Sessizletirilmi syan- Nisvan Zozan zgke

Gerek bir feminist olmak iin her eyden nce, her trl baskya kar kmalyz. Olaanst durumlar dnda benim bildiim iki bask var: rengimizden dolay karlatmz basklar, yani rklk. Ve ekonomik snfmzdan dolay karlatmz bask, yani smr. Bu ikisine kar kmadan, kadn haklarn korumak sz konusu olamaz! [Angela Davis]

Shahrzad Mojabn Devletsiz Ulusun Kadnlar adl Krt kadn zerine aratrmalarnn yer ald kitaptaki Rohat Alakomun 20. Yzyln Balarnda stanbuldaki Krt Kadnlar adl almasnda Nezihe Muhiddinin Nuriye Ulviye Mevlann kurduu Mdfaa-i Hukk- Cemiyetini ve ona bal Kadnlar Dnyas gazetesinin aslnda ei Mevlanzade Rfat tarafndan kurulduunu ne srerek kmsediini okudum. Ayrca Yaprak Zihnioluda Kadnsz nklp adl kitabnda ne srlen bu gr desteklemektedir. Bu yazma ilham kayna olan resmi feminizm tarihi var mdr? sorusu bu kmseme meselesi ile olutu. Osmanl dnemindeki kadnlardan en ok duyduum veya grnr klnm isimler Fatma Aliye, Halide Edip Advar ve Nezihe Muhiddindir. zellikle aratrmadka daha nice ismi ve almalar renmek biraz gtr. Fatma Aliye ilk kadn romanc olmas vesilesi ile Halide Edip Advar yazarl ve politik kiilii ile ve Nezihe Muhiddinde kurduu Kadnlar Halk Frkas, Trk Kadnlar Birlii ile ancak her de Trk, Mslman ve milliyeti olmalar vesilesi ile aslnda sk sk gndemimize gelirler. Peki, Osmanl, ikinci Merutiyet ve Cumhuriyet dnemlerinde Trk ve Mslman olmayan kadnlar ne yapyorlard? Kimdi bu kadnlar? Yaprak Zihniolu birinci dalga kadn hareketini, Erken Dnem Osmanl hareket-i nisvan (1868- 1908), II. Merutiyet Dnemi Osmanl feminizmi (1908-1922) ve Cumhuriyeti Feminizm (1923- 1935) olarak dnem halinde ele alyor.1 Bu dnemlere ayrrken ve Nezihe Muhiddinin mcadelesini anlatrken bize Trk milliyetiliinin snrlarn, hkmet tarafndan o dnem Nezihe Muhiddinde sessizletiriliyor hatta polisiye tedbirlerle bastrlyor- Cumhuriyetin kurulu yllarndaki siyasal iktidarn otoriter ve cinsiyeti niteliini ve kadn tarihini anlamaya ve tahlile yardm ediyor. Nezihe Muhiddinin bazen ikircikli davrandn hatta Kemalist modernleme projesinin tek tipletiren, ayrmc politikalarn desteklediini de gzler nne seriyor. Nezihe Muhiddinin dneme hkim olan reaksiyoner kltrel milliyetiliin temsillerinden birini oluturduunu ifade ederek milliyetiliin cinsiyeti uzanmlarnn olduunu da sylyor. Bir yandan yabanc dmanlnn olduunu hatta rki narsisizmi grmemenin mmkn olmadn makale ve yaptlarndan alntlar yaparak belirtiyor. Muhiddin iin, Avrupann, Osmanl devletini ve esas olarak ta Trk milletini yok etmek isteyen bir g olduunu belirtiyor.2 O yllarda Muhiddin, ttihak ve Terakki nderliinde ykseltilen gayrimslimlerden alveri yapmamaya ynelik karlan Mslman Boykotajnn destekisi ve eylemcisiydi.3 Gayrimslimlere ahlaki dknlk atfetmek dnda aalayc ifadeler de kullanmaktayd. zellikle Ermeniler iin cildinden yaylan kirli ter kokusu ile kark Levanten nefesi gibi aalayc ifadeler kullanmaya kadar pervaszlamtr. Gayrimslimlere kar tutunduu
1 2

