CUADERNOS DE ESTUDIOS GALLEGOS, LIII N. 119, enero-diciembre (2006), pp.

33-54 ISSN 0210-847 X

NOVOS PETROGLIFOS NO MONTE DE REGO NOVO (AMOEDO-PAZOS DE BORBN)1

YOLANDA SEOANE-VEIGA
Laboratorio de Arqueoloxa da Paisaxe. Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento (CSIC-XuGa)

Resumo
Este artigo resume os resultados dunha prospeccin arqueolxica realizada en certas zonas do concello de Pazos de Borbn (Pontevedra-Galicia) seleccionadas pola presenza de Arte Rupestre. Presntanse os petroglifos achados nesta zona e faise unha breve anlise de conxunto que se fixa na distribucin e emprazamento dos mesmos, advertindo da sa vinculacin con zonas de trnsito.

Abstract
This paper summarizes the results of the archaeological works made in some sites with rock-art in the municipality of Pazos de Borbn (Pontevedra-Galicia). We will present the discovered petroglyphs and make an analysis that studies their placement, distribution and their relation with zones of transition.

Palabras Clave
Arqueoloxa da Paisaxe, Prospeccin, Petroglifos, Emprazamento, Zonas de trnsito.

Key Words
Landscape Archaeology, Survey, Pegroglyphs, Placement, Zones of transition.

Data de entrega: 31-03-06

32 1. INTRODUCIN

YOLANDA SEOANE VEIGA

Este artigo o resultado dunha actuacin levada a cabo na ltima semana de maio do 2003 na parroquia de San Sadurnio de Amoedo (Pazos de Borbn), que consistiu na realizacin dunha prospeccin superficial de cobertura total e na prospeccin extensiva de certas zonas seleccionadas pola presenza de petroglifos2. A actuacin realizouse despois de que un vecio do lugar identificara novos petroglifos en varios sitios desprovistos de cobertura vexetal por causa dun incendio. Esta zona xa fora catalogada na dcada dos 90 no contexto do proxecto de Impacto Arqueolxico en Obras Pblicas e Seguimento Arqueolxico das obras de construcin do Oleoducto A Corua-Vigo (Criado Boado et al. 1995). Debido a iso, o principal obxectivo desta intervencin foi identificar as entidades patrimoniais de natureza visible existentes na zona de traballo a fin de completar a catalogacin anterior realizada polo Grupo de Investigacin en Arqueoloxa da Paisaxe da Universidade de Santiago (actualmente Laboratorio de Arqueoloxa da Paisaxe do IEG Padre Sarmiento, que ten como Unidade Asociada no USC ao Laboratorio de Patrimonio, Paleoambiente e Paisaxe), ao mesmo tempo que revisar o patrimonio arqueolxico coa finalidade de verificar en que medida representativo do que xa era coecido na zona e as chegar a valorar debidamente o patrimonio cultural desta rea. Nas seguintes lias exponse a metodoloxa aplicada prospeccin, indicando que resultados se derivaron da mesma e describindo polo mido cada unha das entidades arqueolxicas.

2. DESCRICIN FSICA E ARQUEOLXICA DA ZONA DE TRABALLO Esta zona atpase a uns 10 km do litoral atlntico, nun lugar de serra caracterizado por un relevo xeral con numerosas pendentes e certa compartimentacin natural do espazo pola presenza de numerosos outeiros. A zona prospectada encdrase no extremo occidental do concello de Pazos de Borbn (Pontevedra). Anda que a prospeccin se realizou no monte de Rego Novo (Figura 1), atopronse novos petroglifos por zonas inmediatas a este (Alvedosa, Outeiro do Aio e Pedroso), polo tanto, de seguido faremos unha descricin topo2 Este traballo enmrcase no proxecto financiado polo Ministerio de Ciencia e Tecnoloxa titulado Contexto Arqueolgico del Arte Rupestre de Galicia. (ContextAR), cdigo: HUM20050119/HIST.

Cuadernos de Estudios Gallegos, LIII, N. 119, enero-diciembre (2006), 33-54. ISSN 0210-847 X

NOVOS PETROGLIFOS NO MONTE DE REGO NOVO (AMOEDO-PAZOS DE BORBN)

33

Figura 1. Situacin dos petroglifos de novo achdego.

Cuadernos de Estudios Gallegos, LIII, N. 119, enero-diciembre (2006), 33-54. ISSN 0210-847 X

