E DREJTA ROMAKE

2010

HYRJE 1. Programi dhe qllimet e msimit t s drejts romake N kuptimin e gjer apo gjenerik, terma e drejt romake, prfshin kryesisht tri disiplina shkencore q ndryshojn mjaft: a) Institucionet e t drejts romake ose shkencn q gjurmon thelbin e institucioneve juridike t s drejts private n kohn e ekzistimit t Roms; b) Historin e s drejts romake ose shkencn q studion evoluimin e institucioneve juridike romake kryesisht n lmin e organizimit t aparatit shtetror dhe burimeve t drejtsis; dhe c) Pandektet ose shkencn q gjurmon t ashtuquajturn e drejt romake e recipuar, apo t drejtn romake q ishte marr si rend pozitiv juridik n kohn e lindjes s rendit ekonomiko-shoqror borgjez. N fakultetet tona t drejtsis nuk studiohet as e drejta romake n kuptimin e gjer apo gjenerik, as cilado prej disiplinave t prmendura t s drejts romake nga aspekti i saj i thjesht. N programin e msimit t s drejts romake kombinohen me qllim elementet e studimit historik dhe sistematik, apo elementet e historis me elementet e institucioneve t s drejts romake.
1

E DREJTA ROMAKE

2010

Shteti romak dhe e drejta romake ekzistuan dhe u zhvilluan plot XIII shekuj prej shek. t VIII t epoks s vjetr gjer n shek. e VI t epoks s re. Pr at koh shteti romak, prej nj shteti t vogl nj qyteti pa rndsi, evoluoi dhe u b perandoria m e fuqishme skllavopronare, ndrsa e drejta romake prej rendit juridik formalist dhe primitiv, u zhvillua dhe u b sistemi m i prsosur i t drejts q mbshtetet n pronn e thjesht private. Programi i msimit t s drejts romake, pas shtjeve hyrse mbi burimet e historis s shtetit romak dhe t drejts romake dhe mbi mnyrn e shtjellimit t materies, prpos fakteve themelore nga zhvillimi ekonomikoshoqror i Roms, prfshin kryesisht tr materien q juristt romak e quanin jus publicum dhe jus privatum. Jus publicum apo e drejt publike quhej prmbledhja e rregullave t cilat ad statum rei rromanae spectanti prkitnin pozits juridike t shtetit romak. Jus publicum prfshinte rregullat e rregullimit shtetror, t burimeve t drejtsis, t veprimit t organeve shtetrore, t financave shtetrore apo publike, t organizimit t ushtris, t kolegjiumeve klerike, si dhe t veprave penale dhe t procedurs penale. Jus privatum apo e drejt private quheshin ato rregulla juridike q shrbenin pr rregullimin e marrdhnieve midis personave t koordinuar fizik apo juridik. E drejt private sht ajo q i prket dobis s individve. E drejta private ndahet n tri pjes, e tr drejtsia q e prdorim ne, ka t bj ose me:
2

E DREJTA ROMAKE

2010

a) Persona (PERSONAS); ose me b) Sende (RES); ose me c) Padi (ACTIONES). Jus quod ad personas pertinent prfshinte normat juridike me t cilat rregulloheshin t ashtuquajturat t drejta personale midis banorve t shtetit romak. N kto norma bnin pjes p.sh. rregullat - e zotsis juridike dhe vepruese t qytetarve, - t zotsis juridike dhe t veprimit t personave t lir q nuk ishin qytetar t shtetit romak, - e autorizimeve t patronve mbi skllevrit, - e pushtetit t burrit ndaj gruas, - e pushtetit t atit ndaj fmijve, - e pushtetit t tutorit dhe kujdestarit ndaj personave pa zotsi veprimi. Jus quod ad res pertinent prfshinte rregullat e marrdhnieve pronsore midis personave q dilnin si titullar t autorizimeve pronsore si p.sh. rregullat - e prons, - t posedimit, - t t drejtave reale mbi sendet e huaja, - t detyrimeve, dhe - t trashgimit.

Jus quod ad actiones pertinent prfshinte rregullat juridike me t cilat rregullohej mbrojtja e t drejtave
3

E DREJTA ROMAKE

2010

subjektive t karakterit personal dhe pronsor si p.sh. rregullat - e ushtrimit t procedurs gjyqsore, - t llojeve t padive, - t kundrshtimeve t lejuara etj. Juristt e lasht romak e prcaktonin shtetin si ,,res publica si organizat, q ekziston pr mbrojtjen e interesave t prgjithshme t t gjith banorve, kurse dijetart si ,,ars boni et aequi si mjeshtri t s mirs dhe t s drejts apo bile edhe si apostullat t moralit: t jetosh me nder, t mos i bsh dm tjetrit, secili t marr at q i takon. N fakultetet tona t drejtsis, diskutohet se a duhet t parashikohet edhe msimi i t drejts romake n planin msimor. Kundrshtart e msimit t s drejts romake theksojn se e drejta romake e cila studion krijimin dhe zhvillimin e shtetit dhe drejtsis t bots s lasht skllavopronare nuk paraqet ndonj interes praktik pr formimin e juristit n shoqrin socialiste. Bile ata theksojn se msimi i ksaj lnde mund t jet i dmshm, sepse mund t ngjas q juristt t edukohen n frymn q sht fare larg nga ajo e t drejts socialiste. Arsyet e msimit t s drejts romake jan: e drejta romake me materialin konkret historik v n dukje ligjshmrit themelore t zhvillimit t shtetit dhe drejtsis; prpunon institucionet shtetrore dhe juridike t shtetit m t zhvilluar skllavopronar;
4

E DREJTA ROMAKE

2010

me terminologjin juridike t perfeksionuar paraqet burim t pashtershm t msimit t gjuhs juridike; e drejta romake juristve ju shrben si enciklopedi pr msimin e tekniks s analizs s fakteve juridike; e drejta romake, n shoqrin kapitaliste u recipua dhe shrbeu si rend juridik subsidiar.

2. Periodizimi i zhvillimit historik t shtetit dhe t s drejts Romake N baz t fakteve historike, mund t konkludojm se periodizimi n studimin e historis t s drejts romake, duhet t jet ky: I. Perioda e par perioda e shtetit t lasht romak patriciano blebejas dhe e jus civile t lasht romake (prej fillimit t krijimit t shtetit romak gjer me futjen e magjistraturs s pretorit peregrin prej vitit 754 242 para epoks s re); II. Perioda e dyt perioda e shtetit klasik skllavopronar dhe e t drejts romake honorare dhe klasike (prej futjes s magjistraturs s pretorit peregrin gjer te Edikti i Karakales prej vitit 242 t epoks s vjetr 212 t epoks s re); III. Perioda e tret perioda e shtetit centralist burokratik dhe absolut dhe e t drejts unike perandorake romake apo e t drejts postklasike (prej Ediktit t Karakales gjer n shkatrrimin e perandoris
5

E DREJTA ROMAKE

2010

romake t perndimit apo gjer kur vdiq Justiniani prej vitit 212 476 apo 565 t epoks s re).

BURIMET E S DREJTS ROMAKE N PERIODN E PAR

1. Perioda e rregullave t pashkruara t sjelljes, jus non scriptum Jus non scriptum apo rregullat e pashkruara t sjellje zbatoheshin n fazat e lashta t zhvillimit t rregullave romake t sjelljes. N kt koh mbretrit ishin organet operative t bashksis romake e cila ende nuk kishte ligje t prcaktuara me siguri.
6

E DREJTA ROMAKE

2010

N kt period mbretrit aplikonin rregullat zakonore ,,mors majorum, q kishin lindur n kuadrin e gjensit dhe rregullimit shoqror gjentil. Meq n kt period nuk ka pasur ndarje klasore, rregullat e sjelljes t shoqris romake nuk kishin rndsi juridike. Prandaj n zhvillimin e rregullave romake t sjelljes, periodn m t lasht duhet ta quajm period t zakoneve.

2. Perioda e rregullave zakonore t sjelljes Mos, mores majorum, diuturna, longa ose inveterata coensetudo ishin shprehje romake t rregullave zakonore t sjelljes. Bashksia gjentile ishte nj bashksi gjentilsh solidar, pjestart e bashksis gjentile nuk jetonin t paorganizuar dhe n anarki. N gjirin e organizats gjentile u konsoliduan disa rregulla t sjelljes, q u prgjigjeshin interesave vitale t gjensit dhe t t gjith antarve t tij. Prandaj, ktyre rregullave, me prjashtime t rralla, u nnshtroheshin t gjith pjestart e gjensit, pa ndonj dhun t posame dhe t bindur thell. Ndrsa ata q nuk u bindeshin prgjigjeshin para asambleve t gjentilve dhe n fund mund t prjashtoheshin nga jeta e bashksis.

3. Perioda e s drejts zakonore

7

E DREJTA ROMAKE

2010

N kohn e ndarjes s shoqris romake n shtresat e patronve dhe t klientve, patricve dhe plebejasve, njerzve t lir dhe skllevrve, lindnin edhe m tutje zakonet q shprehnin interesat solidare t pjestarve t do grupi. Rregullat zakonore, t krijuara n gjirin e nj grupacioni shoqror dhe q u imponoheshin shtresave t tjera shoqrore si rregulla t sjelljes, u bn rregulla t s drejts zakonore. a) Jus dhe fas ishin institute t s drejts romake. Termn fas romakt e prdornin pr t treguar zakonet dhe rregullat juridike zakonore me karakter religjioz, ndrsa termn jus e prdornin pr t treguar rregullat e sjelljes q shrbenin pr rregullimin e marrdhnieve midis shtetit romak dhe qytetarve t tij si dhe marrdhnieve ndrmjet qytetarve. N kohn m t lasht, pr shkak t mentalitetit t romakve, t gjith rregullat zakonore dhe ato zakonore juridike, kishin karakter sakral dhe bnin pjes n lmin e t drejts religjioze fas. Me ndarjen e njerzve n klasa dhe me imponimin e rregullave zakonore t krijuara n kuadrin e nj klase, si rregulla t sjelljes s klass tjetr, filluan t krijohen edhe rregullat e jusit ose t s drejts profane. N kohn e Republiks s hershme ky proces kishte prparuar mjaft dhe ather u b ndarja e rregullave me karakter religjioz dhe profan.
8

E DREJTA ROMAKE

2010

b) Leges regiae prmbajn rregulla shum arkaike mbi rregullimin e marrdhnieve shoqrore n organizatn klano-fisnore, mbi kultin romak dhe religjionin, mbi marrdhniet midis burrit dhe gruas, si dhe atit dhe fmijve. Prve ksaj n prmbledhje ruhen edhe dispozitat e para nga lmi i s drejts penale dhe civile.

4. Perioda e s drejts s shkruar, jus scriptum Perioda e jus scriptum filloi n Rom, kur me krkesn e plebejasve u regjistruan rregullat e s drejts zakonore q i aplikonin magjistratt patricien. Regjistrimi i rregullave t s drejts zakonore kishte pr qllim pengimin e arbitrarizmit t organeve patriciane dhe q plebejasve tu jepej minimumi i siguris juridike. Pr ta realizuar kt, plebejasit duhej ta thyenin doemos me qndres dhe vitalitet jo vetm rezistencn e organeve shtetrore, por edhe rezistencn e tr klass s patricve, si rezultat i lufts s qndrueshme t plebejasve doli lex XII tabularum apo ligji i XII tabelave.

5. Ligji i XII tabelave

9

E DREJTA ROMAKE

2010

Prpjekjet e plebejasve q t regjistrohen rregullat juridike zakonore, bn q t themelohej komisioni prej tre antarsh i cili qe drguar n Greqi ti studionte ligjet e Solonit. Pas kthimit t komisionit, qe suspenduar magjistratura e rregullt konsullata dhe n vend t konsujve u zgjodhn decemviri legibus scribendis, t cilt i regjistruan rregullat juridike n 10 tabela dhe ua paraqitn komicioneve centurione pr aprovim. Meq u konstatua se tabelat e propozuara nuk prmbanin t gjitha dispozitat juridike, pr vitin tjetr u zgjodhn decemvirt e rinj t cilt ua parashtruan komocioneve centuriane edhe dy tabelat e fundit. Kshtu lindi ligji i XII tabelave, i cili gjat tr historis s Roms konsiderohej si fons omnis publici privatique juris, q prfaqsonte ligjin e athershm . Teksti i ligjit ishte i shkruar n pllaka bakri dhe i ekspozuar n forum. Kodi prmbante dispozita: - Mbi procedurn gjyqsore dhe mbi ekzekutimin e aktgjykimeve (tab. 1 3); - Mbi marrdhniet familjare dhe mbi t drejtn trashgimore (tab. 4 5); - Mbi marrdhniet pronsore (tab. 6 8); - Mbi veprat penale (tab. 9); - Mbi aktet religjioze (tab. 10), si dhe - Dispozita tjera pr rregullimin e lloj lloj lmive t jets shoqrore (tab. 11 dhe 12). 6. Ligjet leges
10

E DREJTA ROMAKE

2010

Vendimet e komicioneve me prmbajtje t prgjithshme dhe abstrakte quheshin leges ose ligje: ligji sht ajo q urdhron dhe prcakton populli. Iniciativn pr t nxjerr ligje e kishin magjistratt me jus agendi cum populo. Magjistratt prpilonin propozimin ligjor rogatio dhe e ekspozonin n forum. Pas tri nundinesh mblidheshin asamblet q t votonin pr propozimin ligjor me ,,uti rogas ose me ,,antiquo. Kur shumica e centurioneve apo shumica e tribuseve votonin pr rogacion e magjistratve, rogacioja e aprovuar merrej si ligj ose lex. Ligji i aprovuar nuk e obligonte popullin romak pr gjersa: 1. Nuk e ratifikonte senati, dhe 2. Magjistrati nuk e kishte prpiluar drejt formalisht tekstin e ligjit q pastaj ekspozohej n forum. Me rastin e prpilimit t tekstit t ligjit, magjistrati duhej q m par ta shkruante patjetr PRESCRIPTION q prmbante shnimet mbi propozuesin e ligjit dhe mbi kryetarin e komisioneve, si dhe pr ditn , vendin e seancs dhe votimin. Pas preascriptios shkruhej tekstualisht ROGACIOJA. Rogacioja e aprovuar, nuk dallonte fare nga propozimi i magjistratit, sepse asamblet nuk diskutonin, por propozimin e aprovonin apo e refuzonin n trsi. N fund, n tekstin e ligjit parashikohej patjetr edhe sanksioni, gjegjsisht masat q do t prdoreshin kundr personit i cili nuk i prmbahej dispozitave ligjore.
11

E DREJTA ROMAKE

2010

7. Vendimet e conilia plebis - Plebiscita Vendimet me prmbajtje abstrakte juridike t aprovuara n asamblet e plebejasve quheshin plebiscita. Meq n asamblet plebejase, patrict nuk kishin t drejt vote, konsiderohej se plebiscita nuk e detyronin tr popullin romak. Konsiderohej se plebiscita ishin leges specialis (ligje t veanta), sepse ishin t detyrueshme vetm pr plebejasit. Gjat lufts me patrict, sipas dispozitave t lex Hortensia, plebejasit arritn q vendimet absolute juridike t marra n asamblet e tyre ti bnin t detyrueshme edhe pr patrict. Kshtu, plebiscita pr nga fuqia juridike u barazuan me ligjet e aprovuara n koncione.

8. Ediktet e Magjistratve Magjistratt romak kishin jus edicendi, apo t drejtn q urdhrat e drejtuara qytetarve romak, ti deklaronin gojarisht n koncione ose ti jepnin me shkrim n forum. Edhe urdhrat e para t magjistratve edhe t dytat quheshin ,,edicta.

12

E DREJTA ROMAKE

2010

Me an t edikteve, magjistratt kryenin tri detyra t rndsishme, kujdeseshin pr aplikimin, prmirsimin dhe plotsimin e rendit ekzistues juridik. Me fjal t tjera, me ndihmn e edikteve magjistratt ja prshtatnin kushteve konkrete jetsore tr rendin juridik romak. Nga kjo veprimtari e magjistratve, veanrisht nga veprimtaria e pretorve, u zhvillua nj varg i tr i ri rregullash juridike, i njohur si e drejt honorare apo magjistratore. 9. Interpretatio Fillimet e shkencs juridike Pasi doli ligji i XII tabelave, si burime themelore t s drejts romake konsideroheshin leges dhe plebiscitas. Prmbledhja e rregullave juridike q prmbanin kto dy burime, quhej jus legitimum. Megjithat, nuk prmbante tr jus civile romake, n t ciln bnin pjes edhe zakonet e shumta juridike q lindn n periodn e t drejts s pa shkruar si dhe zakonet e shumta t krijuara me aplikimin e jus legitimumit. Interpretatio ishin rregullat e reja q i krijonin klerikt t vetmit njohs t drejtsis me interpretimin ose shpjegimin e dispozitave ekzistuese juridike. Klerikt jepnin kshilla juridike, ndihmonin n rastin e lidhjes s punve juridike dhe u msonin zhvillimin e drejt t kontesteve.

13

E DREJTA ROMAKE

2010

10. Karakteristikat e prgjithshme t s drejts s lasht Romake Karakteristikat e t drejts s lasht ishin: - PRIMITIVIZMI, - KONZERVATIZMI, - FORMALIZMI, - KONFUZIONI, - E DREJTA E ASHPR, DHE - E DREJTA PERSONALE.

BURIMET E S DREJTS N KOHN E ROMS KLASIKE Prve mnyrave t krijimit t rregullave juridike (burimet e drejtsis) t cilat ekzistonin n periodn e par, n periodn e dyt t zhvillimit t shtetit romak veanrisht pasi nisi principata, rregullat e prgjithshme juridike t detyrueshme nxirreshin edhe nga mendimet e
14

E DREJTA ROMAKE

2010

senatit....(senatus consulta), nga prgjigjet e juristve (responsa prudentium) dhe nga vendimet e principesit (constituciones principum). N t vrtet as n kt period nuk ekzistonin organet e veanta ligjdhnse me t drejt ekskluzive q t prpilonin norma abstrakte juridike. do organ shtetror nxirrte rregulla abstrakte juridike dhe ushtronte pushtetin administrativ dhe gjyqsor.

1. E drejta zakonore T drejtn zakonore e prbnin rregullat juridike t krijuara pa intervenimin e ligjdhnsit, me plqim n heshtje dhe me prdorimin e prsritur dhe t gjat nga ana e tr popullit. Fuqia e detyrueshme e ktyre rregullave juridike, sipas mendimit t juristve romak buronte aty se t drejtn zakonore e krijoi dhe e aprovoi populli i cili edhe sipas dispozitave t rregullimit shtetror romak kishte t drejt t nxirrte rregulla juridike: ku sht pra dallimi se a po e shpreh populli vullnetin e tij me votim apo me sjellje t vrtet dhe fakte. Megjithat, t gjitha zakonet e krijuara n jetn e popullit nuk jan trajtuar si rregulla juridike. Si rregulla juridike ishin vetm zakonet q nuk i kundrshtuan rendit pozitiv dhe vlersimit t arsyeshm t marrdhnieve midis njerzve.
15

E DREJTA ROMAKE

2010

Fuqi t detyrueshme kishin vetm ato zakone t cilat n frymn e rendit juridik plotsonin zbraztirat ligjore.

2. Ligjet dhe Plebiscita Vendimet e komisioneve (leges) dhe vendimet e koncileve (plebiscita) pas lex Hortensia, me prjashtim t konfuzioneve n kohn e Suls, kishin fuqi t mjetit juridik, e detyronin tr popullin. Prandaj edhe juristt klasik romak, shum shpesh, leges dhe plebiscita i shnonin me termin gjenerik leges. do ligj i aprovuar n asamble, kishte 3 pjes themelore prbrse: 1. Preascriptio, 2. Rogatio, dhe 3. Sanctio. Preascriptio prmbante shnimet pr propozuesin dhe kryetarin e asambleve, pr ditn dhe vendin e seancs, si dhe pr mnyrn e votimit. Rogatio ishte propozimi i pandryshuar ligjor, sepse n koncionet romake nuk kishte as diskutim as ndryshime t projektit ligjor. Projekti ose aprovohej ose refuzohej n trsi. N fund t tekstit ligjor prmbante edhe Sanksionin, gjegjsisht parashikonte masat q do t prdoren kundr personave q nuk do tu prmbahen dispozitave ligjore. Sipas sanksionit ligjet ndaheshin n:
16

E DREJTA ROMAKE

2010

- Leges perfectae ishin ligjet q shpallnin nul do veprim t ndrmarr kundr dispozitave ligjore; - Leges minus quam perfectae , prkundrazi, nuk e anulonin veprimtarin e ndrmarr, por e dnonin kryesin e veprs penale. - Leges imperfectae as q i anulonin veprimet e ndrmarra, as q parashikonin dnim kundr personit q kishte cenuar dispozitat juridike. Ligjet e aprovuara n asamblet, q kur u hoq e drejta e ratifikimit n senat, obligon qytetart qysh n momentin e shpalljes s rezultateve t votimit. Ligjet, zakonisht, nuk kishin veprim retroaktiv dhe vlenin gjer ather kur n mnyr t parashikuar nuk abrogoheshin.

Mosprdorimi i gjat, pa intervenim pozitiv ose me heshtje t ligjdhnsit, nuk bnte q ligji t abrogohej. Ligjet mund t abrogoheshin vetm n mnyr formale me rogacio t kundrta. Nse rogatio e kundrt e abrogonte kategorikisht tr ligjin paraprak, konsiderohej se ligji ishte abroguar; n rast t abrogimit kategorik parcial t tekstit t vjetr ligjor me rregulln e re, ligji derogohej; n rast t aprovimit t rogacios, me t ciln ndryshonin ose prsoseshin dispozitat e mparshme, ligji konsiderohej si i abroguar ndrsa rastet e plotsimit t dispozitave ekzistuese njiheshin si subrogacio.
17

E DREJTA ROMAKE

2010

Ligjet e aprovuara n asamble vlenin ekskluzivisht pr qytetart romak dhe zakonisht pr t gjith qytetart romak. Ligjet ishin rregulla abstrakte dhe t prgjithshme t sjelljes, t parashikuara pr qytetart romak dhe t aprovuara n asamble sipas propozimit (rogacios) t magjistratve. N rastet e rralla, edhe pse n kundrshtim me dispozitat e ligjit t XII tabelave: rogacionoheshin dhe aprovoheshin aty ktu edhe disa leges specialis apo privilegia. Leges specialis apo privilegia ndaheshin n: Privilegia favorabilia rastet kur individt ose grupe t popullsis, prkundrejt shumics, merrnin pozit t favorizuar; dhe Privilegia odiosa rastet kur me individt ose grupet e popullsis sillej n mnyr diskriminuese.

3. Ediktet e magjistratve T gjith magjistratt romak kishin jus edicendi apo t drejtn q me goj (in concione) ose me shkrim n tabelat e bardha (in blanco) tua komunikonin urdhresat qytetarve dhe banorve t tjer t shtetit romak. Autorizimin pr t dhn edikte e shfrytzonin m shpesh pretort dhe edilt n qytetin e Roms, ndrsa n provinca, drejtuesit dhe kuestort.

18

E DREJTA ROMAKE

2010

4. Senatus consulta dhe arationes principum Qysh kur n kohn e principats filloi t humbte veprimtaria ligjdhnse e asambleve, mendimet e senatit apo senatus consulta morn fuqi t prgjithshme juridike t detyrueshme, gjegjsisht u bn burime direkte t s drejts romake: mendimi i senatit sht ajo q vendos dhe urdhron senati: ai ka fuqin e ligjit, edhe pse sht mohuar dikur. Senatus consulta aprovoheshin n mbledhjet e senatit sipas propozimit t princepsit ose ndonj magjistrati tjetr. Pas diskutimit dhe votimit pr propozim, mendimet evidentohen dhe vendoseshin n arkivin shtetror. Konsiderohej se senatus consulta e obligonte popullin n momentin e dorzimit t dokumentit t shkruar n arkivin shtetror, pra edhe para se ti shpallej popullit me an t komunikimit n koncione apo duke ekspozuar tekstin n forum. Gjat zhvillimit t mtejshm t principats, kur marrdhniet midis senatit dhe princepsit tani m ishin spastruar, senati nuk votonte m prkitazi me propozimet e princepsit: i aprovonte me aklamacion. Prandaj, si burime t drejtsis nuk merreshin m mendimet e senatit, por arationes principum fjalimet ose rekomandimet e princepsit, t mbajtura ose t lexuara n mbledhjen solemne t senatit.

19

E DREJTA ROMAKE

2010

5.

Respona prudentium

Responsa prudentium apo mendimet profesionale t juristve, t konsultuara qoft nga gjyqtart qoft nga qytetart individual, kishin fuqin e detyrueshme, gjegjsisht u bn burim i t drejts romake. Rrall, kur ekspertt e konsultuar juridik nuk pajtoheshin n mes tyre, qytetari ishte i autorizuar q nga mendimet e propozuara t zgjidhte lirisht at q do t prdorte n zgjidhjen e shtjes juridike. T drejtn e dhnies s mendimeve profesionale publike sipas autorizimit t principesit e fitonin juristt m t dalluar t rendit shoqror t senatorve dhe ekuestorve.

6. Constitutiones principum Rregullat juridike q i krijonte princepsi quheshin constitutiones principum apo vendime t princepsit: vendimi i princepsit sht vendim i perandorit me dekret, edikt dhe letra. Asnjher nuk dyshohej se vendimet e principesit nuk kan fuqi ligjore, meq perandori vet sipas ligjit merrte imperiumin. Konstitucionet e principesit ndaheshin n konstitucione me prmbajtje t prgjithshme dhe konstitucionet me t cilat perandort zgjidhnin rastet konkrete. Ediktet ose shpalljet e perandorve, si dhe ediktet e magjistratve t juridikaturs, ishin urdhra publike t drejtuara banorve t shtetit.
20

E DREJTA ROMAKE

2010

Mandata ishin udhzime t dhna drejtuesve t provincave dhe npunsve t tjer shtetror pr kryerjen e funksioneve q u ishin besuar. Aktvendimet e princepsit n shtjet konkrete administrative dhe gjyqsore ishin decreta. Prgjigjet e princepsit shtjeve juridike t privatve apo organeve shtetrore quheshin rescripta ose epistolae (subscriptiones).

7. Karakteristikat e prgjithshme t s drejts klasike romake E drejta klasike romake quhej edhe e drejt e shoqris klasike skllavopronare, sepse n kt period t zhvillimit t shtetit dhe t s drejts romake, kemi zhvillimin intensiv t bujqsis latifondist, zejtaris si dhe tregtis. E drejta klasike romake zhvillohej gradualisht dhe pothuajse pa u dukur, me veprimin e magjistratve dhe juristve t cilt gjat zbatimit, prmirsimit dhe plotsimit t rregullave t s drejts s lasht, duke pasur kujdes pr konservativizmin e romakve, prpiqeshin ta ruanin t paktn kontinuitetin formal dhe rendin e lasht juridik, gjersa pas ndryshimeve kualitative n rregullimin ekonomik dhe shoqror t Roms nuk u detyruan t ndryshonin qoft edhe formalisht institucionet e shumta juridike. N baz t veprimtaris s magjistratve dhe juristve q tia prshtatnin rendin juridik marrdhnieve t porsakrijuara ekonomike dhe shoqrore t Roms, jus civile
21

E DREJTA ROMAKE

2010

e lasht, e prbr prej jus legitimum dhe t drejts s perandorve, u zgjerua me nj varg t tr rregullash t reja t s drejts honorare. E drejta honorare, i rregullonte marrdhniet midis qytetarve romak. Kjo e drejt ishte e bazuar n parimet e drejtsis s vrtet (jus aequum) dhe n mirbesimin dhe nderin e ndrsjell t njerzve (cuod bonum et aequm est). N t drejtn klasike lindi rendi i ri juridik i shtetit romak, i krijuar nga veprimtaria e pretorve peregrin i quajtur jus gentium (e drejt e popujve). Dispozitat e jus gentium rregullonin marrdhniet midis peregrinve, midis qytetarve romak dhe peregrinve dhe popujve t tjer. E drejta e civile honorare dhe jus gentium nuk njihnin formalizm, simbolika, vrazhdsi dhe karakteristika tjera t s drejts s lasht. Kto dy sisteme juridike jetsuan parimin e prputhjes s vullnetit t palve lidhur me elementet esenciale dhe joesenciale t marrdhnieve t detyrimeve. N vend t punve abstrakte, mbizotruan punt juridike kauzale. Mbrojtja juridike iu dha do rasti q cenonte t drejtn personale dhe pronsore t individve.

