KIRIM HARB

HAYRETTN BEY

1001 TEMEL ESER

Tercman

YAZAN: HAYRETTN BEY

BASKIYA HAZIRLAYAN EMSETTN KUTLU

KIRIM HARB

Tercman gazetesinde hazrlanan bu eser Kervan Kitaplk A. . ofset tesislerinde baslm tr

1001 Temel Eser'i iftiharla sunuyoruz

Tarihimize mn, mill benliimize g ka tan ktphaneler dolusu birbirinden seme eser lere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyo loji, felsefe, folklor gibi mill ruhu geli tiren,ona yn veren konularda "Gerek eserler" elimizin altndadr. Ne var ki, elimizin altndaki bu eserlerden ounlukla istifade edemeyiz. nk devirler deimelere yol am, dil deimi, yaz deimitir.

Gzden ve gnlden uzak kalm unutul maya yz tutmu -Ama deerinden hibir ey kaybetmemi, ounluu daha da nem kazan m- binlerce cilt eser, bir sre daha el atlmazsa, tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir. nk onlan derleyip - toparlayacak ve gnmzn trkesi ile baskya hazrlayacak deerdeki kalemler, gn getike azalmaktadr. Bin yllk tarihimizin iinden szlp gelen ve bizi biz yapan, kltrmzde "Keta" vazifesi gren bu eserleri, tozlu raflardan kurta rp, nesillere ulatrmay plnladk. Sevinle karlayp, mitle alkladmz "1000 Temel Eser" serisi, Mill Eitim Bakanl nca durdurulunca, bugne kadar yaynlanan 66 esere yzlerce ek yapmay dndk ve "Tercman 1001 Temel Eser" dizisini yaynla maya karar verdik. "1000 Temel Eser" serisini hazrlayan ok deerli bilginler heyetini, yeni yelerle genilettik. Ayrca 200 ilim adammz dan yardm vaadi aldk. Tercman'n yayn hayatmdaki geni imknlarm 1001 Temel Eser iin daha da glendirdik. Artk karnza gu rurla, cesaretle kmamz, eserlerimizi gzlere ve gnllere sergilememiz zaman gelmi bulu nuyor. Mill deer ve mnda her kitap ve her yazar bu serimizde yerini bulacak, hi bir art dnce ile deerli deersiz, deersiz de deerli gibi ortaya konmayacaktr. nk esas gaye bin yllk tarihimizin temelini, mayasn gzler

nne sermek, onlar lyk olduklar yere oturt maktr. Bu bakmdan 1001 Temel Eser'den madd hi bir kr beklemiyoruz. Krmz sadece gu rur, iftihar, hizmet zevki olacaktr. K E M A L ILICA K

c a
Tercman Gazetesi Sahibi

YAZAR ve ESER HAKKINDA stanbul'da mukim Grekler alelekscr birtakm namussuz heriflerdir. Bun larda ne din var, ne imn... Eski Rus elilerinden Vi NYAKOF Krm Sava'nn Siyas Tarih zamanmzdan altm be yl kadar nce 1326. 1910 tarihinde s tanbulda yaynlanm, zerinde nemle durulmas ge reken bir tahlil eseridir. Kitabn asl ad (1270 Krm Muharebesinin Tarih-i Siyassi)dir. Yazar Hayrettin Beydir. Yazar, kitabn i kabnda, eserinin yazlna balay tarihi olarak 16 Haziran 1319 kaydn koymutur. Bundan da kitabn uzun etdler ve almalar so nunda, yedi ylda meydana getirildii anlalmaktadr. Bu uzun etdler ve almalar sz rastgele sylenmi deildir. Kitabn okunmas srasnda reniyoruz ki Hayrettin Bey, onu hazrlamak iin Trkede ve ya banc dillerde pek ok kayna gzden geirmi ve ba z bat bakentlerindeki siyas arivlerde de sabrl in celemelerde bulunmutur. znt ile belirtmemiz gerekir ki bylesine deerli ve sabrl bir siyas tarih tahlili yapan ve ortaya bylesine nemli bir eser koyan Hayrettin Beyin doum ve lm tarihleri hususunda btn abalarmza ra-

1 0

men hemen hemen hi bir tatminkr bilgi elde ede bilmi deiliz. Yalnz onun, Tanzimat dneminde yeti mi bir aydn ve devlet adam olduunu, 1893 ylnda sadrazam olup bu grevde uzunca bir mddet kalan Halil Rifat Paann sadaret tercman bulunduunu, sonralar hriciyenin i ve d grevlerinde altn bilmekteyiz. kinci Merutiyetten sonra (1908) devlet hizmetinden ayrlp huzur, inziva ve ilm almalar kesine ekilen bu zat zamannn eitli dergi ve ga zetelerinde tarih ve siyasetle ilgili deerli yazlar da yaymlamtr. Ve yine bir iddia deil zel bir tah min olarak. Hayrettin Beyin, Abdlaziz dneminin ok mehur sadrazam Mahmut Nedim Paann olu bu lunduu da akla gelmektedir. Burada ok nemli bir hususa iaret etmek gere kiyor. Bilindii gibi Mahmut Nedim Paa, bir sadra zam olarak, Trk tarihinde pek de iyi olmayan bir isim brakmtr. Devletin o zamanki mevcut dzenini bir hayli zedeledii bir yana, ar Rus taraftarl yzn den kendisine Nedimof gibi lkap da taklmtr. Bu kitabn okunuu srasnda grlecektir ki Hayret tin Beyde de Rusya'ya kar zaman zaman bir eilim gze arpmaktadr. Ancak yine ayrca grlecektir ki Hayrettin Bey'in gerek bir Rus tarafls olduu nu ileri srebilmeye de imkn yoktur; nk bizzat bu Hayrettin Beyin kaleminden, Ruslarn ve Rus arlar nn tarih boyunca Osmanl Devletine ve Trklere kar besledikleri, uyguladklar btn kin, dmanlk, entrika ve plnlar da btn aklar ve irkinlikleri ile birer birer dile getirilmi bulunmaktadr. O halde bizi, Hayrettin Beyin Mahmut Nedim Paann olu olabil mesi zannna gtren nokta bu Rus taraftarlnda -

1 1

ki benzerlik deildir. Bizi bu zanna gtren nokta, Mahmut Nedim Paann da Hayrettin isminde bir olu olduu yannda, kitabn i kapanda Hayrettin bin Mahmut Nedim mhrnn bulunuudur. Bu hususu yukardaki szmz tekrarlayarak kapayalm: Bu bir iddia deil, bir zandr. Eserin yazar Hayrettin Beyin Arapa ve Farsa'y da ok iyi bilen bunlann yannda bata Franszca ol mak zere birka bat diline de sahip bir aydn olduu anlalyor. Btn bunlarn tesinde kendisi Trk le ve Osmanlla derin bir inan ve sevgiyle bal milliyeti bir Trk ve bir Osmanl efendisidir. Bu hususlan okuyucular kitabn hemen her sahifesinde g rp anlayacaklardr. te yandan Hayrettin Bey, romantik diyebilece imiz lde, bir idealisttir. Bir yandan Osmanl Devleti'nin son yzyllarda urad veya uratld fel ketlerin en byk sebepileri arasnda Rusyay ve Rus arlarn grr, bu durumu bir ok gerek belgelerle belgelerken, te yandan hemen herkesi bir hayli yadrgatacak bir gr deta inat ve srarla savunur: Trkler ve Ruslar bir btn olarak birlemeli (yani hi de ilse federatif bir sisteme ynelmeli) bylece birlikte emperyalist batnn karsna dikilmelidir. zetlemek gerekirse Osmanl mparatorluunun yklmasn ge rektiren ve bunu hazrlayan en byk ve asl kaynak emperyalist batdr. Bu batnn bata gelen devletleri de ngiltere ve Fransa'dr. Rusya: a Bu devletlerle olan siyas rekabet yznden, b Yine bu devletlerin kkrtcl yznden Osmanl mparatorluunu yk ma ve onu blme ilerine katlmtr.

12

Yazarn Rusya hakkndaki grlerinin doru ve hakl olmasna ihtimal vermek elbette akla ve manta kolay kolay sar eylerden deildir. Ancak onun, em peryalist batnn ve zellikle ngiltere ile Fransa dev letlerinin hakkndaki gr gerein t kendisidir. ngiltere ve Fransa, Emin Blendin: Garbn cebn-i zlimi affetmedim seni; Trkm ve dmanm sana, kalsam da bir kii, diyerek ve hakl olarak kin duyduu emperyalist Trk dman bat olmaktan t ilk zamanlardan bu gne kadar bir an bile geri durmamlardr. En son Kbrs meselesi karsnda ngiltere ve Fransann ta kndklar ok ak dmanlk tavr bunun en son ve en kesin belgesidir. Hayrettin Bey, mehur Krm Savann meydana gelmesini hazrlayan sebeplerin banda, ok daha ncelerdenberi srp gelen ve bununla birlikte asl ondokuzuncu yzyln ilk yarsnda tam bir bunalm ek linde patlak veren Kuds Meselesini gstermektedir. Basit ve mahall bir mezhep ekimesi olan Kamame Kilisesi kavgas yazara gre bu iki bat devleti ta rafndan bilhassa bytlp derin bir bunalma dn trlmtr. Gayet tabi olarak bu bunalma dntr me iinin temelinde, onlarn Ortadoudaki menfaatle ri ile birlikte, Osmanl Devleti'ni ypratp paralama emelleri yatmaktadr. Batllar, bata ngiltere ve Fran sa olmak zere, daima bu sinsi ve dmanca gayenin peinden komulardr. Yazar btn bu hususlar kesin belgeler ve mantkl ifadelerle gerekten baarl bir ekilde gzden geirmekte, ngiltere ile Fransa'nn

13
hi bir zaman Trk dostu olmadklarn ve olmayacak larn ispatlamaya almaktadr. Ancak onun bu hakl grnn, belgelere dayal tahlillerinin sonucunda vard kanaat gerekten duy gusal ve romantiktir. Bu kanaat hemen hemen yle zetlenebilir: O halde bu kat ve kindar batnn kar sna, bizler Rusya ile bir btn olarak dikilmeliyiz. Bat batl bir bloktur. Rusya ise bizim gibi douludur; biz de onunla doulu bir blok kurabiliriz. Hayrettin Bey'in bu tezinin geersizlii ve tutar szl lm tarihini renemediimize gre belki de kendisinin daha salndaki en son bir rnek ve onu izleyen teki rneklerle bir kere daha anlalmtr. nk bu kitabn yaynlanndan drt sene sonra patlayan Birinci Dnya Savanda Rusya Osmanl Devleti ile ibirlii yapmak yle dursun en byk dman olarak karsnda cephe almt. Sovyet ihti llinden sonraki eitli dmanlk belirtileri ise bu ki tab okuyacak olanlarn da hatrlayacaklar kadar ye nidir. Biitn bu ifadelerle u noktay belirtmek istedikKrm Savann Siyasi Tarihi adl bu eserde dik kate deer iki husus vardr. Bunlardan biri yazarn g r ve inanlardr. Eski deyimle, kendi siyas itihad olan bu birinci hususa katlmak gerekten zor dur. Ne var ki ikinci husus, yani Krm Savan ha zrlayan tarih ve siyas sebeplerin tahlili gerekten ustacadr; ok esasl aratrma, alma ve bunlar de erlendirme rndr. Kitap zellikle bu bakmdan okunmaya ve zerinde durulmaya deer bir nitelik ta nmaktadr.

14

Son olarak bir noktaya daha temas etmeyi uygun buluyoruz: Yazann en byk kusurlarndan biri de, ilm bir inceleme yaparken sk. sk hisslie kaplmas, bu arada edeb ve sanatl bir slb kullanmaya alr ken fikir ve anlatn dzenini yitirmesi, baz zamanlar lzumsuz ayrntlara girmesidir. Btn bunlarn sonu cu olarak kitabn blmlerinde sadeletirme yapar ken tam bir anlatm ve dnce birlii salamak ger ekten zor, hatt baz yerlerde imknsz olmutur. Bu itibarla okuyuculardan, byle yerler iin, imdiden bizi balamalarm rica etmek ve elimizden ancak bu ka dar geldiini belirtmek isteriz. Bizde zellikle cumhuriyetten bu yana gerek daha dar ve daha youn olaylar, gerekse byk ve nemli dnemler zerine geni, bilimsel ve deerli in celemeler yaplm, bunlar eitli kitaplar halinde ya ynlanmtr. Hayrettin Beyin Krm'n Siyas Tarihi adl eseri, sonralar ok gelien ve Siyas Tarih ad n alan bu trdeki almalarn ilki saylabilir. Bu nok ta gz nnde tutulacak olursa, onun birtakm kusur ve noksanlarn, ho grebilmek daha kolaylaacaktr. emsettin KUTLU

YAZARIN NSZ Yirminci yzyldayz. Bu yzyl idrk edenler, bu yzylda yaamaya lyk olduklarn ispat etmek mecburiyetindedirler. Geri insan bildiimiz mahlktan baka bir ey deil dir; bin trl kusur ve leke ile mahsur ve hastadr. L kin yeryznde insanolunun grleri ve dnleri birbirinden ne kadar farkl olursa olsun mademki ta biat kanunu: Ben Adem z-y yekdierend

ve:
Mr der hne-i hod hkm-i Sleyman dred (1) gibi iki ebed ve ezel kavram ortaya koymutur. Ma demki her felket o yce hkmlerden uzaklamak ve her saadet yine o medeniyetin, insanln temeline dik kat edip nem vermekle mmkndr; bu gerekler dikkat ve Vanklkia gz nnde tutulursa btn in sanlara den en mukaddes grev derhal kendiliin den ortaya kar. Ondokuzuncu yzyln ihtiva ettii devirleri ve olaylar nasl tertip ve taksim etmek lzm gelirse gel-

'1) Birinci msr&n a n la m : nsanolu birbirinin birer parasdr-, ikinci msrmki ise: K ann ca bile kendi evinde Peygamber Sley man'n hkmn yrtr.

16

sin, btn milletler ve kavimler iin ortaya kacak h km... Btn dinlerin ve mezheplerin birlik olarak ve aynen kabul edip pekitirecekleri en bata gelen esas, insanlktan ibarettir, ki b da insanlk denilen toplu luun yce ve kutsal direi olan o iki mbarek ve aziz kavramn iinde bulunmaktadr. Bin trl balantlar, yz bin trl sebep ve me selelerle bir karma karklk lemi iinde yaayan in sanlarn, daha dousu bitkisel bir gelimeye mahkm gibi grnen demin ocuklarnn isterse ka yz lerce sene sonra olsun Avrupada bugn bir uyank lk eseri ile sekinlemi olduunda hi phe yoktur. Artk herkes biliyor ki kanunun stndeki bir ku\ vet nasl kt ve pis, yada gayr makbl ise, adaletin stnde bir kanun da ylece tasavvur edilemez, akla vatkm deildir ve olamaz. u ak seik gereklere gre, insanlk topluluu nun yegne saadetinin Hkimiyet-i Milliye olduu ondokuzuncu yzyln her tarafta uyandrd nemli inklplarla gerekleip anlalm; insanca yaamak, insanlkla bir olan mer hukuka sahip bulunmann an cak milletin ayn inanta birlemesiyle meydana gelebi lecei, her trl ahit ve belgelere ihtiya gstermeye cek, mutlak bir gerdek mahiyetini kazanmtr. Artk gne gibi ak ve ortada, gne kadar in sanlara ok lzumlu olan bu gerei tarife ve vasflan drmaya sebep yoktur. Bir milletin timsali olan Millet Meclisi karsnda en byk mevkilerin bykl, ehemmiyeti sadece hakka, adalete inhisar eder ve dayanrsa o millet tam bir gven iinde baklarn gelecee evirebilir.

1 7

Bir memlekette devlet kuruluu, hkmet kurulu cu milletin kabul eiip ortaya koyduu usl ve kanun lar yrtmekle grevli bir letten ibarettir. Byk kk her devlette, her hkmette uyulmas gereken eyin bir veya birka ahsn fikirleri ve tasavvurlar olmamak lzam gelir. nk yle olunca kanunlarn verimlerinin semeresi olan hak ve adaletin yerine geti rilmesi imkn kalmaz; dnyadan ve olup bitenlerden habersiz insanlar bir obana teslim edilen bir hayvan srs derecesine inerler. Lkin, ok yazk ki, douda imdiye kadar yle ol duu iindir ki Koca Osmanl devleti de devlet hukukunde bile garip bir bahis tekil edecek acaip hrs lara ve ihtiraslara kurban olmaktan kurtulamamtr. Gariptir ki byk bir insanlk topluluunu daima dan etmekten baka bir ie yaramayan ve insanlk ve medeniyet tarihinin knamalarndan ve tenkidlerinden hi bir vakit kurtulamayacak olan kan dkc sal drganlklar, mitsizce atmalar hep vicdan meselele rine dayanmaktadr. Bu meselede en byk sorumlu luk sebebi bir cidl-i kadm (1) bahanesinden ibarettir ok daha gariptir ki, iki yzyldan fazladr, Trkive ile arpmaktan bir trl geri kalmayan ve ondokuzuncu yzylda olsun artik insafl olmas gere ken diplomasi, Rusyay bizden daha fazla bedbaht et mitir. Rus diplomatlar, Rus devletinin dizginlerini elle rinde tutanlar daima bizimle uram; Rusya'y kati-

i l ) Bizzat yazar tarafndan atti izilmitir. Eski ekime, eski dman, lk bitip tkenmez bir sava ifibi bir anama gelmektedir.

18

yen dnmeyerek daima Trkiyeyi yerle bir etmeye savamtr. Halbuki Balkan felketleri Rusyaya hi bir ey kazandrmam, birok elem verici, fec facia lar btn bir lkenin halknn kan selleriyle ebediyete kadar lekeli olarak brakmtr. Felket (iin) en derstir, derler: byk akl verici ve uyandrc

Osmanll esirlik derecesine indirmek iin dur makszn birbirini takip eden teebbsler, mzakere ler... ad ve izi ebediyyen pyidr kalacak olan milletin mcahedesinin vatanseverlik dolu yceliin kar gz ap kapayacak kadar ksann ksas saylacak az bir zaman iinde mahv ve perian olmu, artk batmak zere bulunduu sanlan Osmanlln parlajk gnei btn gz alc parltlar, btn tantanas ile gzleri mizi kamatrmaya balamtr (1). Rusya ise, Japonyaya yenilgisinden, o dehetli boz gundan sarslm, artk (kendisi) uyanmak ve uyandrl mak ihtiyacnda kalmtr ( 2). Demek isterim ki her iki devlet felkete uram, her iki millet urad felket yznden uyanmaya y nelmitir. u halde uyanmann bahettii Hakimiyeti Milliye artk grevini yerine geti^neli ve gerekletir meli deil midir? Artk diplomatlar, milletin dizginlerini ellerinde tutanlar; bin trl menfaat balaryla birbirlerine ba

c) Bu satrlar, byk mitler uyandran, 1908 merutiyetinin ilk yl. larnda yazlmtr. yimserlik buradan gelmektedir. (2) Rusya, merutiyetten c yl nce. U zakdouda Japonlara yenil miti

19

l olan ya da olmas lzm gelen iki byk milletin Y Makyaveli rahmetle andracak uursuz bir anlamaz lk ve geimsizlie gitmesine dellet etmemeli ve deme melidir. Kanaatimce bu gayret ve hizmet, bu aba ve him met medeniyet dnyasnda szn en iyi bir ekilde ge irebilecek olan millet meclisleriyle basnn grevidir, Bugn her iki millet hemen mutlu bir gelecee an lay ve kavray dolu baklarn dikmeli, gelecein gereklerini grmelidir. Merutiyet ark Meselesinin en bata gelen te meli olan vicdan emirlerine ait cenk ve kavga sebeple rini ortadan kaldrmtr. Artk tutulacak yol, her iki taraf iin de, kesin olarak belirlenmi ve kararlatrl mtr. Hele ki <maz ma maz! (3) demeyecek akll bir kimse (de) kalmamtr. Osmani ve Rus milletlerinin anlamas, hatt bir lemesi iin imdiye kadar alnan dersler ve edilen im tihanlar fazlasyla yeter de artar da. Artk bunda te reddt edecek bir Osmani yurtseveri, va da Rus yurt severi tasavvur edemem. Rus yurtseverleri ki meru tiyet iin canlarm feda etmeleri lzm gelir bugn Osmani merutiyet hkmetini (kendilerine) pek ky metli bir yardmc bileceklerdir. Artk Rusya, Osman lla mahsus olan temiz ve nezih dostluu ve kardelilii ve bu duygularn mahsul olan iyi niyeti takdirden ciz deildir. Gelecein hayaleti nnde bir celdet k vlcm kesilecek iki byk millet vardr: Bunlar da Osmani ve Rus milletleridir (4).
'3) Gemi gemitir, gemi unutumahdr. anlamna. (4) Y azan n bu fikirleri b ir nantan ok daha fazla b ir temenni an. lam tamaktadr. Yoksa onun gibi deerli b ir tarihinin buna inanabi(lecA&i kolay kolay tasavvur edilemez.

20

Biz, Rusya dostluunun bizim iin, btn merkez devletlerin (Bunlar, o gnn ortam iinde bat dev letleridir) btnn kardeliine ve dostluuna eit bir nem tadn takdir ve itiraf ederiz. Lkin OsmanlI larn kardelii de Ruslar iin ayn derecede deerlidir; bunun byle olduu da bir gerektir. Elverir ki eski in sanlk d hrslarn ve dmanln mahiyeti takdir olunsun. te bu fikir ve inanla Krm Sava'nn siyas bir tarihesini ithaf ve takdim ediyorum. Bunun nemli bir ksmn inklptan (ikinci meru tiyet) nce yazmtm. Pdk ok eyleri sktla geitir mi, pek ok eyleri de kapal gemitim. Allaha ok kr bugn rahata konumak hrriyeti, fikir ve d rnce hrriyeti beni daha geni muhakemeler yapmaya yneltti. Bununla birlikte grlerimde bir dei'me olmamtr. Vicdanmn hkmyle doldurduum bu sahifeler her trl garazdan ve taraf tutmaktan uzak, aykr d ncelerden ve mbalaalardan arnmtr. nsanlar iin, yukarda szn ettiim iki kavram kadar nemli bir akla yatkn sebepler ve tesirler olma dndan, bunlara dayanarak yazdm u eserde han gi blm okunursa okunsun sadece bir maksat, sade ce bir karlmaldr ki bu da Osmanl ve Rus devlet ve milletlerinin devaml dostluk ve kardeliidir. Her Osmanl bunu istemeli, her Rus da bunu istemelidir. Merutiyet taraftar olan iki memleket basn ayn te melden hareket ederse zgrlklerimiz iin yle sa lam ve byk bir dayanak vcuda getirebilirler ki k inat bir araya gelse artk, dou, kavgava ve ekimeye

2)

alet olmaz. Tam tersine btn yabanclara kar bir hikmet ve marifet stad, insanla yol gsteren bir mrit olabir. Tradition Politique (1) ad altnda yzyl lardanberi sre gelip duran ihtiraslar ve saldrganlklar plnlar, hakimiyeti milliyeye kar arlk nemini btnyle kaybetmitir. Bunda kimsenin phesi yoktur, ya da phesi kalmamtr. Fakat u yirminci yzylda bu kadar (da) yetmiyor. Daha ileri gitmelidir. Gemiin siyah levhalarn pata para etmeli, byk bir iyi ni yetle el ele vermelidir. Bundan sonra hkmetler, dip lomatlar gemie dnmeye deil, ona bakmaya bile izinli olmadklarn bilip renmelidirler. Bunun iin gerek Rusyada, gerek Trkiyede u iki byk millet ve devletin karlkl menfaatlerinin temelini inceleye rek devaml ve samim bir kardelik temin edebilmek zere senatrlerden, milletvekillerinden, devlet adam larndan mrekkep byk heyetler kurulmal, iki mem leketin btn cemiyetlerini, btn basnn samim nu tuklar, mantkl makaleler, doru fikirlerle kardelik ve samimiyete doru yneltmelidirler. Her iki memle kette bu maksat uruna byk siyas kulpler vcuda getirilmelidir. ki millet, bahsedilen teebbslere baland gn siyaset leminde en kesin ekilde bir adm daha ileri gidecek, hele zellikle dou'da kan dkmenin son bul duu kesinlikle iln edilmi olacaktr. uras muhakkaktr ki Bat, Dou'nun bu anlama sn can ve gnlden alklar ve ark meselesinin

(1) Geleneksel siyaset

veya siyasi gelenek gibi anlamlara.

22

bizcesi, yahut Trke ve Rusas yava yava ortadan kalkar... Almanya ile Avusturya bu politikadan asla zarar grmez, tersine bunu ister. nk Bismarkm stanbul hakkndaki hrslar bugn Almanyada bile unutulmu hayllerinden saylsa gerektir.

Avrupa diplomatlar douya mahsus harika olay lara yeni bir ek tekil edebilecek yle cidd bir Siyaset karsnda bulunacaklar gn, kendi devletlerine yeni ir vazifenin yneltilmi olduunu anlayacaklardr. Bu muazzez vazife ise Lahey Konferansnda ortaya atlan silhlarn ve silhlanmann terki gibi nemli bir teklif adna btiin bakentlerde birer mcessem in sanlk heykeli yapmak olacaktr.

Bu Kitabn Scrgiizetl

Sadaret makam tercman idim. Rahmetli sadra zam Halil Rifat Paaya hem tercmanlk, hem mter7 cimlk ediyordum. Asl ve esas, balangc ve kayna Gi rit olan Yunan muharebesi (1) hkmeti halecan ve he yecan iinde brakmt. Sadrazam sava taraftan olup, bu dncesinde pek srarlyd. Bunun iin meydana kacak neticeyi byk bir sabrszlkla bekliyor, saval safhalarn adm adm izliyordu. Bakumandandan (gelen) telgraf haberleri, kesin baarnn ortaya kma sna kadar, bol olmak yle dursun deta nadirdi. Rah metli paa ise meseleleri pek enine-boyuna dnen bir zat olduundan, sonsuz bir merak iindeydi. ylesine ki ngiliz sava muhabirlerinin sava alanlanndan mtema diyen ekip durduklar telgraflarn kopyalarn aldk a derhal ya ifah olarak yahut da yazl olarak terc me ettirir ve vaktiyle Tesalya'da grevli de bulunmu olduu iin, muhabirlerin blge blge bildirdikleri ha berlerden man karmakta isabet ederdi. Savan devam srasnda, sabahlara kadar beklen dii vakitlerde bile, rahmetli yatak odasna ekilecei srada yeni bir telgraf olup olmadn sorar ve varsa anlayp dinlemeden dairesine gitmezdi. Bir mddet byle beklemekle geti. Sonra Milona geidi ele gei

(1) 1897 T r k -Y u n a n Sava,

24

rildi, Yeniehir'e girildi. Artk sevincimize son ve snr yok. Zafer zaferi takip edecek. Birka sene evvel rahmetli Eyp Paa Atina'y hedef olarak almt. im di de yle olacak; Atinaya gireceiz, iimiz i... Son verdiklerimizi, o kalbimizden koparp . alaya alaya, inleye inleye vermi olduumuz kymetli yerleri geri aldktan baka, istediklerimizi de alvereceiz; artk her ey elimizde... Son elemli Rusya savandan sonra (2) harpsiz, darpsiz birok kanlar dkm, birok yerler kaybet mi olan zavall milletin yeisi ve bitkinlii zaten son derecede olduundan. Yunan amatalarna kar ge rek halk tabakas ve gerekse aydnlar sanki elle tutu lup gzle grlr bir fke kesilmilerdir. Baar mj desi gelince artk kendisini dev aynasnda grmekten vazgemeyen, Rum aznlklarmz kandrp yollarn sapttrarak i gvenliimizi berbat etmekten ekin meyen, byk bir devlet katlar kymetli takat Osman llarca ondan da aziz ve muhterem olan Girit (Akdeniz Hkimesi) adamz elimizden karmak isteyen mark komuya bir iddet ve ibret dersi vermek btn mille tin fertlerinin tek emeli olmutu. Ne beyhude, emel ne gereklemesi imknsz ha yl!.. Avrupa hkmdarlar efkat ve merhamete geldi ler. Politika fabrikas olan diplomatlar tela balad lar. Trkiyeye mahsus olmak zere bir karar verdi ler: Bo yere ilerilere gitmeyiniz, nk mutlaka ve herhalde gerisin geriye dneceksiniz! dediler. Biz di

1877

1878

O M .m h - flu i.

'S a v * M

atk, kala kaldk. Ne diyeceimizi ardk ya da; her ne dedikse, her ne diyebildikse dedik! Lkin kendi ken dimize bile dinletemedik. Bu (manev) bozgun ne kadar ar, ne kadar idi! Hi aklmdan ykmaz. Birgn tercmanlk odasn da gama, endieye kedere dalm bir halde iken dvel-i muazzama (1) elileri adna batercmanlan geldiler. Hariciye Naznna ,yukardaki) bildiriyi toplu bir hal ' de verip gittiler. Namusuna, vicdanna, isafna g vendiim Msy Roe, bu grevin bitiminden sonra ye niden yanma geldi. Kendisini grr grmez artk sab rm tkendi. Serzeniti bir ekilde konumaya bala dm: Avrupa bizden ne istiyor, bizim btn suumuz Mslman oluumuz nudr? Harbettik, galip geldik. Hakkmz alacaz, hukukumuzu muhafaza edeceiz. Avrupa niin brakmyor? Eer Yunanllar galip gelseydiler... O zaman Avrupa bu ie karacak myd? Mah rumiyet yalnz bize mahsus mu? Hakkaniyet ve adalet bu mu?... dedim. Karmdaki endieli bir ekilde tebessm cevap verdi: ederek ac

Evet, bu dedikleriniz hep doru. Hem de pek hakl, pek doru. Lkin ben size Avrupann bu devlet (Osmanl Devleti) hakkmdaki politikasn ksaca zet leyeyim: Bundan sonra Avrupa devletleri, yazk ki, Os
H) Byk devletler: ngiltere. Rusya. Fransa. Almanya. (A vu stu rya.

Macaristan.)

26
manii Devletine sava yoluyla pe kadar toprak alrsa alsn bir kan yer bile vermeyecektir. Bu artk b tn devletlerce kararlatrlm, deimez bir devletler kural ekline girmitir. Bunun ilin o fikirden vazge melisiniz. Ben: Kimsenin yerinde yurdunda gzmz yok. Biz zaten bizim malmz olan baz topraklan geri alaca z. Buna o devletler ne kanr? Samimi dostum benim an zntm anlamt: Evet, yle ama; yazk ki bu kararn deimesi imknszdr. Trkiye'ye, isterse nceleri kendisine ait olmu olsun, bir kan yer bile geri verilmeyecektir. dedi, gitti. Ben bunun zerine artk cevap veremedim, tkan dm kaldm. Kendi kendime sylenmeye baladm: Evet, artk biz meden haklardan drlmz. Artk biz Avrupa haritasnda fazla bir cins mahlk imiiz. Artk biz vcudu olmayan bir varlk haline gelmiiz. Ak syleyelim: Yava yava imdilik Avrupa k tasndan yok olmaya mahkmuz vesselm. Niin? tte mthi bir soru! Evet, yarm yzyl nce bizi mahvolmaktan kur tarmak, Avrupa'nn banm ve gvenliini emniyet al tna almak, yahut Avrupa devletler muvazenesini ko rumak iin kesin mttefik tanmak yolunda uzun uza dya grmeler yaplm, anlamalar dzenlenip ka rarlatrlm, Franszlar ve ngilizler lkemize uval larla altn dkmler... Sadece bu iki devletin byk milletleri, sava meydanlannda vz binden fazla kur

11

banlar vermiler (D... Bir seneden fazla Akdeniz yzierce sava gemisi, binlerce asker tat gemisiyle al kanp durmu. Ad gibi korkun, zifir karanlk bir k gecesi kadar dehetli olan Karadeniz kylarnda, da larda, tepelerde, bataklk iinde, kale ve istihkm yn lar altnda... yz binden mutlaka pek daha ok ana baba evld helk toprana serilmi. Kitaplklar dolu su yazlar yazlm. Tam iki sene iinde birok kere ler boaz boaza gelindikten, yazn iddeti, kn iddeti birok zayflar bitirdikten, ovalar, bataklklar mezar lk haline girdikten, hasl kaza ve kader hkmn b tnyle yenine getirdikten sonra Paris Kongresi ya plm. Burada galip ve malp bir karar imzalam: Osmanl Devleti'nin lke btnl -lOsmanl s tiklli! Aradan birka sene gemi; bu karar btn zihin lerden km, ya da karlm. O kararn hkm pa rampara edilmi. lke btnl kelimeleri karar sz birtakm hecelerden ibaret kalm. Bunlarn yeri ne devletin taksim edilmesi, blnmesi gemi. Dost, dman el ele vermi; biz ieriden onlar dardan ol mak zere (2) muntazam ve pek sratli bir kazma-krek yarmasyla alt yz senelik ok byk ve gsteri li bir yapnn temellerini skmeye balamtr. Gariptir ki sonu bakmndan her iki tarafta da bir uyarma.

(1) Knm Sava ve ondan sonraki gelimelere temas ediliyor. \ 2 ) Bilindii gibi bu sz Tanzimat dneminin nl ve deerli devlet adamlarndan Fuat Paa*ya attir. Fuat Paa, birgn bir yabanc diplomata: Asrlardanberi sizler dardan, bizler ieriden alyo ruz; yine de bu devleti ykamadk. Demek ki dnyann en kuvvetli devleti Osmanl mparatorluu imi.*

2$

ders alna belirtisi grlmemi. nsafllk, hakllk (kuru birtakm sama sapan Jflardan ibaret saylm. Niin? nk biz ettiimiz ahdi yerine getirmemiiz. Paris Kongresinde sylediklerimizi arabuk unutmuuz. Bask grmedike, zorlanmadka vazifemizi bile akl mza getirmemiiz. Avrupa ilerledike biz gerilemiiz. Hele bir zamanlar miskince entrikalarla, kiisel niyet ve maksatlar urunda devlet hukukunu, milletin hakla rn canmzn istedii gibi feda etmekten bile ekinme miiz. ngiliz politikasn da krp gemiiz. Tepemize darbeler indike bir slk gibi yapm, kanmz emip durmu olanlarn sadece yzden olan vah vaha lar ile yetinmiiz. Dmann her hamlesinden doan bozgunda, devletlere hi bilip anlamadmz bir tak lit dili ve tavr ile protestolar ekerek (sanki bylece grevimizi yerine getirmiiz gibi) bol bol nefesler al mz. Gerekte ise: nk zavf. dciim kuvvetlinin hk -a m karsnda zebundur; ite onun iin!.. Bununla birlikte, bize ait kusurlar o kadar oktur ki saymakla bitmez. Lkin Avrupa devletleri (de) Tr kiyenin bu felketli durumundan sorumlu deil mi dirler? nsanlk tarihinin karsnda Avrupa politikas hi bir zaman sorumlu olmaktan kurtulamaz. Ne are ki devletlerce tedenberi insanlk kitab sadece gsz olan milletlere okutturulan ufack bir elifb (alfabe) parasndan ibaret, insanlk, medeniyetin annesi oldu u halde onun e,n byk dman saylyor. Politika adna: Ana da, evlt da birbirlerini inkr ediyorlar; bir birlerinden uzaklayor ve nefret edivorlar.

2 *

Geelim! ** * Bundan on iki on sene nce ar bir hastalk tan kalkm, tedavi olmak zere 'ilk defa olarak Fransaya gitmitim. Daha dorusu birka ay yatan esiri halinde inleme ve straptan sonra, bin bir trl mihnet ve mklt geirerek, bir hayr sahibinin in sanlk gsterip yardm sayesinde Parise gidebilmi tim. Byle bir baehirde tabi olan okuma ve renme hrsndan sz etmeye bile lzum yoktur. Paris'te her nedense, takma ad ile kalabildiim birka gn, birok kitaplklara uradm. Her nereye gittimse yeni yeni k m birok kitaplar grdm. Bunlarn hemen hepsin de de bizimle ilgili bahisler, konular var. ark Meselesi. Knm Muharebesi.. Merak ettim, meer o sralarda Fransa'da o btn dnyann kendisine k olduu Pariste kinci mpa ratorluk dnemine ait pek ok htralar, eserler yavnlanyormu. O de\;ir ise bizde de pek nemli bir za man paras: Krm Muharebesi, Paris Kongresi... Aldm. Ne kadar hatrt kitab buldumsa, daha baka ne gibi tarihle ilgili eserler bulduvsam, gr dysem aldm. Eyvah ki bize ait ne akudumsa (hepsi) bana pek yabanc grnd. Sanki Knm Muharebesi, o bizim bildiimiz bat devletlerinin madd ve ma nev yardm ile ama bizim yaptmz bir sava de il. Abdlmecit Han, nc derecede bir ahs b;i!e saylmyor. Byk Reit Paa, l ve Fuat Paalar he men hemen hi sz konusu edilmiyor. Eserleri incele meye koyuldum. Bundan sonra her sene Avrupa'ya gi dite eski yeni birtakm eserler daha edindim. Yine bize re (bizimle ilgili) bir ev vok!

id

Byk Napolyondan sonra Avrupa devletlerimi pek nemli bir surette igl eden siyas mesele Krm Sava idi. Bundan dolay bu konuda ne yazlsa gere e btnyle uymak artiyle elbette deeri vardr, ite bu dnce ve inan beni bu konuyu takip etme ye yneltti. Acaba bizde byle bir eser yazan olmam mdr, yazlmsa baslmam mdr? AvrupaMar ne yazmlarsa kendi gr alarn dan yazmlar. Tabi (onlar) bizi bizim kadar ve bizim gibi dnemezlerdi. Fakat btn btn hi dnme meleri de insafa uygun deil. Bununla birlikte biz ne ler yazmz acaba? Pek ok kimseden sordum, soruturdum. Krm Sava zerine Trke yazlm bir eser bulamadm. Deerli aratrmaclarmzdan bibliyofil Ali Emir Efen di, Saika-i Zafer adl, yz otuz alt sahifelik, iki fasikl yaynlam bir kitapk verdi. Bu kitap, iindeki ler bakmndan, Krm savann bir girii bile sayla maz. Ama pek gzel yazlm. Tamamn aradm, kime sordumsa cevap alamadm (1). Rahmetli Cevdet Paa'nm btn ellerde derin bir sayg ile dolaan Tarihi, Abdlmecit Hann saltanat zamanna kadar ulaamamtr. Kendisinin, bundan sonraki olaylar takip etmek iin Tezkir-i Cevdet

(l ) Ali Emiri Efendi 1857de domu, 1924te lm deerli bir idareci ve ilim adammzdr. Fatih'teki M illet K itap ln kuran odur. A n kitap dkn olduu iin yazar kendisini kitap hastas- ola. rak niteliyor.

il

ad altnda ikinci byk ve nemli bir eser kaleme al dn ve bunu tamamladn iitmi tim. Ne are ki bunu haber veren zat, eserin baka ellere dtn ve oradan da kurtarlamayacam sylemiti. Bilmem acaba bu merutiyet dnemkide o imknszlk hl de vam etmekte midir? Rahmetli Rauf Paann (2) da on iki ciltten meydana gelme bir Krm Muharebesi Ta rihi yazm olduu syleniyor. Acaba bu da nerede? Ben Ksas- Enbiy ile, o gzel yazlm tarihini oku duka Cevdet Paann olgunluunun meftunu ve kl trnn hayran olduumdan, Krm Sava iin yazl m bir tarihin de rahmetli tarafndan millete armaan edilmi loiduunu grmek isterdim. Cevdelt tarihinin ilk ciltleri, Byk Reit Paa'mn irfan ktphanesin de kaleme alnm, bu byk dhinin bilgece aydnlat malar erefine ulamtr undan anlalyor ki rah metli Cevdet Paa, yazaca eserin en nemli yaratc syla devaml temas halinde ldnden, iinde yaa d o byk dnemin fikir hareketlerimi, siyasetini onun kadar ak ve belirgin, dzenli, salam yazmak pek zor olacak. Bununia birlikte bugn de beni meselede kalemle riyle destekleyip aydnlatacak pek ok bilgili kimse, ok kr ki, mevcuttur. Bu konuda bir eser yazmak ve yaynlamak himmetinde bulunurlaHsa <Osmanl siyas tarihi iin elbette ki pek byk bir hizmet etmi ola caklar ve milletin hafzas kendilerine ebed olarak minnettar kalacaktr. *** Fransa akademi yelerinden Albert Vandale Napolvon ve Birinci Aleksandr ad altnda yazd nem(2) l832'df> doup 1908de len ve K n m Savana katlan, um radan paala kadar ykselen Mehmet R auf Pasa olmasa akla gelebilir.

3 2

li bir kitap iin Petersburg ve Moskovaya kadar git mi ve hkmetinden pek ok kolaylk grerek msa adelere mazhar olmutur. Vandalen bu kitabnda Tilsit ve Erfort grmeleri, Napolyon'un baz mektup lar, biz OsmanlIlarn okuduka dnecei ve dn dke okuyaca, inceleyecei yle nemli bahisler 'ardr ki, insan bu yoldaki tarih! olaylar aratrmaya btn bir mrn odasa ve binde bir orannda olsun hizmete muvaffak olabilse, yeni geni bir baarya ula m saylabilir. Cevdet Paa'nn tarihi ile Vandalem bu eseri kar latrlrsa gerek slp zellii, gerek tasvir ve ifade, gerek meram anlatabilmekteki ustalk bakmlarndan paann tekinden ok stn olduu ve btn dnya nn ilim akademilerinde kendisine bir sayg makam kazandrabilecei derhal anlalr Bunun iindir ki Sultan Abdlmecit gibi ileri fikirli bir hkmdarn saltanat zamannda Reit Paa, Al Paa, Fuat Paa gibi byk devlet adamlarn, byk siyasetileri ve dhileri yetitiren nemli bir dnemin olaylarnn ve hkmlerinin Cevdet Paa gibi deerli bir tarihi tara fmdan kaleme alnm olmasn temenni etmekten bir trl kendimi alamam. Varsa ne byk bir nimet, yok sa yz bin kere yazk! Reit Paa, Cevdet Paa'nn madd ve manev ba kmlardan irfanca besleyeni ve yetitiricisi olduun dan, Abdlmecit dnemi tarihinin gerefkten stn bir kalem bulunan Ha;:ret i Cevdetle yazlmas Osmanl tarihileri, hatt Osmanl milleti iin cidden bahtiyar lk olurdu. nk dnyorum:

Bugn alt yz senelik Osmanl devletinim ondokuancu yzyldaki saadet ve felketini tasvir eden iki evhas tetkik ve tinkid, bu iki manzarann gzelliini ve dehetini aklayp yorumlamak ne kadar zordur. Ya bir zamanlar Avrupa devlet muvazenesi adna cid den bir savunma, sonra para para kesilip biilme sine kar msaade ya da msamaha olunan Osmanl devlet ve milletinin, memleketinin parlaik mazisini, s nk akibetlerini ibret ve uyanma gzleri altnda tetkik etmek ne kadar elemlidir. Krm Sava Osmanl Devletinin medeniyet dn yasndaki yeni bir ykseliinin balangc demekti. Biz bundan nasl olur da habersiz kalabiliriz? Baz tarih kitaplarmzda okuyabildiimiz topu topu birka sahifeden ibarot yazlar, su zerine izilmi nakla ei dinden pek nemsiz birtakm gemi hikyelerinden baka nedir? Buna karlk Avrupa'da, zellikle Fran sada en azndan yedi nl tarihinin birok belgelere dayal eserleri var. Bata Bismark olmak zere yine pek ok siyaset adamlarnn ciltlerle htralar yaynlan m, hemen hepsinde Krm Sava sz ve inceleme ko nusu edilmi bulunuyor. Bir diplomatn dedii tekrar edilerek denilebilir ki Krm Sava gibi btn Avrupa diplomasisinin de vaml ve gittike artan bir aba ile meydana gelmesini nlemeye alt bir gaile veya facia tarihte gerekten pek nadir grlmtr. Bu mesele iin har canan mrekkep, karalanan kt gerekten tahmin ve tasavvurun ok stndedir. Bu konudaki btn si yas yazmalar bir araya getirmek mmkn olsa b yk bir kitaplk meydana gelebilir. Bu ktlar iinde F: .<

34

yle gzel yazlm notalar vardr ki, aradan yzyllar da gese, yine tarih ve siyas niteliini koruyacaktr. Artk aczimi unuttum. Belki yaynlayacam u yapraklar ilim, irfan ve ihtisas sahiplerini tevik eder dncesiyle, toplayabildiim btn yaz ve eserleri bi rer birer gzden geirdim, birer birer sralayp ayr dm. Fakat konularn ou resm belgelere dayal bu lunduu halde, okuduklarm Franszca evirilerden ibaret olduundan ister istemez bir mddet daha bek lemeye karar verdim. Merutiyetin iln zerine elimden geldii kadar bilgileri ve yararlandm kaynaklan geniletmeyi ba ardm. Bununla birlikte yine birok eyler eksik kal dndan, Avrupa arivlerine daval baz belgelere da ha bavurdum. Paris'te Hariciye Nezaretine mahsus byk ve nemli ktphanedeki deerli eserlerin birer nshas n da, dardan tedarik ettim. Hariciye arivlerinden dorudan doruya istifade edemedim. nk Fransa hariciye arivlerindeki btn evrak tarih ve eit itiba riyle ciltletilmi ve 1848 tarihinden sonraya ait bulunan ciltler henz yazarlara ve incelemek isteyenlere al mamtr. Geri zel izin alnmak istenmi ve bu hu susta vaad da alnm ise de her nedense daha sonra lar, niin olduunu anlayamadm bir engel meydana kmtr. Viyana ya gidemedim, hastalanmam bunu nledi. Muhterem hocam Selnikli Tevfik Efendi, bana, nemli ark meselelerinin Senvibozdan iktibas suretiy le, tarihe giri olmak zere kaleme atamasn tavsiye etmiti. Bunu yapamadm. nk bu mesele sadece yabanc yazarlarn kaynak alnmas yolu ile yazlacak

35

bir ey deildir. yle de olsa yine arivlere bavurmak gereklidir. Bundan dolay, srf bir tarihi gr olmak zere, evvelce yazm bulunduum zel bir girid esas tutarak buna bir tarih zeti tertip ve ilvesiyle yetin dim.

u birka sahifeyi dolduran zel ifadelerim fazla grlmesin. Btn bu szler, yazar pek ciz ve deer siz, fakat konusu pek nemli bir eserin hikyesi demek olduundan, bunun da tarih bir deeri ve nitelii var dr sanrm. znt duyulacak bir ey varsa o da bir tarih eserinin iktidar sahibi bir kalem tarafndan orta ya konulmamasmdan ibarettir. Kald ki benim en b yk kusurum, bundaki yetersizlii dnmeyerek u kitab yaynlamaktaki cretimdir. Okuyucularn ba lamalarm niyaz ederim. Yeilky: Ekim 1909

G R Yce Osmanh devletinin siyas tarihinin pek nem li bir safihesini meydana getiren Krm Muharebe-i Mehuresi Tiitkiye-Rusya siyas mnasebetlerini ince lemek iin de ok geni ve elverili bir ortamdr. Trkiyede rahmetli Sultan Abdlmecit Hann sal tanat dneminde kurulup alan yeni dnem Krm Savanu meydana gelmesiyle btn dnya ve dnya milletleri nazarnda kendisine salam bir yer sala mtr. Geri Yenierilerin ortadan kalkmasyla Osman lI Devleti (zaten) baka bir dneme girmiti. Mahmud- Adl (1) hazretlerinin bykl gne gibi ak ve se iktir. Lkin gerek yenilik dnemi, devletimizin b yk devletler arasna girii zerine, yenilik teebbsle ri tarihinden balar ki bu da hakkyle Abdlmecit Han'n saltanat zamannn deerli yadigrdr. Byk Petro Vasiyetnamesi denilen eski tasavvur lar ve ihtiraslar, Byk Napolyonla Birinci Aleksandr arasnda Tilsit ve Lrfurtta meydana gelen mzakere ler,. zellikle Hallarn yadigrlan olan kkrtma ve iftira artklan Osmanh Devletini bsbtn temelin den sarsacak pek ok batl saldrlarna sebebiyet ver-

(3) Sultan kinci M ahm ut'un, yakm a kaynaklarmzda ad gemektedir. di!, adalet datan Mahmut anlamna.

byle

initi. ileri gerekten de dmanlarn frsatlar n hedefe isabet ettirecek elemli olaylar hazrlamakta bulunmutu. Mesel bunlardan biri olarak grrz iki ar Nikola'nm i bana geiinin ilk yllarnda Rusya devleti 1828 ve 1829 senelerinde Osmanl Devleti ile pek nem li savalar yaparak, Edime Anlamas gibi iindeki lkmleri bizim devletimiz bakmndan acze ve g szle rnek saylabilecek, ok byk bir zafer ka zanmt. O sralarda Fransa'nn, Moskova htralar tesiriyle, Rus politikasna zel bir eilim gsterii, Rus ya nm dman olan mehur Kaningin yerine ngilte rede iktidara geen Dk de Vellingtonun yine ayn te sirlerin bir baka trlsyle Rusyaya kar tolerans gstermesi ve Prusyann da Petersburg icabinesi emel lerine uygun bir meslek tutuu sayesinde Rusya diplo masisi, meydanda tek bana brakt yahut da o hal de bulduu Nemseyi (Avusturya) daha dorusu Prens Meternih'i artp koca Osmanl Devletini tek basna kendi kahr ve tahakkm penesi altnda ezmek dvasn gtmt, Lehistan kargaalklarmda Grandk Konstantinin Varovadaki mektuplar arasnda tesadf olunan ve tarih belgelerin en nemlilerinden biri saylan, Kont Nessel - Rod imzal zel bir mektupta Rusya devletinin ve ar Nkolann, yapm olduu bu son sava sonun da elde etmeyi baard emeller., gereklemesini ga ranti altna ald gelecee ait dnceler... Krm Sa vann meydana gelme sebebini tekil eden olaylar zinci rine bir rehber olmak zere gsterilmitir. Bu belgede Rus bavekili diyor ki:

Bu savata (1828 -1829) Osmanllann payitahtlar na kadar ilerleyip Osmanl Devlctini darma dan et mek elimizdeydi. Avrupa ktasnda Osmanl Devleti1 'ni bsbtn bitirmek isteseydik hi bir devlet buna en gel olamayacak, hi bir tehlike bizi korkutamayacakt. ikin imparatorun kanaatine gre bizim iin Osmanl Devleti yalnz bizim himayemiz altnda yaayabilecek ve bundan sonra sadece bizim emellerimize hizmet ede cek bir hale getirmek; 'kendi lkemizi yeni fetihlerle geniletmek bakmndan; sonralar (buralarda) sanat, medeniyet ve servet bakmlarndan bizimle rekabete giriebilecek baka hkmetler kurulmasndan elbette daha faydaldr. te bu kere Osmanl Devleti ile m nasebetimiz, imparatorun bu zel grleri erevesin de kurulacak ve yrtlecektir. Biz Osmanl Devleti'nin mahvedilmesin! arzu etmediimiz gibi, kendisini bugnk halinde, olduu gibi tutmann yollarn ara maktayz. Mademki bu hkmet (yani Devlet-i Aliyye) ancak bize tb olmak suretiyle bize faydal olabilir; biz de ondan taahhtlerim tamamiyle yerine getirmesi ni ve btn emellerimizin hemen gerekletirilmesini talep ediyoruz. Nesel - Rod ad geen mektupta yaplan savatan dolay istenilen sava tazminatnn bir garantisi olmak zere, on sene iin Memleketeynin (1) igal altna alnmas kararlatrlm olduu halde, saysz zorluk lar yznden bu konu zerinde fazla duralmadn ve Rusya iin her ne zaman arzu edilecek olsa oralar zapt ve igl etmenin kolay olduunu byk bir gururla an

( 1 ) Eflak - Budan: Romanya.