34

YOLANDA SEOANE VEIGA

grfica dos catro lugares onde se encadran os gravados e, ao mesmo tempo, describiranse os elementos arqueolxicos atopados en anteriores catalogacins. 2.1. Alvedosa e Rego Novo O primeiro lugar con petroglifos co que nos atopamos a zona de Alvedosa. Sitase nun fondo de val por onde discorre o ro do que toma o nome. Nun escaln superior achamos o lugar de Rego Novo. Este sitio caracterzase pola presenza dunha cubeta de mediana amplitude cunha braa no seu fondo. En concreto, o sitio de Rego Novo unha rea ch con certo buzamento cara ao medioda dende a que se percibe unha ampla panormica cara ao S. Actualmente a dedicacin do contorno eminentemente o monte baixo de toxo anda que nalgunhas zonas marxinais existe repoboacin forestal de pinos e eucaliptos. Nesta zona atopronse nunha anterior actuacin3 un complexo de gravados rupestres dispostos en torno braa, mis concretamente seis rochas na zona de Rego Novo e das en Alvedosa, das cales un total de cinco presentan motivos circulares. No caso de Rego Novo atopamos os petroglifos ubicados nas paredes das braas a media ladeira, rochas que destacan menos na paisaxe e que presentan un control visual especfico, dicir, que pola sa situacin nunha ladeira teen a visibilidade reducida metade, centrndose sobre o terreo inferior inmediato, neste caso, a braa de A Cavada. A varios metros ao SE e E dos petroglifos aparece unha concentracin de cinco tmulos. Ao N de Rego Novo localizronse, nas zonas de Chans de Espieira e da Matanza, tres tmulos megalticos e varias rochas gravadas cuxo motivo principal son as covias e as megacovias4. Tamn nesta zona aparece un gravado formado por catorce antropomorfos cuxos brazos rematan en lias verticais que poideran estar representando algn artefacto semellante a unha lanza. Tdalas figuras presentan un estilo esquemtico. Non podemos definir unha cronoloxa para este petroglifo xa que estes motivos iconogrficos son moi pouco comns dentro do estilo da Arte Rupestre Atlntica, e mis anda cando exercen como figuras nicas ou principais dentro do panel, ao igual que ocorre nos petroglifos de A Borna (Moaa), O Viveiro II e A Cerradia (Oia).

3 Proxecto de Impacto Arqueolxico en Obras Pblicas e Seguimento Arqueolxico das obras de construcin del Oleoducto A Corua-Vigo. Dirixido por Felipe Criado Boado. Laboratorio de Arqueoloxa e Formas Culturais, 1994. 4 Covias cun tamao superior a 5 cm de dimetro. Segn Santos (1996: 20) sense situar na parte superior das rochas e soen ser o motivo nico ou cando menos dominante. As rochas elexidas soen destacar no terreo pola sa forma e/ou tamao.

Cuadernos de Estudios Gallegos, LIII, N. 119, enero-diciembre (2006), 33-54. ISSN 0210-847 X

NOVOS PETROGLIFOS NO MONTE DE REGO NOVO (AMOEDO-PAZOS DE BORBN)

35

2.2. Outeiro do Aio e Pedroso Aproximadamente a 400 m en lia recta cara ao N, nunha cota de 446 m, sitase o Outeiro do Aio, en cuxa pendente atopamos un novo petroglifo. Este o sitio con arte rupestre mis elevado dos que presentamos aqu, polo que destaca o seu amplo dominio visual sobre as terras inferiores. Nesta zona, en concreto na ladeira S, coecase un nico petroglifo cunha covia insculturada. A 750 m cara ao W en lia recta, desde o monte de Rego Novo cara ao NW, atopamos o monte do Pedroso, cunha altura aproximada de 400 m que, xunto coa sa situacin prxima costa, posibilita que se poida divisar o mar dende a sa cima e a ladeira E. Porn, acta de barreira visual entre a costa e as terras interiores situadas ao W. Non temos constancia doutros sitios arqueolxicos nesta zona, parte do petroglifo ao que nos referimos.

3. METODOLOXA E DESENVOLVEMENTO DO TRABALLO NO CAMPO Os traballos levronse a cabo na segunda semana de maio do ano 2003 e dividronse en varias fases: 1. Primeira fase. Documentacin previa sobre anteriores prospeccins e catalogacins na zona de actuacin. Tamn se revisou a bibliografa, anda que s hai un artigo especfico desta zona (Santos Estvez 1996) e algunhas alusins sobre os gravados de Amoedo (Garca Aln e Pea Santos 1981, Sobrino Buhigas1935). 2. Segunda fase. Prospeccin superficial da zona de estudo para o rexistro dos datos, e aplicacin de distintas tcnicas de observacin nos gravados que apareceron. 3. Terceira fase. Elaboracin do informe preliminar e memoria dos traballos. 3.1. Prospeccin Superficial A prospeccin superficial extensiva realizada no Monte de Rego Novo e arredores permitiu rexistrar un bo nmero de novos sitios, en concreto gravados rupestres, de interese arqueolxico. Non se atopou ningunha peza de cultura material, tales como tiles lticos ou cermicos. A bsqueda non se fixo soamente no lugar de Rego Novo, senn que se estendeu polas zonas anexas a este monte. En concreto prospectronse as zonas de AlveCuadernos de Estudios Gallegos, LIII, N. 119, enero-diciembre (2006), 33-54. ISSN 0210-847 X

