nemli zelliidir. rnein Burger King reklam stratejisini belirlerken, McDonaldsn nasl bir karlk vereceini de dikkate alr. 2. Firmalar homojen ya da farkllatrlm rnler retip satarlar. rnein alminyum oligopolc bir piyasada retilen homojen bir rnken; otomobil ise gene oligopolc bir piyasa yapsnn rn olan farkllatrlm bir rndr. Farkllatrlm rnlerin yer ald oligopol piyasalarnda (otomobil, otomobil lastii, elektronik aletler, sigara,..... gibi) firmalar reklam kampanyalar ile desteklenen fiyat d rekabete girerler.
Karlkl bamllk: Her firmann krnn sadece kendi fiyatna ve sat rakamlarna deil, dier firmalarnkine de bal olmasdr.
147
3. Piyasaya girii kstlayan nemli engeller vardr. lek ekonomilerinin bu engeller arasnda en nemlisi olduu sylenebilir. Bu tr piyasalarda byk lekte retim gerekletirerek lek ekonomilerinden yararlanan genellikle drt tane byk firma olur. Piyasaya yeni firmalar girse de bunlar pazardan ancak kk paylar kapabilirler. Kk lekteki bir retimin maliyeti dierlerine gre yksek olacandan bu firmalar dayanamayp bir sre sonra piyasadan kmak zorunda kalrlar. Piyasaya girii engelleyen bir baka faktr de baz yatrmlarn byk miktarda sermaye gerektirmesidir. rnein jet motoru, otomobil, petrol rafinerisi bu tr byk yatrmlardan bazlardr. Yatrm karlayacak maddi kayna olmayan firmalar otomatik olarak engellenmi olur. Bunun haricinde, patent haklar, nemli bir hammadde kaynana sahip olma ve yasal engeller piyasaya girii kstlayan dier faktrlerdir. Hatrlayacanz gibi, piyasaya girii engelleyen bu faktrlerin ou, tekel piyasasnda firmalarn uzun dnemde de kr etmesini salayan faktrlerdi.
Oligopol Modelleri
Dier piyasa trlerinde olduu gibi oligopolc davran biimini aklayan tek bir model yoktur. nk oligopolc firma fiyat ve miktar stratejisini birok deiik ekilde belirleyebilmektedir. ktisatlarn, dier piyasa trlerinde olduu gibi, neden oligopol piyasasn aklayan tek bir kurallara uygun model belirlemedikleri sorusu aklnza gelebilir. Bunun nedeni, oligopol piyasasndaki firmalarn birbirlerine baml olmalardr. Piyasada az sayda firma olduundan bir firmann davran, dier firmalarn da nasl davranacan belirler. Bu nedenle oligopolcnn plan her zaman stratejik bir plan olmaldr. Tipik bir oligopolc firma bak as u ekilde zetlenebilir: Eer rakiplerin bu eklide davranrsa ben de X kararn alrm; fakat rakiplerim baka bir ekilde davranrsa bu durumda Y kararn almam gerekir. in iine stratejik ilikiler girdii zaman, tek bir sonu deil, eitli potansiyel sonulardan herhangi bir tanesi alnabilir. Oligopolc bir firma zamannn ounu rakiplerinin nasl davranacan tahmin etmeye alarak ve bu davranlar karsnda kendi stratejisini belirleyerek geirir. Oligopolde fiyatn belirlenmesi, dier piyasa trlerine gre daha karmaktr. Bunun en nemli nedeni ise firmalar arasndaki karlkl bamllktr. Byle bir bamllk ilikisi iinde, belirleyici deiken, bir firmann dier firma veya firmalarn kararlarna gsterdii tepkidir. Bu tepkiler hakknda eitli varsaymlar yaplabildiinden, deiik oligopol teorileri tretmek mmkndr. imdi bu deiik teoriler arasndan en yaygn olarak kullanlanlar olan kartel teorisi, dirsekli talep teorisi ve fiyat liderlii teorisi tantlacaktr.
Kartel Teorisi
Kartel teorisinin en nemli varsaym, endstrideki oligopolclerin, endstride sadece bir firma varm gibi davranmalardr. Ksaca piyasadaki firmalar kartel oluturup tekelci firma gibi davranarak tekel piyasasnn salad avantajlardan yararlanmak istemektedir. Kartel, dahil olan firmalarn elde ettikleri kr arttrmak iin, retim miktarnn azaltld ve rn fiyatlarnn arttrld bir organizasyondur.Karteller genellikle doal kaynak piyasalarnda oluturulduklarnda daha etkili olurlar. rnein gnmzde, en etkin olarak alan karteller arasnda, petrol ihracats lkelerin oluturduu kartel olan OPEC gsterilebilir.
Kartel: Dahil olan firmalarn elde ettikleri kr arttrmak iin, retim miktarnn azaltld ve rn fiyatlarnn arttrld bir organizasyondur.
148
ekil 7.11 Kartel sonrasnda oluan Kr
ktisada Giri-I
Firmalar bir araya gelerek endstri krn maksiFiyat MC mize etmek iin rn fiyaATC tn birlikte belirlerse, bundan kartele dahil olan tm firmalar yararlanr. ekil 7.11de uzun dnem dengesinde olan bir endstri A gsterilmektedir. Denge fiPK Kr yat P1 ve denge miktar Q1 C olarak belirlenmitir. FirB P1 malar, fiyatn marjinal maliyete eit olduu retim dzeyinde faaliyetlerini D srdrd iin ekonomik kr sfrdr. imdi de endsMR triyi oluturan firmalarn bir 0 kartel oluturarak retim Miktar OK O1 miktarn QKya drdklerini varsayalm. Yeni fiyat (Kartel fiyat) PK olur ve ABCPK dikdrtgeninin alan kadar olan kr karteli oluturan firmalar arasnda paylalr. Kartel ncesi kr yokken, kartel sonrasnda anlaan firmalarn paylaabilecekleri bir kr ortaya kmtr. Dolaysyla rekabet etmek yerine kartel oluturup birlikte hareket etmek firmalar asndan cazip hale gelir. Her ne kadar krl da olsa karteli oluturmak ve srdrebilmek kolay bir i deildir. rnein ABD gibi baz lkelerde kartel oluturmak yasal olarak engellenmitir. imdi de kartel oluturmak ve karteli srdrmek isteyen firmalarn karlaabilecekleri olas sorunlara deinelim. Kartel Oluturma Sorunu: Yasal olsa bile, endstrideki firmalar bir araya getirip karteli oluturmak maliyetli ve zordur. nk kartelin tm potansiyel yeleri karteli oluturmann maliyetlerini dier firmalara ykleyip kendisi sadece getirilerinden faydalanmak ister. Kartel Politikas Gelitirme Sorunu: Kartel oluturulsa bile bir sonraki aama kartelin politikasnn belirlenmesidir. rnein kartel yesi A firmas tm kartel yelerinin retimlerini %10 azaltmasn nerirken, B firmas byklerin %15 kklerin ise %10 retim kstlamasna gitmesini nerebilir. Kartelin ye says arttka politika nerilerinin says da artacakr. Dolaysyla fikir birliine varmak her zaman kolay olmayabilir. Endstriye Yeni Firmalarn Girmesi Sorunu: Kartel yeleri retim miktar ile ilgili fikir birliine varp endstri krn arttrdklarnda, bu yksek krlar endstri dndaki firmalar endstriye girmeye tevik eder. Eer kartel yeleri, yeni firmalarn endstriye giriini engelleyemezlerse kartel bir sre sonra dalabilir. Kartel yesi Baz Firmalarn Hile Yapmas: Her ne kadar kartelin oluum aamasnda ye firmalar retim miktarlar konusunda anlam olsa da, yelerden bazlar yksek fiyatn cazibesine kaplp krn daha da arttrmak iin belirlenen retim kotasna uymayabilir. Dier firmalar bunu farkedip ayn yntemi kendileri de uygularsa, balangta belirlenen politikann bir anlam kaymayacandan kartel dalr. Kartel baarl bir ekilde oluturulsa bile, uzun sre varln korumas ok gtr.
149
Dirsekli Talep Teorisi

Oligopol piyasasnn en nemli zelliklerinden bir tanesi fiyat katldr. Herhangi bir kartel anlamas ya da baka ekilde bir genel fiyat dzeyi belirlendiinde, uzun sre ayn seviyede kalr. te oligopol piyasasndaki bu tr fiyat katlklar bazen dirsekli talep teorisi ile aklanr. Buna gre, bir firma fiyat drdnde, dier firmalar da pazar paylarn korumak iin aynsn yaparak fiyatlarn drrler, ancak bir firma fiyatn arttrdnda dier firmalar onu takip etmezler. ekil 7.12de grld gibi bireysel bir firmann talep erisi mevcut fiyat miktar kombinasyonunda bir dirsee sahiptir. Bu noktada firma Q birim retim yapmakta ve bunu birim bana P fiyatndan satmaktadr. Eer firma fiyatn drrse, rakipleri de fiyatlarn dreceinden, firmann satlarnda ok kk bir art olur. Firmann fiyatn arttrmas durumunda ise, talep edilen miktar ve firmann toplam haslas nemli lde azalacaktr. nk rakipleri ayn ekilde fiyatlarn arttrmadndan, mterilerini rakiplerine kaptrr. Dolaysyla firmann talep erisi P fiyat dzeyinin altnda daha az esnektir.
ekil 7.12
Fiyat
Dirsekli Talep Erisi
MC1 MC 2
D MR Q Miktar
Dirsekli talep erisinden dolay firmann marjinal gelir erisinin kesintiye urad bir blm ile karlarz. Aslnda fiyat katlna neden olan marjinal gelir erisindeki bu kesintidir. Nedenini ise yle aklayabiliriz: Hatrlayacanz gibi firmalar krlarn maksimize etmek iin marjinal maliyetlerini marjinal gelire eitliyorlard. Marjinal maliyetteki bir deiim sonucunda ise MC = MR koulunun saland baka bir fiyat ve miktar ikilisi bulunuyordu. Ancak marjinal gelir erisindeki kesinti sonucunda, talep erisinin dirsek yapt noktadaki fiyat/miktar kombinasyonu, marjinal maliyet deise de optimal olmay srdrr. ekil 7.12de grld gibi, firmann marjinal maliyeti MC1 den MC2 ye artsa bile firmann krn maksimize eden kt dzeyinde ve fiyatta herhangi bir deiiklik olmaz. Dolaysyla marjinal maliyetteki bu kk deiikliklerin fiyat zerinde bir etkisi yoktur. Sadece marjinal maliyetteki byk deiiklikler fiyat deitirebilir.
SIRA SZDE Dirsekli talep teorisi hangi varsayma dayanmaktadr? Bu teorinin fiyatla ilgili en nemli sonucu nedir?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
150
ktisada Giri-I
Fiyat Liderlii Teorisi

Oligopol piyasasnda bulunan az sayda firmann fiyatlar belirlerken ibirlii yaptklar bir modeldir. Piyasada lider konumda olan firma fiyat belirler ve dier firmalar da bu fiyat takip ederler. Lider firma genellikle endstrideki en byk firma ya da en etkin firma olur. Lider firmann fiyat belirlerken izledii yntemleri yle zetleyebiliriz: Fiyat deiikliini ok sk yapmazlar: Fiyat deiiklikleri her zaman takipilerin lideri takip etmemesi riskini tadndan lider firma tarafndan yaplan fiyat deiiklikleri ok sk olmaz. Lider firma talepteki ve maliyetteki gnlk deiikliklere hemen tepki vermez. Fiyat ancak talep ve maliyet koullarnda nemli deiiklikler olduunda deitirilir. rnein endstri apndaki cret artlar, vergilerdeki nemli artlar, enerji gibi nemli girdilerdeki fiyat artlar, lider firmann fiyat deitirmesine neden olabilir. letiim kurmak: Lider firmann yneticileri yaklaan fiyat deiiklii ncesinde rprtajlarla ya da basn aklamalar yoluyla toplumla ve dier firmalarla iletiim kurmaya alrlar. Bu aklamalarnda neden fiyat deitirmek zorunda olduklarn anlatp, takipi firmalar da ayn eyi uygulamaya ikna etme abas iindedirler. Snr Fiyatlama: Lider firma her zaman endstri iin ksa dnem krlarn maksimize eden fiyat semez, nk yeni firmalar piyasadan uzaklatrmak ister. Eer piyasaya yeni girecek firmalar iin temel engel mevcut firmalarn lek ekonomilerinden yararlanarak saladklar maliyet avantaj ise, lider firmann ve takipilerinin rn fiyatn yeterince yksek belirlemesi durumunda yeni firmalar bu engeli aabilirler. Eer fiyat ok yksek belirlenmise, kk leklerinden dolay daha verimsiz alan firmalar ayakta kalp byyebilirler. Dolaysyla yeni rakiplerin cesaretini krmak ve endstrinin mevcut oligopolc yapsn korumak iin, fiyat lideri, fiyat ksa dnem krlarn maksimize eden dzeyin altnda tutabilir. Bu ekilde yeni firmalarn piyasaya girilerini engelleyen fiyatlama stratejisine snr fiyatlama ad verilmektedir.
PYASA TRLERNN GENEL DEERLENDRMES

