Serpil Çakır - Feminizm (Ataerkil İktidarın Eleştirisi)

413
Ataerkil ktidarn Eletirisi

Serpil akr
FEMNZM
414
415
eminizm, ideolojik olarak zgl, politik olarak zerk bir harekettir. Kadnlarn erkeklere gre dezavantajl, eitsiz ve ikincil bir konumda olduu, ezildii, smrld noktasndan hareket eder. Daha nceki ideolojilerden ve toplumsal hareketlerden farkl olarak, temel bir kategori olarak toplumsal cinsiyet hiyerarisini1 ortaya karr. Bu hiyerarinin, snf elikisi gibi toplumlar biimlendiren temel bir egemenlik/ iktidar ilikisi yarattn, erkeklerin egemen, kadnlarn bam-
Toplumsal cinsiyet, toplumsallama sreci ve kltrn iinde edinilen kadn ve erkek olma zelliklerini anlatan bir kavramdr. Kadnlarn ve erkeklerin toplumda stlenmi olduklar ilerin ve yerine getirdikleri rollerin doal ve kendiliinden bir iblmnn sonular olmaktan ok, kltrel olarak belirlenmi, renilmi ve zaman iinde deiebilir olduunu gsterir. Cinsiyet rollerinin ve ona dayal iblmnn yaratt iktidar ve otorite ilikilerinin/ alanlarnn kurgulanma ve ileyi biimlerinin ortaya kard zgn bir toplumsal pratie iaret eder. Kim ne yapyor? Kim neye, hangi kaynaa sahip? Kim karar veriyor, nasl? trnden sorular bu pratii somutlatrmaya yardmc olabilir. Kadn Stats Sorunlar Genel Mdrl tarafndan hazrlatlan, Toplumsal Cinsiyet Eitimi El Kitab (Ankara, 1999) raporlatrlm yayn olarak, toplumsal cinsiyet duyarll oluturma konusunda iyi bir eitim aracdr. Ayrca bkz. Kamla Bhasin, Toplumsal Cinsiyet, ev. Kader Ay, Kadnlarla Dayanma Vakf yaynlar, stanbul, 2003. Kk kitapklar olarak yaynlanan seride, ayn yazar tarafndan feminizm ve ataerkil sistem konusu da ilenmitir.
416 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla
l olduu sosyal ve siyasal bir dzende yaandn ortaya koyar.2 Kadnlarn iinde bulunduklar bu durum doal deildir, biyolojik farkllklarn deimez sonucu olarak olumamtr; deiebilir, deitirilmelidir ve bu duruma ba kaldrlmaldr.3 Feminizm, kadnlarn kendilerini bask altna alan dzeni alglama, politik olarak tanmlama ve ona kar mcadele yntemleri gelitirme olarak tanmlanabilir. Feminizm, gerek bu dzenin alglan ve ona kar kmann politikasnn oluturulmas, gerekse oluturulmak istenen toplum modelleri asndan kendi iinde farkllar. FEMNZMN DOUU: TARHSEL NKOULLAR Tarihsel olarak bakldnda tm toplumlarda kadnlarn ezildiini, ikincilletirildiini grrz. yle ki Christine de Pizan (1364-1430), The Book of The City of Ladies (Kadnlar Kentinin Kitab) (1405) adl eserle ortaada bu ezilmeye kar kma cesaretini gsterir. Ancak buna kar bilinli bir bakaldr 17. ve 18. yzyllarda ortaya kar. Bu dnem, kapitalizmin ortaya kp gelitii bir zeminde, burjuva devrimlerinin yaand, retimin aileden kamusal alana tanarak farkllat bir srece tekabl eder. Ev ile i birbirinden ayrldktan sonra burjuva snfnn erkekleri retime katlrken, kadnlar ev ile z2 Feminist teoriye ve pratie nemli katklarda bulunmu Catharine MacKinnona gre Feminizm bir iktidar kuramdr. Kadnlar zaman iinde ekonomik bakmdan smrlm, evde klelie mahkum edilmi, annelie zorlanm, cinsel olarak nesneletirilmi, fiziksel adan taciz edilmi, aalayc elencelerde kullanlm, susturulmu, kendi kltrnden yoksun braklm, oy hakk verilmemi, toplum hayatndan uzaklatrlmtr. Kendileriyle ayn durumdaki erkeklerin tersine kadnlar sistematik olarak fiziksel gvensizlik iinde braklm; cinsel aalama ve iddetin hedefi olmu; aalanm ve kiilikleri inenmi; sayg gvenirlik ve areden mahrum braklm, susturulmu, sorunlarn dile getirmeleri, karlarn temsil etmeleri engellenmitir. Genelde erkeklere, erkek olduklar iin bunlarn hibiri yaplmamtr. Catharine A. MacKinnon, Feminist Bir Devlet Kuramna Doru, ev. Trkn Yney ve Sabir Ycesoy, Metis, stanbul, 2003, s.183 ve 187. (Kitap feminist teorinin nemli eserlerinden biridir.) Valerie Bryson, Feminism, Contemporary Political Ideologies, der. Roger Eatwell ve Anthony Wright, Pinter, Londra ve New York, 1999, s.206. Jane Mansbiridge ve Susan Muller Okin, Feminizm, A Companion to Contemporary Political Philosophy, der. Robert E. Goodin ve Philip Pettit, Blacwell, Oxford, 1995, s.269. Ayrca bu konuda Trkeye evrilmi bir yayn iin bkz. Bell Hooks, Feminizm Herkes indir, ev. Ece Aydn, itlenbik yaynlar, stanbul, 2002.
feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi
417
deletirilerek retimin dna atld. Burjuvazi snf olarak varln ilan ederken, eitlik, zgrlk dnceleri ortaya kt. nsan haklar kuram gelimeye balad. Ancak bu, soyut ve genel olarak tanmlanm farkllklar dikkate almayan bir eitlik anlaydr. Kadnlar ok gemeden yeni toplumun eitlik, zgrlk, adalet gibi ideallerinin dnda tutulduklarn, bu kavramlar zerinde gelien eitli haklardan mahrum edildiklerini fark ettiler. Bunun bir harekete dnmesi ise 19. yzylda gerekleti ve feminizm bu yzylda kitKadnlarn ezilmesini ilk kez dile getiren Christine de lesel bir nitelik kazanarak topPizan (1364-1430), kadnlar ikinci snf yurtta olarak gren zihniyete kar mcadele etti. Avrupann ilk kadn lumsal bir harekete dnt. yazar saylan Pizann Le Livre de la cit des dames Feminizmin douunda (Kadnlar Kentinin Kitab) adl kitabnn bir sayfas. ilk ve nemli adm, kadnlarn ezilen bir gruba ait olduklar bilincinin ortaya kmasdr. Bu bilincin gelimesi onlarn ekonomik bamszlk iinde yaayabilmelerine olanak salayacak toplumsal deiikliklerin gereklemesi ile mmkn olmutur. Eitlik kavramnn tm bireyleri kapsayan evrensel bir ilke olarak kabul edilmesi de nemlidir. Ancak bu ilkenin kadnlar kapsamad bir sre sonra aka grld. Yeni ideolojilerin kuramclar eitsizliin doal olmadna vurgu yapsalar da, kadnlar doal hukuka dayanan insan haklar kavram erevesindeki eitlik anlaynn dnda tutuldular. Evrensel eitlik ilkesinin kendilerini kapsamadn, haklar ve olanaklardan yoksun olduklarn gren kadnlar, ezilen bir gruba mensup olduklarnn bilincine vardlar. Bu bilin, kadnlarn du-
rumlarndaki deiimin ancak kadnlar tarafndan ve kadnlararas dayanmayla ve bamsz bir rgtlenme yoluyla mmkn olabilecei dncesini dourdu. Mcadele, kadnlar tarafndan hedef ve stratejilerin bamsz/zerk biimde tanmlanmasyla mmkn olacak; gelecee ilikin alternatif bir vizyon ve temelini kadnlar aras dayanmann oluturduu politik bir program gerekecektir. lk Bakaldrlar: Birinci Dalga Feminizm 19. yzyln ikinci yars ve 20. yzyln balarnda dnyann eitli corafyalarnda kadnlar kolektif olarak biraraya geldiler, dernekler kurdular, erkeklerle eit haklara sahip olma isteini dile getirdiler. Birinci Dnya Savann sonunda siyasal hak kazanmyla sonulanacak bu sre, Birinci Dalga Feminizmi olarak adlandrlr. Birinci dalga farkl lkelerde farkl bir biimde yaanmtr. Bu sre lke rneklerinden hareketle incelenecektir. ABDde Kadn Haklar ABDli kadnlarn eit haklar mcadelesi klelik kart harekete kadar gider, klelere ve kadnlara zgrlk hareketi eyrek yzyl boyunca birlikte yrtlr. 1837de klelik kart dernekler kurulur, toplantlar, mitingler dzenlenir. Sarah Grimke (1792-1873) ve Angeline Grimke bu hareketin nemli isimlerindendir.4 Fakat kadnlarn hak eitlii iin ABDde gerekletirilen en eski tarihli eylem Seneca Falls toplantsdr. New York yaknnda, Seneca Fallsta, 19-20 Temmuz 1848de yaplan toplantnn sonunda, Declaration of Sentiments (Duygular Bildirgesi) yaynlanr. 68 kadn ve 42 erkek tarafndan imzalanan bildirge, neredeyse kelime kelime Amerikan Bamszlk Bildirgesi zerine oturtulmutur. Ancak kadnlarn belgesindeki despot, Byk Britanya Kral deil, erkektir; nsanlk tarihi, erkeklerin kadnlara srekli biimde zarar vermelerinin ve onlarn haklarn gasp etmelerinin
4 Grimke kardeler iin bkz: Elenor Flexner, Century of Struggle: The Womans Rights Movement in the United States, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, 1976, s.41-54. Erkek kardelerimizden tek isteimiz, ayaklarn boazlarmzdan ekmeleridir der Sarah Girimke.
419
Amerikada 1848de Seneca Fallsta yaplan toplantnn sonunda yaynlanan ve Declaration of Sentiments (Duyarllklar Bildirisi) adn tayan bildiri kadnlarla erkeklerin eit yaratld gereini vurgulayarak, tarih boyunca erkeklerin kadnlar zerinde bask ve egemenlik kurduunu, ABD Bamszlk Bildirisinde yeralan taleplere uygun bir biimde dile getirir. zellikle kadnlarn oy hakkndan eitim ve alma haklarna kadar uzanan bir dizi talebin yerald bildiriyi kaleme alanlardan Elizabeth Cady Stanton ve Susan Anthony (1815-1902).
tarihidir. Kadnlar, erkeklerin zerinde dorudan mutlak tiranlk uyguladklar nesnelerdir.5 (Bu benzetme, ilerde deinilecek olan radikal feministlerin kadnlara uygulanan basknn ataerkil dzenden kaynakland gryle rtmektedir.) Bu tarihi toplant, kadnlarn ilk kez karlkl destek ve dayanma iin bir araya gelip ortaklk duygusu iine girmeleri anlamna geliyordu. Bildiride, kadnlarn doal haklarnn niin ihmal edildii konusunda bir aklama isteniyor, doal haklarn ihll eden, kadnlar engelleyen ynetime rza gstermeyecekleri belirtiliyor, oy verme, eitim ve alma haklar isteniyor, kadn ve erkek cretleri arasndaki uurumun dzeltilmesi talep ediliyordu. Tm bu talepler daha sonra Amerikadaki kadn hareketinin belli bal konularn oluturacaktr. Bu bildirgeyi imzalayanlar ve hatta yazanlar arasnda erkeklerin bulunmas ve onlarn da adalet isteini paylamalar ayrca dikkate deerdir. Dnem, dnyann neresinde olursa olsun eitim kurumlarnn kaplarnn kadnlara kapal olduu dnemdir. Bu durum karsnda
5 Flexner, a.g.e., s.75.
kadnlar kz ocuklarna zel eitim veren kurumlar amaya ynelirler. Mali kaynak sorunu bireysel abalarla, uzun yllar sren ba kampanyalaryla zlmeye allr, evrenin youn olumsuz basksna (kadnlarn at okullar sk sk kundaklanr) gs gerilir.6 Kadnn yaamn aile ile snrlandran, evli kadn kocasna tabi ve baml olarak gren anlay yznden, evli kadnlarn yaad sorunlar ok daha ardr. Evlilik vatandalktan kmak gibidir. Seneca Falls bildirgesinin ifadesi bunu aka ortaya koyar:
Eer evliyse, erkek kadn yasalar nnde, vatandal sona ermi gibi gsterir. Kadnn mlk zerindeki tm haklar ve hatta kazand paray bile alr... Evlilik anlamasnda kadn kocasna kar itaatkar olaca zerine sz vermeye zorlanr. Erkek, kadnn efendisi olmaktadr. Yasa, erkee kadnn zgrln elinden alma ve cezalandrma hakkn vermektedir.7
Daha sonraki dnem, oy hakk hareketinin kadn mcadelesinde baat olduu bir baka srece tanklk etti. Kadnlar kendi mcadeleleri iin kuracaklar iki dernei sadece siyah erkeklere oy hakknn tannd 1866daki anayasa deiikliinden sonra 1869da kurdular. Elisabeth Cady Stanton, National Woman Suffrage Associationn (Kadnlara Oy Hakk Ulusal Birlii), Lucy Stone ise, American Woman Suffrage Associationn kurucu lideri oldular. Seneca Falls Bildirgesini de kaleme alan Elizabeth Stanton, doal haklar teorisini kadnlara uyguluyor ve bize en temel asgari haklarmz balayn, biz de kendimize, mlkmze, ocuklarmza evlerimize zen gsterelim diyordu.8 Elisabeth Cady Stanton (1815-1902) ile Susan B. Anthony (1820-1906), ABDyi bir batan bir baa turladlar, eitli konferanslarla grlerini dile getirdiler. Anthony iyi bir siyasal rgtleyiciydi.
6 7 8 ABD iin bkz: Flexner, a.g.e., s.23-40. Josephine Donovan, Feminist Teori, ev. Aksu Bora, Meltem Aduk, Fevziye Saylan, letiim Yaynlar, stanbul, 1992, s.26. Danovan, a.g.e., s.45. Margaret Forster, Significant Sisters: The Grassroots of Active Feminism 1839-1939, Alfred A. Knopf, New York, 1985, s.205-238.
421
1866da siyah erkeklere oy hakknn tannmasndan sonra, 1872de yaplan ilk Kongre seimlerinde, kadn olduu halde oy kulland iin yasay inemekle suland. 18 Haziran 1873teki nl davada, klelere her tr yasal hakkn tanndn kadnlarn da klelik durumu altnda olduklar gerekesiyle, su ilemek bir yana, ulusal anayasa tarafndan gvence altna alnan vatandalk haklarn9 kullandn syleyerek kendini savundu. Hakim, Anthonyye 100 dolar para cezas verdi ama o, cezann bir kuruunu bile demeyeceini syledi. stelik tiranlara direnmek Tanrya itaattir diyerek kadnlar erkek yapm olan anayasa d yasalara kar isyan etmeye zorlamaya devam edeceini ilan etti.10 Bu nc kadnlarn eylemleri ve dnceleri, liberal teorinin ve pratiin kendi iindeki elikileri aa karyordu. Fikirleri kltrel feministlere kaynaklk edecek olan Charlotte Perkins Gilman (1880-1935) da bu blmde zikredilmeyi hak ediyor. Gilman, 1898de yazd Women and Economic adl kitabnda oy hakk talebini dillendirdi. 1911 ylnda yazd The Man Made World or Our Androcentric Culture (Erkek Yaps Dnya ya da Erkek Merkezli Kltrmz) ve 1915te yaynlad Herland (Kadnlar lkesi) isimli kitaplaryla, kadnn barseverlik, ibirlii trnden olumlu duyarllna sahip olmasndan dolay, kadns deerlerin yer ald kadn merkezli, anne merkezli bir dnyay savundu.11 Gilmana gre, tarih ncesi dnemlerden beri iki cinse yklenen roller bakmndan kadn ve
9 Anayasada sadece rk ve renk konusunda vurgu vard, cinsiyet konusunda ise herhangi bir aklama yoktu: ABDli vatandalarn oy kullanma hakk ABD tarafndan, ya da rkndan, renginden veya nceki klelik durumundan dolay herhangi bir eyalet tarafndan snrlandrlamaz ya da inkar edilemez. Anthony, anayasada yer almayan ancak uygulamada yaanan bu durumu, anayasaya kar bir tutum olarak grr. 10 Danovan, a.g.e., s.46. 11 Flexner, a.g.e., 239-240. Kadnlar lkesinde erkeklerin olmad, snfsz ve bar iinde yaayan bir kadnlar toplumu anlatlr. Trke eviri iin bkz: Charlotte P. Gilman, Kadnlar lkesi, ev. Seher zbay, Otonom yaynclk, stanbul, 2007. Burada Doudan Bengladeten anaerkil bir topya tasvir eden bir baka yazardan, Begum Rokeya Sakhawat Hossainden de bahsetmek gerek. Begum Rokeya, cinsiyet rollerinin tersine dnd, erkeklerin selamla kapatld, kadnlarn ise darda bilimden sanata, siyasete nemli roller stlendikleri bir kadnlar lkesini betimledii Sultanan Ryas adl eserini 1905te yazd. (Metin Trkede Billur C. Ylmazyiitin evirisi ile Versus yaynlar tarafndan 2007de yaynland.)
erkek farkllamtr. Kadnlk birletirmek, bir araya getirmek, ina etmek, bakm, besleme, tedbir, eitim demektir. Erkeklik ise rekabet, sava demektir, yaymak, datmak, tahrip etmektir. Gilman, ada birok feministin aksine, kadns deerlere vurgu yapt. Bu deerleri, annelik enerjisini ve annelik sevgisini, toplumu bir arada tutan g olarak grd; bu grleri ve kadn dayanmasn, kz kardelik kavramn ne karmas ile gnmzn bar feminist teorisine nemli katkda bulunan bir nc olarak tarihe geti. 19. yzyln son dnemleri liberal feministlerin eit hak talepleri ile Marksist sosyalistlerin snf ve devrim tartmalar arasnda geti.12 ABDdeki snf vurgusu, kadnlarn oy hakk hareketinin olduka gerisindeydi. Bu hakkn Anayasada yer almas ise ancak 1920de gerekleecekti. ngiltere: Kadnlarn Oy Hakk Hareketi Feminizm, 17. ve 18. yzyl ngilteresinin zel koullarnda bir orta snf ideali olarak dodu. Kadnlar, kendilerinin neden insan soyutlamas dnda brakldn sorguladlar. Dnemin kadn dnrlerinden Mary Astell, mutlak hkmranlk devlette ve toplumda zararlysa, nasl oluyor da aile iinde gerekli oluyor?13 sorusunu soruyordu. 18. yzyl feministleri, kadn ve erkek kimliklerini sorgulayarak, adn koymasalar da, bugn toplumsal cinsiyet kavram ile ifade edilen, kadnlk ve erkeklik hallerine vurgu yaptlar. Mary Wollstonecraft, yazlarnn byk bir blmn kadnlk toplumsal bir kurgudur! temas evresinde ekillendirdi. Evli kadnlarn mlkiyet ve velayet hakk, ngilterede de mcadelenin temel eksenlerinden biriydi. Bu srete kadnlar eitim ve alma hakk gibi baz haklara kavutular. Kadnlar erken dnemde ii snfnn radikal hareketine, Chartist harekete (1838-1848) de katlmlard. Ancak siyasal oy hakk sadece er12 Rosalyn Baxandall, Amerikan Sendikalarnda Kadnlar. Tarihsel Bir zmleme, der. J. Mitchel, A. Oakley, Kadn ve Eitlik, ev. Fatmagl Berktay, Pencere Yaynlar, stanbul, 1998, 3. Bask, s.79-96; Flexner, a.g.e., s.134-144. 13 Juliet Mitchel, Kadn ve Eitlik, der. J. Michel, Oakley, a.g.e., s.32.
423
Mary Wollestonecraftn 1850 ve 1851de dzenledii toplantlardan sonra kadnlara oy hakk hareketi nemli boyutlara ykseldi. 1867den sonra alan imza kampanyalar ve gsteriler sonucunda militan bir kadn hareketi dodu. O yllarda Londrada yaplan bir gsteri.
