AKDEN Z N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS

Aylin AKTA

FARKLI KLTRLERDEK YNET C LER N K L K ZELL KLER NE DAYANARAK L DERL K ANLAYILARININ BEL RLENMES : TRK VE AMER KAN OTEL YNET C LER N N KARILATIRMALI ANAL Z

Danman Yrd. Do. Dr. V. Rya EHT YAR

Turizm letmecilii ve Otelcilik Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi Antalya, 2006

i NDEK LER Sayfa EK LLER L STES TABLOLAR L STES KISALTMALAR L STES ZET SUMMARY NSZ GR v vi viii ix x xi 1

B R NC BLM TEMEL KAVRAMLAR VE GENEL B LG LER 1.1. Kiilik Kavram 1.2. Kiilii Oluturan Faktrler 1.2.1. Kaltm ve Bedensel Yap Faktrleri 1.2.2. Sosyo-Kltrel Faktrler 1.2.3. Sosyal Yap ve Sosyal Snf Faktr 1.2.4. Aile Faktr 1.2.5. Corafi ve Fiziki Faktrler 1.2.6. Dier Faktrler 1.3. Kiiliin Be Temel Boyutu/Byk Beli 1.3.1. Byk Beli Modelinin Eletirisi 1.3.2. Byk Beliye rgtsel Bak 1.4. Kiilik Kuramlar 1.4.1. Eysenckin Kiilik Kuram 1.4.2. Sigmund Freudun Kiilik Kuram 1.4.3. Carl Gustav Jungun Kiilik Kuram 1.4.4. Alfred Adlerin Kiilik Kuram 1.4.5. Eric Bernenin Kiilik Kuram 1.4.6. Karen Horneyin Kiilik Kuram 1.5. Kiilik Tipleri 1.5.1. E. Kretschmerin Kiilik Tipolojisi 3 5 6 6 7 7 8 8 8 11 12 14 14 15 16 16 17 18 19 19

ii 1.5.2. Jungun Kiilik Tipolojisi 1.5.3. Eysenckin Kiilik Tipolojisi 1.5.4. A ve B Tipi Kiilik 1.5.5. Hollandn Kiilik Tipolojisi 1.6. Kiilik Tespitinde Kullanlan Teknikler 1.6.1. Kiilii Sosyal Etkisi Ynnden lme Aralar 1.6.2. Kiiliin Davransal Tanmn Benimseyenler 1.6.3. Projektif lme Aralar 1.7. Kiilik Envanterleri 1.7.1. Minnesota ok Ynl Kiilik Envanteri 1.7.2. Cattellin 16 Kiilik zellii 1.7.3. Mesleki Kiilik Envanteri 1.8. Psikolojik Yaklamlarda Kltrlerin nemi 1.8.1. Kltrel Antropoloji ve Kiiliin Tarihsel Geliimi 1.8.2. Kiilik-Kltr likisi K NC BLM YNET M B L M VE L DERL K KAVRAMI 2.1. Ynetim Bilimi Kavram 2.2. Liderlik Kavram 2.3. Yneticilik ve Liderlik 2.3.1. Lider-Ynetici Kombinasyonuna Duyulan htiya 2.4. Liderlik Teorileri 2.4.1. Davran Teorileri 2.4.1.1. Blake ve Mountonun Ynetim Tarz Matriksi 2.4.2. Durumsallk Teorileri 2.4.2.1. Hersey ve Blanchardn Olgunluk Teorisi 2.5. Turizm Sektrnde Liderlik Aratrmalar 2.6. Liderlik, Kiilik ve Kltr likileri 40 42 44 45 47 53 54 55 56 59 60 20 23 25 27 28 28 29 29 29 29 31 33 33 33 34

iii NC BLM FARKLI KLTRLERDEK YNET C LER N MESLEK K L K ZELL KLER N VE L DERL K TARZLARINI BEL RLEMEYE YNEL K B R ARATIRMA: TRK VE AMER KALI OTEL YNET C LER ZER NDE B R UYGULAMA 3.1. Aratrmann Amac 3.2. Aratrmann Kapsam 3.3. Aratrmann Yntemi 3.3.1. Veri Toplama Arac 3.3.2. Gvenilirlik ve Geerlilik 3.3.3. Aratrmann Analizinde Kullanlan Yntemler 3.4. Aratrmann Bulgular ve Yorumlar 3.4.1. Trk Otel Yneticilerine Ait Bulgular 3.4.1.1. Trk Otel Yneticilerine Ait Demografik Bulgular 3.4.1.2. Trk Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zelliklerine Ait Bulgular 3.4.1.3. Trk Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarna Ait Bulgular 3.4.1.4. Trk Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zellikleri le Liderlik Tarzlar Arasndaki likiye Ait Bulgular 3.4.1.5. Trk Otel Yneticilerinin Cinsiyet Farkllna Gre Mesleki Kiilik zellikleri ve Liderlik Tarzlarnn Analizinden Elde Edilen Bulgular 3.4.1.6. Trk Otel Yneticilerin Liderlik Tarzlarnn Cinsiyetlere Gre Dalm 3.4.2. Amerikal Otel Yneticilerine Ait Bulgular 3.4.2.2. Amerikal Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zelliklerine Ait Bulgular 3.4.2.3. Amerikal Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarna Ait Bulgular 3.4.2.4. Amerikal Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zellikleri le Liderlik Tarzlar Arasndaki likiye Ait Bulgular 93 94 83 86 81 69 69 70 70 77 77 80 80 80

90 91 92

3.4.2.1. Amerikal Otel Yneticilerine Ait Demografik Bulgular 92

96

iv 3.4.2.5. Amerikal Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zelliklerinin Cinsiyetlere Gre Dalm 3.4.2.6. Amerikal Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarnn Cinsiyetlere Gre Dalm 3.4.3. Trk ve Amerikal Otel Yneticilerine Ait Karlatrmal Bulgular

100 101 102

3.4.3.1. Trk ve Amerikal Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zelliklerinin Karlatrmas 102 3.4.3.2. Trk ve Amerikal Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarnn Karlatrmas SONU VE NER LER KAYNAKA EK-1 Anket Form rnei ZGEM 133 104 106 109 122

v EK LLER L STES ekil 1.1: Eysenckin ki Boyutlu Kiilik Snflamas ekil 2.1: Blake ve Mountonun Ynetim Tarz Matriksi ekil 2.2: Hersey ve Blanchardn Durumsallk Modeli ekil 2.3: Egann Ynetim Kademeleri ve Ynetici Kiilik zellikleri Modeli ekil 3.1. SHL-OPQ Mesleki Kiilik Envanterinin Oluturulma Aamalar ekil 3.2. Liderlik Tarzlar le Ynetsel Grid Teorisi ve Olgunluk Teorisi Arasndaki liki ekil 3.3. Standart On lei ekil 3.4. Trk Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarnn Dk ve Yksek Skor Yzdelerine Gre Dalm ekil 3.5. Trk Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zelliklerine Ait F Oranlar Dalm ekil 3.6. Amerikal Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarnn Dk ve Yksek Skor Yzdelerine Gre Dalm ekil 3.7. Trk ve Amerikal Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarnn Karlatrmas 104 95 87 76 79 84 24 54 57 66 72

vi TABLOLAR L STES Tablo 1.1: Jungun Kiilik Tipleri Tablo 1.2: Hollandn Kiilik Tipolojisi Tablo 1.3: Cattellin 16 Kiilik zellii Tablo 2.1: Liderlik Tanmlar Tablo 2.2: Ynetici ve Lider zellikleri Arasndaki Kartlklar Tablo 2.3: eitli Aratrmalarda Tespit Edilen Lider zellikleri Tablo 2.4 : Liderlik Teorileri Tablo 2.5: Turizm Sektrnde Yaplan Liderlik Aratrmalar Tablo 3.1. Temel Profil/ Mesleki Kiilik zellikleri nsan likileri Tablo 3.2. Temel Profil / Mesleki Kiilik zellikleri Dnce Tarz Tablo 3.3. Temel Profil / Mesleki Kiilik zellikleri Duygu ve Ruh Hali Tablo 3.4. Yan Profil / Liderlik Tarzlar Tablo 3.5. Yaplan Aratrmalarda Kullanlan rneklem Saylar ve Analiz Yntemleri Tablo 3.6. Trk Otel Yneticilerine Ait Demografik Bulgular Tablo 3.7. Trk Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zelliklerine Ait statistiki Bulgular Tablo 3.8. Trk Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarna Ait statistiki Bulgular Tablo 3.9. Trk Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarnn Kendi Aralarndaki Korelasyonu Tablo 3.10. Trk Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarnn Yksek ve Dk Skor Kesimeleri Tablo 3.11. Trk Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zellikleri le Liderlik Tarzlar Arasndaki F Oranlar Tablo 3.12. Trk Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zellikleri le Liderlik Tarzlar Arasndaki Korelasyon Katsaylar Tablo 3.13. Trk Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zelliklerinin Cinsiyetlere Gre Yksek Skor Yzdeleri Dalm Tablo 3.15. Amerikal Otel Yneticilerine Ait Demografik Bulgular Tablo 3.16. Amerikal Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zelliklerine Ait statistiki Bulgular 94 91 92 Tablo 3.14. Trk Otel Yneticilerin Liderlik Tarzlarnn Cinsiyetlere Gre Dalm 92 89 88 85 85 83 84 81 22 27 32 43 45 46 47 60 73 74 75 76 78

vii Tablo 3.17. Amerikal Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarna Ait statistiki Bulgular Tablo 3.18. Amerikal Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarnn Kendi Aralarndaki Korelasyonu Tablo 3.19. Amerikal Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarnn Yksek ve Dk Skor Kesimeleri Tablo 3.20. Amerikal Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zellikleri le Liderlik Tarzlar Arasndaki F Oranlar Tablo 3.21. Amerikal Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zellikleri le Liderlik Tarzlar Arasndaki Korelasyon Katsaylar Tablo 3.22. Amerikal Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zelliklerinin Cinsiyetlere Gre Yksek Skor Yzdeleri Dalm Tablo 3.23. Amerikal Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarnn Cinsiyetlere Gre Dalm Tablo 3.24. Trk ve Amerikal Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zelliklerinin Dk ve Yksek Skor Oranlarnn Karlatrlmas 103 102 101 100 99 96 95 95

viii KISALTMALAR L STES

MBTI VPI MMPI SHL OPQ ABD

Myers-Bridges Tip Gstergesi Mesleki Tercih Envanteri Minnesota ok Ynl Kiilik Envanteri Saville & Holdsworth Ltd Occupational Personality Questionare/ Mesleki Kiilik Envanteri Amerika Birleik Devletleri

ix ZET Gnmzde ekonomik, politik ve teknolojik alanlarda yaanan hzl ve srekli gelimeler, ada ynetim yaklamlarnn gelimesini gerektirmektedir. Gerek kamu gerekse zel sektr yneticilerinin amalarna ulaabilmeleri iin sahip olduklar kaynaklar, zellikle de insan kaynan en etkin ekilde ynetebilmeleri iin birer lider olmalar gerekmektedir. Yaplan aratrmalarn bulgular dorultusunda kiiliin artk, rgtlerin en nemli sermayesi olarak kabul edilen insan kaynan etkili ve verimli ekilde kullanmay kolaylatran bir faktr olduu artk kabul edilmektedir. Gnmzde rgt sistemi iindeki btn oluumlarn (kltr, motivasyon, liderlik tarz vb) kiilik kavramyla dorudan ilikisinin olduuna dair aratrma bulgular oaldka, deiik leklerde (farkl kltrlerde) ve deiik alanlardaki rgt yneticileri kiilik olgusundan etkin bir ekilde yararlanma ynnde hareket etmeye balamlardr. Bu nedenlerden dolay ele alnan bu almada, kiilik, kiilik-kltr ilikisi ve kiiliin ynetimdeki yeri irdelenmi ve Antalya/Trkiye ve Florida Adalar/Amerika yrelerinde faaliyet gsteren be yldzl otel iletmelerinde SHL-OPQ/Mesleki Kiilik Envanteri uygulanm ve elde edilen bulgular karlatrmal olarak yorumlanmtr. Bu analiz ve karlatrmal deerlendirmeler neticesinde kltrel adan farkllklar ve benzerlikler saptanmtr.

x SUMMARY Nowadays the fast and sustainable changes, take place in almost every area (such as technological, economical and political), lead to a requirement for the development of modern and effective managerial approaches. Every managers, in either public or private sector, need to use their resources, especially human resources, more effectively in order to achieve their aims. Because of this managers need to be good leaders. Research findings show that personality is one of the important factors, which enables managers to use human resources -the most important asset of the organizations- efficiently and effectively. Nowadays all formations in organization system like culture, motivation, leadership style, etc has a direct relation with personality relating to increase research findings, in different scales (different cultures) and different fields of organization managers start to benefit effective from the fact of personality. Because of these reasons, in this study, personality, the relation between personality and culture and the role of personality on management were examined and SHL_OPQ/Occupational Personality Questionnaire was applied in five star hotels operating in Antalya/Turkey and Florida Key/USA. The findings were explained comparative and from these results differences and similarities were found between cultures.

xi NSZ

Bu

almada

desteini,

bilgilerini,

deneyimlerini,

zamann

ve

gvenini

esirgemeyerek her zaman yanmda olan tez danmanm, deerli hocam Sayn Yrd.Do.Dr. V. Rya EHT YARa, gr ve bilgilerini paylaan ve hogrsn esirgemeyerek bana her zaman yol gsteren Sayn Do. Dr. Uur ZELe, dostluunu, zamann, bilgisini esirgemeyen, yakn ilgi ve yardmlarn her an hissettiim deerli hocam Sayn Prof. Dr. Mehmet Ziya FIRATa, asistan arkadam V. Erdin RENe, her zaman her trl imkan ve destei salayan sevgili aileme, Yaptklar katklardan dolay teekkrlerimi sunarm.

Aylin AKTA 2006, Antalya

1 GR

2000li yllarn eiinde dnya her alanda byk bir deiim yaamaktadr. dnyasnn temel aktrleri olan iletmeler de bu byk deiimden derinlemesine etkilenmektedir. nsann yaratcl, bilgisi, zekas, deneyimi ve yetenei gnmz iletmelerinin rekabette stnlk salama abalarnn temel dayana haline getirmitir. On yllardr ikincil ve pasif bir fonksiyon olarak kalan insan, bugn en deerli kaynak haline gelmi ve iletme ynetiminin ncelikli bir stratejik unsuru niteliini kazanmtr. Rekabet stnl salamann yolu artk, bu yaratc ve kendini gelitirmek isteyen insanlarn motive edilmesinden ve iletmeye balanmasndan geer hale gelmitir. Waren Bennis, nmzdeki yllarda iletme yneticilerinin nndeki en nemli sorunun, iletmelerin sosyal mimarilerini gerekten entelektel sermaye yaratacak ekilde gelitirmek yani beyin gcn aa karmak olacaktr eklinde ifade etmektedir. letmelerde mutluluk ve baary etkileyen en nemli farklardan biri de kiilik tir. Gnmzn iletme yneticilerinin zerinde durmas gereken temel konulardan biri de insanlarn kiilik ve psikolojik analizlerinin doru olarak yaplmasdr. letmeler iinde insan unsuru bu denli nem kazanmaya balaynca, aratrmaclar insan davranlarnn sebeplerini aramaya balamlardr. Bu sebeplerin banda kiilik ve kltr gelmektedir. nsanlar geliimlerini her zaman kltrel bir ortamda gerekletirmektedirler. Eskiden bir ok bilim adam kltrn insan geliimindeki etkisini pek dikkate almazken, gnmzde bu konuya ok byk vurgu yaplmaktadr. Uluslar aras iletmelerin oalmas akademisyen ve bilim adamlarnn kltrel farklla olan ilgisini arttrmtr. Kltrn kiilik oluumundaki etkileri olduu gibi, kiilik zelliklerinin de kltr zerinde etkileri vardr. Farkl kltrel ortamlarda ie ve ynetime ilikin deerler ve bunlarn ynetimdeki etkileri zerine yaplan almalar yeni olmamakla beraber, kreselleme ile birlikte nemi her geen gn daha da artmaktadr. Kltrel farklln kiilik oluumunda etkili olduu gerei ve bunun da iletme yapsn etkileyeceini yaplan aratrmalar dorulamtr. nsan geliiminin kltrler aras incelenmesinde belirli bir kltrel yapy dikkate alan antropolojik yaklama olan ilgi olduka yksek olmutur. Ancak yaplan aratrmalar, her toplumun bireylerinin kendi kltrel yaps iinde incelenmesi, mmkn olduunca farkl kltrlerde aratrmalarn yaplmas ve bunlarn karlatrlmasnn

2 gerekliliini gndeme getirmitir. Bu yntem, insann kiilik geliimine daha geni bir pencereden bakmay salamtr. Gnmzn profesyonel yneticileri birlikte altklar insanlar tanmak zorundadrlar. nsanlar arasndaki farkllklar nedeniyle iletme kurum ve kurulularn yneticilerinin genel politika ve stratejilerinin yannda, kiisel politika ve stratejilerin de oluturulmas gnmzde artk bir zorunluluk haline gelmitir. Ynetim kademelerini en ok zorlayan, alanlarn farkl kiilik yaplarna sahip olmalardr. Eer bu farkllklar olmasayd insanlar ynetmek ok kolay olurdu. Bu balamda insan psikolojik ynden tanmann veya anlamann ok byk pozitif katklar olaca gereiyle bu alma yaplmtr. Bu tez almas blmden olumaktadr. Birinci blmde kiiliin ve kltrn rgtsel performansa etkilerini ortaya koymak amacyla kiilik kavram ve kiilikkltr ilikisi geni bir yelpaze iinde ele alnarak incelenmitir. kinci blmde de ynetim kavramyla ilikilendirilerek balantlar ortaya konmaya allmtr. Bu blmde zellikle rgt performansnn alt boyutu olan liderlik tarzlar aratrmann uygulama yntemi erevesinde ele alnmtr. Son blmde ise tezin teorik blmnde ortaya konulan ilikilerin gerek yaamdaki yansmalar iki ayr kltrde yaplan uygulama ile incelenmitir. Bu blmde Florida adalar/Amerika ve Antalya/Trkiye yrelerinde faaliyet gsteren be yldzl otel iletmelerinde alan orta ve st dzey yneticilerin kiilik zelliklerini ve liderlik tarzlarn belirlemeye ynelik bir aratrmaya yer verilmitir.

3 B R NC BLM TEMEL KAVRAMLAR VE GENEL B LG LER 1.1. Kiilik Kavram Her bireyin olaylar karsndaki tutum ve davranlar birbirinden farkldr. Herkesin ortak biyolojik yaplar olmasna karn, hi birbirlerine benzemedii gibi, olaylar karsndaki davranlar da farkllk tar. Dnceler, duygular, evredeki olaylara yaklam tanlar farkldr. Bu farklln sonular saptanmaya alldnda kiilik denilen temel deikenin ortaya kt grlmektedir. Kiilik denildii zaman hemen hemen herkes ne demek istenildiini anlar ama, formel bir tanmn yapmaya alnca i zorlamaktadr. Psikologlarn zerinde ayn fikirde olduu bir tek kiilik tanm yoktur (Ccelolu, 2003, s. 404). Allport (1937) elliden fazla kiilik tanm toplayp, bu kelimenin Latincedeki kii Persona, kavramndan geldiini ve Roma tiyatrosu ile balantl olduunu ileri srmektedir (Ulunar Trkel, 1992, s. 27). Klasik Roma tiyatrosunda oyuncular, temsil ettikleri zelliklere uygun maskeler takarak, kendi rollerini persona ad verilen bu maskeler yardmyla canlandrmaktaydlar. Sahne ile seyirciler arasndaki uzakln fazla olmas nedeniyle oyuncunun yanstt role uygun yz mimikleri grlemeyecei iin bu yolu semilerdir. Bu sayede yani persona kavramyla kiiler arasndaki farkllklar anlatlmak istenmitir (Groesbeck, 1985, s. 433, Luthans, 1995, s.114). Genel bir tanma gre kiilik; bireyin i ve d evresiyle kurduu, dier bireylerden ayrt edici, tutarl ve yaplam bir iliki biimidir (Ccelolu, 2003, s.404). Bir baka tanma gre kiilik, zamann insanlara birer biyolojik ve sosyal zellikler olarak ykledii ve belirli bir zaman ierisinde de srekliliini koruyan psikolojik davranlarndaki (dnceler, duygular ve eylemlerdeki) farkllklarn ve ortaklklarn hepsini belirleyen eilim ve karakterlerin tamamna verilen bir addr. Bu tanm, her eyden nce kiilik teorisine, genel bir davran teorisi olarak yaklamaktadr. kinci olarak, insan zelliklerinin bir ksmnn birbirine benzemesi ve hatta ortak olmasna karlk dier bir ksmnn farkllna iaret etmektedir. Tanmn nc zellii ise kiilik zelliklerinin, ksa bir srede deimeyip zaman iinde ancak bir deiiklik gsterecei hususudur (Erolu, 2004, s.158). Kiilik, kavram olarak bireyin yaama biimi eklinde tanmlanabilir. Ancak, bu yaama tarznn iinde ok sayda zellik, bilinen veya bilinmeyen, kimi birinci kimi

4 ikinci derecede olmak zere, bir sr boyut mevcuttur. Kiilik bir insan ilgilendiren her eydir. Kiilik, zaman tespiti olarak, insann ana rahmine dmesinden balayp lnceye kadar devam eden bir sretir. Bu bakmdan, yaayan her insann bir kiilii vardr, dolaysyla hi kimseye kiiliksiz ifadesi kullanlmaz. nk istenmeyen veya olumsuz olarak nitelendirilen zellikler de kiiliin bir boyutudur (Zel, 2001, s.21). Kiilik, geici bir zellik deil insann belli bir zaman dilimi iinde devaml olan davran zellikleridir. Kiilik denilince, belirli bir durumda veya belirli olaylar karsnda kiinin taknd tavrn davransal yn ve devamllk gsteren zellikleri akla gelir (Oktay, 2000, s.283). Davran bilimleri asndan ise kiilik, bireyin zihinsel, bedensel ve ruhsal farkllklarnn hepsinin kendi davran biimlerine ve yaama tarzna yansmasdr eklinde tanmlanabilir (Wortman, 1988, s. 345). Kiilik, ok sayda zellikten meydana gelen karmak bir btndr. Fakat, bir fert temelinde birleen ve bir araya gelen btn bu zellikler, esas olarak ana blmle ilgili hususlardr. Genel olarak, her bir kiilik zellii, bu dilimden biriyle ilgili olabilir. Aslnda, bu konuda, net ve kesin izgiler eklinde bir ayrm yaplmas da mmkn deildir. Bu durum, kiilik oluumunun daha iyi anlalmas iin bir soyutlama ve genellemeden ibarettir. Byle bir yaklamla, kiilik kavramnn dilimden olutuu grlmektedir. Bunlar karakter, miza ve yetenektir (Erolu, 2004, s.149). Kiilik ile en sk e anlamda kullanlan kavram karakterdir. Kiilik, her insann kendine zg olan tek zelliklerini toplayan ruhsal bir btnlktr. Buna insann fizik yaps ve izgileri, zekas, yetenekleri, duygular da girer. Fakat kiiliin, ahlaki deerlere balanma ve bu bakmdan kararl ve olduka sabit bir davran gsterme hali daha ok karakter btnlnde toplanr (Adasal, 1977, s.877). Drstlk, vnme, cmertlik ve fedakarlk gibi kiilik zellikleri toplum tarafndan iyi veya kt olarak yorumlandklar iin karakteristik zellikler olarak kabul edilir (Tezcan, 1987, s.18). Karakter, bireye ait davranlarn btn olup, insann bedensel, duygusal ve zihinsel etkinliine evrenin verdii deerdir. Buna gre davranlarn toplumdaki sosyal deerler sistemine ve ahlak kurallarna uyduran ve benimseyenlere karakterli, uydurmayanlara ise karaktersiz ifadesi kullanlmaktadr (Zel, 2001, s.27). Miza, ferdin duygusallk ve hareketlilik zelliklerini temsil eder ve halk arasnda huy olarak da adlandrlr. Allport mizac bireyin kendine zg duygusal doaya sahip olma olgusu olarak tanmlamaktadr. Gnmzde aratrmaclar mizac, deiik ekillerde ifade edilebilen ve kiinin yaam deneyimlerine bal olarak farkl kiilik zelliklerine dnebilen, genel davran ve duygu durum kalplar olarak tanmlamaktadr. Baz psikologlar, mizac duygularn abuk uyanp uyanmamas, srekli

5 olup olmamas, derin duyulup duyulmamas gibi zelliklerin btn olarak

aklamaktadr. Yani bu psikologlar iin bir kiinin sk sk kalabalk nnde konuma yaptn bilmek pek nem tamamaktadr. Bunun yerine kiinin hzl m, yava m, vurgulu mu, tutuk mu konutuunu inceleyerek kiinin mizac hakknda daha iyi bilgi edinilebilmektedir. Miza belirgin kiilik zelliklerinden daha geni daha geni kiilik eilimlerini yanstr. Genel davran eilimlerinin nasl belirgin zelliklere dnecei, bu eilimlerin kiinin byd evreyle girdii etkileime baldr. Mizataki bireysel farkllklar genellikle yaamn birinci ylnda gzlenebilir ve kiinin yaam boyunca ayn ekilde kalr (Burger, 2006, s.352, Gney, 2000, s.267). Kiilii oluturan nc nemli katman olan yetenek; zihinsel ve bedensel olmak zere iki gruba ayrlr. Zihinsel yetenek, bireyin belirli ilikileri kavrayabilme, analiz edebilme, zmleyebilme ve sonuca varabilme gibi zihinsel zelliklerin tamamdr. Buna gre kiilerin, saysal ilgi, teknik kavrama ve teknik ilgi, hafza yetenei, soyut dnme, iliki bulma, karlatrma yapabilme, renme ve kavrama gibi yeteneklerin hepsi zel zihinsel yeteneklerin en nemlilerindendir (Erolu, 2004, s.170). Bedensel yetenek ise insanlarn doutan getirdii ve zamanla gelitirdii zelliklerin tmdr. Yrme, ayakta durma, koma, grme, renk ayrma, derinlii fark etme, tat ve koku hissetme, el-kol-ayak gibi organlar belli bir koordinasyon ierisinde kullanma gibi zellikler, bedensel yetenein en nemlilerindendir (Zel, 2001, s.28). Kiilii belirleyen bu faktrlerin dnda baz yardmc faktrler de vardr. 1.2. Kiilii Oluturan Faktrler Kiilik, bir insann duyu, dn, davran biimlerini etkileyen etmenlerin kendine zg grntsdr. Devaml olarak iten ve dtan gelen uyarclarn etkisi altnda olan kiiliin olumasnda kaltm, aile yaam, aile dndaki yaam koullar, toplumun beklentileri ve gerektirdikleri, renilmi zellikler gibi ok eitli etkenler rol oynamaktadr (Yaman ve dierleri, 2002, s.143). Ksaca, kiiliin olumasnda insann doutan gelen (kaltmsal) zellikleri ve iinde yer ald evrenin etkisini bir arada grmek mmkndr (Tnar, 1999, s.93). Kiilik; gemiin, mevcut zamann ve gelecein oluturduu bir btndr. Birey hem alkanlklarn devamn isteyen bir yapya hem de gelecee uymak isteyen bir yapya sahiptir. Bu durumda kiilik, gemiin izleri, mevcut zamann uygulamalar ve gelecein temel eilimleri ile oluacaktr. Karmak bir yapya sahip kiilik kavramn etkileyen be temel unsur bulunmaktadr. Bu unsurlar arasnda; kaltm ve bedensel yap faktrleri,

6 sosyo-kltrel faktrler, sosyal yap ve soysal snf faktrleri, aile faktr, corafi ve fiziki faktrler bulunmaktadr (zkaya, 2003, s.92). 1.2.1. Kaltm ve Bedensel Yap Faktrleri Kiilik ile ilgili yaplan teorik aratrmalarn ounda, kiiliin davransal niteliklerinin aklanabilmesi, kaltm ve buna bal tm psikolojik zelliklere dayandrlmtr. Kaltmsal zelliklerin kiilii belirleme derecesi ise, bireyden bireye gre deimektedir. Zihinsel zelliklerin ve davran eilimlerinin ortaya kmasnda kaltsal zellikler nemli bir etken durumunda iken, deer yarglarnn olumasnda, ideallerin belirlenmesinde ve inan sistemlerinin olumasnda kaltmn pay daha az, sosyo-kltrel ve dier faktrlerin etkilerinin daha etkin olduu grlmektedir. 1.2.2. Sosyo-Kltrel Faktrler Btn insanlar, kaltm ve evre artlar arasndaki karlkl etkileme sonucunda meydana gelen gelimeyle birlikte olgunlaarak belirli bir kiilik zelliini kazanrlar. evre artlar ierisinde insanlar en fazla etkileyen faktr, fertlerin iinde yaadklar toplumun sosyo-kltrel zellikleridir. Her fert kendi kltrnden youn bir ekilde etkilenir (Erolu, 2004, s.162). Bu etkilenme neticesinde standart davranlara sahip olular. nsanlarn iinde yaadklar toplumun kltrel yapsn seme anslar yoktur, ve bu nedenle toplumun kltr kalbn itirazsz kabul ederler (Baysal ve Tekarslan, 1987, s.58). nsann iinde yaad ortama uyum salamas, bir renme sreci sonucunda gereklemektedir. nsanlar soyut olan kltrel deerleri birer d uyarc olarak alglama yoluyla hafzasna yerletirir ve davranlarna yanstarak somutlatrr. Fakat insanlarn alglama sistemlerinin ayn olmamasndan dolay bunlarn, insanlarn davranlarna yansmalar farkldr. Sosyo-kltrel evre, genellikle birbirine benzer davran kalplarnn ortaya kmasn da salayan nemli bir faktrdr. Belirli davran kalplarnn ortak karakter olarak da yansmas, bir kltrn iindeki bireylerin ounun ortak kiilik zelliklerine sahip olmalar durumunu temin etmektedir ki, bu noktada milli karakter kavram ortaya kmaktadr ( i, 1999, s.107, Erolu, 2004, s.164).

7 1.2.3. Sosyal Yap ve Sosyal Snf Faktr Toplumsal yaamda, belirli bir kltrel yap iinde farkl alt kltrler olduuna, deiik sosyal gruplar bulunduuna gre bu alt kltrel zelliklerin de ayr ayr kiilik tipleri douraca kabul edilmelidir (Silah, 2000, s.236). nsanlar sosyal yaamlar boyunca, birok sosyal grubun iine girerler veya yer alrlar. Bunun en nemli belirleyicisi sosyal snf faktrdr. nk insanlar ait olduklar sosyal snflarna gre mahalle, oyun, okul, takm ve alma arkadalarn seerler. Hatta elerini ve mesleklerini de sosyal snf zelliklerine gre belirlerler. Btn bunlar bireyin kiiliinin olumasnda ve deimesinde etkili unsurlardr (Gney, 2000, s.261). 1.2.4. Aile Faktr Bireyin iinde yaayp gelitii aile evresi, bu ortamdaki insanlarla olan ilikileri ve etkileimi kiiliinin yaplanmasnda nemli bir fonksiyona sahiptir. Aile, normal artlarda insanlarn karlat ilk sosyal gruptur. Bu bakmdan bireylerin sosyal deerleri ilk renmeye baladklar yer aile ortamdr. Ayrca aile, zel davranmlarn kazanlmasnda rol alan vg ve cezalarn kaynakland ve kullanld balca ortamdr (Morgan, 1991, s.322). Aratrmalar sonucu, ocuk psikolojisinden anlayan, sabrl, efkatli, hogrl ve anlayl, demokratik aile ortamnda yetien ocuklarn daha kiilikli, bu niteliklerden yoksun ailelerde yetienlerin ise zayf kiilikli yetitikleri ortaya kmtr. Ayrca bireyin ocukluk dneminde aile iindeki yetitirili tarz ile ilgili performanslar arasndaki ilikileri inceleyen aratrmada, bu iki srecin ok yakndan ilikili olduu saptanmtr. Aile ilikisi asndan doyumlu olan bireylerin sorumluluk ve bireysel baar deerlerinin yksek olduu saptanmtr (Forsberg, 1993, s.30, zkaya, 2003, s.96). Kiiliin oluumunda birok zellik, bilinerek ya da bilinmeden aile evresinden kazanlanlardr. Kiilerin dier insanlardan bekledii eylerin nitelii, tatmin olma yollar, duygularn ifade etme ekli ve duygusal atmalar zmleme usulleri, ideallerin ve eitli eilimlerin nitelik ve cokunluu, yasaklama ve sululuk duygularnn younluu gibi zellikler ounlukla aile ii ilikilerin ekillendirdii kiilik unsurlardr (Erolu, 2004, s.167).

8 1.2.5. Corafi ve Fiziki Faktrler Corafi evre ierisinde iklimin, tabiat ve yaanan blgenin fiziki artlarnn fertlerin kiilik zellikleri zerinde belirgin etkileri vardr. Fertlerin kiilik oluumunda etkili dier faktrler zerinde, zellikle de o toplumun kltr ve antropolojik yaps zerinde corafyann etkileri ok bilinen bir husustur. Bu balamda ky kesiminde yaayan insanlarla, kara blgelerinde, ova yerlerde ya da dalk yrelerde, scak ya da souk iklimlerde yaayanlarn birbirlerinden corafi farkllklardan ileri gelen kiilik farkllklarnn bulunduunu sylemek mmkndr (Zel, 2001, s.25). 1.2.6. Dier Faktrler Kiiliin oluumunda sadece kaltmsal, kltrel, yapsal, ailevi ve corafi faktrlerin etkisi yoktur. Bunlarn dnda kitle iletiim aralar, yetikinler grubu ve doum srasnn da etkileri mevcuttur. Kitle iletiim aralarndan yararlanan ya da yararlanmayan bireylerin kiilikleri arasnda farkllklar vardr. Kitaplar, dergiler, gazeteler, televizyon gibi kitle iletiim aralarnn ocuklarn yetimesinde ve genlerin davran kalplar kazanmalarnda etkileri fazladr (Erdoan, 1994, s.243). Kiinin gelimekte olduu ya dnemlerinde evresinde bulunan yetikinler grubu da kiiliin olumasnda nemli bir rehber rol oynamaktadr. Sosyal hayatta insanlar baz ideallerini belirlerken veya davranlarn dzenlerken evrelerindeki yetikinlerden bazlarn kendilerine rnek alrlar. Alfred Adlerin doum sras kuramna gre, ilk doan ocuk daha zeki ve yeteneklidir. Bu konuda yaplan almalarda ailedeki ocuk says arttka ilk ocuk ile son ocuk arasnda nemli zeka dzeyi ve iliki kurma yetenei fark olduu da grlmtr (Erolu, 2004, s.169; Zel, 2001, s.26). 1.3. Kiiliin Be Temel Boyutu/ Byk Beli (The Big Five Factor) Kiilik leklerinin tarihsel geliimine bakldnda, ilk kiilik leklerinin daha ok geni kapsaml, birok zellii bir arada len btnsel yaklamlara sahip olduu grlmektedir (rn., Woodworhtun 1917de yaymlanan kiilik envanteri). lerleyen yllarda kiilik alanndaki aratrma verilerinin birikmesi ile ok sayda dar kapsaml fakat belirli kiilik boyutlarn derinlemesine len (rn., baar motivasyonu, domatizm,

9 kontrol oda, z sayg, alana bamllk-bamszlk, risk alma vb.) kiilik leklerinin ortaya kt grlmektedir (Somer, Korkmaz ve Tatar, 2002, s.22). Kiilik yaps zerinde yaplan ilk almalarda, bireyin temel zelliklerini belirten ve devamllk gsteren baz karakteristikleri zerinde durulmutur. Bu karakteristikler, birok durumda ayn ekilde devamllk gsterdii taktirde bunlara treyt ad verilmektedir. Bunlar bireyin davranlarn aklamada kullanlan ve devamllk gsteren zellikleridir. Bireyin treytlerinin says ok fazla olduu iin bunlar ayrmak abalarna giriildiinde byk glklerle karlaldndan vazgeilmitir. Hatta Allport ve Odbertin 1936 ylnda yapt bir almada bir tek kiiye ait 17.953 treyt bulunmutur. Bu kadar ok sayda treyt gz nne alndnda, bireyin davranlarn yorumlamak imkansz olmaktadr (zkalp ve Krel, 2001, s.89). Yaplan son almalarda baz kiilik treytlerinin ile ilgili davranlar tahmin etmede etkili olduu saptanmtr. Aratrmaclar zellikle liderlik biimlerinde baarl liderlerin belirli treytlerinin bulunduu ve kiiliin bu olumlu davranlar aklamada nemli bir role sahip olduunu vurgulamlardr. Bundan da nemlisi kiilik treytlerinin, alanlarn kendilerine en uygun ii bulmalarnda nemli katklarda bulunduudur. Bu nedenle birok rgt kiilik testleri kullanarak alanlarn kendilerini tanmalarna ve kariyer geliimlerine yardmc olmaktadr (Deneve and Cooper, 1998, s.224). Bu balamda Be Faktr Kiilik Modeli, son yllarda zerinde pek ok almann yapld, farkl lkelerde ve farkl dil gruplar zerinde yaynlanan almalarla desteklenen bir modeldir. Paunonen ve arkadalar drt lkede (Kanada, Finlandiya, Polonya ve Almanya) yrttkleri almada, Be Faktr Modelini destekleyen bulgular elde etmilerdir ve bu modelin yalnzca ngiliz diliyle snrl olmadna dikkat ekmilerdir (Paunonen, Jackson, Forsterling ve Trezebinski, 1992, s.448). Somer ve Goldberg (1999, s.446) de Trkede szlkteki kiilik zelliklerini tanmlayan sfatlarla yrttkleri alma sonucunda, Be Faktr Modelini destekleyici veriler elde etmilerdir. Dolaysyla farkl aratrmaclarn farkl kiilik verilerini kullanarak kiiliin be boyutuna dnk kantlar bulduu sylenebilir. Bu be faktr, deiik yntemler kullanlarak yrtlm almalarda o kadar sk ortaya kmtr ki, aratrmaclar artk bu faktrlere Byk Beli adn vermilerdir. Aratrmaclar ka faktr bulabilecekleri ya da kiiliin temel boyutlarnn nasl olabilecei konusunda bir kurama sahip deildiler, sadece elde ettikleri verileri deerlendirmilerdir. Sonu olarak, hangi zelliklerin birbiriyle grup oluturduunu grdkten sonra, bu be boyutu tanmlayacak kavramlar gelitirmeye balamlardr. Farkl aratrmaclar farkl isimler kullanm olsa da bu Costa ve McCrae (1992) tarafndan kavramsallatrlan ve bireyler tarafndan bilinmesi durumunda kiisel

10 geliimde de fayda salayacak bu temel boyutlarn tanmlar u ekilde yaplabilir (Dubrin, 2005, s.29; Hughes, 1996, s.176; zkalp ve Krel, 2001, s.93; Robbins, 2000, s.33, Lindley and Borgen, 2000, s.23): 1. Nevrotiklik/Duygusal Denge (Neuroticism/Emotional Stability): Bu boyut, sinirlilii duygusal tutarlla yanstmaktadr. Kiinin sinirli olup olmamas, kendine gven derecesi, kuruntulu olmas, mahcup olmas ve endieli olmas gibi zellikler bu boyutun kapsamndadr. Ayrca korku, znt, fke ve sululuk gibi negatif duygulara genel bir eilimi ve psikolojik skntlara kar duyarll olan kiiler bu boyut iinde yer almaktadr. Dk sinirlilie veya yksek duygusal tutarlla sahip kiiler sakin, kendinden emin ve genellikle kontrolldr. Buradan hareketle, nevrotiklik dzeyi yksek insanlar, dk olan insanlara gre gnlk olaylar karsnda daha sk stres yaarlar denilebilir. 2. Da Dnklk (Extraversion): Bu boyut, kiilerin ne kadar sosyal, aktif, kararl, konukan ve girgin olduunu, ayrca insanlar ve byk gruplar ne kadar sevdiklerini gstermektedir. Fazla da dnk tipler genellikle mutlu, enerji dolu, sempatik ve sevimli kiilerdir. Dk da dnk tipler ise, genellikle bu zellikleri gstermezler ama asosyal kiiler de deildirler. Bir grup aratrmacnn gzlemlediine gre iednkler souk deil ekincen, izleyici deil bamsz, uyuuk deil ar adml insanlardr (Costa ve McCrae, 1992, s.15). 3. Aklk/Geliime(Deneyime) Ak Olma (Openness/ Openness To

Experience): Bu boyut aratrmaclar arasnda en karmak olarak nitelendirilen boyuttur. Genelde hassas, esnek, yaratc, kltrl, entelektel olma ve sanatsal dnme gibi zellikleri ierir. Bu zelliklere sahip bireyler zellikle deiim yaayan rgtlerde yaratclklar ile olduka fonksiyonel fayda salarlar. Aklk boyutu dk olan kiiler ise daha gelenekseldir ve yeni bir eydense bilineni tercih ederler. 4. Uyumluluk-Yumuak Ballk (Agreeableness): Bu boyut, bireyin kiisel ynelme dzeyini etkilemektedir. Uyumlu insan arkadaa davranr, birlikte almay sever, kibardr, hogr snr genitir, gven vericidir ve yumuak kalplidir. Bu tip yneticiler astlarn iyi motive eder, onlarn ihtiyalarn gidermeye ynelik alrlar ve iyi iletiim kurarlar. Dk uyumlulua sahip kiiler ise, dierlerinin maksatlarnda pheci ve ibirlikilik yerine rakip olmay tercih eden kiilerdir.