Yaprak Zihniolu, Kadnsz nklp, Syf: 21, Metis Yaynlar A.g.e Syf 67 3 A.g.e Syf 75

milliyeti, oven tutumun uzants olarak Krtleri de aalam ve eyh Sait isyann bastran hkmete de teekkr etmitir. 4 ttihat ve Terakkinin Celadet Ali Bedirxann betimlemesiyle Trkizasyon politikalarnn Krt ve gayrimslimlere yaattklarn 8 Aralk 1933 tarihinde Atatrke gnderdii bir mektuptan derin bir ekilde reniyoruz. Celadet Ali Bedirxan, Nezihe Muhidinin teekkr ettii hkmetin Krtlere ve Krt diline ynelik yasaklamalarn anlatrken, Krt genlerini kltan geiriyor, kyleri yakp ykyor ve Trk, Mslman olmayanlar tehcir ve takdil (ldrme) ediyor diyordu.5 Muhiddin, ttihat ve Terakkinin politikalarn benimsiyor ve eylemlerinin destekisi oluyordu. Ulus devletin ina srecinde Trk Kadn kimliinin olumasna makaleleriyle, yaptlaryla ve konumalarnda kulland milliyeti diliyle katk salamtr. Kadnlk mefkresi ve kadnlarn siyasal haklar zerine alma yapmtr ancak Osmanl kadnlarn oluturan dier gruplar gz ard etmitir. Kemalist modernleme projesine yapt katklara ramen Kemalistlerin kadnlara kar brakt snrlar anca da bir yok etme projesi ile de susturulmutur. Cumhuriyet dneminde ulusal politikalara hizmet eden Nezihe Muhiddin, her eye ramen kadnlarn siyasal haklar konusundaki srar dolaysyla hkmetin cinsiyeti politikasna kurban olmu bir tarihi figr olup, dnemin ve sonrasnn erkek tarihi tarafndan da yok saylmtr.

Nezihe Muhiddinin kmsedii Nuriye Ulviye Mevlan, 4 Nisan 1913 ylnda Mdfaa-i Hukk- Cemiyetini ve onun yayn organ olarak ta Kadnlar Dnyas adl gazeteyi kuruyor. Gazeteyi kurma fikrinin ilk kez ei tarafndan ortaya atldn da bir rportajnda belirtiyor ki, ei Mevlanzade Rfat erkeklerin kadn meselesindeki roln anlatmak iin Erkekler Dnyas adl bir gazeteyi karyor. Mevlanzade Rfatn bu anlamda demokrat kiilii cidden etkileyici ki, Mithat Kutlar onun bu giriimini Bir Feminist Erkeklik Denemesi6 olarak niteliyor. Mevlanzade Rfat, (pro)feminist kiiliinin yan sra nemli bir Krt aydndr. Mithat Kutlar kitabnda Mevlanzade Rfatn ttihat ve Terakki Partisinin oligarik iktidarndan rahatszlk duyarak ittihat hkmetin ok seslilii bastran tutumunu sert bir dille eletirdiini, merkezi ynetim biiminin toplumu oluturan farkl etnik yaplarn ihtiyalarna artk cevap vermediini ifade ettiini belirtir. Bu anlamda Mevlanzade Rfat kanmca Nezihe Muhiddin, Fatma Aliye ve Halide Edip Advarn iinde olduu Trk Kadnlar Birliinin feminist erkek olduklar gerekesi ile milletvekili aday olarak gstermek istedikleri nc Kolordu komutan kr Naili Paa ve Mahmut Esat Bozkurt ile kyaslanamaz bile. Kemalist ideolojinin temsilcisi olan, Trklerin stn bir halk olduunu iddia eden "Trk, bu lkenin yegne efendisi, yegne sahibidir. Saf Trk soyundan olmayanlarn bu memlekette tek haklar vardr; hizmeti olma hakk, kle olma hakk. Dost ve dman, hatta dalar bu hakikati byle bilsinler!" lafn eden Mahmut Esat Bozkurtun Trk Kadnlar Birlii tarafndan aday olarak gsterilmesi o dnemde Trk ve Mslman olmayanlar arasnda nasl bir duygu yaratmtr acaba? Ayrca bu durumda Trk Kadnlar Birliindeki kadnlarn Bozkurtun bu rk dncesinden uzak olduunu sylemek ne derecede inandrc olur?