nite 6da tam rekabet piyasasn, bu nitede ise tekel, tekelci rekabet ve oligopol piyasalarn grdnz. Tablo 7.3de bu drt farkl piyasa trnn temel zellikleri ile sonular zetlenmektedir. Tablonun ilk drt stununda ilgili piyasann zellikleri verilirken, son stunda sonu olarak deerlendirebileceimiz fiyat ile ortalama toplam maliyet arasndaki iliki yer almaktadr.
Tablo 7.3 Piyasa Trlerinin zellikleri Piyasa Tr Tam Rekabet Tekel Tekelci Rekabet Oligopol Firma Says Birok Tek Birok Az rn eidi Homojen Tek Farkllatrlm Homojen ya da Farkllatrlm Piyasaya Giri Engeli Yok Var Yok Var Uzun Dnemde P ve ATC P = ATC (Sfr ekonomik kr) P > ATC (Pozitif ekonomik kr olasl) P = ATC (Sfr ekonomik kr) P > ATC (Pozitif ekonomik kr)
151
zet
A M A
Tekel piyasasnn temel zellikleri ile ksa ve uzun dnemde tekelci dengesini aklayabilmek Belli bir rnn sadece bir satcsnn olduu piyasa trne tekel ad verilmektedir. Tekel teorisi temek varsayma dayanmaktadr. Bunlar: Endstride sadece bir firma vardr. Bu firma bir rnn tek reticisi ya da bir hizmetin tek sunucusudur. Tek satc yakn ikamesi olmayan bir rn satmaktadr. Piyasaya giri iin olduka etkili engeller vardr. Bu engeller arasnda yasal engeller, lek ekonomileri ve gerekli bir kaynan sadece bir firmann kullanmnda olmas saylabilir. Tekelci firma, piyasa fiyatn dorudan etkileme gcne sahiptir. Tekelci firma rn iin bir fiyat belirleyebilir, ancak belirlenen bu fiyattan tketicilerin ne kadar rn satn alacaklar piyasa talep erisi tarafndan belirlenir. Tekelci firma ayn zamanda endstriyi de temsil ettiinden, tekelci firmann talep erisi ile piyasa talep erisi ayndr. Tekelci bir firmann marjinal geliri, maln sat fiyatndan daha az olur nk tekelci firmann daha fazla mal satabilmesi iin fiyatlarn drmesi gerekir. Tekelci firma hibir zaman talep erisinin inelastik olduu blgede faaliyet gstermez. Rekabeti bir firmada olduu gibi krn maksimize etmek isteyen tekelci firma da retim miktarn belirlerken marjinal gelirini marjinal maliyete eitler ve belirlenen miktardaki rn, mmkn olan en yksek fiyata satmak ister. Tekelci firma pozitif kr elde ediyorsa bunu uzun dnemde de srdrebilir nk rakiplerin piyasaya girerek kra ortak olmalar mmkn deildir. Tekelci firma, ayn mal farkl tketicilere farkl fiyatlardan satarak krn arttrabilir. Ayn maln tek bir retici tarafndan farkl alclara farkl fiyatlardan satlmasna fiyat farkllatrmas denir. Tekelci rekabet piyasasnn temel zelliklerini ve tekelci rekabette ksa ve uzun dnem dengesini tanmlayabilmek Birbirine benzer fakat ayn olmayan rnlerin ok sayda firma tarafndan retilip satld piyasa trne tekelci rekabet piyasas ad verilir. Tekelci rekabet piyasas temel varsayma dayanmaktadr. Bunlar: Piyasada birok alc ve satc vardr. Piyasadaki her firma farkllatrlm
bir rn satmaktadr. rn farkllatrmas belki de tekelci rekabet piyasasnn en nemli zelliidir. Piyasaya giri ve piyasadan k kolaydr. Tekelci rekabeti bir firmann talep erisi yatay deil, azalan eimlidir. Marjinal gelir (MR) ve Marjinal maliyet (MC) erilerinin kesitikleri noktadaki retim dzeyi, kr maksimize eden retim dzeyidir. Bu noktay dikine bir doru ile talep erisine birletirirsek, kr maksimize eden fiyat da bulmu oluruz. Tekelci rekabeti bir firmann ksa dnemde ekonomik kr elde etmesi ya da zarar etmesi mmkndr. Tekelci rekabet piyasasndaki firmalar ortalama toplam maliyet erisinin azalan blmnde retimlerini gerekletirirler. Uzun dnemde tam rekabeti bir firma etkin lekte retim gerekletirmesine ramen, tekelci rekabeti firmalar retimlerini bu dzeyin altnda gerekletirirler. Bu nedenle tekelci rekabette, firmalarn atl kapasite ile altklar sylenir. Tekelci rekabet piyasasnda ise firmalar belli lde bir piyasa gcne sahip olduklarndan fiyat marjinal maliyetin zerinde belirlenir (P > MC). Mallarn sat fiyatlarna marjinal maliyetler zerine getirilen ek ksma markup ad verilmektedir. Oligopol piyasasnn varsaymlarn aklayp temel oligopol modellerini tanmlayabilmek Oligopol az sayda byk firmann homojen ya da farkllatrlm rnler rettii piyasa trdr. Oligopol piyasasnn en nemli zellii; her firmann fiyat, miktar, reklam harcamalar gibi konularda verdii kararlarda rakiplerinin olas tepkilerini dikkate alma zorunluluudur. Dolaysyla oligopol piyasasndaki firmalar karlkl olarak birbirlerine bamldr. Tm oligopol teorileri temel varsayma dayanmaktadr: Piyasada az sayda satc ve ok sayda alc vardr. Varsaym gerei genellikle piyasadaki az sayda firma karlkl olarak birbirleriyle bamllk ierisindedir. Firmalar homojen ya da farkllatrlm rnler retip satarlar. Piyasaya girii kstlayan nemli engeller vardr. lek ekonomilerinin bu engeller arasnda en nemlisi olduu sylenebilir. Dier piyasa trlerinde olduu gibi oligopolc davran biimini aklayan tek bir model yok-
A M A
A M A
152
ktisada Giri-I
tur. nk oligopolc firma fiyat ve miktar stratejisini birok deiik ekilde belirleyebilmektedir. Deiik oligopol teorileri arasnda en yaygn olarak kullanlanlar kartel teorisi, dirsekli talep teorisi ve fiyat liderlii teorisidir. Kartel, dahil olan firmalarn elde ettikleri kr arttrmak iin, retim miktarnn azaltld ve rn fiyatlarnn arttrld bir organizasyondur. Rekabet etmek yerine kartel oluturup birlikte hareket etmek firmalar asndan cazip hale gelir. Oligopol piyasasndaki fiyat katlklar bazen dirsekli talep teorisi ile aklanr. Buna gre, bir firma fiyat drdnde, dier firmalar da pazar paylarn korumak iin aynsn yaparak fiyatlarn drrler, ancak bir firma fiyatn arttrdnda dier firmalar onu takip etmezler. Fiyat liderlii teorisine gre piyasada lider konumda olan firma fiyat belirler ve dier firmalar da bu fiyat takip ederler. Lider firma genellikle endstrideki en byk firma ya da en etkin firma olur.
A M A
Piyasa trlerinin genel deerlendirmesini yababilmek Tam rekabet piyasasnda birok firma homojen rnler retmektedir. Piyasaya giri iin herhengi bir engel yoktur ve uzun dnemde fiyat birim maliyete eit olduundan sfr ekonomik kr vardr. Tekel piyasasnda sadece bir firma vardr. Piyasaya giri engellenmektedir. Fiyat birim maliyetin zerinde ise uzun dnemde ekonomik kr olasl vardr. Tekelci rekabet piyasasnda birok firma farkllatrlm rnler retip satarlar. Piyasaya girite herhangi bir engel yoktur. Uzun dnemde ekonomik kr sfrdr. Oligopol piyasasnda az sayda byk firma homojen ya da farkllatrlm rnler retmektedir. Piyasaya girite engeller vardr. Fiyat ortalama maliyetten byk olduundan uzun dnemde pozitif ekonomik kr vardr.
153
Kendimizi Snayalm
1. Tekelci bir firma ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Kr deil geliri maksimize eder b. Ksa dnem sabit maliyetleri yoktur c. Azalan eimli bir talep erisi ile kar karyadr d. Fiyat veri olarak kabul eder e. Marjinal Gelir erisi talep erisi ile ayndr 2. Tekelci bir firma iin talep esnek olduunda marjinal gelir ......................, talep inelastik olduunda marjinal gelir .................. olur. a. pozitif, negatif b. negatif pozitif c. pozitif, pozitif d. negatif, negatif e. hesaplanamaz, pozitif 4. ekle gre tekelcinin toplam ekonomik kr aadakilerden hangisidir? a. 24 b. 16 c. 4 d. 10 e. 8 5. Aadakilerden hangisi tekelci rekabet piyasasnn zelliklerinden deildir? a. Piyasada birok alc ve satc vardr b. Piyasadaki her firma farkllatrlm bir rn satmaktadr c. Piyasaya giri ve piyasadan k kolaydr. d. Firmann kar karya olduu talep erisi yataydr e. Ksa dnemde firmann kr ya da zarar etmesi mmkndr 6. Tekelci rekabet piyasasndaki atl kapasitenin nedeni aadakilerden hangisidir? a. Azalan eimli talep erisi b. rnlerin homojen olmas c. Birim maliyetlerin ykseklii d. Talep erisinin yatay olmas e. Marjinal maliyetin belirlenememesi 7. Tekelci rekabet piyasasnda mallarn sat fiyatlarna marjinal maliyetler zerine getirilen ek ksma ne ad verilir? a. atl kapasite b. vergi c. mark-up d. fiyat farkllatrmas e. tketici art 8. Az sayda byk firmann homojen ya da farkllatrlm rnler rettii piyasa trne ne ad verilir? a. Tekel b. Oligopol c. Tekelci Rekabet d. Tam Rekabet e. Karma piyasa
10 8 6 4 2 MR 0 2 4
MC ATC
D 6 8 10 12
Miktar (Birim)
Takip eden 2 soruyu yukardaki ekle gre cevaplaynz. 3. ekilde tekelci bir firmaya ait talep ve maliyet erileri verilmektedir. Buna gre kr maksimize eden retim ve fiyat dzeyi aadakilerden hangisidir? a. 6 birim, 4 b. 4 birim, 6 c. 4 birim, 4 d. 8 birim, 6 e. 10 birim, 10
154
ktisada Giri-I
9. Oligopol piyasasnda fiyat katlklarn aklamak iin hangi teori kullanlr? a. Kartel Teorisi b. Fiyat Liderlii Teorisi c. Fiyat Farkllatrmas Teorisi d. rn Farkllatrmas Teorisi e. Dirsekli talep teorisi 10. Firmalarn elde ettikleri kr arttrmak amacyla, retim miktarnn azaltlp, rn fiyatnn arttrld organizasyona ne ad verilir? a. Oligopol b. Kooperatif c. Kartel d. Tekelci Rekabet e. Fiyat Liderlii
TAKS PLAKASI SINIRI KTSAD Dnyann tm byk ehrinde taksi says snrlandrlmtr. Bunun gerekesi iktisadn mehur azalan verim kanunudur. Bir ehirde taksi says snrlandrlmasa, o ehrin sokaklar taksiden geilmez hale gelir. ehirlerde kt kaynak yoldur. Bol kaynak aratr. Yollar kalabalklatka, aralarn ortalama hz der. Ortalama seyir hz dtke, bata otobsler olmak zere her tat aracnn ve pek tabii taksilerin sefer says azalr, verimi der. Hz dnce yolculuk sreleri uzar. nsanlar ie gidip gelmek iin gnlk faydal zamanlarnn nemli bir ksmn, yrmeyen aralarn iinde geirir. Kilometre/yolcu bana akaryakt sarfiyat artar. Ksaca ehir ekonomisinin randman der. Tm bu nedenlerle taksi saysnn kstl olmas, iktisaden dorudur. SINIRLI ZN RANT YARATIR ktisaden doru olsa da kamu ynetiminin, arz zerine getirdii her kstlama rant yaratr. Rant, kira demektir. Ama bu balamda rant, milli gelir arttrmayan, bireysel gelir anlamna gelir. Kira geliri olmas iin ortada bir retim arac olmas gerekir. retim aralar katma deer yaratr. Bu sebeple kira, hakl bir gelir trdr. En bilinen mlkiyet belgesi, tapudur. Bunlara ilaveten bir de sna mlkiyetler vardr. Bunlar da katma deer yaratr. Ancak toplum yarar iin kamu tarafndan yaratlan taksi plakas snrlamas veya imar katsays gibi arz kstlamalar katma deer yaratmaz, yani milli geliri arttrmaz. Yolcular araba tar, plaka deil. Arabann kiras hakl, plakann kiras haksz kazantr. Kstlama fayda yaratmaz, toplumsal zarar olumasn engeller. Rant yaratan mlkiyetin el deitirmesiyle kazanlan servet de hakszdr. Bu yzden, en ok suiistimal ve mafya zentisi rgtlenmeler de rant yaratan sanal kapitalin olumasnda ve korunmasnda ortaya kar. MTER ESRDR Belediye, plaka saysn snrlayarak, taksicilere esir mteri yaratm olur. Onun iin kendi yarattklar esir mterileri koruyacak nlemleri de almak mecburiyetindedir. Bu gerekeyle taksi tarifeleri piyasada olumaz belediyeler tarafndan tespit edilir. Buna da taksiciler itiraz edemez. Ayaklanan taksicileri yola getirmek iin, plaka saysn arttrtmak amaca ters den bir uygulamadr. Eer plaka pahalysa, taksi tarifesi de yksek demektir. Son Sz: Yavuz rant avcs, belediyeyi bastrr.
Yaamn inden
Ticari taksi ayaklanmas Ege Cansen HRRYET 6 Austos 2011 STANBULLU gazeteci Yorgo Krbaki, Atinada yayor. Gazetemizde pazar gnleri Suyun te Yanndan adl kesinde, bize Yunanistanda olup bitenleri duru bir bakla aktaryor. Geenlerde Ticari Taksi Ayaklanmas balkl mthi bir haber-yorum yazmt. Ticari taksi tabiri pek tabii yanltr. Taksi, ticari otomobildir. Ama Yorgo Bey, Polis Radyosu Trkesine sadk kalmtr. Yazy kesip, saklamtm. Bugn, Yorgo Beyin Yunanistan gzlemlerinden kalkarak sizlere ekonomik mahlk (homo ekonomikus) diye adlandrlan bencil bireyin, tedavi kabul etmez bir illetinden, rant avclndan sz edeceim. nce Yorgo Beyin yazsnn giriini aktaraym: Yunanistanda taksiler, havaalanlarna, limanlara geligidileri tkadlar. Hastalar ve yarallar hastanelere, turistler otellerine, insanlar ilerine gidemedi. Tatl zamanlarda ok maran taksi esnafnn imdi grev yapmasnn nedeni kriz paketiyle birlikte verilecek yeni ruhsatlar. Anlald deil mi? Sebep, rant kaplarnn daralmasdr.
155

1. c 2. a 3. b 4. e 5. d 6. a 7. c 8. b 9. e 10. c Yantnz yanl ise Tekel Piyasas konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Tekel Piyasas konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Tekel Piyasas konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Tekel Piyasas konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Tekelci Rekabet Piyasas konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Tekelci Rekabet Piyasas konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Tekelci Rekabet Piyasas konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Oligopol Piyasas konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Oligopol Piyasas konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Oligopol Piyasas konusunu yeniden gzden geiriniz

