Bilim Ve Teknik Ocak 2013

Bilim Dnyasnda 2012: Higgs Bozonu... ENCODE Projesi... nsansz Otomobiller...
Tuhaf Canllar
Bilim ve Teknik
Yldz Patlamalar
inlilerin 1054 ylnda gkyznde grd k neydi? Karanlk enerji nedir, nasl llr? Yaknmzda bir yldz patlarsa ne olur? Ntron yldzlar ve karadelikler nasl oluur? Bir beyaz cce patlarsa ne olur?
Bilim ve Teknik
45 YILLIK ARV
542. Saynn Armaandr
DVD 8.5 GB Windows XP Windows 7 Windows 8 Mac OS X Linux

Bu DVDnin tm haklar TBTAKa aittir. zinsiz kopyalanmas ve oaltlmas hukuki ve cezai sorumluluk dourur.
Aylk Popler Bilim Dergisi Ocak 2013 Yl 46 Say 542 Bilim eknik 5TTL
ve
45 YILLIK ARV
542. Saynn Armaandr
DVD 8.5 GB Windows XP Windows 7 Windows 8 Mac OS X Linux

Bu DVDnin tm haklar TBTAKa aittir. zinsiz kopyalanmas ve oaltlmas hukuki ve cezai sorumluluk dourur.
Spernovalar
Yaamn Barkodu
Rusya mparatorluunu 300 Yl Yneten Romanov Ailesinin 100 Yllk Efsanesi
DVD-STICKER-BASIM_son.indd 1
11.12.2012 09:43
ANASTASYA
Nuri Demiran Uaklar

Parack Hzlandrclar
42 9 771300 338001
Hemen Abone Olmak in: www.biltek.tubitak.gov.tr

TBTAK popler bilim dergilerine abone olun, siz yorulmadan dergileriniz adresinize gelsin.
Bilim ve Teknik, Bilim ocuk ve Merakl Minik dergilerine abone kaytlar sryor
nternet sayfamzdaki abone formunu doldurup kredi kart ya da havale yoluyla demenizi yapabilirsiniz.
Bilim ve Teknik
Mzik ve Matematik
Kuantum Mekaniinden Kuantum Bilgisayarlarna
Ekim 1967-2012... Bilim ve Teknik Dergisi 46 yanda...
46.yl
Aylk Popler Bilim Dergisi Ekim 2012 Yl 46 Say 539 5 TL
Ritim, l, Ahenk...
imdi Abone Olabilirsiniz

www.biltek.tubitak.gov.tr
Bilim ve Teknik Ekim 2012 Yl 46 Say 539 Mzik ve Matematik
Anne Style Hayata Salkl Merhaba

Doal Fotonik Yaplar
Bilim ve Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi Yl 46 Say 542 Ocak 2013 Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk
2012de insanlk tarihi asndan nemli birok bilimsel ve teknolojik gelime oldu. Curiosity (Merak) adndaki kif robot, Marsta suyun ve hayatn peinde. H.G. Wellsin Dnyalar Sava kitabndaki gibi Dnyay igale hazrlanan Marsllar bulamayacaz belki, ama ilk Dnya d hayat, bakteri byklnde de olsa bulmay umut ediyoruz. te yandan Higgs bozonu aratrmalarnda sona yaklalmasyla evreni anlamada bir adm daha ileri gidiyoruz. Bilim ve teknoloji evreni anlama abamzda bize yardmc olmann yan sra yaam kalitemizi ykseltmeye devam ediyor. Dnce gcyle robotik kontrol, insansz otomobiller, insan genomunu zmeye alan ENCODE projesi gibi almalar ve teknolojiler, hem gnmzde hem de gelecekte yaam kalitemizi ykseltmeyi vaat ediyor. lay elik bahsettiimiz bilimsel gelimeleri ve daha fazlasn sizler iin derledi. Evreni anlamaya almak demiken 2011 ylnda Nobel dl getiren almalara konu olan spernovalar bu ayki kapak konumuz. Baybars Klebi spernova patlamalarnn evrenin srlarn kefetmemize nasl yardmc olduunu anlatrken, Bilge Demirkz spernovalar ve spernovalardan yaylan ntrinolar hakkndaki aratrmalardan bahsediyor. Can Kozcaz ve arkadalarnn hazrlad Parack Hzlandrclar yazs ise maddenin doasn anlamak iin kullandmz bu cihazlardan biri olan hzlandrclarn arpc hikyesini anlatyor. Bahri Karaay alkanlk yapan yazlarna, yediklerimizin iinde neler olduunu merak etmemize son verecek bir neriyle devam ediyor. Kadir Demircan ise neredeyse modern bir mit haline gelen Rus prenses Anastasya konusunda adli tp biliminin bulgularn bize aktaryor. Dnyadaki bilimsel ve teknolojik gelimelere paralel olarak bu yl Trkiyede de gsmz kabartacak gelimeler yaand. TUSA, ASELSAN, OTOKAR ve tabii ki TBTAK savunma sanayisinden havacla kadar birok alanda, eitim ua Hrku, milli tank Altay ve yerli yapm uydumuz Gktrk-II gibi birok rn ortaya koydu. lkemizde gemite de bu tr hamleler yapld. Oradaki baar ve baarszlklarmzdan ders karmak u anki baarmz devam ettirmemiz iin nemli. Birok alanda nc projelere imza atan Nuri Demiran hayat bu tr derslerle dolu. smail Yavuz, Nuri Demiran 20. yzyln ilk yarsnda yapt yerli uaklardan bahsederken, Nuri Demiran ksa bir yaam yksn zlem kinci bizlerle paylayor. Bu saymzda Bilim ve Teknik dergisinin 45 yllk arivini ieren bir DVD siz deerli okuyucularmza hediyemiz. Gkbilim tutkunlarn sevindirecek birka hediyemiz daha var. Ajanda olarak kullanabileceiniz 2013 Gk Olaylar Yll ve ift tarafl poster eklinde hazrlanan 2013 Gkyz Yll gkyz gzlemlerinizde size yardmc olacak. Posterin dier yzndeki M51 Girdap Gkadasnn da bu yl birok duvar ssleyeceinden eminiz. 2013 ylnn hepimize salk ve mutluluk getirmesi dileiyle... Sayglarmzla, Murat Yldrm
Sahibi TBTAK Adna Bakan Prof. Dr. Ycel Altunbaak Genel Yayn Ynetmeni Sorumlu Yaz leri Mdr Duran Akca
(duran.akca@tubitak.gov.tr)
Yaz ve Aratrma Alp Akolu lay elik
(alp.akoglu@tubitak.gov.tr) (ilay.celik@tubitak.gov.tr)
Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr

(odul.tongur@tubitak.gov.tr)
Mali Ynetmen H. Mustafa Uar
(mustafa.ucar@tubitak.gov.tr)
Dr. zlem Kl Ekici
(ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)
Sayfa Dzeni / Web Sadi Atlgan
dari Hizmetler mran Tok
Dr. Blent Gzceliolu Dr. zlem Ak kinci Redaksiyon Sevil Kvan
(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)
(imran.tok@tubitak.gov.tr)
(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr) (ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr) Yazma Adresi Bilim ve Teknik Dergisi Atatrk Bulvar No: 221 Kavakldere 06100 ankaya - Ankara Tel (312) 427 06 25 (312) 468 53 00 Faks (312) 427 66 77 Abone likileri (312) 468 53 00 Faks: (312) 427 13 36 abone@tubitak.gov.tr nternet www.biltek.tubitak.gov.tr e-posta bteknik@tubitak.gov.tr ISSN 977-1300-3380 Fiyat 5 TL Yurtd Fiyat 5 Euro. Datm: DPP http://www.dpp.com.tr Bask: PROMAT Basm Yayn San. ve Tic. A.. http://www.promat.com.tr/ Tel (212) 622 63 63 Bask Tarihi: 29.12.2012
Yayn Ynetmeni Dr. Murat Yldrm
(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)
Yayn Kurulu Do. Dr. M. Necati Demir Do. Dr. Burak Aksoylu Prof. Dr. Salih epni Dr. kr Kaya Do. Dr. Ahmet Onat Prof. Dr. Gkhan zyiit Prof. Dr. eref Sarolu
(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)
Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79 Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.
indekiler
26 38 52
Yeil mavi muhteem Dnyamz, oluumunu ve zerinde yaam olmasna izin veren kimyasal ieriini, en az 5 milyar yl nce yani mrnn son deminde snp de sessiz sakin bir cce olmak yerine, kendini iten ie yakarak en ar elementleri oluturup sonunda patlayan byk bir yldza borlu. O len yldzn yerekimi altnda ken merkezi, artk souk bir karadelik veya ntron yldz. Nerede olduu bilinmez, ama hayatmz art olduumuz o yldza borluyuz.
2012yi de ilgin, artc ve heyecan verici pek ok bilimsel gelimeyle geride braktk. Bazlar bir zamanlar bilim kurgu konusu olan teknolojik bulular, bazlar dorudan yaamlarmz etkileyecek tbbi gelimeler, bazlar bilim dnyasnn uzun yllardr bekledii keifler, bazlarysa uzay keif servenimizin kilometre talar. Bu gelimelerden kk bir sekiyi sizinle paylamak istedik.
Spermarket raflarn dolduran her rn barkod adn verdiimiz, o rne zg tm bilgileri ieren zel bir kimlik belgesi tayor. Her canlnn kimliini DNA belirlediine gre acaba trleri birbirinden ayracak bir DNA barkodu sz konusu olabilir mi? Bir de buna akll telefonlarmza takacamz mini DNA analiz cihaz eklenirse? Bilim kurgu filmlerine zg gibi grnen bu senaryonun ilk admlar atlm durumda. Bu teknoloji sayesinde yakn bir gelecekte gda sahtekrlklar gemite kalacak.
Haberler / .................................................................................................................................. 4 Gktrk-2 Uzayda/ Blent Gzceliolu ................................................................................ 10 Yeni Nesil Arama Motorlar/ Brtein Ege .......................................................................... 12 Tekno - Yaam / Osman Topa .............................................................................................. 16 Spernovalarn Anlattklar / Baybars Klebi ................................................................. 20 Ctrl+Alt+Del / Levent Dakran ............................................................................................ 24 Yldz Patlamalar: Spernovalar / M. Bilge Demirkz ....................................................... 26 Paral Doal Yaam Alanlar - Paral Ormanlar / Blent Gzceliolu .......................... 32 Mutluluk Uygulamalar Depresyona are mi Oluyor? / zlem Kl Ekici .................... 36 Bilim Dnyasnda 2012 / lay elik .................................................................................... 38 Ankara Rahmi Ko Mzesinde Bir Gn / zlem Ak kinci .............................................. 46 Yaamn Barkodu / Bahri Karaay ........................................................................................ 52 Anastasya / Kadir Demircan............................................................................................... 58 Milli Sanayimizin Bilinmeyen Giriimcisi Nuri Demira / zlem Ak kinci ................ 62 Demiran Uaklar 19361944 / Kadir Demircan ........................................................... 64 Parack Hzlandrclar / Can Kozaz - znur Mete - Gkhan nel .................................. 76
50 56 70
Nasl alr?
Murat Yldrm
Yayn Dnyas
lay elik
Matematik Havuzu
Ali Doanaksoy
74 80 82 90 94
Gkyz
Alp Akolu
Salk
Ferda enel
Trkiye Doas
Blent Gzceliolu
Bilim Tarihinden
H. Gazi Topdemir
Zek Oyunlar
Emrehan Halc
Haberler
Giyilebilen Teknoloji nsanlarn Hizmetinde
zlem Kl Ekici
eknoloji nano lee doru ilerledike, retilen elektronik cihazlar da gittike klyor. Bu cihazlar o kadar kld ki artk insanlarn zerlerine giydikleri kyafetlerle veya aksesuarlarla btnleik hale geldiler. Bu bilimsel ve teknolojik gelime giyilebilen teknoloji olarak biliniyor.
Peki bu giyilebilen teknoloji ne kadar ileri gidebilir? ounuz Demir Adam filmini izlemisinizdir. Demir zrhla kaplanm bu giysinin silah gibi at yapabilme ve bilgisayar gibi kullanlabilme zelliklerinin olmas ve bu giysiyi giyen kiinin uabilmesi hayal gcmzn snrlarn zorluyor. Her ne kadar bilim kurgu olsa da, ite size bu teknolojinin ne kadar ilerleyebileceini gsteren gzel bir rnek. Bu teknolojideki ilerlemeler ve gelimeler henz demir adam kostm retebilecek seviyeye ulamad, ama r aacak yeni bulularn gelitirilmesine olanak salad. rnein 2014 ylnda piyasaya srlmesi ve 600-3000 dolar fiyat aralnda satlmas beklenen Google gzlkleri bunlardan bir tanesi. Gzlk erevesinin iine yerletirilmi bir 1,3 cmlik ufack bilgisayar ekran sayesinde insanlar internete ve ok eitli bilgisayar uygulamalarna eriebilecek. Gzl taktktan sonra yukarya ve saa doru baktnzda grnt netleiyor. Google gzlk ile fotoraf ekip paylaabilecek, arkadalarnzla grntl sohbet edebi4
leceksiniz. evrenizle tam bir etkileim iinde olabileceksiniz. Tm bilgileriniz evrimii sistemde depolanacak. Bu cihaz zenginletirilmi gereklik kavramn gnlk hayatmza uyarlyor. Zenginletirilmi gereklik kavram, iinde yaadmz dnyadaki bilgilerin, bir ara vastasyla elde edilen grnt ve/veya bilgilerle bir araya getirilerek, bir ama iin zenginletirilmesi anlamna geliyor. Bu teknoloji sayesinde istenilen herhangi bir ey hakknda akll telefon, Google gzlk ya da bilgisayardaki bir kamera araclyla tm bilgilere ulalabiliyor ve sonrasnda bu bilgiler gnlk hayata uyarlanabiliyor. Akll telefonu fiziksel bir cisme doru tutarak onun hakknda internette bulunan tm bilgiler bir araya getirilebiliyor. rnein bir dergi okuyorsunuz ve dergi sayfasnda grdnz herhangi bir ey hakknda daha fazla bilgi sahibi olmak istiyorsunuz. Tek yapmanz gereken uygulamay aarak telefonunuzu dergiye tutmak. Ya da sinemaya gideceksiniz fakat hangi filmi izleyeceiniz konusunda kararszsnz. Telefonunuzdaki uygulamay ap etrafnz gsterdiiniz anda GPS uygulamas aracl ile bulunduunuz blge annda tespit edilip ekrannza evrenizde gsterilen filmler, filmlerin hangi sinemalarda gsterildii, yol tarifi, online bilet alma hakknda detayl bilgiler geliyor. Giyilebilen teknoloji farkl amalar iin ok eitli alanlarda kullanlabiliyor. rnein giyilebilen teknoloji tasarm ile retilmi ayakkab ile yrrken hareket enerjisi elektrik enerjisine dntrlebiliyor. G retebilen tirtlerin ve ayakkablarn, piezoelektrik zellii sayesinde cep telefonlarn, MP3 oynatclarn veya dier tanabilir kk cihazlar arj edebilecek kapasiteye sahip olduu belirtiliyor. Piezoelektrik zellii, baz malzemelere uygulanan mekanik basn sonucunda, malzemenin elektrik alan ya da elektrik potansiyel yaratma yetenei olarak biliniyor. Ayakkabnn taban piezoelektrik maddelerden retilebilir ve atlan
her admda g retimi salanabilir. Bu da kiisel elektronik cihazlarda kullanlabilmesi iin bataryalarda depolanabilir veya dorudan kullanlabilir. Giyilebilen teknoloji sporcularn kondisyonunu ve almalarn izlemek ve e zamanl geri bildirimde bulunabilmek amacyla profesyonel anlamda sklkla kullanlyor. Atletlerin eofmanlarna yerletirilen hareket ve esneklik alglayclar sporcularn hareketlerinin doruluunu, verilen nergelere uyulup uyulmadn izleyebiliyor. Kyafetlere hz lerler ve konum alglayclar da yerletirilebiliyor. Bu alglayclar tablet bilgisayarlara ve akll telefonlara bluetooth (ksa mesafeli radyo dalgalaryla aygtlarn birbirleri ile kablo balants olmadan, gr dorultusu dnda bile olsalar haberlemelerine olanak salayan teknoloji) kablosuz veri iletim sistemi ile balanabiliyor. Bu teknolojinin askeri sektrde kullanlan uygulamalar da var. Bu teknolojiyi kullanarak retilen asker niformalar elektrii ileten zel ipliklerle dokunan kumalardan elde ediliyor. Bylece hantal ve ar bataryalar, cihazlar ve kablolar yerine asker sadece giyilebilen teknolojiyle retilmi niformasn zerinde tayor. Asker, zenginletirilmi gereklik uygulamasn kullanarak niformasnn koluna yerletirilmi telefon ya da tablet bilgisayar sayesinde sava alanndaki konumu ve durumu hakkndaki gerek zamanl bilgiye ve grntye annda ulaabilecek, evresiyle srekli iletiim ve etkileim halinde olabilecek. Giyilebilir teknoloji tbbi uygulamalarda da ok fayda salyor. Gelitirilen akll eldivenler ierdikleri hassas alglayclar sayesinde zorlu ameliyatlarda baaryla kullanlabiliyor. zleme monitrleri ve ok eitli alglayclar kyafetlere veya eitli aksesuarlara ilitiriliyor. Bylece iitme ve grme kayb olan, fiziksel sakatl olan birok engelli insana ve rehabilitasyon kliniklerinde tedavi gren hastalara yardmc olunuyor.
Bilim ve Teknik Ocak 2013
talyadaki nrorehabilitasyon uzmanlarnn gelitirdii dk maliyetli giyilebilir teknoloji, esnek iletken malzemelerden retilmi alglayclarn dorudan kuma zerine baslmas tekniine dayanyor. Bu kuma ile retilen kyafet kullanlarak hastalarn duru bozukluklar, esneklik ve hareket problemleri gibi fiziksel rahatszlklar dzeltilebiliyor. Dk voltajl bataryalar kyafetlerdeki alglayclara g salyor. Bu alglayclar 600den fazla vcut ve kas hareketini, zorlanmalar, gerilmeleri, esnemeleri lp kaydediyor. Elde edilen veriler bluetooth vastasyla bilgisayara aktarlyor. Bu tr uygulama fizyoterapi hastalarnn tedavi srasnda ve sonrasnda uygulamas gereken hareketlerin uzmanlar tarafndan klinik dnda da uzaktan izlenmesini salyor. Geni kullanm alan ve dk maliyeti sayesinde ok yakn gelecekte bu teknoloji hayatmzn bir paras olacaa benziyor.
Kaynaklar http://www.fastcodesign.com/1670646/4-rules-for-designingwearable-tech-that-people-will-actually-wear#1 http://alexob.co.uk/post/23603322602 http://www.sciencedaily.com/ releases/2012/12/121213193016.htm http://www.geek.com/articles/chips/scientists-createstretchable-material-that-paves-the-way-to-wearableelectronics-20121212/ http://www.dailymail.co.uk/sciencetech/article-2187742/ Smart-fingertips-Wearable-electronics-pave-waysmart-surgeon-gloves.html http://techland.time.com/2012/11/01/best-inventionsof-the-year-2012/slide/google-glass/ http://en.wikipedia.org/wiki/Augmented_reality http://tr.wikipedia.org/wiki/Piezoelektrik
Biyokimyasal Tepkimeler Ikla Uzaktan Kontrol Edilebiliyor
zlem Kl Ekici
disonun ampul kefetmesinden beri, aa kan s, n istenmeyen yan rnlerinden biri olarak kabul edilir. Fakat Rice niversitesindeki aratrmaclar sadece ihtiya duyulduu anda sya dntren bir sistem gelitirmi. Nano dzeydeki biyokimyasal tepkimeler, srete yer alan malzemenin toptan stlmasna gerek kalmadan gerekleebiliyor. Bu srete kullanlan biyomalzemeler termofilik bakterilerden elde edilmi. Bu tr bakteri-
ler yksek scaklklarda gelimeye devam ederken, oda scaklnda gelimelerini durduruyor. Termofilik organizmalarn hcresel elemanlar (hcre zar) ve bileenleri (enzimler, proteinler, nkleik asitler vb.) yksek scakla dayankl (65 C -85 C). Termofilik bakterilerin u artlara dayankl enzimlere sahip olmas onlar biyoteknolojik adan nemli klyor. Uzmanlar bu termofilik enzimleri, grnr n dalga boylarna yakn nlara tabi tutulduklarnda snan plazmonik altn nano paracklar ile birletirdi. Bu ekilde termofilik enzimlerin etkinletii ve kimyasal tepkimeleri gerekletirdii belirtiliyor. Plazmonik altn nano parack malzemeler, kimyasal ve biyolojik alglayclarn duyarlln gelitirebilme yeteneine sahip olduklar iin biyolojik uygulamalarda yaygn bir ekilde kullanlyor. Baz bilim insanlar, plazmonik malzemelerin, bir nesne civarndaki elektromanyetik alan deitirebileceini hatta grnmez yapabileceini vurguluyor. Ik paraca arptnda yansyarak geri dner. Bu esnada belli bir dalga boyunda gelen n bir ksm parack tarafndan emilir ve bu esnada ktan nano paraca aktarlan enerji elektron bulutunun titremesine neden olur. Elektron bulutunun titreimi plazmon olarak adlandrlr. Bu olay metallerde kzltesi ma blgesinde grlr. Ancak altn nano paracklarda bu durum n grnr blgesinde (gzmzle grebildiimiz dalga boyu aralna yakn, 0,7-1,4 m) gerekleir. Bylece altn nano paracklar n grnr blgesindeki plazmon rezonanslarndan dolay nlar ok iyi emer veya sanmalarn salar. Altn nano paracklar emdiklerinde serbest elektronlar uyarlr, plazmon rezonans frekansndaki bu uyarlma serbest elektronlarn toplu olarak titremesine neden olur. Paracn kristal a ve elektronlar arasnda oluan etkileim, paracn evresine termal enerji aktarmasna yol aar. Yaplan almaya tekrar geri dnecek olursak, kullanlan yntem gzle grlen a yakn dalga boyundaki n enerjisini sya evirme zelliine sahip altn nano ubuklarn yksek scaklklarda bile etkin
olan termofilik enzimlerle kaplanmasndan oluuyor. Herhangi bir biyokimyasal tepkimenin merkezinde yer alan ve 10 nm geniliinde, 30 nm boyunda olan altn nano ubuk, lazer kaynakl a maruz brakldnda snyor. Bu nano ubuklarn bykl ve ekli 800 nanometre lekli a tepki gsterebilecek ekilde tasarlanm. Ik plazmonlarn yzeyinde, tpk su dolu bir havuza damlayan su damlacnn suyun yzeyinde dalga dalga yaylmas gibi harekete geer. te bu srada oluan enerji, ortama s halinde yaylr. Plazmonik altn nano ubuklar a maruz brakldnda snrl derecede s aa kartarak enzimi etkinletiriyor. Bu da biyokimyasal tepkimelerin dk scaklklarda bile verimli bir ekilde gereklemesini salyor. Isnma sadece arzu edilen blgede, yani nano paracn yksek scaklk gerektiren enzimi etkin hale getirdii yzeyinde gerekleiyor. Bunun dndaki tm alanlar daha serin kalyor. Ikla uzaktan etkinletirme ynteminin zellikle s gerektiren endstriyel ilemlerde ekonomik ynden ve verimlilik ynnden hayli fayda salayacandan bahsediliyor. Kimya sanayisi her zaman tepkimeleri hem verimli ve ekonomik hem de srdrlebilir bir ekilde gerekletirebilecek zellikte katalizr malzemelere ihtiya duyar. Rice niversitesi uzmanlarnn bulduu bu yntemin, srf bu nedenle daha detayl aratrmaya deer olduu syleniyor.
Haberler
ocuklarda D vitamini eksiklii kemik sal ile, demir eksiklii ise kanszlk ve bilisel gelimede gecikme ile ilikilendiriliyor. ocuklarn ne kadar inek st itii bu tr potansiyel salk sorunlarnn nlenmesi asndan nemli. Bu arada Kanada Pediatri Dernei bebeklere 1 yandan nce inek st iirilmemesi konusunu tm anne babalara hatrlatyor.
stanbulda Gkbilim Semineri
Alp Akolu
Gnde ki Bardak St Yeter
zlem Ak kinci
eni bir aratrma anne ve babalarn doktorlara en ok sorduu ocuuma ne kadar st vermeliyim? sorusuna yant buldu. Cevap: Gnde 2 bardak st yeterli. Kanadadaki St. Michael Hastanesinde ocuk hastalklar uzman ve almann yrtcs Dr. Jonathon Maguire ve ekibi inek stnn vcutta demir ve D vitamini miktarlarn nasl etkilediini, yalar 2 ila 5 arasnda deien 1300den fazla ocuu inceleyerek buldu. almann sonular Pediatrics dergisinin Aralk saysnda yaymland. Sonulara gre vcutta demir miktarnn ayn kalmasn ve yeterli oranda D vitamini bulunmasn salayan miktarn gnde 2 bardak st olduu grld. Daha fazla miktar stte bulunan D vitamininin vcuda daha fazla bir yarar olmayaca gibi vcuttaki depo demir miktarn6
da azalmaya da yol aaca syleniyor. Aratrmaya 2008 ve 2010 yllar arasnda rutin doktor randevularna gelen salkl ocuklar dhil edildi. Ailelerine de ocuklarnn st ime alkanlklar ve vcutlarndaki D vitamini ve demir dzeyini etkileyebilecek dier faktrleri soran bir anket doldurtuldu. Her ocuktan, vcutlarndaki demir ve D vitamini dzeyini tespit etmek iin kan rnei alnd. Ayrca alma daha koyu ten pigmentasyonuna sahip ocuklarda k aylarnda D vitamini eksiklii olabileceini sylyor. nsan vcudunda bulunan D vitamininin byk bir ksm gne nlarndaki mortesi nlarn etkisi ile deride sentezlenir. Ancak koyu tenlilerde D vitamini sentezi, beyaz tenlilerde olduundan daha yava gerekleiyor. Dr. Maguire kn daha fazla D vitamini salamak iin ocuklara daha fazla st iirmek yerine dardan ila eklinde D vitamini destei vermenin ayn zamanda demir dzeyini korumak iin de uygun bir yol olduunu belirtiyor.
stanbuldaki Ataehir Doa Kolejinde Astronomi Eitiminin nemi ve Gncel Gkbilim Paneli adnda bir seminer dzenliyor. 5 Ocakta gerekletirilecek olan seminerde Prof. Dr. Ethem Derman ve Prof. Dr. Talat Sayga da birer sunum yapacak. Seminerin gkbilim ve uzay aratrmalar ile ilgili eitimcileri bir araya toplamas hedefleniyor. Konuyla ilgilenenler etkinlikle ilgili ayrntl bilgi ve kayt iin www.dogakoleji.com adresini ziyaret edebilir.
Grmeyen Gzler Grecek

