Gazi niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi 12/1 (2010).

109-1322

SOUK SAVA SONRASI ORTA ASYA VE KAFKASYA EKSENNDE TRKYE-NATO-RUSYA LKLER VE TRK DI POLTKASINA YANSIMALARI
Gkhan ZKAN* z: Souk Savan sona ermesinden ve Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra Orta Asya ve Kafkasyada be Trk Cumhuriyeti dahil birok lke bamszlklarn kazanm, blgede bulunan zengin hidrokarbon rezervleri blgeyi kresel ve blgesel aktrlerin ilgi oda haline getirmitir. 11 Eyll sonrasnda NATOnun Afganistanda gvenlik ve istikrar salamadaki baarsnn terrizmle mcadele ve ttifakn gelecei asndan kritik nem kazanmas blgenin jeostratejik nemini daha da arttrmtr. Bu makalede, Trkiyenin blgede izledii d politika, NATO ve Rusya ile ilikileri balamnda deerlendirilmitir. NATOnun Souk Sava sonras geleneksel bir ortak savunma rgtnden ibirliine dayal bir gvenlik rgtne dnm, blgeye bak as ve blge lkeleriyle yapt ibirlikleri irdelenmitir. Trkiyenin Souk Sava sonras NATO ile ilikileri incelenmi, blgede bata terrizmle mcadele ve enerji gvenlii alanlarnda olmak zere ttifakla yapt ibirlikleri ele alnm, Rusya ve inin blgesel politikalar analiz edilmitir. Trkiyenin blge lkelerinin siyasi, askeri ve ekonomik geliimlerine destek vermeye ve blgede bata uluslararas terrizm ve enerji gvenlii boyutlarnda olmak zere NATO ile ibirlii yapmaya devam edecei, Rusya ile ilikilerini gelitirmeye alaca ngrlmektedir.

Anahtar Kelimeler: Trk D Politikas, Orta Asya, Kafkasya, NATO, Rusya

Yrd. Do. Dr., Yalova niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Uluslararas likiler Blm, gozkan@yalova.edu.tr

110 / Gkhan ZKAN

POST-COLD WAR TURKEY-NATO-RUSSIA RELATIONS ON THE CENTRAL ASIA-CAUCASIA AXIS AND THEIR REFLECTIONS ON THE TURKISH FOREIGN POLICY
Abstract: After the end of the Cold War and the dissolution of the Soviet Union, the international system transformed from a bipolar system into an unipolar system. Relationship patterns at the regional and global level changed. Many countries including five Turkish Republics gained independence in the Central Asia and Caucasus. The region became the focus of interest of regional and global actors after rich hydrocarbon reserves were discovered in the region. Regional and global actors competed to consolidate their control on the critical energy infrastructure in the region. Since the success of NATO at providing security and stability in Afghanistan after September 11 gained critical importance with regards to the fight with terrorism and the future of the Alliance, the regions geostrategic importance increased further. In this article, Turkeys foreign policy in the region was evaluated within context of her relations with the NATO and Russia. The end of the Cold War changed the role and the function of the NATO in the international system. Many prominent scholars argued that NATO lost its raison detre. Nonetheless, the Alliance transformed itself from a collective defence organization into a collective security organization according to new threats. NATO identified international terrorism, proliferation of nuclear weapons and drugs and human trafficking as the new threat elements and increased her collaboration with many countries in the Caucasus and the Central Asia via programs such as Partnership for Peace (PFP). In this article, the transformation of NATO, the Alliances perspective about the Central Asia and the Caucasus and the collaborations she made with the region countries were investigated. Turkeys relations with the NATO after the Cold War and the cooperation she made with the Alliance in areas such as international terrorism and energy security were examined. Energy security became a priority for many countries and for international organizations such as NATO and EU especially in the 2000s. Energy security is also a strategic factor in the political and economic dynamics of the Central Asia and the Caucasus. Some of the region countries are energy producers while others are energy consumers and transit countries in a complimentary way. Azerbaijan,

Souk Sava Sonras Orta Asya ve Kafkasya Ekseninde / 111 Trkiye-Nato-Rusya likileri ve Trk D Politikasna Yansmalar Kazakhstan, Uzbekistan and Turkmenistan are energy producers while Georgia and Turkey are transit countries. Russia is a major player in the region dynamics since she controls most of the critical energy infrastructure in the region. The energy rich Caucasus and the Central Asian countries depend at a great extent on Russia to export their oil and natural gas reserves. The US and the EU prefers the transportation of the hydrocarbon reserves of the region over the routes bypassing the Russian territories to lower the EUs dependence on Russia. Baku-Tiflis-Ceyhan oil pipeline that connects the Caspian Region to the Europe via Georgia and Turkey has a historical significance since it is the first pipeline that bypassed Russia and broken down Russias monopoly at the transportation dimension. The Nabucco Pipeline, which is planned to carry natural gas of the Caucasus, the Central Asia and the Middle East to the EU via Turkey, is supported by the western countries since it would lower energy dependence on Russia. Russia, as a counter-step, developed the South Stream Project, which would carry the Russian, the Caspian Region and the Central Asian natural gas via Russia and the Black Sea to the EU bypassing Turkey and in this way would sustain Russias control on the energy infrastructure. The clashes between the Russian Federation and Georgia in the summer 2008 showed the fragility of stability in the Caucasus and changed the geopolitical landscape fundamentally. The clashes between the two countries had reflections and implications beyond the region at the global level. It is argued that the developments are indications of return to Realpolitik in the region and even at the global level after the end of the Cold War. Russias military operations stunned the western world and reminded Russias military and political weight particularly in the region. These developments and the regional policies of Turkey, NATO, the US, the EU, Russia and China were analyzed in the article. It was anticipated that Turkey will continue to support the political, military and economic development of the region countries, cooperate with the NATO in international terrorism and energy security dimensions, and will try to improve her relations with Russia.

Keywords: Turkish Foreign Policy, Central Asia, Caucasia, NATO, Russia

112 / Gkhan ZKAN

GR Souk Savan sona ermesi, Sovyetler Birliinin dalmas ve Varova Paktnn feshedilmesi uluslararas sistemdeki dengeleri altst etmi, kresel ve blgesel iliki kalplar deimitir. Uluslararas sistemdeki bu deiimin ABD, AB, Trkiye, Rusya, in ve dier kresel ve blgesel aktrlerin Orta Asya ve Kafkasyada izledii blgesel politikalara ok nemli yansmalar olmutur. ki kutuplu uluslararas sistemde NATOnun kanat lkesi olmasnn salad jeopolitik neminden dolay dnya politikasnda ekonomik ve demografik gcnn tesinde rol oynayan Trkiye, Souk Sava sona erip iki kutuplu sistemin yerini tek kutuplu sistemin almasyla uluslararas sistemdeki yerini sorgulamaya balamtr. Fakat ok gemeden, Trkiyenin jeostratejik neminin Souk Sava sonrasnda farkl boyutlarda devam ettii, 1990larn ilk yllarndan itibaren Trkiyenin bulunduu corafyada yaanan krizlerden sonra net bir ekilde grlmtr. NATO uzmanlar tarafndan Avrupann gvenlii konusunda endie yaratan 16 scak noktadan (hotspots) 13nn Trkiyenin yakn evresinde olduu tespitinde bulunulmutur. (Udum, 2002: 73) Kendisini jeopolitik eksene dntren ve stratejik nem kazandran benzersiz konumu (Brzezinski, 1997: 41), Trkiyeyi bir kez daha uluslararas politikann ve Orta Dou ve Avrasyann vazgeilmez lkelerinden biri yapmtr. Trkiye, jeostratejik neminin de tesinde demokratik rejime sahip tek Mslman NATO lkesi olarak Medeniyetler ttifaknda oynad rol ile Bat ile Mslman dnyas arasnda bir kpr rol olma potansiyeli olduunu da gstermitir. (Balc ve M, 2008: 400) Souk Savan sona ermesi NATOnun uluslararas sistemdeki roln ve ilevini de deitirmi, NATOnun varolu sebebinin (raison detre) ortadan kalkt tartmalar yaanmtr. Sovyetler Birliinin dalmas ve Varova Paktnn feshedilmesiyle NATOnun tehdit alglamalar deimi; NATO, uluslararas terrizmi, kitle imha silahlarnn yaygnlamasn ve uyuturucu kaakln yeni tehdit unsurlar olarak tespit etmitir. NATO, Orta Asya ve Kafkasya lkeleriyle Bar iin Ortaklk (BO) gibi programlar erevesinde ibirliini arttrmtr. 11 Eyll terrist saldrlar Orta Asyay NATO asndan zel odak noktas haline getirmitir. NATO, 2003 ylnda Afganistanda grev yapan Uluslararas Gvenlik Yardm Gcnn (International Security Assistance Force-ISAF) komutasn devralm, Afganistandaki baar NATO iin en nemli gndem maddelerinden biri