11

5. z Disiplin-Sorumluluk (Conscientiousness): Bu boyut ne kadar kontrol ve disiplin sahibi olduumuzu gsterir. Bu tipler yaamlarnda sorumlu, baml, dikkatli, disiplinli, baar kazanma gds kuvvetli, azimli kiilii ifade etmektedirler. Bu zelliklere sahip bireylerin hem otonom hem de hiyerarik yap ierisinde her trl grevde baar kazanma olaslklar kuvvetlidir. Dk sorumlulua sahip kiiler ise dikkatsiz, dikkati kolay dalan, gvenilmez ve hedeflerine ulamada rahat olan kiilerdir. Bir ok aratrmac, kiilik ne ekilde llrse llsn, Byk Belinin yaygn bir ekilde kendini gstermesinden olduka etkilenmitir. Elbette ki bu be faktr, kendimizi deerlendirme anket sonularndan elde edilir. Ancak insanlarn, arkadalarn ve tandklarn, retmenlerin ise rencilerini tanmlarken kullandklar szckler gibi. Ksacas, deiik pek ok kaynaktan elde edilen kantlar, kiiliimizi oluturan zelliklerin ounun be temel kiilik boyutu zerinde toplanabileceine iaret etmektedir (Burger, 2006, s.255). 1.3.1. Byk Beli Modelinin Eletirisi Be faktrl modelin zerine yaplan aratrmalar, olduka tutarl bulgular retmi ve kiilik aratrmalar, bu model zerinde byk lde gr birliine varmlardr. Ancak yinede modeli eletirenler vardr. ncelikle be faktrn ne anlama geldii ve byk belinin insan kiiliinin btn karmakln ve ince ayrntlarn doru bir ekilde ele almakta yeterli olup olmayaca tartld. Bu sorunlara karlk, aratrmaclar ngilizce dndaki dilleri konuan insanlarn kiilik yaplarn incelediler. Baz istisnalar olsa da yaplan aratrmalarn sonular be faktrl modelin sadece ngilizce dilinin yapsn yanstmadn, kiili tanmlamada evrensel bir kalp olduunu gsterdi (Benet, Martinez and John, 1998; Benet and Waller, 1995; Almagor, Waller and Tellegen, 1995; Church and Katigbak, 2000; Soner and Goldberg, 1999; Paunonen, 2003). kinci olarak, be faktrl kiilik modelinin yapsna dnk itirazlar yapld. rnein, baz faktr analizi almalar, bu be faktrl yapya tam uymayan kalplar buldu. Aratrmaclar bazen ya da drt, bazen ise yedi faktr ortaya kard (Church, 1994, s.901; DiBias and Forzi, 1999, s.462). Kiilik boyutlaryla ilgili karkln bir ksm, faktr analizinde ne tr veri kullanlmas gerektii sorusuna dayanr. rnein be faktr bulmu olan aratrmalarn ou, zel ya da ahlaksz gibi yarglayc zellikleri ierir. Bu gibi kavramlar eklendiinde aratrmaclar fazladan iki kiilik faktr daha

12 abulmutur (Triandis and suh, 2002, s.149). Bu yedi yapl modele de Byk Yedili ad verilir (Almagor and others, 1995, s.304; Benet-Martinez and Waller, 1997, s.571). zetle, Byk Beli modeli zellikle klinik rahatszlklar tehis ederken, terapi hastalaryla birlikte alrken ve sorunlu davranlar belirlerken ok deerlidir. 1.3.2. Byk Beliye rgtsel Bak Kiilik deikenleri ile i seimi ve i baars arasndaki iliki belirsiz ve tartlabilirdir. Teorik anlamda hangi deikenin ne tr zelliklerle ne kadar uyumlu olduu sorunu ortadayken byk beli model bu alandaki akl doldurmutur (Tokar, Fischer and Subich, 1998, s.117). Yaplan iin niteliklerine baml olarak kiilikle ilgili bu be boyuttan bir tanesi veya birka bireylerin baars iin n plana kmaktadr. rnein, ynetici grevindeki bireyler iin da dnk olma, reklam sektrndeki grev yapan bireyler iin ise aklk boyutu dier boyutlarn bir adm nne gemektedir (Zel, 2001, s.32). Dier yandan Barrick, Mount ve Straussun (Barrick & Mount, 1991, 1993; Barrick, Mount & Strauss, 1993) yapt bir ok aratrma sonucunda sorumluluk boyutunun i performansnda en ok geerli boyut olduu ortaya karken, yksek zerkli ilerde dadnklk boyutundaki zelliklere yksek dzeyde sahip yneticilerin i performanslarnn yksek olduu saptanmtr. Baka bir sonuca gre uyumluluun birok farkl ite performans dzeyiyle olumsuz ilikisi olduu belirtilmitir. Bunun nedeni olarak da; orta dzeyde uyumlu olanlar ilerinde kalp alrken, uyumsuzlar ise daha kolay ayrlmakta ve bir ite uzun sre kalmalar zorlamaktadr eklinde aklama getirmilerdir (Barrick, Mount & Strauss, 1994, s.274). Baka bir ilgin sonu ise, ynetim ve sat konusundaki insanlarn da dnklnn iteki baarlaryla olan yakn ilikisidir. Bu baarl sat elemanlarnn tutarl olan imajyla ilikilidir. nk baarl sat elemanlar genelde sosyal ve da dnk olarak bilinmektedir (zkalp ve Krel, 2001, s.94). Kiiliin be temel modeline gre, bireyin kiiliinin temel yaps be boyuttan (The Big Five Factor) olumaktadr. Bu boyutlar; Nevrotiklik (Neuroticism), Da Dnklk (Extraversion), Aklk/ Deneyime Ak Olma (Openness to experience), Uyumluluk (Agreeableness) ve zdisiplin (Conscientiousness) dir (Paunonen, 2003, s.411). Bu boyutlarn hepsi kiilik tiplerini ok iyi aklamasna ramen kiiliin ele alnmayan dier yn de olduunu savunan Dubrin bu boyutlara, 1)Riske Girme Eilimi ve Heyecan Arama (Risk Taking and Thrill Seeking) ve 2)Kendini Yanstma Davran

13 (Self-monitoring Behavior) olmak zere iki nemli davran boyutu daha ilave etmitir. Kiiler btn bu yedi faktr iinde bulunduklar evre artlarna gre deiik ekillerde alglar ve gelitirir. rnein, bir kiinin uyumlu olabilmesi iin bu davrana doal bir eilimi olmas gereklidir. Hatta kii, uyumlu evrenin yardmyla daha uyumlu hale getirilebilmektedir. Be temel boyut da dahil olmak zere bu boyutlarn hepsinin rgtsel davran ve i performansna ok nemli etkileri bulunmaktadr. Bu faktrlerin anlam ve yorumu, kiisel geliimde baz nemli noktalarn tespitinde ok kullanl bilgiler salamaktadr (Dubrin, 2005, s.28). Dubrinin be temel boyuta ekledii dier iki davran boyutunu yle aklamak mmkndr; Kendini Yanstma Davran (Self-monitoring Behavior): Bu kavram literatre nispeten yeni girmi olup bireyin bakalarnn davranlarna benzer olan davranlar benimseyerek ona benzer davranlar taklit etmeye baladn gstermektedir. Kendini yanstma gc yksek olanlar, artlara gre davranrlar ve hatta sosyal gruplarda ok sk fikir ve tavr deitirirlerken, dk olan kiiler davranlarn bu kadar kesin ayramazlar. Her durumda inandklar biimde, tutarl hareket ederler. Kendini yanstma, kapsaml bir aratrmayla rgtsel davranla ilikisi desteklenmi bir kiilik boyutudur. ile ilgili davran ve kendini yanstma arasndaki ilikiyi anlamak iin 23.000 alan, toplamda 136 denek grubunda analizler yrtlmtr. Bunun sonucunda yksek dzeyde kendini yanstma davran olanlarn dk dzeyde olanlara gre daha yksek performans deerlerine sahip olduklar ve daha fazla terfiye eilimli olduklar tespit edilmitir. Ayrca kendini yanstma dzeyi yksek olan kiilerin yneticilik dzeyinde baarl olduklar ortaya kmtr. nk yneticilik meslei de her durumda farkl davranlar gstermesi beklenen bir meslektir (Day, Schleicher and others, 2002, s.397). Riske Girme Eilimi ve Heyecan Arama (Risk Taking and Thrill Seeking): Yaamda her bireyin belirli konuda riske girme veya ansn deneme davranlar farkl farkldr. Baz bireyler i yerlerinde srekli heyecan olmasn arzu ederler ve heyecanlarn yerine getirebilmek iin risk almay isterler. Risk alma istei ve heyecan arama bir kiilik zelliidir (Dubrin, 2005, s.29). Riske girme eilimi yksek olan yneticiler abuk karar verirler ve kararlarn verirken daha az bilgiye ihtiya duyarlar. Dk risk eilimli kiiler ise bunun tam tersi bir durumu sergilerler. Riske girme eiliminin yksek olmas organizasyonlarda baz avantajlar salayabilir (zkalp ve Krel, 2001, s.108). Bu yedi boyutun liderlik performans ile dorusal bir iliki iinde olduu eitli aratrmalarda tespit edilmitir. Judge ve arkadalarnn be byk kiilik boyutu ile iki liderlik davran arasndaki ilikiyi test etmek iin yaptklar yetmi aratrmadaki

14 incelemeler sonucunda da dnklk boyutunun bu iki liderlik davran ile daha ok uyum salad ortaya kmtr (Judge and others, 2002, s.776). Cihaz retimi yapan bir iletme iin alan doksan bir sat temsilcisi zerinde yaplan bir aratrmada ise, bireylerin bilgi dzeylerinin ve sorumluluklarnn i baarsnda etkili olduu tespit edilmitir. Yksek bilgi dzeyine ve sorumlulua sahip temsilcilerin daha ok cihaz sattklar ve amirlerinden daha fazla performansa sahip olduklar sonucu kmtr. Ayn denek grubu zerinde ilikili olarak yaplan bir baka sonucuna gre, da dnk sat temsilcilerinin i performanslarnn olduka iyi olduu tespit edilmitir (Goodstein and Lanyon, 1999, s.296). 1.4. Kiilik Kuramlar nsanln varoluundan bu yana kiilik zerinde eitli gr ve dnceler ortaya konulmaktadr. Bu dncelerin bazlar kiiliin oluumunu; dier bazlar ise, kiiliin grnmn esas almaktadrlar. Psikoloji literatrne bakldnda kiilik tiplerini tartan eitli kuramlar grlmektedir. Btn bu kuramlar insanlarn davranlarndaki, arzularndaki, duygularndaki ve seimlerindeki farkllklarn kkenini ve nedenlerini aklamaya almaktadr (Balks, 2004, s.27). Kiilik kuramlar; Hiyerarik Kiilik Kuram, Psikolojik Kiilik Kuram, Biyolojik Kiilik Kuram, Duygusal Kiilik Kuram gibi drt balk altnda incelenebilmektedir (imek ve dierleri, 2003, s.75). Bu balamda kiilik konusunda temel nitelikte olan baz kuramlara deinmekle yetineceiz. 1.4.1. Eysenckin Kiilik Kuram Kiilii hiyerarik adan aklayan ngiliz psikolog Hanz Eysenck, kiilikte bireysel farkllklarn fizyolojik farkllklardan kaynaklandn ne srmektedir. Kuramnn temelini, kiilii oluturan faktrlerin sralanmasnn belirli bir hiyerarik dzen iinde olmas esasna dayandrm ve drt dzeyin varlndan sz etmitir. Birinci dzey (zel tepki dzeyi); kiiliin en alt dzeyidir ve ok zel tepkileri ierir. Baz uyarclara tepkiler gsterilmesi ve kaltmsal olarak bireyin baz zellikler tamas bu dzeyle ilgilidir. kinci dzey (allm davranlar dzeyi); bireyin bulunduu ortamlardan elde ettii, alkanlklara dayal zellikleri ile ilgilidir. Baz bilgi ve deneyimleri kazanan bireyin benzer durumlarda benzer davranlar gstermesi bu

15 dzey ile ilgilidir. nc dzey (zellik dzeyi); kiinin birok allm davran arasndan belirli eilimleri kazanmas evresidir. Bu dzeyde kiiliin sreklilik, deimezlik, bireysel dengesizlik, doruluk ve deikenlik-heyecanllk zellikleri ortaya kar. Kiiliin drdnc dzeyi, tip aamasdr. Bu evrede belirgin tipler ortaya kmaktadr. Eysenckin grne gre, tipin oluumunda, her bir dzeyin baskn faktrlerinin etkisi vardr (Erdoan, 1994, s.259). 1.4.2. Sigmund Freudun Kiilik Kuram Psikoanalitik kuramn kurucusu olan Freuda gre davranlar tayin eden ey bilinalt gdlerdir. Bu kurama gre davranlar cinsellik ve saldrganlk olarak ortaya kan igdsel drtlerle sosyal engeller arasndaki atmadan kaynaklanmaktadr. Freuda gre kiilik; id(ilkel/alt benlik), ego(benlik) ve sperego(st benlik) olarak ana dilimden olumutur. Bu temel e ounlukla insan davranlarn ynetmektedir (Feldman, 1997, s.374). d kiiliin biyolojik blmn, ego psikolojik ve sperego toplumsal blmlerini oluturmaktadr. Freuda gre id, insanlarn doutan getirdikleri ncelikle tatmin edilmeleri gerekli olan biyolojik ve fizyolojik ihtiyalarn yer ald bir alandr, ksaca insann ilkel zihinsel yapsdr (Gney, 2000, s.271). Alt benlik, bizim bencil ksmmzdr ve yalnzca kiisel isteklerimizi tatmin etmeye alr. Yalnzca haz ilkesine gre hareket eder, kltrel snrlamalardan etkilenmez ve bireyin yzyllar boyu gelien doal drt ve hislerini temsil eder (Feldman, 1997, s.673). Freuda gre sperego (st benlik) ise, idin kartdr ve tamamen ferdin sosyo kltrel evresinin esiridir. Bireyin davranlar iin sperego bir snrdr. Oluan davran kural ve kalplar, sperego snrlar iinde bireyin dzenli ve toplumca anlaml davrann oluturacaktr. Bu durumda sperego, toplumsal yapnn snrlar iinde kalan bireyin ne yapmas gerektiinin belirleyicisi durumundadr (Tombs, 1997, s.376). Bu kurama gre, bireyin olumlu veya olumsuz yn ya da kontroll veya kontrolsz arzusu arasndaki dengeyi ego salamaktadr. Yani egonun grevi, idin drtlerini tatmin etmek ama bunu yaparken iinde bulunulan durumun gereklerini de dikkate almaktr. din drtleri genellikle toplumsal olarak uygun olmayan bizi tehdit eden biimde ortaya kar. Egonun grevi, bu drtleri bilinaltnda tutmaktr.nKiiler arasndaki farklln temel kayna ise, her kiilik diliminin her bireydeki sentezinin veya bileiminin farkl olmasdr. Baka bir ifadeyle ego, id ile sperego arasndaki arabuluculuu her bireyde ayr seviyelerde dengeye getirdii iin her insann kiilii de

16 farkl olumaktadr (imek vd., 2003, s.76). Ego ou kez id ile eliki halinde olsa da, esas grevinin idin arzu ve drtlerini mmkn olduu kadar yerine getirmek olduunu bilir ve hep o ynde alr (Ccelolu, 2003, s.408). 1.4.3. Carl Gustav Jungun Kiilik Kuram Jung, iednk ve dadnk kavramlarn ilk kullanan psikologlar arasndadr. Junga gre, kiiliin nemli paralar Freudun da deindii gibi bilind ve benliktir. Ancak dnr, rklarn zelliklerini tayan ve tm insanlk tarihini kapsayan kaltm ve genler yoluyla nesiller boyu devam eden rk bilind kavramn gelitirmitir. Bu kavram bireylerin atalarndan gelen kaltmsal davran biimleriyle ilgilidir. Bu gr gnmz koullarnda olanaksz ya da zor olarak gzkse de sosyolojik adan baz rf, adet ve yaama biimlerinin davranlara etki edebilecei mantkldr. Dolaysyla, bugnk davranlarmzn nedenleri gemiteki alkanlklarmza balanabilir ve insan, bilind bu ekilde hareket edebilir (Eren, 2004, s.88). Jung, Freudun bilinalt kavramn kabul etmi, fakat bilinaltnn iki tr olduunu savunmutur. Bunlar, bireye zg bilinalt ve bireyin daha nceki insanln, duygularn, korkularnn ve abalarnn sakland ortak bilinaltdr. Her insanda bu iki bilinalt vardr ve onun davranlarn etkiler (Ccelolu, 2003, s.415). Jungun dncesi psikoloji ile birlikte, ynetsel felsefe ve rgt dncesini de etkilemitir. Junga gre insan kiiliini kavramlatrma sreci sorunun cevabn kapsar. Bu soru, kiilik kavramnn yapsal, fonksiyonel(ilevsel) ve geliimsel ynlerini yanstr. Bunlar (Erolu, 2004, s.177; imek vd., 2003, s.79); 1. Kiilik Yapsn Oluturan Blmler Nelerdir?Yapsal 2. Kiilie Etkinlik Kazandran Enerji kaynaklar Nelerdir?Fonksiyonel 3. Kiilik Nasl Oluur?Geliimsel 1.4.4. Alfred Adlerin Kiilik Kuram Jungun grlerini Adler tamamlamtr. Adler, Freud ve Jungdan biyolojik kiisel zelliklerden ok toplumsal zelliklere ve sosyal ilikilere nem vermesiyle ayrlmaktadr. Adlerin kiilii anlamamza yardmc olacak nemli katklar arasnda; stn olma abas, kiilik geliiminde ebeveyn etkisi ve doum srasnn nemi saylabilir. Adler herkesin yaama bir aalk duygusuyla baladn sylemektedir. Adlere gre bu alg, yaam boyu aalk duygularmzla baa kmak iin gstereceimiz abann

17 balangcdr. Adler bunu stnlk abas olarak adlandrmaktadr. Ona gre stnlk duygusu insanlarn elde etmek istedii esas gtr ve cinsel drtden daha kuvvetlidir. Adler, bu igdnn herkes tarafndan her zaman ve her yerde tatmin edilmesinin imkansz olduundan sz eder ve bu duygu u veya bu ekilde engellendii zaman, yani yeterince tatmin edilmediinde kiiyi bir yetersizlik ve aalk duygusu iine atar (Erolu, 2004, s.176, Eren, 2004, s.89, Ccelolu, 2003, s.416). Adler, yaammzn ilk birka ylnn, yetikin kiiliinin oluumunda son derece nemli olduunu ve bu srete anne babalarn etkisini vurgulamtr. ocuun ileriki yllarnda kiilik sorunu yaamasna neden olacak iki tr ebeveyn davran belirlemitir. Birincisi, ocuklarna ok zen gsteren ve ar koruma salayan; ikincisi ise ocuklarn ihmal eden anne baba davrandr. Adler ayrca kiiliin geliiminde doum srasnn nemini de vurgulamtr. Yani ailenin ilk ocuu, ortancadan; ortancalar da daha sonra doanlardan farkl zellikler gelitirir. Adler, ilk doan ocuklarn anne babalarndan ar ilgi grdklerini, bu nedenle de martldklarn sylemitir. Ancak bu martma ikinci bebein gelmesiyle sona erer. Artk anne babann ilgisi yeni gelen bebekle paylalmak zorundadr. Sonu olarak ilk doan ocuun aalk duygusu geliir. Adler, sorunlu ocuklarn, nevrozlularn, sulularn, ayyalarn ve cinsel sapklarn daha ok ailenin birinci ocuklarndan ktn ne srmtr (Burger, 2006, s.153-154). Adlerin tanmlar baz ailelere uyabilir ama istisnalar oktur. Ksacas, Adlerin kuram pek ok aratrmaya yol am olsa da, doum srasnn kiilik ve zihinsel geliim zerindeki etkisi, onun tahmininden ok daha karmak olduu aratrmalarla ortaya konmutur (Zajonc, 2001, s.492; Hoffman, 1991, s.196). 1.4.5. Eric Bernenin Kiilik Kuram Eric Berne kiilii duygusal ynden inceleyip, Freud gibi kiiliin tr benlik dzeyinin olduunu savunmutur. Bu dzeyler kiiliin, ebeveynlik, ocukluk ve olgunluk dzeyidir. Berneye gre kiiliin uyumlu ve huzurlu olmas ebeveyn, yetikin ve ocukluk kiilik boyutlar arasnda kurulacak denge ve bu dengenin etkin olarak sonuca varmasna bal olmaktadr. (Berne, 1992, s.27). Berne kiiliin ebeveynlik dzeyinde, her bireyin birer ana ve babas (veya onlarn yerine koyduu) olduunu ifade eder. Davranlarn t ve yasaklarla kontrol altnda tutan ve dzenleyen bireyin zihinsel yaps onun kiiliinin ebeveyn ynn oluturur (Erdoan, 1991, s.256). Berneye gre her birey bu ynnn etkisi altnda kalarak davranlarda bulunabilmektedir. Kiiliin bu ynyle etkileimde bulunanlar atalk etme,

18 nasihat verme, koruyucu olma, kural ve standartlar koyma, kat dncelere sahip olma, deerleyici ve drst olma gibi kiilik zellikleri yanstr. Bernenin ebeveynlik dedii ey, Freuddaki sperego kavramna denk dmektedir (Erolu, 2004, s.179). Berneye gre ocukluk dzeyi bireyin bir takm kiisel istek ve arzularnn bulunduunu ve bunlara erimek ve kendini tatmin etmek iin dilediince davrand ksmdr. Her bireyin ksmen de olsa ocuk benliinin etkisiyle sorumsuzluk, elence arama, kendini sulama, fke, korku, heyecan ve birtakm ocuksu davranlar gibi davranlar gsterdiini sylemi, ancak bireyin devaml ocuk benliinin etkisiyle davranmas durumunda, bu davranlarn igdsel ve istenmeyen davranlara dneceini eklemitir. Bununla birlikte, kiiliin ocuk ynnn, bireyin hayatna bir ekicilik, zevk ve yaratclk katt sylenebilir (Silah, 2000, s. 270). Kiiliin olgunluk dzeyi herkeste bulunur ve yaamak iin gereklidir. nsann doal olarak yapmak isteyip de yapamad eyler olgun ksm sayesinde bastrlr, yani bilinaltna atlr. Basklar arttnda kiinin ocukluk yn ar basar ve yaramazlk trnde davranlar sergilenmeye balar. Freudda ego, nasl id ile superego arasnda arabulucu bir fonksiyon icra ediyorsa, Bernede de olgunluk, insan kiiliinin ocukluk ve ebeveynlik ynlerinin orta noktasn tekil etmektedir (Erolu, 2004, s.180). 1.4.6. Karen Horneyin Kiilik Kuram Horney de psikanaliz kuramnn etkisi altnda kalmtr; ancak analitik psikoloji zmlemesinde daha ok sosyal ilikilerin nemi zerinde younlamtr. Horneye gre , kiiliin temel elemanlar kayg ve korku dur. nsanlar, eitli nedenlerden kaynaklanan korku ve kayglarn ortadan kaldrabilmek iin birok faaliyette bulunurlar (Eren, 2004, s.89). Horneyin kayg ve korkular ile ba edebilmek iin fertlerin bavurabilecei davran alternatiflerini on adet olarak belirlemesine karlk, bunlardan tanesi, zellikle toplumsal sistem ierisindeki kiilik trlerinin tesbit edilmesi bakmndan olduka nemlidir (Erolu, 2004, s.181): Sempatik - Da Dnk Olma Davran: nsanlara yaklaarak sevgi ve yaknlk duyma suretiyle kayg ve korkular giderme abalar eklinde bir kiilik gelitirme durumudur. Antipatik - e Dnk Olma Davran: nsanlardan uzak durmak, onlara karmamak ve yalnz bana hareket ederek kayg ve korkulardan kurtulma abalar eklinde bir kiilik gelitirme durumudur.

19 Saldrgan ve fkeli Olma Davran: nsanlara kar gelmek, onlarla

mcadeleye girmek, gl ve yenilmez olduunu gstermek, her eyi tartarak ve kavga ederek elde etmeye almak eklindeki faaliyetler yardmyla kayg ve korkulardan kurtulma abalarnn oluturduu bir kiilik gelitirme durumudur. Horneye gre insann hayatn saran eitli kayg ve korkularla ba etmede yararlanlan davransal taktik tercihleri, fertlerin byk lde hangi kiilik zelliklerine yatkn olduklaryla yakndan ilgili olan bir husustur (Feldman, 1997, s.692). 1.5. Kiilik Tipleri Kiilik yaps zerine yaplan ilk almalarda (Allport, Jung), bireyin temel zelliklerini belirten ve devamllk gsteren baz karakteristikleri zerinde durulmutur. Bu karakteristikler, birok durumda ayn durumda devamllk gsterdii taktirde bunlara treyt ad verilmektedir. Bunlar bireyin davranlarn aklamada kullanlan ve devamllk gsteren zellikleridir (Marsella and others, 2000, s.45). Bireyin treytleri kiilik tipleri oluturmak iin gruplanabilir. Bylece belirgin karakteristikler bir araya getirilerek tek bir kategori oluturulabilmektedir. Bu balamda kiileri, anlaml erevelerle snrlama ve snflandrma abalar, karmza tip kavramn karmaktadr. Tip kavram, belirli bir kiilik zellii veya zel kiilik modeli anlamnda kullanlr. Buna gre, bireyin fiziksel ve zihinsel ynnn deerlendirilebilir yn, bir tip olarak dnlebilir (zkalp ve Krel, 2001, s.89; Erolu, 2004, s. 182). Kiilik tipleri ile ilgili olarak yaplan aratrmalarda, bireyin davranlar, dnceleri, fiziki zellikleri, psikolojik ve karakteristik zellikleri gibi deiik ltler kullanlmtr. Kiilie tipolojik olarak yaklaan aratrmalarn ok az genel kabul grm ve deiik alanlarda kullanlmtr. Psikoloji literatrne bakldnda elle tutulabilir verilerin 1920lerde Carl Jungun psikolojik tipler isimli kitabnn yaymlanmasyla ortaya konduu grlmektedir (Burger, 2006, s.156). 1.5.1. E. Kretschmerin Kiilik Tipolojisi Kretschmere gre tip, bireyin psikolojik ve fiziki kalitesi ve karakteristik zelliklerinin birlikte oluturduu bir olgu olmaktr. ok etkili olan ve kullanlan Kretschmerin snflandrmasna gre, drt tip mevcuttur. Bunlar; atletik tip, astenik tip, piknik tip ve displastik tiptir (imek vd., 2003, s.82).

20 Atletik tip, kemik ve adaleleri gelimi, geni omuzlu, dar kala ve ince belli kimsedir. Bu tip insanlar ie dnk, soukkanl, gsterii seven, lider olma eilimli, spor ve maceradan holanan kiilik zelliklerine sahiptirler. Astenik tip, ortadan biraz uzun boylu, zayf vcutlu, dar omuzlu ve gs kafesi yass olan tiptir. Beslenme artlar ne olursa olsun hep zayf kalrlar. Bu tipler, duygulu, iine kapank, inat, sorular soran, yalnzl seven ve idealist insanlardr. Ayrca genellikle gururludur, bastrma ve komplekslere eilimlidir, gl bir dikkat toplama yeteneine sahiptir, d hayat zevklerine pek nem vermez. Piknik tip, orta boylu, tknaz bir endam, yuvarlak karnl toparlak tiplerdir. Bu tipler, neeli, yaamay sever, da dnk, ak kalpli, yumuak ve ho huylu, yemeyi ve imeyi seven insanlardr. Displastik tip, beden ve kiilik yaplar dier ne benzemeyen tiplerdir. 1.5.2. Jungun Kiilik Tipolojisi Jung, bireylerin evrelerini alglay biimlerini ve ayn zamanda bilgi edinme srelerini incelemi, buna uygun bir kiilik tipi ne srmtr. Jung klasik yorumlamasnda iki temel tutum olarak insanlar da dnk - ie dnk olarak tanmlamtr. Ancak sonralar Jung dnyada bu iki tipten daha farkl tipler olduunu grmtr. Kiinin bilinci ve deneyimi arasndaki ilikiye, yani dnyay nasl algladmza ve anlamlandrdmza bakm ve drt ana ilev belirtmitir. Bunlar duyu, sezgi (alglama mekanizmalar) ve dnce, duygu (karar mekanizmalar) dur(zkalp ve Krel, 2001, s.96). Jung alglama srelerinde bilgiyi nasl topladmz, karar srelerinde ise nasl karar verdiimizi inceleyerek bu iki srecin insanlarn en temel fiziksel fonksiyonlar olduunu sylemektedir (Nelson and Quick, 2000, s.88). Bu iki tutum ve drt ilev, sekiz farkl kiilik tipi yaratr. Jung ayn kategoriye giren btn insanlarn birbirinin ayn olmadn kabul etse de, iki arp drtlk tablonun insan psikolojisinin yapsndaki temel ayrmlar ortaya koyduunu syler. Jungun psikolojik tiplerini lmek iin en sk kullanlan yntem 1940l yllarda Isabel Myers ve Katharine Cook Briggs, Carl Jung tarafndan pratie dntrlen MyersBriggs Tip Gstergesi (Myers-Briggs Type Indicator) dir (Hughes, 1996, s.188). Bu lekte, kiilere olaylar karsnda hangi duygularla nasl hareket ettiklerini belirlemeye ynelik 100 soru sorulmaktadr (Robbins, 2000, s.31). Modelde drt temel tercih bulunmaktadr ve her tercih iinden de iki seenek sz konusudur. Bu tercihlerin kombinasyonu bireyin psikolojik anlamdaki tipini oluturmaktadr. Bu tercihler (Dubrin,

21 2005, s.21, zkalp ve Krel, 2001, s.97-99, Furnham and others, 2005, s.3, Feldman, 1997, s.657): 1. Da Dnklk e Dnklk (Extraversion-Introversion): Bu kriter, bir kii iin enerji ifadesinin kaynan ve ynn temsil eder. Dadnk kiinin dncelerine, duygu ve davranlarna d dnyann deerleri egemendir. Eylem ve etkinliklerinde, duyu ve dncelerinde srekli olarak toplumu, evreyi ve zaman kollar. ednk kiinin yneliiyse d dnyaya doru deil kendi iine dorudur. Orada bulduu kendi z deerleri, duygu, dnce, yarg ve inanlardr. Bunlar orjinaldir ve kiiye zgdr (Altnkpr, 2003, s.131). alma ortamlarnda dadnk kiiler, eitlilii tercih eden, i arkadalarnn ziyaretlerinden ekinmeyen, dndn aka syleyen ancak daha sonra bu sylediklerinden pimanlk duyan insanlardr. e dnkler ise sessizlii ve bir konuya konsantre olmay tercih eden, baz eyleri tek balarna dnerek karar veren, bir proje zerinde uzun zaman almaktan bkmayan insanlardr. 2. Duyumsama Sezgisellik (Sensing-Intiution): Bu kriter, kiinin bilgiyi alglama metodunu belirler. Duyumsama zellii fazla olan kiiler be duyularn daha fazla kullanrlar, nicel ve geree dayal bilgi toplarlar. Buna karn sezgisel tipler ise altnc hislerine dayal hareket eder, sistematik olmayan bir biimde bilgi toplarlar. alma yaamnda duyusal tipler sorulan sorulara ak ve belirgin cevaplar tercih eden, maddi ve gerek eyler reten ve sonular veren ileri tercih ederler, yeni eyler renmektense mevcut bilgilerini ve becerilerini kullanmaktan zevk alrlar. Sezgisel tipler ise yeni sorunlarla karlamaktan ve zmekten holanan, monoton ve rutin ilerden sklan, sabrsz kiilerdir. 3. Dnme Hissetme/Duygu (Thinking-Feeling): Bu kriter, kiinin bilgiye ulama eklini gsterir. Dnsel tipler kararlarn mantk erevesinde ve objektif olarak alan insanlardr. Onlar iin mantk ikna edicidir. Yntemlerde doruluk ve kesinlik ararlar. Gerekleri iyi analiz eden tekliflerden holanrlar ve karar verme aamasnda tutarllk ararlar. Hisli tipler ise kararlarn hislerine dayanarak ve sbjektif olarak alrlar. O anda ilerinden gelen hislerine gvenirler. nsan faktryle ilgilenirler. Kendi ilkelerine gre konuurlar ve bu ilkeleri yanstan tekliflerden holanrlar (Schemel, 1997, s.70-73). alma ortamlarnda dnsel tipler duygularn belli etmezler, bakalarnn dncelerine gre son derece hazr cevaptrlar, kat ve kolay deimeyen dncelere sahiptirler. Hisli tipler ise iyerinde hisleriyle hareket etmekten ok mutludurlar, insanlar mutlu etmekten holanrlar.

22 4. Yarglama Alglama (Judging-Perceiving): Bu kriter, kiinin daha dzenli bir yaam tarz ile daha esnek bir yaam tarz arasndaki tercihini belirler. Yargc tipler, hayatndaki btn olaylar organize eden ve planlarna kesin bir uygunluk iinde hareket eden insanlardr. Algsal tipler ise, doalamaya eilimi olan ve alternatifleri kollayan insanlardr. Yargsal tiplere gre, bir eyi tamamlayp, takviminde bu ii bitirdiine ilikin iareti koyduu zaman ondan daha mutlu bir kii yoktur. Algsal tipler ise genelde bekle ve gr prensibini tercih ederler. Ani ve kesin karardan kanrlar, merakldrlar ve her trl yeni bilgiye aktrlar. Birok projeye balarlar ama kolay bitiremezler. Myers-Bridges tip gstergesi drt temel treyti birletirerek bunlardan 16 farkl tip retmektedir. Her bir tipin ngilizce ba harflerinden oluan zellikler karmza yeni tipleri kartmaktadr. Bu dorultuda Myers-Bridges Tip Gstergesinde (MBTIda) aadaki tabloda gsterilen 16 kiilik tipi bulunmaktadr (Gibson, Ivancevich and Donnelly, 2000, s.113). Tablo 1.1. Jungun Kiilik Tipleri e Dnkler (Introverts)
Dnenler (Thinkers) Hissedenler (Feelers)

Da Dnkler (Extraverts) ESTJ ENTJ ESFJ ENFJ

Alglayanlar (Perceivers)

ISTP INTP ISFP INFP

Alglayanlar (Perceivers)

ISTJ ISFJ INTJ INFJ

Yarglayanlar (Judgers)

ESTP ESFP ENTP ENFP

Yarglayanlar (Judgers)

Duyumsayanlar (Sensors) Sezgiseller (Intuitives)

Kaynak: Zel, 2001, s.39 Bu ekilde oluan 16 tipin farkl zellikleri vardr. rnein INTJler hayalcidirler (Visionary). Genellikle orijinal fikirlere sahiptirler, phecidirler, eletiricidirler, bamsz olmay severler, azimli ve karaldrlar, bazen de inatdrlar. ESTJler idare edicidirler (Organizer). Bu tipler heyecana kaplmaz, gerekidirler, pratiktirler, grevler stlenmeyi ve organize etmeyi severler. ENTPler kavramlatrandr. Bu tipler hzl, yetenikli, zorlu problemlerin zmnde becerikli fakat rutin grevleri savsaklayabilen kiilerdir. ISTJler ise gelenekidirler (Traditioalist). Bu tipler ciddi, sessiz, pratik, mantkl ve gvenilir kiilerdir (Dubrin, 2005, s.32).

23 MBTI testi rgtler iin son derece faydal ve ok yaygn olarak kullanlan bir kiilik testidir. Birok rgt bu lei belirli pozisyonlara yneticileri terfi ettirerek getirmede bir karar mekanizmas olarak kullanmaktadrlar. Baz irketler ise bu lei takm oluturmada kullanmaktadrlar. lein bu kadar yaygn ve popler olmasna ramen bu testin etkililii konusunda farkl grler ve eletiriler de mevcuttur. Bu balamda aratrmaclar tarafndan bu lein, Jungun psikolojik tiplerini orta dzeyde lebildiini ve lein genelde kariyer gelitirmede, kendini tanmada faydal ancak personel seiminde kullanlmamas gerektii vurgulanmaktadr (Salter and Evans, 1997, s.593). Myers-Briggs Kiilik Envanterinin, bir ok kurumda, ynetim gelitirme programlar erevesinde, alanlar arasndaki farkl bak alarnn ortaya karlmas amacyla kullanld grlmektedir. Bununla birlikte, envanterin zellikle personel seimi, eitim (liderlik eitimi gibi), kariyer danmanl-planlama, takm oluturmaalmas, karar verme, atma ynetimi, ynetim etkinlii ve ynetim stillerinin belirlenmesi alanlarnda etkili bir biimde kullanld grlmektedir. yanlarnn yannda, envanterin zorunlu semeli soru yaps ve Bu olumlu uygulamada

kullanlabilirlii konusunda yeterince kant olmad ynnde eletiriler ald da grlmektedir. Bu noktada, envanterin, sadece Amerikada her yl yaklak 3 milyondan fazla insan tarafndan kullanldn ve geerliinin ve gvenirliinin yaplm birok aratrmayla da kantlandn belirtmekte fayda vardr (Solmu, 2006, s.4). 1.5.3. Eysenckin Kiilik Tipolojisi ngiliz psikolog Eysenck, nitelik ve tip kavramlarn ilk kez kullanarak kiilik yorumlamasna yeni boyutlar kazandrmtr ve kiiliin Hiyerarik Yaplama adn verdii drt aamal sreten olutuunu sylemitir. Birinci aamada (zel tepki dzeyi), kiinin belirli uyarclara kar belirli biyolojik tepkilerin kkeni yer alr. kinci aamada (allm davranlar dzeyi), alkanlklar aklanr. nc aamada ise(eilimler dzeyi), kiinin alkanlklar ve davranlar dzenlenip sraya sokulur. Kiiye zg zellikler, srekli, deimez, dengesiz, doru ya da deiken nitelikler kazanr. Son aamada tipler belirginleir. Tipin belirginlemesi ise ilk aamadan hangisinin etkin olacana baldr (Baysal ve Tekarslan, 1996, s.97). Eysenck, kiilik yapsn, birbirinden bamsz iki ulu yatay ve dikey, iki boyut zerinde deerlendirmitir. Bu boyutlar iednk-dadnk tipler ve nevrotik (dengesiz)normal (dengeli) tiplerden olumaktadr. Btn insanlarn kiilik yaplar bu iki boyut

24 arasnda bir yerde bulunur. Bu yer, gzlem, dereceli lek ve testlerle saptanr. Eysenck kendi iki boyutlu kiilik snflamas ve eski Yunan doktoru Hippocrates tarafndan sunulmu insan mizacnn drtl snflamas arasnda bir ilikinin olduunu belirtmitir. Hippocratese gre drt farkl kiilii iaret eden drt insan mizac vardr. Bunlar, sengen (neeli ve aktif), melankolik (skc), kolerik (kzgn ve kuvvetli), flegmatik (sakin ve pasif) dir (Eysenck, 1974, s.297).