kek iiler iin kabul edildi ve kadnlar oy hakkndan mahrum brakldlar. Dolaysyla, siyasal haklar olmakszn yaamn her alan zerinde kendi denetimlerini kurmann mmkn olamayacan kavradlar. Tm bu oluumlar, bu dnemdeki mcadeleye oy hakk hareketinin damgasn vurmasna yol aacakt. Bu sre, 1867de kadnlarn oy hakkn elde etmek iin bir imza kampanyas balatmalar ve John Stuart Millin bu yndeki yasal hakkn tannmas iin Avam Kamarasna sunduu yasa nerisiyle balad. Hareket, Milicent Garret Fawcettin kurduu National Union of Womens Suffrage Societiesin (Kadn Oy Hakk Dernekleri Ulusal Federasyonu) nclk ettii, parlamenterleri etkilemeyi amalayan anayasal siyasal oy hakk hareketinin baarl olmamas zerine, 1900dan itibaren ncekinden farkllaarak militan bir boyut kazand.
21 Temmuz 1908de Londrada Hyde Park Eylemi: 500 bin Kadn Oy Hakk stiyor!
Yirmi krsde konuacak yirmi kadnn fotoraflaryla, buluma yerini ve yedi yry kolunun geecei gzergahlar gsteren dev bir poster hazrlanarak Londrada ve tarada datld. Gstericileri yetmi tara kentinden getirmek zere otuz zel tren seferi ayarland. Gsteriyi duyurmak iin eyrek milyon kadar el ilan datld. 9 yry efi, 17 grup yneticisi, 30 grup bakan, 40 bayrak ve flama avuu seilmi, taradan gelenleri karlamak zere yzlerce istasyon grevlisi belirlenmiti. Hepsi birliin renkleri olan mor, beyaz ve yeil renkleri tayan kemerler ve kolluklar tayorlard. 100 tane ipek dev flama, 500 kadar daha ufak flama, binlerce bayrak yapld. Bunlarn hepsi ba yapan kadnlarca karland. Parkta doru yrye geen her yry kolunun banda bir araba gidiyordu. Kadn gstericilere beyaz elbiseler giymeleri sylenmiti. Bellerine morlu, beyazl, yeilli kemerler takmlard. Parkta o zamana kadar grlmeyen bir kalabalk birikmiti. Gzn ulaabildii her yeri insan seli kaplamt. Hep karanlk renklere brnen br gsterilere karlk, kadn elbiselerinin renkleri ve beyaz hasr apkalaryla bizim gsterimiz bir iek tarlasn andryordu. Altn rengi bir gne ve bulutsuz bir mavi gk altnda, sanki gerekten bir gala gn yayorduk. Konumalarn balangc ve sonu bir yk kamyonundan yaplan anonslarla duyuruluyordu. Sonra byk bir lk koptu. Kadnlara oy! Bu ar kez tekrarland. Her ey birden dalgalanr gibi oldu... irin Tekeli, Kadnlara Oy Hakknn ncleri, ada Liderler Ansiklopedisi, s.1624.
1903te, Emmeline Pankhurst (1858-1928), iki kz Christabel ve Sylvia14 ile Womens Social and Political Unionu (Kadnlarn Sosyal ve Politik Birlii) kurdu. Votes for Women (Kadnlar in Oy) dergisini bu ama dorultusunda kard. Sosyal demokrat partilerin ilgisizlii, daha ok da kar tavrlar zerine sfrajetler (kadnlara oy hakk taraftarlar), kamuoyunu ve parlamenterleri etkilemek iin yasal ya da yasad her trl yola bavurdular. Polisle attlar, duvarlara yaz yazdlar, kendilerini parlamentonun dinleyici sralarna zincirlediler. Alk grevlerini bir politik eylem biimi olarak tarihte ilk kez sfrajetler kullandlar. Siyasal iktidarn tepkisi ise sert oldu: karlan yasayla kadnlar elleri kollar balanarak zorla beslendiler. 51 yl kadar sren bu dnem boyunca pek ok kadn rgt kuruldu, eitli mca14 Bilgi iin bkz. Mary Davis, Sylvia Punkhurst, ev. Emine zkaya, Versus yaynlar, stanbul, 1996.
425
ngilterede 21 Temmuz 1908de dzenlenen mitinge 500 bin kii katld. O gn birliin renklerini tayan yeil, beyaz ve mor renkli yzlerce bayran dalgaland Hyde Park, Kadnlara Oy! sloganlaryla inleyecek ve bu grkemli gn tarihe Womens Sunday diye geecekti.
dele taktikleri gelitirildi.15 ngilteredeki bu dalga 1918de sonuland. Sava sonunda 30 yan zerinde, mlk sahibi ya da mlk sahibiyle evli, niversite mezunu ya da haftada 5 pound gelir getiren bir ite alan kadnlara siyasal haklar tannd. Fransa: Kadn Haklar Bildirgesi Kadnlarn Fransada eit yurtta olmalar, nsan Haklar Evrensel Bildirgesinden tam 155 yl sonra, 1944te gerekleti. 1790da Aydnlanma dnr Marquis de Condorcet ile balayan tartmalar16
15 Sheila Rowbotham, Hidden From History, Pluto Press, Londra, 1977, s.77-89. Ayrca bkz. irin Tekeli, Kadnlara Oy Hakknn ncleri, ada Liderler Ansiklopedisi, cilt V, letiim Yaynlar, s.1614-1640. 16 Condorcet syle soruyordu: nsanlar hak eitlii ilkesini insan soyunun yarsn, kllar bile kprdamadan, yasalar yapmaktan alkoymakla, yani kadnlar yurtta saymamakla inemi olmuyorlar m? Yoksa, ulusal temsil, ulusun temsili demek olduuna gre, kadnlar ulusun paras deiller mi? irin Tekeli, Kadnlar ve Siyasal Toplumsal Hayat, Birikim Yaynlar, stanbul, 1982, s.71.
Olympe de Gougeun 1791 Anayasasnn kabulnden nce kral ve kralieye gnderdii Kadn Haklar Bildirgesiyle ivme kazand. Balang ksmnda beyanname yle gerekelendirilmiti:
Ulusu temsil eden anneler, kzlar ve kz kardeler Ulusal Meclise katlmak istemektedirler. Halkn mutsuzluklarna ve hkmetlerin yozlamasna tek neden olarak, kadnn haklarnn unutulmasn ya da inenmesini grdklerinden, kadnn doal, vazgeilmez ve kutsal haklarn resm bir bildirge ile aklamaya karar verdiler; ta ki bu bildirge, btn toplum yelerinin zihninde yer ederek onlara her an grevlerini ve haklarn hatrlatsn; ta ki, kadnlarn ve erkeklerin iktidar tasarruflarn her kurumun kendi amalaryla kyaslamaya her an olanak vererek bu amalara daha iyi uyulmasn salasn; ta ki, bundan byle yaln ve tartlmaz ilkelere dayanacak olan kadn yurtta ikyetlerine, her durumda anayasann korunmas ve herkesin mutluu dorultusunda bir zm getirilmesine k tutsun.
De Gouge, insan haklarnn kadnlara da tannmas gerektiini sylyor, kadnlar iin oy hakk istiyordu.17 Madem ki, kadnlara giyotine kma hakk tannyor, krsye kma hakk da tannmal18 diyordu. 1793 Anayasasnda genel oy hakk kadnlar hari tutulmak zere tannd. Kadnlara siyasal hak tannmasn isteyen de Gouge, giyotine gnderildi. 1793 ylnda Fransada kadn kulplerinin faaliyetleri ve siyasetle uramalar yasakland. Fransada kadnlarn mcadelesi ngiltereden daha farklyd. Oy hakk hareketi ngilteredeki kadar militan olmasa da hayli canlyd. Aslnda kadn haklar sosyalistlerin gndemine olduka erken bir dnemde girmiti. Emein ve kadn emeinin smrlmesine kar kan
17 Madde 6: Yasa genel iradenin ifadesi olmaldr. Kadn ve erkek tm yurttalarn dorudan ya da temsilcileri aracl ile yasa yapmaya katlmaya haklar vardr. Yasa herkes iin ayn olmaldr. Yasa nnde eit olduklarndan, tm kadn ve erkek yurttalar her tr yksek grev, mevki ve kamu grevine eit olarak, gayretlerine gre ve aralarnda erdem ve yetenekleri dnda ayrm gzetilmeksizin alnmaldr. Kadn Haklar Beyannamesinden yaplan alntlar iin bkz: Baka Dillerden (aylk eviri dergisi), ev. Feyza Tulga, 9 Temmuz 1992, say 5, s.18-22. 18 Madde 10: Hi kimse en temel ihtiyalarndan dolay olsa bile rahatsz edilemez. Kadnn, tpk idam sehpasna kma hakk olduu gibi krsye kma hakk da olmaldr. Elverir ki, davranlar yasa tarafndan salanan kamu dzenini bozmasn.
427
ngilterede kadn hareketinin nclerinden olan Emmeline Pankhurst ile kzlar Sylvia ve Christabelin ban ektii hareket tm engellere ramen byyerek srdrld. tutuklanmalara, hapis cezalarna ramen ylmayan kadnlarn mcadelesi giderek farkl eylem biimlerine de dnt. Tutuklanan kadnlar, hapishanede alk grevlerine gittiler. Hkmet, kadnlarn direniini krmak, onlar zorla beslenmek iin 1913 ylnda Cat and Mause Act adl bir yasa bile kard. Hapishanedeki alk grevindeki kadnlara zorla yaplan beslenmeyi tasvir eden bir izim.
Saint Simon ve Fourier gibi topik sosyalistler, proletaryann kurtuluu ile kadnlarn kurtuluunu birlikte ele alyorlard. Ancak, topik sosyalistlerin, zellikle Fransadaki ii hareketi zerinde olduka etkili olan Proudhonun grleri, burjuvaziden ok farkl deildi. Proudhon, ailenin en temel ilkesini, yani kocann otoritesini sarsaca gerekesiyle, kadnlarn siyasal hak elde etmelerine kar kyordu:Farz edelim ki, kadn bir halk meclisinde kocasnnkine ters bir oy kulland, bu onlarn anlamazlk ierisinde bulunduuna iaret eder ve boanmaya yol aar. Kadnn oyunun kocasnnkini dengelediini farz etsek bile, bu durumda da doann isteine kar klm, erkeklik incinmi olur. Proudhonculuk, kadn aileye feda eden grleriyle Fransz solunun feminizme kar tutum almasna yol am, zellikle 1884ten sonra kadnlarn sendikaclk hareketine girmelerini zorlatrmt.19 1870te, ilk ii snf iktidar deneyi olan Paris Komn deneyimiyle, ilk kez kadnlarn mcadeleye verdikleri katklar karlk bul19 irin Tekeli, Kadnlar ve Siyasal Toplumsal Hayat, s.73; topik sosyalistler iin bkz: Diane Coole, Women in Political Theory. From Ancient Misogyny to Contemporary Feminism, Harvester Wheatshef, New York, Londra, 1993. s.125-138. Joseph Delacque, kadnlara kar olumsuz dncesinden dolay 1857de Poudhona syle sesleniyordu: Samimi ve tam anarist ol, eyrek anarist, sekizde bir anait, on altda bir anarist deil... Dinle Proudhon efendi, kadn hakknda konuma ya da konumadan nce onu tetkik et; dersler al. Ya kendini anarist olarak tanmlama ya da tam anarist ol. Erkein kadn smrmesine kar yksek sesle konu!...Bkz: Anarizm, ev. Nil Erdoan, Versus Yaynlar, stanbul, 2007, s.109 ve 111.
du. Komne, seme ve seilme haklar dahil olmak zere erkeklerle eit vatandalar olarak kabul edildiler, direnite barikatlar, kulpler kurdular, tartmalara katldlar. Komnn yenilgisinden de ayn oranda etkilendiler, tutuklanma ya da srgne maruz kaldlar. Fransa ile ilgili ksm bitirmeden, bu lkede kadnlarla ilgili olarak yazan nemli bir kadndan bahsetmemek olmaz: Flora Tristan. Flora Tristan (1803-1844), feminizm ile devrimci sosyalizm arasndaki kavramsal ittifak kurdu. Kadnlarn kendi yaamyla da tank olduu skntlar grd iin Yabanc Kadnlara yi Davranlmas adl brorde (1830) nerdii kadnlararas dayanma eylemini ilk kez gndeme getirdi; kadnlarn lke isimleriyle ayrlmas yerine, karlkl yardmlamaya dayal evrensel kardelik ilkesinin benimsenmesini istedi. ann kadn/erkek birok sosyalistinin gzden kard trajik kadn gerekliini grd; erkeklere zg bir toplumda kadnn parya olduuna dikkat ekti. 1837 ylnda, Peru yolculuu sonunda Bir Paryann Seyahatleri adl eseri yazd. Ona gre, kadnn paryal dnyaya geliiyle balar. Yasalar ve polis tarafndan srekli korunan kocasndan yasal yoldan boanamadnda ise ikinci kez parya olur. ngiltereye yapt seyahatte, ii snfndan kadnlarn kt koullarnn lke tanmadna birebir tank oldu. 1843 ylnda, kurtuluun iilerin kendilerinden kaynaklanaca fikrini anlatt evrensel i Birlii dncesinin temelini att: Bu toplum kt, onu deitirmek, yeniden canlandrmak, yaatmak istiyorum. Bu olanaksz deil... Bugn eylem gndr. Varlnz uruna eyleme gemek size, yalnzca size aittir. Yaam veya lm sizin iindir. yleyse! Yalnzlnzdan kurtulun: Birlein! Birlikten kuvvet doar Tristan iin, iinin ve kadnn kurtuluu i ie iki temel sorundur. Ancak toplumsal bir devrimi, kadnlarn sorunlarn zme asndan yeterli bulmaz. deolojinin deimesi, farkl bir rol dalmnn olmasn zorunlu grr. Ona gre bask altndaki erkek, bir bakasn bask altna alacaktr. Bu da karsdr. Kadn proleterin proleteridir. Kadnlar kendi devrimlerini yapmal, kendi snflarn oluturmaldr.20
20 Feminizm: 19. Yzyl Klasiklerinden Semeler, (Tristan hakkndaki eviri Glser ztunal Kayr tarafndan yaplmtr), Afa Yaynlar, stanbul, s.27-32.
429
Almanya: i Kadnlarn Mcadelesi 1871 Paris Komn yenilgisinden sonra, Avrupadaki ii hareketinin merkezi Fransadan Almanyaya kayd. Almanyadaki hzl kapitalistlemenin dourduu emek gcnn artmas bu srete nemli bir rol oynad. Almanyada I. Enternasyonalden sonra kadn hareketi dier lkelerden farkl olarak sosyalist izgide geliti. Alman Sosyal Demokrat Parti liderlerinden Bebel (1840-1918) Marksistlerin kadna ilikin grlerini 1878de yazd, Woman under Socialism adl kitabnda dile getirdi.21 Kadnlara eit hak tannmasn isteyen Bebel, kadn kurtuluunun ancak sosyalizmle mmkn olabileceini dnyordu. Ama kadnlar kendi kurtulular iin mcadele etmeliydiler. Kadnlarn kurtuluu ile iilerin kurtuluu birlikte yrmeliydi. II. Enternasyonalde, parti stnl ile, parti ile iilerin ve kadnlarn zerk hareketleri arasnda srtme sorunu ortaya kt. Sonu olarak eit haklar iin uraan kadnlar burjuva kadn hareketi olarak nitelendirilerek onlara cephe alnd. Sosyalist kadn nderlerden Clara Zetkin (1857-1933), sadece proleter kadnlarla sosyalizmin zafere ulaacan ifade etti.22 i kadnlara devrimci mcadelede nemli bir rol verdi. Zetkinin kard Alman i Kadnlar dergisi, Kadn Enternasyonalinin resmi yayn oldu. 1910da, II. Kadn Enternasyonalinin Kopenhangtaki toplantsnda, 1857de New Yorklu kadn iilerin greve gittikleri gn olan 8 Mart, uluslararas kadn gn olarak kabul edildi. (Birlemi Milletler tarafndan Dnya Kadnlar Gn olarak ilan ise, 1975te gerekleecekti.) Bu gne emeki kelimesinin eklenmesi sadece Trkiyeye has bir durumdur. Trkiye Komnist Partisinin 1921 ylnda yapt ilk kutlamadan miras kalan bu ifadenin, Trkiyede baz kesimler tarafndan hl kullanlmasndaki srarn sorgulanmas gerekir. Karl Liebknecht ve Rosa Luxemburgun
21 Kitabn Trke evirisi iin bkz. August Bebel, Kadn ve Sosyalizm, ev. Sabiha Sertel, Toplum yaynlar, stanbul 1975. 22 Diana Coole, Women in Political Theory. From Ancient Misogyny to Contemporary Feminism, Harvester Wheatsshef, New York, Londra, 1993, s.167.
Clara Zetkin (1857-1933) Almanyada Spartakist hareketin kurucularndan olup, yaam boyunca kadnlarn ancak sosyalizmle kurtulabileceine inand. Partinin kadn yayn olan Die Gleichheit (Eitlik) dergisini kard.
Spartakist hareketine katlan Zetkin, hareketin Alman Sosyal Demokrat Partisi (SPD) tarafndan bastrlmas zerine Moskovaya gitti ve 1921de Lenin tarafndan kurulan Kominternin denetimi altnda alan kadn enternasyonalini rgtledi. Birinci Dnya Savana kadar olan dnemde, sanayilemenin hzlanmas, olumsuz alma koullar ve dk cretler, emek atmalarn iddetlendirdi. Bu piyasaya youn biimde katlan ii kadnlar, genel sorunlar yannda, cretlerinin erkek iilerle eitlenmesi konusunda da mcadele veriyorlard. Bu mcadele, kadn hareketinde o zamana dek grlmeyen bir ayrmaya yol at. i kadn hareketi ayrarak kendini ii snf hareketi iinde tanmlamaya balad.
Rusya: Bolevik Devriminde Kadn 1917 Sovyet Devriminde, kadnlar mcadelenin n saflarnda yer aldlar. Devrim sonrasnda kadnlar iin hem yasa hem de uygulama dzeyinde somut admlar atld. Engelsten Bebele, Leninden Kollontaiye kadar tm sosyalist dnrler kadnlarn zgrlemesi iin ev ilerinin toplumsallamas gerektiini yazyorlard. Ev ilerinin toplumsallamas iin ilk pratik giriimler devrimden sonra balatld. Kolektif mutfaklar, yuva ve kreler ald. Sovyet kadnlarnn statsn dzenleyen bir dizi yasann kmasnda etkin bir kadn olan Aleksandra Kollontai (1873-1952), kadn/ erkek ilikilerinde kkl bir deiim iin, yeni bir ahlak anlayn ngrd. ilerin i tesinde sosyal ve politik yaamn tm alanlarnda yeni bir kltr yaratmalar fikrini gelitirdi. Kollontai, kadn ve erkek arasndaki cinsiyeti iblmn yeterince sorgulamasa da, ka-
431
dnn zerk kimlik edinmesini nemsedi; evlilik kurumunu sorgulad. Kadnlarn zgrl iin komnal yaam birimleri, ortaklaa ocuk bakm trnden yeni yaplar nerdi.23 Ancak bu tartma ortam ve kadnlar lehine uygulamalar Stalin dneminde ortadan kalkt ve kutsal aileye geri dnld. 1926 evlilik yasasyla boanma hakk kstland; krtaj hakk kaldrld; sadece devrimle kadnlarn elde ettii siyasal, ekonomik ve eitim haklarna dokunulmad. Trkiye: Osmanldaki nc Kadn Hareketi Kadn hareketinin Trkiyedeki gemii, 19. yzyl sonuna, Osmanl dnemine dek uzanr; dnyadaki geliime paralel olarak benzer bakaldrlar sylem ve eylem dzeyinde ortaya kar. Toplumda eitli alanlarda yaanan deiim ve geliim srelerine kout olarak, kadnlar da hak ve zgrlk taleplerini gndeme getirdiler. Kadnlar bir cins olarak ikincil konumlarnn ve kendilerine uygulanan ayrmcln farkndaydlar; erkeklere nazaran bulunduklar konumu sorgulayarak bir kadnlk bilinci gelitirdiler.24 1869de Terakki-i Muhaderatla balayan kadn dergi ve gazetelerinin says Cumhuriyete kadar krka ulat: Hanmlara Mahsus Gazete, kfezar, Demet, Mehasin, Kadn, Kadnlar Dnyas gibi kadn dergileri karld. Bu dergiler kadnlara kendilerini birey olarak ifade etme, sorunlarn dillendirme ortamn salad, her kesimden kadnlarn yazma rkekliini, ekimserliini gidermede, taleplerini iletmede ve sesini duyurmada nemli ilev grd.