Kadnlar Dnyas gazetesi, Osmanl kadnlar arasnda din, mezhep ve etnik ayrm gzetmeksizin tm kesimleri iine alan bir gazete niteliindedir ki, gazetenin kapanda u cmle yer almaktadr: Cins ve mezhep tefrik etmeksizin kadnlk hukuk ve menafini mdafaa eder musavver (resimli) gazetedir. Mdfaa-i Hukk Cemiyetinin yabanc kadn yeleri de var. Kadnlar Dnyas onlar tantyor, yazlarna yer veriyor. Baz saylar Franszca ekli kyor.7 Derginin ayn adla bir de matbaas var ve dier kadn gruplarnn yaynlar da burada baslyor. Derginin kaps tm Osmanl
4 5

A.g.e Syf 76 Celadet Ali Bedirxan, Bir Krt Aydnndan Mustafa Kemale Mektup, syf: 30-33, Doz Basm ve Yaynclk, stanbul 6 Mithat Kutlar, Nuriye Ulviye Mevlan ve Kadnlar Dnyasnde Krtler, Avesta Yaynlar, 2010, stanbul (Syf:76) 7 Aynur Demirdirek, Osmanl Kadnlarnn Hayat Hakk Araynn Bir Hikyesi (Syf:52)

kadnlarna ak, Rum, Ermeni, Krt, Arnavut, erkez kadnlarnn da bu gazeteyle farkl ierikte ilikileri olmutur.8 Gazete Osmanl kadnlarnn hepsini mdafaa etmitir. Hatta Nezihe Muhiddinin Trk unsurunun iktisaden glenmesi iin Mslman ve Trk kadnlarn gayrimslimlerden alveri etmemeye yani boykota davet ettii bir yazsna karlk Kadnlar Dnyas gazetesi yazarlarndan Emine Seher Ali Nezihe Muhiddine yumuakl tavsiye ediyor kibarca ateli hanm kzmzn asabi nutuklarn ar buluyor; Muhiddinin kadnlktan uzaklatn ve gayrimslim kadnlara satatn belirtiyordu.9 Kadnlar Dnyas gazetesi Krt kadnlar ve Osmanl iindeki tm kadnlar ile ilgili konularn yan sra Krt ataszlerine ve mehur szlere, tannm nl Krtlere, Krt kadnlarnn tarihsel gemiine yer veriyor.10 Ayrca Kadnlar Dnyas gazetesi feminizm ve sosyalizm kavramlarn da ekinmeden kullanyor. rnein; Mkerrem Belks adl yazar nsanln ki Kanad: Feminizm ve Sosyalizm balkl yazsnda insanl sefil hayattan ve zdraptan kurtararak iyi hayatlara ykselten, uuran iki kanattan birisinin sosyalizm dierinin ise feminizm olduunu belirtir.11 Osmanl dneminde gayrimslimlere ynelik baskc ve ayrmc politikalarnn en ar biimlerine Ermeniler maruz kalmtr. Eli kalem tutan Ermeni kadnlardan Hayganu Mark Ermeni tehciri sebebi ile kalem arkadalar ve dostlarnn nemli bir blmn yitirir, einin de tutuklanp sorgulanmasyla byk skntlar yaar. Anadoludan tehcir ve krm haberlerinin bakente ulat o gnlerde Ermeni kltrel yaants adeta durma noktasna gelmitir. Mark da 1909dan 1918e kadar herhangi bir yaz kaleme almamtr.12 stanbuldaki pek ok Ermeni aydn gibi uzun bir sessizlik dnemine girmitir. Mark 1919da tam 14 yl aralksz yaynlanan kadn dergisi Hay Gini karmaya balar. 