NEVROT K
Anti-sosyal ekingen Ktmser Ciddi Sert Huysuz Ketum Alngan Hareketli Agresif Heyecanl Deiken Atlgan yimser Aktif

E DNK
Pasif Dikkatli Dnceli Kontroll Gvenilir Sakin Bar Temkinli

DIA DNK
Lider Kaygsz Uysal Canl Sorumlu Konukan Cana yakn Sosyal

NORMAL

ekil 1.1. Eysenckin ki Boyutlu Kiilik Snflamas (Gleitman, 1994, s.642) ednklk dadnklk, bir kiinin temel yneliminin kendine ya da d dnyaya dnk olma derecesini anlatmak iin kullanlr. Bu lekte yer alan kiinin rgtsel ortamdaki yapsnn nasl olaca konusuna Atkinson ve arkadalar yle bir aklama getirmilerdir. lein iednklk ucundaki kiiler utangatrlar ve tek balarna almay yelerler; zellikle duygusal stres ya da atma zamanlarnda tek balarna olma eilimindedirler. Dadnklk ucundaki kiiler ise sosyal kiilerdir ve baka insanlarla daha dorudan temas gerektiren uralar tercih ederler; stres zamanlarnda ibirlii ararlar (Atkinson and others, 1999, s.434). ednk olanlar, sessiz, evreye kapal, yalnzl seven insanlardr. Okumak, yazmak, resim yapmak ve mzik dinlemek gibi uralarla ilgilenirler. Zor arkada

25 edinirler, sakin bir ortamda, telasz, denetimli bir yaam biimini severler, gvenilir kimselerdir ve yaama bak alar karamsar insanlardr. Dadnk olanlar ise, insancl, cana yakn ve girikendirler. Kolay iliki kurarlar, heyecan veren ortamlardan holanrlar, elenmeyi severler, akac, konukan, genelde tasasz kimselerdir. Her zaman gvenilir deildirler (Yldz, 2001, s.32). Elbette insanlarn ou bu iki nokta arasnda bir yere der; ancak herkeste bu iki ar utan birisi baskndr. Nevrotik iednk olanlar, srekli kayg ve endie iindedirler. Alngan, sinirli, tedirgin, ar duyarldrlar. Gvensiz, isteksiz, ilgisiz ve durgundurlar. Yetenek ve becerilerini gelitirme abas iine girmezler. Nevrotik dadnk olanlar ise, kaygl ve tedirgin kimselerdir. Bedensel rahatszlklardan ikayet ederler, karamsar, neesiz, durgun ve isteksizdirler, abuk hareket edip sk yanlrlar, istekleri ve olanaklar arasnda denge yoktur, yapt ileri abartrlar (Zel, 2001, s.43). rgtsel deime srecinde rgtte alanlarn ou zellikle lider pozisyonundaki yneticilerin normal-dadnk ve nevrotik-dadnk tiplere yakn olmas deiim hzn kolaylatrr, tabandan gelecek direnci azaltr. Ancak, deiimin salkl olmas asndan normal-iednk ve nevrotik-iednk tiptekilerin katklar da ayr bir nem tar. 1.5.4. A ve B Tipi Kiilik Psikolojide genel bir kategori olarak insanlar A ve B tipi kiilik olarak snflandrlrlar. Bu snflandrmalar arasndaki ayrm, 1960larn sonlarna doru Friedman ve Rosenman adl iki Amerikal kalp cerrah tarafndan yaplmtr. Fikir ilk defa, oturma odasnn sandalyelerini tamir eden demecinin sandalyelerin ounun sadece nden yrtldn sylemesi zerine ortaya kmtr. Bu durumdan, iki kardiyolog da kalp hastalarnn ounun endieli olduklarn ve otururken zor zamanlar geirdiklerini anlamlardr. Bu gzlemi balang noktas olarak kullanan ve kendi klinik uygulamalarn da temel alan Friedman ve Rosenman, hastalarnn iki ok farkl davran model tipi sergiledii sonucuna varmlardr (Durna, 2005, s.277). Aratrmaclar her iki kiilik tipinin de bireylerin gnlk yaamlarnda strese maruz kalma seviyeleri ile yakn iliki olduunu tespit etmilerdir. A ve B tipi davran biimleri, kiinin evresel kar kmalara ve tehditlere nasl yant verdiini ilgilendiren davran zellikleridir (Glazer, Stetz and Izso, 2004, s.647). A tipi davran biimi iinde olan kiiler, dmanca drtleri olan, saldrgan, baar odakl, dinamik, hzl hareket eden, iddial, rekabeti, hrsl, abuk sinirlenen ve

26 zamana kar yaran insanlardr (Cooper, Kirkcaldy and Brown, 1994, s.653). Bu insanlar kendilerini hi bitmeyen bir mcadele iinde hissederler ve mmkn olan en ksa srede evrelerinden en fazla eyi elde etmek isterler (www.sanarist.blogspot.com, 30/06/05). Bunun yan sra gl ve etkileyici bir kiilie sahiptirler, mesleinde olduu kadar sosyal alanda da hrsldrlar, dakiktirler, sabrszdrlar, sorunlu bir dinleme tarzlar vardr. Bu kimseler ounlukla sigara ierler, pipo ile zaman kaybetmezler. Restoranda ve benzeri yerlerde bekletilmekten holanmazlar. Yemeklerin tadna bakmadan tuzlarlar ve byk bir aceleyle yerler. Kendilerine, salklarna ve tatile ok az zaman ayrrlar (www.pozitifdegisim.com, 30/06/05). A tipi kiiler, Tip A Sendromu denilen bir sendromu sk sk yaarlar. Tip A sendromu, sosyal ve psikolojik evre ile kavgal olmak gibi bir duruma neden olur. A tipi kiilik zelliine sahip olanlar abuk dnrler, pratik zekalar vardr; birka ii ayn anda gerekletirirler, belli bir zamanda maksimum etkinlik ve sonu elde etmeyi baarrlar (www.canaktan.org, 26/06/05). Saylan bu zellikler, kiilerin psikolojik iddete kar koyma veya onun kurban olma potansiyelini etkileyen faktrlerdir. Bu tiplerde daha ok kalp rahatszlklar grlmektedir (Jamal, 1999, s.63). B tipi davran biimini benimseyenler rekabetilie Alar kadar gdlenmemilerdir. Sabrldrlar, onlarla anlamak kolaydr, asla fke nbetleri geirip kendilerini kaybetmezler, son derece rahat insanlardr, kendileriyle ve evreleriyle barktrlar, duygularn gzelce ifade edebilirler, stresle etkili bir biimde baa kabilirler. Kzgnlk duygusu tamamalar, yaadklar i huzurundan kaynaklanr (Luthans, 1995, s.407). Burada gz ard edilmemesi gereken nemli bir nokta da, insanlar A veya B tipi diye ikiye ayrma olanann olup olmaddr. A tipi diye insan yoktur, A tipi davran biimi vardr. Dnyada hi kimse A tipi davran biiminin btn zelliklerine sahip deildir. B tipi davran zelliklerini tayan bir ok insan, A tipi davran biimi gsterebilir. Yani her insan A tipi veya B tipi davran biiminin farkl zelliklerini kiiliinde barndrabilir (Krel, 1994, s.15). Macaristan, talya, ngiltere, srail ve Amerikada olmak zere toplam 19 hastanede alan 2032 hemire zerinde yaplan bir aratrmaya gre A tipi davran biiminde olan hemirelerin B tiplerine gre daha ok i stresine sahip olduklarn ve bunun en belirgin olarak srail, talya ve ABDde grld tespit etmilerdir. Macaristanda alan hemirelerin ise en az i stresine sahip olduklarn ve bunun en nemli nedeninin ise Macaristan hkmetinin hangi ilerin nasl yaplmas gerektiiyle ilgili gl yetkisinin olmasna yani hiyerarinin az grlmesine balamaktadrlar (Glazer,

27 Stetz, Izso, 2004, s.648). Buna karn hiyerarinin yksek olduu lkelerde kiiler ilerinde daha fazla sorumluluk alacaklar iin i stresleri daha fazla olacaktr. 1.5.5. Hollandn Kiilik Tipolojisi Holland ilk kez, bireylerin kendileri hakkndaki grlerini ve i dnyalarn meslek adlar ile yansttklarn belirtmitir. Hollandn temel hipotezi, kiiliklerine uygun olan meslekler seen kiilerin daha mutlu ve baarl olacadr. Holland kuramnda 6 kiilik tipi ve bu tipin yapt ite uyumlu olmasn salayan birtakm zellikler ve buna uygun mesleklerden sz etmektedir (Holland, 1985, s.81). Alt kiiliin uyumlu olarak bulunduu i ortamn gsteren Tablo aada grlmektedir. Tablo 1.2. Hollandn Kiilik Tipolojisi
Kiilik Tipi Gereki Tip (Realistic) Aratrc Tip (Investigative) z Alglama Deerleri Saldrgan zellikler gsterir, fiziki ve atletik gler gerektiren ilerde baarldr. Paraya, gce ve statye deer verir. cradan ok dnmeyi tercih ederler, soyut dnmekten holanrlar. Ne ynetmek ne de ynetilmek isterler. Kurallardan holanmazlar, ego kontrolleri yoktur. Kendini iyi ifade edebilen, artistik yaratcl yksek tiplerdir. Bireyler aras ilikilerde baarldr. Eitici ve tedavi edici ortamlarda alan kiilerin sahip olmas gerek zellikler mevcuttur Szel yetenei kuvvetli, bakalarn kolay etkileyen, g ve staty bu yolla kolay edinen tip. nsanlarn faaliyetlerini dzenleyen, kurallar koyan, ihtiyalarn karlayan ve organizasyon iindeki bireylerin g ve statleri ile ilgili olarak alan kiiliktir. Kiilik zellikleri stikrarl, inat, ilgisiz, anlaysz Merakl, dakik, tedbirli, rasyonel, iednk, entelektel, analitik dnceye sahip Atlgan, sezgisel, istikrarsz, gzlemci, duygusal Anlayl, sosyal, arkada canls, nazik, ibirliki Cesur, atlgan, konukan, kendinden emin, optimist Drst, itaatli, uzman, inat, resmi Meslekler Kamyon ofr, ifti, mhendis, ormanc Biyolog, Matematik retmeni, bilim adam Sanat, Roman yazar, Fotoraf retmen, Psikolog, Tp doktoru, Sosyal Hizmetlerde alan kiiler Pazarlamac, Politikac, Halkla likiler Uzman Asker, Bankac, Muhasebeci,,,Resmi Dairelerde alanlar

Artistik Tip (Artistic) Sosyal Tip (Social) Giriken Tip (Enterprising) Geleneksel Tip (Conventional

Kaynak: Holland, 1973, s.111-117 uyarlanmtr. Holland, ayrca VPI (mesleki tercih envanteri)yi oluturmutur. Envanterde 300 meslek ad vardr. Envanteri alan kii, maddeleri kendine gre holanrm- holanmam eklinde iaretler. VPI ile bireyin hangi tipe girdii belirlenir ve fiziki aktivite puan, zeka, sorumluluk, uyum, szel becerileri, heyecansal durumu, ego kontrol, saldrganlk dzeyi, stat kazanama ihtiyac, liderlik gc gibi alt puanlar kartlr (Frew and Shaw, 1999, s.194).

28 Bu balamda Cohen ve Tansky (1997) iletme ve iktisat fakltelerinde okuyan rencilerin, kiilik tipleri ve renim grdkleri blmler arasndaki ilikiyi eitli deikenler asndan aratrmlardr. Elde edilen veriler zerinde yaplan analizlerin sonucunda, iletme fakltesinde okuyan rencilerin % 65inin giriken kiilik tipine, % 21inin geleneksel kiilik tipine, % 12sinin sosyal kiilik tipine ve % 2sinin de aratrmac kiilik tipine sahip olduklar grlmtr (Balks, 2004, s.29). 1.6. Kiilik Tespitinde Kullanlan Teknikler Davran bilimleri asndan kiiliin llmesi, insanlarn davranlarnn bir deerlendirilmesinin yaplmasdr. Kiilii lmedeki hareket noktas, insanlar ve onlarn meydana getirdii gruplar hakknda deerlendirme yapabilmektir. Her ynden birbirinin ayn olan insan mevcut deildir. te bu yzden, belirli durumlar erevesinde birbirine benzemeyen insanlar arasndaki farkllklarn derecesini ve zelliklerini aratrdmzda karmza farkl kiilik tipleri kmaktadr. Zaten gerekten insanlar birbirinin ayn olsayd kiiliin llmesinin hibir yarar olmazd. Kiiliin llmesinde birok kiilik testinden yararlanlmaktadr. nemli olanlardan bazlarn yle sralayabiliriz (Gney, 2000, s.281): 1.6.1. Kiilii Sosyal Etkisi Ynnden lme Aralar Kiiliin sosyal uyarc olma ynne nem veren aratrmaclar, bireyin baka insanlar zerinde braktklar izlenimleri lerek baz yntemler gelitirmilerdir. Bu yntemlerde temel ilke, bakalarnn bireyi incelemeleri ve anlamalardr. Bu yntem kullanlrken grme, derecelendirme ve anamnez lek tekniklerine bavurulur. Grme tekniinde kiinin hangi durumlardan kandn, hangi konularn onu rahatsz ettiini, hangi konularda atma iinde olduunu belirlenerek kiilik tablosu karmaya allr. Derecelendirme tekniinde, insanlar eitli zelliklere gre bir derecelendirmeye tabii tutulur. ncelemeye tabii tutulan kii kendini cetvel zerinde bir yere yerletirir ve aratrmac buradan ald veriler sayesinde kiiyi deerlendirir. Anamnez tekniinde ise kiinin kendi ve aile gemii hakknda bilgiler elde edilir. Bu bilgiler kiinin kendisinden ya da onu ok iyi tanyan birisinden elde edilebilir.

29 1.6.2. Kiiliin Davransal Tanmn Benimseyenler Kiilii, birok dn ve davran alkanlklarnn tm olarak kabul edenler, bireyin kiiliini meydana getiren alkanlklarn kendisinin anlatmas ilkesine dayanan bir takm lme aralar gelitirmilerdir. Bunlar arasnda ilk bavurulan yntem otobiyografi yntemi olmutur. Bu yntemde, bireyin kiiliinin belli yanlarn ve alkanlk haline gelmi davranlarn ve ksaca hayat hikayesini bildii gibi yazmas istenir. Bu yntemin uzun sre almas ve kyaslama yapmaya uygun olmamas sebebiyle anketler ve envanterler kullanlmaya balanmtr. Anketlerde bireylerin alkanlk ve kiilikleri ile ilgili belli sorularn aka cevaplandrlmas istenir. Envanterlerde ise, eitli kiilik zellikleri, ilgili ihtiyalar ve problemler ksa maddeler halinde formle edilmitir. Bireyin kendi durumuna uygun olan maddeleri iaretlemesi istenir. 1.6.3. Projektif lme Aralar Kiilii, bireyin i hayatn tekil eden ihtiya ve gdlerin dinamik bir yansmas olarak gren aratrmaclar, bireyin davranlarn incelemekle yetinmeyip, bireyin i hayatn da yanstabilecek baz yntemler gelitirmilerdir. Buna projektif testler denir. Projektif testlerin en nemlileri Rorschach testi ve Tematik alg testidir. Bu iki test de, kiilerin bu testlere olan tepkilerinin, onlarn kendi duygu ve dncelerini yanstt varsaymna dayanr. Bu testlerden elde edilen verilerin deerlendirilmesinde, genellikle znellik etkili olmaktadr. Bu durum testlerin gvenirliliini azaltmaktadr. 1.7. Kiilik Envanterleri

1.7.1. Minnesota ok Ynl Kiilik Envanteri Minnesota ok Ynl Kiilik Envanteri (Minnesota Multiphasic Personality Inventory MMPI) doru, yanl ve bilmiyorum eklinde cevaplandrlan 550 maddeden oluan, bireyin kiisel ve toplumsal uyumunu objektif olarak deerlendirmeyi amalayan bir lektir. Bugn Amerika Birleik Devletinde en sk kullanlan ve zerinde ok miktarda aratrma yaplan kiilik envanterlerinden biridir. Ayrca birok Avrupa, Asya ve Gney Amerika lkeleri iin standardizasyonu yaplmtr (www.rehberogretmen.com) Bu kiilik envanterinde birey kendini rapor etmektedir. Bu nedenle Minnesota ok ynl kiilik envanteri nesnel bir lme aracdr. Bu envanter, normal deneklerin

30 cevaplarnn eitli tansal kategorilere gre snflandrlan anormal bireylerin cevaplar ile karlatrlmas yolu ile gelitirilmitir. Testin maddelerine, normal bireyleri bir kategorideki anormal bireylerden iyi bir biimde ayrmasna bal olarak, farkl deerler verilmitir. Bu yolla sekiz farkl lek oluturulmutur. Ayrca, erkek ve kadnlarn ilgilerini birbirinde ayran maddeleri puanlayarak, bir erkeklik-diilik lei de oluturulmutur. Son olarak, sosyal ynden ie dnk bireyleri, da dnk bireylerden ayran maddeleri kullanarak onuncu bir lek elde edilmitir. Testin bir de geerlik alt testi vardr. Oluturulan on lein zellikleri yle sralanabilir (Zel, 2001, s.59, ner, 1994, s.422, Altnkpr, 2003, s.45-52): Hipokondri: Bu alt test hipokondriak bireylerin kiilik zelliklerini deerlendirmek amacyla gelitirilmitir. Hipokondri tan grubuna giren hastalar bedensel ilevlerine ar ilgi gstermektedirler. Bir kimsenin kendi salna dair ar ve szlar, nefes alma, hazm, uyku, grme ve iitmeyle ilgili kk belirtilerin ktmser biimde yorumlanmas ve abartlmasn yanstr. Depresyon: Bu alt test depresyon belirtilerinin derecesini lmeyi amalar. Depresyonda olan kiilerin ana belirtileri, yaama kar ktmserlik, gelecekten mitsizlik, kendini deersiz, ie yaramaz hissetmek, sululuk duygular, hareketlerde ve dncede yavalama ve eitli bedensel yaknmalardr. Sklkla lm ve intiharla ilgili dncelerin younluu da dikkati ekmektedir. Histeri: Nevrotik bozukluklardan konversiyon histerisine tan koymada yardmc olma amacyla gelitirilen bir alt testtir. Bu hastalar zor atmalar zmede ya da baz sorumluluklardan kamada fiziksel belirtileri kullanmaktadrlar. Bir bedensel nedene dayanmayan ba ars, fel, titreme, sarlk ve bunun gibi eitli ilev bozukluklarn kapsar. Psikopatik sapma: Psikopatik kiilik bozukluu gsteren bireylerin kiilik zelliklerini lmeyi amalamaktadr. Bu kiilerin engellenmeye kar tolerans eiklikleri dktr, ok saldrgan ve sorumsuz olabilirler. Erkeklik-diilik: Cinsel nitelikteki sapmalar deerlendirmek amacyla gelitirilmitir. eitli mesleklere kar ilgi, bo zaman faaliyetleri, sosyal aktiviteler, korkular, bireysel duyarllklarla ilgili maddeleri vardr. Paranoya: Kiinin ak paranoid belirtilerini yanstr. Kendi inan sistemlerine gre durumlar yanl anlama ve yorumlama eilimi gsterirler. rnein dier kiilerin gdleri hakknda ar phecilik.

31 Psikasteni: Bu kiilerde anormal korkular, karar vermede ve dikkat toplamada glk, sululuk duygular, bunalt sklkla rastlanan zelliklerdir. Ar ahlaki standartlar, kendi kendini eletiri de bu tr kiilerde sklkla grlr. izofreni: Garip dnceler, sosyal yabanclama, alg bozukluklar, kt aile ilikileri, cinsel sorunlar, dikkati toplamadaki glkleri ortaya karmay amalar. Hipomani: Hareket ve dnme hzlanmas, byklk fikirleri, aile ilikileri, cinsel sorunlar, bedenle ilgili sorunlar ortaya karmay amalar. Sosyal ie dnklk: Kiiler aras etkileimde bireyin duyduu rahatszlk, kendini yerme duygusu, bakalarna gvensizlik, duyarszlk gibi alanlar kapsar. Testin geerlilik alt testleri ise yledir: L Alttesti: Testte bilerek ve ak bir ekilde aldatc yant verenleri ayrdetmeye yneliktir. F Alttesti: Bireyin kendini olduundan ok kt gsterme ve abartma eilimini lmeyi amalar. K Alttesti: Bireyin ruh sal, tutarll, kontrol, bakalaryla ilgili beklenti ve duygular ile aile ilikilerini ve test yantlamadaki savunucu tutumu lmeyi amalar. 1.7.2. Cattellin 16 Kiilik zellii Raymond Cattell tarafndan 1949da geni kapsaml bir aratrma sonucunda

kiilik deerlendirmeleri ve zmlemeleri iin bir anket gelitirilmitir. Cattell bu balamda, insan davrannn temel zelliklerini aa karmaya alan sorular gelitirmitir. Bu oklu deerlendirme dizisi bireysel mizalar lmektedir (Kalat, 2002, s.43). R.B. Cattell bu testi hazrlarken insann zihin yaps ve dnce tarzn lmeyi amalamtr. Birok aratrmac Cattellin 16 kiilik zellii modelini, envanterin yenileme yetersizliinden tr eletirmitir. Cattellin hesaplamalarnda kulland faktr analizinde hatalar kmtr. Bunun en byk sebebi Cattellin almalar esnasnda faktr analizi yapan bilgisayar programlarnn mevcut olmamas, onun yerine elle hesaplamalarn yaplmasdr (www.personalityresearch.org/papers/fehringer). Buna ramen Cattell modelinin geerlilii zerinde incelemeler yapan aratrmaclar, kiilii anlamada muazzam deeri olan be byk faktr bulmulardr (Digman, 1990, s.421). Bu ankette yer alan 187 soruya verilen yantlar sonucunda 16 kiilik zelliine ait skorlara ulalmaktadr. Bu zelliklerin ilk onikisi, bireyin bakalar tarafndan

32 deerlendirilmesi, son drd ise bireyin kendi kendisini deerlendirmesi sonucunda elde edilmektedir. 16 kiilik zelliine ait skorlarn onlu lek zerine yerletirilmesi sonucunda bireye ait kiilik profili ortaya karlmaktadr (Zel, 2001, s.61). Tablo 1.3. Cattellin 16 Kiilik zellii
Kiilik zellikleri Dk Skor Orta Skor Yksek Skor

1 1. kna edebilen 2.Szn esirgemeyen 3.Sosyal 4.Empatik 5.Veri ve bilgileri kullanan 6.Soyut dnen 7.Geleneksel 8.Yeniliki 9.Dzenli alan 10.Rahat 11.Duygularn kontrol edebilen 12.Optimist 13.Aktif 14.Rekabeti 15.Baar hrs olan 16.Kararl

10

Kaynak: Atkinson, 1987, s.425 16PFin genel olarak, personel seimi, ynetim gelitirme, takm oluturmagelitirme, kariyer danmanl-ynetimi ve eitim alanlarnda kullanld ve olaylarla ba etme tarzlarn, empatiyi, kiileraras ilikileri, otoriteye ilikin tutumlar, bilgi ileme (information processing) srelerini, sosyal normlara ilikin tutumlar, mesleki tercihleri, liderlik yeteneklerini ve sat becerilerini-performansn lt grlmektedir. Bir ok aratrmada da, 16PFin, sat ve pazarlama personelinde, yneticilerde (aratrmagelitirme ya da pazarlama mdrleri gibi), retmenlerde, mhendislerde, doktorlarda, itfayecilerde, gazete alanlarnda, uu personelinde (pilotlar vb.) ve gvenlik personeli gibi farkl alanlar zerinde kullanld ve bu alanlarn performansn yordama (prediction) gcne sahip olduu grlmtr (Solmu, 2006, s.2).

33 1.7.3. Mesleki Kiilik Envanteri (SHL-Occupational Personality Questionare) SHL, 1977 ylnda Prof.Dr. Peter Saville ve Roger Holdsworth isimli iki ngiliz akademisyen tarafndan ngilterede kurulmutur. Mesleki kiilik envanteri ise 1984den bu yana uluslar aras arenada yapt profesyonel almalar ile halen tm dnyada etkin bir biimde kullanlmaktadr (www.shl.com.tr). Hem ie alm srelerinde hem de geliim alanlarnn belirlenmesinde kullanlan OPQ, bugn bilimsel literatrde gvenilir, geerli ve objektif bir ara olarak yer almaktadr. Envanter, 4 ayr cmleden oluan toplam 100 sorudan olumaktadr. Cevaplayanlar, bu drt cmleden kendi durumlarna en ok uyan ve en az uyan cmleleri semek suretiyle tercihlerini belirtir. Envanter, standart on leine uygun olarak dzenlenmitir. 3 ana grupta toplam 30 kiilik boyutunu ieren ana profili ve takm rolleri, liderlik stilleri, ast olarak alma stilleri, sat stilleri, stres olaslklar ve stresle baa kma yollar gibi yan profilleriyle OPQ 4.2, yneticiler/profesyoneller, spervisrler ve sat/pazarlama arlkl alanlar iin olduka uygun bir envanterdir (Saville & Holdsworth Ltd-SHL, 1994). 1.8. Psikolojik Yaklamlarda Kltrlerin nemi Modern Psikoloji Tarihi (Schultzlar, 2001) yazarlar konuyla dorudan ilgili bir ok dnceleri akladktan sonra, kltrel eitlilik zerine yaplan almalarn giderek arttn vurgulamlardr. Bu konuda yaplan ve ortaya konan dnceler; birey veya eitli topluluklarn yaplarndaki psikolojik deerlendirmelerde, farkl kltrlerin deiik bak alarnn dikkate alnmas gerektii dorultusunda younlamaya balamtr (Kurt, 2002, s.7). 1.8.1. Kltrel Antropoloji ve Kiiliin Tarihsel Geliimi nsan davranlarndaki kltrel deiimler bilim adamlar ve aratrmaclar arasnda uzun zamandr ilgi ekici bir konu olmutur. zellikle yeni lkelerdeki yerli halkn durumunu Avrupal aratrmaclarn tespit etmek istemesi dikkati bu noktaya ekmitir. Bu noktada, ilkel insanlarn davranlar ve geleneklerindeki yorum Avrupal aratrmaclar tarafndan sradan hale gelmitir (Stannard, 1992, s.207). 19. yzyln ortalarnda , Edward Burnett Tylor (1832-1917) Meksikaya yapt bir gezi srasnda antropoloji bilimine ilgi duymaya balamtr. Tylor, lkel

34 nsanlar:Mitoloji, Filozofi, Din, Sanat ve Geleneklerin Gelitirilmesi zerine

Aratrmalar adl nc kitabnda kltrel antropolojinin sistematik soruturma iin bir konu olduu fikrini gelitirmitir. Tylorn bu kitab ou aratrmaclar tarafndan kltr ve kiilikle ilgili modern dnya almalarnn balangc olarak kabul edilmektedir. Bunun yannda 1930larda antropoloji, psikiyatri, psikoloji alanlarnda ok eitli niversiteler ve eitim enstitlerinde alan aratrmaclar kltr ve kiilik zerine tartmak iin bulumaya balamlardr. rnein Edward Sapir ve John Dollard 1931de Yale niversitesinde kltr ve kiilik seminerine katldlar. Abraham Kardiner ise 1936da New York Psikoloji Enstitsnde aralarnda Edward Sapir, Ruth Benedict, Cara DuBois, Ralph Linton gibi nl aratrmaclarn bulunduu kltr ve kiilik semineri dzenlemitir (Marsella and others, 2000, s.42). II. Dnya sava srasnda, ou kltrel antropologlar ve kltrel psikiyatristler, Japonya, Almanya, Rusya, Tayland, Romanya ve inin ulusal kiilik yaplarn tanmlayarak savan bu lkeler zerinde etkilerini aratrmaya balamlardr. Bu aba, ulusal karakter almalar olarak bilinmeye balanmtr. II. Dnya savan takiben ulusal karakter almalar, bu almalarn statik ieriini sorgulayan yeni teoriler ve aratrmalarla itibardan dmtr (Lindesmith and Strauss, 1950, s.590). Bugn ise kltr ve kiilie olan aba o kadar baskn deildir. Buna ramen, insan kiiliini anlamamza yardmc olan bu abalar kabul grmelidir. nc olan bu abalar, gelecekteki kltr ve kiilik aratrmalar iin bir temel oluturmaktadr (Bock, 1994, s.78; LeVine, 1973, s.207; Schweder, 1991, s.192, McCrea, 1998, s.175). 1.8.2. Kiilik Kltr likisi Bireysel ya da sosyal psikolojinin bireye ve toplumlara onlarn sahip olduu kltrleri dorultusunda bakmas gerektii kabul gren bir dnce olmutur. Bu dncelerden de psikolojik yaklamlarda kltrlerin nemi kltr asndan dikkate alnmas gerektii vurgulanmak istenmitir. zellikle kiilik deerlendirmesinde, kiinin akl salnn tedavisinde, psikolojik testlerin uygulanmasnda, trenler ve gelenekler iindeki davranlarnn ve sebeplerinin psikolojik yorumlamalarnda kltrlerin nemi ortaya kmtr (Kurt, 2002, s.9). ncelikle kiilik-kltr ve birey davranlarnn psikolojik deerlendirmeye alnmasnda kltrlerin nemi nedir?, sorusuna kltrn tanmyla cevap aramak gerekmektedir.

35 Kltrn tanm konusunda literatrde kesin bir gr birliini sylemek mmkn deildir. Kltr kavram, belki de en ok tanm yaplan kavramlardan birisi olup, bir antropolog ekibi tarafndan 160dan fazla kltr tanm tespit edilmitir(Gm, 2004, s.159). Bu yzden, alanda alan bilim adamlarnn, kltrn bir ksmn ya da bir ynn tanmlamaya altklar grlmektedir. Kavramn tam olarak tanmlamann gl eldeki bilgi ve malzemenin eksikliinden deil, kavramn ok geni bir kapsama sahip olmasndan ileri gelmektedir. Dolaysyla kltr konusuna getirilen her tanm, kavramn yalnzca belirli bir alanyla ilgilidir. Tezin bu ksmnda kltr ile kiilik ilikisi zerinde durulacaktr. En geni anlamyla kltr, bir toplumun tm yaam biimidir. Bireyin toplumun bir yesi olarak iletiim kurmasna, belirli davranlar ve olaylar yorumlamasna ve sonuta deerlendirmesine yardmc olan deerler, fikirler ve semboller dizisidir (Ehtiyar, 2001, s.46). Ksacas kltr insan yaps varlklarn btndr. Kltr tanmlarndan en genel kabul greni sosyal bir antropolog olan Tylor(1971) tarafndan yaplmtr. Tylor kltr; uygarlk olarak ele almakta ve bir toplumun yesi olarak insanolunun rendii bilgi, sanat, gelenek-grenek, beceri ve alkanlklar iine alan karmak bir btndr eklinde tanmlamaktadr. Her ne kadar bu tanm, kltr olgusunu btnyle yanstmasa da kltrn renilmi, saklanm ve retilen, eitimle yeni kuaklara alanan ieriini yanstmas bakmndan nemlidir (Hatch, 1997, s.203). Kltre ilikin gelitirilen tanmlardan ilgi ekici bir dieri ise bu alann gurularndan olan Hofstedenin tanmdr. Hofstede kltr; bir insan grubunu dier insan grubu yelerden ayracak ekilde zihnin kolektif programlamasdr eklinde tanmlarken (Hofstede, 1991, s.87), Triandis kltr, ekolojik bir noktadaki insanlarn gemite varolma olasln artrm ve tatmin dourmu, ortak bir dile sahip olduklar ve ayn zaman ve mekanda yaam olduklar iin, birbiriyle iletiim kurabilmi bu insanlar arasnda paylalm insan yapm nesnel ve znel elemanlar kmesidir eklinde tanmlamaktadr (Triandis, 1994, s.22). Kltr ve kiilik karlkl etkileim iinde bulunan kavramlardr. Bireylerin kiiliklerini belirleyen, grnr hale getiren deikenlerden birisi de, bireyin benimsedii deer yarglar ve sahip olduu inan sistemidir. Buradan hareketle kiiliin olumasnda kltrn nemli bir faktr olduunu belirtmek doru olacaktr. Dolaysyla bireyin dahil olduu grubun kltrel yaps, kiilii nemli lde ekillendirecektir (Triandis and Suh, 2002, s.134). Kltr-kiilik aratrmalar erevesinde, bir toplumda bir arada yaayan insanlarn psikolojik benzerlik gsterdii varsaylm ve bunun nedeni olarak temel kiilik, ulusal

36 karakter gibi kavramlar zerinde durulmutur ancak kesin bir yargya varlamamtr. Burada bahsedilen temel kiilik kavramn Kardiner(1945) bir toplumun mensuplarna zg ve bireylerin kendi zel durumlaryla ssledii bir hayat tarz eklinde kendini gsteren zel bir psikolojik biimlenme olduunu, bu biimlenmenin bireysel karakter izgilerinin gelitii matrisi oluturduunu vurgulayarak tanmlamaktadr. G. Batesona gre, tipik ve paylalan kltrel davranlarn btn bir nermeler sistemi ile ilikilidir. Bir davranlar btnnn kaynana bir tr kltrel ncl konulabilir. Bu ncller btn kltrn temel mantn kurar. te bu mantk bireyde iinde yaad kltrden beslenmesi neticesinde bir kltrel kiilikten bahsedilebilecei anlayn ne karmaktadr (Kurt, 2000, s.10). Kltrler aras aratrmalar yapanlarn belirttii en nemli ayrm, bireyci ve kolektif kltrlerdir. Daha ok Kuzey Avrupa lkelerinde ve ABDde grlen bireyci kltrler, bireysel gereksinim ve baarlara ok nem verir. Bu kltrlerde insanlar, kendilerini bamsz ve esiz olarak grr. Bunun tam tersi olan kolektif kltrlerde insanlar; aile, kabile ya da ulus gibi daha byk bir gruba ait olma isteindedirler. Bu insanlar rekabetten ok ibirliine nem verirler. Bireysel baarlardan ok grup baarsndan tatmin olurlar. Pek ok Asya, Afrika, Orta ve Gney Amerika lkeleri kolektif kltr tanmna uyar. Sonu olarak, Batl kiilik psikologlarnn inceledii kavramlar, kolektif kltrlerden gelen insanlar sz konusu olduunda ok farkl anlamlar ifade eder (Burger, 2006, s.33). zetle, kltrle kiilik arasnda bir sebep sonu ilikisi bulunduu eitli yazarlarca farkl ekillerde belirtilmitir. Dolaysyla ok tartma konusu olan kltrkiilik ilikilerine, yaplan aratrmalar sonucu, baz kuramsal aklamalar getirilmitir. Bu ilikiyi ele alan be tr yaklamdan sz etmek mmkndr (Katba, 1993, s.267, Tezcan, 1987, s.95): a) Kltr Kiilik Yaklamna Kart Gr: Bu tr bir yaklam savunan baz sosyolog ve antropologlar, toplumlar arasnda psikolojik zellikler bakmndan farklar grlse bile bunun temel olarak bir kiilik trnden tr deil, o toplumdaki kurumsal, kltrel ve evresel benzerliklerden tr olduunu ileri srmektedirler. Bir toplumun bireyleri, ayn kanun , eitim, dil, aile dzeni gibi benzer kurumlarn ve ayn ekolojik evrenin etkisinde olduklarndan, birbirlerine benzer karakter zellikleri gstereceklerdir. Bu olguya dayanarak o kltre ait bir temel kiiliin varln ne srmek gereksiz bir varsaym olmaktadr.

37 b) Psikolojik ndirgeme Yaklam: Bu yaklama gre, bireysel psikolojik faktrler, sosyal davrann bamsz nedenleridir. Bu yaklam benimseyenler, zellikle Freudcu psiko-analitik kuram esas alarak toplumsal gelimeyi aklarlar. Bireylerin duygusal davranlar, bilinalt gdlenmeleri ve gdsel atmalar zerinde durularak, kltrel yaptlarn, bastrma ve atmalarn hayal gcn etkilemeleri sonucu ortaya kt ne srlr. Psikolojik indirgeme yaklamna bir baka rnek ise McClellanddr. McClelland, baar gds ile ilgili aratrmalarnda, ekonomik ve kltrel gelime gibi toplumsal olgular, psikolojik (bireysel) nedenlerle aklamtr. c) Kiilik Kltr Yaklam: Bu yaklama gre, kiilik ve kltr edeer kavramlardr, dolaysyla dierlerinden farkldr. yleyse kiilik geliimi, ocuk yetitirme, cinsiyetle ilgili roller, akl hastalklar gibi sosyo-psikolojik olgu ve srelerin kltrler aras genellii olduu ileri srlemez. Bunlar kltrden kltre deiir. Bu manta dayanarak, kiiliin kltrn bir paras olduu ileri srlebilir. Bu yaklam savunanlar kltrel karakter ve biimlendirilmi kiilik ten sz ederlerken kiilik ve kltr zdeletirmeye almaktadrlar. Bu yaklamda, kltr ve kiiliin ayn eyler olduu sonucuna varlmakla birlikte, kiiliin daha ok birey dzeyinde dnlmesi, buna karlk kltrn daha genel zellikler tad gerei vurgulanmtr. d) Kiilik Ara Deikendir Yaklam: Bu yaklam aadaki ekilde ifade edilebilir:
Kltrn Birincil Kurumlar Temel Kiilik Kltrn kincil Kurumlar (Din, sanat, folklor vb.)

(Sosyo-ekonomik yap, ocuk yetitirme yollar)

Burada birincil kurumlar temel kiilie biim kazandrrken, ikincil kurumlar, temel kiiliin biim kazanmasnda gsterdii tepkilerin bir rgtlenii olarak ortaya kmaktadr. Bu nedenle kiilik, kltrn hem sonucu hem de nedeni olarak kabul edilmektedir. Bu yaklama gre ekolojik veriler, sosyo-ekonomik yap ve ocuk yetitirme tarz gibi temel unsurlar kltrel yapnn da temel unsurlarn oluturmaktadr. Kiilik bu temel

38 yapy ele alr, iler ve biimlendirir. Bylece din, sanat ve benzeri dier kltrel unsurlar oluur ve geliir. e) ki Sistem Yaklam:

Bu yaklamda kiilik ve kltr oluturan sosyal kurumlar birbirini tamamlayan iki sistem olarak kabul edilmitir. Dolays ile, birey davranlar hem znel gereksinimlere hem de kltrel ortamn bu gereksinimleri karlayabilme dzeyine baldr. Gerekte davran, bu her iki unsur arasndaki ilevsel uyumann bir rndr. Uyumann ls yada uyumama durumu bu yargy deitirmez. Kltr ve kiilikle ilgili tm kuramsal yaklamlardan zet olarak u sonular kartlabilir. Kltr kiilik yaklamna kart gr, etkileimde kltrn kiilik zerindeki basknln vurgularken, psikolojik indirgeme yaklam bu konuda kiilii n plana karmtr. Kiilik kltr gr ise, etkileimde her iki boyutu eit ve ayn derecede etkin klarken, kiiliin bir ara deiken olduunu savunan gr, bir ara deiken olarak kiiliin, kltre yeni bir nitelik kazandrabileceini kabul etmitir. ki sistem grnde de, kltr ve kiilik boyutlarnn karlkl ve uyumlu bir etkileim iinde olduklar savunulmutur. Bugn, bu grlerin her biri makro dzeyde kltrle, mikro dzeyde kiilik arasndaki ilikileri inceleme yaklamlar olarak kabul edilmektedir. Kltr-kiilik etkileimine ilikin bu teorik tartmalardan da anlalaca gibi, bu konuda kesin bir sonuca ulalm deildir. Burada kiilik ara deikendir gr ile iki sistem gr dierlerine gre daha gereki bulunmaktadr (Silah, 2000, s.315). Karmak ve modern kltrlerde toplumsal, kltrel deimeye bal olarak kiilik zelliklerinin de deitiini gsteren bilimsel aratrmalar yaplmtr. Bu nedenle deien toplumsal ve kltrel sistemde deimeyen kiilik yapsndan sz edilmemektedir. Bu deiime ramen, belirli bir oranda da olsa toplum ve kltr, bireyler zerindeki damgasn ve etkisini srdrmektedir (Zel, 2001, s.43). rnein Trk kltr ierisinde bir dn gelenei vardr. Bu trende damat gerdek gecesinde gelinin odasna gtrlrken arkadalar tarafndan yumruklanarak ite-kaka gtrlr. Damat, kendisine yaplan bu hareketler karsnda ac duyduunu yanstmas gerekecei yerde glmsemeyle karlar. Trk geleneksel kltrn bilmeyen veya bu kltre yabanc olan bir psikolog bu tabloyu gzlemlediinde, damadn glmsemelerinin mazoist olarak deerlendirebilecei gibi, arkadalarnn davranlarn da sadizm olarak deerlendirebilir. Ayrca bu rnekten insan davranlarna, geleneksel tre ve trenlere

39 psikolojik tehisler konurken, her kltr insan iin ayn llerin kullanlmamas gerekliliinin nemini de karmak gerekmektedir. Ksaca insan ve davranlarn alm olduu kltr ierisinde deerlendirmesi gereken bir kltrler psikolojisinden bahsedilebilmektedir. Psikolojinin insan davranlarna, davran sebeplerine, toplumlarnn geleneklerine daha gereki psikolojik yaklamlarda bulunabilmesi iin; insanlar yetitiren evre kadar onlarn iinde bulunduu kltrleri de tanmas gerekmektedir. Yani kltrel kimlik psikolojik yaklamlarda da arln hissettirmektedir (Kurt, 2000, s.18).

40

K NC BLM YNET M B L M VE L DERL K KAVRAMI Gnmzde ekonomik, politik ve teknolojik alanlarda yaanan hzl ve srekli gelimeler, ada ynetim yaklamlarnn gelimesini gerektirmektedir. Gerek kamu gerekse zel sektr yneticilerinin amalarna ulaabilmeleri iin sahip olduklar kaynaklar, zellikle de insan kaynan en etkin ekilde ynetmelidirler. Bu balamda, gnmz ynetim literatrnde, yneticilerin alanlarn en etkin ve verimli bir ekilde ynetebilmeleri iin birer lider olmalar veya yneticilik zellikleri yannda liderlik zelliklerine de sahip olmalar gerektii belirtilmektedir. Kreselleen dnyada ekonomik, teknolojik, toplumsal, kltrel, hukuki ve politik alanda meydana gelen hzl ve srekli gelime ve deimeler, ynetim yaplarnda da nemli deiimlerin yaanmasna neden olmu ve ynetsel faaliyetler daha karmak bir hale gelmitir. Bu erevede ynetsel faaliyetlerin etkin ve verimli bir ekilde yrtlmesi iin yneticilie duyulan nem ve ihtiya giderek artm ve bu durum yneticilik kavramna yeni boyutlar kazandrmtr. Literatrde yneticilik ve liderliin birbirinden farkl ancak birbirini tamamlayan kavramlar olduu kabul edilmekle beraber, bugn ynetici ve lider kavramlar artk tek bana yeterli olmamaktadr. niteliklerinin olmas gerektii yi bir yneticide yneticiliin yan sra liderlik vurgulanmakta ve lider-ynetici kavram

gelitirilmektedir (Bakan ve Bulut, 2004, s.152). Ynetim, ynetici ve lider kavramlar birbiriyle yakndan ilikilidir. Bu nedenle birinde yaplan bir deiiklik dierinde de etkili olmaktadr. Kavramlarn gelime srecine bakldnda bu deiimin ne kadar ak olduu grlebilir. Bununla beraber kavramlar tek tek ele alndnda her bir kavram iin bir ok tanmlamann yapld grlmektedir. 2.1. Ynetim Bilimi Kavram Amalarn etkin ve verimli biimde gerekletirilmesi iin bir insan grubunda ibirlii ve koordinasyonu salamaya ynelik faaliyetlerden meydana gelen ynetim uygulamalar toplumsal yaamla birlikte ortaya kmtr. Devletlerin ynetimi ok eski olmakla birlikte iletmeler asndan ynetim yeni olarak kabul edilebilecek bir bilgi alann ifade eder. Ynetim ve rgtlerle ilgili sistematik bir bilgi topluluu nitelii tayan ynetim ve rgt teorileri yirminci yzyln rndr (Ataman, 2002, s. 10).

41 Ynetim konusunda farkl disiplinler tarafndan eitli tanmlar yaplmtr. Her tanm belirli bir adan ynetim olayna bakm ve ona gre tanmlamtr. Bunun sonucu olarak da, ynetim dendiinde bazen bir sre anlalmakta, bazen bu srecin unsurlar olan organlar (kii veya grup) anlalmakta, bazen de ynetim belirli bir bilgi topluluu olarak ele alnarak bunun yneticilerin karar verme ve liderlik gibi faaliyetlerinde nasl kullanlabilecei zerinde durulmaktadr (Koel, 2001, s.11). Ynetim, firmann insan ve madde kaynaklaryla verimli bir ekilde alarak, amalanan rgtsel hedeflere ulamann bilimsel sanatdr. O nedenle ynetim, ister bir irket, isterse bir sendika, cezaevi ya da hastane olsun, her trl organizasyonda olmazsa olmaz bir sretir (Werner, 1993, s.10). Eren (2003, s.3) ynetimi, belirli bir takm amalara ulamak iin bata insanlar olmak zere parasal kaynaklar, donanm, demirbalar, hammaddeleri, yardmc malzemeleri ve zaman birbiriyle uyumlu, verimli ve etkin kullanabilecek kararlar alma ve uygulatma srelerinin toplam olarak tanmlamtr. Dier bir tanma gre ynetim, rgtsel amalara ulamada; rgt yelerini belirlenmi amalara doru ynlendirme, aralarndaki iblm, ibirlii ve koordinasyonu salama ve rgtsel kaynaklar etkin ve idareli bir ekilde kullanma yeteneidir (Daft and Marcic, 2001, s.5). Evans ise nceden belirlenen bir amaca bakalar vastasyla ulama sreci eklinde tanmlamtr (Evans, 1990, s.219). Bu tanmlardan sonra, otel iletmelerinin zellikleri de dikkate alnarak ynetimi iletmelerin belirlenen amalara ulalmasnda; karll maksimum klmak, igrenlerin amalar ile iletmenin amalarn btnletirerek motivasyonu arttrmak ve iletmeye sosyal evrede olumlu bir imaj yaratmak amacyla faaliyetlerin planlanmas, organize edilmesi, ynetilmesi, koordinasyonu ve denetimi ile ilgili olarak yaplan faaliyetlerin btndr eklinde tanmlayabiliriz (ener, 2001, s.28). Klasik anlamda ynetimin temel grevi insanlar ortak ama altnda birletirerek performanslarn ykseltmek ve yeterli hale getirmektir. Ynetimin temel grevi bugn de ayndr. Ancak, bu grevin tad anlam deimitir. Peter Drucker 2002li yllarn eiinde ortaya kan ynetime ilikin yeni deerleri yle zetlemektedir (Drucker, 1999, s.97): Ynetimin grevi insanlar ortak performans baarabilir duruma getirmek, onlarn gl yanlarn etkili klmak, zayflklarn da nemli olmaktan karmaktr. Ynetim insanlar ortak bir teebbsle btnletirmekle urat iin kltrle derinden ilgilidir. Yneticilerin kar karya olduklar temel glklerden biri kendi gelenek, tarih ve kltrlerini ynetimin yap talar olarak kullanabilmektir.