Sra Sizde 1 ster tam rekabet, isterse eksik rekabet piyasasnda olsun tm firmalarn ortak amac krlarn maksimize etmektir. ou kii toplam geliri maksimize eden fiyatn ayn zamanda kr maksimize eden fiyat olduu yanlgsna dmektedir. Bir baka ifadeyle, firmann toplam geliri ne kadar yksekse, krnn da o kadar yksek olaca dnlr. Fakat bu her zaman geerli olmaz. Baz durumlarda bir birim daha fazla retim toplam geliri arttrmasna ramen, kr drebilmektedir. Dolaysyla firmalar toplam geliri deil kr maksimize etmeye alrlar. Sra Sizde 2 Fiyat farkllatrmasn rekabeti piyasada uygulamak mmkn deildir. Rekabeti piyasada birok firma ayn rn piyasada belirlenen fiyattan satmaktadr. Herhangi bir firma mterisine daha yksek bir fiyattan satmak isterse, mteri daha ucuza satan dier satcy tercih eder.Firmann fiyat farkllatrmas yapabilmesi iin rekabetin olmamas gerekir. Sra Sizde 3 Belli bir miktar iin birim bana tek fiyat belirleyip, daha sonraki ek birimler iin daha dk bir fiyat belirledii iin ikinci derece fiyat farkllatrmas yapm olur. Sra Sizde 4 Uzun dnemde tekelci rekabet piyasasnda zarar da sfrlanr. nk anmsanaca gibi bu piyasada piyasaya giri veya piyasadan kla ilgili herhengi bir engel yoktur. Bu nedenle ksa dnemde ekonomik zarar eden firmalar piyasadan karak kendilerine baka yatrm alanlar ararlar. Bu nedenle uzun dnemde tekelci rekabet piyasasnda zarar olmaz. Sra Sizde 5 Dirsekli talep teorisinin varsaymna gre bir firma fiyat drdnde, dier firmalar da pazar paylarn korumak iin aynsn yaparak fiyatlarn drrler, ancak bir firma fiyatn arttrdnda dier firmalar onu takip etmezler. Teorinin fiyatlarla ilgili en nemli sonucu oligopol piyasasndaki fiyat katln aklamaktr.
156
ktisada Giri-I
Antonioni, P., Flynni Sean M. (2011). Economics for Dummies, John Wily & Sons Ltd., England. Arnold, Roger A. (2008). Economics, South-Western Cengage Larning, Mason, USA. Baumol, William J., Blinder, Alan S. (2010). Economics, South-Western Cengage Larning, Mason, USA. Case, Karl E., Fair, Ray C., Oster, Sharon M. (2012). Principles of Economics, Pearson Education Inc., Boston. Clayton, Gary E. (2008). Economics, McGraw Hill, Columbus, Ohio. Hall, Robert E., Lieberman, Marc. (2010). Economics, South-Western Cengage Larning, Mason, USA. Mankiw, Gregory N. (2012). Principles of Economics, South-Western Cengage Larning, Mason, USA. McConnell, Campbell R., Brue, Stanley L., Flynn, Sean M. (2009). Economics Principles Problems and Policies, McGraw Hill, New York. McConnell, Campbell R., Brue, Stanley L., Flynn, Sean M. (2012). Microeconomics, McGraw Hill Irwin, New York. Miller, Roger LeRoy. (2012). Economics Today, The Micro View, Addison-Wesley, Boston. zer, Mustafa. (1998). ktisada Giri, Editrler: nder zkazan, Engin Ata, Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi Yaynlar No: 565, Eskiehir. Parkin, Michael. (2012). Microeconomics, Addison Wesley, Boston. Perloff, Jeffrey M. (2012). Microeconomics, Addison Wesley, Boston. Sloman, John. (2006). Economics, Prentice Hall, Pearson Education Limited, Essex, England. Welch, Patrick J., Welch, Gerry F. (2010). Economics, John Wiley and Sons Inc., USA.
8
Amalarmz

KTSADA GR-I
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kamusal mal kavram ve kamusal mallarda etkin retim dzeyinin nasl belirleneceini aklayacak; Dsallk kavram, dsallk trlerini ve dsallklarn nasl ortaya ktn aklayacak; Dsallklar sorununun zm yntemlerini aklayacak; Asimetrik bilgi, ters seim ve ahlaki tehlike kavramlarn tanmlayacak bilgi ve beceriler kazanacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Piyasa baarszl Dlanabilirlik Tketimde rakiplik zel mal Kamu mal Bedavaclk sorunu Marjinal sosyal fayda Fayda- Maliyet Analizi Dsallk Negatif dsallk Pozitif dsallk Marjinal zel maliyet Marjinal sosyal maliyet Dsalln iselletirilmesi Marjinal zel fayda Marjinal dsal fayda Coase teoremi Asimetrik bilgi Ters seim Ahlaki tehlike Sosyal tercih
indekiler
Kamusal (Sosyal) Mallar, Dsallklar, Asimetrik Bilgi ve Sosyal Tercih PYASA BAARISIZLIKLARI KAMUSAL (SOSYAL) MALLAR DISALLIKLAR ASMETRK BLG SOSYAL TERCH DEVLET VE PYASA
ktisada Giri-I
Kamusal (Sosyal) Mallar, Dsallklar, Asimetrik Bilgi ve Sosyal Tercih

PYASA BAARISIZLIKLARI
Piyasa ekonomisi her zaman etkin kaynak dalm salayamamakta, kimi alanlarda ekonomik etkinlii salamakta yetersiz kalmaktadr. Piyasa mekanizmasnn kendi bana etkinlii salayamamas piyasa baarszl olarak ifade edilmektedir. Piyasa baarszl, bir piyasann ya da piyasa sisteminin mal ve hizmetleri ya btnyle ya da ekonomik olarak optimal bir biimde salamadaki yetersizlii olarak da tanmlanabilir. Mesela Pigoucu adan piyasa baarszl, belirli bir mal ya da hizmet iin marjinal sosyal maliyetlerin marjinal sosyal faydalarla bir olmad zaman meydana gelir. Byle durumlarda piyasalar etkinlii salamakta yetersiz kalr ve toplum refah maksimize edilemez. Piyasalarn baarsz olduu hallerde devletin piyasalara mdahale etmesi ve piyasann baarszlna yol aan nedenleri ortadan kaldrmas gerekir. Piyasa baarszlklarnn nedenleri arasnda eksik rekabet, kamusal mallar, dsallklar, asimetrik bilgi gibi hususlar sz konusudur. Bu blmde piyasa baarszlnn nedenleri incelenecektir.
Piyasa baarszl: Bir piyasann ya da piyasa sisteminin mal ve hizmetleri ya btnyle ya da ekonomik olarak optimal bir biimde salamadaki yetersizliidir.
KAMUSAL (SOSYAL) MALLAR

Ekonomide mallar iki temel zellie gre snflandrabiliriz: Dlanabilirlik ve tketimde rakiplik. Dlanabilirlik, maln parasn demeyen kiinin tketimi, mal arz eden kii tarafndan engellenebilecei anlamna gelir. Tketimde rakiplik ise maln ayn birimi ayn anda birden fazla kii tarafndan tketilememesidir. rnein bir klah dondurma her iki zellie haiz bir maldr. cretini demeden bir klah dondurma satn alamayz ve bir kii bir klah dondurma yerse baka birisi ayn dondurmay yiyemez. Bu yzden bir klah dondurma tketimde rakiptir. Ekonomide mallarn ou, bir klah dondurma gibi zel mallardr ve kiisel fayda salar. Bir mal hem dlanabilme hem de tketimde rakiplik zelliklerine sahipse zel mal olarak isimlendirilir. Bir baka deyile; zel mallar sadece satn alan iin fayda salayan mallardr. Bir klah dondurma bir zel mal rneidir. Benzer ekilde bir bireyin karn aktnda Mc Donaldsa gidip bir hamburger yediinde karnn doyurur ve ihtiyacn karlar. Bu durumda sadece o kiinin karn doyar ve satn alan kiiye fayda salar. Ortak kaynaklar, tketimde rakip, ancak dlanamazlar. Ortak bir kaynan bir birimi sadece bir kere kullanlabilir, fakat kimse varolan tketmekten men edilemez. rnein, Karadeniz kysndaki balk tutma yerleri gibi. Birinin tuttuu baDlanabilirlik: Maln parasn demeyen kiinin tketimi, mal arz eden kii tarafndan engellenebilmesidir. Tketimde rakiplik: Maln ayn birimi ayn anda birden fazla kii tarafndan tketilememesidir. zel mallar: Bir mal hem dlanabilir hem de tketimde rakip mal zelliklerine sahipse bu mal zel bir maldr.
Ortak kaynak: Dlanamayan fakat tketimde rakip olan maldr.
160
Doal tekeller: Dlanabilen fakat tketimde rakipsiz olan maldr. Kamu mal: Hem dlanamayan ve hem de tketimde rakipsiz maldr. Dlanamayan mal: Maln parasn demeyen kiinin tketimi mal arz eden tarafndan engellenemezse bu mal dlanamayan bir maldr. Tketimde rakip olmayan mal: Birden fazla kii ayn anda bir maln ayn birimini tketebilirse bu mal tketimde rakipsiz bir maldr.
ktisada Giri-I
l bir bakas tutamayacandan bunlar rakiptir. nsanlar bu balklar avlamaktan men etmek zor olduundan ayn zamanda dlanamazdr. Doal tekeller (Yapay kt mallar) ise dlanabilen fakat tketimde rakipsiz olan maldr. rnein; internet, kablolu TV yaynlar. nsanlara kablolu TV izleme izni verilmesinin topluma marjinal maliyeti sfrdr. nk bir kiinin kablolu TV izlemesi baka bir kiinin izlemesini engellemez. Fakat kablolu TV yayn yapan irketler deme yapmayan kiilerin izlemesini engellemektedir. Her iki zellikte yoksa yani mal kullanmak iin deme yapmak gerekmiyor ve ayn anda birok kii kullanabiliyorsa, mal kamusal maldr. Kamu mallar ne dlanabilir ne de tketimde rakiptir. Dlanamamazlk zellii, maln parasn demeyen kiinin tketimi mal arz eden tarafndan engellenememesi anlamna gelir. Tketimde rakipsizlik zellii ise birden fazla kii ayn anda bir maln ayn birimini tketmesidir. Yani, insanlarn kamu maln kullanm nlenemez, kamu maln bir kiinin kullanm, baka kiilerin kamu maln kullanabilme yeteneini azaltmaz. Hafta sonu iddetli kar yann gelecei hakknda halka verilen bilgi nasl bir maldr? SIRA SZDE Bir kamu mal herkes tarafndan ayn anda tketilebilir ve hi kimse ondan yaD NELM rarlanmaktanmahrum edilemez. Bu mallar toplumda deme yapan ya da yapmayan tm toplum yelerine fayda salar. rnein dk trafik younluu olan paS O R U rasz bir otoyolu kullandmz dnelim. Otoyola giri serbest ve trafik younluu da olmadndan srclere ilave maliyetleri sfrdr. Dolaysyla kamu mallar hem rakipsiz hem T dlanmazdr, sfr marjinal maliyetle insanlara fayda salar ve de DKKA hi kimse onlar kullanmaktan mahrum edilemez. Kamu mallarnn klasik rnei ulusal savunmadr. Savunma dlanamazdr. Ayn zamanda ilave bir kiiye savunSIRA SZDE ma salamann marjinal maliyetinin sfr olmas nedeniyle de rakipsizdirler. Bu hizmette bireylerin elde ettii faydaya gre bir bedel demesi szkonusu deildir. Bu hizmetten AMALARIMIZne lde yararland llemez. Ulusal savunma lkedeki bireylerin btn vatandalara ynelik olduundan bireylerin bu hizmetten tamamen veya ksmen mahrum braklmas mmkn deildir. Bununla birlikte btn vatandalar bu hizmetten ayn lde faydalanr ve bu faydalanmada herhangi bir engelle karK T A P SIRA SZDE lamazlar. Benzer ekilde ulusal kamu televizyon yaynlar da rakipsiz ve dlanamazdr. Adalet, emniyet hizmetleri rneklerinde de olduu gibi. Bu tr hizmetlerden toplumun LY M N ferdi yararlanr ve bir kiinin yararlanmas dierlerinin yararDN Z O T E L E V E her lanmasn azaltmaz. Kamusal mallardan salanan faydann kolektif yapda olmas ve bu mallarn blnp pazarlanamamas bu mallara kar fiyat mekanizmasnn iS O R U lemesini imknsz hale getirmektedir.
NTERNET
KKAT Burada kamuDmallarndan tam kamusal mal ve hizmet kastedilmektedir. Kamusal mal kavramndan tek tip mal anlalsa da trleri itibariyle bakldnda; tam kamusal, yar kamusal, zel, erdemli (merit), erdemsiz (demerit) ve kulp mal eklinde olabilirler. Burada SIRA SZDE bu ayrm dikkate alnmamtr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P SIRA SZDE
TD N E L O N ELEVZY M
S O R U
NTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Kamu AMALARIMIZ says devlete salanan mallarn saysndan ok daha azdr. mallarnn Kamu tarafndan salanan ou mallar ya tketimde rakiptir ya dlanabilir veya herikisi. rnein niversite eitimi tketimde rakiptir. renci saysnn artyla K T A P baz kiiler darda kalabilir. nk ilave bir rencinin pozitif maliyeti vardr. Eitimin cretlendirilmesi eitimden yararlanan baz rencileri mahrum edebilir. Benzer ekilde ulusal bir park dnelim. Parka giri ve parkta kamp yapma cTELEVZYON
NTERNET
NTERNET
8. nite - Kamusal (Sosyal) Mallar, Dsallklar, Asimetrik Bilgi ve Sosyal Tercih
161
retlendirildiinde park kullanan kiilerden bazlar darda braklabilir. Bu durumda parkn kullanm tketimde rakiptir. nk parkn kullanmnn kalabalklndan dolay, parkn iine ilave arabalarn girii parktan yararlanan dierlerinin faydalarn azaltabilir.
SIRA rakip ehirlerdeki belediye parklarnn kullanm hangi durumda tketimde SZDE mal haline gelebilir? Tartnz.
SIRA SZDE
Yukarda kamu mallarna ynelik aklamalar dorultusunda kamu mallarnn zellikleri u noktalar etrafnda toplanabilir: lk olarak; kamu mal ve hizmetleri S O R U blnemez, pazarlanamaz ve fiyatlandrlamaz. kincisi; kamu mallar kolektif yapda olduundan toplumsal ihtiyalar karlamaya yneliktir. Bu mal ve hizmetlerin ortak bir gereksinimi olduundan tketimleri de ortak bir ekildeT yaplr. VerDKKA gisini deyen veya demeyen herkes bu mal ve hizmetlerin faydasndan ortak ve eit bir ekilde yararlanma hakkna sahiptir. ncs, kamusal mallardan yararSIRA SZDE lanmaktan kimse dlanamad iin bu mal ve hizmetlerin tketimlerinde rekabet yoktur. Bu mal ve hizmetlerden bir kiinin yararlanmas dier kiilerin yararlanmasna engel deildir. rnein, oturduunuz evin sokandaki AMALARIMIZ elektrik lambasndan yaylan ktan sadece siz deil, o sokaktan geenler veya o sokakta ikamet edenlerde yararlanr. Dolaysyla bir kiinin yararlanmas dier bir kiinin yararlanmasn engellemez veya faydasn etkilemez. Drdnc olarak; K T Amallar devlet kamu P tarafndan retilirler ve piyasa konusu olamazlar. Bireysel talep szkonusu deildir ve talep dzeyinin belirlenmeside imknszdr. Dolaysyla bu zelliinden dolay bu mal ve hizmetlerin retimi devlet tarafndan gerekletirilir. Son N T E L E V Z Y O olarak; kamusal mallarn retimi ile ilgili kararlarn aln biiminde zel mallara gre farkllk gstermesi, kamusal finansman gerektirmesi, pozitif dsalln zel mallara gre daha byk olmas, bu mal ve hizmetlerden bedava yararlanlabilmesi gibi NTERNET zellikler saylabilir. Mallar ya dlanabilir ya da dlanamaz, ya tketime rakip ya da rakipsiz olduklar iin drt eit mal vardr. Mallarn snflandrlmas ekil 8.1de gsterilmitir.
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ekil 8.1 Tketimde Rakip Evet zel Mallar Evet Dlanabilir Hayr Bir klah dondurma Elbise Ev, Araba Ortak kaynaklar Temiz su Doal parklar Denizde balklk Hayr Doal Tekeller nternet Kablolu TV Bilgisayar programlar Kamu mallar Ulusal Savunma Adalet Hava trafik kontrol Mallarn Drtl Snflamas: Mallar iki zelliklerine gre drt kategoride gruplandrlabilir. (1) nsanlarn mal kullanmndan mahrum braklyorsa, mal dlanabilirdir. (2) Mal bir kiinin kullanm, baka kiilerin kullanmn azaltyorsa mal tketimde rakiptir. ekil her bir kategori iin mal rneklerini gsterir.
162
ktisada Giri-I
Bedavaclk sorunu: Kamu mallar dlanamaz zellikte olduklar iin, insanlarn bu mal ve hizmetlerden bir bedel demeden yararlanmalar durumudur.
Yukardaki aklamalarmzda bahsettiimiz kamusal mallarn zelliklerinin biraz daha yakndan incelenmesi konunun anlalmasn kolaylatracaktr. Kamusal mallarn kullanm sonucunda salanan fayda birimlere blnemez, bu yzden bunlara kar bir talep domaz ve bunlar iin bir piyasa fiyat olumaz. Bu durumun sonucu olarak kamusal mallarn tketiminde rakip olmama durumu ortaya kmakta ve kamusal mal tketen bir kii ayn maldan dierinin de ayn oranda faydalanmasna engel olmamaktadr. rnein, ulusal savunma tm vatandalara fayda salar. Ulusal savunma hizmetinin avantajn elde eden kii, baka birinin de bu hizmetten yaralanmasn engelleyemez. Kamusal mallarn zelliklerinden biri de kamusal mallarn salad faydadan kimsenin dlanamay ya da mahrum braklamaydr. Kamusal mal retildikten sonra, maln faydasn belli kiilerle snrlandrmak imkanszdr. Kiiler demede bulunsun ya da bulunmasn kamusal maln tketiminden fayda salayacaktr. Belediyelerin kanalizasyon sistemleri rneinde olduu gibi. Kanalizasyon hizmeti sistemi tm ehri daha salkl ve temiz yapan altyap hizmetidir. ehirde yaayan herkes belediyelere parasn desin veya demesin bu hizmetten bir ekilde faydalanmaktadr. Dolaysyla baz kiilerin darda braklmas mmkn deildir. Kamu malnn dlanamazlk zelliine gre, bir kamu malnn o mal satn alan kiiler dndaki bakalar tarafndan kullanlmas nlenemez. Bu yzden de rasyonel davranan tketiciler o mal iin deme yapmak istemeyecekler ve bedava yararlanmak isteyeceklerdir. Bir baka deyile; kamu mal herkesin kullanmas iin sunulduundan ve hi kimsenin ondan yararlanmas men edilemediinden hi kimse kendine den maliyet payn demek iin gnll deildir. Herkes bedava kullanmak iin isteklidir. Buna bedavaclk sorunu ad verilir. Bedavaclk, bir kiinin kamu malndan fayda elde etmesine karn kamu malnn finansmannda herhangi bir maliyet yklenmektan kanmas anlamna gelir. Kamusal mallar bedavaclk sorunu yaratrlar. nk kiinin tketebildii mal miktar, maln bedelini deyen kii miktarndan etkilenmez. Bedavac sorunu piyasann kamu malnn etkin olmayan kk bir miktarn salamasdr. Tketiciler artan retimden fayda salasalar bile hi kimse daha fazla demeye yanamamakta ve bu nedenle de hibir retici mal arz etmemektedir. Sonu olarak piyasa ekonomisinde dlanamayan mallar etkinsiz biimde daha az retilmektedir.
Bir Kamu Malnn Etkin Sunumu