22

E DREJTA ROMAKE

2010

BURIMET E S DREJTS N ROMN POSTKLASIKE N periudhn postklasike asnj organ shtetror, me prjashtim t perandorit, nuk kishte t drejtn e krijimit aktiv t rregullave juridike. Prkundrejt jusit apo drejtsis q prmbanin veprat e juristve klasik, drejtsia q buronte nga konstitucionet perandorake n kt period quhej leges. 1. igji i t cituarit Veprat e juristve klasik n periodn e tret ishin burim i vetm i prshtatshm i njohurive mbi t drejtn e kohrave t kaluara. Gjyqtarve dhe palve u lejohej q me rastin e rregullimit t marrdhnieve, t cilat nuk ishin t rregulluara me konstitucionet perandorake, tu referoheshin zgjidhjeve q prmbanin veprat e ruajtura e sidomos ato t Papianit, Gait, Paulisit, Ulpianit dhe t Mondestinit.
23

E DREJTA ROMAKE

2010

shtja e prdorimit t veprave t juristve klasik si burime t drejtsis n periodn postklasike dhe zgjidhja e konflikteve n rast mendimesh t ndryshme t prfaqsuara n veprat e juristve u shqyrtua definitivisht n vitin 426 n ligjin mbi t cituarit t perandorit Valentinian. Sipas ligjit mbi t cituarit, si burime t drejtsis merreshin t gjitha veprat e Papianit, Paulusit, Gait, Ulpianit dhe t Modestinit, si dhe veprat e atyre juristve, mendimeve t t cilve u referoheshin t pest t prmendurit. 2. Karakteristikat e prgjithshme t s drejts postklasike romake E drejta klasike romake me ndryshimet e paevitueshme t cilat n rendin juridik i futi zhvillimi ekonomik i Roms dhe konstelacioni i ri i fuqive shoqrore, u aplikua edhe n kohn e dominatit. Ndryshimet n rendin klasiko juridike dhe t prshtaturit e rendit juridik kushteve t reja ekonomiko shoqrore, nuk ju besuan m as magjistratve as juristve. Kt detyr dhe t drejt e mori perandori. Lindn rregulla juridike t cilat i rregullonin marrdhniet e fillit t nj rendi t ri ekonomiko shoqror dhe atij feudal. U eliminua ndarja e s drejts romake n jus civile dhe jus gentium, si pasoj e barazimit formalo - juridike i t gjith banorve t lir t Roms n pozitn e shtetasit t Roms. T dy rendet u tretn n nj rend t ri unik juridik i quajtur JUS.
24

E DREJTA ROMAKE

2010

Lindi rendi i ri juridik i quajtur leges, i cili paraqet nj sintez t rregullave juridike t t gjith popujve q jetonin n Perandorin Romake (kjo e drejt paraqet embrionin e t drejts feudale). Mbrojtja e t drejtave t qytetarve u ishte ln organeve shtetrore t organizuara n baz t centralizimit demokratik. N t drejtn postklasike u b harmonizimi i kundrshtimeve n mes t jus it dhe rendit juridik q e krijuan perandort leges, me an t Kodifikimit t perandorit Justinian.

3. Kodifikimi i Justinianit
25

E DREJTA ROMAKE

2010

Perandori Justinian e bri prmbledhjen e tr t drejts romake nga t gjitha burimet e librave t shkruara q prmbanin jus in dhe burimet q prmbanin leges. Qllimi i kodifikimit t s drejts romake ishte krijimi i nj sistemi unik juridik pr shtetin romak dhe me kt kthimi i siguris juridike pr qytetart romak. Justiniani kt vepr madhshtore e bri me ndihmn profesionale t juristve, gjykatsve, administratorve shtetror, profesorve t shkollave juridike dhe mbikqyrsit e zyrave perandorake, Tribunianit. Kodifikimi i Justinianit sht i prbr prej 4 pjesve: - DIGESTA apo PANDECTAE ishte prmbledhja e tr jus-it n nj trsi prej 50 librash. Si burim i materies s kodifikuar, komisionit i shrbyen veprat e juristve klasik dhe ediktet e pretorit. Digestat rregullonin shtjet nga lmi i t drejts publike dhe asaj private; - INSTITUCIONES ishin prfshir n 4 libra. Instituciones ishte prmbledhja e rregullave juridike q n form t sublimuar rregullojn marrdhniet nga e drejta statusore, familjare, obligatore, reale, trashgimore dhe shtjet nga procedura penale dhe civile. - CODEX REPETITAE PRAELECTIONIS - apo botimi i spastruar i Kodifikimit t ri t Justinianit prfshinte normat nga t gjitha lmt e drejtsis, e cila sht nj vepr e madhe e ndar n 12 libra, dhe - NOVELLAE apo konstitucionet e reja t Justinianit ishin fryt i veprimtaris ligjdhnse t Justinianit pas prfundimit t puns n kodifikimin dhe prmblidhnin
26

E DREJTA ROMAKE

2010

150 konstitucione, prmbajtja e t cilave thellohet n t gjitha lmt e jets juridike. Kodifikimi i Justinianit n mesjet u quajt Corpus juris civilis.

27

E DREJTA ROMAKE

2010

E DREJTA PERSONALE JUS QUOD AD PERSONAS PERTINENT E DREJTA STATUSORE 1. Kuptimi i t drejts statusore E drejta q u prket personave (e drejta personale), sht ndar n dy grupe themelore n veprat e juristve romak: n rregulla juridike q rregullojn shtjet e zotsis juridike dhe t veprimit t subjekteve t drejtsis si pjesmarrs n jetn publike dhe private t Roms dhe q zhvillohet jasht kuadrit t familjes dhe n rregulla juridike q rregullojn pozitn juridike t personave t ndryshme brenda familjes romake. E tr e drejta personale ndahet n: I. T drejtn Statusore, dhe
28

E DREJTA ROMAKE

2010

II. T drejtn familjare. E drejta statusore sht nj prmbledhje rregullash juridike me t cilat rregullohej pozita juridike (statusi) i personave t ndryshm ose e kategorive t tra t banorve t shtetit romak si pjesmarrs n jetn publike dhe private t Roms, me fjal t tjera, e drejta statusore paraqet prmbledhjen e rregullave juridike me t cilat rregullohen shtjet mbi zotsin juridike dhe t veprimit t subjekteve t drejtsis. a) Zotsia juridike dhe e veprimit Me rastin e prcaktimit t statusit t subjekteve t drejtsis juristt romak prdornin shprehjet zotsi juridike dhe veprimi (capitas juridica dhe capitas agenti). Me zotsi juridike romakt kuptonin cilsin e nj personi t caktuar q t jet titullar i t drejtave dhe detyrimeve. Meq t drejtat dhe detyrimet i prkitnin lndve t shumllojshme, u b zakon q t dallohen zotsia juridike n lmin e t drejts publike (jus publicum) dhe zotsia juridike n lmin e t drejts private (jus privatum). Zotsia juridike n lmin e t drejts publike prmblidhte autorizimet parciale ose t plota t subjekteve t caktuara q t marrin pjes n jetn publike t shtetit romak si titullar t s drejts aktive dhe pasive t votimit (jus sufragi dhe jus honorum) si ushtar n legjionet romake, pjesmarrs n solemnitetet religjioze dhe profane romake dhe n prgjithsi si persona t cilve u ishte lejuar t ndikonin n ritmin e punve shtetrore.
29

E DREJTA ROMAKE

2010

Zotsia juridike n lmin e t drejts private prfshinte autorizimet e subjekteve t caktuara q t jen titullar t t drejtave parciale ose t plota brenda shtetit romak dhe t prdorin institucionet e t drejts familjare (jus connubi), institucionet e t drejts kontestuese (legitimatio activa et passiva). Me zotsi t veprimit romakt kuptonin zotsin juridike t njohur t subjektit t drejtsis q t dal pavarsisht n komunikimin privato juridik dhe t prdor pavarsisht t drejtat e njohura, si dhe ti plotsoj pavarsisht t gjitha detyrimet e marra, pra q n emr t vet dhe llogari t vet personale t ndrmarr personalisht pun juridike me qllim q ti gzoj t drejtat e veta dhe t prgjigjet personalisht pr t gjitha detyrimet e marra dhe veprimet e bra antiligjore. Zotsia e veprimit sht e ndar n dy nnlloje: n zotsi veprimi n kuptim t ngusht ose zotsi pr ndrmarrjen e punve juridike n emr t vet dhe llogari t vet dhe n t ashtuquajturn prgjegjsi pr veprim antiligjor, t njohur si prgjegjsi deliktore. b) Subjektet e drejtsis N baz t dispozitave t rendit juridik, vetm njerzit mund t jen titullar t t drejtave dhe detyrimeve apo subjekte t drejtsis, pasi drejtsia ekziston mu pr shkak t njerzve (hominum omne jus constitutum est). Kjo nuk do t thot se si subjekte t drejtsis n kohn e Roms merreshin vetm individt. Subjektiviteti juridik u njihej edhe kolektiveve. Ai u njihej edhe masave t ndara t
30

E DREJTA ROMAKE

2010

vlerave q shrbenin pr plotsimin e nevojave t nj rrethi m t gjer apo m t ngusht njerzish. Pra, subjektet e drejtsis ndaheshin n: - Persona t caktuar individualisht ose persona fizik (personae physicae), dhe - Persona moral ose juridik (personae morales apo personae juridicae). Personat juridik si subjekte t drejtsis, ndaheshin n: - Shoqata njerzish (sodalitates, collegia, universitates personarum), dhe - Grumbuj sendesh apo fondacione (universitates rerum, causae plae). ZOTSIA JURIDKE E PERSONAVE FIZIK T gjith personat fizik ose njerzit si individ, nuk kan qen prher subjekte t drejtsis. N rregullimin shoqror gjentil zbatohej rregulla se vetm pjestart e gjensit n terrenin e gjensit si shok t barabart mund t gzojn t gjitha t mirat e jets s prbashkt dhe mund t marrin pjes t barabart n zgjidhjen e t gjitha shtjeve nga jeta e gjensit. T gjith personat tjer fizik merreshin si armiq, t cilt duhej ose ti asgjsoje ose ti bje skllevr, pra konsideroheshin objekte q shokt gjentil me forcn q kishin mund ti prdornin kur t donin. Kur u zgjerua organizata gjentile dhe kur u b shtet, t drejt jete t lir n terrenin e aleancave gjentile dhe shtetit t ri kishin jo vetm antart e gjenseve t bashkuara n
31

E DREJTA ROMAKE

2010

aleanc gjentile dhe jo vetm personat q n pikpamje etnike i takonin popullit q e organizoi shtetin, por edhe fiseve t tra t nnshtruara dhe t inkorporuara. Prve ktyre dy grupeve t banorve ekzistonin edhe personat t cilve n asnj period nuk u njihej as e drejta themelore n jet. Kta ishin persona fizik n pozitn e skllevrve. Tri kategorit e prmendura t personave prej t cilve t part gzonin t gjitha t drejtat e garantuara me rendin juridik, kurse t dytt vetm t drejt jete dhe lirie, ndrsa t trett nuk e kishin as kt t drejt, n burimet e s drejts romake quheshin shtres e personave q gzonin status civitatis ose t drejtn e statusit t qytetarit, si shtres e personave q gzonin status libertatis ose t drejtn e liris dhe si shtres e personave q gjendeshin instatu servitutis, apo n gjendje skllevrie. Prandaj me rastin e shpjegimit t zotsis juridike t personave fizik, n t drejtn romake duhet t prmendim status civitatis, status libertatis, si dhe pozitn e njerzve q nuk gzonin asnjrin prej ktyre statuseve, pasi gjendeshin n pozitn e skllevrve ose t objekteve t drejtsis. 1. Zotsia juridike e qytetarve romak (status civitatis) Personat fizik q kishin pozitn e qytetarve romak (status civitatis) nuk kishin t drejta t barabarta. Brendia e t drejtave t qytetarve romak ndryshonte jo vetm n epokat e ndryshme t zhvillimit t shtetit romak, por edhe sipas pozits q e zinin individt n hierarkin shoqrore.
32

E DREJTA ROMAKE

2010

a) Mnyra se si fitohej statusi i qytetarit Statusi i qytetarit romak fitohej ose me t lindur (jus sanguis) ose me natyralizim (naturalisatio). T drejtn e jets dhe t statusit t qytetarit romak e fitonin bile n astin e lindjes fmijt e martess s qytetarit romak me qytetaren romake, fmijt jolegjitim t qytetares romake, si dhe fmijt e lindur t gruas, e cila n momentin e lindjes gjendej n skllavri, dhe gjat kohs sa ishte shtatzn gzonte t drejtat qytetare bile pak koh (favor libertastis). Zotsia juridike e fmijs s lindur niste n momentin e prfundimit t lindjes, apo n momentin kur fmija ndahej nga zorra e krthizs (partus perfectus). Q t gzonte zotsi juridike t qytetarit romak, fmija i ndar nga zorra e krthizs, duhej t ishte e gjall. N t drejtn klasike kishte mospajtime midis sabianve dhe prokuleanve se a do t trajtohej si i gjall fmija q kishte dhn fardo shenje t jets apo vetm ai q pas lindjes kishte qar. Dominoi mendimi i sabianve se sht e mjaftueshme fardo shenje e jets. Zotsin juridike nuk mund ta kishte fmija q skishte lindur. Pr fmij e palindur q u kishte vdekur ati pasi kish zn fmija dhe para gjestacionit t kryer, rrall her merrej n konsiderim rregulla: infans conceptus pro jam nato habetur, quotiens de commodis ejus agitur. N baz t rregulls s prmendur, pr trashgimtart akoma t
33

E DREJTA ROMAKE

2010

palidhur ruheshin sidomos t drejtat trashgimore dhe disa t drejta t tjera pronsore dhe kjo nn dy kushte: trashgimtari duhej t linde i gjall dhe s largu dhjet muaj pas vdekjes s atit prezumptiv. Personat q nuk lindnin si qytetar romak, mund ta fitonin statusin e qytetarit romak nprmjet t t ashtuquajturit natyralizm. Natyralizmi mund t ishte privat ose publik. Natyralizimi privat i personave t lindur pa status qytetari i lejohej do pater familiasi apo shefit t familjes romak me adoptim t personave alieni juris ose nprmjet t abrogimit t personave sui juris. N t drejtn e lasht, do skllav i liruar nga patroni me manumissio censu, me testamento ose me vindicta, fitonte statusin e qytetarit t Roms. N periodn klasike t drejtn e statusit t qytetarit nuk e gzonin t gjith skllevrit e liruar, e bile as skllevrit e liruar n mnyr formaliste: statusin e qytetarit e fitonin vetm ata t liruar, me rastin e lirimit t t cilve respektoheshin dispozitat e ligjit Fufia Caninia dhe Aelia Sentia. N t drejtn postklasike mbizotroi pikpamja q do skllavi t liruar nga patroni - qytetari, duhej ti njihej e drejta qytetare, pavarsisht nga mnyra e lirimit. Natyralizimi publik ose natyralizimi me vendim t organeve shtetrore mund t ishte ose i rregullt ose i jashtzakonshm.
34

E DREJTA ROMAKE

2010

Natyralizimi i rregullt u lejohej personave q i plotsonin kushtet e parashikuara. Kushtet e parashikuara ishin m t buta pr personat n pozita latinsh, dhe pak m t ashpra pr personat n pozita peregrinsh. Natyralizimi i jashtzakonshm u lejohej ose individve q kishin merita t jashtzakonshme pr Romn ose tr qyteteve dhe disa popujve. b) Prmbajtja e statusit t qytetarit romak Gjat zhvillimit t shtetit romak doln nj varg autorizimesh publiko juridike pr t cilat sot sht br zakon q t trajtohen si prmbajtje e t drejtave qytetare romake, edhe pse shum prej ktyre t drejtave nuk kan ekzistuar si t drejta qytetare gjat tr zhvillimit t shtetit romak, dhe as si t drejta t prshtatshme pr t gjith qytetart e tij. N lmin e t drejts publike sht e zakonshme q si t drejta qytetare t merren kto: - jus sufragi ose e drejta aktive e votimit, (e drejta pr t votuar n asamble); - jus honorum ose e drejta pasive e votimit, (e drejta t zgjedhesh titullar i shrbimeve publike); - e drejta e shrbimit n legjione; - e drejta e pjesmarrjes n solemnitete religjioze dhe profane, dhe - n jetn publike t shtetit n prgjithsi. Prmbajtja e prhershme e t drejts s qytetarit n lmn e t drejts private prmendet:
35

E DREJTA ROMAKE

2010

- jus conubii ose e drejta pr t lidhur martes, dhe - jus commercii apo e drejta pr ti prdorur institucionet e t drejts pronsore romake: t drejtn e prons dhe t drejtat tjera reale, t drejtn e lidhjes s marrdhnies obligatore, t drejtn e trashgimit n kuptimin aktiv dhe pasiv, dhe t drejtat e mbrojtjes juridike. T gjitha t drejtat e numruara, ato publiko juridike dhe ato privato juridike, bile edhe ather kur ishin ndr t drejtat qytetare, nuk u prshtateshin njlloj t gjith qytetarve t Roms. T drejtat e prmendura mund ti prdornin n mas ekskluzivisht cives optimo jure ose shtresat e privilegjuara t popullsis romake, (patrict, nobilt, honestiores). Cives minito jure ose shtresat e shtypura t qytetarve romak, zakonisht nuk kishin jus honorum, vende vende nuk kishin jus sufragi, e aty ktu nuk kishin as t drejtn e conubiumit. c) Kufizimet e zotsis juridike t qytetarve romak Prve kufizimeve t zotsis juridike t shtresave t shtypura t qytetarve, n t drejtn romake ekzistonin edhe kufizimet e veanta nprmjet t cilave brendia e t drejts s qytetarit t kategorive t caktuara t personave apo qytetarve individual, bhej edhe m e ngusht.
36

E DREJTA ROMAKE

2010

1 Kufizimet me t cilat prmbajtja e t drejts s qytetarit bhej e ngusht pr kategori t tra banorsh, mund t merren si t prgjithshme. Ekzistonin kufizimet e prgjithshme pr gra, pr personat alieni juris dhe pr pagan, pr heretik, pr apostat dhe pr ebrej, si dhe pr kolon. 2 Kufizimet nprmjet t cilave brendia e statusit t qytetarit u ngushtua shum apo prkohsisht pr individ nga shkaku i rrethanave t veanta q prfshin kta persona, mund t merren si t veanta ose individuale. Kufizimet e veanta ose individuale t brendis s t drejtave t qytetarve apo t subjektivitetit juridik, parashikoheshin: pr nexi dhe pr addicti, pr personat in mancipio, pr auctorati, pr ab hoste redempti, pr personat intestabiles, pr personat cum nota censoria, pr personat infam dhe pr turpes personae. 3 Rastet e tjera t humbjes s disa t drejtave civile parashikoheshin si sanksion pr shkak t sjelljes s disa personave e cila sipas vlersimit t opinionit publik ose sipas dispozitave kategorike juridike shnohej e palejueshme dhe e pandershme. d) Humbja e zotsis juridike t qytetarve romak Capitis deminutio maxima dhe media Statusi i qytetarit romak humbte pr shkak t vdekjes natyrore ose civile t personave t ndryshm. 1. Vdekja natyrore vinte kur shuheshin shenjat e fundit t funksioneve fiziologjike t organizmit t njeriut. Prcaktimi i astit t vdekjes natyrore ishte shum i
37

E DREJTA ROMAKE

2010

rndsishm: n at moment shuheshin t gjitha t drejtat e qytetarit t vdekur dhe hapej trashgimi (delatio hereditatis). N rastet e trashgimit, prej astit t hapjes s trashgimit e gjer n momentin e akuizicionit apo marrjes s trashgimit nga trashgimtart e rregullt, vlente ky fiksion: zotsia juridike e t vdekurit (de cjusit) vazhdonte gjersa trashgimtart e thirrur n rregull, t mos e pranonin trashgimin. Pr shkak t rndsis s madhe t vrtetimit t dits dhe momentit t vdekjes, juristt klasik prpiqeshin ta zgjidhnin edhe shtjen e t ashtuquajturve komorient, apo t personave q kishin vdekur n ndonj katastrof t prbashkt. Pr zgjidhjen e ksaj shtjeje, doli fiksioni: konsiderohej se biri madhor, q kish vdekur s bashku me t atin, kish rrojtur pas t atit, ndrsa i ati kish rrojtur pas t birit t mitur. Ky fiksion nuk u aplikua parimisht: kur ishte fjala pr komorientt nga radht e t liruarve, vlente rregulla se edhe ati edhe biri madhor vdiqn n mnyr simultane, sepse n kt mnyr mbroheshin t drejtat trashgimore t patronit. 2. Vdekja civile mund t shkaktohej nga nj varg i tr ngjarjesh a faktesh juridike relevante t cilat n t drejtn romake u ndan n dy grupe themelore: n fakte q sillnin capitis deminutio maxima ose humbjen e statusit t qytetarit dhe lirin, dhe fakte q sillnin capitis deminutio media ose humbjen e statusit t qytetarit pa e humbur lirin.
38

E DREJTA ROMAKE

2010

Pr rikthimin e statusit t qytetarit edhe me rastin e capitis deminutio maxima edhe me rastin capitis deminutio media, kur humbja e statusit t qytetarit nuk paraqiste sanksion pr shkak t veprave penale, shrbente institucioni i jus postliminii. N rastet tjera, rikthimi i statusit t qytetarit (riintegrimi) mund t lejohej ekskluzivisht me vendimin e organeve kompetente shtetrore (beneficio principali).

39

E DREJTA ROMAKE

2010

ZOTSIA E VEPRIMIT E PERSONAVE FIZIK do personi fizik t cilit i njihej zotsia juridike nuk kishte edhe zotsin e veprimit apo zotsin q n emr dhe llogari t tij t lidhte pun juridike e q personalisht t prgjigjej pr veprimet e ndrmarra antiligjore (deliktet). Qysh prej kohrave m t lashta n t drejtn romake u pa fakti se vetm ata persona fizik q me moshn e tyre, me kualitetet psikike, morale dhe fizike dhe sipas pikpamjeve t romakve, me seksin e tyre, garantonin se n komunikimin juridik mund t silleshin si njerz t arsyeshm, ruanin t drejtat e tyre dhe mund t prgjigjeshin pavarsisht pr veprimet antiligjore. N t gjitha rastet kur pr shkak t papjekuris, pr shkak t seksit, mungesave psikike, morale dhe fizike t subjekteve t drejtsis, nuk kishte garanci t ktill, sipas
40

E DREJTA ROMAKE

2010

dispozitave t s drejts romake subjekteve t till defekt u merrej n trsi apo pjesrisht zotsia e veprimit. Mungesa e zotsis s veprimit zvendsohej me institucionin e tutoris te ata persona t cilt natyrisht as q mund t ishin t zot t vepronin (t miturit dhe grat). Ndrsa me institucionin e kujdestaris te personat t cilt duhej t kishin zotsi veprimi, por kt cilsi e kishin humbur pr shkak t t metave personale (personat me t meta psikike, morale dhe fizike). 1. Kufizimet e zotsis s veprimit t t miturve Si t mitur ose impuberes, sipas dispozitave t s drejts s lasht konsideroheshin t gjith personat meshkuj dhe femra q nuk kishin arritur moshn e pubertetit apo t pjekuris seksuale, (pr femrat mosha 12 vjeare, ndrsa pr meshkuj mosha 14 vjeare). Personat e mitur gjer kur mbushnin moshn 7 vjeare quheshin infantes. N kt koh nuk kishin fare zotsi veprimi. Pas moshs 7 vjeare, t miturit prbnin grupin e personave t quajtur impuberes infantia majores (personat e mitur t dal prej fmijris). Zotsia juridike e ktyre personave ishte e kufizuar: kishin t drejt t lidhnin pun juridike me t cilat prmirsonin pozitn e tyre ekonomike, ndrsa nuk kishin zotsi veprimi pr punt juridike me t cilat do ta keqsonin pozitn e tyre ekonomike. Pr sa i prket prgjegjsis deliktore t t miturve, konsiderohej se n pikpamje deliktore dhe penalo
41

E DREJTA ROMAKE

2010

juridike mund t jen prgjegjs t gjith personat q jan n pubertet (personat madhor) dhe ata t mitur q jan afr pjekuris. Me fjal t tjera, n pikpamje penalo juridike dhe deliktore prgjigjeshin personat madhor dhe t mituri e dal prej fmijris t miturit pasi mbushin 10 vjet. Ndrsa nuk prgjigjeshin infantes dhe t miturit e vegjl. 2. Kufizimet e zotsis s veprimit t femrave Femrat sui juris, pas plotsimit t moshs 12 vjeare liroheshin nga tutoria mbi t miturit. Kjo nuk do t thot se n at moment fitonin zotsin e plot t veprimit. Ato ngaleni me zotsi t kufizuar veprimi dhe hynin nn pushtetin e tutorit mbi grat madhore. Zotsia e veprimit e grave nn tutori ishte dika m e gjer se zotsia e veprimit t impuberes infantia majores. M von filluan t ju jepeshin disa t drejta pr t lidhur pun juridike, por me plqim t tutorit. Kshtu n shtjen e zotsis s veprimit, grat u barazuan me burrat. 3. Kufizimet e zotsis s veprimit t personave me t meta psikike, morale dhe fizike Personat fizik t ngelur mbrapa n zhvillimin psikik pr aq sa nuk mund t kuptonin rndsin e veprimeve t tyre, nse kjo gjendje prcillej me shenja t dukshme t marrzis ose t molisjes, zhvisheshin nga zotsia e
42

E DREJTA ROMAKE

2010

veprimit gjat kohs s smundjes. Kur rregullimet e tyre shfaqeshin koh pas kohe, n kohn e qetsimit kishin zotsi t plot veprimi. Zotsi t kufizuar t veprimit kishin edhe t ashtuquajturit batakinjt ose prodigt, apo personat q pa arsye shkaprderdhnin trashgimin e gjyshit dhe kshtu rrezikonin ekzistencn e familjes, pr shkak t ksaj mungese morale, ktyre personave u caktohej kujdestari. N at rast kishin zotsi t kufizuar veprimi, e cila pr nga prmbajtja barazohej me zotsin e veprimit t t miturve t dal nga fmijria. Edhe personat me t meta fizike kishin aty ktu zotsi t kufizuar veprimi, mirpo vetm sa i prket atyre punve juridike, forma e t cilave nuk mund t prmblidhej pr shkak t t mets ekzistuese fizike. 4. Kufizimet e zotsis s veprimit t personave m t rinj se 25 vje T gjith personat m t rinj se 25 vje, pas ndrprerjes s tutoris, nuk fitonin zotsi t plot t veprimit, pasi ishin t detyruar q me rastin e disa veprimeve t krkonin plqimin e kujdestarit. Zotsia e veprimit t ktyre personave ishte dika m e madhe se zotsia e veprimit e inpuberes infantia majores. Kshtu kufiri i pjekuris apo e zotsis s veprimit u ngrit prej 14 n 25 vje pr meshkuj, po kur edhe grat u liruan nga tutoria mbi grat, edhe pjekuria e tyre u ngrit n kt mosh. Vetm n raste t rralla dhe sipas lejes s
43

E DREJTA ROMAKE

2010

veant t perandorit, n t drejtn postklasike disa nga meshkujt mund t fitonin zotsin e plot t veprimit kur mbushnin moshn 20 vjeare. Kufiri i poshtm pr gra ishte n raste t rralla mosha 18 vjeare.

ZOTSIA JURIDKE DHE AJO E VEPRIMIT E PERSONAVE JURIDIK Personat juridik t cilve u njihej statusi q t ishin titullar t t drejtave dhe detyrimeve dhe q me ndihmn e organeve t tyre t shprehnin vullnetin duke hyr n marrdhniet juridike midis tyre dhe me personat juridik, ekzistonin edhe sipas dispozitave t s drejts romake, duke filluar prej kohrave m t lashta edhe pse as n t drejtn e lasht, as n at klasike, as postklasike nuk ishte prpunuar teoria e personave juridik. 1. Personat juridik n t drejtn e lasht Nga dispozitat e ruajtura sht vshtir t prcaktohet se cils shoqat t njerzve dhe cils mas sendesh i njihej zotsia juridike dhe ajo e veprimit n kohn e t drejts s lasht. sht e sigurt se zotsin juridike e kishte shteti romak. Shteti romak jo vetm q kryente funksione pushteti, funksione t personit juridik t s drejts publike,
44

E DREJTA ROMAKE

2010

por kishte edhe funksione t qarta t personit juridik t s drejts private. Prve shtetit romak, sipas dispozitave t s drejts s lasht, statusi i personit juridik apo moral u njihej edhe disa enteve t emancipuara shtetrore dhe shoqrore, q kishin detyra t caktuara sakt pr realizimin e t cilave kujdeseshin me ndihmn e mjeteve t tyre. Organizatat e ktilla t emancipuara ishin komunat latine dhe peregrine, tempujt, kolegjiumet e krishterve dhe kolegjiumet e npunsve shtetror. Tek personat juridik e drejta e lasht nuk bnte akoma dallimin midis autorizimeve publike dhe private. Gjensi romak u njehsua si person juridik me formimin e shtetit romak. Gjensit n funksion i mbetn vetm autorizimet privato juridike t prfaqsimit t bashksis s gjentilve t barabart t lidhur me pasurin e prbashkt tokat e gjentilve. Sipas dispozitave t s drejts s lasht, prve gjensit ekzistonin edhe disa persona tjer juridik t s drejts private: his (sodalibus) potestatem fecit lex (tab. XII) pactionem quam velint sibi ferre, dum ne quid ex publica lege corrumpant. 2. Personat juridik n t drejtn klasike E drejta klasike e zhvilloi teorin mbi themelimin, tiparet, veprimtarin dhe shuarjen e personave juridik.
45

E DREJTA ROMAKE

2010

N kohn e principats u pa se shteti i takonte dy grupeve t autorizimeve juridike: - Shteti sht subjekt i t drejts publike si titullar i pushtetit shtetror (imperium), - Por edhe subjekt i t drejts private si titullar i autorizimeve pronsore privato juridike (fiscus). Sipas dispozitave t s drejts klasike, personat juridik t s drejts publike dilnin n baz t: vendimit t organeve kompetente shtetrore. Vendimi i organeve shtetrore mund t ishte akt intern juridik: ligj, edikt, senatus consultum, constitutio principis, po mund t ishte edhe traktat ndrkombtar (traktatet e aleancs n baz t t cilave krijoheshin njsi t reja vetqeverisse). Personat juridik t s drejts private lindnin ose: - me vendim t organeve shtetrore, ose - me iniciativ t personave privat.