Souk Sava Sonras Orta Asya ve Kafkasya Ekseninde / 113 Trkiye-Nato-Rusya likileri ve Trk D Politikasna Yansmalar

haline gelmitir. Afganistann NATOnun gelecei asndan stratejik nem kazanmas sebebiyle NATO, blge lkeleriyle ibirliini ciddi ekilde arttrmtr. Bu noktada, blge lkeleriyle din, dil, kltr ve tarih balar bulunan ve tek Mslman NATO lkesi olan Trkiyenin blge lkeleriyle Avrupa-Atlantik kurumlar arasnda kpr olma potansiyeli n plana kmtr. (Vamvakas, 2009: 58) Bu makalede, Trkiyenin Orta Asya ve Kafkasyada izledii blgesel politikalar NATO ile ilikileri balamnda deerlendirilecektir. Birinci blmde NATOnun Souk Sava sonras yeniden yaplanmas, ikinci blmde NATOnun Orta Asya ve Kafkasya lkeleri ile ilikileri analiz edilecektir. nc blmde Souk Sava sonras Trkiye-NATO ilikileri, drdnc blmde Trkiyenin NATO ve Rusya ile ilikileri erevesinde Orta Asya ve Kafkasyada izledii d politika ele alnacaktr. I) SOUK SAVA SONRASI NATONUN YENDEN YAPILANDIRILMASI NATO, kuruluundan Souk Savan sona ermesine kadar Sovyetler Birlii ve Varova Pakt karsnda bat ittifaknn gvenlik tekilat olarak uluslararas politikada ok nemli bir yere sahip olmutur. ABD, NATOnun hem ekonomik hem de askeri olarak en etkili lkesi olarak ortaya km; Trkiye ise zellikle insan gc asndan NATOya byk katklarda bulunmutur. Souk Savan sona ermesi ve Varova Paktnn feshedilmesiyle NATOnun varolu sebebinin (raison detre) ortadan kalkt savunulmu; ttifak, uluslararas sistem ierisindeki yerini ve ilevini sorgulamaya balam, ttifakn tehdit alglamalar ciddi ekilde deimitir. NATOnun 1990lardaki stratejilerinin ana hatlar Kasm 1991deki Roma zirvesinde izilmitir. Roma zirvesi, ttifakn deien tehdit alglamalarnn somut olarak rgtn stratejisine yansd bir zirve olmu, Yeni Stratejik Konsept kabul edilmitir. NATOnun Yeni Stratejik Konsepti, geni kapsaml ve ibirlii esasna dayanan gvenlik anlay erevesinde oluturulmutur. Sovyetler Birliinin dman olmad kabul edilmi, NATOnun yeni tehdit unsurlar uluslararas terr, Orta Doudan gelebilecek askeri tehditler, kitle imha silahlarnn yaygnlamas ve uyuturucu kaakl olarak tespit edilmitir. Yeni tehdit unsurlaryla askeri gcn yannda siyasal ve ekonomik aralarla mcadele edilmesi karar

114 / Gkhan ZKAN

alnmtr. NATO kuvvetlerinin daha hareketli, daha hzl ve ileri teknoloji tehizat kullanan bir yapya kavuturulmas kararlatrlm, NATOnun alan d operasyonlara da giriebilecei karara balanmtr. NATOnun yeni askeri stratejisinde Esnek Karlk stratejisinin yerini nkleer silahlara daha az dayal bir strateji (reduced reliance on nuclear forces); bir kanat lkesi olan Trkiyeyi yakndan ilgilendiren leri Savunma stratejisinin yerini azaltlm ileri mevcudiyet (reduced forward presence) stratejisi almtr. (Uzgel, 2001: 305-306) 1990larda NATOnun stratejisini etkileyen en nemli faktr BosnaHersek ve Kosovada yaanan krizlerde net bir ekilde gzlemlenen yeni uluslararas gvenlik ortam olmutur. Bosna-Hersek ve Kosovada meydana gelen krizlerden sonra AGKin bar koruyabilmek iin NATOdan yardm isteyebilmesinin yolu almtr. Ayrca bar koruma faaliyetlerine katlabilmesi iin Birleik Ortak Grev Kuvveti (Joint Combined Task Force-JCTF) kurulmas karar alnmtr. 1990larda gerekletirilen Bosna-Hersek ve Kosovadaki bar gc operasyonlar ve Avrupa Gvenlik ve Savunma Kimliinin (AGSK) geliimi, NATOnun Nisan 1999daki Washington Zirvesinde belirledii Yeni Stratejik Konseptini ekillendirmitir. Yeni Stratejik Konsepte gre; etnik, dinsel, ekonomik ve siyasi istikrarszlklar ve toprak anlamazlklar gibi belirsizlikler ortamnda ttifakn temel ilevi ye lkelerin siyas istikrarnn ve gvenliklerinin korunmas olarak tespit edilmitir. Ayrca, 5. madde d krizlere mdahale kavram ortaya atlarak, dorudan bir NATO yesine saldr gereklemedii durumlarda da krizlere mdahale edilebilecei kabul edilmitir. NATOnun Yeni Stratejik Konseptinin temel ilkeleri ABDnin 1999da kabul edilen ulusal gvenlik stratejisinde yer alan ilkelerle paralellik gstermitir. (Bekcan, 2008: 90) NATO, Souk Sava sonras uluslararas sistemde yaanan gelimelerden sonra genilemeye karar vermi, 1999da Polonya, Macaristan ve ek Cumhuriyetini; 2004te Estonya, Letonya, Litvanya, Slovenya, Slovakya, Romanya ve Bulgaristan, 2009da ise Arnavutluk ve Hrvatistan ttifaka dahil etmitir. NATOnun uluslararas sistemdeki yeni rol, Souk Sava sona ermesinden bu yana kar karya kald sorunlara gre ekillenmitir. (Ibrahim, 2009: 80) NATO, geleneksel bir ortak savunma rgtnden ibirliine dayal sivil operasyonlar da yrtme kapasitesine sahip bir gvenlik rgt haline gelmitir. NATO, yeni stratejik gereklere gre

Souk Sava Sonras Orta Asya ve Kafkasya Ekseninde / 115 Trkiye-Nato-Rusya likileri ve Trk D Politikasna Yansmalar