Bir kamu malnn ne kadar net sosyal (toplumsal) fayday maksimize etmek iin sunulmaldr? Dier mallarda olduu gibi, bir kamu mal da ilave her birimin marjinal faydas, bu birimin marjinal maliyeti kadar olduu srece arz edilmelidir. Bir kamu malnn marjinal maliyeti, o mal retmek iin kullanlan ekonomik kaynaklarn baka bir mal retiminde kullanm karsndaki frsat maliyetidir. Kamu mallar birbirine rakip olmayan mallar olduu iin, birok tketici ilave bir birim maln faydasndan yararlanabilir. Marjinal fayda bu yzden ek bir birim maldan fayda salayan insanlarn faydalarnn toplamdr. zel bir maln etkin retim dzeyi, retilen maln ilave biriminin marjinal maliyetini marjinal faydayla karlatrarak belirlenir. Marjinal fayda marjinal maliyete eit olduunda etkinlik salanr. Ayn kural kamu mallarna uygulanr, fakat analiz farkldr. zel mallarda marjinal fayda tketicilerin elde ettii fayda yoluyla llr. Kamu mallarnda ise ktnn ilave biriminin her bir kiiye faydasnn ne kadar olduu bilinmelidir. Marjinal fayda mal kullanan btn insanlar iin bu faydalar eklenerek elde edilir. Bir kamu malnn etkin retim seviyesini belirlemek iin retimin marjinal maliyetinin, bunlarn marjinal faydalar toplamna eitlenmesi zorunludur.
163
ekil 8.2, bir kamu malnn etkin retim seviyesini gstermektedir. Analizi basitletirmek iin piyasada sadece iki tane tketici olduunu varsayalm. D1 birinci tketicinin talep erisi, D2de ikinci tketicinin talep erisidir. Tketicilerin talep erilerinin ykseklii, her bir miktardaki ek bir birim maln tketiciye salad marjinal fayday gstermektedir. rnein, birinci tketici 70 birim iin yllk 30 dolar marjinal faydaya sahiptir. kinci tketici ise ayn birim mal iin 130 dolar marjinal faydaya sahiptir.
ekil 8.2 Kamu Malnn Etkin Sunumu: Bir kamu malnn marjinal sosyal faydas, piyasadaki tketicilerin bu mal iin olan talep erilerinin dikey olarak toplamdr. Marjinal sosyal fayda (MSB) erisi EGHdir. Marjinal maliyet 240 dolar olduunda, ekonomik olarak etkin retim seviyesi, marjinal maliyetle, marjinal sosyal faydann eit olduu 30 birimdir. Marjinal maliyet 50 dolar olsa, etkin retim seviyesi 150 birim olur. Marjinal maliyet 400 dolar olsa mal retmek verimsiz olur.
Fiyat (Dolar) 400 300 E 240 200 170 160 130 100 70 50 30 MSB F MC=240 MC=400
D2 D1 70
G K H 200 MC=50
0 10 30
100
150
Kamu Mal Miktar
Kaynak: Basenko,D., Braeutigam,R. Microeconomics, s.720.
Kamu mal zel olmayan bir mal olduu iin, her iki tketici de bu mala eriebilir. Bu yzden 70 birim maln marjinal sosyal faydas bu iki tketicinin marjinal faydalarnn dikey toplamna eittir: (130 dolar + 30 dolar = 160 dolar) ekil 8.2de marjinal sosyal fayda erisi dirsekli EGH erisidir. G ve H noktalar arasnda (Q > 100 olduu zaman) marjinal sosyal fayda erisi D2 erisi ile akmaktadr. nk ilk tketici bu kadar birimde mala deme yapmak istememektedir. H noktasnn tesinde (Q > 200 olduunda) marjinal sosyal fayda erisi yatay eksenle akmaktadr. nk hibir tketici bundan sonraki birimler iin deme yapmaya raz deildir. Artk imdi, ekonomik olarak kamu mal iin etkin retim seviyesini belirleyebiliriz. Farz edelim ki kamu malnn marjinal maliyeti 240 dolar olsun. Ekonomik olarak etkin miktarda marjinal sosyal fayda marjinal maliyete eittir. Etkin retim miktar 30 birimdir. 30 birimden fazla retmek etkin olmayacaktr. nk bu birimden sonra retilen her bir maln marjinal maliyeti, marjinal sosyal faydasn aacaktr. rnein, ekilden de grlecei gibi, 70 birim maln marjinal sosyal fayda-
Marjinal sosyal fayda: Kamusal maldan fayda salayan her bireyin marjinal faydalarnn toplamdr.
164
ktisada Giri-I
s 160 dolardr. Ancak, bu 240 dolar olan marjinal maliyetten daha kk. Bu nedenle 70 birim mal retmek sosyal adan etkin olmayacaktr. Benzer ekilde, bu maldan 30 birimden daha az retimde bulunmak da etkin olmayacaktr. Bunun zerinde yaplan retimde marjinal sosyal fayda marjinal maliyeti geer. Bu yzden retimi, marjinal sosyal fayda ile marjinal maliyet eit olana kadar gerekletirmek ekonomik olarak etkin olacaktr. Etkin kt miktar olan 30 birimde, birinci tketici iin marjinal fayda 70 dolar, ikinci tketici iin marjinal sosyal fayda 170 dolardr. Bylece 30 birimde marjinal sosyal fayda 240 dolar ve bu 30 birimde marjinal maliyete eittir. Bu rnek gsteriyor ki; tek bir tketici marjinal maliyeti karlamak iin yeterli demeyi yapmaya raz olsa bile bunu salamak soysal olarak optimal olabilir. Bu mal birbirine rakip olmad iin, marjinal sosyal fayda sadece bir tketicinin deme isteklilii deil btn tketicilerin demeye istekliliidir. zet olarak kamusal mallarn etkin kt dzeyi marjinal sosyal fayda erisi ile marjinal maliyet erisinin kesitii noktada belirlenir.
Fayda-Maliyet Analizi
Fayda-maliyet analizi: Hkmetlerin kamu mallar sunumunun sosyal maliyetlerini ve sosyal faydalarn tahmin ederken kullanlan bir kstastr.
Hkmetler kamu mallar arznn sosyal maliyetlerini ve sosyal faydalarn tahmin ederken fayda- maliyet analizi yaparlar. Yani hkmetler, kamu maln sunmann hem sosyal maliyetini hem de sosyal faydasn tahmin etmeye alrlar. Kamu maln arz etmenin maliyetini tahmin etmek kolaydr. Kamu malnn faydasn tahmin etmek ise zordur. rnein, hkmetin yeni bir otoyol inaat iin bir kamu projesini dikkate aldn dnelim. Byle bir proje ekonomik adan etkin midir? Kamu hizmetleriyle ilgili bu projenin verimli olup olmad, kamu malnn sosyal faydas ve sosyal maliyetine baldr. Eer uygulama sonucu elde edilmesi beklenen kamu malnn sosyal faydas, bu kaynaklar zel kesimde kullanmas durumunda ortaya kacak retim dn yanstan maliyetten daha bykse, hkmet projenin uygulanmas ynnde karar verebilir. Bu nedenle fayda-maliyet analizi, yol yapm gibi kamu yatrm harcamalarnn deerlendirilmesinde kullanlan bir yntemdir. Bununla birlikte, kamu yatrm projelerinin fayda ve maliyetleri konusunda dsallk sorunlarnn da meydana gelebilecei unutulmamaldr. Hkmetin yol yapm projesinde arazi satn alm, inaat giderleri gibi ak maliyetler ile yolun yapm sonucunda oluabilecek kirlilik art, kaza, grlt gibi rtk maliyetleri de dikkate almas gerekir. Dier taraftan otoyolun yaplmas sonucunda ulam ann genilemesi ve ekonomik etkinliin artmas da sz konusu olacaktr. Kamu malna ynelik bir projenin negatif ve pozitif dsallklar oluturabileceini hesaba katarak maliyetlerin ve faydalarn parasal deerinin ne kadar olacann hesaplanmas kolay deildir. Ancak yine de fayda-maliyet analizi doru kararlar alnmas ynnde etkili olur.
DISALLIKLAR
Dsallk: Bir ekonomik birimin (alc veya satc) gerekletirdii retim veya tketim faaliyeti sonucunda, baka ekonomik birimlerin bundan olumlu veya olumsuz etkilenmeleridir.
Dsallk gnlk hayatta sklkla karlatmz, olumlu veya olumsuz ekilde etkilendiimiz bir konudur. Kavram olarak dsallk; bir ekonomik birimin/aktrn (retici, tketici) retim ve/veya tketim faaliyeti nedeniyle bu faaliyetten dier ekonomik birimlerin olumlu veya olumsuz ekilde etkilenmeleridir. Baka bir ifade ile bir ekonomik birimin retim ya da tketim kararlarnn bakalarna dorudan maliyet yklemesi ya da yarar salamasdr. Stiglitze gre, bir bireyin ya da firmann, dier birey ve firmalar etkiledii, bir firmann dier firmalar zerinde maliyet ykledii ancak, onlarn zararn telafi etmedii; ya da alternatif olarak, bir fir-
165
mann dierlerine bir fayda salad, ancak, bu faydann karln alamad gibi durumlar dsallklar ifade eder. Dier taraftan reticilerin faaliyetleri dier reticileri veya tketicileri etkileyebilecei gibi tketicilerin faaliyetleri de dier tketicileri veya reticileri etkileyebilir. Dsallklar sonucu ortaya kan etkiler genellikle ekonomik birimlerin bilgisi, istei veya amac dnda gereklemektedir. Dsallklarn olumas iin zarar ya da faydann bakalarn dorudan etkilemesi gerekir. Mesela, elik reten bir fabrika atklarn yaknndan geen bir nehre aktarak nehirden ime suyu salayan bir ehre zarar veriyorsa, bu bir dsallktr. Dsallk olaynn etkiledii alan geniledike bu duruma kresel lekte mdahaleler gerekebilir. rnein baz evreyi kirleten gazlar atmosfere zarar verdiinden dolay kresel kaynakldr. Bununla birlikte baz dsallklar da yeni teknolojilerin retilmesini salayabilir. rnein kamu harcamalaryla eitim ve salk harcamalarnn arttrlmas retimde verimliliin artmasn veya yeni teknolojik retimler iin daha fazla aba gsterilmesini salayabilir. Teknolojik bir gelime sonucu, bir firma ameliyatlarda kullanlmak zere bir robot retirse bu yeni rn sadece bu firmaya deil, bir btn olarak topluma da fayda salar. Dsallklar, reticiler arasnda, tketiciler arasnda veya tketiciler ve reticiler arasnda ortaya kabilir. Bir birimin davran, bir baka birimin stne maliyet yklediinde dsallklar negatiftir veya bir birimin davran bir baka birime fayda saladnda dsallklar pozitiftir. Dsallklarn varl modern yaamda nemli bir olgudur. Bunun rnekleri her yerde grlebilir. Biz sklkla evremizde tketimden kaynaklanan pozitif dsallklar gzlemleriz. rnein, bulac bir hastaln yaylmasn nlemek iin bir ocuk a yaptrd zaman, a olan ocuk hastala yakalanma riskini azaltt iin zel fayda elde eder. Dahas, hastaln yaylma olasl azalr, toplum iindeki dier ocuklarda faydalanr. A olmak pozitif bir dsallk yaratmaktadr. Bir kiinin yangna kar nlem olarak evine yangn alarm taktrmas kendisinin yannda komularnada fayda salar. Komular maln alnma maliyetine katlmamakla birlikte faydasndan yararlanmaktadr. retimden kaynaklanan pozitif dsallklarnda pek ok rnei vardr. Lazer ve transistr gibi yeni bir teknoloji gelitiinde, sadece icat edenler deil, ayn zamanda ekonomide ok sayda reticiler ve tketicilerinde yararnadr. Eer, dsallklar dier reticiler veya tketiciler iin fayda azalm ve maliyet yklemise, dsallklar negatifte olabilir. rnein, retimde bir negatif dsallk oluursa hava veya suyu kirleterek evresel zarara yol aan bir endstriyel maln imalat, retimden kaynaklanan negatif bir dsallk oluturabilir. Trafik skkl durumunda tketimden kaynaklanan negatif dsallk oluur. Bir tketicinin sigara kullanm sonucu dier tketicinin bu durumdan etkilenmesi tketiciden tketiciye negatif dsallk rneidir. Dsallklar sz konusu olduunda reticiler ve tketiciler sosyal optimum noktasnda gereklemesi gereken denge fiyatndan saptrlm farkl nispi fiyatlarla kar karya kalr. Dsal maliyet halinde sosyal optimumdan fazla, dsal fayda halinde ise sosyal optimumun altnda retim ve tketim faaliyetini srdrr.
SIRA SZDE ehir iinde araba kullanrken cep telefonunuz ald. Telefonu aarak konumaya baladnz. Bu durumda araba kullanrken cep telefonu ile konumann hangi tr dsallk kapsamna gireceini tartnz?
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
166
Negatif dsallk: zel tketim ve retim faaliyetlerinin tketici veya retici tarafndan denmeyen maliyetleridir.
ktisada Giri-I
Negatif Dsallklar
Negatif dsallk, zel tketim veya retim faaliyetlerinin tketici veya retici tarafndan denmeyen maliyetlerini ifade eder. Negatif dsallk ekonomik birimlerin faaliyetlerinin dier birimlere maliyet yklemesi ve bu maliyeti yklenenlere faaliyeti gerekletiren tarafndan demede bulunulmamas durumunda ortaya kar. Negatif dsallklara evre kirlilii olaylarnda ska rastlanmaktadr. Sanayileme ile birlikte byk bir ivme kazanan evre kirlilii zellikle byk kentlerin evresinde younlamaktadr. nk byk kentler evresinde younlaan retim ve tketim faaliyetleri sonucu atklar hzla artmaktadr. Buda doal olarak evrenin kirlenmesiyle sonulanmaktadr. evre kirlilii kt bir eydir. Dier taraftan baktmzda, kirlilik bize ihtiyalarmz karlarken fayda elde ettiimiz mal ve hizmetleri sunan faaliyetlerin yan etkileri sonucu ortaya kar. te burada cevaplandrlmas gereken soru udur: Kirlilik bize faydal mal ve hizmetleri sunmann bir bedeli midir? evre kirliliini tamamen ortadan kaldrmak szkonusu olamayacandan, az evre kirlilii bize yararl mal ve hizmetler sunmann bir bedeli olarak kabul edilebilen bir hususdur. Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus etkin evre politikalar uygulayarak az lde evre kirlilii yaratlmasdr. Bu gr ekonomistler ve evreciler tarafndan da kabul grmektedir. Burada cevaplandrlmas gereken bir dier soruda toplum iin ne miktarda evre kirliliine izin verilmelidir? Bu soruyu cevaplandrabilmek iin kirliliin marjinal maliyeti ile marjinal faydasnn karlatrlmas gerekir. Kirlilikten kaynaklanan negatif dsallklar incelemek iin retimin zel maliyeti ile sosyal maliyetini birbirinden ayrmak gerekir. retimin zel maliyeti bir mal veya hizmetin reticisi tarafndan karlanan maliyettir. Marjinal zel maliyet (MC) bir mal veya hizmetten ek bir birim daha retmenin o mal veya hizmetin reticisi tarafndan karlanan maliyettir. Marjinal dsal maliyet ise bir mal veya hizmetten bir ek birim retmenin reticinin kendi dndakilere ykledii maliyettir. Marjinal sosyal maliyet(MSC), reticiler ve zerlerine maliyet yklenen birimler tarafndan maruz kalnan marjinal maliyettir. Marjinal sosyal maliyet(MSC), marjinal zel maliyet ve marjinal dsal maliyetin toplamdr. rnein alminyum retimi yapan bir firmay ele alalm. Firmann alminyum retimi srasndaki zararl atklarn hibir maliyete katlanmadan yaknndan geen nehre braktn ve fabrika bacasndan kan dumanlarnda havay kirlettiini dnelim. Yani retilen alminyumun her birimi iin bir miktar duman atmosfere girer. Bu duman havay teneffs edenler iin salk asndan bir risk oluturur. Dolaysyla firmann yaratt negatif dsallklar bakalarna maliyet yklemektedir. reticiler kararlarn verirken kendi zel karlar asndan bu maliyetleri dikkate almadan retim kararn kendi zel maliyetine gre verir. Bu yzden firmann maliyetleri, sadece zel retim maliyetlerini deil, ayn zamanda nehre aktlan zararl atklarn topluma olan maliyetlerini de iermesi gerekir. Zira, nehre aktlan kimyasallarn balkla, tarmsal rnlere ve ormanlara zarar olabilir. Bu yzden, dsallk nedeniyle alminyum retiminin topluma maliyeti (sosyal maliyet) alminyum reticilerine olan maliyetinden byktr. retilen her bir birim alminyumun sosyal maliyeti, alminyum reticilerine olan zel maliyet art kirlilikten olumsuz etkilenen kiilerin maliyetinin toplamndan oluur. ekil 8.3de negatif dsallk durumu gsterilmektedir.
Marjinal zel maliyet: Bir mal veya hizmetten ek bir birim daha retmenin o mal veya hizmetin reticisi tarafndan karlanan maliyettir. Marjinal sosyal maliyet: reticiler ve zerlerine maliyet yklenen birimler tarafndan maruz kalnan marjinal maliyettir. retimin yaratt marjinal zel maliyet ile marjinal dsal maliyetin toplamdr
167
ekil 8.3
Negatif Dsallk: Kirlilik ve sosyal optimum: Marjinal zel maliyet ile marjinal sosyal fayda erisinin yani talep erisinin kesitii noktada piyasa dengesi kurulmutur. Kirlilikten kaynaklanan topluma yklenen d maliyet dikkate alndnda sosyal maliyet erisi yukarya kayar. Yeni arz erisi, yani sosyal maliyet erisi (zel maliyet+D maliyet) ile talep yani sosyal fayda erisinin kesim noktasnda optimum denge salanr. Burada marjinal sosyal maliyet, marjinal sosyal faydaya eittir. Sonuta, kirlilik gibi negatif dsalln varlnda, maln sosyal maliyeti zel maliyetini ayor. Bu yzden, optimal miktar QOptimum, denge miktar QPiyasadan daha kktr.
Alminyum Fiyat D Maliyet
Sosyal Maliyet (zel Maliyet+D Maliyet) Arz(zel Maliyet)
Optimum Denge
Talep (zel Fayda) 0 QOpt. QPiyasa Alminyum Miktar
Kaynak: Mankiw, N.Greogory,Principles of Economics, s.206.
ekilden de grlecei zere marjinal zel maliyet (MPC) ile marjinal sosyal fayda (MSB) erisinin yani talep erisinin kesitii nokta piyasa dengesidir. Alminyum reticileri tarafndan topluma yklenen d maliyet dikkate alndnda, sosyal maliyet erisi (MSC), arz erisinin zerindedir. ki eri arasndaki fark evre kirliliinin toplumsal maliyetini yanstr. Bu durumda ne kadar alminyum retilmelidir? retim etkinlii, talep erisinin sosyal maliyet erisini kestii noktadaki retim dzeyinde gerekleir. Bu nokta toplum asndan optimal alminyum retimini belirler. Bu retim dzeyini aan miktarlarda alminyum retmenin sosyal maliyeti (sosyal maliyet erisinin o noktalardaki ykseklikleri ile llen), alminyumun tketicilere olan deeri (talep erisinin o noktalardaki ykseklikleri ile llen)nden fazladr. Dolaysyla ek alminyum retmenin sosyal maliyeti, tketicilere olan faydasn atndan bu seviyeden daha fazla retmek doru deildir. ekilde de gsterildii gibi, denge miktar, QPiyasa, sosyal adan optimal miktar, QOptimumdan daha byktr. Piyasa dengesi sadece zel retim maliyetlerini yansttndan verimsizlik oluur. Piyasa dengesi dzeyinde sosyal maliyet zel maliyetten yksektir. Yani QPiyasada, talep erisi sosyal maliyet erisinin altndadr. Bylece, alminyum retim ve tketiminin piyasa denge seviyesinin altna drlmesi, ekonomik refah ykseltecektir. Sonu olarak, etkinlik, alminyumun marjinal sosyal maliyetinin tmnn retim kararnda dikkate alnmasn gerektirdiinden etkin denge QOptimum noktasdr. nk bu noktada marjinal sosyal maliyet marjinal sosyal fayda eitlii koulu salanr. zetle, etkinlii salamak iin, alminyumun retiminin dsal maliyetini ieren marjinal sosyal maliyeti, marjinal sosyal faydasna eit olmaldr.
168
ktisada Giri-I
Dsalln iselletirilmesi: Dsallklar durumunda alnacak nlemlerle piyasadaki alc ve satclarn, eylemlerinin sonularn hesaba katmalardr.
Bu noktada cevaplandrlmas gereken soru udur: retimi optimum alminyum dzeyine indirmek iin ne yaplmas gerekir? Devlet bu durumu dzeltmek iin eitli mdahale yntemleri uygulayabilir. Bunun bir yolu, alminyum reticilerinden sattklar her bir ton alminyum bana bir vergi almak olabilir. Konulan vergi sonucunda, alminyum arz erisi vergi miktar kadar sol yukarya kayar. Eer vergi, havaya salnan dumann toplumsal maliyetini tam olarak yanstyorsa yeni arz erisi sosyal maliyet erisi ile akacaktr. Yeni denge noktasnda, alminyum reticileri, sosyal adan optimum miktarda alminyum retmi olacaklardr. Burada vergi kullanm dsalln iselletirilmesi alarak adlandrlr. nk bu vergiler piyasadaki alc ve satclar, eylemlerinin sonularn hesaba katmaya zorlar. Alminyum reticileri, vergilerle dsal maliyetleri demek zorunda kalacaklar iin, ne kadar alminyum reteceklerinin kararn verirken yaratacaklar kirliliin maliyetini de dikkate alrlar. reticilerin zerine konulan vergi piyasa fiyatna yanstlacandan tketiciler klen miktarlarda kullanma tevik edilmi olurlar.
Pozitif Dsallklar
Pozitif dsallk: Bir mal veya hizmeti satn alan veya satanlarn yannda nc kiilerin de fayda elde etmesidir.
Marjinal zel fayda: Bir maln tketicisinin maln ek bir biriminden elde ettii faydadr. Marjinal dsal fayda: Tketici dndaki bir bakasnn maln ek biriminden elde ettii faydadr. Marjinal sosyal fayda: Marjinal zel fayda ve marjinal dsal faydann toplamna eittir.
Pozitif dsallk, bir mal veya hizmeti satn alan veya satanlarn yannda nc kiilerin de fayda elde etmesidir. Pozitif dsallk ekonomik birimlerin faaliyetlerinin dier birimlere fayda salamas ve bu fayday elde edenlerin faaliyeti gerekletirene demede bulunmamas durumunda ortaya kar. Baz faaliyetler nc gruba maliyetler yklemesine ramen, dierlerine fayda salar. Pozitif dsallklara ait nemli bir rnek eitim hizmetleridir. Eitimin faydas byk lde zeldir. Eitim alan kii daha verimli igc haline gelir ve bu durum daha yksek cretler eklinde yararna olur. Bu zel faydann tesinde, eitim pozitif dsallkta salar. Eitim, verimlilik art, daha bilinli semenlerin olumas, su oranlarnda dme, sosyal ve kltrel kalknma, teknolojik gelimelerin gelitirilmesi ve yaygnlatrlmasna da yol aar. Dolaysyla eitim toplum asndan pozitif dsallklar yaratan bir faaliyettir. Pozitif dsallk durumunda zel fayda ve sosyal fayda ayrmnn yaplmas gerekir. zel fayda, bir maln tketicisinin elde ettii faydadr. Marjinal zel fayda ise bir maln tketicisinin maln ek bir biriminden elde ettii faydadr. Maln kendi sahibi dndaki kiilerede fayda salamas marjinal dsal fayday ifade eder. Marjinal dsal fayda, tketici dndaki bir bakasnn maln ek biriminden elde ettii faydadr. Marjinal sosyal fayda da toplumun salad faydadr. Marjinal sosyal fayda, marjinal zel fayda ve marjinal dsal faydann toplamna eittir. Pozitif dsallk analizi, negatif dsallk analizine benzer. Pozitif dsallklarn piyasa dengesi zerindeki etkisi ekil 8.4de gsterilmitir. ekil 8.4de gsterildii gibi talep erisi maln topluma olan sosyal faydasn yanstmaz. nk sosyal fayda, zel faydadan byk olduundan; sosyal fayda erisi talep erisinin zerine kar. Optimal miktar, sosyal fayda erisi ile arz erisinin kesitii yerde salanr. Bu nedenle sosyal optimal miktarda, zel piyasa koullarnn belirledii miktardan daha byktr.
169
ekil 8.4
Pozitif dsallklar: Eitim ve Sosyal Optimum: Piyasa dengesi arz erisi (zel maliyet) ile talep erisi (zel fayda) kesitii noktada kurulmutur. Pozitif dsallktan kaynaklanan d fayda dikkate alndnda sosyal fayda(zel fayda+d fayda) erisi saa kayar. Yeni sosyal fayda erisi ile arz (zel maliyet ) erisinin kesim noktasnda optimum denge salanr. Optimum denge noktasnda marjinal sosyal maliyet marjinal sosyal faydaya eittir. Sonuta; pozitif dsalln varl durumunda maln sosyal faydas zel faydasn aar. Bu nedenle, optimal miktar QOptimum piyasa denge miktarndan QPiyasa dan daha byktr.
Eitim Fiyat D Fayda Arz(zel Maliyet) Optimum Denge Sosyal Fayda (zel Fayda+D Fayda) Talep (zel Fayda) 0 QPiy. QOpt. Eitim Miktar
Kaynak: Mankiw, N.Greogory,Principles of Economics, s.208.
Byle bir durumda devlet dsall iselletirmek iin piyasa katlmclarn uyararak piyasa baarszlklarn dzeltebilir. Piyasa dengesini sosyal optimum dzeyine yaklatrmak iin pozitif dsallklar durumunda bir sbvansiyon uygulamak gerekli olabilir. Eitim, arlkl olarak devlet okullar ve devlet burslar ile sbvanse edilmektedir. Yukarda yaplan aklamalar zetlemek gerekirse; negatif dsallk piyasalar sosyal gereklilikten daha byk bir miktarda retime, pozitif dsallklar ise sosyal gereklilikten daha kk bir miktarda retime yol amaktadr. Devlet sorunu zmlemek iin negatif dsallk douran mallar vergilendirerek ve pozitif dsallk douran mallar da ikame ederek dsallklar iselletirebilir.
Dsalla Kar zmler