1933te kapannca byk bir hayal krklna urar ve drt yl boyunca tek bir satr dahi yazamaz. Hay Gin dergisi kadn dnyasn megul eden her konuyla ilgilenmek iin kurulmutur. Hay Ginde feminizmin tarihi, kadn hareketinin amalar ve yn, Avrupa ve Amerikadaki kadn hareketiyle ilgili yazlar yaymlanyordu. Son sayfada, Kadn Dnyasndan Haberler balkl bir blm bulunmaktayd. Burada, yurtii ve yurtdndan, kadnlar ilgilendirebilecek her trl habere yer veriliyordu. ngiliz kadnlarnn eve scak su borusu taktrmalar da, sahneye kan ilk Mslman Trk kadn da, Ermeni Kadnlar Birliinin program da bu blmn konusunu oluturuyordu.13 Hayganu Markda Nuriye Ulviye Mevlan gibi Nezihe Muhiddinin Trk Kadnlar Birlii14 tarafndan onur krc davranna maruz kalr. Hayganu Mark, Trk Kadnlar Birliine ye olmaya davet edilir. Bu davet, o srada stanbulda bulunan Uluslararas feminist Kadnlar Birlii genel sekreteri svireli Ann Stiss tarafndan, Trk kadnlar Birlii adna yaplr. Mark teklifi balangta reddeder, bunun sebebi ayn vatan paylat Trk kadnlar tarafndan dorudan arlmam olmasdr. Fakat Stiss, kendisinin Trk Kadnlar Birliini temsil ettiinde srar edip byk bir itenlikle teklifi yineleyince Mark geri adm atar. Ertesi gn tm Trk gazeteleri Trk Kadnlar Birliinin Hay Ginin editrn yelie davet ettiini yazar. Fakat sonraki gn birliin bakanyla grm olan bir gazete, birlie ye olmay Markn teklif ettiini iddia eder. Bunun zerine Mark Stissle grp, verdii sz tutamayacan syler; zira bylesine bir onur krc davran yalnz kendisini deil, temsil ettii Ermeni kadnn da hedef almaktadr.15 Ancak Hayganu Markn yelii Trk Kadnlar Birliinin tz gerei Trk ve Mslman olma artn tamakta olduundan kabul edilmez. Hayganu Mark o dnemler zor durumda olan Nezihe Muhiddin ve Trk Kadnlar Birliine sahip kan bir sylemde bulunacak kadar da erdemlidir. stanbul Belediye Bakan Trk Kadnlar
8

Shahrzad Mojab, Devletsiz Ulusun Kadnlar, Avesta, 2005, stanbul (20.yzyln Balarnda stanbuldaki Krt Kadnlar- Rohat Alakom) 9 Yaprak Zihniolu, Kadnsz nklp, Metis Yaynlar, 2003, stanbul (Syf: 71) 10 Rohat Alakom- 20.yzyln Balarnda stanbuldaki Krt Kadnlar 11 Aynur Demirdirek, Osmanl Kadnlarnn Hayat Hakk Araynn Bir Hikyesi, mge Yaynevi, 1993, stanbul 12 Lerna Ekmekiolu- Melisa Bilal, Bir Adalet Feryad- Osmanldan Trkiyeye Be Ermeni Feminist Yazar(1862-1933), Aras Yaynclk, 2006, stanbul (Sayfa: 246) 13 Age Sayfa 249 14 Birliin o dnemde ynetim boluu yaadn ad geen eser belirtmektedir. Bakann Muhiddin olamayabilecei konusunda tereddt vardr. Ancak sonu olarak TKB ile bu sorun yaanmtr. Yazarn Notu. 15 Age Sayfa 257