kendisini adapte ederek hedeflerini, yapsn ve faaliyetlerini genileterek ve derinletirerek dnmtr. (Kurecic, 2008: 39) NATO, bu dnm srecinde bir taraftan askeri yeteneklerini yeni gvenlik ve risk alglamalarna uygun olarak yeniden yaplandrr ve Afganistan gibi geleneksel blgesinin dndaki blgelerde mdahalelerde bulunurken, dier taraftan da Birlemi Milletler, Avrupa Birlii ve Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGT) gibi uluslararas rgtlerle ibirlikleri yapma arayna girmitir. Bar iin Ortaklk (BO) gibi programlar yardmyla Orta Asya, Kafkaslar ve Dou Avrupadaki eski Varova Pakt lkeleriyle ibirliine girmi, genileme sreciyle bar ve gvenlik alann geniletmeye alm, 11 Eyll sonrasnda ortaya kan yeni uluslararas konjonktrde kresel terr gibi yeni gvenlik risklerine kar yeniden yaplanmaya gitmitir. Terrizmle mcadele, zellikle 11 Eyll saldrlar sonrasnda NATOnun en nemli gndem maddesi haline gelmitir. 2002 Prag Zirvesinde terrizmle mcadele konsepti onaylanmtr. Terrizmle mcadele konseptinde, terrle mcadele iin NATOnun karlarnn olduu blgelerde alnacak nlemlerin terristleri caydrabilecek ve durdurabilecek nitelikte olmalar gerektii tespitinde bulunulmutur. 2004 stanbul Zirvesinde terrle mcadele iin yeni nlemler alnmtr. stanbul birlii Giriimi oluturulmu, Krfez birlii Konseyi kurulmu ve Glendirilmi Akdeniz Diyalogu balatlmtr. 2008 ylnda NATO ye lkeleri, Afganistan NATOnun ba ncelii olarak tespit etmilerdir. Bu sebeple, ttifakn arlk merkezinin douya, Kafkaslar ve Orta Asyaya kayd savunulmaktadr. (Vasvakas, 2009: 66) Afganistanda grev yapan ISAF iin Stratejik Vizyon Belgesi yaynlanmtr. Bu belge erevesinde yeni muharip askerler gnderilmesi, askeri birliklerin tehizat ihtiyacnn karlanmas ve Afganistan ordusunun glendirilmesi karara balanmtr. II) NATONUN ORTA ASYA VE KAFKASYA POLTKALARI Orta Asya ve Kafkaslar; Trkiye, in, Rusya, ran ve Afganistann ortasnda, Mackinderin Eurasian Heartland (Avrasya Merkez Blgesi) olarak tanmlad blgede son derece stratejik bir konumda bulunmaktadr. Blgede bulunan zengin hidrokarbon rezervleri, 11 Eyll saldrlarnn ardndan uluslararas terrizmle yaplan mcadele erevesinde

116 / Gkhan ZKAN

Afganistanda yaplan Enduring Freedom operasyonu ve ardndan Birlemi Millet Gvenlik Konseyi karar erevesinde NATO nclnde oluturulan ISAF, blgenin NATO iin jeostratejik nemini arttran faktrler olmulardr. NATOnun ve dier kresel ve blgesel aktrlerin blgede etkinliklerini arttrma, blgeyi kendi karlar dorultusunda ekillendirme ve blgedeki enerji altyapsn kontrol etme mcadelesi, Orta Asya ve Kafkaslarda ikinci byk oyunun balad deerlendirmelerinin yaplmasna sebep olmutur. (Amineh ve Houweling, 2004: 82) (Dhaka, 2009: 279) Blge lkelerinin tekrar Rusyann etki alanna girmesinden ekinen Batl lkeler, bu lkeleri kendi siyasal, ekonomik ve gvenlik sistemlerine entegre etmek istemilerdir. Askeri ve siyasi boyutlarda bu entegrasyonu salayabilecek en nemli mekanizmalardan birinin, bu lkelerin NATO ile ilikilerini gelitirmek olduu dnlmtr. 1991de eski Dou Blou lkeleriyle ilikileri gelitirmek iin Kuzey Atlantik birlii Konseyi (KAK) kurulmutur. Orta ve Dou Avrupada, Kafkasyada ve Orta Asyada bamszlklarn yeni kazanan lkeler bu kuruluun yesi olmulardr. Ocak 1994te bu lkelerle askeri alanda ilikileri gelitirmek iin Bar iin Ortaklk (BO) (Partnership for Peace) program balatlmtr. Programnn amac katlmc lkelerin savunma reformlarn hzlandrmak ve ordularnn NATO kuvvetleri ile birlikte alabilirliini (interoperability) arttrmak olarak tespit edilmitir. Afet durumlarna hazrlk, silah kontrol, snr gvenlii, bilimsel ve evresel ibirlii programn hedefleri arasnda saylmtr. Orta Asya ve Kafkas lkeleri, ordularnn tehizat, doktrin ve taktiklerini modernletirmek, siyasi olarak batyla ilikilerini gelitirmek ve uluslararas terrizm, ar dinci akmlar ve uyuturucu kaaklyla mcadele etmek iin NATO ile ibirlii yapmlardr. BO programna katlan lkeler NATO lkeleriyle birlikte ortak tatbikatlara katlmlar ve Brkselde bir irtibat ofisi kurmulardr. 1995te NATO; Kazakistan, Krgzistan ve zbekistann katkda bulunduu 600 kiilik bir tabur oluturulmasn desteklemi, bu tabur 1997 ile 2000 yllar arasnda BO erevesinde NATOnun Orta Asyadaki tatbikatlarna katlmtr. (Cutler, 2007: 116) 1997de KAKin yerine Avrupa-Atlantik Ortaklk Konseyi (AAOK) (Euro Atlantik Partnership Council) kurulmu, BOnun glendirilmesine karar verilmitir.

Souk Sava Sonras Orta Asya ve Kafkasya Ekseninde / 117 Trkiye-Nato-Rusya likileri ve Trk D Politikasna Yansmalar

Birok Orta ve Dou Avrupa lkesinin NATOya ye olarak kabul edilmesinden sonra BO programnn odana Orta Asya ve Kafkasya lkeleri oturmutur. Bununla beraber, 11 Eyll saldrlar ve sonrasnda Afganistanda gerekletirilen Enduring Freedom operasyonuna kadar Orta Asya ve Kafkasya, NATO tarafndan stratejik neme haiz blgeler olarak grlmemilerdir. (Vinnikov, 2009: 68) 11 Eyll saldrlar ve Enduring Freedom operasyonu NATOnun gvenlik alglamalarn deitirmi, ttifak blge lkeleriyle ibirliini ciddi ekilde arttrmtr. ttifakn Austos 2003de Afganistandaki ISAFn komutasn devralmasyla NATOnun blgeye bak as stratejik bir boyut kazanmtr. NATO, blge lkeleriyle askeri gei anlamalar dahil bir dizi anlama imzalamtr. Haziran 2004deki stanbul Zirvesinde NATO Hkmet ve Devlet Bakanlar, Orta Asya ve Kafkasya lkeleriyle ilikilerini glendirme karar almlar, Orta Asya ve Kafkasyay zel odak noktas olarak tespit etmilerdir. Zirvede ayrca BO programlarn glendirme, Orta Asya ve Kafkaslar iin Genel Sekreter zel Temsilciliinin kurulmas ve biri Kafkaslar dieri Orta Asya iin olmak zere iki irtibat subay (liaison officers) grevlendirilmesi kararlar alnmtr. Uluslararas terrizm, kitle imha silahlarnn yaylmas ve uyuturucu kaakl gibi uluslararas boyutta ibirliini zorunlu hale getiren gvenlik sorunlaryla mcadelede Orta Asya ve Kafkasya stratejik bir konumda bulunmaktadrlar. zellikle 11 Eyll sonrasnda Austos 2003te NATOnun Afganistanda ISAFn komutasn devralmasndan sonra, Afganistanda gvenlik ve istikrar salamak ttifakn ncelii haline gelmitir. Afganistanda yaanacak bir baarszln ttifakn geleceini tehlikeye atabilecei, snrl dzeyde baarnn bile NATOnun alan d angajmanlar iin hazr olmad sonucunu dourabilecei savunulmaktadr. (Rynning, 2008: 925) NATO, Afganistann sadece gvenlik boyutuyla deil, ekonomik ve siyasi boyutuyla da ilgilenmekte; dier Orta Asya lkelerini Afganistann yeniden yaplandrlmas srecine dahil etmek iin uramaktadr. Eyll 2007de NATO Karargahnda, Afganistan konusunda siyasi boyutta ibirliini gelitirmek iin NATO lkeleri, Orta Asya lkeleri ve Afganistan bir araya getiren bir platform oluturulmutur. Bu platformda siyasi ilikileri gelitirmek ve gvenlik, uyuturucu kaakl gibi konularda istihbarat paylam konusunda mesafe kaydedilmitir.