Sipas vendimit t organeve shtetrore, si person juridik vepronte shtetit n funksion fiskusi. Veprimtaria e shtetit si fiskus person juridik i t drejts private qndronte n komunikim pronsor me qytetart romak, banort e tjer romak dhe n tregtin ndrkombtare. Prve fiskusit, si person juridik t s drejts private vepronin edhe ndrmarrjet e pavarura ekonomike shtetrore, entet shtetrore dhe njsit vetqeverisse, marrdhniet e t cilave me qytetart, nuk bazoheshin n imperium.
46

E DREJTA ROMAKE

2010

Themelimi i personave juridik privat me iniciativn e m s paku tre qytetarve romak, nevojitej leja paraprake e organeve shtetrore. Leja pr themelimin e personave juridik mund t ishte e prgjithshme ose e veant. E veant, kur ishte fjala pr themelimin e personave juridik me statut krejt t ri, ndrsa e prgjithshme kur ishte fjala pr themelimin e personave juridik me statute t tipizuara p.sh. shoqata varrimi apo shoqata humanitare. Personat juridik q themeloheshin me iniciativn e personave fizik, quheshin persona juridik privat, pr dallim nga personat juridik q themeloheshin me vendim t organeve shtetrore e q quheshin persona juridik publik. Personat juridik ndaheshin n ndrmarrje ekonomike dhe n shoqata dhe fondacione ose persona juridik, qllimi themelor i t cilve ishte plotsimi i disa detyrave t prgjithshme, politike, sociale, kulturale, humanitare dhe detyra t tjera joekonomike. Personi juridik t cilit sipas koncesionit t prgjithshm ose t veant i njihej statusi i subjektit juridik, mund t kryente t gjitha ato pun juridike q ishin patjetr t lidhura me qllimin pr t cilin ishte themeluar. Jasht cakut t qllimeve themelore, personi juridik nuk kishte zotsi juridike. Personat juridike shtetror suprimoheshin me vendim t organeve kompetente shtetrore. Personat juridik t themeluar me iniciativn e qytetarve , suprimoheshin ose me vendimin e mbledhjes s antarve, ose me humbjen e qllimit pr t cilin ishte themeluar shoqata, apo me humbjen e pasuris ose humbjen e plot t antarve. Ata
47

E DREJTA ROMAKE

2010

mund t shprndaheshin edhe me vendim t organeve shtetrore, kur ekzistimi i tyre ishte n kundrshtim me dispozitat e reja dhe me rendin sundues. Pas suprimimit t personit juridik, pasuria e tij ose bhej pron e arks shtetrore, ose lehej, me urdhr q ti dorzohej personit t ri juridik q do t themelohej pr t njjtin qllim, sidomos te shoqatat ekonomike, mund t ndahej mes antarve t mparshm. 3. Personat juridik n t drejtn postklasike N t drejtn postklasike teoria e personave juridik u plotsua me dy novitete t rndsishme: - E para n kodifikimin e Justinianit ishin t ndara qart universitates personarum dhe universitates rerum, dhe - E dyta midis universitates personarum ose shoqatave t njerzve u shfaq nj lloj i ri i personave juridik: shoqatat me dhun. Universitates personarum ishin personat juridik t cilt me an t pasuris s tyre ushtronin veprimtari ekonomike, politike, sociale, humanitare ose religjioze. Antart e tyre kishin t drejt vote n asamble apo mbledhje t shoqatave dhe mund t zgjedheshin n drejtorin e shoqats. Universitatis rerum ishin persona juridik q posedonin pasuri t veanta (arcam). Kto ishin entet shtetrore me t ardhura t pavarura dhe me detyra t pavarura, si dhe
48

E DREJTA ROMAKE

2010

fondacionet (spitalet, shtpit e pleqve, strehimoret, kishat etj). Universitatis rerum ose personat juridik pa organizat t veant, ishin masat pasurore t personifikuara, t cilave rendi juridik ua njihte statusin e personit juridik ose zotsin juridike dhe at t veprimit pr shkak se duhej t shrbenin pr plotsimin e nevojave t prgjithshme ose t nj rrethi jo t veuar njerzish. Pr drejtimin e pasuris kujdeseshin organet e ktyre personave. N radht e personave juridik t bashksive t njerzve u institucionalizua lloji i personave juridik me karakteristika t veanta, shoqatat me dhun, ku mbisundonte dhuna administrative. Kto shoqata themeloheshin nga shtetit me qllim t stabilitetit ekonomik dhe forcimit t shtetit. Shoqata me dhun ishin shoqatat profesionale t zejtarve, puntorve dhe tregtarve. N kto shoqata librez e antarsis ishte shenja n trupin e antarve.

E DREJTA FAMILJARE

E DREJTA FAMILJARE DHE FAMILJA 1. Kuptimi i t drejts familjare. Status familiae

49

E DREJTA ROMAKE

2010

Juristi Gai paraqiti shtjen mbi marrdhniet midis personave sui juris dhe personave alieni juris. Msimet e Gait mbi marrdhniet midis personave alieni jursi dhe sui juris prfshijn kryesisht 3 grupe themelore t shtjeve: 1. shtjet mbi marrdhniet midis burrit dhe gruas (e drejta martesore); 2. shtjet mbi marrdhniet midis babait si titullar t patria potestas dhe fmijve, gjegjsisht personave q ishin nn patria potestas (e drejta atrore), dhe 3. Grupin e shtjeve mbi plotsimin e zotsis s veprimit t personave sui juris, t cilt pr shkak t mos pjekuris, pr shkak t seksit ose pr shkak t t metave psikike, morale dhe fizike, kishin zotsi t kufizuar veprimi (e drejta tutoriste dhe kujdestare).

2. Personat sui juris dhe personat alieni juris N baz t pozits juridike t familjes qytetart romak ndaheshin n persona sui juris dhe alieni juris. Qysh prej ligjit t XII tabelave, si persona sui juris merreshin t gjith personat e seksit mashkull dhe atij femr, t cilt gzonin status libertatis dhe status civitati, ku mbi ta nuk ishte vendosur pushteti i atit ose i burrit (patria potestas, manus).
50

E DREJTA ROMAKE

2010

Persona alieni juris konsideroheshin t gjith personat, pa marr parasysh seksin dhe moshn dhe pa marr parasysh q kan gzuar edhe status libertatis edhe status civitatis, kur mbi ta ishte i vendosur pushteti i shefit t familjes, qoft si pushtet i burrit (manus), qoft si pushtet i atit (patria potestas). Kjo ndarje statusore e qytetarve romak ishte karakteristik e familjes patriarkale romake. Rrnjt e para t ksaj ndarje u shfaqn kur u krijua gjensi patriarkal pr shkak t ndarjes natyrale t puns ndrmjet meshkujve dhe femrave e cila solli ,,humbjen historike t seksit femror. Pater familias ishte i vetmi person sui juris, ndrsa t gjith t tjert, antar t familjes, ishin personat alieni juris ose persona t s drejts s huaj.

3. Gjinia agnate dhe kognate Sipas dispozitave t s drejts moderne, gjinia sht lidhje gjaku e cila ekziston nga vet natyra midis personave me prejardhje t prbashkt. Kjo ka rndsi juridike, sepse n baz t gjinis midis t afrmve, lindin shum t drejta dhe detyrime. N t drejtn e lasht romake lidhjet e gjakut midis disa personave nuk kishin vetvetiu rndsi juridike. Q t kishte rndsi juridike duhet t ishin t prcjella me faktin e jets s prbashkt brenda familjes.

51

E DREJTA ROMAKE

2010

N t drejtn e lasht romake gjinia nuk merrej sipas gjakut dhe sipas prejardhjes, por sipas faktit t jets s prbashkt. Kjo ishte gjinia e ashtuquajtur agnate. N familjen romake si bashksi konsumuesish, mbizotroi gradualisht pikpamja se si t afrt, pavarsisht nga shtja e bashksis s jets, duhet marr t gjith personat q midis tyre kan lidhje gjaku. Ather sistemi i gjinis s gjakut u mposht definitivisht nga sistemi i t ashtuquajturs gjini gjaku apo kognate.

a) Gjinia agnate T afrm agnat sipas dispozitave t s drejts s lasht ishin t gjith personat: 1. Q jetonin n nj konzorcium ose n nj familje nn patria potestas ose manus t prbashkt; 2. Q dikur jetonin n nj konzorcium ose nn patria potestas apo manus t prbashkt n nj familje, mirpo pushteti mbi ta kishte pushuar pr shkak t vdekjes s pater familiasit, dhe
52

E DREJTA ROMAKE

2010

3. Q kishin pr t jetuar n nj konzorcium ose n nj familje nn patria potestas apo manus t prbashkt sikur ndonjri nga pasardhsit e tyre t mos kishte vdekur para se t vendosej ai pushtet. Pr llogaritjen e afrsis s gjinis agnate prdoreshin kryesisht dy mjete ndihmse: 1. Ndarja e t afrmve agnat n grupe t: agnatve m t afrt dhe m t largt; Grupin e antarve m t afrt ose agnatve me t drejta m t mdha e prbnin personat q n momentin e caktuar jetonin nn pushtetin e nj pater familiasit. Kta agnat quheshin sui. Dy grupet e agnatve m t largt i prbnin personat: a) Q dikur kishin jetuar, dhe b) Q bile kan mundur t jetonin nn patria potestas t njjt. dhe 2. Ndarja sipas shkallve t gjinis brenda grupeve t ndryshme Afrsia e gjinis s personave t ndryshm brenda grupeve t ndryshme t agnatve, shprehej me shkalln e farefisnis, e cila prcaktohej me faktin se sa lirime prej patria potestas duhej kryer n mnyr q personat n fjal t bhen sui juris. b) Gjinia kognate T afrm kognat ishin t gjith personat q direkt apo indirekt rridhnin bile prej njrit paraardhs t prbashkt.
53

E DREJTA ROMAKE

2010

T afrmit kognat, pra, rridhnin edhe nga ana e babait edhe nga ana e nns dhe sipas ktij kriteri ndaheshin n t afrm t degs s atit dhe t degs s mms. T afrmit e gjakut ndaheshin: 1. n t afrm n vij t drejt, dhe 2. n t afrm n vij t trthort. T afrm n vij t drejt ishin persona q n nj varg t pandrprer rridhnin njri nga tjetri. T afrmit e trthort ishin personat q rridhnin nga nj paraardhs i prbashkt, e jo njri nga tjetri (vllezrit, motrat, dajt, mbesat, xhaxhallart, niprit). T afrmit kognat ndaheshin edhe n t afrm prej babait dhe prej nns dhe t afrm prej babait apo nns. Ndarja tjetr me rndsi e t afrmve kognat ishte ndarja n t afrm martesor (legitimi) dhe jolegjitim. c) Krushqia apo affinitas paraqet afrsin farefisnore e cila n saje t martess, krijohej midis burrit dhe t afrmve kognat t gruas, si dhe midis gruas dhe t afrmve kognat t burrit. Afrsia e krushqis llogaritej sipas afrsis s gjinis kognate.

54

E DREJTA ROMAKE

2010

4. Familja romake Gjat historis s Roms, pas shkatrrimit t rregullimit shoqror gjentil jan shfaqur dhe zvendsuar tri forma t familjes: - Consortiumi, - Familja patriarkale e agnatve, dhe - Familja kognate a) Consortiumi ose kooperativa familjare e agnatve i prin familjes patriarkale romake, dhe u zhvillua menjher pas shpartallimit t gjensit, kur u b e mundur q pavarsisht t jetojn dhe veprojn grupe prodhuesish m t vogla se sa gjensi i mparshm. ,,Anticum consortium, si e quajti kt bashksi Aulo Gai, ose ,,societas fratrum, prbnin t afrmit e lir dhe t barabart agnat, zakonisht ata ishin vllezr me pasardhsit e tyre. N krye t kooperativs gjendej antari m i vjetr ose kryeplaku i zgjedhur, ndrsa antart tjer t vjetr,
55

E DREJTA ROMAKE

2010

merrnin pjes me t drejta t barabarta n zgjidhjen e t gjitha punve. b) Familja patriarkale e agnatve - Kur zhvillimi i fuqive prodhuese bri t mundshme jetn e grupeve m t vogla prodhuesish se konsorciumi, n Rom u organizuan t ashtuquajturat familje patriarkale t agnatve (familia, familia pecuniaque, domus). Mirpo, qysh n kohn e ligjit t XII tabelave ekzistonin padit pr ndarje (actio familiae erciscundae, actio de communi dividundo). Me padi pr ndarje do pjestar i gjenerats m t vjetr n konsorcium kishte t drejt q t krkonte ndarjen e pasuris s konsorciumit dhe s bashku me personat q me konsorcium lidheshin nprmjet tij, t formonte personalisht familjen e vet. Qytetari i ktill n familjen e posaformuar kishte pozitn e shefit (pater familis), ndrsa t gjith antart e tjer ishin nn pushtetin e tij (personat alieni juris). Familjet e posaformuara t t afrmve agnat n patria potestas t shefit t familjes ishin edhe m tutje bashksi t mbyllura ekonomike. Qllimi i ktyre bashksive ishte q me jet dhe pun t prbashkt t siguronin mjetet m t domosdoshme pr ekzistimin e antarve dhe pr vazhdimin e familjes. N familjen e agnatve, pater familiasi ishte personi ,,quo in domo dominium habet, personi i cili n ekonomin shtpiake ushtron pushtetin. Dominiumi i shefit t familjes quhej edhe patria potestas.
56

E DREJTA ROMAKE

2010

Patria potestas i prkiste ,,et in res et in personas dhe prfshinte: 1) Pushtetin e plot dhe t prjetshm mbi gruan e tij dhe grat e t gjith bijve t martuar (manus); 2) Pushtetin e plot dhe t prjetshm mbi fmijt e vet dhe t gjith antart e tjer t lir t domusit (patria potestas n kuptimin e ngusht); 3) Pushtetin e plot dhe t prjetshm mbi skllevrit q punonin n kuadrin e domusit (domonica potestas); 4) Pushtetin mbi personat e lir t cilt prkohsisht gjendeshin n domus n baz t mancipiumit, skllavris debitore ose t ndonj pune tjetr juridike, dhe 5) Pushtetin e plot mbi tokat, mbi veglat e prodhimit, mbi prodhimet e puns dhe mbi pasurin tjetr n kuadrin e domusit (dominium, propristas, prona). c) Familja kognate Krijimi i ekonomis latifondist bri t mundur q familja patriarkale e agnatve t ndahej nga familia rustica familje prodhuese dhe n familia urbana familje konsumuese. Familja e kognatve lindi gradualisht dhe u zgjerua me prmirsimin ekonomik dhe personal t pozits s personave alieni juris, me mbizotrimin e martess pa manus, si dhe me rendin e ri ligjor t trashgimit. Familja
57

E DREJTA ROMAKE

2010

e kognatve si bashksi e t afrmve t gjakut dominoi definitivisht n kohn e Justinianit. Familja kognate ndahej n dy lloje: a. N familje n kuptimin e ngusht, dhe b. N familje n kuptim t gjer. Familja kognate n kuptim t ngusht ishte bashksia e t afrmve t gjakut q jetonin n ekonomi t prbashkt shtpiake. Personat q i nnshtroheshin pushtetit t pater familiasit n kt familje, ishin: gruaja, fmijt dhe personat e adoptuar. Pushteti i pater familiasit nuk ishte m as i pakufizuar as i prjetshm. Familja kognate n kuptim t gjer nuk ishte as bashksi prodhimi, as bashksi konsumi. Ajo ishte nj grup i t afrmve t cilt ,,ab ejusdem ultimi genitoris sanguine proficiscuntur rridhnin nga gjaku i paraardhsit t prbashkt. d) Cognatio servilis Marrdhniet familjare t skllevrve n t drejtn romake nuk kishin kurrfar rndsie gjer me fitoren e parimit t gjinis kognate. Fitorja e parimit t gjinis kognate nxori parimin e kufizuar t bashksive familjare skllavrore (ndalimi i separatio dura).

E DREJTA MARTESORE 1. Kuptimi i martess

58

E DREJTA ROMAKE

2010

Gjensi, konzorciumi dhe familja patriarkale e agnatve nn pushtetin e patrias familias prfaqsonte bashksi t gjera familjare, n kuadrin e t cilave kishte nj numr t madh meshkujsh t aft pr martes dhe nj numr t madh vajzash t afta pr martes. Meq kto bashksi ishin egzogame, meshkujve u lejohej t martoheshin vetm me vajzat e lindura jasht rrethit t familjes, ndrsa vajzave, q t martoheshin me meshkuj t grupeve tjera t familjare. Prandaj, me rastin e do lidhjeje t martess lindnin 2 shtje themelore: 1) shtja se nn far kushtesh mund ta braktisnin grat familjen e tyre t mparshme dhe t bhen antare t familjes s burrit, dhe 2) shtja se far pozite juridike kishte gruaja n familjen e re. shtja e par sht zgjidhur n shum mnyra. N kohn m t lasht, krkohej plqimi ekskluzivisht i kryetarve t familjes. M von prve plqimit t kryetarve t familjes ishte i nevojshm edhe plqimi i bashkshortve dhe m n fund plqimi i bashkshortve ishte i vetmi q kishte rndsi juridike. shtja e dyt po ashtu sht zgjidhur ndryshe n t drejtn e lasht dhe ndryshe n at klasike dhe postklasike. N t drejtn e lasht gruaja pas martess bhej person alieni juris e cila u nnshtrohej urdhrave t pater familiasit. N t drejtn klasike dhe posklasike humbi varsia e drejtprdrejt e gruas ndaj pater familiasit t burrit. Pr kt
59

E DREJTA ROMAKE

2010

koh vlente definicioni: martesa sht lidhje midis mashkullit dhe femrs dhe bashksi e tr jets, ndarje reciproke e drejtsis hyjnore dhe njerzore. Po kshtu martesa mori definicionin edhe si: martesa sht lidhja midis burrit dhe gruas, q prbn bashksin e pandar t jets. Prandaj, n t drejtn romake martesa ishte bashksi monogame e jets, e rregulluar me dispozita juridike midis mashkullit dhe femrs.

2. Kushtet pr lidhjen e martess Pr lidhjen e martess juridikisht t rregullt romake duhej patjetr t realizoheshin disa kushte ose t ashtuquajturat elemente konstitutive (kryesore ose esenciale). Elementet konstitutive t martess romake ishin: - Jus conubii, - Affectio maritalis, - Puberteti i bashkshortve, dhe - Forma e parashikuar me ligj. Jus conubii kishin ekskluzivisht qytetart romak dhe latint e vjetr, me kufizimet pr plebejas gjer me lex Canuleia, pr qytetart libertin n kohn e principats, ndrsa pr pjestart e grupeve t lidhura me profesione, n t drejtn postklasike. Affectio maritalis apo qllimi q t formonin bashksin martesore, n t drejtn e lasht nuk ishte i domosdoshm t ekzistonte te bashkshortt e ardhshm. N at koh mjaftonte q kt qllim ta shprehnin kryetart e familjeve
60

E DREJTA ROMAKE

2010

prkatse. N t drejtn klasike u krkua q ekzistonte si te bashkshortt e ardhshm ashtu edhe te kryetart e familjeve. N t drejtn postklasike mjaftonte q t ekzistonte ekskluzivisht te personat q lidhnin bashksin martesore. Personat q kishin arritur n pubertet konsideroheshin, femrat t cilat kishin mbushur moshn 12 vjeare dhe meshkujt moshn 14 vjeare. Format e parashikuara me ligj pr lidhjen e martess romake ishin: conferreatio, coemptio dhe usus. N rast t mosplotsimit t ndonjrit nga kushtet e prmendura, konsiderohej se martesa nuk ekzistonte dhe se lidhja ekzistuese nuk mund t ket pasoja t lidhura me institucionin e martess. 3. Pengesat martesore Rrethanat t cilat nuk bnte t ekzistonin me rastin e lidhjes s nj martese t caktuar, quhen pengesa martesore. Sipas t drejts martesore si pengesa martesore konsideroheshin: - Martesa ekzistuese ishte njra nga pengesat themelore martesore, sepse Roma prej fillimit t krijimit t s drejts romake gjer me shkatrrimin e shtetit romak, dinte vetm pr martesn monogamike. Lidhja e martess prkundrejt ksaj pengese, sillte infamin. - Smundja shpirtrore ishte po ashtu penges martesore, nse dukej para se t vendosej lidhja martesore.
61

E DREJTA ROMAKE

2010

- Gjinia e gjakut po ashtu ishte penges martesore, n vij t drejt pa kufizime, ndrsa n vij t trthort gjer n shkalln e katrt. Krushqia ishte penges martesore vetm n vij t drejt, ndrsa gjinia civile n po at mas sikurse sht gjinia sipas gjakut. Prve pengesave t prmendura, n kohn e Augustinit ishin parashikuar edhe shum t tjera: ndalohej martesa ndrmjet qytetarit t lindur n liri dhe t liruars me sjellje t kqija, ndalohej martesa ndrmjet senatorit dhe t liruarve n prgjithsi, si dhe martesa ndrmjet ktyre personave dhe artistve. M von ndalohej martesa ndrmjet tutorit dhe pupiles; ndrmjet drejtuesit t provincs dhe grave t domiciluara n terrenin e provincs; ndrmjet krishterve dhe paganve; ndrmjet personave q ishin betuar se nuk do t martohen; ndrmjet atyre q kishin shkelur kurorn si dhe martesa e ushtarve. 4. Fejesa Sponsalia Fejesa paraqet dhnien dhe marrjen reciproke t premtimeve pr lidhjen e martess s ardhshme. Forma e lidhjes s fejess n t drejtn e lasht ishte sponsio solemne ndrmjet prindrve t bashkshortve t ardhshm, ku mund t ishin t pranishm edhe bashkshortt e ardhshm, mirpo prezenca e tyre nuk kishte rndsi juridike. N baz t fejess n t drejtn e lasht rezultonte detyrimi q t lidhet martesa e kontraktuar. N baz t
62

E DREJTA ROMAKE

2010

fejess s asaj kohe mund t krkohej vetm zhdmtimi nga personi q kishte prishur fejesn pa arsye. Kthimin e dhuratave mund ta krkonte ana e pafajshme. N t drejtn klasike dhe postklasike fejesa mund t lidhej edhe me marrveshje joformale. Kur prishej fejesa kontraktohej zhdmtimi i veant n form kapari (arra sponsalicia).

5. Format pr lidhjen e martess Martesa juridikisht t rregullta duhej t lidheshin doemos sipas formave t parashikuara juridike. Format parashikuara ndryshuan n etapa t ndryshme t zhvillimit t s drejts. Si form m e vjetr e vendosjes s lidhjeve juridikisht t rregullta martesore, n burimet historike prmendej grabitja (raptus mulierum). Coemptio apo blerja formale e gruas u shfaq pothuajse me siguri n periodn e blerjes reale t grave, pater familiasi i nuses n pranin e liberpensit dhe 5 dshmitarve ja dorzonte nusen kryetarit t familjes s dhndrit apo vet dhndrit (nse ishte sui juris), ndrsa dhndri vet ose kryetari i familjes s tij i jepnin kryetarit t familjes s nuses nummus unus (monedh t vogl) n emr t mimit simbolik. Pas ktyre formaliteteve konsiderohej se ishte lidhur martesa juridikisht e rregullt romake. Forma e dyt e parashikuar pr lidhjen e martess ishte e ashtuquajtura confareatio. Kjo ishte forma m solemne q e prdornin shtresat e patricve t shoqris romake. Kur
63

E DREJTA ROMAKE

2010

lidhej martesa n kt form, duhej doemos t ishin t pranishm t fejuarit, pontifex maximus, flamen Dialis dhe s paku 10 qytetar madhor romak. T gjith t pranishmit detyroheshin q tia sillnin viktimn Jupiterit (panis farreus) dhe ta prcillnin nusen gjer n shtpin e dhndrit. N dyert e shtpis, dhndri i jepte nuses zjarr dhe uj dhe i ofronte buk, ndrsa duke marr bukn, zjarrin dhe ujin, duhej t thoshin: ubi tu Gaius, ibi ego Gaia (kudo q t jesh ti, do t jem edhe un).

Forma m e shpesht dhe m e thjesht pr lidhjen e martess romake ishte usus (fakti i jetess s prbashkt). Usus si form pr lidhjen e martess u shfaq n qarqet e varfra t plebejasve dhe ishte nj transferim i thjesht i nuses n shtpin e dhndrit. Kjo bashksi e gruas dhe e burrit dallonte konkubinatet e zakonshme pr nga i ashtuquajturi affectio maritalis. Paramendohej se affectio maritalis ekziston sa her kur n bashksin jetsore gjendeshin meshkuj dhe femra t t njjts pozit shoqrore. Pr shkak t thjeshtsis s vet, ususi prdorej pothuajse si form e vetme pr lidhjen e martesave n kohn e t drejts klasike. Mirpo, ather, krahas me formn e ususit u zhvillua edhe institucioni i njohur me emrin usurpatio trinoctii. N t vrtet mendohej se gruaja q sht martuar sipas usus, pasi kalonte nj vit, nse tr kohn ishte n shtpin e burrit, hyn nn manus t burrit apo t kryetarit t familjes s tij. Pr t mos ngjar kjo, qe br zakon q grat
64

E DREJTA ROMAKE

2010

para kalimit t afatit t parashikuar, ti kalonin tri dit jasht shtpis s burrit. N at rast nuk hynin nn manus t burrit, ose t kryetarit t familjes s tij, por ngelnin sui juris, po qese kishin qen ashtu para lidhjes s martess, gjegjsisht po qese kishin qen nn patria potestas t kryetarit t familjes s tyre t mparshme.

6. Marrdhniet personale t bashkshortve N martesn e lidhur n njrn nga format e vjetra coemptio, confereatio mbi gruan ushtrohej pushteti ose manusi i kryetarit t familjes s burrit apo vet burrit, nse ishte sui juris. Martesa e ktill njihej si martes me manus. Prkundr ksaj, n martesn e lidhur me usus nuk vendosej manusi as i burrit, as i kryetarit t familjes s tij. N kt martes, grat ngelnin persona sui juris, nse kishin qen ashtu para lidhjes s martess, gjegjsisht ngelnin nn pushtetin e pater familiasit t tyre, nse para lidhjes s martess ishin alieni juris. Kjo martes njihej si martes pa manus. Marrdhniet e bashkshortve n martesn me manus ndryshonin esencialisht prej marrdhnieve t bashkshortve n martesn pa manus. a) Marrdhniet e bashkshortve n martes me manus. Martesa me manus ishte martes tipike e t drejts s lasht. N kt martes gruaja bhej antare e familjes s burrit dhe varej drejtprdrejt nga kryetari i familjes. Ajo
65

E DREJTA ROMAKE

2010

bhej agnat me agnatt e burrit, ndrsa nuk ishte m agnat me familjen e t atit. E tr pasuria e gruas kalonte mbi kryetarin e familjes s re. E drejta themelore dhe e vetme q e fitonte gruaja n martes me manus ishte e drejta e trashgimit. b) Marrshniet e bashkshortve n martes pa manus. Martesat pa manus ishin tipike n zhvillimin klasik dhe postklasik t shtetit romak. N martesat pa manus, gruaja nuk bhej agnat me agnatt e burrit, ngelte agnat n familjen e saj t mparshme, kurse bhej person sui juris, nse kt pozit e kishte n momentin e lidhjes s martess. Martesa pa manus kishte pasoja t caktuara juridike q rezultonin nga fakti i ekzistimit t lidhjes martesore: burri dhe gruaja ishin t detyruar t respektonin dhe t ndihmonin njri tjetrin dhe t abstenonin nga do veprim q do t rrezikonte ekzistimin e bashksis martesore. Prandaj nuk guxonin t ngrinin padi ndaj njri tjetrit. Burri mund t krkonte nga gruaja t jetonte n ekonomin e tij shtpiake dhe kishte t drejt t administronte vlerat e pajs t gruas gjersa e shfrytzonte pajn. Sipas ediktit t Augustit dhe Klaudit, grave u ndalohej t hynin borxh dhe t garantonin pr detyrimet e reja t burrit. Po kt qllim kishte edhe ndalimi i dhuratave midis bashkshortve. Pozita e pavarur e gruas n martesn pa manus shkaktoi mohimin e t drejtave trashgimore t gruas n familjen e burrit, bile iu mohua e drejta reciproke trashgimore midis
66

E DREJTA ROMAKE

2010

nns dhe fmijve. Nna dhe fmijt nuk ndodheshin n gjini agnate, por vetm n at kognate.

7. Paja dhe dhurata paramartesore Pasuria q e kishin n dispozicion bashkshortt pr t lehtsuar barrn e bashksis martesore, prfshinte dy masa t ndara t vlerave: a) Pajn (dos) q e sillte gruaja, dhe b) Dhuratn paramartesore (donatio ante nuptias) q e sillte burri. A. Paja (dos) Pasuria t ciln me rastin e lidhjes s martess ja dorzonte gruaja burrit pr lehtsimin e jets s prbashkt quhej paj (dos). Paja ishte pjes e pandar e martesave romake. Detyrat e caktimit t pajs e ngarkonin gruan, nse ishte alieni juris. M von kjo detyr ngarkonte t atin edhe kur vajza ishte e emancipuar, kurse n t rrall edhe nnn. Mnyrat e kontraktimit t pajs ishin t ndryshme. Dorzimi i pajs bhej me do veprim q mjaftonte t
67

E DREJTA ROMAKE

2010

konstatohej se burri posedonte vlerat e pajs (mancipatio, in jure cesio, traditio) ose mundsin q t shfrytzonin disa t drejta (kuaziposedimi i t drejtave n baz t stipulimit, cedimit t aktiveve etj.). Regjimi juridik mbi vlerat e pajs gjat kohvazhdimit t martess ishte i ndryshm. N t drejtn e lasht vlente rregulla se paja n momentin e lidhjes s martess bhej pron e burrit ose e pater familiasit t tij, kur buri ishte alieni juris. Paja e marr ngelte pron e ktyre personave kur vdiste gruaja bile edhe n rast shkurorzimi. N t drejtn klasike, paja nuk bhej m pron e burrit. Gjat kohvazhdimit t martess, burri ose pater familiasi i tij, kishin t drejt administrimi mbi vlerat e pajs dhe detyroheshin q dobit e fituara nga vlerat e pajs ti prdornin. N rastet kur martesa zgjidhej me shkurorzim, zbatohej rregulla q n do rast lejohej bile restituimi (rikthimi) i kufizuar i vlerave t pajs. Parimet e t drejts klasike pr pronn mbi gjrat e pajs dhe pr restituimin e pajs u prvetsuan edhe n kohn postklasike. Ather u caktua rregulla q burri ta kthej pajn gjithmon, nse nuk sht trashgimtar i gruas. Pr kthimin e pajs ishte actio ex stipulatu, me t ciln krkohej restituimi i dos adventicia. Prve ksaj, n t drejtn postklasike gruas i lejohej padia vendikatore pr disa gjra t pajs, ndrsa pr sigurimin e restituimit t pajs, n favor t gruas u parashikua edhe hipoteka e prgjithshme e priveligjuar mbi tr pasurin e burrit.
68

E DREJTA ROMAKE

2010

B. Dhurata paramartesore Dhuratat paramartesore ishin pjesa e pasuris q e ndante burri, zakonisht n lartsin e vlers s pajs dhe q ia dhuronte gruas s ardhshme pr lehtsimin e jets bashkshortore. Dhuratat paramartesore edhe m tej ngelnin nn administrimin e burrit. Kur zgjidhej martesa pr shkak t vdekjes s burrit, donatio ante nuptias i takonte fmijve, ndrsa gruaja e gzonte t drejtn e uzufruktit, kurse n rast shkurorzimi me fajin e burrit, donatio ante nuptias kalonte n pron t gruas. N do pikpamje tjetr donatio ante nuptias barazohej me pajn. N kodifikimin e Justinianit emri i ktij institucioni pat ndryshuar n donatio propter nuptias sepse Justiniani lejoi q kjo dhurat t jepej edhe gjat kohvazhdimit t martess.