Negatif ve pozitif dsallklar nedeniyle meydana gelen aksaklklar gidermede piyasa mekanizmas yeterli deildir. Bu nedenle devlet piyasa baarszlklarn gidermek iin dorudan dzenlemeler, vergi ve sbvansiyon gibi aralar kullanr. Baz durumlarda dsallklar devlet mdahalesi olmadan pazarlklar ve mzakereler yoluyla iselletirilirken; baz dier durumlarda da devlet mdahaleleri ile dsallklar sorununun zmlenmesi gerekli olur. Mallarn marjinal zel faydas veya maliyetinin ayarlanmas bir dsalln iselletirilmesini ifade eder. Pozitif dsallkta, dsall iselletirmek iin marjinal dsal fayda marjinal zel faydaya eklenir. Negatif dsallk durumunda ise iselletirme iin marjinal dsal maliyet marjinal zel maliyete eklenir. Dsall iselletirmek fiyatlardaki deiimlerle sonulanr ve iselletirme dsalln marjinal deerinin fiyatlandrld anlamna da gelir.
170
ktisada Giri-I
Dsallklar Sorunu zm: Devlet Mdahaleleri

Dsallklarn varl durumunda devletin daha etkin bir kaynak dalmn salayabilmek iin kullanabilecei aralar aada belirtilmitir.
Dorudan Dzenlemeler
Devlet dsallklarn varl durumunda baz nlemlerin alnmasn yasalarla zorunlu hale getirerek sorunu zmlemeye alabilir. rnein, devlet firmalarn zehirli kimyasal atklar nehre aktmasn yasalarca su sayabilir. Bylece tamamen yasaklanmas ve uygulamann denetim altna alnmas salanm olur. Devletin baz alanlarda sorunu zmesi kolay deildir. rnein, egzos gazlarnn yol at hava kirlilii, fabrikalarn havaya braktklar zehirli toksitler. Bu gibi durumlarda kirlilii tmden nlemek yerine toplum asndan fayda ve maliyetlerini karlatrarak ne miktarda kirlilie izin verileceinin belirlenmesi gerekir. Bu amala devlet, evre iin kirlilik standartlar koyarak ve denetlemeler yoluyla bu standartlara uyulmasn salar. evre kirliine yol aan etmenlere miktar snrlamalar getirerek, uymayanlara cezai meyyedeler uygular.
Dsal Maliyetlerin Varlnda Hkmet Mdahaleleri: Vergiler

Dsallklarn giderilmesinde vergilerin kullanlmasnn nedeni, sosyal maliyetler ile zel maliyetler ve sosyal fayda ile zel fayda arasnda ortaya kan bir farkn giderilmesi gerektiidir. Negatif dsallklar durumunda devlet negatif dsalln sz konusu olduu mala vergi uygulayarak retimin optimal dzeyde olmasn salayabilir. Bu amala kullanlan vergilere Pigoucu Vergiler denir. Pigoucu vergi, bir kirleticinin marjinal zarara eit miktarda ktsnn her biriminden alnan vergidir. Vergi yoluyla nleme durumunda havaya veya suya braklan kirletici maddelerin birim miktar bana bir vergi alnmas szkonusudur. Bylece kirliliin istenen dzeyde gereklemesi salanabilir.
Pigoucu vergi: Bir kirleticinin marjinal zarara eit miktarda ktsnn her biriminden alnan vergidir.
ekil 8.5 Etkin sonucu salamada vergi: Pigoucu vergiler evreyi kirletici etkileri dolaysyla, kirliliin marjinal dsal maliyetine eit bir kirlilik vergisi konulmutur. Vergi konulmasyla birlikte arz erisi yukarya doru kayarak S = MC + Vergi konumuna gelmitir. Arz erisi, marjinal zel maliyet art vergi toplamna eittir. Piyasa dengesi, marjinal zel maliyete vergi eklenmesiyle elde edilen marjinal sosyal maliyet erisi ile marjinal sosyal fayda erisinin kesitii noktada belirlenir. Bu noktada fiyat 150 dolar, miktar 2 bin tondur ve piya dengesi etkindir. Devlet, kirlilik vergisi uygulamas sonucunda taral alan kadar vergi haslat elde eder.
Fiyat ve Maliyet (Birim Bana Dolar) Marjinal sosyal maliyet ve marjinal sosyal fayda 225 Etkin Piyasa Dengesi Kirlilik Vergisi MC S=MC+Vergi=MSC
150 88 75 0
Kaynak: Parkin, M., ktisat, s.380.
Vergi Haslat 2 4
D=MSB Miktar (Aylk Bin Ton Kimyasal)
171
imdi fabrikalarn atklarn nehre brakt rneine dnerek, dsallklar varken devlet mdahalelerinin piyasa sonucunu nasl deitirebileceini inceleyelim. Devletin marjinal dsal maliyeti tam olarak hesaplad ve firmalara buna eit bir vergi koyduunu varsayalm. ekil 8.5 bu verginin etkilerini gstermektedir. ekil 8.5de, D=MSB talep erisi ve marjinal fayda erisi, MC ise firmann marjinal maliyet erisini gsterir. Fabrikalarn atklar nehre brakmas sonucunda oluan kirlilik vergisi kirliliin marjinal dsal maliyetine eittir. Bu vergi marjinal zel maliyete eklenerek piyasa arz erisi elde edilmitir. Bu eri ekilde S = MC+Vergi= MSC olarak gsterilmitir. Bu eri piyasa arz erisidir. nk bu eri firmalarn marjinal maliyeti ve demek zorunda olduklar vergi veri iken her fiyatta arz edilen miktar gsterir. Eri ayn zamanda marjinal sosyal maliyet erisidir. nk kirlilik vergisi marjinal dsal maliyete eit belirlenmitir. ekil 8.5de vergiye bal olarak maliyette meydana gelen art sonucu talep (D=MSB) ve arz (S=MSC) piyasa dengesini ton bana fiyat 150 dolar ve ayda 2 bin ton kimyasal miktarnda belirler. Bu kimyasal retim miktarnda marjinal sosyal maliyet 150 dolar ve marjinal sosyal fayda 150 dolar olduunda etkindir. Firmalar ton bana 88 dolar maliyet yklenir ve ton bana 62 dolar vergi der. Devlet ayda 124 bin dolar vergi haslat elde eder. Dzenleyici vergi uygulamas sonucunda, marjinal sosyal maliyet marjinal sosyal faydaya eit olacandan, piyasada etkinlik salanm olacaktr. Bylece vergi sonucu fiyat artna bal olarak talep edilen miktarda bir azalma meydana getirecektir. Pigou tipi vergilerin ayrt edici zellikleri bu vergileri sosyal etkinlik asndan cazip hale getirebilir. Pigou tipi vergilerin ayrt edici zelliklerini u noktalar etrafnda belirleyebiliriz: Birincisi; pigou tipi vergiler, sosyal maliyeti yanstmak iin kirliliin fiyatn artrarak kirleticilerin, faaliyetlerinin zel ve sosyal maliyetleriyle karlamalarn salar. kincisi; bu tip vergiler yoluyla evre politikasnn maliyetleri azaltlabilir. nc olarak, evre korumas iin vergiler, devlet btesine bir gelir kayna salayabilir.
Dsal Faydalarn Varlnda Hkmet Mdahaleleri: Sbvansiyonlar

Pozitif dsallklar meydana getiren retim ve tketim faaliyetinin marjinal dsal faydasn iselletirmek iin kullanlan yntem sbvansiyonlardr. Dsallklarn giderilmesinde sbvansiyonlarn kullanlmasnn amac, tketici veya retici tarafndan yaplan demelerde azalma salamaktr. Sbvansiyonlar devletin zel reticilere bir demesi olarakta ifade edebiliriz. Devlet kt seviyesine bal bir sbvansiyon vererek zel karar alclarn tercihlerini yaparken dsal faydalar dikkate almasn salayabilir. Eitim hizmetleri bakmndan pozitif dsallk yaratan zel niversitelere sbvansiyonu verildii durumu grelim.
172
ekil 8.6
ktisada Giri-I
Sbvansiyonlar: ekil 8.6da piyasa talep erisi marjinal zel fayda erisidir. (D=MB) Bu eri niversite eitimi alan kiilerin marjinal zel faydasn gsterir. MSB Erisi ise marjinal zel fayda ile marjinal dsal faydann toplamdr. Arz erisi de marjinal sosyal maliyet erisidir (S =MSC). Devlet renci bana sbvansiyon uyguladnda arz erisi aaya doru kayarak S konumuna gelir (S = MSC Sbvansiyon). Sonuta etkin piyasa dengesinde marjinal sosyal fayda marjinal sosyal maliyete eitlenir. Devlet 15 bin dolar sbvansiyon uygulamas sonucunda etkin piyasa dengesinde renci miktar 15 milyon ve fiyat 10 bin dolardr.
Fiyat ve Maliyet (renci Bana Dolar) 40 Marjinal sosyal fayda marjinal sosyal maliyete eit S=MSC renci bana sbvansiyon S1=MSC-Sbvansiyon
25 20
10 Etkin Piyasa Dengesi 0 5 10 15 20 MSB D=MB 25 Miktar (renci, Milyon)
Kaynak: Parkin, M., ktisat, s.383.
ekil 8.6 zel niversitelere verilen bir sbvansiyonun nasl ilediini gstermektedir. ekil 8.6ya gre sbvansiyon yokken piyasa arz erisi S = MSC dir. Talep erisi marjinal zel fayda erisidir (D=MSB). Devlet niversitelere ylda renci bana 15 bin dolar sbvansiyon verirse yeni piyasa arz erisi S1 konumuna gelir. (S1= MSC- Sbvansiyon) Piyasa yllk renim harc 10 bin dolar ve ylda 15 milyon rencide dengededir. 15 milyon renciyi eitmenin marjinal sosyal maliyeti 25 bin dolardr ve marjinal sosyal fayda 25 bin dolardr. Dolaysyla marjinal sosyal maliyet marjinal sosyal faydaya eit olduundan sbvansiyon etkin bir sonu salamtr. Byle bir uygulamada sbvansiyon miktar mal veya hizmetin marjinal dsal maliyetine eittir.
Dsallklar Sorununa zel zm: Taraflarn Anlamas