118 / Gkhan ZKAN

Afganistandaki istikrarszln tm blgeyi istikrarslatrma potansiyelinin farknda olan blge lkeleri de NATO ile ibirlii yapmaktadrlar. Blge lkeleri NATOya siyasi destein yannda hava sahalarn kullandrma ve topraklarnda askeri tesis kurulmasna izin vermek gibi lojistik destek de vermileridir. Krgzistann Bikek kentinde bir ABD ss, zbekistann Termez kentinde Almanyann kulland, gerektiinde dier ISAF lkelerinin de kullanmasna izin verilen havaalan bulunmaktadr. 2005 ylnn sonlarna kadar zbekistanda ABDnin kulland ss bulunmaktayd. Bunlarn dnda Trkmenistan ttifak lkelerinin hava sahasn kullanmasna izin vermektedir. Orta Asya ve Kafkasya lkeleriyle NATOnun ortak karlar bulunan bir baka nokta enerji gvenliidir. Orta Asya ve Kafkaslarda bulunan zengin petrol ve doalgaz kaynaklar zellikle enerji alannda Rusyaya bamlln azaltmak isteyen Avrupa iin byk nem tamaktadr. ABD de Avrupann Rusyaya enerji alanndaki bamlln azaltmak istemektedir. 2006da Rigada dzenlenen NATO Zirvesinde blgedeki kritik enerji altyapsnn korunmasna ynelik atlacak nlemlerle ilgili blge lkeleriyle diyaloga girme karar alnmtr. 2009daki Strasbourg-Kehl Zirvesinde, enerji gvenliinin NATOnun nceliklerinden biri haline geldii aklanmtr. III) SOUK SAVA SONRASI TRKYE-NATO LKLER Souk Sava esnasnda, Trkiyenin Bat ttifakna entegre olmasn salayan en nemli mekanizmalardan biri Trkiyenin NATO yelii olmutur. Souk Savan sona ermesi ve Sovyetler Birliinin dalmas, Trkiyenin gvenlik alglamalarn ciddi ekilde deitirmitir. Trkiye, Souk Sava sonras oluan yeni uluslararas konjonktrde, NATOnun leri Savunma stratejisi erevesinde kanat lke olmasnn getirdii jeopolitik neminin azalmasyla uluslararas sistemdeki yerini sorgulamaya balam, NATO ile ilikileri konusunda yeni bir deerlendirmeye gitme ihtiyac duymutur. 1990 ylnda Irakn Trkiyeye saldrmas ihtimaline karn NATOnun 5. Maddesindeki kolektif gvenlik garantisinin iletilmesiyle ilgili baz ttifak lkelerinin isteksiz davranmalar Trkiyedeki karar alclarn akllarnda soru iaretlerinin olumasna sebep olmutur. Bununla beraber, 1990larn balarndan itibaren Trkiyenin bulunduu corafyann

Souk Sava Sonras Orta Asya ve Kafkasya Ekseninde / 119 Trkiye-Nato-Rusya likileri ve Trk D Politikasna Yansmalar

etrafnda, Balkanlarda, Orta Douda, Orta Asyada ve Kafkaslarda meydana gelen istikrarszlklar ve Trkiyenin bu blgelerle olan tarih, kltr, dil ve din balar Trkiyenin jeopolitik neminin Souk Sava sonrasnda artarak devam ettiini gstermitir. Trkiyenin, 1990larda uluslararas sistemde meydana gelen gelimelerden sonra jeostratejik konumundan dolay uluslararas terrizm ve blgesel istikrarszlklara kar bir cephe lkesi haline geldii tezi savunulmutur. Trkiye, ABDnin politikalarna benzer ekilde, NATOnun yeni gvenlik ortamnda oluan farkl gvenlik risklerine kar varln srdrmesi gerektiini, Avrupa gvenliinin bir btn olarak ele alnmas gerektiini, bu balamda AGK, NATO ve ABnin blgesel istikrarszlklarda ortak hareket etmesi gerektiini savunmu, ABnin kendi gvenlik rgtne sahip olmasna kar kmtr. AB ise askeri entegrasyon boyutunda almalarn hzlandrm, Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikasnn (AGSP) gelitirilmesi iin youn aba gstermitir. AGSP iin NATOnun imkanlarndan faydalanmay planlayan AB ile AB karar alma mekanizmalarnda sz sahibi olmayan ve ABnin Trkiyenin stratejik karlarnn bulunduu Kbrs ve Egede kmas muhtemel krizlere mdahalesinden endielenen Trkiye arasnda NATO imkanlarnn AB tarafndan kullanlmas hususunda tartmalar yaanmtr. (ayhan, 2003: 50) NATOnun Souk Sava sonras Roma Zirvesinde ekillenen yeni stratejisinin Trkiye iin ok nemli sonular olmutur. NATO asndan artk Sovyetler Birliinin dman olarak grlmemesi Trkiyenin jeostratejik nemini azaltyor gibi grnse de yeni tehdit unsurlarnn Trkiyenin bulunduu corafyaya yaknl Trkiyenin jeopolitik neminin farkl boyutlarda devam ettiini gstermitir. Krfez Savanda ve Bosna-Hersek ve Kosovada yaplan mdahalelerde Trkiyenin desteine ihtiya duyulmas ve Trkiyenin bu blgelere olan corafi, tarihi ve kltrel yaknl sebebiyle verdii destein nemi, Souk Sava sonras Trkiyenin NATO ierisindeki neminin devam ettiini gstermitir. Orta Asya ve Kafkaslardaki zengin yer alt kaynaklarnn uluslararas pazarlara ulatrlmasnda Trkiyenin enerji terminali olarak oynayabilecei rol ve 11 Eyll saldrlar sonrasnda Orta Asyada terrle mcadele kapsamnda balatlan mcadele Trkiyenin NATO nezdinde nemini arttran gelimeler olmulardr. 1990larda Trkiyeyi NATO ile ilgili olarak endielendiren baz gelimeler de olmutur. NATOnun genilemesi bunlardan birisidir. Trkiye,

120 / Gkhan ZKAN

NATOnun genilemesiyle ayrcalnn azalacan, sorumluluunun artacan ve ttifakn enerjisinin ve yardmlarnn yeni yelere yneleceini deerlendirmitir. Kafkaslar asndan Trkiyeyi endielendiren husus ise NATOnun genilemesine kar olan Rusyann muhalefetini hafifletmek iin ABDnin Rus askerlerinin Ermenistanda konulanmasna izin vermek ve Rusyann AKKA ykmllkleri konusunda tavizler vermek gibi politikalar izlemesi olmutur. IV) NATO VE RUSYA LE LKLER EREVESNDE TRKYENN ORTA ASYA VE KAFKASYADA ZLED BLGESEL POLTKALAR Souk Savan sona ermesinin ve Sovyetler Birliinin dalmasnn hem NATO hem de Trkiye asndan ok nemli yansmalar olmutur. Bu blmde, Souk Sava sonras deien uluslararas konjonktrde Trkiyenin Orta Asya ve Kafkasyada izledii d politika NATO ve Rusya ile ilikileri balamnda irdelenecek; blgedeki gelimeleri etkileyen en nemli parametrelerden Rusya ve inin blgesel politikalar analiz edilecektir. A) Souk Sava Sonras Trkiyenin Orta Asya ve Kafkasyaya Bak As ve Rusya ile likileri 1921 ylnda TBMM hkmeti ile Sovyetler Birlii arasnda imzalanan Dostluk ve Kardelik Antlamasnda sonra Trkiyenin, Orta Asya ve Kafkaslardaki D Trkler ile ilikileri ok snrl dzeyde kalmtr. Souk Savan sona ermesi, Sovyetler Birliinin dalmas ve be Trk Cumhuriyetinin bamszlklarn kazanmas Trkiyenin blgeye bak asn ciddi ekilde deitirmitir. Trk Cumhuriyetlerinin bamszlklarn kazanmalar Trkiyede heyecan uyandrm; Trkiyenin bu lkelerle olan tarihsel ve kltrel balar sebebiyle bu lkelerle bat arasnda bir kpr rol stlenebilecei ve blgesel g niteliini kuvvetlendirebilecei savunulmutur. Trkiye, Sovyetler Birliinin yklmasndan sonra blgede aktif bir d politika izlemi ve tm Orta Asya lkeleriyle diplomatik ve ekonomik ilikiler kuran ilk lke olmutur. (Efegil ve Stone, 2003: 57) Trkiye, Dileri Bakanl himayesinde 1992 ylnda kurulan Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl (TKA) ve D Ekonomik likiler Kurulu (DEK) gibi kurumlar ve havayolu seferleri, uydu yaynlar ve eitim