36

YOLANDA SEOANE VEIGA

dosa, A Matanza, Outeiro do Aio e Pedroso, aparecendo finalmente un total de sete rochas con gravados. 3.2. Proceso de rexistro: recollida de informacin O primeiro paso no proceso de rexistro dos petroglifos foi a recollida de informacin de cada unha das entidades en fichas, seguindo as especificacins de rexistro empregado polo Laboratorio de Arqueoloxa (Martnez Lpez 1997). Estas fichas de rexistro comprenden varios tipos de informacin sobre o petroglifo: 1. Informacin xeral: refrese situacin, coordenadas e cartografa. 2. Informacin de emprazamento: atende ao relevo, vinculacin a elementos naturais, vas naturais de trnsito, visibilidade, vexetacin puntual, dedicacin do entorno, etc. 3. Informacin morfolxica e esttica: descrbese a tipoloxa, adscricin cultural, dimensins e descricin. 4. Informacin de conservacin: refrese ao estado de conservacin, grao e causas de alteracin, modo de proteccin, etc. (Carrera Ramrez et al. 1994, Carrera Ramrez 1996). Tdalas entidades foron fotografadas segundo un criterio estandarizado (Seoane Veiga 2004), tomando varias fotos xerais da rocha e do seu emprazamento, as como de detalle dos gravados. Procuramos obter as fotografas cando as condicins meteorolxicas e lumnicas eran as mis idneas, dicir, en das despexados con sol ou das de choiva, especialmente se estes son soleados, xa que os gravados atpanse mollados e iluminados ao mesmo tempo. Os mellores momentos do da para facer fotografas son aqueles nos cales a luz se proxecta cun ngulo pechado iluminando os petroglifos, isto , as primeiras e ltimas horas do da. Nestes momentos, grazas luz rasante, os obxectos son iluminados de forma lateral proxectando sombras mis contrastadas e alongadas. Tamn tomamos fotos dos petroglifos iluminados con luz artificial. Esta luz especialmente indicada para petroglifos con dificultades de lectura, xa que a iluminacin artificial axudar a interpretar deseos danados e erosionados. Cando o fotografado nestas condicins idneas non foi posible, empregamos pinturas para resaltar os gravados. A finalidade do pintado que tdalas figuras se fagan visibles creando un contraste entre o suco e a superficie non gravada para obter unha imaxe ntida das figuras. Este pintado s se fixo cando foi imprescindible para facer unha boa documentacin dos petroglifos, buscando sempre a soluCuadernos de Estudios Gallegos, LIII, N. 119, enero-diciembre (2006), 33-54. ISSN 0210-847 X

NOVOS PETROGLIFOS NO MONTE DE REGO NOVO (AMOEDO-PAZOS DE BORBN)

37

cin menos prexudicial para eles. Sen dbida o xiz a pintura mis comunmente usada en todo o mundo, ben usndoo s ou ben mesturndoo a partes iguais con auga. Porn, ao ser un producto alcalino, produce un efecto qumico sobre a rocha, o que pode crear co tempo problemas de desproteccin ao eliminar a capa microvexetal que cobre o petroglifo (Prieto 1997). As pois, intentamos buscar unha pintura que ofreza unhas condicins de permeabilidade e reversibilidade altas, que presente unha nula agresividade para a rocha e que cree un contraste ptimo entre o gravado e a superficie (Mayer 1998, Matteini e Moles 2001). Propoemos dous tipos de pintura: 1. Pigmentos naturais inorgnicos, para a sa aplicacin precisan ser diludos en auga. Dependendo de cada cor proceden dun mineral distinto e a sa proporcin vara segundo a fixacin que lle queiramos dar pintura. 2. Pinturas pastel, son barras de pastel modas. A composicin pigmento con creta precipitada e goma de tragacanto (sustancia xerada por unha planta da especie astragalus). Segundo a forza do aglutinante de cada unha das pinturas pastel, obteremos una maior ou menor permanencia da pintura sobre a rocha. Antes de proceder ao pintado non permanente destas rochas, experimentamos con estas pinturas en soportes sen gravados, comprobando que calquera delas ptima, xa que non supoen ningunha agresin para o soporte ou gravado, ao ser os seus compoentes totalmente vexetais ou minerais. Para este proxecto, decantmonos polas pinturas pastel en cor branca. Dita pintura foi eliminada con auga unha vez rematada a documentacin, para que non puidera entenderse como un exemplo de uso de pinturas inadecuadas para resaltar os petroglifos. parte do fotografado, foron tomadas as coordenadas con tecnoloxa GPS5 de tdolos sitios atopados a fin de completar a documentacin dos mesmos. 4. RESULTADOS 4.1. Resultados da prospeccin 4.1.1. Entidades documentadas A continuacin expoemos unha breve descricin dos novos sitios arqueolxicos atopados na prospeccin segundo as zonas nas que foron atopados. Para isto agrupamos os petroglifos en funcin das zonas nas que foron atopados
5.Neste caso usronse equipos de posicionamento por satlite Leica con estacin base para correccin diferencial.

Cuadernos de Estudios Gallegos, LIII, N. 119, enero-diciembre (2006), 33-54. ISSN 0210-847 X