46
lattktan sonra. ar Nikolanm bu hususta alm oldu u kararlarn Osmanl devletini onu kertebilecek bir yk altna koymayacak olsa bile daima Rusya nn emir ve iaretine hazr bir halde tutabilmeye elve rili olacan ve pek ok seneler Rusya'ya kar g sz kalacam, eer bir daha Rusya aleyhine bir hare kete kalkacak olursa bunun kendi mahv demek ola cam hissettirip hatrlatacak bir bor ykn bu dev lete ykleyeceini hatrlatmak istemitir. Yani (ksa cas) Rusya bakmndan artk Deli Petro ve Katerinaya atfedilen sylentilerin (vasiyetlerin) gerekletiril mesi dnemine girildiini im yollu olsun belirt mekten kendisini alamamtr. Bundan da anlalyor ki, kt bir talihsizlik eseri o2rak, Rusya Edirnedeki baanl anlamay imzala ynca, artk Rus diplomatlar: Bundan byle Avrupa yok. bundan byle Osmanl Devleti, Rus boyunduruu altnda ezilip duracak. gibi garip inanlara sapmlar dr. Bu inanlarn btl olduu ok ak seikti. Rusya diplomasisi, Avrupa devletlerini birbirine drerek ve her birini birer trl avutaralk, btn dnyann diline dolam olduu byk bir tasavvuru 'hayli) gerekletirmek istiyordu. Halbuki gerek ala nnda yalan ve hile siyasetin (asl) sermayesi deildir. Devletlerin birbirleriyle cidd mnasebetlerinde baar nn en byk yol gstericisi hak ve hakkaniyet yoludur. Kuvvet ou zaman hakka galip gelirse de, unu bilme lidir ki bir gn gelir kuvvet ortadan kalkar, ya da sar sntya urar. Hak ise daima ycedir ve hi bir zaman ortadan kalkmaz. Dolaysyla hakka dayanmayan bir

41

kuvvet ve bir pln her zaman yalan yanl sonular ve rir. Tarih bu byk gereklerin ibret ve felsefesiyle doludur. Avrupa devletleri (o zamanlar) Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki bu anlamann Ruslar tarafndan byiece yorumlanndan pek ziyade rkmlerdi. Osmanl Devletine gelince, bu devlet zannolunduu gibi bo yunduruk altnda ezilecek bir devlet deildi. Daha do rusu ortada bunu yapacak ve yaptracak bir devlet yoktu. Lkin zafer sarholuu, tedenberi baz devlet adamlarnn kendilerine meslek edindikleri diplomasi hile ve desiseleri buralar dndrr myd Osmanl Devleti'nin iilerinin genel ve zel du rumu, el sanatlarnn ve endstrisinin, hasl serveti nin ve ticaretinin ar zayfl., bunlarn her biri bir ka devleti birden yok edebilecek kt sebepler say lrd. Rusya diplomasisi bunlar gryor, Rus diplomat lar bizi mahvetmek iin Avrupava kar bu silhlan kulanyordu. Artk bir mddet daha geince kimseye frsat vermeyecek, biraz daha ezip bzdkten sonra yalnz kendi bana bizi bir an yutuverecek... te dip lomasinin gr ve anlay bundan ibaretti. ar Nikola, daha i bana geiinin balangcnda byk zaferler kazanmt. Bu sayede btn Ruslann taassuplar galeyana gelmiti. Kendisine deta taplmaktayd. Kendisi de bu yzden byk ftuhat arzu suna kaplmt; artk bu arzudan .kolay kolay vazgee mezdi. Hele ki Edirne anlamasyla tamamiyle elini ayan balayacan umduu ve avc el'nde aresiz kalm zannettii Osmanl Devletini istedii gibi yap mak. istedii zaman ldrp diledii zaman ve diledi-

gi yerde diriltmek istiyordu. Bunlar siyasetin icaplar na asla uymayacak birtakm ihtiraslard. Artk bu ih tiraslar ve kuruntular btn Rus devlet adamlarnn zihinlerini de sarm bulunduundan, tabiatiyle impa rator bunlarn iinde kaynamaktan kendini alamyor du. te Rusyann bu yoldaki emelleri \e dnceleri, gizli ak aba ve teebbsleri, hi bir geree vakf ol mayan ve hakk hak tanmamay prensip bilen byk devletleri pek ok dndrmeye balamt. Bir md det Dou olaylarna kar ilgisiz davranan bu A v r u p a d e v l e t l e r i nihayet gaflet uykusundan uyanarak devletleraras muvazenenin ve Avrupa'nn genel gvenliinin ancak Osmanl Devletinin ayakta dur mas ile mmkn olacan yeniden takdir ettiler. Dev letin lke btnl, memleketin ynetimindeki istik ll bundan sonradr ki bu byk devletlerce yeni ba lan gznnde tutulacak bir konu olarak ele alnd. Siyaset alannda meydana gelen bu byk deiik lik Abdlmecit Han hazretlerinin saltanat zamannda gerekletirilmi olan Tanzimat- Hayriye gibi yce ve uurlu bir teebbsn gzel gelimesinin sonucu idi. Bu byk ve nemli siyas olay kendisini gsterir gs termez Rusya, elindeki aresiz kalm avnn uup gi deceini anlam olduundan, derhal trl trl diplo matik bahaneler icadna kalkmtr. Bunun zerine dir ki byk devletlerde de artk iyiden iyiye gr ve meslek deitirmeye doru bir eilim balamtr. Zaten birka papazn birka kilise sandalyesi veya kaps, va da bir ziyaret yeri feneri, bu da olmazsa anah tar iin kardklar cahilce ekimeler ve mesel Ka-

43

toliklerim Ortodokslar, yahut bunlarn onlar bir ib det yerine sokmamak iin pek ileri vardklar taas sup dolu mcadeleler, milyonlarca Osmanl uyruunu gya mezhep adna himaye etmek ad altnda Ef lk ve Budah sebepsiz yere zapt ve istilya kalk mak... eidinden rengi ve nitelii bilinmez ve gerekte hi de akla yatkn olmayan baz meselelerin ortaya k masna meydan verince Bat (Avrupa devletleri) ile Kuzey'in (Rusya) birbirine pek zt bulunan gr ve anla ylar btnyle ortaya kt. Anlald ki .Vanas mut laka gerekli olan biy varln (Osmanl Devletinin).ege menlik haklar ayaklar altna alnmak isteniliyor, by lelikle slamlarn haklarndan baka teki dinler men suplarnn bile haklar inenip ellerindeki imknlar zedeleniyordu. Bu i btn Avrupay hie saymakt. Btn bu olaylar olurken Rusyada taassup pek ar ve hkmet de ister istemez zamann bu akmna boyun eerek bu ar taassuba eilimli idi. ar Niko!a birka sene nce Roma'ya bile gitmi, Saint Pierre kilisesinde Tanrya yakanlarda bulunmutu. Bunun iin Rusyada artk byk bir fikir ve emel zihinleri dol durup yrekleri ele geirmi bylemiti. (Durum o za man ylesine varmt ki) hatt Katolik Fransada impa rator nc Napolvon hkmete getiini iln ettii zaman Birinci Nikola, Napolyon'u, teki hkmdarlar gibi birader diye deil, ancak iyi dost diye anmaya l yk grebilmiti. Demek lzmsa: Rusya diplomatlar ve imparatoru baz devletleri lfla avutarak, Fransay nemsemek is temiyor, aksine ngiltere bir anlama yapp Avrupa k tasnn hesabn kuzey ve bat olarak yalnz iki

44

devlet arasnda hemen grvermek emelinde bulunu yordu. 1848de Louis Philippe hkmetinin son elemli saf has (1), dokuz sene bir mlteci olarak Ingilterede yaayan Byiik Napolyonun torununa Fransa'ya dn mek imknn hazrlad. Bundan sonra birbiri ardn dan gelen olaylar Fransay krallktan cumhuriyete, cumhuriyetten imparatorlua att. Prens Louis Napolvon nce Cumhurbakan, biraz sonra da mparator odu. Onun saltanat srd dnem kinci mparator luk adn ald. Bu nemli dnemin tarihini yazan dnr bir tenkidi, her eyden nce, o tarihi yazan tarihileri ks ma ayrmtr: Bunlardan bir ksm tarihini yazdklar zatn dost ve yaknlar, bir ksm ise onun dmanlar n va da muhaliflerini tekil etmek itibariyle her iki tarafn yazdklarnn da gerekten uzaklam bulundu unu gsterir ki pek dorudur. Bu muhakeme tarzna gre nc ksm ki ne o zat ile temas ve mnasebet te bulunmu, ne de o zamann icraat ve telkinlerinin altnda kalmtr yalnz gereklerin kayna olan bir ok belgeyi inceleyip eletirerek bunun sonularn yaynlamtr. Bu son ksmn yazm olduu tarih-bel geli ve ispatl bulunmas dolaysyla btnyle yalan dan ve garazdan uzak bulunur ki, bylelerine bile ger ek deilse de genellikle en ok geree yaklam dnilebilir. Bu ve byle deerli esaslarla yazlm bulunan g zel eseri Fransz Akademisinin takdirine ve mkfat-

(1) Fransa byk ihtillinden sonra k u r u la n . cumhuriyet dnemi ihtilli kapanmt. Y a zar bu olaya iaret etmektedir.

184B

45

na en lyk grlen muhterem yazar. nc Napolyon'un siyas portresini izdii sahifelerinde, kinci imparatorluk dnemi kahramann btn kusurlar ve btn meziyetleriyle, ya da btn iyilikleri, btn ir kinlikleriyle dile getirmek konusunda ok byk bir azim ve titizlik gstermitir. Bize lzm olan da budur. Gerekten de nc Napolyon yapt birok i lerde ou zaman bakanlarndan fazla kendi kendisi ne danrd. Birok hallerde ve olaylarda fikirlerini ve etmelerini dmanlarna kar olduu kadar dostlarn dan da saklayp gizlemitir. Hem de o derecede ki, h kmet grevlilerinin baz haberlemelerine baklrsa, bunlarda onun zerinde durduu ve tuttuu fikirlerin tamamiyle zdd olar yazlara rastlanr. Napolyon, ilk genlik yllarnda bir mteemmirdi (1). Ham kalesin de esir ve mahpus tutulduu uzun yllar sresinde da ima dncelere ve hayllere dalmakla megl olmu tu. mparatorluu zamannda da yle kald. Btn ha yat yle geti. Saltanatnn btn nfuz ve iktidariyle birlikte, da .ima teemmrlerden vazgemez, dadana d ncelere ve tahayyllere dalard. Hkmet ve devlet ilerinde meseleleri aktan aa mzakere etmekten se hendek altndan su yrtmeyi tercih ederdi. Diplo matlarla grlecek (grlmesi gereken) ileri gizli g revlilere grdrmek, resm toplantlarda incelenecek

(1) Metinde, yukarda yazld gibi mteemmir ve teemmr eklin de gemektedir. Bunun b ir dizgi hats olduu kanaatindeyiz. Asl mtscmmil v> -teen mil o!sa gerektir Bu durumda birinci ke Hrneyi dnen, dnceye ve hayle dalan, kincisini de d nme, hayl dalma* olarak deerlendirmek gerekiyor. Nitekm paragrafn anlam d a b u . anlam erevesinde b ir hava tamakta dr.

konulan, zel ve gizli olarak, baz kimselerle mzakere edivermek, aka ve akta olmas gereken eyleri bir sr gibi herkesten saklamak Napolyoaun deimez fik ve ahlk idi. Kendi nefsinde birbirine pek zt olan eyleri toplam bulunan bu zat, muhteem Makyavel kadar entrikac, Don Kiot kadar da saf grnrd, iki yzllk edercesine iinden pazarlkl, saf saylrcasna da kinsiz ve garazszd.. Devlet ve hkmetlerce byk bir taassupla muhafaza olunan baz usl ve kurallara uymak, Napolyonun hi de umursad ey deildi. Kendisinin saltanat donemi parlak olduu kadar talih siz, basit ve yzden olduu kadar dia fec bir hkmet saylsa yeridir. Baz zamanlar kimseyi dinlemez, kimse yi tanmaz, hi bir tehlike gzn yldrmaz; dehet ve rici bir uurumun yanndan bile tereddtsz ve kor kusuz geerdi Ama (onun) bu halidir ki sonunda hem kendisini, hem Fransa'y en derin uurumlara att (1). Kendisi imparatorlukla birlikte mahvoldu. Fransa da pek glkle, bin bir dert ve bel ektikten sonra se lmet kysna kabildi. Hasl o, bir devlet adamnda bulunmas ak gerekli olan vasf ve meziyetlerin hep sine sahip deildi. Gya birtakm faraziyelerden fazla gereklemesi mmkn olabilecek ilere bakarm id diasnda bulunur, halbuki bunun tersini yapard. En biiyk zevki, emeli kendi milletini ve Avrupay yapt ilerle megl etmek... hayran brakmakt. Bununla birlikte u sayp dktmz kusurlar Napolyonu (btn btne) kltmez. Kendisine ok

( l ) Bilindii gibi 1870- 1871 Alman.Fransz savanda Fransa yenilm l) ve nc Napolyon A lm anlara esir derek tacndan, tahtndan olmutu. Yazar bu olaya iaret etmektedir.

4 ?

byk fikirler vard. Yalnz bu fikirleri uygulayabilecek sa-duyu ve dnceden yoksundu. Kendisini ldrmek iin suikast yapLd zaman bile metanetini zerre ka dar sarsmayan bu hkmdarda siyasetten fazla merha mete, azim, karar ve ihtiyattan fazla cesaret vard. Bakanlar kurulu bir meseleyi grp tartrlar ken o bir sre uyuklar gibi durur veya yle gzkr, sonra birden gzlerini aar ve bakanlarn ortaya attk lar trl trl gr ve zm yollarndan hi haberi yokmu gibi, en nemli bir karan hemen o anda cefeJkalem yazdrrd. te ar Nikolanm birader diye tanmad bu im parator Napolyondur. Bu da ar gibi bir filkir bes liyordu: Frsat der dmez Rusyay hesaba katmaya cak, baka trl iler grecekti. kisi de hrs ve gurur sahibi, ikisinde de azamet ve ksknlk var. Osmanl Devletinin azminin iddetine eklenen bu garip yaratJl kimseler ve byle zel ztlklar en sonunda, ms tesna bir devletler ittifak olan, mehur Krm Sava'nn kmasna yol at. A Gemie doru dnp bir bakalm: Dnyann olaylar ve hadiseleri yle hzl bir s ratle geip gidiyor ki ,en byk zevki ve en by'k zel lii her eyi unutmaktan ibaret olan insanolu bu eze l, hatt ebed gafletini o acaip devrana kar her dem taze bir alkanlk sayar; o akl alc cereyana kaplp gider. Lkin yine bu gafil insanlardr ki braktklar trl trl eserler ile genel bir gaflet iinde yzecek olan baz eylerin devaml mevcudiyetini ya kasten ya

48

da altklar iin gelecek kuaklara hediye edip durur lar. Btn insanlarda grlen bu hal, milletlerde ve kavimlerde de en geni lde kendisini gsterir. Osmanl ve Rus milletlerinin hayat mnasebetleri ve sosyal benzerliklerindeki dereceler malmdur. Bu iki byk ve cengver milletin ruh yaplan enine boyu na incelenirse Trk!.. Moskof!., diyerek birbirine kar nasl bir ksknlk ve dmanlkla dolu olduklarn grmemek mmkn olur mu? Bu dehet verici miras hl mevcuttur. Dolaysyla her iki byk milletin e itli ve deiik mevkilerde ve zamanlarda zafer neesi, ya da malbiyet ye'siyle nasl birbirlerinin can d man kesildiini ve bugn Douda grdmz cehale tin, sefaletin, felketin hep o elemli hallerin bir mey vesi olduunu sylemekte tereddt edilebilir mi? Tarih yazanlar Trkiye-Rusya arasndaki savala rn saysn on bir (olarak) sayarlar. Ayrca aralarndaki sava sresinin toplamn da otuz bele krk be sene arasnda gsterirler. Hal udur ki tarih gerekler Tr kiye ile Rusya arasndaki sava ve dmanlk sresini iki yz seneden de fazla olarak gsteriyor. Kazaklarn hakanlk snr ile Rusya arasnda bir ayrm izgisi te kil ettikleri srada balayan ufak tefek anlamazlklar Byk Petro (genellikle bizim tarihilerimizde bu ad Deli Petro olarak geer) ve Katerina zamanlarnda Rusya'nn nerelere kadar tecavz edebileceinin mm kn olduunu btn btn meydana karacak sava lara dnmtr. O tarihlerden beridir ki Trkiye ile Rusya arasndaki cenk ve cidal mtemadi bir surette devam edip durmutur.

Geri herkese bilinen savalar u son iki yzyl iinde krk seneyi bulmam ise de. diplomasi onsekizJnci ve ondokuzuncu yzyllarda daima bir kaynama hali srdrmtr. Bu srede her iki devletin samimi mnasebetler srdrd grnnn hakim olduu dnemlerde bile deta gizli bir savan bu devletler arasnda kapal olarak gemekte olduuna hkmetmek zorunluluu vardr. Hele ayrntlara giriince, itiraf etmek daha zorunludur ki. Rusya nceleri Deli, yahut Koca Petro'ya yneltilmekte buhman program gerek ten tayin edip ortaya kovmam olsa bile, Sultan Dr dnc Mehmetin saltanatnn son yllarnda Viyana bozgunu ile ve bu bozgun zerine papann da kkrt masyla u bilinen Hristiyan devletlerle ittifak et mitir. Bu arada. Kprllerin akll ve dzenli idare siyle Kanun Sultan Sleyman zamannn anl erefli gnlerine dnp ykselen Osmanl Devleti (ksa za manda yeniden) her taraftan ve birden sarslmaya bala m olduundan, bizim taarruz ve istilmzdan ekin mesi gereken Rusyann ki Karadenizi btn ile eline geirmek sevdasndayd hakkmzda drst bir siyaset ve kardelik beklemek doru olmazd. Bundan sonra ise bu konuda gittike artar, bir hzla ayn vo'^ a devam etmesine de alamaz. Asl ark meselesi gerekten bin trl artc Kkrtmalarn ve ihtiraslarn sonucu olduu halde, bir ok yazarlar bunun, Trkiyenin tahamml edilmez ih ml, kusur ve sularndan meydana gelmi bulunduu Kanaatini beslemilerdir. Kinsiz, garazsz bir ekilde in celenecek olursa derhal grlp anlalr ki Fatih Sul tan Mehmetin stanbulu alp burada egemen olmas, tarihte yeni bir a meydana getirmekle beraber, ark F: 4

50

meselesi nin asl ve esas, doumunun balangcdr. Bu olaylar, sadece Hristiyanln slm dinine saldr s olarak dnlmelidir. Bunun dnda Dou ve Bat kiliselerinin birbirieriyle devaml anlamazl, eki meleri gibi ok nemli bir konu ve sebep, byk bir se bep daha mevcuttur. Meselenin ark meselesinin asl gereini ite bunda aramak lzm gelir. Rusya dev leti iinde kurulmu olan deta elle tutulur gzle g rlr ruhn bir topluluun nfuzu ise, tabi olarak, daima politika ilerinde de kendisini gstermekten uzak kalmam ve bu niifuz yine tabi olarak, daima po litika ilerinde ortal kartrp durmutur. nk bu ruh topluluun varlnn, var oluunun ve yaa yabilmesinin imknlar btnyle buna balyd. Dou ve bat kiliselerinin, banda ve sonunda, ruhn nite lii asl bulunmayan bir haylden baka bjr ey deil di. Bakanlk, ruhm idare ,her trl mezhep hkm leriyle ve kurallanyla yaldzlanm; ihtiraslardan ve her ie burun sokmalarcan meydana gelmi bir terkip de mekti. Zaman, btn bu gerekleri meydana karm tr. On yedinci yzyln ikinci yarsnda Avusturya dev letinin de bize kar gtt siyaset ok dikkate deer bir nitelik tamaktadr. Sultan Drdnc Mehmetin saltanat dneminde OsmanlIar (ikinci defa olanak) Viyana surlarna kadar gitmi, Viyana'rn bir Osrruanl kalesi haline girmesine ramak kalmt. O zamana ka dar OsmanlIlarn batya doru szleriyle tarif edilebi lecek sava ve istil siyaseti pek ok etkili an ve e refle talanmt. Sava talihi Osman t Devletini btn Avrupay tela drecek lde son derece parlak gelimeler gsteriyordu. mparatorluk, birka ayr

il

devlet tekil edecek kadar geni lkelere sahip ol mutu. ok yazk ki on alt yl kadar devafm eden sa valar, Kanun Sultan Sleymann o byk devletini ve memleketini u bilinen Karlofa andlamasyla pek kk drmtr. (Aslnda) Avustuya, ya da eski Almanya hkme tinin ortadan kalkmasyla son bulacak olan on yedinci yzyl, birden ve bir anda Trkiyenin felketiyle sonu lanmtr. Yani: Avusturya t cierghma saplanan o kahredi ci, yok edici hanerden kendisini (kurtarmak iin mey dana getirdii malm Hristiyan devletleri ittifak ile, muazzam Osmanl Devleti'nin her tarafndan darma dan olmasna sebep olmu, douya doru siyaseti (bundan sonra) artk onlarca tek izlenecek yol, tek siya set ittihaz klnmtr. Bunda alacak bir ey varsa (o da) byle geni ve byk bir ittifaka kar Osmanl Devletinin yakaland ve iinde yzd gaflet ve bilgisizliktir. Yoksa Avusturya mparatoru Birinci Leopoldun, ancak yedi devletin bir araya gelmesiyle gerekletirilebLldii sa va sonucu zerine, yani bu galibiyetten sonra bile Ad riyatik denizinde Bosna, Herselk ve Dalmaya; Karadenizde Eflk ve Budan blgelerine kadar snrlarm geniletme fikir ve yolunu tutmaya kalkmas kolay kolay gerekleemiyecek ham bir hayl saylabilirdi. Vestfelyada mahv ve perian olmu olan Alman birliinden elli sene sonra, Ormanllarn birbirini izle yen on alt senelik bozgunlar sonunda btn Macaris tan ve Transilvanya topraklarnn, t Demirkapya ka dar btn Tuna vadisinin Almanlarn eline gemesi

52

ile eitli milletlerden bir araya gelme yeni bir Avustur ya devleti ortaya karlnca elbette tasavvurlara ve hayllere dizgin vuran bir ey kalmaz. zellikle Osmanl i siyaseti, byle pek ak hayl ve tasavvurun nce leri dnlmesi bile imknszken onlar imkn da hiline sokulabilecek bir duruma getirdiinden ve bir taraftan da Hallardan yadigr kalan zel bir duygu ve dnce her zaman Trkiyeye saldrp onu parala may ngrdnden, yani etrafmz epe evre sar m bulunan milletlerin trl ihtiraslarna btn bu hususlar da ayrca vardm ettiinden imparator Leopold elbette byle tasavvurlar yapmaya yeltenirdi. te yandan memleketinin i dzeninin slhat ile megf bulunan Byk Pcro da baka baka fikirler besle mekte, trl trl plnlar dnmekteydi. Zannederim ki vasiyetname denilen eyler sadece bu dnemin hrs l dnceleridir ve bu dnemin mahsuldr. Siyas tarih konularnn sayg deer stad Emile. Bourgeosi, on beinci yzyln ortalarnda Trklerin stanbulu ele geiriinin, Avrupa siyasetinin gelecei iin yeni bir hareket hatt tayin ettirdiine dair baz ta rihiler tarafndan ortaya atlan gr ve dnceleri reddediyor ve yle diyor: Avrupaya Trklerden nce gelen kavimler de vardr. Bunlar yle bir deiiklie sebebiyet vermedik ten baka .tam tersine Avrupa onlara kar hkm ve nfuzunu geirebilmitir. Trkler, olsa olsa, Avru pay eskidenberi tutmakta bulunduu yolu muhafaza da srar etmeye mecbur edebilirdi. Bence on beinci yzylda Avrupada grlen deiiklikler, Trklerin Boaziine yerlemelerinden mevdana gelmi bir ev

53

deildir. O yzylda papalarn, Hristiyan milletlere ve onlarn hkmdarlarna, Trkler aleyhine yaptklar telkin, tevik ve telklifleri bunlar zerinde hi bir olum lu etki yapm deildir. Artk Avrupada papalarn n fuzu kalmam, hkmdarlar ve milletler kendi ihtiras ve emellerinin akmna kaplmlard. Tek bir kilise (Vatikan) istibdadna kar mill kiliseler kurmak d nlyordu. Avrupa'da kaybedilen (Trkler tarafndan ele geirilen) birka lkeye karlk batda yeni bir s mrgeler dnyas kef ve fethetmek ile teselli bulmak istiyorlard. Ortaa sonlarnda meydana gelen yeni bir gr akm zerine milletlerde siyaset, vicdan, top lumsal meseleler konularnda byk bir deiik beliri yordu. Hristiyanlk ilk nce Protestanlk ve Katoliklik adlaryla ikiye ayrlm, daha sonra Protestanlar da ikivc blnmt. Bundan bir sre sonra da, Ruslarn bu yeni bat medeniyetine yaklamalarnn gerei olarak, Grek mezhebi yani Ortodoksluk da batdaki yerini al mtr. Ortaada hi merhamet ve efkat gsterilmek sizin, Hrisliyanlar tarafndan takip edilen Trkler ise, on altnc yzylda Birinci Franoismn aracl ile Av rupa birliine girmiler ve o tarihten balayarak batl devletlerin ticaret, siyaset gibi mnasebetlerine katl mlardr. Paris niversitesinde siyas tarih krss profe sr oJan fcu derin aratrmac tarihinin, zetleyerek vazdm bu grn, Osmanllk nokta nazarndan tamamlanmaya muhta grrsem beni mazr tutma ldr. O muhterem zatn bilgisine ve kltr derecesine kar ok derin bir sayg beslemekle birlikte; Avru pa'nn yeni medeniyete geiiyle hasl ettii o nurla dolu ve nur saan pelimoleri biitn btn karanlk-

54

tan uzak ve korunmu gstermek de tarih bakmndan doru bir fikir ve gr olarak kabul edilemez. Bunu da itiraf etmek gerekir. Gzlerimizin nnde serili du ran trl trlii siyas olaylar ortadadr. Bunlar Avrupa lIlarn istedikleri zaman insanlk ve medeniyet, yahut menfaat; istedikleri zaman taassup ve diyanet, ya da kavmiyet perdeleri altnda daima ayn gr ve d n akmmn peinden gittiklerini ispat etmektedir. Bu akm ise hep o bilinen eslki mcadeleden baka bir ey deildir. Hem ylesine ki u yirminci yzylda olsun bunun devamndan utan duyulsa yeridir. Bunu syle mekten maksadm yeni medeniyet dneminin faziletini ve meziyetini inkr etmek deildir. Muhterem profes rn bu gelimeler ve deimeler hakkmdaki yarglar kesinlikle dorudur; buna bir diyecek yoktur. nk o tarihten sonra (bi daha) Hallarn ortaya kp bir sel gibi tamas grlmemitir. Bununla birlikte ortayaya km veya karlm meselelerin btn iyice derinletirilip incelenecdk olursa yine grlr ki az veva ok o fec etki hl, en gzel ve en ltif aalar berbat eden bir kurt gibi, insanlk topluluunu kemirip bitirip duruyor. nsanln irfannn, olgunluunun en byk ahidi bulunan tarih limlerinin grevi: Bu korku ve mzminlemi hastal bir taraftan itiraf et mekle birlikte te taraftan da onun herkese bilinen tedavi aresini kabul ve iln etmek olacaktr. Yirmin ci yzylda biz insanlar bunu hl idrk edemezsek gerekten (halimize) alanmaldr. Ingiltere, Fransa, Almanya gerekten uyanm ve bunun sonucu olarak ileri admlar atmlardr. imdi kinat iinde her biri nin ayr ayr nemli mevkileri vardr. Lkin bu kadar... Dou iin politikadan vine eski hamam, eski tas!

3*

Trkiye iin syleyeceim szler, ilk Osmanl pa diahnn lm deinde, son nefesini verirken byk oluna, veliahdna syledii szlerin zet olarak tek rarndan ibarettir; bunlar Osmanl Devleti'nin kurulu rundaki gerei de gsterir ve Osmanlln grle rindeki hikmeti, siyasetlerindeki ulviyeti ok ak se ik olarak ortaya koyar. Sultan Osman Gazi: Evldm, ben lyorum. Cenab- Hakka ok kr ediyorum ki senin gibi bir ha lef (benim yolumu izimi takip edecek biri) yetitirdim. Sana vasiyet ederim: Adaletten ve haktan ayrlma; ra him ve kerm ol. Uyruunda bulunan halk ayn dere cede himaye et. Muhammedin eriatini yaymaya gay ret eyle. Padiahlar yeryznde bu grevle grevlendi rilmilerdir. Ve bunu yerime getirmekle ykmldrler. Allah'n rzas ancak bylece elde edmi olur. ahane ve derin dnce dolu vasiyeti ile Osmanl ln ykselmesini, geleceini garanti altna almak iste yen bu deerli hkmdar, bylece devletinim yolunu ve siyasetini de telkin ve tayin etmitir. Msy Bourgeoisnn da itiraf ettii zere, Msl manlarn kendilerine en byk yol gstericisi olarak tanyp izinden gittikleri Kuran- Kerm, din yolunda savamay emretmekle birlikte din ve mezhep hrriyeti, din grevlerini yerine getirme serbestlii de slmln temel kurallar arasnda bulunmaktadr, ite bundan dolaydr ki Avrupa milletleri Osmanl devlet ve hk metinin her trl madd ve manev msaadelerinden ancak o sayede istifade edebilmilerdir. Bunlar, hatt baz konularda, pek lcenpa msaadelere nail olmu lardr. (batl) Tarihiler bu msaadeler konusunda da

56

garip garip fikir ve grler ileri srmektedirler. Bu hususta zamann Fransz diplomatlarna byk bdr zeff, ileri gr ve baan pay ayryorlar. Hatt diyor lar ki: Trkiye ile Fransa arasnda meydana gelen dost a mnasebetler sayesinde Avrupann deiik birok milletleri, Fransz bayra altnda ticar menfaatler el de etmitir. Misyonerler, ticaret msaadesi ve bahane si ile, Trkiyenin her tarafna yaylm; btn Avru pa Fransann tedbirlerinden yararlanmtr. Benim naiz aklma gre bunda byk bir maharet yoktur. Trkiye vahi bir memleket deildi. Kuruluu nun temeli hak ve adalet, insaf ve insanlkt. Birinci Franoisnn istei ve yalvar ile balayan dostluk, Trkiyenin yce yaradlhhma dayanmaktayd. Trkler, dostlarnn ticaretini, onlarla dost olduklar iin, arzu ederlerdi. Din ve mezhep hrriyeti ise, hkim iTillet (Trkler) nazarnda, her zaman insan olmann mukaddes haklar olarak kabul edilmekteydi. Olsa ol sa, Osmanl devlet adamlarnn zulm kendi lkelerine ve devletlerine olmutur. nkli devletin temellerini tekil eden iyi ve esas dzeni gerei gibi muhafaza ede memiler; byk padiahlarn, anl mcahitlerin ka zandklar zaferlerin semerelerini nasl koruyacaklar n hakkyle dnememiler, ya da dnmemilerdir. Daha ak bir akilde ifade edeyim: lk balarda gelen devlet adamlarnn kudret ve kendilerine gven lerini bir dayanak olarak kabullenmiler, her ite ona gre lzumsuz cmertlik, mansz tevekkl, yolsuz gi dileri ngrmlerdir. Hatt, ada medeniyete bir kar kmak olarak kabul edilmese, diyeceim ki bir

5 ?

zamanlar patrikleri bile hakk itirafa mecbur eden, tdk hkim usul ile hakk yerine getirme (1) gibi eski s tn zelliklerimizin madd ve manev faydalar u in sanlk leminde, u yirminci yzylda bile hl hem de saylamayacak kadar ara ve imknlar mevcut oldu u halde temin edilememitir. O mbarek, o ulv usu l dndke (gnmzde) eriye hkimlerinin (ka dlarn) hukuk mahkemelerinde grev almalarna a makta ve teessf etmekteyim. Avrupa'dan Trkiyeye olan slhata ve bu arada hukuk mahkemeleri ile onlarn eitli derecelerdeki yarglarna aykn decek bir fikir beslemiyorum. L.kin, btn Hristiyan cemaatlerimizde olduu gibi, Osmanl lkesinin her blgesinde slm ccmaati reislii gibi ok nazik, ok nemli bir er ve sosyal grevle grevli olan eriye hkimlerimizin (kadlarmzn) as l vazifeleri o kadar oktur ki kanaatimce bugnk adl ballktan ve megliyetleri lzumundan ok faz ladr denilebilir. Ne olurdu eriye hkimleri kylerde, kasabalarda, ehirlerde., aralarnda anlamazlklar kan ve tarafMz-garazsz, kendisine gvenilir sayg deer bir zatn yerecei hkm ve karara kalbini balamak isteyen btn Osmanllara hak ve adalet datmak gibi asl bir vazife ile urasayd. Nizam mahkemelerin insan lara ykledii bin bir trl klfet ve vergileri demeye gleri yetmeyen yz binlerce insanlarn kavga ve an lamazlklar el sulh seyvid-il ahkm (1) gr ve

( 1 ) Kadlklar ve kadlk messesesi. <1 'Bar* btn yarglarn efendisidir ?

gibi

bir anlama.

5 8

inant iinde bir zme balansayd. Mecburi olma yan ve belki iki tarafn rzas ile vukuu labi bulunan bu yoldaki hkmlerin daha ziyade makbl, yahut ne ticesi itibariyle mehur: eriatn kestii parmak ac maz szne uyularak, mahkm olanlar iin bile daha az elem verici olacana asl phe etmemelidir. Neyse, biz konumuza dnelim: Devletlere kar kendi mevkiimizi tayin iin, kapi tlsyon eidinden uursuz bir ad alan (2) ve her bi ri balangta salt bizim verdiimiz bir ltuf ve atfet iken, sonralar boynumuzun borcu diye yzyl! ardanberi bizi ezip durmakta olan saf dostluklarmz, c mertliklerimizi hatra getirmek yeter. Ama ne gezer? kinci Viyana'nn elemli bozgunu Macaristan, Krm, Mora lkelerini elimizden alr almaz, yedi galip devle tin ilk ii ve balca derdi OsmanlIlar Avrupa'dan karmak, Asyaya doru yeniden itelemek arzusu olmu tur. Zaten mesele azck incelenecek olsa, bu yedi dev letin aralarndaki birlemenin bir Hallar biimi bir leme olduu kanaatine varmamak pek g olur san rm. Trkiye ile ilk siyas mnasebetleri kuran Fran sann bile bir aralk nasl bir cebr ruhn ile (3) vefa szlk gstererek dmanlarmzn safna getii unutu labilir m i? Viyana bozgunu ile birlikte Trkiye'yi (de) bitir mek teklifinde bulunan Lehistan Kral Sobieski, (bu konuda) Rusyaya nc olmak istedi. Byk Petro'nun

( 2 ) Bu kitabjh yazld yllard a henz kapitlasyonlar kaldrlma, mt. Bilindii gibi kapitlsyonlar. Birinci Dnya Sava'na gi riimizle kaldrlmtr. (3) Hristiyanlk ortak taassubunun zo rlamas denilmek isteniyor.

59

Rusyas ise her eyden ncelikle Lehistan bitirdi ve Sohieskiyi tepeledi. Avrupaya OsmanlI'larn gemesiyle Rum impara torluu tamamiyle km ve Bizans hkmeti, mez hep kurallarnn gerei olarak, Moskova'ya intikal et miti. Tabir caizse Bizans denilen musibetler heyus o tarihten itibaren btnyle Rusyada yerlemi, ? bir miras tutumunu taknmlardr. Kiliselerin kub belerine, alt stne getirilen birer hill zerine halar konularak aslm, btn Avrupa'ya kar ham hille kar olan kin ve dmanl eski Hallar gelenei ve grenei zere yeniden pekitirilmitir. Ne Var iki bu kin ve dmanln srp giden elem verici netice lerine Hal Savalar ad verilmemitir. te Trkiye ve onun vcudunda durmadan yaplagelen trl trl cerrah ameliyeler hep o eski usu ln neticelerinden ibarettir. Bata ve sonda harp ve darbn sebebi hill ve ha olarak ortaya kmtr. Her ite din bir etkinin gizli veya ak nitelii grnen bu akmn madd ksm blme facias ile pek ok ke reler arpm ise de, Allah'a ok kr ki, btn plnlar harfi harfine gerekletirilme derecesine ula amamtr. D grnte niteliini tarif etmek pek zor olacak bir harika daima bu niyet ve plnlara set ekip durmutur. Gerekten de ark meselesi a kta deil, tadr. diyen zat dom dnmtr. garp'

nk douda

en fazla ilgili bulunan komularmzn istedikleri ey ler ve takip ettikleri maksatlar pek ak ve ortada idi Bunlara son vermek de mmknd. Baz siyaset adam-

60
lan ise: ark meselesi garpta deil, bizzat Osmanl Devletindedir. derler. Bylelikle de yzyllardr s rklenip duran elem verici bir trajedinin balca so rumluluunu bize yneltmek ve yklemek isterler. Ka naatimce bunda da yanllk yoktur. Dnyada bir Hak ve Adalet Mahkemesi dnlp kurulacak olsa ve bunda ark meselesi sorguya ekilse, elbette ki Trki ye'nin hissesine decek sorumluluk da vardr ve bu sorumluluk, altndan kolay kolay kalklabilecek bir arlkta olmayacaktr. Lkin, hi tereddtsz iddia edilebilir ki ark meselesini u malm devletler de kendi istek ve ihtiraslar erevesinde bir zme balayamamlardr. te yandan yine bu Avrupa devletle ri mahkeme huzurunda statko komedileri, lke b tnlnn taml, ya da kuvvetli bir Osmanl Devleti akalan ile hi bir yargc inandramayacak, kendileri de pek byk bir sorumlululk pay yklenip altndan deilse bile iinden kamayacaktr. Ben.:e bu noktada en ok teessf olunacak, ey Trkiye ve Rusyann bunca sava yapmalanna ramen, yine de birbirlerini yakndan lanyanam ve her ne dense anlaamam olmalandr. Bilmem ki ahlkn fe satlar bahsinde malm neticeleri gerektirecek iddet ve kuvvet var mdr? Yalnz Trkler stanbul'da yerleince bir mirasa konm oldular ki bu da Bizansn da mahvna ve kna sebep olan kendine mahsus ahlk zelliidir (1) O tarihe kadar Osmanllar tamamiyle (ehir ve ehir

(1) Yazar, bu satrlarn kendisine ait olmadn belirtmek iin, tr nak iin? ahvon fakat onlarn kime air bulunduunu belirtmiyor.

61
hayatna) alp yerlememilerdi. stanbulu alnca ve buraya geince tabi yerlemek iin birtakm eski det lerini yumuattlar veya deitirdiler. Sava ve din yo lunda sava, kk yerleme blgelerinde yaama ye rine menfaat, istirahat ve skn dnceleri domaya balad. Dolaysyla iine girdikleri yeni ortamn kt ve irkin tesirlerine kapldlar. Osmanl saray entrika lar, eski Bizans entrikalarna rahmet okuttu. stan bulun almndan sonra (baiya g etmeyerek) stan bulda kalan zengin ve nfuzlu BizanslIlar, yeni gelen slm kardelerine kokumu bir toplumun ahlk ve detlerini peke ektiler. Hasl daha yeni yeni do maya balam bir slm devleti olan Trk hkmeti, keyif ve entrika ile idare edilen bir devletin ykntsna kondu... szlerine ilve edilecek bir ey vardr ki u elem verici tarih kelimeleridir: Rusya da ayn hkmetin ykntlar zerine siya setini kurmutur. Hi bir zaman da ondan ayrlmam tr. Trkler no ise Ruslar da odur. Bizans ykntlar nn Hristyanl kurtaracak, hatt Katoliklere kar Ortodoksluun galibiyetini salayacak szsiniz eklin deki kkrmalarna, iki yzyldan fazla bir zaman s resi iinde yetien birka milyar insan yle -kr kr ne uymutur ki, eer Rusya'dan baka bir devlet ol sayd medeniyet ve insanlk adna imdiye kadar bin lerce defa yeryznden kaldrlm ve defedilmi ola cakt. Tarih, Trkiye ve Rusya gibi byk bir siyaset sahasn yzyllarca kanlar iinde boan btl bir cere yann medeniyet leminde hl fesatlarn ve tahrikle rini yrtp durmasna kar lnet, nefret!.. szleri ni alaya alaya kaydetmeye mecburdur. Takdis olu nan Cenab Hak adna yazk; ululanan insanlk adna

62 da yazk... Dou ve Bat artk insanlm nazarnda vah i bir kan dkc deilse... bunu ispat edebilmelidir!. On beinci yzyl Bizans-Rum imparatorluunun en irkin ve elemli manzaralarn gstermitir: Ahlk fesad ve miskin bu dou devletinin ortadan kalk n iln ediyor. Bulgar' Ulah, Srp kavimleri ite istik ll dvs ile isyanda bulunduklar gibi, yeni bir gle geliip byyen Osmanl Devletinin kuvvet ve kudreti de ortadan kalk daha da hzlandrr gibi grnyor du. Btn Avrupada szlerini ve hkmlerini geiren papazlar, bu dou imparatorluunun ortadan kalkma sna asl nem vermedikleri halde, OsmanlIlarn stan bulda yerlemelerini (yine de) bir trl havsalalarna sdramyorlard. Papazlarn hkmlerini geirdikleri blgelere kadar girmi, spanyollar, Franszlan bile zi yaret etmi olan slamlarn oralardaki htralarn unut turacak yeni bir darbeye uramamak iin, ortaya bir din ve mezhep kavgas karld. Bylelikle btn Avru pa karmakark bir hale getirildi. Ama olacak da so nunda yine oldu: stanbul Osmanlln payitaht ol mak zere karar kld. Papalar korktuklarna urad lar. Bunlar hill ve ha adna yeni yeni kan dkme se bepleri icat ederek dnyay alt st etmeye urarlar ken Mehmetler Bizans surlarn yerle bir edecek top lar icat etmek, dehet verici hendekleri kapatmak, ge mileri karadan Halie gtrmek., ve btn memleket halkn aflara ihsanlara garkeylemekle megldrler. Eskidenberi lke ele geiren fatihlerin: Siyasette mrvvet olmaz kuraln uygulamalarna karlk, bi zim Fatihlerimizin cmertesine dattklar msaade ler ve atfetler.. SelimIerin dnya haritasn bir hkm

63
dar iin pek yetersiz bularak yaptklar fetihler.. Os manlln bykln ispat iin yetmez miydi? Yazk, yz kere bin kere yazk ki, on yedinci yzy ln sonlarnda Viyana bozgunu ile balayan Osmanl gerilemesi, on sekizinci yzylda bsbtn baka bir manzara ald. ki yz elli yl stnde oturduumuz Bi zans ykntsnda canlanp gelien dehet veriai mikrop lar devletin varln, belki btn dou dnyasn iten ve dtan, aktan aa incitti kemirdi durdu. stanbulun Trkler tarafndan alnmas en ok Rusya'da kt tesir brakmt. Paleoglarm bir kz ile evlenmi olan ar nc van, Ortodokslarn garip kkrtmalaryla, bir verset hakk gibi hastalkl bir hayle itilmiti. Geri bir haylin balangc olan bu ruh halinin nemi ve deeri yok idiyse de, Byk Petro zamannda kilisece meydana gelen deiiklikler hk met evresinde cismn ve ruhn snrsz bir mutlak ve byk nfuz vcuda getirdiinden artk orada sa ray demek kilise demek, kilise demek saray demek du rumu hasl olmutu. kinci Katerinanm zamannda bu durum yeni ve fec bir safha gsterdi. Bir zamann haylleri imdi cidd tasavvurlar ve teebbsler sra sna girdi. Rusyann Alman topraklarna tecavz etme mesi iin Prusya ona, Polonya'y blmek fikrini or taya atmt. Halbuki Polonyaya yaplan tecavzler bi rim iin yeni bir sava ve felket sebebi oldu. Sonunda Kk Kaynarca andlamas bu faciann bitimini te kil etti. Kayplarmz hem deniz hem kara bakmndan pek nemli olduu gibi hak ve hukuk ynlerinden de pek elem vericiydi. On sekizinci yzyln ilk eyrek d neminde yaplan Pasarofa andlamas o daha nceki ndlama gerei elimizden kanlara ilve olarak

64 Trkiyenin elinden Temevar, Hrvatistan Transilvan va, Iskalavonya blgelerini de ekip almt. Katerinamn sebep olduu bozgun ise emede donanmamz yakmak, Yeni Kale, Ker ve Azak kaleleri gibi ok nem li noktalan elimizden karmakla da bitmedi. Knm, Grcistan topraklan da Arslanla tilkinin av blme si hikyesi gibi bar ve skn adna Rusyaya terkedildi. Karadenizde gemilerini istemedikleri gibi ser beste dolatrma hakk da Ruslara eme faciasnn bir mkfat oldu. Birka saat iinde dzenlenerek kar lkl alnp verilen bu Kk Kaynarca andlamas (hicr: 1190, mild: 1774) tarihimizde Osmanlln b yk bir matem ve elem dnemini dile getirir. Bu mna sebetle Motkenin yazd bir yorum okunmaya ve in celenmeye deer: Hkmetin cehaleti ve delegelerinin her trl k tle satlml, o zamann hkm ve icab olarak sadece eyaletler koparmay deil, neminin derecesini takdir mmkn olmayacak artlarn konulmasn ve kabuln kolaylatryordu. Her bar andlatrr.asmda yeni bir savan tohumlan ekiliyordu. Bunlardan sa dece, padiahn uyruunda bulunan bir halk ynnn yabanc bir hkmdar tarafndan himaye edilmesi hak k, ilerideki her trl veni tecavzlere bur hak ve basa mak tekil edecek nitelikteydi. ilk cmleler sadece lfta kalacak nitelikte, ahs gr zerine yazlm eylerdir. Cehalet hkm de doru olmad sibi. satlmlk da bir tek ihaneti de'.il kabul ederek ileri srlm bir lftan ibarettir. Devle tin gszlk ve vlgmlk gstermedii zamanlarda de legelerimizin azimli ve srarl olduklar muhakkaktr.