69

E DREJTA ROMAKE

2010

8. Zgjidhja e martess Sipas dispozitave t s drejts romake martesa mund t zgjidhej ekskluzivisht me veprimin e fakteve t reja juridike: - Ngjarjeve natyrore, dhe - Veprimeve njerzore. a) Zgjidhja e martess pr shkak t vdekjes dhe pr capitis deminutio Vdekja natyrore e burrit, e gruas apo e q t dy bashkshortve shkaktonte zgjidhjen e martess ashtu si shkaktonte edhe humbjen e prgjithshme t zotsis s juridike. Pas vdekjes s njrit nga bashkshortt, binte posht edhe pengesa martesore pr shkak t ekzistimit t lidhjes martesore. N at rast burrat mund t lidhnin menjher martes t re, ndrsa pr gra ishte caktuar tempus lugendi. Martesa zgjidhej edhe n t gjitha rastet kur ndonj qytetar romak psonte capitis deminutio maxima dhe media, sepse q t dy institucionet lidheshin me humbjen e statusit t qytetarit, pra edhe me humbjen e jus conubii. b) Zgjidhja e martess me shkurorzim N t drejtn e lasht lejohej zgjidhja e martess me shkurorzim. Kt t drejt e kishte ekskluzivisht burri dhe pater familiasi i burrit.
70

E DREJTA ROMAKE

2010

Shkurorzimi lejohej pr shkak t shkeljes s kuror, pr shkak t alkoolizimit, pr shkak t dshtimit t fmijs etj. Gruaja nuk e kishte kt t drejt, sepse nuk ia lejonte pozita n familje si person alieni juris. Forma e shkurorzimit ishte korelative ndaj forms s lidhjes: martesa e lidhur n formn conferatio zgjidhej n formn differatio; martesa e lidhur n formn coemptio zgjidhej n formn remancipatio, ndrsa martesa e lidhur n formn e ususit zgjidhej me shkurorzim t vrtet t bashksis martesore me urdhr t burrit. Shkurorzimi i njanshm me vullnetin e burrit, e njohur n t drejtn e lasht, nuk qndroi dot si mnyr e vetme e zgjidhjes s martess n periodn kur mbizotruan martesat pa manus, edhe gruaja e fitoi t drejtn q t krkoj shkurorzimin. Shkurorzimi lejohej edhe me marrveshje reciproke t bashkshortve. Pr shkaqe shum t arsyeshme shkurorzimin mund ta krkonte edhe pater familiasi i gruas. Shkaqet e shkurorzimit nuk ishin t caktuara. Shkurorzimi bhej edhe ather kur nuk kishte kurrfar arsye, prve dshirs, qoft e njrit nga bashkshortt. Forma e parashikuar e shkurorzimit ishte deklarimi para dshmitarve ose libellus repudii i shkruar. N t drejtn postklasike, pr shkak t ndryshimeve n pikpamjet morale q i solli me vete krishterizmi, perandort nxirrnin dispozita religjioze mbi shkurorzimin. N kt koh ekzistonin dy lloje themelore t shkurorzimit: 1. Divortium cum damno apo shkurorzimi i prcjell me pasoja t kqija, dhe
71

E DREJTA ROMAKE

2010

2. Divortium sine damno apo shkurorzimi pa pasoja t kqija. Shkurorzimi i prcjell me pasoja t kqija ndahej n dy lloje: - N shkurorzimin pa shkak t parapar juridik, dhe - Shkurorzimi i njanshm me fajin e njrit nga bashkshortt. Pasoja e dmshme q goditnin njrin nga bashkshortt fajtor pr shkurorzim me pasoja t kqija ishin: Humbja e pajs, Ndalimi i martess s re, Deportimi. Shkurorzimi pa pasoja t kqija ndahej n dy lloje: - Shkurorzim me marrveshje reciproke t bashkshortve, dhe - Shkurorzim me vullnetin e njrit nga bashkshortt por pr shkaqe t arsyeshme si jan: impotenca, smundjet seksuale etj. Shkaqet q i jepnin t drejt njrit nga bashkshortt t pafajshm t shkurorzohej pa kurrfar pasojash t dmshme ishin kto: Shkelja e kurors, Vepra e rnd penale, Rrezikimi i jets, Jeta imorale, etj. Forma e shkurorzimit ishte deklarata e shkruar para dshmitarve. TUTORIA DHE KUJDESTARIA
72

E DREJTA ROMAKE

2010

1. Kuptimi i tutoris dhe kujdestaris Tutoria dhe kujdestaria jan institucione juridike t lidhura shum ngusht me shtjen e zotsis s veprimit t personave sui juris. Duke marr parasysh rregullat mbi organizimin e pushtetit familjar dhe pr shkak t nj vargu rrethanash natyrore (mosha, seksi, cilsit psikike, morale dhe fizike), problemi i zotsis s veprimit shfaqej te ata persona, t cilt pr fardo arsye nuk jetonin nn patria potestas, apo t cilve u njihej statusi i personave sui juris, kur gjendeshin n rrethana t tilla sa nuk mund t pritej q n mnyr t arsyeshme t prdorin pavarsisht t drejtat e njohura. Pr rastet e ktilla ishte e nevojshme t krijohet rregulla mbi plotsimin e zotsis s veprimit t personave q nuk kishin zotsi veprimi t pakufizuar ose t kufizuar. Prmbledhja e rregullave juridike q rregullonin materien e prmendur e prbnte t drejtn tutoriste dhe kujdestare. Me fjal t tjera, n t drejtn romake ekzistonin dy institucione t cilat kishin pr qllim t plotsonin mungesn e zotsis s veprimit te personat pa aftsi. Tutoria ishte institucion me t cilin plotsohej mungesa e zotsis s veprimit t kategorive t tra t personave q pr shkak t moshs ose seksit nuk ishin n gjendje t dilnin vet n komunikimin juridik. Kujdestaria ishte institucion me t cilin plotsohej mungesa e zotsis s veprimit te personat t cilat nga vet
73

E DREJTA ROMAKE

2010

natyra duhej t kishin zotsi t plot veprimi, mirpo nuk ishte ashtu pr shkak t t metave personale (personat e smur psikikisht, batakinjt, personat me t meta fizike). 2. Tutoria mbi t miturit T miturit sui juris t gjinis mashkullore dhe femrore gjersa bheshin madhor, duhet t ishin patjetr nn tutori (tutela, mbrojtje). a) Mnyrat e krijimit t tutoris Tutoria mbi t miturit vendosej: - Me dispozitn e dshirs s fundit t kryetarit t familjes (tutela testamentaria), - Me ligj (tutela legitima), ose - Me vendim t organeve kompetente shtetrore (tutela dativa). Tutela testamentaria njihej qysh n ligjin XII tabelave. do pater familias kishte t drejt q n testament me dshirn e fundit tu caktonte tutorin t gjith personave t mitur prej sui, t gjith personave t cilt n momentin e vdekjes s pater familiasit do t bheshin sui juris. Tutela legitima ose tutoria me ligj konstituohej kur pater familiasi nuk u kishte caktuar me testament tutorin personave t mitur sui juris. N at rast, t drejtn dhe detyrn e tutorit e kryenin ata t afrm agnat meshkuj t t miturit, q ishin t parashikuar si trashgimtar intestator n rast t vdekjes s tij. Kur parimet e gjinis agnate doln prej prdorimit nn presionin e gjinis kognate, tutela ligjore e
74

E DREJTA ROMAKE

2010

agnatve u hoq m par nga grat sipas lex Claudia, e pastaj u hoq gradualisht edhe nga t miturit sui juris. T drejtn e tutoris e fitonte m par nna e pastaj kognatt e tjer. Kur tutori nuk ishte i caktuar as me testament, as me ligj dhe kur personat e autorizuar ose nuk donin ose nuk mund ta pranonin detyrn e tutorit, organet kompetente shtetrore ishin t autorizuara ta zgjidhnin personin q do ta merrte kt detyr. Organet shtetrore t autorizuara pr ti emruar tutort ishin pretort dhe tribunt plebejas, ndrsa n provinca, drejtuesit. b) Shkaqet pr refuzimin e detyrs s tutorit T gjith personat q ishin thirrur n mnyr t rregullt q ta kryenin detyrn e tutorit, ishin t obliguar ta pranonin kt detyr. N raste t veanta, disa persona nuk mund ta pranonin detyrn e tutorit, kurse t tjert kishin t drejt ta refuzonin. Detyrat e tutorit nuk mund ti pranonin personat e paaft, si t paaft konsideroheshin t gjith personat q me cilsit personale, ose me pozitn juridike, ose me profesion, nuk garantonin se do ta kryenin drejt detyrn e tutorit. Shkaqet e paaftsis ishin skllavria, pozita e peregrinit, smundja mentale, shurdhimi, nemitja, shrbimi ushtarak, kur ishte kreditor ose debitor ndaj pupilit, mosha jo e pjekur dhe seksi femror.
75

E DREJTA ROMAKE

2010

T drejtn pr ta evituar ushtrimin e detyrs s tutorit e kishin personat e varfr, t vjetrit, dhe t smurt; personat q kishin ushtruar tri tutori t tjera; pjestart e disa korporatave; personat q merreshin me disa profesione t lira (filozoft, mjekt, oratort, atlett); personat t cilve u njihej jus liberum, si dhe personat q mund ta emronin qytetarin q do ta kryente detyrn e tutorit m me sukses. Pr kto shkaqe kujdeseshin organet shtetrore vetm sipas krkess s palve. c) Autorizimet e tutorit Detyra themelore e tutorit ishte q t mbrojturin apo pupilin t mos e linte pa mbrojtje. T drejtat e tutorit n t ushtruarit e detyrs vareshin nga mosha e pupilit. Fmijt gjer n 7 vje ishin plotsisht pa zotsi t veprimit. Kujdesi pr ngritjen dhe edukimin e ktyre fmijve i qe besuar rregullisht nns. Tutori nuk merrte pjes n punt e edukimit. Kishte detyr ti paguante shpenzimet e alimentimit, duke i shfrytzuar mjetet e pupilit. Pasurin e pupilit nn 7 vje tutori e administronte plotsisht vet. Tutori u prmbahej patjetr edhe rregullave t veanta, t aprovuara me qllim t mbrojtjes s interesave t pupilit. N baz t ktyre rregullave, tutort ishin t detyruar q mjetet e lira t pupilit n t holla ti investonin n toka ose ti jepnin hua, dhe u ndalohej q pa leje t organit kompetent shtetror ose bile pa dispozit n testamentin e pater familiasit, ti shisnin tokat dhe sendet tjera m t vlefshme t pupilit.
76

E DREJTA ROMAKE

2010

Rregullat mbi kryerjen e detyrs s tutorit ishin dika t tjera n rast kur pupili ishte person mbi 7 vje. Edhe n kto raste, tutort kishin t drejt q pa plqimin dhe pa prezencn e t miturit ti lidhnin t gjitha punt dhe ti ndrmerrnin t gjitha veprimet juridike, t domosdoshme pr mbrojtjen e interesave t pupilve, nse nuk sht fjala pr pun t atilla kur ishte e domosdoshme prezenca e t autorizuarit juridik. Aktet e ndrmarra nga inpuberes infantia majores ishin t plotfuqishme bile edhe pa plqimin e tutorit, nse paraqiteshin akte fitimi, ndrsa ishin t pavlefshme kur ishte fjala pr aktet e marrjes s detyrimeve. Q aktet e marrjes s detyrimeve t ishin t plotfuqishme, krkohej q me kto akte, n momentin e ndrmarrjes, t merrte pjes edhe tutori e q me lejen e tij ta plotsonte mungesn e zotsis s veprimit t pupilit. d) Shuarja e tutoris Tutoria shuhej kur vdiste pupili, kur psonte capitis deminutio dhe kur bhej madhor. Prve ksaj, tutoria shuhej: kur vdiste tutori, kur tutori psonte capitis deminutio; kur pr shkaqe t arsyeshme hiqte dor nga tutoria, si dhe kur bhej i paaft apo i dyshimt se pr interes t tij po e shfrytzon pasurin e pupilit. Kur tutoria shuhej nga ndonj shkak personalisht t tutorit, duhej emruar tutor t ri. e) Prgjegjsia e tutorit
77

E DREJTA ROMAKE

2010

N t drejtn e lasht dihej pr dy mjete themelore t mbrojtjes s interesave t pupilve nga tutort e pandrgjegjshm. Mjeti i par ishte actio suspecti tutoris. Kt padi mund ta ngrinte do person, nse kishte vrejtur keqprdorimin e tutorit. Dnimi bnte t shkputej marrdhnia tutoriste dhe sillte infamin e tutorit t mparshm. Mjeti i dyt ishte actio de rationibus distrahendis. Kt padi e ngrinte pupili mparshm pasi ndrpritej marrdhnia tutoriste, kur ekzistonte dyshimi se llogarit mbi administrimin e pasuris s pupilit nuk ishin spastruar krejt. Aktgjykimi figuronte in duplum. N t drejtn klasike, prve mjeteve t prmendura juridike, pr mbrojtjen e interesave t pupilve u parashikua detyrimi i tutorit q n momentin e lidhjes s marrdhnies tutoriste t depononte pengun se do ta ruante pasurin e pupilit. N t drejtn postklasike interesat e pupilve mbroheshin edhe me hipotekn e prgjithshme t privilegjuar mbi pasurin e tutorit.

3. Tutoria mbi grat Tutoria mbi grat u vendos, kryesisht, njsoj sikurse edhe tutoria mbi t miturit. Megjithat, kur u pa se asnj shkak serioz nuk fliste n favor t institucionit t tituris mbi grat madhore, romakt, duke i mbetur besnik tradits pr nga
78

E DREJTA ROMAKE

2010

forma, n esenc e ndryshuan tr kt institucion me parashikimin e t ashtuquajturs tutela optiva dhe tutela fiduciara. Tutelia optiva mbshtetej n dispozitat e testamentit dhe i jepte t drejt bashkshortes s pater familiasit q sipas vullnetit t lir ta zgjedhte tutorin. Tutela fiduciara dilte n rastet kur gruaja nn tutori dshironte ti ikte tutoris ligjore t agnatve. N at rast gruaja lidhte martes formale dhe merrej vesh me burrin formal q menjher tia rimanciponte personit i cili do ta lironte nga pozita in mancipio dhe kshtu t merrte rolin e tutorit. Gjat kohs kur gruaja ishte n tutori, ndaj saj tutori nuk kishte personalisht kurrfar t drejtash. Nuk kishte as t drejtn q vet t administronte me gjrat e gruas. I vetmi autorizim i tutorit ishte dhnia e plqimit me rastin e punve m solemne t s drejts s lasht. Punt tjera juridike gruaja i ndrmerrte pavarsisht.

4. Kujdestaria mbi t marrt Kujdestaria mbi t marrt dihej qysh prej ligjit XII tabelave. Kujdestart e tyre ishin agnatt ose gjentilt m t afrm. N rastet kur kujdestarin nuk e ushtronte asnjri prej ktyre personave, t marrve u caktohej kujdestari sipas vendimit t organit kompetent shtetror. Organi q vendoste pr caktimin e kujdestaris detyrohej ti merrte parasysh
79

E DREJTA ROMAKE

2010

personat q i kishte emruar pater familiasi me testament si t prshtatshm q ta kryenin kt detyr. T marrt pa momente qetsimi ishin fare pa zotsi veprimi, ndrsa ata me momente kur qetsoheshin kishin zotsi t plot veprimi. Kujdestari i t marrit kishte t drejt t administronte lirisht me t gjitha gjrat e t mendurit.

5. Kujdestaria mbi prishsit Qytetart q shpenzonin pa arsye pasurin e trashguar me ligj, sipas vendimit t organeve kompetente mund t mbeteshin pa zotsi veprimi. N at rast binin nn kujdestari t agnatve. N kohn klasike prishs mund t shpalleshin edhe personat q shkaprderdhnin pasurin, po qese e kishin trashguar edhe me testament. Prishsve t ktill ua caktonin kujdestarin organet kompetente shtetrore. Mbi pasurin e prishsve, kujdestart kishin liber am administrationem nn kushte t njjta nn t cilat e kishin edhe mbi pasurin e personave infantia majores. I vetmi dallim ishte se nuk i referoheshin interpositio auctoritatis d.m.th. n asnj pun juridike nuk vepronin s bashku me prishsin.

6. Kujdestaria mbi personat m t rinj se 25 vje

80

E DREJTA ROMAKE

2010

N fillim t shek. t dyt t epoks s vjetr, bashkkontraktuesit e t miturve nn 25 vje duhej patjetr t ishin shum syel pr t mos rn n ndonj gabim, q do t shkaktonte prdorimin e exceptio legis Plaetoriae. Pr shkak t ktyre rreziqeve q mund t prfundonin n disfavor t bashkkontraktuesve t personave pa prvoj, u dobsua mjaft pozita ekonomike e personave m t rinj se 25 vje. Pr tu evituar mosbesimi ndaj tyre, u krijua institucioni i kujdestaris s veant, e ashtuquajtura kujdestari mbi personat m t rinj se 25 vje. N fillim t shpalljes s ktij institucioni qe br zakon q kur lidhej nj pun juridike, prve personit m t ri se 25 vje, t merrte pjes curator ad certam causam, i caktuar nga organi kompetent (pretori) Kujdestari i personave m t rinj se 25 vje, i caktuar nga organi kompetent shtetror sipas krkess s t miturit, kishte pothuajse autorizime t njjta me autorizimet q kishte tutori n administrimin e pasuris s pupilit. Detyra themelore e kujdestarit ishte t jepte consensus pr lidhjen e punve juridike q ngarkoheshin edhe pr tjetrsimin e pasuris s pupilit. E DREJTA REALE I E DREJTA REALE Paraqet prmbledhjen e rregullave juridike me t cilat prcaktohen t drejtat e subjekteve t ndryshme, q ta
81

E DREJTA ROMAKE

2010

shfrytzojn nj send pr interes t tyre n mnyr t plot ose t pjesrishme. Marrdhniet realo juridike I autorizuari juridik (titullari) n baz t s drejts reale, gzonte t drejta t prhershme q objektin e marrdhnies realo juridike ta prdor plotsisht ose pjesrisht dhe njherit imponim ndaj t gjith personave t tjer q titullarin t mos e pengojn q ta shfrytzoj sendin e tij. Marrdhniet realo juridike veprojn: Inter vivos (pr t gjall t titullarit), pr dallim nga marrdhniet trashgimore, q veprojn mortis causa (pas vdekjes s titullarit). Erga omnes (ndaj t gjithve): titullari ka t drejt q me padi t krkonte mbrojtjen e t drejtave q i njiheshin kundr do personi te i cili gjendej sendi ose q e pengonte n shfrytzimin e sendit (actio in ren), pr dallim nga marrdhniet obligatore q vepronin inter partes (midis palve sakt t prcaktuara: kontesti eventual midis palve obligatore zhvillohej me (actio in personam).

SENDET Termi send n burimet e t drejts romake prdorej n shum kuptime. N kuptimin m t gjer i prkiste tr asaj q ekziston n botn materiale dhe inteligibile, n kuptimin e ngusht
82

E DREJTA ROMAKE

2010

prfshinte tr at q mund t ishte objekt i marrdhnieve juridike n prgjithsi, ndrsa n kuptim m t ngusht prfshinte t gjitha objektet e t drejts pronsore. Sendet n t drejtn pronsore jan pjest e natyrs q i hyn n pun dhe jan t dobishme pr njeriun. Pr shkak t cilsive t veanta, t rndsishme n komunikimin ekonomik dhe juridik, sendet n t drejtn romake ndahen n disa grupe: 1. Sendet e luajtshme dhe t paluajtshme; 2. Sendet e zvendsueshme dhe t pazvendsueshme; 3. Sendet e thjeshta dhe t prbra; 4. Sendet e pjestueshme dhe t papjestueshme; 5. Sendet kryesore dhe aksesore; 6. Sendet frytdhnse dhe frytet; 7. Sendet e trupshme dhe t patrupshme; 8. Sendet n pron private dhe jasht prons private; 9. Sendet n qarkullim dhe jasht qarkullimit; 10. Res mancipi dhe res nec mancipi.

83

E DREJTA ROMAKE

2010

I. Sendet e luajtshme dhe t paluajtshme (res mobiles, res immobiles) Sendet e luajtshme jan ato sende q mund t ndrronin pozitn pa e humbur vlern dhe pa e ndryshuar natyrn. Ndr sendet e luajtshme dallojm sendet q nuk lvizin vet, por mund t ishin vn n lvizje. Ndr sendet q kan lvizur vet, m t rndsishme ishin kafsht dhe skllevrit. Sendet e paluajtshme ishin ato sende q nuk mund ta ndrronin pozitn pa e ndryshuar natyrn. Si send kryesor i paluajtshm konsiderohej toka dhe e gjith ajo q ishte e lidhur organikisht me tokn. Sendet q organikisht ishin t lidhura pr toke jan: Ndrtimet, E tr ajo q sht e mbjellur n tok, dhe T gjitha kto me nj emr quheshin siprfaqe toksore superficies. Pasoja m e rndsishme juridike e ndarjes s sendeve n t luajtshme dhe t paluajtshme shihej n lmin e fitimit t pronsis, pr fitimin e sendeve t luajtshme parashikoheshin mnyrat m pak solemne dhe afatet m t shkurtra t parashkrimit fitues ndrsa pr ato t paluajtshme krkoheshin forma solemne dhe koh m e gjat e parashkrimit fitues.

84

E DREJTA ROMAKE

2010

II. Sendet e zvendsueshme dhe ato t pazvendsueshme (res fungibiles dhe res non fungibiles) Sendet e zvendsueshme konsideroheshin t gjitha ato sende, q si t atilla i kishin prcaktuar palt n marrdhnien obligative. E njjta gj vlente edhe pr ato t pazvendsueshme. Kur bashkkontraktuesit nuk e kishin t akorduar vullnetin rreth llojllojshmris s sendit konkret, pr tu realizuar kjo ekzistonin supozime t caktuara juridike: Supozimi i par juridik Si t zvendsueshme do t konsiderohen sendet e caktuara in genere (ishin t gjitha sendet e llojit t vet: gruri, misri, elbi etj. pra sende jo t individualizuara), ndrsa si t pazvendsueshme sendet e caktuara in specie (ishin sendet e individualizuara plotsisht). Supozimi i dyt juridik Si t zvendsueshme do t konsiderohen sendet t cilat n qarkullimin e rregullt ekonomik, qarkullonin sipas sasis, ndrsa si t pazvendsueshme t gjitha ato sende q qarkullonin si t ndara ose t individualizuara. Supozimi i tret juridik Si t zvendsueshme do t konsiderohen sendet konsumuese res consumptibiles (ishin sendet t cilave substanca u harxhohej trsisht me rastin e prdorimit t par: si sendet ushqimore), kurse si sende t pazvendsueshme konsideroheshin sendet e paharxhueshme res non consumptibles (sendet q nuk harxhoheshin me prdorimin e par, por q me
85

E DREJTA ROMAKE

2010

prdorimin e prsritur amortizohen p.sh. veglat e puns). Si sende t harxhueshme konsiderohen edhe t hollat (funksioni qarkullues i t hollave ishte konsumuese). III. Sendet e thjeshta dhe t prbra Sendet e thjeshta ishin ato sende q pr nga natyra jan unike (guri, shtylla, njeriu etj.) Sendet e prbra ishin sendet t cilat jan t bashkuara n nj trsi n mnyr artificiale (ania, shtpia etj.) dhe sendet t cilat pr nga natyra ishin dhe ngelnin t ndara, mirpo n drejtsi konsideroheshin unike pr shkak t qllimit pr t cilin shrbenin (tufa, populli, magazina, zgjoi etj.) Sendet e prbra ndaheshin n universitas facti dhe universitas juris. Universitas facti ishin ato sende trsia e t cilave shfaqej n mnyr natyrore (tufa, zgjoi, populli etj.); Ndrsa universitas juris ishin ato, trsia e t cilave shfaqej ekskluzivisht sipas dispozitave t rendit juridik (pasuria, trashgimi, paja etj.) Ndarja e sendeve n t thjeshta dhe t prbra ose grumbuj sendesh kishte rndsi t madhe n akcesion si mnyr t fitimit t prons, si dhe me rastin e zbatimit t kontratave q pr objekt kishin ndonj nga sendet n grumbuj. N rastet e prmendura zbatohej rregulla accessorium sequitur principale, gjegjsisht konsiderohej se do pjes prbrse e sendit n grumbull e ndan faktin juridik t trsis.
86

E DREJTA ROMAKE

2010

IV. Sendet e pjestueshme dhe t papjestueshme Sendet e pjestueshme ishin ato sende q mund t ndaheshin n pjes prbrse pa e ndrruar vlern e trsishme t sendit. Sende t papjestueshme ishin ato sende q kur ndaheshin n pjes prbrse u zvoglohej vlera e trsishme e sendit. Cilsia e pjestueshmris apo e papjestueshmris s sendeve t ndryshme shpeshher nuk varej nga vetit natyrore t objektit vet por nga vullneti i palve dhe zakonet e zhvilluara n qarkullim. V. Sendet kryesore dhe aksesort Si send kryesor konsiderohej ajo pjes e sendit q prmbante n veti karakteristikat e tr sendit. Ndrsa si aksesor konsiderohej sendi si pjes prbrse pa t cilin sendi kryesor mund t ekzistoj. VI. Sendet frytdhnse dhe frytet Send frytdhnse ishte do objekt q pr nga natyra ose sipas komunikimit ekonomik, krijonte vlera t reja ekonomike t quajtura fryte. Frytet e krijuara nga sendet frytdhnse me veprim t ligjeve natyrore quheshin fructus naturales (frytet natyrale). Frytet prher i takonin pronarit t sendit. Dalloheshin llojet e fryteve natyrale: Frytet e mbledhura dhe t pa mbledhura, Frytet e ndara dhe t pandara, Frytet e shpenzuara dhe t pashpenzuara.
87

E DREJTA ROMAKE

2010

Frytet q krijoheshin me veprimin e ligjeve t komunikimit ekonomik, quheshin fructus civiles (fryte civile), si kamata qiraja, renta nga dhnia e toks me qesim afatshkurtr dhe afatgjat etj. VII. Sendet e trupshme dhe t patrupshme Sendet e trupshme ishin t gjitha ato sende q mund t preken. Ky lloj i sendeve, sipas juristit Gai, ekzistonte n botn fizike. p.sh. toka, rrobat, njeriu, floriri, argjendi etj. Sendet e patrupshme jan ato sende q nuk mund t preken, si jan ato q prmbajn t drejtat, p.sh. trashgimi, uzufrukti, detyrimet e lindura n fardo mnyre. Juristi Gai shpjegoi kuptimin e ktyre llojeve t sendeve. Prandaj, sendet e trupshme ishin objektet q ekzistonin n botn fizike, pavarsisht prej dispozitave t rendit juridik. Sendet e patrupshme ose objektet ekzistonin ekskluzivisht n baz t dispozitave t rendit juridik. Cilsia e prbashkt edhe pr t parat edhe pr t dytat ishte se shfaqeshin si objekte t pavarura t komunikimit pronsor. VIII. Sendet n pron private dhe jasht prons private N t drejtn romake lindi ndarja e sendeve n t gatshme dhe n sende jo t gatshme pr prvetsim privat. Sendet e gatshme pr prvetsim privat ndaheshin n:

88

E DREJTA ROMAKE

2010

1. Sende t cilat n astin e duhur e kishin zotruesin dhe q gjendeshin n posedim t zotruesit. Kto sende quheshin in bonis; 2. Sende t cilat ishin t braktisura nga poseduesi, quheshin res derelictae; 3. Sendet t cilat poseduesi i kishte humbur ose ia kishin vjedhur, quheshin res deperditae, dhe 4. Sende t cilat kishin zotrues por me kalimin e kohs s gjat nuk mund t vrtetohej identiteti i tij, quheshin res nullius (sende t askujt). Sendet jo t gatshme pr prvetsim privat ndaheshin n: 1. Res extra patrimonium divni juris apo n sende jo t gatshme pr prvetsim privat sipas dispozitave hyjnore, dhe 2. Resextra patrimonium humani juris apo sende jo t gatshme pr prvetsim privat sipas dispozitave t s drejts njerzore. IX. Sendet n qarkullim dhe jasht qarkullimit Sendet n qarkullim jan ato sende t cilat ligji i lejon q t jen objekt i qarkullimit juridik dhe ekonomik. Sendet jasht qarkullimit jan ato sende t cilat ligji nuk i lejon q t jen objekt i qarkullimit, p.sh mjetet narkotike, armt etj.