23 Diana Coole, a.g.e., s.171-177; Sheila Rowbotham, Lynne Segal, Lilary Wainwright, Feminizm, Sosyalizm ve Eylemde Birlik, letiim Yaynlar, ev. Emel etin zgl, stanbul, 1984, s.117. Kollontain eserlerinin Trke evirisi iin bkz. i Arlarn Ak, ev. Glay Trkylmaz, Pencere Yaynlar, stanbul, 1996; Bir Byk Ak, ev. lk Sar, Pencere Yaynlar, stanbul, 1994; Toplumsal Gelimede Kadnn Konumu, ev. M. Ali nci, nter Yaynlar, stanbul, 2000. 24 Serpil akr, Osmanl Kadn Hareketi, Metis Yaynevi, stanbul, 1994, ikinci bask 1996; S. akr, Feminism and Feminist History-Writing in Turkey: The Discovery of Ottoman Feminism, der. Francisca de Haan, Maria Bucur, Krassimira Daskalova, Aspasia (A Year Book) Berghahnbooks, cilt 1, 2007, 61-83; F. Berktay, Osmanldan Cumhuriyete Feminizm, Cumhuriyete Devreden Dnce Miras: Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, der. Mehmet Alkan, stanbul, letiim, 2001, s.348-361.
Ayn tarihsel sre ierisinde otuza yakn kadn ve yardmlama dernei kuruldu. Bu dernekler bireysel talepleri rgtl birliklere dntrmede, sorunlarn zmnde, ortaya konulan nerileri uygulamaya geirmede yardmc oldu.25 lk kurulan dernekler savalarn at yaralar sarmaya ynelik yardm dernekleriydi. Dernekler arasnda kz ocuklarnn eitiminin temel ama olarak alnd, kadnlarn i yaamna girebilmeleri iin mesleki eitimin verildii dernekler de vard. Osmanl Trk Kadnlar Esirgeme Dernei, Osmanl Kadnlar altrma Cemiyeti Hayriyesi, BiKadnlar Dnyas, 4 Nisan 1913te ki Yurdu gibi dernekler benzer amalarla, yayna balad. Sahibi Nuriye Ulviye atlyeler, terzi evleri aarak, kadnlarn isMevlan, sorumlu mdr Emine Seher Alidir. Son yaym tarihi 1921e dek tihdam olanaklarnn gelitirilmesi iin onyaym birka kez kesintiye urad. Kapakta Yine Feminizm, Daima lara beceri kazandrmaya alt. Asri KaFeminizm balkl yazy yazan dn Cemiyeti, Cemiyet-i Nisvan Heyet-i Nimet Cemil yer almakta. Edebiyesi, Teali-i Nisvan Cemiyeti, Krmz-Beyaz Kulb gibi rgtler kadnlar eitli alardan bilgilendirme, bilinlendirme amacna ynelikti. Ulviye Mevlan (1893-1964)26 tarafndan kurulan Osmanl Mdafaa- Hukuk-u Nisvan Cemiyeti (Osmanl kadnnn Hakkn Savunma Dernei) ise Kadnlar Dnyas (1913-1921) adl yayn organ ile Osmanl feminist hareketine bir rnek oluturdu. Bu dnemde kadnlar yaptklar konferanslarda tart25 Serpil akr, Osmanl Kadn Dernekleri, Toplum ve Bilim, Bahar 1991, s.139-157; Serpil akr, Political-Social Movements. Revolutionary: Turkey, Encyclopedia of Women and Islamic Cultures iinde, Leiden, Brill, cilt 2, 2005, s.664. 26 Serpil akr, Ulviye Mevlan (18931964), A Biographical Dictionary of Womens Movements and Feminisms. Central, Eastern, and South Eastern Europe, 19th and 20th Centuries iinde, der. Francisca de Haan, Krassimira Daskalova ve Anna Loutfi, Budapete ve New York, Central European University Press, 2006, s.336-339. Ansiklopedide Ulviye Mevlann yan sra, Fatma Aliye, Halide Edip, Nezihe Muhittin, Suat Dervi, Sabiha Sertel, Nursel ztunal-Kayr gibi Trkiyede kadn mcadelesinde nc kadn biyografileri de bulunmaktadr.
433
Beyaz Konferanslar: stanbul, 1911 stanbulda Bir Konakta Kadnlar Konferans Dzenliyor
Nihayet... Son bir nazarla baktm zaman, yorgunluktan solan dudaklarm her neve-i muvaffakiyetle kzard. imdi ta cephede beyaz krs, beyaz iskemleler, beyaz perdeler, beyaz pencereler, beyaz tavan demesiyle btn beyaz bir salon tertip edilebilmiti... Pek uzun sren mnakaalar, manialardan sonra nihayet ikbalin yardmyla bu sefer yz kiilik bir davetname kitlesi tertibine muvaffak olduk... Cephedeki kapnn almasyla, bir hayal kadar beyaz, bir hayal kadar hafif ve seyyal, gene, soluk bir sima, ince bir vcut ieriye duhul olduu zaman btn sesler birden durdu ve validem titrek, beceriksiz bir ifade ile: Fatma Nesibe Hanmefendi diye hitabeyi takdim etti... Bu gen, ancak otuz yalarnda kadar bir kadnd. Beyaz elbisesi zerinde daha kesb-i vakar eden, bir ngiliz gibi rlerek toplanm gr, koyu kumral salaryla glgelenen ehresinde kudsi morozlarn, kudsi elemlerin rengi, durgun uhrevi bir ifade vard... Salon derin bir skut iinde, sanki teneffs etmiyordu. Beyaz, sessiz, kprm karlar arasndan, kn soluk mevta ziyalarna kar boyunlarn uzatan krizantemler gibi balar kmldamyor, yine beyaz bir stunun fevkinde, imdi garip bir istihale ile bir renk, bir buy- ruhani oluveren hatibeyi dinliyordu. Hanmlar, size, btn kadnlk, hatta topraklarnda mebbeten susan dudaklar namna teekkr ederim. Gryorum ki, hibir iskemle bo kalmam. Demek ki iki kat, kat davete icabet edecek mnevver dimalarmz, hemirelerimiz var. Oh! Bu ne kadar mesut bearettir. Bugn yz kiiyiz deil mi hanmlar? Demek hi aldanmyorum ve bu cesaretle iddia ediyorum ki itimamza vakf olsalar, yz bin hatta milyon kadn bize hi olmazsa kalben itirak edecekler. O halde vereceim u birka konferansla ben bin refikama telkin-i hakaike muvafk olursam, siz niye olamayasnz, bu kuvvet sizden niin beklenilmesin? Her ahsa bin kiinin isabeti pek ak, pek aa bir hesapla gsterir ki her birimizin biniyle dokuz milyon kalbin hele kadn teebbsnn mzahir-i istinad olacaz deil mi? Ve bu az bir kuvvet mi? te Arimede ramen kainat mihverinden koparacak yeni bir manivela kuvveti daha. Biz bugn vaka yzle balyoruz; yarn, mutlaka binle, ertesi gn alt binle.. Nihayet bir gn, btn kitle-i nisviyetle [kadn kitlesi] balayacaz. Konferanslarn konuma metinleri 1911de stanbulda yaynlanan Kadn adl dergide yaynland. Ayrnt iin bkz: Serpil akr, Kadnln lk Tarihi ikyeti: Beyaz Konferanslar, Tarih-Toplum Dergisi, Mart 2003, s.40-47.
arak taleplerini belirginletirdiler. Konferanslar onlarn kendilerine gvenini artrd. 1911 ylnda stanbulda bir konakta Beyaz Konferanslar adyla dzenlenen bir dizi konferansta yz akn katlmc vard: Bugn, tarih bir gnd. Memleketin muhtelif cihetlerinden, kadnln alt bin yllk zulmetine, hi olsa da, bir mum ziyas vermek azmiyle buraya kadar koup gelen ilk tarihi ikyeti izhar olunacak,
arkn ilk celse-i nisvan inikad edecekti. (Dounun ilk kadnlk celsesi alacakt)27 Osmanl kadnlar da hemcinslerinin eitli lkelerde sorduklar sorular sordular. Kendilerine uygulanan ifte standard sorguladlar. rnein 1913 ylnda, Merutiyetin ilan tarihi olan 10 Temmuz, erkeklerin milli bayram olarak adlandrlmt. Kadnlar erkeklerin II. Merutiyetle kavutuklar haklara kendilerinin ne zaman kavuacan, haklarnn niin gasp edildiini soruyorlar; Franszlarn hukuk- beer beyannamesinde insanlar hr doar, denildii ve kanun-i esasiYaar Nezihe (Bklmez) (1880-1935) ocukluk miz de buradan muktebes olduunve genlik yllarn byk zorluklar iinde dan bu esas kabul edildii cihetle, bgeirmesine karn, edebiyat, aruzla iir yazmay kendi kendine rendi. Malumat, tn Osmanllarn hr olarak doduu Hanmlara Mahsus Gazete, Kadn Yolu ve ve saha- hayatnda bu hrriyetten isKadnlar Dnyas gibi dnemin kadn tifade edecei tahd- vucubdedir. O dergilerinde iirleri basld. Eserleri arasnda Bir Deste Meneke ve Feryatlarm adl iir halde niin bizi hr yaatmyorlar? kitaplar ve 1 Mays i Bayram balkl Kanun ile temin edilen hukukumuz iiri zikredilebilir. neden gasb ediliyor, esirgeniyor. Yoksa insanlar kelimesinin mana- memlnden kadnlar hari midir? Yok yok bu aktan aa zulm, tecavz, gasptr diyorlard.28 Erkeklerle kendi durumlarn kyaslayan, bu duruma isyan eden, kadnlar, kfezar, Kadnlar Dnyas gibi sahibi, yaz kadrosu, hatta mrettipleri bile kadnlardan oluan dergiler kardlar. Bu dergilerdeki
27 Beyaz Konferanslar, PB., yayna hazrlayan Sleyman Bahri, Kadn, stanbul, 1911, no. 14. Metnin Trke evirisi iin bkz. Serpil akr, Osmanl Kadn Hareketi, s.65-72. Konferanslar hakknda ayrnt iin bkz Serpil akr,Kadnln lk Tarihi ikyeti: Beyaz Konferanslar, Tarih-Toplum, Mart 2003. 28 Serpil akr, Osmanl Kadn Hareketi, s.142.
435
yazlara baktmzda kadnlarn zm kendilerinde aradklarna ahit oluruz. Erkeklerle ibirliine gidilmemesini isteyen bir kadn bilincidir sz konusu olan: Evet Osmanl erkeklerinden bazlar bizi, biz kadnlar mdafaa ediyorlar; gryoruz; teekkrler ederiz. Biz Osmanl kadnlar kendimize mahsus inceliimiz, kendimize mahsus adat ve adabmz vardr, bunu erkek muharrirler bir kadnn anlayaca ruhla anlamazlar. Ltfen bizi kendi halimize braksnlar, hayallerine bzice [oyuncak] buyurmasnlar. Biz kadnlar hukukumuzu bizzat kendi almamzla mdafaa edebiliriz.29 Trkiyede kadnlara seme ve seilme hakk, Cumhuriyet kurulduktan on bir yl sonra, 5 Aralk 1934te tannd. Kadnlar toplumda kendilerine yeni kamusal roller oynama cesareti veren bata eitim olmak zere eitli reformlardan yararlandlar. Ancak 1923 ylnda Nezihe Muhittin (1889-1958)30 tarafndan kurulan bir siyasal parti, Kadnlar Halk Frkasn (her ne kadar daha sonra izin verilmese de) ve yine siyasal haklar iin alan Trk Kadnlar Birliini (1934-1928) kurduklarn da hatrlatmakta fayda var. Yeni Feminizm: kinci Dalga Feminizm Feminizmin ilk aamas olan Birinci Dalga Feminizm, Birinci Dnya Sava sonrasnda eitli lkelerde kadnlara oy hakknn tannmas ile sonuland. Kadnlarn hukuki ve siyasal haklarn kazanmay hedefledikleri ilk dnemden sonra, bir sre, hareket ve tartmalar Simon de Beauvoirn yaptlar ortaya kana kadar hzn kesti. De Beauvoir (1908-1986) yaptlarnda ileri srd fikirlerle 19. yzyln birinci dalgas ile 20. yzyln, 1970lerdeki kinci Dalga Feminizmi arasndaki kpry kurdu. Kadnn kltrel ve politik konumunu aklamak iin varoluu felsefenin kavramlarn feminizmin amalarna uygun olarak dntrd. Feministlere teki olmann tam olarak ne anlama geldiini retti: Kadn zerindeki bask rk ve snf basks gibi
29 Kadnlar Dnyas imzasyla, Hukuk-u Nisvan, Kadnlar Dnyas, 4 Nisan 1329 (1913), no. 1, s.1; S. akr, a.g.e., s.124-125. 30 S. akr, Nezihe Muhittin, A Biographical Dictionary of Womens Movements and Feminisms. Central, Eastern, and South Eastern Europe, 19th and 20 th Centuries iinde, s.356-359. Ayrca bkz. Yaprak Zihniolu, Kadnsz Inklap, Istanbul, Metis, 2003.
deildir. Raslantsal olarak tersine dntrlen bir olgu hi deil. Kadn ezilmesi benzersizdir. Kadn her zaman erkee baml olan btn zamanlarn tekisidir. stelik kadnlar da erkein esas, kendilerinin ikincil olduu eklindeki bu yabanclatrc gr iselletirmilerdir.31 Dncesinin temel kategorilerinden bir olan tekilii, Hegel felsefesini izleyerek ortaya koydu: Kadnn nasl teki hale geldiini, yalnzca erkekten ayr ve farkl deil, ondan aa hale nasl geldiini tahlil etti. Bu analizde biyolojik verileri, psikanalitii ve tarihsel materyalizmi kulland. Kadnlarn kurtuluunu, zel alandan darya kmalar, meslek sahibi olmalaryla mmkn grd. Grleri zellikle The Second Sex (kinci Cins) (1949, ABDde 1952) adl kitabyla her ktadan, her sosyal snftan kadna ulat. Kendi kiisel bunalmlarn, kadnlarn durumunun genel erevesine oturttuu iin kendisine binlerce mektupla teekkr etti kadnlar. Simone de Beauvoirn ele ald cinsellik, beden, annelik gibi zel yaamla ilgili konular ve cinsiyeti cinsiyet rollerinin toplumsal olarak kurgulanmas meselesi, arlkla 70lerden itibaren yeni bir ivme kazanan feminist harekette ve teorisinde tartld. Bu dnemde, kadn kurtulu hareketinin izgisi ve dolaysyla feminizmin teorik erevesi32 netleti: Toplumsal cinsiyetten kaynaklanan ve kadnlarn gndelik yaamlarnda karlarna kan sorunlar, kiilere zel ya da belli durumlara has sorunlar deildi. Tm bunlar bir sistemin, ataerkil dzenin sonucu, rnyd. Daha nce trl bahanelerle gizlenen, grmezden gelinen tm bu neden ve sonular deifre edilmeli, aa karlmal, er31 Margaret Walters, Kadnlarn Uradklar Hakszlklar: Mary Wollstonecraft, Harriet Martieau, Simone De Beauvoir der. J. Michel, A. Oakley, Kadn ve Eitlik, s.194-228; Rose Marie Tong, Feminist Thought, Unwin Hyman, Londra, 1989, s.202; De Beauvoir ve varoluu feminizm iin ayrca bkz. Danovan, Feminist Teori, s.223-266. Simone De Beauvoirin kinci Cins adl kitab, Trkede Payel Yaynlar tarafndan, Bertan Onarann evirisiyle 3 kitap olarak yaynland: Kadn: Gen Kzlk a (1968); Kadn: Evlilik a (1970); Kadn: Bamszla Doru (1969). 32 Toplumsal cinsiyetten kaynaklanan ve kadnlarn gndelik yaamlarnda karlarna kan sorunlar, kiilere zel ya da belli durumlara has sorunlar deildir. Tm bunlar bir sistemin, ataerkil sistemin sonucudur, rndr. Erkein kadn zerindeki sistematik basksnn sona erdirilmesi en temel amatr. Feminist teori, bu yolda, basky anlamay, aklamay ve ona ba kaldrmay hedefler. Jane Mansbiridge ve Susan Muller Okin, Feminizm, A Companion to Contemporary Political Philosophy, der. Robert E. Goodin ve Philip Pettit, Blacwell, Oxford, 1995, s.269.
437
kein kadn zerindeki sistematik basks aklanmal ve ona ba kaldrmann yollar bulunmalyd. kinci dalga feminizm,33 belli zelliklerin netletii, farkllat bir srete geliti, hareket daha radikalleti. ncekinden farkl eylem ve sylem taktikleri de katld mcadele alanna. Kadnlar eitli lke ve corafyalarda deneyimlerini anlattklar bilin ykseltme toplantlar dzenlediler; kendi szlerini syleyebildikleri alternatif yaynlar kardlar; krtaj, taciz, kadna ynelik iddet gibi konular etrafnda kampanyalar rgtlediler.
FARKLI FEMNZMLER Feminizmde eitli yaklamlar ve teoriler olsa da, her yaklam, kadnlara uygulanan basky tanmlamaya, nedenlerini ve sonularn aklamaya ve kadnlarn zgrlemesi iin stratejiler, politikalar sunmaya alr. eitli kstaslara gre feminizm yaklamlar farkllaabilir. Feminizmler liberal, Marksist, sosyalist, radikal, psikanalitik, anarist, varoluu, kltrel, postmodern feminizm balklar altnda ele alnabilir. Bunlara eko-feminizm ve siyah feminizm de eklenebilir. Ancak bu makalede, liberal, sosyalist ve radikal feminizm inceleme
33 kinci Dalga Feminizm, Trkiyede 1980lerden itibaren ortaya km, yntem ve kurumlarla eitlilik kazanmtr. Kadn bilincini ykseltmek, cinsiyetiliin kavramlarn oluturmak, bunu toplumda deifre etmek ve zm yollar oluturmak iin bir kadn kurtulu hareketi balatlmtr. Bilgi iin bkz. irin Tekeli, Birini ve kinci Dalga Feminist Hareketlerin Karlatrmal ncelemesi zerine Bir Deneme, 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1998; . Tekeli (der.), Kadn Bak Asndan 1980ler Trkiyesinde Kadnlar, letiim Yaynlar, stanbul, 1990; Yeim Arat, 1980ler Trkiyesinde Kadn Hareketi: Liberal Kemalizmin Radikal Uzants, Toplum ve Bilim, no.53, 1991; Serpil akr, Trkiyede Gemiten Gnmze Kadn Hareketi, Cumhuriyetten Gnmze Trkiye Ansiklopedisi, Yzyl Biterken Dizisi, cilt 3, letiim Yaynlar, stanbul, 1996; Serpil akr - Hlya Glbahar, Kadnn Yzyl Kronolojisi 18001999, Kadn Hareketinin Yzyl ajandas iinde, Kadn Eserleri Ktphanesi yayn, 1999. Aksu Bora-Asena Gnal (der.), 1990larda Trkiyede Feminizm, letiim Yaynlar, stanbul, 2002.
Simone de Beauvoir (1908-1986), dndklerini ekinmeden dile getirirken, ada feminist harekete yeni almlar kazandrd. Dncelerini biimlendirirken tanmlad varoluu feminizm yeni tartmalar yaratt.
konusu edilecektir. Bu tercihin temel nedeni, bu yaklamlarn ada feminist teoriye kaynaklk eden feminizmin erken dnem tartmalarn iaret etmesi ve farkl siyasal/ toplumsal yaplara vurgu yapmasdr. Liberal Feminizm Liberalizm bireysel zerklik, zgrlk, eitlik, hukukun stnl gibi temel ilkeleriyle btn feminizm trlerini bandan itibaren ok etkilemi, bugn de gndemde olan bir ideolojidir. (Bu konuda ayrntl bilgi iin bu kitapta yer alan Fatmagl Berktayn Liberalizm adl makalesine baklabilir.) Liberal feminizm Mary Wollstonecraft, Harriet Taylor, John Stuart Mill, Frances Wright, Elisabeth Cady Stanton ve Sarah Grimke tarafndan gelitirilmitir. Bu blmn amac, yukarda isimleri saylan teorisyenlerin grlerini, liberal teorinin zelliklerini de gz ard etmeden ortaya koymaktr. Liberal Haklar Teorisi Temel haklar ve snrlandrlm ynetim teorisi olarak tanmlanabilen liberal siyaset teorisinin belli bir insan doas anlay vardr: Rasyonel insan. Akl, ahlakn aklc ilkelerini anlama yetisi olarak tanmlandnda, bireyin zerklii vurgulanr; belli bir amaca ulamak iin en iyi yolu bulma yetisi olarak tanmlandnda ise, kendini gerekletirme ne karlr. zerklik ve kendini gerekletirmeyi mmkn klan toplum, iyi, adil toplumdur. Klasik liberaller mlkiyet, rgtlenme, din, vicdan zgrl trnden haklara ncelik verirler. nk haklar her bireyin kendi iyisini bakalarna zarar vermemek kouluyla gerekletirebilecei erevedir. Ancak, liberal kuramdaki birey, yle olduu iddia edilse bile, evrensel ve cinsiyetler st bir kavram deildir. Kadn eksik ve erkee baml gren gemiin miras devam ettirilmi, yeni hak ve zgrlkler burjuva erkekler iin dnlmtr. zel mlkiyet, medeni haklar, siyasal haklar uzun sre kadnlara yasaklanmtr. Kadn aileye, eve ait olmal, e ve anne olarak kocasnn himayesinde bulunmaldr. Erkein bamls olarak grlp, erkein himayesine ya da insafna brakldndan, kadnlarn