Souk Sava Sonras Orta Asya ve Kafkasya Ekseninde / 121 Trkiye-Nato-Rusya likileri ve Trk D Politikasna Yansmalar

burslar vastasyla blge lkeleriyle siyasi, ekonomik ve sosyal ilikilerini gelitirilmeye almtr. Souk Savan sona ermesi blgedeki g dengeleri ciddi ekilde etkilemitir. Sovyetler Birliinin dalmas blgede g boluu yaratm, bu g boluunu doldurmak isteyen blgesel ve kresel gler arasnda rekabet balamtr. Souk Sava esnasnda Sovyetler Birlii tehdidi sebebiyle mttefik olan baz lkeler arasnda youn rekabet, hatta husumet ortaya kmtr. (Hunter, 2001: 2) Blgede Rusyann tekrar nfuzunu arttrmasn ve in ve ran gibi blgesel glerin etkinliklerini arttrmasn istemeyen batl lkeler Trkiyenin blgede etkinliini arttrma abalarn desteklemi ve Trkiyeyi blge lkelerine model olarak gstermilerdir. Souk Sava sonras oluan uluslararas konjonktrde Trk-Rus ilikileri de farkl bir dzlemde ilerlemeye balamtr. 1991-93 arasnda Rus D Politikasnda Dileri Bakan Andrei Kozyrevin ban ektii Atlantikilerin etkili olmas ve Rusyann bat yanls bir d politika izlenmesinden Trkiye-Rusya ilikileri de olumlu bir ekilde etkilenmitir. Fakat eski Sovyet Cumhuriyetlerini arka bahe olarak gren Yakn evre politikasnn uygulanmaya balanmas ve Kasm 1993te askeri doktrinin kabul edilmesiyle Trkiye-Rusya ilikileri de farkl bir yrngeye oturmutur. Rusyann askeri doktrininde bulunan, Rusyann nkleer bir gcn mttefiki olan nkleer olmayan bir g tarafndan tehdit edildiinde nkleer g kullanabilecei maddesinin Trkiye dnlerek hazrland savunulmaktadr. (Tuncer, 2000: 103) Boris Yeltsinin 14 Eyll 2005 tarihli Bakanlk Kararnamesinde, Rusyann evresindeki eski Sovyet alann tekrar Rusyaya entegre edilmesi en nemli d politika ncelii ilan edilmitir. (Kazantsev, 2008: 1053) Trkiye-Rusya ilikileri 2000lerde daha olumlu bir dzleme oturmutur. 11 Eyll saldrlar sonrasnda Ocak 2002de Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra ilk defa bir Rus Genelkurmay Bakan Trkiyeye gelmi ve iki lke arasnda askeri ibirlii anlamas imzalanmtr. Bu anlamaya gre, Trkiye ve Rusya, terrist rgtlerin faaliyetlerini engellemek ve yasaklamak konusunda anlamlardr. (Hill, 2003: 61) Bununla beraber, 2000lerin banda Trkiye ile Rusya arasndaki yaknlama, ibirlii yapmak hususunda ortak gr olmasna ramen karlkl korku, gvensizlik ve phe de eksik olmad iin sanal yaknlama olarak tanmlanmtr. (Yank, 2007: 363)

122 / Gkhan ZKAN

Trkiye ile Rusyann baz blgesel konularda karlar tam olarak rtmyor olsa da Trk-Rus ilikileri genel olarak olumlu seyretmi, zellikle son yllarda ekonomik ve siyasi boyutlarda gelime gstermitir. Ermenistan ve enerji altyaps gibi baz alanlarda iki lke arasnda yaanan gr ayrlklarna ramen Trkiye ve Rusya, terrizme kar sava, Afganistann istikrar, insan ve uyuturucu kaaknn nlenmesi gibi birok alanda blge lkeleriyle istihbarat paylam ve ibirlii yapmaktadrlar. ki lke arasndaki ekonomik ilikiler de hzla gelimektedir. Trkiye Rusyadan doalgaz almakta, buna mukabil milyonlarca Rus turisti Trkiyede tatillerini geirmekte ve Trk iadamlar Rusyada zellikle inaat sektrnde faaliyet gstermektedirler. ki lke arasndaki ticaret hacmi 20 milyar dolara yaklam, Rusya Almanyadan sonra Trkiyenin en ok ticaret yapt ikinci lke haline gelmitir. Trkiyenin, zellikle Orta Asyada istikrarn tesis edilmesi amacyla, yesi olduu NATO ile Rusya arasndaki ilikileri gelitirmek iin aba gsterebilecei ifade edilmektedir. B) Orta Asya ve Kafkasyada NATO-Trkiye birlii Trkiye, Orta Asya ve Kafkaslardaki Trk Cumhuriyetleri bamszlklarn ilan ettikleri andan itibaren bu lkelerle askeri, ekonomik ve siyasal ilikilerini ilerletmi; bata savunma, emniyet ve istihbarat olmak zere farkl alanlarda ikili yardm programlar tesis etmitir. Trkiye, NATOnun BO program erevesinde blge lkeleriyle savunma alannda yapt ibirliine ok ciddi katklarda bulunmu, iki defa ISAFn komutasn stlenmitir. Trkiye, NATOnun blgede terrle mcadelesine birok adan destek vermektedir. Terrle Mcadele Mkemmeliyet Merkezi, bu ibirliine en iyi rneklerden biridir. Trkiye, Afganistan Silahl Kuvvetlerinin yeniden yaplandrlmasna yardmc olmakta, Afgan Savunma niversitesinin ve Savunma Kolejinin oluumuna destek vermektedir. Trk Silahl Kuvvetleri, NATOnun terrle mcadele Afganistann istikrarn korumak amacyla yrtt faaliyetler kapsamnda, ISAF komutas altnda Kabil evresinde gvenlii salamak iin grev yapmaktadr. Trkiyenin Afganistana yardmlar sadece askeri boyutta kalmam, Trk firmalar zellikle inaat sektrnde Afganistann yeniden yaplandrlmasnda aktif olarak almlardr. Eski TBMM Bakan ve Dileri Bakan Hikmet etin, 2004-2006 yllar arasnda NATOnun Afganistandaki st Dzeyli Sivil Temsilcisi olarak grev yapmtr.

Souk Sava Sonras Orta Asya ve Kafkasya Ekseninde / 123 Trkiye-Nato-Rusya likileri ve Trk D Politikasna Yansmalar

NATOnun Afganistandaki ISAFn komutasn devralmas Trkiyenin Orta Asya lkeleriyle ilikilerini etkilemitir. 1990larn bandan itibaren bat ile blge lkeleri arasnda kpr rol stlenen, bat tarafndan blge lkelerine model lke olarak gsterilen Trkiye, NATOnun ISAFn komutasn devralmasndan sonra bir miktar geri plana dmtr. Bununla beraber, baz blge lkeleri 2000li yllarda yaanan siyasi alkantlardan sonra bat destekli sivil toplum rgtlerinin faaliyetlerini kstlamaya gitmi ve batnn askeri varlna pheyle yaklamaya balamlardr. zbekistan, 2005 ylnda Andicanda yaanan olaylardan sonra NATO ile ibirliini snrlandrm, ABDnin KariHanabad ssn terk etmesini istemitir. Bu gelimeler, blgeyle tarihsel ve kltrel balar bulunan Trkiyenin roln arttrabilecek gelimeler olarak grlmtr. Trkiye, 2005te yaanan olaylardan sonra taraflar hem zgrlkleri hem de kamu dzenini korumaya arm, zbekistann NATO ile gerginleen ilikilerini dzeltmede olumlu bir rol stlenmi, zbekistana askeri tehizat ve eitim desteine devam etmitir. Orta Asya lkeleri Trkiyeye bat lkelerine nazaran daha olumlu bakm, bu da Trkiyenin blgedeki roln arttrmtr. ABD iin Afganistandaki baar, uluslararas terrizmle mcadele asndan ok nemli hale geldii iin ABD, dier ye lkelerden ISAFn grev tanmlamasnn deitirilmesini, ISAFn etki alannn Kabil dndaki blgelere kaydrlarak Talibanla savamasn ve muharip asker saysnn arttrlmasn talep etmitir. Trkiye, muharip asker saysn arttrmas istenen lkelerden biridir. ISAFn komutasn iki kez stlenmi olan Trkiye, Afganistan ile olan tarihi ilikileri sebebiyle muharip asker vermek istememi, barn korunmas ve Afganistann yeniden inas iin destek vermeye devam edeceini deklare etmitir. Trkiyenin NATO yelii, bat lkeleriyle ilikileri, demokratik rejimi ve Mslman nfusu Trkiyeyi sadece Orta Asya ve Kafkaslar ile bat arasnda deil tm Mslman dnyasyla bat ile arasnda bir kpr rol oynamasna imkan vermitir. Trkiye, 2002de stanbulda slam Konferans rgt (K) ile Avrupa Birlii yesi 72 lkenin bir araya geldii bir zirveye ev sahiplii yapmtr. Zirve sonunda 72 lke ortaklaa yaynlanan bildiride, Trkiyenin K ile AB lkeleri arasndaki iletiimi kolaylatrmadaki rolne vurgu yaplmtr. 2004 ylnda ilk defa bir Trk, Prof.Dr. Ekmeleddin hsanolu, KO Genel Sekreterliine seilmitir.