42 Her rgt ortak amalara ve paylalan deerlere ballk gerektirir. rgtn misyonu ortak bir gr salayacak kadar ak ve byk olmaldr. Kurulua varlk kazandran amalar ak olmal, herkese bilinmeli ve srekli olarak yeniden dorulanmaldr. Yneticilerin ilk ii de bu hedefler, deerler ve amalar zerinde dnmek, onlar ortaya koymak ve rnek olmaktr. Her teebbs bir renim ve eitim kurumudur. Eitim ve gelitirme her dzeyde teebbsn ayrlmaz bir paras haline getirilmelidir. Her teebbs farkl bilgi ve becerileri olan ve ok deiik iler yapan kimselerden oluur. Teebbs, iletiim ve bireysel sorumluluk zerine ina edilmelidir. Herkes bakalarna neler borlu olduu zerinde dnmeli ve bakalarnn bunu anlamasn salamaldr. Performans ynetimin ayrlmaz paras olmaldr. Performans deerlendirilmeli ve srekli iyiletirilmelidir. Ticari bir kurulu iin sonu, memnun bir mteridir. Bir okulun elde ettii sonu da bir eyler renmi ve rendiklerini iinde uygulayan bir mezundur. Ynetimin amac, bireyleri belirli amalara doru ynlendirmek ya da amaca uygun davranlarda bulundurulmasn salamak olduuna gre, davran bilimleri ve psikolojiden hibir zaman soyutlanmaz. Hatta, ynetim ilevinin te biri ynetim konusunu oluturan hususlarla ilgili teknik bilgilere dayanyorsa, te ikisi davran bilimlerini dolaysyla psikolojiyi ilgilendirmektedir. 2.2. Liderlik Kavram Toplum halinde yaamann doal sonucu olarak insanlar kendi yaama alanlarndaki eitli grev ve sorumluluklar belirli bir iblm dzeni ierisinde birlikte paylamlardr. Bireyler amalarn gerekletirebilecekleri ve ayn zamanda iinde bulunduklar insan grubunda amalaryla atmayacak ya da ters dmeyecek ortamlara sahip olmay arzularlar. Ancak, btn bu abalarn sistematik bir biimde geliim gstermesi, belirli amalara ulamay arzulayan bu bireylerin koordineli ve belli prensiplere bal olarak hareket etmesini gerektirir. Bunun doal sonucu olarak bu insan gruplarnn iinde dierlerini ikna edebilecek, onlar belli hedeflere younlatracak insanlara ihtiya vardr (emberci, 2003, s. 9). Organizasyonlardaki ynetsel yeterliliin ve etkililiin salanmasna yardmc olmak amacyla son yllarda rgt ve ynetim literatrnde liderlik zerine yaplan

43 almalarn says olduka artmtr. zellikle son yllarda sadece dnmc liderlik zerine 570den fazla akademik alma yaplmtr (Sorenson, 2000, s.58). Wood (1994) bunun felsefi ve yntemsel bir problemden kaynaklanan bir rnek olduunu, liderliin nitelikleriyle tanmlanmas gerektiini ve bu niteliklerin ancak farkl tanmlamalarla dile getirilebileceini ileri srmektedir. Liderlik kavram konusunda bir ok farkl tanm vardr ve bu tanmlar lider davranlar iin benimsenen teorilere baldr. Benimsenen bu teorilerin tehis edilmesi ve snflandrlmasyla kavram zerindeki karmakl azaltmak ve seici detayl almalar yapmak mmkn olacaktr (Pittaway, Carmouche and Chell, 1998, s.408). Stogdill liderlik teorileri konusunda yapt aratrmasnda, liderlik kavramnn neredeyse bu kavram tanmlamaya alan kii saysna denk olacak biimde ok farkl ekillerde tanmlandn ifade etmitir. Bununla beraber tanmlamalarda genellikle etkileme, ikna etme, ynlendirme ve gdleme gibi nitelikler n plana kmaktadr (Bakan ve Bulut, 2004, s.153). Artk gnmzde liderlik, insanlar etkileme ve yapy harekete geirme sreleri ile de snrl deildir. nsanln gnmzde bilgi, yetenek dzeyleri ve alglama tarz, baary bir gereksinim olarak grme eilimi, lideri artk dnce oluturan kii, izleyeni de i yapan kii olmaktan karmaktadr. Rekabetin younlat hatta yok edici hale dnt, alanlarn moral ve tatmin duygularnn rgtsel verimlilik ve etkililie yansd, insanln sahip olduu bilgi, beceri ve yetenekten yararlanmann en deerli kaynak olduu gnmzde, toplumlarda liderin varl ve fonksiyonu gemiin basit lider-izleyen ilikisinden ok daha karmak hale gelmitir (Bayrak, 2002, s.356). Liderlik konusunda nemli grlen tanmlar aadaki gibi snflandrlabilir; Tablo 2.1. Liderlik Tanmlar Yazar Stogdill Hemphill ve Coon Katz ve Kahn Hollander Bennis Raunch ve Behling Leihwood Tanmlama Hedeflerin oluturulmas ve hedeflere ulalmasna doru rgtlenmi grubun faaliyetlerini etkileme srecidir. 1957 Bireyin, grup almalarn ortak amalar dorultusunda ynlendirirken gsterdii davrantr. 1978 rgt yelerini rutin ynelimlerine mekanik bir uyum salamann tesinde, performans gstermeye gdleyecek etki fazlal yaratmaktr. 1978 Lider ve izleyicileri arasndaki etkileim srecidir. 1981 Grleri, eylemleri ve eilimleri etkileme, ynlendirme ve ynetmedir. 1984 Hedefleri baarmada grubun almalarn ynlendirme srecidir. (1992) nsanlarn misyon ve vizyonlarnn tekrar belirlenmesi, sorumluluklarnn tazelenmesi ve amaca ulaabilmek iin sistemi tekrar yaplandrmasdr Yl 1950

44 Bir baka tanma gre lider, grup yeleri tarafndan hissedilen ancak akla kavumam olan ortak dnce ve arzular benimsenebilir bir ama biiminde ortaya koyan ve grup yelerinin potansiyel glerini bu ama etrafnda faaliyete getiren kimsedir (Eren, 2003, s.525). u halde, bu tanmlardan da karlaca zere, liderlik srecinin esasn bir kiinin bakalarn etkileyebilmesi oluturmaktadr. Bir kii (lider) nasl bakalarn etkileyebilir? Veya neden bir grup insan lider olarak beliren kii tarafndan etkilenir? Bu etkilemede hangi mekanizmalar rol oynamaktadr? te bunlar gibi sorularn cevaplarn liderlik konusu ile ilgili teori ve yaklamlar vermektedir. 2.3. Yneticilik ve Liderlik Yneticileri liderlerden ayran nedir? Bir insana gl kiiliini, vizyon yeteneini, etkileme ve hayran brakma becerilerini veren nedir? Baz insanlar neden belirli kiilerin ekiciliine kendilerini kaptrrlar, fikirlerini izlerler ve bu kiilerin her dediklerine inanrlar? Bu insanlar byleyici bir g m yayarlar yoksa liderlerle izleyenler arasndaki fark yaratan liderlik unsurlar var mdr? Yneticilik, ama belirleme, bu amalar gerekletirmek iin gerekli faaliyetlere ilikin kararlar verme, bu kararlar uygulama ve bu uygulamalarla, alnan sonular denetleme ilemidir (Tmer, 1998, s.40). Liderlik ise, belli bir durumda, belli bir anda ve belli koullar altnda bir grup zerindeki; insanlarn rgtsel hedeflere ulamak iin gnll olarak abalamasn tevik eden, ortak hedeflere ulamada yardmc olan deneyimleri aktaran ve uygulanan hedeflere ulamada yardmc olan deneyimleri aktaran ve uygulanan liderlik trnden honut olmalarn salayan etkileme sreci olarak tanmlanabilir (Werner, 1993, s.17). Yukl ise liderlii, idarecilik merkezli grevler, rol ilikileri, birbirini etkileme kalplar, dier insanlar zerindeki etkileri, davran ve bireysel zellikler asndan tanmlamtr (Yukl, 2002, s.2). zetleyecek olursak; yneticiler ilerin belli bir dzen ierisinde yrd, gelecein az ok kestirilebildii zamanlarda statkoyu koruma veya kk deiikliklerle srdrmede etkilidirler. Yneticiler insanlarn kendilerini rahat ve gvende hissettikleri ortamlarda baarldrlar. Yani, yaplmas gerekenin ne olduu bilindiinde yneticilik zellikleri yeterlidir, liderlie ihtiya duyulmaz. Dier yanda, byk deiimlerin yaand, yeni deerlerin ykseldii, ne yaplmas gerektii konusunda bir tr kaosun yaand, gelecein kestirilemedii dnemlerde yeni bir yn izecek liderlere ihtiya vardr. Talar yerinden oynadnda nceki konumlar ne olursa olsun, yeni durum

45 herkeste bir belirsizlik duygusu douracaktr. Mevcut dengenin bozulmas anlamna gelen bu belirsizlik, talarn yerinden oynamasyla bozulan dengenin yaratt yeni durum bir takm yeni frsatlar da ierisinde barndrr. Liderler, byk deiimlerin yaratt yeni frsatlar yakalayabilen, belirsizlik ve tehlikelere ramen bu frsatlar deerlendirerek kurumuna yeni almlar getirebilen kiilerdir (emberci, 2003, s.13). Bennis ynetici ve liderlik arasndaki temel farkllklar aadaki biimde belirtmitir (Tablo 2.2) (Keeciolu, 2003, s.12; Ellis and Dick, 2003, s.120): Tablo 2.2. Ynetici ve Lider zellikleri Arasndaki Kartlklar Ynetici darecidir Tekrarcdr Devam ettiricidir Sistem ve yaplar zerinde odaklanr Denetime gvenir Ksa vadeli gre sahiptir Nasl ve ne zaman biiminde soru sorar Her zaman gzlerini tabanda gezdirir Klasik anlamda iyi askerdir Dnceleri dorudur Mevcut durumu kabul eder Orjinaldir Gelitiricidir nsanlar zerinde odaklanr Drsttr, dorulua gvenir Uzun vadeli perspektife sahiptir Neden ve niin sorular nemlidir Gzlerini yatay dzlemde gezdirir Kendisidir Doru dncededir Mevcut duruma kafa tutar htiya: Ynetici Niin Lider Liderlik Yenilikidir

2.3.1. Lider- Ynetici Kombinasyonuna Duyulan Niteliklerine Sahip Olmaldr?

Dnyada ekonomik, sosyal ve siyasal alanda hzl bir deiim ve dnm sreci yaanmaktadr. Dolaysyla bu deiim srecini iyi deerlendirebilmek, toplumsal beklentileri karlayabilmek, ynetim rgtnn iindeki faaliyetlerin aksamamas iin gerekli motiveyi salamak ve ynetim ilevleri olan planlama, rgtleme, yrtme, egdm ve denetim ilevlerini tam anlamyla yerine getirebilmek gerekmektedir. Btn bunlar yapabilmek iin iyi bir ynetim sistemine ve iyi bir yneticilik anlayna ihtiya vardr. Byle bir sistemde i yapacak yneticilerin lider-ynetici niteliinde olmalar gerekmektedir. Bunlar deien evreye uyum salayan, frsatlar en iyi ekilde deerlendiren, kaynaklar en etkin ve verimli bir ekilde kullanan, zellikle insan

46 faktrn en iyi ekilde ynlendirebilen, nsezisi kuvvetli ve iletiimi gl olan kiilerdir. Ksacas lider-yneticiler, liderlik karizmas ile ynetimsel yetenekleri kendilerinde birletiren insanlardr. Bunlar, grev ve sorumluluklarnn nitelii asndan da liderlik zelliklerine sahip olmalar zorunludur. zellikle kresellemenin damgasn vurduu gnmz ortamnda bu zellikler daha da nem kazanmaktadr (Bakan ve Bulut, 2004, s.154). Lider zelliklerini tespit etmede en geerli yntemlerden biri, liderlii konusunda phe duyulmayan, everensel kabul grm liderlerin otobiyografilerine ulamak, davranlarn gzlemlemek ve icraatna tank olmaktr. Bu yntemle, liderin tepkileri, dnce sistemi, ksaca kiilii hakknda geerli bulgulara ulamak mmkn olmaktadr. Gerek otobiyografi analizi gerekse de anket uygulamas sonucu elde edilen bulgulardaki ortak paydalar kullanma yntemi sonucunda belli bal aratrmalardan elde edilen bulgular Tablo 2.3de sunulmaktadr (Zel ve zkarahan, 2002, s. 358). Tablo 2.3. eitli Aratrmalarda Tespit Edilen Lider zellikleri
Yl 1 2 3 4 5 6 1993 1993 1990 1996 1979 1989 1961 1990 1992 1998 1998 2000 2000 2000 1997 Yazar/Aratrmac John Adair Francis Yammarino Bernard Bass & B.J. Avolio Ruth Tait G. Tibbits B. Bird D.C. McClelland J.B. Rotter K. Vesala K.G. Vivien & S. Thompson Joe Jordan & Sue Cartwright Montserrat Entrialgo Avolio & Bass Allix Hickman Lider zellikleri Yeniliki, retici, destekleyici, motive eden, enerjik, iletiimci Bireysellemi ilgi, entelektel etki, ilham veren motivasyon, amaca ynelik etkileme Etkileme kabiliyeti Vizyon sahibi olma, iletiim becerisi, ie dnk olma, karakter/btnlk, ihtiras, rgte ballk, bamszlk Yenilikilik, risk alabilme,mesleki bilgi, ibirliki davranabilme kabiliyeti, iten denetim odakl ten denetim odakl

7 8 9 10 11

Duygusal tutarllk, kendine gven, entelektel birikim, dogmatik dncelerden uzak olma, iletiim becerisi, dk seviyeli gerginlik, stresle baakabilme becerisi Baar ihtiyac, belirsizlie tahamml edebilme, iten denetim odakl, proaktif evrelerini deitirebilen, yeni bir evre yaratabilen zleyenlerin deerlerini, yarglarn, heyecanlarn ve isteklerini kullanarak, yksek ve genel ierikli deerleri etkileme ve harekete geirme Daha iyi bir gelecek tasarlama, ngr sahibi, vizyon oluturan ve bu vizyonu izleyenlere benimseten

47 2.4. Liderlik Teorileri 1900l yllarn balarnda, bir rgtte veya grupta kim lider olur? veya hangi lider veya liderlik tarz baarl olur? sorularna cevap aramaya ynelik birok aratrma yaplmtr ve gnmzde de bu alandaki aratrmalar devam etmektedir. Hangi liderlik trnn daha etkili olduu sorusunun yant ise net bir ekilde verilmemekte, teorilere gre farkllk gstermektedir. Bu balamda ortaya kan liderlik teorilerini Tablo 2.4te grebiliriz. Tablo 2.4. Liderlik Teorileri Teori
1.Byk Adam Kuramlar

rnek Yazarlar/Yl
Dowd (1936)

zet
Tarihi ve sosyal kurumlar biimlendiren byk kadn ve erkeklerin liderlii (rnein Musa, Muhammed, Jeanne dArc, Washington, Gandi, Churchill, vb.) Dowd unu ileri srmtr; Kitlelerin liderlii diye bir ey yoktur. Her toplumdaki bireyler farkl zeka, enerji ve ahlaki g dzeyindedir. Ve kitleler hangi yne gitmek zere etkilenirlerse etkilensinler, daima daha stn olan aznl izlerler. Lidere onu takipilerinden ayran stn zellikler ve huylar bahedilmitir. Kiisel zellik kuramlar aratrmalar aadaki iki soruya deinir: 1) Liderleri dier insanlardan ayran kiisel zellikler nelerdir? 2) Bu farklarn boyutlar nedir? Temel gr; liderlik zelliklerine daha fazla sahip olanlarn lider olaca ve lider olarak baarl olacadr. Liderlik, duruma bal taleplerin rndr yani kimin bir lider olarak ortaya kacan kiinin kaltmndan ok duruma bal etkenler belirler. Byk bir liderin ortaya k zaman, yer ve koullarn sonucudur. Kiisel- duruma bal kuramlar byk adam, kiisel zellik ve duruma bal liderlik kuramlarnn birleimini temsil eder. Aratrmalar liderlik almalarnn hem efektif, zihinsel ve eylem zelliklerini, hem de bireyin iinde bulunduu belirli koullar kapsamas gerektiini ileri srmtr. artlar unlar ierir: 1) kiilik zelliklerini 2) grubun ve yelerinin doas 3) grubun karlat olaylar Lider bir baba figr gibi alr yani sevgi yada korku kayna, speregoda somutlat biimiyle, takipilerinin engellenmilik duygular ve zarar verici saldrganl iin duygusal bir k yolu.

2. Kiisel zellik Kuramlar

L. L. Barnard (1926), Bingham (1927), Killbourne (1935), Kirkpatrick & Locke (1991), Kohs & Irle (1920), Page (1935), Tead (1929) Bogardus (1918), Hersey & Blanchard (1972), Hocking (1924), Person (1928), H.Spencer Barnard (1938), Bass(1960), J.F. Brown (1936), Case (1933), C.A. Gibb (1947,1954), Jenkins (1947), Lapiere (1938), Murphy (1941), Westburgh (1931)

3. Duruma Bal Kuramlar

4. Kiisel Duruma bal Kuramlar

5. Psikanaliz Kuramlar

Erikson (1964), Frank (1939), Freud (1913, 1922), Fromm (1941), H. Levinson (1970), Wolman (1971)

48
6. Hmanistik Kuramlar
Argyris (1957,1962, 1964), Blake & Mounton (1964,1965), Hersey &Blachard (1969,1972), Likert (1961, 1967), Maslow (1965), McGregor (1960, 1966)

Hmanist kuramlar etkili ve tutarl kurumlarda bireyin geliimiyle ilgilenir. Bu kuramsal bak an benimseyenler, insanlarn doalarndan tr yaplanm ve kontroll olduklarn varsayarlar. Onlara gre, liderlik bireylerin kendi tam potansiyellerini gerekletirerek kuruma katkda bulunmalar amacyla, onlara zgrlk salamak iin kurumsal kstlamalar dzenlemektir. Bireyin zellikleri ve durumun talep ettikleri, ancak bir veya birka kiinin lider olarak ortaya kmasna olanak tanyacak biimde etkileir. Gruplar, yelerinin etkileimleri temelinde yaplandrlr ve grup farkl norm ve konumlara gre organize olur. Liderlik farkllam rollerden biridir ve o konumda bulunan kiiden gruptakilerden farkl davranmas beklenir. Lider, kendi roln nasl algladna ve dierlerinin ondan beklentisine gre davranr. Lider onu izleyenlere dl alnabilecek davranlar (yollar) gstererek, izleyenlerdeki deiimi tevik eder. Ayn zamanda onu izleyenlerin amalarn netletirir ve onlar iyi performans gstermeye zendirirler. Duruma bal etkenler liderlerin bu yol-ama hedeflerine ulama biimini belirleyecektir. Grev ya da iliki ynelimli bir liderin etkililii duruma baldr. Bu kuram model alan liderlik eitim programlar bir liderin ynelimini belirlemesine ve kendini durumun uygunluu ya da uygunsuzluuna gre daha iyi ayarlamasna yardmc olur. Liderler szck ve/veya kiisel rnek yoluyla, insanlarn nemli bir blmnn davran, dnce ve/veya duygularn nemli lde etkileyen kiilerdir. Hem lider hem de onu izleyenlerin doasna dair bir anlay kazanmak, liderliin doasna ilikin i gr salar. Collins aratrmalarnda, srekli ok iyi sonular alan kurumlarla byle olmayanlar arasndaki farka, srekli baar gsteren kurumlarn ayn anda hem alakgnll hem de sert bir kararllk sahibi olarak tanmlad paradoksal 5inci dzey liderliine sahip yneticiler tarafndan ynetildikleri sonucuna varmtr.

7. Lider-Rol Kuram

Homan (1950), Kahn & Quinn (1970), Kerr & Jermier (1978), Mintzberg (1973), Osborn & Hunt (1975)

8. Yol- Ama Kuram

M. G. Evans (1970), Georgopoulos, Mahoney & Jones (1957), House (1971), House & Dessler (1974)

9. Olalk Kuramlar

Fiedler (1967), Fiedler, Chemers & Mahar (1976)

10. Biliel Liderlik: 20.yylda byk adam

H. Gardner (1995), J. Collins (2001)

49
11. Etkileimli Sreler Kuram ve Modelleri: oklu Balant Modeli, oklu Elek Modeli, Dikey kili Modeli, Dei Toku Kuramlar, Davran Kuramlar, ve letiim Kuramlar 12. G - Etki: Katlmc Liderlik, GerekeTmdengelim
Davis & Luthans (1979), Fiedler & Leister (1977), Fulk & Wedler (1982), Graen (1976), Grene (1975), Yuki (1971)

Liderlik etkileimli bir sretir. Baz rnekler, liderlerin ie balatma yaplar, liderin zekasyla grubunun performans arasndaki iliki, liderle grubun deil, tek tek bireylerin ilikisi ve bir dei-toku ya da davransal olaslk biimi olarak sosyal etkileimle ilgili kuramlar kapsar.

Coch & French (1948), J. Gardner (1990), Lewin, Lippitt & White (1939), Vroom & Yetton (1974)

13.Atf,

Enformasyon lem ve Ak Sistemler

Bryon & Kelley (1978), Katz & Kahn (1966), Lord (1976,1985), Lord, Binning, Rush, & Thomas (1978), Mitchell, Larsen & Green (1977), Newell & Simon (1972), H. M. Weiss (1977) Bass; Bennis (1984, 1992, 1993), Burns (1978); Downton (1973), Fairholm (1991), OToole (1995); DePree (1992)

G-etki liderlik yaklam katlmc liderlii kapsar. G-etki aratrmalar liderin ne kadar gce sahip olduu ve ne kadarn kullandn inceler. Bu yaklam ayn zamanda tek ynl nedensellii varsayar. Katlmc liderlik g paylam ve izleyenlerin yetkilendirilmesiyle ilgilenir. Vroom & Yetton liderlerin ynlendirici ve altndakilerin pasif takipiler olduunu varsayan kuralc bir liderlik kuram ileri srmtr. Bununla birlikte, liderlerin altndakiler daha fazla bilgiye sahip olduunda, rolleri daha katlmc olacaktr. Gardner una inanr: Liderlik bir ikna ya da rnek olma srecidir; bu yolla, birey (ya da liderlik takm) grubu liderin benimsedii ya da lider ve izleyenlerin paylat hedefleri gerekletirmeye almaya ikna eder. Gardner liderliin yerine getirilecek bir rol olduunu, bu nedenle de bakanlk ettikleri sistemin ayrlmaz bir paras rolnde olduklarn gsterir. Liderlik sosyal olarak yaplandrlm bir gerekliktir. Mitchell ve arkadalarna gre, Gzlemciler ve grup yelerinin liderlik zellikleri kendi sosyal gerekliklerinden etkilenir. Ayrca bireysel, srece bal, yapsal ve evresel deikenler liderlik aratrmalarnda karlkl nedensel olgulardr; yani, bu deikenler arasnda sebep-sonucu betimlemek zordur.
Burnse gre dntrc liderlik, liderlerin ve izleyenlerin birbirlerini daha yksek bir ahlak ve motivasyon dzeyine kard bir sretir. zleyenlerin grubun iyilii iin kiisel kar ast, uzun vadeli hedefleri dnd ve nemli olana ilikin bir farkndalk gelitirdii varsaylr. Bennise gre, etkili lider ilevi yerine getirir: Ortak izgide olma, yaratma ve yetkilendirme. Liderler insanlar ve dier kaynaklar ortak izgiye getirerek, fikirlerin zgrce ifade edilmesini destekleyen kurumsal bir kltr yaratarak ve insanlar kuruma katkda bulunma konusunda yetkilendirerek kurumlar dntrrler. Bennis ynetim ve liderlik arasnda yapt ayrmla tannr. Grs, en iyi kendi szckleriyle zetlenir: Liderler doru ii yapan kiilerdir; yneticiler isleri doru yapanlardr.

14. Btnleyici:

Dntrc, Deer-Temelli

50
15. Karizmatik
Conger & Kanungu (1987), House (1977), Kets se Vries (1988), J.Maxwell (1999), Shamir, House & Arthur (1993), Weber (1947) Bennis (1993) Bir liderin etkisi yetke ya da gelenee deil, onu izleyenlerin alglarna dayanr. Karizmatik liderliin aklamalar; ona atfedilen zellikler, objektif gzlemler, benlik kavram kuram, psikanalitik ve sosyal etki bulumasn kapsar.

Liderlik

16. Yeterlilik Temelli Liderlik 17. Byk Ama Gden ve Vizyoner Liderlik

Burns; Kouzes & Posner (1995), Peters & Waterman (1990), Richards & Engle (1986)

18. Ynetimsel ve Stratejik Liderlik

Drucker (1999), Jacobs & Jaques (1990), Laques & Clement (1991), Kotter (1998,1999), Buckingham & Coffman (1999), Buckingham & Clifton (2001)

19. Sonu Temelli Liderlik

Ulrich, Zenger & Smallwood (1999), Nohria, Joyce & Robertson (2003)

ne kan performans gsterenler (liderler) ve vasat performans gsterenler arasndaki farklar ngrme eilimi gsteren kritik yeterlilikler, renilebilir ve gelitirilebilir. Kouzes ve Posnere gre lider altnda alanlarn tutkularn tututururlar ve izleyenlere rehberlik edecek bir pusula grevi yaparlar. Liderlii insanlar, ortak byk amalar dorultusunda mcadele etme istei uyandracak ekilde harekete geirme sanat olarak tanmlyorlar. Burada, izleyenlerin katkda bulunma isteinin ve liderlerin insanlar harekete gemeye motive etme yeteneinin alt iziliyor. Liderler mterilere yant verirler, vizyon yaratrlar, alanlarn enerjik olmasn salarlar ve kaotik evrelerde hzl admlarla ilerlerler. Liderlik vizyonlar dile getirme, deerleri somutlatrma ve ilerin baarlabilecei bir evre yaratmayla ilgilidir. Liderlik dsal ve isel ortaklk arasndaki btnlemeyi temsil eder. Drucker bu btnlemenin bileeninin altn izer: Mali, performans odakl ve kiisel. Drucker liderin kendi kurumunun performansndan ve bir btn olarak yakn evresinden sorumlu olduuna inanr. Liderler rollerinin gereini yapar ve zel vasflara sahiptirler. Kottere gre, liderler vizyon ve yn iletir, insanlar ortak izgiye getirir, izleyenleri motive eder, onlara ilham ve enerji verirler. Ayrca, liderler izleyenlerinin deiim unsurlar ve yetkilendiricilerdir. Liderlik kolektif abaya ama (anlaml bir yn) verme ve amaca ulamak iin harcanacak gnll abay salama srecidir. Dahas, etkili ynetim liderlii, etkili ynetim ii retir. Bu yazarlar zaman ve yer ile birey ve durumlara bal olan gerekli liderlii desteklerler. Ulrich ve arkadalar liderlerin salad ak ve farkl sonular betimleyen ve sonular karakterle birletiren zel bir liderlik biimi ileri srerler. Liderler teknik bilgi ve stratejik dnn yan sra ahlaksal karakter, drstlk ve enerjiye sahiptirler. Ayrca, liderler kurumsal baary arttran etkili davran sergilerler. Buna ek olarak, liderliin sonular llebilir olduuna gre, liderlik retilebilir ve renilebilir. Evergreen Project adn verdikleri projede, Nohria ve arkadalar gerekten hangisinin stn sonular dourduunu belirlemek iin on yldan fazla, 200den fazla ynetim uygulamasn incelemilerdir. Drt birincil uygulama; strateji, uygulamaya koyma, kltr ve yapdr. stn sonular elde eden irketler ayn zamanda aadaki drt ikincil uygulamadan ikisine sahiptir: Yetenek, yenilikilik, liderlik ve irket evlilikleri ve birlemeleri.

51
20. retmen Olarak Liderler DePree (1992), Tichy (1998) Liderler retmendir. Liderler retilebilir bak as olutururlar. Liderlik insanlar ykler reterek motive etmeyle ilgilidir. Tichy etkili liderliin etkili retmeyle eit olduunu ileri srer. Liderlerin liderlik eylemlerini grnr biimde gerekletirmemesi (rnein, motive etme, yetitirme, vb. gibi), bir liderin ya da yneticinin yapt her eyi kapsayan ve gze arpmayan eylemleri gerekletirmesi anlamnda, liderlik gizlidir. Bir gsteri sanat olarak liderlik iin kullanlan yaygn bir metafor, orkestra efleri ya da caz topluluklardr. Liderlik daha kolay uyum salamak iin, evrimsel deiim srelerini balatmak zere, kltrn dna kma yeteneidir. Liderlik nemli kar ortaklarn dahil etme, izleme duygusu uyandrma ve insanlar yetkilendirme yeteneidir. Wheatleynin btncl yaklam liderliin balamsal ve sistemsel olduunu varsayar. Lider bireyler, kurumlar ve evre arasnda sinerjik ilikiler yaratr. Lider be disipline ballk yoluyla renen kurumlar gelitirir. Sengeye gre, liderler rol oynarlar: Tasarmc, sorumluluk sahibi ve retmen. Hizmet eden liderlik liderlerin ncelikle bakalarna, alanlara, mterilere ve toplulua hizmet ettii fikrini ierir. Hizmet eden bir liderin zellikleri, dinleme, empati, iyiletirme, farkndalk, ikna, kavramsallatrma, ileriyi grme, sorumluluk sahibi olma, dierlerinin geliimine balanma ve topluluk oluturmay ierir. Liderlik insanlarn eylemlerini kontrol etmekten ok, ruhlarn etkilemeyi ierir. Fairholm liderliin bakalaryla ba kurmay gerektirdiine inanr. Ayrca, liderler insann btnne dikkat etmeye kendilerini adadklarnda, uygulamalarna ruhsal bakm da katmaldrlar.Yeni yzylda liderler kendileri iin bu balar kurma ve izleyenlerinin bu balar kurmalarna yardmc olma isini dikkate almal ve bu isle etkin olarak uramaldrlar. Bir liderin etkisi onun kurumsal kltr, adet, deer ve gelenekleri hakkndaki bilgisinden kaynaklanr.

21. Bir Gsteri Sanat Olarak Liderler

DePree (1992), Mintzberg (1998), Vaill (1989)

22. Kltrel ve Btncl Liderlik

Fairholm (1994), Senge (1990), Schein (1992), Wheatley (1992)

23. Hizmet Eden Liderlik

Greenleaf (1996), Spears & Frick (1992)

24. Ruhsal Liderlik

DePree (1989), Etzioni (1993),Fairholm (1997), Greenleaf (1977), Hawley (1993),Keifer (1992), J. Maxwell, Vaill (1989)

Gnmze dein liderlik hakknda bir ok aratrma yaplm, bir ok teori retilmitir. 20.yy ilk yarsna dein liderlik almalar liderler zerinde odaklanmtr. Byk Adam Teorisi a olarak tanmlanan bu srete, iyi liderlerin ayrt edici zellikleri, doutan gelen zeka, boy ve kendine gven vb nitelikleri aratrma konusu

52 olmutur. Kuramsal olarak lideri, lider olmayanlardan ayran yetenek ve zellikler kmesini vermekte baarsz olmulardr (Sorenson, 2000, s.60). Doal liderlik anlay terk edildiinde ise zellikle Amerikan davran bilim adamlar, liderlik aratrmalarnda davranlk akmn glendirmilerdir. Ohio State ve Michigan niversitelerinde yaplan liderlik aratrmalarnda uzun sre insan ve grev boyutu zerinde durulmu, liderlikte i tatmini, etkililik ve yapy harekete geirme faktrlerini incelemitir. Ancak davran liderlik aratrmalar ortaya koymada ve liedr davranlarn aklamada baarsz olmulardr. Daha sonra liderlik aratrmalarnda olan durumsallk yaklam ise en etkili liderlik davrannn insan ynelimli ve grev ynelimli davranlarn uyumuyla gerekleebileceini savunmulardr. Liderlikte bir ok durumsal faktrn varlna dikkat ekilmitir. Durumsal teoristler pek ok ynden eletirilmitir. Liderlikte hangi stilin hangi durumlarda etkili olabilecei konusunda ok az bir uzla salanmtr. Baz organizasyonel akademisyenler (Burna, 1978; Mccall, 1977; Bass, 1985) davran ve durumsal teorisyenleri baarlm hedefleri gz nnde baz bulundurmalar ile lider-izleyen aras ilikilerin basit temellere dayandrlmasn eletirmilerdir. Onlar izleyenlere daha fazla performans iin ilham veren sra d liderleri incelemeyi tercih etmilerdir (Kirby and Paradise, 1992, s.303). Mc Gregor Burns politik liderlik konusunda Weberin ekonomik ve ekonomik olmayan otorite kaynandan ve Herbert A. Simonun ynetimsel retilerinden yola karak dnmc liderlik ve etkileimci liderlik ayrmna gitmitir. Etkileimci lider (geleneksel, ynetsel liderlik) ad altnda ifadelenen ve bu liderlik tipinin yeni gelien sosyal ve ekonomik artlarda baarl olamamas zerine dnmc liderlik kuram ortaya kmtr (Allix, 2000, s.10; Brestrich, 1991, s.113). Dnmc liderler vizyon yaratarak ve bu vizyonu paylaarak izleyenleri ile srekli iletiim kuran, gvenilir, sayg duyulan sosyal mimarlardr. Yani zorluklarn yaanaca ada dnmc liderlik bu zorluklarn almasnda en iyi zm yolu olarak kabul edilmektedir. Dnmc liderlik konusunda birok bilim adam ilgi gstermitir. Bu bilim adamlar Tichy ve Tavenna, 1983; Conger ve Kazungo, 1987; Soshkin, 1990; Yukl, 1989; Avolio, 1988; Jantzi ve Leithwood, 1992; Pielstick, 1997 dir. Dnmc liderliin baarszlklarndan ortak vizyon oluturma ve paylama, zihinsel uyum ve yaratclk, karizmatik etkiye sahip olma, duygusal dayankllk, cesur olma, risk alma, glendirme, esnek ynetim, gvenirlilik, zgven sahibi olma, ekip almas, yaam boyu renme gibi zellikler bulunmaktadr (Soshkin ve Rosenbach, 1993, s.89).

53 Yukardaki tablodan ve yaplan aklamalardan da anlalaca zere liderlerin dier kiileri nasl etkileyebileceini aklayan bir ok teori ve model vardr. Liderlikle ilgili gelitirilen bu teorileri drt ayr grupta ele almak mmkndr. Bunlar; zellikler Teorileri Dnemi (M.. 450-1940l yllar aras) Davran Teorileri Dnemi (1940-1960 yllar aras) Durumsallk Teorileri Dnemi (1960-1978 yllar aras) Dnmc ve Karizmatik Liderlik Dnemi (1978lerden gnmze kadar

olan dnem) Aslnda bu teoriler i ie olup birbirlerinin eksikliklerini tamamlayc niteliktedirler. Dolaysyla teorilerin hi birisi tek bana liderlik konusunu btn ynleriyle aklamaya yeterli deildir (Bakan ve Bulut, 2004, s.154). Bu blmde teorilerin her birine deinmek yerine, tezin aratrma boyutunda kullanlan SHL-OPQ/ Mesleki Kiilik Envanterinin oluturulmas aamasnda davran teorilerinden Blake ve Mountonun ynetim tarz matriksi ve durumsal teorilerden Hersey ve Blanchardn olgunluk teorisinden faydalanld iin bu iki teori zerinde durulacaktr. 2.4.1. Davran Teorileri Liderlik srecini aklamaya alan davran teorisyenlerine gre liderlik, bir gruptaki bireyin oynad role ve bu roln dier grup yelerinin beklentilerini biimlendirmesine dayanan karlkl etkileim sreci iinde oluacadr (Zel, 1999, s.89). Liderin zelliklerinden ok, liderlik yaparken gsterdii davranlarn (rnein liderin astlar ile haberleme ekli, yetki devredip etmemesi, planlama ve kontrol ekli v.b) liderin baarl ve etkin olup olmadn belirlediini savunmaktadrlar. Dolaysyla bu teori liderin kendisi kadar astlara da arlk vermitir (Koel, 2001, s.470). Davransal liderlik teorisinin gelimesinde McGregorun (1957) X ve Y teorisi, Stogdillin (1945) Ohio niversitesi Liderlik Aratrmalar, Rensis Likertin (1947) Michigan niversitesi Liderlik almalar, yine Likertin Sistem 4 Modeli, Blake ve Mountonun (1964) Ynetim Tarz Matriksi gibi eitli uygulamal aratrma ve teorik almalarn katklar olmutur. Bu almalarn sonucu olarak eitli liderlik tarzlar belirlenmitir (Fatehi, 1996, s.270).

54 2.4.1.1. Blake ve Mountonun Ynetim Tarz Matriksi (Ynetsel Grid ebekesi) Texas niversitesi retim yelerinden olan Blake ve Mounton tarafndan 1985te ortaya atlan teori, Ohio State niversitesi liderlik aratrmalar ve Michigan niversitesi Liderlik Aratrmalarndan yararlanlarak ynetim tarz matriksi oluturulmasyla elde edilmitir (Clegg, Kornberger & Pitsis, 2005, s.235). Byk lde rgt gelitirme ile ilgili eitim programlarnda kullanlan bu model, liderlerin davranrlarken arlk verdikleri faktrleri iki grupta toplamtr (Koel, 2001, s.473). Bunlar retime ynelik olma (concern for production) ve kiileraras ilikilere ynelik olma (concern for people/relationship) boyutlardr. Ayrca matriksteki her boyut da, 1 en dk ilgi ve 9 en yksek ilgi olmak zere faktrlerle ilgili dereceleri gsteren dokuz blme ayrlmtr. Bu dereceler yatay ve dikey eksenlere yerletirilmek suretiyle be ayr liderlik biimi ortaya karlmtr. Bu liderlik biimleri ekil 2.1de gsterilmitir (Daft, 2002, s. 522, Hodgetts & Luthans, 2003, s.418). Kiiler Aras likilere Ynelik Olma 1,9 Klp Lideri 9,9 Ekip Lideri

5,5 rgt Lideri

Etkili Olmayan Lider 1,1 1 2 3 4 5 6 retime Ynelik Olma

Yetki Lideri 9,1 9

ekil 2.1. Blake ve Mountonun Ynetim Tarz Matriksi, Daft, 2002. Bu matrikse gre, (1,1) Etkili Olmayan Lider (Impoverished Management): rgtte kalabilmek iin gerekli iin yerine getirilmesinde en az seviyede aba harcayan tipteki liderdir. (1,9) Klp Lideri (Country Club Management): Dnceli, rahat, rgtte arkadaa ilikilere arlk veren, astlarnn hislerini ve memnun olmalarn nemserken, greve ilgisi en alt seviyede olan lider tipidir. (5,5) rgt Lideri (Middle Of The Road Management): Hem retime hem kiilere ortalama lde arlk veren, uzlatrc tipteki bir liderdir.

55 (9,1) Yetki Lideri (Authority-Compliance): retime, verimlilie ve iine son derece nem veren, fakat kiiye nem vermeyen bir tipi ifade eder. (9,9) Ekip Lideri (Team Management): Lider, kendini greve adayan kiilerle beraber i baarsna ynelmitir. Karlkl gven ve sayg olduka fazladr. Herkes birbirine baml olduunun bilincindedir. Blake ve Mounton bu modelde en etkili ve ideal lider tipinin (9,9), yani ekip lideri olduunu ileri srmlerdir. Bu tiplerin alanlarla etkileim ve iletiiminin daha ak, karlkl sorunlarn tespit edilip zmlenmesinde ve gl takm ruhunun oluturulmasnda daha baarl olduklarn savunmulardr (Hanbury, 2001, s.38). Buna ramen yaplan eitli uygulamal aratrmalar sonucunda bu tipin i zenginletirmesi, verimlilik, ie devamszlk gibi konularda olumlu ynde balants olmad ortaya karlmtr (Zel, 1999, s.95). Byle bir modelin en nemli yarar yneticiler ve liderlere, sergiledikleri davranlar kavramsallatrma imkan vermesidir. Bylece kendi ynetim tarznn ne olduunu kavrayan bir ynetici, eitli eitim ve gelitirme programlar ile bu tarzda istedii deiiklikleri yapabilir. Blake ve Mountonun yapt bir almaya gre yneticilerin %67,9u kendilerini (9,9) tipinde, %10,7si (9,1) tipinde, %18,9u (5,5) tipinde ve 2,5si (1,1) tipinde lider olarak grmektedirler. Aratrmaclar bir seminerde bu almalarnn sonularn ve ynetim tarz matriksini akladktan sonra yneticilerin gerek bak alarnda azalmalar grlmtr. Bu balamda yneticilerin %67,9u yerine %16,5i kendilerini (9,9) tipinde, %36,8i (9,1) tipinde ve %41,5i (5,5) tipinde lider olarak grdkleri ortaya kmtr (Blake and Mounton, 1985, s. 183). Davran teorisi zetlenecek olursa, bu teoriye ait btn aratrma ve bulgular esas olarak iki lider tipinin mevcut olduunu ortaya karmtr. Bunlar, greve ynelik (yapy kurma, i merkezli, retime ynelik olma) lider tipi ve insanlar aras ilikilere ynelik (anlay gsteren, birey merkezli) lider tipidir. Duruma gre, belirli hallerde greve ynelik lider (otoriter lider) tipinin daha etkili olabilecei gibi ifadelere rastlanlmakla birlikte, davran ekol ulat sonularla daha ok insanlar aras ilikilere ynelik lider tipinin daha baarl olaca grn dorulamtr (Bakan ve Bulut, 2004, s 156). 2.4.2. Durumsallk Teorileri Durumsallk teorisinin davransal teoriden fark, liderlik davrannn koullara gre deieceini savunmasdr. Bu teorinsin temelinde liderin, koullara bal olarak

56 durumun gereini yapmas yatmaktadr. Nitekim baz durumlarda kiiye ynelik liderlik anlay ok etkin sonular doururken, baz durumlarda da greve ynelik liderliin daha etkin olduu ortaya kmtr (Bowditch ve Buono, 2001, s.195). Buradan hareketle durumsallk teorisi belirli durumlarda hangi koullarn nemli olduunu belirlemeye ve bu koullara uygun liderlik tarzlarnn ne olabileceini aratrmaya arlk vermitir . Bu konuda yaplan almalar ok olmasa da literatrde genellikle Fred Fiedlerin etkin liderlik modeli, Evans ve Housen ama-yol teorisi ve Hersey- Blanchardn durumsallk teorisi dikkati ekmektedir. 2.4.2.1. Hersey ve Blanchardn Olgunluk (Durumsallk Modeli) Teorisi Liderlik kuramlarndan biri de, Blake ve Mountonun iki boyutlu liderlik yaklamndan esinlenerek 1972de Hersey ve Blanchard tarafndan gelitirilen Olgunluk Teorisi dir (Hersey & Blanchard, 1974, s.28). Burada dnrlerin dikkat ektikleri nokta, astlarn olgunluk dzeyleri ile ilgili durumsal deikenliktir. Liderin otoriter ve destekleyici davranlarnn seviyesinin, astlarn hazr olmalarna, kendilerini hazr hissetmeleri durumlarna dayand ne srlmtr. Liderlerin deien durumlara gre deiebileceklerinin ve esnek olduklarnn zerinde durulmutur (Ataman, 2002, s.465). Blanchard iki tr davran biimi belirlemitir. Bunlar (Hanbury, 2001, s.57); Otoriter Davranlar: Lider tek ynl iletiim kurar. Astlarna grev hakknda bilgi verir. Neyi, ne zaman, nasl ve nerede yapacaklarn syler. Daha sonra astlarn kontrol eder ve denetler. Destekleyici Davranlar: Lider iki ynl iletiim kullanr. Lider; astlarn dinler, destek olur, cesaretlendirir, birbirleriyle etkileimlerini kolaylatrr ve kararlarn alnma srecinde onlarn da katlmn salar. Lider, astlarnn olgunluk dzeylerine gre liderlik biimini tayin etmektedir. Buna gre astlarn olgunluk dzeyini drt eide ayrmak mmkndr. Bu olgunluk dzeyleri ve bunlara karlk uygulanmas gereken liderlik tarzlar ekil 2.2de gsterilmitir (Clegg and others, 2005, s.242).