65

Ad edilen andlamadaki malum maddeyle ilgili cm leye cevap vermeye ise lzum yoktur. nk bu mad de, Osmanl Devletinin iyi niyetini ve tuttuu siyaset yolundaki samimiyetini gsterir. Nitekim bunu devlet de uygun bulmutur. Lkin o maddenin andlamaya konulma sebebi ve gerek hkm srf Rusya diploma sisinin, ortodokslarn kkrtmasyla bahane aramak ta olduu tehlikeli hallere meydan vermemek ve btn lke ocuklarn adaletin btn haklarndan tamamiyle hissedar etmek gibi gerekten de temiz ve yce bir Os manl siyaseti idi. Bunu (el-Hukm lil-iibi) (1) ile yorumla maya kalkmak bir siyaset ve bir marifet saylamaz. nk galip malba kar her zaman dediini yapt rabilir. Asl hner byle bir eyin uzun mrl ve b tn devletlerce makbl olup olamayacan dnmek ve ona gre i grmektir. Kald ki Moltkenin bar andlamalarna isnad ettii byle bir nitelik akla bile gelmez sanrm. Rusyann ve Avusturya'nn bizimle devaml sava yapmalar ve Avusturyann Rusyay bizim aleyhimize kkrtp musallat etmesi bu andlamann hkmlerin den ileri gelmemitir. Andlama hkmleri acaip olsa bile, maksat tecavz ve taarruz olduktan, baka bir ifa de ile, ortada iyi niyet bulunmadktan sonra en ak seik bir maddeyi bile keyfinin istedii gibi deitirip yorumlamak g bir ey midir? Kimi mahkm etmek isterseniz, onun iki satrlk bir yazsn elde edin; bunun zerinine istenildii gibi hkm vermek pek kolaydr diyen bir diplomat ne kadar doru sylemitir.
(1) H k m g a l i b i n d i r a n l a m n d a A r a p a b ir sz.

F :5

o> t

kinci Katerina, ilik hamlede ezip bitiremedii Tr kiyeyi blme ve blme hevesine dt. Avusturya imparatoru kinci Jozefe bir blme teklifi bile yapt. <Proje Grek adn alm olan bu teklif, Bizans impa ratorluunun yeniden canlandrlmas anlamna geli yordu. Tunann denize dkld yerlerde Daya ad altnda yeni bir hkmet kurulacakt. Bosna-Hersek, daha o zamandan Avusturya'ya peke ekiliyordu. s tanbul'da Bizans-Ru:n mparatorluu yeniden teekkl ediyor, Katerinann yeeni Konstantin Bizans hkm darlk tahtna geiyordu. Avrupada Katerina ile Jozef yalnz olsalard bu Grek Projesi belki bir sonu verebilirdi. Lkin artk Bat da uyanm, kendisinin haberi bulunmadan evri len frldaklar anlamt. Bundan dolay, bir aralk bi ze msait olmayan Prusya ngiltereye katld. Buna Fransa byk ihtilli de eklendi. Neticede Proje Grek iki hkmdarn aznda tkand kald. Bununla bera ber Rusya ve Avusturyada. Trkiye hakknda pek k t bir fikir ve niyet yerlemi oldu. zellikle Rusya' da bu fikrin temeli, mezhep adna, gasbedilmi mirasn tekrar elde edilmesi eklinde olduundan pek uzun 'e eski kkleri vard. Daha sonra (bu konuya) o sra da General Bonapart olan Biivk Napolyon da m teri kt. lkedeki Hristiyan unsurlarmz bir ihtill karmalar yolunda kkrtarak stanbulda yerleir ve oradan btn dnyaya hkmm geiririm hay linde bulundu. Biraz sonra Tilsit anlamasnn mza kerelerinde. Erfort konferanslarnda o fikir ve emel den vazgeti. Dnya hkmetinin merkezi olan Istan bul mstesna olmak artiyle, Avrupada yapaca fetih eri, Rusvav Dou Ma serbest brakmakla mbadelev<

67
karar verdi. Rus ar Aleksandr Douyu, Byk Napolvon Baty ald. Bu pazarlk da (sonralar) Evdeki hesap arya uymaz misli boa kt. Ksa zaman iinde iki anlamac, karlkl iki sava oldular; id detle arpmaya koyuldular. Aleksandr bizi brakt, MapolyonIa urat. Yz bin kere teessf edilse yeridir ki bizim devlet ve hkmet adamlarmz, teki devletlerin bu gibi kar gaalklarndan istifade edememilerdir. Yabanc dev letler ve zellikle Rusya, byk bir gaile ile urarken biz beri yanda i ilerimizi dzeltmeye almam, ya da almsa da bir ey yapamamz. teki diplo matlar ise en byk gailelerle, i dertleri ve facialaryla urarken bile, Trkiyede eskidenberi srdrdkleri usl, det ve niyetlerini yine de srdrmekten, kul lanmaktan, gizli rgtler dzenleyip kurmaktan, Bal kanlarda yangnlar karmaktan bir an ve bir saniye dahi geri durmamlardr. te Moralar, Srbyalar, Karadalar o marifetlerin rnleridir. Msr hidivi Mehmet Ali Paann, Navari'n felke tine rahmet okutan saldrgan davranlar devlete b tn btn aknlk vermi ve bizi pek fena sarsmtr. Yine Rusya ile yaptmz bir sava sonucudur ki ada lar elden km, daha birok kymetli topraklarmz bize veda etmitir. Hasl Msr gailesi bize ok pahal ya oturmutur. Gariptir ki Douda muntazam ve iyi niyete daval bir porgram olmayan, kararlarn ilerin gidi ve geliine gre deitiren batl devletler, Rusya donanmasnn Boaziine kadar girdiini ve Hnkr skelesi andlamasn haber alncaya kadar sallanp durmulardr.

68

Rusya'nn eskidenberi srdrd siyaseti, artk emeline nail olmak zereydi. Karadeniz deta bir Rus gl halini alyor, boazlar Rus gemilerine serbest bra klyordu. Rusya Akdeniz'e kar kmaz Sveyi elde ederek hemen Uzak-Douya gz dikiyordu. Bu hesap lar labit gerekletirilmesi zor birer hayldi. Fransa v? ngiltere buna raz deildiler. Meternil ise, Avusturyaep baskasnn maln blp bltrmede pek deerli bir mttefik saylan Rusyann, Tuna dolaylarnda yayl masndan rkt gibi, ayrca bir devlete bal kavimlerin istikll dvas ile ayaklanmasn bir ihtillden ok bir isyan olarak kabul ediyordu. Bu da tabi idi; nk byle eyler, sra ile Avusturyann da bana gelebi lirdi. Batnn ie karmas, Msr hdivinin saldrgan lklarm kesip att. Rusyann boazlar hakknda elde ettii haklar da. 1 Temmuz 1840 Londra anlamasyla 5 krklara kart, gitti. Pek ok elem verici mecburiyet lerin meydana getirdii sun bir ocuk olan Hnkr li-kelesi andlamasnn hkmsz hale gelmesi, doru dan doruya ngiltere siyasetinin himmeti olan bir eserdi. ngiltere, gayet tabidir ki, bu konuda her ey den nce kendi karlarn dnmt. Bununla bir likte bu meselede biz ondan fazla kazanl idik. Dola ysyla kendisinin yardmna minnettar kaldk. O tarih ten sonra ngiltere politikas bizde itibar kazand. B tecrbeyle de anlald: Mlteciler meselesi or taya kt. Rusya Eflk-'Budcm igal ederek, 1848 ih tillinde Macaristan'a hcum ile, Avusturya'nn yard mna kotu. Trkive'yi tehdit etmekten, hatt sk sk onun i ilerine mdahale etmekten geri durmad. L kin artk btn b tedbirler ve teebbsler yersizdi

69

ngilterenin dostluu devlet adamlarmz uyarmt. Byk Reit Paa, li Efendi, Fuat Efendi (sonraki pa alar) deerli ve bilgili siyasetleri ve kalemleriyle, sk sk ve anszn ortaya kan btn byle teebbsleri, daha dorusu gaileleri birer birer defediyorlard. Ama diplomasi yine rahat durmad; bu sefer de Makaamt- Mbareke (1) meselesini ortaya kard.

Bylece gemii ksaca gzden geiriinwS6n mak sat, yzylardr devam eden bin ve dmanlk sebeple rini yeniden anp aklamak deildir. Tam tersine, b tn bu olaylar inceleme ve eletirmeden geirerek, ba langta da iddia ettiim gibi, ik byk milletin ittifak i> ve birlemesinde hi bir engel kalmam olduunu ha trlatmak istedim. Cidden ve gerekten merutiyeti olan iki millet fertleri iin mutlu ve gerek bir siyaset versa bu da ancak Osmanl ve Rus milletlerinin birleme ve anla masnda bulunabilir. Yoksa eskidenberi srdrlen si yaset Dou iin an deil, utantr. inde bulunduu muz yzylda bunu hl devam ettirmeyi isteyecek bir siyaset adam dnlmese yeridir (1). imdiye kadar dklen kanlar, telef olan canlarla, sarfedilen milyonlar milyarlar ve bu yzden koca iki millet evldnn, servetlerinin, eitli ilim, sanat ve h-

(1) Ortadou'daki baz kulsa! yerler, kiliseler ve benzerieri kullan)!. m eski bir deyim: M barek makamlar. (1) Burada D ou ve D oulu olarak nitelendirilen Trkler ve Rus. ardr.

70

nerierini, sanatlarnn ve ticaretlerinin urad deh et verici sekteler felketler tetkik ve hesap edilirse; hu hadsiz hesapsz fedakrlklara karlk hasl olan neticeler doru bir tabirle neticesizlikler ve yeni endieler, itimatszlklar dnlrse gelecekte tutul mas gereken yolu tayin etmek iin Osmanl ve Rus diplomatlarnn vazifeleri pek kolaylam olur. Entrikalar, iki yzllkler ortadan kalkar. ki ta rafn haklar ve menfaatlar temiz bir vrak ve tarafsz bir nazarla gzetilirse, ki yz senelik devaml birbirini krmann ve ldrmenin, hem de bunlar bo yere yap mann ortadan kaldrlmas mmkn olamaz m? (2) Rusya gibi, Trkiye gibi byk devletlerin en mu kaddes vazifeleri nedir? Memleketlerinin bayndrl, insanlarnn mutluluklarnn artrlmas ve ayet hak larna tecavz olunursa dokunulmazlklarnn korunma s baka bir tabirle savunma ve karlyla muikabele ile haklarnn korunulmas deil midir? Kimse ilimez, kimse bir ey demez, kimse iine ka rmaz ken ne lzum ve mecburiyet grlebilir ki, hi bir eye muhta olmayan koca bir devlet kendi memle ketinde yerine getirmeve mecbur olduu, din ve vicdan bakmlarndan mecbur olduu bata gelen mukaddes vazifelerini terk etsir de biare memleket evltlarn, milletin ge'ecei, medeniyet ve insanln temeli olan vatan yiitlerini hi bilmedikleri, hi grmedikleri da larda bayrlarda savan mihnet ve eziyetleriyle hatt

(2) D erin b ir lk c l k w a y n l d e g a fle t i in d e y zen y a z a r. b*-s y a z d k la r n n st n den be y l b ile g e m e d e n flu s la n y e n i b* sa ld r y a cceceklerini B ir in c i D n y * H av.s) k a c a m herhal^-

olm aldr.

7 1

alkla susuzlukla ldrsn? Ya da bin trl cenk ve eiaal tehlikeleri iimde mahv ve heder etsin? slav birlii gibi basit ve baya bir bahane ile is tikll kazandrlan kavimlerin (Balkan milletleri kaste diliyor) kran ve hamdetmeleri tarzndan bahsetmek istemem. nk kan pahasna kazand bir nimeti kolay kolay kim feda eder? Ve tekrar bir boyundurua nasl teslim olur? Lkin: Artk elvermedi mi, insanlar hayvan srs gibi hangi tarala isterseniz srkleyip gtryorsunuz? Hakk elde etmek, hakk yerine getirmek her ite, her noktada keyf emellerden ibaret mi kalacak? eidinden elemli bir feryat, milletlerin kalplerinin derinliklerinden kopup coup tamayacak mdr? Memleketin umum efkrnda hasl olan cereyanla rn hakka, insanla ve medeniyete dayananlarna t sonuna kadar engel olmak mmkn mdr? Meruti yet dmanl engizisyonlar bu cereyana kar ne ya pabilmitir? Bugn artk gerekletirilmesi asla i-miknsz olan ve kan dkmekten baka sonu vermeyen uursuz d nceler yerine btn insanlk dnyasn sevin ve mutlulukla dolduracak ulu bir siyaset yolu tutalm: Trkiye ve Rusyann Avrupa ve Asya'da mevkice, du rumca, siyasete, ilerin gerei olarak mttefik halinde yaamas nasl tabi ise; yz milyonlarca insanolunu medeniyet ve insanln nimetlerinden nasip alp bah livar edeceine gre, bunun her iki millet nazarnda ne kadar makbl ve muazzez olaca da ylesine pheden ve kukudan uzaiktr.

72
Hasl demek isterim ki Douyu bahtiyar etmek zere balam olan u mutlu inklbda, siyaset ve in sanlk adna Dou iin tek selmet ve baan aresi Trkiye-Rusya ittifakmdadr. Artk gaflet edecek veya grmezlikten, bilmezlik ten gelecek zamanda deiliz. Trkiye ile Rusyann de vaml ve samim ittifak ve birlemesi kadar tabii bir ey yoktur. Bir kurunla on kiiyi birden ldrmek, bir glle ile birka milyon altn kymetindeki hir gemiyi hemen batrmak iin icadolunan tahrip ara ve gere leri Trkiye ve Rusya isterse ebediyete kadar Douda (onlara) yabanc kalr. Hem de Dou, gsterecei isti na ile, bu al verite Batya bir ibret dersi bile verir. Vaktiyle inancm ve grm byle idi, sonra da daima byle kalacaktr! bundan

Gemii gzden geirip ibret alalm. Artk bundan sonra gelecee bakalm ki, bize en yakm olan odur Birbirimizin varlna gz dikmeyelim, derin bir sevgi ve sayg iinde hep birlikte ilerleyelim. Hi bir engel yok, hi bir zorluk ve eziyet dnlemez! Dou kntden ve yok olmaktan masun kalr, (eer) bakalarnn bizi ihtiraslara srklemesine ve bizzat onlarn ihtiraslarna oyuncak olmak istemezse!.. Dou btn kinata bir insanlk ve medeniyet rr.ei olabilir; kurulursa!.. Yirminci yzyldayz. Bu yzylda yaamaya lyk olduumuzu, buna hak kazandmz ispat edelim. Ta rihlerimizi okuyalm, hatalarmz anlayalm!.. (eer) aramzda samimiyet ve birleme

ikilik ve anlamazlk zamanlar gelip geti. imdi anlamak ve birlemek gerek. Bundan nceleri Douda ounlukla diplomatik idarei maslahat, gnnii gn etmek, ya da yalan sylemek ve aldatmak idi (1). im di gerek diplomatlk, ciddiyet ve samimiyetle, hakla r ve bar korumaktr. nceleri devletler savala, kan dkmekle megul olurdu; imdi grevleri medeniyet ve insanlk yolunda hizmet, olgunluun nurlarna b tn dnyaya yaymaktr. htiml ki btn bu szler, bu fikirler baz diplo matlarn nazarnda hitir; yahut masal eidinden ey ler saylr ve ilerinde: Rusyann eskidenberi srdr d siyasetten ayrlmasnn mmkn olmayacan, 'vine de) trl trl gaileler, tecavzler icat edeceini. Balkanlarn bazan Rusyann bazan Avusturyann k krtmalarna kaplar kendi lkelerini geniletmeye al acaklarn (1), Avusturyann Makedonyaya inerek Al manyaya Triyesteyi amak ve Douda da birtakm Alman emellerine hizmet etmek mecburiyetinde bulun duunu; talyann, Fransann, ngilterenin ayr ayr ihtiraslar olduunu (2), hatt eski Prusya politikas olan Tavana ka, tazya tut prensibinin ebediyete kadar Rusya'y bize musallat edip duracan keha net satan bir tavrla syleyerek hem gafletimize, hem

(D Y azar bu kitabn ve zellikle bu fikirleri yazarken i veya d te , kinler altnda kalmsa, btn bu paragrafta syle Jii ve hep geirie ynelttii isnatlarn hepsinin kendi gnnde . 'e aynen ge erli bulunduuna ok gzel bir rnek verme durum u dadr. (l ) Ksa bir sre olmutur sonra Balkan Sava kopmu, duniro ayn=en byi

siyaset alanndaki cehaletimize hkm edenler de bu lunur. Olabilir! Diplomatlarmzdan yleleri de bulunabilir ki: stanbul'un Trkiye'nin hkmet merkezi oluu tarihindenberi, Rusya hkmdarlk hanedannda kilise kuvvetiyle btn aile evresini kaplam olan ve daima diplomatlarca ho grnmek ve parlayabilmek iin tek yol bilinen bu bvk programdan vazgemek isteyen ler olsa bile, byle bir arzunun gereklemesine (yine de) imkn yoktur. Balkanlarda eskidenberi ellerinde kitaplar bulunduu halde ticaret yapan birok gizli grevlilerin Rus altnlaryla hatt Csmanl payitahtn da neler yapm olduklar dnlrse; bu esaslarla ku rulmu ve nice kargaalklar, ayaklanmalar meydana getirerek her zaman Osmanl Devletini ezmi olan mthi bir tutumun ve siyasetin ceffelkalem deiivereceine, yerine insanl n plna alan bir siyasetin gceceine, inanmak yle dursun, bir an iin o kanaat te bulunmak bile ne sonsuz bir saflk olur. Bugn Rusyada al kanlara boyandktan sonra ancak ku rulmu olan Duma, bile esasnda bir millet meclisi dei!, bir istipdat grubudur. Onlarn Rusya rnsmanian hakknda yrttkleri gnliik siyaset ortada durmuyor mu? Ruslar hl (dardan gelip de yerlile mi) ulan fesatlarn yalanlarna, kandrmalarna ve kkrtmalarna kaplp duruyorlar (3). Hl dostu ve uiisman birbirinden ayrmaya muktedir deiller; da ha dorusu bunu yapmak istemiyorlar. Bu ak ger

CJ Ya/ar, Kus saray evresini saran vpy* R u sya'V ft sonradan ye i e v i nalnda Rus soyundan g e lm e y e n Ruslasm** aznlklar k a s te d iy o r B v P ik lf a sl Ruslarn sorumlu g r lm e e ri d n cesi zayflyor

7?
peklere ramen yalanc ve aldatc bir rya zeri ne yepyeni bir siyas yolun izileceini tasavvur ve tahayyl etmeye kalkacak kimse, kim olursa olsun, delidir. Bundan dolay mazur saylabilir. Hkmn verirler ve pek hakl grnrler; lkin bu byle deildir. (Dnyada) Hi bir devlet yoktur ki kendi nfuz ve hkm evresini geniletmek zevkinden veya hrsndan arnm olsun. Sanki pan-cermenizm, pan-slavizm var dr da pan-islmizm fikri vok mudur? Hem bu fikir de tekiler gibi pek eski, pek dal budak salm, byk bi fikirdir. Pan-cermenizm nasl bvk fetihler yaparak daha fazla genileme haylinde bulunabilirse pan-slavizm de yle hlyalarda bulunabilir. Pan-islmizm de, onlar gibi, haylini gerekletirme emellerine tutkun dur Lkin hep netice bir: zeh havl-i muhl, zeh zeh'n- battal (1). Snrl bir dairenin erevesi iinde yaayan yle fi kirler bedbahttr ve asl onlar mazur grlmelidir. Siyaseti arivlerde saklanmakta olan birtakm k t paralarnn eri br yazlarna hasreden ve her nedense diplomasi mzakerelerini gayet dar bir ekin genlik ve sz kstlamalaryla ifade edip trl trl te vil ve tefsirlerde aravan, iyiden iyiye akla kavumu bir gerek karsnda bile hl tereddtl kalan dn ce ve grler imdiki zamanda sz ikonusu bile olamaz nk yirminci yzyln siyaseti ve siyaset anlay bu deildir. Bu ada yaayan milletlerin akll siyaseti-

(li 'Jte-hey gibi bo hayl, ite-hey jribi btl olmu inan gibi bh anlam a goien eski ve nl b ir sz.

76

len mutlu bir gelecei hazrlayabilecek karakterde yu ratlm, z sz doru, sekin devlet adamlar demek tir. Trkiye ve Rusya diplomat dolaplarnda, masala rnda, o dehet verici dosyalar da iki yz senedenberi ortada dolap duran fikirlerin mahsul ibret dolu gz lerimizin nnde deil midir? Genelkurmay dairelerinin mthi plnlan her iki milleti de az m titretip durmutur? Bununla birlikte farz muhal olarak Rusya bu nemli dnce ve g rlere kar btnyle ilgisiz davransa bile Trkiye merutiyet sayesinde bundan katiyen perva etmez. Trkiyenin btn felketi, insanln ruhu olan merutiyet idaresinde (imdiye kadar) mahrum bulu nuu idi. Avrupa nazarnda merutiyet ekli dnda ka lan herhangi bir hkmet insanlk dman saylrd. Artk biz bunu anladk. Franszr: La voix du peuple est la voix de Dieu (2) dediini, bugn arzu-y millet, Hak olduunu yalnz merutiyetiler deil, merutiyet dman olan Rusar bile, tecrbeyle kabul ve itiraf ederler. Bu byk hak ka dayanan insanlar, artk bu merutiyetin hkim oldu u dnemde, mstebit bir hkmetin zulm ve tecav znden korkmazlar. nk menfaat ne olursa olsun, yirminci yzylda btn Avrupa iin ne bylk prensip merutiyet, baka bir tabirle insanlk prensibidir. Onu ezecek istipdat kuvvetinin sava ve anlamazlk baha nesi ne yzden grnrse grnsn hi bir zaman hak olamaz. Daima miskin, daima ad, daima irkin ve kt bir hak yiyiciliktir.

12) Trk'e'ye:

H a kn sesi, Hakken s e s i d i r eklinde Fransa ihtillinden sonra dile dolanm b ir szdr.

aktarabiliriz.

77
Zamanmzda Avrupa'daki meden milletler bir Mason Loeas gibidir. Merutiyet ve medeniyeti hak kyla uygulayp koruyan bir devletin bir dmanna karlk bin dostu bulunur. u halde Osmanllar iin bundan byle, yle ayak satclar fesatlarndan, yle miskin beyinlere mahsus khne politikalardan, yle es ki zaman usul yalan dolan ve kkrtmalardan korkup ekinmeyi akla getirmek bir zl ve tenezzldr. Geri bu ktlklerin niteliini de nemsememezlik etmeye lim Lkin samimiyet olursa btn bu engelleri karde le mzakerelerle ortadan kaldrmak mmkndr. Ben biivk komumuzu aleyhimize yneltecek olan eski dmen- dost-nma (l)larmz da hesaba katarm. Rusya meclisi Dumaya yaplan itirazlara gelince: Bunlar da sz konusu olamaz. Zir merutiyet hak iin dir Hak btla daima galebe alar. Bu muhakkaktr. Aciz ve ylgnlk malbiyet olur. Rusya milletini sava a iterek onu hrriyetinden mahrum edecek miskin kuvvet, mutlaka insanln da dmandr. Hakk tan mayan bir kuvvet devaml olarak yaayamaz. Rusyadaki byk (Trk ve) slm kitlesi, bu dev letin en byk bir hayat organdr. Onun haklarnn varl. Rusyann hayatnn varl demektir. Baka lrl olamaz. Bugn biz ve Ruslar her iki millet, hrri yete susam, merutiyeti koruma urunda canmz fela etmeye yemin irniizdir. O halde bu iki byk mil let ve devlet medeni ve nsan varlklarn birbirivle cid d ve samim bir ibirliinde aramaya mecburdur; bul mazlarsa bedbaht olacaklardr.
(I) D'jmcn-i dost-nm: dost grnen dur.an< veya -dost klna ir mis dman gibi bir anlama.

Bugn akll devlet adamlarnn grevi bu gerek temellere dayanarak ileri atlmaktadr. Basn da ken dilerine pek gzel bir yol gsterici olur. Diplomasi ise artk byle bir akma uymakta tereddt bile etmez ve edemez. nk akmlara kar duranlarn lyk olduk lar ceza perianlktr. Artk su uursu/ gemii inemelidir. El altndan i grmek, avutmak, savmak savsaklamak, inam gibi grnmek politikalar hi bir vakit akla yatkn netice ler vermez ve vermemitir. Zaten bizde Hazreti Mevln'nm: Ya grndn gibi ol, ya olduun gibi grn eklindeki derin ve deerli dncesi, en byk si yaset tedbiri olarak kabul edilmelidir. nsanlar in kurtulu bundadr. Varln hisseden milletler uyumaz, uyursa lm yakndr demektir. Dolaysyla mademki bizim iin Rusya ile gerekten dost olmak, her iki milletin ve devletin hayat menfaatleri gereidir, buna cidd ola rak almaldr. Rus diplomasisi buna muhakkak en gel deil, gerei seven bir rehber olur. nk diplo masi engel olursa, mertiyete de dman olmu olur. Halbuki feda vatansever Ruslar, vle deerden dm, hatalarla dolu bir diplomasi hatr iin, yzyllardr altnda ezildikleri uursuz bir istipdattan kurtarabil dikleri hrriyetlerini ayaklar altna alabilirler mi? Yeni batan o zalim ve karanlk gemie yizgeri ederler mi?. Byle bir felkete ihtimal vermek mantk inkra kal kmak olur. ki devlet arasndaki o eski zihniyeti btn btn ortadan kaldrmak iin, her evden nce hkmdarla-

79

rmz payitahtlarda birbirlerini ziyaret etmeli; sa dece elilerimiz deil; nazrlarmz, devlet adamlarmz devaml temas halinde blunmaldr. Daha ak syle yelim: Karlkl mnasebetimiz be siyas grevli nin mnasebetiyle kalmamal; iki milletin dnrleri, nfuzlu ve ileri gelen ahsiyetleri birlemeli, sevimeli, tanmaldr. Memleket ocuklar slm ve Hristiyandan mey dana gelme, dolaysyla mslmanlan mslmanlarmzla ve hristiyanlar hristiyanlarmzla ayn cinsten ve ayn mezhepten oluan iki komu devletin,' iki g l devletin bu samim ittifakna, gerek birlemesine hizmet edecek alanlar ebediyyen iyi bir adla anlacak lardr. *** Acaba yirminci yzyln tarih sahifeleri bu byk Dc.u siyasetini yazp kendi iine almakla bahtiyar ola cak m? Osmanllar bu bviik ve nemli meselede, eski ve vefal dostlan olan Ingilizlerin siyas mesleini de gznnden ayrmasnlar: Devletin blnp bllmesi gibi hrslar ve ihtiraslarn tasavvurlarn defalarca verle bir eden ngiltere, srf kiisel vehimlere dayal endielerle kendisine ve madd menfaatlerine darbeler indirmek istediimi,: zamanlar bile bizi insaf ve doru luk yoluna sevk ve davet etmekten geri durmamtr. ngiliz elilerinin devaml teebbsleri buna kesin bir belgedir. Biz, son dereceye kadar Rusya ile gizli deil, samim ve gayet ak bir politika tutmaya uramal yz li dl dostlarmz, dmanlanmz seip ayr

malyz; tamamiyle anlamalyz. Bunda baan her iki taraf iin de anl oiur, neticede btn Dou ihtiraslar dan ve ihtiras kkrtmalarndan kurtulur. Bu azim ve teebbs, insanlk ve medeniyet dnyasnda son me rutiyet inkilbmzm bize kazandrd yce mevkii bir kat daha yceltir. Baar elde edilemese bile tarih bizi her sorumluluktan artm olur. 1270 Trkiyesi (1) Byk Reit Paanm deerli ve akll siyasetiyle her an galiptir. Diplomatlarmz bundan emin olmaldrlar ve bilmelidirler ki meruti yet Rusyas bizce iyi bir dost olur, asl dman olmaz. Dman olacak mstebit bir devlet ise ebediyyen btn Avrupann (da) dmandr. Onun tek dostu yokluk mezan olur!

( 1 ) Krm Sava *mn balad 1854 y llan dnemi.

T E E K K R iar aratrmalarm iin eski sadrazamlardan K mil Paa, eski sadrazamlardan Tevfik Paa, Hariciye Nazn Rifat Paa, Paris elisi Naum Paa, sadrazamlk mstear Ziya Beydendi hazretlerinden nail olduum msaade ve kolaylklar byk bir minnet yd ve ken dilerine ba&a baka sonsuz kranlarm arzederim. Hariciye mstearlnda iken vefat eden Fethi Bey'in yol gstericilii ve yardm da cidden hatrlan maya lyktr. Paris'te (iken) muhterem Osmanl elisinin yard m ve aracl ile gsterilen kolaylklar iin, Fransa Hariciye Nazr Msy Pichon hazretlerine teekkrle^ rimi takdim ederim. Protokol mdrii Msy Muller ile ariv mdr Msy Charlo (da) minnettar braktlar. Ayr ayr te ekkrler ederim. nsanl iar edinmi Msy Boppe cenaplarnn nda kendisini tanmakla Msy Kerriotnun nezaket mayacam. Bu iki samim yrekten hrmetler .. Fransa elilii mstear ve Fransa Hariciye Nazrl eref duyduum arivist ve yardmn ise asla unut Osmanl dostuna candan ve

F: 6

82 ncelemelerin tasnifinde (bana) rehberlik eden bir eseri hediye (ve beni) tevik eylediinden dolay Jikdam (gazetesi sahibi) kardeim Ahmet Cevdet'e ve yardm da bulunan dier arkadalara ayrca teekkr borlu yum. Terinisani 1325 (Ekim 1909

KUDS- 1

ERF

MESELES

nc Napolyon olmayayd Makaamt- Mbareke meselesi kmazd. Bu mesele kmasayd, felket muhak kakt. (1) NDEK LER 1 2 3 4 5 Kilise ekimeleri ve bunun tarih gemileri Rusya ve Avrupa devletleri Srrn zlmesi, yahut srlarn aklanmas ekimelerin neticesi veya mezhep talepleri nemli siyas belgelerin suretleri

(1) Y azar bu szleri trnak isinde buraya alm, fakat kime ait oldu unu belirtmemitir.

Kilise ekimeleri ve Bunun Tarih Gemileri Hi bir dinin, hi bir mezhebin tavsiye etmekten ve hatrlatmaktan geri durmad bir ey varsa o da herkesin hakkna raz olmas ve bakasnn haklarna tecavz etmemesi deil midir? nsanlk, her eyde olduu gibi, bunda da gszl n ve kusurunu gstermitir. ekime, ikilik, anla mazlk, kardakini hor grp kmseme., her zaman insanolunun lzumsuz bir hayat mcadelesi iinde mahvolup gitmesine yardm edegelmitir. On be, on alt yzyldanberi Kudste mevcut olan Kamame kilisesinin ve bundan sonra yaplan mbet ve ziyaret yerlerinin kimin elinde bulunaca ve ondan sonra da kime kalaca konusu Ltinlerle Ortodoikslar ve teki mezhepler mensuplar arasnda ya da zellikle bu iki unsurun papazlar arasnda tedenberi trl trl ekime ve anlamazlklar dourmutur. Bu ekime ve anlamazln nitelii, ilk zaman larda politika hastalna bulam deildi. Orta ada cehalet ve taassup son derece iddetli ve etkili bulunmaktayd. Yzbinlerce insan bir kaz ve ya rdein peinden giderek (1) yeryznn nemli bir

(D Y a zar bu ifadeyi mecazi

anlam da kullanmtr.

86
raini, birka serserinin aldatmasna ve itmesine kapla rak yerle bir etmilerdir. Hazreti mer Faruk Kuds zaptedip teslim ald zaman, slmln adaletinin ve yceliinin kesin bir rnei ve belgesi olmak zere, burada bulunan mu kaddes yerlerin btnyle muhafaza edilmesini ve yin lerin serbeste yaplmasn emir buyurmulardr. Bir sylentiye gre bu halife hazretlerinden iki yzyl kadar sonra gelen Harun Reit, kardelik ve it tifaka bir nine olsun diye, Kamame'nin anahtarlar n Charlmagnea hediye etmitir (808 - 876). Harun Re idin zamannda frenklerin Kuds'teki kilise ve manas trlara sahip kmalarna toleransl davranm olduu muhakkaktr. nsanlk lemi iv,'in gerekten bir ayp ve yz kara s olan Hallar, nice ahs garazlar ve nefislerine mah sus emellerle yalnz slm dnyasn deil, btn me deniyet dnyasn ve btn insanl ebediyete kadar zntlere boacak olan zulmler ve ktlkler ica dna uramlarken. Selhaddin Eyybden balaya rak Filistin topraklarnn batan baa mslmanlarn daresi altna girmi olmasna kadar geen yzyllar iinde de buralarda hak ve adalet kurallar tamamiyle hkim olmutur. Hristiyanlarn mezhep haklan ve tecavzden masun ve mahfuz kalmtr. Osmanl Devleti, hak ve adalet gibi herkese yaygn iki temele ve dnya dzenine daval bir hkmet esa sn kabul ettiinden, insanln devam iit yegne sebep olan bu siyaset yolu Osmanl padiahlan katnda her zaman gz nnde tutulmutur. Nitekim Osmanl Padiahlar hic bir cins ve mezhep ve hi bir ahs ve

millet ayrm yapmadan herkesi ayn saygl gzlerle grmlerdir. Fakat yazk ki Dou ve Bat kiliseleri arasndaki ekime ve ikiliin bir trl eksik olmamas ve bunlarn sonralar bin bir trl politik sebep ve ni>etlere itilmesi, dolaysyla saysz blnmelerin orta ya kmas, Hristiyanln doduu yer olan mukad des toprakta (Filistinde), kullarn Allaha tapnp kuliuk ettikleri yerde bile pek ok yolsuzluk ve hakszlk Toydana gelmesine yol amtr. Kullarn haklarnn bir Allah emaneti olduunu bileek adaleti ve hakkaniyeti daima yerine getiren bvk Osmanl sultanlar, Hazreti mer Farukun yolun dan giderek, dinlerin ve mezheplerin serbestliini sal tanat ve hkmetlerinin temel ilkesi olarak kabul et milerdi. Bu konularda eitli milletler tarafndan (mslman olmayan milletler tarafndan) kendilerine yaplan bavurmalar ve ricalar dalma iyi karlayp yerine getirmilerdi. Bunun iin zaman zaman ferman lar karp isteyenlere ihsan etmilerdi. Ama, ok yazk ki, kiliseleri kendi zel meramlar na bir let olarak kabul edenler, bu din ve mezhep meselelerini btnyle bir yana koyarak baka yolla ra apmlar, frsat dtke d grnte geni halk ynlarnn holarna gidecek davranlarda bulunmu lar, fakat te yandan trl trl ktlkler, entrikalar hazrlamaktan ekinmemilerdir. Mesel bu arada Llinlerle Ortodokslar ilk batan itibaren durmadan Ba b I li'y i tciz ve rahatsz ederek devletin zerrece alka dar olmad ve son derece civanmerte msaadelerde bulunduu bir meselede birbirleri aleyhinde bin bir hile ve dolap evirip durmulardr. Bunlar kinatn avcs olan o kfir altnlar bile, fesatlarnn ve maksatlarnn

88

gereklemesi iin her zaman bir ara olarak mlardr (1).

kullan

Gereklen de pek deiik ve pek eitli inan ve mezhepte bulunan Ltin, Rum, Rus, Ermeni, Sryan, Kpt... gibi deiik kavim ve milletin mukaddes top raklardaki ekimeleri ve birbirlerinin ayaklarm kay drma abalar Osmanl Devleti iin lzumsuz, faydasz ve zaman zaman da deta byk bir gaile dourmutu. Hkm ve zamann icab ile Ortodoks ve Katoliklerin tutageldikleri birbirine zt ve deiik yollar, n celeri o kadar nemli deildi. i bir tarafn galibiye ti ve dierlerinin malbiyet yahut mahrumiyeti ile ge ici bir neticeye balamak mmknd. Ne var ki ara dan ksa bir zaman geer gemez yeniden fesat ve kay namalar balard. Bakalarnn istei dndaki neti ce tabiatiyle bir bakalarnn isteine uygun der., bu da yeni bir kaynamay gerektirirdi. Mildn nc yzylnda mparatorie Helen ta rafndan yaptrlm olan Kamame'nin, aradan yzyl larn gemesiyle urad deiiklikler ve tecavzler ve sonralar bir zaman naslsa bir tarafndan kardan yangn zerine yalnz Ruslarn ve Rumlarn yardmlar ile yaplan onarma, Beytllahmda ok eskiden kalma bir emanet olan bir htrann gaspedilmesi veya aln mas konusundaki cret.. hasl hi bir dinin, hi bir mezhebin beenmeyecei ve hi bir kitabn emretme yecei birtakm ahval ve hareketler yznden bunca

( 1 ) Rvet, para ile adam satn alp kendi taraflarn destekletme gibi konular kastediliyor

kavimler ve milletler arasnda trl trl anlamazlk ve ekimeler, dmanlklar ortaya kyordu. Geni halk tabakasnn cahilliini ve gafletini, meramlarm elde etmek iin kullananlara gre btn bu saylan hal lerin her biri birer iratt. Bundan dolay zaman za man cinayetler de ileniyor. Maksatlarna ulamaik is leyenler ikide birde devlete zorluklar karp onun ba n artrken, bir yandan da durmadan Avrupalim paratorlara, krallara ikyetler yadryor ve onlarn bu blgedeki ihtiraslarnn kabarmasna alyorlard. Osmanl Devleti herkesin hakkn kendisine ver mek, hakk yerine getirmekten baka ey dnmyor* du. ster kendi halkndan olsun, ister yabanc uyruk tan bulunsun, iki taraf arasnda kan anlamazlklar da asl bu taraflardan birinin veya onlarii hkmet lerinin destekleyicisi olmuyordu. Me var ki t ilk za man lardaberi sadece kilise ekimelerinden ibaret olan bu kavgalar, zamanla rengini deitiriyor, mezhepanlamazl perdesi altnda birok siyas emelleri giz liyordu. Giderek bu hal devletin gailesini artrmt. Taraf larn devleti rahatsz edii oalyordu. Taraflardan kimse hakkna raz olmuyor, herkes bakasnn hakk n bizzat kendisinin ak seik bir hakk olarak gster mek istiyordu. Szn ksas iki mezhebin kiliseleri bir birinden ayrd tarihtenberi, bu iki taraf yani Ltinlerle (katolikler) Ortodokslar mukaddes yerleri kendile rinin savmak konusundaki dvalarn terketmiyorlard. Ltinler, Kanun Sultan Sleyman gibi btn Av rupay kendisine boyun edirmi bir padiahn salta nat zamannda elde etmi bulunduklar zel msaade

90

lere dayanarak hak iddia etmekteydiler. Fransa Kral Birinci Franois tarafndan, Kanun Sultan Sleyman' n Badat' fethediini tebrik etmek iin padiaha gn derilen eli birtakm hediyeler getirmi ve bu arada kraln baz istirhamlarn ona arzetmiti. Kanun Sultan Sleymann ihsan ettii imtiyazlar ihtiva eden andlamaya ki bugn yalnz Fransa ile deil, btn batl devletlerle yaplan andlamalara da buradaki baz imtiyazlar esas olarak alnmtrbzel bir madde konmutu. Bu maddeye gre Kudste Ltinlerin tedenberi ziyaret ettikleri bir ksm yer ler. kendilerinin mal gibi saylyordu. Ayn madde 1740 tarihinde yaplan yeni bir andlama ile daha da pekiti rilmiti. Bundan baka, ortodoks Rumlar, kendi Osmanl uyruu bulunduklar iin, Ltinlerin elinde bulunan Kuds'teki ziyaret yerlerinden daha kolaylkla istifade etmekteydiler. Bu yzden arada kan ve* kacak eki me ve anlamazlklarda her zaman biraz fazlaca istifa deli kyorlard. Dolaysyla Ltinler katolik Fransa' nn ecnebi himayesine snp katmlard. Ortodokslar, kiliseyi yaptran mparatorie Helen in Ltin deil, Ortodoks olduundan tutturarak, kdem dvasnda bulunan katolikleri baz ziyaret yerlerine hatt misafir ve salt ziyareti olarak bile yanatr mak istemiyorlard. Bu ekimelerin artt tarihten yz, yz yirmi sene kadar nce yangn karlp bunun sonunda kilise sadece ortodokslann yardmyla onarl m olduundan, katolikIerin artk ona ortaklk haikk iddia etmemeleri lzm gelirdi. Oysa bu yangndan dah.%

91

nceleri de kilise yine defalarca yanm o vakitler ye nilenip onarlmasn yalnz Ltinler yapmlard. Gerekte Ltinlerin baz yerlere sahip bulunduklar inkr edilemezse de, yukarda ad edilen andlamada ve ondan sonraki pekitirilmcde tam bir aklk yoktu. Hangi ziyaret yerlerinin sadece Ltinlere ait ve hangi lerinin tekilerle ortaklaa bulunduuna dair belirli bir yaz-madde bulunmadndan ekimeler, tartmalar bir trl eksik olmuyordu. Yine yukarda temas edildii zere ilk zamanlar bu ekimeler hemen hi bir zaman nemli bir derece ye varmyordu. Bunlar o zamanki idarede artk olaan saylyordu Byle anlamazlklar sonunda taraflarca <lan dvalar ya orann blgesel mahkemelerinde g rlp bir karara balanr, ya da stanbula aksettiri lirdi. Burada, dvann geliine gidiine gre, padiahn bir ferman ile mesele zme balanrd. Ama git-gide meselenin rengi deimeye bala mt. Ortodokslarn her hal- krda bu meselelerde zi yanl kmadklarna hi bir phe yoktu. Fakat farzedelim ki kimin, kimin hakkn gasbettiini, taassup lar yznden, anlayamyorlard; fakat meselenin ar tk bir politik ekime haline dnm olduunu an lamamaya imkn kalmamt. Evet dorusu uydu ki bu ekime git-gide politika hissiyatndan da daha ge nileverek insanlk gerei hakl haksz dnl mediinden. aranlmadndan ve din yerine millet ve kavmiyet gibi yeni yeni fikirler araya girdiinden, h i!< ? lar gasp ve tecavz konusunda karlkl satamalar alp yrmt. Netice olarak Ltinlerle ortodokslar

92
arasnda, birbirlerine kar karlkl derin bir kin ve dmanlk uyandrmaktayd. Bu kin ve dmanlk k sa bir zamanda asl kanalndan btnyle ayrlm, anlamazlk konusu alkllardan kmt. Yzbinlerce isan, birka papazn veya nfuz sahibinin ardndan gi derek, birbirlerinin can dman kesilmilerdi. Garip bir tesadftr. Koca Petro zamannda d irne baklrsa Ortodokslua sahip kp onu hima ye etmek, baka bir tabirle onun manev sayesinde n fuzunu pekitirip emellerini gerekletirmek niyetiyle Rus hkmdarlarnda belirlenip birtakm nhn kuv vet, geni halk ynlarnca Rusyada mukaddes peder saylan Birinci Nikolanm hkmeti zamannda tesiri ni icra etmekteydi. te bu sralarda katolik Fransada Prens Louis Philip Napolyon, genel bir seimle on iki milyon Franszn oyunu kazanarak hkmetin bana gemiti. Yine byle tesadflerden biri olarak o esna larda Papa Dokuzuncu Pie, Romaya girme konusunda, Fransz askerleriyle Napolyonun yardm ve desteini grmt. Kendi ruhni ve cismn iktidarna snrsz dere cede gveni olan, bundan dolay Avrupaya kmser bir gzle bakan ar Nlikola, hem mezhep hem de hk met noktai nazarndan yeni bir Napolyonun ortaya kmasndan ve bunun sonucu olarak katoliklerin n tuzlarnn birdenbire tekrar nem kazanmasndan asla holanmamt. Bu srada Fransadaki i karklklar da ciir'et ve cesaretin artmasn salam, bu durum arn iddetli tedirginliine yol amt. te yandan Napolyon, iinde bulunduu zamanla gelecek zamank r her eit niyet ve tasavvurlarnn bir an nce ge cekletirilebilmesi volunda acele eden bir tutum iin

*5
deydi. Bu iin gerekletirilebilmesi iin her eyden nce memleket dahilindeki nfuz ve kudretinin peki tirilmesi gerektiini biliyordu. Bundan dolay, idare eklinin deimesi esnasnda bezginlik getirmi ve ar tk asab uyumu kalm olan Fransz milletinin mez hep dncelerini yeniden uyartp, onun gelimesine abalyordu (1). Memleket dndaki herhangi bir kim senin veya zmrenin bu konuda gsterecei tepki ve taassubu nemli grmyordu. Napolyon, nfuzunu ve mevkiini salamlatrmak iin, zellikle din adamlarnn gnln almay, onlar elde etmeyi ngryordu. Gerek parlementoda, gerek lkenin teki i ilerinde szn tam geirebilmek im knn ancak bu yoldan kazanacan biliyordu. Bu h susta gerekirse elini atee bile sokabilirdi. Lkin itiraf etmek gerekir ki Kuds-i erif meselesi daha Louis Philipe'in hkmeti zamannda balamt. Daha o va kitler Fransa'da hkmet, katoliklerin istek ve destek lerini gz nnde tutma yollarna ynelmiti. Bundan dolay Napolyon buralarda bulduu byle bir ii katoliklerle ilgili olduu iin kendi menfaatine de pek uygun dtnden-- tabiatiyle desteklemek ve yrt mek zorundayd. Onu olduu gibi brakamazd. Louis Philipe zamannda kendisini iyice gsteren bu anlamazlk ve ekimenin asl balangc uydu: <Mevlid Isa" (2) denilen makamn st ksmnda bulu nan gmten yaplm ve It ince bir ibare ile bezenip sslenmi sembolik bir yldz ortadan kaybolmutu Hazreti sa'nn sylentilere gre domu bulundu
( 1 ) Bilindii gibi FYansada byk ihtillden sonrn bir a r din adan lan iyiden iyiye gzden dm, hatta hakarete uramlard. (2) sann doyrh--u yer.