124 / Gkhan ZKAN

Trkiye ile NATOnun Orta Asya ve Kafkasyada karlarnn rtt en nemli alanlardan bir dieri enerji gvenliidir. Enerji gvenlii kavram, enerji arz ve NATO Mttefiklerinin gvenlikleri arasnda dorudan bir ba olmas sebebiyle NATOnun gndemine gelmitir. (Shea, 2006) Ocak 2006da Rusyann Ukrayna zerinden Avrupaya giden gaz kesmesi sebebiyle enerji arznn gvenilebilirlii hususunda artan endieler, ok sayda Amerikan ve Avrupal yetkilinin, politikacnn ve uzmann Avrupann enerji gvenliinde NATOnun daha fazla rol almas arsnda bulunmalarna sebep olmutur. (Monaghan, 2006: 4) NATO, 2009daki Strasbourg-Kehl Zirvesi Deklarasyonunda, enerji gvenliinin nceliklerinden biri haline geldiini aklamtr. Deklarasyonda Ocak 2009da Rusyadan Avrupaya giden doalgazn kesilmesinin ye lkelerinden bazlarn ciddi ekilde etkiledii, bu yzden de istikrarl ve gvenilir enerji arz ve gzergahlarn, arzn ve enerji kaynaklarnn eitlendirilmesinin kritik nemde olduu vurgulanmtr. NATOnun enerji altyaps gvenliini arttrmak iin desteinin srecei ifade edilmitir. Avrupa Birlii lkeleri, baz Dou Avrupa lkelerinde yzde 100e yaklaan oranlarda enerjide Rusyaya baml hale gelmilerdir. Birou ayn zamanda NATO yesi olan bu lkelerin enerji konusunda Rusyaya baml olmalar enerji arz gvenlii bakmndan ok ciddi bir problem olarak grlmektedir. Bu yzden de AB, enerji kaynaklarn ve enerji boru hatlarnn getii gzergahlar eitlendirme stratejisi izlemektedir. Orta Asya ve Kafkaslarda bulunan zengin doalgaz ve petrol yataklar Rusyaya bamlln azaltlmasnda AB tarafndan nemli bir frsat olarak grlmektedir. (Crawford, 2008: 187) ABD de Avrupa lkelerinin enerji alannda Rusyaya bamlln azaltmak iin Orta Asya ve Kafkasya petrol ve doalgaznn Rusya dndaki gzergahlardan Avrupaya ve uluslararas piyasalara tanmasn salayacak Bak-Tiflis-Ceyhan ve Nabucco gibi projeleri desteklemektedir. (Bryza, 2008: 71) ABD, AB ve Trkiyenin Orta Asya ve Kafkas petrol ve doalgaznn Rusya dndaki bir gzergahtan uluslararas piyasalarna tanmasn salayacak projelerine blge lkeleri de destek vermektedirler. Bu ekilde, Orta Asya ve Kafkas lkeleri zengin yer alt kaynaklarnn uluslararas piyasalara tanmasnda Rusyaya olan bamllklarn azaltmak istemektedirler. Enerji sektrnn blge lkelerindeki pay gz nne alndnda enerji arz gzergahlarnn eitlendirilmesinin ve Rusyaya

Souk Sava Sonras Orta Asya ve Kafkasya Ekseninde / 125 Trkiye-Nato-Rusya likileri ve Trk D Politikasna Yansmalar

bamlln azaltlmasnn ekonomik ve ulusal gvenlik boyutunun da olduu ifade edilmektedir. C) Orta Asya ve Kafkasyada Rusya ve in Faktrleri Sovyetler Birliinin dalp Orta Asya ve Kafkaslarda birok lkenin bamszlklarn kazanmalarndan, blgede zengin hidrokarbon rezervlerinin bulunmasndan ve 11 Eyll terrist saldrlar sonras Afganistana NATO nclnde yaplan mdahaleden sonra Orta Asya ve Kafkaslar; kresel ve blgesel aktrlerinin karlarnn baz alanlarda rtt baz alanlarda att bir blge olarak ortaya kmtr. Blgenin Washington, Moskova ve Pekin iin stratejik neminin, her lkenin stratejik kar alglamalarna gre farkllk gsterdii ifade edilmektedir. Washingtonun, blgeyi terrizmle mcadele ve yeniden glenen Rusyay ve ini durdurabilmek iin stratejik bir corafya olarak grrken; Moskova ve Pekinin, blgeyi snrlar ierisindeki kritik karlar savunmak iin hayati bir blge olarak alglamakta olduu, bu kar asimetrisinin taraflar arasnda rekabete yol at savunulmaktadr. (Blank, 2008: 73) Kresel ve blgesel aktrlerin blgeye bak asnn birbirinden farkl normatif nyarglarndan dolay da att ifade edilmektedir. (Kavalski, 2007: 855) Kresel ve blgesel aktrler, blgenin istikrar iin uluslararas terrizmle mcadelenin neminin farkndadr. Bu anlamda, blge lkelerinin ve ABD, Rusya, in ve ABnin ibirliinin blgenin karna olduu savunulmaktadr. (Tazhin, 2008: 69) Bununla beraber, zellikle ABD, Rusya ve inin blgedeki politikalarnn ve karlarnn baz konularda eski ek Cumhuriyeti Cumhurbakan Havelin ifadesiyle Bakanlar tarafndan Amerikallarn byk iftliinde (ranch) veya Ruslarn kr evinde (dacha) halledilemeyecek kadar ayrt ve NATOya bu anlamda ihtiyacn devam ettii savunulmaktadr. (Havel, 2008: 26) Orta Asya ve Kafkaslar, zellikle enerji kaynaklarnn karlmas ve uluslararas pazarlara tanmas konusunda ABD, Rusya, in, ran ve Trkiyenin stratejik karlarnn belirli lde ayrt blgeler haline gelmilerdir. (Kandiyoti, 2008) Rusya ve inin ABDnin blgede askeri sler kurmasndan rahatsz olduu ve ABDnin terrle mcadelenin tesinde blgedeki zengin yer alt kaynaklarnn kontrol dorultusunda politikalar