Birliinde verdii bir konferansta kadnlarn erkeklere eit olamayacaklarn buna sebep olarak, kadnlarn askerlik yapmamalarn ve savaa gitmemelerini gsterir. Demeci ertesi gn gazetede knca Hayganu Mark Hilal-i Ahmer gazetesine cesur bir yaz yazar ve yazda Trk Kadnlar Birliine hitaben almalarn bylesi bir g dirayetle yrten Trk Kadnlar Birliini itenlikle ve kz karde sevgisiyle kutluyoruz. 16der. Hayganu Mark kendisinin editrln yapt gazeteye ve bir kadn aktivist olarak kendisinin yaad skntlarn baka bir trn Trk Kadnlar Birliinin da yaadn grm ve empati yapabilmitir. Onun bu tavrndaki feminist tavr takdire deerdir. Osmanl Trk kadnlar ile Osmanl Ermeni kadnlar birlikte cemiyet kurma giriimlerinde de bulunmulard. Bu trden ilk giriim 1908de Ermeni -Trk Kadnlar Dostluk Cemiyetini kurmak oldu. Ancak bu rgtn mr, Ermeni ve Trk kadnlar arasnda toplanan parann paylamnda balangta toplanan parann eit paylalacana karar verilmesine ramen, Trk kadnlar parann drtte n alarak drtte birini Ermenilere verdi yaanan bir anlamazlk yznden ksa srd. Bir de kendisini feminist olarak tanmlamayan Zabel Yesayan, Hasan Fehmi Beyin Fransz ei ile birlikte Osmanl Kadn Dayanmas Cemiyeti kurma giriiminde bulundular. Ancak atan milli karlar Osmanl Trk ve Osmanl Ermeni kadnlarnn bir arada almasn imknsz hale getirdi.17 Hayganu Markn kz kardelikle selamlad egemen ulusun kadnlar Trk ve Mslman olmayan kadnlar deil kardee grmek onlar yok sayan ve onurlarn kran, aalayan, onlar asan, kltan geiren, tehcir eden hkmeti alklayan ve onlara kar savaan orduya asker yetitirmek iin anala vurgu yapan, orduyu, ehitlii, askerlii ycelten oven bir diskurdan hareket ediyor ve sylemler gelitiriyordu. Mslman ve Trk olmayan kadnlar tarih yazmda ve aratrmalarda da dikkate alnmamtr. Aynur Demirdirek Hanmlara Mahss Gazete ve Kadnlar Dnyas dndaki yaynlarn ok ksa mrl olduunu belirtiyor.18 Ermeni kadnlarnn kard ve neredeyse 14 yl devam eden Hay Gin dergisinden bahsetmez. Ancak Kadnlar Dnyasnn farkl kesimleri iine aldn satr arasnda rtk bir ekilde yle ifade eder. Kadnlar Dnyas, haklarn aramaya, istedikleri varoluun koullarn oluturmaya kararl deiik deiik kadnlarn bir arada bulunduu ok canl, renkli bir ortam.19 Burada deiik deiik dedii kadnlar hkim ulusa mensup kadnlarn tekiletirdikleri Osmanl toplumunda yaayan kadnlar olsa gerek. Rohat Alakom almasnda Serpil akrn 1994 ylnda Osmanl Kadn Hareketini ayrntl bir ekilde analiz ettiini dier etnik gruplardan ksaca deindiini ancak o yllarda Osmanl imparatorluunun bakentinde yaayan Krt kadnlarna pek deinmediini belirttii Osmanl Kadn hareketi adl kitabn uzun uralarma ramen bulamadm ki, Rohat Alakom kitabn nemli bir analiz olduunu da kaydetmektedir. Dikkatimi eken baka bir nokta da Mithat Kutlarn Nuriye Ulviye Mevlan ve Kadnlar Dnyasnda Krtler adl kitab ve Shahrzad Mojabn Devletsiz Ulusun Kadnlar adl derleme kitab bir Krt yaynevi20 olan Avesta yaynevinden, yine Lerna Ekmekiolu ve Melisa Bilalin derledii, Bir Adalet Feryad- Osmanldan Trkiyeye Be Ermeni Feminist Yazar adl kitap Ermenilerin kltrel elerini gelecek kuaklara da tamaya araclk eden21 Aras Yaynclk Aras yaynevinden kmtr. Sessizletirilen isyanlar sessizletirilmiler tarafndan yeniden dillendiriliyor.