Baz durumlarda dsallk sorunu, devlet mdahalelerine gerek kalmakszn, ilgili taraflar arasndaki anlama veya szlemelerle zmlenebilir. 1960larda Ronald Coase isimli iktisat, dsallklar meydana geldiinde, taraflarn mevcut dsall iselletirmek ve etkinlii salamak zere hkmet mdahalesi gerektirmeden, taraflarn bir araya gelerek karlkl anlamalar ile zmlenebileceini nermitir. Bir baka ifade ile, piyasa ilemlerinin etkinlikten uzaklamas halinde, karar birimlerinin aralarnda bir pazarlk sreci oluturarak etkinlik koullarn yeniden salayabileceklerini ve bunun iinde mlkiyet haklarnn belirlenmesi gerektiini ileri srmtr. Bu nerme Coase Teoremi olarak anlr. Coase teoremi negatif dsal-
Coase Teoremi: Belli koullar altnda negatif veya pozitif dsallklarn varlnda devlet mdahalesi gerektirmeden zel taraflar arasnda etkin zmn salanmasdr.
173
lk durumunda ilgili taraflarn bir araya gelerek dsall iselletirebilmek iin bir dzenleme yapacaklarn ve sonuta etkin zme ulaacaklarn ileri srmektedir Coase zmnn ileyebilmesi iin su koullarn salanmas gerekmektedir. Birincisi, Dsallk sorununu douran mal veya hizmet zerinde taraflarn mlkiyet haklarnn bulunmas tam olarak anlalmaldr. kincisi, mzakere iin hibir engel olmamaldr. nc olarak, ilemin snrl sayda kiiyi ilgilendirmesi ve pazarlk (ilem) giderlerinin ar derecede yksek olmamas gerekir. Coase teoremi yukarda yer alan koullarn varl durumunda ve mbadele maliyetlerinin dk olduu durumda geerlidir. Bu koul salanamadnda ve dsalln bykl mlkiyet hakkna sahip olanlar tarafndan tam olarak tespit edilemediinde Coase Teoremi geerlilii ortadan kalkar.
ASMETRK BLG
Gnlk hayatta insan ihtiyalarn karlayan mallarn talebinde meydana gelen gelimeler, reticileri gerek kalite gerekse fiyat asndan mal eitlendirmesine gitmeye zorunlu hale getirmitir. Mallarn fiyatlar arasndaki farkllklarn temel sebebi kalite farkll olsa da her zaman durum byle deildir. Gnlk hayatta piyasalarn yapsndaki farkllklar mallarn kalitesi ve fiyatlar hakknda bilgi edinmeyi pahal, bazen de imknsz hale getirebilir. Bu durum alclar ve satclarn birbirlerinden farkl bilgilere sahip olmasna baka bir deyile ayn / simetrik olmayan asimetrik / eksik bilginin ortaya kmasna neden olur. Dolaysyla asimetrik bilgi konusu gndelik hayatta birok alanda karlalan bir durumdur. Alc ve satclarn, piyasada bir mal veya hizmetin nitelii konusunda birbirinden farkl bilgiye sahip olmas durumu asimetrik bilgi olarak adlandrlr. Baka bir deyile, asimetrik bilgi bir ilemin taraflarndan birinin ileme ilikin dier tarafn sahip olmad bir bilgiye sahip olma durumunu ifade eder. Dolaysyla ekonomik birimlerin asimetrik bilgiye sahip olmalar ekonomik etkinliin salanmasn engelleyerek kiisel faydalarn sosyal faydalarn nne gemesine neden olur. Bu durum piyasa baarszlnn nedenini oluturur. Asimetrik bilgi konusunun iktisat literatrnde yaygnlk kazanmasnda George Akerlofun 1970 ylndaki The Market For Lemons adl makalesinin nemli katks olmutur. Daha sonra bu konu birok iktisat tarafndan ele alnm ve farkl alanlarda veya sektrlerdeki asimetrik bilginin etkileri analiz edilmitir. George Akerlof makalesinde asimetrik bilgi konusu aklarken ikinci el araba piyasasn iyiler ve limonlar olmak zere ikiye ayrmtr. Piyasadaki bir otomobil hakknda da en kapsaml bilgi sahibine aittir. Dolaysyla aracn ikinci el piyasa da satlmas esnasnda ara sahibi tam bilgili, arac talep eden ise eksik bilgiye sahip olacaktr. Bu varsaymlar altnda aracn piyasadaki deerine gre arac talep edenler ortalama bir fiyat teklifinde bulunacaklardr. Sonu olarak limon ara sahipleri aralarn ellerinden karmaya alacak fakat iyi ara sahipleri ise teklif edilen dk fiyata raz olmayacaklar iin aralarn piyasada satmaktan vazgeeceklerdir. Bu durumda, piyasaya gelen alclar eksik bilgilerinden dolay aslnda limon olan otomobillere ortalama otomobil deeri kadar teklifte bulunacaklar, bu da piyasann alc aleyhine bir ekilde etkinlikten uzaklamas anlamna gelecektir ve zamanla durumun farkna varan alclar da piyasadan ekileceklerdir. Gnmzde asimetrik bilgi konusuna otomobil piyasasnn yan sra igc, finans ve bankaclk, sigorta, menkul kymetler, salk, cep telefonu vb. daha birok piyasada sk sk rastlanmaktadr. Bu durumun olduu piyasalarda tersine seim veya ahlaki tehlike durumu ile karlalmaktadr.
Asimetrik Bilgi: Bir ilemin taraflarndan birinin ileme ilikin dier tarafn sahip olmad bir bilgiye sahip olma durumu olur.
174
ktisada Giri-I
Asimetrik bilgi piyasada taraflar mukavele imzalamadan nce veya sonra szkonusu olabilir. Mukavele ncesi asimetrik bilgi durumu, satclarn alclardan daha fazla bilgiye sahip olduklar ikinci el araba piyasas rneidir. Mesela kullanlm araba alacaksanz, arabann durumunu en iyi satcs bilir. Arzas var m, kazaya karm m, souk havalarda araba tekliyor mu vs. Bir sigorta irketinin, sigortalanan kiilerin kaza, yangn, hastalk gibi sigorta risklerine kar ne kadar tedbirli davrandklar hususunda daha az bilgiye sahip olmas ise mukavele sonras asimetrik bilginin rnekleri olarak belirtilebilir. Asimetrik bilgi sorunu, ters seim ve ahlaki tehlike eklinde kendini gsterir. imdi bunlar aklayalm.
Ters Seim
Ters seim: Asimetrik bilgi sorunu nedeniyle yksek kaliteli rnler veya yksek kaliteli tketicilerin niteliklerini gsteremedikleri iin piyasalardan dlanmalar durumudur.
Ters seim genellikle bilginin taraflar arasnda paylalmamasndan kaynaklanmaktadr. Ters seim asimetrik bilgi sorunu nedeniyle yksek kaliteli rnler veya yksek kaliteli tketicilerin niteliklerini gsteremedikleri iin piyasalardan dlanmalar durumunu ifade eder. Ters seim, piyasadaki taraflardan birisinin szleme ncesi gizli bir bilgiye sahip olmas, kararlarn bu gizli bilgiye dayanmas ve bu bilginin piyasada bilgi sahibi olmayan dier tarafn menfaatine aykr bir durum yaratmas halinde ortaya kar. Bu zellikler asimetrik bilgiye dayal bu sorunun szleme ncesinde ortaya ktn gstermektedir. Bir firmann yeni ie ald bir iinin yetenekleri konusunda iiden daha az bilgiye sahip olmas, ikinci el (kullanlm) araba piyasasndaki bir satcnn arabann nitelii konusunda alclardan daha fazla bilgiye sahip olmas, bir otomobil sigorta irketinin sigortalad kiinin srclk yetenei konusunda o kiiden daha az bilgiye sahip olmas ters seime rnek olarak gsterilebilir. Ters seim kavram ilk defa sigortaclk sektrnde kullanlmtr. Tersine seim olay bir rnek yardmyla aklanabilir. Bir sigorta irketinin tat hrszlklarna kar sigorta yaptrmak istediini varsayalm. Bu sigorta irketi yapm olduu aratrmalardan sonra tat hrszlnn illere gre farkllk gsterdiini; nfusun youn olduu blgelerde nfus younluunun az olduu blgelere gre hrszlk olaynn daha ok rastlandn tespit etmi olsun. Bu artlar altnda tatna sigorta yaptrmak isteyen iki farkl nfus younluunda ikamet eden tat sahiplerinin sigorta primleri nasl belirlenecektir? Sigorta irketlerinin, hrszlk oran yksek ve dk illerin ortalamasn gz nne alarak, hrszlk sigorta primlerini saptadklarn varsayalm. Nfus younluunun yksek olduu blgedeki insanlar dk olduu blgedeki insanlara gre tatlarn sigorta ettirmeyi daha fazla talep edeceklerdir. Byle bir mteri kitlesi karsnda sigorta irketleri uzun sre faaliyet gsteremeyecek ve sonunda iflas edeceklerdir. Kar elde etmek isteyen bu irketler, mterilerini seerken uzun vadede karll dnerek, ters seimde bulunacaklardr. Ters seim, sigorta irketlerinin zarar etmemek ve uzun sre ayakta kalabilmek amacyla primleri en kt durum ngrlerini gz nnde bulundurarak belirlemeleridir. Bu durumda, hrszlk riskinin az olduu kesim yksek fiyatl sigorta polielerini satn almayacaklardr. Netice itibariyle iller veya blgeler arasnda farkllklar olsa da prim farklla gitmek sigorta irketlerini daha uzun mrl klacaktr. lk defa ve ounlukla sigorta sektr zerinde ele alnm olsa da birok piyasada benzer sorunlar nedeniyle tersine seim konusu incelenmektedir. Akerlof ters seimin oluabilmesi iin drt koulun olumas gerektiini ifade etmektedir. Bunlar; sat annda taraflardan birisi maln kalitesi hakknda daha fazla bilgiye sahip
175
olmal, hem alc hem de satc kaliteyi deerlendirebilmeli, fiyat belirleyen daha fazla bilgiye sahip olan taraf olmamal ve garantinin verilmesi veya iyi bir rne sahip olmak kaliteye ilikin belirsizlii tamamen ortadan kaldrmamaldr.
Ahlaki Tehlike
Ahlaki tehlike; szlemeden sonra oluan, ekonomik ilemin taraflarndan birinin, yalnzca kendisine kar salayaca ahlaki olmayan faaliyetlerde bulunarak, ilemin dier tarafn zarara uratma tehlikesine neden olan asimetrik bilgi sorunudur. Baka bir ifade ile szleme yapan taraflardan birinin, dier taraf aleyhine szlemeden yarar salayacak biimde davran deitirmesi sonucu ortaya kan durumu ifade eder. Ahlaki tehlike sklkla sigorta piyasalarnda grlr. Sigortay ortaya karan faktr kiilerin hayatlar boyunca belirsizliklere ve risklere maruz kalmalardr. rnein, kaza sigorta polieleri aracnzn bir kaza sonucu zarar grmesi durumunda tamiri iin deme yapmay kabul eden szlemelerdir. Kaza yapp yapmama kiinin arabasn dikkatli kullanp kullanmamasna baldr. Dolaysyla, doabilecek kaza zararlarn sigorta ettirenler, bu zararlar nleme konusunda daha az dikkatli davranabilirler. Mesela arabasn hrszla kar sigortalayan bir kimse bu sigortann gvencesi nedeniyle aracna gvenlik kilidi taktrmay ihmal edebilir. Benzer ekilde, yangn sigortas evinizin bir yangn sonucu zarar grmesi durumunda zararn tazmini iin yaplan bir szlemedir. Dikkatsizlik sonucu ev sahibinin ty prizde brakmas bu tr bir olay dourabilir. Ahlaki tehlike sorunu sadece sigorta szlemeleri alannda grlmez. rnein; kira szlemeleri ev sahiplerinin apartman iin olaan bakm gerekletireceini belirtebilir. Eer kirac duvar delerek zarar veriyorsa, tamir faturalarn ev sahibi deyecektir. Bir iyerindeki ii-iveren ilikisinde yaplan szleme artlarnn dnda iinin ispatlanamayan ve gzlemlenemeyen hareketlerde bulunarak szlemeye aykr davranmas halinde ortaya kan durum szlemeye aykrlk tad iin ahlaki tehlikeden kaynaklanan bilgi eksikliidir. Bu durum beraberinde refah kayplarn da getirecektir. Bunun dnda zellikle ak arttrmalara katlan satclar, alclarn mallarna ne kadar fiyat bieceklerini bilemezler. Dier taraftan alclarda eer aralarnda anlama yoksa birbirlerinin bu mallara ne kadar fiyat teklif edeceklerini bilmezler. Bu durum ters seimin olumasna neden olmaktadr. Eer alclar maln fiyatn drme konusunda aralarnda anlamlarsa bu durumda da ksmen gizli eylem yani ahlaki tehlike meydana gelmektedir. Dolaysyla gerek ters seim gerekse ahlaki tehlike gnlk ekonomik ilemlerde sk sk karlalan bir durumdur. Sonuta ters seim gibi ahlaki tehlike de etkinlii bozan bir durumdur. Bunun nedeni ahlaki tehlikenin zel ve sosyal faydalarn ve maliyetlerin farkllamasna yol amasdr.
Ahlaki tehlike: Szleme yapan taraflardan birinin, dier taraf aleyhine szlemeden yarar salayacak biimde davran deitirmesi sonucu ortaya kan durumdur.
SOSYAL TERCH