38 Alvedosa:

YOLANDA SEOANE VEIGA

As novas entidades documentadas neste zona de val son as que seguen: PETROGLIFO DE ALVEDOSA 1: Cdigo interno: YA030130K01 Cdigo oficial: GA36037063 UTM X: 536.590 UTM Y: 4.682.923 Lonxitude: 08.33.22,1 Latitude: 42.17.48,9 Altitude: 285 m. Topnimo: Alvedosa Lugar: Lamasusn Parroquia: S. Sadurnio de Amoedo Concello: Pazos de Borbn Provincia: Pontevedra Cartografa 1:10.000: 14 Cartografa 1:25.000: II Cartografa 1:50.000: 223 Trtase dunha rocha grantica dividida por varias gretas. O soporte horizontal pero presenta sectores inclinados cara ao S, os gravados sitanse nas zonas chans da rocha. Os gravados divdense en tres paneis. O panel 1 o mis occidental e complexo, est composto por das combinacins circulares formadas por unha covia central, un crculo que a rodea, un crculo de covias e un crculo exterior que abrangue todo o conxunto; estas das figuras estn unidas por un cruciforme. Outro motivo est formado por dous crculos concntricos con covia central. As restantes figuras son dous sucos en forma de T, tres crculos incompletos con covia central, unha cruz e un motivo atpico pseudocruciforme. O panel 2, situado ao NE do anterior, est formado por un crculo simple que encerra unhas covias. Un segundo motivo consiste nun semicrculo con covias no interior cun crculo simple con covia central e unha cruz adosada. O panel 3, o mis oriental, est formado por nove covias agrupadas. PETROGLIFO DE ALVEDOSA 2 Cdigo interno: YA030130K02 Cdigo oficial: GA36037064 UTM X: 536.589 UTM Y: 4.682.940 Lonxitude: 08.33.22,1 Latitude: 42.17.49,5 Altitude: 289 m. Topnimo: Alvedosa Lugar: Lamasusn
Cuadernos de Estudios Gallegos, LIII, N. 119, enero-diciembre (2006), 33-54. ISSN 0210-847 X

NOVOS PETROGLIFOS NO MONTE DE REGO NOVO (AMOEDO-PAZOS DE BORBN)

39

Parroquia: S. Sadurnio de Amoedo Concello: Pazos de Borbn Provincia: Pontevedra Cartografa 1:10.000: 14 Cartografa 1:25.000: II Cartografa 1:50.000: 223 unha rocha grantica de superficie horizontal cunhas medidas de 2,55 m por 1,80 m. Presenta varias gretas de pouca profundidade e anchura. Consta de dous paneis, o primero deles situado ao W componse dun crculo simple con covia central rodeado por un numeroso grupo de covias e, sa vez, todo este conxunto est cerrado por outro crculo exterior. Este grupo pose un suco central que comunica a covia central cunha greta situada fra da figura, e entre esta greta e a figura atpase outro grupo de covias. No segundo panel, hai un grupo de dez covias aproximadamente (Figura 2).

Figura 2. Detalle do petroglifo de Alvedosa 2 GA36037064. Fotografa retocada para resaltar os sucos.

Cuadernos de Estudios Gallegos, LIII, N. 119, enero-diciembre (2006), 33-54. ISSN 0210-847 X

40

YOLANDA SEOANE VEIGA

PETROGLIFO DE ALVEDOSA 3 Cdigo interno: YA030130K03 Cdigo oficial: GA36037065 UTM X: 536.662 UTM Y: 4.682.938 Lonxitude: 08.33.18,9 Latitude: 42.17.49,4 Altitude: 280 m Topnimo: Alvedosa Lugar: Lamasusn Parroquia: S. Sadurnio de Amoedo Concello: Pazos de Borbn Provincia: Pontevedra Cartografa 1:10.000: 14 Cartografa 1:25.000: II Cartografa 1:50.000: 223 Trtase dunha rocha grantica horizontal, anda que lixeiramente inclinada cara ao S, mide 1,05 m por 1,25 m. Pose a figura dunha cruz latina nunha posicin central-inferior do soporte. A cruz remata en L nos dous brazos horizontais. posible distinguir as marcas do instrumento co que foi gravada. Presenta un suco ancho e profundo. PETROGLIFO DE ALVEDOSA 4 Cdigo interno: YA030130K04 Cdigo oficial: GA36037066 UTM X: 536.572 UTM Y: 4.682.934 Lonxitude: 08.33.22,9 Latitude: 42.17.49,3 Altitude: 290 m. Topnimo: Alvedosa Lugar: Lamasusn Parroquia: S. Sadurnio de Amoedo Concello: Pazos de Borbn Provincia: Pontevedra Cartografa 1:10.000: 14 Cartografa 1:25.000: II Cartografa 1:50.000: 223 Rocha grantica cunha lixeira inclinacin cara ao S. Os gravados distribense case pola totalidade da rocha. Presenta dous paneis cuxa lia divisoria unha greta. O panel situado ao E presenta das combinacins circulares entre as que se entrecruzan varios sucos e un crculo con covias no interior, ademais de vintenha covias na parte N. O segundo panel, situado ao W, presenta unha figura irregular adaptada a unha protuberancia natural que no seu interior contn un grupo de dez covias aproximadamente (Figura 3).
Cuadernos de Estudios Gallegos, LIII, N. 119, enero-diciembre (2006), 33-54. ISSN 0210-847 X

NOVOS PETROGLIFOS NO MONTE DE REGO NOVO (AMOEDO-PAZOS DE BORBN)

41

Figura 3. Vista do emprazamento de Alvedosa 4 (GA36037066), dende o que se domina o val do Alvedosa.