126 / Gkhan ZKAN

izlediinden phelendikleri ifade edilmektedir. ABDnin Orta Asya ve Kafkasyadaki varlyla Avrasya Merkez Blgesinin (Eurasian Hearthland) kritik blgelerini kontrol altna ald, (Khidirbekughli, 2003: 159) NATO ve AGT gibi uluslararas kurumlar vastasyla Orta Asyadaki varln merulatrmaya alt savunulmaktadr. (Khidirbekughli, 2003: 166) anghay birlii rgtnn () 2005 ylnda ABD ve NATO kuvvetlerinin Orta Asyadan ekilmek iin bir takvim belirlemelerini istemesinin altnda yatan nedenin bu endieler olduu ifade edilmektedir. nn koalisyon lkelerinin Orta Asyadan ekilmek iin bir takvim belirlemelerini istemesinden sonra Krgzistan, ABDnin Manas askeri ssn kapatmasn istemitir. Bu noktada Trkiyenin jeostratejik konumu bir kez daha ortaya kmtr. zbekistandan sonra Krgzistandaki sler konusunda da belirsizliklerin olumasnn Trkiyenin ikmal konusunda neminin artmasna yol aabilecei ifade edilmektedir. nn blgedeki ABD ve NATO varlyla giderek artan bir rekabet iinde olduu savunulmaktadr. (Ziegler, 2007) 2005de Andicanda meydana gelen olaylarn ardndan Rus, inli, Kazak ve Krgz kuvvetlerinin katld 2007 Bar Grevi isimli askeri tatbikatnn Andican senaryosuna dayand ve nn blgedeki siyasal istikrarszlklara mdahale niyetini gsterdii savunulmaktadr. (Kerr ve Swinton, 2008: 135) Orta Asyaya zel ilgisi olan ve NATO yesi olan Trkiyenin NATO ile arasnda ibirliinin artrlmasnda kilit rol oynayabilecei savunulmaktadr. (Brzezinski, 2009: 20) ABD, zirvelerine gzlemci statsyle katlmak istemi, fakat bu talep Rusya ve in tarafndan kabul grmemitir. zellikle son yllarda Rusya ile ilikilerini gelitiren Trkiyenin ile NATO arasndaki ilikilerin gelitirilmesinde nemli roller oynayabilecei savunulmaktadr. ve NATOnun blgede birok alanda ortak kar da bulunmaktadr. , 2005 Temmuzundaki zirvesinde Afganistandaki koalisyon yelerinden Orta Asyadan ekilmek iin bir takvim hazrlamalarn istemitir. Bununla beraber ayn bildirgede, terr, uyuturucu ve insan kaaklyla mcadele, kitle imha silahlarnn yaylmasnn nlenmesi, blgesel sosyo-ekonomik gelimeye yardm, afet ynetimi gibi konularda ibirlii yapmak iin aba gsterilmesi arsnda bulunulmutur. NATO ile Rusyann blgede karlarnn rtmedii konulardan biri de Grcistan ve Ukraynann NATO yelikleridir. 2008 Austosunda Grcistanda yaanan atmalar, 1990larn sonundan itibaren Grcistan

Souk Sava Sonras Orta Asya ve Kafkasya Ekseninde / 127 Trkiye-Nato-Rusya likileri ve Trk D Politikasna Yansmalar

siyasi elitinin NATO ve AB ile entegre olma abalar sebebiyle ktleen Rusya-Grcistan ilikilerinin vard en kt nokta olmutur. (Bezhanishvili, 2009: 24) atmalar, Rusya ile NATO arasndaki ilikilerin gerginlemesine ve Rusya ile diyaloun kesilmesi kararnn alnmasna sebep olmutur. Grcistanda yaanan atmalardan sonra gerginleen Rusya-NATO ilikileri 2009 ylnda yumuama gstermitir. Rusya, Orta Asyada terrle mcadelede ABD ve NATOya destek vereceini aklamtr. Bununla beraber Rusya, blgedeki etkinliini arttrmak iin Mterek Gvenlik Antlamas Zirvesine ev sahiplii yapm ve bu zirvede Beyaz Rusya, Kazakistan, Ermenistan, Krgzistan, Tacikistan ve zbekistan ile birlikte askeri ittifak kurma karar alnmtr. Mterek Gvenlik Anlamasna gre anlamaya imza atan lkelerden birine gelecek bir tehdit, ttifaka yaplm saylacaktr. Anlamann hemen sonrasnda acil bir mdahale gc oluturma karar alnmtr. Rusya Dileri Bakan Lavrov birok defalar Grcistandaki atmalarn ar NATO odakl ve dzensiz Avrupa gvenlik mimarisinin baarszlnn bir baka kant olduunu ifade etmitir. (Monaghan, 2009: 2) Baz batl yazarlar da, NATOnun u andaki yapsn eletirmi, Rusya Federasyonunun NATO yelie kabul edilmesi gerektiini savunmutur. (Reding, 2009: 172) Rusya, NATOnun genilemesini 1990lardan itibaren Avrupada Souk Savatan beri yaplm en byk hata eklinde deerlendirmi, (Mccgwire, 2008: 1301) Grcistan ve Ukraynann NATO yeliklerine de bata gvenlik olmak zere birok nedenle kar kmtr. (Makarychev, 2009: 45-47) 2008 ylnda Rusya ile Grcistan arasnda yaanan atmalar Rusyann bu konuda ne kadar hassas olduunu gstermitir. Rusya, Grcistan ve Ukraynann NATOya dahil edilmesini enerji arz altyapsndaki kontrolnn azaltlmas ynnde atlan bir adm olarak deerlendirmektedir. Rusyann bu lkelerin NATOya yeliklerini engelleyebilmek iin ABnin enerji konusunda Rusyaya olan bamlln kulland ifade edilmektedir. Rusyann enerji konusunda yapt basklar sonucu Almanya ve Fransann geri adm att ve Grcistan ve Ukraynaya bu lkeleri yelie hazr hale getirecek yelik Eylem Plannn (Membership Action Plan) verilmedii savunulmaktadr. Rusyann Ukrayna ve Grcistann NATO yelikleri konusunda izledii politikalarn Trk D Politikasna ok nemli yansmalar vardr.

128 / Gkhan ZKAN

ABnin, enerji arz gvenliini arttrabilmek iin Rusyaya olan bamllnn azaltlmas gerektiini daha net bir biimde grd ifade edilmektedir. ABnin Rusyaya bamlln azaltabilecek alternatif petrol ve doalgaz rezervleri Orta Asya ve Kafkasya lkelerinde bulunmaktadr ve bu rezervlerin Avrupaya ulatrlmasn salayacak en uygun boru hatlar projeleri Trkiye topraklarndan gemesi ngrlen boru hatt projelerdir. Bu sebeple, Hazar Blgesindeki petrol ve doalgazn bat pazarlarna Rusya ve ran topraklar dndaki bir gzergahtan ulatrlmas iin oluturulan boru hatt projelerine en byk destei blgede rann etkisini azaltmak, Rusyann enerji altyapsndaki monopol krmak isteyen ABD ve AB vermitir. (Ismailov ve Papava, 2008: 293)

Souk Sava Sonras Orta Asya ve Kafkasya Ekseninde / 129 Trkiye-Nato-Rusya likileri ve Trk D Politikasna Yansmalar

SONU Souk Savan sona ermesi, Sovyetler Birliinin dalmas ve Varova Paktnn feshedilmesi uluslararas sistemdeki dengeleri olduu kadar Orta Asya ve Kafkasyadaki dengeleri de altst etmitir. Be Trk Cumhuriyeti bamszlklarn kazanm; bamszlklarn yeni kazanan bu lkeler, Souk Sava sonras gvenlik alglamalar ciddi ekilde deien ve uluslararas sistemdeki yerini ve roln sorgulayan Trkiye iin yeni bir perspektif yaratmlardr. Blge lkelerinin tekrar Rusyann etki alanna girmesinden ekinen batl lkeler bu lkeleri kendi siyasal, askeri ve ekonomik sistemlerine entegre etmeye almlardr. Trkiye; Mslman nfusu, demokratik rejimi ve NATO yelii gibi nitelikleri sebebiyle bat ile blge lkeleri arasnda bir kpr rol oynam, batl lkeler tarafndan blge lkelerine bir model olarak sunulmutur. Rusyann 1990larn ortalarndan itibaren Yakn evre politikas erevesinde blgedeki nfuzunu arttrma abalar, blgede zengin petrol ve doalgaz rezervlerinin bulunmas, Avrupann enerji alannda Rusyaya bamlln azaltma ynnde izledii politikalar, 11 Eyll terrist saldrlar sonrasnda Afganistandaki baarnn NATOnun gelecei ve uluslararas terrle mcadele asndan kazand nem blgenin jeopolitik nemini arttran gelimeler olmulardr. ABD, AB, Rusya, in, Trkiye ve NATOnun uluslararas terrizmle mcadele, uyuturucu, silah ve insan kaakl ve kitle imha silahlarnn yaygnlamasn nleme anlamnda blgede ortak karlar bulunmaktadr. Bununla beraber, enerji kaynaklarnn, enerji arz altyapsnn kontrol, blge lkeleriyle askeri, siyasi ve ekonomik ibirlii konularnda baz gr ayrlklar bulunmaktadr. Trkiye, blgede uluslararas terrizmle mcadelede NATOya her trl destei vermekte, blge lkelerinin NATO ile ilikilerini gelitirmelerine yardmc olmaktadr. Bunun yannda, blge lkelerinin siyasi, askeri ve ekonomik geliimlerine tam destek vermekte, blgedeki enerji kaynaklarnn Trkiye zerinden uluslararas pazarlara ulatrlmas iin Bak-TiflisCeyhan ve Nabucco gibi projelerde ABD ve Avrupa lkeleriyle ibirlii yapmakta, bu arada Rusya ile ilikilerini de gelitirmeye almaktadr.