89

E DREJTA ROMAKE

2010

X. Res mancipi dhe Res nec mancipi Res mancipi ishin t gjitha sendet, komunikimi juridik i t cilave duhej patjetr t zhvillohej n form t posame solemne. N res mancipi hynin sendet m t rndsishme n qarkullimin ekonomik dhe q ishin elemente prbrse t ekonomive: tokat e qytetit dhe fshatit; skllevrit dhe kafsht e puns. Res nec mancipi ishin t gjitha sendet tjera t gatshme pr qarkullimin ekonomik. Qarkullimi me res nec mancipi bhej n form m pak solemne.

KUPTIMI DHE LLOJET E PRONS Kuptimi i pronsis Prpjekjet q t prcaktohej kuptimi i pronsis i hasim q nga e drejta e lasht. Pr t treguar se nj send i takonte poseduesit, prdoreshin mbiemrat pronar (ager publicus, ager gentilicus etj.).

90

E DREJTA ROMAKE

2010

Me jetsimin e familjes agnate, u b e zakonshme q autorizimet pronsore dhe personale t pater familiasit t identifikohen me termin dominium. N t drejtn klasike term teknik pr kuptimin e prons u institucianilizua termi propietas (ajo q i takon dikujt). Prona prcaktohej si pushtet i plot mbi sendin. Pronart n baz t s drejts pronsore, merrnin tri grupe autorizimesh: 1. Jus utendi (e drejta e posedimit dhe e prdorimit t sendit); 2. Jus frutendi (e drejta e mbledhjes s fryteve natyrale dhe civile nga sendi frytdhns), dhe 3. Jus abutendi (e drejta e disponimit me sendin). N t drejtn e lasht mbisundonte mendimi i t drejts absolute mbi sendin. N t drejtn klasike, me qllim q t bhej i mundur ekzistimi i njhershm dhe paralel i shum pronarve privat u bn kufizimet e t drejtave t pronarve privat. N pandektet e Kodifikimit t Justinianit, e hasim definimin e kuptimit t prons romake: Prona sht e drejt e prdorimit, uzurfruktit dhe e disponimit me sendin tnd kur lejon rendi juridik.

91

E DREJTA ROMAKE

2010

Kufizimet e t drejtave t pronarve privat Prona nuk ka qen asnjher e drejt e plot absolute dhe e drejt e plot ekskluzive. Pr shkak t mundsis s kolizionit kur gzonin autorizime pronsore, pronar t ndryshme dhe pr shkak t ruajtjes s rendit n raste t tilla, e drejta e lasht romake parashikoi nj varg t tr kufizimesh t prgjithshme t t drejtave t pronarve. E drejta e lasht romake, gjegjsisht ligji i XII tabelave parashikonte, prve tjerash: 1. T gjith zotruesit e pasurive bujqsore duhet patjetr t ln kufirin (finis) prej 2 e pllmb tok dhe nuk guxojn ta punojn;
92

E DREJTA ROMAKE

2010

2. T gjith zotruesit e tokave t qytetit duhej t ln patjetr po t njjtn distanc kur ndrtojn shtpi; 3. Zotruesit e pemve, degt e t cilve shtrihen mbi pasurin e huaj kan t drejt q koh pas kohe t hyjn atje dhe t mbledhin frytet e rna n tok; 4. Zotruesit e pasurive bujqsore ose t ndrtesave kan t drejt ti krahitin degt e drurit t huaj, nse varen nn 15 pllmb; 5. Zotruesit e tokave nuk kan t drejt ta ndryshojn drejtimin natyror t njerzve; 6. Askush nuk guxon ta ndrtoj shtpin q i sjell dm fqinjit; 7. Zotruesit e pasurive n brigjet e lumenjve nuk guxojn t pengojn kalimin e lir t njerzve, lidhjen e objekteve lundruese dhe shkarkimin e barrve; 8. Zotruesit e pasurive pran rrugve t pandrequra nuk guxojn t pengojn kalimin npr parcelat e tyre; 9. Zotruesit e materialit ndrtimor nuk kan t drejt t krkojn kthimin e atyre sendeve q ishin vn n ndrtesn apo vreshtn e huaj; 10. Pronart e gjrave t trashguara me ligj nuk kan t drejt q ato ti shpenzojn prishaplangas. N t drejtn klasike u ruajtn kryesisht kufizimet e t drejtave t pronarve privat, t krijuara n periodn e lasht. Prve, ksaj ather pr her t par qen parashikuar disa kufizime t liris s disponimit ekonomik t sendeve. Ndr t tjera, nobilve u ndalohej ather t posedonin anije me fuqi bartse prej m s 300 amfor, dhe qe dhn urdhr q nj pjes t caktuar t pasuris ta investonin n
93

E DREJTA ROMAKE

2010

toka; u kufizuan mjaft t drejtat e skllavopronarve ndaj skllevrve etj. Zgjerimi i konsiderueshm i kufizimeve t t drejtave t pronarve u shfaq gjat periods postklasike dhe u shkaktua me krizn ekonomike q prfshin ather Romn. Ndr t tjera qe ndaluar: Rrzimi i shtpive pr shkak t shitjes s materialit ndrtimor; Xehetarve u lejohej q n do pasuri ku gjenden xehe, t hapin minier; Zotruesit e tokave t papunuara bujqsore humbisnin pronn n favor t personit q e punonte at; Zotruesit e shtpive e humbnin pronn n favor t atij q kishte ndrequr shtpin; Kurialt e humbn t drejtn e qarkullimit t posedeve toksore. Prve kufizimeve t prmendura konkrete n t drejtn klasike, aq m tepr n t drejtn postklasike, mbisundoi rregulla q asnj pronar nuk guxonte ta shfrytzonte t drejtn e prons ekskluzivisht pr ta dmtuar tjetrin. Q ather konsiderohej se do pronar sht i detyruar t prdor t drejtn e vet aq sa i lejohej dhe ti shmanget qllimit ta dmtoj tjetrin. Pronart q nuk i prmbaheshin ksaj, edhe pse mund t prdornin t drejtn e tyre, mund t detyroheshin ta kompensonin dmin e shkaktuar.

94

E DREJTA ROMAKE

2010

Llojet e prons private N Rom prona private ndahej n lloje t veanta sipas kritereve t ndryshme. Kriteret pr ndarjen e prons n lloje t ndryshme ishin kto: 1. Cilsit e titullarve t prons; 2. Mnyrat e fitimit t prons, dhe 3. Vendi ku gjendej objekti i prons. I. Sipas cilsive t titullarve t s drejts pronsore prona private ndahej n: 1. Pron romake, ishte pron: a) Shtetit romak; b) E personave juridik; c) E bashksive dhe qytetarve individual romak. Shteti romak si titullar i t drejts pronsore shfaqej n dy personalitete: si personalitet i t drejts publike dhe si personalitet i t drejts private.
95

E DREJTA ROMAKE

2010

Si personalitet i t drejts publike, shteti rregullonte marrdhniet pronsore nprmjet t imperiumit ose pushtetit publik, ndrsa si personalitet i t drejts private n komunikimin juridik, merrte pjes n kushte t njjta sikurse edhe personat tjer juridik romak (shteti si fiscus). Personat juridik romak t s drejts romake ishin titullar t s ashtuquajturs pron kolektive. Prona kolektive e personave juridik nuk ishte m pron e prgjithshme shoqrore, sepse u takonte ndonjrs prej universitates personarum ose universitates rerum, e jo t bashksis shoqrore. Regjimi i prons kolektive i personave juridik ishte i njjt me regjimin q prdorej pr pronn individuale t qytetarve individual. Prona e bashksis ose prona e prbashkt e shum personave, e quajtur bashkpronsi (condominium), ekzistonte kur shum persona pretendonin pr t drejtat pronsore ndaj nj sendi t pandar (proindiviso). Nga vet natyra, regjimi mbi bashkpronsin dallonte prej regjimit mbi pronn kolektive dhe individuale; dhe 2. Pron peregrine ishte prona e banorve t shtetit romak, q nuk kishin status civitatis. II. Sipas mnyrs s fitimit prona private ndahej n: 1. Pron kuirite; 2. Pron bonitare, dhe 3. Nudum jus Quiritium (pron boshe kuirite).

96

E DREJTA ROMAKE

2010

III. Sipas vendit se ku gjendej objekti i prons, - dhe vetm kur ishte fjala pr tokat, prona private ndahej n: 1. Dominium mbi tokat italik dhe habere, 2. Possidere, 3. Frui licere mbi tokat n provinca.

Prona Kuirite N t drejtn e lasht romake ekzistonte dhe njihej vetm prona kuirite. Kur n t drejtn klasike u shfaq prona pretoriane apo bonitare dhe prona mbi tokn n provinca, prona kuirite merrej si prona m e mir.
97

E DREJTA ROMAKE

2010

T drejtn q t fitonin pronn kuirite e kishin qytetart romak sui juris, persona juridik t themeluar sipas dispozitave t s drejts romake dhe banort e lir t shtetit romak, po qe se u njihej jus comeerci e plot. Objekt i prons kuirite ishin t gjitha sendet q gjendeshin n grupin in patrimonio, apo q ishin n prgjithsi t gatshme pr t qen objekt i fitimit privat, me prjashtim t tokave n provinca dhe sendeve q u ishin marr pronarve n mnyr t paligjshme (res vi ose clam possessae sendet e marra nga pronari me forc ose fshehtas). Mnyrat e fitimit t prons kuirite ishin t ndryshme. Pr fitimin e prons n res mancipi, krkoheshin t ashtuquajturat mnyra formaliste t fitimit t s drejts s lasht, sikurse ishin: Mancipatio, In jure cesio, dhe Usucapio. Pr fitimin e prons n res nec mancipi,ishin t mjaftueshme mnyrat jo formaliste t fitimit (mnyrat e fitimit juris gentium). Prandaj, pronart kuirit ishin vetm personat e zot (personae habiles), t cilt n mnyrn e parashikuar juridike (justus modus ata), fitonin optimo juris ose t drejtn e prons t rangut m t lart. Kjo e drejt mbrohej me ndihmn e rei vindicatio kundr secilit q posedonte sendin e pronarit kuirit, ndrsa me acti negatoria kundr secilit q e kishte penguar pronarin kuirit n fardo mnyre q t shfrytzonte t drejtat pronsore.
98

E DREJTA ROMAKE

2010

Prona Bonitare Me zhvillimin e ekonomis s tregut n periodn klasike, mnyrat formaliste t fitimit t prons e pengonin qarkullimin ekonomik dhe juridik n Rom. Pr t rregulluar kt gjendje dhe pr t evituar kaosin juridik, pretort nxorn dy mjete juridike dhe i caktuan pr mbrojtjen e blersve t ndershm, t cilt sendin e kishin fituar nprmjet dorzimit joformal. Mjeti i par juridik ishte exceptio rei venditae de traditae (e prdorte fituesi i ndershm i sendit, n rast se pronari kuirit fillonte procedurn reivendikatore). Me kt mjet juridik, fituesi i ndershm duhej t vrtetoj se sendin e ka marr prej pronarit kuirit n mnyr t ndershme. Vendimi i organit shtetror ishte: padia e pronarit kuirit refuzohej. Me exceptio mbroheshin blersit t cilt akoma e kishin posedimin e sendit. Mjeti i dyt juridik ishte actio Publiciana (e prdor fituesi i ndershm, t cilit i sht marr posedimi i sendit). Pas vrtetimit t fakteve, organi shtetror sillte vendim me t cilin t paditurit i urdhrohej q sendin tia kthej paditsit). Me futjen n sistemin juridik t ktyre dy padive, fituesi i ndershm i sendit, fitoi t drejtn e plot t prons. Kjo pron quhej pron pretoriane, sepse e krijuan dhe e mbrojtn pretort romak, ndrsa pron bonitare sepse objektet e ksaj prone ishin pjes prbrse e pasuris s qytetarve romak (in bonis). Nudum Jus Quiritum
99

E DREJTA ROMAKE

2010

Pretort romak nuk kishin t drejt ti abrogonin dispozitat e jus civile t lasht, prandaj nuk e anuluan dot as t drejtn e prons kuirite t atyre personave t cilt nuk ua kishin dorzuar blersve res mancipi n form t mancipimit ose in jure cesio. Personat e ktill ruanin t drejtn e prons kuirite gjer me kalimin e afatit t parashikuar me parashkrimin fitues. Meq blersit e res mancipi nprmjet t dorzimit t zakonshm mbroheshin n ndrkoh me ndihmn e exceptio rei venditae ac traditae dhe me ndihmn e actio Publiciana, kurse pretort kishin t drejt ti prmirsonin dhe plotsonin dispozitat e t drejts civile, autorizimet e pronarve kuirit u bn formale: optimum jus e tyre u shndrrua n nudum jus quiritum ose n t drejt boshe t prons kuirite, pa ndonj prmbajtje. Me zhdukjen e dallimit midis prons kuirite dhe asaj bonitare, Justiniani abrogoi edhe kuptimin e prons boshe kuirite. Prona Provinciale Tokat n provinca nuk hynin n res mancipi dhe nuk mund t ishin objekt as i prons kuirite as i asaj bonitare. Prona mbi tokn n provinca i takonte ose popullit romak dhe senatit ose perandorit. Meq as populli romak, as senati, as perandori nuk i shfrytzonin ekonomikisht kto toka pr llogari t tyre, lejohej q kt ta bnin qytetart individual.
100

E DREJTA ROMAKE

2010

T drejtat e qytetarve individual mbi tokn n provinca morn emrin Jus possessionis ose ususfructus, e shpeshher edhe si jus habere possidere frui licere.

Bashkpronsia (condoninium) Marrdhniet e para bashkpronsore t njohura n t drejtn romake ishin marrdhniet n konzorcium. donjri prej antarve t konzorciumit konsiderohej pronar i pjess s pandar t pasuris s prbashkt. Marrdhniet bashkpronsore krijoheshin n do rast kur mbi nj send t njjt, sipas nj baze t njjt dhe njkohsisht konstituohej e drejta pronsore e shum personave. Konstituimi i t drejts pronsore t shum njerzve mbi t njjtin objekt bhej ose nga nj kompleks rrethanash ose me veprim vullnetar t njerzve. Bashkpronsia q vendosej njher mund t shkputej me vullnetin e bashkpronarve, apo me padit e ashtuquajtura t ndarjes sa her q bashkpronart nuk pajtoheshin. do bashkpronar konsiderohej si pronar i pjess alikuote, t pandar, procentuale ose ideale t sendit t prbashkt. Bashkpronari dispononte prher me pjesn e tij, kishte t drejt q pjesn e tij ta dhuroj, ta jepte paj, t vendoste hipotekn ose ususfructus, po me kusht q me aktin e disponimit t tij t mos thellohej n fatin e tr sendit. Te aktet q thelloheshin n fatin e tr sendit , duhej patjetr t merrnin pjes t gjith bashkpronart. Vetm me marrveshjen e t gjith bashkpronarve, lejohej p.sh.
101

E DREJTA ROMAKE

2010

konstituimi i t drejts s servituteve toksore n llogari t objektit t bashkpronsis. Pa plqimin e t gjith bashkpronarve nuk lejohej as ndarja, as ndreqja e sendit t prbashkt, as ndryshimi i kulturs n siprfaqet toksore, as rrzimi i ndrtesave t zotruesit, si dhe asnj akt tjetr q do t ndikonte drejtprdrejt n pozitn natyrore, ekonomike apo juridike t pasuris s prbashkt. Pr t penguar veprimet q mund t kishin kt ndikim, donjri nga bashkpronart mund t prdorte jus prohibendi. Marrdhniet midis bashkpronarve t rregulluara n kt mnyr, nxorn disa vshtirsi. Mbajtja e marrdhnieve bashkpronsore ishte mjaft e vshtirsuar, sepse secili bashkpronar bile edhe bashkpronari me pjesmarrje shum t vogl n pasurin e prbashkt, mund t pengonte vendimet e shumics. Kjo shkaktonte shpartallimin e bashksis. Pr ti evituar pasojat e prmendura negative, Justiniani abrogoi jus prohibendi dhe futi parimin e shumics. Shumicn e bashkpronarve e prbnin ata q dispononin m shum se 50% t pjesmarrjes t sendeve. Bashkpronart, interesat e t cilve ishin cenuar me vendimin e shumics, kishin t drejt t ngrinin padi de communi dividundo. Actio de communi dividundo e re shrbente jo vetm me ndarjen e pasuris s prbashkt, por edhe pr t penguar veprimet e ndrmarra, pr krkesat e zhdmtimit, si dhe pr llogaritjen e shpenzimeve pr shkak t mbajtjes s sendit t
102

E DREJTA ROMAKE

2010

prbashkt, kush i shmangej ksaj detyre, humbte pjesn bashkpronsore.

E DREJTA REALE II MNYRAT E FITIMIT T PRONS I. Kuptimi dhe ndarja e mnyrave t fitimit t prons T gjitha faktet juridike (ngjarjet natyrore dhe veprimet njerzore) t cilat shkaktonin konstituimin e t drejts s prons t ndonj personi, quheshin mnyra t rregullta juridike t fitimit t prons. Mnyrat e fitimit t prons sipas ndarjes s prgjithshme t veprave t juristve romak, fitimi i pronsis ndahej n: 1. Mnyrat e fitimit t prons sipas dispozitave t s drejts romake (ishin mnyra t fitimit t prons t caktuara pr fitimin e prons s qytetarve romak); dhe
103

E DREJTA ROMAKE

2010

2. Mnyrat e fitimit t prons sipas dispozitave t jus gentiumit (ishin t gjitha mnyrat e fitimit t prons, t prbashkta pr qytetart romak dhe banort e tjer t lir t shtetit romak). Mnyrat civile t fitimit t prons ndaheshin n: 1. Mnyrat publike t fitimit t prons (ku pr konstituimin e t drejts pronsore ishte i nevojshm vendimi i organit shtetror); dhe 2. Mnyrat private e fitimit t prons (ishin t gjitha ato kur prona krijohej me vullnetin e personave privat). Sipas objektit t fitimit, mnyrat e fitimit t pronsis ndaheshin n: 1. Mnyrat universale t fitimit t pronsis (ishin kur prona konstituohej mbi tr pasurin e nj personi ose mbi masn e gjrave t llojllojshme); dhe 2. Mnyrat singulare t fitimit t prons (ishin ato kur e drejta pronsore konstituohej mbi objekt). Sipas kohs s veprimit, mnyrat e fitimit t pronsis ndaheshin n: 1. Mnyrat e fitimit inter vivos (pr t gjall t pronarve): dhe 2. Mnyrat e fitimit mortis causa ( n rast t vdekjes s personit). Ndarja m e rndsishme e fitimit t pronsis ishte n:
104

E DREJTA ROMAKE

2010

1. Mnyrn derivative t fitimit t pronsis (sht ather kur e drejta pronsore konstituohej mbi objekt t cilit i njihej pronari i mparshm); dhe 2. Mnyra origjinere e fitimit t pronsis (sht ather kur e drejta pronsore konstituohej mbi sendin i cili n momentin e konstituimit nuk kishte pronar)

II. Mnyrat publike t fitimit t prons Vendictio sub hasta ose vendictio sub corona Ankandi publik Ishte ankandi publik n t cilin organet shtetrore shitnin sendet shtetrore. Kushtet e shitjes n ankand publik ishin t caktuara qysh m par. Shitja bhej gojarisht sipas asaj se kush po jep m shum. Sipas vendimit t magjistratit, prona kalonte pa kurrfar formaliteti mbi personin q kishte ofruar mimin m t lart. Ndarja e tokave Ndarjen falas t tokave shtetrore n pron t qytetarve romak quhej adsignatio. Kt e bnin organet e veanta shtetrore, q zgjedheshin mu pr kt detyr. Me aktin e ndarjes toka bhej pron private e individit, duke u detyruar pronari q tokn t mos e tjetrsoj n afatin e parashikuar.

105

E DREJTA ROMAKE

2010

III.

Mnyrat private t fitimit t pronsis

Mancipatio Ishte mnyra m e rndsishme e fitimit t pronsis sipas dispozitave t s drejts civile. Pr mancipimin e rregullt krkohej: 1. Zotsia e subjekteve; 2. Sendi i prshtatshm , dhe 3. Forma e parashikuar juridike. N do mancipim ekzistonin dy subjekte: 1. Mancipanti (tjetrsuesi), dhe 2. Mancipatari (fituesi i sendit). Objekt i mancipimit ishin vetm sendet e prcaktuara si res mancipi dhe q ishin n pronsi t tjetrsuesit. Forma e mancipimit ishte tejet formaliste, duhet t merrnin pjes tjetrsuesi dhe fituesi, liberpensi dhe 5 qytetar romak n veti t dshmitarve, duhej t ishte edhe objekti i mancipacios (pos kur si objekt ishte toka) dhe peshoja e nj cop metali (si shenj e vlersimit t sendit). Digjestat e Justinianit e abroguan mancipacion si mnyr t fitimit t pronsis (pasi ekonomia e tregut nuk e duronte formalizmin e tepruar si mnyr e fitimit t prons). In jure cessio Ishte form e gjykimit formal midis pronarit t gjer athershm dhe fituesit t sendit. N kt akt duhet t
106

E DREJTA ROMAKE

2010

merrnin pjes edhe pronari i gjer athershm, edhe fituesi i sendeve edhe organi i autorizuar shtetror. Fituesi i sendit duhej shqiptuar formuln e prvetsimit. Usucapio (parashkrimi fitues) Ishte mnyr origjinere e fitimit t pronsis. Me parashkrimin fitues, qytetart romak t cilt e kishin t drejtn e posedimit mbi nj send q bnte pjes n llojet e sendeve pa pronar, e konstituonin t drejtn pronsore, por duke i plotsuar paraprakisht disa kushte ligjore: 1. Res habilis (objekt i parashkrimit fitues mund t ishin t gjitha sendet e prshtatshme pr pron private); 2. Justus titulus (titulli i rregullt juridik pr parashkrimin fitues, t cilin e prbnin t gjitha mnyrat e parashikuara pr fitimin e pronsis); 3. Bona fides (mirbesimi) krkohej t ekzistoj te fituesi i sendit q nga momenti i vendosjes s posedimit mbi sendin e gjer n kalimin e kohs s parashkrimit fitues, se sendi nuk ka pronar dhe se nuk i takon askujt; 4. Possessio ( posedimi dhe zotrimi i sendit dhe manifestimi publik i vullnetit se sendin e mban pr vete, dhe 5. Koha e parashkrimit fitues q posedimi i sendit t zgjas aq sa parashikohej me ligj.

107

E DREJTA ROMAKE

2010

IV.

Mnyrat e fitimit t prons sipas jus gentium

Traditio (dorzimi i sendit) Ishte e vetmja mnyr derivative e fitimit t prons sipas jus gentium it. Dorzimi i sendit pr tu konsideruar juridikisht si mnyr e fitimit t prons, duhej plotsuar disa parakushte: 1. Subjektet e zot t zotrimit (me rastin e dorzimit t sendit duhej t ekzistonin dy subjekte: tjetrsuesi dhe fituesi i sendit.); 2. Vullneti i formuar i subjekteve q sendin ta tjetrsojn apo ta fitojn; 3. Sendi i prshtatshm pr dorzim (ishin t gjitha sendet n qarkullim juridik), dhe
108

E DREJTA ROMAKE

2010

4. Akti i dorzimit t sendit (t bhej me trup dhe me t prekur, kurse pr tokat t shihen t gjitha pjest e saj). Llojet e traditio ishin: 1. TRADITIO BREVI MANU zbatohej kur poseduesi i sendit pr ndonj shkak translativ krkonte q t bhet pronar i sendit, 2. TRADITIO LOGNA MANU ose dorzimi simbolik ekzistonte kur tjetrsuesi n vend t tjetrsimit i jepte marrsit ndonj simbol t objektit apo me ndonj gjest simbolik hiqte dor nga prona e tij, dhe 3. CONSTITUTUM POSSESSORIUM ishte e kundrta e TRADITIO BREVI MANU ku pronari i sendit e humbte t drejtn mbi pronn por n marrveshje me marrsin e mbante sendin ende n posedim. Occupatio (pushtimi) Ishte mnyra origjinere dhe mnyra m e lasht e fitimit t prons. Pushtimi paraqet prvetsimit e sendeve t cilat nuk kishin zotrues si dhe e sendeve zotruesit e t cilave nuk gzonin mbrojtje pronsore. Sendet q nuk kishin zotrues quheshin res nulius (kafsht e egra, ishulli, sendet e braktisura nga pronari etj.), ndrsa sendet pa mbrojtje juridike ishin sendet e armikut si dhe vet armiku. Pr pushtimin e rregullt juridik duhej plotsuar kushtet: 1. Objekti i pushtimit duhet t jet i prshtatshm pr pushtim, 2. Pushtimin ta bj personi i aft pr pushtim, dhe 3. Ta ket zotruar fizikisht objektin e pushtuar.
109

E DREJTA ROMAKE

2010

Thesaurus (pasuria e fshehur) Konsideroheshin sendet me vler t fshehur n tok nga personat e panjohur edhe at n kohra t hershme. Kjo pasuri e fshehur i takonte n trsi pronarit t toks, n t ciln sht gjetur. Pasuria e fshehur do t ndahej n pjes t barabarta midis personit q rastsisht e kishte gjetur at n pronn e huaj dhe vet pronarit t toks. Personi, i cili qllimisht e kishte hulumtuar tokn e huaj dhe e kishte gjetur thesarin nuk kishte t drejt q t ndaj pjes me pronarin e toks.

110

E DREJTA ROMAKE

2010

Accessio (shtimi) Sipas rregulls ACCESSORIUM SEQUITUR PRINCIPALE, prona mbi sendin e prbr prej sendeve t lidhura ngusht, t cilat para se t lidhen u takonin pronarve t ndryshm, kalonte mbi pronarin e sendit kryesor, ndrsa shuhej pr pronarin e sendit akcesor. Se cili send ishte kryesor e cili akcesor, duhej caktuar prej rasti n rast duke u bazuar n parimin se n ciln pjes pasqyrohej brendia e tr sendit. Rastet e shtimit ndaheshin n tri grupe: 1. N rastet kur bhej bashkimi i sendit t paluajtshm me pjest e sendit tjetr t paluajtshm, e q ishin: a) ALLUVIO lymi i lymit (prona mbi lymin i takonte pronarit t toks n kufijt e s cils e kishte sjell lumi); b) AVULSIO rrnimi i copave t toks (copat e toks i takonin pronarit t asaj pasurie te kufijt e s cils ishin sjell, por me nj kusht q flora e cops s shkputur t kishte lshuar rrnj n tokn e zotruesit t ri); c) INSULA IN FLUMINE NATA ujdhesa q bhej n mes t lumit (kjo i takonte zotruesve t tokave fqinje. Kur ujdhesa nuk shtrihej mu n mes, u takonte pronarve t tokave m t afrta), dhe d) ALVEUS DERELICTUS shtrati i braktisur i lumit (u takonte zotruesve t pasurive fqinje dhe ndahej proporcionalisht me gjersin e parcelave t tyre).
111

E DREJTA ROMAKE

2010

2. N rastet kur bhej bashkimi i sendit t paluajtshm dhe i sendeve t cilat pr nga natyra ishin t luajtshme, e q ishin: a) INAEDIFICATIO sipas parimit SUPERFCIES SOLO CEDIT do ndrtim mbi tok i takonte pronarit t toks; dhe b) INPLANTATIO fidanizimi n tok (edhe ktu vlente parimi SUPERFICIES SOLO CEDIT). 3. N rastet kur bhej bashkimi i sendeve q ishin t dyja t luajtshme, e q ishin: a) SCRIPTURA paraqet prdorimin e pergamenit t huaj pr t shkruar tekstin e vet, (pergameni i shkruar i takonte zotruesit t pergamentit), b) PICTURA prpunimi i fotografis mbi pllak t huaj (piktura do ti takoj piktorit), c) TINCTURA ngjyrosja e plhurs me ngjyr t huaj, d) TEXTURA endja n plhurn tnde me perin e huaj, dhe e) FERRUMINATIO shkrirja e materialit t huaj n sendin tnd. Specificatio (prpunimi) Prpunimi i sendit t huaj paraqet nj rast t veant t shtimit, ku bhej bashkimi i objektit t huaj dhe puns s prpunuesit. Justiniani kishte dhn kt zgjidhje, nse sendi i prpunuar mund t kthehej n gjendjen e
112

E DREJTA ROMAKE

2010

mparshme, i takonte pronarit t objektit dhe nse kjo nuk ishte e mundur, sendi i ri i takonte prpunuesit. Przierja e sendeve (COMMIXTIO, CONFUSIO) Commixtio ishte przierja e sendeve t ngurta, ndrsa confusio przierja e sendeve t lngta. T dy llojet e przierjeve mund t bheshin rastsisht ose me vullnetin e zotruesit. Nse przierja ishte br rastsisht ather nuk krijoheshin marrdhnie bashkpronsore. Nse przierja ishte br me vullnetin e zotruesve ather krijoheshin marrdhnie t bashkpronsis.