439
birtakm yasal haklarla donatlmalar gereksiz grlr. yle ki evlilik ile birlikte kadnn hukuksal varl ortadan kalkar, mlkiyet, miras, velayet haklar elinden alnr, evli kadn, yasal olarak ancak kocas ile birlikte insan olarak kabul edilir.34 Liberal haklar teorisi, bireyin haklar ve zgrl asndan kendi iinde eliki tamaktadr. Bu eliki, zel alan/kamusal alan ayrmnda ok net biimde ortaya kar. zel alan denilen ev ii hayat, bireylerin toplumsal ilikilerden ve devlet mdahalesinden bamsz zgr kalabilecekleri alan olarak tanmlanr. Kamusal alan ise, alma hayat, ticaret ve siyaseti kapsar. Bu alanda devlet eitli dzenlemeler yapmaktadr. Yani devlet mdahalesi kamusal alan olarak tanmlanan dar ile snrlandrlm, ieride bireyler serbest, zgr braklmtr. Ama zel alan sadece erkekler iin bir zgrlk alandr. Kadn iin ise zorunluluun yeridir. Hatta gnll olmas dayatlan ve iselletirilmesi iin uralan bir zorunluluktur bu.35 Erkeklerin toplumsal hayata zgrce katlm zerine dnen liberaller, ev hayatnn eit ilkelerle rgtlenmesine nem vermezler. stelik liberal teorinin kurucularna gre, sadece ev ve aile iinde tanmlanan kadnn banda mlk sahibi bir erkek reis olmal, zel alan toplumsal szlemenin konusu edilmemelidir. Liberallerin toplum szlemesinde, ailelerin temsilcileri olarak babalarn eitlii vardr. Szlemeyle aileler arasndaki ilikilerin ynlendirmesi amalanr. Adalet, yetikin erkeklerin baka yetikin erkeklerle zerinde uzlalm toplumsal kurallar uyarnca kar karya geldii kamusal alana ilikindir. Aile ilikileriyse mahremdir; doal sezgilerle ya da yaknlkla ynlendirilirler. Adalet kuramclar, temelde doal bir alan saylan aile iindeki ilikileri grmezden gelmeyi srdrrler. Doal ailenin, geleneksel olarak erkein ynettii, kadnlarn cretsiz ev ileri ya da reyip oalmaya ilikin ilerle urat bir birim olduu dncesi, rtl olarak ya da aka varsaylr.36 Sadece zel
34 Susan Moller Okin, Women in Western Political Thought, Virago, Londra, 1980, s.249. 35 F. Berktay, Kadnlarn nsan Haklar: nsan Haklar Hukukunda Yeni Bir Alm, Tarihin Cinsiyeti, Metis Yaynlar, 2003, s.39-40. 36 Will Kymlicka, Feminizm, ada Siyaset Felsefesine Giri, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004, s.536.
alanda deil, kamusal alanda da cinsiyet ayrmn pekitiren ikircikli eril bir sylem ve onun pratii yaratlmtr.37 Toplumun geri kalanndan ayrlan ev ii dnya ile ilikilendirilen kadnlarn aksine, kamusal dnya erkee braklmtr. Liberalizmin birey ve yurtta haklar kuramn eletirecek olan gnmz feminist siyaset bilimcileri, bu durumu akla kavuturma abas iindedirler; kadnlarn sivil bireyler haline nasl gelecekleri zerinde en fazla durduklar konudur.38 Doal Haklar retisinin ve Amerikan Bamszlk Bildirgesinin kaynak dnr olarak grlen Locke, nsann doal zgrl, dnya zerindeki herhangi bir stn gcn denetimi, yasa yapann otoritesi ya da iradesi altna alnamaz diye balar 1690da yazd, Second Treatise of Government (Hkmet zerine kinci nceleme) adl eserine. Aslnda insan, kelimesiyle erkekleri kastettiini anlarz metnin ilerleyen paragraflarnda: Karyla koca bazen kanlmaz olarak farkl isteklere sahip olabilirler. Bunun iin bir kuraln yerlemesi gereklidir, bu da doal olarak gl ve iktidar sahibi erkein grevidirder.39 Yani, kocalarn karlar ve ocuklar zerinde otorite kurmalarna izin verilmelidir, nk doal olan budur! Rousseau da, eserlerinde tm haklarla donatlm bir birey kavram kullanr. Ancak bu soyut bir kavramdr, cinsiyeti belli deildir. Birey kavramyla kadn kastetmediini 1780de yazd Emile adl eserinden anlarz. Bireyin bamszln herkesten ok nemser ama, ona gre kadn bamsz olmamaldr. Kadnlar ikincildir, erkee gre tanmlanmtr: ki cins birletiinde her iki cins de ortak hedefe, ama
37 Joan Landers, Yurttalk Performans, der. Seyla Benhabib, Demokrasi ve Farkllk, ev. Zeynep Grata, Cem Grsel, Dnya Yerel Ynetim ve Demokrasi Akademisi Yayn, stanbul, 1999, s.99. 38 Carole Pateman, Kardeler Aras Toplumsal Szleme, ev. Aksu Bora, der. John Keane, Sivil Toplum ve Devlet, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1993, s.119-145; Carole Pateman, The Sexual Contract, Stanford University Press, Stanford, 1988; Iris Marion Young, Polity and Group Difference: A Critique of the Ideal of Universal Citizenship, Feminizm and Politics, der. Anne Phillips, Oxford University Press, 1998, s.401-429. Feminist siyaset bilimcilerin nsanlar yerden mantar gibi bitmi varlklar mdr? ocuk yetitirme ve muhtalara zen gsterme ykmll niin sadece kadnn sorumluluu olarak grlr trnden sorular olduka anlamldr. 39 Donovan, a.g.e., s.21, Okin, Women in Western Political Thought, s.435.
441
farkl ekillerde katkda bulunurlar. Bu eitlilikten kadn ve erkek arasndaki ahlaki boyuttaki ilk farkllk ortaya kar. Erkek gl ve etken olmaldr. Kadn zayf ve edilgen olmaldr; biri hem gl hem iradeli olmaldr; dieri ise ona azck kar koymaldr. Bu ilke kabul edildiinde, kadnn erkein gzne ho grnmek iin yaratld sonucuna varlr. Erkein de ayn ekilde kadna ho grnmesi gerekse bile, bu gereklilik o kadar acil deildir. Erkein erdemi gcnde yatar, o gl olduu iin kadn mutlu eder. Bunun akn kanunu olduunu sylemiyorum, ama doann kanunudur ve doa kanunlar aktan daha eskidir. Yce varlk, erkee snrsz arzu ve bu arzularn ynlendirecek bir yasa vermitir. Bylece erkek zgr olacak ama ayn zamanda kendini kontrol edebilecektir. Erkek arzularyla ynlendirildii halde onlar dizginleyecek akla sahiptir. Kadn da snrsz arzuya sahiptir. Tanr arzularn frenlemesi iin kadna iffet vermitir.40 Grld gibi, Rousseau, yaptlarnda yeni insandan sz etse de, kafasndaki erkek ve kadn imgeleri binlerce yllk bir ataerkil anlay yanstmaktadr. Birey haklarndaki bu elikili baka kadnlarn tepkisi gecikmez: Mary Wollstonecraft (1759-1797), kadn doas denen eyin toplumsal olarak kurgulandn A Vindication of Womens Rights (Kadn Haklarnn Gerekelendirilmesi) (1792) adl eserinde aklar. Eseri bir anlamda Rousseauya cevap niteliindedir: Rousseau, bir kadnn hibir koulda kendisini bamsz hissetmesine izin verilmemesi gerektiini sylyor. Onun grne gre, kadn doal kurnazln kullansn diye, korkutularak ynetilmeli ve erkek ne zaman rahatlamak isterse ona tatl bir arkadalk sunacak lml bir nesne olsun diye, koket bir kleye dntrlmeli. Kadn karakterinin oluumunda boyun eme, durmakszn yinelenmesi gereken bir derstir. Rousseau, doaya dayandrarak gelitirdiini iddia ettii savlarn daha da ileri gtrr ve tm erdemlerin temelini oluturan doruluk ile cesaretin yaylmasnda belli snrlar gzetilmesi gerektiini, nk kadnlar sz konusu olduunda ylmaz bir ekilde verilmesi gereken erdemin itaat olduu40 Alnt iin bkz: Michael Rosen ve Jonathan Wolff (der), Siyasal Dnce, Dost Yaynevi, Ankara, 2006, s.60-61. Kitapta, siyasal dncenin nemli metinlerinden semeler yer almaktadr.
Mary Wollstonecraft
1759 ylnda Londrada doan Wollstonecraft, Kadn haklarnn yeni bir yoruma ihtiya duyduunu, yazlaryla ve kiisel yaamyla gsterdi. ocukluunda annesinin ok ien ve ailenin elindeki paray israf eden baskc bir koca tarafndan ezildiini grd. Ayn derecede zalim bir kocadan kurtulmas iin kz kardeine yardmc oldu. Anarist filozof William Godwin ile sevgili oldu. Hamile kaldnda geleneklere boyun eip Godwinle evlendi, fakat ayr bir evde oturmaya devam etti. Frankestein adl eserin yazar olacak olan bir kz oldu: Mary Shelley. Mary Wollstonecraft, kznn doumundan hemen sonra, otuz sekiz yandayken ld. Mary Wollstonecraft, uzun sre dnemin kadnlara ak olan ilerinden biriyle geimini salamak zorunda kald: Diki dikmek, retmenlik ve dadlk yapmak. Yazar olarak yolunu izdikten sonra, kitap, roman ve belgesel eserler yazd. Franszca, Almanca ve Flemenkeden eviri yapt. A Vindication of the Rights of Women adl kitab, 18. yzyln en nemli feMary Wollstonecraft (1759-1797). minist eserlerinden biri olarak 1792de Londra ve ABDde yaymland. Kitabnda eitim ve gelenekler sonucu kadnlarn cehalet ve klelik durumuna mahkum edildikleri saptamasn yapyor, aalanm klelerin zgrletirilmi ocuklarnn erdem ve yeteneklerinin gelimesi iin daha ka kuak gerektii sorusunu soruyordu. Kitaptaki tutkulu anlatm onun ok okunmasn salam, 19. yzyl boyunca Amerikada drt, ngilterede alt kez baslm, ABDde Susan Anthonynin feminist gazetesi The Revolutionda seri halinde yaynlanmtr.
nu syler. Ne samalk! Kadnlar gerekten doalar gerei erkeklerden aa olsalar dahi, kadnlarla erkeklerin erdemleri nitelik asndan ayn olmaldr. Aksi takdirde erdem greceli bir deer olurdu. Kadnlar ve erkeklerin ynetimi ayn ilkelere dayanmal, ayn amac gzetmelidir.41
41 Mary Wollstonecraft, Kadn Haklarnn Gerekelendirilmesi, ev. Deniz Hakyemez, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2007, s.39-40. Kadnlar aalayan yazarlarn eletirisi iin bkz. a.g.e., s.119-170. Ayrca bkz. Feminizm. 19. Yzyl Klasiklerinden Semeler, s.16.
443
Wollstonecraft, Avrupa kadnlarnn statsnn iktisadi ve toplumsal anlamda gerilediine iaret ediyor, sanayileme ile derinleen zel/kamusal yaam ayrmnn kadnlar ve zellikle evli burjuva kadnlar zerinde yaratt olumsuzluu dikkat ekiyordu: Orta snf kadn olmak eve kapatlmak, salndan, zgrlnden, kendi erdeminden yoksun kalmak demektir. Kocann salad saygnlk, g ve hazla yetinmek, kendi kararn kendi verememek zgrle sahip olamamak demektir. Wollestonecraf iin en nemli mesele, kadnn birey olmasdr. Belki toplumsal cinsiyet gibi, bir kavram yoktur kafasnda ama yapmak istedii, kantlamak istedii, cinsiyetin toplumsal olarak kurgulanddr. Kanta gndermeler yapar: Grece zerk bir insan, bakas iin ara olmayan, kendi kararlarn verebilen bir insandr. Kadn da bir ara deil, kendi bana bir ama olmal, kendisini birey olarak ortaya koymaldr. Erkek deiik koullarla gelecee hazrlanrken kadnn sadece bugnn gereklerini salamak iin donatlmas eletirilmelidir. ncelik, skunet ve kpeklere benzer efkat bu cinsin en nemli erdemleri olarak vurgulanmamaldr. Evren, erkeklerin rahatlar ve zevkleri iin yaratlmamtr. Kadnlar da erkekler gibi Tanr tarafndan yaratlmtr. Bu nedenle kadnlarn da ahlaksal ve zihinsel yeteneklerini gelitirmelerine izin verilmelidir. Eer kadn erkei tamamlayan bir e olarak grlrse, ok iyi koullarda yaasa bile, bir ss bitkisine dnr, gelimesi, insanla kavumas engellenir. Wollstonecraft iin anahtar kelime, eitimdir. Dnemin kadn eitimine bak, en iyilerini duygusal ve kararsz, dierlerini ise bo ve deersiz yapmaya yneliktir. Eitime daha vgye deer bir ama yklenmeli, kadnlarn doaya ve manta yaklamalar salanmaldr.42 Birlikte olduklar 27 yl iinde, nce entelektel, daha sonra e ilikisi iine giren, bu sre zarfnda feminist eser zerinde ortak alan John Stuart Mill (1806-1873) ve Harriet Taylor (1807-1858) Wollstonecrafttan 100 yl sonra yazdlar. Tpk onun gibi akln yceltilmesi noktalarnda birletiler, kiinin kendini gerekletirmesine zel
42 Margaret Walters, Kadnlarn Uradklar Hakszlklar: Mary Wollstonecraft, Harriet Martieau, Semone De Beauvoir, s.139-167; Coole, a.g.e., s.91-101.
vurgu yaptlar. H. Taylorun kadnlara oy hakk konusunda 1851de yazd bir makale var: The Enfranchisement of Women (Kadnlarn Oy Hakkna Kavuturulmas). Millin ise The Subjection of Women (Kadnlarn Klelii) adl eseri, 1861de kaleme alnd, 1869 ylnda yaymland. Mill, kadnlarn kleliini, yani, kadnlarn erkeklerin hizmetkarl roln stlenmesini, ok ustaca ve ok yaygn biimde gerekletirilen toplumsal koullandrmann bir sonucu olarak grr.43 1865te parlamentoya seilmi, 1867de seim yasasna getirdii deiiklik nerisiyle ngilteredeki kadnlarn oy hakk hareketinde nemli bir simge isim olmutur. Her ikisi de, kadnn toplumdaki aa durumunun toplumdan, kltrden kaynaklandn ve kadnlara her alanda eitlik salanmas gerektiini vurgulad.44 Taylor kadnlarn ekonomik ve maddi kaynaklara ulaabilmesini daha fazla nemsedi; paraya ihtiyalar olmasa bile kadnlarn darda almalarn istedi. Mill ise, alann almas yeterli buluyor, zaten kadnlarn annelii tercih edeceklerini dnyordu. Kadnlarn da her trl giriimde erkeklerle eit dzeyde baarl olabileceini vurgularken, onlarn ev ileriyle uramaktan vazgemeyeceklerini varsayd. Ailede cinsiyete dayal iblmnn, rzayla, ama hibir biimde hukukla deil, genel geleneklerle gerekletiini ve bunun iki kii arasnda en uygun iblm olduunu savundu.45 Liberal feminizmi anlatrken Frances Wright (1795-1852) da zikretmeliyiz. Frances Wright, boyun edirilerek aldatlan kadnlarn bu aldatmay, eletirel dnce ile deleceklerini, On the Nature of Knowledge (Bilginin Doas zerine) adl konferansnda dile getirdi.
43 Feminizm, 19. yzyl Klasiklerinden Semeler, s.53. Ayrca bkz. John Stuart Mill, Kadnlarn Kleletirilmesi, zgrlk stne, ev. Alime Ertan, kinci Bask, Belge yaynlar, stanbul, 2000. 44 Tong, Feminist Thought, s.17-22. Mill ve Taylor, yararc felsefeye baldrlar. Onlara gre en iyi toplum, herkesin kendi faydasn azamiletirdii toplumdur; herkes kendi faydasnn, hazznn, mutluluunun peinde koarsa bundan, toplum asndan toplam bir mutluluk doar. Kadnlara eit hak tannmas, kadnlarn kendilerinden ziyade toplumun yarar iin nemlidir. 45 Kymlica, Feminizm, ada Siyaset Felsefesine Giri, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004, s.536.
445
Geleneklerle ebediletirilmi hakikat, ancak kukuculukla ve kantlarn ayrntl deerlendirilmesiyle yklabilecektir. Bunu da maddi olarak baml olmayan, zerk ve yerlemi bir kurumla balants olmayanlar yapabilecektir. Gelime ve reform, sorgulamann korkusuz ruhundan ve doru bir eitim sisteminden geer. Wright, kadnlarn eitliini salanmas iin Benthamn grlerini kadna uyarlad. Kadn baml tutmann topluluk iin faydal olduu dncesini reddetti. Byle bir varsaym, ancak bu tr bir basky yararl sayacak gaddar bir snftan gelebilirdi: Bamllklarn desteklemek yoluyla kadnlar itaatkar klan adi inan, onlarn faydal olmalarn salar. Bu, aristokrasilerin birounda yneten aznlka tebaasna kar, demokrasilerde zenginlerin fakire kar; uzmanlk gerektiren ilerde btn lkelerdeki insanlara kar kullanlan bir iddiadr.46 20. Yzylda Liberal Feminizm Kadnlarn, erkekler dnyas olarak tanmlanan kamusal alanda eit olarak yer almasnn nnde baz ayrmc uygulamalarn yattn, bu ayrmcln ortadan kaldrlmasyla sorunun zlebileceini, liberal feministler bugn de benimsemeye devam ederler. M. Wollstonecraft, John Stuart Mill, Harriet Taylor izleyen srete, 20. yzylda Betty Friedan, The Feminine Mystique (Kadnln Gizemi), adl kitabyla ve 1963te kurduu rgtle (National Organization For Women), benzer grleri paylar. Friedan, kadnlarn gsz/ iktidarsz bir snf olduklarn, tek tek kadnlarn kendi abalar ile gl erkek snfna dahil olabileceklerini dnr. Friedana gre, orta snf kadn bolua dmtr. Ev yaam ksrdr. Kadnlar zellikle ocuklar gidince bolua derler. Jinekolog, terapist ya da estetik operasyonlar onlarn iindeki boluu doldurmaz. Orta ya, beyaz, burjuva, hetoroseksel kadnn yklendii e ve annelik trnden geleneksel roller kadnlara tatmin deil, mutsuzluk ve boluk duygusu getirmitir. Mkemmel ev kadn (dii ku) yerine, medyann da oluumuna katkda bulunduu mkemmel
46 Wrightn On the Nature of Knowledge (Bilginin Doas zerine) adl metni iin bkz. Danovan, a.g.e., s.34-36. Ayrca bkz: Flexner, a.g. e, s.27-28.