zlem Ak kinci
on gelimelerle gzn iine sabilen yeni nesil retina implantlarnda nano lekte elektronik bileenler yer alacak ve kullancnn gr kalitesi nemli derecede artacak. u an kullanlan retina protezleri, rnein Second Sight firmasnn rettii Argus II, dejeneratif gz hastal nedeniyle grmeyen kiilere snrl ve bulank grme salyor. Kullanclar karanlktan ayrabiliyor, ekillerin ve nesnelerin ana hatlarn fark edebiliyor. Altm elektrot ieren ve 60 piksel znrle sahip ilk biyonik gz olan Argus II, salkl hcreleri uyarmak iin retinann arkasna yerletiriliyor ve ban kenarna taklan bir kameraya balanyor. Benzer bir implant ise Avustralyadaki Bionic Vision firmas tarafndan 24 elektrot kullanlarak gelitirilmi. Ancak bu implant ile de beyne gnderilen grme bilgisi maalesef snrl kalm. rnein okumann bu implant araclyla olduka zor olduu bildirilmi. Bu kstlamalarn farknda olan Second Sight ve Bionic Vision firmalar 200den fazla elektrotu bulunan yeni nesil bir cihaz retmeye karar vermi. srailde bulunan Nano Retina firmas k alglayclar, devreleri ve 676 elektrotu olan bir implant gelitirmi. Bu saylanlarn hepsi bir ocuun trna byklnde bir implanta sdrlm. Argus IIden farkl olarak herhangi bir harici kablo ya da kamera gerektirmemesi de bu implantn nemli bir avantaj olarak deerlendiriliyor.
Firmann genel mdr Raanan Gefen bu implantn prototipini domuzlarda test ettiklerini ve ok iyi altn grdklerini belirtiyor. imdi insanlar iin elektrot saysnn 5000 olaca ve kalitenin daha yksek olaca bir prototip gelitiriyorlar. Amalar ise % 100 gr salanmas. Firma iki yl iinde klinik denemelere balamay umut ediyor.
http://www.technologyreview.com/ news/508041/vision-restoring-implants-that-fit-inside-the-eye/
Dil renmek Beyni Bytyor
lay elik
sve Silahl Kuvvetler evirmenlik Akademisinde silahl kuvvetlere yeni katlan askerlere ok hzl bir ekilde yabanc dil retiliyor. Bu durum bir grup aratrmacya, bir dil ok ksa srede renildii zaman beyne neler olduuna
dair aratrma yapabilmek iin esiz bir frsat sundu. sve Silahl Kuvvetler evirmenlik Akademisinde dil renmeye yatkn genler, 13 aylk bir srede tek kelimesini bile bilmedikleri Arapa, Rusa ya da Farsa gibi bir dili akc bir ekilde konuabilir hale geliyor. Gen askerler haftada yedi gn sabahtan akama kadar alarak hibir dil kursunda rastlanmayan bir hzda dil reniyor. Aratrmaclar Ume niversitesinden, yine ok sk alan ancak yabanc dil renmekte olmayan tp ve bilisel bilimler rencilerini kontrol grubu olarak kulland. Her iki gruptaki kiiler, aylk youn bir alma dneminin banda ve sonunda MRI taramasna girdi. Tarama sonular, kontrol grubundakilerin beyin yaps ayn kalrken dil rencilerinde beynin belirli blgelerinin bydn gsterdi. Byyen ksmlar beynin yeni eyleri renmede ve yn bulmada etkili, derinlerdeki bir blgesi olan hipokamps ile serebral korteksteki blgeydi. sveteki Lund niversitesinden psikolog Johan Mrtensson, rencinin ne kadar iyi performans gsterdiine ve dersi takip edebilmek iin ne kadar aba gstermesi gerektiine bal olarak, beynin farkl blgelerinin farkl llerde bymesini artc bulduklarn belirtti. Hipokamps ve serebral korteksinin dil renmeyle ilgili ksmlar daha fazla byyen rencilerin dil becerisi daha yksekti. renmek iin daha fazla aba harcamas gereken rencilerdeyse beynin daha fazla byyen ksm serebral korteksin motor blgesi oldu. Dolaysyla beynin deiiklie urayan blmleri kiinin bir dili ne kadar kolay rendiiyle ilikili ve byme performansa bal olarak farkllk gsteriyor. Daha nce yaplan aratrmalar, iki ya da daha fazla anadili olan gruplarda Alzheimer hastalnn daha ge yalarda ortaya ktn gstermiti. Mrtenssona gre her ne kadar iki anadile sahip olmay aylk youn dil renimiyle karlatramasak da bu bulgular dil renmenin beyin geliimi iin olumlu olduunu dndryor.
7
Fotosentetik Proteinle Elektrik retme Yolunda
lay elik
kenebilir enerji kaynaklarna alternatif olacak yenilenebilir enerji kaynaklar oluturma gereklilii bilim dnyasn gne enerjisinden faydalanmaya ynelik eitli stratejiler gelitirmeye yneltiyor. Bu stratejilerden biri de canllar dnyasnn gne enerjisinden faydalanma ekli olan fotosentezdeki baz sreleri kullanmak. Fotosentez, bitkilerin gne n kimyasal enerjiye evirmesini salyor. Fotosentez srecini kullanarak elektrik retmekse tm dnyada pek ok aratrma grubunun odandaki bir hedef. Mnih Teknik niversitesinden ve Tel Aviv niversitesinden aratrmaclarn oluturduu bir ekip, fotosentezde ilev gren molekllerin birinden elektrik akm elde etmeyi ve bu akm lmeyi baard.
Sonular Nature Nanotechnologyde getiimiz sonbaharda yaymlanan aratrmada, tek bir ilevsel fotosentetik protein sistemindeki k kaynakl elektrik akmn lebilen bir yntem gelitirildi. Aratrmaclar ayrca biyomolekln ilevsel zellikleri bozulmadan fotovoltaik dzeneklerde kullanlabileceini de gsterdi. Bu proteinler k tarafndan harekete geirilen, yksek verimlilie sahip elektron pompalar olarak alyor, dolaysyla nano lekli elektrik devrelerinde akm reticisi olarak kullanlabiliyor. Aratrmaclar siyanobakterilerin kloroplast zarlarnda yer alan bir klorofil protein kompleksi olan fotosistem-1in tepkime merkezini inceledi. Bitkiler, algler ve baz bakteriler fotosentezi kullanarak gne enerjisini kimyasal enerjiye eviriyor. Bu srecin n emilip enerji ve elektronlarn aktarld ilk aamalar, klorofilden ve karotenoid komplekslerinden oluan fotosentetik proteinler vastasyla gerekleiyor. imdiye kadar var olan yntemlerin hibiri bu proteinlerden tek birinin rettii k kaynakl akm lebilecek kadar hassas deildi. Fotosistem-1 sadece fotosentetik sistemlerde bulunan stn optoelektronik zelliklere sahip. Ayrca nano lekteki bykl sayesinde molekler optoelektronik uygulamalar iin mit vaat ediyor.
Fizikilerin amas gereken ilk zorluk, iddetli optik alanlar iinde tek tek molekllerle elektriksel temas kurmak oldu. Oluturulan nano lekli cihazn merkezindeki elemanlar, kendi kendine ekil alan ve altn bir elektrota mutasyonla oluturulmu sistin gruplarndan balanan fotosentetik proteinlerdi. Ik kaynakl akm, yakn-alan taramal bir optik mikroskop dzeneinde yer alan altn kapl cam u kullanlarak lld. Bu dzenekte fotosentetik proteinler, ayn zamanda elektriksel temas da salayan drtyzl u ierisinden gnderilen foton aks tarafndan optik olarak uyarlyor. Fizikiler bu yntemi kullanarak tek bir protein birimi tarafndan oluturulan k kaynakl akm lmeyi baard.
Aalar Yapraklaryla da Su ebiliyor
zlem Kl Ekici
itkiler kkleri vastasyla suyu topraktan alr ve tama sisteminin bir paras olan ksilem borular ile suyu yukarya doru yani gvdelerinden yapraklarna kadar iletir ve fotosentezde kullanr.
Haberler
Bulunduu ykseklik nedeniyle srekli bulutlarn iinde kalan bitki rtsndeki aalarn su ihtiyalarn sadece kkleriyle deil yapraklaryla da karlayabildiini biliyor muydunuz? Alak dzlklerdeki yamur ormanlarnn aksine tropik iklim blgelerindeki bulut ya da sis ormanlar sadece dalarda ve yksek kesimlerde bulunur. Buradaki dev aalar su ihtiyacn havadaki nemden, yani bulutlardan karlar. Bulut ormanlarnn dnyadaki en gzel rneklerinden biri Kosta Rika dalarnda bulunan ve yaam veren bir pus perdesiyle ykanan Monteverde Bulut Orman (http://www.canopyintheclouds. com/). Bu zel orman alan 600 metre ile 1800 metre arasnda deien irtifalarda bulunuyor ve dnya zerindeki en gelimi ve kalabalk doal hayat bnyesinde barndryor. Bu zel koruma sahasnn snrlar iinde 100den fazla memeli tr, 400 ku tr, 120 amfibiyum yani iki yaaml canl ve srngen tr, 2500 bitki ve on binlerce bcek tr yayor. Bulut ormanlarndaki aalarn kendilerine gereken suyu yapraklarndan karlamas onlar iin nemli bir hayatta kalma stratejisi. Bu tr ekosistemlerde hava ounlukla puslu ve nemli olmasna karn toprak bir hayli kuru kalr. Bylece aalar topraktan yeterince su alamad iin bulutlarn iinde srekli slak olan yaprak yzeyleri araclyla su ihtiyacn karlar. Uzmanlar bu durumu belgelemek iin ncelikle yaprak slaklnn ekosistemdeki dalmn ve younluunu inceledi. Daha sonra suyun yapraklardan alnp alnmadn anlamak ve suyun hareketini grmek iin aalarn dallarna minik alglayclar yerletirdiler. Bu alglayclar sayesinde yapraklar slak olduu zaman gerekten de suyun yapraklar tarafndan emildiini ve dallara, oradan da gvdeye yani ilgin bir ekilde yukardan aaya doru tandn gsterdiler. almada ayrca, yapraktan su alma miktarnn her aata ayn younlukta olmad anlald. Kaliforniyadaki sekoya aalarnn da bulut ormanlar gibi yapraklaryla su iebildii belirlenmi. Uzmanlar bu tr zel ekosistemlerde bulutlar ile aalar arasndaki ilikinin ok nemli olduunu, zellikle iklim deiiklii neticesinde bulut younluunun azalmasnn bulut ya da sis orman ekosistemlerine zarar verebileceini belirtiyor.
Soyu Tehlike Altndaki Saz Kedisinin zinde