V. Mjetet pr mbrojtjen e pronarit Mjetet juridike pr mbrojtjen e pronarit kuirit ishin: 1. Rei vindicatio,(padi pr kthimin e sendit) - ishte padi petitore q prdoret nga pronari kuirit kur i merrej posedimi i sendit me efekt q ti kthehej sendi n posedim t srishm. Kt padi kishte t drejt q ta ngre do pronar kuirit q n fardo mnyre ju kishte marr posedimi i objektit t prons. Legjitimacion pasiv kishin poseduesit e objektit kontestues. dhe 2. Actio negatoria (padi pr shkak t shqetsimit t pronarit) ishte padi t ciln e ngrinte pronari kuirit q
113

E DREJTA ROMAKE

2010

nuk kishte humbur posedimin e sendit por q koh pas kohe dikush e shqetsonte n shfrytzimin e plot ose t pjesshm t sendit. Mjetet juridike pr mbrojtjen e pronarit bonitar ishin: 1. Exceptio rei venditae ac traditae kt mjet e juridik fituesi i ndershm i kundrshtonte REI VINDICATION e pronarit kuirit. Efekti i ktij kundrshtimi ishte refuzimi i REI VINDICATIOS s pronarit kuirit; dhe 2. Actio publiciana me kt mjet juridik fituesi i ndershm krkonte rikthimin e sendit n posedim t srishm. Efekti i padis ishte kthimi i sendit n posedim t paditsit fituesit t ndrgjegjshm.

VI. Humbja e t drejts pronsore E drejta pronsore shuhej me: a) Me veprimin e ngjarjeve natyrore, (e drejta pronsore shuhej kur zhdukej objekti i prons, kur liroheshin shtazt e egra, si dhe kur largoheshin skllevrit nga territori i Roms.); b) Me vullnetin e pronarit, (prona humbej n rastet: me zhdukjen fizike t sendit, me dorzimin e sendit n tempull fetar, me braktisjen e sendit, si dhe me kalimin e prons ndonj personi), apo c) Me vendim t organeve shtetrore. (e drejta pronsore shuhej n rastet e ekspropiimit, konfiskimit dhe shndrrimit t objektit t prons private n pron publike).
114

E DREJTA ROMAKE

2010

115

E DREJTA ROMAKE

2010

VII. Posedimi - Kuptimi dhe llojet e posedimit Posedimi ishte pushteti fizik apo material mbi sendin. Posedues ishte do person i cili e zotronte sendin pa marr parasysh se si e kishte konstituuar pushtetin fizik mbi nj send. Pronari n baz t s drejts pronsore ishte edhe posedues. T gjith personat tjer si zotrues e posedonin sendin ose n baz t ndonj pune juridike t lidhur me pronarin ose n baz t ndonj veprimi antiligjor. Llojet e posedimit ishin: 1. POSSESSIO NATURALIS (posedim natyror) ekzistonte ather kur poseduesi e posedon sendin me vullnet; 2. POSSESSIO CIVILIS (posedim civil) ishte ai posedim kur zotruesi kishte pushtetin fizik mbi objektin e posedimit dhe vullnetin q objektin ta mbanin pr vete. Poseduesit te posedimi natyror nuk gzonin mbrojtje t veant, ndrsa poseduesit te posedimi civil ishin t mbrojtur me mjete t veanta juridike t quajtura interdikte. Posedimi civil ndahej n: A) POSSESSIO JUSTA ekzistonte ather kur poseduesi i sendit nuk e kishte prvetsuar objektin e posedimit me forc, fshehurazi apo n mnyr prekariste. Ky lloj i posedimit ndahej n:
116

E DREJTA ROMAKE

2010

a. POSSESSIO BONAE FIDEI (posedimi i ndrgjegjshm) ekzistonte ather kur poseduesi i sendit n momentin e konstituimit t posedimit nuk ishte i vetdijshm se shkaku i fitimit t tij ka t meta, prandaj nuk mund t bhej pronar i sendit; dhe b. POSSESSIO MALA FIDEI (posedimi i pandrgjegjshm) ekzistonte qysh n momentin e fitimit kur poseduesi e njihte shkakun prej t cilit nuk mund t bhej titullar i t drejts pronsore. (ishte i vetdijshm se sendin po e merr nga jopronari, ishte i vetdijshm se po e okupon sendin). Vetm poseduesi civil, i cili ishte posedues i ndrgjegjshm dhe i drejt formalisht, kishte t drejt ta fitonte t drejtn pronsore me parashkrim fitues. B) POSSESSIO INJUSTA ekzistonte ather kur zotruesit posedimin e kishin konstituuar me forc, fshehurazi apo n mnyr prekariste.

VIII. Mbrojtja juridike e posedimit Poseduesit civil mbroheshin me mjete t veanta juridike t quajtura interdicta. INTERDICTET ishin urdhra t shkurtra dhe t kushtzuara t cilat i jepnin pretort me krkesn e personave t interesuar dhe prmban urdhra drejtuar ndonj qytetari pr t br apo mos br dika. INTERDICTET ndaheshin n: 1. INTERDICTA RETINENDAE POSSESSIONIS ky interdikt prdorej nga poseduesit civil kur dikush i shqetsonte dhe i pengonte n realizimin e autorizimeve
117

E DREJTA ROMAKE

2010

pronsore. Organi shtetror i jepte urdhr personit i cili kishte penguar poseduesin n shfrytzimin, prdorimin ose mbledhjen e fryteve t sendit q t ndrmerrej me veprimet e ktilla. 2. INTERDICTA RECUPERANDA POSSESSIONIS e prdornin poseduesit civil t cilve u ishte marr posedimi i sendit. Pretori i jepte urdhr q personi i till tia kthej sendin menjher poseduesit civil. Shkaku pr mbrojtjen kaq t madhe t poseduesve, juristt romak e arsyetonin me nevojn e rruajtjes s rendit dhe qetsis.

IX. Posedimi i t drejtave Posedimin e t drejtave e gzonin ata persona q sipas vullnetit mund t prdorin ndonj t drejt pr interes t tyre. Nj person q shprehte vullnetin e prdorjes s t drejts s huaj, konsiderohej si posedim i t drejtave.

E DREJTA REALE III T DREJTAT REALE MBI SENDET E HUAJA (JURA IN RE ALIENA)

118

E DREJTA ROMAKE

2010

Kuptimi dhe llojet e t drejtave reale mbi sendet e huaja N rendin juridik romak u imponua formimi i kufizimeve t dy llojeve t t drejtave ekzekutive t pronarve. Lloji i par i kufizimeve rridhte nga nevoja e rregullimit t marrdhnieve midis pronarve vet: q e drejta pronsore t mund t prdorej n mnyr t dobishme, pronart duhej t mbroheshin nga autorizimet e pamasa t pronarve t tjer, pra pronart duhej t kufizoheshin reciprokisht q t mund t ekzistonin si pronar. Kjo detyr u realizua me parashikimin e rregullave mbi t ashtuquajturat servitute legale ose servitute ligjore, a me rregullat mbi kufizimin e prgjithshm t s drejts pronsore t t gjith pronarve. Lloji i dyt i kufizimeve t karakterit ekskluziv t s drejts pronsore skishte rndsi t prgjithshme. Disa prej pronarve spranonin q prmbajtjen e t drejts s tyre pronsore ta kufizonin pr interes t personave t caktuar individualisht ose t pacaktuar individualisht por q mund t caktoheshin e q personave t till tu lejonin q prgjithmon ose prkohsisht t prdornin ndonj pjes apo sektor t s drejts pronsore. Pronart pranonin vet kufizimin e ktill pr shkaqe t shumllojshme: Pr shkak t shfrytzimit m t mir ekonomik t sendeve t veta; Pr shkak t marrjes s shpagimit pr sektorin e ln t autorizimeve pronsore;
119

E DREJTA ROMAKE

2010

Pr shkak t kryerjes s disa detyrimeve familjare apo shoqrore; Pr sigurimin e kredis, etj. N do rast kur pronart me vullnetin e tyre ose sipas vullnetit t personit paraprak t tyre, ishin t detyruar q t duronin przierjen e personave t huaj n sendet e tyre dhe tu lejonin q t prdornin cilindo sektor t s drejts pronsore, duke mos pasur mundsi juridike q kt ta pengonin, autorizimet e jopronarve quheshin jura in re aliena ose t drejta reale mbi sendet e huaja. Jura in re aliena apo t drejtat reale mbi sendet e huaj ishin kufizime t s drejts pronsore t pronarve individual, t lindura me vullnetin e vet pronarve apo paraardhsve t tyre, e t konstituuara n dobi t personave t caktuar individualisht, por q mund t caktoheshin, t cilt t drejtn e przierjes n sendin e huaj mund ta mbronin jo vetm kundr vet pronarit pr tr kohn gjersa ekzistonte e drejta. T drejtat reale mbi sendet e huaja ishin shum t ndryshme, sepse mnyrat e shfrytzimit t sendeve t huaja ishin t panumrta. Megjithat, pr shkak t disa cilsive t prbashkta, t gjitha t drejtat reale mbi sendet e huaja ndaheshin n 3 lloje t veanta: A. N Servitute, B. N kontrata afatgjate mbi qesimin e toks, dhe C. N kontrata pengu. Grupin e servituteve e prbnin ato t drejta reale mbi sendet e huaja kur pronari i objektit ishte ose i zhveshur nga t drejtat q ta pengonte t autorizuarin realo juridik n
120

E DREJTA ROMAKE

2010

shfrytzimin e caktuar t ndonj sendi t tij ose i detyruar q t mos prdorte n nj form t caktuar ndonj send t tij; Grupin e qesimeve afatgjate t tokave e prbnin ato t drejta reale mbi sendet e huaj n baz t t cilave pronari ia lshonte qiramarrsit nj tok t caktuar q ta prdorte prher duke ruajtur t drejtn e qiras; Ndrsa grupin e kontratave t pengut e prbnin ato t drejta reale mbi sendet e huaja kur pronari ja transmetonte t autorizuarit realo juridik me kusht t drejtn e disponimit definitiv t sendit t vet.

SERVITUTET Servitutet ishin ngarkime t pavarura, t prhershme, t pakushte dhe pasive t pronarit t objektit t servitutit i cili
121

E DREJTA ROMAKE

2010

ose skishte autorizim q titullarin e t drejts s servitutit ta pengonte n shfrytzimin e caktuar t ndonjrit nga sendet e tij ose ishte i detyruar q ndonj nga sendet e veta t mos i prdorte n nj form t caktuar, edhe pse pr kt do t kishte t drejt sikur t mos ishte br konstituimi i servitutit. Ky definicion i prgjigjet thelbit t ktij institucioni juridik, t vshtruar nga aspekti i pronarit t pasuris shrbyese. Nga aspekti i autorizimeve t titullarve t s drejts s servitutit, servituti ishte e drejt reale mbi sendet e huaja, e cila e autorizonte titullarin e t drejts s servitutit q n nj mas t caktuar t vepronte prher n sendin e huaj, ose q prej zotruesit t pasuris shrbyese t krkonte q objektin e servitutit t mos e prdorte n nj mnyr t caktuar. Karakteristikat e prgjithshme t s drejts s servitutit mund t ndahen n dy grupe: I. N parakushtet e domosdoshme pr konstituimin e t drejts s servitutit, dhe II. N restriksione apo kufizime t prmbajtjes s ksaj t drejte. Parakushtet pr themelimin dhe ekzekutimin e t drejts s servitutit ishin kto: 1. Prhershmria e t drejts s servitutit causa servitutis perpetua esse debet. Prhershmria e servitutit ishte ose objektive ose subjektive: prhershmria objektive rridhte nga nevojat e prhershme t titullarve t servitutit q t prdornin dobit q kishin prej pasurive shrbyese me qllim t
122

E DREJTA ROMAKE

2010

eksploatimit n t mir ekonomike t toks s tyre; prhershmria subjektive matej me moshn q kish mbrritur titullari me rastin e servituteve personale. 2. Pasiviteti i zotruesit t pasuris shrbyese servitutis in faciendo consistere nequit do t thot q zotruesi i pasuris shrbyese nuk mund t ishte i detyruar q pr titullarin e servitutit t punonte aktivisht, t kontribuonte q titullari t mund ta realizonte t drejtn e tij. Prmbajtja e servituteve qndronte n pati dhe non facere. Prmbajtjen e servitutit duhet prcaktuar n mas t arsyeshme brenda kufijve t nevojave pr shkak t t cilave edhe u krijuan servitutet. Titullart e servitutit nuk kan t drejt q n emr dhe pr llogari t personave t tjer ta ngarkojn servitutin e tyre me t drejta t reja servituti. Servitutet trajtoheshin si t drejta t pandashme dhe unike. do ndarje dhe do zgjerim i t drejts s servitutit do t thoshte ngarkim i ri pr zotruesin e pasuris shrbyese, po kjo ishte e ndaluar. Nemini res sua resvit askush nuk mund t ket t drejt servituti n sendin e vet.

Mnyrat e krijimit t servituteve N t drejtn e lasht romake servitutet jan konstituuar me mancipim dhe in jure cesio.
123

E DREJTA ROMAKE

2010

Me mancipim krijoheshin t ashtuquajturat servitutet fshatare, ndrsa me in jure cesio si ato fshatare ashtu edhe t gjitha llojet e tjera. Prve ksaj mnyre servitutet krijoheshin edhe me dedictio servitutis ose konstituimi indirekt i t drejts s servitutit me t ashtuquajturn rruajtje pr vete. Prve mnyrave t prmendura t cilat ishin t prshtatshme ekskluzivisht pr qytetart romak, n kohn klasike si mnyra t konstituimit t servituteve u shfaqn pactiones et stipulaciones ose kontratat joformale dhe formale dhe praescriptio longi temporis. Kontratat mbi konstituimin e servituteve nuk prcilleshin me tradicio, sepse servitutet si res incorporales nuk ishin t gatshme pr t qen objekt i dorzimit.

Llojet e servituteve Kodifikimi i Justinianit bn ndarjen e servituteve n 2 grupe: A) N Servitute reale, dhe B) N Servitute personale. Servitutet reale i prkitnin gjithmon tokave dhe prandaj edhe quheshin servitute toksore. Servitutet toksore ishin t drejta reale t konstituuara n tokn e huaj
124

E DREJTA ROMAKE

2010

n favor t pronarit t prcaktuar individualisht t toks tjetr. Me servitutet toksore ishin t ngarkuar pronart e pasurive shrbyese, ndrsa t favorizuar ishin pronart e pasurive sunduese. Pr shkak t prhershmris s servituteve toksore nuk kishte rndsi se cilt persona ishin pronar t pasuris sunduese dhe asaj shrbyese. Pronart mund t ndrroheshin ndrsa servituti mbetej. Nuk mund t krijoheshin servitute toksore q do ti sillnin knaqsi personale zotruesit t pasuris sunduese. Servitutet toksore q konstituoheshin nj her ishin t drejta t pandashme: per partes servitutis neque adquiri neque imponi potest. Pandashmria e servituteve toksore rezultonte nga pandashmria e dobive t cilat ishin t domosdoshme pr pronarin e pasuris sunduese pr shfrytzimin racional t pasuris s vet. Servitutet reale apo toksore ndaheshin n servitute bujqsore apo fshatare dhe servitute urbane apo t qytetit. Servitutet personale ishin t drejtat reale mbi sendet e huaja t konstituuara n favor t personave t caktuar individualisht, po n kurriz t personave t pa caktuar individualisht t objektit t servitutit: pronart e objektit t servitutit mund t ndryshonin po servituti t mos ndrpritej; titullart e t drejts s servitutit nuk mund t ndrroheshin. Servitutet personale zgjatnin zakonisht, aq sa zgjaste jeta e titullarit apo aq sa titullari gjendej n pozit juridike t parashikuar qysh m par.
125

E DREJTA ROMAKE

2010

Objekt i servituteve personale, n dallim prej atyre toksore, mund t ishin t gjitha sendet in patrimonio dhe in commercio. Pr nga prmbajtja e autorizimeve t titullarve t s drejts s servituteve personale, si dhe pr nga objekti, t gjitha kto servitute ndaheshin n 4 lloje themelore: Ususfructus, Usus, Habitatio, dhe Opera servorum vel animalium. Servitutet toksore fshatare Ishin t drejtat reale mbi sendet e huaj t konstituuara n favor t zotruesit t pacaktuar individualisht t pasuris sunduese, me qllim t prmirsimit t prodhimtaris bujqsore me pasurin sunduese. T gjitha kto servitute ndaheshin n 3 grupe themelore: N servitute rruge, N servitute uji, dhe N servitute tjera t ndryshme. N servitute rruge hynin t gjitha kufizimet e zotruesit t pasuris shrbyese me qllim q zotruesit t pasuris sunduese ti sigurohej ardhja e pa penguar n tokn e tij. (e drejta e kalimit n kmb npr pasurin shrbyese, e drejta e kalimit me kal, e drejta e kalimit me kafsh dhe e drejta e kalimit me qere.) N servitute uji hynin t gjitha kufizimet e zotruesit t pasuris shrbyese me qllim q zotruesit e pasuris
126

E DREJTA ROMAKE

2010

sunduese ti sigurohet furnizimi i papenguar me uj nga pasuria shrbyese ose npr at pasuri. (e drejta pr t sjell uj nga pasuria shrbyese, e drejta pr t nxjerr uj dhe e drejta pr tu dhn uj kafshve n pasurin shrbyese.) N servitutet e llojllojshme ku bjn pjes, e drejta e nxjerrjes s ers, e drejta pr t pjekur glqere, e drejta pr t grumbulluar gur dhe xehe, e drejta pr t marr thupra nga pasuria e huaj etj. Servitutet toksore t qytetit Ishin t drejtat reale mbi sendet e huaja t konstituuara n favor t zotruesit t pacaktuar individualisht t pasuris shrbyese, me qllim t prmirsimit t prdorimit t parcelave ndrtimore ose objekteve ekzistuese, e q ishin: a) Servitutet pr mbshtetje shfrytzimi i murit ose ndrtess s fqinjit pr t mbshtetur objektin e ndrtuar n tokn e vet. E drejta pr t mbshtetur trarin e vet n murin e huaj dhe e drejta pr t mbshtetur objektin e vet n murin e shtpis s fqinjit; b) Servitutet e shtrirjes - e drejta pr t ngritur ballkonin n hapsirn ajrore t fqinjit si dhe autorizimi i shtrirjes s pullazit t ndrtess s vet mbi pasurin e fqinjit; c) Servitutet e pamjes detyrimi i zotruesit t pasuris shrbyese q t mos ndrmarr punime me t cilat do t pengonte ndriimin e zakonshm, dhe
127

E DREJTA ROMAKE

2010

d) Servitutet pr rrjedhje e drejta q t rridhnin ujrat me sasi t mdha dhe e drejta q t rridhnin ndytsit npr pasurin shrbyese.

Servitutet personale Uzufrukti ose ususfructus ishte servitut personal n baz t t cilit personi i autorizuar ose uzufruktari fitonte t drejtn q sendin e huaj ta prdor dhe ti mblidhte frytet, duke u detyruar q pas prfundimit t uzufruktit, sendin e padmtuar n esenc tia kthej zotruesit. Objekt i uzufruktit mund t ishin vetm sendet e paharxhueshme pasi vetm kto sende pas prfundimit t uzufruktit, t padmtuara n esenc, mund ti restituoheshin zotruesit. Sendet e harxhueshme nuk mund t ishin objekt i uzufruktit, sepse e tr substanca e ktyre sendeve zhdukej me rastin e prdorimit t par. Uzufrukti qe ndar n 2 nnlloje: I. Uzufrukti n kuptimin kategorik, ose uzufrukti mbi gjrat e paharxhueshme, dhe II. Uzufrukti n kuptimin figurativ, ose uzufrukti mbi gjrat e harxhueshme i quajtur quasi usus fructus. Usus (prdorimi) ishte servitut personal q i mundsonte personit t autorizuar, q t fitoj t drejtn e prdorjes s sendit t huaj dhe t mbledh aq fryte nga sendi sa kishte
128

E DREJTA ROMAKE

2010

nevoj pr plotsimin e nevojave personale dhe t familjes s ngusht. E drejta e usuariusit nuk ishte e lidhur me posedimin e prhershm t sendit, prandaj duhej t prpiqej patjetr q ti pengonte sa m pak pronarit. Usuariusi nuk ishte i autorizuar q tia transmetonte dikujt tjetr ushtrimin e s drejts. Habitatio(e drejta e banimit) ishte servitut personal n baz t t cilit personi i autorizuar fitonte t drejtn q ta prdorte banesn e huaj, si pr nevojat e veta personale ashtu edhe pr nevojat e familjes s tij, e bile edhe q tia lshonte tjetrit me qira, duke mbajtur pr veti qiran e marr. Operae servorum vel animalium ishte e drejt e titullarit q t prdorte fuqin puntore t skllevrve t huaj dhe kafshve t huaja t puns.

129

E DREJTA ROMAKE

2010

Mbrojtja dhe shuarja e t drejts s servitutit Titullart e t drejts s servitutit mbroheshin me padi dhe interdikte t veanta. Padia m e lasht ishte vendicatio servitutis. Krkesa juridike e paditsit ishte q ti njihej e drejta e servitutit dhe ti evitohen pengimet q i jan br n ushtrimin e ksaj t drejte. N kohn e Justinianit u fut prsri padia unike pr mbrojtjen e titullarve t servituteve dhe u quajt actio confessoria. Pos mbrojtjes me padi, titullart e s drejts s servitutit mbroheshin edhe me shum interdikte. Servitutet shuheshin ose: 1. Me veprimin e ngjarjeve natyrore, ose 2. Me vullnetin e t autorizuarve juridik, ose 3. Pr arsye t disa rrethanave q kishin pasoj shuarjen e servituteve. (I. Shuheshin n rastet e zhdukjes s objektit t servitutit, n rast t vdekjes s titullarit t s drejts s servitutit.) (II. Shuheshin me heshtje ose duke hequr dor solemnisht nga e drejta e servitutit.) (III. Shuheshin me confusio, apo me shkrirjen e t drejts pronsore dhe t drejts s servitutit n nj titullar , si dhe me prfundimin e afatit si dhe shfaqjen kushtit rezolutiv, sidomos te servitutet personale.)
130

E DREJTA ROMAKE

2010

131

E DREJTA ROMAKE

2010

KONTRATAT E PENGUT Kuptimi i kontratave t pengut Kontratat e pengut jan institucion shum i vjetr i t drejts romake. U shfaqn si kontrata sekondare n punt kreditore m t hershme. Kreditort t cilt n punt kreditore pr nj koh t caktuar heqin dor nga prdorimi dhe t gzuarit e sendeve t tyre, krkonin prej debitorve garanci se me t vrtet pas afatit t kontraktuar do tu kthehen ose sendet e njjta ose sasia e njjt e sendeve t njllojshme. Garantimi q krkonin kreditort mund t ishte i shumllojshm: ose personal ose real. Garantimi personal ekzistonte kur prpos debitorit edhe disa persona t tjer zotoheshin se do tua paguajn borxhin. Kto ishin kontrata pr dorzani. Garantimi real ekzistonte kur kreditort krkonin q debitort tua ln n dispozicion disa vlera q do tu shrbenin si garanci se me t vrtet do ti realizojn rregullisht dhe me koh aktivet e tyre. N Rom garantimi
132

E DREJTA ROMAKE

2010

real qe shum i prhapur. Konsiderohej se ky ishte lloji m i mir i sigurimit t kreditorve: plus cautionis in re est quanin persona. Burimet e garantimit real t kreditorve ishin kontratat e pengut: kontrata n baz t t cilave debitort u linin n dispozicion kreditorve disa vlera, duke i autorizuar kreditort q nga sendet e dhna peng ta nxjerrin borxhin nse rregullisht dhe me koh nuk e kryejn detyrimin e marr. T drejtat e kreditorve n baz t kontratave akcesore t pengut, ishin t karakterit realo juridik: gjat kohvazhdimit t kontrats, kreditori ishte i mbrojtur ndaj t gjithve, madje edhe ndaj pronarit t pengut. Mbrojtjen e njohur realo juridike kreditori e humbte vetm n rast se detyrimi primar i debitorit shuhej me t vrtet n mnyr t rregullt. N at rast pronari i pengut fitonte prsri t drejtn q t dispononte lirisht sendin e tij. Gjat historis t s drejts romake kontratat e pengut si burime t t drejtave reale akcesore mbi sendet e huaja kaluan npr tri etapa t ndara. N t drejtn m t lasht si kontrat pengu shrbente fiducia cum creditore, N fillim t zhvillimit t s drejts klasike u shfaq Pignusi, E pastaj edhe Hipoteka.

Fiducia cum creditore

133

E DREJTA ROMAKE

2010

Kontrata m e lasht e pengut n Rom ishte fiducia cum creditore ose kontrata midis kreditorit dhe debitorit, e lidhur n form per aes et libram ose in jure cesio, me rast debitori ja transmetonte n pron kreditorit ndonj send, duke e obliguar q po t njjtin send tia kthej nse e paguan borxhin primar me koh dhe n rregull. Pasoja themelore juridike e kontrats s lidhur fiducia cum creditore ishte konstituimi i t drejts pronsore t kreditorit mbi objektin e fiducies. N t drejtn e lasht konsiderohej se prona krijohej me kalimin e objektit n form per aes et libram ose n form in jure cesio. Pactum fiducie marrveshja q kreditori tia restituonte debitorit objektin e marr pas plotsimit t detyrimit primar nuk gzonte mbrojtjen juridike. Me actio fiduciae u b e mundur q debitort, t cilt kishin plotsuar detyrimin primar, t krkojn zhdmtim nga kreditort q nuk ua kishin restituuar objektin e pengut. Actio fiduciae nuk mund t ngrihej kundr atyre personave t cilt e kishin marr objektin e pengut nga kreditori i pandrgjegjshm. Prandaj, ajo nuk kishte veprim realo juridik por vetm veprim obligator.

134

E DREJTA ROMAKE

2010

Pengu i dors Pignusi Pengu i dors ishte kontrat pengu q lindte me dorzimin e sendit t luajtshm dhe t pazvendsueshm t debitorit kreditorit, duke e autorizuar kreditorin q sendin ta posedoj, ta shes dhe nga mimi i fituar ta nxjerr aktivin primar, nse debitori n afatin e kontraktuar nuk e bn kt vet. Kontrata mbi pengun e dors evitonte disa cilsi negative t kontrats fiducia cum creditore, sidomos kalimin e prons n ann e kreditorit mbi objektin e pengut. T drejtat themelore q i fitonin kreditort n baz t kontrats mbi pignusin ishin: Posedimi i objektit ose jus possidendi, E drejta e kushtzuar pr shitjen e objektit t pengut ose jus distracionis, dhe E drejta pr t nxjerr aktivin primar nga mimi i realizuar. Jus possidendi i kreditorve u jepte atyre t drejtn q objektin e pengut ta posedonin gjat tr kohs gjersa t mos plotsohej detyrimi primar i debitorit. E drejta e kreditorve pr posedimin e objektit mbrohej erga omnes me interdikte posesore. Jus distracionis ose e drejta pr t shitur objektin e pengut lindte pr kreditort n momentin e voness s debitorit, apo ather kur debitort nuk e kishin plotsuar rregullisht dhe me koh detyrimin e marr.
135

E DREJTA ROMAKE

2010

Pas shitjes s objektit t pengut kreditort autorizoheshin q nga mimi i shitjes t ndalin aq sa ishte vlera e aktiveve primare. N raste t veanta,: - kreditort kishin t drejt q prej debitorve t krkojn shpagimin e t gjitha shpenzimeve, q ishin t domosdoshme pr ruajtjen e objektit; - kreditort kishin t drejt ta prdornin sendin e pengut, kur kjo ishte kontraktuar veanrisht nprmjet marrveshjes mbi emfiteuzin; - kreditort kishin t drejt t krkonin prej organeve shtetrore q objekti i pengut t ngel pron e tyre, kur nuk ishte e mundur t shndrrohej n t holla me an t shitjes (impetratio dominii). N baz t kontrats s lidhur mbi pignusin, debitort kishin t drejt: - t krkonin prej kreditorve q ta ruanin objektin e pengut dhe t mos e prdorin; - q tua kthenin objektin, kur u paguhej rregullisht; - ta shisnin objektin kur detyrimi primar nuk ishte plotsuar dhe pas shitjes s objektit tua kthenin tr ndryshimin midis mimit t realizuar dhe lartsis s aktivit primar (hyperocha). Pr mbrojtjen e autorizimeve realo juridike t kreditorve (jus possidendi dhe jus distrahendi), t cilat vepronin erga omnes, bile edhe ndaj pronarit t objektit, shrbenin interdiktet posesore dhe actio quasi Serviana, ndrsa pr mbrojtjen e t drejtave t debitorve n dorzimin e objektit pas pagimit t detyrimit
136

E DREJTA ROMAKE

2010

primar, mund t shrbente rei vindicatio e rregullt ose actio publiciana. T gjitha aktivet tjera reciproke dhe t gjitha detyrimet tjera reciproke midis kreditorve dhe debitorve mbroheshin me actio pigneraticia directa dhe contraria. Sipas actio pigneraticia directa, t drejtat n baz t kontrats mbi pengun e dors i realizon debitori, ndrsa sipas actio pigneraticia contraria kreditort.