u yerde iki ziyaretgh bulunuyordu. Bunlardan biri dou, teki beik yeriydi. Dou Ortodokslarn, beik yeri de Ltinlerin elindeydi. Dou yerinin tepesinde, pek eski bir zamandanberi asl bulunan bu zel yldz l.tince bir cmle tadndan; bu, Ltinlerin oradaki haklarnn ok eskidenberi srp geldiinin bir eit belgesiydi. Durum byle olduuna gre onun kaybol mas L tinleri hem ok zm, hem de kukulandr mt. Kendileri iin byk bir eref bildikleri ve m barek yerlerdeki ok eski haklarn pekitiren, bundan dolay dil bir ahit olarak canlar kadar sevdikleri L tin ibareli adgeen almetin, belirsiz bir el tarafndan yrlm olmasn esasl bir dva konusu tutuyorlard. Fransa devleti tedenberi kendilerini himaye ettii iin durumu hemen orava yanstm ve ikyette bulunmu lard. Bunun zerine meselenin t esasndan incelen mesi gibi gaileler kmt. lk bulunan are ve teklif uydu: Devlete, tpk o eski almet gibi, bir yenisi yap trlacak ve eski yerine konulacakt Ne var ki Osman lI devletinin bulduu bu are ve teklife iki taraftan hi birisi kendi karlarna zarar olur dncesiyle- yanamamlard. ok gariptir Ortodokslar bu yldzn var olduunu kabul ediyorlar, fakat onu oradan kaldrma veya al ma suunu Ltinlero yklyorlard. O halde varln kabul ettikleri bir eyin yenisinin ve aynsnn yaptr lp oraya tekrardan konulmasna itirazlar olmamas lzm gelirdi. Ama nedense buna imdi itiraz ediyor lar, katiyen raz olmuyorlard. Neticede katoliklerin koruyucusu Fransa u tek lifleri ortaya atmt: Birok ziyaret yerleri Ltinlere (ide edilecek, ad geen yldzn yenisi yaptrlp eski

95

yerine konulacak, Kamame kilisesindeki byk kubbe de. bundan byle sadece Ltinler tarafndan onarlacak t. Ortodokslar bunlar kesinlikle redderek, tamamiyle bunun aksi ynde birtakm iddialar ve isteklerle ura p duruyorlard. Bbl her iki tarafn da hakszln gryordu, bu srp giden ekimelerin byk mahzurlar dou racan da biliyordu. Uzayp gidecek olan bu tartma lar sonra iinden klmaz yeni yeni meselelere yol aa bilirdi. ki taraf da susturmak ve itirazlar nlemek iin Kamame kilisesi kubbesinin Osmanl Devleti ta rafndan onarlmasnn en uygun are olacan d nd. Duhem Louis Philipe hkmetine, hem Ortodokslara ve bu arada Rusya'da bildirdi. Ancak taraf larn hepsi bu dil ve tek kar yol olan teklifi, kendi arzularnn paralelinde bulmadklarndan, reddettiler. Bu durumda aradan e p e v bir zaman geti. gnden gne iddetini ve vahametini artryordu. Neden sonra Ortodokslar dolaysyla onlarn koruyucusu Rusya devleti kubbe iindeki eski Yunanca yazl kitabele rin olduu gibi kalmas ve zedelenmemesi artiyle, bu rasnn Osmanl hkmeti tarafndan onarlmasn ka bul ettiler. Ne var k Fransa hkmeti, 1848 inklbn dan sonra verdii cevapta, devletin onarm yapmasn kabul etmekle birlikte, eski Yunanca yazlm o adgeen kitabelerin tamamiyle kaldrlp yerlerine Ltince yazlm yeni kitabeler konulmasn art kouyordu. Bunlar bu iddialarn u esasa dayyorlard: Kamame kilisesinde eskidenberi mevcut bulunan kitabelerin pek ou Ltinceydi; o halde bu gelenek devam etme liydi. Netice yine taraflarn anlamazl ile sonulan yor, bundan dolay taraflar birbirlerini sulamakta, e

96

kimede ii sonuna kadar srdrp duruyorlard. Islanbuldaki Rus ve Fransz elilikleri, aralksz, bu i kyet ve isteklerle devleti rahatsz ediyorlard. 1266 (1850) senesinde stanbulda Fransz eliliin de (grevli) bulunan General Opik, ald emir zerine, b ie dair yapt aratrma ve incelemelerin sonucu nu yahut eMe ettii tafsilt ve bilgileri ihtiva eden bir rapor dzenlemi, bunu kendi devletine takdim et mitir. Tabiatiyle i - j i n nasl garipliklerle dolu bir mu amma olduunu bilmediinden ve elde ettii btn bil diler de katoliklik gayretine dayal bulunduundan, bu rapor tek tarafl bir yn gstermitir. Fransa devleti bu r a p o r u aldktan sonra stanbulda elisine yeni emirler ve talimat gndermitir. Bu emirleri alan eli ise, Ku dste katoliklerin haklarnn gaspedilmi olduunu ileri srerek tekrar ve eskiden daha da iddetli istek ve iddialarla devletin karsna dikilmitir. 16 Receb 1266 (28 Mays 1850) tarihli bu ifah istek takririnde, Os m a n l I Devleti ile Fransa hkmeti arasnda mild 1740 ylnda imzalanm bulunan andlamanm otuz nc maddesi hatrlatlmaktadr. Bu maddeyle mbarek mahallerdeki Ltin haklarnn yeniden kendilerine veril m e s i istenmektedir. nk adgeen yerlerin Ltinlere ait bulunduu kendilerinin elinde olan pak ok mu teber belge ile de ispatlanabilecektir. stenilen eyler ylece sralanmtr: Beytllahm byk kilisesi: Hazreti sann dodu u ver olan maara ve bunun iindeki zel yere yeni den bir yldz sembol konulmas; burasnn deme krinin deitirilip yenilenmesi; Kamame kilisesinin

iindeki Be tl d ) mezar ve Dihin-i Kds ad veri len ta; yine kilise iinde bulunan ve Hazreti Meryeme ait olan yedi halka; Kamame kilise kubbesinin Ltinler tarafndan onarlmas hafck; kilisedeki her eyin, 1818 senesindeki yangndan nceki hale getirilmesi... Fransz elisinin Paristen ald (ve Osmanl dev letine ilettii) talimat, Fransz cumhurbakannn (nc Napolyon'n) katolikiik lemini btnyle avucunun iine almak gibi ok zor ve ok tehlikeli bir emelin zeti niteliindeydi. Napolyor, bir iki yzyllk mezhep imtiyazlar, ola rak niteledii baz eski ahitleri ortaya atarak ve iddia larn buna dayayarak, gy Franszlan ve onlarn hak larm koruma dvas altnda btn katolikleri himaye tme amacn gdyordu. Gerekte belki de dvas bu kadar bylk deildi. Fakat general Opik vastasyla meydana gelen teebbs ve mracaatta katiyen tered dt edilmeyip bir nayli zamandanberi Filistinde baz ziyaret ve ibadet yerlerinden karlm ve mahrum edilmi olan Ltinlarin haklarnn btnyle geri ver'Imesi isteinde srar edilmitir. Hatt Fransz elisi olaanst olarak sadrazamla hariciye nazrnn bir arada bulunduklar bir sraia onlar ziyaret ede rek hkmetinin isteklerini kendilerine arz ve teklif etmi ve bu hususta bir de yaz (2) sunmutu. Byle likle Fransann bu meseleye ne derece nem vermekte olduunu bylelikle .anlatmak istiyordu. Adgee yaz i;m bir suretini teki birka vabanc devlete de ver-

-Erkckl-rden uzak ve c ekmi kadn* anlamna. Meryem'in sfat ol-rak kullanlmtr. *2 * Bu yaznn hir eit ltimatom nitelii tad anlalyor.

(t)

F: 7

98

ini olmas ise ii askerce bitirmek niyet ve kararla rnda olduklar gibi geersiz bir eit gizli tehdidin eseriydi. Halbuki gy Osmanl devleti nezdinde vuku bu lacak teebbslerin yabanc devlet elilerinden mah rem kalmayaca zan ve itikadivle, yahut da baka bir dnceyle yaplm olan bu hareket tarz, diplomaside benzeri az grlm ve neticesi ekseriyetle kt sonu lar dourmu garip bir tedbirdi. Bunun, umduklarnn tam tersine, Rusya elisini ve daha ok ar Nikola'y kzdraca phesi/di. te yandan Osmanl uyruun da bulunan Rumlar da tel ve heyecana kaplacaklar d. Dahas vard. O zamanlar Fransz hariciye nazr bulunan D Lahit, giritii bu eit teebbsler yet mezmi gibi, btn katolik millet ve devletlere gn derdii bir genel yazda bu ortak dvada Fransaya ka tlmalar lzumunu onlara hatrlatyordu. Bunu re nen ortodokslar, kendi aleyhlerinde gerekleebilecek olan bu katolik ittifakndan dolay pek ok heyecan ve tel iinde kalmlard. Btn bu olup bitenleri', fi kirleri bulandrmak iin ele gemez bir frsat sayan devlet dmanlan (memleket iindeki ve dndaki ba z evreler), Osmanl devletinin kendi uyruu aleyhinde Ltinlerle ittifak ettii yolunda propagandalara giri milerdi. Devlet ileri gelenleri bu hustslan gz nn de tutarak, durumu Fransa hkmetine gerei gibi an latmak iin almlar idiyse de yazk ki bu iyi niyetli ve akll teebbslerin de hemen hi bir fay das olmamt. Geri ortodokslar esas meselede gnahsz deil lerdi. Zaten tedenberi papazlar Cenab- Hakkn em

99

rettiini yasaklamak, yasakladn emretmek ei dinden olan u bilinen hak ineyici tecavzleri bel ki de taassubun gayretiyle kendileri iin det ha line getirmilerdi. Bilhassa bir zamanlar Fransann kendi i gaileleriyle megl bulunmas, teki milletle rin Kudsteki emellerini elde edebilmeleri iin pek gzel frsatlar hazrlamt. Bununla birlikte O&manh devleti vakit vakit ve her frsat dtnde kendi si yaseti gerei olarak btn din ve mezhepler mensup larnn Kudsteki mbarek yerlerde mahrum ve me yus olmalarn nleyecek zel msaadelerde daima bu lunmutu. Bu msaadeler edilirken, srp giden eitli ikyet ve mracaatlarn mmkn olduu kadar birbirleriyle badatrlmasn ngryordu. Yani ikyet ve mracaatlar ortadan kaldrmak iin yaplacak ey, hakka ve adalete dayanlmaik, herhangi bir ekilde ta raflardan birini tutmamak, kinden ve garazdan uzak kalmakt. Sadrazam Reit ve hariciye nazr l paalar, ge neral Opik'in bizzat verdii tafsilt ve izahat rendik ten sonra meseleyi yeni batan enine boyuna inceleme ye karar verdiler. Kendisine bundan sonra cevap ye leceklerini bildirince eii yanlarndan ayrld. Aradan ok gemeden elilik batercman Kur, (tekrar) hari ciye nazrna bavurarak iin acelelendirilmesini iste mekle birlikte imdiden baz konularda cevabn da renmek istedi. Hariciye nazn, meselenin Meclisi V tcelda (bakanlar kurulu) inceleneceini, meselenin nemli olduunu ve bu arada ramazann da gelmi bu Jurmas sebebiyle bir mddet beklenmek lzm geldi ini ona hatrlatt. 21 Temmuz 1266 (12 Austos 1850) tarihinde Fransz elilii bir daha hariciye nazrlm*

100

bavurarak 1740 tarihli andlamav sz konusu etti. s tedii uydu: Mesele gzden geirilirken bu andlamadaki Fransa (ve katolikler) lehindeki maddelerin esas olarak alnmas noktasnda srar etti. Ayrca daha faz la vakit geirilmemesini de talebeydi. 17 sefer 1267 (22 Aralk 1850) tarihiyle Hariciye Nezaretinden ad geen elilie bir nota gnderildi. Bu notada eliliin ifah takririnin alnd bildiriliyor, daha sonra Bbl'nin tedenberi dost devletlerle kendi arasndaki andlamalan daima adalet ve hakkaniyetle yrtld, bu andlamalann maddelerine uyulduu, iki tarafn da rzas olmadan adgeen andlama maddelerinin hi birinin deitirilmemi bulunduu hatrlatlyordu. Bundan byle de tabialiyle byle devam edecekti. An cak u kadar vard ki Kuds'te Hristiyanlk mezhebi nin her dalma mensup kimseler bulunmaktayd. M barek yerler, Ltinler (katolikler) kadar onlarm da hissedar olduklar bir yerdi. Bunlarn da ellerine yi ne eskiden ye Osmanl padiahlar tarafndan veril mi fermanlar mevcuttu. Gerek sz edilen bu 1740 andlanasmdan nce, gerek bu andlamadan sonra verilmi olan fermanlar, senetler ve benzeri muteber evrak, Osmanl Devleti tarafndan kurulacak bir kar ma komisyon tarafndan iyice incelenmedike Bbl bu mesele hakknda herhangi bir ekilde rey ve mta laada bulunmayacakt. Yani hkmetin, son Fransz mracaatna verdii cevap bu hususlar ihtiva etmek teydi. General Opik, i rebilevvel 1267 (25 Aralk 1850) tarihinde Bblnin bu notasna da bir cevap yazd Cevabnda, ad edilen andlamamn maddelerinin ve hkmlerinin gzninde tutulduundan dolay meni-

101

unluunu bildiriyordu. Ancak karma komisyonun ya paca inceleminin, bu andlamadan nce ve sonra ve rilmi fermanlarla teki benzeri evraka da temil edil mesini doru bulmuyordu. Byle davranlacak olursa yd geen andlamarm hkmlerine ters dleceini sylyor ve bu durumdan (peinen) ikyet ediyordu. Netice olarak byle bir karar resmen protesto etmek le birlikte, durumu hkmetinden soracan da ilve ediyordu. Bu srada Avusturya maslahatgzar Duklael de, 3 ubat 1851'de, Osmanl hariciye nezaretine bir nota verdi. Bu notada Osmanl devleti ile Avusturya ara snda balanm bulunan Karlofa ve Pasarofa andlamalarmm on nc ve Belgrad andlamasmm do kuzuncu ve Zistovi andlamasnn on ikinci maddeleri ni sz konusu ediyor; bu maddeler gerei olarak Ltin rahiplerinin haklannm korunmasndan sz ederek, bu meselede en iyi bir neticeye varmann her eyden n ce /1740 tarihinde I tinlein Kudste nerelere sahip bulunmakta olduklarnn tetkik ve tayinini tavsiye ile, bu konu iin de bir karma komisyon kurulmas gere i zerinde duruyordu. Fransa elisi 2 ubat 1851 tarihli dier bir notada eski sylediklerini tekrarladktan sonra; Fransa hari ciye nezaretinin, Bbl tarafndan kendi eliliklerine bildirilen karar kabul etmediini ifade ediyordu. Pa ris'ten ald cevaba gre Fransann bilmek istedii ey uydu: Osmanl Devleti, 1740 andlamasyla Fran saya ykmlenmi bulunduu taahhtlerin hkmle rine hl bal myd, bu hkmleri yrrlkte sayyor muydu, saymyor muydu? Hi geciktirilmeden bu so rularnn cevab verilmeliydi.

102
Anlalyordu ki Napolyon sabrszlanyor ve u Kuds iini bir an nce bitirmek istiyordu. Ne var ki meselenin pek przl bulunduumu, yaplacak teeb bslerin aksi tesir yaratacan, hatt tehlikeli durum lar douracan asla hatr ve haylinden geirmiyor du. te yandan esas anVmazl sadece bir falan ye re sahip olmak meselesinden ibaret zannederek, iin tesine hi nem vermeyen General Opilk, daima bu duygularnn etkisi altnda yaayp gittiinden (ve si yas bir konuyu hakkyla yrtemediinden) Napol yon, bir sre sonra kendisini bu grevinden azletmi \e cnun yerine, Marki De Lavalet adl bir zat ortaeli sfatiyle stanbula gndermiti. Yeni eli, biri Fran sa Babakan, teki Papa Dokuzuncu Pie tarafndan ya zlm iki mektubu beraberinde getirmiti. Mektupla rn her ikisi de katolikleriri kaybedilmi haklarnn yeniden elde edilmesi gereinden bahsetmekteydi. imdi Fransa artk btn katolikler adna ve hesa bna dvaya sarlm durumdayd. Dorusu mesele bun dan daha fazla dadaalandrlamazd. stanbuldaki btn yabanc devlet elileri gzle rini drt amlar, iin hangi derecelere kadar vara can bekliyorlard. Rusya elilii ise katiyen skt etmiyor, sabjr ve temenni gstermiyordu. Rum pat rikhanesi, Rum ileri gelenleri ve memurlar da ie drt elle sarlmlard. Balangta Fransa elisiyle Bbl arasnda ince lenip bir zme balanacak ufak bir mesele zanolunan bu i, dakikadan dakikaya rengini ve niteliini de itiriyor; nemini ve ktye doru gidiinin iddetini

artryordu. Amma Franszlar ve Fransa'dakiler bir trl bunu hakkyla anlamyorlar, yahut anlamak iste miyorlard. ok hayrete ve taaccbe deer ki Napolyon gy General Opikk hatalarm tamir etmek ve katoliikleri honut edecek teebbs bir an nce dnmeden i haline getirebilmek iin, onun verine Marki De Lavaleti seip grevlendirdii halde yeni eli yukarda grld zere iadece Napolyonun, mekn cen net olas Abdlmecit Han hazretlerine gnderdii zel mektupla yetinmemi, Paris'ten doruca Romava git mi ve Papa tarafndan da yine ayn konulu bir mek tup aldktan sonra stanbula gelmitir. 29 aban 1267 (29 Haziran 1851) tarihinde l Paa yeni Fransz elisine bir cevap yazarak, kendisinden nceki eli General Opikin gnderdii iki notada ya zl olan hususlarn Osmanl hkmetince teessfle karlandn ifade etti. nk Osmanl Devleti, 1740 senesinde imzalanp baka baka bir andlama ile de itirilmemi olan o andlamanm hkmlerine tamamiyl-e balyd ve btn maddeleri geerli sayyordu. Bununla beraber Osmanl Devleti ile, Fransa gibi dost baka devletlerle imzalanm birok andlamalar var dr ki, bunlarn bir veya birka maddesinin zamana ve icaba gre yorumlanp deerlendirilmesi de btn dev letlere ait bir hakti. Hi bir hkmet bir bakasn bu hakkn kullanmaktan menedemezdi. Aslnda ibirlii yaparak, ortak bir anlay iinde hareket edilirse me sele btn taraflarn anlarna lyk ve haklarm ko ruyabilecek bir surette zme balanabilirdi. li Pa a, bu hususta mitli olduunu da ilve ediyordu.

10

Bunun zerine Marki De Lavalet Osmanl Hariciye Nezaretine gitti. l Paa ile konuyu mzakere etti. Neticede iin incelenmesi iin bir komisyon kurulma s kararlatrld. Komisyon bakanlna Osmanh Dev leti tarafndan hariciye tahrirat ktibi Emin Efendi tayin olundu. Taraflardan da ye olarak ikier komi ser seildi. Fransz eliliinin komiserleri katolikti; Bbli de iki ortodoks komiser bulmutu. Bunlardan biri Rm patrikhanesi mensuplarndan Aristarhi Bey'di Bundan dolay Fransz elilii bu tayine itiraz etti. Ge reke olarak da Aristarhi Beyin mesele ile dorudan doruya ilgili bulunduunu gsterdi. Lkin Bbl, iin icab ve gerei olarak grd bu tayinden vazgeme di. Neticede komisyon bu yelerle topland. nceleme ve aratrma uzun bir sre devam etti. Komisyon toplanp almalar ilerledike Fransa.n isteklerinin olduka hakl bulunduu ortaya k maya balaynca Rumlar ve Rus elilii durumu re nip tela kapldlar. Hkmet olup bitenlere ilgisiz kalmyordu. l Paa Fransz elisiyle grerek, konu zerinde onunla mzakerelerde bulundu. Neticede sz konusu ziyaret yerlerinin Ltinlerle ortoddkslar tara fndan ortaklaa elde bulundurulmas hususunda yar resm bir karar alnd. Ne var ki ar Nikola 25 Ekim 1851'de, yaverlerinden Prens Gagarini zel bir mektu buyla Osnanl payitahtna yollad. Bylece i rn dan, baka bir ifade ile, yrmesi gereken kendine zg siyas mecrasndan kt. ar Nikolann zel mektubu u hususlar ihtiva etmekteydi: Osmanl Devleti, Ltinlerin istek ve iddia-

105

lanna msaade etmemeliydi. Kuds'te imdiye kadar sregelen statko muhafaza olunmalyd. Ayrca bu mektupta Sadrazam Reit, Hariciye Na zr l Paalarla sadrazamlk mstear Fuat Efendiin (sonra mehur T-uat Paa) bu meselede tuttuklar hareket tarzndan da sz ve ikyet ediliyordu. Karma komisyon bundan sonra da iki kere da ha toplanmakla birlikte hi bir ey yaplamad. En ni hayet l Paa, Fransz elisiyle yeni bir grme daha yaparak bu grmede adgeen komisyonun sresiz olarak almalarna ara vermesi gerektiini bildirdi. Marki De Lavalet buna itiraz ettiyse de, devlete ilerin gerei olarak derhal baka bir tedbire bavurulmas lzm geldiinden, tabdatiyle ona gre hareket olundu. Diplomaside geerli ve allm olmayan ve Rus ya'nn komuluk hakkn bahane ederek ileri srd kendine mahsus bu garip davranlar mutlaka Mar ki De Lavaletin dadaal hareketlerinden, daha do rusu Fransa hkmetinin bu ite tuttuu yoklan ileri geliyordu (1). General Opikin, meselenin nemini ve niteliini anlamayarak, Sadrazam Reit ve harciye nazr l paalar bir araya getirerek nota vermesi ve bununla da yetinmeyip notann suretlerini hi br sebep ve gerek olmad hakle yabanc elilere bildirmesi ve onlar tarafndan da baka mracaatlar yaptrtmas; daha sonralar da Fransa Babakan (da) sfatiyle Napolyonun ve en byk ruhn reis sfatiyle Papa Pienin mektuplar yazp yeni bir eliyle buraya gnderme-

(1) Y a zar burada ve daha aada tarafszlktan biraz uz- Jdam gibi grnmektedir.

106
si, bu elinin de eskisini taklit ederek ikyet v:c!erki gklere kadar karmas meselenin asl ve ger ek nitelii hususunda Fransaca esasl bir fikrin mev cut bulunmadn, yahut kasden byle bir yol tutul mak istenildiini ispat etmez mi? Gerekte Napolyon (devlet ve hkmet bakanl ndan kp) imparatorlua hazrlanyor, lkesi iinde nfuzunun, kudret ve kuvvetinin artp ykseldiini, el le tutulup gzle grlr hale geldiini bir an nce gr mek istiyordu. urada burada verdii resm nutuklarda bile bundan bahse lzum grm, Filistin meselesini iyiden iyiye diline dolamt. Kendi politikas iin o ka dar aaalandrd bu meselenin gerei aslnda o ka dar ihtiyac karlayacak bir ey deildi. Lkin zama nn gereinden midir nedir, o srada ondan sz etmek baka hi bir ey yaplmasa bile yeterli bir i yap ma gibi grnyordu. Zira bylelikle halkn duygu ve dncesini igl etmi olmak gibi bir maksad gerek ltiyordu. u kadar ki, Napolyonun emelerine katiyen hiz met etmemi olan bu teebbs ve hareketler, katolikliin, ortodokslua kar dmanlm iln etme bii mine dnyordu. Napolyon'un asl karsnda ar Mikola vard; te yandan Papann da ortodokslan unut mamas gerekirdi. Acaba Fransa'da (o zaman) btn bunlar nazar jtibare alnmyor muydu? Napolyon meselenin ayrntlarn elbette bilemez di. Birgn Fransa hariciye nezareti siyas iler ubesi mdr Msy Touvanel, baz ileri kendisine arz ve ondan emirler ald srada nc Napolyon, Kuds

107
meselesinin ayrmtlarna vakf bulunmadm kendisi ne bizzat itiraf etmitir. Bununla beraber, Touvanel ile birlikt pek ok Fransz diplomat, ar Nikolamn bu ite kk dmeyi kabul etmeyeceini bilmez de illerdi. Ancak Fransa bir kere iin iine girmi, ilk admlar atlmt. Anlan ok geri dnmezdi. Artk yap lacak bir ey kalmt. O da (nasl olursa olsun) bir zm yolu bulup ii tatlya balamaktan ibaretti. Bu konuda Napolyon da ayn fikirdeydi. Ama ne fayda kd bir meseleye soukkanllkla bakma zaman gelinceye kadar yaplan hatalar bazan pek mthi neticeler verir. Mesele gide gide o dereceye geldi ki, bir aralk Fransz hkmetiyle birlikte Marki De Lavalet de en kk bir hakkn Ltinlere geri verilmesini (bile) en byk baarlardan biri olarak saymaya yneldiler ve iin gittike byyp tehlikeli bir hal alacan sezin lemeye baladlar. imdi btn emelleri byk veya kk komisyonun alma ve incelemelerinden bir sonu almakt. Ne are ki Osmanl Devleti'nce impara torun mektubu, Rusya maslahatgzar Titofun teeb bs ve ikyetleri, bunlara katlan yerli ortodokslarm mracaat ve dilekeleri, iddialar artk ister istemez dikkat nazarna alnacakt. Olaylarn gelimesine ve gerekliine gre Ltinlerin haklarnn korunmasn garanti al^na almak pek tabi idiyse de, ortodokslarm haklarnn korunmas da devletin anmdand. Bundan dolay ortadaki btn te ebbs, mracaat ve iddialarn tam bir adalet erevesi iinde incelenmesi gerekiyordu. Bu incelemeler ve onun icabettirdii' incelikler Bblce asl dikkat na zarndan uzak tutulamazd.

106

Osmanl Devleti, btn uyruklarna olduu gibi, ortodokslarn da efkatli bir babas durumundayd. l kesi iindeki btn teki kavimlerle beraber elbette tnlan da himaye kanatlan altnda tutacakt. Hkmet oluunun sebep ve hikmeti de zaten buydu. Bu akll ve lakl kuraldan hi bir ekilde dar kamazd. Buin bunlar enine boyuna gz nnde tutuldu, tik i olarak ortodoks ve katoliklerden meydana gelme kar ma komisyon feshedildi. Bundan sonra, hergn bir ye nisi kendisini gsteren gailelere ve zorluklara nihayet vermek gayesiyle, taraflara bir teklifte bulundu: Ge rek Ltinler, gerek ortodokslar ellerinde ayn avn bu lunan ziyaret yerlerinin hepsine toplu ve bir arada olarak ortaklaa sahip olsunlar; bu yerler ortodoksljhn veya katolikliin deil de, btn halinde Hristi yanlarn mal bulunsun. Lkin ortodokslar bu teklife yine rza gstermedi ler b kerteye gelince devlet, btn yeleri mslmanlardan meydana gelme, yeni bir komisyon kur du. Aratrma ve incelemeleri bu komisyona tamamlat t Bu yeni komisyon yeleri hariciye nazn Mehmet Rifat Paa, Meclis-i Vl reisi Yusuf Kmil Paa, Meclis-i Vl yelerinden ve din bilginlerinden Arif Efen di, Rumeli kazaskeri Tahsin Bey, asker ra yelerin den kazasker Rt Efendi ve beylki Arif Bey'di. Komisyon, almalarnn sonucunu Meclis-i Vkelii'ya (bakanlar kurulu) sundu. Mesele yeni batan eni ne boyuna gzden geirildi. Dzenlenen tutanak padi ah hazretlerine takdim olundu. Bu srada harioiye ne zaretine bavurarak sonucu renmi olan Fransz el

109
isi doru BabIliye koup durumdan iddetle ikyet le bulundu; durumu kendisine arz ve izah etmek iin padiahn huzuruna kabuln isteyip bunda da srar etti. Konu zerine daha nce sadrazamktan da bir arz tezkeresi gelmi olduundan, padiah hazretleri tutanan yeniden gzden geirilmesini emretti. Bb l'de mesele yeni batan ele alnd, netice olarak su sonuca varld: nce, Ltinlerin yalnz kendilerine ait bulundur n iddia ettikleri ziyaretghlann onlara iadesi yoluna gidilmeyip bu husustaki iddialarnn reddolunmas; ikinci olarak Kamame kilisesinin byk kubbesinin, her iki tarafa da kutsal tannan bir yer olmas dola ysyla, bunun yalnz bir tarafn mal saylmasnn caiz olmayaca, bunun iin ortak saylmas ve kk kub benin ise eskidenberi sregeldii zere ortodokslarda kalmas; nc olarak Meryem Ana merkadi de btn mezheplerce ortak olduu halde Ltinlerin bu ortaklk dnda tutulmasnn mnasip grlmedii ve netice olarak onlarn da bu yerden istifade etmele'-ayrca ellerindeki eski fermanlarn da bu hususu en* retmekte bulunduu; drdnc olarak Beytlahm bii ylk kilisesi vzyllardanberi ortodokslarm elinde olup peri Ltinler de burasnn ok eski zamanlarda kendi ler; tarafndan ina edildiini iddia ediyorlar ise de bunda da bir dereceye kadar hakl olduklarna gre kilise iindeki doum verinin, kurban kesilen yerin onlara da ak tutulmas, kilise kapsnn bir anahtar nn da kendilerine verilmesi, ancak bunlarn kilise iinde geiten baka herhangi bir haklan olamamas, bunlarn dndaki Fransz isteklerinin yerine getirile meyecei

110

Genellikle eski statkonun korunmasn ngren Osmanl Devleti, ortodoks mezhebinden olanlardan b yk ounluk kendi uyruu bulunduu iin, bunlara kar bir tevecch ve himaye eseri olmak zere u hususu da kararlatrmt: Meryem Ana'run merkadinin iindeki Mescid-i urc (tsanin ge ad yer) da tedenberi sadece Ltini er ibadet ede geldikleri halde bundan byle Orto dokslarn da ayn yerde ibadet etmelerine devlete m saade olunacakt. Bu husus bir tutanakla padiah haz retlerine arzedilmi, padiah hazretleri de gereinin yaplmas iin emir buyurmutu. Meclis-i Hs- Vkel'ca verilen bir karar zerine durum bir kere de Rusya maslahatgzar Titof ile Mar ki De Lavalete aklanacak ve onlarn da grleri al nacakt. Bundan dolay l Paa nce maslahatgzarla grmt. Titof, bunda baz deiiklikler yaplmas n ngren bir msvedde yapp yahut yaptrp bir sure tini kendi elilik maiyet gemisiyle hemen Hocabeye yollad. Marki De Lavalete gelince, bu zat, l Paa ta rafndan kendisine gsterilen bu yeni dzeni iin ne yin nesi olduunu bilip renmeden kesinlikle red detmi ve asl karar 9 ubat 1852 tarihine kadar ken disine tebli edilmeyecek olursa, elilii terkedip metnlelketten ayrlacan ifade etmiti. Hasl taraflar arasnda yeniden entrikalar ve i kyetler grlmeye balad. in nemi ve nezaketi ve devletin bu meseledeki mevkii malm bulunduundan taraflarn ikyet ve anlamazlklarn nlemek mi diyle Reit Paa sadnazamlktan azledildi; 26 Ocak 1852 tarihinde Rauf Paa sadnazamlk makamna ta-

11 1

vin buyruldu. Reit Paa da, bundan drt gn son ra, Meclis-i Ahkm- Adliye Reislii (adliye natrl) greviyle tekrar bakanlar kuruluna dahil oldu. Bu deime baz zel mitler altnda grnm ve Ruslarn nfuzlarn kullanmasndan dolay Latincre verilen veya verilecek msaadelerden geri dnle cei ihtimali akla gelmise de, bizim devletimizce esas maksat i'ki byk devletin (Fransa ve Rusya) devaml ikyet ve mracaatlaryla gittike ktye giden duru mu bir darbeye urapakszm her iki taraf da memnun edecek bir zme ulatrmakt. Bu, ok te miz ve ok katksz bir arzu ve niyetti. Yeni hkmet de, eskisi tarafndan hazrlanp pa diah hazretleri tarafndan da tasdik buyrulan eski h kmleri tamamiyle muhafaza etmiti. Bu husus, hari ciye nezaretinden yazlan bir nota ile Fransa eliliine bildirildi. Fransa elisi bu sefer memnundu. Hele neyse, mesele artk kapand kanaatinde bulunduun dan, Osmanl hariciye nezaretine verdii cevapta yine de protesto ve baz ihtiyt kaytlar ortaya atmakla beraber, iin sonuca balanm olmasndan duyduu sevincini belirtmekten de geri kalmyordu. Ayrca ar tk ii daha fazla takip etmeyeceini, cevap istemeye ceini, verilen anahtarlarn bile Ltinler tarafndan (bir emanet olarak saklanp) kullanlmayacan, bir trminat olarak l Faaya bildiriyordu. Fransz elisi, bu sevincin arkasndan, 15 Mart 1852 tarihinde, izin alarak hemen Fransaya gitmiti. Meclis-i Vkel, mnderecat bilinen arm mektu buna da padiah hazretleri adna hemen bir nme-i hmyn kaleme alm, izni iin kendisine sunmutu.

12 1

Bunun da muamelesi yaplarak a d geen karan bdiven bir teblile Titoi'a tevdi edilmiti. Basl 6vrak ve yazmalara gre padiah hazret lerinin mektubunda, Kuds iinde statkonun bozulmad ifade ediliyor ve tafsiltl bilginin ileride ak lanaca bildiriliyordu. Ancak Rus elilii buna kanaat etmeyerek karar altma alnm olan zm yolu ve statkonun muhafaza edilecei konularna dair tir fer man karlp kendisine verilmesinde srar ediyordu. Rusya eliliinin bu ikyeti gittike artp nem kazanmaktayd. yle ki, dandan biri bakacak olsa, Osmanl Devleti sanki ortodokslarm haklarm alm da I.tinlere vermi zannederdi. Oysa byle bir durum tafciatiyle yoktu. Hepsi batan baa amatan, yahut tam avamca bir taassuptan ibaretti. Devlet, maddeten ve mnen ortodokslann haklann hem de tercihli bir e kilde muhafaza etmiti. Ne are ki ne Ruslar ne ortodokslar, hatt Yunanistandaki Rum ahali insaf ve ka naat gstermiyor; devlet tarafndan Filistin toprakla rndaki haklarnn ayaklar altma alndndan bahis ve ikyet ederek ikyetlerini gklere ykseltiyor, pek iddetli dmanlk gsterisinde bulunuyorlard. Aslnda btn bu olup bitenlerin gerek sebepleri eli lik entrikalan ve art niyetli baz kimselerin arlatanlklanyd. Rusya, stanbula bir mektup gnderirken (ar'n mektubu) O srada I ransa kabinesi nezdinde de baka bir teebbs ve mracaatta bulunmutu. Rusyann Pa ris elisi Msy Kiselef, Kuds meselesinin iki devlet (kendileri) arasnda grlp bir zme balanmas n ve kendilerinin verecekleri karan Osmanl devletine >

us uygulatabileceklerini teklif ettii gibi, yine Rusyann Londra elisi Dubrovnof da, msait bir zamann eri mesine kadar, iin stanbulca tehirine araclk etmele ri konusunda bir teblide bulunmutu. Fransa hkmeti; Rusya'nn Kuds iinde hi bir hakk, andlamas, ilgisi ve mdahale hakk olmad gryle dorudan doruya onunla mzakereye gir meyi kabul etmemiti. Hele verilecek karan OsmanJ devletine bir eit zorla uygulatmak konusunun tutar szln da belirterek Rus teklifine red cevab vermi ti. Ingilz kabinesi tarafszln ne srerek her iki devlete de baz samim tavsiyelerde bulunmakla ii geitirmiti. Btn bunlarla birlikte Titof, her taraftan kopar lan velveleler arasnda, ortodokslar iin alnm karar lan ihtiva eden bir fermann kanlmasmda pek inad ve srar gsteriyordu. Sonunda, devlete de bu haklar zaten mahfuz bulunduundan, istei yerine getirilmi ve yazlan ferman baz kayt ve artlarla bildirilip kendisine verilmitir. F: 8

Rusya ve Avrupa Devletleri Kuds i enif meselesi ki asl ve esas baz ki lise ve ziyaret yeri kandilleri, anahtarlar, yahut kap lan ve ibdet hakk gibi ufak tefek ekimelerden iba retti eitli mezheplerin papazlan arasnda (bizzat) zme balanmalar mmkn ve gerekli olan bir ey di. Hal byle iken bunun, giderek, aldi renk ve nem gerekten de ak alacak bir durumdur. Papazlarn (durup dururken) yarattklan garip dvalar, tuhaf tuhaf tecavzler hep diyanet ve ibdet altnda gizlenmi kendi bana buyruk birtakm emel lerden baka eyler deildi. Bunlann hepsi, egemen bir devlet olarak Osmanl mparatorluu'nun hkmetin ce ele alnabilir, haklnn hakk kendisine verilebilir, haksz ortadan karlabilir, ekime ve nifak da orta dan defedilebilirdi. Lkin alka anlalyordu ki on dokuzuncu yzyl ortalanndaki asl istek ve maksat bu deildi. Asl istek ve maksat Tanr rzas iin ibdet grevini yerine ge tirmek ve bu hususta kolaylk elde etmek deildi. Bun dan dolay Filistindeki ibdet ve ziyaret yerlerinde, mezhepler arasada kan anlamazln zm ii pek tara! sz ve pek garazsz olan devlete tenkedil-

life

miyordu. zellikle Rusyann inad ve taassubu, kato liklerin taassuptaiki koyuluu, trl trl emeller ve fi kirler besleyen zamann hkmdarlar iin beklenme dik bir nimet yerine gemiti, ite bu olan bitenlerin zoru ile, her eskiden kalma hastalkl bir mirasn tem silcisi bulunan kimseler ie mdahale ediyorlard. M barek yerlerde artk binlerce politik entrika ortal; kaplam bulunuyordu. Acaba bu meselede (gerekten) Osmanl Devleti'ne itimat olunamaz myd? Tarihin ihtiva ettii gelmi gemi dnemlerin de iik olaylarna dikkatle baklp incelenecek olursa bu rada pek ok esef verici durumlar gze arpar ve bun larn birbirleriyle mukayese edilmesinden de ortaya byk bir gerek kar. Bu konuda orta aa bir gz atmaktan Hallar za manndaki elem verici oldu bittileri hatrlamaktan ka nmak hatt sadece kanmak deil rkmemek mmkn deildir. Salhaddin-d Eyyubnin siyaset ve adaletini tarih dnyas (veya dnya tarihi) bugn bile takdirle ve ululamakla anmaktadr. Bu hususta tered dt bile olmadndan onu sz konusu elmeye lzum yoktur. Lkin on dokuzuncu yzyln pek tehlikei, pek mthi, pek haksz ve pek btl bir yol ve tutumda di reniine kar sonuna kadar skt etmek de nasl mmkn olabilir? nsanlar ebediyete kadar insanlk tan uzaklap durmakla m ykmldrler? eitli dinler ve mezhepler arasnda u kt, bu ivi eidinden iyilik ve ktlk mukayeseleri yap mak zamanmzda artk akllara bile elmemelidir. Kds-i erif meselesinin asl sebebi bir din ve mezhep kavgas olmakla beraber, bunun siyas tarihe temas

117

edecek herhangi bir taraf yoktur; yani olmamas gere kir. Olsa olsa vaktiyle bu cihet asl meselede bir kukla roln yerine getirmi saylabilir. Bugn artk ispat lanm gereklerdendir ki Avrupann mslmanlar ve dolaysyla Osmanllar hakknda beslemi ve besle mekte olduklar batan aa yanl fikirler eski bir marazn, eskidenberi sam ve samakta bulunduu karanlk ve aldatma tozlarndan meydana gelmi kara bulutlardr. Bunun farkna varmamak Osmanl tarihi ni hi bilmemek ve belki inkra yeltenmek demek olur, ki bunun da neticesi tarihin gereklerine kar gln duruma dmek manasna gelir. Orta alardan sz etmeyerek o zamanki olaylar tenkid etmeyiim de tarihin ok ak seik gereklerini itirafta tereddde dmek gibi bir aibeden domamaktadr. Maksadm, yeryzndeki btn insanlar gibi beer olan ve dolaysyla yanlma ve kusurdan uzak kalmayan mslmanlar iin rasgele bir yanlmazlk dvas gtmek deildir. Tabi ki byle bir ey garip olur. Yalnz u hususta herkes szbirlii halindedir ki Kurann hkmlerine ve eriatn gereklerini daima gz nnde tutmak ve kendilerini bununla ykml grmek bizim hkmdarlarmz iin bata gelen bir prensiptir. Bunun sonucu olarak onlar, teki dinlerin de haklarn korumaya pek ziyade nem vermi, aba gstermilerdir. slm eriat insanlk iin pek yksek, pek dil bir medeniyet rehberi olmutur. Hakk yerine getirmek iin kendi z evldn, hatt bizzat kendisini feda et mi mslmanlar pek oktur ve bunlar unutmak mm kn deildir. Bir ta sahibi ile, rasgele ve hangi mez-

118

hepten olursa olsun, bir fakiri daima ayn muameleye mazhar etmek slm hkmdarlannm faziletlerinden biridir. Hrriyet ve eitliin en parlak rneklerini gs termi olan slm dininin, medeniyet ykcs deil, tam tersine medeniyet kurucusu ve yapcs olduunu in kra almak, gnein parlak nlarna Ikar gzleri ni yummak eidinden bir ey olur. Byk kk btn mslmanlann dillerine dola dklar ve can gzyle zerine titredikleri eriatn kestii1 parmak acmaz hikmet dolu sz, bizim iin, bizleri savunmak iin ne kadar gzel ve kuvvetli bir belgedir. Devletimizde nice padiahlar geldiler, cihanlar fet hettiler. Bunlarn iktidarlar sonsuz, hkm ve nfuz lar btn cihana geerli olduu halde yine daima Kuran ve eriatn emir ve kurallar dnda bir ey d nmediler; bunlarn dnda bir emel gerekletir meyi deil uygulamak, yle bir eyi akllanma getir mekten bile utandlar. nk padiah da, padiah ol makla beraber, nihayet bir insand ve Allahn kuluy du. Kendisinin stnde de bir hak ve kuvvet vard. Fatih Sultan Mehmet Hazretleri, btn dnyann baehri saylan stanbulu fethetti. am ve hretiyle birlikte irfan ve celdeti ile de kinat titretti. Lkin saltanatnn merkezinde (stanbulda) ilk hkmet ted biri olarak din ve ulus hrriyeti ihsan etmek oldu Bizzat Rum patriine asa verdi. Ahlk ve mezhep fe satlar iinde berbat olmu kalm milyonlarca halk, asl fikir ve hayllerine gelmeyen, bu ycelerin ycesi Osmanl ltufkrl karsnda dilleri tutularak hay

ran kaldlar (1) ve Muhammed'in eriatnn ne derece de ulv bir insanlk ve medeniyet kanunu olduunu gzleriyle grdler. Geri Fatih Sultan Mehmet Hazretlerinin bu dav rannda siyas bir tedbir nitelii de vardr. Ne olursa olsun bu siyaset bile eriatn bir meyvasi deil miydi? Fatih eer isteseydi stanbul hristiyanlann iste dii gibi ezip bzeblirdi. Patriklii de ortadan kald rabilirdi. (2). stanbul halkn mslman olmaya zona-, yabilirdi. Yapmad, yapmak istemedi. Muhaanmed'in eriat (ve kendisinin adalet, insanlk anlay) bu e kilde yrmesine demirden bir set tekil^ ediyordu. Bilindii zere <mezhep imtiyazlar tabiriyle te denberi anlagelen ve mezhep ileriyle ilgili bulunan padiah fermanlar ve msaadelerinim balangc Fatih Sultan Mehmet Hazretleri nin stanbulu hkmet ve devlet merkezi yapt o anl tarih dneminden itiba ren balar. Bizans halk OsmanlIlarn mehabet ve celdetin den pek fazla rkm, kuatmann devam ettii sra da ksmen, g yoluyla, stanbulu terk bile etmilerdi. Payitahtta kalan ahali ise pek mitsiz, pek perian bi-r durumdayd. Aklamaya hi lzum yoktur ki halktaki bu ruh haletinin bata gelen sebebi hep dn dmanl nn sonucu olan telkin ve aldatmalardan domaktay d. (Onlara msHiman ordusu ehre girdii zaman akla

(1 ) 3 u ra k '2 )

h a y r a n lk , d e r in ncc Onun ok S u lta n

a ra d a n ve M e h m e t,

ok gem eden , p a t r ik li i b u lu n a n o lm u t u r .

R u m la r n

k a ra k te ri

gerei

o la

b ir k in

d m a n l a , e n t r ik a y a y n e le c e k tir . o rta d a n bu bu k a ld r m a k y le d u rsu n , T rk , m esseseyi y e n id e n k u rd u rm u ,

F a t ih daha tu r. le r e

k a ld r lm ok iy i m al

n iy e tle

y a p t

lic e n a p lk

son rad an

p a h a ly a

Ui

gelmedik ktlkler yapaca, asp kesecei, rza gee cei, kendilerine zorla mslmanlk teklif edilecei gi bi aldatc telkinlerde bulunulmutu). Fakat vakta ki saltanat gnei, bu dnya baehri olan, stanbulda karar kld. Rumlar, bizzat padiahn izni ile, kendilerine patrik setiler. Din dmanl denilen umacnn nitelii derhal meydana kt. Padi^ ah, Rum patrikliine seilen Genadiyosu hem de Bizans hkmdarlar zamannda geerli olan usl ve protokol erevesinde zel bir trenle huzuruna ka bul etti. Kendisine ve yanndaki teki din adamlarna ziyafet verdi. Bundan sonra da, yanna vezirler ve bvk rtbeli subaylar katarak, onu patrikhaneye kadar uurlatt. te ancak bundan sonradr ki Bizans halk Osmanl saltanatnn adaletini ve yceliini anla m (!), hicret eden halk yava yava yeniden stanbula dnmeye balamtr. Siyasette mrvvet tasavvur etmeyi bir hat ola rak kabul eden baz dnrler; Sultan Selimin (Ya vuz) cihangir azmiyle Hindistanlara kadar uzayp ge nileyebilecek olan Osmanl Devletinin Rumeliye ge mesini byk bir siyas hat sayyorlar. Eer Rumeli ye geilecekse bunu yaptktan sonra ahaliye birtakm mtivazlar vermek gibi idare hkimiyetine aykr de cek tedbirlere bavurulmamak gerektiini ileri sr yorlar. Eer zaptedilen yerlerin halkna baz imtiyaz ve msaadeler vermek yerine mesele klca ve devlet gcne terkedilecek olsayd, bu tutum Osmanl devleti iin gerek saadet ve selmet olurdu. diyorlar. Yzyllardan Ve onlarn ac gereklerinden meyda na gelme bir gemie temas eden bu muhakeme sonu cundan anlalyor ki:

2 i

Her eyden nce Yavuz Sultan Selimin byk dncesi ve prensibi takip edilmeliydi. Bu yaplmad na gre bari Rumelide cebir ve iddet siyaseti kulla nlmalyd. O zaman hristiyanlar, hristiyan kalamaz, toplu halde mslmanla geerlerdi. denilmek iste niliyor. Bunlar geri dorudur ve neticesi de muhte meldir. Tarih milyonlarca insanolunun belli bir zor lama ve siyaset anlay sonunda din deitirdiini bize bildirmiyor mu? Fakat benim zannraa ve inancma kalrsa fatihle rin bykl, Zenbillilerin (1) eriata ballklarnn ebediyen ayakta ve parlak kalmas iin tarihin bize pek ok emsalini verdii teki tutum ve davranlarn daha stnde br tedbir yapmak lzmd. Balangta fethedilen lkeler halkna verilen bu msaadelerin devletin hkim idaresine kar kacaklar, hi bir e kilde akla bile gelemezdi. efkat ve mrvvet (hi bir zaman) aciz ve miskinlik manasna gelmedii gibi Os manlIlar da her trl tereddt, korku ve ekingenlik aibesinden uzak bulunuyorlard. te yandan Fatih Sultan Mehmetin yaptm sa dece padiaha bir cmertlik, rahmetli Zenbilli'nin eriata dayal grn sadece mslmanca br uluv vcenb olarak kabul etrreK iin de t"*rih felsefesi vbilgisinden btnyle hiibersiz olmak demektir. Her ne denilirse denilsin, Osmanl Devletinin gelip geen trl trl Hallar frtnalarna kar direnii hep Fa lih'in o siyaseti ve rahmetli Zenbillinin o eriat g-

U On v<

be

ve

on

a ltn c

y z y ln

ok

d e e r li

i l i m - d in A& a d

a d a m la r n d a n A li b in A h

e y h lis la m la r n d a n

1525 y l n d a

lm t r

m e t 't i r .