Rego Novo Esta zona caracterzase pola presenza dunha braa de mediana amplitude en torno cal se dispoen varios petroglifos documentados en anteriores actuacins: PETROGLIFO DE REGO NOVO 1 Cdigo interno: YA030130K05 Cdigo oficial: GA36037060 UTM X: 536.690 UTM Y: 4.683.353 Lonxitude: 08.33.17,6 Latitude: 42.18.02,9 Altitude: 288 m. Topnimo: Rego Novo Lugar: Lamasusn Parroquia: S. Sadurnio de Amoedo
Cuadernos de Estudios Gallegos, LIII, N. 119, enero-diciembre (2006), 33-54. ISSN 0210-847 X

42

YOLANDA SEOANE VEIGA

Concello: Pazos de Borbn Provincia: Pontevedra Cartografa 1:10.000: 14 Cartografa 1:25.000: II Cartografa 1:50.000: 223 Conxunto formado por das rochas cunha separacin de 1.20 m. A primeira presenta unha superficie irregular, mis plana na parte N, onde se sitan os gravados; a parte mis inclinada cae cara ao S. Esta rocha presenta un panel nico onde aparecen dous crculos simples adosados, rodeados ambos por dous crculos concntricos; desta figura parten una serie de lias que se entrecruzan formando recintos que conteen un bo nmero de covias. Vinculadas a esta figura por medio de lias aparecen crculos, valos e figuras irregulares pechadas que abranguen grupos de covias. A maiora destes motivos atpanse instalados nas protuberancias naturais da rocha, que nalgunhas partes parece que foron retraballadas (Figura 4). A rocha 2 presenta na parte superior unha figura irregular pechada que contn un grupo de oito covias. Ao S da figura aparece unha lia solta e unha covia.

Figura 4. Vista de detalle de Rego Novo 1 (GA36037060). Obsrvese o efecto de tridimensionalidade ao aproveitar unha forma natural da rocha.

Cuadernos de Estudios Gallegos, LIII, N. 119, enero-diciembre (2006), 33-54. ISSN 0210-847 X

NOVOS PETROGLIFOS NO MONTE DE REGO NOVO (AMOEDO-PAZOS DE BORBN)

43

PETROGLIFO DE REGO NOVO 2 Cdigo interno: YA030130K06 Cdigo oficial: GA36037061 UTM X: 536.690 UTM Y: 4.683.353 Lonxitude: 08.33.17,6 Latitude: 42.18.02,9 Altitude: 288 m. Topnimo: Rego Novo Lugar: Lamasusn Parroquia: S. Sadurnio de Amoedo Concello: Pazos de Borbn Provincia: Pontevedra Cartografa 1:10.000: 14 Cartografa 1:25.000: II Cartografa 1:50.000: 223 Rocha grantica cunhas medidas de 4 m por 1,70 m. Presenta un s panel formado por varias figuras de crculos concntricos, un valo irregular con sete covias no seu interior e varios sucos sen forma. Trtase dunha rocha grantica cunha superficie horizontal anda que lixeiramente inclinada cara ao E. Presenta varias gretas de pouca profundidade e anchura (Figura 5). Consta dun s panel constitudo por unha figura de crculos concntricos, un valo irregular con sete covias no interior e varios sucos sen forma determinada e entrecruzados. Ademais, situada no centro da rocha, atpase unha figura de crculos concntricos, outra de crculos concntricos irregulares, e un suco en forma de T. Mis ao norte presenta unha covia rodeada por un suco en forma de arco. Outeiro do Aio PETROGLIFO DE OUTEIRO DO AIO Cdigo interno: YA030401K02 Cdigo oficial: GA36037062 UTM X: 536.539 UTM Y: 4.684.502 Lonxtude 08.33.24,0 Latitude 42.18.40,1 Altitude 434 m. Topnimo: Outeiro do Aio Lugar: O Cabalo Parroquia: S. Sadurnio de Amoedo Concello: Pazos de Borbn Provincia: Pontevedra Cartografa 1:10.000: 14 Cartografa 1:25.000: II Cartografa 1:50.000: 223
Cuadernos de Estudios Gallegos, LIII, N. 119, enero-diciembre (2006), 33-54. ISSN 0210-847 X

44

YOLANDA SEOANE VEIGA

Figura 5. Vista xeral de Rego Novo 2 (GA36037061) coa braa da Cavada ao fondo.

Conxunto formado por das rochas, a mis destacable mide 4 m por 1,50 m, sitase a nivel do chan cunha lixeira inclinacin cara ao S. Os gravados distribense por toda a rocha, anda que se observa unha maior abundancia na parte E separada da W por unha greta. A rocha presenta una superficie lisa, sen musgo e con pouca cantidade de lquenes (Figura 6). A segunda presenta un s panel con sete valos cerrando covias, un grande nmero de covias distribudas por toda a rocha, algunhas delas formando lias. Das das covias de maior tamao presentan outra covia no interior. En das zonas da pedra parece haber fracturas, posiblemente por termoclastia, e nestas zonas aparecen covias gravadas. A rocha 2 una roca exenta de forma romboidal con tres covias.

Cuadernos de Estudios Gallegos, LIII, N. 119, enero-diciembre (2006), 33-54. ISSN 0210-847 X

NOVOS PETROGLIFOS NO MONTE DE REGO NOVO (AMOEDO-PAZOS DE BORBN)

45

Monte do Pedroso PETROGLIFO DE O PEDROSO Cdigo interno: YA030527A01 Cdigo oficial: Non dispoible UTM X: 535.836 UTM Y: 4.683.418 Lonxitude: 08.33.54,9 Latitude: 42.18.05,1 Altitude: 410 m. Topnimo: O Pedroso Lugar: O Vilar do Mato

Figura 6. Detalle de Outeiro do Aio (GA36037062). Fotografa retocada para resaltar os sucos.