ekici dii olmak da kadnlar zgrletirmez. nk her ikisinde de bakasnn tanmlad bir imgeye uymaya allr. Friedan, zm olarak ev dnda almay tavsiye eder. Ancak, evlilik ve annelikten vazgemelerini de istemez. Friedan, The Second Stage adl ikinci kitabnda daha nce nerdii sper kadn olmann zorluunun ve yanllnn farkna varr. Kadnn iki patrona hizmet ettiini, bunun ok zor bir i olduunu belirttir: Evdeki ve iteki baar dl getirmedi. Kadnlar gl ve zengin oldular ama mutlu olamadlar. Friedan bu kez cinsiyet rollerinin deimesi, erkein ev ilerine el atmas gerektiini savundu. Kadnln Gizeminde kadnlarn erkeklere benzemesini tevik ederken ikinci kitabnda her ikisi de androjen insanlar oluncaya kadar toplumun cinsler aras farkllklar tanmasn istedi.47 20. yzyldaki liberal feminizm tartmalarnn ayrntsna girmeyeceiz. Ancak birka nemli noktay belirtmekte fayda var: Liberal feministler kadnn insan toplumunun eksiksiz bir esi olmasna nem verdiler. Son yllarda, liberal feminizmin kadn ve erkek arasndaki farkll yok sayan grleri tartld. Kadnlarn erkek gibi olmak istedii, bu eril deerleri edinmeleri gerektii eklindeki inan sorgulanmaya baland. Sorunun sadece frsat eitliini salayacak yasalarla zlemeyecei, bu dzenlemelerin toplumsal cinsiyete duyarsz olduu anlald. Toplumsal cinsiyet farklln dikkate alan yasalara (gender spesific laws), kota gibi geici zel nlemlere, yapsal/ kurumsal dzenlemelere ihtiya duyulduu gerei kabul edilmeye baland. Radikal Feminizm Feminizmin 19. yzyldaki kavramlar ve mcadele biimleri ile, 20. yzyln ortasndan itibaren gnmze dek gelien izgisi arasnda, baz ortaklklar olabilecei gibi, farkllklar da vardr. 60larn sonu (Trkiyede 70lerin sonu) kadnlar yeni bir bilinlenmeyle tantlar; sol ve radikal rgtlerde erkekler tarafndan ikinci snf muameleye maruz kal47 Tong, a.g.e., s.22-27. Androjen olma meselesi bir romana konu olmutur. Bkz. Virginia Woolf, Orlando, ev. Seniha Akar, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1990.
447
dklarn kefettiler.48 Bu rgtlerin yaplarna ve kiisel sluplarna eletiri ynelttiler. Kurumsal adan, kendi kiisel znellik sorunlarnn yeni solun urat byk sorunlarla toplumsal adalet ve bar sorunlar eit bir neme ve meruiyete sahip olduu fikrini yerletirmeyi azmettiler. Sonunda btn bu sorunlarn birbiriyle ilintili olduuna, erkek egemenliinin ve kadnlara hkmetmenin toplumdaki basknn kk ve modeli olduuna ve gerekten devrimci bir deiimin temelinin feminizm olduuna inandlar.49 1970lerden itibaren billurlaan bu eletiriler, sylem ve eylem dzeyinde yeni bir ierik kazand, kadn hareketi gibi genel bir kavramdan farkl olarak, kadn kurtulu hareketi ya da feminist hareket eklinde netleti. Radikal feminist tezlerin byk bir blm daha nceden dile getirilmiti. Ancak radikaller bu sylemleri eylemlerine de tadlar daha kitlesel olarak. Feminist kuram da sistematikletirdiler. Bu nedenle toplum zerinde ncekinden daha allmadk ve sarsc bir radikal etki yarattlar. Radikal feminizm, dier feminizm trlerinin fikir ve eylem yelpazesi iinde eitli etkiler altnda geliti. Feminizmin tarihi ve teorik ncllerinin ortaya konulmasnn amaland bu makalede, radikal feminizm, tm bu srecin bir sonucu olarak deerlendirilmeli, nceki tartmalarn burada da devam ettii unutulmamaldr. Bu blmde yeni tartmalar zetlenerek anlatlacaktr.
Feminizmin liberal feminizm, radikal feminizm ve sosyalist feminizm gibi eilimleri barndrd dnlmektedir. Ama liberal feminizmin kadnlara uygulanan liberalizm olmas gibi, sosyalist feminizm de, ounlukla geleneksel Marksizme genellikle Engelsin kadnlara uygulanm ekline dnr. Radikal feminizm ise, feminizmdir. Radikal feminizm, yani su katlmam feminizm yntemsel adan post-Marksistir. Felsefenin Marksizmi koruduunu, zmsediini ve atn, bylece onun belirli bir aratrma olmaktan ok btn aratrmalarn kayna haline geldiini ne sren Sartren yaklamn gelitirerek Marksizm-feminizm sorunsaln yntem d48 Trkiyedeki durum iin bkz: Fatmagl Berktay, Trkiye Solunun Kadna Bak: Deien Bir ey Var m?, Kadn Bak Asndan 80ler Trkiyesinde Kadn, der. irin Tekeli, letiim Yaynlar, stanbul, 1990, s.289-300. 49 Danavon, Feminist Teori, s.268.
zeyinde zmeye giriir. Liberal feminizm cinsiyetilii ncelikle bir yanlsama, kurtulunmas gereken bir efsane, dzeltilmesi gereken bir aksaklk gibi grrken, feminizm, eril bak asn eril iktidarn yalnzca aldatc bir rn olarak deil, dnyay kendi suretinde, kendi arzular dorultusunda yaratmasn salayan temeli olarak deerlendirir. Bylece feminizm gerek olarak kabul edilenin, elinde gerei ekillendirecek iktidara sahip olanlarn yararna retenler olduunu ve bu uygulamann yaygn olduu kadar gerekli ve bir o kadar da deitirilebilir olduunu belirgin ekilde alglar. Bu balamda en belirgin zellikleri paylaan Marksizmdeki bilimsellik basks ve liberalizmdeki Kant buyruun tersine feminizm ne evrensellik iddia eder ne de bunu yerine grecelie indirgenir. zelliklerini iine alan bir genelletirme veya cinsiyetiliin bilim haline getirilebilecei soyut bir kuram peinde deildir. Doa zerinde (kadnlar dahil) denetim salama yaklamyla kyaslanan, toplum zerinde (yine kadnlar dahil) denetim salama yaklamn yadsr. Bu yaklam en az Descartestan beri politik bilginin paradigmasn oluturan toplumbilim projesini kurmutur.50
Radikal Feminizmde Temel zellikler Radikal feminizm, kadnlarn ezilmesine ki bunu toplumdaki en yaygn ve en derin bask biimi olarak grr ve kadnlara uygulanan basknn nedenlerini anlamaya ynelik kavramsal bir ereve sunar. Kadnlarn ezilmesi, bask altna alnmas sistematiktir. Erkek iktidar, erkeklerin kadnlar zerindeki egemenliine dayanr. Bunun ad patriyarka ya da erkek egemen dzendir. Bu dzende, toplumsal iliki, ezen ve smrenin erkek, ezilen ve smrlen de kadn olduu, iki toplumsal zne arasnda cereyan eder. Kadnn ezilmesini toplum ya da koullar gibi soyut kavramlara balamak yeterli deildir, erkeklerin bu baskdaki somut rolleri ayrntlaryla ortaya konmaldr. Bu tartmalar kadn erkek ilikisi btn iktidar ilikilerinin paradigmasdr ifadesi etrafnda dner. Cinsel olan politiktir der Kate Millet, nk kadn/ erkek ilikisi btn iktidar ilikilerinin temelinde yer alr.51 Ataerkil ide50 MacKinnon, Feminist Bir Devlet Kuramna Doru, s.140. 51 Kate Millet, Cinsel Politika, Payel Yaynlar, stanbul, 1973. Kitap, yazarn ataerkil dzende kadnlarn ikincil konumunu inceledii, doktora tez almasdr. lk blmnde cinsel politika r-
449
al, kadn erkek arasnda biyolojik farkll abartarak erkein hep birincil olmasn salamtr. Bu durum kadnlar tarafndan bile iselletirmitir. Toplumsal cinsiyetin ilk ve nemli taycs ailedir. Aile iindeki hiyerarik g ilikileri iftler arasndaki cinsel ilikiye de yansmaktadr. Fiziksel g zerinden kurulan ve desteklenen cinsel politika, biyolojik zelliklere dayanarak kltr temelli ayrmlara da neden olur. Benzer bir saptamada, patriyarki btn bask modelleri iin paradigma olarak aklanr. Cins basks, snf ve rk basksna nseldir.52 Bir kez erkein kadn zerindeki egemenlii merulatrld m, tm egemenlik biimleri de merulatrlr. Kadn erkek ilikisinin temelinde yer alan cinsellik, erkek iktidarnn barna olan g ilikisini dourur. Kadn bedeni ve kimlii cinselliin kadn merkezli olarak yeniden kavramsallatrlmasyla zgrle kavuabilir ancak. Cinsellik yeniden kavramsallatrlmal, yeniden kurgulanmaldr: Cinsel deneyim, esasn cinsel ilikinin oluturduu, karmak bir fiziksellik, duygusallk, kimlik ve stat onaylamasdr. Cinsiyet olarak seks ve cinsellik olarak seks bylece birbirlerini karlkl tanmlam olurlar. Bununla birlikte cinsiyet cinsellii deil, cinsellik cinsiyeti belirler.53 Kadnn ezilmesi, kadnn biyolojisinden, dourganlndan kaynaklanr saptamas radikal feministlerin zerinde durduu bir baka husustur. Shulamith Firestone, tarihsel materyalizmin feminist yorumu olarak deerlendirilebilecek Cinselliin Diyalektii (1970) adl kitabnda, kadnlarn bask altna alnmalarnn maddi temelini ekonomi yerine, biyolojide grr.54 Kitapta psikanalize, doal olarak Freudun
nekleri ve kuramlar; ikinci blmde tarihsel geliim; son blmde ise, edebiyattaki yansmadaki rnekler yer alr. 52 Marilyn French, Kadnlara Kar Sava, ev. Beril Eybolu, Metis yaynlar, stanbul, 1993. French, eril topluma, sevgi, fedakrlk, efkat, paylam gibi diil deerlerin yeniden entegrasyonunu savunur. Ayrca bkz. M. French, Kadnlara Mahsus, ev. Armaan lkin, E yaynlar, stanbul, 1983. 53 MacKinnon, Feminist Devlet Kuramna Doru, s.133: Pornografi, erkek denetimindeki kadn cinselliinin semboldr. 54 Shulamith Firestone, Cinselliin Diyalektii, ev. Yurdanur Salman, Payel Yaynlar, ikinci basm, stanbul, 1993. Kitapta psikanalize, doal olarak Freudun kadna ve kadnn cinsiyetine bakna ilikin eletiriler yer alr.
kadna ve kadnn cinsiyetine bakna ilikin eletiriler yer alr. Snf ekonomik anlamda deil, cinsel anlamda kullanr. lk snf ayrm, retim ilikileri temelinde deil, kadn ve erkek arasnda kurulmutur. Yeniden retim ilikileri tarihin nemli bir itici gcdr. Kadnn ezilmesinin kayna biyolojiktir. Kadnn stlendii reme rolleri, cinsiyete dayal iblmnn temel nedenidir: Cinsiyetler arasndaki doal reme farkllklar dorudan snf balamnda iblmne yol at kadar kast paradigmas da salar. zm, yaplacak bir biyolojik devrimde gren Firestone, cinsel snf sistemini yok etmek iin proletaryann retim aralarn ele geirmesi gibi, kadnlarn da, yeniden retim aralarn ele geirmesini nerir. Yeniden remenin biyolojik gereklilikleri ortadan kalknca, kltrel olarak bazlarnn rahmi, bazlarnn penisi olmasnn nemi olmayacak, bu devrim, reme, suni dllenme, embriyo transferi gibi rahim d yollarla, teknoloji sayesinde55 gerekleebilecektir. (Bu grler zellikle lezbiyen feminist politikada benimsenmitir.) Bylece cinsel roller de ortadan kalkacak, ocuun dnyaya getirilmesi ilevi btn topluma yaylacak, ailenin stnl ortadan kalkacaktr. Feminist devrimin hedefi, snfsz toplum yerine, cinsel rollerin ayrmlamad bir androjen toplum, androjen kltr yaratmaktr. Biyolojik yeniden retim ayn kaldka kadnlarn kamusal alana girmeleri bir eyi deitirmeyecektir. Biyolojik ailenin yeniden reme birimi olmaktan kmas, onun ekonomik birimi olarak kn de getirecektir. Cinsel iblm, kapitalizmin iine yaradndan, kadnlk ve erkeklik rollerinin ortadan kalkmas, ataerkil yeniden retim ve kapitalist retimin ortadan kalkmasyla da balantl olacaktr. Ancak Margeret Atwood ve Adrien Rich gibi radikal feministler, kadnn kurtuluunun kayna olarak yeniden retimin (remenin) ileri srlmesini eletirirler, teknolojik remeyi, kadnlar iin byk tehlike olarak grrler. rnein, Margeret Atwood, Damzlk K55 Teknolojinin remede kullanlmas, Magie Piercy, Zamann Kysndaki Kadn adl topyasnda da konu edildi. Ailenin ekonomik bir birim olarak ortadan kalkt, bireylerin zel mlkleri olmad, kimsenin kendi genetik ocuuna sahip olmad bir toplum tasarlar Piercy. Magie Piercy, Zamann Kysndaki Kadn, ev. Fsn Tlek, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1992.
451
zn yks adl distopyasnda,56 bu trden bir remeyi, kadnlar insan deil, ara olarak gren bir toplumun yaratlmasna yol aaca iin eletirir.57 zel olan politiktir ifadesi radikal feminizmin nemli bir ilkesidir. Kiisel olann politik olmas bir tebih, bir benzetme, bir karlatrma deildir. zel yaamda karlalan olayn, toplumsal alanda yaananla benzer ya da karlatrlabilir olaca anlamna gelmez. Bu yaklam, Engelsin (daha sonra Bebelin) ailede kocann burjuvaziyi, kadnn da emeki snf temsil ettiini sylemesi gibi, toplum yaamndaki kategorilerin zel Trkiyede feministlerin 17 Mays 1987de yaama uygulanmas deildir. Anastanbulda Yourtu Parknda dzenledikleri Dayaa Kar Mitingi, Bar Herkes Duysun litik olarak farkl kalan iki dnyakampanyasyla gerekleti. nn denkletirilmesi veya kiisel problemlerin toplumsal konulara dntrlmesinde olduu gibi, bir dnyann tekine tek ynl olarak katlmas da deildir. Kiisel olann
56 Margeret Atwood, Damzlk Kzn yks, ev. Sevin Kabakolu, zcan Kabakolu, Afa Yaynlar, stanbul, 1992. Kadn almalar Trkiyede son zamanlarda olduka gelimitir. rnein, .. Kadn Aratrmalar Merkezinde yaplm bir yksek lisans tez almas, topyalarla ilgilidir: Yasemin Temizarabac Yldrmaz, topyalarda Kadn, Kadn topyalar, Sel Yaynlar, stanbul, 2005. 57 Agacinski, farkl bir bak olarak, reme teknolojisini, erkein kadn zerindeki egemenliini daha da pekitirecek bir sonu olarak grr. Annelik kadnlarn elindeki tek gtr. Teknoloji, yeniden reme, doal yeniden remeyi eitletirmiyor, yalnzca tersine eviriyor. Kadnn elinden reme gcn alp, hem spermi hem de reme tekniini ellerinde tutan erkein ellerine veriyor. Bu durum kadnlar bamszlatrmyor, erkekleri reme iin kadna baml olmaktan kurtaryor. Sylviane Agacinski, Cinsiyetler Siyaseti, Dost Kitabevi, Ankara, 1998, s.46-61. Adrienne Rich, If Woman Born adl eserinde, feminist deerlerle ocuk yetitirilebileceine inanr. nemli olan, ataerkil toplumda remeyi kimin kontrol ettii sorusunun sorulmasdr.
politik olmas, kadnlarn kadnlar olarak yaadklar ayrt edici deneyimlerin zel, duygusal, ie dnk, zgl, kiiselletirilmi, mahrem kiisel olarak tanmlanan alanda yaand anlamna gelir; kadnlarn politik durumunu bilmek, onlarn kiisel hayatlarn, zellikle de cinsel hayatlarn bilmekten geer. (...) Kadnlarn kiisel hayatlarnn zgl politikasn belirleyen temel ilke, cinsellik olarak ifade edilen ve her gn yeniden oluan, erkekler karsndaki yaygn gszlkleridir. Kiisel olan politiktir demek, toplumsal cinsiyetin bir iktidar blm olduunun, cinsel adan nesnelletirilen kadnlarn mahrem deneyimleri araclyla fark edilebilecei anlamna gelir; nk toplumsal cinsiyet, cins olarak diiyi tanmlayan ve kadnlarn yaamyla adeta eanlaml hale gelmi bir kavramdr. Bu dzeyde feminizm, kadn bak asnn kuram demektir.58 zel yaam olarak tanmlanan, mahrem grlen, gizlenen cinsellik, reme, iddet, kadn bedeni gibi konular politikann konusu olmal, bu alanda yaananlar deifre edilmelidir. nk, kadnlar kendi bedenleri zerinde bile sz sahibi deillerdir. Cinsellik, moda, salk gibi alanlarda ekillenen eitli beden politikalar vastasyla zellikle de, ailede ve toplumda yaanan bask ve iddet yoluyla, kadnlarn bedeni erkeklerin denetimi altna alnmtr. Kendi bedeni zerinde gcn yitirmek ise, insanln yitirmekle edeer anlamdadr. Patriyarka, zerk bir smr ve egemenlik sistemidir. Radikal feminizmin maddi temelini kuran bu ifadeyle, ataerkinin ekonomik bir temele sahip olduunun alt izilir. Kendini maddeci devrimci feminist olarak tanmlayan Christine Delhpyye borluyuz bu saptamay. Delhpy, Marksdan alnm kategorileri geveke kullanarak, erkek iktidarnn sorgulanmasn merkeze alr. nk, tek bana Marksist teori kadnlarn ezilmesini aklamada yetersiz kalmaktadr. Kadnlarn ezilmesine materyalist bir tahlil erevesinde ncelik verilmelidir. konunun tartma konusu edilmesini ister: Ev ii mal ve hizmetlerin doas ile bu mal ve hizmetlerin retilme tarz arasndaki ili58 MacKinnon, a.g.e., s.142-143.
453
kileri tahlil etmek; kadnlarn snfsal bir tahliline girimek; bu tahlilden yola karak, hareketin politik perspektiflerini, hedefleri, seferberlii ve politik ittifaklar asndan kaln hatlaryla izmek.59 Ataerki, zerk bir smr ve egemenlik sistemidir. Ataerkinin maddi temelinde kadnlarn grnmeyen ve karlksz ev emeinin smrlmesi yatar. Kadnlarn emei, esas olarak kapitalizmin kar iin deil, erkekler iin yaplan bir eydir: Sosyalist toplumlar dahil olmak zere, tm toplumlar, ocuklarn yetitirilmesi ve ev ii hizmetlerinde kadnlarn karlksz emeine dayanrlar. Bu hizmetler ancak bir bireyle (koca) kurulan zel bir iliki evresinde sunulur. Mbadele alanndan dlandklar iin bir deer tamazlar. Bunlara cret denmez. Bu hizmetlerin karlnda kadnlarn eline geen, yaptklar iten bamszdr ve onun karl olarak sunulmaz. Yani yaplan iin karl olarak hak edilen bir cret gibi deil, bir ba gibi verilir. Kocann tek ykmll ki bu da kukusuz kendi karnadr karsnn ihtiyalarn karlamak, baka bir ifadeyle onun emek gcnn bakmn salamaktr. Bylelikle kadnlarn yaptklar ilerin deer alanndan dland bir retim ilikisi yaratlr. Kadnlarn emek glerine kocalar tarafndan el konulmas o derece mutlaktr ki, emeklerin aile dnda harcadklarnda bile cretleri kocalarna aittir. Son zamanlara kadar birok yerde, kadnn darda almasna kocann kar kma hakk vard. (rnein, imdi uygulamada olmasa da 1926 tarihli eski Medeni Kanundaki 159. maddeyle Trkiyede kocalara bu hak tannmt bir zamanlar.) Kadnlar ekonomik failler olarak mbadele piyasasndan dlanrlar, ancak retimleri dlanmaz, hatta bu piyasay ayakta tutanlar onlardr. rnein ev hizmetleri piyasadan satn alnabilir bu durumda bir deerleri olur ama ayn hizmetler evlilik erevesi iinde evli kadnlar tarafndan retildiinde bir deeri yoktur. Kadnlar ayr bir snf olarak grlmelidir. Kadnlar, Marksist anlamda, tek bir snf oluturmasalar
59 Christine Delphy, Ba Dman, der. Glnur Savran, Nesrin Tura, Kadnn Grnmeyen Emei, ev. adi Ozansu, s.74. Ayrca bkz. Christine Delphy, Ba Dman, ev. Handan z, Lale Aykent Tunman, Saf Yaynlar, stanbul, 1998.