12 2 r sayesindedir. Bu sayede byk kan dkme ve d klme ihtimaline kar durulmutur. Gnmzn siyaset anlayn gznnde tutup da gemi hakknda o zamann ve o evrelerin artlarn dnmeyerek baka yolda hkm vermek zaten do ru olamaz. nk laLklarn zgrl gibi yeni yeni gayelerin bile bugn ne kadar revata ve itibarda grnrse grnsn salt adalet ve hak olan bir si yasete kar hkm ve tesiri pek az olur. Bu muhak kak byledir. Zamann deimesi ile hkm ve gr lerin de deitiini inkr etmek elbette kabil deildir. Bununla birlikte insanlarn yine o insanlar olacan, baz gayeler ve fikirler itibariyle grlen yenilemele rin asl ve esasa dokunmayacan unutmamak gerekir. Hak hi bir zaman deimez. Zaman zaman onu tan mak istemeyenler olsa bile, eninde sonunda bunun var ln kabul ve itiraf ederler. Btn marifet halkk ko ruyup savunmaktadr, en byk hner ondan hi bir zaman ayrlmamaktr. Rahmetli Cevdet Paa, Tarihinde Fatih Sultan Mehmetten bahsederken, stanbulun fethinin Osman lI devletinin btnlenip tamamlanmas demek olduu nu belirtmitir. Bu byk baarnn gereklemesinin sebebi, Osmanl milletinin daima birlik beraberlik ha linde oluu ve ok yce bir ahlka sahip bulunuudur. te yandan mal g ve devletler siyasetindeki bilgisi bakmlarndan Osmanllara stn bulunan Rum,!arn yenilgisinin sebebi ise ilerine kin, garaz ve nifakn gir mi olmas; bunun dnda en derin bir ahlk fesad iinde yzmeleridir. Avrupa tarihleri okunacak olursa, bunlarn Fatih Sultan Mehmet hakknda yazm olduklar eylere ve

kullandklar dile amamak elden gelmez. Aslnda Bi zans kalem sahiplerinin, Avrupa gittikten sonra, yaz dklarndan ve bunlara inanan Avrupallardan elbette teekkr yazlar beklenmezdi. Ancak ne var ki gerek daima gerektir. Adalet her zaman lmeyecek izler ve eserler brakr. Yalan dolan, kin ve garaz bunlar orta dan kaldramaz. Fatih Sultan Mehmet btn mezhep ilerigelenlerini tand ve bunlrn hepsine geni mezhep msaadele ri verdi. Byklk etti. Osmanllktaki merutiyet te melinin kesin belgelerini ortaya koyup bunu ispatlad. Hatt denilebilir ki bugnk Osmanl merutiyetinin deup gereklemesine gerek bir yardmc olmas l zm gelen ve nemli ve byk unsur, Osmanl Devleti'nn o en anl gnlerinde gsterdii bu evlt-severliktir. Sonralar trl trl ihtiraslar, aldatmacalar ve kkrtmalar akl ve mantk erevesini aarak srp gelmi ve deta bu bir det haline girmitir. Yanl yorumlamalar, kindar telkinler bugn iin devletimi zin nasl hl mfik bir baba olduunu hakkyla tak dir ettirmeye engel olsa bile bu hal pek geicidir. Me rutiyetimizin feyzi, uyank olmamz ve uyanklkta de vama karar veriimiz iin pek gzel bir yol gsterici dir. Bizim hayat menfaatlerimizi sarsan birtakm uy durma ve geersiz dnce v,; grleri sezip anlamamak artk mmkn deildir. Anlamak da ok gereklidir; nk anlayamayanlar iin artk bundan sonra (yeyiznde) hayat hakk yoktur. Klcna gvenen padiahlarnn bykln ulu lama ve takdirde btn Osmanllar tek gnl ve tek

14 2

vcut halinde olmakla beraber, hristiyan unsurlarn da t ncelerdenberi nail olduklar bunca msaadele re ve babaca efkate kar pek minnettar bulunmalar lzumu son derece ack bir gerek deil midir? Btn nitelii bir adaletsevcrlik siyaseti ve insanlk sevgisin den meydana gelen bu msaadeler, baz evrelerce y lesine tevil ve tefsir edilmi, bu konuda yle arla gidilmitir ki sebebini anlamak kolay deildir. Bunun sebebini o insanlarn lrs ve gaflet gibi ahlik noksan larnda aramak gerekir. Aslnda vaktiyle tutulan bu adaletseverlik yolu ve yaplan ltuf ve ihsanlar her ba kmdan yerindedir ve bunlara itiraz etmek mmkn deildir. Mezhep konularnda verilmi olan msaade ve im tiyazlardan, bunlarn ktye yorumlanp ktye kulla nlmasndan Osmanl siyaseti korkmaz. Eninde sonun da bundan zarar grecek olanlar, o msaadeleri k tye kullanp haklarna raz olmayanlardr. O halde Osmanlya den, devletin kanunlarnn temel ilkesini tekil eden o ulu ve yce adaleti yine ve daima ngr mektedir. Bununla beraber ortada grlen baz kusur ve ha tlar fazla bytmek de doru deildir. Bu kusurlar ve hatlarn ortaya kmas tabi ve insanlk gerei bi raz da zorunludur; o halde bu mazur grlmelidir. Yzyllardanberi sregelen bin trl grenek ktlk leri dinlmeyip de bunlarn oluundan meydana ge len kt sonular bytmede ne man vardr? Zaman, hakka dnn alkan ve iyi niyetli bir tevikisi dir (1).
(1) Y azan n a^n iyi niyeti ve iyimserlii teriyor. burada yine kendini gste-

125

slm eriatnn ruhunun merutiyet ve eitlik ol duunu dosta ve dmana kabul ettirmi olan felsefe ve devlet anlay dnyalar durduka durur. Buna kar , her ne sebep ve bahane ile olursa olsun, ortaya kabilecek zorluklar ineyip gemek her zaman kolay dr. Bu ak ve ortada gerekler, tarih olularn belir gin eserleri ve izleri arasnda belirgin olarak gze ar par. Szn ksas Osmanl Devletinin ve bizim padiah larmzn, vicdan hrriyeti gibi byk bir meselede gs terdikleri ycelik, btn medeniyetler tarihinin altn la yazlm sahifelerinden birini tekil eder, yle ki: Hicr 860 tarihinde Kuds-i erifin Rum patriki, stanbula gelerek devlet yetkililerine, bizzat Hazreti mer Farukun vermi olduu mezhep imtiyazlarn bildiren bir belgeyi gstermi; bunun zerine yeni im tiyazlarla birlikte pek ok ihsanlara da nail olmutur. Hicr 923'te, Yavuz Sultan Selim Han Hazretleri zamannda, gerek Rumlar gerek Ermeniler Makaamt- Mbareke deki haklarnn korunmasn rica et miler (1) ve bu ricalar yerine getirilmitir. Hatt Rumlarn teki kavimlere tercihi de yine bu zaman ele alnmtr. Hicr 932de Kanun Sultan Sleyman Han zama nnda, daha nce verilmi bulunan msaadeler pekiti rilmi, baz ayrntlar da sz konusu edilmitir. Ltinler Makaamt- Mbareke de yabanc deil diler. Onlar da ortodokslar gibi eskidenberi alkadar

(1)

B ilindii gibi Y avu z Su ltan Selim , M sr' feth ettii zam an, F ilis tin ve dolaylar da O sm anl D evletinin egem en lii altna g irm i ti,

126

bulunuyorlard. Drdnc Sultan Murat (hicri 1047) ve Drdnc Sultan Mehmet (hicri 1067) zamanlarnda Ltinlerle, Rumlar ve Ermeniler arasmda baz birbir lerinin haklarna tecavzler grlm, devlet tarafn dan bizzat eyhlislmla vezirler ve kazaskerlerden ku rulu yce bir divan toplatlm ve taraflar bu divanda yzletirilmiti. Hicr 1086'da Kprl-zade Fazl Ahmet Paanm sadrazaml gnlerinde, bir ara kilise tartma ve e kimeleri karlkl adam ldrmeye kadar varmt. 1084 tarihinde Fransa ile yenilenen bir andlamada yle bir zel madde vard: Franelu'dan Kuds-i erif ziyaretine gelip giden lere ve Kamme nm kinsede olan rhbanlara dahi taarruz olunmaya ve Kuds-i erif ziyaretine evvelden varageldikleri zere varup gelb rencide olunmayalar ve Kuds-i erfin dahilinde ve haricinde ve Kamme nm kinsede kadmden ola geld zere temekkn eyleyen frenk rahiplerinin hl skin olup ellerinde olan ziyaretghlarna kemkn frenk rahiplerinin elle rinde olup kknesne dahi etmeye. Bu zel maddeyle de grlyor ki Ltinlerin de, teki mezhep mensuplar gibi kdem haklan vardr ve tannmtr. kinci Sultan Sleyman zamannda, Ltinler yine Rumlarn kendilerine engel olmalarndan ve yn srasda kullandiklan erganonlarma (org) taarruz ettikle rinden ikyet ederek (yeni bir) nin- hmyn (fer man) alyorlar. te yandan Rumlar da freniklerin yok tan yere olay karp bayrak atklanndan ve kilise iine erganon kovup ortava hirtakm bidatJar kar

127

dklarndan (1), para kuvvetiyle byle belgeler elde et tiklerinden (2) ikyette bulunuyorlar. Bu sefer bunla ra da, yine eski statkonun muhafazas yolunda bir ferman veriliyor. Dikkate deer bir noktadr ki Kuds'teki eski ve gerek tarihlerini unutmamakla birlikte; Ltinler, Rumlarn Hazreti mer Faruk'a atfederek ortaya koy duklar belgenin asl ve gerei bulunmad grn savunuyorlard. Hicretin on ikinci yzylnn balarnda Ltinler Kamameyi tamir ediyorlar. Bu arada stanbul'dan, tamir iini kontrol iin Altparmak Haan Aa mbair tayin edilip gnderiliyor. Yine o sralarda her iki taraf da ikyet ve anla mazlkta devam ediyor: Hazreti mer bin Hattb (Tan r kendisinden raz olsun)- zamanmdanberi gemiteki hakimler tarafndan verilen belgeler, senetler gerei olarak Kamame ve Beytllhim kiliseleriyle buralara bal teki benzeri yerlerin ynetim hakk Rumlarn elindedir. Melik Tahir zamannda frenk halk (Hallar ve onlarla birlikte gelenler) bu yerleri zaptedip ellerine geirmilerdir. Daha sonra Melk Salhaddin Eyyb, Kuds onlardan tekrar geri aldnda yeniden Rumlara vermitir. Buralarn en son ftihi Yavuz Sultan Selim Han Hazretleri de Kuds Rumlarn eline brak mtr...

(1 )

D ou org

k ilis e le r in d e

orgu n g ib i

ilk B a t

o la r a k

bu

z a m a n la r d a ok ve daha

k u lla n ld n c e le r d e n m e s e le * s u la m a

a n la ly o r . v a r d . ki bu ( 2) Y a z k J c r in in n n

B ilin d i i

k ilis e le r in d e b ir ta k m

k o n u la r d a

o rta d a

r vet

iltim a s b ile ,

b e lir le n d i i, y n e ld i i

bunu gze

soru m su z a r p y o r .

k im s e le r

yapsa

d e v le te

128
ler ma lan bir ite bylece ard arkas gelmez iddialar ekime srp gitmektedir. Osmanl Devleti, hergn uydur veya asll bir yeni belgeye dayatlarak ortaya at bu iddia ve ekimelerin nn almak gibi ok iyi niyetle: Kamame, btn hristiyan milletlerin ortak ziyaret yeridir. Burasn Rum, Ermeni, Frenk (genellikle Ltin asll katolibler) ve daha baka hristiyan milletlerin rzas ve elbirlii ile onarmah ve eskisi gibi, eski bii mi ve dzeni iinde muhafaza etmeli. yolunda kesin bir emir vermitir. Bu emirle hk met yneliminin adaletli gerei bir kere daha gsteril mitir. Ltmlerin ve ortodokslarm ikide birde devlet kap sna bavurarak elds ettikleri flermanlar ve menur lar (1) ve papazlarn kadlardan birer dva sebebi gs tererek aldklar hccetler (2) mmkn olup da birer birer tetkik edilecek olsa, bu konudaki anlamazlk ve ekimelerin ne kadar enti pften olduu anlalaca ndan ve havli artc sonulara varlacandan pde yoktur. Hele bir zamanlar Ltinlerin (batdan) getirttikleri byiik bir erganon iin bidattir diye itirazlarla kar lanmasna amamak elden gelmez Bu erganon se sinin galizlii ve Kamameve sonradan bir ey kovma um yasakl gibi gerekelerle nlenilmitir. Daha sonra Kamame yanm, bu arada iindeki eski kk erganon da yanm; Ltinler bunun zerine o byk trganonun konulmasn yeniden istemiler, nihayet

(1 v e 2 ) m e n u r : le y e n

B ir e it

p a d i a h

fe r m a n ;

h c c e t:

H r

d u ru m u

b e lir

m ahkem e

b e lg e s i.

I2 v

Dunun yz elli kadar borusu karlarak ve sesi -m m kn olduu kadar eskisinin, knn sesine uydu rul araik Kamameye ortodokslarn msaadesiyle konulabilmitir. Osmanl valisinden bu husus iin al nan izin de bu yoldadr. Bununla beraber ikyet ve ekime yine eksik ol namtr. Ltinler krk yedi boruyu yeniden koydu lar, sesini vkselttiler denilmi durmutur. En sonun da yine stanbuldan bir grevli gitmi, krk yedi boru tekrar karlp atlm, ortodokslarn dedii olmu tur. Bu durup dinmeyen ikyetlerin devaml tekrar lanmas ve iddet kazanmas gzden geirilirse anla lir ki hkmet bu konudaki tedbirlerinde her zaman bir tereddt ve ilgisizlik geirmitir. Sade, biraz nce sz edilen kesin emir, artk h kmetin bu hususta btn ikyetlere ve ekimelere son vermek ve adeleti kesinlikle yerine getirmek ka rarnda olduunu gsterir. Bununla birlikte uras da muhakkaktr ki mslman memurlar, u papazlar e kimesinden siyas birtakm emeller besletmek ve karlar salamak konusunda keif ve tahmin gcnden tamamiyle yoksundular. Bundan dolaydr ki Kudsn mslmanlar elinde kalmas, btn bu din ve mezhep mensuplar iin byk bir nimet saylyordu. O halde bu nitmete kar taraflarn kendi haklarna raz olma lar bir akl ve insanlk gereiydi. Ama yazk ki politi ka denilen o dehet verici hastalk mukaddes toprak lan da btnyle istil etmiti; artk hakl haksz belirmemeye balamt. Dnem dnem baz Osmanl sultanlarnn yeni batan pekitirdikleri baz mezhep msaadeleri, bizzat F: 9

130

kendi devletimizin zararna sebep olacak birtakm ge limelerden uzak kalmyordu. Hicri 1260 tarihinde Kuds-i erifte yeni batan balam olan tecavzler ve ikyetler, bunlarn gs terdii gelimelerden sonra devlete byk bir uyan ma ibret dersi alnmt. (imdi) Trkiye karsnda iki mezhebin koruyucusunu gryordu. Bunlardan biri katoliklii himayeye azmetmi olan Napolyondu. te ki, ortodoksluu bizim ortodokslardan kesinlikle ayrmak isteyen Rusya, yahut Rusya ar Nikola idi. Napolvonu biliyoruz. Rusyann Nessel - Rod poli tikasn da giri blmmzde gzden geirmitik. Za ten Rusya ile olan anlamamzda da bizim taahht de recemizi gsterecek: Rhban zmresine mnasip olan imtiyaz ile riavet oluna ve hristiyan diyanetine asla bir taarruz ile sl- tazyik olmmayp kiliselerinin tamir ve tecdidine vchla mmanaat olunmaya ve mrlzikr kiliselerine hizmet eden ehasa bir takrib ile taarruz ve mdahale ',lunm2va fkralarndan baka bir ey yoktu. Lkin Rus ya oralarda deildi. Onlara gre btn Rusya ortodoki. ear ortodokslarn by, arlk taht, ayn zamanda ortokods ruhnliinin de tahtyd. Dolaysyla dinsiz lerin tecavzlerini geri evirmek isterdi. Br de post kavgas vard. Trkiyenin can Rus ya'nn elinde saylrd. Trkiye havli zamandanberi sar slm, sarslp durmutu. Artk Trkiyenin sz m olurdu? Petersburgdan kacak emir derhal yerine ge tirilmeli idi. Rusya diplomatlarnn mlteciler meselesinden ib-et almam olmalar gerekten havret vericidir. Tr

131

kiye o meselenin zmnde kendi varln tamamiyle gstermiti. Bunu Ruslar niin anlamanulard ? stanbul'daki Rus elilii eski andlamalardan, Kaynarca andlamasmn baz maddelerinin iindeki fkralardan dem vuruyor, iddialarna gnden gne kuv vet ve iddet katyordu. Osmanl Devleti ise insaf ile dnmeli daha Rusya byk bir devlet ekline gir meden nceleri bile genellikle btn hristiyanlarn haklarm ve zgrlklerini, mezhep ve din yinlerin deki istiklllerini korumakla tannmt. O zaman im diki gibi byle hristiyanlar savunma yahut koruma gibi tarafl iddialara imkn verebilecek en kk bir istek ve ikyet bile ortada yoktu. Ortada dnen bir ey varsa o da fesat dolab idi. Bu dolapta dorudan doruya Rusya devletinin ne derecede parma olduuna kolay kolay hkmedilmese caizdir. Zira Rusya diplomasi leminde nice nem li iler vardr ki, en byk gaileler douracak bir isti dat gsterirken, diplomatlarn tedbirleriyle gayet man tkl neticelere ulatrlmtr. Ve yine nice nemsiz eyler olur ki hi kimsenin akima gelmeyecek, zihni ne smayacak elem verici bir renk alarak devletler arasnda ok (kt anlamazlklar uyandrr. Bu Kuds-i erif meselesinde de Rus diplomasisinin gerek ve ak tabiri ile elilik heyetinin pek ok hatalarda bulunduunu ve Petersburgun da bu hatalarn koti tesiri altnda kaldm mhaltkak saymak isterim (1.)

(1 )

Yazar

R u s y a y ,

Rus

d e v le t

ve

m ille tin i n g r yo r.

d e il,

b ir

ksn.

Kus

d ip

c m a t la n m

k u s u r lu

g s te rm e y i

13 2

On sekizinci yzyln ilk eyreinde idi. Koca Petro ile sve ve Koca Petro ile ngiltere arasnda siyas ili kiler kurmak iin araclk yapan Fransa devletinin de lege-elisi Kampredon Petersburgda henz bir sa ray adrnn bile bulunmad yle bir zamanda Ko ca Petrodan (1) hkmdarca ve arkadaa bir davra n grerek hayran kalyordu. Elinin belli bal gre vi Fransa ile Rusya arasnda bir ittifak salamakt. L kin bu ittifakn gereklemesi Fransa'ca, Rusya'nn her eyden nce svele ve ngiltere ile siyas ilikileri nin yeniden dzenlenmesine bal grlyordu. ar da, Rus diplomatlarnn aksi dncede olmalarna ra men, buna meyilli ve istekli grriiyordu. 5 Kasm 1721'de svele bir bar andlamas ya pld. Bu andlama dolaysyla Petersburg metrepolillii kilisesinde dzenlenen zel bir tren, orada byk bir izzet ikbal grerek yerini alm bulunan delege Kampredonu bile hayretlere drecek bir nitelik gs teriyordu. Koca Petro din treni bizzat idare edip <-poplarla birlikte lhiler syledikten sonra anslve Golovkinin elinden devlet adamlar ve Sen Sinod adna dzenlenmi bir tutanak bile almt. Bu tutanakta kendisinden, slav Unvan olan ar yerine, bir Romen Unvan olan imparatorun kabul edilmesi istirham olunuyordu. Baka bir ifade ile Rus ya, Bizans kayserlerinin tacn kendi hkmdarnn ba

Trkiyede Trkler tarafndan yazlm eserlerde Petro nvan hemen hemen baka hi bir yazar tarafndan mtr. '-Koch* unvann yazar, batllann dedikleri gibi dan evirmi olsa bile -byk- sfatiyle yetinebilirdi. tak Trk bykleri icn Alem olmu bir sfattr.

i i kocakullanlm a -Le grand. <Koca> an.

133

na geiriyordu. Bu istirham ar Petro yle anlayp yle kabul etmiti. Hatt bundan hemen sonra syledii bir nutukta bunu, im yoluyla deil, aka ifade etmekten ekinmemiti. Bu arada, yeniden canlandr mak iddiasnda bulunduu ark imparatorluunun kp ortadan kalkmasna sebep olan tembellik ve ah lkszlktan daima uzak durmalarn, o mezhep maka mndan, vaiz ve nasihat eylemiti. ite, bunun gibi siyas ve tarih gerekler ve ince likler ortada durup dururken Deli Petronun vasiyet namesi yoktur iddiasn resmen bizzat arlar bile s/. konusu ettikleri halde, Kuds-i erif meselesinde Rus ya diplomasi meslekinin btn hatasn bir elilik he yetine yklemekte isabet olamyacam dikkat naza rndan uzak tutamayz. Lkin muhakkak bir gerek ola rak diyebilirim ki btn bu hatann kayna stanbul elilikleri olmutur. Bunda Rusya eliliinin de hisse si pek nemlidir; bu olup bitenlerle ispatlanmtr. Yukarda anlatld zere, Fransz elisi Marki De Lavalet Parise memnun olarak gitmiti. Rusya elisi de srarlar sonunda emeline nail olarak padiahtan fer man kartp ortodokslara verdirmi ve netice olarak ann metkubunun istediklerini yerine getirtmiti. O halde artk bu meseleye olmu bitmi gzyle baklabi lirdi. Zaten Fransa eliliinin elde ettii eyler bir anah tardan, bir iki ziyaret yerinde ibdet etme hakk gibi ufak tefek msaadelerden ibaretti. Bununla birlik iv iin przlerinin eksilmeyip artm olmas ve neticenin pek karanlk grnmesi sebebiyle, Franszlar (imdi lik) bu kadarla kanaat etmek istemilerdi. Bu hususla-

134

n, Petersburg elileri araclyla Rus hkmetine bilairdikleri gibi, Osmanl hariciye nezaretine elilikle rince gnderilen protestonun da srf sath bir davran lan ibaret olduunu bize anlattlar. Maksadn u k maz sokak m iinden kurtulmak olduu belli oluyor du. Bar ve selmet adna ok teessfe lyktr ki dip lomasi bakmndan bu sonula idare maslahat etmek ve skneti korumak gerekli iken, ortaya kan du rumdan dolay gerek Romada, gerek Pariste ar se vin belirtileri ve enlikler yaplmt. Aslnda bunun amac oralardaki halk aldatmaktan baka bir ey de ildi ama, gklere kadar ykseltilen bu sevin ve gali biyen lklar Rusyadaki geni halk tabalkasn ve aynca btn ortodoks dnyasn kstrp gocunduru yordu. Nisan 1852 yl sonlarnda Franszlar, ortodokslara ayrca bir ferman verilmi olduunu rendiler. Derhal iin rengi deiti. Elilik maslahatgzar Sabatya hemen durumu Parise bildirdi; te yandan li Paa' ya bavurarak adgeen fermann bir suretini istedi. Ne var ki l Paa ii savsaklayarak Sabatyav savus turdu ve fermann suretini ona vermedi. Bundan sonra Sabatya yine de srarla, ferman istemekten geri kalmad. Hatt eli De Lavaletin Osmanl hariciye nezaretine ifahen vermi olduu temi nat red ve inkr etti. Baz devlet ilerigelenleri iin Pa risten kendilerine verilmek zere Lejyon Dnr ni anlan gelmi bulunmaktayd. Onlar alkoyup sahip lerine vermemek iin de direndi Bu srada bir de Charlmagne adl Fransz sava ge misinin analkkale boazndan gemesi meselesi k-

13?
rrutr. Fransa bu bahane ile srarl teebbslerinde ileri gidip nihayet gemi iin mspet cevap almtr. Ce vaptan sonra, hl Paris'te bulunan Marki De Lavalet bykelilie ykseltilmi, kendisine yeni talimat ve rilmi ve adgeen gemi ile Marsilya limanndan stan bula doru hareket etmitir. Eliye bykelilik nvan verildii. Mays bala rnda. maslahatgzar tarafndan Bblye bildirilmi tir Marki De Lavalet 1852 yl Austosunda stanbul'a gelmitir. Kendisini getiren geminin anakkaleden ge mesi iin, nce elilik ba tercman tarafndan ifahen yanlan mracaat zerine hariciye nezaretimiz, nce tereddt etmi ve bu teredddn kar tarafa bildir miti. Teredddn sebebi, geminin iinde vapur letleri bulunan bir kapak olmasyd. nk o zamana kadar stanbulda o yeni tarzda bir gemi grlmemiti (1). Maslahatgzar, daha nce stanbula gelen bir Fransz amiraline byle bir msaadenin verildiinden ve im paratorun da bunu pek arzu ettiinden sz edince artk tereddtten vazgeilmiti. Franszlar, buharla ileyen byle bir sava gemisinin pek seyre ly'k olduunu da ileri sryorlard. Hasl btn bu konumalar, mza kereler sonunda bu yeni icat gemi 'iinde bir de Fran sa devlet adam, vai eli nihayet stanbula gelmi ti. Fransz sava gemisi payitahtta ilgi uyandrm, ileride bizde de bunun bir benzerinin yaptrlmas dniilm, kaptan paa (bahriye nazn) Tersane i mireden baz mhendislerle birlikte kp gemiyi gezmi ti.

136

teki byk devletler elileri tarafndan da anla malara aykr grlmeyen bu mstesna kapaklnn (2) stanbula gelii, onlarca pek byk bir mesele yapl mamsa da diplomatik konumalarda ne kadar dik katli ve ihtiyatl davranmak gerektiine, bazan en ufak bir szn pek iinden klmaz bir gaile meydana getirebileceine bu kk olay bir ibret dersi saylabi lir. Sonradan baslm bulunan bu konumalardan aka anlalyor ki bu gemi meselesi tamamiyle ayr bir mesele olup, Kuds konusuyla uzaktan yakndan bir ilgisi bulunmuyordu. Dolaysyla Bbl, srarnda ileri gidebilir ve bundan dolay da hi bir itiraza ura mazd. Ancak iin iine Napolyon karm ve srarnda ok ileri gitmiti. Siyas durum son derece nezaket ka zanmt. Her taraf bir bahane arayp duruyordu. (Bun dan dolay) Bbl msamahakr olmay tercih etti ve pek de isabet eyledi. nk hi bir nemi bulunmayan bu mesele, byk bir devleti kendimize yeniden dman etmek gibi bir tehlikeye sebep olacakt. Lkin ortada bir gerek vard: Fransz elisinin byle bir gemi ile Osmanl Devletinin payitahtna gir nesi, orta eli iken bykelilik grevi ile Paristen geri dnmesi, hele Paris'te katoliklerin organ alan Deha t gazetesinin, De Davaletin btn yaptklarn ' e yapacaklarn iire iire ve ve ve anlatmaktan

( 1.2 )

On doku/uncu yzyln ikinci yansna kadar sava gemileri he nz osk sistemdeydi. Bu olaylarn getfi srada sava gemilerinin dc buharla, altrlmas denemelerine giriilmi ve ilk rnekle ya p lm t . Kazan dairelerinin st kapal olduu iin bu tr geniUrc o zam anlar -Kapakl ad verilmiti.

bir trl geri kalmamas, Pariste yaplan (10 Mays 1852) bir geit treninde yabanc kurmay subaylar ara snda baz PolonyalI subaylarn da bulunmas... gibi biroik haller, zaten kkrtlm bulunan ortodoks ta assubundan dolay pek st tetikte bulunan ar Nikolay son derece fkelendirmiti. Marki De Lavalet, stanbula dnnden sonra Bblye mracaatta bulunarak, 8 ubat 1852 tarihli nota ile Fransa eliliine bildirilen kararn uygulanma ya konulmasn talebetti. Daha nce komiser tayin edi lip henz Kuds'e gitmemi dan Diva- Hmyn Beylikisi (1'. Afif Beyin, kendisine ak ve yeterli talimat verilerek grevine gnderilmesini istedi. Bu teebbs ve mracaat tarzndan belli oluyordu ki Fransa diplomasisinin en halis emeli artk ne yapp yapp meseleyi kapatmakt. Bundan dolay, elinin sadrazam ve hariciye nazr ile bir iki konumasndan sonra. Afif Bey'e gerekli talimat yazlp verildi; sonra iin yerinde uygulanmasnn sonucu beklenmeye ba land. Bbl: Kuds meselesi hakknda muahharen karar-gr olan suretin mahallince icras bir gn mkilta d memek iin taraf- Devlet-i Aliyye'den bir memur tayi nini gerek Rum milleti ve Kuds patrikleri ve gerek Fransa sefareti canibinden ifade ve istida olunup, vaka bu madde umr- nazikeden olarak mahallince suver-
(l i Beyliki kelimesi, eski Trkedeki bitiki kelimesinden bozulma dr. Osman-mlkiye tekiltnda Divan- Hmyn kaleminin ba. kanyd. Yanl olarak: Beyliki-i Divn Hm yn, denilmitir ve kitabn yazan d a bunu byfle yazmtr.

138

icraiyyesinde bir hata vuku bulduu halde mkilt- cedide zuhura gelmesi ihtimaline mebni bu hususa mev suk ve mutemed bir zatm gnderilmesi lzumu derkr olduundan ve hariciye ktibi Emin Efendi Beyrut ca nibinde olarak bu meseleye vukuf ve malmat- kmilesi dahi bulunduundan suret-i mukarrerenim mahal lince hsn-i icras zmnnda efendi-i mumaileyhin me muriyeti mnasip olaca n daha nceden yazmt. Halbuki aradan ok zaman gemeksizin Emin Efendi Beyruttan dnm olduundan, baz resm ya zmalardan anlaldna gre, Afif Beyin tayini on dan sonra yaplm demek oluyor. te yandan Marki De Lavalet de Emin Efendinin tutumundan ve yaptk larndan ikyetiydi. Kendisinin sadnazamla ve hari ciye nazryla buluup grmesi bundand. Gariptir ki Fransz elisi bu buluma ve grmelerine Rusya el isinin mdahalede .bulunmasna meydlan vermemek iin, ad geen buluma ve konumay baka konularda olmu gibi gstermi, bylelikle btn teki elilikleri yeni bir teebbs ve mdahaleden habersiz brakmt. Afif Beye gnderilen talimatn nelerden ibaret olduunu btnyle bilemezsem de, ilerin gidi ve yrtl tarzna gre, Osmanl Devletinin bu ii en iyi bir eikilde zme balamak istedii ve devletlermilletler arasndaki anlamazlklara engel olmak iste dii pek muhakkaktr. Hatt bu hususta bizzat padiah Abdlmecit Han Hazretleri'nin azmi ve abas anlma ya deer. Padiah hazretleri, her iki imparatorun da hi bir tekilde gcenikliine meydan vermeyecek bir zm suretinin bulunmas gibi kesin bir arzuda olup, hatt

m
bu mesele yznden sk sk meydana gelen nazrlar, sadnazamlar deitirmeleri de, eliliklerden birinin daha ak syleyelim Rusya eliliinin entrikas sonucu deildi. Sadece ve zellikle padiahn, anlamaz lklan ortadan kaldrmak arzusundan ileri gelen btn tedbirlerin nitelii pek saf ve katksz idi*. te eliliklerin, yahut da diplomatlarn ie karma syla ortaya kan bir ii, yine onlar kendi leh veya aleyhlerinde olmasna gre yorumluyorlar ve mensup olduklar hkmetlere de bu ynde iletip onlar da al datmaktan geri kalmyorlard. Bunalml zamanlarda soukkanlln korumak ve dedikodulara asl nem vermeksizin devlet siyase tinde son derece arbal olmak metanetten uzatklamamak yle herkesin yapabilecei ilerden deildir. Bu yolda eliliklerin hareket tarzlar bsbtn knanamaz sa da. takip ettikleri meselede Osmanl Devleti'nin zor ve nazik bir durumda bulunduunu da her eyden n ce dnmeleri gerekmez miydi? Marki De Lavalet. fazla olarak, ortodakslara veri len fermann kendi eskidenberi sregelen haklarna aykr den ynlerinden ve btn katoliklere yapaca kt tesirlerden bahis ve ikyetle hi olmazsa bu nun Kudste det olduu zere alenen ve resmen okutturulmamasm teklif etmitir ki bu da pek gayr makum bir ey saylmazd. Ortodokslara verilen ferman mahkeme siciline kaydedilmekle yetinilecekti; lkin ol mad. Afif Bey Kuds'e gitti. Ama hemen yeni1zorluklar bagsterdi. Gerek Ruslar, gerek Franszlar Makaamt- Mbarekeve (sanki) birer zafer berat ile gidi-

140

vor gibiydiler. Fransz konsolosu Fransann Rusyaya galibiyetini, Rus konsolosu ise ortokodsluun ve dola ysyla Rusya arnn hem katoli,klii hem Napolyon yere vurmu olduunu iln eder durum takndlar. Her iki devletin Kuds konsoloslarmn, arkalarn da byk bir kalabalk olduu halde, bu yerlere geli leri ylesine birbirine zt gsterilere meydan verdi ki meselenin asl ve esasnn verilen talimat erevesinde uygulanmas imknsz hale geldi. Bu durum ise eitli knamalara, itirazlara hedef olmaktan kurtulamad. Afif Bey, ikide birde yok yere kendini gsteren ve daima taze ve hareketli kalan zorluklara kar yapacak bir ey bulamad. stanbul'a durumu bildirerek ne yap mas gerektii konusunda izin ve bilgi istedi. Nihayet her iki fermann ayr ayr okunmas kararma varld, bu hususta emirler verildi. Fransa elisi, iin bymemesi iin susmaya mec bur oldu. Zaten talimat da bu yndeydi. ngiltere kabinesi He Fransa kabinesi aralarn daki samim mnasebetler gerei olarak iin asl ni teliinden fazla biim bakmndan bytlm olduu nu ve buna elilerin sebebiyet verdiklerin anlamlar d. Ne varki Fransz elisinin ngrd ve etmekte de vam edecei bir nokta vard: Btn bir dnyaya kar yenik grnmek, zaten Fransa iin mevcut olmayan bir halkszl kendi stne almak demek olacakt. Bu ise maddeten ve mnen kabulne imkn bulunmayan bir durumdu. Hasl Fransa'nn tek kaygs ve ihtiyatll haysiyetini, devletleraras onurunu muhafaza etmek ten ibaret kalmt. A fif Bey, Beytllahimde byk kilisenin anahtar meselesinde de eitli kar durmalara uramt. Ye

11 4

niden stanbula sordu. Ama maksat zorluk karmak olduktan onra neler bulunmaz, neler sylenmez? El ilikler yine Bblye ikyetler yadrdlar. yine Meclis-i Vkelva havale olundu. Komisyon yelerin den bazlar arlp bunlardan yeni aklamalar ve bil giler alnd. Neticede Ltinlere hak verildi. Anahtarn Ltinlere teslim edilmesi, padiah emri olarak, Afif Beye emrolundu. O srada Afif Bey, hkmete yapt rlm olan (yeni) yldz da zel yerine koydurdu.

Resm belgelerden anlalamayan, daha dorusu resm belgelerde kendilerinden sz edilmesine lzum grlmeyen u iki ferman meselesinden dolay diplo masimizi ve devlet adamlarmz mazur grmek . bu gnk siyaset anlayna gre pek kolay deildir. Geri gerek ar Nikola, gerek imparator Napolyon kendi fikir ve inanlarndan baka bir sz dinlemez karakterde kimseler olduklarndan, devlet ilerigelenle ri iin iin iinden kolaylkla kmak son derece zordu. Ancak, ltinlere verilen fermandan sonra ikinci bir ferman daha yazp (ortodokslara) vermek ve bnu bir takm ihtiraz kaytlarla vermek, sonunda meydana kacak muhteviyatn gizli tutmaya yeltenmek pek ga rip grnr. Bugn bir aknlktan baka bir ey saylamaya cak olan byle bir siyasetin nitelii hususunda hi bir ey demeye cesaret olunamaz. nk o konudaki ya zmalar-grmeler hl ortaya karlm deildir. Fransa ve Rusya arivlerinde bu i iin inceleme ve aratrma yapma zaman hl gelmi deildir. Ortada

142

mevcut yaynlar ise bunalml ve heyecanl gnlerde meydana gelen baz olaylarn izlerini aa vurabilmi im Bbl hazine-e evraknda (arivlerinde) grlen belgelerin, sz edilen bu konu ile ilgileri yok gibidir. htiml ki (ileride) arivler vcuda getirilirse ksmen bizde de nemli kaynaklar bulunacaktr. Yalnz ok b yk bir noksanmz vardr ki bunun giderilmesi mm kn deildir. imdiye kadar diplomatlarmz, yrtl mesi ile megl ve grevli bulunduklar siyas mesele ler hakknda hariciye nezaretinin mstearlar yahut daire mdrleri ile muhabere etmemilerdir. Bundan dolay devletin genel siyasetine ve takip edilen mese lelerin brnd safhalara dair zamann hkmlerini yanstan gereflcler malm ve mazbut bir halde bulun muyor. Teekkr olunur iki Fransa'da Almanya ve Avus turyann devlet byklerinin siyas htralarnn ya ynlanmas zerine nc Napolyon zamanna ait birok htralar yaynland da, bugn bu yaynlardan yararlanlarak o zamann siyas ve tarih srlarna dir pek kolay bilgiler elde edebiliyoruz.

Olaylarn ak ve ak tarz tam bir tarafszlkla incelendii zaman grlr ki Fransa elileri giritikleri herhangi bir teebbste mutedil davranmaktan cizdi ler. Lkin Rusya eliliinin (de) pek fazlasyla buna mukabele ettiinde kusur yoktu. alacak eylerden dir ki Marki De Lavalet'in ii bitirip kapatmak gibi bo bir zanda bulunduu sralarda, Rus elilii daha ileri gitmi bulunuyordu.

Bir aralk Titof Rusya'ya dnyor. Elilik masla hatgzar olan Ozerof, Fransz elisiyle yapt bir g rmede Kaynarca andlamasmdan sz ederek. Orto dokslarn koruyucusu olduklarm ileri sryor; byle likle Ruslarn gizli niyetlerini aa vurmu oluyor. De Lavalet bu siyas garibeyi karlksz brakmyor, tik nce maslahatgzara; Fransa'nn Osmanl uyruu odan katolik Romenler iin iin byle bir iddias yoktur* di yor. Sonra Bblye giderek odam biteni1 tamamiyle anlatyor. te yandan teki devletlerin elileriyle de bu hususu grp onlarn dikkatlerini ekmekten geri kalmyor. Tabi bu eliler de hayrete dyorlar. Rusya elilii artk (iin) tadn karmt. Ne var ki Fransa elisi de atee krkle gitmi, gaile bsbtn alevlenmiti. Bbli, Rusya eliliinin meselenin bandanberi kekeledii, ama bu sefer aka resmiyete koyduu o bo ve mansz iddiadan pek ziyade skld. Halbuki devlet, Rusyann her dediini ve her istediini yapp verememekle beraber, gerek hkmdarlarmz gerek devlet adamlarmz onlarla samim bir mnasebet sr drmeyi durumun bir gerei olarak kabul ederlerdi. Bu hususta ve bu siyaset anlaynda ok kararl idi ler. Hatt Titof, hariciye nazr l Paa ile yapt bir grmede: Gryorum ki devletinizin niyeti bu me selede Fransa'nn himayetini kabul etmektir eklinde bir knamada bulunduu zaman, l Pfea asl tel ve hiddet eseri gstermeyerek ve (her zamanki) nezaketi ni de elden brakmayaralk: Hayr yanlyorsunuz. Sz konusu olan papazlar bizim deil, yabanc uyruundanarlar Bundan dolay Fransa'nn himayes olsa olsa

144

yabanc devletler iin (1) akla gelebilir; bizimle hi bi ilgisi yoktur! yollu manl bir cevap vermekle yetin miti. Hi bir senet ve mahkeme belgesi, hi bir sz ve anlama olmamakla beraber olsa bile kinatn hi bir noktasnda tasavvur ve tahayylne bile imkn ol mayan bir eye vcut vermek, bunu varm gibi kabul etmek, hasl hayli bir kavram gerekte varm gibi ileri srerek bir hak iddiasna kalkmak bugn bir trl anlalamayan bir vehim ve haylden baka ne olabilir?. Fakat ok yazk ki ve grlyor ki o zamann dip lomasi garipliklerinden biri de byle siyas bir hayl demeti olmutur. Ama yine de Bbl, bu maslahatg zarn diplomasi anlay ile asla badamayan bu ifa de tarzna kar hi bir ey yapmaya lzum grmemi, daha dorusu yeni yeni baka meselelerin kmasn nlemeyi dnmtr. esasen Ltmlerin haklarnn korunmas sadece Fransann deil, katolik bulunan teki devletlerin de zerinde hassasiyetle durdulklan bir konuydu. span ya, Sordonva ve Napoli hkmetleri (2) de Franszlarn \ap tklar teebbslere katlmlard. te yandan Belika devleti, Rum papazlar tara lndan tahrip edilmi olan Godfruva De Buyyonun (3) mezarnn tamir edilmesini talebetmi ve Avusturya

(1) .Fransa'dan destek bekleyen biz deil, siz olabilirsiniz* anlamna. ( 2 ) O zam anlar bu y e r le r a yr b ire r devletti. (3) Hallar Savr^ Fins da Ortadou'da olm* bir Belika kral.

145

devleti de mevcut anlamalarn hkmlerine uyularak Ltinlerin haklarnn gerei gibi korunmas iin resm mracaatta bulunmutu. Ne var ki btn bu elilikle rin mracaatlar hep rica eklindeydi. Bunlar arasn da sadece ngiltere, 1 meselenin ortaya kndanberi, tarafsz davranyordu. ngiltere bu tutumunu sonuna kadar korumaya a lmtr. Bu devletin siyasetindeki kararlla ve seba ta yeni bir belge ilve etmi olan bu hareket tarz b yk bir dikkat ve nemle gzden geirilirse yeridir. stanbul'da, hristiyanlarm Filistindeki ziyaret yerlerinden meydana gelen bu anlamazlk ve ekime ler, byk devletlerin elilikleri edasnda byk tedir ginlik meydana getirmi bulunuyordu. Bunlara ngil tere elisi bile dahildi. Ancak itiraf etmek gerekir ki Makaamt- Mbareke meselesinin sebep olduu b yk ve saysz zorluklarn sonucunu hakkyle keif ve tahmin eden de sadece ngiltere elilii idi. Eli bu g r ve dncelerinde ne kadar hakl ise memleketine bildirdii meseleler de oraca o kadar tereddtlere yol amaktayd. Eli uzun bir izinle ngiltereye arld. Ama (yerine bakan) maslahatgzar da elisinin fikrine katlmakta tereddt etmedi. O da meselenin endie ve rici olduunu Londra hkmetine bildirmekte devam edip durdu. ngiltere elisi, Lord Palmerstona yazd, 30 Ma ys 1850 tarihli mektubunda: e Papa'nm da kartndan ve onun vastasyla teki devletlerin de tevik edildiinden sz ediyor, Geri Fransa elisi meselenin sadece bir haikk yeni den ele almak konusundan ibaret olduunu tahmin ediF : 10

146

yorsa da byle bir meseleyi siyas karakterden ayrmak ok zordur. Ve eer Rusya da Grek kilisesi lehine ie mdahaleye kalkrsa ki bu normal olarak beklene bilir ortaya genel bir nfuz mcadelesi kacaktr. Kanaatimce Bbl, ii enine boyuna dnp incele yip mzakere etmeden, taraflardan ne birinin ne de te kinin lehinde karar vermemelidir; bundan diiklkatle e kinmelidir demiti. Londra hariciye nezareti ise eliye yazd cevapta: 20 Mays tarihli mektubunuza cevap olarak u rasn beyan ederim ki siz Trkiye'de Ltin ve Ortodoks kiliseleri arasnda kmasn muhtemel saydnz her trl anlamaklklar ve bunlarn safhalarn kraliyet hkmetine bildirmelisiniz. Ancak bu anlamazlklara ymdilik hi bir ekilde karmamalsnz. 7 Harizan 1850) diyerek bu konudaki Ingiltere politikasnn hareket hattn izmiti. ki sene birbirini izleyerek hariciye nazrlna geen Lord Palmerston, Lord Gran - vil. Lord Momsbri, Lord Con Rassl... dan hi biri bu ha reket hattnn dna kmamtr. Bu hususta Franszlan da kesin bir ekilde sorum lu tutamayz. Mesel Fransann Mnih elisi Touva nel (1) hariciye nezareti ariv mdrlne yazd 9 Aralk tarihli bir mektupta: Makaamt- Mbarekeden dolay stanbul'da kardmz mesele nasl eydir? mit ederim ki i, Al man gazetelerinin yazdklar gibi, kt ve tehlikeli de-

( 1)

H enz k e n tiy d i

A lm a n y a

b ir li i

k u r u lm a m t

ve

M n ih

B a v y e r a 'n m

ba.

ildir. Dou'yu iyi bildiim isin size temin ederim ki Rusya bu ie kar uysallk ve uygunluk gstermeyecek tir. nk bu onun iin bir lm kalm meselesidir. Bundan dolay, eer Pariste bu konu zerinde sonuna kadar durulacaksa iin bu taraflar iyi bilinmelidir. ihtarnda bulunmutu. Fransa'nn Londra elisi Valefski de ngiltere diplomasisi ile olan temaslarnn sonucunda edindii kanaatle bu gerei syleyip tekrarlamakta kusur et memitir. imparator Napolyon da Tileri sarayndaki bir konumas srasnda: cMakaamt- Mbareke meselesine yneltilen an mbalaal nemden dolay zgnm. Bununla birlik te elde etmi olduumuz kk eylerden hi birini, hi bir ayi geri veremeyiz. demekle gerei anlatm oluyordu. Aynca, elimiz Kalimaki Bey ile olan bir grmesinde de (Ocak 1852): Bbl Fransann bilinen ve kabul edilmi bulunan haklann tanyor. imdi bu ii srncemede brak mak Fransa iin mmknattan deildir. Bir uyuana yoluna gidilmekten baka bir ey yaplamaz. demiti ki bu da gerein t kendisiydi. Fransa'nn Petersburg elisi General Kastel Bajak, zel bir mektubunda: ar Nikola Polonya ve mezhep meselelerinde hi bir anlama imkn gstermedi ve gstermeyecektir. Carm btn kuvveti bundan ibaret olup, btn milleti in kendisini baba tanmas, bu mezhep taassubunun bir sonucudur. Onun iin Kuds-i erif iini dadaa

148

landrmak lzm gelirdi. yolh knamal szlerinden sonra, arn aralarndaki samim dostlua ramen kendisine Kuds iinden hi sz etmediini, hatt ha riciye nazr Nessel - Rod'un bile bu meseleden haber dar edilmediini beyan ve iddia etmitir. Ancak General-Elinin bu iddiasnda yanldnda phe yoktur. Kont Nessel-Rod'un Lteriyen-Alman olmasndan dolay bu kadar bilinen bir meseleden habersiz bulun duuna ihtimal vermek bizim iin imknszn imkns zdr. nk haberleme zinciri, Rusya kanlaryas nn her ite ne kadar bilgili olduumu ispat edip duru yor. On dokuzuncu yzyln sonlarnda yaynlanm bu lunan siyas eserler Rusya anslyesinin nfuz ve ne minin snrsz olduunu bizlere gsteriyor. u halde Fransa ile Rusya arasnda ortaya, kan bir meselede NesseI-Rod'u habersiz olarak farz ve tasavvur etmek T pek garip dmez mi? arm kendisine bu bahsi a mam olmasna gelince: Bu susma Rusyann nokta nazarnn baka okluunu gsterir. Rusyada nemli olan ve izlenen yol, Trkiyeye dorudan doruya sz n ve nfuzunu geirmekti. Hele ki ngiliz diplcmas. inin tarafsz grnen tutumu da bunun iin ok elve riliydi. Rusya ar, Fransz elisi olan generali, asker ma nevralar gibi vesilelerle sk sk arp kendisiyle gr yor, ona belli etmeden fikirlerini kendisini empoze ediyordu. Yani bu d grnler ve davranlar (asln da ekirdekten yetime bir diplomat olmayan) genera li pek avutuyordu. te Franszlarn bu ihtiyatl dnce ve grle riyle birlikte. stanbuldaki elilerinin dadaalca ha

149

reketlerden saknmamalar, daima meselede byk bir kusur tekil edip duracaktr. Bu kusurun biraz beniik. biraz da ii tahmin edememezlik neticesi olduu nu kabul etmek akla en yatkn grnyor. Ve bu ku surda Fransz elilerinin, Paristeki hkmet yeleriyle tamamen ortak bulunduklar ikrdr. ngiliz diplomasisinin bu tarafsz tutum ve davra n, Avrupa'nn sulh ve selmetini muhafaza etmek bakmndan, elbette pek talkdire lykt. Hatt Napolyon'un ve Fransz diplomatlarnn bazan ileri atlmak la beraber yine de nefislerim zorlayarak zaman zaman msamahakr olmalarnda Londrann bu ileriyi gren ve ahenkli siyasetinin tesirinden ileri geliyordu. ngiltere elisi Sr Corc Hamilton Seymr da Petersburgda ar Nikola ile anslye Nessel-Rodun dosta bir dil kullanmalarndan ve daima bar tarafa !s grnmelerinden mitli olup onlarn iyi niyetli ol duklarna inana geldii gibi Rusya kanlaryasndan Londra elisi Dubrovnofa yazlan geni talimat ihtiva eden mektuplarda da tedenberi yaknlk belirtileri, dostluk ve samimiyet istekleri eksik deildi. ngiltere, ar Nikalaya kar bir sevgi ve sayg duygusu tayor du. Gerekten de ar Nikolanm (o zaman) btn Avrupada byk ve mstesna bir mevkii vard. ngilterede bir ksm siyaset adamlar son derece bar ve dirlik dzenlik taraftan idiler. Bunlarn ileri gelenleri bizzat arla temasta bdunmular, onun kisisel faziletlerine ve bar niyeti beslediine vakf ol mulard. (1).