Cuadernos de Estudios Gallegos, LIII, N. 119, enero-diciembre (2006), 33-54. ISSN 0210-847 X

46

YOLANDA SEOANE VEIGA

Parroquia: S. Martio de Ventosela Concello: Redondela Provincia: Pontevedra Cartografa 1:10.000: 14 Cartografa 1:25.000: II Cartografa 1:50.000: 223 Rocha grantica a ras de chan que mide 7,25 m por 24 m. Presenta un s panel composto de dous crculos unidos por un suco con covias no interior, un con catorce covias e outro con dezaoito. Presenta ademais outro crculo con vinte covias no interior, un suco con das covias ao lado e varios sucos sen unha forma determinada. Os gravados non se atopan nunha parte concreta da rocha senn que se distriben polo centro e as esquinas. Tdolos gravados estn moi erosionados. Parece que ao lado do crculo con covias hai restos doutro gravado, porn, case inapreciable polo seu grao de alteracin. A rocha est cuberta de lquenes e presenta unha soa greta que vara entre os 1,50 e 20 cm.

CONCLUSINS En xeral, a ubicacin destes petroglifos correspndense con zonas de monte con releves suaves, sen grandes altitudes relativas e con pequenos outeiros que suavizan a pendente das ladeiras. As rochas de Alvedosa 1, 2 e 4 (GA36037063, GA36037064 y GA36037066) ocupan un espacio de lonxitude mxima de 100 m, preto do fondo dun pequeno val por onde discorre o ro homnimo, concretamente sitase ao S da cubeta de A Cavada, pero sen visibilidade cara mesma, xa que as rochas estn orientadas cara ao S, mirando ao ro. A cuarta rocha desta microzona: Alvedosa 3 (GA36037065), sitase preto das anteriores, a escasos metros dun antigo camio que atravesa o porto de Amoedo, e que une dita ladeira co val litoral da enseada de San Simn. Non obstante, non a imos inclur na anlise de conxunto posto que presenta un gravado de adscricin medieval-moderna. Nos tres primeiros casos, as rochas atpanse nun lugar pouco prominente, con pendentes suaves, que non destaca demasiado na paisaxe e que s pose visibilidade cara as terras que quedan situadas cara ao S. Tampouco os soportes destacan no terreo, xa que se atopan a nivel do chan, no entanto algns deles, como Alvedosa 1 (GA36037063), teen unhas dimensins considerables (4.40 x 3.50 m) e mesmo posen mis dun panel. Existe unha clara intervisibilidade entre as tres rochas, e como dicamos antes, anda que estn preto da braa de A Cavada (situaCuadernos de Estudios Gallegos, LIII, N. 119, enero-diciembre (2006), 33-54. ISSN 0210-847 X

NOVOS PETROGLIFOS NO MONTE DE REGO NOVO (AMOEDO-PAZOS DE BORBN)

47

da ao N), non presentan relacins de visibilidade con ela debido a razns topogrficas. Porn, si teen completa visibilidade cara a un espazo hmido e encaixado que est adicado na actualidade a pasto. Ademais, a ubicacin en abanico dos tres petroglifos indica unha delimitacin polo N deste espazo, posundo un amplo dominio visual sobre el, xa que est situado nunha cota inferior das rochas, polo que propoemos a posibilidade de que no pasado puidera ter sido unha braa. Na segunda microzona estudada, Rego Novo, foron atopados dous novos gravados. Nun dos casos, Rego Novo 2 (GA36037061), podemos recoecer claramente na actualidade a sa relacin coa braa de A Cavada, xa que o petroglifo se ubica na sa parede E, inclinado lixeiramente cara a ela. Non destaca especialmente na paisaxe, anda que ten unha ampla visibilidade sobre a braa. Este petroglifo relacinase con outros anteriormente catalogados no contorno da braa que conteen motivos xeomtricos, todos eles estaran conformando o modelo de emprazamento asociado a cubetas que definiu Santos Estvez (1996). Os petroglifos encadrados neste modelo definiranse como petroglifos delimitadores, entre os cales se distinguiran dous tipos. Un deles soe estar decorado con combinacins circulares, que se dispoeran nalgns casos cunha distribucin concntrica en torno a unha braa ou cubeta, situndose moitas veces nas paredes da mesma, como ocorre neste caso6. Esta asociacin coa cubeta non clara no outro petroglifo desta microzona (GA36037061) xa que se atopa alonxado dela, e non ten unhas relacins completas de intervisibilidade; parece que se busca mis un amplo dominio visual cara portela que serve de entrada dende a costa cara ao interior. Ao mesmo tempo esta rocha podera ser vista desde certa distancia, xa que destaca polas sas dimensins (7 x 3 m) e pola sa profusin de motivos, podendo tratarse dun petroglifo central, tipo que foi definido como aquel que polas sas caractersticas funciona como referente conspicuo na paisaxe. Este tipo de petroglifos destaca polo tamao da rocha, polo seu emprazamento ou pola complexidade do motivo, facilitando deste modo a sa visibilizacin (Santos Estvez, 1996). Por outra banda, a uns 400 m cara ao N atopamos o GA36037062, situado no cumio do denominado Outeiro do Aio, presentando as un dominio visual amplo sobre as zonas mis baixas, onde se atopan os petroglifos que acabamos de describir pero tamn cara s terras situadas ao N. Est composto por das rochas, a principal presenta un panel con sete valos e un gran nmero de covias distribudas
6 As primeiras aproximacins paisaxe da arte rupestre aparecen en Criado Boado (1993), nesta mesma lia posteriormente xurden anlises que integran estas manifestacins artsticas no seu medio fsico (Bradley et al. 1994, Santos 1996). En Santos Estvez e Criado Boado1998 e Santos Estvez 2004 estdase a organizacin espacial dos gravados rupestres dende a perspectiva da Arqueoloxa da Paisaxe.