Blent Gzceliolu
WF-Trkiye, Doa Koleji ve Orman Su leri 7. Blge Mdrlnn ibirlii ile yrtlen Saz Kedisinin zinde projesi ikinci yln tamamlad. Adanann Karata ilesindeki Akyatan Yaban Hayat Gelitirme Sahasnda saz kedisini korumaya ynelik olarak yrtlen projede, bu yl yaplan alan almas sonucunda 44 yetikin saz kedisi bireyi belirlendi. ki yldan bu yana devam eden almalarda bir nceki yl 38 saz kedisi belirlenmiti. almann sonucunda toplam 82 birey saylm, ancak daha sonra bu bireylerden 11inin bir nceki ylda da sayld, o nedenle de tekrar niteliinde veri elde edildii fark edilmi. Sonuta Akyatan Yaban Hayat Gelitirme Sahasnda 71 saz kedisinin yaad saptanm. WWF-Trkiye Doa Koruma Direktr Dr. Sedat Kalem, almay soyu tehlike altnda olan saz kedisinin poplasyonunu belirlemek amacyla iki yldan bu yana Akyatan Yaban Hayat Gelitirme Sahasnda yaptklarn, blgeye yerleti-
rilen 12 fotokapan araclyla, 16 farkl istasyonda, 3138 grnt elde edilerek birey saysnn ortaya karldn belirtti. Bu projenin bir zellii de fotokapan ve videokapan kullanlarak Trkiyede bir trle ilgili gerekletirilen ilk poplasyon almas olmas. Elde edilen veriler saz kedisinin alan kullanmna ynelik bilgileri de beraberinde getirdi. Bu sayede trn poplasyonundaki deiimler izlenerek trle ilgili koruma kriterlerin gelitirilmesi de salanacak. Proje almalar srasnda avclar tarafndan vurulduu, tarm ilalar kullanm sonucu len kemirici ve kular besin olarak tkettii, tarlalardan szlen zehirli sular itii iin lm saz kedilerine rastlanm. Bu durum, zaten soyu tehlike olan saz kedilerinin gelecei asndan ayr bir tehdit. Saz kedilerinin balca yaam alanlar orman alt bitkilerinin youn olduu ormanlk alanlar, sulak alanlarn kenarlar ve evresi, amurlu yerler, slak yeil alanlar, durgun su kenarlar, yava akan su kenarlar, saz bitkilerinin sk grld yerler. Bununla birlikte, baz poplasyonlar kuru alanlarda da yaayabiliyor. Tarm zararls olan kemiriciler bata olmak zere tavanlar, kular (zelikle zamann yerde besin arayarak geiren ku trleri), ylanlar, kertenkeleler ve kurbaalar sazlk kedilerinin balca besinini oluturuyor. Beslenirken byk kedilerin aksine melir ve yle beslenirler. Sazlk kedisi uzun bacakl bir kedi trdr. Boyu 50-75 cm, kuyruuysa 25-29 cm kadardr. Vcut rengi genellikle kum grisi ve sarms kahverengi arasnda deiir. Kuyruu zerinde koyu renkli halkalar vardr. Kuyruunun u ksm siyahtr. Kulak ucunda bir tutam kl vardr. Saz kedisi dier kediler gibi ok fazla sayda yavrulamaz. Yavrularn aa altlarndaki korunakl blgelerde bytrler. lkemizde Ege Blgesi, Orta Anadolu, Akdeniz Blgesi ve ok nadir olarak da Dou Anadolu Blgesinde yaarlar. Soylarn tehdit eden en byk etkenler zaten ok yetersiz olan ve gittike daralan yaama ve beslenme alan kayb, avclk, bataklklarn tarm alanna dntrlmesi, kemiricilerle mcadele sonucu avlad hayvanlarn azalmas.
9
Blent Gzceliolu
Yksek znrlkl ilk gzlem uydumuz GKTRK-2, 18 Aralk 2012de Trkiye saatiyle 18:13de indeki Jiuquan frlatma ssnden frlatld.
1985 ylnda uzay teknolojileri, elektronik, bilgi teknolojileri ve ilgili alanlarda Ar-Ge projeleri yrtmek amacyla kurulan TBTAK Uzay Teknolojileri Aratrma Enstits uzay teknolojileri, elektronik ve yazlm alanlarnda faaliyet gsteriyor. TBTAK UZAY, 2001de balatlan BLSAT projesi ile uydu teknolojileri alanna adm att. BLSAT projesi ile uydu retim, test ve entegrasyon altyapsna sahip oldu. BLSAT ile edinilen deneyim ve bilgi birikimi ile RASAT projesi balatlarak, ilk milli uydu tasarm, retim ve entegrasyon faaliyetleri gerekletirildi. RASAT uydusu 17 Austos 2011de uzaya frlatld. RASATta, BLSATta kullanlan 13m renkli ve 26m siyah beyaz znrle sahip kamera yerine 7,5m siyah be-
yaz ve 15m renkli bantlara sahip kamera kullanld. Ayrca milli uu bilgisayar, yazlmlar ve milli yksek hzl X bant verici ile gerek zamanl grnt sktrma birimi gelitirildi. 2012 ylnda tamamlanan GKTRK-2de RASATta kullanlan 7,5m siyah beyaz ve 15m renkli bantlara sahip bir kamera yerine 2,5m siyah beyaz ve 5m renkli ve yakn kzltesi bantlara sahip kamera kullanld. Ayrca 20m znrle sahip Yakn Kzl tesi milli kamera tasarm ve retimi gerekletirildi. TBTAK UZAY, GKTRK-2 ile milli modller ve yazlmlar kullanlarak yksek znrle sahip bir uydunun grntleme, grnt depolama ve grnt indirme ilevlerini gerekletirecek teknolojilere sahip oldu.
GKTRK-2 UZAYDA
TBTAK Uzay Teknolojileri Aratrma Enstits (UZAY) ve TUSA Ortakl tarafndan yksek yerlilik oranyla retilen ve 2,5 metre znrle sahip gzlem uydusu GKTRK-2, lkemizin savunma ve kalknma alanlarndaki nem-
li ihtiyalarna cevap verecek. 23 Kasmda Ankaradan uurlanan GKTRK-2, 25 Kasmda in Halk Cumhuriyetindeki Jiuquan Frlatma ssne ulat. Frlatma alanndaki son ilevsel testlerin ardndan itki sistemine yakt dolduruldu.
10
><
18 Aralkta uydumuz frlatma arac ile birlikte rampadayken, zel bir cihaz ile frlatmadan hemen nce son arj gerekletirildi ve Trkiye saatiyle 18:13de in Halk Cumhuriyetinin Gansu Eyaletindeki Jiuquan Uzay Frlatma Merkezinden frlatlmas iin hazrlklar yapld. GKTRK-2, Dnyadan 686 kilometre yksekteki ve Gnee gre konumu srekli ayn kalan bir dzlemdeki yrngesine ulatktan sonra Trkiye saatiyle 18:26da frlatma aracndan ayrld. Uydudan ilk sinyal 19:39da alnd. TBTAK UZAYdan kontrol edilen uydu ile Kuzey Kutbuna ok yakn bir yerde olan Norveteki Trmso ve Svalbard adasndaki yer istasyonlar vastasyla iletiim kuruluyor. Frlatma ileminden sonra TBTAK UZAY ekibi, ilk sinyalin ardndan uydudan alnan scaklk, akm, gerilim ve kamera ile ilgili salk bilgilerini anlk olarak deerlendiriyor. Dnyadan 686 kilometre yksekte konumlanan uydu, yer istasyonu zerinden gnde ortalama 30 kez geiyor. Uydudan ilk sinyalin alnmasnn ardndan milli uu bilgisayar Bilge alarak, uydunun roketten ayrlmas srasnda oluan takla hareketinin durdurulmas iin komutlar gnderilecek. Takla hareketinin durdurulmasnn ardndan uydu eksende kontrol edilerek, Dnya
zerinde istenen noktalara bakmas salanacak. Daha sonra uydunun gvdesine hareketli menteelerle bal olan gne panellerinin her biri teker teker alarak uydunun zerindeki cihazlarn ihtiya duyduu elektrik enerjisini tam kapasite ile retmesi salanacak.
GKTRK-2nin Teknik zellikleri ve Yetenekleri

GKTRK-2nin arl yaklak 400 kg, 2,5 metre znrlkte grnt alabiliyor. Tasarm mr 5 yl. GKTRK-2, bu sre iinde yeryznde istenen noktalar tek kare ya da erit olarak grntleyebilecek. Uydumuz ayrca istenildiinde yeryznn 3 boyutlu haritalarnn hazrlanmasnda kullanlabilecek stereo grntleme imkn salayacak yksek manevra kabiliyetine de sahip. GKTRK-2, gnde 15 defa Dnya etrafnda dnerek belli bir noktay haftada iki kez grntleyebilecek. Uyduda, yine TBTAK UZAY tarafndan gelitirilen milli uu bilgisayar ve yazlm kullanlyor. GKTRK-2, Trkiyenin kuzey sahillerinden gney sahillerine kadar uzanan yaklak 600 kmlik bir eridin grntsn tek geite indirebilecek kadar yksek hzl bir veri haberlemesine de sahip olacak.
11
Brtein Ege
Hacettepe niversitesi Semantik Web Doktora rencisi
Yeni Nesil Arama Motorlar

nternetteki bilgi hacmi gn getike, hem de katlanarak artyor. Gnmzn klasik arama motorlarnda yaplan arama sonular bunun en belirgin rnei. Yaptnz herhangi bir aramaya milyonlarca cevap almak iten bile deil, tabi bunlar cevap olarak adlandrlabilirse. Sonu olarak Web deki veri ynlar iinde bilgi aramak artk samanlkta ine aramaya benziyor. Webdeki bu bilgi kirlilii zerine yllardan beri kafa yoran Google, Yahoo ve Microsoft gibi biliim devleri bu konuya bir are bulabilmek iin alyor. Sz konusu almalarda henz istenilen noktaya gelinmi olmasa da sonular hayli mit verici. Anlamsal teknolojilerin uygulanmasyla hayata geirilmeye balanan bu sre ayn zamanda Webde yakn bir zamanda meydana gelecek byk bir teknolojik devrimin de habercisi.
Klasik arama motorlar ve Google

Birok bilgisayar kullancs iin Web arama motorlarnn tarihesi Google ile balyor, oysa bu doru deil. Google her ne kadar gnmzdeki arama motorlar iinde en gze arpan ve en baarls olsa da Lycos (1994), AltaVista (1995), Yahoo (1995) ve Yandex (1997) gibi arama motorlarnn faaliyete gei tarihleri Googlenkinden (1998) daha nce. Yani arama motorlarnn tarihesinin Google ile balamadn bir daha hatrlatmakta fayda var. Peki, nedir Google Google yapan? Nasl oldu da Google Webde arama yapmak ve arama motoru kavramlaryla zdeleti? Bunun cevab esasnda hayli basit ve ncelikli olarak sistemin ekirdeini oluturan PageRank algoritmasnda yatyor. Gnmzde belki Coca Colann formlnden bile daha deerli olan PageRank algoritmas, 1996-1997 yllar arasnda Stanford niversitesindeki bir doktora almas kapsamnda Lawrence Page ve Sergey Brin tarafndan gelitirildi. Algoritmann patentinin 1997 ylnda Stanford niversitesi tarafndan alnmasndan sonra, 4 Eyll 1998de algoritmann mucitleri Lawrence Page ve Sergey Brin tarafndan zel bir irket olarak kurulan Google, 19 Austos 2004te Google Inc. adn alarak halka arz edildi. alma ekli ve dier arama motorlarndan daha baarl arama sonular dikkate alndnda Google hakl olarak gnmzn en iyi arama motoru unvanna sahip. Bu nedenle yazmzda Web 2.0 erevesinde klasik arama motorlarn deerlendirirken lt olarak Google alacaz.
12
PageRank algoritmas
Her arama motorunun olduu gibi Googlen da arama sonularn etkileyen eitli ltler var. Bu ltlerden bilinenler arasnda en nemlileri unlar: Aranan anahtar kelimeler ile bunlarn olas kombinasyonlarnn o anda incelenen Web sayfas iindeki says ile bunlarn bulunduu konumlar, genel anlamda ierik uyumas, sz konusu sayfa iinde verilen kaynakalarn gvenilirlii ve Web sitesinin Google tarafndan tayin edilmi PageRank deeri. Her ne kadar Google, zellikle kullanc tarafndan aranan ifadeler ile sz konusu Web sayfasnn ieriinin uyumas durumunun, sonularn sralanmasna ok byk etkisi olduunu belirtse de, bir deerlendirme srecine etki eden fakat Google tarafndan zellikle aklanmayan baka faktrler de var. (Googlen, PageRank deerini hesaplayan algoritmasn yeni gereksinimlere gre srekli gncelledii, fakat bu deere etki eden tm faktrleri kamuoyuyla paylamad bilinen bir gerek. Bunun en nemli nedenlerinden biri PageRank algoritmasnn mthi bir ticari sr olmasnn yan sra, Googlen birtakm igzar a yneticileri tarafndan gerekletirilebilecek yapay arama motoru optimizasyonlarnn nne geerek PageRank algoritmasnn bu tipteki sahte balantlarla ve deerlerle yanltlmasn nlemek istemesi.
>>>
be gibi gnmzn en popler ve nemli kitlesel iletiim aralar da Web 2.0 sayesinde dodu ve dnyamza kelimenin PageRank algoritmasnn kkletam anlamyla yeni bir dinamizm geldi. ri sosyometri bilimine dayanyor. TemelSalad tm olanaklara ramen, soleri 1930lu yllarda, Avusturya kkennu olarak Web 2.0 da metin tabanl. li ABDli bilim adam Jacob Levy MoreBu da, Webdeki bilgi hacminin her geno tarafndan atlan sosyometri bilimien gn katlanarak artt gnmznin ana fikri bir grubun yeleri arasndade byk problemlere yol ayor. Bunlaki ilikilerin, sosyomatriks olarak adlandrn en banda da metinsel bilgilerin sarlan bir matriksin yardmyla tespit edildece insanlar tarafndan anlalmas, bilmesi, ortaya kan sonu tablosunun sosgisayarlar tarafndan anlalamamas geyogram ad verilen bir grafikle grselletiliyor (Webdeki ierikler metinsel tabanrilmesidir. Sosyometri bilimi gnmzde l olarak sakland srece de, bu mmsosyal alarn analiz edilmesinde kullankn olacak gibi grnmyor). Byle bir lan bilimsel yntemlerin de babas olarak ortamda Google gibi en baarl arama kabul edilir. motorlar bile, arama sonularn oluSosyometri biliminden tururken anlamsal analizlerden ok, baesinlenilerek gelitirilen Paz istatiksel verilerin ve hesaplamalaA geRank algoritmasnn tern n planda tutulduu niceliksel % 3,3 mel ilkesine gre, ne kaanalizlerle hareket ediyor ve sodar ok Web sayfas belirli nuta kullanc iin pek de veC bir Web sayfasna referansrimli olmuyorlar. % 34,3 B % 38,4 ta bulunup o sayfay iaret Web 2.0n yapsal probediyorsa, o Web sayfasnn lemleri u ekilde zetlenearl dolaysyla Pagebilir: l Bilgilerin byk bir Rank deeri o kadar ykksmnn metinsel kaynaksek olur (PageRank algoritD F % 3,9 l ve dolaysyla yalnzca inmasnn alma ilkesine g% 3,9 E sanlar tarafndan anlalan re herhangi bir Web sayfas% 8,1 yapda olmas nn PageRank deeri 0 ile 10 % 1,6 l Bilgilerin byk bir arasnda olabilir). % 1,6 ksmnn metinsel kaynak% 1,6 % 1,6 % 1,6 l olmasnn, bu bilgilerin Gnmzn en deerli anlamlandrlp bilgisayarlar tarafndan anlalmasformlnn zayf noktas n ve aralarnda gerekli baBir ada yzdelerle ifade edilmi PageRank deerleri. Yz milyonlarca Web sayfasnn ara- C sayfasn gsteren balant saysnn daha az olmasna ramen, lantlarn kurulmasn engellemesi l Bilgiler anlamlandrlamad iin ma sonularnda srekli en balarda k- C sayfasnn deeri E sayfasnnkinden daha fazla. nemli Bunun nedeni C sayfasn gsteren balantnn, ok e anlamllk, ok anlamllk gibi probmak iin kyasya mcadele verdii gn- olarak kategorize edilen B sayfasndan gelmesi. lemlerin zmlenememesi ve bunun mzde, PageRank algoritmasnn deedoal olarak arama sonularna yansrinin Coca Colann formlnnkini okWeb 2.0n mas tan geride braktn sylersek herhalde l Aralarnda balant kurulamaabartm olmayz. Fakat kelimenin gerek yapsal problemleri yan bilgilerden yeni bilgi karsamann anlamyla Googlen kalbini tekil eden bu Bilindii gibi Webin ilk nesli olan imknsz hale gelmesi PageRank algoritmasnn Web sayfalarl Web e bulunan belge ieriklerinin d nn puanlarn tayin ederken Web kulla- Web 1.0 (1995-2000) yalnzca HTML nclarna adaletli davrand da sylene- belgelerin yer alabildii donuk bir yap- bilgisayar tarafndan anlalamamasnn, mez. Nitekim, kullanc tarafndan yapya sahipti. Web 2.0 (2000-2010) ile birlik- gnmz Webinin hemen hemen hi bir lan bir aramann sonular PageRank al- te kullanclarn da aktif olarak katlabil- kontroln ve dolaysyla sanal gvenliin goritmas tarafndan derlenirken -ierik dii etkileimli ve insan odakl bir plat- olmad bir ortam haline gelmesine ister uyumas asndan zayf da olsa- ilk s- form dodu. Facebook, Twitter, YouTu- istemez katkda bulunmas ralarda sadece PageRank deeri yksek olan Web sayfalarna yer verilmesi, aslnda sz konusu aramaya daha iyi hatta en iyi cevab verdii halde baz Web sayfalarnn -sadece PageRank deeri daha dk olduu iin- ok daha alt sralarda yer alabilmesi, kullanclarn gnlk hayatta ok sk karlat rahatsz edici gereklerden biri. Bilgilerin sadece insanlar tarafndan anlalabilir metinsel bir formatta saklanabildii, metinsel bazl Web sitesi saysnn dnya genelinde yaklak 650 milyona ulat Web 2.0 ortamnda, artk PageRank algoritmasnn tek bana gittike aresiz ve yetersiz kalmaya, hatta bu ekliyle geerliliini yitirmeye baladn kolaylkla syleyebiliriz.
13
PageRank algoritmasnn tarihesi
Yeni Nesil Arama Motorlar
Yani ok ge olmadan insanln Webin ieriine hkim olmas gerekiyor. Bunun yolu ise Web 2.0da yaanan problemlerin yaanmayaca, yeni nesil teknolojilerle modellenecek yeni nesil bir Webden geiyor. Bunun ad ister Web 3.0, ister Web of Data, isterse Semantik Web olsun.
ha sonra bu bilgilerin birbirleriyle ilikilendirilip birbirine balanmas, bylece btn Web 2.0n ieriklerden ok ieriklerin anlamnn n planda tutulduu Semantik Webe, sonu olarak da kresel lekte akll bir veri tabanna dntrlmesi tasarlanyor.
Webin gelecei: Semantik Web