(1? Bu ifade aynen metinde yledir: ezm-i ricftl ar ile temasta bu lunmular, fez&il-i z&tyesins vc ofkr- sulhiyyesine vkf olm u lard.*-

so
Bundan dolay iki devletin siyasi mnasebetleri gayet dosta ve gayet samim idi. Onun neticesi olarak da ann kiisel haysiyetine kar byk bir itina gs terilmekteydi. Mann beri yakasnda, Fransa'da grlen baz marklklarn byle muhterem bir zata kar yaplan marklklarn onlarca ho grlmesi tabi idi. Yine bunun iindir ki ngilterece, Fransann Kuds mese lesi hakkmdaki iddias hakl grlmekle beraber yrtl bakmndan beenilmiyordu. Ingiltere poli tikas sanki Rusya tarafn destekler gibi grnyor du (1). ngilterenin Petersburg elisinin, Rusya'nn mk natsl kuvvetine bu kadar kaplm olmasnda baka sebepler de bulunmakla birlikte, balca sebep bakay d ve o da uydu: Napolyonun gemiteki tutumu, 1848 kaynamalar, Fransada cumhuriyetle imparatorluun birbirini izleyip durmas ngilterede garip fikirler ve inanlmayacak duyguiar uyandrmt. Hatt bir ara Fransadan bir kara kuvvetinin anszn ngiltere'ye sal drp burasn istil edecei endieleri bile ortal kap lamt. 'Birinci Napolyonun htralar zihinleri ve fi kirleri berbat ediyordu (2). nc Napolyon da enin de sonunda onun fikrini canlandracak deniliyordu. Bu yanl fikirler o kadar kuvvet bulmutu ki, bir ara id detli bir frtnann ngiltere sahillerine att bir Fran-

(1)

Yazar, daha or-.celeri ngiltere'nin tarafszlndan sz etmiken, biraz sonra bu ekilde yazabiliyor. (2) Bilindii gibi Napolyon tionapart, Britanya adalarn igl ederek ngiltere devCetini ortadan kaldrmak lesebbsnde bulunmutu. ngilizlerin unutamadklar husus budm.

s
sz gemisi bir istilnn ncs bile sayld ve bu yz den pek ok tel edildiydi. Tabidir ki bu gribi tezahrlere ramen sonunda n giltere tatmin olundu. Deniz ar komularn iyi niyetli bar dilekleri birbirlerine gsterilip telkin edildi. Zi hinler daha soukkanl bir ekilde dnmeye balad lar. Lkin ne olursa olsun ngiltere Avrupada bir sa va kmasndan ve zellikle bu savata Fransa'nn ve Kapolyonun byk bir rol oynamasndan rkmektey di 1814-1815deki Birinci Napolyon savalar unutul mamt. Htralarda hl bunun izleri yaarken yeni bir tecrbeye ne lzum vard? te yandan ngiliz hriciyesi, eninde sonunda bu Kuds meselesinde zarar gren ve grecek olan, hak larna halel getirilmek istenen devletin Osmanl Devleti olduunu - olacan bilip gryordu. Ancak Rusya an n krmay aklna bile getirmediinden, zaman za man bu konuda Osmanl devlet adamlar tarafndan hasbihal yollu ikyetler ortaya ktka ngiltere eli lii: Londradan gelen talimat bizim bu ie mdahale etmemize engeldir. ngiltere, Fransaya ve Rusyaya kar tarafszln muhafaza edecektir. Ancak eer Os m anlI Devleti, mesele hakknda tarafsz bir hkm ve rilmesini bizden isteyecek olursa ngiltere size yar dmc olmay o zaman bir grev bilecektir. tarznda cidd ve samim ifadelerden geri durmuyordu. Bunun la birlikte iin bu kadarla bitmeyecei bilindii iin, dorudan doruya Rusya ve Fransa elilikleri arasnda meselenin halli yolunun aranmas zorunluydu. Rusya iin en byk engel Marki De LavaJetti. ar Mikolann byk hatr iin, daha dorusu ngiltere-

152

nin kesin olarak bar coruma teebbslerine uymak jin Marki De Lavalet feda olundu. D grnte De Lavalet, baz zel sebepler ileri srerek, hkmetinden Parise dnmesi iin izin iste mek mecburiyetinde bulunmutur. Halbuki gerekte artk iin pskll bir bel halini alm olduu Fran sa hariciye nezaretince de bilinmekteydi. Bara dnk bir sonuca varmak, bar grnmek mitleri byle bir fedakrla katlanmay gerektiriyordu. stanbulda ngiltere, Rusya, Fransa elilik grev lerinin maslahatgzarlara emanet edildii bu sralar da, elilerin uzunca birer sre izinli bulunmalarn ba hane ederek here mer iinde braktklar siyas bir evreden uzaklatklar u esnalarda, zaman denilen si yaset dhisi hkmn byk bir iddetle yrtp du ruyor, Avrupann her tarafna birok engeller atp ka yordu. ngiltere, Napolvonun teminatn kendisine s z geirmekle de pekitirip belgelendiriyordu. Peki ya Rusya, ya ar Nikola? Evet, iin bu yn pek karanlkt. Rusya'ya gre Napolyonun tek niyeti ve tek siyas tutumu, hkmet anlay kendi nfuz ve iktidarn ge niletmek, ann hretini dnyann bir tarafna yay makt. Bu ise Rusyann kendi politikasna btnyle ters dmekteydi, (onlara gre) Anlalyordu ki n c Napolyon, amcas Birinci Napolyonun saltanat d neminde Fransaya kar (hemen btn Avrupa devlet leri tarafndan) kurulmu olan ttifak- Mukaddessin son artklarm ve kalntlarn da mahvetmek isteye cekti. Halbuki ar Nikola, Cumhurbakan Napolyona, daha sonralar hitap hususunda bile ikendi san ve

153

haysiyeti zedelenir dncesiyle pek cimri davran m: Kardeleri Cenab- Hak ihsan eder, biz insanlar sadece dost intihap edebiliriz szlerini sarfederek b tn Avrupa hkmdarlar iinde sadece kendisini, yani ,nun imparatorluunu mer olarak tanmadn an latmak istemiti. Btn hkmdarlar birbirlerine yazdklar mek tuplarda birbirlerine karde hitabn, bir de iyi sl'at ile (bon frre) pekitirdikleri halde ar Nikola (im parator Napolyona) herkesten sonra yazd kutlama mektubunda ancak iyi dost (bon ami) demiti. Hatt Napolyon, bu ifadeden dolay Rus elisi Kiselefe ok manl bir sakilde teekkrde bulunmutu. Katolik Fransa gibi kukulu ve kararsz bir hava iinde bulunan bir hkmet bakanma, ya da yeni bir hkmdara kar malp olmay ar Nikola akimdan bile geirmezdi. Rusyann Paris elisi Kiselef, kendi hkmdarnn dnce ve karakterini pek iyi bildiin den, Fransann i ve d ahvalini, devlet reisinin veya hkmdarnn btn niyet ve emellerini zel bir itina ile renip bunun sonucunu devletinin hkmdarna bildirmekte kusur etmezdi. Bundan dolaydr ki n c Napolyon, ar Nikola iin bir can dman olarak kabul edilmekteydi. Garip bir tesadftr ki ngilterenin stanbul eli si Lord Istranford da ar hazretlerinin pek ok nefret ettii bir kimseydi. 1833 ylnda ngiltere devleti Lord Istranfordun Petersburg eliliine tayini iin Rusyadan agreman is temi, buna red cevab almt. Eli, Rusyann kendi ahsna ait bu tutum ve davranndan tabi ok gcen-

154

miti. Gayet tabidir ki kalbinde Rusya hakknda bir sevgi ve sayg duygusunun bulunmasna imkn yoktu. Ama, ngiliz elisi Istranford stanbuldadr, diye Rus ya'nn bunu bir sava sebebi saymasna da imkn yok tu. Gerek Rusya gerek baka devletlerin kabinelerince stanbuldaki ngiliz Sultam lakabyla anlan Lord Istranfordun bir sava sebebi olduuna, yahut Yce Os manlI Devletini savaa sevk ettiine dair ortada asl tek bir belirti ve belge yoktur. Bununla birlikte bu adamn Trkiyede pek byk dostluklar gsterdiini; rahmetli Sultan Abdlmecit Han, ileriyi gren akll ve iyi niyetli uyarlaryla, dama desteklediini, devle timizi baz siyas gerekleri gz nne koyarak koru maya altn sylemek ve bunu byle kabul etmek te tereddt etmemek lzmdr. Bilmem ki gerekleri ol duu gibi sylemek bizde neden ngiliz taraftarl ve ya Rus taraftarl olarak saylyor? Avrupallarca ngiliz sultan lakab ile lakaplanan baba Istranford'un, son derece Trk ve Trkiye dostu olmaktan baka, nemli bir kusuru yoktu. Bizim mem leketimizde srdrd saltanat ise, AvrupalIlarn kyas lad gibi, bir nfuz ve tagallp, deil, katksz, art ni yetsiz, merte bir dostluktu. Bu grmz ispat etmek iin inceleme ve ara trma yapmak gibi bir zahmete giriecek deiiiz. Her eyden nce unu belirtmek isteriz ki Allaha minnet ler ve krler olsun Trkiye o zaman Mustafa Reit Paa gibi byk bir diplomata sahipti. Bu siyaset dhi si, elbette hi yanlmaz ve hata ilemez olmamakla beraber, yle hangi tarafa istenilirse ekilip gtriilebi-

lecek rastgele bir adam da hi deildi. Mustafa Reit Paamn baz kusurlar ile birlikte derin kltr ve siyas zek ve kavray, btn Avrupa kabinelerin de bulunan ve arivlerde saklanan diplomatik belgeler le de bilinmekte ve kabul edilmektedir. Onun siyas /azlan ve yazmalar enine boyuna incelenecek olur sa. devleti idare etmekteki stn kabiliyeti ve kiiliine mahsus olan derin tefekkrn kabiliyeti, bizzat d manlar tarafndan da samimiyetle itiraf edilir. Reit Paa, kendine gre bir gr felsefesi bulu nan, ileriyi gren ve meseleleri enine boyuna inceleme sini bilen bir devlet adamyd. O gnler iin Osmanl siyasetinin dayanak noktasn ngilterede bulmu ve oraya gvendii nispette baarya ulamt. Dosta ltygu ve dncelerinden istifade etmi olduu IngiI17 elisi byk bir diplomat olduu kadar eer Trkiyeye samim bir kardelikle bal ve bu bada drst olmasayd. Reit Paann nazarnda bu ngiliz sultannn ne nemi olabilirdi? Lord Istranford'un Rusyay sevmemesi, bizi sev mesi iin yeterli deildi. Zaten tarih bu yolda verilen hkmleri taraf tutmak gibi bir aibeden uzak gremez. Tarihiler iin bu tarzda bir dnce yanltr. Nasl ki Lord Istranfordun baz fazla mdahaleleri zerine durumu Londra kabinesine ikyet etmekte hi tered dt gstermeyen de yine Reit Paa olmutur. Reit Paa, Avrupa meselelerinde kendi zel dn ce ve grn rahatlkla ifade edecek bir .siyas deh ya malik Tr.k olu Trk olduu halde, kendisini bir yabancnn aydnlatmasna muhta bir kimse olarak tasavvur etmek iin her eyden nce Osmanl tarihi*nin birok gereklerini inikra abalamak lzm gelir.

156

Bu hususta akla bir ey daha gelebil' ki bu da ba z devlet adamlarnn eskidenberi bir tarafa meyil gs tererek o tarafn emellerini gerekletirmeye hizmet etmeleridir. Bu konuda da o zaman iin ve Reit Pa.anm yksek onuru adna bir istisna yapmaldr. Onun, her bakmdan efradn cm, nyrn mn! (1) olan b tn resm yazma ve msveddelerinde hi bir devlete kar bir eilim ve aciz gstermedii, btn tutum ve davrannda sadece devletinin anm ve erefini d ndii ok ak bir ekilde grlp anlalabilir. Bundan dolay, yabanc yazarlar bu husustaki fikir ve grlerini dzeltmelidirler. Hlasann hlasas: Trkiye, Lord Istranfordun diplomatlndan bir dost, bir samim kimse olmak suretiyle elbette istifade etmi olabilir. nk bu zat Trkiyede mevkii muhterem ve muazzez bir dost niteliindeydi. Ama bu yzden onun mevkiini sultanl a kadar karmak, yani byle gstermek, ortadaki ak bir aykrl gerein kendisi gibi gstermekten ba a bir ey deildir. Lord Istranforddan olsa olsa, bazan bizim ikyetimiz olmak akla gelebilirdi ise de bu ikyetler de gayet snrl bir erevede kalrd. Mutala Reit Paay Rusyann amansz bir d man gibi tasavvur etmeyi de hi incelemeden karar verilmi bir mbalaa saymak lzmdr. Reit Paa Rusyann asla ve katiyen dman deildi. Kuds-i e rif meselesinde Reit Paann da birtakm tarizlere

( 1 ) Trkemizin eski ve kuvvetli bir sz. Gereklileri iine alan, gerek sizleri iinden uzak tutan gibi b ir anlam a gelen bu szle btn kusurlardan arnk ve btn iyi ynleri kendinde toplam den mek istenmitir. Eski Trkenin bir belgat rneidir.

15/

hedef olmas, onun Rusyaya dman oluuna bir delil saylamaz. Reit Paa, devletin ve milletin haklarn savunmak konusunda nasl ngiliz taraftan saylmaz idiyse, hakkyle vazifesini yapm olmasndan dolay kendisini bir Rus dman olarak grmek de doru ol maz. Bu konuda Sultan Abdlmecit Han Hazretlerinin tuttuu siyaset tarzn ululamak gereklidir. Abdlmecit Han bir padiaht. Osmanl lkesinin refaha ve saadete ulamas demek, bizzat kendisinin de mesut olmas demekti. Bundan dolay o, mrnn sonuna kadar Rusya ile dostluu muhafaza etmek arzu sunu beslemitir. Kendisi katiyen sava taraftan olma d gibi, byk komusuyla dost olmann, kendi dev letinin saadeti iin de ok lzumlu olduunu takdir den ciz deildi. Rahmetli hakan. ar Nikolaya kar iyi niyet gs termekten ve bunu ispata almaktan hi bir vakit ge ri kalmamt. Bununla beraber bir Osmanl padiah iin devletin ve saltanatn haklarn zedeleyecek her hangi bir tutum ve davranta bulunmas, hatt bu hususta tereddt etmesi mmkn myd? Reit Paa defalarca sadrazamlktan ayrld. ngi lz SuHan, Fransa elisi aylarca stanbulda bulunma dlar. Ne oldu0 Osmanl politkas, kendi karlanm uvgun olan yolu muhafaza etmektalii azminden ve di reniinden zerre kadar bir eyi eksiltmedi, eksilteme? di de... O zaman kurulmu olan kabinelerin hepsi Rus dman ve ngiliz dostu deillerdi ya!. Ama bunlarn hep

158

si ayn niyet ve gayeyi tayordu. Bu niyet ve gaye dev letin ve memleketin haklarm, saltanatn ann ve ica bn dnmek ve ona gre hareket etmekti; hepsi de byle yaptlar. Rusya ile iyi mnasebetlerimizi korumak iin, o sralarda meydana gelen Karada gailesinde gsterdi imiz anlay ve hazmkrlk da anlacak olanlardan dr. O zaman Avusturyadan gelen General Layinkenin ac ltimatomunu Osmanl mtefekkirleri ne zaman zihinlerinden karmaya gayret etseler, kalplerindeki keder ve elem izlerim yine de yok etmek imknn bu lamazlar. Demek isteriz ki Rusya diplomatlar, ar Nikolanm bile doruyu grmemesine ve yanlmasna yol aa cak siyas bir meslek tutmulard. Trkiye ne kadar yaklamak isterse istesin, Rusya diplomasisi o kadar korkun grnyordu. Rus diplomatlar ne istiyorlard? O zaman Rusyann diplomatlar kk adamlar deillerdi. Bunu itiraf etmekle beraber ortaya atla bilecek itirazlardan da ekinmeyerek diyebiliriz ki Kuds iinde onlar da ne istediklerini bilmiyorlard (1). yle zannediyorum ki ne istenildii tamamiyle belir lenmi de deildi. Hedef malm deildi. Kilise anahta r, ibadet yeri, derken btn ortodoksluu himaye... Bu nasl siyasetti?. Acaba bu hatalar, bir asabiyet halinin neticesi miydi? Mutlaka!.,

(D Oysa Rus diplomatlar ne yapp ne istediklerini ok iyi biliyorlar d- Her frsat ve imknda Osmanl devletinin i iilerine karmak, kartrmak ve onu elden geldiince ypratp zayflatmak.

15*

Avusturya Bavekili Kont Dubayst, htralarnda Rusya diplomasisinin fhi hatasn ifa etmitir. Nessel-Rod grevinin bandan ekildikten sonra, yani i iten getikten sonra, birgn Dresden ehrinde Kont Dubayst ile maziden bahsedip dururken: ar Nikolanm bir konferans teklifini kabul et mek istedii halde buna kendisinin engel olduunu itiraf etmitir (1). Rus anslyesi, velinimeti olan arn eref ve hay siyetini korumak endiesiyle, savaa (kendisinin sebep olduunu ne kadar ileri srerse srsn ve bunda hak kazanrsa kazansn, artk Rusya diplomasisinin salt bir hata olan tutumunu makl ve mer gstermek imkn var mdr? Mademki imparator Napolyon'un milletinin zgr lkleri dvas gibi bombalarla Douvu sarsaca bili nivor ve hi deilse hissediliyordu; mademki ngiltere sava istemiyordu: o halde niin Rus diplomatlar Trkiye diplomatlar kadar olsun iki komu devle tin mnasebet lerinin iyiletirilmesine hi gayret gs termediler de, daha sonra nc Napolyonun yzn den hem bizi, hem de Ruslar ok inletmi olan malm elemli olaylarn kmasna sebebiyet verdiler? Hatann neresinden dnlse kr saylr. Bu ok ak gerei tanmamak bir diplomasi kural mdr? Galiba Rus diplomatlar bu hususta hata etmedikleri iddiasnda idiler. Trkiyeyi ortadan kaldrmak hlya sn bir gerek sanmlard. Halbuki, byle bir inanta

( i ) K rm yor.

Sav& fn

nlem ek

iin

dnlen

konferansa

iaret

edili

161)

idiyseler, niin o yolda metanet gstermiyorlard? teki devletler Trkiyenin mlk btnlnden bahsedip dururlarken niin onlar da bu gre katlyorlard? Hatt neden ngiltere'ye teminat veriyorlard? Rusya iin bundan daha byk bir siyas hata olur muydu? (Bu arada) Trkiye diplomatlarnn da hatalar bulunduunu itiraf etmek zorunludur. yle nazik ve nemli bir zamanda Petersburg'da oturan bir elimiz bile yoktu. Diplomatlarmz, buradaki eliliin hkm lerine mahkm gibi garip bir halete kar aa Kalyor lard. Halbuki stanbul eliliinin zararn tecrbe ile, defalarca tecrbe ile renmitik. Rusya'ya: Dost olalm, ittifak halinde bulunalm, iki devlet iin de se lmet bundadr. diyecek ve meram anlatacak adam larmz yok muydu* Niin mlteciler meselesindeki baarlarn dnerek yine o yolda teebbslerde bu lunmadlar. O zaman da hkmdar ar Nikola idi. an slye yine Nessel-Rod idi. ar, padiahmzn kiiliine ilimad ederek nasl bir yaverini gnderdiyse, biz de ar'm iyi niyetine gvenerek taraflarn arasn bulabi lecek bir eli gnderebilirdik. Niin gndermedik? Padiah, iin hi bir dneminde kimseye mani ve muarz olmamtr. Prusya ve Rusya saraylarnda iyi geinmek vasiyetleri nasl muntazam bir surette devam edip du/rmusa, bizde de Rusya ile ho geinmek, dost: olmak tedenberi padiahlarmzn dnce ve tutum lar ile belli olmutu Bu dnce ve tutumun Rusya' dan korkmak gibi di bir sebep altnda olmad, tam tersine Doudaki kan dkcln ortadan kalkmas gibi ulv bir arzudan ileri geldii, kahramanca sava larmzla meydanda di.

161

On sekizinci yzyln sonlarnda nc Salim ile ar Pavlo arasndaki samim ahitlemeler her iki taraf iin ne gzel bir ders, aydnlatc bir dersti. Hasl hi phe yok ki teebbste bizim de birok kusurumuz vard. Bununla beraber, meseleyi ne yolda dnp incelersek inceleyelim, gryoruz ki btn bu tasavvur ettiimiz yatknlama ve anlama isteklerine her halde ok gl Wr engel vard. Bu mthi engel: Rusya ar larnda babadan ve dededen gemek suretiyle mey<ana gelen, dolaysyla onlarn temsilcilerinde de faz lasyla bulunmas lzrm gelen garip bir ruh haleti. Bi zi hie saymak, ba baa gelip hesaplamalk elde bir... l kin ondan daha nce Napolyona da haddini bildir mek isteniliyordu. Trkiye hkmdarlarnda, dolaysyla diplomatla rnda artk sava ve nfuz ve tagalip emel ve dn celeri, genileme gayeleri mahvolmu ve ortadan kalk mt. Lkin arlarda ve tabi olarak diplomasilerinde o byk byk emeller, o korkun projeler hi ortadan kalkmam, diri diri frsat bekliyordu (1). Buna bir de Napolyondan intikam, kin, garaz il ve olunsun. Halbki gy Napolyon'a ramen Rusya dip lomasisinde dnlen tedbir; bizim kalbimizin derin liklerine yldrm gibi indirilecek zehirli bir haner imi. Bu meydana kt. Bir tala iki ku vurmak frsa* holarna gitti...
( 1 ) Esirinde zaman zaman Rus ariannn iyi niyetinden, h a tl Birinci N ikolanm ayru grte bulunduundan sz eden yazar, bu tarihi ve siyasi per-.'gi de hi b ir vakit unutmamaktadr.

F: 1 1

12 6

Bunu bize aklayan ey: ngiliz parlamentosu ile Petersburg Gazetesi arasnda karlkl yaplan sz dellolar, imlar olmutur. Vc en son olarak da bir Alman gazetesinin havadis-fruluu (2). Ve nihayet Londra arivlerinin pek salam kilitler altnda bulunan bir gznden ok nemli ve ok gizli bir dosyann Tavmis frtnalarna teslim edilii!

(2 ) E l e bu

g e ir ile n ta m la m a y

b ir

h a v a d is i b e lir tm e k

h e rk e s te n i in yazar

fin c e

o r ta l a

yaym ak

i in

g s te r ile n

abay

h a b e r

s a tc l '

a n la m n a

k u lla n y o r .

Smn zlmesi, yahut, Srlatn Aklanmas

ar Nikola'nn haleti ruhiyesini tasvir ve tarif ede bilmek iin ciltler dolusu tarih eser okunup incelene cek olsa, yine de (onun hakknda) baz tereddtlerden kurtulabilmek mmkn deildir. Yalnz, bizzat diplomasimizin de tecrbe ettii bir ey var idiyse tekrar ediyoruz dnyada hkm ve hkmetini her eyin stnde bilen Rusya arnn o u zaman, makl olan eylere pek de yabanc durma mas idi. Bu duruma gre Trkiye siyaset adamlar . Ate saa sard halde eski tecrbeleri tekrar lamak gafletinde bulunmu, Prens Gagarin'in grevine kar frsat ganimet bilerek, karlkl bir eli gnder mek ve bu eli vastasyla aradaki anlamazlklarn b tn safhalarn birer birer anlatp mparatoru iikna eylemek imkn ve midini akllarna getirmemilerdir. nsafla dnlecek olursa o srada Rusya'nn bize kar olan tavr ve davran bambaka olduundan, diplomatlarmzn yreklerinde korku ve endie, zihin lerinde bin trl kuku ve phe mevcut bulunduunu da dikkat nazarna almak gerekir. Bununla birlikte btn bu endieler ve gvensizlikler bize gre yeni bir ey olmadndan, son tedbire bavurulmal idi, neden se vu^lmad, belki de byle bir imkn bulunamad. Avrupaca ar Nikola daha baka tannmt:

M Her eyden nce (bu adam) hi ummad ve bek lemedii bir zamanda, kardei Grandk Konstantinin tahttan feragat etmesi sayesinde imparator olmutu(l). imparator olur olmaz, daha toplar kendisinin tahta kn iln ettii dakikalarda, dehetli bir ihtilli bas trmak, cann ve mevkiini kurtarmak gailelerine d mt. Rus milleti gibi, hkmdarlarnn nefsinde her tr l kutsal kuvvetlerin bulunduuna inanm ve alm bir milletin mutlak itaat ve teslimiyeti belliydi. Bu yz den hrriyet ve merutiyet taraftarlarnn kardkla r ayaklanma tam bir bozgunla sonulanmt, te yan dan Romanoflar daima kendi balarna buyruk, kendi bildiini, akl erdiini, can istediini yapan ve hkm darl byle anlayan kimselerden meydana gelmek teydi. Dolaysyla btn kendisinden ncekilerde nasl bir ruh haleti varsa, onlarn mer varisi olan Nikola'da da ayn ruh haleti bulunmaktayd. Bu arada Polonya blmesinin ve paylamasnn da bu zat zerinde yaratt duygu ve dnceyi sviemeye hacet yoktur sanrm. Btn Avrupa'y dndren 1848 (Fransada n c Napolyonun, Cumhurbakan iken, cumhuriyeti kal drp kendisini imparator iln etmesi ve bununla il gili olaylar) cereyann da bunlara ilve edersek ar Nikolann halini az ok belirlenmi olarak karmzda buluruz. 7aten sadece taht'a k zamanndaki aclan, ar N ikolay Fransadan soutmak iin yeter bir sebep T

(1 ) B i l i n d i i N ik r a e m e liy le

vc

k ita b n

y a z a r n n ta h ta

da

daha il n

y u k a r la r d a t e iz a n s 'a e ttir m i tir .

y a z d v a r is

g ib i, o lm a k

im p a r a to r kendi

o la r a k

k m a m .,

k e n d is in i

m p a ra to r

165

saylmaz myd? 1848, onun yarasna tuz ekmi oldu ihtillin Danimarka'da, kendi lkesinde, Almanyada, Sicilyada Macaristanta... arka arkaya ortaya kma s hem nefret, hem km, hem endie, hem intikam sure tiyle Rusya arnda bir gazap tufan meydana getirmi ribiydi. zellikle Macaristan, btn btn Avusturya nm elinden uup gidecei bi^ srada, ar gen imparatorun imdadna yetiti. Karlnda hi bir ey bek lemeksizin, hi bir ey istemeyerek Macar ihtillini bas trd. Rus askeri karlksz, bir fedakrlkla Macaris tandaki here mercin nn ald; sonra ekildi gitti. Bu karlksz asker yardmn ar Nikolada uyan drd (ve uyandraca) gurur ve vncn az olmas na imkn olur muydu? Viyana kongresinde (1815) sz konusu edilip hesa ba katlmam ve tedenberi sarslmasnda kusur edil memi olan Trkiyeyi bylesine bir galibiyetten sonra artk nemsemenin imkn var myd? Artk Nikola, Dou'da tek hkm ve nfuz sahibi kimse de mekti. Prusya, bir de Polonya payn alm ve dolaysyla Rusyaya birka trl bala balanmt. Avusturya ve cnun sevgili imparatoru ise, arn tam bir centilmen davranndan ve yardmndan, minnettar kalmt. ngiltere, centilmen ar'm dosta beyanatna, Rus ya eliliinin Nessel-Rod'un hergn devam eden hak arayan ikyetlerine kar-- btn btn ilgisiz kalabi lir miydi'? Btn Avrupada sayglara nail olan ar Nikolanm ve kendisinin devletinin an ve haysiyeti meselesi el bette her eyden nce dnlecek meselelerden biriv-

6t

di. Bunun iindi ki Londra kabinesinin bar taraftarterlii, skn arzusu son dereceyi bulmutu. Byk et ilerin geri alnmas, eliliklerin maslahatgzarlarn elinde braklmas da bu yzdendi. Fransada (durum) byle deildi. Cumhuriyet ve imparatorluk safhalar ok dikkat ekici olaylardan saylyordu. Sanki Fransa'nn her hali: 1848, Prens Napolyonun bakanl, sonra imparatorluu; Avrupann btn Bat dolaylarnda sayg ile karlanmakta bulu nan ar Nikola'y kzdrmak, sinirlendirmek iin ba ka bir ifade ile Dou'yu paralamak suretiyle Napolyonu parma aznda baka kalacak bir dehetli oyuna dimnek iin bahaneler icat edip duruyordu, yordu. Olaylarn ve olacaklarn nne geilemez. Tarih tenkidleri, bin trl ulusal musibetler buna bir are bulamam, bir tedbir gsterememitir. Mesel Napolyon, Bordaeux ehrinde bir nutuk veriyor: Fransa rahat ve mutlu olduka Avrupann da asayii yerinde demektir. szleriyle bar iin teminat veriyor. Buna (kar lk ar Nikola: Acaip; Fransa kendisini dnyann mihveri zerin de mi sanyor? diyor. Rusyann gayretkei olan Avusturya bave kili prens uvaren-berg: Fransa nezle oldupu zaman Avrupa aksrr vrlu alayc bir karlkta bulunuyor. Bir Ingiliz diplomat ise: Napolvon az konuuyor, ama konutuklar daima ercein tersidir demekte tereddt etmiyor.

167

Bununla Napolyonun yalanc olduu kanaatine varamayz. Fakat barn ve selmetin devaml olaca n mjdeledii tarihten belki daha yirmi drt saat bile t-memiken sava iln ediliyor, netice alarak yarmi drt saat nceki szleri geree ters dm oluyordu. Szn en dorusu Prens Bismorkn Birinci Vilhelme arzettiidir. Birinci Vilhelm, Napolyonla ilk defa gren Bismarkm dnnde, bu zat hakknda nasl bir fikre vardm sorduu zaman, Bismark de miti ki: mparator'un (Napolyonun) yle bir bedbahtl var: Mesel Avrupa'nn herhangi bir yerinde, hatt Tataristanda bile bir felket meydana geldii zaman, bunun suunu hep kendisine yklerler. Hangi olay olursa olsun mutlaka onun ad ortaya atlr. Faraza inde hava bozuk olduu zaman bile bunun sebebi ola rak Napolyon gsterilebilir. Hasl ar Nikola bu adam ekemiyordu. Hatt o lu m imparatorluu meselesi iin, Berlin'de Prusya kral ve Avusturya imparatoru ile grmesinde, o za man Saksonya bavekili olan Kont Bayst gryor Napolyonun imparatorluunun tannmas gerektii Kont Bayst kendisine inandrc birtakm szler syle yip deliller ortaya koyuyor. Bunun zerine ar Nikola, ister istemez: Pek l, kendisini yle tanyacaz ama, evltlar m asla!.. diyor. Napolyon'u deviremeyeceini o zaman iyice anlyor, byk bir kin ve fkeyle payitahtna dnyor Kulak dolgunluu, zihin alkl pek di ve pek ta bi olan Trkiye'nin bllmesi meselesini gerekle tirerek kinat hayretle brakmak dncesini tatbik

168

tlmek istiyordu. Tel ve tereddde lzum grmyordu. Zaten kim olsa kendisini sevdirmek, tatl davra nlar ve tatl szlerle herkesi kendi tarafna ekmek pek kolayd. ar hem ngiltere elisini, hem Fransz elisini kendine ekip meftun ediyordu. Hatt ngiliz elisi, Rusya'nn Osmanl snrlarnda yz krk bin as ker topladm haber alyor, Nessel-Rodu sktryor, anslye cenplan da ar hazretleri de daima ban ve siikn tarafls olduklarndan dem vurarak kendisini balarndan savuyorlard. ar ile ngiliz elisi Seymun arasndaki o mehur buluup grmeler de o esnalarda balyor. Yzyllar ca sr olarak kalmas muhtemel bulunan bu buluma ve grmelerin ortaya kmasna sebep Rus diploma sisinin bazj imli yaynlandr. HJasa edelim: 9 Ocak 1853 te Gran-des Helen tarafndan byk bir suarede, ar bir ara kalabalk iinde ngiliz elisi nin yanna sokulmu. O srada Londrada (16 Aralk 1853) Lord Derbinin yerine iktidar makamna geen ve hemen hemen yelerinden hi birisi Fransa imparator luuna sempati beslemeyen Lord Aberddn kabinesini nodh sena etmi, Aberdnle krk yllk hukuku ol duundan sz ederek kendisini tebrik etmesini eliye sylemitir. ar'm konumasnn bundan sonraki ks m da yledir: ngiltere hakkndaki duygu ve dncelerimi bi lirsiniz. Her iM devletin, yani ngilizlerle benim-benimle ngilizlerin en iyi ve en samim bir mnasebet iinde

169

bulunmamz hem ok nemli, hem de ok gereklidir. Bu ihtiya bugn hissedildii kadar hi bir zaman hissedil memitir. Rica ederim, bu szlerimi Lord Con Rassele yaznz. Biz anlar ve mttefik haline gelirsek artk Av rupa'nn Bat taraf iin hi bir kaygmz kalmaz. Ba kalarnn dndkleri ve dnecekleri benim iin hi nemli deildir. Osmanl Devleti'ne gelince: Bu ayr bir meseledir. Bu memleket perian bir halde olduun dan, bizlere bu yzden pek ok zorluklar kabilir. ar Nikola'nn azndan pek tabi bir ekilde Osmanl Devleti aleyhine kan u kelimelerin mans ngiliz elisini ilk anda uyarmsa da, Rusya'nn ngil tere ile ittifak edip Fransay buna aldrmamak ve Osmanl lkeleri zerinde iki devletin kendi aralarnda uzlamalar gibi'iki byk ve nemli macsad yuvarlak ve mphem lflarla im ve ifadeden ibaret kalan bu konuma; kendisince zerinde uzun uzun durulmaya dnimeye, soru sormaya cevap almaya ihtiya gs termitir. Nikola, bunlar syleyip yanndan ayrlmak zere iken Sr Hamilton eymtr, onun nnde durarak: Hametli; szleriniz Londraca byk bir mem nunlukla karlanacaktr. Fakat, Trkiye hakkmdaki endieleri giderecek birka sz sylemez misiniz.'* diye sormutur. Bunun zerine ar biraz tereddt ten sonraTrkiye ileri berbat bir haldedir. Biz anlamal yz. Baknz kollarmzn arasnda bir hasta vaf; hem de pek hasta... Eer bu hasta, gerekli kararlar aln maz ve teebbsler yaplmazsa, yani biz bunlar yap madan elimizden giderse byk bir bahtszlk olacak. Fakat imdi size bundan bahsetmenin sras deil.

170

demitir. Bunun zerine Sr Hamilton, impara torun yanndan ekilmesi gerektiini anlam ve u ce vab vermekle yetinmitir: Zt- hameteleri buyuruyorlar ki adam hasta dr. u halde aff- h&metnelerine gvenerek derim ki: Hasta ve zayf bir udama msait bulunmak, licenb ve kudretli bir kimsenin grevidir, ona byle bir grev der. Aradan be gn geer gemez, 14 Ocak'ta, Bavekil Kont Nessel-Rod, ar hazretlerinin kendisiyle gr mek istediini, ngiliz elisine bildirmitir. Eli der hal davete gider ve imparatorun huzuruna kar. ar Mikla'y yalnz bulur. Gran-des Helenin saraynda balayan o ksa ve esrarl konumay yeniden tekrar lanmaya hazr bulur. mparator bu sefer de, yine eskisi gibi samim ve ili dldr ama, karsndakine kart dikkatli bir nutuk vermeye ve bunun mkemmel olma sna zenmektedir: mparatorie Katerina'nm emellerim ve tasavvur larn bilirsiniz. Bu emeller ve bu tasavvur bu gne kadar uzanp gelmitir. Yalnz ben, bunca geni lkele re sahip olduum halde, o fikirlerden ve o niyetlerden hi birisini miras olarak kendime kabul etmedim. Mem leketim o kadar geni ve mevki bakmndan da o kaar salamdr ki, sahip bulunduumdan daha fazla bir fuz ve iktidar istemek benim iin akl ve manta aykr der. Tam tersine, size herkesten nce ben di yeyim ki bizim iin en byk ve hatt tek tehlike, bu gn pak byk olan devletimizi bir kat daha genilet mek olabilir. Artk Trkiyeden korkacamz bir du rum da yoktur. Trkiye'nin imdiye kadar egemenlii

171 ni koruyacak bir durumu vard. Ama artuk kimsenin rahat ve huzurunu karabilecek bir halde deildir. Biz, Trkierin taassubundan veya bir saldn ya pacaklarndan korkacak zamanda deiliz. imdifki halde bizim menfaatlerimiz iin .bundan daha elverili bir durum istenilemez. Ancak iin u taraf var ki: Bu devletin snrlar iinde pek ok hristiyan yaamaktadr. Ben bunlarn menfaatlerini korumakla ykmlym. Bu bana, an lamalarla (?) salanm bir haktr. Yalnz byk bir emniyetle diyebilirim ki, ben bu hakk da tam bir iti dal ile kullanmaktaym. Hatt aktan aa itiraf ede rim: Baz taciz edici vazifeler bile o hakla bir kark lk gsteriyor. Bununla birlikte kat bir vazifenin yeri ne getirilmesinden geri durmam, duramam: Bugn Rus ya'da kurulu dzendeki mezhebimiz bize Doudan gel mi olduundan, bu mnasebetle asl gzden uzak tu tamayacamz birtakm hissiyt ve vazifeler mevcut tur. Bugn, sizce de bilinen bir mevkide bulunan Os ya va yava yle bir bitkinlie ve zayfla dmtr ki, biz ne kadar bu hastann mrn uzatmak istersek is teyelim ve rica ederim inannz ki kendisinin hayat ta kalmasn sizin kadar ben de arzu ediyorum ans zn vefat edip kollarmz arasmda kalabilir. lleri canlandrmaya, diriltmeye muktedir deiliz. Eer Trk Devleti derse, bir daha kalkmamak zere decek tir. Size u soruyu soruyorum: Byle bir hadiseye kar davranmak, bir here merce uramaktan, apansz ve baka bir idare usul tasarlamadan, bir felketle
manlI Devleti, geen gn size sylediim gibi

172
sonulanmas muhakkak olan bir Avrupa savama ma ruz olmaktan daha iyi deil midir? ite bu nokta ze rine hkmetinizin dikkat nazarm ekmek isterim. arn bu aklamalarna kar Ingiliz elisi, Os manlI Devletinin baka zamanlarda da uram oldu unu bunalmlardan tam mahvolaca sanld bir srada kurtulmu olduunu ve Ingiltere'nin bu iste nilen yolda geici yklenmelere girmeyi tedenberi ar zu etmediini, ngiltere'nin bu devlet ile ok eski bir dost bulunmas dolaysyla, arn adm ettii mirastan nefret ettiini cesaretle ileri srd.
im parator Nlkola yle cevap verdi:

Geri bu prensip iyi ve her zaman iyidir, zellik le imdiki gibi kark ve deiikliklerle dolu bir za inanda... Bununla birlikte yine de bizim anlamamz ve gaflet halinde bulunmamamz ok nemli ve ok ereklidir. te size dosta ve merte sylyorum: n giltere ile ben bu hususta bir anlamaya varabilirsek, artk bakalarmn dndklerini ve yaptklarn nem siz sayarm. Ne istediimi size aktan aa syleyeceimEer Ingiltere gnn birinde stanbulda yerlemek hlyasnda ise ben buna msaade etmeyeceim. i rin byle bir niyet beslediinizi sylemek istemiyorum. Ama byle hallerde ak seik ve samim konumak daha iyidir. Bana gelince: Ben de orada asl yerleme mek taahhdnde bulunmaya hazrm. Lkin mal sahi bi gibi yerlememeye... Yoksa emanet suretiyle olursa demem ki... Eer imdiden ihtiyat tedbirler alnmaz ve her ey kendi haline braklacak olursa... bir zaman gelebilir ki beni stanbulu igale mecbur eder...

13 7

Eli, Londra kabinesinin byle bir konu hakknda taahhtlerde bulunmaya pek niyetli olmadn tekrar etti. 1844 yl Hazirannda ngiltere seyahatinde Dk De Vellingtdn, Lord Aberdin, Sr Robert Peyi gibi ngiliz devlet adamlaryla ark meselesini bahis konusu etmi ve ad geen mesele hakknda ngiltere ile Rusya ara snda bir ittifak yaplmas konusu ortaya atlmt. Bu konu Nessel-Rod tarafndan dzenlenip ngiltere kabi nesine yollanan bir muhtrada yer almaktayd. ar, imdi muhatab olan ngiltere lisine bunlar da hatrlatarak, eer iki devlet arasnda bir ittifak mevcut bulunmazsa, ortaya kabilecek bir durumun ileride kendisini ngiltere'nin menfaatlerine aykr bir harekete mecbur edebileceini ileri sryor buna kar tedbirler alnmas lzumunu tekrarlyordu. Sonra: s tanbul tarafndan Kuds meselesinde Rusyaya kar baz vaatlerde bulunulduunu, oysa rmdi bu vaatler den dnldn ve yerine ge.tirilmek istenmediini, bu durum karsnda kendisinin kesin olarak ok azimli bulunduunu ilve ediyordu. Sr Hamilton Seymur, ngiltere tarafndan Rusya nn hakl olan isteklerinin anlay ve iyi kabulle kar lanacam, kendi'sinin bunda phesi bulunmadn, ortada endie edilecek bir husus varsa bunun ar haz retlerinin em etl ve niyetlerinden dolay deil, Gnev Rusyada yaplan ve yaplagelmekte olan asker y naklardan doduunu, cevap olarak arz ve ifade etti. ar bu cevaptan sonra eliye, yanndan ayrlmas iin izin verdi ve ayrlrken dedi ki:

174 Aramzda geen konumay kraliyet hkmetine bildiriniz ve kendilerinin bana iletilmesini uygun g recekleri cevab almaya hazr olduumu da yaznz. Byle bir tavsiyeye acaba lzum var myd? Eli zaten arn szlerini harfi harfine hkmeti ne yazyordu. ok alacak eydir ki. Petersburg'da btn Douyu kanl bir tufana boacak nitelikte olan bu dehet verici konuma-grmder cereyan ederken, Londrada Rus elisi Baron Bronofun feryatlar ve Trkiye ile Fransa'ya kar ynelttii tenkid ve sular malar da bu bakentte byk bir iyi niyet ve nemle dinleniyordu. ngiliz basnna gelince, bata nl Times (23 Ocak 1853) olduu halde, Osmanl Devleti aleyhinde ok ar yazlar yaynlyor, dermansz koca bir cisim olan Tr kiyenin yklndan dem vuruyordu. ngiliz kabinesi, phesiz, bu cereyana tb deil di. Hariciye nazr Con Rassl, Petersburg elisine ke sin, fakat nazik bir dille yazd cevap mektubunda (9 ubat 1853) zellikle yle diyordu: ar hazretleri, tedenberi tutageldikleri akla yat kn, garazsz ve btn Avrupaya faydal politikadan dolay tebrike lyktr (!). (1) Bu politikann baaryla sonulanmas da, ancak Osmanl Devleti hakknda son derece itidalli davranmak ve kesin istekler yerine dost a mzakere (kaplar amakla mmkn olabilir. Bugn iin Trkiyeyi harcamaya ihtiya gstere cek hi bir bunalm yoktur. Makaamt- Mbareke me-

( 1)

B u n le m tu r

i a r e t i

a s l

m e tin d e y o k tu r , d ik k a t i e k m e k

i in

konm u

175

selesi kt ve tehlikeli bir durum gstermemektedir. On yedinci yzyl sonlarnda nc Giyyom ile On drdnc Louis arasnda, kinci Charles mirasnn tak sim edilmesi gibi bir Osmanl Devleti'nin taksim edil mesi dnlemez. Bunun zamannn ne zaman gelece ini tahmin edebilmek de imknszdr. Bundan baka ngilterenin bizzat Osmanl Devleti lehinde, Rusyaya teklif edecei uzlama konularnda Avusturya ile Fran say bu konularn dnda brakmak ise vicdanen im kn dahilinde deildir. Zaten byle bir tertibat ve ta savvurlar mahrem kalamaz. Bir kere ortaya dklnce de sultann btn dmanlar bundan cesaret bulacak lardr. O zamanlar, dostlar ne kadar ihtiyat gsterir lerse gstersinler, hastann lm bu sebepten olacak tr. Bundan dolay, Osmanl Devleti ile ilgili bulunan anlamazlklarn zm iin btn byk devletlerin bir araya gelmesi ve konuyu birlikte grmeleri ge rekir. ngiliz kabinesi bununla da yetinmeyerek, verdii cevap mektubunun, sonunda: ngiltere eer gerekirse Rusya ile daha nce den anlamakszn, Trkiyenin taksim edilmesi konu sunda bir nc devletle hi bir mzakereye girime yecek denilmi, byle bir vaidde bulunulmutur. 20 ubat 1853 gn akam, veliahd grandkn sa raynda Sr Hamilton, Rusya ar Nikola ile tekrar bu lumutur. Bu nc buluma ve grmede ar, do ru elinin yanna giderek, ona her zamankinden ok da ha fazla iltifatlarda bulunmu ve aralarnda u konu ma balamtr: ar Cevap aldnz m?