Cuadernos de Estudios Gallegos, LIII, N. 119, enero-diciembre (2006), 33-54. ISSN 0210-847 X

48

YOLANDA SEOANE VEIGA

Figura 7. Na primeira imaxe mstrase a suma de visibilidades dos petroglifos GA36037060, GA36037061, GA36037062 GA36037063, GA36037064, GA36037066. Na segunda amsase a visibilidade dende o YA030130K05, que, en contraposicin s anteriores petroglifos, orintase claramente cara ao mar.

por todo o soporte. Non aparece preto doutros petroglifos, o mis prximo un gravado cunha soa covia que se atopa na ladeira sur deste outeiro. Por ltimo, o YA030527K01, que presenta dous crculos moi erosionados que conteen covias, destaca pola seu amplo dominio visual NW-S, podndose divisar dende o seu emprazamento a ra de Vigo. Nesta zona non temos constancia da existencia doutros gravados, o nico elemento ao que o podemos vincular natural: un afloramento rochoso situado a poucos metros ao SW do gravado que pode ser divisado dende longa distancia. En canto s caractersticas estilsticas hai que dicir que tdolos petroglifos atopados estn compostos por motivos xeomtricos (crculos concntricos, combinacins circulares, valos, covias, etc.) que nalgn dos casos se unen mediante un entramado de lias. Non aparecen motivos figurativos en ningn dos paneis, ao igual que no resto dos petroglifos xa catalogados, onde predominan as figuras circulares. Tdolos petroglifos de novo achdego pertencen ao denominado Estilo Atlntico7, cuxa cronoloxa se inscribe tradicionalmente na Idade do Bronce anda
7 A Arte Rupestre Atlntica aquela que se extende dende o Norte de Portugal e Galicia ata Irlanda e o N de Inglaterra, presentando diseos xeomtricos moi semellantes: combinacins circulares, espirais, labirintos, etc. Na arte rupestre galega esta temtica abstracta a mis numerosa e a que presenta unha maior dipersin xeogrfica, pero ademis existen outros tipos de figuras que lle dan unha personalidade propia e aportan informacin sobre a sa cronoloxa e funcionalidade: zoomorfos entre os que destacan os cervos e cabalos armas, figuras humanas e pegadas de cuadrpedos ungulados. A este estilo pertencen tdolos petroglifos que estamos a describir excepto o GA36037065, que se encadra nunha cronoloxa medieval-moderna.

Cuadernos de Estudios Gallegos, LIII, N. 119, enero-diciembre (2006), 33-54. ISSN 0210-847 X

NOVOS PETROGLIFOS NO MONTE DE REGO NOVO (AMOEDO-PAZOS DE BORBN)

49

que estudos recentes estn prolongando o seu uso ata a Idade de Ferro (Santos Estvez, 2005). Como conclusin final diremos que se confirma, para algn destes petroglifos, a asociacin a cubetas que Santos propoa para os gravados anteriormente catalogados nesta zona. Pero tamn podemos definir unha asociacin do conxunto destes petroglifos a zonas que presentan unha maior facilidade de trnsito, dicir, reas que se sitan preto de portos ou de zonas a media ladeira con pendentes suaves; de feito, a maior parte deles sitanse preto de camios forestais hoxe en uso que discorren por reas de monte facilmente transitables. Ao mesmo tempo presentan das estratexias de visibilidade, por un lado, sitanse en enclaves cunha gran visibilidade xeral terrestre (Figura 7), como ocorre con Rego Novo 1, que presenta un amplo control visual sobre a portela que serve de lmite entre o val interior de Amoedo e a serra prelitoral, e co petroglifo do Outeiro do Aio, dende o cal se visibilizan as zonas inferiores as como as situadas mis ao N. Por outro lado estn aqueles petroglifos que presentan unha visibilidade mis especfica, centrada en lugares concretos e prximos, como pode ser unha braa. S un dos petroglifos (YA030527A01) se desvincula deste emprazamento, situndose nunha zona de cume dende a cal se divisa a costa, non visualizndose desde a sa posicin as zonas interiores onde se atopan o resto dos petroglifos que acabamos de describir. Parece que o seu emprazamento est mais vinculado ao dos gravados que se sitan a ambos lados da ra de Vigo, como as o indica a relacin visual que ten coas zonas onde se sitan estes, e o seu dominio sobre parte da ra. Excepto neste ltimo caso, a distribucin xeral dos petroglifos descritos parece responder a unhas pautas de coherencia interna, observndose unha vinculacin clara a un eixo N-S, definido por esas zonas de fcil trnsito que comunican as serras do Norte co fondo do val de Amoedo, vinculacin que parece estar confirmada polo resto dos petroglifos achados nesta zona (Figura 8). Este estudo non pretende especular sobre as razns polas que estes gravados estn asociados con estas zonas, s pretendemos advertir da sa asociacin con sitios de paso e, por extensin, con formas de movemento, deixando aberta a posibilidade de que quizais este trnsito local sexa parte integrante dunha lia de longo percorrido, que discorre polas terras prelitorais paralela costa dende as terras do Baixo Mio, dirixndose s estacins de Tourn (Castro Caldelas) e Campo Lameiro, definida pola presenza de petroglifos e, no caso de Amoedo, tamn de tmulos. En todo caso, a existencia desta lia de longo percorrido, e a implicacin que a estacin de Amoedo ten na mesma, ser obxecto de estudo en futuros traballos.