da, kadnlarn ev ii deneyimi (tm evli kadnlar iin) benzerlikler tar, ve bu ortak eylem iin yeterlidir. Patriyarkal smr kadnlarn ortak, zgl ve temel ezilmiliini oluturur.60 Kadnlarn zel, ayr ev ii dnyas, kadnlarn dland bir dnyada, ayr bir retim tarzdr. Kadnlar erkeklerden, farkl karlara sahiptir, erkek deerlerinden, kimliinden farkl bir sosyal gruptur ya da bazlarna gre snftr. Bu iliki hem btn kadnlarn ezilmesinin maddi temellerini olutur, hem de onlara ortak bir snf ya da kast stats verir.61 Feminist Politik rgtlenme Radikal feminizmin rgtlenme biimi farkldr. Hiyerarik olmayan, esnek gruplar iinde rgtlenilmelidir. Kadnlar erkekler tarafndan belirlenmi geleneklerden ve uygulamalardan koparmaya alrken bunun mcadelesi, rekabet, atma ve ezmeye dayal erkek merkezli deerlerin hkm srd hiyerarik yaplarda yaplamaz. Alternatif yaplara, kurumlara ve deerlere ihtiya vardr. Karma gruplar yerine, zerk kadn gruplar iinde mcadele yaplmaldr. Bylece radikal feminizmin karma rgtlenme yerine, bamsz kadn rgtlenmesi gereklidir eklindeki bir baka ilkesi kar karmza. Kadnlar erkeklerden ayr hatta erkeklere kapal olarak rgtlenmelidir. Grup ii eitlik ve kendini ifade edebilme, kiisel deiimi gerekletirme temelinde
60 Alntlar iin bkz: Delphy, a.g.e., s.75-89. Ayrca bkz. Glnur Savran, Kadnlarn Emeini Grnr Klmak, Marxtan Delphyye Bir Ufuk Taramas, der. Glnur Savran, Beden, Emek, Tarih, Kanat Yaynlar, stanbul, 2004, s.47-78. Delphyye gre, her biri kendine zg bir smr biimine dayal olan patriyarkal retim tarz ile kapitalist retim tarz birbirinden ayr iki sistem olarak dnlmelidir. Iris Young ise, ataerkiyi kapitalizmden ayrmaz. Bkz. Tong, Feminist Thought, s.181-186. 61 Kadnlar sz konusu olduunda, snfsal aidiyet kimi zaman kadnlarn retimle olan ilikilerine bal olarak Marksist bir snf tanmna dayandrlrken, kimi zaman da, kadnn kocann mlkiyeti ve uzants biiminde tanmlanmasna yaslanarak saptanmaya allr. Oysa, kapitalist retim tarz tek bana ele alnr ve kadnlara erkeklere uygulanan ltler uygulanrsa, darda almayan kadnlarn tmnn proleter/kapitalist snflarn dnda kald grlr. Kadnlarn snflara yeniden dahile edilebilmesinin yolu ise, ancak snfsal aidiyetlerin Marksist olmayan ltlere gre belirlenmesiyle, yani kocann snfyla mmkn olur... Aslnda kadnlarn, kocalarnn snfna ait olduklarn ileri srerken gizlenmek istenen, tam da onlarn tanm gerei kocalarnkinden baka bir snfa ait olduklardr. Delphy, a.g.e., s.87.
455
yaplmaldr. Sorunlarn zmnde, politika oluturmada, deneyim ortakl, kolektif bilinlenmenin yoludur. Kendiliinden oluan ve ama gerekletiinde dalan bir kadn aktivizmi nemlidir.62 Bylelikle erkeklerin baskn fikir ve sluplarnn nne geilecek, kadnlarn kendi adlarna konuma ve karar verme sreci de balatlacaktr. Kadnlarn ikyetleri kk ve kiisel deildir kk derinlere dayanan bir toplumsal sorundan kaynaklanr. Sadece kadnlardan oluan bir grupta yer almak, kadnlar baka kadnlarla glendirici bir iliki iine de sokabilecek, gven kazanmalarna yol aabilecektir. Marksizmdeki praksis kavramn, radikal feministler devrimci eylem ve direni biimi olarak olduka nemserler. Praksis, deneyim tarafndan deitirilen ve bylece dnyay deitiren bireyin dnya ile zgr ve yaratc bir iliki kurmas anlamna gelir. Praksis kavram, bir takm alternatif dzenlemelerin de gelitirilmesi demektir. Kadn snaklar, kadn kooperatifleri trnden yeni kurumlara ve mekanlara ve alternatif yaynlara ihtiya olduu gibi, koordinasyonlar, inisiyatifler biiminde rgtlenen kampanyalar da hayati oluumlardr. Bunlarn tm feminist kltrn, feminist devrimci bir kadn kltrnn gelimesine yardmc olur. Gndelik yaam pratiklerini deitirmek iin gender mainstreaming denilen ana politikalarn iine szma da hedeflenmelidir. Uluslar aras anlamalarla gelitirilen eylem planlar bu alanda nemli katklar salayabilir. ktidar hiyerarisi, toplumsal cinsiyet zerinde temellendii iin rgtlenmede kz kardelik dayanmas nemlidir. Kadnlar aralarnda snfsal, dinsel, etnik ve cinsel tercih asndan farkllk tasalar da, erkeklere nazaran ikincilletirilirler. Radikal feminist rgtlenmede temel dayanak kz kardeliktir.63 Kadn dayanmas, kz kardelik, feminizmin en temel politik stratejisidir. Bir kadn iin kendi hayatnda kz kardeliin ve dayanmann yaanmas/yaanmamas,
62 Joyce Gelb, Feminism and Political Action, der. Russell J. Dalton-Manfred Kuechler, Challenging the Political Order, Oxford University Press, New York, 1990, s.137-155. 63 Joni Lovenduski, Feminist Political Ideas, Different Roles Different Voices, der. Marianne Githens, Pippa Norris, Joni Lovenduski, Harper Collins, 1994, s.229.
baka bir ey, bunun tm kadnlar arasnda olmasn dnmek, istemek baka bir eydir. Rekabetin yaratt ayrma, blnme kadnlarn iine yaramaz. Kadnlar arasnda dayanma yaratlmal, ortak paydada ibirliine gidilmeli, politik hedefler paylalmaldr. Snfsal, rksal, etnik farkllklar toplumsal cinsiyet ortaklna dayal bir feminist harekette bir arada politika yapmann nn tkamamaldr. Ataerkiyle meselesi olan kadnlar kz kardelik duygusu iinde, formel yaplardan ve hiyerarik ilikilerden uzak esnek ve daha kk gruplarda bir araya gelmelidirler. Bilin ykseltme gruplar feminist yntemin can damardr. Marksist yntemin diyalektik materyalizm olmas gibi, feminist yntem bilin ykseltmedir.64 Btn devrimci hareketler kendi grme tarzlarn yaratrlar. Bilin ykseltme toplantlar, bu yolda en nemli aratr. Bilin aray politik bir uygulamadr. Analiz yntemi, rgtlenme modeli, uygulama ekli, politik mdahale teknii olarak nemli katklar sunar. Bilin ykseltme, hedefsiz bir konuma, bir kahve sohbeti deildir. Belli temel kurallar vardr,65 hedefli bir konumadr. zel alan politiktir ilkesi ile bu deneyimler sadece grup toplantlarnda paylalmakla kalmamal, dier kadnlarla da paylalarak kolektifletirilip, politikann konusu haline getirilmelidir. Deneyimlerin paylalmas, grubun o deneyimdeki ortak paydalar ve o olumsuz deneyimin ve ezilmenin politik nedenlerini grmesine yol aar. Marx iin bu proletarya idi, feministler iin kadndr. Bu nedenle Kadnlarn kendi kimliinin ezenin kimliinden farkl olduunu anlayabilmesi, kendisi iin gzle grlr hale gelmesiyle mmkndr. Bireysel ya da znel deil, kolektif bir toplumsal varlk olan kadn bilinci olumaldr.66 Bilinlenme, dntrc eletirel bir tavrla kadn/ erkek kavramlarnn yeniden tanmland, bunun yz yze ge64 MacKinnon, Feminist Bir Devlet Kuramna Doru, s.105. Freire, Ezilenlerin Pedogojisi adl marksist yaptta bu grleri iler: Bilin ykseltme, kiilere politik olarak bir grubun yesi olduunu fark etmesine yol atran nemli bir yntemdir. Paula Freire, Ezilenlerin Pedagojisi, ev. Dilek Hattatolu, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1995. 65 Danovan. Feminist Teori, s.165. 66 Mackinnon, Feminist Bir Devlet Kuramna Doru, s.106.
457
linerek yapld bir toplumsal deneyimdir. Dnyay epistemolojik ve politik eitlilii iinde tanmay hedefler yntem olarak. Yntemin en belirleyici zellii, kadnn durumunu yaad srada yakalama arac salamasdr. Kadnlarn bilgisini toplumsallatrr. Kadnlarn durumlarnn deitirilebileceini gsterir. Bilgi kolektif ve eletireldir. Kendi koularnn eletirisini yapan kadnlarn paylat, bu koullarn bir rn olan duygular, anlaylar ve deneyimleri ierir. Bilin ykseltme, kadnn bilgisini toplumsallatrp dntrr, ortak bir gereklik yaratr ve kadnn iinde hareket etmeye balayabilmesi iin dnyada bir yer aar.67 Bilin ykseltme toplantlar ile gndelik yaam pratikleri zerinden ataerkil sistem tahlil edilmeye allr, daha nce konuulmayan (konuulmas uygun bulunmayan) mahrem/ zel konular zerinden tartlmaya yeni kavramlarla almaya allr. Bilin ykseltme gruplarndan sonra gelen nemli bir yap, niversitelerde kadn almalar alannn kurumlamas, eletiri ve nerilerin bilimsel ynnn kurulmas, yani feminist bilgi kuramnn olumasdr. Sosyalist Feminizm Sosyalist feminizm, Marksist kategorilerin temelinde ve radikal feminizmin eletirileri nda ekillenmitir. Karl Marx ve Friedrich Engelsin teorilerinde somutlaan Marksizm, maddeci determinizm, ideoloji, snf bilinci, emek, yabanclam emek, praksis gibi kavramlarla, feminist teoriye ve feminist harekete nemli almlar getirdi (Marksizm hakknda ayrntl bilgi iin Ahmet Bekmenin bu kitapta yer alan makalesine baklabilir). Radikal feminizm, cinsiyetin merkeze alnd yeni bir kar ve iktidar teorisi gelitirdi. Kadnlar Marksizm iine konumlandrmaya alan sosyalist feministler, radikal feminizmin yapt eletirilerden etkilenerek, Marksizmin temel kavramlarn kadnlara uygulamaya, bu kavramlar yeniden tanmlamaya, altlar. Sonuta, tarihsel materyalizmi ve feminist ncelikleri
67 MacKinnon, a.g.e., s.118, 124.
dikkate alan yeni formlasyonlar ortaya kardlar. Sosyalist feministler, kadnn ezilmesinde, snfn yannda toplumsal cinsiyete de yer verirler. Oysa, August Bebel, Clara Zetkin, Rosa Luxemburg, Kollantai gibi Marksistler, kadnlarn kurtuluunu kadn sorunu olarak ele alarak komnist programn iine yerletirmilerdi. Sonraki gelimeler, Sovyetler Birlii deneyimi ve ada kadn hareketi, kadnlar iin snf basksnn birincil, hatta esas ezilme nedeni olduu konusunda phe dourdu. nk, geleneksel Marksizm, kapitalizmin ev ile i yerini nasl ve neden ayrdn, ev faaliyetlerinin deersizletirilmesinin Rosa Luxemburg (1871-1919) Polonyada dodu. Zrih niversitesinde politika ve nedenlerini aklasa da, kadnlarn nefelsefe doktoras yapt. Alman Komnist Partisini birlikte kurduu Karl Liebknechtle den eve, erkeklerin i yerine ayrldn 1919daki Spartakist ayaklanmada hunharca aklayamyordu: Kadnlar neden hem ldrld. ailede, hem darda ikincil durumdaydlar? Neden tersi bir durum yaanmyordu? Sosyalist lkelerde kadnn bamll dnda pek ok toplumsal sorun zlmt ve kadnlar ev dnda almakta erkekler kadar zgrleirken, erkekler evde almama zgrlklerini niin koruyorlard?68 Marksizmi kadnlar iin yeni bir yoruma tabi tutmaya alan sosyalist feministler, yukardaki trden sorularla, Marksist teori ve onun uygulanma biimlerini kadnlar asndan tahlil etmeye, kadn emeinden kimin yararlandn aa karmaya ve kadnn ezilmesinin maddi temelini ortaya koymaya altlar.
68 MacKinnon, a.g.e., s.27. MacKinnon, ayn eserde s.28de, u alnty kullanr: Bana yle geliyor ki, eesineinin kkn kazyan bir lke, bir emirle merkez komitesine eit sayda kadn ye de alabilirdi.
459
Kadn Emei / Ev i Emek Marksist teorinin kadnlar tarafndan yeni bir teoriletirme abas olan sosyalist feminizmde, Marksizmin cinsiyet ilikilerini nemsemedii, dikkate almad en temel eletiridir. Marksizm erkeksi koullar altnda ve erkeklere zg olarak gelitirilmitir. Marx ve Engelsin teorisi, toplumsal cinsiyet ilikilerini marjinalletirir ve kendi sorunsallar dahilinde, kadnlarn spesifik olarak ele alnmasn olanaksz klmasa da zorlatrr. Cinsler arasndaki ilikileri olaan kabul ederler: Marx kadn doa ile zdeletirdii, doay da veri olarak kabul ettii iin, Engels ise, kadn ile aileyi bir sayd ve kadnn bu kurum iindeki iini ve cinsel roln eletirmeye yanamad iin.69 Kadnlar daha batan Marksist sorunsaln dnda tutulmulardr. Hem liberalizmin, hem de Marksizmin birey kategorisi kadnlar kapsamaz. Liberaller iin bu bireyin snf, rk, cins vb. trden zellikleri yoktur. Marksistler iin snf vardr ama cinsiyet yoktur: Bireyler, retimlerinin maddi koullarnn rndr. Burada rtl olsa da, kastedilen, erkek bireydir. Kadnlarn ve erkeklerin doa ile, retim aralar ile farkl ilikileri vardr. Marksizm, snf, kadnn statsn/ fonksiyonlarn aklamada yeterli ve etkili bulur: Kapitalizm altnda, burjuva kadnlar proleter kadnlarn ezildii gibi ezilmemektedir. Kadnlarn ezilmesi, bireylerin bilinli eylemleri yznden gereklemez. Bu ezilme, kapitalizm ile balantl politik, toplumsal, ekonomik yaplarn rndr. Marks, retim ilikileri zerinde odaklarken, Engels, Ailenin zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni adl kitabnda kadnlarn niye ezilen cins olduunun yantn verir: Erkek burjuvazidir ve kars proletaryay temsil eder Maddi koullardaki deiim, aile ilikilerinin rgtleniini deitirir diyen Engels, toplumun yeniden retimi ve aile zerinde durur. Ancak, aileyi tarihsel sralama nesnesi yapsa da, kadn ile erkek arasndaki ilikiyi nceden kurulmu varsayar. Engelsin anlatsnn temel elikilerinden biri, bir yandan kadn/erkek ilikilerini ok nemli saymas, ama ayn
69 MacKinnon, Feminist Bir Devlet Kuramna Doru, s.33.
anda, onlar, teorik, politik olarak daha nemli grd snf ilikileri iinde eritmesidir.70 Marksizmde snf erkeklere zg bir kategoridir. Kadnlarn snf erkeklere gre belirlenir, o baba ya da koca ailesinin reisi olan erkein, snfsal pozisyonunu alr. Snf ile, snf bilinci arasndaki ilikide, snflar objektif olarak vardr ama kendisi iin snf olmak iin snf bilinci gerekir. Snf bilinci, ayn koullar, karlar paylaan insanlarn ayn srede elde ettikleri snf olma bilincidir, bu anlamda onlara empoze edilen yanl bilicin tersidir. Kadnlar, Marksist anlamda, ayr bir snf oluturmazlar. Burjuva ve proleter erkeklerin karlar, kzlar olarak grlrler. rnein, Rosa Luxemburg, burjuva kadnn asalan asala olarak nitelerken, onunla klenin klesi olarak grd proleter kadn arasnda bir ortaklk grmyor, kadnlara oy hakkn savunurken bu hakk sadece ii snfndan kadnlar iin istiyordu. (Snfa dayal oy hakkn savunan liberal J. S. Mill de bu hakka ii snfndan kadnlar dahil etmiyordu.) MacKinnonun eletirileri erevesinde konuyu yle akla kavuturmak mmkn:71 Kadnlarn snfsal konumlarnn erkeklerle olan kiisel ittifaklar temelinde kurulmas sorunlu bir aklamadr. Burjuva kadnn hizmetisinden ayran, hizmetisinin (az da olsa) bir cret almas, dierinin ise (her zaman olmasa da) kapatlmldr. Bu toplumsal retkenlikteki bir farkllk mdr, yoksa sadece bir l fark, kadnlarn aa grlen konumuna biilen dk deerden doan bir fark mdr? Kadnlar kapitalizmle olan ilikileri ile snrlamak ve kapitalizmle erkekler kapsamnda ele almak onlarn durumlarn yeterince aklar m? Her iki durumda da, kadnlarn konumunu sadece snfsal adan tanmlamak, onlarn erkeklerle olan ilikileriyle belirlenen kadnlk konumlarn gzden karmak demek deil midir? Farkl erkekler araclyla elde edilmi olsa da, kadnlk konumu, kadnlarn paylatklar belirleyici stat deil midir? Yani ister burjuva, ister proleter olsun kadnlar, kadn olarak ortak bir ezilme deneyimi yaarlar.
70 Engels, Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, alntlar Tongun Feminist Thought balkl kitabndan yaplmtr. 71 MacKinnon, a.g.e., s.27-28.
461
Marksizmin kategorileri cinsiyet krdr der Heidi Hartmann. Marksizm ve Feminizmin Mutsuz Evlilii: Daha leri Bir Birliktelie Doru (1981) adl makalesinde, Marksizm ve feminizmi analizi iin birlikte kullanr: Erkeklerle kadnlar arasndaki ilikilerin sistematik niteliini zgl olarak sadece feminist teori ortaya koyabilir. Marksist teori ise, tarihsel maddeci yntemiyle feminist zmlemenin eksikliini giderebilir. Bylece ataerki, toplumsal ve tarihsel bir yap olarak tanmlanabilir. Ona gre, kapitalizmle Heidi Hartmann, kurucusu olduu Institute for Womens Policy Researchn 1987den beri ataerki arasndaki iliki kurulbakanln yapmaktadr. Marksizm ile feminizm maldr: Kadnlarn emek piyasailikisini mutsuz bir evlilik ilikisine benzeten sndaki durumundan sadece ka- Hartmann, yle der: Bizim ihtiyacmz olan ya daha salkl bir evlilik ya da boanmadr. pitalistler deil, erkekler de yararlanr. Ataerkinin dayand maddi temel, erkeklerin kadnlarn emek gc zerindeki denetimlerinde yatar. Erkekler bu denetimi, kadnlarn retken kaynaklara, cret getiren ilere ulamalarn nleyerek ve kadnlarn cinselliini kstlayarak srdrrler. Ataerkinin maddi bir temeli vardr. Ataerki ile kapitalizm iki sistem olarak birbirini beslerler. Ataerkinin maddi temeli yalnzca ailede ocuk yetitirmeye deil, erkeklerin kadn emeini denetlemesine izin veren btn yaplara yansr. Evde karlksz hizmet alrlar, igc piyasasnda kadnlar karsnda ayrcalkl bir konuma sahip olurlar.72
72 Heidi Hartmann, Marksizm ve Feminizmin Mutsuz Evlilii: Daha leri Bir Birliktelie Doru, der. Glnur Savran - Nesrin Tura, Kadnn Grnmeyen Emei, Kardelen yaynlar, stanbul, 1992, s.128-170. Savrana gre, Hartmann patriyarkay bal bana bir retim tarz olarak