Eli Evet hametli, aldm, nceden tahmin eden siz hametliye arzettiim gibi... Bunu maatteessf haber aldm. Hkmetiniz maksadm anlamad. Asl nemli olan ey, bir hasta nn lecei zaman ne yaplacandan ziyade, o zaman ne yaplmayacann ngiltere ile (birlikte) tayin etmek tir. Fakat hastann lm halinde bulunduunu gs terecek ortada hi bir sebep yok. Evet, evet lyor. Fakat sizin hkmetiniz, Os
manlI Devleti'nde hl baz yaama belirtileri vardr

inancna yneliktir. u halde yanl malmat alm de mek oluyor. Size tekrar ediyorum: Hasta lyor. Biz byle bir olayn bizler gafil bir halde bastrmasna as la raz olamayz. Mutlaka bir ittifak yapmamz gerek mektedir. (Ah (ne olurdu) sizin devlet adamlarnzdan biriyle, mesel Lord Aberdin ile on dakikalk bir gr mede bulunmam mmkn olsayd.. ok kolaylkla aramzda bir anlama meydana gelirdi. Benim emelim bir andlama, yahut bir protokol deil, (yle) genel yapda bir anlamadan ibarettir. Yarn yine geliniz. ngiliz elisi artk hayretler iindeydi. Kendisinin en ok dikkat nazarn eken ey. ar Nikola'nn bu s rar tarzyd. nk bir hkmdarn komu bir devletin ok yaknda keceinden bylece bahsetmesi iin, bu hali beklemekten ok daha fazla, bu neticeyi alknava azmetmi olduunun belirlenmesi lzm gelirdi. Eli, ngiltere hariciye nazn Con Rassla (21 u bat 1853) yollad raporda: arn dncesi artk iyice akla kavuuyor. s tedii ey, Fransa darda braklarak, Trkiyenin paylalmasdr.

177

Ertesi gn elinin arla yapt konumada da bu dncesini pekitirmekten geri kalmamtr. Bu drdnc grme on be dakika devam etmi tir: ar Emin olunuz ki felket ok yakndr. Bir d sava, hristiyanlarn ayaklanmas, eski Trk dze nine bal olanlarla yenilik taraftarlarnn birbirleriyle olan anlamazlk ve ekimeleri... Btn bunlar fel keti abuklatracak eylerdir. Ben, yaplmasna m saade olunmayacak eyleri tanzim etmek isterim. Eli u ifade buyurulan menf artlar neler olacalk? ar (biraz dndkten sonra) Ben istemem ki stanbul; Ruslar, Franszlar, ngilizler, ya da baka bir devlet tarafndan igl ounsun. Yeni bir Bizans impa ratorluunun ortaya kmasna da asl msaade etme yeceim gibi... te yandan Yunanistan'n genilemesini de istemem. Trkiyenin, birtakm ihtillcilere sna cak olacak ufak tefek hkmetlere blnmesine de hi nza gsteremem. Byle bir zm tarzna katlanmak tan ise savarm. Hatt tek bir can, tek bir tfek ka lncaya kadar savarm. Eli O halde Osmanl Devletinin hi bir vilye tinin, hi bir kimse tarafndan zaptedilmesine msaade edilmeyeceini, devletin dosta bir anlama salann caya kadar bir kaln altnda kalacan iln etmeli!. ar (biraz sklarak) G olacak, hristiyaniarla Trkler cenkleecekler. Eli Baknz hametmeb. aramzda bir fark var. Siz hametli daima Trkiyenin yklndan sz ediyorlar; biz ise imdiki durumunun daha ktleme sinin nne gemek istiyoruz.
F : 12

178

Ah, siz de bana (bavekilim) Nassel-Rod gibi sylyorsunuz. Halbuki felket olacaktr. Eliyle ar arasndaki konuma tdki devletler zerine geti. ar Ben Fransa'dan endieli deilim; o bizi bozuturmaya urap duruyor. Ben sizinle ittifak ettik ten sonra bundan tesi benim umurumda bile deildir. Eli Ya Avusturya, hametli?.. Avusturya m? Rusya'ya uygun den bir du rum Avusturyaya da uygun der. ar, bundan sonra sultandan, u gz dnen efen diden, bahse girierek, ona kar besledii mutedil tu tumdan sz edip kendi kendisini vmeye koyuldu. Eli Ah hametli, eer zavall Trkler size kar (verdikleri szlerini tutamadlarsa belki de Fran sadan ekindikleri iin tutamadlar.) ar szlerine devam ediyordu: Eflak ve Budan, benim himayem altnda, mslakildir. Bulgaristan ile Srbistan da niin mstakil ol masn? Msra gelince, bu lkeyi ngilterenin isteme sini bulurum. stedii zaman igal edebilir. Girit teki Kandiye limanna gelince... Biz ngiltere ile Hindistan arasnda sadece ko lay bir irtibat vastas arzu ederiz. Saraynza yaznz ki beo andlarma istemiyo rum. stediim bir centilmen sznden ibarettir. ar Nikola, bu konuma srasnda Fransann Tu nusu elde etmek maksadn tadn, onun Dou'daki durum ve tutumunun Rusya bakmndan nemle kar alanmadn, hatt Fransz tehditlerine kar durmak iin dolayl olarak Osmanl padiahlarna yardan teklifinde bulunduunu da syledi.

179

O sralarda hariciye nazrlndan ayrlan Con Rassl'n yerine geen Lord Klararendon da, kendisinden nceki meslektann grlerine (katlarak, eli Sr Ramiltona yazd bir cevapta: Osmanl Devletinin ykl (zannolunduu gibi) o kadar yakn deildir; be nim kanaatim budu imdiki durumu korumak en ak la yatkn tedbirdir. Eer bir felket meydana gelecek olursa, ad geen devletin kalntlarnn taksimi o za man toplanacak bir kongre tarafndan tanzim olunur. diye yazmtr. Nessel-Rod, ar Nikola'dan daha ihtiyatl bir adam olduundan, bu konudalki aklamalar tehlikeli gr yor ve bu tehlikeyi mmkn olduu kadar snrlama teebbsnden geri kalmyordu. Nitekim kendisi, g ya arla eli arasnda geen bu grmeleri zapta ge irmek amac ile geni bir tasar kaleme almt. An cak, bir kopyas Ingiltere eliliine de verilmi olan bu tasarda ylesine idareli bir dil kullanmt ki, arada geen konumalar ylesine deiik bir kalba so kulmutu ki ne kadar hayret edilse yeriydi. Arad/i bJme, paylama ile ilgili szlerin hepsinin asl ve nite lii deitirilmiti. Daha dorusu tbir yerinde ise evvelce (ar tarafndan) her ne sylenmi ise banlarn hepsi red ve inkr edilmiti. Trkiye bakmndan bu konuda ne demek lzun gele.ceini dnmeye bile hacet yoktur. Fakat bu szle rin cereyan ekli ve nitelii nasl olursa olsun, bizlerc: dikkat ve uyank olmaktan uzak tutulamayacak balcrnokta yine Rusya diplomasisidir. nk u fec konu? ma konusunda arac bulunan, yalnz kendi bana a^ Nikola deil, yine Rus siyas rgt idi.

180

Byk b*r hayretle karlanacak hallerdendir ki. ar Nikola ngiliz elisiyle sk fk konuurken, Fran sz elisi General Kastel Bajak okamay, mparator Napolyona muhabbetler gndermeyi de unutmuyor du. Hatt Kuds meselesini iki hkmet arasnda zmlemek iin, son zamanlarda Paristen gelen tek life kar Fransz elisine memnunluunu bildirmi, u sefil Trklere bir ders verileceini im edivermi ti

ekimelerin Ncticesi veya Mezhep stekleri Sltan Mahmd- Adl (kinci Mahmut) zamannda t temelinden sarslm bulunan bir devletin yklacan tahayyl etmek iin, geri belki bir diplomat olmaik bile gerekmiyordu. ar Nikolann nazarnda, belki byle bir tahayyle engel olacak ortada baka hi bir sebep de yoktu. Yalnz arm diplomatlar iin sorumluluu ge* rektirecek haller pek oktu. nk Trkiye, Polonya gi bi bir ortamda da deildi. Polonya (kendisini payla m olan) devletlerce mide fesad icadna kadar varm iken, imdi ikinci bir blme ve paylamay dnme ye kalkmak nasl mmkn ve akla yatkn olabilirdi? ngiltere Msr, Girit'i, Kbrs' almak iin Rusya nn ne gibi ve nerede yardmna muhtat, te yandan Rusyann genilemesinden ngiltereye fayda m yok sa zarar m gelebilirdi? Avusturya kendisine yapt yardm iin, arm ne kadar minnettar olursa olsun arslan postundan kumanda edecek olan Rusyann ken disine lyk grecei bir pay nasl kabul edebilecekti? Hi kuku ve phe etmem ki, Rusya arnn zih ninde kararlatrlm bir paylama-blme pln bile voktu. 1844de ngilteredeki mzakereler ham bir ha ylden ibaretti. ngilterenin o vakit sertlik gsterme mesi ise, Avrupa'da o dnemde adamakll glenmi

182

ve kendisini gstermi oan Rusya arn o manasz r yasnda oyalamak politikasnn gerekleri sonucuydu. Lkin Rusya diplomatlarnn tuttuklar yolu nasl yorumlamaldr? Karadenizi bir Rus gl haline getir mek iin bunlarn hayl kurma glerinin pek mba laal olmas gerekir. Trkiyeyi ylece sktrp e kitirmekle ruhsuz bir ceset hi ne getirip yere serme nin mmkn olamayacan Rus diplomatlar az m tec rbe etmilerdi? Balkanlarda ufak tefeik idareiler 'kk devlet modelleri) meydana getirerety Trkiyeyi darma dan etmek suretiyle Rusyann niuz ve egemenliini Avrupa'nn btn Dou blgesine yaymak ne kadar tat l ve sevimli bir hlya olursa olsun, min denilecek bir dua deildi. Bir baka trl dnelim: Rusyann Trkiye'den bir korkusu var myd? Hat t artk ortada bir sava ihtimali kalm myd? Tanzimat- Hayriyenin iln; Trkiyenin artk i meseleleriy le uramaya, hem de pek ok, gz aamayacak dere cede urap almaya mecbur ve maHkm bulundu unu resmen itiraf etmek deil miydi? Rusya diplomatlar Trkiye'nin her trl slhat yapmasndan ne zarar greceklerdi? Ticaretlerine mi durgunluk gelecekti Memleketlerinin snnllan m zor lanacakt? Farzedelim ki Trk milletinin yiitliinden, savalndan ekiniyor idiyse, buna kar kendi s nrlarnda kesin tedbirler almaktan Rusya ciz mi bu lunuyordu? Rusya'nn, Balkanlardaki nfuzunun elden gitme sini byk bir kayp niteliinde deerlendirmesi iin de hi bir sebep bulamyoruz. nk bu uurda yap

183

lan fedakrlklarn bir btesi (blnosu) yaplacak ol sa, Rusya siyaset adamlar Rus milletine kar milyar larca can ve kan hesab verebilecek hi bir eski belge gsteremezler. Her ne yaplmsa batan baa heder olup gitmitir. Eski dncelerin, khnami prensiple rin mantkszln anlamak iin diplomatlar yeni yeni dersler almak ihtiyacnda m idiler? stanbulu da {yatrmzdan karmayalm. Fransa ve ngiltere, hatt Avusturya siyaset adamlar, deil s tanbulu Karadeniz hkimiyetini bile Rusyaya bala yp hediye edemezlerdi. Pariste hkmn ve szn geirmek iin Rusya' y uratrmak frsatn ganimet bilen Bismarkm ge nel siyaseti ve siyaset anlay dikkatle ve uyanklkla gzden geirilsin: Derhal grlr ki- Bismark, Rusya nn ve daha dorusu Rus diplomatlarnn tek hedefleri nin ve emellerinin stanbul olduunu 'kendisi daha Petersburg eliliinde iken yeterince renmi oldu undan masa banda lkeler fethetmek plnlan ile gzleri alan ihtiras sahiplerini her gn yeni bir gaile ortaya atarak bouturmak iin ne tatl diller dkp durmutur. Zannolunmasn ki Bismark gafil bir adamd. s tanbulun Rusyann eline gemesinin bu dnyada mm kn olamayacan belki herkesten ok daha iyi Bismark bilirdi. Lkin onun maksad bakayd: Kendisi Fransz dman idi. ngiltere baa bel... Rusya Avus turyaya kskn ve ondan nefret etmekte... Bismark iin bir Fransa-ngillere-Rusya ittifak kuruntusu Al man politikas adna dehet verici bir felketti. Bis markm istedii uydu:

84

Rusya'y Fransa ile Ingiltere'nin raz olmayacak lar bir illetle (mesel Osmanl Devletini ykp ona sa hip olmakla) illetli bulundurmak. Rus diplomasisi za ten illetliydi. Btn mesele bu illeti, bu hastal artr mak ve krklemekti. te, sonralar prens De Bismark olan, zatn okad siyaset buydu. Bu siyasetin btn hkm ve kuvveti, Rusyay tedenberi Trkiye'den ayrmaya, uzak tutmaya ynelik bulunuyordu. Gariptir ki, Rusya'y avutmak iin Bismarkn bes leyip bytt komu ihtiras, en ziyade Almanya' nn endie duyduu bir byk gaile nitelii gsteriyordu: Pan-islvizm. Demek ki Rus diplomatlarnda iki dehetli vard: Kilise, Pan-islvizm. silh

ar Nikola bu iki cereyann Rus hriciyesi ile el iler arasnda ald iddet ve istikamete kaplmaktan kendini bir trl kurtaramyordu. Birok olaanst haller de buna yardm edip duruyordu. Tarih, bu iyi yrekli mparatoru (1) bu btl ina nndan dolay dorudan doruya sorumlu tutam yor. Belki bir stnlk gsteremedii, diplomasi cende releri arasnda kslp kald iin az ok knanabilir. nk hkmdarln anna den: Bir olaanst davranta bulunmak, kan dkclk plnlarna yanamamaktadr.

i l ) Birka sahife yukarda ar'n, ngilia elisiyim konulm alarm kaydeden yazarn, ayn a r hakkndaki buradaki szleri aynrn byledir.

185

anslye Nessel-Rod ile Fransa ve ngiltere elileri arasndaki mnasebet, insan gerekten siyasetten nef ret ettirecek derecede bir netice vermek zere idi. ngiltere elisi, Londra kabinesine kar, Rus dip lomasisini deta mdafaa edip duruyordu. ar ile ol duu gibi, Nessel-Rod ile olan grmelerinde de o kadar d grnte aralarnda yle bir samimiyet var d ki, Sr Hamilton iin, Rus diplomasisinin z sz bir olmadna hkmetmemek mmkn olmuyordu. Hele eli ile anslye arasnda alnp verilen baz mek tuplar okunsa, o esnalarda bir Kuds meselesinin ya kn bir gelecekte byyp de sonunda bir Krm Sava'na kadar uzanacana asla ihtiml verilemezdi. Rus hriciyesinin kapal tabirler, mphem szler le, ok nemli bir maksad devletlerin gzlerinden sak lamak iin ngrd pek iten konumalar, hak ve gerei destekler grnr ifadeler insan son derece aknlklara boar. Nessel-Rod, biraz kukulanm bulunan ngiliz el isine yazd bir zel tezkerede diyordu ki: Rusyann himaye etmek istedii ortodoks mez hebinin haklar, vaktiyle yahut Kaynarca andlamasndan sonra Yunanllarn Osmanl lkesinde istifade edegeldikleri haklardan ibarettir. Osmanl sultanlarnn Avrupa ktasnda saltanat srmeye boladklar tarih ten itibaren ihsan buyura geldikleri msaade ve imti yazlar iddia veya istemek deildir. ngiltere diplomasisi, pek sade ve pek doru buldu u bu ve buna benzer ifadelere itimat ettii iindir ki, adgeen meselenin Fransa ile Rusya arasnda zm lenmesi gerektiinde srar edip durmaktayd.

,86

Paris elisi Lord Kavleyin Londradaki hariciye na zrlna yazd (6 Ocak 1853) raporda: Fransa hariciye nazn Droine De Louis, Rusya elisi Keselef'e Makaamt- Mbareke meselesinin iki devlet arasnda ve her iki devletin anlarna, arzularna uygun der bir bi imde zmlenmesini isteriz. Fransa hkmeti hakk n elde etmek isteinde en son dereceye kadar srarl deildir. Eer Rusya da ayn bar grte bulunursa, iin dostluk erevesi iinde bir sonuca balanabilmesi iin ortada hi bir engel kalmayacaktr. dedii bildiril mitir. Halbuki bu sralarda kont Nessel-Rod, Sr Hamilton Seymura ayn mesele iin byk pheler ve en dieler uyandracak birtakm ifadelerde bulunuyordu. Birgn ngiliz elisi Bu kutsal yerler meselesi epey endieli bir du rum gsteriyor, dedii zaman. Kont Nessel-Rod bundan istifade ederek: Gerekten de endie edilecek bir meseledir. Bunun sonunun ktye varmak zere bulunduunu siz den saklayamam, yollu garip bir cevap vermiti. ngiliz elisi daha fazla bir merakla, meselenin bir anlama yoluyla sonuca balanmasn, u srada arada ki Trkiye'nin zor ve tehlikeli durumunu daha da zor latrmaktan kanlmas gerektiini ileri srnce, Rus anslyesinin cevab ksaca yle olmutu: Ben buna bir are gremiyorum! Rus hriciyesinde bu tarzda konumalar olurken snrlarda da durmadan asker ynklar vaplmaktav-

187

d. Beinci lordunun EfKak-Budan'a doru yrmesi ve drdnc ordunun da hazrlklarnn tamamlanmas emirleri ngilizleri bsbtn tela drmt. tngilizler, resm bir yaz ile durumu derhal Ruslardan sordular; bu asker ynaklarn sebebini ren mek istediklerini bildirdiler (8 Ocak 1853). Bu yazda eyle demliyordu: Makaamt- Mbareke meselesinin bar bir yolla zme balanmas ve Trkiyenin halklarnn ve btnlnn korunmas hakkmdaki Rus beyanlar ve tedarikleri ile bugnlerdeki asker sevkiyat ve ynam birbiriyle nasl badatrlaca anlalamamtr. Bablnin dorudan doruya alkadar olmad byle bir anlamazlk ki bunun mkta uramadan da bir zme balanmas mmknd dolaysyla Fran sa'nn fkesini harekete getirmek ve netice olarak onu da karlk vermeye mecbur eylemek, Trkiye'nin ege menlik haklarn, saltanat nfuzunu tehlikeye dr mek doru mudur? Bu askerin snrlarda birikmesi, Osmanl Devletinin uyruu olan Srplar arasnda bir fesat sebebi olmaz m? Fransann dmanlan: Fran sa hkmetinin u kutsal yerler meselesinde arad ey, Avrupay artp devletler arasnda bir kargaa lk karmaktr diyorlard. Bu dedikleri ya dorudur, ya deildir. Eer doru deilse, o halde en vahim neti ceyi gerektirecek bir politikay yanl bir bahaneye da yatmaktadrlar demektir. Yok eer doru ise bu takdir de de Fransaya isnat olunan tasavvurlara msait ha tali bir yol tutulmu demek oluyordu. Rusyann dost larnn, kendisiuk n hi bir hakkn terketmesini iste meyecekleri phesi/ ise de mademki her ey mza kere yolu ile de elde !ilebilir baary bir asker

lfcv gsteride aramamak gerektiini ifadeye mecburdurlar. Kont Nessel-Rod, elinin bu tell beyanlarn ok mbalaal olarak vasflandrp geitirdikten sonra u cevab vermitir: ngiltere devleti, gerek Pariste, gerek stanbulda. Rusya'nn hakl isteklerini desteklemeye ve Fransz kabinesinin iddialarn; reddedip rtmeye <yardm etti i takdirde ortada lel gerektirecek bir durum yok tur. Bizim samim grmz ve kanaatimiz budur Fransa'nn Petersburg elisi Kassel P*jak da Rus hriciyesinde ayn ekilde bir muameleye mazhar olu yordu. Hatt eli: Fransann son uzlatrc teklifi, Rusyann asker hazrlklarndan daha nce yaplm tr diyerek pek nemli bir lugt paralayclkta bu lunduu halde, ar Nikola, kendisiyle grt bir srada bundan memnun olduunu bildirmi ve yle demiti: Makaamt- Mbareke meselesiyle ilgili bulunma yan u bizim asker harekt bahsinde mbalaa edil mitir. Maksadmz Rus bandrasna kar yaplan ha karete bir mukabele tesiri uyandrmaktan baka bir ey deildir.^ Oysa ortada yle bir Rus bandrasna hakaret me selesi yoktu. Ve ar bu arada (yine uyutmak iin) ba rn korunmasndan ve Osmanl Devleti'nin lke b tnlnden de sz etmitir. Kont Nessel-Rod, Baron Brunof'a yazd (24 Ocak 1853) geni bir yazda, ngiltere ile Rusya arasndaki mnasebetlerin samimiyetinden sz ettikten ve ngiliz devlet adamlarm birok defalar pohpohladktan sonra, f-ransa diplomasisini knamaya koyuluyordu. Marki De

19 8

1-avaletin stanbulda elde ettii fermanla Ortodokslu un haklarnn ayaklar altna alndn, Beytllahim anahtarnn Latinlere verilmesi suretiyle Douda La tinlerin ortodokslara kar galip getirildiini, bir olup bitti olan bu fenalklara kar imdi artk bir deva, bir are bulmak lzrn geleceini yana yakla anlatyordu. Eiitn bunlardan sonra da deniliyordu ki: Fenalk olmutur. imdi artk onu menetmek de il, ona kar bir are bulmak lzmdr. Ortodoks mez hebinin imtiyazlar ayaklar altna alnm, sultann, im paratora resmen verdii sz tutulmamtr. imdi bu olan bitene kar hi olmazsa kaybedileni bir dereceye kadar dzeltecek bir sonu elde etmeye allmal dr. Eer biz de Fransa'ya bugnk neticeye ulatran cebir ve tecavz siyasetini kendimize rnek olarak al saydk... eer biz de onun gibi Osmanl Devletinin an ve erefine kar ilgisiz bulunmaydk, uzun uzun dnmeksizin kesin ve belli bir hareket noktasna va racaktk. Varacamz bu hareket noktas: tehdit ve kuvvet kullanmakt. Lkin biz, tedenberi clduu gi bi. imdi de Trkiyenin haklarnn korunmasn arzu etmekteyiz. imdiye kadar baarya ulaamam olmak la birlikte, yine de son bir defa olmak zere uzlama yolunu arayacaz. Hatt u anda bile bunun iin bir are dnmekteyiz. Bu dndmz arenin bal ca noktalar imparator tarafndan tespit edilmise de henz kesinlie kavumamtr. Biz geri bar yollarn denemekten baka bir ey dnmyoruz; fakat Fransann Trkiyede elde etmi olduu manevi nfuzun bizim teebbslerimizin sonu

J9i>

vermesini engelliyeceinden phe ediyoruz. Zira, belki dc Fransa, Bblnin tereddtleri karsnda, hi bir muhalefetle karlamadan btn sahillere donanma sn hareket ettirerek en ufak bir isteini bile toplar nn azn evirmek suretiyle elde etmeye kalkabilir. te bunun iindir ki imparatorumuz, yaplacak mza kereleri destekleyecek baz ihtiyt n tedbirler almak gereini uygun grmtr. Hasl bu tedbirlerimiz hi bir suretle Osmanl evletinin egemenlii ile atacak bir maksada yne lik deildir. Tam tersine bir yabanc diktatrlne kar mevcut egemenlii muhafazadr. Hulsa derim ki: mparatorun fikrince bizim hazrlklarmzn sebep ve hikmeti, madd olmaktan ziyade, manev bir netice almak maksadn tamaktadr. te bu konulardaki sylentilerin endie douraca m dnerek bylece gerei aklam bulunuyoruz, mit ederiz ki ngiltere hkmeti bu tedbirlerimizin asl nitelii konusunda yanl bir fikre ve kanaate ka plmayacaktr. mparatorun baka zamanlarda da bir ok sebeplerle Trkiye'ye kar gstermi olduu iti dalli muameleler bu seferki tutumuz iin de yeterli bir delildir. Ortak bir menfaat, Douda bar korumak iin hem Rusya'nn hem ngilterenin gayret gsterme sini gerektiriyor... Petersburg kabinesinin, daha doru bir deyimle anslye Nessel-Rod'un Londraya savurup gnderdii bu ikyet frtnalar bo yere deildi. nk o sralar da idi ki Afif Bey, kendisine verilen talimat dahilinde icraatta bulunmutu. Afif Bey'in Kudsteki bu icraat Fuat Efendinin (paa) hariciye nazrl zamanna tesadf etmitir. Ov-

191
sa bu, Petersburg hriciyesinde ahsi bir kin ve gazap uyandrmt. Fransa elilii de honut deildi. O da Fuat Efendiden ikyetiydi. Ne var ki i bitsin diye busmay tercih etmiti. Hatt ngiltere elilii masla hatgzar Kolonel Ross, Ocak 1853 tarihinde, Londra daki kendi hariciye nazrlna: <'Kuds-i erif meeleinin tehlikesi gerek Fransz ve gerek Rus elilerinin bar tarafls olmalar sayesinde iyi bir sonuca bala nabildi. yollu bir mjde yollamakta pek acele etmiti. Fransa elisi bir anlama ve uzlama teklif ettii zaman ar ile anslyeden (bu durum Rusyada olmal, yazar buray belirtmiyor) sadece kuru bir memnunluk kelimeleri iitmiti. Ama meselenin mzakeresine giri ilmek istenilmemi, elilik avutulmu Londraya ol duu gibi Paris elisi Kiselefe de knayc bir mektup yazlmt. Fransa hariciye nazr Droin De Louis, zaten Rus yaya teklifi her eyden nce, alnm olan kararlarn deitirilemeyecei konusunda ngiltere kabinesi ara clyla Bblden verilen teminattan sonra yapm t. Fakat Rus anslyesinin, Paris elileri aracl ile, kendilerine yapt tenkidkr tebliin Fransaya ar gelmemesi de mmkn deildi. Bu teklife cevap ola rak, Nessel-Rod tarafndan yaplan karln ihtiva et tii knamalar Fransa hariciye nazrn teessfe ve ik yete mecbur etmiti. Oysa Nessel-Rod byle yazl ha berlemelerde ve grmelerde daima zeytinya gibi ste kmasn bilen bir diplomasi stad idi. Derhal buna da karlk vermekte gecikmedi. Zaten konuyu ve onun asln esasn ayrntl alarak aklamak iin yazlm kabul ettii bir mektubun Fransa kabinesi ze-

tinde kt etki yaratmasndan znt duyduunu. Fransa iie dosta mnasebetler balayp bunu devam ettirmenin ar hazretlerini ok memnun ve mahzuz et mekte olduunu, Rusya'nn da ayn duygu ve dnce lerle mukabelede bulunacam. Msy De La Coureun iyi niyetine bir belge olarak karlandm; ar'n, Os manlI Devletinin kntden kurtarlmas hususunda Fransa He birlikte aba harcamaktan bahtiyar olaca n, snrlarda ve snr dolaylarnda asker hareketlerin den maksatlarnn herkes tarafndan arzu edilen bir k felketini nlemek iin alnm bir tedbir buluduunu, yani bunun Osmanl Devletine ve devlet adamlarna kar sadece manev bir bask olduunu ve bunun baskdan ibaret kalacan gerek Petersburgdak: Fransz elisine bildirerek, gerek kendi Paris elileri aracl ile, Fransz hkmetine anlatt durdu. Rus anslyesinin Paris elisine yazd (8 ubat 1853) ayrntl bir mektupta grlen aadaki blm ler de, Rusyann, Fransaya kar yrtmekte olduu garip yolu ve tutumu gstermektedir; Rus bakanlar kumlu, her bakmdan kendilerince ngrlen ve btn Rusyaca da nemle karlanan bir neticenin gerekletirilmesi iin elinden gelen hi bir eyi esirgemeyecektir. Bakanlar kurulu, bu konuda Fransann teebbslerine ve yardmlarna gvenmekle vnr. Avusturyann da Trkiye ile olan and'ama larna dayanarak ie karmas ile ortak bir etkide bulunacandan eminiz. stanbulda giriilecek yeni ve etkili teebbsler bu yolda geliecek ve bu suretle Trkiye'ye, bize kar olan taahhtleri hatrlatlmakla beraber, Filistin toprakla

ndaki Makaama- Miibareke meselesinden dolay) ba nda ve sonunda bizimle Fransa arasnda bir gr ay rl ve ekime bulunmad ve Trkiyenin varlnn, i gvenliinin, kendi hkmetinin icraatnda egemen btn byk devletlerce arzu edilmekte olduu bildi rilecektir. General Kastel Bajaktn tebligatndan anlald zere, imdiye kadar Fransa'nn stanbul eliliine ve rilmi olaca tabi bulunan talimat da hi phesiz btn bu gr ve dncelere uygun decektir. Bu takdirde ise, stanbul'daki elilerimiz arasnda karlk l olarak domasn o kadar arzu ettiimiz halde bir airl baaramadmz uzlama da gerekleecein den, hlen bizle^i ok megl eden bu meselenin mutlu bir sonuca varmas sebepleri hazrlanm olacaktr. Rus diplomasisinin o zamana ya da genellikle bize yneltilen u tutum ve szlerinden bir gerek pay ve kokusu karmak cidden imknszn imknsz olan bir eydir. Bununla bivikte bu beyanatta grlen ak Ik ve seikiik, btn Avrupa diplomatlarn aldatmasa bile, hi olmazsa onlarn zihinlerini kartrmaktan ve vanl yola ynelmekten geri kalmyordu. (Nitekim) Fransa kabinesi bu teebbsleri iyi kar layarak bunun fiili sonularn beklemeye karar verdi. Ancak ngiliz kabinesi iin sonunu kurcalamakta de vam etti. Sr Hamilton Sevmur, Kont Nessel-Roda: Rusya ile Fransa arasnda yaplacak mzakereler nerede yaplacaktr, Petersburg'da m, stanbulda m? yollu bir soru ynelterek banm ak '-e ke^in cevabn istedi. Nessel-Rod. yaplacak mzakerelerin Osrnanl F: 1?

194

Devleti nezdinde olmasnn bir ok sebeplerle (?) (1) faydal olaca cevabm verdi. 8 ubat 1853 tarihinde de Prens Menikofun olaanst elilik greviyle stan bul a gnderildii bildirildi. Fransa hkmetine de ay n yolda bilgi verdi. Bu olaanst elilik grevinin nasl bir ey oldu unu anlayabilmek imkn yoktu. Fakat ngiltere artk u Kuds iinin ileride Trkiyede meydana karl mas veya hazrlanmas dnlen nn almak gibi iyi bir niyetle bir an nce bitirilmesine azmetmi ol duundan meseleyi kararszla terketmek istemiyor du. Fransa ve onun imparatoru Napolyon da kendi dev leti iin ngiliz dostluunu ok nemli biliyordu. Bun dan dolay bu devleti yannda bilerek neticeyi mmkn olduu kadar sknet ve msamaha ile bekliyordu. Taraflarn anlamalar ve_ aralarnn bulunmas ko nusundaki yazma ve haberlemeler uzun uzadya ve birer birer gzden geirilecek olursa, Rus diplomasi sinin ne kadar hatal bir yol tutmu bulunduunu gr mek ve onu sulamak gibi bir mecburiyet karsnda kalnlr. Bu itiraf, kont Nessel-Rodun diplomatln inkr etmek demek deildir. Kont Nessel-Rod pek us ta ve tecrbeli bir zamane siyasetisiydi. Lkin snrl ve belli bir ereve dna kamayacak olan meslekini (tutumunu) sonuna kadar muhafaza etmi olmasna gre, pek yanl bir yol tutmu olduuna hkmetmek lzm gelir. On dokuzuncu yzyln balarnda Byk Napol yon, Birinci Aleksandr gibi szlerini dnyaya geiren

( ) Bu iaret, eserin yazan tarafndan konulmutur.

195

kimselerin snrsz siyas ihtiraslar arasnda doup ge limi ve karsnda Osmanl Devleti iin sadece bir Prens Meternih bulmu olan Rusyann imdiki an slyesi, yle yanl hesaplar ve yle bo hayller pein de kouyor, imparatorunu da yle verimsiz gailelerle yoruyordu ki, bugn btn Rus ileri devlet adamlarnn bu Saksonyal Nessel-Rod politikasnn byk sululu unu grmemeleri, bunda tereddt etmeleri imknsz dr sanrz. 1848 ihtillinde, yapt asker yardmla Avustur ya'y ve vaktiyle elilik arkadal yapt Lord Aberdin gibi bir ngiliz diplomat ile olan zel mnasebetle ri sayesinde ngiltereyi kendi tasavvurlarna ve ihti raslarna hizmet edici yanl bir yola ynelten bu ada mn, bizzat devletinin ba bulunan ar Nikolaya yap trd eyler dnlrse medeniyet ve insanlk na mna ve on dokuzuncu yzyl namna teessf etme mek elden gelmez. Son derece dikkate ayandr ki her devletin hk met daireleri ve zellikle siyasetin mihverini tekil eden politika ubeleri, varlklarn maalesef hep ay n ereve iinde srdrp yrtmeye mahkm bulun duundan Nessel-Rod'un o zararl siyaseti de bu anla y iinde srmtr. Netice olarak kont Nessel-Rodun bu zararl mirasn diplomasi uzmanlan eninde so nunda anlamlar ve bundan pek ok ikyetlerde bu lunmulardr. Geri siyasette matematike kesinlik aramak, d man politikasnda aklk seiklik aramak kadar g ln bir ey ise de; diplomasinin en ufak bir hadise nin bile bazan en zor bir mesele, hatt bir gaile yara-

196

ta bileceini dnmek ve buna gre tedbir almak de mek olduunu unutmamak gerekir, Herkesi oyalyo rum zannederek ve btn dzenini buna gre yrte rek emellerini ve ihtiraslarn gerekletirmek hrsna kaplmak daha gln ve daha da gariptir. Gerek Nessel-Rodun kendi kaleminden km ol sun, gerek kendisinin fikir ve telkinleriyle bakalar tarafndan yazlm bulunsun, Kuds meselesi ile b tn siyasi yazmalar bugn bile anlalmaktan ve bundan bir sonu karabilme imknndan yoksundur. Bunlarja ne salam bir slp, ne de inandrclk bu lunmaktadr. Bir diplomat elbette bir meselede neticeye varabil mek iin c meselenin btn ayrntlarn, nn sonu nu inceleyecektir. Ama kardaki ile gerekten bir an lamaya varmak isteniiivorsa, meram bu kar tarafa son derece ksa, salam ve zetli olarak iletilmelidir Kont Nessel-Rodun yazlarnda bunun tam tersi gze arpar. Binu, sadece bir Osittanh yazarnn duygu ve dnceleriyle sylemiyoruz. Kim olursa olsun bu hu susta ayn vicdan kanaate varacaktr. Bunda hi p hemiz yoktur. Nessel-Rodun hatalar (sade baka devletlere ve bize deil) Rusya'ya ve Rus diplomasisine de pek pa halya mal olmutur. Eer o zamanlar Rus devlet adam lan arasnda byk bir usta yetiip de bu devletin ar) politikasn akla yatkn ve manta uyar bir yola y neltseydi, herhalde btn Avrupa siyaset leminde par makla gsterilecek bir kimse olacakt. nk Rusya nn en fazla skna ve slahata muhta bulunduu yl bir zamanda. Avrupa'ya kar* izlenecek salam ve b:

w
lirli bir siyaset bu devlete ak byk faydalar salaya cakt. arlarn tedenberi var olduunu red ve inkr et tikleri Byk Petro Vasiyetnamesi gibi bo fikirlerle koca Rusya devletinin siyaset adamlarm zehirlemek iin icat edilen gaileler, Rusya diplomasisini drmek ten ve Rusyann hayat menfaatlerini berbat etmekten baka bir ie yaramamtr. Buna tarihi ahit olarak gsteririz.

Menkof, 28 ubat 1853 tarihinde stanbul'a gel mitir. Rus hariciye nezaretinin bildirdiine gne Prens Menikof'un grevi Kuds meselesinin zmne a lmaktan ibaretti. Bbl ile Rus devleti arasnda bu Prens aracl ile yaplacak mzakerelerde, bir sene cnce katoliklere verilmi olan geri alnmas kesinlikle sz konusu edilmeyecekti. Bu hususlar hariciye neza retlerinin yazsnda resmen aklanmt. Lkin stanbuldaki Fransz elilii maslahatgza r Kolonel R.oss, Meikofun padiah katnda yapt teebbsler ve istekler konusunda kendi devletlerine te l uyandrc yazlar yazdlar. Bu yazlar 1853 yl Nisan balarnda yazlmt. Bunun zerine, bir sredir izin li olarak lkesinde bulunan ngiliz elisi Lord Straford De Redklif, Parise ve Viyanaya urayarak ve bu lke lerin kabinelerine ngilterenin Kuds politikas hak knda bilgiler verip aklamalar yaparak, abucak g revi bana (stanbula) dnd. Bunun hemen ardn

dan da yem Fransz elisi Msy De La Cour, ortaeli sfativle, Osmanl payitahtna geldi. Ingiltere elisi stanbula gelir gelmez, Kuds me selesinin ksa zamanda kesin bir sonuca balanp zmlenmesini teklif etti. Zaten Bbl bu hususta, Menikoi tarafndan yaplan mracaat zerine, bir ka rar almaya hazrd ama, bu kararn btn taraflarn ikyetlerine son verecek nitelikte olmas iin de Fran sa elisinin gelmesini beklemek gerekiyordu. Birka gn sonra Msy De La Cour da geldi. Ken disi Menikof ile grtrld. ngiltere elisinin ara cl ile taraflar arasnda kesin bir anlama oldu. Anlama metni, Meclis-i Hs- Vkel (bakanlar kurulu) tarafndan bir tutanakla padiaha sunuldu. Pa diah hazretleri de buna gre bir ferman kard. Buna gre: Kamame kilisesi, padiah hazretleri tarafndan ihsan buyurulacak bir masrafla tamir edilecekti. Bevtllahim kilisesi kaplamm bir anahtar Latinlerde bu lunacakt. 1847 ylnda kaybolan vldz-almetin bir ye nisi hristiyanlara bir yadigr olmak zere devlet tarafndan yaptrlp yerine konulacakt. Bu yredeki hi bir hristivan millet, tekinin stnde ve fazlasn da hak elde edemeyecekti. Meryemin mezarnda nce Rumlar, ikinci o!arak Ermeriiler, nc olarak Latin* ler din trenlerini yapabileceklerdi. Beytllahimdeki frenk manastrna bitiik olan iki bahenin idaresi Rumlarla Latinler arasnda ayn haklarla yrtlecek ti Velhasl hep mezhep mensuplar ortaklaa veya ken di balarna sahip bulunduktan ziyaret yerlerini de eskidenberi oldugh gibi yine avn dzende muha

I*

faza edeceklerdi. Btn bu hususlar iin iki avn fer man karlmt. ** Btn bu hususlar vledir: ihtiva eden fermann metni

Kuds mutasarrf vezir Ahmet Paa ile kad ve nakibl-erf ve meclis azasma netice-i mukarrert h vi vazlan fermann sureti udur: (Kuds-i erifin dahil ve haricinde kin baz zivaretghlardan dolay Rum ve Latin milletleri beyninde vuku bu!an mnazaat ve ihtilfnn hail ve tesviyesi zm nnda sen ki mutasarnf- mrlileyhsin sana ve sair lzm gelenlere hitben bin iki yz altm sekiz senesi temziylevvelinin evhiri tarihiyle mverreh ve bl s hatt- Hmyn- eref-makrn- hnemle mzey yen tasdr klnan emr-i l-mmm baz ahkm henz icra olunmad bu defa taraf- hneme arz ve ifade olunmu ve husus- mezkrun icras matlb- hnem bulunmu olduundan keyfiyyet meclis-i vkel-y fihmmda ledilmzakere emr-i erif-i mezkrun izah ve tekidiyle beraber tetmm ve tasrihi zmnnda alt bendi mil tanzim olunan bir kta varakada Beytllahm kilisesinin byk kubbesinin bir anahtar Latilere kilise-yi mezkrde kadim vehile mr verilmeyip dernunda icr-y yn etmek ve tasarrufunda Rum larla itirk hakk verilmemitir ve bununla beraber kilise-yi mezbrun hl-t hazin bozulmas ve dernunda Latin tifesi tarafndan icr-y yn edilmesi velhasl ge rek kiliseden maaraya mrr ve brca ve gerek ci

20i!

ht- saire ile hi bir tarafn yeniden bir ey ihdsiyle teden ber ve eiyevm cr olan usul tayr eylemesi ruhsat verilmemitir. Mademki kilise-yi mezbr kap cs kadmden beri tebea-yi Devlet i Aliyyemden Rum papaz bulunduundan ve bu kapcnn kadmi hakk- inrru olan mileli men'e kata salhiyeti olmadn dan bundan byle kemfissbk icr olunacaktr. Beytllahm kilisesi dernunda olan maarada mevcut olup bir sekiz yz krk yedi senesinde kaybolan gaaib odan yldza mutabk olarak taraf- eref-i hnemden millet-i seviyeye bir yadigr- alen olmak zere mceddeden katan lilniz vaz olunan yldz ile milel-i seviyeden hi birine hakk- mahsus ve cedd verilmeyip vaktan min el evkaat bir taayyr gelmeyecektir. Kabr-i Hazret-i Meryemde yn ve ziyrete istihkak olan mi lel-i seviye beher gn icr-y yn ve ziyret edecekler dir. Milel-i sairenin icr-y yn ve ziyret eylemelerine mn olmamak artiyle tul- emsten bade' ile her sa bah Rumlar ve bde Ermeniler ve anlar mteakip Latinler birer buuk saat icr-y yn eyleyeceklerdir. Ve bu suretin tertibi Devlet-i Aliyyenin hkm ve ruhsativle icr olunmutur. Ve Beytllhm karyesinde eftenc devrine muttasl olan iki kta bae kemfissbk Rum ve Latin milletleri tarafndan nizret olunarak hi kimsenin hukuk- tefevvukiyyesi olmakszn imdive kadar nasl istiml olunuyor ise yine olvechile kul lanlacaktr. Bunlardan md hi bir millet hakknda emvir-i resrniyye ile yeniden icr olunmu msaadt olmadndan cmlesi hl-i hzr zere ibkaa klna caktr. Elhletihzih Kuds-i erifte Rum ve Latin ve Ermeni milletlerinin gerek mtereken ve gerek mstekillen ellerinde bulunan zivaretghlar kem-kn

2)> ,edlerinde mstemirren ibkaa olunacaktr. dey mu harrer ve mestr olduundan varaka-i mezkre taraf- e^ref-i hneme ar ve istzn olunup ber minvl-i mu harrer icras hususuna irde-i seniyye-i mlknen snh ve sudr ederek muktez-y miinfi zere Divn- Hmyn'umdan ibu emr-i cellil-kadrim sdd ve b ls hatt- hmyn- ekvet-makrn- hnemle bittev h tesyr olundu. Sen ki mutasamf- mrlileyh ve mevln ve mft ve sair mmileyhimsiniz keyfiyyct mlmunuz oldukta ib emr-i l-mm sicill-i mahke meye kayd ve sebt olunarak bil laayyr ve daima ve mstemirren hkm-i celli zere amel ve hareket eyle yesiniz yle bilesiz. Almet-i erfeme itimat klasz. fi KIRIM 1 evhir- reccb sene 69

SAVAININ SYAS TARH

Hazrlayan: emsettin KUTLU

nemli Siyas Belgeletin Suretleri

Kitabmzda incelediimiz siyas meselenin asl ve esas, Trkiye ile Rusya arasndaki mnasebetlerin ge nel politikasndan .nemli bir tarih gerei karmak tr. Bundan dolay bu blmdeki diplomatik belgelerin ilkinin, byk kk hepimizin kalbimizde ve kafamz da yeri bulunan Deli Petro Vasiyetnamesi olmasn da zorunluluk vardr. Bunun iin birka sz sylemeye lzum gryo ruz: Tarih-i Cevdetin de bir suretini alp neretmi olduu bu vasiyetname gerekten var m yok mu? Bu husus Avrupa tarihilerince btn btn pheli bir durumda kalmtr. Baz tarih tenkidileri: <>yle bir vasiyetname yoktur diyerek ceffelkalem bunun varl n inkr etmiler, bazlar ise bunu sz .konusu etmeyi bile lzumsuz grmlerdir. Tabidir ki biz Osmanllar, genellikle mevhum (veh medilmi) savlan bu belgeyi zet eklinde bile al sa gzden geirmek mecburiyetmi duyarz. Bununla birlikte mademki maksadmz gerein t kendisi elan hallerdeki olaylara gz atmaktr uydurma oldu u aibesinden (ayp ve lekesinden) kurtulamayan bu kt parasnn nitelii hakknda, ilgili uzmanlarn zel grlerini gzden geirmekte fayda vardr.

nl Rus yazarlarndan Valievski, koca Peto ad nn yirmi milyon kilometrekare genitiinde ve yz yir mi milyon nfusu bulunan byk bir devletin an ve azametine bal olduunu. Deli Petronun katiyen l meyip hayatta bulunduunu, trans-Siberiyan gibi dn yalara yaygn bir demiryolu hattnn bile o byk zatn esiz dehsnn ileriyi grllnden meydana geldi ini pek parlak bir dille tasvir edip anlatmakta pek fazla itina gstermitir. Bu yazarn tarih eserlerinden biri olan Byk Petro adl eser okunacak olursa, Trans-Siberiyana va rncaya kadar Rusyann elde ettii btn byk eser lerin o dnemin yceliinden meydana geldii, yani bunu byle telkki ettii anlalr. Halbuki o dneme ait muamelelerin ve ahvalin geirdii ilerleme ve geri leme safhalarnn Valievski gibi inceleyip mukayese imek lzm gelse ve o zamanki teebbs ve slhat d ncelerinin faydalan ve noksanlan, hatt zararlar aratmlacak olsa, pek de hoa gidecek bir hkm ve rilemez. Lkin buralar bize ait olmadndan acaba TransSiberiyan gibi medeniyetin ok byk bir eserinin 'Trans-Balkanik) gibi siyas huzmeleri de var myd? sorusunu hatrlamamak mmkn olamyor. Yazk ki iin bu ynleri skutla geitirilmitir. Yalnz Rus si yasetinin Bizansa an balln ileri sren ve bu ka naatte bulunan Valievski, baz tarih gereklerini b tn ile akllardan karmak azminde grnyor. Ga liba yirmi milyon kilometrekare, bu byk tarihiye ka lrsa, kfi de deil. Avrupa yaamaktan bitkin, eski As ya yaamam olmaktan vlgm... Dnyann btn na-

205

zarlar, bunlarn arasnda bulunan byk kuvvete, Rus yaya, ynelik... Bundan kimi memnun, kimi endieli... Bununla birlikte Valievski cesur bir tarihidir. Hi perva etmeden Petronun babasn aratryor; bu lamyor, delilli birtakm belgelere bavuruyor ve gr yor ki Petro, birgn sarho bulunduu bir anda ya nnda bulunan birini gstererek: Bari bu (van Musin Pukin) babamn olu ol duunu biliyor. Ya ben kimin oluyum? Senin mi Tihun Istreniyef? taat et, korkma, syle syle, yoksa seni boazlarm. diyor. Herif: Aman hametli, merhametine snrm, ne ce vap vereceimi ben de bilemiyorum. Ben yalnz deil dim ki... cevabn veriyor. Ve yazar daha neler neler yazyor!. (o halde) bu zat bizim aradmz vasiyetname me selesi iin de ok cretli grler ortaya atmaktan e kinmemitir. Koca Petro'nun zel hayatndan, garip ahlkndan sz ediyor. ar ailelerinin Bizans hayat tarzna, Bi zans tefekkr evresine malbiyet derecesinden bah sediyor. Koca Petro Avrupada iken Moskova sarayn da dndrlen entrikalardan ve bunun zerine dn d zaman bizzat kendisinin yapt cezalandrmalar dan bahsediyor. Onun bir hizmeti evld, bir evlt ka tili bile olduunu sylyor. Trl trl ahlkszlkla rndan dem vuruyor ve en nihayet: Onun, byle olmasyla beraber, engin bykl nn btn u saylp dklen kklklerini hie in

206

direcek derecede olduunu hatrlatyor ve sonra diyor

ki:

Petro vasiyetname brakmamtr. Geri mufassal yazlm ve her tarafa datlm, kendisine vasiyetna me ad taklm bir kdn mevcut oilduunu bilmez deilim. Lkin bunun maddeten kabule deer, uygu lanma kabiliyeti bulunan bir hkm haiz olmadn dikkat nazarna almak gerekir. Bu ktta Petro adna btn Avrupann Rusya tarafndan zapt ve fethi iin geni ve aklamal bir program bulunduu halde, ken disinden sonra imparatorluk tahtna geecek kimsenin kim olmas gerektii hususunda bi bir belirleme yok tur. Demek ki ad edilen bu kt, bu yaz cidd ve nem li bir ey deildir. Dorudan doruya bir saltanat mirass bulun mayan koca Petronun, kendinden sonra makamna ge ecek bir veliahd tayin etmedii halde, lmnden yz sene sonraki Rusya ile Avrupann kaderini dnecei ne ihtimal verebilir misiniz? Unutmayalm ki Rusya Saksonyann, Prusyann, Danimarkann ve ngiltere'nin zel yardmlar saye sinde ve ancak on sekiz yl uratktan sonra svei malp etmi, Polonyay yine de elde edememi, son ra Trkiye ile yapt arpmada (1) bozguna ura mt. Byle tecrbeler geirmi olan koca Petronun btn bir Avrupa hakknda yle bir dncede bulun mas akla yatkn der mi?