Esasnda olaylarn bu ekilde geliecei daha dorusu gelimesi gerektii daha 2000li yllarn banda bir grup bilim insan tarafndan ngrlmt. James Hendler, Ora Lassila ve Webin mucidi Tim Berners-Lee nderliinde 17 Mays 2001de The Scientific Americanda yaymlanan The Semantic Web balkl yazda, yazarlar ilk defa ierii sadece insanlar tarafndan deil, bilgisayarlar tarafndan da anlalacak yeni nesil bir Web yani Semantik Web fikrini ortaya atyordu. Yine ayn makalede Semantik Webin eitli anlamsal teknolojilerin kullanmyla nasl hayata geirilebileceini aklayan bu bilim insanlar, ayn zamanda geriye dn olmayan bir dnemin balangcn da duyuruyordu. Biliim dnyas o tarihten bu yana Semantik Web konusunda ok mesafe ald iin anslyz. Kullanclar henz Webin daha ok alt katmanlarnda gerekleen bu sessiz devrimden haberdar olmayabilir, ama daha imdiden arama sonularndaki baz iyilemeleri anlamsal teknolojilerin gnmz Webine yava ama emin bir ekilde entegre edilmesine borluyuz. Bu ekilde uzun vadede Webde bulunan her bilgiye ilgili anlamn yklenmesi, da-
Biliim devlerinin anlaml hayalleri

Yukarda da belirtildii gibi Web 2.0 ortamna hkim olan belirsizlik aslnda Google, Yahoo ve Microsoft gibi dier biliim devlerini de uzun zamandr huzursuz ediyor olmal ki, zellikle son yllarda Webin dolaysyla arama motorlarnn bu ana problemini zmek iin almalarn hzlandrdlar. imdi gelin bu almalara bir gz atalm. Hakia: 2004te ABDde Trk bilim adam Dr. Rza C. Berkan nderliinde gelitirilmeye balanan Hakia ayn zamanda ilk anlamsal arama motorlarndan biri. Kuruluundan bu yana zellikle yapay zek, bulank mantk, dil bilimleri ve zellikle anlamsal teknolojilerin kullanmyla QDEX (Query Detection and Extraction) ve SemanticRank gibi hayli yeniliki algoritmalarn gelitirilmesine imza atan Berkan, halen ABDnin New York kentinde almalarna baaryla devam ediyor. Hakia, 2008de en iyi 10 Semantic Web rnnden biri seilmiti. Powerset (Microsoft Bing): 2005te ABDnin San Francisco kentinde eski NASA ve Xerox PARC alanlarnn da aralarnda bulunduu bir grup tarafndan kurulan Powersetin vizyonu ve amac, Webde yazlan her cmleyi anlamakt. PARC (Palo Alto Research Center) aratrma merkezinden bir doal dil ileme teknolojisi satn alarak yola kan Powerset, baarl almalar sonucunda gelecek vaat eden bir anlamsal arama motoru haline geldi. 2008de de Microsoft tarafndan 100 milyon ABD dolar karlnda satn alnd.
Trkiyenin bakenti neresidir? sorusuna Hakiann Googlenkinden hi de aa kalmayan cevaplar

14
2008den itibaren yayn hayatna Microsoft Bing adyla devam eden Powerset, yine 2008de en iyi 10 Semantik Web rnnden biri seilmiti. DBpedia: 2007de yayn hayatna balayan DBpedia, her ne kadar kullancnn anlad trden tipik bir anlamsal arama motorunu temsil etmese de, gelecein anlamsal arama motorlarna, tm bilgilerin Semantik Web formatnda sunulduu ok geni kapsaml bir bilgi kmesi salamas asndan hayli nemli. ki Alman niversitesi (Freie Universitt Berlin ve Universitt Leipzig) ile OpenLink Software firmas tarafndan tasarlanan DBpedia kelimenin gerek anlamyla trnn en nadir ve baarl rneklerinden biri. DBpedia projesinin znde, nternet ansiklopedisi Wikipediadaki farkl dillerdeki bilgilerin -anlamsal teknolojilerin kullanmyla gelitirilmi algoritmalarn yardmyla- Semantik Web formatndaki bilgilere dntrlmesi yatyor (bir sonraki aamada ise mmknse bu bilgiler GeoNames, Freebase gibi yine Semantik Web formatndaki dier bilgi kmeleriyle birbirine balanarak Linked Open Data Bulutu -LOD Cloud- kapsamnda yaymlanyor). DBpedia, zellikle de gelitirilme aamasndaki anlamsal arama motorlar iin hayli faydal ve geni kapsaml bir bilgi kmesi sunmasnn yan sra, RelFinder (Interactive Relationship Discovery in RDF Data) adl bir ara sayesinde normal Web kullanclar tarafndan da etkileimli olarak sorgulanabiliyor. Birok Semantik Web projesine ilham kayna olan ve yayn hayatna baaryla devam eden DBpedia, 2009da en iyi 10 Semantik Web rnnden biri seilmiti. Yahoo SearchMonkey: 2008de Yahoo tarafndan Semantik Web formatndaki yapsal bilgilerin kullanmnn aratrlmas ve anlamsal arama amal testlerin yaplmas iin kurulan SearchMonkey adl arama motoru da, anlamsal arama yapabilen ilk arama motorlarndand. Yaklak iki buuk yl hizmette kalan SearchMonkey, Ekim 2010da yine Yahoo tarafndan hizmetten kaldrld. SearchMonkey, 2008de en iyi 10 Semantik Web rnnden biri seilmiti.
<<<
WolframAlpha: Dnyaca nl matematiksel yazlm Mathematicann mucidi Stephen Wolframn nderliinde 2005te gelitirilmeye balanan WolframAlpha, yukarda tantlan anlamsal arama motorlarndan biraz daha farkl olarak aranlan bilgiyi sadece Webde aramakla kalmaz, bulduu veriler arasnda balant kurarak, mmknse yeni sonular da karr. WolframAlphaya arama ifadesi olarak rnein bir lke veya kent ad girildiinde, hayli detayl bilgi ve zellikle matematiksel trdeki ilemlerde de hayli kesin sonular alnr. rnein kullancnn WolframAlphada stanbul kelimesini aramas sonucunda, kullancya stanbulun haritadaki yeri, koordinatlar, kurulu tarihi, o andaki hava durumu, yerel saat, kent merkezine en yakn havaalan gibi nemli ayrntlar gsterilir. 2009da yayn hayatna balayan WolframAlpha gnmzde hl kendi kategorisinin en baarl anlamsal arama motorlarndan biri olarak grlyor. Google: Mart 2012de Googlen bamhendislerinden Amit Singhal, ABDnin nl The Wall Street Journal gazetesine verdii rportajda, ok yaknda bugnk klasik arama sistemini -yine Google tarafndan gelitirilen baz anlamsal arama algoritmalaryla btnletirerek- iyiletirmeyi planladklarn aklad. Gelitirmekte olduklar bu doal dil ileme tabanl algoritmalar sayesinde, Googlen karlat her kelimenin gerek anlamn zorlanmadan zeceini belirten Singhal, yeni sistemin milyonlarca Web sitesinin sralamasna da byk etkisi olacan belirtti. Bu srecin ayn zamanda Googlen tarihinde yaayaca en byk deiikliklerden biri olacan ifade eden Singhal, bunun nasl gerekletirilecei konusunda detayl bilgi vermedi. Anlamsal arama motorlarnda baz sorgulama rnekleri: Anlamsal arama motorlarnn kullanclar asndan en byk faydalarndan biri, kullanclarn sorularn anahtar kelimeler yerine soru cmlesi eklinde sormasn salamak olacak. Kullanc tarafndan girilen sorguyu anlayacak derecede gelimi olacak bu sistem, sadece sorudaki tek tek kelimelerin ne anlama geldiini gerekten kavramakla kalmayacak ayn zamanda sorulan sorunun btn olarak ne anlama geldiini de bilecek. rnein ABD Bakan Barack Hussein Obamann ne zaman doduunu renmek isteyen bir kullanc, arama motoruna Barack Obama + domak gibi anahtar kelimeler girmek yerine, dorudan Barack Obama ne zaman dodu? diye yazabilecek ve sorusunun karl olarak da 4 Austos 1961 veya Barack Hussein Obama 4 Austos 1961de domutur gibi bir cevap alacak. Anlamsal arama motorlarnn baka bir kuvvetli yn de e anlaml ve ok anlaml ifadeleri ayn insanlar gibi ayrt edebilecek olmas. rnein kullancnn arama motoruna Doan model bir araba satn almak istiyorum eklinde bir soru yneltmesi durumunda, arama motoru Doan szc ile bir yrtc kuun ya da domak ile ilgili bir kavramn kast edilmediini otomatik olarak anlayacak ve arama srecini sata karlm Doan model arabalarn bulunmasna gre ynlendirecek.
Grld gibi biliim devlerinin Webdeki bilgi kirlilii ile mcadelesi her geen gn hem kullanclar hem de biliim devleri asndan gittike nem kazanyor. Bu mcadelenin kazanlmas ise ancak Semantik Web kavramnn hak ettii yere tam anlamyla gelmesiyle mmkn. Fakat anlamsal arama motorlarnn nnde duran en nemli engel teknoloji deil, bilgilerin metinsel formatta sakland Web 2.0n ta kendisi. Her ne kadar anlamsal arama motorlarnn gelitirilmesi konusundaki ilerlemeler ve biliim devlerinin bu konudaki gayretleri mit verici olsa da, Doal Dil leme (Natural Language Processing, ksaca NLP) yani ieriin bilgisayarlar tarafndan anlalmas konusundaki baz problemler -arlkl olarak da Web 2.0n metinsel yapsndan dolay- devam ediyor (bu noktada Web 2.0daki bilgilerin programlanm baz algoritmalar yoluyla yani insan eliyle anlamsal formata dntrlmesi ise -Webin hacmi dnldnde- pek de stesinden gelinebilecek bir i gibi grnmyor). Anlamsal arama motorlarnn artk Linked Open Data Bulutu gibi sistemler dnda da baaryla kullanlabilmesi iin Webde yaymlanan bilgilerden anlamsal formatta olanlarn orannn artrlmas, metinsel bazda olanlarnn orannn da azaltlmas gerekiyor. Bu konudaki en nemli grev ise tahmin edilebilecei gibi kullanclara dyor. Sonu olarak ieriini sadece insanlarn deil ayn zamanda bilgisayarlarn da anlad bir Web doduu gn, o Web artk kresel apta geerli bir anlamsal veri tabanna dnecek ve insanolu bir zamanlar ak denizlere hkimiyet konusunda kazand zafer gibi en nemli zaferlerinden birini kazanm saylacak.
Sonu
www.
Kaynaklar Berners-Lee, T., Hendler, J. ve Lassila, O., The Semantic Web, Scientific American, 17 Mays 2001. Bizer, C., Lehmann, J., Kobilarov, G., Auer, S., Becker, C., Cyganiak, R. ve Hellmann, S., DBpedia - A Crystallization Point for the Web of Data, Journal of Web Semantics: Science, Services and Agents on the World Wide Web, Cilt 7, Say 3, s. 154-165, Eyll 2009. Helft, M., In a Search Refinement, a Chance to Rival Google, The New York Times, 9 ubat 2007. NETCRAFT, Web Server Survey, http://news.netcraft. com/archives/2012/03/05/ march-2012-web-server-survey. html, Mart 2012 Internet World Stats, World Internet Usage and Population Statistics, http:// www.internetworldstats.com/ stats.htm, 30 Haziran 2012 ReadWrite, Top 10 Semantic Web Product of 2008, http:// readwrite.com/2008/12/02/ top_10_semantic_web_ products_2008, 2 Aralk 2008 ReadWrite, Top 10 Semantic Web Product of 2009, http:// readwrite.com/2008/12/02/ top_10_semantic_web_ products_2009, 2 Aralk 2009 15
Tekno - Yaam
Osman Topa
Hangouts iOS cihazlar iin: Apple Haritalar m? Google Haritalar m?

Artk neredeyse btn mesajlama/ sohbet programlarnda ikili video konferans zellii var. Yani MSN Live, Google Talk, Skype gibi programlarda iki kii sesli ve grntl olarak konuabiliyor. Google+ Hangout ise ayn anda 10 kiinin video konferans yapmasna imkn tanyor. Ayrca bilgisayar banda olmayan kiileri de yine Google+ Hangout zerinden telefonlarndan arayarak konferansa dhil edebiliyorsunuz. Normalde bilgisayar ve internet zerinden video konferans zellii tamamen cretsiz. Telefonla katlm, aradnz telefonlar ABDde veya Kanadada ise yine cretsiz. Trkiyeden bir ev/i telefonu ararsanz dakikada 0,03 dolar cret demeniz gerekiyor. Konferans srasnda katlmclardan herhangi biri YouTube uygulamasn altrp btn katlmclara herhangi bir video gsterebiliyor. Bunun yan sra kullanclar ekranlarn dier kullanclarla paylaabiliyor. Ayrca Google Docs kullanarak ortak belgeler de oluturabiliyorsunuz. Hang Outun canl yayn zelliini kullanrsanz, snrsz sayda izleyici yaynnz canl olarak izleyebiliyor. Canl yaynnz srasnda ka kiinin sizi izlediini grebiliyorsunuz. Hatta baz kullanclar orada 24 saat kadar mahsur kald ve ciddi tehlikeler atlatt. Apple ile iletiime geen Avustralya polisi durumdan Apple haberdar etti ve sorun giderildi. Tabii iPhone kullanclarnn cevabn merak ettii soru uydu: Ya tek sorun Mildura kasabas deilse? Neyse ki iPhone kullanclar artk sorunlarndan kurtulamayan Apple Mapse alternatif olarak tekrar Google Maps kullanmaya balayabilecek, nk Google Maps iOS 6.0 iin AppStoreda cretsiz olarak kullanma sunuldu.
http://maps.apple.com http://www.google.com/mobile/maps
iPhone kullanclar iin vazgeilmez uygulamalardan biri olan Google Haritalar, iOS 6.0 ile birlikte kaldrlmt ve yerine Apple Maps uygulamas konulmutu. Apple Maps ise verdii yanl adres tarifleri yznden srekli mteri ikyetlerine konu oldu. Hatta bu yzden Applen CEOsu Timothy D. Cook, mterilerinden zr diledi ve daha sonra haritalardan sorumlu yneticiyi grevden uzaklatrd. Apple Mapsin sebep olduu en son olay, Avustralyada gerekleti. Avustralyada Mildura kasabasna gitmek isteyen Apple Maps kullanclar kendilerini telefonun ekmedii ve yaknlarnda bir benzin istasyonu bile bulunmayan Murray-Sunset Milli Parknda buldu.
16
Ayrca yayn sonunda kaydedilen grntler hem YouTube hesabnza hem de Google+ hesabnza ykleniyor.
http://hangouts.google.com
teknoyasam@tubitak.gov.tr
Gnde 1 Saniye
Hayatnz bir film eridi gibi izlemek ister misiniz? Gnde 1 Saniye uygulamasnn amac bu. Bu uygulama sayesinde hayatnzn her 10 yl size 1 saatlik bir video olarak geri dnecek. Ya da her yl iin 6 dakika olarak. Uygulamay ykledikten sonra her gn telefonunuzla ektiiniz videolardan istediiniz 1 saniyeyi bu proje iin seebiliyorsunuz. Bunu yapmadnz gn program sizi uyaryor. O gn video ekmediyseniz programn ara yzn kullanarak bu amala bir video ekebiliyorsunuz. Ayn anda istediiniz kadar proje balatabiliyorsunuz. Yznz, ocuklarnz, ehriniz, otomobiliniz iin farkl projeler balattnzda yllar iindeki deiiklikleri bir film eridinde izleyebiliyorsunuz. Projenizi isterseniz iCloud zerinde, YouTubeda, Vimeoda, Facebookta veya Twitterda saklayp sevdiklerinizle paylaabiliyorsunuz.
Drobo 5N: 20TB