Marksizmde, insan insan yapan, kendi geim aralarn retmesidir. nsan, doay bilinli olarak dntrme ve kullanma sreci iinde retici faaliyetlere girierek kendini yaratr. Kadnlar ve erkekler olarak insanlar, retim yoluyla toplumu yaratrlar ve toplum tarafndan biimlenirler. Tarihi ilerleten maddi gler, toplumsal hayatn retimi ve yeniden retimidir. Dolaysyla, birey ve toplum ilikisi Marksizmde tek yanl ve basit deil, karmak ve diyalektiktir. Sosyalist feministler bu baktan yola karak zellikle kadn emei konusuna yeni almlar getirdiler. Cinsel iblmn veri alan Marksizmde, emek ancak cretle ilikisi iinde, zorunlu emek, art-deer kavramlar iinde ele alnr. Burada kadnn evde, aile harcad stelik de karl/ deeri olmayan emee yer yoktur. Marksizmin kadnn ev ii emei konusunda net bir bak yoktur:73 Kapitalizm, her eyin, emek gc dahil belli bir fiyat olduu ve btn ilemlerin esas olarak alveri ilemleri olarak grld bir meta ya da piyasa toplam olarak tanmlanr. Marksistler, kadnn iinin, kadnn dncelerini ve onun doasn belirlediine inanrlar. Bu trden bir deiim ilikileri sisteminde ise kadnn ev ii emeini grmek olduka gtr. Marx ve Engels, kadnlarn ve ocuklarn almasn aile cretinin tamamlanmas asndan zorunlu grrler. Ancak burjuva ailesiyle isi ailesini birbirinden kopararak ele alrlar. Burjuva ailesinin temelinde zel mlkiyet yatmaktadr. Engels, aile iindeki erkek basksnn kaynanda, erkein varislerinin kendi ocuklar olmasn gvence altna almak iin kadnn bedenini, cinselliini giderek tm kimlii denetlenmesi yatar. te yandan ii ailesi iin unlar birlikte tespit ederler: Ailenin temeli zel mlkiyet olduuna ve ii ailesi de zel mlkiyetten yoksun olduuna gre, iiler arasnda aile her an zlmeye hazrdr; hatta ii ailesi temelde bir
kavramsallatrmaz, retim tarz tahlilinde Marxa bal kalr. Bkz. G. Savran, Kadnlarn Emeini Grnr Klmak, der. G. Savran, Beden, Emek, Tarih, s.45. Ayn ekilde Juliet Mitchele gre, ataerki, maddi yap deildir, kapitalizm maddi yapdr. Juliet Mitchel, Kadnlk Durumu, ev. Gnseli nal, Glnur Savran, irin Tekeli vd., Kadn evresi Yaynlar, stanbul, 1985. 73 Tong, a.g.e., s.39-42; Coole, a.g.e., s.146-159.
463
yokluktur, bir aile olmaydr.74 Tahlil edilen aslnda burjuva ailesidir. i ailesiyle ilgili tahlil yoktur. Bu aklama burjuva ailesi iin ksmen zel mlkiyet temelinde geerli olsa bile, ii ailesini aklamada tmyle yetersiz kalr.75 Toplumun yeniden retiminde ok nemli bir yere sahip olan kadnn ev ii emeinin, Marksist sorunsalda nasl yer alaca sorunu, sosyalist feministlerin zerinde en fazla tarttklar alan oldu. 1969da Margaret Benston, Kadnlarn Kurtuluunun Ekonomi Politii adl almasyla balatt bu tartmay. Ev ii Marx ve Engelste olduu gibi marjinal ve varl belirsiz bir statye indirilmemeli, ekonominin ileyiinde nemi dikkate alnmaldr. Kadnlarn almas paraya deer bulunmad iin deersiz grlr hatta almadan bile saylmaz. Bu durum onlarn aa statlerinin maddi temelidir. Parann deeri belirledii bir toplumda bu ii yapan kadnlarn, elbette para iin alan erkekler kadar deerleri beklenmez.76 Sosyalist feministler, kadnn ezilmesinin erkekten farkl niteliini anlamak iin onun almadaki statsne baklmasn, aile kurumu ile kapitalizm arasndaki ilikilerin analiz edilmesini, ev ii ve yabanclamann kadnlarla ilikisinin kurulmasn ne karrlar. Kapitalizmle birlikte kamusal/zel alan iyice ayrt, ev retim alan olmaktan kt. Ev ii emei, retici olmayan emek olarak grld gibi, herhangi bir deere/karla da sahip deildi. Kapitalizmde emein yeniden retimi masraf drd iin kadnlarn ev iini cretsiz yapmas istendi. Kadnlarn almas istendiinde ise, bu talebin arkasnda, cretleri drmek iin, kadnlarn yedek igc olarak kullanlmas niyeti saklyd. Aileyi erkek geindirmelidir, kadnlara dardan ziyade evde ihtiya vardr anlayyla, kadnlar bu alandan ieriye ekmeye alld. Sendikalar bile, uzunca bir sre, erkee btn aileyi ge74 Marks-Engels, Komnist Monifestodan aktaran Glnur Savran, Kadnlarn Emeini Grnr Klmak: Markstan Delphyye Bir Ufuk Taramas, Beden Emek Tarih, Kanat Yaynlar, stanbul, 2004, s.25-26. 75 G. Savran, a.g.e., s.26. 76 Donovan, Feminist Teori, s.148.
indirecek kadar cret denmesini istediler. Bu sistemde bekr kadn iilere yer vardr ama dk cretle ve kadn ii saylan ilerde almak kouluyla. Uygulamalar, ngilteredeki Viktoryan dnemin muhafazakr anlay rneinde olduu gibi, hakim ideolojiyle de harmanland. Dnya Savalar dnemlerinde evli kadnlarn da almasna ihtiya duyuldu, ancak daha sonra tekrar evlerine gnderildiler. Kapitalizmin farkllaan safhalarnda deiik biimde kullanld kadnlar; gnmzn kreselleen emek piyasasnda yoksul ve gmen kadn emeinin yeni bir smr biimi yaratmas gibi... Kadn ikincil konumda tutan, ailede ve iyerinde stlendii roldr. Bu rol onun benliini ve dolaysyla bilincini de belirler. Kadn emei gerek emek olarak grlmez ve kadnlara layk grlen iler de, hizmete ynelik, dk cretli, kalifiye olmayan tekdze ilerdir. Bu balamda Michele Barrett, emein cinsiyeti iblmnn ideolojisinin kapitalizm tarafndan retilmedii, kapitalizmin onu ncelediini Gnmzde Kadna Uygulanan Bask (1980) balkl kitabnda dillendirdi.77 Toplumsal cinsiyet ideolojisi duraan ya da birleik bir kategori deildir, tarihsel olarak farkllk gsterir. deolojinin somut ve tarihsel olarak maddi bir temeli vardr. Bu nedenle iinde olutuu farkl tarihsel ve toplumsal balamlar iinde incelenmesi gerekir. Kapitalizm tek sulu deildir. Ancak kapitalizm cretli emek dzeni altnda gelien byk lekli retimle, ev ile i yerini ayrtrd, emein uzmanlamasna, hiyerarinin artmasna yol at. Ev ileri, kadnlarn ezilmesini daha da artrd gibi kurtulutan da uzaklatrd. Feminizm zerk bir kadn kurtulu hareketi olmakla birlikte, erkeklerle birlikte politik katlm da nemsemelidir. Kadnlarn ezilmesi kapitalizm iinde gelitiine gre, kadn kurtuluu iin verilen mcadele ile sosyalizm uruna verilen mcadele birlikte yrtlmelidir. Sosyalist feministlere gre, ev ilerinin toplumsal olarak ne denli gerekli olduunu aa karmak nemlidir. Bunu politik sorun olarak gndeme getirmenin nndeki en nemli engel, bu ilerin bir sev77 Michele Barrett, Gnmzde Kadna Uygulanan Bask, ev. en Suer, Pencere Yaynlar, stanbul, 1995.
465
gi ilikisi iinde karlksz, grlyor olmasdr. zel, ele gelmeyen, grlmeyen biimiyle kadnlarn karlksz emei, sevgi karl almadr. lerin mesai saati yoktur, gnlk yaamla i ie girmi, onun paras haline gelmi bir emek sreci iinde cereyan eder. Kadnlarn ev ii emeinin bir baka zellii, duygusallk boyutu itibariyle nicelik olarak ifade edilecek bir emek olmaydr. Bu yzden de, ev iinde yaplan bakm ilerinin tm manevi, duygusal boyutlaryla emek harcamak olarak kabul edilmesinin yolu, bu emein ev-ii (karlksz) biimiyle cretli bakm ilerinde harcanan emek arasndaki srekliliin kurulmasndan geer78 Kadnlarn Yabanclamas Yabanclama konusu Marksizmde nemli bir yer tutar.79 Marksa gre emek, insan insan yapan en nemli deerdir. Oysa kapitalizm koullarnda emek, iiyi insanlktan uzaklatran bir edime dnt. Doadan kopmu, retim aralarndan yoksun ve kendi emeklerinin rnlerine yabanc olan iiler, ne retim kararlarna katlrlar ne de rnlerinin meyvesine sahip olurlar. Kendi kendileriyle ilikilerde de ayn kopuu yaarlar, kendilerine yabanclatklar gibi dier insanlara da yabanclarlar. Yani iiler sadece smrlmekle kalmaz, retim sreci onlar kendilerine, emeklerine, birbirlerine yabanclatrr. Kapitalist ekonominin yaps iileri, birbirlerini rakip grmeye zorlar. inin bakalaryla birlikteliinin, ibirliinin potansiyel kayna, onun yalnzlna neden olunca, kendi kimliinin bir parasn oluturacak olan tekilerle zdeleme yeteneini yitirmi olur. Yaptklar iin nitelii ve alma koullar onlarn doadan uzaklamasna da neden olur. Bu da ilikiselliin olmas gereken bir yerde kartlk oluturur. Yabanclamann ortadan kaldrlmas, insani bir alma/emek tarzna dnlmesi, kapitalizmin alt edilmesi iin nemli bir gerekedir. cretli emek ilikileri iinde olmayanlar yabanclamay
78 Glnur Savran, Kadnlarn Emeini Grnr Klmak: Markstan Delphyye Bir Ufuk Taramas, alntlar s.19-20 ve s.35ten yapld. 79 Yabanclama konusu, Tongun Feminist Thought adl kitab zerinden alntland, bkz. s.44.
yaamazlar. Bu bakta, cret karl almayan kadnlarn yabanclama yaamad ya da kadn iilerin tpk erkek iiler gibi yabanclamay yaad sonucu kar. cretli emek ilikileri iinde yer almadklar iin kadnlar yabanclama teorisinin dnda braklrlar. Oysa kadnn yaad yabanclama katmerlidir. Marksizmin gzden kard nokta bu yap iinde kadnlarn yabanclamay erkeklerden ok daha ar yaadklardr. Sosyalist feministler Marksist yabanclama teorisinin ruhuna bal kalarak, kadnlarn nasl yabanclatn ortaya koymaya altlar. Kapitalist toplumda insan ilikilerinin yabanclam nitelii, kadnlar asndan, erkekler iin olduundan daha belirgindir. Yabanclama, kadnlarn yaam, bilinci diye daha baskc bir etki yaratr. Erkekler, yabanclamadan kurtuluu, kadnlarla olan ilikilerinde ararlar. Kadnlar iin byle bir rahatlama yoktur. nk bu zel, yakn ilikiler, onlarn ezilmesinin temel yaplarn oluturur. Ev ii alann kadnlar iin bal bana yabanlatrc unsur olduunu syleyen Ann Foremana gre kadnlarn yaad yabanclama ok keskindir; nk onlar kendilerini bakalarnn ihtiyalarn karlamaya yarayan aralar olarak alglarlar. Dalla Costa ise, kadnlarn sadece alarak kurtulacaklar mitinin sorgulanmasn ister. Verili haliyle retime katlmakla kadnlarn yabanclamas sona erdirilemez: Bir montaj bandnda klelik, mutfak lavabosundan kurtulu deildir.80 Ev ii deneyimi soyutlayc ve tekrar edici olduu iin ziyadesiyle yabanclatrr kadnlar. Kadnlar yabanclamay cinsellik, annelik ve entelektel olmak zere balca alanda yaarlar. Alison Jaggarn bu saptamasn yle zetlemek mmkn:81 Tpk iinin kendi emeinin rnlerinden kopmas gibi, kadn da kendi bedeninden onun rnnden kopuyor. Kadnlarn kendi bedeni zerinde denetimi yoktur. Diyet, gzelleme gibi, bakas (erkek) iin yaplan faaliyetleri, kendisi iin yaptn sy80 Bilgi ve alntlar iin bkz: Donovan, a.g.e., s.152-153. 81 Jaggar, Feminist Politics and Human Nature adl kitabnda yabanclamay neredeyse btn feminizmler iin nemli bir teorik kavram olarak nerir. Metindeki aklama iin bkz: Tong, Feminist Thought, s.186-189.
467
lese de, bedenini, bakalar iin bir nesne olarak grr. Annelik de cinsellik gibi, kadnlar iin yabanclatrc bir deneyim olabilir. Kendisinin karar veremedii ocuk says ve doum zaman durumlar onu kendi dourganlnn rnne yabanclatrabiliyor. Krtajn yasak olmas ya da zorla krtaj ayn kapya kar; kadnn kendi bedeni zerinde sz sahibi olmadn gsterir. Ayrca jinekologlarn tavr, hastane, dourma deneyimi trnden dourma sreci de yabanclatrr kadnlar. Entelektel olarak da kadnlar kendi entelektel yeteneklerine yabanclarlar. Bilgi ile iktidar arasnda ok sk bir iliki vardr. Kadnlar kalabalkta fikir sylemeye ekinirler. Fikirlerinin deerli olmadn dnrler. Bilgiye haklar olmad duygusunu yaarlar. Bilginin dncenin, sylemin snrlarn erkekler izer. Kapitalizm altnda kadnn ezilmesi, kendisi dahil herkesten, her eyden yabanclama ile belirleniyor. Ezilmenin farkna varma, ilk adm ama, kurtulu iin yeterli deil. nk ezilme sadece zihinde deil, toplumsal kurumlarla, kltrel yaplarla gelien, somutlaan bir yapda yaanyor. Bu balamda sadece bilin ykseltme yeterli deil. Tm yaplarla ve kurumlarla topyekn bir mcadele gerekiyor. Sonu olarak tarihsel geliimi ve farkl duru noktalaryla yukarda anlatlmaya allan feminizm, eril iktidar tekelciliine kar eletiri getirir; kavramsal erevesi, kurumlar, etik anlay ve yntemiyle yeni bir bilgi kuram ve politika nerir. Feminist bilgi kuram, feminist iktidar eletirisinden soyutlanamaz. nk eril gr kendi bak asn dnyay alglama biimi olarak kabul ettirmitir. Eril bak as, kadnn tanmn zorla kabul ettirir, bedenini kuatr, konumasn kstlar, yaamn belirler. Sistematik ve egemendir. Eril, toplumsal ve politik bir kavramdr. Biyolojik bir nitelik deildir. Kaltmla, varlk ncesiyle, doayla, gereklilikle, kanlmazlkla ya da bedenle hibir ilgisi yoktur. Aslnda ayrmn kendisini bir bakma zayflatacak ekilde ontolojik olmaktan ok epistemolojiktir. nk eril iktidar varl bak asyla uzlatrlabilir. Bu yzden eril bak as her zaman tek tek her erkein veya bir arada tm erkeklerin ortak fikri deildir. Ne var ki, birok erkek bilinsiz olarak ve belli bir bak asna sahip olduunu bile fark
etmeden ayn tutumu taknr. nk bu tutum eril (erkeksi)-deneyimlerine anlam katt gibi, karlarna da hizmet etmektedir.82 Feminizmin ataerkil iktidar eletirisi, eylem ve teori olmak zere iki ayak zerinde ykselir. Feminist mcadele olmadan feminist teori gelitirilemeyecei gibi, feminist teori olmadan da politika dntrlemez. Bu ikisi birbirini besler. Kadn hareketi ile kadn aratrmalar birbirini karlkl olarak etkiler, tartmalarn ynn belirler. Feminist teori, kadnlarn zgrl iin, bilinlenmesi iin, bir ara olarak kullanlr/kullanlmaldr. Yani kendine zg bir cinsellik, bir tarih, bir kltr, bir topluluk, yeni/alternatif bir iktidar biimi ve yeni bir dnya iin mcadele etmek anlamna gelir. Bu balamda ortaya kan kadn almalar ya da feminist almalar artk kendine has amac, sorular, yntemi, sreci olan bir alan olarak sosyal bilimlerde nemli bir yere sahiptir. Feminizm, bilimlerdeki erkek egemenliini ve cinsiyetilii sorgular. Bilimlere kadn bak asndan, eletirel olarak bakar. Kadnlarn konumlarn tahlil etmesi, deerlendirmesi, bu arada dier/teki konumlar igal edenlerle eletirel bir diyalog ya da direnme iinde olmalar nemlidir. Bu konumlarn zaman ve mekn iinde belirlendii, dolaysyla deiebilir olduu, tarihsel toplumsal varolu diye bir gerekliin yaandn ortaya koyar. Feminist bilgi tm bu hususlar bnyesinde barndrr.83 Aratrma nesnelerine kar kaytsz ve yabanclam bir yaklam gsteren seyirci bilgisi yerine, aratrmac ile aratrlan arasnda eletirel ve diyalektik ilikinin yaand, her iki taraf iin de bilinlenmenin saland bilinli tarafllk ve
82 MacKinnon, Feminist Bir Devlet Kuramna Doru, s.136. Ayrca bu konuda nemli bir derleme iin bkz. Alison, Jaggar - Iris Marion Young (der.), A Companion to Feminist Philosophy, Blackwell, Massachusetts ve Oxford, 1998. 83 Feminist bilgi hakknda ayrnt iin bkz: Sneja Gunew (der.), Feminist Knowledge: Critique and Construct, Routledge, Londra ve New York, 1990. Feminist yntem hakknda Trke kaynaklar iin bkz. Serpil akr ve Necla Akgke, Kadn Aratrmalarnda Yntem, Sel Yaynclk, stanbul, 1996. Kitapta, Sandra Harding, Patricia Hill Collins, Maria Mies, Mariana Lazreg, Deniz Kandiyoti vd. tarafndan yazlm eitli makalelerin yan sra; Trkiyede yaplan baz feminist aratrmalardan yntemsel rnekler de yer almaktadr. zellikle bkz Maria Mies, Feminist Aratrmalar in Bir Metodolojiye Doru, der. Serpil akr ve Necla Akgke, Kadn Aratrmalarnda Yntem, s.48-64.
469
onun zerinde gelien bir bilgi retimi sz konusudur. Feminist aratrma sreci dinamik bir sretir; deneyimlerin nda srekli gzden geirilen, karlkl bir renme ve yeniden kurma srecidir.84 Feminist aratrmalar, yerleik aratrma yntemlerini kulland gibi, buna szl tarih yntemini, katlmc gzlemi, bilin ykseltme tekniklerini, kadnlarn deneyimlerini de ekler. Kadnlarn ezilmiliinin anlalmas iin ezilmenin nedenlerinin, farkl deneyimlerin ve bunun srelerinin ortaya konulmasna allr. Farkl deneyimlere sahip olan kadnlar kendi deneyimleri zerinden teori retmektedir artk. Her kadn kadnlk durumunu farkl snfsal, etnik ve cinsel kimlik iinde yaayabilir. Bu farkl baklarn epistemolojik geerlilii olabilecei dikkate alnr, ar genelletirilmi kategorilerin tehlikelerine dikkat ekilir. Feminizm, tarihsel ve toplumsal eletirel bak yoluyla, dnyay daha eit ve demokratik olma yolunda deitirmeye ve kadnlar glendirmeye alr. Bu balamda eletirel teori ile birleir, teorinin politikayla ilikisi kurulur. Feminizm, bilgi retiminin eril niteliini ortaya koyarak sosyal bilimlerin ehresini de deitirir.
Okuma nerileri
Phoenix, efsaneye gre, Arabistan llerinde be alt yzyl yaadktan sonra kendini bir cenaze ateinde yakan ve kllerinden ald gle yeniden dirilip bir o kadar daha yaayan bir kutur. Kadnlarn kendilerini maddi, ideolojik, kltrel olarak bask altna alan yapya veya yaplara kar direnii, Phoenixin kendini kllerinden yeniden ina etmesi gibidir. 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren balatlan haklar mcadelesi, 20. yzylda snmleniyor sanlrken, 1970ler boyunca sren ikinci feminist dalga ile patriyarkaya kar bir ba kaldrya dnebilmitir. Bu dnemin en belirgin zelliklerinden biri de klasik tarih anlaynn, kendini objektif olarak tanmlayp, kurgulayan bilimin ncllerinin, yaplarnn ve kavramlarnn cinsiyet bak as ile sorgulanmasdr.