57 Yksek
Yksek liki ve Dk Grev Yksek Grev ve Yksek liki

likiye Ynelik Davran

S3 S2 S4 S1

Dk liki ve Dk Grev

Yksek Grev ve Dk liki

Dk

Greve Ynelik Davran (Otoriter Davran) Astlarn Olgunluu Gl, stekli Emin R4 Gl fakat Beceriksiz Beceriksiz, ve isteksiz veya fakat istekli isteksiz gvensiz veya emin veya gvensiz R3 R2 R1

Yksek

Yksek

Dk

Ast Ynelimli

Lider Ynelimli

ekil 2.2. Hersey ve Blanchardn Durumsallk Modeli, Clegg and others, 2005. ekil 2.2de grlecei zere lider davranlarn ilikiye ve greve ynelik olma durumuna gre S1, S2, S3 ve S4 olarak belirledikten sonra, astlarn olgunluk durumlar da olgun olmayan durumdan olgun olan duruma gre derece derece R1, R2, R3 ve R4 olarak ifade edilmitir. S 1 (Emir Veren- dareci Lider/Telling): Lider, yksek dzeyde greve ynelik ilikiye nem vermekte ve insan ilikilerine dk dzeyde davranlar sergilemektedir.

58 Astlarna emirler vererek ileri yaptran tarzda bir liderdir. Astlarnn yetimesini ve yksek beceri kazanmasn salamaldr. S 2 (Koluk Yapan-Danman Lider/Selling): Bu tip lider yksek grev ve yksek insan ilikileri sergilemektedir. Liderin hala karar almadaki kontrol ve sorumluluu vardr. Astlarna fikir ve emirlerinin gerekelerini izah etmektedir. Bu aklayc tavr ile astlarn ikna etme ynnde davranlar gsterir. Lider hem greve hem de izleyenlerle yakn bir iliki kurmaya nem vermelidir ki astlarn neler rendiklerini belirleyerek, onlar gelitirmeye balamaldr. S 3 (Karara Katan-Katlmc Lider/Participating): Bu tip lider, insan ilikilerine olduka nem vermektedir. lerin yaplmasnda astlarn gr ve fikirlerini alr, onlarn ynetime katlmasn salar. Astlar olduka yksek beceri saladklarndan lider, greve daha az ama astlarna daha ok ilgi gstermelidir. S 4 ( Yetki Devreden-Bireyci Lider/Delegating): Dk iliki ve dk grev davrann sergiler. Bu tip lider ok dk ynlendirme ve destek salar nk planlama ve icra yetkilerini astlarna devretmektedir. Lider greve de astlarn ilikilerine de daha az nem vermelidir nk astlar amalarn gerekletirilmesinde kendi kendilerine yeterli olmasn bilmektedirler. Bu modelde ite bu otoriter ve destekleyici liderlik tarzlarna gre astlarn farkl seviyelerdeki hazr olma durumlar belirlenmitir. Modele gre nemli olan astlarn eitim dzeyleri, becerileri, deneyimleri, kendilerine gven dzeyleri ve i tutumlarn ieren olgunluk dzeyleri ile bu drt tip liderlik tarznn uyumunun olmasdr. Buna gre astlar dk, orta, yksek veya ok yksek olgunluk dzeyinde olabilirler. Bunlar aklarsak (Daft, 2002, s. 526-527); R 1 (Dk Olgunluk Dzeyi): Emir veren lider tipi, dk olgunluk dzeyinde olan astlar iin uygundur. nk ast, yeterli yetenek, beceri ve deneyime sahip deil, kendine gvensiz ve ile ilgili sorumluluk almaya isteksiz dzeydedir. Eer bir grupta bir veya birden fazla ast bu olgunluk dzeyinde ise lider, onlara net bir ekilde neyi, nasl ve ne zaman yapacan syler. R 2 (Orta Dzeyde Olgunluk): Koluk yapan lider orta dzey olgunlua sahip astlar iin en uygun lider tipidir. Bu dzeydeki astlar i iin gerekli eitim ve deneyim konusunda yetersiz olabilirler fakat yksek gvene, yetenee sahip ve renmeye hevesli kiilerdir. Lider astlar ynlendirir ve yaptklar ile ilgili aklamalar yapar. R 3 (Yksek Olgunluk Dzeyi): Astlarn yksek olgunluk dzeyi sergiledii durumlarda karara katan lider etkindir. Bu tip astlar gerekli eitim, deneyim ve yetenee

59 sahip olabilirler fakat yeteneklerine gvensizdirler ve liderin biraz yol gsterici olmasna ihtiya duyabilirler. R 4 (ok Yksek Olgunluk Dzeyi): Astn yksek eitim, deneyim ve yapaca iin sorumluluunu kabul etme olgunluuna sahip olduu zamanlarda yetki devreden lider etkin bir ekilde kullanlabilir. Byle bir durumda lider kendi yrtme ve karar verme sorumluluunu bu ii yapabilecek yetenei olan astlarna devreder. Lider, astlarn olgunluk dzeylerini dikkatlice tehis etmelidir ve hangi liderlik tarz uygunsa onu benimsemelidir. Kiilerin o andaki seviyelerine gre bir tarz belirlenirse; deneyimsiz alanlar da deneyimli olanlar kadar performans gsterebilir. Eer liderlik tarz uygunsa, izleyenlerin tecrbe kazanmas ve kabiliyetlerini arttrmas salanr. Lider alanlarnn geliimine destek verirse, liderlik tarz da gelimi olur (Ataman, 2002, s.467). rnein ABDnin Houston ehrinin yaknlarnda McDonaldsn imtiyaz hakkna sahip olan Phil Hogans, iletmesinde alanlarn gelien olgunluk dzeylerine gre farkl liderlik tarzlar kullanmtr. Hogans, iletmesine ounun ilk ii olan alanlar alm ve onlara ilk gn nasl giyinmeleri gerektiinden, zgaray nasl temizleyeceklerine kadar olan her aamay anlatmtr. alanlarn yetenekleri ve kendilerine olan gvenleri gelitike emir veren ve koluk yapan liderlik tarzlarn benimsemitir. Hogans byle bir yntem uygulamakla olduka baar kazanmtr (Daft, 2002, s.527). 2.5. Turizm Sektrnde Liderlik Aratrmalar Turizm bilimi, iktisat, iletme, maliye, politika, hukuk, mimarlk, evre bilimi, sosyoloji, psikoloji ve benzeri bir ok bilim dalndan yararlanarak insann yaad yer dndaki geici konaklama ve seyahatlerinden doan tm olay ve ilikileri bilimsel yntemlerle ele alan ve inceleyen sosyal bilim daldr (Akta, 2002, s. 3). Hizmet endstrilerinin en mit verici ve hareketli sektrlerinden birisi arlama hizmet endstrisidir. Turizm sektr olarak isimlendirebileceimiz bu endstri, emekyoun bir zellie sahiptir. Bu zelliinden tr sektrdeki iletmelerin ynetimi g fakat son derece nemli bir faaliyettir. Dolaysyla iletmelerin etkinlii ve sreklilii iin bu grevi yapacak olan liderlerin uyguladklar liderlik tarzlar olduka nemlidir (Masry, Kattara ve Demerdash, 2004, s.112) . Sektrdeki ticari ve ekonomik deiiklikler iletmelerin istihdam sorunlarnn, konaklama tesislerinin fazlalndan kaynaklanan sorunlarnn ve rekabetin art gibi glklerinin yaanmasna neden olmutur. Var olan bu durumdan tr iletmelerin

60 ayakta kalabilmesinin ancak etkin liderlerle olabilecei konusu gndeme gelmitir. Bu balamda yaplan liderlik aratrmalarndan yararlanan ve yneticilerinin eitimlerinde kullanan iletmeler baarl olmaya balamlardr. Turizm sektrnde yaplan aratrmalarn ou liderlikle ya dorudan ya da dolayl ilgilenmitir. Bu alanda yaplan baz nemli almalar Tablo 2.5de gsterilmektedir (Pittaway, Carmouche ve Chell, 1998, s.413). Tablo 2.5. Turizm Sektrnde Yaplan Liderlik Aratrmalar Yazar Ley Nebel ve Stearn Arnaldo Keegan Worsfold Shortt Tracey ve Hinkin Yl 1978 1977 1981 1983 1989 1989 1994 Aklama Genel mdrler zerinde Mintzbergin ynetsel roller matriksi kullanlmtr. Otel ve yeme-ime iletmelerinde Fiedlerin durumsallk modeli uygulanm ve ie ynelik lider tarznn en uygun tarz olduu ortaya kmtr. Genel mdrlere Mintzbergin ynetsel roller matriksi uygulanm ve liderlik rolnn en nemli rol olduu vurgulanmtr. Aratrma ile yneticilerin etkin liderlik tarzlarn bildiklerini fakat hibirini kullanma taraftar olmadklar tespit edilmitir. Ohio State niversitesi Liderlik almalar kullanlm, genel mdrlerin dnce ve yetki yaplar analiz edilerek kiilik zellikleri belirlenmitir. Mintzbergin ynetsel roller matriksi ile yneticilerin i etkinlikleri llmtr. Bir turizm iletmesinde dnmc ve karizmatik liderlik tarzlarnn kullanm incelenmi ve yneticilerin genellikle dnmc liderlik davran sergiledikleri sonucuna ulalmtr. Likertin X ve Y teorileri ile alanlarn liderlerinin etkililiini deerlendirmeleri istenirken, Bassin ok faktrl liderlik envanteri ile de yneticilerin kiilik tipleri belirlenmeye allmtr.

2.6.

Liderlik, Kiilik ve Kltr likileri Toplumsal kltr ve kiiliin ynetim, liderlik ve insan kaynaklar uygulamalarna

etkisi, son yllarda sk sk gndeme gelmektedir. Bilimsel almalar sonucunda, kltrn ve kiiliin, liderin sergiledii davranlar ve alanlarn liderlik davranlarna ilikin beklentileri zerinde direkt etkiye sahip olduu grlmektedir (Wasti, 1995, s.520). Ynetsel olaylar evrensel kabul etmek yanl bir grtr. nemli olan, Wastinin de belirttii gibi toplum eilimlerinin bilincinde olarak, yerel kltrn ekillendirdii

61 ortam ierisinde alabilecek zgn rgt yaplar ve liderlik tarzlar gelitirebilmektir (Wasti, 1995, s.522). rgtlerin etkin alabilmesi iin bulunan rgt yaplar ve liderlik biimleri, iinde doduklar kltrel evreden ve onun rn olan alan insandan soyutlanamaz (Sargut, 2001, s.97). Kltrel gruplarn etkili liderlie atfettikleri zellikler ve lider davranlarna ilikin beklentileri eitlidir. Lider davranlarnn greve dnk ya da ilikiye dnk olmas bile farkl kltrlerde ayn ayrntlar artrmayabilir. Bu nedenle, farkl kltrel profillere sahip toplumlarda doal olarak farkl liderlik profilleri mevcuttur. Baz kltrlerde danmac ve demokratik liderlik yaklamlar benimsenirken, bazlarnda bir kiinin lider olarak grlebilmesi iin gl bir karar alma yeteneine sahip olmas beklenmektedir. Ayrca lider davranlarnn ve zelliklerinin alglanmas ve deerlendirilmesi farkl kltrlerde ok farkl olabilmektedir. rnein, daha ok yetitirici tarz destekleyen bir kltrde liderin duygusall zayflk olarak yorumlanabilmektedir (Acuner ve lhan, 2003, s.522). Kltrler aras liderlik aratrmalarnda kltrel teoriler, kltrlerin rgtsel davranlar nasl ve niin etkilediklerini aklamaktadr. Son yllarda kltr konusunda ok sayda alma yaplmtr; ancak Hofstedein aratrmas bu almalar arasnda en ok ses getirendir. Hofstedein aratrmasnn amac, kltrn ynetim olgusu zerinde etkili olduu tezinin kantlanmasdr. Hofstede bu aratrmasn, dnya apnda yetmiin zerinde farkl lkeden 116.000 kiinin katlm ile gerekletirmitir. Bu balamda kltr drt boyutta tanmlamaktadr (Hofstede, 1991, s.141). Bunlar; G Mesafesi (Power Distance): rgtteki az gce sahip alanlarn gcn eitsiz dalmn kabullenme derecesini gstermektedir. G mesafesinin yksek olduu toplumlarda rgtler insan piramitleri olarak alglanr, insanlar kime itaat edeceklerini bilirler. alanlar stlerinin ok geni yetkilere, otoriteye ve lider zelliklerine sahip olduuna inanmaktadrlar (Sargut, 2001, s.183). G mesafesinin az olduu kltrlerde alanlar stleri ile eit haklara sahip olduklarna inanmaktadrlar. Bireyci - Ortaklaa Davran (Individualizm-Collectivsm): Bir gruba ait olmann nemini vurgulamaktadr. Bireyci kltrlerde bamsz davranma, kiisel karlar ve kendini gerekletirmenin nemi fazla iken ortaklaa davran toplumlarda ise grup ii davranlar, kiileraras uyum ve grup dayanmas gibi deerler nemlidir (Ehtiyar, 2001, s.82). Erkek Kltr- Dii Kltr (Masculint-Feminity): Hofstedee gre, eer bir toplumda atlganlk, para elde etme ve materyalist eilimler egemen deerler olarak ne kyorsa, insana verilen nem arka plana atlyorsa, bu toplumlarn egemen deerlerinin

62 erkek kltrn ne ald sylenebilmektedir. Dii kltrn gstergelerini ise, insanlar aras ilikilere ve insana verilen nem, yaamn genel niteliini nde tutmak biiminde ifade etmektedir. Belirsizlikle Baedebilme (Uncertainity Avoidance): Bir toplumun belirsizlikle ba edebilen yapya sahip olmas, o toplumun bireylerinin herhangi bir ie atlma konusunda belirsiz durumlardan ekinip, salam durumlar semesi ve tercihini o ynde kullanmasdr. Hofstedee gre belirsizlii tolere etme gc dk olan kltrlerde, ok az yaplandrlm, ok az yazl kurallar, daha fazla genelletirme, ok az ritel davranlar ve zerklie daha fazla tolerans egemendir (Ehtiyar, 2001, s.81; Acuner ve lhan, 2003, 524). 1969-1973 yllar arasnda, aralarnda Trkiyenin de bulunduu 53 lkede uygulanan bu aratrmann sonularna gre, Trk ynetim kltrnn genel karakteristiklerini; merkezi yaplara eilim, yksek rgtsel hiyerarik piramit, ok sayda ara kadro, astlarda yksek bamllk, rgt iinde kuaklar arasnda geni mesafe, ite ilerleme arzusunun zayf oluu, alanlar aras zayf rekabet, riski sevmeyen ve zgveni dk alanlar, kar esasna dayal rgtsel ballk, yetki devrinde kontroll insiyatif, stat, sembollerine verilen yksek nem eklinde sralamak mmkndr (Kse ve nal, 2000, s.11). Bu konuda kapsaml bir alma da zen tarafndan gerekletirilmitir. zen, iinde bulunduu toplumun kltrnden etkilenen ve onu etkileyen bir alt kltr olarak brokratik kltr ve onun bir paras olan ynetsel deerler sistemini, kamu kuruluunda alan ynetici grubunda incelemi ve belirlenen deerlerin yle bir sra izlediini saptamtr. Yneticiler arasnda en yksek dzeyde benimsenen deer, insan ilikilerinde kat, mesafeli ve hogrsz tutumlar benimseme eilimi olarak tanmlanan yetkecilikten ziyade insana dnklk; ikinci srada grev evresine ilikin gelimeleri bireysel olarak belirleme eilimi olarak tanmlanan ben- merkezcilikten ziyade evre-merkezcilik; nc srada koruma ve kollanma gds ile kolektif olana kendini adama eilimi diye tanmlanan adamclk ve son srada ise koullar karsnda esnek bir tutum izleyerek sonu alma eilimi olarak tanmlanan pragmatizm (zen, 1996, s.131-134). Dier bir aratrma olan Ergunun almasna gre ise; lkemizde yneticiler astlarna danmadan karar vermekte, astlarn ilerine pek karmayp yakn bir denetim uygulamamakta, baarszlk sz konusu olduunda ise astn kendisi deil, yaplan hareket eletirilmektedir. Astlar ise, toplumsal kltrmzde baskn olan otoriteye boyun eme eilimine uygun bir ynetim tarzn olaan karlamaktadrlar. Bunun yan sra toplumsal kltrmzn yine bir sonucu olarak yneticilerimiz de belirsizlikten, grev evresinde

63 farkl davranmaktan, yenilik yaratmaktan kanmaktadrlar. Ayrca yazl kurallara uymakta, mevcut statsn kaybetmeme gdsyle risk almama, alma yeri ve arkadalarna adanma eilimi gstermektedirler (Ehtiyar, 2001, s.111). almann inceleme alann oluturan dier bir kltr ise Amerikan kltrdr. Amerika birden fazla adan byk bir lkedir. Gerek alan bykl gerekse gmenler karmndan oluuyor olmas, Amerikan kltrn birok lkeden daha karmak ve deiken klyor. Yine de olduka net biimde tanmlanm Amerikan i kltrnn varolduu genellikle kabul edilmektedir. Bu balamda Amerikan i liderlerinin tipik zelliklerini aadaki gibi snflandrmak mmkndr (Kse ve nal, 2003, s.30-31); Gelecee yneliktirler, ileride daha iyi ve daha byk olabilmek iin bu gn gelitirmek isterler, zaman ve teknolojiyi kontrol etmeye alrlar. Deiimi kabul eder ve ba edebileceklerini dnrler, adal verler, ilerlemeyi maddi adan deerlendirirler. Aktif, eyleme ynelik ve dinamiktirler, risk almaya istekli, kararlar zerinde fazlasyla younlarlar. e nem verirler ancak i ve zel yaam arasna kesin snr koyarlar. Firmay, sosyal bir grup olmaktan ok bir sistem olarak alglarlar, stratejilerle ok ilgilidirler ve frsat olarak grrler. Sofistike yap ve sistemlerle alyorlar, miktara arlk veriyorlar. Finans ve pazarlama zerine younlarlar, informal kontrolleri daha az, sonulara daha fazla ynelirler ve kar onun bir lm olarak grrler. Doal ve samimi tipler, dorudan performans deerlendirmesini uygularlar, isellie deil geree dayaldrlar, daha az trensel davranrlar, takdir ve demenin kdeme deil performansa dayal olmas gerektiine inanrlar. Kendilerini ifade eder ve informal davranrlar. Pek az yaplandrlm, yaln rgtlerde alyorlar, pratik ve pragmatikler, esnek ve kiiler aras ilikilere yneliktirler, grev eilimli, rasyonel hatta bilimsel yapdadrlar. yi eitim alm i arkadalaryla projelerde almaktan mutlu olurlar. Bamszl ve bireysel insiyatifi desteklerler, astlara danlmas beklenir, yasal ve hakl ise otokratik olabilirler, katlm desteklerler. Bireycidirler, rekabette zel giriimi ve serbestlii savunurlar. Aratrma modelleri, liderlik srecini etkileyen eitli deikenler iermektedir. Tezde ele alnan deikenin biri kltr iken dieri ise kiiliktir. Liderlik aratrmalarna kiilik boyutu ile baktmzda her liderin farkl tutum, yetenek, kiilik ve beklentileri olduundan, grevin yerine getirilmesinde deiik yaklamlar gelimektedir.

64 Liderin tad kiilik ve fiziki zellikleri ortaya karmaya alan btn aratrma sonular, Ralp Stogdill ve Richard Mann tarafndan taranm ve yaynlanmtr. Bu taramadan ortaya kan en belirgin durum, baz zelliklerin gerekten de liderlere zg olduu ancak aratrma bulgularnn liderlik kavramn aklamakta tek bana yeterli olmaddr (Stogdill, 1981 ve Mann, 1959). Farkl ortamlarda, farkl bulgular elde edilmi olmas, durumsallk yaklamnn en aklc yaklam olduunu ortaya karmaktadr. Bu grn yan sra u tespiti yapmak da mmkndr; benzer ortamlarda farkl liderlik tarzlarnn sergilenmesi, liderin sahip olduklar kiilik zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Bir baka ifadeyle, ortam deikenleri arasnda farkn az olduu durumlarda, liderlik tarzn belirleyen temel faktr kiilik olmaktadr. Kenny (1983) ve Zaccaro (1991), % 48-82 oranlar arasnda bir varyansla kiilik zellikleri ile liderlik arasnda bir iliki olduunu tespit etmilerdir. Bu kiilik zellikleri arasnda en yksek korelasyon, kiinin davranlarn kontrol altnda tutmas boyutunda tespit edilmitir. Cox ve Coopern baarl yneticilerin ortak kiilik zelliklerini ortaya karmak iin yaptklar aratrma sonucuna gre ise 12 ortak kiilik zellii tespit edilmitir. rgtlerin rekabet ortamnda baar kazanmas ve bymesinde nemli bir role sahip st kademe yneticilerin kiilik zelliklerinin bu baarnn elde edilmesiyle ne derecede ilikili olduu konusunda yaplan bir baka aratrmada Fortune dergisi tarafndan yaynlanan A.B.D.nin en byk 500 firmas rnek alan olarak seilmitir. Aratrmann amac, 500 firmadan hzl gelime gsterenlerin yneticileri ile yava gelime gsterenlerin yneticileri arasnda kiilik zellikleri bakmndan herhangi bir farkllk olup olmadnn tespit edilmesidir. Bu amala btn firmalarn kurucu/yardmc kurucu veya genel mdrlerine Jungun kiilik tipolojisine dayanan MBTI kiilik anketi postalanm ve 159 yant alnmtr. Bu yantlardan karlan bulgulara gre; hzl byyen firmalarn yneticileri, yava byyen firmalarn yneticilerine kyasla daha fazla sezgisel kiilik zelliine sahiptirler. Bunun yan sra yava byyen firmalarn yneticilerinin hayata yaklamlar, hzl byyen firmalarn yneticilerine kyasla daha fazla yarglayc olduu sonucu kmtr (Zel, 1999, s.87). Yaplan aratrmalarn birounda ortak olan zellikler olarak stn zeka, analiz ve sentez yapabilme kabiliyeti, dncelerini iyi bir biimde aktarabilme yetenei ile amalara kar sebatkarlk tm liderlerde grlen ortak nitelikler olarak gze arpmaktadr (Eren, 2003, s.526). Dier yandan Egan, Jungun kiilik tipolojisine gre, rgtlerin deiim srecinde, deiik ynetim kademelerindeki yneticilerin sahip olmas gereken temel kiilik zelliklerini ekil 3teki modelinde ifade etmitir. Modele gre, deiim sreci temel

65 olarak drt aamada gereklemektedir. Birinci aama, deiim ihtiyacnn

hissedilmesidir. Bu aamada rgtn st kademe yneticilerinde bulunmas istenen kiilik zellikleri, duyumsamak (sensing) ve hissetmek (feeling) tir. kinci aamada deiim alanlarnn tespit edilmesi ve buna bal olarak misyon ve hedeflerin ortaya koyulmasdr. Bu aamada, st kademeye bal alan karargah yneticilerinde bulunmas istenen kiilik zellikleri sezgisellik (intuition) ve dnme (thinking) dir. nc aama misyon ve hedeflere ulaabilmek iin kullanlacak stratejilerin ve taktiklerin belirlenmesidir. Bu aamada, orta kademedeki yneticilerin sahip olmas istenen nitelikleri sezgi (intuition) ve hissetmek (feeling) tir. Son aama, uygulama ve deerlendirme aamasdr. rgtn alt kademe yneticileri ve alanlarnda bulunmas istenen kiilik zellikleri duyumsama (sensing) ve dnmek (thinking) tir (Lindon, 1995, s.21).

66 Ynetim Kademelerinin Odak Noktas ETK L L K Ynetim Kademeleri

Deiim htiyacnn Tespit Edilmesi

S F

SAFHA 1 B LG

st Seviye Yneticiler

Deiim Alanlarnn, Misyon ve Hedeflerin Tespiti

N T

SAFHA 2 HT YALAR

Kurmay Personel

Strateji Taktiklerin Belirlenmesi

N F

SAFHA 3 HT YALAR

Orta Kademe Yneticiler

Uygulama ve Deerlendirme

S T

SAFHA 4 B LG

Alt Kademe Yneticiler ve alanlar

VER ML L K
S: Duyumsama(Sensing) F: Hissetme(Feeling) N: Sezgi(Intuition) T:Dnme(Thinking)

ekil 2.3. Egann Ynetim Kademeleri ve Ynetici Kiilik zellikleri Modeli

Kiilik tipleri ile liderlik tarzlar arasndaki ilikiyi inceleyen bir dier aratrmac ise Gerald Belldir. Bell 6 farkl kiilik tipini bireylerin psikolojik ihtiyalarndan yola karak tespit etmi ve bu ihtiyalara baml olarak deiik liderlik tarzlar ortaya karmtr. Bunlar (Bell, 1973, s.11, www.bellleadership.com);

67 Hakimiyet htiyac/Hakimiyeti Tip Lider: Bireyler iinde bulunduklar

ortamn artlarn kontrol altnda tutmak ve duruma hakim olmak isterler. Dzenli ve sistematik yaamay severler, belirsizlik ve karmaadan holanmazlar. Dnyay belirli kategoriler iinde alglarlar, yeni durumlara dogmatik ve inat bir ekilde yaklarlar. Saldrma htiyac/Saldrgan Tip Lider: Bireyler, ilerindeki kini darya vurmak suretiyle rahatlarlar. Bakalarnn boyunduruuna girmek istemezler. Sorumluluk almaktan kanrlar. Bakalarna zarar vermekten holanrlar. Bir plan batan aa bozabilirler ve zm nermezler. Otoriteye kar tartr ve direnirler, ktmser ve olumsuz dnrler. Kanma htiyac/Kanan Tip Lider: Baarsz olmaktan ekinirler. Hayatlar boyunca saklanrlar, sorunlardan uzak kalmak isterler, bakalarnn idaresine muhtatrlar,kendilerine gvenleri yoktur. Basit ve rutin ileri severler. ok az risk stlenirler ve ok dk seviyeli hedefler seerler. Tatmin Olma htiyac/Tatmin Edici Tip Lider: Bu tipteki bireyler, bakalarnn kendilerini sevmesini ve kabullenmelerini isterler. Yaptklar iten ok, evresindeki bireylerin ona kar duyduklar ballk ve duygusal ba nemlidir. nsanlarla birlikte olmay severler ve takm almasn bireysel almaya tercih ederler. Sosyal yaamlar ok youndur. craat htiyac/ craat Tip Lider: evresindekiler tarafndan tannma ve prestij sahibi olma bu tip bireyler iin ok nemlidir. Sayg duyulan bir insan olmak isterler, istedii bir baary yakalamak iin deerlerinden bile taviz verebilirler. in trn dikkate almakszn kazandracak ve imajn glendirecek her trl ii yaparlar. Baarma htiyac/Baar Arayan Lider: Potansiyellerini sonuna kadar kullanmak ve deerlendirmek isterler. Rekabeti severler ve kendilerini ispat edebilmek iin ulalmas g hedefler seerler. Problem merkezli ve amalara ynelik alrlar. Kendilerine gvenleri gelimitir. Geri besleme yapmaktan holanrlar ve problemlerin zmnde yaratc olmaya alrlar. Yukarda zetlenen ihtiyalar ve buna bal olarak ortaya kan lider tipleri yaln tiplerdir. Dolaysyla bireyin tek bir tip iinde kendisini bulmas mmkn deildir. Her birey bu tiplerin deiik oranlarda karmlarndan meydana gelen bir kiilik tipine ve dolaysyla da liderlik tarzna sahiptir. Her birey bu alt ihtiyacn birisini dierlerine kyasla daha baskn olarak hisseder. Buna baskn ihtiya denir ve davranlarmzn byk bir blm bu ihtiyacn etkisiyle ortaya kar.

68 zetle, lider etkili olmak istiyorsa kendini izleyenlerin amalar, yetenekleri ve deneyimlerini gz nnde bulundurmak zorundadr. rgt amalar deitike, liderlik tarznda da deiiklik yapmak gerekecektir. Dier yandan rgt atmosferi de liderin davranlarn etkileyen bir faktrdr. rnein rgt politikas greve dnk olmay gerektiriyorsa lider buna uygun davran gstermelidir. Ayrca d evredeki ekonomik, teknolojik, sosyal ve kltrel faktrler de liderlik biimini etkileyen faktrlerdir. Tezin teorik blmnde ortaya konmak istenen, kiilik faktrnn liderin davrann ve ynetim performansn bu saylan faktrlerden daha fazla etkilediidir. Bireyler, temel olarak sosyal evre ve rgt evresi olmak zere iki ayr evrede yaamlarn srdrrler. Sosyal evrede, rgt evresinde olduu gibi devaml bir alglama ve buna bal olarak bireylerin davranlarn deitiren renme sreci sz konusudur. Bu srecin sonucunda kiilik deiime urar. rgt evresinde ise, bireyi etkileyen gdler, bireyin beklentileri, rolleri, inan ve deerleri dorultusunda sergiledii davranlar ve bu davranlar sonucunda ald tepkiler sz konusudur. Bu tepkinin onaylanmas veya reddedilmesi durumuna gre birey kendi iinde geri besleme uygular ve bundan sonraki davranlarna yanstr. Bireyin rgt iinde geirdii sre ve buna bal olarak artan deneyimi sonucunda belli bir olgunluk dzeyine eriir ve hangi durumda nasl davranmas gerektiini renir. Bu sre iinde devaml geri besleme uygulayarak deneyim kazanmaya devam eder. Bu deneyimler sonucunda rendikleri kiiliini etkiler ve bu dng dinamik olarak devam eder. Bu iki temel dng dnda bireyin hayat boyunca ald her trl eitim ve retim, onun kiiliini etkileyen bir baka nemli faktrdr (Zel, 1999, s.116).

69 NC BLM FARKLI KLTRLERDEK YNET C LER N MESLEK K L K ZELL KLER N VE L DERL K TARZLARINI BEL RLEMEYE YNEL K B R ARATIRMA: TRK VE AMER KALI OTEL YNET C LER ZER NDE B R UYGULAMA

3.1.

Aratrmann Amac "Kapal kutu" olarak nitelendirilen insan anlamak karmak ve zor bir sretir.

rgtlerin en deerleri "sermayesi" olan "insan kaynaklar"nn etkin ve verimli ekilde kullanlabilmesi de bu nedenle karmak ve zordur. Bu zorlu ve karmak yolda, ynetim kademelerinde grev alan herkesin bavuraca en nemli kaynaklardan biri de "kiilik" kavramdr. rgtsel performans arttrmann bir yolu da, bu kayna etkin ve verimli ekilde kullanmaktr. Kiilik ve rgtsel performans alannda yaplan ilk aratrmalarda "liderlik" boyutu zerinde younlalm ve bu yntemle kiiliin liderlik tarzlarnda ne lde etkili olduu zerinde durulmutur. Daha sonraki dnemlerde, "insan kaynaklar ynetimi"nin nem kazanmasyla birlikte alanlarn seiminde kiilik faktr kullanlmaya balanmtr. Bugn, hemen her lekteki baarl rgtlerin yneticileri de "takm oluturma" ve "grevlendirme" faaliyetlerinde "kiilik" faktrn bir destek mekanizmas olarak kullanmaktadrlar. Bu balamda bu almada, kiiliin bireyin davranlarna yn veren en nemli etken olduunu kabul ederek, deiik kltrlerde otel iletmelerinde grev yapan yneticilerin mesleki kiilik zellikleri ile liderlik tarzlar arasndaki ilikileri ortaya koymak amalanmaktadr. 3.2. Aratrmann Kapsam Aratrmann evrenini konaklama endstrisi, alma evrenini otel iletmeleri olutururken rneklem kapsamn ise Antalya blgesinde faaliyet gsteren be yldzl otel iletmeleri ve ABDnin Florida eyaletine bal Florida adalarnda (Florida Keys) bulunan be yldzl otel iletmeleri oluturmaktadr. rneklemin Antalya blgesi ve Florida adalar olarak seilmesi, her iki blgenin mevsimsellik zelliinin birbirine yakn olmas ve dier ehirlere oranla zellikli bir yere sahip olmalarndan kaynaklanmaktadr.

70 Aratrma, Antalya merkez, Antalya-Belek ve Antalya-Alanya blgesinde faaliyet gsteren be yldzl otellerin tamamna ynelik olmutur. Antalya Turizm l Mdrlnden 2005 ubat ay itibariyle alnan bilgilere gre faal durumda olan iletme belgeli be yldzl otel iletmesi says 51dir. Aratrmada bu blgede faaliyet gsteren be yldzl otellerin tamam hedeflenmesine ramen, 51 be yldzl otel iletmesinin 37si aratrma kapsamna katlmay kabul etmitir. Bylece aratrmann Antalya/Trkiyedeki geri dn oran % 73 olarak gereklemitir. Aratrmann ABDde yaplan ksmnda ise Floridann gneyinde bulunan 12 adada faaliyet gsteren 5 yldzl otel iletmeleri aratrma kapsamna alnmtr fakat bu blgede yer alan otellerin istatistiki bilgilerine ulalmas mmkn olmamtr. Dolaysyla aratrmac adalar tek tek gezerek, burada yer alan be yldzl otel iletmelerinin saysn bulmaya alm ve bylece toplamda aratrma kapsamna alnabilecek 26 iletmenin olduunu tespit etmitir. Farkl lkede bir yabanc olarak aratrma yapmann getirmi olduu zorluklar sebebiyle aratrma kapsamna 26 otel iletmesinden sadece 16s katlmay kabul etmi ve bylece aratrmann Florida adalar/Amerikadaki geri dn oran % 61 olarak gereklemitir. Aratrmaya katlan otellerde orta ve st dzey yneticilerin tm yerine genel mdr, genel mdr yardmcs, nbro mdr, sat mdr, yiyecek-iecek mdr, muhasebe mdr pozisyonundaki kiilere anketler datlm ve toplamda Trk yneticilerden 72 ve Amerikal yneticilerden 63 kiiyi aratrmaya katlmtr. 3.3. Aratrmann Yntemi

Bu balk altnda aratrmada kullanlan veri toplama arac, lme aracnn gvenilirlii ve geerlilii ve de aratrmann analizinde kullanlan yntemler hakknda bilgiler yer almaktadr.

3.3.1. Veri Toplama Arac Aratrmada Antalya merkez ve Antalya-Belek, Antalya-Alanya blgesinde faaliyet gsteren be yldzl otel iletmelerinin tamamna ve ABD/Florida eyaletindeki Florida adalarnda faaliyet gsteren be yldzl otel iletmelerinin tmne ynelik bir anket almas yaplmtr. Aratrmaya ait veriler Mesleki Kiilik Envanteri Kapsam 4.2 (Occupational Personality Inventory OPQ Version 4.2) kullanlmak suretiyle elde edilmitir (Ek-1). Merkezi ngilterede bulunan Saville & Holdsworth Group Ltd. (SHL)

71 firmasnn Trkiyedeki temsilcilii ile yaplan grmeler sonucunda OPQ anketinin kullanm izni alnmak suretiyle uygulamalar yaplmtr. OPQ anket formu, her iki lkede aratrma kapsamna giren be yldzl otellerin orta ve st dzey yneticileri ile yz yze yaplan ksa aklama sonrasnda yneticilerin bilgisayarlarna yklenmitir ve kendilerine belirtilen tarih itibariyle cevaplandrlm dosyay e-mail yoluyla aratrmacya ulatrmalar istenmitir. Yneticilere, anketi doldururken zaman kstlamas ve isim yazma zorunluluu getirilmeyerek, cevaplarn objektif ve salkl olmas bir derecede tevik edilmitir. Toplanan cevap formlar bilgisayar tarafndan deerlendirilmek zere SHL firmasnn Trkiye temsilciliine gnderilmi ve profil tablolar (ham skorlar) bir sre sonra teslim alnmtr. Profil tablolar ayn zamanda anketi cevaplayann kendi iindeki tutarllk derecesini de tespit edebilmektedir. Profil tablolarndaki ham skorlar, SPSS 11.0 istatistik paket programnda (Statistical Package Of Social Sciences) analiz edilmek zere bilgisayar ortamna aktarlmtr. Yneticilerin her birine ait profil tablolar; mesleki kiilik zellikleri, liderlik tarzlar, takm rolleri, ast olarak alma tarzlar, sat stilleri, stres olaslklar ve stresle baa kma yollar olmak zere toplam yedi boyutta veri sunmaktadr. Gerek konu kapsam asndan gerekse de veri yelpazesinin daraltlmas asndan takm rolleri, ast olarak alma tarzlar, sat stilleri, stres olaslklar ve stresle baa kma yollar aratrma kapsam dnda braklmtr. Sonu olarak aratrma kapsamndaki temel profiller olan kiilik zellikleri ve yan profil olan liderlik tarzlarnn ksa aklamalar Tablo 3.1, Tablo 3.2, Tablo 3.3, Tablo 3.4 ve Tablo 3.5de gsterilmitir. SHL-OPQ/ Mesleki Kiilik Envanteri, tek bir kiilik veya ynetim teorisine bal kalmakszn eklektik bir yaklamla geni bir literatr taramas yaplmak suretiyle Eysenck, Cattell, Murray, Hersey ve Blanchard gibi uzman psikolog ve ynetim teorisyenleri tarafndan aamada oluturulmutur (ekil 3.1). Envanter, drt ayr cmleden oluan toplam 100 sorudan olumaktadr. Cevaplayanlar, bu drt cmleden kendi durumlarna en ok uyan ve en az uyan cmleleri semek suretiyle tercihlerini belirtir. Envanter, standart on leine uygun olarak dzenlenmitir. lk aama 5 Byk Faktr (Big Five Factor) ve ilave olarak baar hrs (achievement) n iermektedir. kinci aama, 16 temel kiilik zelliini (16 PF) kapsamaktadr. nc aamada sekiz kiilik boyutu daha eklenerek 30 boyuttan oluan ve envanterin temel profilini tekil eden OPQ- 4.2 Kavram Modeli elde edilmitir (Saville, 1996, s.246). Ayrca yan profil olarak sunulan liderlik tarzlarnda, Blake Mountonun Ynetsel Grid Teorisi ve Hersey ve Blanchardn Olgunluk Teorisi esas alnmtr (ekil 3.2).

72 1. AAMA 5 BYK FAKTR 2. AAMA 16 PF 3. AAMA OPQ

KNA EDEB LEN DIA DNKLK (EXTRAVERSION) SZN ES RGEMEYEN SOSYAL UYUMLULUK (AGREEABLE) EMPAT K

KNA EDEB LEN - DARE EDEN BAIMSIZ - KR T K EDEN DIA DNK - NSANCIL KEND NE GVENEN ALAKGNLL DEMOKRAT MF K DAVRANII VER /B LG LERLE AKILCI SOYUT DNEN SANATI

VER LER KULLANAN AILIK (INTELLECTUAL) SOYUT DNEN

GELENEKSEL YEN L K

GELENEKSEL YEN L K ELLER /OBJELERLE ALIAN DE ME AIK NCEDEN PLAN YAPAN DETAYCI SADIK VE NE BALI

SORUMLULUK (CONSCIENTIOUS)

DZENL ALIAN

DUYGUSAL KONTROL (EMOTIONAL STABILITY)

RAHAT DUYGUSAL KONTROL Y MSER

RAHAT END EL VURDUMDUYMAZ DUYGUSAL KONTROL Y MSER

AKT F REKABET BAARI HIRSI (ACHIEVING) BAARI HIRSI OLAN KARARLI

FAAL REKABET BAARI HIRSI OLAN KARARLI

ekil 3.1. SHL-OPQ Mesleki Kiilik Envanterinin Oluturulma Aamalar

73

Tablo 3.1. Temel Profil/ Mesleki Kiilik zellikleri nsan likileri NSAN L K LER (RELATIONSH PS WITH PEOPLE) kna Edebilen Bakalarnn fikirlerini deitirir, eitli tezler (Persuasive) ne srp ikna eder, pazarlk yapmada baarldr, sattan holanr. dare Eden Sorumluluk alr, ynlendirir, idare eder ve (Controlling) denetler. Bamsz Kesin yarglar vardr, idaresi zordur, itiraz (Independent) eder, tartr, bask altnda olmaktan holanmaz. Da Dnk Sosyaldir, elenceden holanr, esprilidir, (Outgoing) dinamiktir, konukandr, neelidir. nsancl (Affiliative) Kendine Gvenen (Socially Confident) Alakgnll (Modest) Demokrat (Democratic) Mfik (Caring) Grup iinde olmaktan ve kiilerle birlikte olmaktan holanr, pek ok arkada vardr, paylamaktan holanr. nsanlar rahatlatr, yerine gre konumasn bilir, kelimeleri kullanmakta ustadr. Bakalar hakknda konumaz, devaml kendisinden bahsetmez, bakalarna frsat verir, stat ile gsteri yapmaz. Bakalarn katlmda bulunmalar iin cesaretlendirir, dierlerinin fikrini alr, dinler ve danr. Bakalar ile ilgilenir, yardmseverdir, sempatiktir, hogrldr.