ok fazla miktarda saysal veri depolama ihtiyac olanlar iin teknolojinin sunduu zmler her geen gn geliiyor. Drobo 5N ierisine 5 adet 3,5 in SATA II/III veya solid state disk yerletirebiliyorsunuz. Bu kutuda bir adet de mSATA solid state disk iin balant noktas bulunuyor. Bu durumda piyasada bulunan en byk SATA sabit disklerden 5ini yerletirdiinizde, Drobo 5N size 20 TB veri depolama alan sunuyor. Ayrca cihaz zerinde btnleik olarak bulunan Gigabit ethernet balant soketi ile isterseniz kablolu veya kablosuz bir ynlendirici kullanarak yerel alarnz zerinden de bu 20 TB veriye ulaabiliyorsunuz. Eer Mac OS kullanyorsanz ve daha ok veriye ulamanz gerekiyorsa, o zaman Drobo 5Dyi tercih edebilirsiniz. Drobo 5Dde bulunan thunderbolt balants ile 6 adete kadar Drobo 5Dyi birbirine balayabilirsiniz. Bu durumda 96 TBa kadar veri depolayabiliyorsunuz.
www.drobo.com
http://kck.st/SqW8Ue
17
Tekno - Yaam
Osman Topa
Looky Lock
ocuklarn fotorafn ekmek pek ok adan ok zordur. Herhangi bir noktaya odaklanma sresi ok ksa olan ocuklarn objektife bakmalarn salamak iin ok basit bir alet gelitirilmi. Looky Lock ad verilen bu alete takacanz bir akll telefonda oynatacanz bir izgi film ile artk ocuklar gzlerini objektifinizden ayramayacak.
http://goo.gl/uCKSF
Czdan bulucu: Wallet TrackR DoorBot
Wallet TrackR kredi kart byklnde bir bluetooth cihaz. Czdannza yerletiriyorsunuz ve cep telefonunuza bu bluetooth kart tantyorsunuz. Daha sonra, cep telefonunuz czdannzdan belli bir mesafeden fazla uzaklatnda cep telefonunuz sizi uyaryor. Eer bu uyary duymazsanz, czdannzn cep telefonunuzun alarm ald andaki GPS konumu kaydediliyor. Daha sonra c zdannz kaybettiinizi fark ettiinizde bu GPS koordinatlarn kullanarak czdannzn yerini bulabiliyorsunuz (tabii czdannz hl orada duruyorsa). Ayrca czdannz bluetooth balant alan iinde ise ama yine de bulamyorsanz, o zaman da Wallet TrackRdaki alarm etkinletiriyor ve gelen alarm sesini takip ederek czdannz bulabiliyorsunuz.
http://www.wallettrackr.com/
Evde yokken kapnz alarsa kapda kimin olduunu grmek ister misiniz? Peki ya kapnz alan kiiyle konumak? DoorBot ve bir akll telefon kullanarak bunlar yapmanz mmkn. Evinize gelen ziyareti zile bastnda almaya balayan DoorBot, akll telefonunuza ziyaretinizin grntsn yaynlamaya balyor. sterseniz ziyaretiyle konuabiliyorsunuz. Eer Lockitron kilit sistemini de kapnza takarsanz, akll telefonunuz zerinden kapy amanz da mmkn.
http://goo.gl/tqqkn
18
teknoyasam@tubitak.gov.tr
Sync.in Spectacam: ift ynl aksiyon kameras

Bu sayfalarda farkl zelliklere sahip aksiyon kameralarndan bahsetmitik. Spectacam dierlerinden ayran en byk zellik hem n hem de arka tarafnda lens bulunmas ve her iki kameradan ayn anda video kayd yaplabiliyor olmas. Her iki kameras da 1080p HD grnt eken Spectacamn batarya mr 3 saat, arl 60 gram. Wifi zerinden balanldnda akll telefonlar ile de kumanda edilebiliyor.
http://spectacam.com/
Ortak bir belge zerinde ayn anda almak isteyen bir grup insann bir ekran karsnda topland gnler artk geride kalyor. Sync.in sayesinde ayn belge zerinde almak isteyenler kendi bilgisayarlarnn banda bu ilemi gerekletirebiliyor.
YouTube Capture
YouTube, internet eriimi olan herkesin, ektii videolar istedii kiilerle veya herkesle paylamasn salayan bir platform. imdi akll telefonunuzla ektiiniz videolar dorudan YouTubea yklemeniz ok kolay. iPhone ve iPod Touch iin gelitirilen YouTube Capture ile videonuzu ekiyorsunuz ve sadece bir tua basarak videonuzu yaynlayabiliyorsunuz.
Bu alma srasnda katkda bulunan kiilerin isimleri ve her bir isme ait renk kodu ekranda beliriyor. Ekranda btn takm arkadalarnn yapt deiiklikler farkl bir renkte grnd iin, herkes kimin ne tr bir deiiklik yaptn grebiliyor. Ayrca yaplan btn deiiklikler bir film eridi gibi ileri geri sardrlarak kim, ne zaman, ne tr deiiklik yapm izlenebiliyor.
www.sync.in
Bu sayede hem videolarnz telefonunuzda hi yer kaplamayacak hem de daha gvenli bir yerde olacaklar.
http://www.youtube.com/capture
19
Baybars Klebi
Dr., Aratrmac Barcelona Institut de Cincies de lEspai (Barselona Uzay Bilimleri Enstits)
Spernovalarn Anlattklar
NGC 4526 adl galakside patlayan ve 1994 ylnda gzlenen 1994D Spernovas
20
>>>
Spernovalarla Yaplan lm
Hubblen 1925teki gzlemlerinden beri bildiimiz zere, Byk Patlamann doal bir sonucu olarak evren geniliyor. Bu genileme evrenin barndrd madde ve enerji ile dorudan ilgili. Nedeni de patlamann genilettii evrenin iinde barndrd ktlenin birbirini ekerek bu genilemeye direnmesi. Ancak buna ayrntl olarak baktmzda, evrenin kaderinin iinde barndrd ktle kadar, ktlenin trne de bal olduunu gryoruz. Evrendeki gkada kmelerinin k saan ktlelerinden ok daha byk, karanlk bir tr ktleye sahip olduunu biliyoruz. Bunu fark edebilmemizin nedeni, bize gre arkalarnda bulunan , ktleekimleri sayesinde bir mercek gibi bkebilmeleri. Bu almalar bize gkadalarn ktlelerinin % 90nn karanlk olduunu gsteriyor. Ancak bu iki ktlenin toplamnn, evrenin dz olmas iin gerekli madde-enerji younluunun yaklak % 30unu oluturduu ortaya kyor. Evrenin eklini lmek ve bu karanlk maddenin evrenin baskn yap ta olup olmadn anlamak iin evrenin uzak noktalarna bakarak, evrenin gerekten ivmelenip ivmelenmediini lmek gerekiyordu. Gne ktlesinin yaklak onda biri kadar bir maddeyi enerjiye yani a evirebilen, evrenin en parlak havai fiekleri spernovalarn standart kandil zellii tayan Ia tipinde olanlar bunu salad. Bu patlamalardan elde edilen verilerin nasl incelendiini ve patlama mekanizmalarnn detaylarn anlatmadan nce Nobel dll almada kan sonucu zetlemenin faydas var. Yaplan gzlemlerde tip Ia spernovalarn klarnn, beklenilenden % 25 daha soluk olduu grld. Bu da gemiten gelen n daha uzun yol kat ettiine, yani evrenin ivmelenerek genilediine iaret ediyordu. Bu nceden hayal ettiimizden ok daha farkl bir evrende yaadmz gstermekle beraber, cevaplanmas gereken birok soru daha dourdu. Bunlardan en nemlisi kozmolojik sabit, lambda olarak da anlan ve ivmelenerek genilemenin sorumlusu olan karanlk enerji. Gzlemlerimize gre bu karanlk enerji evrenin % 73n oluturuyor. Bu enerjinin ne olduu fizikilerin en ok ka-
fasn kartran sorulardan biri. Bu soruyu en dorudan cevaplandrabilecek olan, yine bu enerjinin varln ortaya karan tip Ia spernova gzlemlerinin ta kendisi. Bu nedenle, spernovalarn nasl patladn ve spernovalardan gelen bilginin nasl kullanldn ayrntl olarak incelememiz gerekiyor.
Neden Standart Deil?

Tip Ia spernovalarn hep benzer ekilde, tahmin edilebilir gzlemsel zelliklerle patlamasn anlamak iin bir dier Nobel dll almay, Chandrasekharn beyaz ccelerin azami ktlesi hesaplamalarn anmak gerekiyor. Chandrasekhar beyaz ccelerin kendi ktleekimlerine normal yldzlarn aksine gaz basnc ile deil, Fermi tipi elektronlarn kuantum zellikleri sayesinde kar koyduunu gstermiti. Bu hesaplarn doal bir sonucu olarak, beyaz cceyi oluturan madde sktrldka greli zellie sahip bir madde haline geliyor ve bir sre sonra ktleekimine kar koyamayarak iine kyordu. te bu belirli ktleekime karlk gelen beyaz cce azami ktlesine, Chandrasekhar ktlesi deniyor. Tip Ia spernova patlamalarnn benzer ekilde gereklemesinin nedeni olarak ne srlen zellik de, tam olarak bu azami Chandrasekhar ktlesi idi. Elbette her Chandrasekhar ktlesine ulaan beyaz cce patlamyor, nk ayn zamanda iinde barndrd karbonu kaynatracak scakla ulamas da gerekli. Ancak bu temel fizik ile belirlenmi ktle snr, patlama parlaklnn standart olmas iin yeterli. Kuramsal olarak birbirinin ayn olan patlamalarn parlakl, patlamann gerekletii uzaklk ile ilgili bilgi verirken, patlamann tayfndaki kzla kayma ise bize bu uzaklktaki genileme hzn veriyor. Ancak detayl gzlemler Ia tipi spernovalarn standart olmadn, kandillerinin standardize edilebildiini ortaya kard. 1993te Phillipsin ortaya kard ampirik ilikiye gre, azami patlama parlakl ile n snmlenme sresi arasnda bir iliki var. Parlak patlamalarn nispi olarak belli bir dzeye dmesi daha uzun srerken, gsz patlamalarn nmlar yine tepe parlaklna nazaran ok abuk yok oluyor.
21
1752de Tycho Brahe tarafndan gzlemlendiinde, antik ve deimeyen evren anlayna nemli bir darbe vuran ve bugn SN 1572 olarak adlandrlan spernova, ite tam da bu yaznn konusu olan tip Ia spernova patlamalarndan biriydi. Nasl ki bu patlamalar 18. yzylda gzlemlendiklerinde evren anlaymzda paradigmatik bir deiime neden oldularsa, ayn ekilde 1990lardan beri de evren anlaymzda bir kaymaya neden oldular. Yksek enerjilerinin sonucunda oluan parlak klarnn patlamadan patlamaya deimemesi sayesinde, evrenin uzak kelerinin bizden uzaklama hzn lmemize yardmc olan Ia tipi spernovalar astofizikiye, Adam G. Riess, Brian P. Schmidt ve Saul Perlmuttera 2011 Nobel dln getirdi.
Spernovalarn Anlattklar
1752de Tycho Brahe tarafndan gzlemlenen SN 1572nin bugnk grn
Bu iliki basite bakldnda patlamaya neden olan kimyasal element younluuyla ilgili. Termonkleer tepkimeye maruz kalan madde yani ksacas patlama yakt ne kadar fazla ise ortaya kan enerji de o kadar fazla olduu iin, patlamann parlakl da o kadar fazla oluyor. Yine ayn ekilde, bu patlama sonucunda ortaya kan radyoaktif izotoplar da o kadar fazla oluyor ve radyoaktif maddelerin radyoaktif mas da uzun sryor. Ksaca tip Ia spernovalarn patlama mekanizmalar benzerken, patlayan her yldz kendi zel artlar nedeniyle farkl oranlarda radyoaktif nikel, kobalt ve silikon retiyor ve bu nedenle her yldz belli snrlar ierisinde farkl patlyor. Her ne kadar yaknmzdaki spernovalara bakarak, spernova k erilerini standardize edebiliyorsak da, u an merak edilen ey patlama nn kuramsal olarak yldzdan yldza neden deitii. Gzlemleri daha iyi anlayabilmek ve evrenin yapsn, maddeyi ve enerji miktarn daha
22
iyi anlayabilmek iin kuramsal astofizikiler patlamalarn farkl aamalarn detayl olarak inceliyor. Yakn zamanda bu tartmalar tekrar alevlendiren bir gzlem gerekleti. Detayl incelemeler, beklenilenden ok parlak patlayan Ia tipi bir spernova olan SN 2003fgnin yayd n, ancak Chandrasekhar ktlesinden daha yksek miktarda bir maddenin a evrilmesi ile oluabileceini ortaya kard. Azami bir ktle limiti olan Chandrasekhar ktlesinin alabildiini gsteren bu artc gzlemin aklamas, yldz yapsn inceleyen astrofizikilerin eski almalarnda yatyordu. Chandrasekhar hesaplarnda, beyaz ccenin yapsn kendi ktleekimine kar dengeleyen ey barndrd maddenin Fermi zellii iken, bunun dnda mekanik baz etkilerin de ktleekimini dengelemesi mmkn. rnein yldzn katmanlar hzla dnyor ise, merkezka kuvveti de beyaz ccenin gl merkezi ekimine kar koyabilir. Bu du-
rumda basit Chandrasekhar zmleri yetersiz kalyor ve yldzn dnen yzeylerinin de hesaba eklenmesi gerekiyor. te bu nedenle beyaz cce evriminin biti noktasn belirleyen bu ktle limiti de beklenenin stnde bir deer alabiliyor. Bu da tek bir Chandrasekhar ktlesi deil, yldzdan yldza deien Chandrasekhar ktleleri olduuna iaret ediyor. Yldzn, hzla dnen katmanlarnn ktleekimine kar koyarak patlama iin beklenilenden fazla yakt biriktirebilmesini, alkalanan ampanya iesinin iddetle patlamasna benzeten astronomlar, yksek parlaklktaki bu spernovaya ampanya spernovas adn verdi. Benzer ekilde ok az patlama yakt kullanarak silik (gsz) patlayan spernovalar da var. Son yirmi ylda tip Ia spernovalara ilginin artmasyla beraber, bu gibi ilgin patlamalar gzlendi, ancak bu astrofizikilerin iini kolaylatrmann aksine zorlatrm gibi grnyor. Artan gzlemsel veri, farkl zelliklere sahip farkl tip Ia spernovalar olduunu ortaya koydu. Bu nedenle pratik olarak, tip Ia spernovalarn k tayflarndaki zellikler sayesinde hangi alt gruba mensup olduu tespit edilerek, kozmolojik incelemelerde kanonik yani normal tip Ialar kullanlyor. Ksacas her ne kadar tip Ia spernovalarn ampirik zelliklerinin kullanm Nobel dl getirdiyse de, temelde bu patlamalarn mekanizmalarnn nasl ilediini halen ayrntl olarak bilmiyoruz. Btn bu kuramsal bilinmezlikler, kozmolojik incelemelerde de hata paylarnn bymesine yol ayor. Ancak bunlara ramen tip Ia spernovalar daha nce de anlattmz gibi, evrenimizin en uzak noktalarndan bizlere dorudan bilgi tadklar iin, evrenin eklini belirleyen genileme ivmesinin lmnde hl en nemli ara.
Karanlk Enerji Nedir, Nasl llr?