Cuadernos de Estudios Gallegos, LIII, N. 119, enero-diciembre (2006), 33-54. ISSN 0210-847 X

50

YOLANDA SEOANE VEIGA

Figura 8. Mapa coa situacin dos novos petroglifos e os sitios anteriormente atopados na zona de estudo.

Cuadernos de Estudios Gallegos, LIII, N. 119, enero-diciembre (2006), 33-54. ISSN 0210-847 X

NOVOS PETROGLIFOS NO MONTE DE REGO NOVO (AMOEDO-PAZOS DE BORBN)

51

BIBLIOGRAFA
BRADLEY, R., CRIADO BOADO, F., FBREGAS VALCARCE, R., 1994: Petroglifos en el paisaje: nuevas perspectivas sobre el arte rupestre gallego. Ourense: Minius II-III: 17-28. CRIADO BOADO, F., 1993a: Lmites y posibilidades de la arqueologa del paisaje. Spal 2: 9-55. Sevilla. 1993b Visibilidad e interpretacin del registro arqueolgico. Trabajos de Prehistoria 50: 39-56. Madrid. CRIADO BOADO, F., PARCERO OUBIA, C., VILLOCH VQUEZ, V., 1995: Control arqueolgico del oleoducto Corua-Vigo. Fase II. Seguimiento de las obras de construccin. In Actas XXII Congreso Nacional de Arqueologa. (Vigo, Noviembre de 1993): Vigo.: Vol. II: 309-16. CARRERA RAMREZ, F., COSTAS GOBERNA, F. J., REY GARCA, M., 1994: El arte rupestre Galaico: una reflexin crtica sobre presente y una propuesta para el futuro. Madrid: Trabajos de Prehistoria, 51 (2). 41-54. CARRERA RAMREZ, F., 1996: Ficha para la diagnosis del estado de conservacin de los petroglifos gallegos. Vigo:Revista do Museo Municipal Quines de Len 9-10: 91-108. GARCA ALEN, A., PEA SANTOS, A. de la., 1981: Grabados rupestres de la provincia de Pontevedra. A Corua: Fundacin Pedro Barri de la Maza. MARTNEZ LPEZ, M. C., 1997: Contribucin a un Sistema de Registro de Yacimientos Arqueolgicos en Galicia. CAPA (Criterios y convenciones en Arqueologa del Paisaje), 2. Santiago: Grupo de Investigacin en Arqueoloxa da Paisaxe. MATTEINI, M., MOLES, A., 2001: La qumica en restauracin. tr. por Emiliano Bruno y Giuliana Lain. Sevilla. MAYER, R., 1988: Materiales y tcnicas del arte. tr. por Juan Manuel Ibeas. Madrid MNDEZ FERNNDEZ, F., GONZLEZ MNDEZ, M., AMADO REINO, J., 1995: Control arqueolgico del Oleoducto Corua-Vigo. Fase I: trabajos previos y superficiales. In Actas del XXII Congreso Nacional de Arqueologa. (Vigo, Noviembre de 1993): Vigo: vol. I: 293-296. V PRIETO, B., 1997: Biodeterioro de rocas granticas. Contribucin de los lquenes al deterioro del Patrimonio Monumental Construido. Santiago. SANTOS ESTVEZ, M, CRIADO BOADO, F.: Espacios rupestres: del panel al. Paisaje. Arqueologa. Espacial, Vol. 19-20: 579-96. SANTOS ESTVEZ, M., 1996: Los grabados rupestres de Tourn y Redondela-Pazos de Borbn como ejemplos de un paisaje con petroglifos.Ourense; Minius, V: 13-40. SANTOS ESTVEZ, M., 2004: Arte Rupestre: Estilo y construccin social del espacio en el Noroeste de la Pennsula Ibrica. Tesis doctoral indita. Facultade de Filosofa. Universidade de Santiago de Compostela. SANTOS ESTVEZ, M., 2005: Sobre la cronologa del Arte Rupestre Altlntico en Galicia. Madrid: Arqueoweb. http://www.ucm.es/info/arqueoweb/numero7_2/articulo7_2_santos.html

Cuadernos de Estudios Gallegos, LIII, N. 119, enero-diciembre (2006), 33-54. ISSN 0210-847 X

52

YOLANDA SEOANE VEIGA

SEOANE VEIGA,Y., 2004: Propuesta metodolgica para el registro del arte rupestre gallego. Trabajo de investigacin indito. Facultade de Xeografa e Historia. Universidade de Santiago de Compostela. SOBRINO BUHGAS, R., 2000: Corpus Petroglyphorum Gallaecia. Reedicin Faxsimilar do orixinal de 1935, prol de ngel Nez, tr. galego de Xos Souto, 2. ed. A Corua: Edicin do Castro.

Cuadernos de Estudios Gallegos, LIII, N. 119, enero-diciembre (2006), 33-54. ISSN 0210-847 X