R-1 R-2 R-3 R-4 R-5 R-6 R-7 R-8 R-9 EMPAT (EMPATHY) BASKIN (ASSERTIVE) SOSYAL (GREGARIOUS)

74 Tablo 3.2. Temel Profil / Mesleki Kiilik zellikleri Dnce Tarz DNCE TARZI (THINKING STYLE) Eller ve Objelerle alan Gerekidir ve somut elerle alma (Practical) konusunda iyidir. Tamir etmekten ve onarm yapmaktan holanr. Verileri deerlendirmekte baarldr., Veri ve Bilgilerle Aklc rakamlarla ve istatistiklerle uramaktan (Data Rational) ve lme/deerlendirme yapmaktan holanr. Sanat Kltre nem verir, sanatsal eilimi (Artistic) vardr, grsel sanatlara ve mzie kar duyarldr. Davran Davranlar ve dnceleri analiz eder, (Behavioural) kiileri anlamaktan holanr, psikolojiye yatkn bir zihni vardr. Geleneksel Geleneksel yntemlere baldr, tutucu (Traditional) ve disiplinlidir, eskiden beri kullanlan yntemleri tercih eder. Deiiklie Ak Yeni eyler yapmaktan holanr, (Change Oriented) deiiklik arar, yenilikleri rutine tercih eder, deiiklikleri kabul edebilir. Soyut Dnen Teorik ve kltrel konulara merakldr, (Conceptual) soyut ve karmak problemlerle uramaktan holanr. Yaratc Fikirler retir, yenilikidir, yeni (Innovative) zmler bulur ve arar. nceden iyi hazrlanr, hedefler nceden Plan Yapan koymaktan holanr, eilimleri veya (Forward Planning) gidiat tahmin eder, projeleri plan program iine sokar. Detayc Metodik, tertipli ve dzenlidir, titizdir (Detail Conscious) ve her eyi tam yapar ve ister. i vadesinde bitirir, iini yarm Sadk ve ine Bal brakmaz, rutin uygulamalarda kendini (Conscientious) rahat hisseder, programlara uymaktan holanr.

T-1 T-2

T-3 T-4 T-5 T-6 T-7 T-8 T-9

T-10 T-11

YAPI (STRUCTURE)

SOYUT (ABSTRACT)

YNET M (FIELDS OF USE)

75 Tablo 3.3. Temel Profil / Mesleki Kiilik zellikleri Duygu ve Ruh Hali DUYGU VE RUH HAL (FEELINGS AND EMOTIONS) Rahat Sakin, rahat, bask altnda soukkanldr, telal (Relaxed) deildir. Endieli (Worrying) Vurdumduymaz (Tough Minded) Duygusal Kontrol (Emotional Control) yimser (Optimistic) Kritik Eden (Critical) Faal (Active) Rekabeti (Competitive) Baar Hrs Olan (Achieving) Kararl (Decisive) Aksilikler karsnda telaldr, nemli olaylar ncesinde huzursuz ve gergindir, her eyi iyi yapma endiesi vardr. Kolay kolay incinmez, hareketleri bile umursamayabilir, haksz eletirilerden etkilenmez. Duygularn belli etmez, ani klar yapmaz ve hislerini kontrol altnda tutar. Neeli ve gleryzldr, aksiliklerde bile moralini bozmaz. Bilgileri iyi snar, dezavantajlar grebilir, varsaymlar kritik eder. Enerjisi oktur, abuk hareket eder, sportiftir, yerinde duramaz. Kazanmak iin oynar, dierlerini altetmeye kararldr, yenilgiyi kaldramaz. Hrsldr, gzn yukarlara diker, kariyere ok nem verir, sonularla deerlendirme yapmaya yatkndr. abuk karar verir, abuk deerlendirmeler yapar, risk alr, stnkr olabilir.

F-2

F-4 F-5 F-6 F-7

F-9 F-10

ENERJ (ENERGIES)

F-8

K SEL KONTROL (CONTROLS)

F-3

END E (ANXIETIES)

F-1

76 Tablo 3.4. Yan Profil / Liderlik Tarzlar (SHL-Expert System, 1994; Blake & Mounton, 1964) L DERL K TARZLARI (LEARDERSHIP STYLES) L-1 dareci Lider (Directive)
Planlama ve kontrol sorumluluunu hep tar. Kendi gzlemlerine gre ncelikleri saptar. Yaplacak ilerin neler olduu ve nasl yaplacan talimatlarla astlarna duyurur. Astlarnn tam kapasite ile almasn ister. Amalara gre ynetim anlayna yakn bir ynetim sergiler. e kiisel olarak en az derecede karr. Planlama ve icraat astlarna brakr. Grev ve sorumluluun kiilere ait olduuna inanr. Astlarnn ihtiyalarna nem vermez ve kendisine sorun getirilmesinden holanmaz. Fikir birlii ile karar almaktan holanr. Demokrattr. Astlarn , kararlara dahil etmek suretiyle motive eder. Tartmalara vakit ayrabilir. lgili herkesin katlmasn salar. Makamn, astlarnn g kazanarak tehdit oluturmasn engellemek amacyla kullanr. Astlarnn duygularna ve fikirlerine nem verir; fakat hedefleri hi unutmaz ve son karar hep ona aittir. Takm almasn benimser ve uygular. Astlarna yakndr ancak grev gerei otoriter bir ynetim de sergileyebilir. Astlar ile pazarlk yapar. Astlarnn ihtiyalarn belirleyip bunlar pazarlk konusu yaparak motive eder. Politik ve sosyaldir. Baar hrs kuvvetlidir. Hedeflerine ulamak iin gerekirse kurallar bile tanmayabilir.

L-2

Bireyci Lider (Delegative)

L-3

Katlmc Lider (Participative)

L-4

Danman Lider (Consultative)

L-5

Pazarlk Lider (Negotiative)

1,9 Katlmc Lider

9,9 Danman Lider

NSAN

5,5 Pazarlk Lider

Bireyci Lider 1,1 1 2 3

dareci Lider 9,1 7 8 9

GREV + Astlarn Olgunluk Seviyesi ekil 3.2. Liderlik Tarzlar le Ynetsel Grid Teorisi ve Olgunluk Teorisi Arasndaki liki (Zel, 1999, s.145)

77 3.3.2. Gvenilirlik ve Geerlilik Gvenilirlik, lmenin tutarl, dengeli ve tekrarlanabilir olmasdr. Tutarllk, lme kurallarna veri kayt ve kodlamasna uyma anlamn tamaktadr. Denge lmenin zaman iinde dier deikenler ayn kalmak kouluyla deimemesidir. Tekrarlanabilirlik ise lmenin tek bir zaman ile snrl kalmamas ve tekrar uygulanabilmesidir (Erdoan 1998: 118). Baka bir ifade ile bir lek deiik zaman aralklarnda ayn rnekleme uygulandnda tutarl ve dengeli sonular verebilmelidir. Gvenirlilii hesaplamann en yaygn yntemi de i tutarllk kapsamnda hesaplanan Cronbashs Alpha deeridir. Bu deer bir korelasyon katsays gibi yorumlanabildiinden sfr ile bir arasnda bir deer alabilmektedir (Karasar, 1999, s.148). Geerlilik, gerekte llmesi gerekeni lme sorunu ile ilgilidir (Erdoan 1998: 115). Bir lein geerliliini lmek iin farkl geerlilik testlerinden yararlanlabilir. Mesleki Kiilik Envanteri OPQ anketinin geerlilii konusunda bugne kadar yaplan aratrmalar sonucunda, toplam 710 yneticinin kiilik boyutlar ile ynetim performanslar arasnda % 30- % 50 arasnda geerlilik katsays olduu tespit edilmitir. Ayrca, yneticilere uygulanan yetenek testleri sonular ile kiilik boyutlar arasnda nemli seviyede geerlilik olduu da tespit edilmitir (Saville, Nyfield, 1996, s.260). OPQ anketinin yneticilerin kendi kendilerini deerlendirmeleri esasna dayanyor olmas, her zaman yneticilerin olduklarndan daha iyi grnmeye almalar ve bunun sonucunda da fazla iyimser cevaplar verdikleri ihtimalini akla getirmektedir. Bu durum anketin yksek saylabilecek geerlilik seviyesi ile eliiyor gibi gzkse de yaplan aratrmada, yneticilerle anket sonras yaplan bir geri besleme grmesinde, ok az olaslkla gerek d yant verdikleri, ounlukla anketin doldurulmas srasnda yksek motivasyona sahip olduklar ynnde bulgulara ulalmtr. Anketin geerliliinin yksek olmasna dier bir neden olarak da sorularn genel ve yzeysel olmaktan ok spesifik olmas gsterilmitir (Zel, 1999, s.137).

3.3.3. Aratrmann Analizinde Kullanlan Yntemler Aratrmann analizinde kullanlacak en uygun yntemin seilmesinden nce ayn alanda nceden yaplm aratrmalar ve bu aratrmalarda kullanlan analiz yntemleri incelenmitir. Bu inceleme sonucunda kullanlan yntemler ve uygulamaya katlan rneklem saylar Tablo 3.5de gsterilmitir.

78 Tablo 3.5. Yaplan Aratrmalarda Kullanlan rneklem Saylar ve Analiz Yntemleri ARATIRMACI RNEKLEM KORELASYON ANOVA K -KARE Blaylock(1981) Blaylock(1984) Campbell(1984) Chanin(1984) Mills(1985) Scheweiger(1985) Brightman(1990) Davis(1990) Gardner(1990) Ruble(1990) Gardner(1991) Rodgers(1991) Roush(1991) Stumpf(1991) Percival(1992) Zel(1999) 28 16 127 94 190 20 153 132 40 162 144 330 90 343 160 273 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X

Deikenler arasndaki ilikinin incelenmesi, deikenlerin lme yapsna, dalmn zelliklerine, aralarndaki ilikinin dorusal olup olmamasna, deiken saysna ve kontrol durumuna bal olarak farkl istatistikler kullanlarak yaplmaktadr. ki deiken arasndaki iliki, ikili ya da basit korelasyon ismi verilen korelasyon teknikleriyle bulunur. Korelasyon katsays, iki deiken arasndaki ilikinin miktarn bulup yorumlamak amacyla kullanlr. Pearson korelasyon katsays, iki deikenin de srekli olmasn ve deikenlerin birlikte normal dalm gstermesini gerektirmektedir. Deikenler srekli bir dalma sahipler, ancak normal dalm gstermiyorlarsa, iki deiken arasndaki ilikiyi aklamak amacyla Spearman Brown Sra Farklar korelasyon katsays kullanlr (Bykztrk, 2002, s.31). Tablo 3.5deki verilere gre, kiilik ve ynetim boyutlar arasndaki ilikilerin incelenmesinde balca yntemin kullanld grlmektedir. Bunlar; korelasyon yntemi, Anova yntemi ve Ki-kare yntemidir. Boyutlar arasndaki korelasyon katsaylarnn elde edilmesinde birden fazla korelasyon yntemi kullanlmtr. Bunlarn banda Pearson korelasyon yntemi gelmektedir. Ancak yaplan inceleme sonucunda

79 Pearson korelasyon ynteminin lineer ilikiler iin tasarland anlaldndan uygulama analizi iin uygun olmad sonucuna varlmtr. OPQ anketinde standart-on lei kullanlmaktadr. Bu lek 1 ile 10 arasnda deerlere sahiptir ve bu deerlerden yola karak iyi (olumlu) veya kt (olumsuz) eklinde sonulara varmak veya sonular deerlendirmek mmkn deildir. Dolaysyla lineer olmayan bir iliki sz konusudur. Bu tr lineer olmayan ilikilerin incelenmesinde Spearman korelasyon ynteminin daha uygun olduu tespit edilmi ve boyutlar arasndaki ilikilerin incelenmesinde kullanlmtr (Arkan, 2000, s.170). Boyutlar arasndaki ilikilerin incelenmesinde kullanlan dier bir yntem de Anova yntemidir. Anova analizinde gruplar topluca ele alnarak aralarnda bir fark bulunup bulunmad konusunda genel bir sonuca varlr. Fakat Anova analizi farkn hangi gruplar arasnda olduu sorusuna cevap vermez (Ba, 2001, s.44). Bu nedenle her bir lek maddesi asndan hangi grubun fark yarattn bulmak iin post hoc analizine bavurulur ve Scheffe testinden faydalanlr. Anova analizinden sonra bavurulan post hoc analizler baml deiken asndan hangi grubun fark yarattn grmek amacyla kullanlmaktadr (Sweet ve Grace-Martin, 2003, s.71). Anova yntemi sonucunda elde edilen F oranlar ile boyutlar arasndaki ilikinin kuvveti tespit edilir ve daha sonra Spearman korelasyon yntemiyle elde edilen ilikinin yn (olumlu-olumsuz) ile birletirilerek yorumlanmaktadr. Bu yntemle herhangi iki boyut arasndaki ilikinin kuvveti ve yn daha kolay grlebilmektedir. Aratrmada standart-on leine gre yksek skor ve dk skor karlatrmalar yaplarak Spearman korelasyon yntemi ve Anova yntemiyle elde edilen istatistiki bulgular desteklenmektedir. 1 ile 10 arasnda deien skorlarn dk ve yksek olarak iki kategoriye ayrlmasnda ortalama (+)(-) standart sapma yntemi kullanlmtr. Boyutlarn her biri iin bu yntemin uygulanmas yerine istatistiki veriler tablosu (Tablo 3.8) kullanlmak suretiyle genel bir deerlendirme yaplm ve sonu olarak 1-2-3-4 skorlar dk skor, 7-8-9-10 skorlar ise yksek skor olarak kabul edilmitir. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

DK ekil 3.3. Standart On lei

YKSEK

Bu yntemle mesleki kiilik zelliklerinden birisinde yksek skora sahip yneticilerin liderlik tarzlarndan hangisinde daha fazla yksek skora sahip olduklar

80 konusunda deerlendirme yapmak mmkn olmaktadr. Bu yntem daha ok bulgularn deerlendirilmesi aamasnda korelasyon ve F deerlerinden elde edilen bulgular desteklemek amacyla kullanlmtr. Bulgularn analizinde bilinmesi gereken bir durum da, bir kiinin birden fazla boyutta yksek skor a sahip olabilmesidir. rnein, bir yneticinin hangi liderlik tarzn daha fazla benimsediini anlayabilmek hangi tarzn dierlerine gre daha yksek skora sahip olduunu tespit etmekle mmkndr. Ancak, az bir oranda da olsa baz yneticilerin birden fazla liderlik tarznda da yksek veya dk skor elde etme durumu sz konusu olabilmektedir. Bu nedenle her ynetici iin bir tek liderlik tarz olmas gerektii konusunda yanl bir deerlendirme yaplmamaldr.

3.4. Aratrmann Bulgular ve Yorumlar Aratrma iki farkl lkede turizm sektrnde gereklemitir. Birinci aama be yldzl otellerde alan orta ve st dzey Trk yneticileri, ikinci aama da yine benzer zelliklerdeki otellerde alan orta ve st dzey Amerikal yneticileri kapsamaktadr. Bu balamda tezin aratrma ksmnda ilk olarak otel ynetim kademelerinde alan hem Trk hem de Amerikal yneticilerin mesleki kiilik zellikleri, ikinci olarak ise bu kiilerin liderlik tarzlar tespit edilmitir. 3.4.1. Trk Otel Yneticilerine Ait Bulgular 3.4.1.1. Trk Otel Yneticilerine Ait Demografik Bulgular Aratrma kapsamnda yer alan otel iletmelerinde orta ve st dzey ynetici pozisyonunda alan toplam 73 yneticinin % 76.4 bay ve % 17si ise bayandr. Aratrmaya katlan yneticilerin yalarna bakldnda ise 73 ynetici arasndan 57sinin yalarn belirtmek istemedii tespit edilmitir. Yalarn belirten 15 ynetici arasndan 11 kii (%15.3) 22 ila 32 ya arasnda yani gen bir ynetici grubunun olduunu gstermektedir (Tablo 3.6).

81 Tablo 3.6. Trk Otel Yneticilerine Ait Demografik Bulgular Say Cinsiyet Bayan Bay Ya 22-32 aras 33-43 aras 44-54 aras 17 55 %23.6 %76.4 Yzde

11 3 1

%15.3 %4.2 %1.4

3.4.1.2. Trk Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zelliklerine Ait Bulgular Trk yneticilerin mesleki kiilik zelliklerinin dk ve yksek skor yzdeleri baz istatistiki bulgular ile Tablo 3.7de gsterilmitir. Tabloda yer alan ortalama deerler, aratrmaya katlan yneticilerin her bir nermeye kar ne derece olumlu ya da ne derece olumsuz yaklatklarnn bir gstergesi olarak ele alnabilir. Buna gre dk dzeyde hesaplanan ortalama deerler olumsuz bir yaklam, yksek dzeyde hesaplanan ortalama deerler olumlu bir yaklam ifade etmektedir. Standart sapma deerleri ise gzlem deerlerinin ortalama deerlerden ne derece farkllk gsterdii konusunda bir fikir vermektedir. Yaplan analizler sonucunda Trk yneticilerin mesleki kiilik zelliklerine ait istatistiki bulgular, btn zelliklerin ortalamalarnn standart-on leine gre 3.96 ile 7.13 arasnda, standart sapmasnn ise 1.136 ile 2.215 arasnda deitii tespit edilmitir. Bu aralklarda standart sapmas en yksek olan mesleki kiilik zellikleri unlardr; vurdumduymaz, endieli, kritik eden, kararl, bilgilerle aklc ve rekabeti. Ayrca yaratc, iine bal, geleneksel, sanat, bilgilerle aklc ve mfik (koruyucu/sevecen) zelliklerinde mod(en ok rastlanan skor) 8 ve 7 yani yksek skor dilimi iinde tespit edilmitir. Bu bulgu, Trk yneticilerin belirgin mesleki kiilik zellikleri ile paralellik gstermektedir. Buna karn modu dk skor diliminde 3 ve 4 olarak tespit edilen mesleki kiilik zellikleri ise; ellerle/objelerle alan, vurdumduymaz ve faal olma olarak tespit edilmitir. Tablo 3.7 incelendiinde elde edilen bulgulara gre, Trk otel yneticilerinin % 69.4nn iine bal, %62.5inin detayc, % 59.7sinin yaratc ve yine yarsndan fazlasnn (%56.9) mfik kiilik zelliklerine sahip olduklar sylenebilmektedir. Bu zellikleri kapsamnda Trk yneticilerin baladklar bir ii yarm brakmaktan holanmadklar ve yaplan programa bal kalmaya nem verdikleri sylenebilir. Ayn

82 anda bir ok i zerinde almaktan ve bir ii kestirmeden yapmaya zorlanmaktan holanmazlar. Ayrca yaratc olma zellii kapsamnda Trk yneticilerin beyin frtnasn ve olaylara deiik yaklamlar yrtmeyi sevdikleri sylenebilir. Detayc olma zellii kapsamnda ise Trk yneticilerin dzenli ve metodlu altklar sylenebilir. Ancak bazen detaylar zerinde fazla titiz davrandklarndan geneli grmeleri zorlar. Bu zellikleri takip eden dier mesleki kiilik zellikleri ise u ekilde sralanmaktadr; sanat (%48.6), bilgilerle aklc (%47.2), baar hrs olan (%45.8), geleneksel (%44.4), nceden plan yapan (%44.4), davran (%40.3) ve demokrat (%38.9). Sanat olma zellii kapsamnda Trk yneticilerin yaklak 3/5inin estetik deerlendirme ieren sanatsal faaliyetleri sevdikleri ve kltrel aktiviteleri destekledikleri sylenebilir. nceden plan yapma zellii kapsamnda ise Trk yneticiler, orta vadede plan yapmaktan ve planlar bozulduunda ne yapacaklarn planlamaktan holanan kiilerdir. Baz hedefler koyup srelerini planlarlar. Deiken ortamlarda, planlarnn devaml bozulmas durumunda veya ksa vadede karar vermek zorunda kaldklarnda kendilerini rahatsz hissedebilirler. Davran olma zellii kapsamnda Trk yneticiler, bakalarnn ve kendi davranlarnn analizini yapmann ve insanlarn drt ve tepkilerinin olaslklarn dnmenin nemli olduuna inanrlar. nsanlk problemleri ile ilgilidirler ve insann doas ile ilgili grleri ieren kararlar verirler. Veri ve bilgilerle aklc olma zellii kapsamnda Trk yneticilerin istatistik ve rakamlardan, lmleme, para ynetimi ve saym ilerinden holandklar sylenebilir. Genelde aklc ve objektif davranrlar, bilgiyi ya da verileri saylara dntrmekten holanrlar. Baar hrs olma zellii kapsamnda ise Trk yneticilerin yksek kiisel hedefler belirleyip, kendilerinden ok ey bekledikleri, kariyerleri hakknda ihtirasl olduklar ve yeteneklerinin snrna kadar kendilerini zorladklar sylenebilir. leri onlar iin o kadar nemlidir ki, bu kiisel ve sosyal hayatn sona ermesi ile sonulanabilir. Trk otel yneticilerinin belirgin olmayan (dk skorlu) mesleki kiilik zellikleri u ekilde sralanmaktadr; elleri ve objelerle alan (%8.3), soyut dnen (%9.7), iyimser (%16.7), deiiklie ak (%16.7), vurdumduymaz (%16.7), faal (%18.1), rahat (%20.8) ve duygusal kontrol (%23.6). Vurdumduymaz zellii kapsamnda Trk yneticilerin bakalarnn onlar nasl grdkleri ile ilgilenip olumsuz eletirilerden fazla etkilendikleri, olaylara duygusal yaklatklar sylenebilir. Vurdumduymaz olma zellii tayan bireylerin rahat olma zelliklerinin de belirgin olmas bulgularla desteklenmektedir. Bu zellik Trk yneticilerin duygusal kontrol zelliini artrmaktadr. Ayn ekilde Trk yneticilerin duygusal kontrol zellii de dk orana sahiptir. Baka bir ifadeyle, Trk yneticiler

83 etraftaki insanlarn onlarn duygularn bilmelerinin nemli olduuna inanrlar, duygularn saklamazlar ve kendilerini ifade etmeyi tercih ederler, baz durumlarda duygusal patlamalar yaayabilirler. Faal olma zellii kapsamnda ise Trk yneticilerin, fiziksel aktivitelerden holanmayp, yksek dzeyde tempo gerektiren ve ok enerji sarfederek yaplan ilerden holanmadklar sylenebilir. Duraan, temposu dk, masa ba iler daha ok holarna gider. dnda spor veya aktif olacaklar hobileri azdr. Tablo 3.7. Trk Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zelliklerine Ait statistiki Bulgular Ort. Medyan Mod S.Sapma Dk Yksek Sralama Mesleki (%) (%) Kiilik zellikleri
R-1 R-2 R-3 R-4 R-5 R-6 R-7 R-8 R-9 T-1 T-2 T-3 T-4 T-5 T-6 T-7 T-8 T-9 T-10 T-11 F-1 F-2 F-3 F-4 F-5 F-6 F-7 F-8 F-9 F-10
kna edebilen dare eden Bamsz Da dnk nsancl Kendine gvenen Alakgnll Demokrat Mfik El/Obje ile alan Bilgilerle aklc Sanat Davran Geleneksel Deiiklie ak Soyut dnen Yaratc nceden plan yapan Detayc Sadk/ ine bal Rahat Endieli Vurdumduymaz Duygusal kontrol yimser Kritik eden Faal Rekabeti Baar hrs olan Kararl

5.65 5.94 5.67 6.01 5.57 5.68 5.58 6.11 6.54 3.96 6.43 6.15 6.13 6.25 4.74 4.97 6.72 6.21 7.11 7.13 5.19 5.64 4.35 4.85 4.72 5.61 4.99 5.89 6.47 5.93

6.00 6.00 6.00 6.00 6.00 6.00 6.00 6.00 7.00 4.00 6.00 6.00 6.00 6.00 5.00 5.00 7.00 6.00 7.00 7.00 5.00 5.00 4.00 5.00 5.00 6.00 5.00 6.00 6.00 6.00

6.00 5.00 5.00 6.00 6.00 5.00 6.00 6.00 7.00 3.00 7.00 7.00 5.00 7.00 5.00 5.00 8.00 6.00 6.00 7.00 5.00 5.00 3.00 5.00 5.00 6.00 4.00 5.00 5.00 6.00

1.396 1.719 1.501 1.707 1.422 1.136 1.882 1.393 1.592 1.631 1.934 1.881 1.601 1.599 1.808 1.444 2.073 1.838 1.570 1.830 1.641 2.016 2.215 1.918 1.867 1.968 1.732 1.896 1.644 1.945

25.0 18.1 23.6 19.4 23.6 11.1 27.8 13.9 13.9 58.3 19.4 19.4 12.5 15.3 41.7 30.6 18.1 19.4 5.6 9.7 33.3 29.2 61.1 45.8 48.6 31.9 45.8 18.1 9.7 23.6

23.6 37.5 27.8 36.1 23.6 25.0 26.4 38.9 56.9 8.3 47.2 48.6 40.3 44.4 16.7 9.7 59.7 44.4 62.5 69.4 20.8 26.4 16.7 23.6 16.7 33.3 18.1 30.6 45.8 30.6

21 12 17 13 22 20 18 11 4 30 6 5 10 8 27 29 3 9 2 1 24 19 28 23 26 14 25 16 7 15

3.4.1.3. Trk Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarna Ait Bulgular Trk yneticilerin liderlik tarzlarna ait istatistiki bulgular ile dk ve yksek skor yzdelerine gre dalmlar Tablo 3.8 ve ekil 3.4 de gsterilmitir. ekil 3.4

84 incelendiinde Trk otel yneticilerin benimsedikleri belirgin bir liderlik tarz olmad grlmekte fakat en ok orana sahip (%52.8) liderlik tarz bireyci lider tarzdr. Bu liderlik tarzn % 22.2 ile idareci lider tarz izlemektedir. Daha sonra srasyla % 19.4 ile katlmc lider, yine ayn oranla (% 19.4) pazarlk lider ve son olarak da % 15.3 ile danman lider tarz gelmektedir. Tablo 3.8. Trk Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarna Ait statistiki Bulgular ORTALAMA MEDYAN MOD L-1 dareci L-2 Bireyci L-3 Katlmc L-4 Danman L-5 Pazarlk 5.67 4.57 5.65 5.88 5.54 6.00 4.00 6.00 6.00 6.00 5.00 4.00 6.00 6.00 6.00 STD.SAPMA VARYANS 1.592 1.582 1.235 1.491 1.278 2.535 2.502 1.526 2.224 1.632

DK SKOR (%) 100 80 60 40 20 0 L-1 L-2 L-3 L-4 L-5 20 40 (%31.9) (%15.3) (%26.4) (%34.7) (%23.6)

YKSEK SKOR(%) 60 80 100 (%22.2) (%52.8) (%19.4) (%15.3) (%19.4)

ekil 3.4. Trk Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarnn Dk ve Yksek Skor Yzdelerine Gre Dalm Trk otel yneticilerinin liderlik tarzlarnn kendi iindeki korelasyonlar Tablo 3.9da gsterilmektedir. Tablo 3.9a gre en yksek korelasyonlar, katlmc lider ile danman lider tarzlar ve bireyci lider ile pazarlk lider tarzlar arasnda tespit edilmitir. Buna karlk en dk korelasyon bireyci lider ile danman lider ve bireyci lider ve katlmc lider tarzlar arasnda tespit edilmitir.

85 Tablo 3.9. Trk Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarnn Kendi Aralarndaki Korelasyonu L-1 L-2 L-3 L-4 L-5 L-1 dareci L-2 Bireyci L-3 Katlmc L-4 Danman L-5 Pazarlk * p< 0.05 ---------0.083 -0.258* 0.211 -0.081 **p< 0.01 ----------0.303** -0.757** 0.341** ---------0.516** 0.131 ----------0.126 -----------

Tablo 3.10, liderlik tarzlarnn dk ve yksek skor kesimelerini gstermektedir. Bu tablodaki bulgulara bakldnda, katlmc lider tarznn yksek, bireyci lider tarznn dk skor kesimesindeki 14 rakam ve bireyci lider tarznn dk, danman lider tarznn yksek skor kesimesindeki 22 ve katlmc lider ve danman lider tarzlarnn yksek skor kesimelerindeki 11 rakam dikkat ekmektedir. Bu rakamlardan hareketle, katlmc lider tarzn benimseyen bireylerin hemen hepsinin danman lider tarzn da benimsediklerini, buna karlk, bireyci lider tarzn benimsemeyenlerin katlmc lider ve danman lider tarzlarn ounlukla benimsedikleri grlmektedir. Bu da Trk yneticilerin genel liderlik dalmndaki katlmc lider ve danman lider tarzlarnn en ok benimsenen tarzlar olduunu desteklemektedir. Bireyci lider ve danman lider tarzlar da, ynetsel grid modelinde grev e ve insan a ilgi eksenlerinin zt ularnda yer almaktadr. Tablo 3.10. Trk Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarnn Yksek ve Dk Skor Kesimeleri
Liderlik Tarzlar
L-1 D Y L-2 D Y L-3 D Y L-4 D Y L-5 D Y L-1 DAREC Dk Yksek L-2 B REYC Dk Yksek L-3 KATILIMCI Dk Yksek L-4 DANIMAN Dk Yksek L-5 PAZARLIKI Dk Yksek

--------8 3 1 7 3 2 3 6

------------10 2 7 4 1 10 3 5 --------4 14 0 22 9 6 ---------4 1 6 0 0 5 ----------6 0 2 2 --------0 11 5 7 --------2 2 ------------6 3 ---------------------

86 3.4.1.4. Trk Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zellikleri le Liderlik Tarzlar Arasndaki likiye Ait Bulgular Trk otel yneticilerinin mesleki kiilik zellikleri ile liderlik tarzlar arasndaki ilikiler Spearman korelasyon yntemi ve Anova yntemi ile analiz edilmitir. Anova yntemi ile elde edilen F oranlar mesleki kiilik zellikleri ile liderlik tarzlar arasndaki ilikinin kuvvetini gstermekte ancak ilikinin yn hakknda olumlu veya olumsuz bir bilgi vermemektedir. Bu nedenle boyutlar arasndaki ilikiler incelenirken ilikinin ynn saptamak amacyla Spearman korelasyon yntemi kullanlmtr. Trk yneticilerin mesleki kiilik zellikleri ile liderlik tarzlar arasndaki ilikilere ait F oranlar Tablo 3.11de, korelasyon katsaylar ise Tablo 3.12de gsterilmitir. Her iki boyut arasndaki ilikinin kuvvetini gsteren F oranlar 0 ile 5 arasnda younlatndan (bkz. ekil 3.5), lee 5ten byk F oranlar dahil edilmemitir. Tablo 3.11 incelendiinde her bir mesleki kiilik zellii ile hangi liderlik tarz arasnda kuvvetli veya zayf iliki olduu grlebilmektedir. Tabloda dikkat eken bir durum; deiiklie ak, soyut dnen, geleneksel, iine bal ve endieli zelliklerinin liderlik tarzlarnn hibiri ile her iki ynde de aralarnda kuvvetli ilikinin bulunmamasdr. Buna karlk demokrat kiilik zelliinin olumsuz, ikisi olumlu ynde olmak zere liderlik tarzlarnn tm ile olduka kuvvetli ilikisi vardr. Demokrat zellii kapsamnda Trk yneticilerin, bakalarn dinledikleri ve nadiren tek balarna karar aldklar sylenebilir. Mmkn olduunca grup kararlarn tevik ederler. Kabul grmeyen bir fikri savunmalar istendiinde rahatsz olabilirler. Bunlarn yan sra idare eden kiilik zellii hem idareci lider hem de danman lider tarzlar ile olumlu ynde ilikilidir. dare eden zelliine istinaden, Trk yneticilerin, ynetmek ve idare etmekten holandklar ve iinde bulunduklar gruplarda lider roln stlenmeye hazr olduklar sylenebilir. Dier insanlarn ilerini organize etme sorumluluunu almaya hazrdrlar. Baz ortamlarda idareci ve hkmedici olarak alglanabilirler. kna edebilen kiilik zellii hem idareci hem de pazarlk lider tarzlaryla, rahat kiilik zellii bireyci lider tarz ile, da dnk ve insancl kiilik zellikleri katlmc lider tarz ile, baar hrs olan ve yaratc kiilik zellikleri ise idareci lider tarz ile yksek oranda olumlu ynde ilikilidir. Rahat olma zellii kapsamnda Trk yneticilerin gnn yaamak temeline dayanan bir yaam srdrdkleri ve nadiren gergin olduklar sonucuna varlabilir. Gnlk hayatlarnda sakin, soukkanl ve akl bandadrlar. kna edebilme zellii kapsamnda ise Trk yneticilerin fikir tartmaktan

87 ve bakalarna fikir pazarlamaktan holandklar sylenebilir. Genellikle konumalarn sonucunu ynlendirmekten holanrlar. Baar hrs olma zellii kapsamnda ise Trk yneticilerin ilerini hayatlarnn en nemli ncelii olarak grdkleri veya almak iin yaadklar sylenebilir. Tablo 3.12de dikkat eken bir bulgu, mfik, duygusal kontrol ve alakgnll kiilik zelliklerinin idareci lider tarz ile olumsuz ynde iliki gstermesidir. Mfik olma zellii kapsamnda Amerikal yneticiler, himayelerindeki personelin refah iinde olmasn istemedikleri ve iyerinde kiisel problemler olduunda izin vermeyeceklerini, hogrl, sempatik, iyi bir dinleyici olmad sylenebilir. Genel olarak kararlara varrken dierlerinin duygularna nem vermezler. Alakgnll olma zellii kapsamnda ise Trk yneticilerin, baarlarn kalabalk ortamlarda srekli dile getirdikleri, kendi kendilerini srekli ycelttikleri sylenebilir. Gsteri merakls olarak nitelendirilirler, ileri yoluna sokmak iin gsteri yapmay taktik olarak benimserler.

45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Std. Dev = 1,32 Mean = 1,60 N = 150,00

0 ,0 12 0 ,0 11 0 ,0 10 00 9, 00 8, 00 7, 00 6, 00 5, 00 4, 00 3, 00 2, 00 1, 00 0,

ekil 3.5. Trk Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zelliklerine Ait F Oranlarnn Dalm

88 Tablo 3.11. Trk Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zellikleri le Liderlik Tarzlar Arasndaki F Oranlar L-1 L-2 L-3 L-4 L-5
R-1 R-2 R-3 R-4 R-5 R-6 R-7 R-8 R-9 T-1 T-2 T-3 T-4 T-5 T-6 T-7 T-8 T-9 T-10 T-11 F-1 F-2 F-3 F-4 F-5 F-6 F-7 F-8 F-9 F-10
4,143** 12,419** 1,480 0,663 1,432 0,670 2,421* 1,806** 4,074 1,581 0,363 1,928 1,481 1,695 0,485 1,119 1,681 1,852 1,657 0,936 0,229 1,262 1,576 1,636 1,321 1,715 0,616 0,786 3,973** 1,858 1,389 3,187** 1,482 1,007 0,462 0,695 1,540 2,564* 0,992 0,647 0,627 0,894 1,918 1,257 1,132 1,028 2,324* 3,244** 0,651 0,602 4,142** 0,674 2,258* 0,144 1,492 0,489 0,816 0,701 1,272 1,232 1,237 1,862 0,824 4,211** 3,457** 1,526 2,175 4,392** 2,441* 1,771 3,599** 1,184 1,366 1,178 1,376 1,336 1,061 1,102 1,460 0,637 0,709 1,247 1,745 0,531 1,256 2,539* 1,674 0,966 2,219 0,962 1,011 6,309** 0,704 0,765 1,921 2,190* 1,614 1,717 1,473 2,084 0,839 1,332 2,224* 1,171 0,845 1,352 0,659 1,285 0,810 0,847 1,405 1,182 3,888** 0,435 0,974 1,255 2,081 1,340 1,894 0,702 1,883 1,699 0,324 1,173 1,350 1,979 1,011 3,659** 1,278 1,513 1,151 1,138 1,977 0,912 1,517 0,713 0,807 0,895 0,913 0,360 2,223* 0,775 0,817 0,770 3,532** 1,709 1,625 1,282 1,159 1,333

* p< 0.05

**p< 0.01

89 Tablo 3.12. Trk Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zellikleri le Liderlik Tarzlar Arasndaki Korelasyon Katsaylar L-1
R-1 R-2 R-3 R-4 R-5 R-6 R-7 R-8 R-9 T-1 T-2 T-3 T-4 T-5 T-6 T-7 T-8 T-9 T-10 T-11 F-1 F-2 F-3 F-4 F-5 F-6 F-7 F-8 F-9 F-10
0.506** 0.742** 0.230 -0.060 -0.262* 0.058 -0.347** -0.347** -0.515** -0.268* 0.053 -0.324** -0.233 -0.315 0.119 -0.016 0.356** 0.304** 0.249* 0.064 -0.074 -0.235* 0.198 -0.356** 0.175 0.338** -0.166 0.214 0.483** 0.316**

L-2
0.325** -0.420** 0.312** 0.172 -0.126 0.018 -0.121 -0.465** -0.117 -0.040 -0.004 -0.010 -0.380** 0.034 -0.015 -0.089 -0.014 -0.449** -0.153 0.049 0.521** -0.126 0.316** 0.105 0.309** -0.216 0.059 -0.087 -0.077 0.131

L-3
0.082 0.095 -0.099 0.493** 0.464** 0.236* 0.147 0.523** 0.303** -0.294* -0.423** -0.012 0.248* -0.145 -0.009 0.001 -0.279* -0.141 -0.269* -0.037 -0.109 0.027 -0.112 0.070 0.211 -0.257* 0.306** -0.100 -0.002 -0.276*

L-4
-0.005 0.588** -0.177 -0.001 0.306** 0.077 0.143 0.394** 0.100 -0.185 -0.095 -0.018 0.361** -0.142 -0.055 0.008 -0.085 0.226 -0.058 -0.034 -0.327** 0.041 -0.420** -0.084 -0.212 0.289* -0.064 0.147 0.091 -0.151

L-5
0.374** -0.309** 0.104 0.259* 0.302** 0.512 -0.128 -0.338** 0.004 -0.191 -0.106 -0.118 0.328** -0.011 0.137 -0.196 -0.129 -0.209 -0.117 -0.130 -0.053 0.080 -0.107 0.092 -0.159 -0.182 0.217 0.270* 0.200 -0.122

* p< 0.05

**p< 0.01

Tablo 3.11 ve Tablo 3.12deki bulgulara gre, ikna edebilen, idare eden (sorumluluk almaktan kanmayan), yaratc, kritik eden, baar hrs olan, nceden plan yapan, kararl ve detayc olan yneticiler daha ok idareci lider (9,1) tarzn benimsemektedirler. Bu tarzdaki yneticiler, planlama ve kontrol sorumluluunu kimse ile paylamazlar, kendi gzlemlerine gre ncelikleri saptar ve talimatlar verirler. Astlaryla ilikileri zayftr. Genel olarak otoriter ynetim sergiledikleri sylenebilir. Bu liderlik tarzn benimseyen yneticilerin belirgin olmayan mesleki kiilik zellikleri unlardr; mfik, sanat, duygusal kontrol, alakgnll ve demokrat olma. Bireyci lider (1,1) tarzn benimseyen Trk yneticilerin belirgin mesleki kiilik zellikleri arasnda rahat, vurdumduymaz, iyimser, ikna edebilen ve bamsz olma

90 zellikleri saylabilir. Bireyci lider tarz ile olumsuz ynde kuvvetli ilikisi bulunan mesleki kiilik zellikleri ise unlardr; idare eden, demokrat, davran ve nceden plan yapan. dareci lider tarznda olduu gibi bireyci lider tarz da insana ilgi boyutunun dk kesiminde yer almaktadr. Bununla paralel olarak, her iki liderlik tarznn da olumsuz ynde kuvvetli ilikisi bulunan mesleki kiilik zellii demokrat olma zelliidir. nsana ilginin yksek, greve ilginin ise dk seviyede olduu katlmc lider (1,9) tarzn benimseyen Trk yneticilerin ortak belirgin mesleki kiilik zellikleri; da dnk, insancl, demokrat, mfik ve faal olmalardr. Bu liderlik tarz ile olumsuz ynde iliki gsteren mesleki kiilik zellikleri ise; bilgilerle aklc, yaratc, detayc, eller ve objelerle alan zellikleridir. Bu ilikiler kapsamnda katlmc lider tarzndaki Trk yneticilerin, sosyal ynden ok kuvvetli olduu, insanlarla iletiim kurmakta baarl olduklar, hatta evresindekileri krmamak iin onlarn dncelerini bile eletirmedikleri ve fazla grev dkn olmadklar sylenebilir. Danman lider (9,9) tarzn benimseyen Trk yneticilerin en belirgin zellikleri; demokrat, idare eden, insancl ve davran zellikleridir. Buna karlk vurdumduymaz ve rahat olma zellikleri bu tarzdaki yneticilerin dk oranda sahip olduklar zelliklerindendir. nsana ilgi boyutunun kuvvetli diliminde yer alan danman lider ve katlmc lider tarzlarnn ortak olarak olumlu ynde iliki gsterdikleri mesleki kiilik zellikleri demokrat ve insancl olma zellikleridir. Bu durum, her iki liderlik tarznn tadklar zellikler ile badamaktadr ancak ortak zellik saysnn az olmas tatmin edici deildir. Pazarlk lider (5,5) tarzn benimseyen Trk yneticilerin belirgin mesleki kiilik zellikleri ise unlardr; ikna edebilen, davran ve rekabeti. Buna karlk zayf seviyedeki zellikleri ise, idare eden ve demokrat olma. Bu ilikiler kapsamnda greve ve insana ilgi boyutlarnn orta diliminde yer alan pazarlk lider tarzn benimseyen Trk yneticilerin, astlaryla yaptklar pazarlk srecinde ihtiya duyduklar ikna etme ve astlarnn davranlarn analiz ederek ihtiyalarn tespit edebilme ve bu yolla onlar motive etme yeteneklerinin gelimi olduklar sylenebilir. 3.4.1.5. Trk Otel Yneticilerinin Cinsiyet Farkllna Gre Mesleki Kiilik zellikleri ve Liderlik Tarzlarnn Analizinden Elde Edilen Bulgular Trk otel yneticilerinin mesleki kiilik zelliklerinin cinsiyetlere gre yksek skor yzdeleri dalm Tablo 3.13de gsterilmitir. Tablodaki bulgular incelendiinde mesleki kiilik zelliklerinin cinsiyetlere gre dalmnda erkek yneticilerde nemli saylabilecek zellikler; idare eden, alakgnll, bilgilerle aklc, nceden plan yapan,