Karanlk maddenin aksine karanlk enerjinin, bir parack deil kozmolojik sabit ya da ktleekimi tarznda bir etkiye yol aan uzay-zamann kendinde bulunan bir tr zellik olduu dnlyor.
<<<
Karanlk enerjinin ne olduunu anlama araymzda, genel grelilik denklemleri bize bir kuramsal olaslk daha sunuyor. Evrenin ivmelenmesinden yola karak n grdmz bu karanlk enerji, aslnda ktleekimi yasalarmzn -yani genel greliliinfarkl uzaklklarda farkl ilediine de iaret ediyor olabilir. Yani uzayn u an gzlemlediimiz bu beklenmedik ivmesinin nedeni, ktleekimi gibi davranan karanlk bir enerji deil de ktleekimi yasalarmzn ta kendisi olabilir. Bu olaslkla heyecanlanan kuramsal fizikiler, olas alternatif ktleekim kuramlarn basit parametrelere indirgedi ve bu kuramlarn varln kantlamak iin yine iyi anlalm spernova gzlemlerine ihtiya duyulduu sonucu ortaya kt. Bu ise evrenin durum denklemlerini tanmlayan w parametresinin hassas olarak llmesi ile gerekleebilir. Basite anlatmak gerekirse, bu parametre evrenin iinde bulunan maddenin -bir btn olarak alndnda- basnca nasl tepki verdiini lyor. Nasl ki bir gaz rahata sktrrken, bir svnn ancak ekil deitirmesini salayabiliyorsak, evren de iinde barndrd maddeye bal olarak bu genilemeye tepki veriyor, gkadalar da yine buna bal olarak topaklayor. Eer evrenimiz, Dnyada da grmeye alkn olduumuz yava ve ar atomlardan deil de baskn olarak foton ve ntrino gibi hzl ve hafif paracklarndan olusayd, gkadalarn birbirlerine nazaran konumlanmas yani bir anlamda evrenin belirli blgelerinde topaklamalar ok farkl olacakt. Georges Lemaitreden beri bilindii zere, kozmolojik sabit w parametresinin -1 deerinde olmasna karlk geliyor. u anki gzlemler ise bunu destekler durumda, ancak karanlk enerjinin zne dair baka olaslklar olmas hl mmkn. Eer karanlk enerjinin ne olduu anlalmak isteniyorsa, spernovalardan gelen verilerin daha iyi anlalarak lm hassasiyetlerinin artrlmas art. Bu ampirik ilikilerin nedenini zmek ve kuramsal olarak spernovalar anlamak iin kuramsal astrofizikiler ok ekirdekli sper bilgisayarlarda, farkl simlasyonlar gerekletirerek bu patlamalarn i yapsn ve ayrntlarn anlamaya alyor. Patlamann ilk anlarnda beyaz ccenin scaklk ve basn zelliklerinin incelenmesi saysal hidrodinamik simlasyonlar ile yaplyor. Tip Ia spernovalarn patlama ncesi Chandrasekhar ktlesine ulamas, yaknndaki bir dier yldzdan madde aktararak gerekleiyor. Bu dinamik parack alverii de akkan fizii kullanlarak, hidrodinamik simlasyonlar ile inceleniyor. Patlamalarn nasl atelendii bilinmiyor ve madde aktarmndan patlama artlarna giden tatmin edici bir rota hl bulunabilmi deil. Benzer ekilde, patlayan yldzn yapsndan yola karak, hzla genileyen spernova kalntsnda n kat ettii yol takip edilerek ve sonuta ortaya kan k erileri ve tayflar hesaplanabiliyor. Nihai amac ampirik Phillips ilikisini aklamak olan bu almalar, u an buna tamamen tatmin edici bir cevap verebilmi deil. nerilerden biri olan asimetrik patlamalar, ksmen kabul grm durumda. Ancak hl sper parlak ve az parlak patlamalarn nedeni anlalabilmi deil. Sonu olarak, yldz fiziine duyulan ihtiya hi de azalm deil. Evrenin yaps ve iinde barndrdklarn anlamamz, yldz patlamalarnn kapsaml olarak anlalmasna bal. Tip Ia spernovalar zerine kuramsal almalar devam ettike, evrenin ounluunu oluturan ancak hakkndaki bilgimiz ok kstl olan karanlk enerjinin ne olduunu anlamaya da yaklaacaz.
Bundan Sonras
Gkada dalmlarnn Dark Energy Survey gibi gzlemsel projeler ile tespit edilmesi ve bu vesileyle karanlk enerji ile ilgili bilgi edinilmesi planlanyor. Her ne kadar gzlemlenen spernova saysnn artmas lm hassasiyetlerini artracak olsa da, bu lm hassasiyetlerinin limiti tip Ia spernovalarn kuramsal bilgisi ile snrl. Bunun da ak nedeni, spernova verilerini standardize edebilmemiz iin ihtiya duyduumuz ampirik ilikiler.
Kaynaklar Nobel dlleri web sitesi, 2011 Fizik Nobel dl http://www.nobelprize.org/nobel_ prizes/physics/laureates/2011/advanced.html Hubble uzay teleskopu basn aklamas, Hubble finds ring of dark matter,, 2007 http://www.spacetelescope.org/news/heic0709/ Riess,A.G., Filippenko,A.V., Challis,P. ve dierleri, Observational Evidence from Supernovae for an Accelerating Universe and a Cosmological Constant, The Astronomical Journal, Cilt 116, s. 1009, 1998. Chandrasekhar, S., Nobel dl Dersleri, 1983. http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/ laureates/1983/chandrasekhar-lecture.html Phillips, M. M., , The absolute magnitudes of Type IA supernovae, Astrophysical Journal Letters, Cilt 413, s. L105, 1993. Howell, D. A., The type Ia supernova SNLS-03D3bb from a super-Chandrasekhar-mass white dwarf star, Nature, Cilt 443, s. 308-311, arXiv:astro-ph/0609616, 2006. Branch, D., , Astronomy: Champagne supernova, Nature, Cilt 443, s. 7109, 2006. Carroll, M., Duvvuri, V., Trodden, M. ve Turner, M. S., Is Cosmic Speed-Up Due to New Gravitational Physics?, Phys. Rev., D 70, 043528, arXiv:astro-ph/0306438, 2004. The Dark Energy Survey web sitesi http://www.darkenergysurvey.org/ science/SN1A.shtml
23
Ctrl+Alt+Del
Araba anahtar, anta, czdan, mont, eldiven gibi eyleri eve geldiinizde bir keye atp sonrasnda nereye koyduunuzu bir trl bulamyorsanz, sizin iin hayli ilgin bir zm hayata gemek zere. Bu zm StickNFind ad verilen, bozuk para byklnde ve Bluetooth teknolojisiyle alan etiketleri temel alyor. Bu etiketleri srekli kaybolan veya etrafnzdan fazla uzaklamasn istemediiniz eylerin zerine yaptryorsunuz, bulmak istediinizde de akll telefonunuz iin zel olarak tasarlanm uygulamadan yardm alyorsunuz. Bluetooth uyumlu etiketlerle etkileim kuran bu uygulama, sinyal gcne bal olarak aradnz eyin tahminen ne kadar uzanzda olduunu size cep telefonu ekranndan gsteriyor. Siz de farkl ynlere yryerek sinyalin yaklap yaklamadna bakarak aradnz eyin hangi ynde olduunu kestirmeye alyorsunuz. Belli bir yerden sonra zaten etiketler k ve titreimle kendilerini belli ediyor. Fikrin arkasndaki irketin 70 bin dolarlk fonlama beklentisiyle indiegogo.com adl sitede paylat proje, oktan 300 bin dolar eiini gemi durumda. Ben bu yazy yazarken Aralk aynda ilk 50 rnein hazr olduundan ve akll telefon yazlmlar zerinde almalarn son aamaya geldiinden bahsediliyordu. Ayrca bu ayn banda Las Vegasta dzenlenecek CES tketici elektronii fuarnda da rnlerin sergilenecei syleniyor. Fikir ilginizi ektiyse detaylar indiegogo.com/sticknfind adresinde bulabilirsiniz.
Levent Dakran
Minik Etiketlerle Kaybolmaya Son
Sk kaybolan eyalarnza StickNFind sayesinde kk etiketler ekleyerek, nerede olduklarn akll telefonunuzdan takip edebileceksiniz.
80lerdeki LCDlerin Nostaljik Dnyasna Yolculuk

Gnmzde LCD deyince hemen aklmza bu aralar hzla evlerin bakesine yerleen byk ekran televizyonlar geliyor. Oysa benim gibi ocukluunu, genliini 80lerde yaayanlar iin LCD dendiinde akla Stempo ve Casio saatler geliyordu, bir de Game & Watch oyuncaklar. Biroumuzun sahip olmak iin uzun ura verdii ve aylarca beklemek zorunda kald, yllar boyunca baucumuzu ssleyen o LCD ekranl kk, gzel oyunlar Getiimiz ay tpk benim gibi bu gibi cihazlara kar nostaljik duygular besleyenlerin ok houna gidecek bir siteye rastladm. Pica-pic. com adresindeki bu sitede 80lerden kalma 30a yakn LCD oyunun Flash teknolojisi yardmyla bire bir uyarlanm rnekleri yer alyor. stelik kasa tasarmndan dmelerine kadar tamamen orijinaline sadk kalarak hayata geirilen bu oyunlar klavyenizdeki tulara basarak oynayabiliyorsunuz. Hem fikir hem uygulama gerekten ok etkileyici, sanki bir mze gibi. Siz de gemie kk bir yolculuk yapmak ve gzel anlar eliinde ho dakikalar geirmek isterseniz pica-pic.com adresini ziyaret etmeniz yeterli.
Gnmzde yerini Nintendo 3DS, PlayStation Vita gibi rneklere brakan tanabilir oyun cihazlarnn gemite neye benzediini merak ediyorsanz Pica-pic.com adresini mutlaka ziyaret edin.
24
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
2,5 Yllk Dijital Yaamndan Sanat Eseri Yaratt

Grsellere baktnzda Ignacn dijital yaamnn uzun ince iplerden ve deniz dalgasna benzeyen desenlerden rl olduunu gryorsunuz. Bu iplerden her biri bir gn, iplerin zerindeki her bir motif deiiklii ise hangi srece veya yazlma ne kadar zaman ayrdn gsteriyor. Grntleri dikkatli bir biimde incelerseniz Ignacn hangi yazlm ne sklkta kullandn veya dikkati dalmadan tek bir ierik veya uygulama zerinde ne kadar vakit harcadn grebilirsiniz. Bu ilgin almaya dair detaylar ve tm grseller marcinignac.com/projects/everyday-of-my-life adresinde.
Marcin Ignac adl sanat Every Day Of My Life adn verdii projeyle 2,5 yllk dijital yaamn internet zerinden grsel olarak paylayor.
Gnmzn veri analizi uygulamalar, elinizdeki verinin niteliini ve ne anlama geldiini hayli farkl ve yaratc ekillerde ekrana yanstabilecek aralar da beraberinde getiriyor. Marcin Ignac adl bir sanat da bu gelimelerden ilham alarak deiik bir almaya imza atm. Tapper isimli bir yazlmla tam 2,5 yl boyunca dijital dnyada att tm admlar kesintisiz olarak kaydeden Ignac, sonular grselletirip Every Day Of My Life adn verdii projede sergilemeye balam.
8 Karakterli Bir ifrenin mr Artk Sadece 5,5 Saat