Bir toplum, her biri deiik tercihler kmesine sahip bireylerden oluur. Devlette toplumun ihtiyalarna gre istedii mallar sunar. Burada toplumun ne istedii sosyal tercih sorununu belirler. Sosyal tercih sorunu, bireysel tercihlerin birbiri ile toplanmasdr. Sosyal tercih sorunu ortaya konulurken politika yapclarn ve kamu alanlarnda dikkate alnmas gerekir. Gnmzde toplumlar tercihlerini kararlatrrken ve sosyal tercihlerini belirlerken seim srecini kullanrlar. Toplumu oluturan bireylerin her birinin oyu aySosyal Tercih: Toplumun istediine gre karar vermesi sorunu olarak ifade edilir.
176
ktisada Giri-I
n olmad iin, sosyal tercihler belirlenirken genellikle kullanlan mekanizma ounluk kuraldr. Ancak bu mekanizma da mkemmel deildir. ounluk mekanizmas baz problemlerin ortaya kmasna neden olur. Birylerin tercihleri kamusal mallar iin farkl olduunda bu tercihleri bir araya getirmek bir sistem uyumsuzluuna neden olabilir. ounluk kural dier yandan siyasi yandala neden olabilir. Bu yzden sosyal tercihlerin belirlenmesini tam olarak karlamayabilir. Toplumun ihtiyalarna gre sosyal tercihler belirlenirken, sosyal tercihlerin fayda ve maliyetleri karlatrlarak toplum asndan en rasyonel olann seilmesi gerekir.
DEVLET VE PYASA
Devlet ve piyasa faaliyetleri, deiik biimlerde birbirini tamamlamaktadr. Bir taraftan, eitli yasalar, vergileri ve genel harcamalar kullanarak devlet, zel kesimin davranlarn deitirmekte; dier taraftan da ya pasif bir snrlandrma olarak ya da aktif bir biimde iktisad gcn kullanarak, zel kesim, kamu politikalarn etkilemeye almaktadr. Devlet ve piyasa ilikilerinde piyasann eitli aksaklklarndan dolay devlet ekonomide etkin bir ekilde rol oynamakta ve nemli fonksiyonlar yerine getirmektedir. Bu fonksiyonlardan bazlar; kaynak dalmnda etkinlii salamak, milli geliri yeniden datmak, temel ekonomik hedefler olan dk isizlik, fiyat istikrar, ekonomik byme ve kalknma da piyasaya yardmc olmak, blgesel dengesizliklerle mcadele etmek, vb. saylabilir. Dier taraftan devletin temel grevlerini yerine getirmede de piyasaya nemli grevler dmektedir. rnein; eitim, salk, gvenlik, temel kamu hizmetleri, vb. alanlarda zel sektrn hkimiyet alannn her geen yl artmas, vb. gsterilebilir. Tarihsel sre ierisinde devlet - piyasa ilikilerinin deimesinde en nemli gelime 1929 ylndaki byk bunalmdr. Byk bunalmla birlikte devletin ekonomideki rol deimitir. Sadece tam kamusal mal ve hizmet retiminde deil yar kamusal, zel, erdemli, kulp mal ve hizmet retiminde de kamu sektrnn pay artmtr. zellikle 1960l yllardan sonra ortaya kan sosyal refah devleti anlay piyasa-devlet ilikisinde ekonominin devletin lehine bymesine neden olmutur. Bu anlayla birlikte insanlarn devletten beklentilerinde nemli boyutta deiiklikler meydana gelmitir. Devlet kurallar koyan ve piyasay serbest brakan bir aktr olmaktan ziyade aktif iktisat ve maliye politikas ile ekonomide etkin bir ekilde rol oynamaya balam ve retmi olduu mal ve hizmetlerle de beklentilere cevap vermeye almtr. Yaplan tartmalar kamu sektrnn varlk nedeninden veya baarszlk teorisinden ziyade gerek piyasann gerek insanlarn beklentilerini ne dzeyde karlayabildii veya karlayabilecei ynnde younlamtr. ktisat biliminde 1930lu yllardan sonra en ok tartlan konularn banda piyasa baarszlklar ve bu baarszlklara zm araylar gelse de 1960l yllardan sonra kamu kesimi baarszl teorisi n plana kmtr. 2000li yllara doru gelindiinde gerek kamu sektr gerekse piyasa ekonomide birbirlerini tamamlayan ve her alanda birbirlerine ihtiya duyan aktrler haline gelmitir. Her ne kadar birok lkede mili gelirin byk bir blm piyasa eliyle yaratlm olsa da bu pay kamu sektr lehine deimektedir. Aslnda 1960lardan sonra ortaya kan devlet veya kamu sektr baarszl yaklam 1930dan nceki yaklamla paralellik gstermekle birlikte gelien ekonomik koullar farkl yaklamlarn domasn da beraberinde getirmitir. retken
177
olmayan tketici devlet yaklam ve maliye politikas uygulamalar yoluyla zel sektr harcamalarnn dlanmas gibi klasik sylemlerin yannda rant kollama faaliyetleri, kamu sektrndeki aktrlerin faaliyetlerinin temel nedeninin kar maksimizasyonu olmas, kamu sektr hakimiyet alannn ar derecede bymesi ve bunun sonucunda devlet harcamalarnn iktisadi etkinlikten uzaklamas gibi temelde kamu tercihi teorisine dayanan yaklamlar devlet faaliyetlerinin de piyasa faaliyetleri gibi sorgulanmasna neden olmutur. Grld gibi gnmzde gerek piyasa gerekse devlet yaklam keskin bir ekilde birbirinden ayrlamamakta, her iki yaklam ve bu yaklamlar ekseninde oluturulan politikalar eletirilmektedir. Gnmzde gelinen noktada tarihsel sre piyasa ve piyasann aktrlerini devlet ve devletin aktrlerine yaklatrmtr. Bu yaknlama iktisat biliminde gelitirilen ekoller veya teorileri de birbirine yaklatrmtr. Artk gnmzde ne salt Klasik yaklamdan ne de salt Keynesyen yaklamdan bahsedilmektedir. 1960 sonras ortaya kan teorilerin ou temelde Klasik varsaymdan hareket etse de baz alardan da Keynesyen yaklama yaknlamtr. Dolaysyla devlet ve piyasa ilikileri birbirini tamamlayan ve birbirlerini tamamlama srecinde de kendilerine eitli kazanmlar elde eden bir boyuta tanmtr.
178
ktisada Giri-I
zet
A M A
Kamusal mal kavramn ve kamusal mallarda etkin retim dzeyinin nasl belirleneceini aklamak Ekonomide mallar iki temel zellie gre snflandrabiliriz: Dlanabilirlik ve tketimde rakiplik. Her iki zellikte yoksa yani mal kullanmak iin deme yapmak gerekmiyor ve ayn anda birok kii kullanabiliyorsa, mal kamusal maldr. Kamu mallar ne dlanabilir ne de tketimde rakiptir. Kamusal mallardan demede bulunan ya da bulunmayan tm toplum yelerine faydalanr. Kamu mallarnda ktnn ilave biriminin her bir kiiye faydasnn ne kadar olduu bilinmelidir. Tm bireysel taleplerin dikey olarak toplanmas ile marjinal sosyal fayda erisi elde edilir. Dolaysyla kamusal mallarn etkin retim dzeyi marjinal sosyal fayda erisi ile marjinal maliyet erisinin kesitii noktada belirlenir. Dsallk kavram, dsallk trlerini aklamak Bir ekonomik birimin/aktrn (retici, tketici) retim ve/veya tketim faaliyeti nedeniyle bu faaliyetten dier ekonomik birimlerin olumlu veya olumsuz ekilde etkilenmeleri dsallk olarak ifade edilir. Dsallklar, reticiler arasnda, tketiciler arasnda veya tketiciler ve reticiler arasnda ortaya kabilir. Bir birimin davran, bir baka birimin stne maliyet yklediinde dsallklar negatiftir veya bir birimin davran bir baka birime fayda saladnda dsallklar pozitiftir.
A M A
A M A
Dsallklar sorununun zm yntemlerini aklamak, Devlet, dsallklarn iselletirilmesi iin dorudan dzenlemeler, vergiler, sbvansiyon gibi aralar kullanr. Dsallklar durumunda alnacak nlemlerle piyasadaki alc ve satclarn, eylemlerinin sonularn hesaba katmalar dsalln iselletirilmesini ifade eder. Negatif dsallklarn varl durumunda, marjinal dsal maliyeti iselletirmek iin bu maliyeti zel maliyete eklerken, pozitif dsallklarn varl durumunda marjinal dsal fayday iselletirmek iin bu faydann marjinal zel faydaya eklenmesi gerekir. Dsallklarn giderilmesinde vergilerin kullanlmasnn nedeni, sosyal maliyetler ile zel maliyetler ve sosyal fayda ile zel fayda arasnda ortaya kan bir farkn giderilmesi gerektiidir. Pozitif dsallklar meydana getiren retim ve tketim faaliyetinin marjinal dsal faydasn iselletirmek iin kullanlan yntem sbvansiyonlardr. Dsallklarn giderilmesinde sbvansiyonlarn kullanlmasnn amac, tketici veya retici tarafndan yaplan demelerde azalma salamaktr. Asimetrik bilgi, ters seim ve ahlaki tehlike kavramlarn tanmlamak, Alc ve satclarn, piyasada bir mal veya hizmetin nitelii konusunda birbirinden farkl bilgiye sahip olmas durumu asimetrik bilgi olarak adlandrlr. Baka bir deyile, asimetrik bilgi, bir ilemin taraflarndan birinin ileme ilikin dier tarafn sahip olmad bir bilgiye sahip olma durumunu ifade eder. Asimetrik bilgi sorunu, ters seim ve ahlaki tehlike eklinde kendini gsterir. Ters seim, asimetrik bilgi sorunu nedeniyle yksek kaliteli rnler veya yksek kaliteli tketicilerin niteliklerini gsteremedikleri iin piyasalardan dlanmalar durumudur. Ahlaki tehlike ise szleme yapan taraflardan birinin, dier taraf aleyhine szlemeden yarar salayacak biimde davran deitirmesi sonucu ortaya kan durumu ifade eder.
AM A
179
Kendimizi Snayalm
1. Emniyet hizmetleri hangi tr mala rnek olarak verilebilir? a. zel mal b. Ortak kaynak c. Kamu Mal d. Doal tekeller e. Yapay kt mal 2. Aadakilerden hangisi piyasa baarszlklarnn nedenlerinden biri deildir? a. Dsallklar b. Asimetrik bilgi c. Kamusal mallar d. Tam rekabet e. Eksik rekabet 3. Aadakilerden hangisi kamusal mallarn zellikleri arasnda saylamaz? a. Kamu mallarnn kullanm sonucunda salanan faydann birimlere blnememesi, b. Kamu mallarnn tketimde rakip olmamas, c. Kamu malnn faydasndan kimsenin mahrum braklamamas, d. Kamu mallarnn toplumsal ihtiyalar karlamaya ynelik olmas, e. Kamusal mallarda pozitif dsalln zel mallara gre daha kk olmas, 4. Devletin kamu mallar sunumunun sosyal maliyetlerini ve sosyal faydalarn tahmin ederken kulland yntem aadakilerden hangisidir? a. Fayda - maliyet analizi b. Frsat maliyeti analizi c. Marjinal dsal fayda analizi d. Marjinal dsal maliyet analizi e. Marjinal zel maliyet analizi 5. Bir ekonomik birimin/aktrn (retici, tketici) retim ve/veya tketim faaliyeti nedeniyle bu faaliyetten dier ekonomik birimlerin olumlu veya olumsuz ekilde etkilenmelerine ne ad verilir? a. Frsat maliyeti b. Dsallk c. Fayda-maliyet analizi d. Marjinal fayda e. Marjinal maliyet 6. Negatif dsalln olduu bir ekonomide etkinliin salanabilmesi iin gerekli koul aadakilerden hangisidir? a. Marjinal sosyal fayda > Marjinal sosyal maliyet b. Marjinal sosyal fayda = Marjinal zel maliyet c. Marjinal zel maliyet < Marjinal sosyal maliyet d. Marjinal sosyal fayda = Marjinal sosyal maliyet e. Marjinal sosyal fayda < Marjinal sosyal maliyet 7. Kamusal mallarda etkin kt dzeyinin belirlenmesi iin gerekli koul aadakilerden hangisidir? a. Marjinal maliyet = Fiyat b. Marjinal sosyal fayda = Marjinal Maliyet c. Marjinal sosyal fayda = Fiyat d. Marjinal sosyal fayda = Marjinal dsal fayda e. Marjinal maliyet = Marjinal dsal maliyet 8. Negatif dsallk meydana getiren bir ekonomik faaliyetin marjinal dsal maliyetini iselletirmek iin aadaki yntemlerden hangisi kullanlr? a. Sbvansiyonlar b. Dorudan dzenlemeler c. Vergiler d. Standartlar e. Tazminat 9. Pozitif dsallk meydana getiren bir ekonomik faaliyetin marjinal dsal faydasn iselletirmek iin sbvansiyon uygulamas hangi koulun salanmas durumunda etkinlik salar? a. Marjinal sosyal fayda = Marjinal sosyal maliyet b. Marjinal sosyal fayda > Marjinal sosyal maliyet c. Marjinal sosyal fayda < Marjinal sosyal maliyet d. Marjinal sosyal fayda = Marjinal zel maliyet e. Marjinal zel fayda = Marjinal zel maliyet 10. Alc ve satclarn piyasada bir mal ve hizmetin nitelii konusunda birbirinden farkl bilgiye sahip olmas durumu ne olarak adlandrlr? a. Aksi seim b. Tam bilgi c. Ters seim d. Ahlaki tehlike e. Asimetrik bilgi
180
ktisada Giri-I