91 iine bal, kritik eden, baar hrs olan, vurdumduymaz ve kararl iken kadn yneticilerde dikkat eken zellikler ise; da dnklk, kendine gvenen, demokrat, mfik, sanat, davran, detayc ve iyimser olarak tespit edilmitir. Bunun yan sra Trk yneticilerin genelinde olduu gibi elleri ve objelerle alan zellii cinsiyette de ok zayf bir zellik olarak grlmektedir. Tablo 3.13. Trk Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zelliklerinin Cinsiyetlere Gre Yksek Skor Yzdeleri Dalm
MESLEK KLK ZELL KLER kna edebilen R-1 dare eden R-2 Bamsz R-3 Da dnk R-4 nsancl R-5 Kendine gvenen R-6 Alakgnll R-7 Demokrat R-8 Mfik R-9 El/Obje ile alan T-1 Bilgilerle aklc T-2 Sanat T-3 Davran T-4 Geleneksel T-5 Deiiklie ak T-6 Soyut dnen T-7 Yaratc T-8 nceden plan yapan T-9 Detayc T-10 Sadk/ ine bal T-11 Rahat F-1 Endieli F-2 Vurdumduymaz F-3 Duygusal kontrol F-4 yimser F-5 Kritik eden F-6 Faal F-7 Rekabeti F-8 Baar hrs olan F-9 Kararl F-10
ERKEK YNET C LER (N=55) KADIN YNET C LER (N=17)

25.5 41.8 27.3 29.3 21.8 20.0 29.1 36.4 52.7 9.1 54.5 40.0 34.5 45.5 12.7 7.3 61.8 49.1 58.2 69.1 21.8 25.5 20.0 25.5 14.5 38.2 18.2 32.7 49.1 36.4

17.6 23.5 29.4 58.8 29.4 41.2 17.6 47.1 70.6 5.9 23.5 76.5 58.8 41.2 29.4 17.6 52.9 29.4 76.5 20.0 17.6 29.4 5.9 17.6 23.5 17.6 17.6 23.5 35.3 11.8

3.4.1.6. Trk Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarnn Cinsiyetlere Gre Dalm Trk yneticilerin liderlik tarzlarnn cinsiyetlere gre dalm yksek skor yzdelerine gre Tablo 3.14de gsterilmitir. Bu tablodaki bulgulara gre kadn yneticiler katlmc lider ve pazarlk lider tarzlarnda erkek yneticilerden daha

92 fazla orana sahiplerken, erkek yneticiler de idareci lider tarznda bayan yneticilerden daha fazla orana sahiptir. Erkek yneticiler ayrca bireyci lider tarznda da bayan yneticilerden daha fazla orana sahiptir fakat bu oran nemli saylabilecek seviyede deildir. Tablo 3.14. Trk Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarnn Cinsiyetlere Gre Dalm ERKEK KADIN L DERL K YNET C LER YNET C LER TARZLARI
(N=55) (N=17)

L-1 dareci Lider L-2 Bireyci Lider L-3 Katlmc Lider L-4 Danman Lider L-5 Pazarlk Lider

36.4 16.4 14.5 34.5 20.0

17.6 11.8 64.7 35.3 52.9

3.4.2. Amerikal Otel Yneticilerine Ait Bulgular 3.4.2.1. Amerikal Otel Yneticilerine Ait Demografik Bulgular Aratrma kapsamnda yer alan otel iletmelerinde orta ve st dzey ynetici pozisyonunda alan toplam 63 yneticinin % 54 bay ve % 46s ise bayandr. Aratrmaya katlan yneticilerin yalarna bakldnda ise 63 ynetici arasndan 11inin yalarn belirtmek istemedii tespit edilmitir. Yalarn belirten 52 ynetici arasndan 22si (%34.9) 22 ila 32 ya arasnda iken 13 (%20.6) 33 ila 43 ya arasnda ve yine 13 44 ila 54 ya arasnda olduu tespit edilmitir. Buradan hareketle yarsndan fazlasnn gen bir nfus olduu sylenebilir (Tablo 3.15). Tablo 3.15. Amerikal Otel Yneticilerine Ait Demografik Bulgular Say Yzde Cinsiyet Bayan 29 %46 Bay 34 %54 Ya 22-32 aras 22 %34.9 33-43 aras 13 %20.6 44-54 aras 13 %20.6 55-65 aras 4 %6.3

93 3.4.2.2. Amerikal Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zelliklerine Ait Bulgular Amerikal yneticilerin mesleki kiilik zelliklerinin dk ve yksek skor yzdeleri baz istatistiki bulgular ile Tablo 3.16da gsterilmitir. Yaplan analizler sonucunda Amerikal yneticilerin mesleki kiilik zelliklerine ait istatistiki bulgular, btn zelliklerin ortalamalarnn standart-on leine gre 3.65 ile 7.75 arasnda, standart sapmasnn ise 1.494 ile 1.616 arasnda deitii tespit edilmitir. Bu aralklarda standart sapmas en yksek olan mesleki kiilik zellikleri unlardr; soyut dnen, mfik (koruyucu/sevecen), bilgilerle aklc, bamsz, rahat ve demokrat. Ayrca sanat, vurdumduymaz, bamsz, alakgnll, soyut dnen zelliklerinde mod(en ok rastlanan skor) 9, 8 ve 7 yani yksek skor dilimi iinde tespit edilmitir. Bu bulgu, Trk yneticilerin belirgin mesleki kiilik zellikleri ile paralellik gstermektedir. Buna karn modu dk skor diliminde 3 ve 4 olarak tespit edilen mesleki kiilik zellikleri ise; idare eden, demokrat, eller ve obje ile alan, mfik, kritik eden ve rekabeti olarak tespit edilmitir. Tablo 3.16 incelendiinde elde edilen bulgulara gre, Amerikal otel yneticilerinin % 73 sanat, % 71.4 vurdumduymaz, % 54 bilgilerle aklc ve geleneksel ve yine yarya yaknnn (%44.4) alakgnll, soyut dnen ve detayc kiilik zelliklerine sahip olduklar sylenebilmektedir. Bu zellikleri takip eden dier mesleki kiilik zellikleri ise u ekilde sralanmaktadr; bamsz (%38.1), davran ve da dnk (%34.9), rahat (%30.3). Buna karlk, Amerikal otel yneticilerinin belirgin olmayan (dk skorlu) mesleki kiilik zellikleri u ekilde sralanmaktadr; nceden plan yapan (%3.2), idare eden ve ikna edebilen (%4.8), demokrat ve faal (%9.5), iyimser, rekabeti ve baar hrs olan (%11.1), iine bal (%12.7) ve deiiklie ak (%14.3).

94 Tablo 3.16. Amerikal Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zelliklerine Ait statistiki Bulgular
Mesleki Kiilik zellikleri R-1 R-2 R-3 R-4 R-5 R-6 R-7 R-8 R-9 T-1 T-2 T-3 T-4 T-5 T-6 T-7 T-8 T-9 T-10 T-11 F-1 F-2 F-3 F-4 F-5 F-6
F-7 F-8 F-9 F-10 kna edebilen dare eden Bamsz Da dnk nsancl Kendine gvenen Alakgnll Demokrat Mfik El/Obje ile alan Bilgilerle aklc Sanat Davran Geleneksel Deiiklie ak Soyut dnen Yaratc nceden plan yapan Detayc Sadk/ ine bal Rahat Endieli Vurdumduymaz Duygusal kontrol yimser Kritik eden Faal Rekabeti Baar hrs olan Kararl

Ort. 4.75 3.65 5.81 5.90 5.40 5.19 6.21 4.25 5.35 4.87 6.68 7.75 5.97 6.84 4.86 6.16 5.56 4.10 6.43 5.22 5.46 5.79 7.22 5.73 4.83 4.62 4.75 4.38 4.60 5.49

Medyan 5.00 3.00 6.00 6.00 5.00 5.00 6.00 4.00 5.00 5.00 7.00 8.00 6.00 7.00 5.00 6.00 6.00 4.00 6.00 5.00 6.00 6.00 7.00 5.00 5.00 5.00 5.00 4.00 5.00 6.00

Mod 5.00 3.00 7.00 5.00 5.00 6.00 7.00 4.00 4.00 4.00 6.00 9.00 5.00 8.00 5.00 7.00 6.00 5.00 6.00 6.00 6.00 5.00 8.00 5.00 5.00 4.00 5.00 4.00 5.00 6.00

S.Sapma 1.307 1.494 1.768 1.624 1.582 1.615 1.358 1.732 1.797 1.561 1.776 1.616 1.367 1.285 1.435 1.860 1.614 1.583 1.624 1.475 1.740 1.515 1.464 1.494 1.671 1.507 1.545 1.641 1.476 1.533

Dk Yksek (%) (%) 34.9 73.0 23.8 12.7 30.2 31.7 9.5 60.3 38.1 46.0 12.7 3.2 12.7 1.6 39.7 14.3 23.8 57.1 7.9 28.6 28.6 15.9 4.8 15.9 39.7 49.2 33.3 54.0 47.6 25.4 4.8 4.8 38.1 34.9 25.4 19.0 44.4 9.5 27.0 19.0 54.0 73.0 34.9 54.0 14.3 44.4 25.4 3.2 44.4 12.7 30.3 28.6 71.4 25.4 11.1 9.5 12.7 11.1 11.1 19.0

Sralama 28 29 8 9 16 19 5 27 13 18 4 1 10 3 20 7 15 30 6 22 11 12 2 14 23 26 21 24 25 17

3.4.2.3. Amerikal Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarna Ait Bulgular Amerikal yneticilerin liderlik tarzlarna ait istatistiki bulgular ile dk ve yksek skor yzdelerine gre dalmlar Tablo 3.17 ve ekil 3.6da gsterilmitir. Tablo 3.18 incelendiinde Amerikal otel yneticilerin benimsedikleri belirgin liderlik tarznn bireyci lider tarz (%68.3) olduu grlmektedir. Bu liderlik tarzn % 25.4 ile pazarlk lider tarz izlemektedir. Daha sonra srasyla % 14.3 ile danman lider, %3.2 ile katlmc lider ve son olarak yine ayn oranla % 3.2 ile idareci lider tarz gelmektedir.

95 Tablo 3.17. Amerikal Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarna Ait statistiki Bulgular ORTALAMA MEDYAN MOD STD.SAPMA VARYANS L-1 dareci L-2 Bireyci L-3 Katlmc L-4 Danman L-5 Pazarlk 3.71 7.16 4.17 2.95 5.54 4.00 7.00 4.00 3.00 6.00 3.00 7.00 4.00 3.00 5.00 1.211 1.472 1.212 1.408 1.305 1.465 2.168 1.469 1.982 1.704

DK SKOR (%) 100 (%81.0) (%3.2) (%60.3) (%85.7) (%17.5) 80 60 40 20 0 L-1 L-2 L-3 L-4 L-5 20

YKSEK SKOR(%) 40 60 80 100 ( %3.2) (%68.3) ( %3.2) (%14.3) (%25.4)

ekil 3.6. Amerikal Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarnn Dk ve Yksek Skor Yzdelerine Gre Dalm Amerikal otel yneticilerinin liderlik tarzlarnn kendi iindeki korelasyonlar Tablo 3.18de gsterilmektedir. Tablo 3.18e gre en yksek korelasyonlar, katlmc lider ile danman lider tarzlar ve bireyci lider ile pazarlk lider tarzlar arasnda tespit edilmitir. Buna karlk en dk korelasyon bireyci lider ile danman lider ve bireyci lider ve katlmc lider tarzlar arasnda tespit edilmitir. Tablo 3.18. Amerikal Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarnn Kendi Aralarndaki Korelasyonu L-1 L-1 dareci L-2 Bireyci L-3 Katlmc L-4 Danman L-5 Pazarlk ---------0.027 -0.258* -0.122 -0.273* ----------0.423** -0.691** 0.365** ---------0.552** 0.101 ----------0.276* ----------L-2 L-3 L-4 L-5

Tablo 3.19, Amerikal yneticilerin liderlik tarzlarnn dk ve yksek skor kesimelerini gstermektedir. Bu tablodaki bulgulara bakldnda, idareci lider ve

96 bireyci lider tarzlarnn dk skor kesimelerindeki 46, bireyci lider tarznn

yksek, danman lider tarznn dk skor kesimesindeki 41 rakam,katlmc lider ve danman lider tarzlarnn dk skor kesimesindeki 36 rakam ve idareci lider raznn dk, bireyci lider tarznn yksek skor kesimesindeki 36 dikkat ekmektedir. Bu rakamlardan hareketle, katlmc lider tarzn benimsemeyen bireylerin hemen hepsinin danman lider tarzn da benimsemediklerini, buna karlk, bireyci lider tarzn benimseyenlerin fakat katlmc danman lider lider tarzn tarzn ounlukla benimsemedikleri sonucu da grlmektedir. Ayrca idareci lider tarzn benimsemeyenlerin bireyci lider tarzn benimsediklerini benimsemedikleri karlabilmektedir. Tablo 3.19. Amerikal Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarnn Yksek ve Dk Skor Kesimeleri
Liderlik Tarzlar L-1 L-1 DAREC
Dk Yksek

L-2 B REYC
Dk Yksek

L-3 KATILIMCI
Dk Yksek

L-4 DANIMAN
Dk Yksek

L-5 PAZARLIKI
Dk Yksek

D -----Y ------

------------0 0 2 0 1 1 0 0 ----------1 0 0 2 2 0 ------------31 0 41 2 4 14 ----------36 2 7 11 ------------0 2 0 0 ----------8 16 ----------3 0 -------------------

L-2

D 1 Y 36

L-3

D 29 Y 2

L-4

D 46 Y 5

L-5

D 8 Y 16

3.4.2.4. Amerikal Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zellikleri Tarzlar Arasndaki likiye Ait Bulgular

le Liderlik

Amerikal otel yneticilerinin mesleki kiilik zellikleri ile liderlik tarzlar arasndaki ilikiler Spearman korelasyon yntemi ve Anova yntemi ile analiz edilmitir. Anova yntemi ile elde edilen F oranlar mesleki kiilik zellikleri ile liderlik tarzlar arasndaki ilikinin kuvvetini gstermekte ancak ilikinin yn hakknda olumlu veya

97 olumsuz bir bilgi vermemektedir. Bu nedenle boyutlar arasndaki ilikiler incelenirken ilikinin ynn saptamak amacyla Spearman korelasyon yntemi kullanlmtr. Amerikal yneticilerin mesleki kiilik zellikleri ile liderlik tarzlar arasndaki ilikilere ait F oranlar Tablo 3.20de, korelasyon katsaylar ise Tablo 3.21de gsterilmitir. Tablo 3.21 incelendiinde her bir mesleki kiilik zellii ile hangi liderlik tarz arasnda kuvvetli veya zayf iliki olduu grlebilmektedir. Tabloda dikkat eken bir durum; bamsz, kendine gvenen, eller ve objelerle alan, soyut dnen, yaratc, endieli, iyimser, faal, vurdumduymaz ve rekabeti zelliklerinin liderlik tarzlarnn hibiri ile her iki ynde de aralarnda kuvvetli ilikinin bulunmamasdr. Buna karlk demokrat kiilik zelliinin ikisi olumsuz ve ikisi olumlu ynde olmak zere idareci, bireyci, katlmc ve danman liderlik tarzlaryla olduka kuvvetli ilikisi vardr. Bunlarn yan sra idare eden kiilik zellii de idareci ve danman liderlik tarzlaryla olumlu ynde ilikili iken bireyci ve pazarlk liderlik tarzlaryla olumsuz ynde ilikilidir. Ayrca davran kiilik zellii yksek oranda ve olumlu ynde pazarlk liderlik tarz ile ilikili olduu tespit edilmitir. Tablo 3.21de dikkat eken dier bir bulgu da, bilgilerle aklc ve detayc kiilik zelliklerinin katlmc lider tarz ile olumsuz ynde iliki gstermesidir. Tablo daha detayl incelendiinde idare eden (sorumluluk almaktan kanmayan), iine bal, detayc ve nceden plan yapan yneticiler daha ok idareci lider (9,1) tarzn benimsedii grlmektedir. Bu liderlik tarzn benimseyen Amerikal yneticilerin olumsuz ynde kuvvetli iliki gsterdikleri mesleki kiilik zellikleri unlardr; demokrat, davran, sanat ve duygusal kontrol. Bireyci lider (1,1) tarzn benimseyen Amerikal yneticilerin belirgin mesleki kiilik zellikleri arasnda deiiklie ak ve rahat olma zellikleri saylabilir. Bu liderlik tarz ile olumsuz ynde kuvvetli ilikisi bulunan mesleki kiilik zellikleri ise unlardr; idare eden, demokrat, mfik ve nceden plan yapan. dareci lider ve bireyci lider tarz insana ilgi boyutunun dk kesiminde yer almaktadr. Bununla paralel olarak, her iki liderlik tarznn da olumsuz ynde kuvvetli ilikisi bulunan mesleki kiilik zellii demokrat olma zelliidir. nsana ilginin yksek, greve ilginin ise dk seviyede olduu katlmc lider (1,9) tarzn benimseyen Amerikal yneticilerin ortak belirgin mesleki kiilik zellikleri; demokrat, insancl ve ikna edebilen olmalardr. Bu liderlik tarz ile olumsuz ynde iliki gsteren mesleki kiilik zellikleri ise; bilgilerle aklc, kritik eden ve detayc olma

98 zellikleridir. Bu ilikiler kapsamnda insanlarla iletiim kurmakta ok baarl olduklar ve fazla grev dkn olmadklar sylenebilir. Danman lider (9,9) tarzn benimseyen Amerikal yneticilerin en belirgin zellikleri; idare eden, insancl ve demokrat olmalardr. Buna karlk, deiiklie ak olma zellii bu tarzdaki yneticilerin dk oranda sahip olduklar zelliidir. nsana ilgi boyutunun kuvvetli diliminde yer alan danman lider ve katlmc lider tarzlarnn ortak olarak olumlu ynde kuvvetli iliki gsterdikleri mesleki kiilik zellikleri demokrat ve insancl olma zellikleridir. Bu durum her iki liderlik tarznn tadklar zellikler ile badamaktadr. Buna karlk, bu kategorideki liderlik tarzlarndaki yneticilerin bakalarnn fikir ve abalarn engellemeyen ve eletirici yaklamlardan desteklemektedir. Pazarlk lider (5,5) tarzn benimseyen Amerikal yneticilerin belirgin mesleki kiilik zellikleri ikna edebilme, baar hrs olan ve davran olma zelliidir. Pazarlk srecindeki baarnn iyi bir ikna kabiliyetine bal olduu dnldnde bu durum liderlik tarz ile badamaktadr. Buna karlk zayf seviyedeki zellikleri ise idare eden ve mfik olarak tespit edilmitir. kanan bireyler olmalar da insana ynelik liderlik tarzn

99 Tablo 3.20. Amerikal Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zellikleri le Liderlik Tarzlar Arasndaki F Oranlar L-1 L-2 L-3 L-4 L-5
R-1 R-2 R-3 R-4 R-5 R-6 R-7 R-8 R-9 T-1 T-2 T-3 T-4 T-5 T-6 T-7 T-8 T-9 T-10 T-11 F-1 F-2 F-3 F-4 F-5 F-6 F-7 F-8 F-9 F-10
0,611 6,812** 1,470 1,946 0,856* 2,321 1,380 1,602 2,101 1,132 0,555 3,137** 2,673* 0,659 1,440 1,809 0,755 1,913 1,157 3,345** 1,544 1,836 2,561* 1,097 1,251 1,068 1,236 2,081 0,888 1,597 2,779* 3,861** 1,107 1,129 1,631 1,111 0,852 6,399** 2,610* 0,628 0,097 1,124 0,611 1,639 1,678 1,100 2,374* 1,069 1,094 0,354 1,168 0,748 1,504 0,806 2,048 0,951 0,325 3,934** 1,296 0,659 2,329* 1,200 1,594 5,376** 2,579* 1,400 0,819 6,884** 1,652 1,057 2,675* 1,062 1,202 0,886 0,968 1,275 1,439 0,437 2,280* 1,422 1,732 3,209** 0,501 0,495 0,133 1,277 1,112 0,869 2,009 4,783** 0,550 5,108** 4,044** 1,107 3,303* 0,650 1,176 9,298** 1,256 0,873 0,886 1,057 0,627 1,681 1,332 0,865 1,265 0,613 1,668 0,873 1,076 0,612 2,788* 0,270 0,994 0,483 0,297 1,356 1,097 0,974 4,677** 4,632** 1,278 3,389** 1,556 1,749 0,509 1,911 2,159 2,697* 0,631 1,752 2,931* 0,996 1,029 0,152 2,244 1,248 0,225 3,930** 1,770 0,594 1,406 1,168 1,108 0,498 0,571 1,592 2,988* 1,095

* p< 0.05

**p< 0.01

100 Tablo 3.21. Amerikal Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zellikleri le Liderlik Tarzlar Arasndaki Korelasyon Katsaylar L-1 L-2 L-3 L-4 L-5
R-1 R-2 R-3 R-4 R-5 R-6 R-7 R-8 R-9 T-1 T-2 T-3 T-4 T-5 T-6 T-7 T-8 T-9 T-10 T-11 F-1 F-2 F-3 F-4 F-5 F-6 F-7 F-8 F-9 F-10
0,093 0,504** 0,244 0,121 -0,108 0,164 -0,309* -0,389** 0,172 -0,148 -0,034 -0,328** -0,309* -0,154 0,117 -0,041 0,084 0,260* 0,294* 0,266* 0,061 -0,213 -0,038 -0,318* -0,071 -0,053 -0,033 0,053 0,076 0,132 0,050 -0,544** 0,147 0,191 -0,046 -0,012 -0,075 -0,608** -0,344** -0,062 0,089 0,193 -0,038 -0,258* 0,297* 0,139 0,092 -0,323** 0,190 -0,097 0,317* -0,140 0,194 -0,161 0,219 -0,013 0,048 0,106 0,241 -0,003 0,264* 0,184 -0,094 0,250* 0,315* -0,032 0,048 0,632** 0,242 -0,099 -0,436** -0,045 0,090 -0,026 -0,185 -0,175 -0,193 -0,020 -0,357** -0,048 0,008 -0,245 -0,005 0,064 0,051 -0,255* -0,075 -0,017 0,011 -0,140 0,019 0,540** -0,222 -0,292* 0,386** 0,070 -0,067 0,646** 0,202 -0,095 -0,248* -0,156 -0,041 0,229 -0,309* -0,005 -0,178 0,152 -0,265* 0,053 -0,021 -0,151 -0,238 0,052 0,003 0,182 0,040 -0,114 -0,055 -0,144 0,453** -0,571** 0,070 0,077 0,137 0,063 0,107 -0,195 -0,326** 0,200 0,043 0,001 0,463** -0,111 -0,037 -0,051 0,017 -0,137 -0,022 -0,011 -0,116 -0,005 0,232 -0,247 -0,086 -0,036 -0,038 0,246 0,379** 0,001

* p< 0.05

**p< 0.01

3.4.2.5. Amerikal Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zelliklerinin Cinsiyetlere Gre Dalm Amerikal yneticilerin liderlik tarzlarnn cinsiyetlere gre dalm yksek skor yzdelerine gre Tablo 3.22de gsterilmitir. Tablodaki bulgular incelendiinde mesleki kiilik olduklar zelliklerinin mesleki yarsndan fazlasnda nemli saylabilecek mfik, farkllklar endieli, grlmemektedir. Kadn yneticilerin erkek yneticilere kyasla fazla orana sahip kiilik zellikleri unlardr; alakgnll,

vurdumduymaz ve faal. Erkek yneticilerin kadn yneticilere kyasla fazla orana sahip olduklar mesleki kiilik zellikleri ise unlardr; bamsz, eller ve objelerle alan ve soyut dnen. Bunlarn yan sra sanat zellii her iki cinsiyette de ok gl bir zellik olarak grlmektedir.

101

Tablo 3.22. Amerikal Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zelliklerinin Cinsiyetlere Gre Yksek Skor Yzdeleri Dalm
MESLEK KLK ZELL KLER kna edebilen R-1 dare eden R-2 Bamsz R-3 Da dnk R-4 nsancl R-5 Kendine gvenen R-6 Alakgnll R-7 Demokrat R-8 Mfik R-9 El/Obje ile alan T-1 Bilgilerle aklc T-2 Sanat T-3 Davran T-4 Geleneksel T-5 Deiiklie ak T-6 Soyut dnen T-7 Yaratc T-8 nceden plan yapan T-9 Detayc T-10 Sadk/ ine bal T-11 Rahat F-1 Endieli F-2 Vurdumduymaz F-3 Duygusal kontrol F-4 yimser F-5 Kritik eden F-6 Faal F-7 Rekabeti F-8 Baar hrs olan F-9 Kararl F-10
ERKEK YNET C LER (N=34) KADIN YNET C LER (N=29)

5.9 2.9 44.1 32.4 29.4 20.6 38.2 11.8 20.6 26.5 52.9 70.6 35.3 52.9 17.6 58.8 29.4 2.9 47.1 17.6 29.4 23.5 67.6 20.6 8.8 11.8 8.8 8.8 11.8 20.6

3.4 6.9 31.0 37.9 20.7 17.2 51.7 6.9 34.5 10.3 55.2 75.9 34.5 55.2 10.3 27.6 20.7 3.4 41.4 6.9 31.0 34.5 75.9 31.0 13.8 6.9 17.2 13.8 10.3 17.2

3.4.2.6. Amerikal Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarnn Cinsiyetlere Gre Dalm Amerikal yneticilerin liderlik tarzlarnn cinsiyetlere gre dalm yksek skor yzdelerine gre Tablo 3.23de gsterilmitir. Bu tablodaki bulgulara gre kadn ve yneticiler bireyci lider tarznda fazla orana sahiplerken, danman lider tarzn kesinlikle benimsememekte olduklar grlmektedir. Her iki cins de bireyci lider tarzndan sonra pazarlk lider tarzn benimsemektedir.

102 Tablo 3.23. Amerikal Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarnn Cinsiyetlere Gre Dalm Liderlik Tarzlar Erkek Kadn Yneticiler Yneticiler (N=34) (N=29) L-1 dareci Lider 2.9 3.4 L-2 Bireyci Lider L-3 Katlmc Lider L-4 Danman Lider L-5 Pazarlk Lider 67.6 5.9 ----26.5 69.0 --------24.1

3.4.3. Trk ve Amerikal Otel Yneticilerine Ait Karlatrmal Bulgular 3.4.3.1. Trk ve Amerikal Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zelliklerinin Karlatrmas Trk ve Amerikal otel yneticilerinin mesleki kiilik zelliklerinin dk ve yksek skor yzdeleri Tablo 3.24de gsterilmitir. Tablodaki bulgular incelendiinde iki lke yneticileri arasndaki nemli seviyedeki farkllklar daha ok dnce tarz kategorisindeki mesleki kiilik zelliklerinde gze arpmaktadr. Bu kategorideki, bilgilerle aklc, sanat, davran, yaratc, nceden plan yapan, detayc ve iine bal boyutlarnda iki lke yneticileri arasnda % 20-40 arasndaki oranlarda farkllklar bulunmaktadr. Dnce tarz kategorisinde dikkat eken bir bulgu da, Trk yneticilerin davran, deiiklie ak, yaratc, nceden plan yapan , detayc ve sadk/iine bal zellikleri Amerikal yneticilere kyasla daha fazla oranlara sahip olmalardr. Bu zellikler kapsamnda u deerlendirmeyi yapmak mmkndr; Trk yneticiler Amerikal yneticilere oranla kltre, grsel sanatlara ve mzie kar daha fazla duyarldr, deiiklikleri daha kolay kabul eder ve uyum salar, verileri deerlendirmede daha baarldr, daha yaratcdr, planl ve programldr, detaycdr, iini tam ve zamannda yapmaya nem verir ve bunu astlarndan da bekler. Duygu ve ruh hali kategorisindeki kritik eden, rekabeti, baar hrs olan, kararl ve vurdumduymaz olma boyutlarnda da iki lke arasnda nemli seviyede farklar bulunmaktadr. Kritik eden, rekabeti, baar hrs olan ve kararl olma zelliklerinde Trk yneticiler Amerikal yneticilere kyasla daha fazla oranlara sahipken vurdumduymaz olma zelliinde ise bunun tam tersi durum sz konusudur. Bu deerlere bakarak Trk yneticilerin Amerikal yneticilere oranla kariyere daha fazla nem verdiklerini, sonulara gre ynetim anlayn benimsediklerini, olaylar kritik eden, rekabete ak ve kararl olduklarn sylemek mmkndr. Bunun yannda Amerikal yneticilerin Trk

103 yneticilere kyasla daha vurdumduymaz, neeli, soukkanl ve kolay kolay incinmeyen bireyler olduklar da sylenebilmektedir. Tablo 3.24. Trk ve Amerikal Otel Yneticilerinin Mesleki Kiilik zelliklerinin Dk ve Yksek Skor Oranlarnn Karlatrlmas
Mesleki Kiilik zellikleri R-1 R-2 R-3 R-4 R-5 R-6 R-7 R-8 R-9 T-1 T-2 T-3 T-4 T-5 T-6 T-7 T-8 T-9 T-10 T-11 F-1 F-2 F-3 F-4 F-5 F-6 F-7 F-8 F-9 F-10 kna edebilen dare eden Bamsz Da dnk nsancl Kendine gvenen Alakgnll Demokrat Mfik El/Obje ile alan Bilgilerle aklc Sanat Davran Geleneksel Deiiklie ak Soyut dnen Yaratc nceden plan yapan Detayc Sadk/ ine bal Rahat Endieli Vurdumduymaz Duygusal kontrol yimser Kritik eden Faal Rekabeti Baar hrs olan Kararl
Trk Yneticiler (N=72) Dk Yksek Amerikal Yneticiler (N=63) Dk Yksek

25.0 18.1 23.6 19.4 23.6 11.1 27.8 13.9 13.9 58.3 19.4 19.4 12.5 15.3 41.7 30.6 18.1 19.4 5.6 9.7 33.3 29.2 61.1 45.8 48.6 31.9 45.8 18.1 9.7 23.6

23.6 37.5 27.8 36.1 23.6 25.0 26.4 38.9 56.9 8.3 47.2 48.6 40.3 44.4 16.7 9.7 59.7 44.4 62.5 69.4 20.8 26.4 16.7 23.6 16.7 33.3 18.1 30.6 45.8 30.6

34.9 73.0 23.8 12.7 30.2 31.7 9.5 60.3 38.1 46.0 12.7 3.2 12.7 1.6 39.7 14.3 23.8 57.1 7.9 28.6 28.6 15.9 4.8 15.9 39.7 49.2 33.3 54.0 47.6 25.4

4.8 4.8 38.1 34.9 25.4 19.0 44.4 9.5 27.0 19.0 54.0 73.0 34.9 54.0 14.3 44.4 25.4 3.2 44.4 12.7 30.3 28.6 71.4 25.4 11.1 9.5 12.7 11.1 11.1 19.0

nsan ilikileri kategorisinde ise ikna edebilen, idare eden, alakgnll, demokrat ve mfik boyutlarnda iki lke arasnda nemli seviyede farklar bulunmaktadr. Bu deerlerden hareket ederek ikna edebilen, idare eden, demokrat ve mfik olma zelliklerinde Trk yneticiler Amerikal yneticilere kyasla daha fazla oranlara sahipken alakgnll olma zelliinde ise bunun tam tersi durum sz konusudur. Bu kapsamda Trk yneticilerin ikna etme kabiliyetlerinin daha fazla olduunu, olaylar idare edebilme yeteneklerinin daha fazla olduunu, daha fazla demokrat ve yardmsever, scakkanl, hogrl olduklar sylenebilmektedir. Dikkat

104 eken dier bir bulgu da Amerikal yneticilerin Trk yneticilere kyasla daha alakgnll olduklar, idare eden zellii kapsamnda da sorumluluk almay, ynlendirmeyi ve denetlemeyi benimsemedikleridir. 3.4.3.2. Trk ve Amerikal Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarnn Karlatrmas Trk ve Amerikal yneticilerin liderlik tarzlarnn dk ve yksek skor oranlar ekil 3.7de gsterilmitir. ekildeki bulgular incelendiinde, idareci lider ve katlmc lider tarzlarnn Trk yneticiler tarafndan, buna karlk bireyci lider ve nemli seviyede olmamakla birlikte pazarlk lider tarzlarnn da Amerikal yneticiler tarafndan daha fazla oranlarda benimsendii grlmektedir. Dikkat eken dier bir bulgu da, danman lider tarznn her iki lkede de yakn oranlarda tercih edildiidir. Ayrca Amerikal yneticilerin yarsndan fazlasnn idareci lider, katlmc lider ve danman lider tarzlarn benimsememi olmalar dikkat ekicidir. Amerikal ve Trk yneticilerin en ok benimsedii liderlik tarznn bireyci lider tarz olduu ekilde net bir ekilde grlmektedir. Ayrca ynetsel grid zerindeki dalmlar incelendiinde Trk yneticilerin insana ilgi boyutunda dk olan idareci lider ve bireyci lider tarzlarnda, Amerikal yneticilerin ise ncelikle bireyci lider ve sonra da hem insana hem de greve ilginin olduu pazarlk lider tarzlarnda daha fazla oranlara sahip olduklar grlmektedir. DK SKOR (%) 100 (%81.0) (%15.3) (%3.2) (%26.4) (%60.3) (%34.7) (%85.7) (%23.6) (%17.5) 80 60 40 (%31.9) 20 0 L-1 20 YKSEK SKOR (%) 40 60 80 100

(%22.2) (%3.2) (%52.8) (%68.3) (%19.4) (%3.2) (%15.3) (%14.3) (%19.4) (%25.4)

L-2

L-3

L-4 L-5

ekil 3.7. Trk ve Amerikal Otel Yneticilerinin Liderlik Tarzlarnn Karlatrmas(stte ve izgili olanlar Trk, altta ve kareli olanlar Amerikal yneticiler)

105

Her iki kltrn de belirli oranlarda benimsedikleri liderlik tarzlarnn zellikleri u ekilde ifade edilebilir; dareci lider tarzn benimseyenler; Planlama ve kontrol sorumluluunu hep tar. Kendi gzlemlerine gre ncelikleri saptar ve talimatlar verir. Merkeziyeti ve otokratik bir ynetim sergilerler. e kiisel olarak en az derecede karr. Grev ve sorumluluunun kiilere ait olduuna inanr. Bireylerin motivasyonu ile ilgilenmez. Astlarnn duygularna ve fikirlerine nem verir fakat hedefleri hi unutmaz ve son karar hep ona aittir. rgt amalarn, alanlarn amalaryla btnletirmeye alr. Fikir birlii ile karar almaktan holanr. Tartmalara vakit ayrabilir. Yeniliklere aktr ancak alanlara zorluk karmas durumunda vazgeebilir. Pazarlk lider tarzn benimseyenler ise; Astlar ile pazarlk yapar. Kiilerin ihtiyalarn belirleyip bunlar pazarlk konusu yaparak etki kurar. Bask altnda otokratik ynetime kayar. Katlmc lider tarzn benimseyenler;

Bireyci lider tarzn benimseyenler;

Danman lider tarzn benimseyenler;

106

SONU 2000li yllar her alanda byk deiimlerin yaand bir dnemi geirmektedir. Gnmzde, lkeler aras snrlar ortadan kalkmakta, kltrel farkllklarn engelleyici deil sinerji yaratan ilevine inanlmakta, iletmelerin misyonlar, stratejileri ve yaplar bu dorultuda tasarlanmaktadr. Bu sre zellikle 80li yllarda hz kazanm, artan uluslar aras rekabet, iletmeleri yeni ynetim anlaylarnn arayna itmi ve bu dnem gerek ynetim biliminin gelimesinde gerekse ynetim uygulamalarndaki nceliklerde kkl deiimlere yol amtr (Ehtiyar, 2001, s.229). Bu gelimeleri yakndan izleyen ve lkemiz iin de son derece kritik bir neme sahip sektrlerden biri de turizm sektrdr. Hizmet sektrnn zellii, emek-youn bir endstri olmas ve temel girdisinin insan faktr olmasdr. Bireyler tarafndan verilen bu hizmetin nitelii iletmelerin performanslarn olduka etkilemektedir. Bilindii gibi insan anlamak zor ve karmak bir sretir. Dolaysyla bu srete etkin ve verimli olabilmenin yolu, insann kiiliini anlamakla, zmlemekle ve ona gre ynetim kademelerindeki kiilerin liderlik tarzlarn belirlemesi gerekmektedir. Bu kapsamda, gnmzde giderek nem kazanan kiilik olgusunun kltrel ve turizm sektr bakmndan ne gibi deiiklikler gsterdiini ve rgtsel performansn ykselmesinde nemli olan liderlik tarzlarnn etkilerini ortaya koymak amacyla tezin nc blmnde sunulan uygulama bulgular ve karlatrmal deerlendirmeler sonucunda nemli saylabilecek farkllklar ve benzerlikler saptanmtr. Buradan hareketle Trk kltrndeki yneticilerin mesleki kiilik zellikleri kapsamnda u genel deerlendirmeleri yapmak mmkndr; Trk yneticiler; Hogr snrlar genitir Olaylarn somut ynnden ok soyut ynn grme eilimindedirler Ortamn elverdii lde yaratclklarn sergilerler ancak benimsedikleri yntemlerden kolay uzaklamazlar Detaycdrlar, riski sevmezler, fazla i deitirmezler Yaamak iin almazlar, almak iin yaarlar Fazla sosyal deildirler fakat insanlarla scak ilikiler kurmakta baarldrlar Empatik (kendilerini bakalarnn yerine koyma) yetenekleri kuvvetlidir

107 Baskn bir kiilik yaplar yoktur, ynetmektense ynetilmeyi tercih ederler Dzenli ve metodlu almay severler Beyin frtnasn ve olaylara deiik yaklamlar yrtmeyi severler Aklc ve objektif davranrlar, fazla bilgiyi ya da verileri olaylara saylara duygusal dntrmekten holanrlar Olumsuz eletirilerden etkilenirler, yani yaklatklar sylenebilir Duraan, temposu dk, masa ba iler daha ok holarna gider

Trk kltrndeki kadn ve erkek yneticilerin mesleki kiilik zellikleri arasnda nemli farkllklar vardr. Kadn yneticiler erkek yneticilere kyasla daha mfik, daha ok kendine gvenen, daha demokrat, daha sanat, davran ve daha ok detaycdrlar. Buna karlk erkek yneticiler kadn yneticilere gre daha yaratc ve iine bal, daha ok baar hrs ve kararl olan, daha ok bilgilerle aklc ve plan yapan zelliklerine sahiptir. Amerikal yneticilerin mesleki kiilik zellikleri genel olarak u ekilde deerlendirilebilir; kna kabiliyetleri zayftr Sanatsal faaliyetleri severler ve kltrel aktiviteleri desteklerler Kiileraras ilikilerde mesafelidirler almak iin yaamazlar, yaamak iin alrlar Verileri etkin kullanrlar Deiiklie ak deildirler Dzenli ve metodlu alrlar Bakalarn dinlemekten holanmazlar, tek balarna karar almay severler Say ve formller ieren grevlerden, izelge, tablo ve trendelri incelemekten holanrlar Baarlar gsterirler Amerikan kltrndeki kadn ve erkek yneticilerin mesleki kiilik zellikleri genel olarak benzer olmakla birlikte, erkek yneticiler daha ok kiilerden bamsz ve hakknda konumaz, yceltildiklerinde alakgnlllk

108 daha ok soyut dnen bireylerdir. Buna karn kadn yneticiler erkek yneticilere kyasla daha alakgnll ve mfiktir. Trk ve Amerikal otel yneticilerinin mesleki kiilik zellikleri kapsamnda u genel deerlendirmeyi yapmak mmkndr; Trk yneticiler daha yaratcdr Trk yneticiler daha ok iine baldr Trk yneticiler daha idealisttirler, stat sahibi olmak isterler Amerikal yneticiler daha az demokrattr Trk yneticilerin olaylar idare edebilme yetenei daha fazladr.

Trk yneticiler insana ilgi boyutunda dk olan idareci lider ve bireyci lider tarzlarn, Amerikal yneticiler ise ncelikle bireyci lider ve sonra da hem insana hem de greve ilginin olduu pazarlk lider tarzlarn benimsemektedirler. Erkek ve kadn yneticiler arasnda liderlik tarzlarna kyaslandnda kadn yneticiler daha ok katlmc lider ve pazarlk lider tarzlarn benimserken erkek yneticiler idareci lider tarzn benimsemektedirler. Erkek ve kadn Amerikal yneticiler ise bireyci lider tarzn benimsemektedirler. Hem mesleki kiilik zelliklerinin hem de liderlik tarzlarnn Trk kadn yneticilerin bulgularna bal olarak yaplan deerlendirmelerin, Trk kadn yneticilerinin saylarnn artmas durumunda deiebilecei dikkate alnmaldr. Ancak bu aratrmann snrllklar iinde deerlendirilmesi nemle belirtilmelidir. alma, bu alanda yaplan ilk alma olmas asndan nem arz etmektedir. Bu sonularn genelletirilebilmesi iin ok sayda farkl leklerin uyguland yeni almalara ihtiya duyulaca aktr. Konuya ynelik yaplacak aratrmalarn niteliinde ve saysndaki artlar, lkemiz iin son derece nemli olan turizm sektrndeki profesyonel ynetim anlaylarnn gelimesine katkda bulunabilecektir.