Bilgisayarnz amak iin, mesajlarnza bakmak iin, banka hesaplarnza balanmak iin kullandnz ifreleri belirlerken genellikle nnze hep benzer bir kural koyulur: En az 8 karakter olsun, en az bir rakam ve byk harf iersin. Btn bu koullar bir araya getirir, hatta bununla da yetinmeyip araya birka tane de zel karakter sktrrsanz 8 karakterli bir ifre belirlemek iin oluturabileceiniz toplam kombinasyon 95 zeri 8e karlk geliyor. Hesapladnzda 7 katrilyona yaklaan, okumas zor bir rakam. Ama yle grnyor ki uzmanlar yaknda bunun da yeterliliini sorgulamaya balayacak. Neden? Sebebi 3-5 Aralk 2012 tarihleri arasnda Norvein Oslo ehrinde gerekletirilen Passwords^12 adl konferansa katlan Stricture Consulting Group adl irketin CEOsu Jeremi Gosneyin ortaya koyduu sistem. 25 adet AMD Radeon grafik kartnn paralel ilem yeteneinden g alan bir sunucuda Microsoftun NTLM ifreleme algoritmasn altran Gosney, bu sistemle saniyede 350 milyar adet 8 karakterli ifre tahmini yaplabileceini gstermi. Burada kullanlan ekran kartlarnn hemen hemen hepimizin bilgisayarnda yer alan, en st u rnei 1000 dolar bulmayan trden kartlar olduunu zellikle vurgulamakta fayda var. Yaplan ifre tahminlerine bu hzda geri dn olmas ise 8 karakterli bir ifrenin olas tm kombinasyonlarnn 5,5 saatte zlebilmesi anlamna geliyor. Tabii birok sistem 3 yanl ifre denemesinin ardndan kullanc hesabna eriimi engelledii iin tehlike ilk anda grnd kadar byk deil. Dier yandan bu kadar ucuza mal edilen bir sunucunun bylesine byk ilerin altndan kalkabildiini grmek de bir hayli artc. Detaylar bit.ly/gpucluster adresinde bulabilirsiniz.
Jeremi Gosneyin sradan bilgisayarlarda kullanlan grafik kartlarndan 25 tanesini bir araya getirerek kurgulad sistem, saniyede 350 milyar adet 8 karakterli ifre retebiliyor.
25
M. Bilge Demirkz
Do. Dr., ODT
Spernovalar
Yldz Patlamalar
thinkstock
26
>>>
Bu gece en hznl iirleri yazabilirim yle diyebilirim: Gece yldzlardayd Ve yldzlar, maviydi, uzaklarda rler Gkte gece yelinin syledii trkler
Pablo Neruda / eviren: Hilmi Yavuz
Yeil mavi muhteem Dnyamz, oluumunu ve zerinde yaam olmasna izin veren kimyasal ieriini, en az 5 milyar yl nce yani mrnn son deminde snp de sessiz sakin bir cce olmak yerine, kendini iten ie yakarak en ar elementleri oluturup sonunda patlayan byk bir yldza borlu. O len yldzn yerekimi altnda ken merkezi, artk souk bir karadelik veya ntron yldz. Nerede olduu bilinmez, ama hayatmz art olduumuz o yldza borluyuz.
nein ktlesi Dnyamzn ktlesinin 300.000 kat. Bu yzden merkezindeki basn ve dolaysyla scaklk, d katmanlarn da ykn tad iin, ok yksek. katmanlardaki scaklk 15 milyon dereceye varyor. Bu scaklk hidrojen ekirdeini oluturan protonlarn fzyona urayp deiip birleerek, helyum ekirdeini oluturmasna yetecek kadar yksek. Gne, yakt sayabileceimiz hidrojenin yaklak yarsn 5 milyar yllk yaamnda tketip helyuma dntrm durumda. Ancak Gnein ktlesi ve bu ktlenin merkezde oluturduu basn ve scaklk, karbon tesindeki elementleri fzyonla oluturmaya yetecek kadar yksek deil. Bu nedenle Gne yaklak 5 milyar yl sonra karbon yakarken, i ekirdei 100 milyon dereceye varan krmz dev kategorisinde bir yldz olacak ve sonrasnda titreimlere bal olarak d kabuunu uzay boluuna atp milyarlarca yl boyunca gittike souyarak, l ve snk bir beyaz cceye dnecek. Peki Dnyamzda karbondan daha ar elementler nasl olutu? lk kez 1946 ylnda ngiliz gkbilimci Fred Hoyle, daha ar elementlerin daha ktleli bir yldzn iinde oluabileceini ve bu elementlerin evrene ancak bu yldzn patlamasyla dalabileceini fark etti. 1960larda Hoyle ve William Fowler ok hzl nkleer fzyonun yldz nasl patlatabilecei konusundaki ilk modeli yazd.
Gkbilimsel gzlemler sayesinde spernovalar hakkndaki bilgilerimiz o zamandan beri artm durumda. Samanyolunda gzlenmi olan son spernova patlamas 1604te gereklemi olsa da, hl grlen spernova kalntlarndan her 50 ylda bir gkadamzda bir spernova patlamasnn gerekletiini tahmin ediyoruz. Gkbilimsel gzlemlerin ok yksek znrlkte yaplabildii gnmzde, bir spernova patlamasn modern cihazlarla grebilme ihtimali, gkbilimcileri heyecanlandryor. Geen sene 24 Austos 2011de 21 milyon k yl tedeki M101 Frldak Gkadasnda kefedilen SN2011fe spernovas, son 20 ylda Dnyadan grlen en parlak spernova unvann da kazand. Basit bir drbnle gzlenebilen spernova, 13 Eyll 2011de en parlak halinde grld, o anda Gneten 2,5 milyar kat daha parlakt! Son 50 ylda kefedilen spernovalarn hepsi baka gkadalarda. Dnyamz oluturan spernova patlamasndan arta kalan ntron yldznn veya karadeliin nerede olduu ise hl aratrlan bir konu. Spernovalardan bahsederken, insanlk tarihinde yer bulmu, gkadamzdaki en mehur spernova patlamasndan bahsetmeden geemeyiz. Yenge Spernovasnn 4 Temmuz 1054 tarihinden itibaren 23 gn sreyle plak gzle Dnyamzdan grlebilmi. inli gkbilimcilerin ok dikkatlice kaydettii bu patlamann 6500 k yl uzakta
gerekletii gnmzde belirlenmi durumda. Gndz bile grlebilen bu parlak yldz hakknda o zaman insanlar kim bilir neler hayal etti. 1771 ylnda bulutsu ve yldz kmeleri katalounu karan Messierin katalounda 1 numarayla yerini bulan bir spernova kalnts olan Yenge Bulutsusu M1 ise, orta gte bir arazi drbnyle Boa Takmyldznda kolaylkla seilebiliyor. Patlamann zerinden 1000 yl gemi olmasna ramen, Yenge Bulutsusu hl X ve gama nlarnda gkyznn en parlak cisimlerinden biri. Patlamann etkisiyle genlemeye devam eden st katmanlarnn ap 11 k ylna ulam durumda ve bulutsu hl saniyede 1500 kmlik bir hzla genlemeye devam ediyor; yeni dnyalar ve yeni hayatlar mmkn klacak elementleri de etrafna saarak. Yenge Bulutsusunun merkezinde ise ap yaklak 30 km olan ve kendi etrafnda saniyede 30,2 kez dnen bir ntron yldz var. Bu ntron yldznn ktlesinin Gnein ktlesine yakn olduunu hatrlatalm. Hassas gkbilimsel gzlemlerden, spernova patlamalarnn farkl mekanizmalarla gerekleebileceini rendik. Patlamann zaman iindeki parlaklk deiiminden, hangi tip bir spernova olduunu artk zebiliyoruz. rnein 2011 ylnda Fizik Nobel dl, evrenin derinliklerindeki tip-1a eidi spernova patlamalarn gzlemleyerek ev27
Yldz Patlamalar: Spernovalar
X-Inlar: NASA/CXC/ASU/J. Hester ve ark.; Optik gzlem: NASA/ESA/ASU/J. Hester & A. Loll; Kzltesi: NASA/JPL-Caltech/Univ. Minn./R. Gehrz
SN1987a spernovas da bilim tarihinde ok nemli bir yer tutuyor. Samanyolunun uydu iki gkadasndan biri olan Byk Macellan Bulutunda 23 ubat 1987de patlad grlen bu spernova, Dnyann 168 bin k yl tesindeydi, gece gney yarmkreden parlak bir yldz olarak, plak gzle grlebildi. Fakat bu spernovay asl nemli klan, patlamann Dnyaya ulamadan iki veya saat nce 24 ntrino paracnn
Dnyann farkl yerlerindeki ntrino dedektrleri tarafndan gzlemlenmesiydi. Japonyadaki Super-Kamiokande deneyi 11, ABDdeki IMB deneyi 8 ve Rusyadaki Baksan deneyi 5 ntrinoyu ayn 13 saniyelik pencere iinde gzlemlemiti. Normalde bir gn iinde birka ntrino gren bu dedektrler, neden bu kadar ksa srede, yksek saylabilecek bir ntrino aks gzlemlemiti? Ayrca ntrinolar nasl ktan hzl gelmiti?
Yenge Bulutsusu. Ak mavi Chandra Teleskobunun X-n gzlemlerini, yeil ve koyu mavi Hubble Teleskobunun optik gzlemlerini, krmz ise Spitzer Teleskobunun krmz tesi gzlemlerini gsteriyor. Ortadaki kk beyaz nokta ise Yenge Bulutsusunun merkezindeki, spernova patlamas sonucu km olan ntron yldz.
renin genilemesinin hzlandn kefeden iki ayr takmdan Saul Perlmutter ile Brian Schmidt ve Adam Riess arasnda paylatrld. Tip-1a spernovalar, iki yldzl sistemlerde gerekleebiliyor. Yaktnn sonuna gelmi bir beyaz cce, komu yldza ok yaklanca gelgitlere neden oluyor. Eer aralarndaki mesafe daha da ksalrsa, komu yldzdan beyaz cceye ktle ak gerekleebiliyor. Yeni malzemenin etkisiyle yeniden yanmaya balayan beyaz cce ise kritik ktleyi ayor. Hesaplanabilir bu kritik ktlede, yldzn merkezindeki basn hzl fzyon tepkimelerine yol ayor; kalsiyum, nikel, kobalt ve demir gibi ar elementlerin retilmesine neden oluyor. Bu hzl tepkimelerden kan yksek enerji ile yldz spernova olarak patlyor. Tip-1a patlamalar, yldz hep ayn kritik ktleye ulat anda olduundan, patlamann yayd k miktar da ayn oluyor ve evrenin derinliklerini anlamak iin ok iyi bir gzlem frsatn da beraberinde getiriyor. Evrenin genilemesini aratran ekip de bunun iin Tip-1a spernovalarn seti ve 8 milyar k yl uzaklktaki spernovalardan elde ettii verilerle, evrenin genilemesinin gittike hzlandn kantlad. 31 Ekim 2012de gzlenen ve imdiye kadar gzlemlenmi en uzak spernovann 12,1 milyar k yl temizde bulunduunu da syleyelim.
28
Japonyann Kamioka blgesinde bulunan Super-Kamiokande dedektr, 50 bin ton ultra-saflkta su ile doldurulduktan sonra, bir parack dedektr halini alyor. Suda k hzndan hzl giden paracklar, tpk ses hzndan hzl giden bir uan yaratt ok dalgas gibi, suda erenkov Imas ad verilen bir ok dalgas yaratyor ve bu ma Super-Kamiokandenin zel foto-dedektrleri tarafndan kaydediliyor. unu da belirtelim: Boluktaki n hzn gemek fizik kanunlarna gre mmkn deil. Ik suda ve malzemelerin iinde, boluktaki hzndan daha yava ilerliyor ve bu nedenden tr bir paracn, bir malzeme iindeki n hzn gemesi mmkn.
Super-Kamiokande Collaboration
>>>
Ntrinolar bilinen atom alt paracklarnn en kk ve en anlalmazlar. Ktleleri var olduu halde, yok denecek kadar kk. Daha da ilginci tm nkleer tepkimelerin en vazgeilmezleri: Nkleer tepkimelerdeki enerji korunumunu salamak iin matematiksel bir gereklilik olarak ilk kez Wolfgang Pauli tarafndan 1930 ylnda ngrlen ntrinolarn, dedektrlerde grlmesi tam 26 yl ald.
Spernova Erken Haber Sisteminin (SNEWS) kurucusu, Duke niversitesiden Prof. Dr. Kate Scholbergle spernovalar ve ntrinolar hakknda bir rportaj yaptk. B.D.: Bize spernova ntrinolarna ilginizin ne zaman baladn anlatr msnz? K.S.: lk kez lisansst eitimim srasnda ntrinolarla ilgilenmeye baladm. talyada, birincil amac tek manyetik kutuplu paracklarn varln aratrmak olan MACRO (Monopole, Astrophysics and Cosmic Ray Observatory - Tek Kutup, Astrofizik ve Kozmik In Gzlemevi) isimli bir deneyde alyordum. Tek manyetik kutuplu paracklar bulmadk, ama MACRO galakside spernova patlamasndan gelen ntrinolara da hassast ve doktora tezimin konusu dedektre varan bu spernova ntrinolaryd. O yllarda spernova patlamas grlmedi, bu yzden ben de ntrino bulamadm. Fakat ok ey rendim ve bu konuya olan ilgim hl devam ediyor. Doktora sonras aratrmac olarak spernova ntrinolarna hassas olan Super-Kde almaya baladm. Spernova ntrinolarn gzlemleme imknlar MACROdan beri ok artt, imdi spernova patlamalarna hassas bir sr dedektr var. B.D.: SNEWS fikri nasl olutu? K.S.: Aslnda benim fikrim deildi, kimin fikri olduundan da emin deilim. Ntrinolarn bir spernova alarm olabilecei fikri byk bir ihtimalle 1980lerden beri ortalarda dolayordu. Spernova 1987Ann ntrinolar gzlemlendi; ama sadece spernovann grnr kta belirmesinden sonra ntrino dedektrlerinin nceden kayt ettii verilerde bulundu. Analizi yapan fizikiler, spernovadan kan ntrinolarn patlamann ndan nce geldiini fark etti. SNEWS ekibi, almaya devam eden MACRO ve yeni almaya balam olan Super-K dedektrleri arasnda resmi olmayan balantlar benim balatmam ile 1997 ylnda olumaya balad. 1998de Takayamadaki ntrino konferansnda ilgili kiilerle ilk toplanty yaptk. 1998 ylnn daha sonraki aylarnda Boston niversitesinde SNEWS ekibinin gerek balangc olan altay dzenledim. B.D.: Byle bir fikrin etrafnda uluslararas bir ekip bir araya getirmenin en byk zorluu neydi? K.S.: Bazen verileri ne zaman ve nasl paylaacamz konusunda fikir birliine varmakta zorlanyorsak da, yine de gereken kararlar alabiliyoruz. Ntrino dedektrlerini kuran uluslararas ekiplerin, verilerini paylamakta tutucu olmaya meyilli olduunu fark ettim. Veri-
SN1987ann patlamasnn 20. yldnmnde Hubble Uzay Teleskobu tarafndan gzlenmesi. Etrafndaki bulutsu genilemeye devam ediyor. Astrofizikiler hl bulutsunun iinde oluan hareleri modellemek iin urayor.
Bu kefi yapan Clyde Cowan ve Frederick Reinesin dorulanmas ve sonunda Nobel ile dllendirilmeleri ise 1995i buldu. Belki daha da inanlmaz iinizden u anda santimetrekare bana saniyede 65 milyar ntrino geiyor olmas! Hzlarnn k hzndan fark llemeyen bu ntrinolarn ou, Gneteki nkleer tepkimelerde retiliyor. Ama korkulacak birey yok: 80 yl yaasanz (ki umarz daha uzun ve salkl yaarsnz) hayatnz boyunca vcudunuzdan geen btn bu ntrinolardan bir tanesinin vcudunuzla etkileme ihtimali toplam % 50. te bu yzden ntrinolar gzlemlemek iin gelitirilen dedektrler ok byk olmak zorunda. rnein Super-Kamiokande 50 bin ton su ierdii halde gnde sadece birka ntrino gzlemleyebiliyor. Spernova patlamalarnda ise, tam i ekirdek kp bir ntron yldzna veya karadelie dnrken, nkleer tepkimeler o kadar hzl ve sk gerekleiyor ki, 168 bin k yl temizden bize ulaan ntrino aks, hemen yan bamzdaki Gnein ntrino aksn aabiliyor!
leri herkese amadan nce her eyi dikkatlice kontrol etmeyi tercih ediyorlar. Halbuki gkbilimciler verileri paylamakta daha serbest davranyor. Bu eilimler muhtemelen farkl alanlardaki ekiplerin tarihsel kltrlerinden kaynaklanyor. B.D.: Ntrinolarn hangi zelliklerini lebiliyorsunuz? Hangisinin daha ktleli olduunu lebiliyor musunuz? K.S.: Spernovalardan gelen ntrinolarn enilerinin ve enerjilerinin lmleri bize ntrinolarn ktlelerini anlatacak. Gncel durumda, ntrino ktlesi var. u anda ikisinin ar birinin hafif mi, yoksa ikisinin hafif dierinin ar m olduu bilinmiyor. Spernovalardan gelen ntrino aks, ntrino spektrumunda etkisi grlen ktle deseni hakknda iaretler ierecek. B.D.: Spernova ntrinolari konusunda en iyi ve en kt senaryonuz nedir? K.S.: En kt senaryo, bir spernova patlamasn karmak ya da verileri bir ekilde kaybetmek! Spernovalar nadirdir ve eer bir spernova patlamas srasnda dedektr almyorsa, bu bir felaket olur. Aslnda bu yzden, eer mmknse bir dedektrn almad srenin dier dedektrlerin almad srelerle akmamasn salamaya alyoruz. En iyi senaryo ise spernova patlamasnn yaknda olmas, tm dedektrlerin gelen ntrinolar grmesi. Bylece SNEWS iin hzl bir uyar alnacak ve biz de gkbilimcileri bir spernovann gzlenebilecei konusunda uyarabileceiz. En iyi durumda mevcut dedektrlerle, Super-K gkbilimcilerin grnr olay bulmasna yardmc olacak yn birka derece hassasiyetle belirleyecek. Toplanan ntrino verileri ok deerli bilgiler salayacak: Ntrinolar yldzn derinliklerinden geliyor ve ekirdein inanlmaz derecede youn ve egzotik ortamnda neler olduunu bize anlatabilecek; spernovann nasl patladn anlamamza yardmc olacak ve ayrca ntrinolarn zelliklerini anlatabilecek. imdiye kadar ntrinolarla gzlemlenen tek spernova 1987Ayd, o zaman sadece birka dzine ntrino grld. Bugnlerde kullanlan dedektrler muazzam bir bilgi kayna olacak, binlerce ya da belki de on binlerce ntrino grecekler. Bu son derece heyecanl olacak. Henz planlanma aamasndaki gelecein ntrino dedektrleri, imdikilerden daha byk ve spernova ntrinolarnn gzlenmesinde daha deerli olacak. Ayrca farkl dedektrler spernovalardan gelen farkl ntrino enilerini tadp bize daha fazla bilgi verebilecek. Hemen yarn bir spernova olmasn m, yoksa yeni nesil dedektrler yapldktan sonra olmasn m tercih ederdim? Kararszm!
NASA, ESA, P. Challis and R. Kirshner (Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics)
Prof. Kate Scholberg
29
Yldz Patlamalar: Spernovalar
<<<
Bu snr, ntrinonun ktlesini lmemize yardmc olabilir. enisi bulunan ntrinolar farkl zamanlarda Dnyamza varrsa, bu zaman farklarndan ktle aralklar hakknda bilgi edinebiliriz. Ntrinolarn elektron, mon ve tau olarak adlandrlan enisi var. eni kelimesi parack fiziinde bu eidi belirtmek iin kullanlyor. Spernova patlamalarnn bilime faydasndan bahsettik. Peki hi zarar yok mu? Dnyamza yeterince yaknda, yani 3000 k yl yaknda patlayacak bir spernovann etkileri Dnyaya zarar da verebilir. Byle bir spernovadan gelecek gama nlar, atmosferimizin st katmanlarndaki ozon tabakasna zarar verip zararl ultraviyole ve kozmik nlarn Dnya yzeyine kadar inmesine yol aabilir. Zarar mekanizmas hakknda tartmalar srerken, bu konuda alan bilim insanlarnn birou yaklak 5 milyon yl nce Dnyamzn bu tip bir spernova patlamasnn nlarna maruz kald konusunda uzlayor. Okyanusun derinlerinden kan feromanganez kabuk rneklerinde grlen demir-60 younluu, Dnyamzn dier katmanlarndaki demir-60 younluundan fazla, bunun 5 milyon yl nce artan radyasyon sonucu olumu olma ihtimali var. Orta Miyosen veya Pliyosen alarndaki bir toplu yok oluun, ayn zamanda demir-60n da artmasna neden olan bir spernova patlamas nedeniyle gereklemi olma ihtimali de var. Hatta baz bilim insanlar bu patlamann, 815 k yl temizde bulunan, kizler Takmyldzndaki Geminga pulsarn ortaya karan patlama olabileceini dnyor. Kim bilir Dnyadan ne kadar parlak grnmtr.
X-ray: NASA/CXC/Rutgers/G.Cassam-Chena, J.Hughes et al.; Radio: NRAO/AUI/NSF/GBT/VLA/Dyer, Maddalena & Cornwell; Optical: Middlebury College/F.Winkler, NOAO/AURA/NSF/CTIO Schmidt & DSS
SN 1006 spernovasnn patlamas Dnyadan MS 1006da, Nisan sonunda gzlemlenmi olsa da, bundan yaklak 7200 yl nce gereklemi.
Ayrca ken yldzn merkezindeki younluk ok yksek olduundan, k hemen merkezden kaamyor, bu en azndan birka saat alyor. Ama kme annda ortaya kan ntrinolar, maddeyle ok az etkiletiklerinden hemen spernovann merkezinden kaabiliyorlar ve bu sayede patlamann ndan nce Dnyamzdan gzlenebiliyorlar. Bu da bize gelecekteki spernovalar erkenden haber verecek bir ntrino gzleminin kapsn ayor. SNEWS projesinde, Dnya zerindeki drt ntrino dedektrnden (Super-K, LVD, IceCube, Borexino) gelen sinyallerin annda analiz edilmesiyle, Dnyaya varan ntrino saysndaki art ok hzl bir e-
Super-Kamiokandenin gzlemledii bir mon-ntrinosunun dedektrn iinde neden olduu ok dalgasnn (erenkov Imas) fotoraf.
30
kilde fark edilebilecek. Yne hassas ntrino dedektrlerinden ve GPSte olduu gibi var zamanlar arasndaki farktan, ntrinolarn geldikleri yn de belirlenebilecek ve SNEWS ana bal tm gkbilimcilere, bir spernovann gzlemlenebilecei koordinatlar yollanacak. Amatr gkbilimcilerin de katksyla, ilk n geldii nokta gzlemsel olarak daha iyi belirlendiinde tm dnyaya duyurulacak ve znrl daha yksek olan tm teleskoplar, bu spernova patlamasn takip etmeye alacak. Siz de ilk yakalamak isteyen gkbilimcilerden olmak istiyorsanz, SNEWS projesine, http://snews.bnl.gov/ adresinden kayt olarak, ntrinolardan spernovann haberini alabilirsiniz! Ntrino dedektrleri, tm ynlere hassas olduklar ve ilerinde etkileen tm ntrinolar kaydettikleri iin spernova patlamasn tm detaylaryla kaydedecekler. Ancak ilk n grlmesi ve hassas olarak kaydedilmesi ok nemli. Bu bize hem spernovalar hem de ntrinolar hakknda ok ey retebilir. rnein aradaki zaman fark patlamann mekanizmas hakknda bilgi verirken, ntrinolarn k hzndan ne kadar yava gittiine bir snr koyabilir.
Super-Kamiokande Collaboration
Kaynaklar Shappee, B., Stanek, K., A New Cepheid Distance to the Giant Spiral M101 Based on Image Subtraction of Hubble Space Telescope/Advanced Camera for Surveys Observations, Astrophysics Journal, Say 311, s. 124-149, 2011. Gehrels, N. ve ark., Ozone Depletion from Nearby Supernovae, Astrophysics Journal, Say 585, s. 1169-1176, 2003. Fieds, B., Ellis, J., On deep-ocean 60Fe as a fossil of a near-earth supernova, New Astronomy, Say 4, s. 419-430, 1999. Melott, A., ve ark., Did a gamma-ray burst initiate the late Ordovician mass extinction?, International Journal of Astrobiology, Say 3, s. 55, 2004.
Gnein altnda verandann parmaklna konulmu bir meyve suyu bardan gznzn nne getirin. Size bo grnebilir, ama iinde en az 25.000 para mikroskobik toz dolanmaktadr. Bu toz paracklarnda Yerkredeki her eyden biraz vardr. Anszn karnza Sahra kumlarndan dklm minik paracklar ve gzle grlemeyen devety lifleri kabilir. Sonra rzgr yn deitirir ve orman mantar sporlar ve kurumu meneke paralar evrenizi sarar. Yaknlarda bir otobs yolcu almak iin durur ve minicik siyah kurum paralaryla kark insan derisi dkntleri bir anlna ortal kaplar. Her nefes alnzda binlerce zerre vcudunuza girer. Bazlar burnunuzun dehlizlerine yerleir. Bazlar genzinize yapr. Dierleri derinlerde, akcierlerinize snr. Siz kitapta sona geldiinizde, yeryzndeki bu zerrelerden 150.000 kadarn soluyarak iinize ekmi olabilirsiniz; tabii dnyann en temiz kelerinden birinde yayorsanz. Daha kirli bir yerde yayorsanz, muhtemelen bir milyondan fazlasn solumusunuzdur. Baz tozlar gezegen ve zerinde yaayan canllar iin tehlike tar. Bazlar insanlar, bitkiler ve hayvanlar iin yararldr. Bazlar aka byleyicidir. Burada hepsi mikroskobun altna alnacak ve tozlarn gizli yaamlar gzler
POPLER BLM KTAPLARI
nne serilecektir.
Blent Gzceliolu
Paral Doal Yaam Alanlar
Paral Ormanlar
32
Biyolojik eitlilii olumsuz etkileyen en nemli etkenlerden biri insan nfusunun hzl art. Nfus art beraberinde endstriyel, kentsel, tarmsal etkinlikleri ve bu etkinliklerin olumsuz ynlerini getirir. Bu etkinlikler trlerin doal yaam alanlarnn bozulmasna, istilac trlerin yeni ortamlara girmesine, doal topluluklarn ar kullanlmasna, besin zincirinin bozulmasna neden olur. >>>
33
Konu Basligi
iyoeitliliin azalmasnda en byk etki doal yaam alanlarnn bozulmasndan kaynaklanr. Dnya Doa Koruma Birliine (IUCN) gre soyu tkenme tehdidi altnda olan, az rastlanan trlerin yaklak % 75inin doal yaam alanlar bozulmu ya da paralanm durumda. Doal yaam alan paralanmas ok geni alanlar kaplayan, kesintisiz bir yaam alannn, bir ekosistemin daha kk alanlara blnmesidir. Bu blnme otoyol yapm, yeni yerleim yerleri kurulmas, aa kesilmesi, yeni tarm alanlar almas gibi insan kaynakl olabildii gibi, yangn ve sel gibi doa olaylar sonucunda da oluabilir. Paralanmann en byk etkisi dorudan trler zerinedir. Var olan bitki rts azalrken baz trlerin de soyunun tkenmesine ya da nfuslarnn ok azalmasna neden olabilir. Doal yaam alanlar paralara ayrlnca trler de daha kk poplasyonlar halinde blnr. Arada herhangi bir balant kalmazsa bir paradaki poplasyonlar, dier poplasyonlarla iletiim kuramaz.
Poplasyonun yaltlm hale gelmesi olarak bilinen bu durum, gen ak salanamamas nedeniyle poplasyonun yok olma tehlikesiyle kar karya kalmasna neden olur. Byle bir durumda paralarn arasnda balant salanarak trlerin bir paradan dierine geiinin hzlanmas salanmaldr. Doal bir yaam alannn % 90 orannda klmesiyle o yaam alann kullanan trlerin % 50sinin yok olaca genel olarak kabul edilir. Buna gre bir yaam alanndaki kayplar llebilirse trlerin yok olma oran tahmin edilebilir. Bu yntem trlerin kresel lekte yok olma oranlarn tahminde de kullanlyor. Tropik yamur ormanlar tr eitlilii bakmndan en zengin alanlar olduundan ve hemen hemen her blgeyi temsil ettikleri kabul edildiinden, tropik ormanlarda yaplan tr kayplar hesaplarnn kresel lee oranlanmasyla, kresel lekte tahminler yaplyor. Bu blgeler iin yaplan trlere dayal hesaplamalar, kayp orannn 2020 ylna kadar % 2-% 25 arasnda olacan gsteriyor.
34
>>>
Bilim ve Teknik Ekim 2013 Ocak 2009
Doal yaam alanlarnn ve ekosistemlerin paralanmasyla ilgili aratrmalar bilim insanlar tarafndan biyoeitliliin yksek olduu yerlerde yaplyor. Bununla ilgili bir aratrma da lkemizdeki yapld ve getiimiz gnlerde ngilterenin Biological Journal of the Linnean Society adl dergisinde yaymland. Dr. Zeycan Helvac (Ankara niversitesi Fen Fakltesi Biyoloji Blm) ve arkadalar tarafndan uzun yllara dayal verilerle yaplan aratrma, Karadeniz blgesindeki ormanlarda yaayan yediuyur (Glis glis) adl bir kemirici trnn genetik yaps ve yayl ile ilgili.
4000 yl ncesine kadar Anadolunun yaklak % 60% 70inin ormanlk alan olduunu paleontolojik veriler gsteriyor. Gnmze kadar olan srete, bu oran insan kaynakl etkinlikler sonucunda yaklak % 25e dm durumda. Tarm alan yaratma, savalar, ar kesim, ar otlatma gibi nedenlerle Anadolu ormanlar artk paral hale gelmi durumda. Bu durum zellikle ormana bal yaayan ve fazla hareket etmeyen (uzun mesafelere g etmeyen) trlerin yaamna olumsuz yansyor.
Gemite yaanan iklimsel dalgalanmalar ormanlk alanlar ve burada yaayan trlerin yayllarn olumsuz etkiledi. Bu durum gnmzde devam eden iklim deiiklikleri iin de geerli. Ormanda yaayan trlerin daln (nereden nereye hareket ettikleri, g vb.) aratrmak, bu trlerin farkl dnemlerde kar karya kald evre bozulmalar ve yaam alan paralanmalar hakknda ipular verir. Bylece gnmzdeki kresel iklim deiikliklerinin potansiyel etkileri hakknda da bilgi elde edilebilir. Bu bilgileri elde etmek iin en uygun trlerden biri ok az hareket eden ve ormana bal yaayan yediuyurdur. Yediuyur geceleri etkin olan, k uykusuna yatan, aalarda yaayan, pskll kuyruklar olan, boylar 20 cm, kuyruk uzunluklar da 20 cm olan bir kemirici trdr. lkemizde Karadenizdeki ve Trakyadaki ormanlarda yaar. Yediuyurlarn Avrupadaki yayl ile ilgili bir almada, bu trn son buzul dneminde sadece talyadaki bir snak alanda hayatta kald, buzul dneminin etkisi getikten sonra Avrupaya ve lkemize bu alandan yayld ortaya konmu. ber yarmadas, Balkanlar ve Karadenizde de snak alanlar bulunmasna karn bu blgelerde tamamen yok olmu. Bu sonulara trn gnmzdeki genetik yapsnn anlalmasyla ulalyor. Genetik almalar (mitokondriyal DNA, sitokrom-b analizleri gibi) yediuyur trnn tm Avrupada ve lkemizde ayn genetik yapda (genetik homojenlik) olduunu ortaya koymu. Aslnda bu kadar geni bir alanda, genetik yapnn homojen deil heterojen olmas gerekirdi. Genetik homojenlik trn talyadaki (fosil kaytlarla uyumlu olarak) snak alandan, iklimin uygun koullara dnmesiyle tm Avrupaya ve lkemize kadar yayldn gsteriyor. Yediuyurlar ayn genetik yapya sahip olmalarna karn fenotipik (d grn) olarak farkllklar gsteriyor. rnein Avrupa ve Asyada yaayan yediuyurlar morfometrik (vcut lleri, ekilleri) olarak birbirinden farkl. Hatta lkemizde Orta ve Dou Karadenizde (Ordu-Trabzon) yaayan yediuyur poplasyonlar arasnda bile morfometrik fark var. Bu farklar yediuyurlarn kesintili, paral yaam alanlarnda yaamasndan kaynaklanyor. <<<
Dr. Blent Gzceliolu
Glis glis (Yediuyur)
Kaynaklar Helvac, Z., Renaud, S., Ledevin, R., Adriaens, D., Michaux, J., olak, R., Kankl, T., Kandemir, ., Yiit, N., olak, E., Morphometric and genetic structure of the edible dormouse (Glis glis): a consequence of forest fragmentation in Turkey, Biological Journal of the Linnean Society, Cilt 107, s. 611-623, 2012. Uzun, S. P., Uzun, A., Terziolu, S., Orman Ekosistemlerinde Habitat Paralanmalar ve Biyolojik eitlilik zerine Etkileri, Kahramanmara St mam niversitesi Doa Bilimleri Dergisi, zel Say, s. 136-144, 2012.
Fotoraflar: Mutlu Kurtba