(1) Baltac Mohmet Paa ile Petro arasnda 1711'do yaplan nl Prut savama ve Petro'nun bu savataki byk yenilgisine iaret edil, mektedir

20 "

Anladma gre vasiyetnamenin ilk safhasn, 1 1 81 ylnda Pariste yaynlanan, Rusya Devletinin Politi kas ve lerleyip Gelimesi adl eser tekil etmitir. Bunun yaynlanma tarihinin Byk Napolyonun ihti ras ve ondan sonra da k dnemine rastlamas dik kate deer. Hatt o sralarda ngilterenin Petersburg elisi bulunan Sr Robert Vilson, ad geen eserin bir ka nshasnn Fransa d mnasebetler nazn Dk De Bason'un eyalar arasnda bulunmu olduunu ileri srmtr. Bu eserde vasiyetname metni, Rus hkmdarlar nn zel arivlerinde bulunan gizli evrakn bir zeti al mak zere, gsterilmi ve yle adlandrlmtr. Bunun la birlikte bu kitap abucak unutulmu, 1836 senesine kadar sz bile edilmemitir. Berhod bu konuda yle bir fikir ileri srmekte dir: Vasiyetname haline getirilen bu eser; Vilmen. Kont Mulyen ve Sainte Helen htratmn ve Fransa'da Senatoda sylenen imparator nutkunun baz blmle riyle mukayese edilerek incelenirse, bu vasiyetnamenin sahibinin (Petro deil) bizzat Birinci Napolyondan baka kimse olmad anlalr. diyor. uras dik kate deer ki vasiyetnamenin gerek olup olmad tar tma konusu olduu srada, bunun Fransa hariciye nezaretinde bir kopyasnn bulunduu inkr olunmu tu. Halbuki orada mevcuttur ve yle bir yerdedir ki tarihi ve kayna hakknda hi bir tereddde imkn yoktur: nc Napolyon'un saltanat srasnda ve K rm Sava yllarnda... Bununla birlikte byle bir vasiyetnamenin varl veya yokluu meselesi bence ikinci derece de bir ey dir. Hele Rusvann genel siyaseti ve genel kuvveti

a hakknda bundan karlabilecek hi bir ie yarar h km yoktur. Petro, kendi adma ortaya atlm ve yay gnlatrlm olan byle bir kt parasmn bir satr m bile yazmamtr. Bu, tarih ilmi bakmndan artk ispat derecesine ulam kesin bir gerektir. Vasiyet namenin 1811 ylnda baslp yaynlanan 1 maddesi. 1 Rusya devletinin 1725 tarihinden bu yana takip ettii siyas yolun bir sergisidir. te as! vasiyetname, byk Pctro'nun btn Avrupa'ya kar arivlerde gizli ka pal deil apak bir ekilde yrtt bu yoldan iba rettir. Evet Valievski byle diyor. Yani eserinin bu nem li blmnde vasiyetnamenin asl fasl olmadn is pat iin Koca Pctronun son gnlerinde nasl hastalan dm, nasl yaz yazmak arzusunda bulunduunu (her eyi teslim ediniz...) kelimelerini yazp bunlar tamam lamadan braktn ileri sryor. Petro bundan sonra kz An istemi ve o da babasnn yanna gitmise de artk tek bir harf bile konuacak durumda olmadn ve saltanatna varis tayin etmediinden, Rusya'nn Litvunyal bir hizmeti kadn olan Katerina elinde kald n ilve ediyor. Bundan sonra zamann karikatrist leri tarafndan yaplan bir resmi (l) hatrlatyor ve Rusya da Fransann Napoyondan feryat ettii gi bi Deli Petro'nun lmnde ooof...f...f... dedi. Dola ysyla mezar hazrlanp da Petro defnedildii zaman, yine de Katerina'dan daha cidd gzya dken olma mtr. Zira evresinde ok kan vard (2). diyor.
(1) Karikatrde bir kedi iareler tarafndan defnedilmektedir, (yazarn nutu). (2) Bu cmle ile Pelro'nun. istediklerini greJatestinutfk; ii ok kan dkm olduu hatrlatlmaktadr

Valievski'nin cretine ve anlatmndaki katlna pek kk bir rnek tekil eden bu yukardaki blm ler, bizce henz bilinmeyen bF tarzda garp bir tarih yazarlnn rnleridir. Dorusu bunu anlayp kavramaktan ciz olduumuzu itiraf etmek gerekir. Bununla birlikte, ne denilirse denilsin. Bat mede niyetini cebir ve kahr yoluyla Rusya'da yerletirip yay gnlatrmak isteyen Koca Petronun azim ve metaneti oyle her hkmdarana sip olmu meziyetlerden deil dir. Rus tarihilerinin tenkiti grleri ne olursa ol sun, koca Petronun byk Rusyaya Avrupaya btn zellikleri ve heybetiyle tanttrdn, onu Avrupa me deniyet ailesi iine kattn itiraf etmeyecek kimse yok tur. Tannm yazarlardan Galiin, Latince yazl bir kitabede aadaki szlerin bulunduunu sylyor: 'Eskiler, hatt skender ve Sezar (bile) ar Petrodan daha stn olamamlardr. Vaktiyle kahramanla ra kumanda ederek savaa girimek kolayd. Lkin lmnden sonra rahata kavuabilen Koca Petronun uyruu olan halk ynlar, yle sava meydanlarnda an eref kazanmak emeli ile lmden konmayacak adamlar deildi. Bunlar adam dendikleri halde, ancak ana yaknlaabilen kaba heriflerdi. Koca Petro burula r, hem de istedikleri dnda, medeni insanlar haline getirdi. Byk Frederik. Valtairee yazd bir mektupta demitir ki: iyi tesadfler ve baz elverili olaylarn yardm ve yabanclarn bilgisizlii sayesindedir ki ar Koca F: 1 4

2o
Petroyu kastetmitir bir muhayyel kahraman gibi grlm ve saylmtr. Onun ksmen ad bulunan akll bir tarihisi ise aradan mehuliyet perdesini kal drm, Koca Petro yu bizlere btn kusurlar ve bu arada, az da olsa bulunan, faziletleriyle tantmtr. Onun artk her eyi bilen ve her eyi derinletirmek isteyen biri olmad anlalyor. Gz kamatrc bir takm yeni yeni hayllere dalmaya bal okku mey dana kyor. Artk onun, hi bir tehlikeden korkma yan ve ekinmeyen cesur bir sava olmad, tam ter sine korkak ve cesaretsiz bir adam olduu belirleni yor... Szn ksas her eyi yakp ykmak, her yeri kasp kavurmak, milletinin bin senelik alkanlklarn alt st etmek ve Avrupann en yeni usullerini, metodlarm Rusyaya sokmak... gibi halleriyle kendine zg bir n ve ad brakm olan Koca Petro, bizzat kendi sal tanat zamannda urad felketleri bile pek kolay tamir edememiti. Daha o zaman hristiyanlk srsnn Osmanl Kurtu aleyhindeki feryat ve ikyetleri, esas ve hk met anlay Bizans anlayna dayal bulunan, Bizans medeniyet ve ihtiraslarn kendisine tek bir rehber ta nyan bu hret delisi Rus hkmdarna pek kuvvetli bir silh vermiti. (Grek-Rus imparatoru Birinci Petro) unvann ta yan tablolarn Avrupada yaptrtm ve Osmanl DevIctinin btn Rumeli lkelerinde bunlar dattrmt. Osmanllar btn bu olup bitenleri bilmiyor, grm yor, renmiyor deillerdi. Hatt: Petro, Byk skender gibi, btn dnyay fet hetmek arzusunda bulunuyor. Buna meydan vermeme

211

liyiz (1). diyen Osmanl Padiah nc Sultan Ah met Han'n bu szlerini birok Avrupa tarihlerinde gr mekteyiz. Durum byle olduuna gre vasiyetnamenin bizimle ilgili maddelerini nemle karlamaktan uzak durabilir miyiz? O zamann siyasetine ait delillerden biri olmak ze re, Rusyann stanbul elisi Viniyakofun kendi hkimetine yazm olduu bir mektubun u blmlerini n l tarihi Albert Vandal, kitabnda yle naklediyor: Trkler, Rus askerleri kendi snrlarna yaklar yaklamaz genel bir i isyann patlak vermesinden p heleniyorlar. stanbulda yaamakta olan Grekler (s tanbulun yerli Rumlan) byk bir ounlukla birta km namussuz heriflerdir. Bunlarda ne din var, ne iman... Tek dndkleri ve uratklar ey paradr Bizi de (Ruslar kastediyor) Trklerden daha fazla sev mezler. Lkin memleketteki bu Grekler ve zellikte Bulgarlar, Ulahlar, Moldavlar ve daha baka milletler zulmden (!) kurtulmak iin ylece alyorlar ve Rus yaya ylece sadk grnyorlar ki zt- hamet-smt lar (ar kastediliyor) urunda canlarn feda etmekten bile ekinmeyeceklerdir. te bunlarn (Trkler kaste diliyor) sadece gururlarn ayaklar altna almak iin deil, bu zalim unsuru (!) bsbtn mahvetmek iin en en uygun zaman imdidir. Polonyann taksim edilmesi srasnda, hem alar, hem de memleket kapar olan Maria Terez politikas-

(1) On sekizinci yzyldaki b ir Osmanl padiahnn bu uzak gr, ln, o zamandan iki yz yl sonra, kinci Dnya Sava son larnda ril ve zellikle Ruzvet ds gsterebilmi olsaard belki da dnya bugnk gibi iki kampa bolnm olmazd.

212

n, Rusya'ya kar yapt yardm ve gsterdii niyeti de daima aklda tutmaldr.

iyi

ar Birinci Nikola, bir vasiyetname olmadm ifa de etmi ve bunu peki.irmitir. ar nc Alcksandr da, bir mnasebetle, Koca Fetro'nun vasiyetname brakmadn hatrlatmtr. Gerekten hayret edilmeye deer bir noktadr ki, Fransz yazarlarnn ou bu konuda susmulardr. On larn bu suskunluklar acaba vasiyetnamenin varlna m, yoksa yokluuna m dellet edecek? Deli Petronun ve kendisinden sonra gelen arlarn gerek siyaset an laylarnn ve plnlarnn enine boyuna incelemelerini yapan, bu hususta byk bir bilgi ve meharet gsteren Fransz yazarlarmm vasiyetname vardr ya da yok tur demelerinde herhangi bir mahzur tasavvur oluna bilir mi'5 Yalnz nl tarihi Senyiboz, bu mehur kt par asn yok farzetmektedir

Bizim >in, vasiyetnameden fazla, bunun tayin edip belirttii siyaset yolunu ve anlayn bilmek daha nemlidir. Siyas tarihle ilgili eserlerden renildiine gre, Koca Petronun kendinden sonra gelenlere yadi gr brakt zal diplomasi tarz ve anlay, bizzat kendisinin tek bana izmi olduu bir pln sayla maz. nk bu hkmdar kk yandan itibaren eiten ve yetitiren muallimlerin hemen hepsi yabanc olduu gibi bunlarn -en byk, en parlak zafer ta larn Rusya arnn basma koyabilmek iin gster-

dikleri yoiiar, tedbirler ve vastalar da Rusyann ulusal karlar ile tani badaacak nitelikte deildi. Ne are ki Rus hkmdarlar yabanclara kar fazla meyilli idiler, onlarn kkrtmalarna ve ynelt tikleri hayllere kaplmaktan kendilerini krtaramyorlard. Koca Petro da bu akma uymu bulunmaktay d. Yoksa aslnda Ruslarn da dnk saldrlar t nc van zamanmdanberi kendini gstermeye ba lamt. Rus hkmdarlar kuzeyde svelere, Litvanvalara, gneyde Tataristana ve Trkiyeye doru y ryp durmulard. u hale nazaran Deli Petro'ya isnad olunan byle bir vasiyetname mevcut olmasa bi le ki byk bir ihtimalle gerek de budur yaylan ve yaynlanan bu vasiyetnamenin neler ihtiva etmekte olduu zaten tarihe mehl olmayan hir eydi. Karadenizle Balk denizi arasnda skm olan ve kendine k yerleri temin etmek ihtiyacnda bu bi nan Rusya'nn bu maksada ynelik dnceleri ve te ebbsleri bir mecburiyetin ifadesi olarak kabul edilip buna kimse itiraz etmeyecek bile olsa bunu gerek letirmek iin cihangirlik hayline ynelmek, insanla ve medeniyete kar bir mazaret tekil edebilir mi? Bu hr zaman ve her yerde sorulacak bir sualdir. Dolay ysyla bu yolu izleyenlerde mutlaka bir teviki arana bilir. Rahmetli Cevdet Paa, deerli eserinde (tarihinde) diyor ki: Petrornn tasavvura t pek vsi istifasna mrnn vefa etmeyecei derkr olduundan kendisinden sonra bakyye-i tasavvuratmin ifas iin bir vasiyetname tah rir ile 1138 f'hicr) (milad: 1725) tarihinde desse-lne-i dnyay terkedip gitmitir.

214

Ve eeri Petro efkrn herkesten ihf edp vefa t dahi fiic'eten gibi zuhur ederek kend kalemiyle yle bir tlimnme yazmaya vakti olmad baz mverrihin tarafndan iddia olunmu ise de evvelce vazup brakm olmas muhtemel olduu halde, Pettonun vasiyetnamesi unvan ile hayli vakitten beni meydana kp mnteir olan varaka ol zamandan bu gnlerimize kadar Rusya devletinin kffe-i harekt-j Tesmiyesinin ve harbiyvesinin bir icml-i saak gr

r.

Halbuki koca Petronun fceten (bir anda, ansszm) vefat etmedii, k ortasnda suya atlp kurtar d bir gemici yznden souk alm ve hastal id detlenerek lm olduu bugn ispatlanm bir gerek tir (1). Vasiyetnameyi evvelce muhakkak yazdna dz hkmedemeyiz. nk yazmam olduu gr de ile ri srlebilir, zellikle yazld konusunda ileri sr len fikirler inandrc olmadktan baka, belgeler de yeterli deildir. Yalnz, Cevdet Paann icml-i sadk tabirine dikkat etmek ve nem vermek gerekir (2). Fa kat bu da Deli Petro dneminden nceki Rus siyaseti rA unutmamak kaydyla olmaldr. Tarih-i Umumnin (3) altnc cildinde Murat Bey diyor ki:
(l> Y azan n ispatlanm olarak niteledii bu konu zerinde ok aykr grler de bulunmaktadr. Birok kaynaklar, Petro'yu halkn g znde kahramanlatrmak iin byle bir olaym uydurulduunu, bir Gri kurtarmak iin kendi hayatn hio sayd kanaatinin yayl mak istendiini ileri srmlerdir. te yandan arm suya d, nn gerek olduunu, fakat bunun sarholuktan ileri geldiini iddia edenler de vardr.
(2 ) ls m l- i o la n v e v a r d r . s a d k : B ey. G eree uygun b ir bu zet da a n la m n a . a n lr . R usya T r k le r in d e n e s e r le r i e itli v e d e e r li 3 M u r a t M iz a n c M u ra t o la r a k le n

1912'de s t a n b u l 'd a

z a tn

215

Petro yalnz kendinden sonra gelecek arlar iin vasiyetname suretinde bir program brakmtr ki, san ki Rus hkmdarlar bugne gelinceye kadar hep bu program gereince hareket etmilerdir ve edegelmektedirler. Petro'nun vasiyetnamesinin zeti ylece yaplabi lir: 1 Rusya, askeri daima savaa altrp hazr bir halde bulundurmal. Sulh ve asayi zamann savaa ve sava sulha bir sebep olarak bilip tanmal. 2 Avrupadan bilgili subaylar, ilim ve fen adam lar getirtilerek bunlardan Rus milletinin maddeten ve manen istifade etmesini salamal. 3 Avrupada cereyan eden btn ban ilerine, anlamazlk ve ekimelere ve zellikle Rusyaya byk yaknl bulunan Almanya olaylarna her frsat dtk e mdahaleden geri kalnmamal. 4 Lehistanda i kargaalklar ve blnmeler karmal, kral seiminde rvet verilerek nfuz sala mal ve bu vesile ili; Rus askerlerinin bu lkeye soku larak orann taksimi imknlarnn tamamlanmas yo luna gidilmeli. 5 svei Rusyaya kar sava iln etmeye mec bur etmeli; sve ile Danimarka arasnda devaml iki lik karmal ve bunu besleneli. 6 Rusya imparatorluk hanedan yeleri daima Alman hkmdarlar hanedan arasndan kz almad ve bu balant ile Rusya menfaatlerinin Alman menfaat leri ile birletirilmesine allmal. 7 Deniz kuvvetimizin oaltlp geniletilmesi iin Ingiltere ile ticaret ilerinde ittifak ngrmeli.

216

Mahsllerimizin ngiltereye gnderilmesi ve orada sa tlmas yoluyla ticari mnasebet ve balantlar sala mal v bunun sonucu olarak Rus ticareti ve denizcilii gelitirilmeli. 8 Kuzeyde Baltk ve gneyde Karadeniz kyla rna yaylmal. 9 svei zayf drmek iin ngiltere ve Prus ya (A!manya)y ittifaka almal. Avusturya'y Trkiye aleyhine kkrtarak Karadenizde limanlar ve tersane ler ve kaleler yapmal. Mmkn olduu kadar Trkiye ye ve Hindistan' yaklamal. stanbula hkmeden b tn dnyann gerek hkmdardr. 10 Bir yandan Avusturya ile ittifak edip kendisi ni oyalamah, te yandan teki Alman hkmetlerinin) tevik ederek, Avusturyada Rusya'nn nfuzunu garan ti altna almaya baknal. 1 Trkleri Avrupa'dan (Rumeli ve Balkanlar 1 dan) uzaklatrp karmak iin Avusturyann ihtira sn kabartmal ve stanbulun fethi zerine ya te ki devletleri Avusturya'ya musallat etmeli, ya da ona da kk bir hisse vermek suretiyle rekabet duygusu nu ve kskanmasn krmal. 12 Trkiye ile Macaristanda ve Lehistanda pa pann ruhan egemenliini kabul etmeyen hristiyanlar Rusya'ya arlmal, Rusya'da yeni (ve tabi Rus hiz metinde) bir ruhan makam kurulmal. 13 Hindistan ticaretin mihveri olduundan, ran devletinin ortadan kaldrlmas iini aceletirmeli ve

( 1 ) Bilindii m isti..

gibi

Alman K

birlifti

im a n la r

da h

gerekletirilen! e.

mmknse Doa lkelerinin eski ticaretini Suriye top raklan zerinden yeniden canlandrarak dnyann iimbar saylan Hindistana kadar gitmeli. 14 Iran, sve, Lehistan ve Trkiye zaptedildikten sonra Avrupann paylalmas nce Fransaya eer o buna raz olmazsa Avusturyaya teklif olunmal; bun lardan ikisi de rza gstermezlerse aralanna fesat so kurak hepsini igl etmeye almal ve bunun sonunda frsattan istifade ile hcum ederek Avrupa ktasnn btn kalan ksmm da zeptedip ele geirmeli... u zelin okunmasndan da anlalr ki byle bir vasiyetname mevcut olmasa gerektir. Ama unutmamak gerekir ki byle bir vasiyetnamenin mevcut olmamas Rusya'nn maluk ve eskidenberi sregelen ihtiraslar n gsteren olaylar ve ahitleri yine de ortadan kald ramyor. Rusya'nn, Avrupa medeniyetini lkesine sokmak iin koca Petro zamannda yaplan delilikler Katenna zamannda da devan etmi deil midir? Daha sonralar da bu prensipler takip edilmedi mi? Koca Petronun banlad delilikler, bugn tarihlerde byklkler ola rak anlyor. nk Rusya, daha ilk Romanof hkmdanna sahip olr olmaz, mezhebi ve siyaseti tek bir iktidarda toplamtr. Biri Cermen, teki Rus panlaii (1) olmak zere, iki byk kavmin ihtiras selleri ki bu seller snrsn ve tehlikelidir ne hizmet edici bir gidie balanp durmulur. Bu gidiin imdiye kadar sebep olageldii gsteriler ve deimeler o derece ta-

il) Mutaassp birleme ve birletirme, raft a rla n .

ayrca rklk dvas g t.ro* t*,

218

ih gereklerindendir ki bunlar ayrca aklamaya kal kmak bile abes olur. Katerina zamanndaki ruh haletini gsteren bi ' karikatr hatrlanmaya deer. Bizzat Valievskinin bil dirdiine gre, bu karikatrde mparatorie Katerina bir baca Varovada, bir baca da stanbul zerinde olduu halde fistanvle btn Avrupa hkmdarlarn hatt papay da kaplam bir halde grnmektedir. Katerinann btn siyas faaliyeti, bir yandan e itli vastalarla btn Avrupada adn ve ann andr mak... te yandan da Osmanl Devletini bsbtn mah vetmek, Krm ve Karadeniz limanlarn zaptetmek, aynca Polonyay da haritadan silmek noktalarna mn hasr kalmtr. Katerinanm bu fetihler ve teebbsler iin Rusyann gerek karlarndan daha ok te vik ve ihtiraslara kapldnda herkes ayn grtedir. On yedinci yzyl sonlarnda, OsmanlIlarn Viyana bozgunu zerine Avusturya imparatoru; papa ve Vene dik cumhuriyeti, Polonya kral ve Moskova ar ile birleerek Trkiyenin kertilmesi yollarn aramaya gi rimiti. Yalnz On drdnc Louis, bu devletlere ka tlmam, bizimle dost kalmak siyasetini tercih etmi ti. te o srada yaynlanan baz takvimlerin (1) ihti va ettii karikatrlerden ikisi vardr ki bunlar da Albert Vandal tarafndan hatrlatlmaktadr: Bunlardan birinde Trk, hasta bir halde, strap vatanda grnyor. Hekimler etrafn alm ve her biri kendi tedavi tarzn tavsiye etmekle megul (he-

il)

Metinde takvim oJarak gemektedir. Ad e d i l e n eserlerin yllk dediimiz trden eyler o l d u u a k l a gelebilir.

bugn

219

kimlerin de Trkiye'yi paylamak isteyen devletler ve zellikle Rusyay temsil eden kiiler olmas akla gel mektedir). kinci karikatrde Trkiye bir rek biiminde gsteriliyor. Avusturya, Polonya, Venedik hkmdar lar (ve tabi Rus ar) rei paralyorlar. Bunlarn etrafnda dier Avrupa hkmdarlar bulunuyor. Albert Vandal, bu karikatrlere ilve ettii mta lada, Dou'daki paylama ve blme fikrinin iki bu uk yzyllk olduunu ve fikrin, Rusya'dan daha nce, Avusturyada doduunu ileri srmtr. Bundan anlalyor ki orta Avrupa, artk bugn gereklemi bulunan Cermen birliini engelsiz ve zah metsiz meydana getirmi, teki pan ylece kalakalmtr. Dou pannn geirdii kanl safhalarn zaten in kr etmek imkn yoktur (1). Deli Petro vasiyetnamesiyle Katerinann tasarla dklar ve yapabildiklerinden sonra bizce incelenmeye lyk bulunan en nemli tarih belge, ar Birinci Alek sandr ile Napolvon Bonapart arasndaki muhabereler ve Tilsit ile Erfortun konumalardr. Geri, olaylarn gelimesi ve sonular gznnde tutulacak olursa bu muhabere ve konumalarn nemi pek azalr, iddiasnda bulunanlar da vardr. Ancak, bi zim iin sylenen eylerin nitelii her ne ekilde te vile ve yorumlamaya kalklrsa kalklsn hep ak seik olduundan, bizim bunlar bu eyleri mutlaka gzden geirmemiz gerekir. Yalnz urasn da syleye lim ki Trkiye'nin paylalmas, on dokuzuncu yzy-

(l)Bilindii gibi bu kanl safhalar zellikle Trkiye'yi ve Trk halk n hedef tutmutu.

220

hn balarnda Rusya ile Fransa arasnda pek uzun uza dya muhabereleri vt- konumalar zorunlu kldndan, fcu konuyu zetlemek katiyen caiz deildir. Ancak u da var ki, zellikle son belgesel aklamalarn n da, bu konu hakknda en azndan birka eser yazmak uile gerekir; mesele o derecede geni ve nemlidir. Do laysyla biz iin bu tarafm yine gelecein aratrmac larna ve kalem sahiplerine brakarak ve bunlarn oku nup incelenmesini tavsiye ederek zetin zeti olan esasl noktalar buraya alyoruz: Btn tarihlerde grlr ki Bonapart ile Aleksandr arasnda cereyan eden muhabere ve muhavereler; biri Avrupa'nn bllmesi, teki btn dnyann bll mesi eklinde iki pln zerine kurulmutur. Avrupa'nn yahut Trkiye'nin bllp pay lalmas ki bu i Rusya ve Fransa arasndaki bir itti fakn sonunda gerekleecekti; ar Birinci Aleksandr'n bavekili Romanora gre u aada gsterildii gi biydi: <H Rusya: Eflak, Budan, Besarabya ve Bulgaris tan lkelerini alacakt. Fransa: Arnavutluu, Bosnann bir ksmn. Moray Kandiye'yi (Girit adasnda). I I Avusturya: Hrvatistan' ve Bosna'nn kalan ks mn

mm.

| Srbistan mstakil kalacak ve Avusturya h kmdarlk hanedanndan bir prense veya Rus grandeslerinde biriyle evlenecek herhangi bir prense terilecek... Diinvamn bllmesi de yle dnlyordu:

n Budan, Besarabya, Ef>.k, Bulgaristan ve Rumelinin bir ksm, Meri nehrinden t denize ka dar bir snr izgisi tekil etmek zere Rusyann ola cakt. H Fransa Bosna'y, Arnavutluu, Mora'y, Kandiyevi, Kbrs, Rodosu, btn Akdeniz adalarn, z mir'i ve dou kylarn;, Suriye'yi, Msr' alacakt. jp Bu hesapa Avusturya da btn Srbistan' b tnyle bir Nemse eyaleti haline gcirecek, Makedon yay Fransann Arnavutluk snrm tahkime ya rayacak olan notardan bakasn* Selanik de dahil olmak zere alacak, yani skbten Orfano zerine bir izgi ekilerek Nemse (Avusturya) denize kadar ine cekti. Hrvatistan ki bunda bahis konusu deildir Napolyon'un dncesine braklarak ya Avusturyaya, ya Fransa'ya geecekti... Bu iki blmenin hangisi kabul olunursa olunsun devlet (Rusya, Avusturya, Fransa) Hindistana gn- derilecek asker kuvvetlere katlacak, bu katl kar snda Rusyann Hindistan zerinde hi bir iddias ol mayacakt. Romanof ile Fransann Petersburg elisi General Ko!en-kur (Dk De Visans) arasnda, aadaki dr< noktada da anlama grlmt: 1 stanbula Ruslar sahip olacaklard. 2 Eer Fransa, Rusya'nn stanbul'a yerleme sine rza gsterirse, anakkale boaz Fransaya verile cekti. (Bu durumda Avusturya, Makedonyada uraya, ca ziyan Hrvatistan ya da Bosnada telfi edebile ekti).

222

3 Bu iki nokta zerinde kesin bir anlama ol mad takdirde, imparator Aleksandr'n daha nce ileri srd gibi, stanbulda mstakil bir devlet kuru lacakt. 4 Rusya imparatorunun, Fransaya takdim ettii Suriye ile Msrn fethedilmesi iin, ona asker yar dmda bulunup bulunmayaca bildirilecekti. Bunun bir de notu vard: Eer anakkale boazna Fransa sahip olur, ya hut stanbulda Av upa ktasnda kendine bal yerler olmak artiyle mstakil bir devlet kurulursa, Rusya bu ziyann gidermek iin Asyada, Trabzon dolaylarn da yeni topraklar edinecekti. Bu lubali diplomat pazarlklarnn ne zaman ce reyan ettiini de gzlerimizden uzak tutmamalyz. Na: polvon, o zaman ngiltere'yi bitirmek istiyordu. ngil tere ortadan kalknca, daha dorusu, ngilterenin Av rupa ktasnda hkm ve nfuzu kalmaynca Napolyon iin btn Avrupay yutmak iten bile deildi. Ancak ngiltereyi bitirmek, yalnz Avrupa'daki basklarla bi tebilecek bir i miydi? Napolyon, ngilterenin can evi olan Hindistana kadar gidecek, dmann asl orada nahv perian edecekti. General Kolen-kur Rusya imparatorunu bu yolla ra srklemek istiyordu (1). Fransa, Rusyadan Hindis tan iin imdat askeri bekliyor, Ruslar iin stanbulu ele geirmek hayli de bundan dolay, oynanan facia nn her perdesinde en etkili rol oynuyordu.

) Sanki Rus ar'n m byle b ir arzusu ve ihtiras yokmu gibi.

223

Romanof ise Fransa elisinin isteklerinin kolay kolay yerine getirilmesinin mmkn olacan sanm yordu. Ama ar Aleksandr: stanbulu Rusya va vermeli; Trkiyenin bl lp paylalmas iinde stanbulun Rusyann eline gemesi Rus milletinin biricik emeli ve arzusudur. di yordu. Nihayet olumsu/ bir netice ile son bulan bu bou na mzakerelerin brakt tereddt izleri dolaysyla, tarihiler yeri ve zaman geldike (bu tatsz ve laubali) konuyu hatrlatmaktan /kendilerini alamazlar.

Blme ve paj'lama fikrinin bir baka trlsn tasvir ve tavsiye eden bir baka diplomat da Prens De Bismark olmutur. Prens De Bismark Mlahazt ve Hatrat adl ese rinde (Rusyann gelecekteki politikas) bal altnda nemli bir blm yazmtr. Bu blmde prensin her eyden nce hatrlatt ey, Rusyann Fransa ile ne kadar mttefik olursa olsun Almanya ile bir savaa katlanmaktan hi bir fayda grmeyecei hususudur. Prensin dncesine gre Almanya da Rusya ile savamaktan bir fayda gremez. Olsa olsa sava tazmi nat bakmndan eer Rusya galip gelecek olursa Almanyadan daha fazla istifadeli kabilir. Bununla birlikte alaca sava tazminat da ancak ayn savata yapm olduu masrafn karlna tutacaktr. Dou Frusyann Rus topraklarna katlmas ilhak edilmesi arzusu Rus sivasetince pek uygun deildir. Bat Prus

224

ya ve Pzen eyalenin Polonya'ya ilhak edilmesi de Rus Devlet adamlar tarafndan destek grmemekle dir. O halde gerek Ruslar, gerek Almanlar bakmn dan, bu iki devletin birbirleriyle sava yapmalar iin cidd bir sebep bulmak gtr. Yalnz, srf isiz g sz kalan asker kuvvetleri oyalamak iin, Balkanlarda b;r savaa girimek ihtimali vardr. Rusya, yeteri derecede hazr olduunu hisseder et mez ki bu da Karadeniz'de byk bir donanmaya sa hip bulunmaya baldr 1833 Hnkr skelesi anla masnda olduu gibi: Petersburg kabinesi, sultana s tanbul'daki mevkiini temin etmek artiyle, Rusya evi nin kapsnn anahtar olan Karadeniz Boazn Rus larn Karadeniz Bogaz'n kapamalarna msaade et mesini teklif edecektir. Babiinin, Rusya tarafndan yaplacak byle bir himaye teklifini kabul edecei, yalnz mmkn deil, muhakkak gibidir; eer i mahirce bir ekilde idare edilebilirse... Yinmi otuz sene evvel Osmanl Devleti, teki Avru pa devletlerinin bir kskanlk sebebiyle Rusyaya kar Trkiyeye her zaman garanti verebilecekleri zan ve tahmininde bulunabilirlerdi. Ingiltere ile Avustur ya'nn o zamanki politikalar Trkiyeye sahip kmak onu korumakt (Rusyaya kar). Fakat Gladstonun sonraki konumalar, gerek Londrada gerek Viyanada, byle bir himaye ve koruma havasm gidermitir. Zira, eer Avusturya ngilterenin bu niyetinden emin olsayd, Meternih P.aytag'da eskldenberi tuttuu yol dan geri dnmezdi. Daha Snm Sava zamannda bi le, bir zaman nce Avusturyay Rusya ve ar Nikolaya balam olmas lzm gelen minnettarlk izleri ve

225

eserleri artk geerliliini yitirmitir. Avusturya bave kili Kont Duboul, b duygulara son verdirmitir. Paris Kongresinde ise Avusturya, yeniden Metemih politi kasna dnmt. Ingilterenin mnasebetsiz politikas sebep olma sayd 1856'da, isterse karlnda Bosna verilsin Ne Ingiltereden, ne de Trkiyeden ayrcalk gster meyecekti. imdiki duruma gre ise Osmanl Devleti, kendi menfaatlerini feda etmeksizin, Rusyann snr komuluu dolaysyla vaad edebilecei tam ve yeterli bir yardm artk ngiltere ile Avusturyadan bekleye mez. Rusya hazr ve amde olunca, ahs ve samimi ola rak, halifeye saraydaki mevkiin ve btn lkelerini yalnz dmanlarna kar deil, hatt kendi uyruu na kar da garanti etmek teklifinde bulunabilecek tir. Buna karlk da Karadeniz Boaznm kuzey giri ksmnda yeterli istihkmlar kurmak ve buraya asker yerletirmek isteyecektir. Bu teklifler acaba kabule lyk olacaik bir netilikte midir? Farzedelim ki Osmanl Devleti ya kendiliinden, ya da yabanc bir devletin etkisi ile, Rusyann teklifle rini reddedecektir. Bu konuda bir karar verilmeden n ce yeni Karadeniz donanmas Rusyann evinin anah tarm elde etmek iin gerekli grd gidip Boazn giriini zeptediverecektir. Bunun zerine ihtimal Rus ya, Berlinde imparatora bavurarak, eer ngiltere ve Avusturya Rusyann ileri gitmesine silhla muhalefet ti.' bulunmak isterlerse, kendisinin Almanyaya gvenip gvenmeyeceini soracaktr F: 1 5

226

Benim kanaatime kalrsa byle bir soruya verile cek cevap menfi olmaldr (1). Zannederim ki Ruslarn stanbulda gerek diplomasi ynnden, gerek asker kuvvet ynnden yerlemeleri ve baehri mdafaa et meleri Almanya'ya faydal olur. nk o takdirde biz. Rusyann aleyhine olarak, ngiltere ile Avusturyann oyunca olmak durumuna dmeyiz. Avusturya duar- taarruz mirasnn kadar bekleriz (2): Bu bizim iin bir sava sebebi tekil eder. Avusturya iin de Rusyann stanbulda yerle mesi uygun der. Trk lkelerinin bllp payla lmasnda Avusturyann da ortakl ancak Rusya ile anlamas sonunda gerekleebilir. Viyanada ne kadar sabrd davranrlarsa, kendilerinin hisseleri o kadar b yk olacaktr. imdi bir de farzolunsun ki Rusyann Berlinden yapaca soruya uygun bir cevap verilmeyecektir. Ayr ca belki de gelecek cevap tehdit tarznda olacaktr. O zaman ne olacak? Rusya 1876da yapt gibi Raytada Avusturya ile birlemeye alacaktr. Bu zaman msaade zemini pek genileyecektir: Douda Trkiye zararna olduu kadar, Almanyada da bizim zararmza... Eer Rus politikas Avusturya dostluunu elde et meye muvaffak olursa biz (Almanlar) yeni bir Yedi

( 1 ) Burada cmle, man bakmndan, olmamal ekinde bitmelidir; fakat metindeki aslna bal kalmak dncesiyle olduu gibi aln mtr. 21 Metinde de aynent Avusturya duar- taarruz mirasnn kadAr bekleriz* seklindedir. Tabiatiyle cmleden b ir man& kmamakta, dr. Kendimiz yorumlamaktan ise cmleyi bylece ve olduu gibi almay uygun grdk. Belki okuyucular, yazann kastetmek istedii many daha doru ve rahat bulabilirler.

yl sava ittifak karsnda bulunacaz. Zira Ren nehri dolaylarndaki menfaatleri douda ya da Boazlar'daki menfaatlerinden ok daha nemli olan Franbay bizim aleyhimizdeki bir ittifaka inandrp ekmek daima kolay bir itir. Rusyann stanbula saldrmas halinde Avustur ya, ngiltere ve talya devletleri, Fransa'dan daha nce ie koacaklardr. nk Fransann Doudaki men faatleri bunlannki cadar acele deildir. Fransann en byk menfaati Fransz-Alman snrnda olsa gerektir Rusyann kkrtaca Dou siyaseti ile ilgili bunalm larda Fransa ne yeni bir Bat politikas tutabilir, ne de Almanya ile bir anlama ve iliki kesme yapma dka Rusyann akna ngiltere ile birlikte bir sava tarafls olabilir. Almanyann en byk menfaati barn ve sk nun korunmasndadr. Btn komularmz ise ister gizli, ister ak ve resmen olsun hi istisnasz, var lklarn savalar sonunda srdrebileceklerini d np byle emeller besliyorlar... Prens De Bismark'n bu dnce ve grlerinden sonra, Rusya'nn kk Balkan hkmetlerinin meyda na getirilmesi urunda katland byk fedakrlklara karlk minnet ve kran yerine onlardan daima zor luklar grdn, dolaysyla Rusya'ya en sadk gr nen Karadan bile bu sadakatinin menfaatinin deva m sresince devam edeceini ileri sryor ve diyor ki: Eer Petersburgda imdiye kadar yapla gelen hatalardan pratik bir ders, bir ibret dersi alnmak iste

22b

nilirse, askerle topu verdii kesin neticelere daha fada ynelmek ve nem vermek gerekecektir. mparatorie Katerinaya, ikinci yeenine Konstantin adn verdi ren serap, tarih bir tecrbenin sonu deildir. yle ta savvur ederim ki ?u yaadmz tecrbe dnyasnda, Rus diplomasisi Dou meselelerinde daha bilimsel bir ekilde davranacaktr. Rusya, Doudaki kuvvetlerini oaltmak iin, her evden nce Karadenizdeki yerini garantiye mecbur dur. Eer bataryalar ve torpillerle Karadeniz giriini iyice kapatmaya muvaffak olursa, gney Rusya Baltk kvlar Rusyasndan daha iyi bir korunma altnda bu lunacaktr. ite Petersburg kabinesi, Rusya Karadeniz'i kapat mak ve bu fikre ister hayat, ister para, ister tehdit yoluyla olsun Osmanl Devletinin rzasn almak esas laryla hareket ederse, vukarda gsterilen tarz daima dnecektir. Osmanl Devleti, Rusyann dosta tek liflerine (!) rza gstermez ve karlat tehditlere kar klcn ekerse, Rusyann baka bir taraftan da saldrya maruz kalmas muhtemeldir. Eer tatllkla boazlar kapatmay elde edebilirse belki baka devle* ler bu durum karsnda seslerini karmazlar. Zira her biri kendi komularnn ve Fransann nasl bir tu lum izleyeceklerini bekleyeceklerdir. Rusya'nn Avrupann gney dousunda stn bu lunmas, teki devletlerden ok daha fazla, Almanya nn karnadr. Hatt tamam tamamna burada birleebilir denilebilir . u zetlenmi satrlardan da aka anlalyor ki Avrupa siyaseti Rusyay bu volda kkrtmakta mahir dir. Bundan dolay iurasn hatrlatmak isteriz: Uzak

229

dou felketleriyle doudaki kan dkcl Rusyay faydalandrmam, baka devletlerin iine yaram ba t! bir fikirdir. *** Almanya bavekillerinden Prens Klovis De Hohenl.ohenin htralarnda, 93 (1877-1878 Osmanl-Rus Sa va) Trkiye muharebesine ait blm incelerken, aa daki hususlar belirliyor ki siyas bakmdan byk bir nem tamaktadr: ('Berlin, 8 Kasm 1876. Bugn imparator hazretle rinin (Birinci Vilheim) huzurunda idim. Petersburg da hl byk gaileler kacana ihtimal verildiini ve yalnz ngiltere'den honut bulunduunu syledi, ar Aleksandr, Livadyada huzuruna kabul ettii n giltere'nin Petersburg elisi Lord Luftos'a dedi ki: zellikle u noktay unutmaynz: 1 Byk Petronun vasiyetnamesi yoktur. 2 Hindistanda asl fetihlerde bulunmayacam. 3 Hi bir vakit stanbula gitmeyeceim. arn bu szleri ngilterede iyi bir tesir brakt. Bununla beraber mparator Vilhelm endielidir. Kana atince Gorakof, Rusya'nn istek ve emellerini gerekti inde silhla elde etmek frsatn hi bir zaman kar mayacaktr. Rus askerinin kuvveti ve nemi zerinde durulabilirse de her halde Osmanl askerinden daha iviilir. Paris, 1 Kasm 1876. Tiyer ziyaretime geldi. Ken 9 disi Rus politikas hakknda pek akn ve ktmserciir. Ben Rus devlet adam olsavdm, bar ve dzeni korumak iin imparatorun ayaklarna kapanrdm. Ciink Rusya ngiltere'nin kudret ve satvetini bilmiyor.

23

Faraza Rusya Osmanl Devletini malp edecek olsa bile, ngiltere sonunda Rusya'ya sava iln etmek zo runda kalacaktr. dedi. te yandan Tiyer, Rusyann stanbul'a gitmek is temediine dair szlerini gln buluyor (1).
A

Birinci Abdlhamit Han ile mparatorie Katerina arasnda yaplan ve alt sene savatan sonra birka saat iinde pek garip bir surette yazlp imzalanvermis bulunan Kaynarca andlamasnn tarihimizle (eserimiz le) ilgili maddeleri: 7. madde Devlet-i Aliyye'miz taahht eder ki hrisliyan diyanetinin hakkna ve kensalarna (kilise) kaviyyen synet ede ve Rusya devletinin elilerine ruh sat vere ki her ihtiyacnda gerek on drdnc maddede zikrolunup mahrse i Konstantaniyyede beyn olunan kensa-y mezkre ve gerek hademesinin synetine ibrz- tefhimt- mtenevvia eyleye ve eli-i muaileyhin arzu Devlet-i Aliyyemin dost- sf ve hem-civn olan devlete mteallik adam mtemedi tarafndan arz ve tebli olunmala Devlet-i Aliyyemiz tarafndan kabul eylemelerini Devlet-i Aliyye'miz taahht eder. 8. madde Rusya devletinin gerek rehbn zmre sinden ve gerek sair reysndan olanlara tamamen

( 1 ) Fransa Babakannn, bu szleri gln bulmasnda. ne kada hakl olduu pek abuk anlalmtr. Bilindii gibi sava kazanan Ruslar, ar'n: -Hi b ir vakit stanbula gitmeyeceim szne ra men. Yeilky'e kadar gelmiler vo burada durdurulduklar iin Ayasofyaya an takmak imknn eldo edememilerdir.

23i

ruhsat vcrila ki Kuds-i erif ve syeste-i riyret olan sair mahallere seyahat edeler. Bu gn yolcu ve sey yahlardan gerek Kuds-i erf'te ve gerek sair mahal lerde esn-y tarkte dahi bir trl cizye ve hara ver gi asl bir teklif taleb olunmaya, sair dvelin reylarna verilen fermanlar ve yol emirleri mersmuna da hi vehi lyk zere ed oluna ve mademki Devlet-i Aliyvemiz arazisinde ikaamet edeler, kendlerine bir drl dahi taarruz olunmayup kuvvet-i ahkm- e riat muktezsmca tamamen himyet ve synet olunanalar. 14. madde Dvel-i saireye kysen kilis-y mahsusadan md Galata tarafnda Beyolu nm mahalle nin yolunda tark- mda Rusya devleti bir kensa bina ettirmek ciz ola ve ib kensa kens- avm olup Dsografa Kensas tbiriyle tesmiye ve ilelebed Rus ya devletinin elisi synetmde olup her drl taarruz ve mdahaleden emin ve beri ve hrset oluna.

Mekn cennet elas nc Selim Han'la ar PavIc arasnda hicri 1213 (1792) tarihinde imzalanan anla mann baz maddeleri: 1 Madde Padih- l-i Osman hazretleri ve ce . mi rusyalulann imparatoru ve padiah devletleri ve revlar arasnda gerek berde ve gerek bahrde ilele bed sulh salh ve hubb tevdve hsn-i vifaak baak ve ber-karr olup bu defa beynel-devleteyn akdolunan ib tedfii ittifak hasebiyle beynlerinde hsl olacak rabta ol mertebede kav ve mstahkem ola ki bir ta rafn dostu taraf- hnn dahi dostu ve kezlik bir cnibin dmeni cnib-i hrin dahi dmeni ola. Bina

232

bern padiah l-i Osman ve Rusya imparatoru vaid ve taahhd ederler ki syi ve emniyet cnibine dair olan cem mevadda hlisne muhabere ve mzakere edb kendi mlklerinde her gn taarruzu def ve syi-i ammenin istihsali iin bilitirk ve bilmzakere ikti z eden esbba teebbs ederler. 4. madde Devleteyn-i muhedeteyn eeri d vel i saire ile mzakereye ve maslahatlar icbedebilecei muhedtn rabtna k'el-evvel muhtardrlar. An cak ahad hm hre sarhaten taahhd eder vi o ma kle muhedt vakten-minel-evkaat ve vechen-minelviich biri birinin edn zarar ve ziyn ve hasrtn mstalzim olacak yahut tammiyet-i memlik cnibi ne noksan tertb edecek nesneye kat mil olmaya ve belki hasbel-makdr ahad hm hnn an ve emni yet ve menfaatini vikaaye ve tahsil etmeyi tarafeyn vadeder. 12. madde l-i Osman padiah ve Rusya impa ratoru ib tedfi ittifak tevsi-i memlik diyesiyle deil belki mcerred vikaaye-i tammiyeti memlik-i tarafeyn ve tahsl-i emniyet-i rey-y cnibeyn ile dvel-i sairenin iLi-n baak olup syi-i ammeye elzem bir muvzene-i mlkiyyenin husln mstelzim olan hevet-i kaviyyelerini halelden hfz ve hrset etmek niyvetiyle rabtettiklerinden Neme imparatorunu ve ngiltere ve Prusya krallarna ve mahz hayra mebn ve tahsl-i emn selmete mbten bu gn muhedeye itirake hhiker olacak diivel-i saireyi ib ittifaka ciuhle dvet edecekleri mukarrerdir. SON