1. c 2. d 3. e 4. a 5. b 6. d 7. b 8. c 9. a 10. e Yantnz yanl ise Kamusal Mallar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Piyasa Baarszlklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kamusal Mallar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fayda-Maliyet Analizi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dsallk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Negatif Dsallk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kamu Malnn Etkin Sunumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Vergiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sbvansiyon konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Asimetrik Bilgi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Akerlof, A. George (1970), The Market for Lemons: Quality, Uncertainty and The Market Mechanism, Quarterly Journal of Economics, Vol. 84. Berger, Johannes (1990), Market and State in Advanced Capitalist Societies, Edit: Alberto Martinelli and Neil J. Smelser, Economy and Society: Over views in Economic Sociology, Sage Publication, London. Besanko,D., Braeutigam, R. (2011), Microeconomics, Fourth edition, John Wiley& Sons, Inc. Case,E.K., Fair C.R., Oster,M.S. (2011), Ekonominin lkeleri (ev. Delita, E. vd.), Palme Yaynclk, Ankara. Colander, C.David (2010), Microeconomics, Eighth edition, McGraw-Hill. Dinler, Zeynel (2005), Mikro Ekonomi, Onaltnc Basm, Ekin Kitabevi Yaynlar, Bursa. Ekinci, K.Nazm (2011), Modern Mikro ktisat, Efil Yaynevi, Ankara Genesove, David (1998), Adverse Selection in the Wholesale Used Car Market, The Journal of Political Economy, Vol: 106, No: 4. Grossman, J. Sanford ve Oliver D. Hart (1983), An Analysis of The Principal- Agent Problem, Econometrica, Vol: 51, No: 1. Hillier, Brian (1997), The Economics of Asymmetric Information, Mc Millan Press, First Published, London. Krugman,P., Wells, R. (2010), Mikro ktisat (ev. Ik, S. vd.), Palme Yaynclk, Ankara. Macho, Stadler ve Castrillo, J. David Perez (2001), An Introduction to the Economics of Information, Translated by Richard Watt, Second Edition, January, Oxford Universty Press, Oxford. Mankiw, N.Gregory (2009), Principle of Economics, Fifth edition., South-Western Cengage Learning. Parkin, Michael (2010), ktisat (ev.Uzun, . Vd.), Akademi Yaynclk, Pndyck, S. R., Rubinfeld, L.D. (2009), Microeconomics, Seventh edition, Pearson Prentice Hall. Sankar, U (2005), Externalities, Edit: Amaresh Bagchi, Readings in Public Finance, Oxford University Press. Seyidolu, H. (2011), Ekonomi Biliminin Temelleri, Gzem Can Yaynlar, stanbul. nsal, M.Erdal (2010), Mikro ktisat, maj Yaynclk, Ankara.

Sra Sizde 1 Hafta sonu iddetli kar yann olaca hakknda halka verilen bilgi hem tketimde rakipsizdir hem de dlanamazdr. Bu yzden verilen bilgi bir kamu maldr. Sra Sizde 2 ehirlerdeki belediye parklarn kullanm herkese aktr. Yani bir kiinin kullanm baka bir kiinin kullanmn etkilemez. Bu durumda hem dlanamaz hem de tketimde rakipsizdir. Ancak duruma gre bazen tketimde rakip olabilir. Farzedelim ki parkn ierisinde bir basketbol sahas olsun. Ayn anda ok sayda insan basketbol sahasn kullanmaya kalkrsa, bu defa parkn kullanm tketimde rakiptir. Bu durumda park ortak kaynak zelliine sahip olur. Sra Sizde 3 Src cep telefonu ile konuurken elde ettii fayday gz nne alrken, dier src ve yolculara ykledii maliyetleri dikkate almaz. Araba kullanrken cep telefonu ile konuma sadece src asndan bir risk yaratmaz. Bu durum dier srcler ve yolcular iinde bir risk tar. Bu yzden araba srerken cep telefonu ile konumak bakalar asndan negatif dsallklar yaratr.

IKT103U

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

IKT103U

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Editrler Prof.Dr. Mustafa ZER Yrd.Do.Dr. Ahmet TRYAK

ktisadn Temel Kavramlarna Giri......................................... 2

Arz, Talep ve Piyasa Dengesi ................................................. 28

Talep ve Arz Esneklikleri ve Uygulamalar .......................... 48

Tketici ve retici Tercihlerinin Temelleri ......................... 76

retim ve Maliyet Analizi....................................................... 96

Tam Rekabet Piyasas ............................................................. 114

Eksik Rekabet Piyasalar ......................................................... 130

Editrler Prof.Dr. Mustafa ZER Yrd.Do. Dr. Ahmet TRYAK

ktisadn Temel Kavramlarna Giri

ktisadn Temel Kavramlarna Giri

SIRA SZDE SIRA SZDE

NTERNET AMALARIMIZ SIRA SZDE KM A K A L E P T A

ND K K A T TERNET SIRA SZDE MAKALE AMALARIMIZ

TEMELDKTSAD KAVRAMLAR NELM

Ktlk, Tercih ve Frsat Maliyeti

MAKALE SIRA SZDE

1. nite - ktisadn Temel Kavramlarna Giri

1. nite - ktisadn Temel Kavramlarna Giri

Tketim mal: Tketiciler tarafndan isteklerini karlamakta dorudan kullanlan mallardr.

Dayankl mal: dzenli olarak kullanldnda, en az yl fayda salayan maldr.

Fayda, Deer ve Fiyat

retim ve retim Faktrleri

1. nite - ktisadn Temel Kavramlarna Giri

Sermaye: Mallar ve hizmetlerin retiminde kullanlan makine ve ekipman gibi unsurlardr.

ekil 1.2 retim Faktrleri ile stekler ve htiyalar Arasndaki liki

Temel Karar Birimleri

1. nite - ktisadn Temel Kavramlarna Giri

Mikro ktisat ve Makro ktisat

1. nite - ktisadn Temel Kavramlarna Giri

Pozitif ve Normatif ktisat

SIRA SZDE SIRA SZDE

K T A Normatif iktisat: ktisadi P olaylarda ne olmas gerektiinin incelenmesidir. TELEVZYON TELEVZYON

NTERNET NTERNET MAKALE MAKALE SIRA SZDE

RETM MKNLARI MODEL

retim mknlar Tablosu

retim mknlar Erisi

1. nite - ktisadn Temel Kavramlarna Giri

SIRA ktisadi Kavramlar ve retim mknlar Erisi SZDE

Ktlk, Tercih ve Frsat Maliyeti

A B H C Eriilemez Blge D Eriilebilir Blge E

0 50 100 150 200 250

1. nite - ktisadn Temel Kavramlarna Giri

KTSAD SORUN VE KTSAD SSTEMLER

1. nite - ktisadn Temel Kavramlarna Giri

1. nite - ktisadn Temel Kavramlarna Giri

1. nite - ktisadn Temel Kavramlarna Giri

1. nite - ktisadn Temel Kavramlarna Giri

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - ktisadn Temel Kavramlarna Giri

Arz, Talep ve Piyasa Dengesi

Talep ve Talep Edilen Miktar

Talep edl ve Bireysel Talep Erisi

Tablo 2.1 Muz Talep edl

1,75 1,50 1,25 1,00 0,75 0,50 0,25 0,00

2. nite - Arz, Talep ve Piyasa Dengesi

Piyasa Talep Erisi

Tablo 2.2 Muzun Piyasa Talep edl

1,75 1,50 1,25 1,00 0,75 0,50 0,25 0,00

1,75 1,50 1,25 1,00 0,75 0,50 0,25 0,00

Talepteki Deimeler (Kaymalar) SIRA SZDE

2. nite - Arz, Talep ve Piyasa Dengesi