Hipoteka Hipoteka ishte kontrat pengu n baz t s cils kreditort fitonin t drejtn q pas voness s debitorit ta krkonin posedimin e objektit t pengut, q objektin e pengut ta shesin dhe q nga mimi i shitjes t nxjerrin aktivin e tyre.
137

E DREJTA ROMAKE

2010

a) Hipoteka krijohej me kontraktim t thjesht midis kreditorit hipotekor dhe debitorit hipotekor. N t drejtn postklasike praktikohej q pr hipotekat e lidhura t prpilohen dokumente publike ose private. Dokumentet publike kishin fuqi t plot provuese pr ekzistimin e hipoteks. Po kt fuqi t njjt e kishin edhe dokumentet private, kur ishin t nnshkruara prej s paku tre dshmitarve. Prve hipotekave t kontraktuara, e drejta romake dinte edhe shum hipoteka ligjore apo legale, e q jan konstituuar ipso jure dhe t cilat vepronin pa plqimin paraprak t palve. Disa nga hipotekat ligjore u futn me an t zakoneve dhe u quajtn pignus tactitum ose hipoteka ligjore me heshtje, ndr t cilat hynte hipoteka e qiradhnsit mbi t gjitha invecta et illata t qiraxhinjve t pasurive bujqsore dhe banesave. Hipotekat tjera ligjore njiheshin si hipoteka thjesht ligjore, sepse ishin futur me dispozita t perandorve romak. Ndr hipotekat thjesht ligjore ishin: Hipoteka e investitorit mbi objektin e investimeve; Hipoteka e shtetit (fiskusit) mbi pasurin e debitorit t detyrimeve publike; Hipoteka e pupilit mbi pasurin e tutorve dhe kujdestarve; Hipoteka e gruas mbi pasurin e burrit pr sigurimin e pajs, dhe

138

E DREJTA ROMAKE

2010

Hipoteka e kishs mbi pasurin e qiraxhinjve t pasurive kishtare pr shkak t zhdmtimit n rast t dmtimit t pasuris nn qira. Prpos kontrats dhe ligjit, hipotekat aty ktu u krijuan edhe me testament, si dhe me vendimin e gjyqit. b) Hipoteka kur objekti i pengut gjer n momentin e voness s debitorit nuk kalonte n posedim t kreditorit, jepte mundsi q mbi t njjtin objekt t konstituohen shum t drejta hipotekore. N kohn e krijimit t hipoteks, kumulimi i hipotekave ose bashkndodhja e t drejtave t shum kreditorve hipotekor zgjidhej sipas rregulls ,,qui prior est tempore potior est jure cili sht i pari pr nga koha, sht m i fort pr nga e drejta. Aplikimi parimor i rregulls s prmendur ishte i mundur gjersa hipotekat nuk filluan t ndryshonin edhe sipas rangut. Dallimi i hipotekave sipas rangut filloi n t drejtn postklasike. Rangun m t lart a veprimin m t fort e kishin t ashtuquajturat hipoteka t privilegjuara gjenerale: - Hipoteka e shtetit mbi pasurin e debitorit pr shkak t mos pagimit t detyrimeve publike; - Hipoteka e gruas mbi pasurin e burrit pr sigurimin e pajs, dhe - Hipoteka e investitorit mbi objektin e investimeve. M t ulta pr nga rangu ishin hipotekat tjera thjesht ligjore. Menjher pas ktyre vinin me radh hipotekat ligjore me heshtje. Prej hipotekave t kontraktuara,
139

E DREJTA ROMAKE

2010

avantazh kishin hipotekat pr lidhjen e t cilave ishte prpiluar dokumenti publik, pastaj vinin hipotekat pr lidhjen e t cilave ekzistonte dokumenti privat dhe n fund gjendeshin hipotekat e lidhura n baz t marrveshjes s thjesht midis kreditorit dhe debitorit hipotekor. c) N t drejtn klasike objekt hipoteke mund t ishin vetm sendet e trupshme. N kohn postklasike t drejtat hipotekore mund t konstituoheshin edhe mbi sendet e patrupshme. Si objekt hipoteke mund t shrbenin edhe masat e tra pasurore, si dhe e tr pasuria e tanishme dhe e ardhshme e ndonj personi. Hipoteka q pr objekt kishin sendin e caktuar sakt ose pjesn e caktuar sakt t pasuris s ndonj personin, quheshin hipoteka speciale apo t veanta. Ato hipoteka q ishin t konstituuara mbi tr pasurin e ndonj personi, quheshin t prgjithshme apo gjenerale.

d) N baz t kontrats mbi hipotekn, kreditort hipotekor fitonin t drejt q n momentin e voness s debitorit, me ndihmn e interdictum Salvianum ose actio Serviana t krkojn posedimin e objektit t hipoteks ose jus possidendi.

140

E DREJTA ROMAKE

2010

Pas vendosjes s posedimit t objektit t hipoteks, kreditort hipotekor ishin t detyruar ta fillonin shitjen publike t sendeve t poseduara (jus distrahendi). Shitja e objektit t hipoteks duhej patjetr t organizohej ashtu q t ruante sa m shum interesat e debitorit. Pas shitjes s objektit t hipoteks, kreditori hipotekor q kishte organizuar shitjen, nga mimi i fituar nxirrte plotsisht aktivin e vet. Kontratat midis kreditorve dhe debitorve hipotekor pr konstituimin e prons mbi objektin e hipoteks ishin t ndaluara (lex commissoria), sepse ishin n kundrshtim me prmbajtjen e hipoteks, veanrisht me mundsin e kumulimit t hipotekave. N raste t rralla, t drejtn pronsore mbi objektin e hipoteks mund ta fitonin ata kreditor hipotekor t cilt nuk arritn q me an t shitjes publike ta shndrrojn n t holla objektin e hipoteks. N at rast, sipas krkess s kreditorit hipotekor, dhe me vendimin e organeve kompetente, prona kalonte n ann e kreditorit hipotekor me kusht q debitori n afatin prej dy vjetsh t mos e paguaj borxhin. e) T drejtat e kreditorve hipotekor mbroheshin me interdictum Salvianum dhe actio Serviana. Interdictum Salvianum bnte pjes ndr interdiktet pr fitimin e posedimit. T drejtn q t prdornin kt interdikt kishin kreditort hipotekor n momentin e voness s debitorit, si dhe n momentin kur u krcnohej rreziku serioz aktiveve t mbrojtura nga ana e vet debitorit.
141

E DREJTA ROMAKE

2010

Meq e drejta hipotekore nuk ishte e lidhur me posedimin e sendit dhe meq nuk mund t bhej kumulimi i hipotekave, ngjante q debitori hipotekor tua transmetonte personave t tjer prons apo t poseduarit mbi objektin e pengut, si dhe q kreditori hipotekor i rangut m t ult ta posedoj objektin dhe ta shes n ankand publik. N rastin e par t gjith kreditort hipotekor, ndrsa n rastin e dyt kreditort hipotekor m t lart n rang, kishin t drejt ta krkonin posedimin e objektit nga ana e do poseduesi. Pr kt qllim shrbente actio Serviana. N kohn e Justinianit interdictum Salvianum dhe actio Serviana u ngjizn dhe u quajtn actio pigneratica in rem ose actio hypothecaria. Krkesave t paarsyeshme t kreditorve pr marrjen e posedimit t objektit t hipoteks, debitori mund tu kundrshtonte ose me exceptio doli ose me exceptio pr shkak t ,,plus petitio tempore. Ai debitor q i kishte paguar kreditorit, kurse kreditori nuk i kishte lejuar q ti marr invecta et illata nga pasuria e marr me qesim, mund t prdorte interdictum de migrando, q kishte pr qllim ta detyronte kreditorin q me rastin e shprnguljes t mos bj pengesa. f) Hipoteka si e drejt akcesore shuhej me plotsimin e detyrimit primar. Shitja e objektit t hipoteks nga ana e kreditorve hipotekor e shuante t drejtn hipotekor t shitsve, si dhe t kreditorve hipotekor m t ult n rang.
142

E DREJTA ROMAKE

2010

Hipoteka si e drejt reale mbi sendet e huaja shuhej edhe pr shkak t shkatrrimit fizik t sendit, pr shkak t konfuzionit, pr shkak t heqjes dor t kreditorve hipotekor, si dhe pr shkak t mosushtrimit t gjat apo parashkrimit (longi temporis praescriptio).

143

E DREJTA ROMAKE

2010

E DREJTA DETYRIMEVE (OBLIGATORE)

144

E DREJTA ROMAKE

2010

E DREJTA DETYRIMEVE I

1. Kuptimi dhe karakteristikat e t drejts detyrimore? E drejta detyrimore sht pjes e t drejts pronsore, q vepron inter vivos (pr t gjall t pronarit), q veprojn inter partes (midis palve) dhe q shfaqen si jus in personae aktive ose si e drejt e kreditorve q t krkojn veprime pronsore nga debitort e caktuar. 2. Subjektet e marrdhnies detyrimore? Subjektet e marrdhnieve t detyrimeve jan: a) SUBJEKTET AKTIVE (kreditori) n favor t t cilve ishin konstituuar obligatat, dhe b) SUBJEKTET PASIVE (debitori) t ngarkuarit obligator ose personat n kurriz t t cilve ishte konstituuar obligata.
145

E DREJTA ROMAKE

2010

3. Zotsia juridike dhe e veprimit t subjekteve t detyrimeve? Zotsin e plot aktive dhe pasive obligatore e kishin qytetart romak sui juris, e q kishin zotsi t plot veprimi. Zotsi aktive obligatore zotsi pr t qen kreditor n marrdhniet obligatore, kishin edhe personat e mitur sui juris, si dhe qytetart tjer pa zotsi veprimi. Zotsia pasive obligatore e personave pa zotsi veprimi rregullohej me dispozitat mbi tutorin dhe kujdestarin. Duke filluar nga e drejta klasike, personat alieni juris dhe skllevrit fituan zotsin obligatore aktive dhe pasive, q n t drejtn e detyrimeve njihet si: a) Actiones adjesticiae qualitatis; b) Actiones noxales, dhe c) Obligationes natyrales. 4. Prfaqsimi n marrdhniet e detyrimeve? Personat q lidhnin obligata n dobi ose n kurriz t prokurdhnsit, quheshin prfaqsues n marrdhniet e detyrimeve ose prokurmarrsit. N t drejtn e lasht romake ekzistonin vetm prfaqsuesit ligjor (tutort dhe kujdestart me testament ose me vendim t organeve shtetrore ose sipas dispozitave ligjore).

146

E DREJTA ROMAKE

2010

N t drejtn klasike pos prfaqsuesve ligjor, njiheshin edhe prfaqsuesit e autorizuar sipas kontrats pr prfaqsim (mandatum). Prfaqsuesi i autorizuar nga prokurdhnsi, vepronte n emr dhe pr llogari t tij kurse n saje t marrdhnies s prfaqsimit, ishte i detyruar tia transmetonte prokurdhnsit t gjitha dobit e realizuara dhe ishte i autorizuar q prej prokurdhnsit t krkonte shpagimin e t gjitha shpenzimeve t prfaqsimit. 5. Ndrrimi i subjekteve te marrdhniet e detyrimeve? N t drejtn e lasht vlente parimi se detyrimet nuk mund t transferohen individualisht, por vetm si pjes prbrse e masave t tra pasurore. N t drejtn klasike sht br ndarja e detyrimeve n detyrime q mund t transferoheshin dhe n detyrime q nuk mund t transferoheshin. Detyrimet q nuk mund t transferoheshin as pr s gjalli, as pas vdekjes quheshin detyrime thjesht personale. Detyrimet tjera mund t transferoheshin. Transferimi i detyrimeve njihej si cesio ose lshim obligatash. Cedimi mund t ishte aktiv dhe pasiv. - Cedimi AKTIV ekzistonte n rastet e dorzimit t aktiveve kreditorit t ri; ndrsa - Cedimi PASIV ekzistonte kur merreshin borxhet e huaja, pra ishte kontrat n mes t debitorit t vjetr dhe ndonj personi q kishte pranuar q n
147

E DREJTA ROMAKE

2010

form t parashikuar t detyrohet se kreditorit n fjal do ti paguante borxhin n vend t debitorit t vjetr.

6. Objekti i prestimit t marrdhnieve detyrimore? Me rastin e lidhjes s marrdhnies obligatore, prher lindte detyrimi i debitorit q me krkesn e kreditorit t bj dika, t mos bj dika, t duroj dhe t prestoj dika. Detyrimet q e obligonin debitorin pr Dare, quheshin obligationes in dando. Detyrimet q e obligonin debitorin pr Facere, quheshin obligationes in Faciendo apo non Faciendo. Detyrimet q e obligonin debitorin q t duroj dika apo t mos e pengoj kreditorin n ndrmarrjen e disa veprimeve q mund t bnin sikur t mos ekzistonte detyrimi quheshin obligationes in patiando. do prestim obligator duhet doemos ti plotsoj disa kushte esenciale, n mnyr q t shfaqej n prgjithsi si prestim i marrdhnieve obligatore. Kushtet ishin kto: a) Prestimi obligator duhej patjetr t ishte i mundshm. T mundshme ishin ato prestime, realizimi i t cilave nuk ishte n kundrshtim me ligjet fizike;
148

E DREJTA ROMAKE

2010

b) Nuk guxon t jet n kundrshtim me moralin e periods s caktuar historike; c) Nuk duhet t ishte juridikisht i ndaluar; d) Duhet t ishte i caktuar, dhe e) Duhet t ishte patjetr i vlersuar n t holla. 7. Reparatio Damni (dmshprblimi) te detyrimet? Kreditori t cilit debitori nuk ia kishte kryer n rregull prestimin e premtuar, n kohn dhe vendin e kontraktuar, kishte t drejt t krkonte zhdmtimin. T drejt pr t krkuar zhdmtim kishin edhe personat, vlerat e mbrojtura juridike t t cilve ishin dmtuar me veprimet antiligjore t delikuentve. Rregullat themelore mbi prcaktimin e lartsis s zhdmtimit si dhe rregullat mbi prgjegjsin e debitorit pr shkak t moskryerjes s detyrimeve kontraktuese dhe prgjegjsin e delikuentve pr shkak t dmtimeve antiligjore t veprave t huaja, ishin t ndryshme. 8. Detyrimet e ndashme dhe t pandashme? Detyrimet e ndashme ishin ato detyrime prestimi i t cilave mund t kryhej nga shum persona, por qllimet e kreditorve t mos rrezikohen. Detyrimet e pandashme ishin ato q kishin pr objekt ndonj send t pandashm dhe t cilat nuk mundsonin kryerjen nga shum persona. 9. USUARUIA (kamata) te detyrimet?
149

E DREJTA ROMAKE

2010

Kamatat, t kontraktuara n marrdhniet e llojllojshme obligatore, e rritnin esencialisht lartsin e prestimit primar t debitorit. Kamatat e s drejts s lasht mund t caktoheshin ose n shuma paushalle ose n prqindje t borxhit kryesor. N t drejtn klasike kamatat hyjn n fructus civile dhe kontraktoheshin ekskluzivisht n pjes procentuale ose alikuote n ato detyrime, prestimet e t cilave ishin n t holla ose n sasi t caktuara t sendeve t zvendsueshme. Pr kontraktimin e kontratave shrbente ose stipulimi ose pactum adjectum de usuris. Lartsia e kamatave ishte e pakufizuar gjer n ligjin e XII tabelave. Ligji i XII tabelave lejoi si shkall maksimale t kamats dyfishin e borxhit kryesor gjat nj viti. Pas shum ligjeve t cilat ose e ndalonin kamatn n prgjithsi, ose e prcaktonin maksimumin e kamats, Justiniani prcaktoi se: Kamatat e rregullta jan 6%; Huat detare 12%; Huat e tregtis 8%; Ndrsa huat q i jepnin ilustres personae 4%.

E DREJTA DETYRIMEVE II 1. Burimet e detyrimeve?

150

E DREJTA ROMAKE

2010

Lidhja mes kreditorit dhe debitorit n baz t s cils kreditori kishte t drejt t krkonte veprimin kurse debitori detyrimin q t kryej veprimin e caktuar, mund t lindte vetm n mnyr t parashikuar juridikisht. Mnyrat e konstituimit t lidhjeve obligatore midis kreditorve dhe debitorve quheshin burime t obligatave. Si burime t detyrimeve konsideroheshin t gjitha faktet juridike q kishin si pasoj lindjen e marrdhnieve obligatore. Faktet juridike ndaheshin n: - Ngjarje Natyrore, dhe - Veprime njerzore. Ngjarjet natyrore si burime t marrdhnieve obligatore krijonin obligatat n baz t dispozitave t rendit juridik dhe pavarsisht nga vullneti i palve. Veprimet njerzore si burime t marrdhnieve obligatore ndaheshin n t lejueshme dhe t palejueshme. Veprimet e lejuara njerzore (Negotia juridica) ndaheshin n: Negotia Juridica Unilateralia ishin ato pun juridike ku pr krijimin e obligats ishte i mjaftueshm vullneti i nj personi i shprehur n mnyr t parashikuar juridike; Negotia Juridica Bilateralia ishin ato pun juridike kur pr krijimin e obligats
151

E DREJTA ROMAKE

2010

ishte i domosdoshm plqimi i s paku dy subjekteve; dhe Negotia Juridica Multilateralia kur pr krijimin e nj lloji t caktuar t puns juridike krkohej plqimi i s paku tre personave. Veprimet e palejuara njerzore ose DELICTA, ndaheshin n: - Delicta Publica ose veprat penale nuk ishin vetm burim i obligatave. Kryesit e veprave penale nuk ishin t detyruar vetm ndaj personit t dmtuar, por n saj t veprs penale t br duhej patjetr t vuanin dnimin publik. - vetm Delicta Privata apo deliktet private ishin burim obligatash. Deliktet private ishin ato veprime antiligjore q sanksionoheshin me shpagimin e dmit t shkaktuar ose me poena private, t cilin delikuenti detyrohej tia paguante vet t dmtuarit.

2. Elementet e kontrats? Pr krijimin e do kontrate obligatore krkohej q t realizoheshin disa elemente pa t cilat nuk mund t kishte kontrat. Ato elemente pa t cilat nuk mund t krijohej kontrata kurrsesi quheshin elementet themelore ose esenciale. Grupi i dyt i elementeve t marrdhnieve obligatore nuk ishte i domosdoshm pr krijimin dhe ekzistimin e
152

E DREJTA ROMAKE

2010

kontrats. Kto elemente quheshin elementet e rndomta apo natyrale. Dhe Grupi i tret i elementeve t kontratave obligatore ishte grupi i elementeve jo t rndomta ose jo esenciale.

3. Elementet e rndsishme (esenciale) t kontrats? Pr krijimin e do kontrate obligatore krkohej q t prmbusheshin disa elemente pa t cilat nuk mund t kishte kontrat, e kto ishin: a) Subjektet me zotsi juridike dhe t veprimit t kontrats; b) Shprehja e akorduar e vullnetit t subjekteve t kontrats; c) Objekti i prshtatshm pr prestime obligatore; dhe d) Forma e parashikuar juridike pr shprehjen e vullnetit t subjekteve.

4. ERROR (lajthimi) te kontratat? Gabimi ose error ishte pasqyra e gabueshme pr ndonj fakt t rndsishm kur lidhej nj pun juridike. Te gabimi ishte fjala pr vullnetin e gabueshm, q ishte n kundrshtim me bonis moribus ose aequitati n komunikimin juridik. Prandaj gabimi nxjerr pavlefshmrin e punve juridike. do gabim pr ndonj fakt t rndsishm kur lidhej nj pun juridike, prap se prap nuk kishte rndsi
153

E DREJTA ROMAKE

2010

juridike. Q t kishte rndsi juridike, duhej t plotsonte patjetr disa kushte, si: a) Gabimi duhej t ishte i durueshm TOLERABILIS; b) Gabimi t ishte ESENTIALIS (kur personi nuk i njihte shkaqet esenciale t kontrats); dhe c) ERROR FACTI u referohej personave t padijshm pr mosnjohjen e fakteve esenciale t kontrats. ERROR FACTI ndahej n: I. Error in Negotia (gabimi mbi thelbin dhe prmbajtjen e puns juridike); II. Error in Personae (gabimi mbi cilsit esenciale t bashkkontraktuesve); III. Error in Objecto (ishte gabimi mbi objektin e prestimit); IV. Error in Substantia (ishte gabimi mbi thelbin apo mbi qenjen e objektit t prestimit).

5. Dolus (mashtrimi) te kontratat? Dolusi apo mashtrimi ishte qllimi q t bje bashkkontraktuesin t kish nj pasqyr t rreme me qllim q t vendoste t lidh ndonj kontrat. Mashtrimi q i bhej bashkkontraktuesit me qllim arrihej me dinakri, duke i ndryshuar dhe przier faktet. Mjetet juridike pr mbrojtjen e personave t mashtruar ishin Exceptio doli dhe actio doli. Exceptio doli e prdornin personat e gnjyer q akoma nuk e kishin kryer veprimin e premtuar.
154

E DREJTA ROMAKE

2010

Actio doli e prdornin personat e mashtruar q e kishin kryer prestimin obligator dhe krkonin kthimin e tij.

6. Interpretimi i vullnetit t palve te kontratat? Derisa u shfaqn kontratat bonae fidei, interpretimi i vullnetit t palve n kontratat e lidhura nuk paraqiste kurrfar vshtirsie. Me shfaqjen e kontratave bonae fidei, n t drejtn romake filloi t deprtonte teoria e vullnetit apo teoria sipas t cils n kontratat e lidhura nuk duhej muar vetm deklaratn e palve, por edhe dshirn e tyre kur hynin n marrdhnie kontraktuese. N kodin e Justinianit u prcaktua qart se n marrdhniet e bashkkontraktuesve duhet muar m shum vullnetin se sa fjalt.

7. Objekti i kontrats? Objekt kontrate mund t ishin t gjitha ato sende q ishin objekt i presimeve t marrdhnieve obligatore n prgjithsi.

155

E DREJTA ROMAKE

2010

8. Forma e kontratave? Forma ishte njra nga elementet m t rndsishme, sidomos kur e drejta e lasht romake mendonte se forma e prbn thelbin e sendit. Format e parashikuara pr lidhjen e kontratave ishin t shumta: N t drejtn e lasht kontratat lidheshin thjesht formalisht. Format e kontratave n t drejtn e lasht ishin gestum per aes et libram. Kontratat m t dgjuara t s drejts s lasht jan: Mancipatio; Nexum; dhe Fiducia. N t drejtn klasike formalizmi i tepruar u b penges n lidhjen e kontratave, andaj u institucionalizua forma verbale e lidhjes s kontrats. N shek. e III-t t epoks s vjetr u shfaq forma reale e lidhjes s kontrats e q nnkuptonte dorzimin e thjesht t sendit (kontrata mbi huan, huaprdorjen, depozitn dhe pengun), lidheshin n momentin kur kreditori ia dorzonte ndonj send debitorit, duke e detyruar pr nj prestim prkats.
156

E DREJTA ROMAKE

2010

Pak pas shfaqjes s kontratave reale, u paraqitn kontratat literale, gjegjsisht konsiderohej se disa kontrata krijohen n momentin kur palt prpilonin dokumentin me shkrim. Prej t gjitha formave t lidhjes s kontratave, s fundi u shfaq kontrata konsesuale. Forma konsesuale ishte form pa form, ato krijoheshin me pajtimin e thjesht t palve kontraktuese. Konsiderohej se ky lloj i kontratave krijohej n momentin e mbrritjes s marrveshjes mes palve (p.sh. kontrata e shitblerjes, kontrata e qiras, kontrata e ortaklkut dhe kontrata mbi prokurn.

9. Kuptimi dhe karakteristikat e kontratave? Kontrata paraqet vullnetin e dy apo m shum palve pr t lidhur nj pun juridike n mes tyre.

10. Elementet e parndsishme (jo esenciale) t kontratave? Elementet jo esenciale t kontrats ishin t gjitha pjest prbrse t kontrats q shfaqeshin sipas dispozitave t lira t palve, pr t cilat gjyqtari nuk kujdeset zyrtarisht, kur nuk figuronin n kontrat. Elementet m t rndsishme jo esenciale q mund ti prmbante e drejta kontraktore ishin: a) Kushtet; b) Afatet; dhe
157

E DREJTA ROMAKE

2010

c) Urdhresat.

11.

Kushtet si elemente t kontratave? Kushtet merreshin si ngjarje t ardhshme dhe t pasigurta nga t shfaqurit ose mos shfaqurit e t cilave varej fillimi ose ndrprerja e veprimit t punve juridike n prgjithsi. Kushtzimi i punve juridike nuk lejohej gjithmon. Punt e t drejts s lasht romake nuk mund t ishin as t kushtzuara as t afatizuara. Vetm me shfaqjen e kontratave bonae fidei, kur gjyqtari ishte i detyruar t kujdesej pr t gjitha rrethanat q i paraprinin lidhjes s kontrats dhe q e prcillnin at, kushtzimi edhe lejohej edhe prdorej shpesh. N at koh u krijua edhe teoria mbi t ashtuquajturat kushte t drejta dhe jo t drejta. a) Kushtet e drejta ishin ato kur fillimi apo ndrprerja e veprimit t ndonj kontrate vareshin nga shfaqja ose mosshfaqja e ndonj fakti q do t dilte dhe ishte i pasigurt. Kushtet e drejta ndaheshin n kushte pozitive dhe negative, n kauzale, n potestive dhe n t prziera dhe n kushtet suspenzive dhe rezultive. b) Kushtet jo t drejta ishin ato kur fillimi ose ndrprerja e ndonj pune juridike lidheshin me disa ngjarje q kan qen t pacaktuara ose t pamundshme, ose t palejuara moralisht dhe
158

E DREJTA ROMAKE

2010

juridikisht, ose t tanishme, ose t sigurta, ose t parashikuara juridikisht.

12.

Afatet si elemente t kontrats? Afati sht ngjarja e ardhshme dhe e sigurt nga shfaqja e s cils, varet fillimi ose ndrprerja e veprimit t ndonj pune juridike. Afati sht perioda e kohs q e ndan momentin e lidhjes s puns juridike nga momenti i fillimit apo ndrprerjes s veprimit t tij. Ato afate q ishin t kontraktuara t caktonin momentin e fillimit t veprimit t detyrimit t marr quheshin shtytse ose suspenzive, ndrsa q caktonin momentin e ndrprerjes s detyrimit t marr, quheshin shkputse ose rezoultive. Sipas mnyrs s prcaktimit t kohs, afatet ndaheshin n: a) T caktuara me kalendar (dihej se ngjarja e ardhshme e parashikuar do t shfaqet me t vrtet dhe dihej se kur do t shfaqej). b) Dies certus (kur ishte e sigurt se nj ngjarje do t ndodh, por nuk dihej sakt se kur shfaqej ajo, p.sh. dita e vdekjes etj. Pr prcaktimin e zgjatjes s afateve t parashikuara shrbenin kryesisht dy sisteme: Computatio naturalis (koha numrohej me or), dhe
159

E DREJTA ROMAKE

2010

Computatio civilis ( llogariteshin dit t plota prej mesnate n mesnat).

13.

Urdhresat si element t kontrats? Urdhresat si element sekondar i kontrats dallonte shum edhe prej kushteve dhe prej afateve. Urdhresa nuk ndikon aspak as n vlefshmrin juridike as n veprimin e punve juridike n prgjithsi. Urdhresa ishte element sekondar t cilin urdhruesi ja shtonte punve juridike lukrative inter vivos dhe mortis causa, duke e detyruar urdhruesin q ti merrte dobit e dorzuara, ta kryej ndonj prestim.

14.

Pavlefshmria e kontratave? N t gjitha rastet kur kontrats i mungonte ndonj nga elementet e parashikuara, kontrata ishte e pavlefshme. Sipas intensitetit t pavlefshmris kontratat ndaheshin n: a) Kontrata jo ekzistuese ishin ato kontrata kur nuk respektoheshin rregullat mbi formn e kontrats. Kto kontrata nuk prodhonin kurrfar efekti juridik. b) Kontrata absolutisht nul ishin ato kontrata t lidhura nga personat e paaft, kontratat e lidhura me objektin e palejuar, kontratat e lidhura me kushte antiligjore dhe imorale etj. As kto kontrata nuk prodhonin efekt juridik.
160

E DREJTA ROMAKE

2010

c) Kontratat relativisht nul ishin ato q prmbanin disa mungesa juridike. Kto kontrata ishin kontrata t lidhura n gabim, pr shkak t mashtrimit dhe friks, si dhe kontratat e personave t mitur.

15.

Klasifikimi i kontratave (llojet e kontratave)? T gjitha kontratat kishin nj karakteristik t prbashkt, ishin pun t dyanshme juridike. Karakteristikat tjera ndryshonin. Pr shkak t karakteristikave t ndryshme, kontratat ndaheshin n disa lloje: I. Sipas t drejtave dhe detyrimeve t cilat rezultonin nga kontrata e lidhur, kontratat u ndan n:
161

E DREJTA ROMAKE

2010

a) Kontrata t njanshme ishin ato kur njra pal ishte vetm kreditor, ndrsa tjetra (Contratus unilaterales) debitor. b) Kontrata t dyanshme jo t barabarta ishin ato kur n momentin e lidhjes krijohej (contrates bilaterales inauquales) vetm nj aktiv dhe vetm nj detyrim, por gjat vazhdimit t tyre mund t shfaqej edhe aktivi dhe detyrimi tjetr. c) Kontrata t dyanshme ishin ato kur qysh n momentin e kontraktimit krijoheshin (contratus bilaterales) nga dy aktive dhe nga dy detyrime. (Kontratat e dyanshme t barabarta)

II. N baz t asaj se n dobi t kujt ishin lidhur kontratat ato ndaheshin n: a) Lukrative ishin ato kontrata t lidhura n dobi t njrs nga palt. b) Oneroze ishin ato kontrata kur pala t cils kontrata i shkonte n dobi, detyrohej ta shpaguante dobin e realizuar. III. Sipas asaj se a dukej shkaku juridik i kontrats, ato ndaheshin n:
162

E DREJTA ROMAKE

2010

a) Kauzale ishin ato ku shihej shkaku juridik ose causa, q i kishte shtyr palt t lidhnin kontratn. b) Abstrakte ishin ato kur nga vet kontrata nuk dukej pse e kishin lidhur kontratn palt, edhe pse ishte i qart se cili ishte borxhi. IV. Sipas mnyrs s mbrojtjes juridike, kontratat ndaheshin n: a) Kontrata Stricti Juris t mbrojtura me kondicione dhe padi t veanta. b) Kontrata bonae V. Sipas forms, kontratat ndaheshin n: a) Kontrata Formaliste t s drejts s lasht; dhe b) Kontrata Verbale, c) Kontrata Literale, d) Kontrata Reale, dhe e) Kontrata Konsesuale t s drejts klasike dhe postklasike.