130 / Gkhan ZKAN KAYNAKA AMINEH, Parvizi and HOUWELING, Henk (2004), Central Eurasia in Global Politics: Conflict, Security and Development, Brill Academic Pub, Leiden. BALCI, Ali and MI, Nebi (2008), Turkey's Role in the Alliance of Civilizations: A New Perspective in Turkish Foreign Policy, Turkish Studies, Vol. 9, No. 3, pp. 387-406. BEKCAN, Umut (2008), NATO ttifak m Ulusal Gvenlik Arac m?, Akademik Aratrmalar, Cilt: 10, Say: 36, ss. 85-91. BEZHANISHVILI, Zurab (2009), Between Conflict and Partnership: Contemporary Developments in Russian-Georgian Relations, Russian Politics & Law, Vol. 47, No. 3, pp. 19-35. BLANK, Stephen (2008), The Strategic Importance of Central Asia: An American View, Parameters, Vol. 38, No. 1, pp. 73-87. BRYZA, Matt (2008), Invigorating the U.S.-Turkey Strategic Partnership, DISAM Journal of International Security Assistance Management, Vol. 30, No. 4, pp. 69-74. BRZEZINSKI, Zbigniew (1997), The Grand Chessboard: American Primacy and Its Geostratejic Imperatives, Basic Books, New York. BRZEZINSKI, Zbigniew (2009), An Agenda for NATO, Foreign Affairs, Vol. 88, No. 5, pp. 2-20. CRAWFORD, Gordon (2008), EU Human Rights and Democracy Promotion in Central Asia: From Lofty Principles to Lowly Self-interests, Perspectives on European Politics & Society, Vol. 9, No. 2, pp. 172-191. CUTLER, Robert M. (2007), USRussian Strategic Relations and the Structuration of Central Asia, Perspectives on Global Development & Technology, Vol. 6, No. 1-3, pp. 109-125. AYHAN, Esra (2003), Towards a European Security and Defense Policy: With or Without Turkey?", Turkish Studies, Vol. 4, No. 1, pp. 35-54. DHAKA, Ambrish (2009), The Geopolitics of Energy Security and the Response to Its Challenges by India and Germany, Geopolitics, Vol. 14, No. 2, pp. 278-299. EFEGIL, Ertan and STONE, Leonard A. (2003), Iran And Turkey In Central Asia: Opportunities For Rapprochement In The Post-Cold War Era, Journal of Third World Studies, Vol. 20, No. 1, pp. 55-77. HAVEL, Vaclav (2008), Five Points on the Issue of NATO New Presence, The Prague Journal of Central European Affairs, Vol. 11, No. 3, pp. 24-27.

Souk Sava Sonras Orta Asya ve Kafkasya Ekseninde / 131 Trkiye-Nato-Rusya likileri ve Trk D Politikasna Yansmalar HILL, Fiona (2003), Seismic Shifts in Eurasia: The Changing Relationship Between Turkey and Russia and its Implications for the South Caucasus, Journal of Southeast European & Black Sea Studies, Vol. 3, No.3, pp. 55-75. HUNTER, Shireen (2001), Turkey, Central Asia, and the Caucasus: Ten Years After Independence, Journal of Southeast European & Black Sea Studies, Vol. 1, No. 2, pp. 1-16. IBRAHIM, Azeem (2009), Testing the NATO Alliance, Harvard International Review, Vol. 31, No. 2, p. 80. ISMAILOV, Eldar and PAPAVA, Vladimer (2008), A New Concept for the Caucasus, Journal of Southeast European & Black Sea Studies, Vol. 8, No. 3, pp. 283-298. KANDIYOTI, Rafael (2008), What Price Access to the Open Seas? The Geopolitics of Oil and Gas Transmission from the Trans-Caspian Republics, Central Asian Survey, Vol. 27, No. 1, pp. 75-93. KAVALSKI, Emilian (2007), Partnership or Rivalry between the EU, China and India in Central Asia: The Normative Power of Regional Actors with Global Aspirations, European Law Journal, Vol. 13, No. 6, pp. 839-856. KAZANTSEV, Andrei (2008), Russian Policy in Central Asia and the Caspian Sea Region, Europe-Asia Studies, Vol. 60, No. 6, pp. 1073-1088. KERR, David and SWINTON, Laura C. (2008), China, Xinjiang, and The Transnational Security of Central Asia, Critical Asian Studies, Vol. 40, No. 1, pp. 89-112. KHIDIRBEKUGHLI, Doulatbek (2003), U.S. Geostrategy in Central Asia: A Kazakh Perspective, Comparative Strategy, Vol. 22, No. 2, pp. 159-168. KURECIC, Petar (2008), NATO Enlargement: A Geopolitical Victory of the United States in the Post-Cold War Era? Results and Perspectives, Croatian Geographical Bulletin, Vol. 70, No. 1, pp. 25-42. MAKARYCHEV, Andrey (2009), Russia, NATO, and the Color Revolutions: Discursive Traps, Russian Politics & Law, Vol. 47, No. 5, pp. 40-51. MCCGWIRE, Michael and CLARKE, Michael (2008), NATO Expansion: A Policy Error of Historic Importance, International Affairs, Vol. 84, No. 6, pp 1281-1301. MONAGHAN, Andrew (2006), Energy Security: What Role for NATO?, NATO Defense College Research Paper, No. 29.

132 / Gkhan ZKAN MONAGHAN, Andrew (2009), Russia at the Resumption of NATO-Russia Relations, NATO Defense College Research Division Report, January 26, 2009, pp. 1-4. REDING, Andrew (2009), Georgian and Ukrainian Conflicts: The Limitations of NATO, Brown Journal of World Affairs, Vol. 15, No. 2, pp. 171-181. RYNNING, Sten (2007), NATO and the Broader Middle East, 1949-2007: The History and Lessons of Controversial Encounters, Journal of Strategic Studies, Vol. 30, No. 6, pp. 905-927. SHEA, Jamie (2006), Enerji Gvenlii: NATOnun Potansiyel Rol, NATO Dergisi, Sonbahar 2006. TAZHIN, Marat (2008), The Geopolitical Role of the Main Global Players in Central Asia, American Foreign Policy Interests, Vol. 30, No. 2, pp. 63-69. TUNCER, Idil (2000), The Security Policies of the Russian Federation: The "Near Abroad" and Turkey, Turkish Studies, Vol. 1, No. 2, pp. 95-113. UDUM, ebnem (2002), Turkey and the Emerging European Security Framework, Turkish Studies, Vol. 3, No. 2, pp. 69-104. UZGEL, lhan (2001), ABD ve NATOyla likiler, Trk D Politikas Cilt II, (Ed.) Oran, Baskn, letiim Yaynlar, stanbul, ss. 243-326. VAMVAKAS, Petros (2009), NATO and Turkey in Afghanistan and Central Asia: Possibilities and Blind Spots, Turkish Studies, Vol. 10, No. 1, pp. 57-74. VINNIKOV, Alexander (2009), NATO and Central Asia: Security, Interests and Values in a Strategic Region, Security & Human Rights, Vol. 20, No. 1, pp. 68-82. YANIK, Lerna K. (2007), Allies or Partners? An Appraisal of Turkey's Ties to Russia, 1991-2007, East European Quarterly, Vol. 41, No. 3, pp. 349-370. ZIEGLER, Charles (2007, February 28), The U.S., NATO and Central Asia: Collective Security in an Energy-Rich Region, Paper presented at the annual meeting of the International Studies Association 48th Annual Convention, Chicago, IL, USA.