109 KAYNAKA Acuner, T., ve lhan, T., Trk Toplumuna ve Liderlik Davranlarna likin Kltrel Bir zmleme, 11.Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi Bildiri Kitab, Afyon Kocatepe niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Afyon, 22-24 Mays 2003:521537. Adasal, R., Medikal Psikoloji:Psikolojinin Nitelii ve Gelimesi, Minnetolu Yaynlar, stanbul, 1977. Akta, A., Turizm letmecilii ve Ynetimi, Azim Matbaa, Ankara, 2002. Allix, M. N., Transformational Leadership, Democratic or Despotic?, Educational Management & Administration, 28(1), 2000:8-15 Almagor, M., Tellegen, A. and Waller, N. G., The Big Seven Model:A Cross-cultural Replication and Further Exploration Of The Basic Dimensions Of Natural Language Trait Descriptors, Journal Of Personality and Social Psychology 69, No.2, 1995:300-307. Altnkpr, T., ahsiyet Analizi, Hayat Yaynclk, letiim Hizmetleri ve Tic. Ltd. ti., stanbul, 2003. Arkan, R., Aratrma Teknikleri ve Rapor Yazma, Tutibay Ltd.ti., Ankara, 2000.

Ataman, G.,

letme Ynetimi: Temel Kavramlar ve Yeni Yaklamlar, Trkmen

Kitabevi, stanbul, 2002. Atkinson, R. L., Atkinson R. C., Smith, E., Bem, D., Hoeksema, S., Hilgards Introduction To Psychology, Harcourt Brace and Company,(Psikolojiye Giri), ev:Alogan Yavuz, Arkada Yaynlar, Ankara, 1999. Atkinson, R., Introduction To Psychology, Harcourt Brace pub., Orlando, USA, 1987.

110 Avolio, B.J. and Bass, M.B., Improving Organizational Effectiveness:Trough

Transformational Leadership, Sage Pub., USA, 1994. Bakan, ., ve Bulut, Y., Yneticilerin Uyguladklar Liderlik Yaklamlarna Ynelik Alglamalar, stanbul niversitesi Siyasal Bilimler Fakltesi Dergisi, Say 31, 2004:151176. Balks, M., niversite rencilerinin Kiilik Tipleri le renim Grdkleri Alan Arasndaki liki, Pamukkale niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, Say 16, 2004:26-38. Bass, B., Stogdills Handbook of Leadership, The Free Pres, New York, 1981.

Ba, T., Anket, Sekin Yaynclk, Ankara, 2001.

Bayrak, S., Deien Liderlik Anlay ve Trkiye Gerei, 21.yy Liderlik Sempozyumu, Cilt:1, Deniz Harp Okulu, Nisan, 2002. Baysal, C. ve Tekarslan, E., Davran Bilimleri I-II, .. letme Fakltesi letme ktisadi Enstits Yayn, stanbul, 1987. Baysal, C. ve Tekarslan, E., letmeciler in Davran Bilimleri, Avcol Basm-yayn, stanbul, 1996. Bell, G., D., The Achievers: Six Styles Of Personality and Leadership, Preston-Hill Inc., NC, 1973. Benet-Martinez, V. And Waller, N. G., Further Evidence For The Cross-cultural Generality Of The Big Seven Factor Model: Indigenous and Imported Spanish Personality Constructs, Journal Of Personality 65, 1997:567-598. Blake, R., and Mounton J., The Managerial Grid (3rd ed.), Gulf Publishing Company, Houston, TX, USA, 1985. Bock, P., Handbook Of Psychological Anthropology, Westport, CT:Greenwood, 1994.

111

Bowditch, J. L. And Buono, A. F., APrimes On Organizational Behaviour, John Wiley & Sons, New York, 2001. Brestrich Topu, E., Ynetim Dncesinin Evriminde Liderliin Geliimi ve Dnmc Liderlik ve Bir Uygulama rnei, Yaynlanmam Doktora Tezi, Gazi niversitesi S.B.E, Ankara, 1999. Bykztrk, ., Sosyal Bilimler in Veri Analizi El Kitab, Baak Matbaaclk, Ankara, 2002. Church, A. T., Relating The Tellegen and Five-Factor Models Of Personality Structure, Journal Of Personality and Social Psychology, 67, 1994:899-909. Clegg, S., Kornberger, M., Pitsis, T., Managing and Organizations: An Introduction to Theory and Practice, SAGE Publications, London, 2005. Cooper, C., Kirkcaldy, B., Brown, J., A Model Of Job Stres and Physical Health: The Role Of Individual Differences, Personality and Individual Differences, 16, 1994:653655. Costa, P.T. & McCrea, R.R., Revised NEO Personality Inventory (NEO PI-R) and NEO Five- Factor Inventory (NEO-FFI) Professional Manual, Psychological Assesment Resources, Odessa, FL, 1992. Costa, P.T. and McCrae, R.R., Professional Manual For The NEO PIR, Psychological Assessment Resources, FL. Ccelolu, D., nsan ve Davran, Remzi Kitabevi A.., stanbul, 2003. emberci, Y., Eitim Yneticilerinin Liderlik Davranlar ve Kiilik zellikleri Arasndaki likinin ncelenmesi: Kartal lesi rnei, Marmara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, 2003. Daft, R.,L. And Marcic, D., Understanding Management, Harcourt Inc, Amerika, 2001.

112 Daft, R.L., Management (6th ed), South-Western Thomson, USA, 2003. Day, D., Schleicher, D., Unckless, A. and Hiller, N., Self-Monitoring Personality At Work:A Meta-Analytic Investigation Of Construct Validity, Journal Of Applied Psychology, April 2002:390-401. Deneve, K., Cooper, H. The Happy Personality:A Meta-Analysis Of 137 Personality Traits and Subjective Well-Being, Psychological Bulletin, Vol.124, September 1998:197-229. DiBias, L. And Forzi, M., Refining A Descriptive Structure Of Personality Attributes In The Italian Language:The Abridged Big Three Circumplex Structure, Journal Of Personality and Social Psychology 76, 1999:451-481. Digman, J. M., Personality Structure:Emergence Of The Five-Factor Model, Annual Review Of Psychology, 41, 1990:417-440. Drucker, P.F., 21. Yzyln Ynetim Tartmalar, Epsilon Yaynclk, stanbul,1999. Dubrin, A.J., Fundamentals of Organizational Behavior, Thomson Corporation SouthWestern, Canada, 2005. Durna, U., A Tipi ve B Tipi Kiilik Yaplar ve Bu Kiilik Yaplarn Etkileyen Faktrlerle lgili Bir Aratrma, Atatrk niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 19, Nisan, Say 1, 2005:275-290. Ehtiyar, R., Uluslar aras Konaklama letmelerinde Farkl Kltrlere Bal Ynetim Anlaylarnn Karlatrmal Analizi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Turizm letmecilii Eitimi Anabilim Dal, Ankara, 2001. Ellis, S., ve Dick, P., Introduction To Organizational Behavior, McGraw-Hill, New York, 2003. Erdoan, ., letmelerde Davran, Beta Yaynevi, stanbul, 1994.

113 Erdoan, ., SPSS Kullanm rnekleriyle Aratrma Dizayn ve statistik Yntemleri Ampirik Bilimsel Aratrmann Temel lkeleri ve Sorunlar, Emel Matbaas, Ankara, 1998. Eren, E., rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi, Beta Basm A.., stanbul, 2004. Eren, E., Ynetim ve Organizasyon, Beta Basm A.., stanbul, 2003. Erolu, F., Davran Bilimleri, Beta Basm A.., stanbul, 2004. Evans, D. W., People, Communication and Organizations, Pitman Publishing, London, 1990. Eysenck, H.J., A Brief Introduction To Psychology, McGraw-Hill Book Company, New York, 1974. Fatehi, K., International Management: A Cross-Cultural and Functional Perspective, Prentice Hall, New Jersey, USA, 1996. Feldman, R.S., Essentials Of Understanding Psychology, The McGraw-Hill Companies, New York, 1997. Forsberg, M., Childhood Affects Office Politics, Journal Of Personel, August, 1993:2932. Frew, E.A. and shaw, R.N., The Relationship Between Personality, Gender and Tourism Behavior, Tourism Management, Volume 20, Number 2, April, 1999,193-202. Furnham, A., Moutafi, J., Paltiel, L., Intelligence in Relation To Jungs Personality Types, Individual Differences Research, 3(1), 2005, 2-13. Gibson, J.L., Ivancevich, J.M. and Donnelly, J.H., Organizations:Behavior, Structure, Processes, Irwin McGraw-Hill, USA, 2000.

114 Glazer, S., Stetz, T., Izso, L., Effects Of Personality On Subjective Job Stres: A Cultural Analysis, Personality And Individiual Differences, 37, 2004: 645-658. Gleitman, H., Psychology, (4th Edition), W.W. Norton&Company, New York, 1994. Goodstein, L.D. and Lanyon, R.I., Applications of Personality Assessment to the Workplace: A Review , Journal of Business and Psychology, Spring 1999, 293-298. Groesbeck, J.C., Comprehensive Textbook of Psychiatry-IV, Williams and Wilkins, Baltimore, 1985. Gm, M., Yabanc Yneticilerin Etkili Kltrleraras Uyumlarna Ynelik Bir Deerlendirme, Journal Of Faculty Of Business, Vol.5, No.1, 2004:157-168. Gney, S., Davran Bilimleri, Ankara, 2000. Hanbury, G. L., The Function Of Leadership Styles and Personality Types Among City Managers: An Analysis Of FIT and Tenure, A Dissertation For The Degree Of Doctor Of Philosophy, Florida Atlantic University, Boca Raton, Florida, May 2001. Hersey, P. & Blanchard, K., So You Want To Know Your Leadership Style?, Training and Development Journal, 28 (2), 1974:22-37. Hickman, G.R., Transforming Organizations To Transform Society, Kellogg Leadership Studies, (www.academy.umd.edu/scholarship/cool/KLSP/1997). Hodgetts, R. M., and Luthans, F., International Management: Culture, Strategy and Behavior, McGraw-Hill, USA, 2003. Hoffman, L. W., The Influence Of The Family Environment On Personality:Accounting For Sibling Differences, Psychological Bulletin, 110, 1991:187-203. Hofstede, G., Culture and Organizations:Software Of Mind, McGraw Hill UK Ltd, London, 1991.

115 Holland, J.L., Making Vocational Choices: A Theory Of Careers, Prentice Hall, Englwood Cliffs, N.J.,1973. Holland, J.L., Making Vocational Choices.A Theory Of Vocational Personalities And Work Enviroments, (2nd edition),Englewood Cliffs Prentice Hall, NJ, 1985. Hollander, E.P., Leadership Dynamics:A Practical Guide To Effective Relationships, Free Pres, New York, 1978. Hughes, R., Leadership, Enchancing The Lessons Of Experience, Donneley&Sons Co., New York, 1996. i, M., Davran Bilimleri, Der Yaynlar 196, 1999, stanbul. Jamal, M., Job stres, Type A Behavior and Well-Being: A Cross-Cultural Examination, International Journal Of Stres Management, 6, 1999:57-67. Judge, T., Bono, J., Ilies, R. and Gerhardt, M., Personality and Leadership:A Quantitative and Qalitative Review, Journal Of Applied Psychology, August 2002:765780. Katba, ., nsan ve nsanlar, Evrim Basm-Yaym-Datm, stanbul, 1993. Kalat, J.W., Introduction to Psychology (6th Edition), North Carolina State University:Wadsworth, 2002. Karasar, N., Bilimsel Aratrma Yntemi, Nobel Yayn Datm, Ankara, 1999. Keeciolu, T., Lider ve Liderlik, Ecem Ofset, stanbul, 2003. Krel, ., Stresin Bireysel Sonular, Stres Ynetimi, AAF Yaynlar, Eskiehir, 1994.

116 Kirby, K.W. and Paradise L., Transactional and Transformational Leadership:A Constructive Development and Analysis, Academy Of Management Review, Volume:12, No:4, 1992: 298-305. Koel, T., letme Yneticilii, Beta Basm A.., stanbul, 2001. Kse, S. ve nal, A., Trk Ynetim Kltr tarihi Adan ada Trk letmelerinde Ynetim Deerleri, 8. Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi, Erciyes niversitesi, 25-27 Mays 2000:3-17. Kse, S. ve nal, A., Farkl Toplumsal Kltrler, rgt Yaplar ve Liderlik Davranlar, zmir Gven Kitabevi, 2003. Kurt, ., Psikolojiden Kltre, Eitim Kitabevi Yaynlar, 2002. Levine, R., Culture, Behavior and Personality, Hawthorne, New York, 1973. Lindley, L. And Borgen, F., Personal Style Scales Of The Strong Interest Inventory: Linking Personality And Interest, Journal Of Vocational Behavior 57, 2000:22-41. Lindon, L., Linking An Intervention Model To MBTI, Consultancy and managerial Psychology, Journal Of Managerial Psychology, 10 (4), 1995:21-29. Luthans, F., Organizational Behavior, McGraw Hill Co., New York, 1995. Mann, R., A Review Of Relationship Between Personality and Performance In Small Groups, Psychology Bulletin, July, 1959. Marsella, A., Dubanoski, J., Hamada, W. And Morse, H., The Measuremant Of Personality Across Cultures: Historical, Conceptual, and Methodological Issues and Considerations, The American Behavioral Scientist, Vol 44:1, September 2000, 41-62. Masry, S.E., Kattara, H., ve Demerdash, J., A Comparative Study On Leadership Styles Adopted By General Managers :A Case Study In Egypt, Anatolia:An International Journal Of Tourism And Hospitaliy Research, Vol 15, Number 2, 2004:109-124.

117 McCrea, R. Cross-Cultural Assesment Of Five Factor Model:The Revised NEO Personality Inventory, Journal Of Cross-Cultural Psychology, 29:171-188. Morgan, C.T., Psikolojiye Giri, ev:Arc, H. Ve dierleri, Hacettepe niversitesi Psikoloji Blm Yaynlar, Yayn No.1, Ankara, 1991. Mount, M. K., Barrick, M. R. And Strauss, J. P., Validity of Observer Ratings Of The Big Five Personality Factors, Journal Of Applied Psychology 79, 1994, 272-280. Nelson, D.L. and Quick, J.C., Organizational Behavior, 3rd edi, South Western College Publishing, 2000. Oktay, M., letiimciler in Davran Bilimlerine Giri, Der Yaynevi, stanbul, 2000. ner, N., Trkiyede Kullanlan Psikolojik Testler: Bir Bavuru Kayna, Boazii niversitesi Matbaas, stanbul, 1994. zen, ., Brokratik Kltr 1:Ynetsel Deerlerin Toplumsal Temelleri, Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstits, Yayn No 272, Takav Matbaas, Ankara, 1996:129136. zkalp, E. ve Krel, ., rgtsel Davran, ETAM A.. Matbaa Tesisleri, Eskiehir, 2001. zkaya, M., Mesleklerinde Tannm Yz Trk Kadnnn Kiilik ve Liderlik zellikleri, Sosyoloji Aratrmalar Dergisi, 6-1, 2003:86-138. Paunonen, S. V., Jackson, D.G., Forsterling, F., Trezebinski, J., Personality Structure Across Cultures: A Multimethod Evaluation, Journal Of Personality and Social Psychology, 62(3), 1992: 447-456. Paunonen, S.V., Big Five Factors Of Personality and Replicated Predictions Of Behavior, Journal Of Personality and Social Psychology, Vol. 84, No.2, 2003:411-424. Pittaway, L., Carmouche, R., Chell, E., The Way Forward: Leadership Research In The Hospitality Industry, Hospitality Management 17, 1998:407-426.

118 Robbins, S.P., Essentials Of Organizational Behavior, Prentice Hall, New Jersey, 2000. Salter, D., Evans, N., Test-retest Of The Myers-Briggs Type Indicator: An Examination Of Dominant Functioning, Educational and Psychological Measurment, Vol.57, August 1997:590-597. Sargut, S., Kltrler Aras Farkllama ve Ynetim, mge Kitabevi Yaynlar, Anakara, 2001. Saville, P., Nyfield, G., A Demonstration Of The Validity Of The OPQ In The Measurement Of Job Competencies Across Time andI n Separate Organisations, Applied Psychology, 45 (3), 1996:243-262. Schemel, R., Ynetim Eitimi Altrmalar-Kuramdan Uygulamaya, (ev.oruh, U.), Trk Psikologlar Dernei Yaynlar, Ankara, 1997. Schiffman, L.G., Kanuk, L.L., Consumer Behavior, Prentice Hall, New Jersey, 2000. SHL (Saville And Holdsforth Ltd), SHL-Expert System, Saville & Holdsforth Ltd. Yayn, London, 1994. Silah, M., Sosyal Psikoloji (Davran Bilimi), Gim Ofset, Ankara, 2000. Somer, O., Goldberg, L.R., The Structure Of Turkish Trait Descriptive Adjectives, Journal Of Personelity and Social Psychology, 76(3), 1999:431-450. Somer, O., Korkmaz, M. ve Tatar, A., Be Faktr Kiilik Envanterinin Gelitirilmesi-I: lek ve Alt leklerin Oluturulmas, Trk Psikoloji Dergisi, 17(49), 2002: 21-33. Soshkin, M. J. Ve Rosenboch, W., A New Leadership Paradigm: Comtemporary Issues In Leadership, Westview Pres, Colorado, 1993. Stannard, D., American Holocaust:The Conquest Of The New World, Oxford University Pres, New York, 1992.

119 Stogdill, R., Handbook Of Leadership, Colliar McMillan Ltd., New York, 1981. Stogdill, R., M. Leadership, Membership and Organization, Psychological Bulletin 47, 1950:1-14. Sweet, S. A. ve Grace-Martin, K., Data Analysis With SPSS A First Course In Applied Statistics, Pearson Education Inc, Boston, 2003.

Sweder, R., Thinking Through Cultures:Explorations In Cultural Psychology, Harward University Press, Cambridge, 1991. ener, B., Modern Otel letmelerinde Ynetim ve Organizasyon, Detay Yaynclk, Ankara, 2001. imek, M.., Akgemci, T., elik, A., Davran Bilimlerine Giri ve rgtlerde Davran, Yaar Ofset, Konya, 2003. Tezcan, M., Kltr ve Kiilik, Olga Matbaas, Ankara, 1987. Tnar, M.Y., alma Yaam ve Kiilik, Mercek Dergisi, MESS, Nisan 1999, 91-98. Tokar, D.M., Fischer, A.R. and Subich, L.M., Personality And Vocational Behavior:A Selective Review Of The Literature, 1993-1997, Journal Of Vocational Behavior 53, 1998:115-153. Tombs, S., People In Organizations: An Active Learning Approach, Blackwell Business Publications, Malden, 1997. Triandis, H.C., Culture and Social Behavior, McGraw-Hill Inc., USA, 1994. Triandis, H.C., Suh, E.M., Cultural Influences On Personality, Annual review Of Psychology, 53, 2002: 133-160.

120 Tmer, M., ok Uluslu letmelerde Kltrn Yneticiler zerine Olan Etkileri, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1998. Ulunar Trkel, A., letme Yneticilerinin Davranlarna Yn Veren Hakim Kiilik Faktrleri le Ynetsel Davran Arasndaki likiler ve Uygulama, Marmara niversitesi Yayn No:534, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Yayn No.394, 1992: 27-57. Wasti, A., Kltrel Farkllamann rgtsel Yap ve Davrana Etkileri:Karlatrmal Bir nceleme, ODT Gelime Dergisi, 22-4, 1995:503-529. Werner, I., Leadership Skills For Executives, ev. Vedat ner, Rota Yayn Yapm Tantm, stanbul, 1993. Wortman, C., Psychology, Alfred Knopf Inc, New York, 1988. Yaman, M., Bayrak, M. Ve Yaman, ., Stres Kaynaklar le Yneticilerin Kiilik zellikleri Arasndaki liki, Eitim Aratrmalar Dergisi, say 9, Ekim 2002:141-155. Yldz, S., Kiilik ve Meslek Seimi Arasndaki liki ve Bir Uygulama, Uluda niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Bursa, 2001. Yukl, G., Leadership In Organizations, Upper Saddle River, New Jersey, 2002. Zajonc, R.B., The Family Dynamics Of Intellectual Development, American Psychologist, 56, 2001:490-496. Zel, N.U., Kiiliin Ynetim Performansna Etkileri, rgt Ortamnda Kullanlmas ve lkeler/Sektrler Arasnda Karlatrmal Bir Uygulama, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1999. Zel, U., Kiilik ve Liderlik, Sekin Yaynclk San. Ve Tic. A.. Ankara, 2001. Zel, U., ve zkarahan, B., Liderlik Kapsamnda Yaplan Aratrmalarn Bilinmeyen Yz: Siz Liderletiremediklerimizden Misiniz?, 10. Ynetim ve Organizasyon Kongresi Bildiri Kitab, Akdeniz niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Antalya, 23-25 Mays 2002:357-364.

121 www.bellleadership.com www.canaktan.org/yonetim/psikolojik-siddet/kisilik.htm., 26/06/05 www.personalityresearch.org/papers/fehringer,19/07/05 www.pozitifdegisim.com/a_tipi_b_tipi_kisilik.htm www.rehberogretmen.com/Rehfiles/ogrtant/minnesota%20el%20kitabi.htm www.sanarist.blogspot.com/2005/01 www.sbaer.uca.edu/research/asbe/2001/17.pdf 21/07/05

EK-1

122

Deerli Katlmc, Akdeniz niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Turizm letmecilii ve Otelcilik Ana Bilim Dalnda Yksek Lisans rencisiyim. Farkl Kltrlerdeki Yneticilerin Kiilik zelliklerine Dayanarak Liderlik Tarzlarnn Belirlenmesine Ynelik Bir Uygulama konulu tezim zerinde almaktaym. Ekteki anket bireylerin mesleki kiilik zellikleri ve liderlik tarzlarn lmeye ynelik tasarlanm bir almadr. Cevaplar yalnzca bilimsel aratrmada kullanlacaktr. Bize saladnz tm bilgi kesinlikle gizli tutulacaktr. Bu envanterde size drt cmleden oluan ve A, B, C, D diye sralanan seenekleri olan sorular verilmitir. Yapmanz gereken ey ise gnlk davranlarnz gz nne alndnda, size en fazla uyan ve en az uyan klar semektir. Cevap kadnda M (F) harfi ile gsterilen srada size en uygun davran, L (A) harfi ile gsterilen srada ise size en az uyan davran A, B, C, D klarndan seerek iaretleyiniz. Ltfen seiminizi cevap kadndaki daireyi tamamiyle karalayarak belirtiniz. Sorularn tmne cevap vermeniz almann ciddiyeti asndan nemlidir.

Aratrma ile ilgili sorularnz iin aada belirtilen iletiim aralarn kullanabilirsiniz. Zamannz ayrdnz iin sonsuz teekkrler. Sayglarmla, Aylin AKTA Aratrma Grevlisi Yksek Lisans rencisi E-Posta: aylinaktas@akdeniz.edu.tr Telefon: 0 242 310 20 47 ( ) Adres: Akdeniz niversitesi Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu Kamps Antalya

EK-1 1 A Ekipte liderlii stlenirim B Yeni ilikiler kurarken kendime gvenirim C Her eyi nceden planlarm D Yeni bir rn satabilirim 2 A Zayf yanlarmn farkndaym B Hazrlklarm batan iyi yaparm C Karmdakine annda cevap verebilirim D Bakalarnn iyiliini dnrm 3 A Dikkatleri zerime ekmekten holanrm B Her ey aleyhime olsa da kazanrm C Hep kendi yolumda yrrm D nsanlarla ilikilerimde sabrlymdr 4 A Kendi hakkmda konumaktan kanrm B imle ilgili dnceleri ofiste brakabilirim C Eksik ve zayf noktalar grrm ve sylerim D Sosyal faaliyetlerde kendimi rahat hissederim 5 A Sadk bir insanm B ok abuk durum deerlendirmesi yaparm C Zor hedeflere baaryla ulaabilirim D Mevkiye nem vermem 6 A Mteri ile pazarlktan holanrm B nsan tabiatn analiz ederim C Bir tartmadaki zayf noktalar grebilirim D Her ey kt gitse bile neemi kaybetmem 7 A Gnlk rutin iinde deiiklikten holanrm B Kariyeri her eyin zerinde tutarm C Sanata deer veririm D Yeknesak grevleri iyi yaparm 8 A nceden tedbir alarak problemleri nlerim B Soyut kavramlar tartmaktan holanrm C Onarm yapmaktan holanrm D Hakaretleri grmezden gelebilirim 9 A Varsaymlar zorlarm B Grup tartmalarna katlm tevik ederim C Pek ok ani kararlar veririm D Hakszlk yaptmda uzun sre pimanlk duyarm 10 A Hayatn tadn hareketli aktivitelerde bulurum B yi uzlamalar salayabilirim C Klasik edebiyat severim D Aksiliklerde bile moralimi bozmam

123

EK-1

124

11 A nsanlarn fikirlerini deitiririm B Sakince oturmak bana zor gelir C Gzm ykseklere dikerim D Kiisel problemleri nazike ele alrm 12 A Yeni fikirler yaratrm B Duygularm ifade etmekten kanrm C Denenmi iyi metodlar tatbik etmeye devam ederim D Kuramsal tartmalar ortaya atarm 13 A midimi hi kaybetmem B Karar vermek iin fazla zaman harcamam C El becerisi gerektiren ileri severim D imi kolaylatrc gereler icat ederim 14 A Yeniliklere meraklymdr B Sakin ve rahatmdr C Fazla hassas deilimdir D Bozuk aletleri onarrm 15 A Dierlerinin fikirlerini eletiririm B Sinirli mterileri ikna ederek yattrrm C Sosyal olaylarda rahat davranrm D Hislerimi analiz ederim 16 A Tekdzelik beni skar B Mevkiimle gsteri yapmam C yimser bir yaklam iindeyimdir D Bakalarnn iyiliini isterim 17 A Bakalarnn davranlarn incelerim B Kararlara katlm salarm C stnkr oluturulmu tezleri eletiririm D D lkelere seyahati severim 18 A nemli toplantlardan nce gergin olurum B Sa duyumu sk sk kullanrm C Detaylar hemen hemen hi karmam D Soyut dnceyi gerektiren ileri severim 19 A insanlar rahatlatrm B Fiziksel aktivite ieren elenceleri severim C Rekabet ortamnda daha iyi motive olurum D Haksz eletiri beni rahatsz etmez 20 A Hislerimin bakalarnca anlalmasna izin vermem B Yaptm ie gre deerlendirilmek isterim C Genellikle panie kaplmam D Matematiksel problemleri zmekten holanrm

EK-1 21 A Gerekirse gururumu feda edebilirim B Kltrel aktiviteleri desteklerim C Bir elencenin can damarymdr D Her eyin daha iyiye gideceini dnrm . 22 A Bamszlm benim iin ok nemlidir B Bir teklifin zayf noktalarn grebilirim C Estetik zevklerim vardr D Duygularm kontrol altnda tutarm 23 A ileri kendi tarzmda yapmakta srarlymdr B Ellerimi kullandm uygulamal ilerden holanrm C Bakalarn baaryla ynetirim D Davranlarm canl ve neelidir 24 A ile ilgili gelimeleri tahmin edebilirim B iyimserimdir C Rakipleri alt ederim D Problemlere orijinal yaklamlar bulurum 25 A Titizlik isteyen ilerden holanrm B Duygularm kendime saklarm C Alternatifleri abuk deerlendiririm D iimi genelde vadesinden nce bitiririm 26 A Baarlar konusunda mtevaziyimdir B Teorik bir yaklam tarz m vardr C istatistiksel verilerle uramay severim D Arkadalarmla birlikte olmaktan holanrm 27 A Deiiklik ararm B Yarglarmda geleneksel deerleri kullanrm C Tedirgin bir insan deilimdir D Bakalarna anlay gsteririm 28 A Her eyi nceden dnrm B Yakn ilikiler kurarm C Duygularmn incinmesinden dolay seyrek ac ekerim D Yanl yapma ihtimali beni endielendirir 29 A Yaratclk gsteririm B ok hareketliyimdir C statistiksel tablolar derlemekten holanrm D Ak szl ve neeliyim 30 A Kendimi iyi ifade ederim B Olabilecek kt eyler beni endielendirir C Haletiruhiyemi kontrol ederim D Allm davran biimlerine uygun davranrm

125

EK-1 31 A alrken rahatsz edilmek istemem B Yaratc fikirler retirim C insanlara yol gstermekten holanrm D Bakalarn idare ederim 32 A Detaylara dikkat ederim B Davranlarmda tutucuyum C ikna edici fikirler ne srerim D Arkadalarmla bir eyler paylamay severim 33 A Souk kanlymdr B statiksel aratrmalar severim C Hislerimi bastrrm D Teorik olmayan uygulamal problemleri zebilirim 34 A Sanata eilimim vardr B i bitiresiye kadar sebat ederim C elikiler zmleninceye kadar gergin olurum D nsanlara toleransl davranrm 35 A Riskli kararlar alrm B Yeni aktiviteler denerim C Teorik tartmalar rahata anlayabilirim D Tartmalar kazanmay severim 36 A Kazanmak iin oynarm B Kararlara katlm salarm C Bakalarnn davranlarn incelerim D Yaptm yanllardan vicdan azab duyarm 37 A Bakalarna fikir danrm B Kendi konumda en iyi olmaya alrm C Projelerin her admn planlamadan ie koyulmam D Bozulan eyleri onarrm 38 A Nadiren gergin olurum B Yaratc bir kiiyim C nsanlarn yaptklarnn nedenlerini anlamaya alrm D Grlerim pek hoa gitmese de yine sylerim 39 A Zor fiziksel aktivitelerden holanrm B Kltrel faaliyetlere meraklymdr C Grm iyi ifade edebilirim D Bakalarnn hakkmda sylediklerine aldrmam 40 A yimserim B Kiilere sk skya balanrm C Bakalarn duygularn anlamak iin gzlemlerim D Sakncal noktalar grmeye alrm

126

EK-1 41 A Bakalarn ynetmek houma gider B Yeni aktiviteler denerim C nsanlarla birlikte olmaktan holanrm D Gerek duygularm saklarm 42 A Haksz eletirilere aldrmam B ncelikleri kolayca saptayabilirim C Sosyal aktivitelerde canlymdr D Baarlarm zerine fazla konumam 43 A Btelere harfiyen riayet ederim B Bir teklif deki zayf noktalar grebilirim C Beklenmedik sosyal durumlarla baa kabilirim D Zorlayc fiziksel aktiviteden holanrm 44 A Yeniliklerden holanrm B Baz eyler hakknda deimez fikirlerim vardr C Soyut kavramlar rahatlkla anlayabilirim D Ani kararlar veririm 45 A Detaylarn gzden kamamasna dikkat ederim B Projeleri planlarm C nsanlar olduu gibi kabul ederim D Hayata ok ey sdrrm 46 A Genelde neeli bir ruh halim vardr B Ynetimde allm standartlar desteklerim C Grupta liderlii stlenirim D Kolay kolay incinmem 47 A stediimi kabul ettirmek iin kurnaz davranabilirim B ler ters gidince endie duyarm C Kendi bildiimi okurum D Matematiksel verileri hemen kavrarm 48 A Problemlere orijinal zmler bulmaya alrm B Yeni eyler yaparm C Mterilere fikirlerimi kabul ettiririm D Bakalarnn projem hakkndaki fikirlerini alrm 49 A Hareketli aktivitelerden holanrm B Duraksamadan riskli kararlar alabilirim C Bilimsel almalardan holanrm D Bakalarnn hakkmda ne dnd ile ilgilenmem 50 A ncelik ve dikkat isteyen ilerden holanrm B Problemlere ilgin zmler bulurum C nemli kiilerle birlikteyken kendime gvenirim D Kendimi kolayca rahatlatabilirim

127

EK-1 51 A Planlardaki problemleri grebilirim B ler kt gitse de neemi kaybetmem C Vcut dilini anlamaya alrm D Geleneksel bir yaklam biimim vardr 52 A nsanlarla beraberken kendimi rahat hissederim B Hayatta baarl olmak isterim C nsanlar ynetirim D nsanlarla birlikte olmak ihtiyac duyarm 53 A Her nokta zerinde titizlikle dururum B Oturmu i sistemlerini uygularm C Baz eyler zerine kesin fikirlerim vard D Hrsl hedefler koyarm 54 A Beklenmedik sosyal durumlarla baa kabilirim B eitli yollarla sanata destek vermek isterim C Pratik bir yaklam tarzna sahibim D Kendimi objektif olarak deerlendiririm 55 A Kendime has geveme metodlar kullanrm B abuk renirim C Bakalarna kar dnceli davranrm D Esprili hikayelerle insanlar neelendiririm 56 A Rekabet unsuru tayan aktivitelerden holanrm B Kiilerin moralimi bozmasna izin vermem C Bakalar aksini dnseler de ben yoluma giderim D Enerjik ve yaam doluyumdur 57 A Rahatsz olduumu belli etmem B pheci bir mteriyi ikna edebilirim C Kltrel aktiviteler ilgimi eker D Analitik dnce yeteneim iyidir 58 A Olabilecek en yksek seviyeye kmak isterim B Yararl pek ok fikir retirim C Bakalarnn gremedii hatalar grrm D Gerektiinde hislerimi bir kenara brakrm 59 A abuk karar veririm B Her eyin daha iyi olacan dnrm C Bir toplanty iyi ynetirim D Sakinimdir 60 A Detaylar hi karmam B nsanlara kiisel sorunlarnda yardmc olurum C Fikir birliiyle karar verilmesini salarm D Bakalarnn hakkmda kt dnmesine aldrmam

128

EK-1 61 A kabilecek problemleri nceden grrm B Zayf bir fikri hemen fark ederim C Yeni aktiviteler denemekten holanrm D Belli bir zaman programna uyulmasn salarm 62 A Bitmemi ilerden huzursuz olurum B Szclk roln stlenirim C Klasik mzikten holanrm D Orjinal fikirler retirim 63 A Olaylarn daha iyiye gideceini dnrm B Kk baarlarla yetinmem C Soyut dnen bir kiiyim D Vade bitim tarihleri beni hep endielendirir 64 A Bakalarndan daha ok enerjim vardr B Kendi gdlerimi analiz ederim C Balamadan nce her eyi iyice dnrm D Tek bama grup namna karar verebilirim 65 A Ne olursa olsun kazanmay severim B Bozuk makinelerle baa kabilirim C Dezavantajlar grebilirim D nsanlarn iyilii iin onlara nerilerde bulunurum 66 A Vadenin bitim tarihine kesinlikle uyarm B Kiisel hedeflerimi gerekletiririm C Teorileri tartmaktan holanrm D Dierlerinin nasl davrandn gzlerim 67 A Her eyin allagelmi ekilde yaplmasn isterim Baarlarm her frsatta gndeme getirmem Kararlarn grup tarafndan alnmasndan holanrm Gruptan bamsz dnrm 68 A Bakalar ile birlikte olmaktan holanrm B Aklc zmler sunarm C Metodik almaktan holanrm D Grup karsnda resmi konuma yapmaktan holanrm 69 A statistikleri analiz etmekten holanrm B Sanata deer veririm C Kendimi anlayabilirim D abuk incinmem 70 A Tamirat iin her trl ara gerecim vardr B Btelere harfiyen riayet ederim C Zorlayc fiziksel aktiviteden holanrm D Oturmu alma metodlarn izlerim

129

EK-1 71 A Muhta birisini grdmde zlrm B Ekstra sorumluluklar stlenirim C tibar toplamay bakalarna brakrm D htimam ve sebat isteyen grevlerde baarlym 72 A Detaylar karmaktan korkarm B Sat yapmaktan holanrm C Gergin olmaktan kanrm D Gayet dinamik bir kiiyim 73 A Genelde mitsizlie kaplmam B Verilere dayanarak karar veririm C Greve sebatla devam ederim D Yabanclarla birlikteyken kendime gvenirim 74 A Sanat eserlerine hayranlk duyarm B Gsteri yapmaktan kanrm C Yaptm iler hakknda endieler tarm D Orjinal fikirlere sahibim 75 A Eski arkadalarmdan haber alnca sevinirim B yi kompozisyona sahip resimlere hayran olurum C Kolayca rahatlayabilirim D Rekabetle iyi baa kabilirim 76 A Tam tamna kendi istediimi yaparm Konuma yaparken zorlanmam Deiik yerlere giderim abuk karara varrm 77 A D lkelere seyahati severim B nsanlar fikirlerim dorultusunda ikna etmeye alrm C stnkr oluturulmu tezleri eletiririm D Verilerdeki eilimleri grrm 78 A Vaziyete hakim olurum B Verilerle uramaktan holanrm C Detaylarn doru olmasna dikkat ederim D Malubiyeti hi kabul etmem 79 A nceden dnrm B Bir elencenin can damarymdr C Kltrel aktiviteleri desteklerim D Riske girerim 80 A Problemlerle karlasam da neemi kaybetmem B Tekliflerin eksik noktalarn bulurum C Detaylarda ok titizimdir D Kendi davranlarm analiz ederim

130

EK-1 81 A Yeni ve deiik eyler denemekten holanrm B Bir eyleri iyi yapamamaktan endie duyarm C imdeki baarma gre dllendirilmeyi yelerim D Konukanmdr 82 A Nadiren ktmser olurum B Hislerimi kontrol altnda tutarm C Hibir zaman mevkiimle caka satmam D Hareketli tatillerden holanrm 83 A nsanlara talimatlar veririm B Grup tartmalarm desteklerim C Planlardaki problemlere dikkat ekerim D Soyut dnrm 84 A Bo zamanlarmda hareketli aktivitelere katlrm B nsanlarn duygularna sayg duyarm C Yalnz olmaktansa arkadalarmla olmay yelerim D Gereki bir insanm 85 A Ho hikayelerle insanlar elendiririm B Bakalarn alt etmeye kararlymdr C Anlamazlklar konuarak zerim D leri zamannda bitiririm . 86 A Duygularm saklarm B yimser yaklamlym C Bakalarnn iyilii iin gayret gsteririm D stediimi yapabilmek iin zgr olmalym 87 A Her ey aleyhime olsa da kazanrm B Fikirlerimi somut verilere dayandrmay severim C Muhafazakar metodlar benimserim D Grevimin gereklerine sadk kalrm 88 A Kolay kolay incinmem, B Kendi davranlarm zerine dnrm C nemim konusunda mtevaziyimdir D Duygusal patlamalara meydan vermem 89 A Geleneksel yntemlere gvenirim B Sanatsal meraklarm vardr C Gelecek iin planlar yaparm D Ayn fikirde olmadm ak ak sylerim 90 A Arkadalklar kurar gelitiririm B Yeni bir rn satabilirim C Ani kararlar veririm D Ekipte liderlii stlenirim

131

EK-1 91 A Sosyal olaylarda kendime gvenliyimdir B arkadalarma zorluklarda yardmc olurum C Rakamlarla analitik dnebilirim D Sosyal ortamlarda canl ve neeliyimdir 92 A Mcadelesiz yenilgiyi kabul etmek istemem B yinin de iyisi olmak iin ok alrm C Herkese sz hakk verdiimden emin olurum D Szel yanm kuvvetlidir 93 A Olumsuz eletiriler beni etkilemez B Uygulamal ilerden holanrm C Grev bitesiye kadar ucunu brakmam D Fikirlerimi kabul ettirmeyi genelde baarrm 94 A Batan sona planlayamadm grevlerden holanrm B Duygusal patlamalara meydan vermem C Denklem ve formllerle uramaktan holanrm D Stresle baa karm 95 A Metodik alma gerektiren ileri severim B abuk karar veririm C Bakalarnn ahbaplndan holanrm D Bakalarnn fikirlerini alrm 96 A Yeni bir fikri iyi pazarlarm B ltifat alnca utanrm C Yarmal bir ortamda kaybetmeyi gze alamam D Bozuk eyleri onarrm 97 A ok alrm B Bask altnda soukkanl olurum C Geni bir arkada evresine sahibim D Elenceleri istediim gibi ynlendiririm 98 A Gayet enerjik bir insanm B Deerlendirmelerimi abucak yaparm C Yaammdaki deiikliklere kolayca adapte olurum D Hislerimi ie kartrmam 99 A Kolayca rahatlamay beceririm B Demokratik davran benimserim C Duygularm saklarm D lme ve deerlendirme ile ilgili grevleri severim 100A Gelenekleri kaybolmam bir toplumdan yanaym B Bazen kendimi yorgun ve hevessiz hissederim C Arkadalklar kurmay severim D Hesap ilerinde tertipliyimdir

132

133 ZGEM Ad ve SOYADI Medeni Durumu Eitim Durumu Mezun Olduu Lise Lisans Diplomas Yabanc Dil/Diller Bilimsel Faaliyetler Makale: AKSU Akn, AKTA Aylin (2005). Job Satisfaction Of Managers In Tourism: Cases In The Antalya Region Of Turkey, Managerial Auditing Journal, Volume 20, Number 5, 2005 EHT YAR Rya, AKTA Aylin (2006). Organisational trust: The case of the Turkish Tourism Industry, Estudios y Perspectivas en Turismo, Volume 15, Number 1, January 2006. ZDEM R Bahattin, AKTA Aylin, ALTINTA Volkan (2005). Turizm ve Otelcilik Eitimi Grmekte Olan Lisans Dzeyindeki rencilerin Otel letmelerinin Yiyecek ecek Blmne Ynelik Tutumlar, Anatolia Dergisi,Cilt 16,Say:1 ,Bahar 2005. Bildiriler: EHT YAR Rya,.ALTINTA Volkan, AKTA Aylin, Seher Armaan (2003). The Recent Changes In Place Formation and The Traditional City Identity of Antalya,2003 Global Frameworks and Local Realities: Social and Cultural Identities in Making and Consuming Tourism, University of Brighton, England. AKTA Ahmet, AKTA Aylin (2003). The Turkish Tourism Education At University Level: An Example Of Akdeniz University School Of Tourism and Hotel Management, International Scientific Conference: Educating from Tomorrows Tourism, Ohrid, former Yugoslav Republic of Macedonia, 10-12 Ekim 2003. : Antalya Lisesi : Gazi niversitesi, Ticaret ve Turizm Eitim Fakltesi : ngilizce : Aylin AKTA : Bekar

Doum Tarihi ve Yeri : 20/09/1979- Sivas

134 AKTA, Aylin, REN, V. Erdin (2006).

Bat Akdeniz Blgesi Kapsamnda

Srdrlebilir Turizm , Turizm ve Mimarlk Sempozyumu, Antalya, 28-29 Nisan 2006. Deneyimi :

Hawks Cay Resort and Marina, Florida, ABD, 05/02/04-04/02/05 Akdeniz niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu, 2002Tayla Otel, Antalya, Haziran-Ekim 2000 Falez Hotel, Antalya, Haziran-Ekim 1999 Oxford, England, Au-pair, Haziran-Eyll 1998 Antalya Havaliman D Hatlar Terminali, Hava,Temmuz-Ekim 1997 Adres Tel.No : Akdeniz niversitesi, Turizm letmecilii ve Otelcilik Yksekokulu, 07058 Kamps, ANTALYA : (242) 310 20 47