84 S. akr, Kadn almalar Bilimde Neleri, Nasl Sorguluyor, der. Kuvvet Lordolu, nsan, Toplum, Bilim, Kavram Yaynlar, stanbul, 1996, s.314.
Kadn tarihi almalar, bu srecin en fazla rn veren alanlarndan biri oldu. Tarih feminist ve toplumsal cinsiyet yntemleriyle yeniden yazlrken, sadece kadnlar ilgilendiren alanlar ve sorunlar zerinden ya da kadn ve erkeklerin tarihin bir kesiti iinde ya da bir alandaki yaadklar zerinden ciddi bir literatr olutu. Bu gn artk feminist hareketin tarihi zerine yaplan almalar, eylem biimleri, yntemi ve belli teorik tartmalar, feminist literatr bal altnda gerek yurt dnda, gerekse yurt iinde kitapevlerinde bamsz bir blm dolduracak kadar oalmtr. Ancak, kadn hareketinin aa, koullara ve lkelere gre yeniden dirilip bir baka yne evrildii eitli rnekler Trkede henz yeteri kadar yaynlanmad. Bu balamda irin Tekelinin ada Liderler Ansiklopedisinde kadnlarn ngilteredeki oy hakk hareketini anlatt Kadnlara Oy Hakknn ncleri adl makale, bu alanda nemli bir boluu doldurur. M.French, Kadnlara Kar Savata, (Metis Yay.) kadnlarn patriyarkal bir toplumda nelerle ba etmek zorunda kaldklarn eitli rneklerle ortaya koyar. J.Mitchel ve A.Oakleyn, Kadn ve Eitlik adl derlemeleri (Pencere Yay.) de teorik ve pratik rnekler sunar bize. Son dnemlerde yaymlanan Feminist, Anti-rk ve Anti-Faist Mcadelede Bir nc; Sylvia Pankhurst (Versus Yay.) adl alma da, sfrajet hareketinin geliimi hakknda bilgi verir. Trkiyedeki kadn hareketi tarihi zerine eitli rnekler giderek oalmaktadr. irin Tekelinin Kadn Bak Asndan 80ler Trkiyesinde Kadn (letiim Yay.) adl derlemesi, Serpil akrn Osmanl Kadn Hareketi (Metis Yay.) adl kitab, Aksu Bora ile Asena Gnaln derledii 1990larda Trkiyede Feminizm (letiim Yay.), Serpil akr ve Hlya Glbaharn birlikte hazrlad Kadnn Yzyl Kronolojisi 1800-1999 (Kadn Eserleri Ktphanesi Yayn), Aynur lyasolu ve Necla Akgke tarafndan derlenen Yerli Bir Feminizme Doru isimli alma (Sel Yay.), Fatmagl Berktayn Tarihin Cinsiyeti (Metis Yay.) adl kitab, Cumhuriyet ncesi ve sonrasna ilikin nemli katklar salamaktadr. Yeim Baaran, Pnar Selek, Fatma Gliek ve Berivan Kum tarafndan derlenen ve Amargi Kadn Akademisi Yaynlarndan kan zgrl Ararken Kadn Hareketinde Mcadele Deneyimleri adl almada ise, 1980lerin ikinci yarsndaki feminist hareket, harekete katlanlar vastasyla anlatlr. Feminist teorinin temel eserlerinin Trkede tam anlamyla yaynlandn pek syleyemeyiz. rnein, Mary Wollstonecraftn Kadn
471
Haklarnn Gerekelendirilmesi adl liberal feminizmin en nemli rnei olan yapt, 1792 ylndan iki yz yl sonra, ancak 2007 ylnda Bankas yaynlar tarafndan yaymlanabildi. Kadnlara ilikin eserlerin ilk evirileri, 70ler Trkiyesinin toplumsal ve siyasal hareketlilii iinde kadn ve sosyalizm tartmalar temelinde yaynland. Bebel ve Kollantain kitaplarnn neredeyse tamam Trkeye evrildi. rnein, Bebelin Kadn ve Sosyalizm adl kitab 1975te yaynland. 1970li yllardan itibaren Payel yaynlar kadn klasiklerini Trkeye kazandrd. Simone De Beauvoirn neredeyse tm kitaplar, Kate Milletn, Cinsel Politika, Firestone, Shulamithn, Cinselliin Diyalektii gibi eserler yaynland. Bu arada, 80lerin banda bir grup feminist kadnn, Juliet Mitchel gibi Batl feminist kz kardelerinin eserlerini evirip yaynlatmak iin kurduklar Kadn evresi yaynlarn da zikretmek gerek. Alfa yaynlarndan 1987 ylnda yaynlanan Feminizm: 19.Yzyl Klasiklerinden Semeler, ince bir derleme olmasna ramen, 1992 ylna Donovann Feminist Teori ( letiim Yay.) adl eseri kana dek, nemli bir boluu doldurdu. Danovann Feminist Teori ve MacKinnonn Feminist Bir Devlet Kuramna Doru, (Metis Yay.) adl almalar, feminist teori konusunda olduka nem arz eden almalardr. Feminist Bir Devlet Kuramna Doru, sosyalist ve radikal feminizm asndan bir bavuru kitab olarak okunmaldr. Batdaki sosyalist feminist tartmalarn rneklendii ilk yayn, Glnr Savran ve Nesrin Turann derledii Kadnn Grnmeyen Emei (Kardelen Yay.) adl eserdir. Glnr Savran, Beden Emek Tarih (Kanat Yay.) isimli eseriyle de Trkiyeden nemli katklar sunar bu literatre. Ba Dman (Saf Yay.) adl kitap, kendini maddeci feminist olarak tanmlayan Delphynin kadnlarn ev ii emeinin smrsne dikkat ektii nemli bir almadr. Bell Hooksun Feminizm Herkes indir (itlenbik Yay.) adl kitab, feminizme balang kitab olarak okunabilir. Kadn topyalar konusuna, yaynevleri, anlyz ki, ilgi gstermiler. Magie Piercynin, Zamann Kysndaki Kadn (Ayrnt Yay.), Margaret Atwoodun Damzlk Kzn yks (Afa Yay.), Ursula K.Le Guinin Mlkszler dahil neredeyse tm kitaplar (Metis Yay.) yaynlanmtr. Yasemin Temizarabac Yldrmaz, topyalarda Kadn Kadn topyalar (Sel Yay.) adl almasyla, bu alanda nemli bir zet sunar bizlere. Versus yaynlar tarafndan Tarihin lk Feminist topyalar dizisinden 2007 ylnda yaymlanan Sultanann Ryas ve Padmarag
isimli kitap ise, Dnyann dousunda kadn yaamlar hakknda bilgi barndryor. Kadn almalarnda yntem ise, ayn talihi paylamyor. Bu alandaki tek kaynak, Serpil akr ve Necla Akgkenin1996 ylnda derledikleri Kadn Aratrmalarnda Yntem (Sel Yay.) adl alma. Kitapta, Sandra Harding, Patricia Hill Collins, Maria Mies, Mariana Lazreg, Deniz Kandiyoti gibi feminist bilimcilerin yazd makalelerin yan sra, Trkiyede yaplan baz feminist aratrmalardan yntemsel rnekler de bulunmaktadr.
Kaynaka
Agacinski, Sylviane, Cinsiyetler Siyaseti, Dost Kitabevi, Ankara, 1998. Anarizm, ev. Nil Erdoan, Versus Yaynlar, stanbul, 2007. Arat, Yeim, 1980ler Trkiyesinde Kadn Hareketi: Liberal Kemalizmin Radikal Uzants, Toplum ve Bilim, no.53, 1991. Atwood, Margaret, Damzlk Kzn yks, ev. Sevin Kabakolu, zcan Kabakolu, Afa Yaynlar, stanbul, 1992. Barret, Michele, Gnmzde Kadna Uygulanan Bask, ev. en Suer, Pencere Yaynlar, stanbul, 1995. Baxandall, Rosalyn Amerikan Sendikalarnda Kadnlar. Tarihsel Bir zmleme, der. J. Mitchel, A. Oakley, Kadn ve Eitlik, ev. Fatmagl Berktay, Pencere Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1998. Bebel, August, Kadn ve Sosyalizm, ev. Sabiha Sertel, Toplum yaynlar, stanbul 1975. Berktay, Fatmagl, Osmanldan Cumhuriyete Feminizm, Cumhuriyete Devreden Dnce Miras: Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, der. Mehmet Alkan, letiim yaynlar, stanbul, 2001. Berktay, F., Kadnlarn nsan Haklar: nsan Haklar Hukukunda Yeni Bir Alm, Tarihin Cinsiyeti, Metis Yaynlar, 2003. Berktay, F., Trkiye Solunun Kadna Bak: Deien Bir ey Var m?, Kadn Bak Asndan 80ler Trkiyesinde Kadn, der. irin Tekeli, letiim Yaynlar, stanbul, 1990. Bhasin, Kamla, Toplumsal Cinsiyet, ev. Kader Ay, Kadnlarla Dayanma Vakf Yaynlar, stanbul, 2003. Bryson, Valerie, Feminism, Contemporary Political Ideologies, der. Roger Eatwell and Anthony Wright, Pinter, Londra, New York, 1999. Coole, Diana Women in Political Theory. From Ancient Misogyny to Contemporary Feminism, Harvester Wheatsshef, New York, Londra, 1993.
473
akr, Serpil, Osmanl Kadn Hareketi, Metis Yaynevi, stanbul, 1994, ikinci bask 1996. akr, S., Kadnln lk Tarihi ikyeti: Beyaz Konferanslar, Tarih-Toplum, Mart 2003. akr, S., Feminism and Feminist History-Writing in Turkey: The Discovery of Ottoman Feminism, der. Francisca de Haan, Maria Bucur, Krassimira Daskalova, Aspasia (A Year Book) Berghahnbooks, cilt 1, 2007. akr, S., Osmanl Kadn Dernekleri, Toplum ve Bilim, Bahar 1991. akr, S., Political-Social Movements. Revolutionary: Turkey, in Encyclopedia of Women and Islamic Cultures, Leiden: Brill, cilt 2, 2005. akr, S., Ulviye Mevlan (18931964) , in A Biographical Dictionary of Womens Movements and Feminisms. Central, Eastern, and South Eastern Europe, 19th and 20th Centuries, der. Francisca de Haan, Krassimira Daskalova and Anna Loutfi, Budapete ve New York: Central European University Press, 2006. akr, S., Nezihe Muhittin, A Biographical Dictionary of Womens Movements and Feminisms. Central, Eastern, and South Eastern Europe, 19th and 20 th Centuries, der. Francisca de Haan, Krassimira Daskalova ve Anna Loutfi, Budapete ve New York: Central European University Press, 2006. akr, S., Kadn almalar Bilimde Neleri, Nasl Sorguluyor, der. Kuvvet Lordolu, nsan, Toplum, Bilim, Kavram Yaynlar, stanbul, 1996. akr, S. ve Necla Akgke, Kadn Aratrmalarnda Yntem, Sel Yaynclk, stanbul, 1996. Davis, Mary, Sylvia Punkhurst, ev. Emine zkaya, Versus yaynlar, stanbul, 1996. Delphy, Christine, Ba Dman, ev. Handan z, Lale Aykent Tunman, Saf Yaynlar, stanbul, 1998. Delphy, Christine, Ba Dman, der. Glnur Savran, Nesrin Tura, Kadnn Grnmeyen Emei, ev. adi Ozansu, Kardelen yaynlar, stanbul, 1992. Donovan, Josephine, Feminist Teori, ev. Aksu Bora, Meltem Aduk, Fevziye Saylan, letiim Yaynlar, stanbul, 1992. Feminizm: 19. Yzyl Klasiklerinden Semeler, ev. Glser ztunal Kayr, irin Tekeli vd., Afa Yaynlar, stanbul, 1987. Flexner, Elenor, Century of Struggle: The Womans Rights Movement in the United States, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, 1976. Forster, Margaret, Significant Sisters: The Grassroots of Active Feminism 18391939, Alfred A. Knopf, New York, 1985. Freire, Paula, Ezilenlerin Pedagojisi, ev. Dilek Hattatolu, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1995. French, Marilyn, Kadnlara Kar Sava, ev. Beril Eypolu, Metis yaynlar, stanbul, 1993.
French, M., Kadnlara Mahsus, ev. Armaan lkin, E yaynlar, 1983. Firestone, Shulamith, Cinselliin Diyalektii, ev. Yurdanur Salman, Payel Yaynlar, ikinci basm, stanbul, 1993. Gelb, Joyce, Feminism and Political Action, der. Russell J. Dalton-Manfred Kuechler, Challenging the Political Order, Oxford University Press, New York, 1990. Gilman, Charlotte P., Kadnlar lkesi, ev. Seher zbay, Otonom yaynclk, stanbul, 2007. Gunew, Sneja, (der.), Feminist Knowledge: Critique and Construct, Routledge, Londra ve New York, 1990. Hartman, Heidi, Marksizm ve Feminizmin Mutsuz Evlilii: Daha leri Bir Birliktelie Doru, der. Glnur Savran - Nesrin Tura, Kadnn Grnmeyen Emei, Kardelen Yaynlar, stanbul, 1992. Bell Hooks, Feminizm Herkes indir, ev. Ece Aydn, itlenbik yaynlar, stanbul, 2002. Jaggar, Alison and Iris Marion Young, A Companion to Feminist Philosophy, Blackwell, Massachusetts and Oxford, 1998. Kadn Haklar Beyannamesi, Baka Dillerden (aylk eviri dergisi), ev. Feyza Tulga, Temmuz 1992, say 5. Kollontai, Aleksandra, i Arlarn Ak, cev. Glay Trkylmaz, Pencere yaynlar, stanbul, 1996. Kollontai, Aleksandra, Toplumsal Gelimede Kadnn Konumu, ev. M. Ali nci, nter Yaynlar, stanbul, 2000. Kymlicka, Will, Feminizm, ada Siyaset Felsefesine Giri, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004. Landers, Joan, YurttalkPerformans, der. Seyla Benhabib, Demokrasi ve Farkllk, ev. Zeynep Grata, Cem Grsel, Dnya Yerel Ynetim ve Demokrasi Akademisi Yayn, stanbul, 1999. Lovenduski, Joni, Feminist Political Ideas, Different Roles Different Voices, der. Marianne Githens, Pippa Norris, Joni Lovenduski, Harper Collins, 1994. MacKinnon, Catharine A., Feminist Bir Devlet Kuramna Doru, ev. Trkn Yney ve Sabri Ycesoy, Metis, stanbul, 2003. Mansbiridge, Jane ve Susan Muller Okin, Feminism, A Companion to Contemporary Political Philosophy, der. Robert E. Goodin and Philip Pettit, Blacwell, Oxford, 1995. Mies, Maria, Feminist Aratrmalar in Bir Metodolojiye Doru, der. Serpil akr ve Necla Akgke, Kadn Aratrmalarnda Yntem, Sel Yaynclk, stanbul, 1996. Mill, John Stuart, Kadnlarn Kleletirilmesi, zgrlk stne, ev. Alime Ertan, kinci Bask, Belge yaynlar, stanbul, 2000.
475
Millet, Kate, Cinsel Politika, Payel Yaynlar, stanbul, 1973. Mitchel, Juliet, Kadn ve Eitlik, der. J. Mitchel ve A. Oakley, Kadn ve Eitlik, ev. Fatmagl Berktay, Pencere Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1998. Mitchel, Juliet, Kadnlk Durumu, ev. Gnseli nal, Glnur Savran, irin Tekeli vd., Kadn evresi Yaynlar, stanbul, 1985. Okin, Susan Moller, Women in Western Political Thought, Virago, Londra, 1980. Pateman, Carole, Kardeler Aras Toplumsal Szleme, ev. Aksu Bora, der. John Keane, Sivil Toplum ve Devlet, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1993. Pateman, Carole, The Sexual Contract, Stanford University Press, Stanford, 1988. Piercy, Magie, Zamann Kysndaki Kadn, ev. Fsn Tlek, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1992. Rosen, Michael ve Jonathan Wolff (der), Siyasal Dnce, Dost Yaynevi, Ankara, 2006. Rowbotham, Sheila, Hidden From History, Pluto Press, Londra, 1977. Rowbotham, Sheila, Lynne Segal, Lilary Wainwright, Feminizm, Sosyalizm ve Eylemde Birlik, letiim Yaynlar, ev. Emel etin zgl, stanbul, 1984. Sakhawat Hossain, Begum Rokeya, Sultanan Ryas, ev., Billur C. Ylmazyiit, Versus Yaynlar, stanbul, 2007. Savran, Glnur, Kadnlarn Emeini Grnr Klmak: Markstan Delphyye Bir Ufuk Taramas, der. G. Savran, Beden Emek Tarih, Kanat Yaynlar, stanbul, 2004. Savran, G. ve Nesrin Tura, Kadnn Grnmeyen Emei, Kardelen yaynlar, stanbul, 1992. Tekeli, irin, Kadnlara Oy Hakknn ncleri, ada Liderler Ansiklopedisi, cilt V, letiim Yaynlar, stanbul. Tekeli, irin, Kadnlar ve Siyasal Toplumsal Hayat, Birikim Yaynlar, stanbul, 1982. Tekeli, irin (der.), Kadn Bak Asndan 1980ler Trkiyesinde Kadnlar, letiim Yaynlar, stanbul, 1990. Temizarabac Yldrmaz, Yasemin, topyalarda Kadn Kadn topyalar, Sel Yaynlar, stanbul, 2005. Toplumsal Cinsiyet Eitimi El Kitab, Kadn Stats Sorunlar Genel Mdrl yaynlar, Ankara, 1999. Tong, Rose Marie, Feminist Thought, Unwin Hyman, Londra, 1989. Walters, Margaret, Kadnlarn Uradklar Hakszlklar: Mary Wollstonecraft, Harriet Martieau, Simone de Beauvoir, der. J. Mitchel, A. Oakley, Kadn ve Eitlik, ev. Fatmagl Berktay, Pencere Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1998. Woolf, Virginia, Orlando, cev. Seniha Akar, Ayrnt yaynlar, 1990. Young, Iris Marion, Polity and Group Difference: A Critique of the Ideal of Universal Citizenship, Feminizm and Politics, der. Anne Phillips, Oxford University Press, 1998. Zihniolu, Yaprak, Kadnsz Inklap, stanbul, Metis, 2003.
476
477
Modernitenin Karanlk Yz
H. Birsen rs
FAZM

Serpil Çakır - Feminizm (Ataerkil İktidarın Eleştirisi)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Serpil Çakır - Feminizm (Ataerkil İktidarın Eleştirisi)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

413

Ataerkil ktidarn Eletirisi

416 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

418 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

420 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

422 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

424 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

426 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

428 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

430 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

432 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

434 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

436 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

438 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

440 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

442 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

444 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

446 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

448 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

450 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

452 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

454 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

456 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

458 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

460 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

462 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

464 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

466 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

468 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

470 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

472 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

474 siyasal ideolojiler: 19. yzyldan 20. yzyla

feminizm: ataerkil iktidarn eletirisi

You might also like