163

E DREJTA ROMAKE

2010

E DREJTA DETYRIMEVE III 1. Kuptimi dhe karakteristikat e kontratave reale? Forma reale e lidhjes s kontratave ishte dorzimi i sendit: dorzimi i sendit merrej si e vetmja shenj se bashkkontraktuesit jan me t vrtet t mendimit q ta lidhin kontratn. Jan t njohura katr lloje t kontratave reale, e ato jan: MUTUM (huaja), COMMODATUM (huaprdorja), DEPOSITUM (depoziti), dhe PIGNUS (pengu i dors). Pos ktyre rasteve t lartprmendura, ekzistonin edhe shum dorzime t tjera t sendeve, si: n baz t kmbimit,prekariumit, dhurats, transaksionit etj. 2. Kuptimi dhe karakteristikat e kontrats s huas (MUTUM)? Huaja sht kontrat reale, e njanshme dhe e ashpr, e cila krijohej me dorzimin e sendeve t zvendsueshme pr pron debitorit, me rast debitori zotohej se me krkesn e kreditorit ose n afatin e
164

E DREJTA ROMAKE

2010

parashikuar do tia paguaj kreditorit sasin e njjt t sendeve t zvendsueshme t njllojta. A) Mutumi ishte kontrat reale q krijohej me dorzimin e sendeve t zvendsueshme n pron debitorit. B) Mutumi ishte kontrat e njanshme, q d.m.th. se t drejta kishin vetm kreditort, ndrsa detyrime vetm debitort. C) Kontrata mbi mutumin ishte kontrat stricti juris. D) Prve kontrats s rndomt mbi huan, n t drejtn romake dihej edhe pr disa lloje t huas jo t rndomt. 3. Kuptimi dhe karakteristikat e kontrats s huaprdorjes (COMMODATUM)? Huaprdorja ishte kontrat reale dhe e dyanshme jo e barabart, q krijohej me dorzimin e sendit t pazvendsueshm, n prdorim t pa pages dhe t prkohshm marrsit t huaprdorjes, i cili zotohej se do ta prdor sendin me rregull dhe pas prdorimit t kontraktuar do tia kthej t padmtuar dhnsit t huaprdorjes. Objekt i kontrats mbi huaprdorjen mund t ishin ekskluzivisht sendet e pazvendsueshme, apo ato t cilat marrsi ishte i detyruar ti kthej in specie. Kjo kontrat lidhej si e njanshme, ndrsa gjat vazhdimit mund t bhej e dyanshme. Kjo d.m.th. se n momentin e lidhjes s kontrats pr dhnsin e
165

E DREJTA ROMAKE

2010

huaprdorjes lindnin vetm t drejta, ndrsa pr marrsin vetm detyrime. E drejta themelore e dhnsit t huaprdorjes ishte e drejta t krkoj q marrsi i huaprdorjes ta mbaj objektin e huaprdorjes, ta prdor ashtu si ishte marr vesh me dhnsin dhe q n kohn dhe vendin e kontraktuar sendin ta kthej t padmtuar. Detyrimet e marrsit t huaprdorjes ishin korelative me t drejtat e dhnsit t huaprdorjes. Marrsi ishte i detyruar ta mbaj objektin dhe tia paguaj t gjitha shpenzimet e nevojshme pr mbrojtjen e rregullt. Meq kjo kontrat ishte Lukrative, marrsi i huaprdorjes prgjigjej edhe pr shkatrrimin e objektit pa fajin e tij por me veprimin e fuqis madhore. 4. Kuptimi dhe karakteristikat e kontrats s depozitit (DEPOSITUM)? Depozita ishte kontrat reale dhe e dy anshme jo e barabart q krijohej me dorzimin e ndonj sendi t pazvendsueshm depozitmarrsit, i cili zotohej se do ta ruaj sendin pa pages dhe q me krkesn e depozitdhnsit ose pas afatit t kontraktuar do ta kthej t padmtuar. Objekt i ksaj kontrate ishin sendet e pazvendsueshme. Kjo kontrat ishte kontrat e dyanshme jo e barabart. T drejta kishte depozitdhnsi, ndrsa detyrime depozitmarrsi.
166

E DREJTA ROMAKE

2010

E drejta e depozitdhnsit ishte t krkoj nga depozitmarrsi q sendet e besuara ti ruaj dhe ti kthej t padmtuara. Detyrimet e depozitmarrsit ishin korelative me t drejtat e depozitdhnsit. Prve kontrats s rndomt mbi depozitn, e drejta romake dinte edhe tri raste t depozits s jashtzakonshme: A. Depozita n rrethana t jashtzakonshme, B. Depozita gjyqsore, dhe C. Depozita jo e rndomt. 5. Kuptimi dhe karakteristikat e kontrats s pengut t dors (PIGNUS)? Pengu i dors ishte kontrat reale, akcesore, e dyanshme jo e barabart q krijohej me dorzimin e ndonj sendi t pazvendsueshm kreditorit, i cili ishte i autorizuar ta posedonte sendin, ta shiste dhe q nga mimi i shitjes t nxjerr aktivin primar, kur debitori nuk e kishte br si duhet kt vet, po q edhe detyrohej ta merrte objektin e pengut dhe ta kthej t padmtuar, kur debitori e plotsonte n rregull detyrimin primar. Prej ksaj kontrate krijoheshin dy grupe t ndryshme t t drejtave dhe detyrimeve. Krijohej e drejta reale e kreditorve q objektin e pignusit ta posedoj, derisa ishte e parashikuar pr plotsimin e detyrimit primar.
167

E DREJTA ROMAKE

2010

Grupi i dyt i t drejtave dhe detyrimeve kishte karakter obligator. Debitori kishte t drejt t krkonte q kreditori ta ruaj objektin e pignusit q t mos e prdor dhe q ta kthej t padmtuar nse i paguhet rregullisht dhe me koh detyrimi primar. 6. Kuptimi dhe karakteristikat e kontratave konsesuale? Forma e lidhjes s kontratave konsesuale ishte plqimi i thjesht i vullnetit t bashkkontraktuesve apo konsensus i zakonshm. Te kto kontrata detyrimi krijohej n momentin e lidhjes s marrveshjes, pavarsisht nga shtja se n far mnyre ishte realizuar marrveshja, prandaj mjaftonte fardo shenje e jashtme. Ishin katr kontrata konsesuale: A) Kontrata e shitblerjes EMTIO VENDITIO, B) Kontrata e qiras LOCATIO CONDUCTIO, C) Kontrata e bashksis SOCIETAS, dhe D) Kontrata e prokurs MANDATUM. Katr kontratat e prmendura jan kontrata m t rndsishme t qarkullimit ekonomik. 7. Kuptimi dhe karakteristikat e kontrats s shitblerjes (emito venditio)? Shitblerja sht kontrat konsesuale bilaterale, q lindte me marrveshje t thjesht midis shitsit dhe blersit, q shitsi ta kaloj mallin n posedim t
168

E DREJTA ROMAKE

2010

papenguar t blersit, kurse blersi ti paguaj mimin shitsit. N t drejtn e lasht romake kontrata e shitblerjes nuk lidhej n form konsesuale. do shitblerje prmbante dy prestime: shitsi zotohej se do ta kaloj mallin n posedim t papenguar t blersit, ndrsa blersi zotohej se shitsit do tia paguaj mimin. Malli te kontrata e shitblerjes mund t ishte do send q ishte in comercio dhe q fizikisht ishte i mundshm. Shitblerja ishte kontrat bilaterale, q do t thot se n baz t kontrats mbi shitblerjen edhe pr shitsin edhe pr blersin lindnin t drejta dhe detyrime t caktuara, t drejtat e shitsit ishin korelative me detyrimet e blersit, ndrsa t drejtat e blersit ishin korelative me detyrimet e shitsit. Detyrimi themelor i blersit n baz t kontrats mbi shitblerjen ishte q ti paguaj shitsit mimin. Detyrimi i mtejshm i blersit ishte q ta merrte prsipr rrezikun pr shkatrrimin e sendit rastsisht. Detyrimi tjetr i blersit ishte q ta merrte mallin e drguar qa ia kishte ofruar shitsi me rregull, n vendin e kontraktuar dhe kohn e kontraktuar. Detyrimi themelor i shitsit ishte q tia dorzonte mallin blersit. Shitsi ishte i detyruar tia dorzonte blersit sendin n at koh dhe n at vend si ishin marr vesh. Shitsi ishte i detyruar tia dorzonte blersit sendin n posedim t papenguar.
169

E DREJTA ROMAKE

2010

ACTIO EMPTI prdorej pr mbrojtjen e t drejtave t blersit. ACTIO VENDITI prdorej pr mbrojtjen e t drejtave t shitsit.

8. Kuptimi dhe karakteristikat e kontrats s sendeve t huaja (Locatio conductio)? Locatio conductio ishte kontrat konsesuale e dyanshme q lindte me mbrritjen e marrveshjes midis Locatorit (qiradhnsit) dhe conductorit (qiramarrsit), dhe sipas s cils lokatori zotohej se do ti jap ndonj send t tij, i cili ose ishte i autorizuar q ta gzoj sendin duke e detyruar q lokatori ti paguaj kundrshprblimin, ose ishte i detyruar q ta kryej veprn me t drejt shprblimi, ose ishte i autorizuar q pr interes t tij t prdor zotsit e huaja punuese, duke paguar mditjen. Nga kontrata mbi qiran dalin tri varianta: 1. Locatio conductio rei (kontrata mbi qiran sendit) Kjo kontrat ishte kontrat konsesuale dyanshme, e cila lindte me shprehjen e vullnetit qiradhnsit dhe qiramarrsit , q qiradhnsi dorzoj ndonj send t tij pr shfrytzim prkohshm qiramarrsit, i cili zotohej se ka pr ruajtur sendin, se do ta prdor brenda kufijve e e t ti t ta t
170

E DREJTA ROMAKE

2010

caktuar, se do ta kthej t padmtuar brenda afatit dhe se do ta paguaj qiran e kontraktuar. Objekt i ksaj kontrate mund t ishin t gjitha sendet e pazvendsueshme apo t caktuara individualisht dhe t paharxhueshme. Kjo kontrat ishte kontrat e prkohshme apo e afatizuar. Qiradhnsi n baz t ksaj kontrate ishte i detyruar tia dorzonte qiramarrsit sendin n prdorje, n mnyr q qiramarrsi t mund t realizonte qllimet pr t cilat kishte lidhur kontratn, qiradhnsi ishte i detyruar ta dorzonte objektin e qiras n gjendje t rregullt. Qiradhnsi ishte i detyruar q me t gjitha mjetet juridike ta mbroj qiramarrsin kundr do personi q e pengonte t gzonte pasurin e dhn me qira. Qiramarrsi ishte i detyruar q ta paguaj me rregull qiran, q objektin e qiras ta prdor pr at qllim q ishte marr vesh me qiradhnsin, q objektin ta mbaj n rregull dhe ti evitoj t gjitha t metat q i kishte shkaktuar me fajin e tij, q objektin i qiras pas skadimit t kontrats ta kthej n gjendje t rregullt.

2. Locatio conductio operis (kontrata mbi veprn) Kjo kontrat ishte kontrat konsesuale e dyanshme, q lindte me shprehjen e vullnetit t porositsit dhe ushtruesit t veprs q porositsi ti
171

E DREJTA ROMAKE

2010

besoj kryerjen e ndonj pune fizike ushtruesit, i cili zotohej se veprn ka pr ta prfunduar n afatin e kontraktuar dhe se do tia kthej porositsit duke marr shprblimin e kontraktuar. Objekt i ksaj kontrate ishte vet vepra, gjegjsisht kryerja e nj pune fizike t caktuar sakt me qllim q t realizohej nj rezultat i parashikuar m par. Kjo kontrat ishte kontrat e afatizuar. Punt duhet kryer dhe rezultatet e puns duhej dorzuar n afatin e kontraktuar. Porositsi ishte i detyruar ti dorzonte ushtruesit materialin e nevojshm pr kryerjen e veprs, materiali duhej t ishte doemos i kualitetit t till q t mundsoj kryerjen me sukses t punve t ndrmarra. Porositsi ishte i detyruar ti jepte ushtruesit t gjitha udhzimet e nevojshme, t paguaj shprblimin. Ushtruesi - i punve ishte i detyruar q punt e besuara ti kryej me ndrgjegje dhe q rezultatin e veprimit t tij tia dorzonte porositsit n afatin e kontraktuar dhe n vendin e kontraktuar.

172

E DREJTA ROMAKE

2010

3. Locatio conductio operarum (kontrata mbi qiran e fuqis puntore) Kjo kontrat ishte kontrat konsesuale e dyanshme, e cila lindte me shprehjen e prputhur t vullnetit midis puntorit dhe pundhnsit, q puntori tia lr n dispozicion pundhnsit zotsit e veta punuese, q zotohej se n emr t shpagimit pr prdorimin e zotsive punuese do ti paguaj mditjen e kontraktuar. Forma e ksaj kontrate nuk ka qen prher konsesuale. Me plqim t thjesht t vullnetit ose n form konsesuale kjo kontrat nisi t lidhej nga shek. i par i epoks s vjetr. Objekt i ksaj kontrate ishte fuqia puntore apo aktiviteti fizik dhe intelektual i puntorit. Kjo kontrat ishte kontrat e afatizuar. Edhe kur lidhej kjo kontrat, ekzistonte mundsia pr vazhdimin me heshtje t kontrats, nse kontrata lidhej pr koh t caktuar sakt. Kjo kontrat mund t shkputej edhe para aftit t kontraktuar kur palt ishin marr vesh ashtu, dhe prve ksaj mund t shkputej edhe njansisht ose prej puntorit ose prej pundhnsit. Pundhnsi (qiramarrsi) ishte i detyruar ti paguaj puntorit mditjen e kontraktuar n lartsi dhe si sht parashikuar n kontrat, t mos e
173

E DREJTA ROMAKE

2010

prdor puntorin pr ato pun q nuk ishin t parapara n kontrat, ta merrte rrezikun prsipr pr ndrprerjen e punve rastsisht. Puntori (qiradhnsi) ishte i detyruar ti bnte t gjitha punt q parashikoheshin n kontrat. N t gjitha punt duhej patjetr t prdorte tr shkathtsin t ciln dispononte.

174

E DREJTA ROMAKE

2010

E DREJTA DETYRIMEVE IV 1. Kuptimi dhe karakteristikat e delikteve si burim i detyrimeve? Termi delictum tregonte do veprim antiligjor q sanksionohej me ndonj dnim ose me disa pasoja tjera negative, q i krcnoheshin kryesit t veprimit antiligjor delikuentit. N baz t sanksioneve t parashikuara kundr delikuentve, deliktet ndaheshin n: a) Delicta publica, dhe b) Delicta privata. DELICTA PUBLICA ose crimina apo vepra penale ishin veprimet antiligjore t sanksionuara me ndonj t keqe fizike, q i krcnohej trupit t kryesit, ose me
175

E DREJTA ROMAKE

2010

gjob n t holla, q paguhej n dobi t arks shtetrore. Si delicta publica, zakonisht trajtoheshin ato veprime antiligjore t cilat sipas pasojave dhe me intensitetin e tyre paraqitnin rrezik t madh shoqror. DELICTA PRIVATA konsiderohej do veprim antiligjor me t cilin cenoheshin interesat e mbrojtura juridike t qytetarit romak. Delicta privata ishin t gjitha ato veprime antiligjore q sanksionoheshin ose me shpagimin e dmit t br ose me shpagimin e shumfisht t dmit t br ose me poena privata, apo me gjob n t holla t ciln delikuenti detyrohej tia paguante t dmtuarit.

2. Elementet e delikuentve? Elementet e do delikuenti ishin kto: a) Q t shkaktohej nj delikt duhej t kryej ndonj veprim i jashtm (delicta commissione). Vetm n t drejtn klasike si veprime t deliktit u shfaqn edhe disa lshime veprimi (delicta in ommissione). b) Q t shkaktohej nj delikt duhej q veprimi i br i jashtm t nxjerr ndonj pasoj, me t ciln cenoheshin vlerat e mbrojtura juridike materiale edhe personale t t dmtuarit. c) Q t shkaktohej nj delikt, duhej q midis veprimit t kryerjes dhe pasojs s shfaqur, gjegjsisht cenimit t vlerave materiale dhe imateriale t tjetrit, t ekzistoj lidhja kauzale apo rreziku kauzal.
176

E DREJTA ROMAKE

2010

d) Q t shkaktohej nj delikt, duhej q veprimi i kryerjes t jet antiligjor. e) Q t shkaktohej nj delikt, duhej q autori i veprimit t kryerjes t ishte i vetdijshm, apo bile q t ishte i vetdijshm pr pasojat e veprs s tij. Dhe f) Q t shkaktohej nj delikt privat, duhej t sanksionohej me poena privata apo zhdmtim n shum t njfisht apo t shumfisht.

3. Kuptimi dhe llojet e sigurimit te kontratat? N marrdhniet obligatore, kishte rndsi t madhe q kreditort t jen t sigurt se debitort do ti kryejn si duhet dhe me koh prestimet q i kishin borxh. Pr ti evituar vshtirsit dhe pr t marr garanci prej debitorve se do ti paguajn me koh dhe me rregull prestimet, n t drejtn romake u shfaqn shum institucione. Garantimet e veanta nga ana e debitorit apo nga ana e disa personave t tjer, q u jepeshin kreditorve pr tu siguruar se do tua paguajn borxhet n rregull dhe n koh, prfshinin ose dhnien e disa sendeve (sigurimi real) ose premtimet e veanta t dhna prej debitorit apo personave tjer (sigurimi personal). 4. Sigurimi real i kreditorit te kontratat kontrata e pengut?
177

E DREJTA ROMAKE

2010

Kontratat e pengut ishin sigurimet m t shpeshta reale t kreditorve nga ana e debitorve. T drejtat e kreditorve ndaj objekteve t dhna peng q shrbenin si sigurim se do tu paguhen borxhet n rregull, ndrroheshin sipas rastit se a ishte fjala pr kontratn fiducia cum creditore apo pr pignusin apo pr hipotekn.

5. Sigurimi real i kreditorit te kontratat kapari? N t drejtn klasike dhe posklasike romake u recipua zakoni i popujve t Lindjes, sidomos me rastin e kontrats mbi shitblerjen, q njra nga palt ti jap tjetrs ndonj send apo nj shum t vogl t hollash si shenj se kontrata sht lidhur me t vrtet. Sendi i dhn apo shuma e paguar e t hollave quhej kapar apo arra. Kapari kishte rndsi konfirmative. Dika m von kapari mori domethnie tjetr. U b arra poenitentialis. N arra poenitentialis, pala q kishte dhn kaparin, ruante t drejtn q t heq dor nga kontrata, duke ia ln kaparin bashkkontraktuesit n emr t dnimit kontraktues (pendimi). Njkohsisht u zhvillua edhe e drejta korelative e bashkkontraktuesit q e kishte marr kaparin t hiqte dor nga kontrata, nse e kthen at q e kishte marr n shum t dyfisht.

178

E DREJTA ROMAKE

2010

6. Sigurimi personal i kreditorit te kontratat stipulatio poenae? Nj mjet i fort pr mbrojtjen e kreditorve ishin stipulationes poenae apo stipulimet mbi kontraktimin e dnimit, t cilin do ta paguante debitori kur nuk e kryente detyrimin n rregull dhe me koh. Stipulationes poenae mund t kontraktoheshin n dy mnyra: ose in continenti ose ex intervallo. Kur lidheshin in continenti kontraktoheshin n form t stipulimit alternativ. Kur lidheshin ex intervallo, ato kontraktoheshin me kusht: po t mos kryhet detyrimi kryesor. 7. Sigurimi i kreditorit nga persona t tret kontrata mbi garancionin (dorzanin)? Sigurimi i kreditorve nga ana e personave t tret, bhej me an t kontrats s garancis dorzanis. Kjo kontrat lidhej midis kreditorit t detyrimit primar dhe personave t tret q ishin zotuar se kreditorit do tia paguajn prestimin obligator nse debitori nuk e paguan aktivin kryesor n rregull. N t drejtn e lasht forma e dorzanis quhej i n t e r c e s i o n p r i v a t i v ( ku grantet vinin n vend t debitorit dhe vetm ata ishin t detyruar ta paguajn borxhin.) M von hasim institucionin e i n t e r c e s i o n i t k u m u l a t i v (ku kreditori ishte i autorizuar t krkoj
179

E DREJTA ROMAKE

2010

nxjerrje t aktivit ose prej debitorit kryesor ose prej garantit.) dhe S fundi i n t e r c e s i o n i s u b s i d i a r (ku kreditori ishte i autorizuar ta krkoj nxjerrjen e aktivit prej garantve vetm ather kur nuk kishte pasur sukses t nxjerr aktivin nga debitori kryesor.)

8. Kuptimi dhe mnyrat e shuarjes s detyrimeve? Marrdhnia ishte marrdhnie midis kreditorit dhe debitorit n baz t s cils kreditori kishte t drejt t krkoj, ndrsa debitori kishte detyr ta kryej prestimin e caktuar. Marrdhnia e aktivit dhe e borxhit shuhej n at moment kur ndrpritej e drejta e kreditorit q t krkoj, ose bile detyrimi i debitorit q ta kryej prestimin q kishte borxh. Kjo bhej me fakte juridike t cilat konsideroheshin si mnyra t shuarjes s marrdhnieve obligatore. Faktet relevante juridike q bnin t shuheshin marrdhniet obligatore ishin t llojllojshme. Dallonin edhe sipas kohs s krijimit, edhe sipas llojeve t obligatave edhe sipas efektit q prodhonin. Sipas kohs s krijimit, mnyrat e shuarjes s obligatave ndaheshin n mnyra solemne t shuarjes t s drejts s lasht dhe n mnyra joformale t shuarjes s marrdhnieve obligatore q kishin hyr n kohn e t drejts klasike dhe postklaike.

180

E DREJTA ROMAKE

2010

Sipas llojeve t obligatave, dallonin mnyrat e shuarjes s detyrimeve kontraktuese dhe mnyrave t shuarjes s detyrimeve deliktore. Sipas efektit q prodhonin, mnyrat e shuarjes s obligatave ndaheshin n mnyra q e shuanin ipso jure ( efekti i s cils ishte ndrprerja e t drejts s kreditorit q t krkoj nga debitori kryerjen e prestimit) marrdhnien obligatore dhe n mnyrat q e shuanin ope exceptionis (nuk e shuanin t drejtn e kreditorit q t krkoj pagimin e borxhit). 9. Shuarja e detyrimeve me solutio pagimi i detyrimit? Mnyra m e thjesht dhe natyrore e shuarjes s detyrimeve, si thoshin juristt romak ishte solutio pagimi, apo kryerja e prestimit q ishte marr borxh. Pr shuarjen e detyrimeve me solutio debitori duhej ta kryente prestimin q e kishte borxh, apo t bnte at q i kishte premtuar kreditorit. Debitori prestimin q e kishte borxh duhej ta paguante n trsi, n kohn e duhur dhe n vendin e duhur si ishte parapar n kontrat. Prestimi i detyruar duhej ti bhej patjetr kreditorit apo personit t autorizuar prej tij. Pagimi i personave t paautorizuar, nuk e shuante marrdhnien obligatore.

181

E DREJTA ROMAKE

2010

10. Shuarja e detyrimeve me datio in solutum dhnia e ndonj sendi? Datio in solutum ekzistonte ather kur debitori pr tu liruar nga detyrimi, kreditorit i jepte ndonj send tjetr n vend t sendit q me rastin e lidhjen e kontrats kishte qen objekt i prestimit, ndrsa kreditori e pranonte. Pra, n rastin e prmendur meq ekzistonte vullneti i akorduar midis palve, kjo mnyr e shuarjes s detyrimeve u quajt datio in solutum voluntaria. Prve datio in solutum voluntaria pr shuarjen e obligats me t dhn t ndonj sendi q n t vrtet nuk ishte objekt borxhi, ekzistonte edhe datio in solutum necessaria. Datio in solutum necessaria parashikohej n dobi t pronarve t tokave t ngopur me borxhe. Pronart e ktyre tokave kishin t drejt q n vend t pagimit t t hollave n dor tu japin kreditorve parcela toke, t vlersuara me ndrgjegje dhe zyrtarisht. 11. Shuarja e detyrimeve me prtritje t borxhit Novatio? Prtrimi i borxhit ishte kontrat verbale q kishte pr qllim shuarjen e ndonj detyrimi ekzistues duke krijuar borxh t ri, por nn kto kushte vijuese: a) Midis detyrimit q shuhej dhe atij t ri q ishte krijuar duhej patjetr t ekzistonte uniteti i prestimit q ishte borxh (idem debitum);
182

E DREJTA ROMAKE

2010

b) Detyrimi q shuhej dhe atij t ri q ishte krijuar, duhej patjetr t ndryshonin diqysh, pra duhet t ekzistonte doemos aliquid novi. (p.sh. ti shtohej afat t ri detyrimit t vjetr, ndrrimin e marrdhnieve t detyrimeve etj.); c) N do novacion duhej t ekzistonte patjetr edhe animua novandi, gjegjsisht vullneti i shprehur i palve q detyrimi i vjetr t shuhet mu pse ishte krijuar i riu; d) do novacion i lidhur n rregull n form verbale kishte dy pasoja themelore: 1. Shuhej detyrimi i vjetr me t gjitha aktivitetet akcesore, dhe 2. Lindte detyrimi i ri i ndar plotsisht prej t vjetrit. e) Lloj i veant i novacionit ishte e ashtuquajtura novatio necessaria apo prtrimi i domosdoshm i borxhit i cili krijohej n mnyr procesuale.

12. Shuarja e detyrimeve me kompensim (compensatio)? Kompensimi i borxhit me borxh sht mnyr e shuarjes s detyrimeve me shkelje apo anulim reciprok t borxheve dhe aktiveve. N t drejtn e lasht romake kompensimi mund t bhej vetm me marrveshjen e palve. N t drejtn klasike ekzistonte kompensimi vullnetar, ligjor dhe gjyqsor.
183

E DREJTA ROMAKE

2010

Justiniani e pranoi institucionin e kompensimit t krijuar gjat kohs s t drejts klasike dhe i dha kt prmbajtje: - T gatshme pr kompensim ishin t gjitha detyrimet, me prjashtim t aktiveve mala fide dhe aktiveve t depozituara; - Detyrimet q kompensoheshin duhej patjetr t ishin reciproke, t njllojshme, likuide apo t qarta dhe q caktohen leht. - Pos ksaj, duhet t ishin t maturuara.

13.

Shkaqet e mos prmbushjes s detyrimeve? Detyrimet e pa afatizuara dhe t pa kushtzuara maturoheshin (prmbusheshin) n momentin e krijimit. Detyrimet e afatizuara dhe t kushtzuara maturoheshin pas prfundimit t afatit apo plotsimit t kushteve t parashikuara. Pas maturimit kreditori fitonte t drejtn q t krkoj prmbushjen e detyrimit, ndrsa debitori t paguaj borxhin. Nse debitorin n kryerjen e prestimit nuk e kishte penguar fuqia madhore ose vet kreditori, ai binte n vones dhe prgjigjej pr dmin e shkaktuar kreditorit.

14. Mos prmbushja e detyrimeve pr shkak t fuqis madhore?

184

E DREJTA ROMAKE

2010

Kur kryerja e detyrimeve ishte e pamundshme pr shkak t veprimit t ngjarjeve natyrore, t cilave nuk mund tu prballoj njeriu, detyrimi i debitorit q ta kryej prestimin e premtuar shuhej her-her. I tr dmi e godiste debitorin, kur ishte fjala pr detyrimet q kishin pr objekt sendet e pazvendsueshme. Kur ishte fjala pr detyrimet t cilat pr objekt kishin sendet e zvendsueshme, detyrimi nuk shuhej gjersa t ekzistonte mundsia t gjendeshin patjetr sendet q ishin objekt prestimi.

15. Mos prmbushja e detyrimeve pr shkak t voness s kreditorit mora creditoris? Vonesa e kreditorit ekzistonte ather kur kreditori kishte refuzuar pa arsye apo pa arsye kishte br t pamundshme q debitori t kryej n rregull dhe me koh presimin e premtuar. Pasoja themelore e voness s kreditorit ishte zvoglimi i prgjegjsis s debitorit. Pas voness s kreditorit, debitori prgjigjej ekskluzivisht pr dolus dhe culpa lata. Pos ksaj, debitori pas voness s kreditorit fitonte t drejtn q ta kryej detyrimin duke e ln objektin e prestimit ose pran, ose n tempull, ose n ndonj vend tjetr t sigurt, zakonisht te organet shtetrore.

185

E DREJTA ROMAKE

2010

16. Mos prmbushja e detyrimeve pr shkak t voness s debitorit mora debitoris? Vonesa e debitorit shfaqej kur debitori me faj t tij nuk e kryente prestimin q kishte borxh. Shkalla e fajit t debitorit n disa detyrime caktohej n mnyra t ndryshme. N disa raste konsiderohej se vonesa e debitorit shfaqej vetm pr shkak t dolusit dhe culpa lata, n disa t tjera edhe pr shkak t culpa levis in abstracto ose in concreto, kurse n disa edhe pr shkak t custodia apo pasus leviores. Q t shfaqej vonesa e debitorit, prve fajit t debitorit krkohej edhe si vijon: a) Nuk mund t ket vones t debitorit kur nuk ekzistonte detyrimi i mbrojtur juridik. b) Q t kishte vones debitori, nevojitej t ekzistonte detyrimi i maturuar. c) Q t shfaqej vonesa e debitorit, nevojitej q kreditori t krkonte kryerjen. dhe d) Debitori i cili me fajin e tij, as pas thirrjes s kreditorit, nuk e plotsonte detyrimin e maturuar, t mbrojtur juridikisht, i shtrohej pasojave negative t mora debitoris.

186