16 17

Age Sayfa 243 A.g.e syf: 191 18 Aynur Demirdirek, Osmanl Kadnlarnn Hayat Hakk Araynn Bir Hikyesi, syf:79, mge Yaynevi 19 A.g.e syf: 57 20 Avesta Yaynlarnn www.avestakitap.com Web sitesinde yer alan Avesta linkinde yer alan zgr Yaam Dergisi, stanbul, 9-15 Aralk 1995 saysndan yaptklar alntdan. 21 Aras Yaynlarnn www.arasyayincilik.com Web sitesindeki Hakkmzda linkinden

Maalesef bu yazda anlattm dnemde milliyetilik ile dnemin kadn hareketi22 ittifak yapmtr. Gnmzde bu ittifak devam ediyor mu? Kimi istisnalar olmakla birlikte hala bu ittifakn devam ettiini sylemek mmkn. stisnalarn da gerekten feminist dnceye sahip ve feminist rgtlenme konusunda bamsz olan kadnlar olduunu syleyebilirim. Feminist hareket ile kadn hareketi benim iin ayn anlam ifade etmiyor. Her kadn feminist deildir veya feminist olduunu syleyerek feminizmi iselletiremeyerek yaamnn tm alanlarna uygulamayabilir. Feminizm kadnlar etnik ve ulusal kimliin gerici inalarna kar koruyan bir ilev grr.23 ktidar elde etmek isteyen milliyeti gler istedikleri kadn profilini retmek iin kadn modellere ihtiya duyarlar. Bu modeller dnda kalanlar da sessizletirilmek durumundadrlar. Ulus devlet inasnda ve devamlln korumada kadnlar toplumsal cinsiyet eletirisini ortaya koyamazlarsa ve feminizmi iselletiremezlerse ulus devlet sisteminin darda brakmaya dayal adaletsizlik tohumlarn ve lke snrlar dnda ise saldrganlk potansiyelini24 erkekler ile birlikte ekmi olurlar. Erkek kardeler birlikleri olan milliyeti hareketler iinde yer alan tm kadnlarn (sadece Trklerin deil Krt, Ermeni ksaca bu lkede yaayan tm halklara mensup kadnlarn) kurulmu bu tuzaklar grmeleri gerekmektedir.

Kaynaka: 1. Yaprak Zihniolu, Kadnsz nklp, Metis Yaynlar, 2003, stanbul 2. Mithat Kutlar, Nuriye Ulviye Mevlan ve Kadnlar Dnyasnda Krtler, Avesta Yaynlar, 2010, stanbul 3. Aynur Demirdirek, Osmanl Kadnlarnn Hayat Hakk Araynn Bir Hikyesi, mge Yaynevi, 1993, stanbul 4. Shahrzad Mojab, Devletsiz Ulusun Kadnlar, Avesta, 2005, stanbul 5. Celadet Ali Bedirxan, Bir Krt Aydnndan Mustafa Kemale Mektup, Doz Basm ve Yaynclk, stanbul 6. Lerna Ekmekiolu - Melisa Bilal, Bir Adalet Feryad- Osmanldan Trkiyeye Be Ermeni Feminist Yazar (1862-1933), Aras Yaynclk, 2006, stanbul 7. Cynthia Cockburn, Mesafeyi Amak Bar Mcadelesinde Kadnlar, letiim Yaynlar, 2004, stanbul 8. eyla Benhabib, tekilerin Haklar - Yabanclar, Yerliler, Vatandalar, letiim Yaynlar, 2006, stanbul

zellikle feministler demiyorum nk feminist dnceye ve feminist tavrl kadnlar her srecin kadnla deen duygulara, emee kar duyarl olmaya sorumlu olmaldrlar. Yazarn Notu 23 Cynthia Cockburn, Mesafeyi Amak Bar Mcadelesinde Kadnlar, syf: 75, letiim Yaynlar 24 Seyla Benhabib, tekilerin Haklar- Yabanclar, Yerliler, Vatandalar, syf: 71, letiim Yaynlar

22