35
zlem Kl Ekici
Dr., Bilimsel Programlar Bauzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
Mutluluk Uygulamalar Depresyona are mi Oluyor?

oumuz zaman zaman eitli nedenlerle kendimizi duygusal olarak iyi hissetmeyebiliriz. Ruh halimiz yzmze yansr, mutsuz grnrz. nsanlar bu tr durumlarla deiik ekillerde ba etmeye alr. Kimisi psikolojik destek veya antidepresan ilalar alr, kimisi spor yapar, tatile kar, kendini alverie verir ya da hobiler edinir. Amerikal uzmanlar, zellikle teknolojiyi yakndan takip edenlerin ilgisini ekebilecek farkl bir yolla depresyona are bulduklarn bildiriyor. Bu uzmanlara gre, bilisel davran tedavi yntemini kullanan ve akll telefonumuza kolaylkla ykleyebileceimiz MoodKit uygulamas ile balayp sonrasnda alacamz manyetik beyin masaj ile ruh halimizi iyiletirmemiz mmkn.
ilisel davran tedavi, duygular ve dnceleri olumlu ynde etkilemeye ve deitirmeye dayal, ksa sreli bir psikoterapi yntemi. Olaylar alglama biimimizin duygusal tepkilerimizi etkiledii gerei, imdiki zamana odaklanan bu terapinin ana k noktasdr. Olaylar olduklar gibi deil, olduumuz gibi grrz. ou zaman yaadmz olaylar ve karmza kan durumlar deerlendirir ve yorumlarz. Kimimiz yaananlara olumlu ynden bakar, her eye ramen mutlu ve hevesli olmaya devam eder. Bazlarmz da karmza kan durumlara daha karamsar ve kaygl yaklar. Her insan kendine gre bir deerlendirme ve yorum yapar, sonuta ortaya kan duygu ve davran da bundan etkilenir. Yani kiinin duygusal tepkisi dorudan durumun kendisinden deil, durumla ilgili dncelerinden etkilenir. nsanlar bask altnda olduklar zaman net ve ak dnemezler ve dnceleri bir biimde arpklamaya balar. Bilisel davran terapi, dncelerimizin duygularmz ve davranlarmz ynettiini varsayarak, kiilerin sknt verici dncelerini saptamasn ve bu dncelerin ne kadar gereki olduunu incelemesine yardmc olur. Buna gre, duygularmz ve dncelerimizi d etkenler (baka kiiler, olaylar) deitirmez. Bu dnce ekli, artlar ne olursa olsun duygularmz ve davranlarmz kontrol edebilmemizi kolaylatrr. Aslnda koullara uygun olmayan dnceleri deitirmeyi renip iinde bulunulan gereklie uygun dnlmeye balandnda, kii kendisini daha iyi hisseder, sorunlarn zmeye balar.
36
MoodKit Uygulamas
Klinik psikolog Edrick Dorian ve Pepperdine niversitesinden psikoloji profesr Drew Erhardt, MoodKit adn verdikleri bir akll telefon uygulamas gelitirmi. Bu uygulamann depresyonun ve baka baz psikolojik problemlerin tedavisine yardmc olduu belirtiliyor. Psikolojide ska bavurulan bilisel davran terapi yntemi esas alnarak bir akll telefon uygulamas hazrlanm. Bu yeniliki uygulama programnn ieriini birbirleri ile ilikili etkili stratejiler ve uygulama aralar oluturuyor. MoodKitde drt farkl uygulama arac var. Bunlarn yardmyla kii hayat kalitesini artrmaya ve iyiletirmeye ynelik admlar atabiliyor, bir olay karsndaki dnce tarzn deitirerek kendini daha iyi hissedebiliyor, olaylar ve durumlar farkl bir bak asndan irdelemeyi reniyor. Bu srete kendi gidiatn derecelendirerek ve bir izelge haline getirerek ilerleme gsterip gstermediini izleyebiliyor ve kiisel farkndalk ve salkl davran tutumlar gelitirebiliyor. Ksacas, MoodKit akll telefon uygulamas ile kii srekli yannda olan ve ihtiya duyduunda bavurabilecei kiisel bir psikolou varm gibi oluyor.
MoodKit Aralar
Etkinlikler: Bu uygulamada ruh halini iyiletirecek, motivasyonu artracak ok eitli etkinlik nerileri kullanclarn bilgisine sunuluyor. Psikolojik yntem ve ilkelere dayandrlarak nerilen bu etkinlikler,
<<<
eitli rnekler ve ipular da ieriyor. Bu etkinlikler, kullancnn olumsuz dncelerini ve davranlarn azaltarak sonuta daha salkl ve mutlu bir yaam srmesini hedefliyor. nerilen etkinlikler kiinin daha retken, baarma duygusunu daha sk tadabilecei, evresiyle salkl ilikiler kurabilecei, daha sosyal, elenceli, zevkli, fiziksel olarak daha aktif ve salkl bir yaam tarz edinmesine yardmc olmay hedefliyor. Arkadalk ve aile ilikilerinden i verimine, sosyal hayata, uyku dzenine, spor faaliyetlerinden kiisel bakm ve diyete kadar birok konuda etkinlik nerileri sunuluyor. Dnce Kontrol: Olumsuz duygularn ve dncelerin, ska sergilenen kayg halinin kontrol edilmesine yardmc oluyor. Uygulamay tekrar tekrar kullandka, karlalan durumlar ve olaylar karsnda dnceleri deitirmek ya da dncelerin younluunu ayarlamak renilebiliyor. Ruh Halini Takip Et: Gnlk ruh hali derecelendirilip bir izelge haline getirilerek genel gidi takip edilebiliyor. Seyir Defteri: nceden biimlendirilmi hazr ablonlar yardmyla gnlk gzlemler ve etkinliklerle ilgili kiisel gelimeler, ulalan hedefler ve ilerlemeler kaydedilebiliyor. Akll telefona yklenecek bir uygulama ruh halinizi, etkinliklerinizi, dncelerinizi ve davranlarnz birbirleriyle etkileimli bir ekilde kontrol etmenize ve iyiletirmenize yardmc oluyor. Henz denememi olanlar iin bu uygulama kulaa biraz tuhaf gelebilir, ama yeni olmasna ramen binlerce kiinin bu uygulamay kulland ve olumlu geri bildirimler alnd belirtiliyor. Kullanlmaya baland andan itibaren ksa sre iinde kiinin dnce ve davran biimindeki olumsuzluklar ve problemler saptanp bu durumu iyiletirmeye ynelik gerekli yol haritas tm detaylaryla izilebiliyormu. lgilenenlere ve akll telefonu olanlara duyurulur. si ile beraber yksek frekansla ardk olarak uygulanan manyetik uyarmn beynin d kabuundaki sinir hcrelerinin etkinliini deitirebildii gsterildi. Giderek artan bilgiler depresyonda TMU uygulamasnn, antidepresan uygulamasna ilave olarak yapldnda, antidepresanlarn etkisini artrdn gsteriyor. lalarn hcre iine girerek etki etmesini kolaylatrarak ilaca duyarll artryor. TMU tedavisinin en ok uyguland, en ok bilimsel aratrmann olduu alan da depresyon. Aratrmalarn ounda olumlu sonular alndndan sz ediliyor. TMU Kanadada 2002den, ABDde ise 2008den beri depresyon tedavisinde, (en az 1 antidepresan ilacn tedavide baarz olduu durumlarda) kullanlyor. TMU uygulamasnn beynin hangi blgesine ne iddette uygulanaca, ounlukla beyindeki motor ve duyusal alanlarn haritalar zerinde, motor eik denen ve kaslar hareket ettirebilen en dk manyetik alan iddetine gre belirleniyor. Depresyon ve dier duygudurum bozukluklarndan etkilendii dnlen beyin blgelerine uygulanyor. Sekiz rakam eklindeki metal bir bobin araclyla ksa akm vurular verilerek manyetik bir alan oluturuluyor. Plastikle kapl metal bobin sal deriye yakn tutularak manyetik alan korteksin yani beyin yzeyinin zel alanlarna odaklanyor. TMUda oluturulan manyetik alan, kafatasna ve sal deriye arsz ve tehlikesiz bir biimde nfuz ederek belirli beyin hcrelerinde, rnein ruh halimizle ilgili olanlarda, bir akm oluturuyor. Sinir hcrelerinin etkinlii deiiyor ve bylelikle kendimizi daha iyi hissediyoruz. TMU tedavisinin depresyonun yan sra Parkinson hastal, iitsel halsinasyon, izofreni, obsesif komplsif bozukluk, kulak nlamas, yeme bozukluklar, migren tipi ba arlar, ar tedavisi ve dier duygudurum bozukluklarnn tedavisinde umut vaat ettiibelirtiliyor. MoodKit ve TMU farkl mutluluk uygulamalar, ama ama ayn: Daha salkl, mutlu, huzurlu ve kaliteli bir yaam iin depresyon tedavisine yardmc olabilmek.
Depresyon Tedavisinde Manyetik Uyarm

Transkraniyal Manyetik Uyarm (TMU) tedavisi beyine dorudan elektrik vermeden manyetik alan oluturup beynin doal elektriini etkinletiren bir sistem olarak biliniyor. Barker isimli bir bilim adam tarafndan 1985te ilk kez insan beyninin dardan manyetik uyarm ile uyarlmas ile tp dnyasna girmi. Balangta kullanlan manyetik uyarclar tek uyarm verebiliyordu. Ancak ilerleyen yllarda nce saniyede 5, sonralar 30, 50 ve 100 uyarm verebilen cihazlar gelitirildi. Bu cihazlarn gelitirilme-
Kaynaklar http://www.thriveport.com/ https://itunes.apple.com/us/app/ moodkit-mood-improvement-tools/id427064987?mt=8 http://en.wikipedia.org/wiki/Transcranial_magnetic_stimulation http://www.sciencedaily.com/releases/2012/07/120726180305.htm http://theadvocate.com/features/people/4390378-123/depression-treatment 37
lay elik
Bilim Dnyasnda
2012
2012yi de ilgin, artc ve heyecan verici pek ok bilimsel gelimeyle geride braktk. Bazlar bir zamanlar bilim kurgu konusu olan teknolojik bulular, bazlar dorudan yaamlarmz etkileyecek tbbi gelimeler, bazlar bilim dnyasnn uzun yllardr bekledii keifler, bazlarysa uzay keif servenimizin kilometre talar. Bu gelimelerden kk bir sekiyi sizinle paylamak istedik.
alamy
thinkstock
39
Bilim Dnyasnda 2012
Dnce Gcyle Robotik Hareket

Getiimiz Nisan aynda yllardr pek ok insann hayalini kurduu bir ey gerekleti. Sonular Natureda yaymlanan bir almada, hareket etme yeteneini yitirmi hastalarn robotik bir kolu, sadece beyin etkinliklerini kullanarak istemli olarak hareket ettirdii bir deney gerekletirildi. Aratrmay yneten John Donoghue, felli insanlarn beyin sinyallerini kaydederek bunlar mekanik bir kolu hareket ettirebilecek komutlara evirme yntemi zerinde yllardr alyordu.
zere takip edebilecei komutlara dntrlmesinde yatyor. Hareket ne kadar karmaksa kod zme ii de o kadar zor oluyor. Deneyler, yllar boyunca felli kalm kiilerle yapld iin sadece yeni fel geirenler iin deil uzun sredir felli olanlar iin de bir umut dodu. Donoghue uzun vadede hastalarn beynine yerletirilen kablolar bir kenara atacak kablosuz sistemlerin gelitirilmekte olduunu sylyor. Daha da uzun vadede aratrmaclar, robotik kolu da devreden karp kodu zlen beyin sinyallerini dorudan hastann kendi kaslarna ynlendirebilecekleri sistemler gelitirmeyi umuyor.
Higgs Bozonu Ele Geirildi

2012nin en arpc keiflerinden biri atom fizii alannda yaand. Temmuz aynda Byk Hadron arptrcsnda (LHC) alan fizikiler yaklak elli yldr aranmakta olan Higgs bozonunun kefini ilan etti. Dier tm atomalt gelere rnein elektronlara ve protonlara ktlelerini kazandran bu parack, aratrmaclar uzun sreden beri peinde koturuyordu. Higgs bozonu bilinen tm paracklarn ve kuvvetlerin etkileimini aklayan Standart Modelin son eksik
parasyd. LHC aratrmaclar tedbirli davranp daha fazla veri ve analiz yaplana kadar keiflerini Higgs benzeri parack olarak nitelemeyi tercih etse de bu keif, bir nesli akn sredir yaplan en byk temel fizik kefi olarak kabul ediliyor. Ancak tabii ki hikye bununla bitmiyor. Bilim insanlar, Higgs bulunursa Standart Modelin tesindeki fizie dair ipular da elde edileceini umuyordu. Zira bu alann eitli problemleri ve tutarszlklar var. Ancak parack imdiye kadar Standart Modelin ngrdnden ok az sapma gstererek gayet normal bir portre izdi. LHC bu yl baz onarmlar ve gelitirmeler iin kapatlacak. Atomalt evreni daha yksek enerji seviyelerinde incelemek zere 2015 ylnda tekrar faaliyete girdiinde daha da ilgin olgularn kefini salayaca umuluyor.
John Donoghue et al/ Nature
ENCODE: Genomu Anlamlandrma abas

nsan Genom Projesi insan genomunun dizilimini ortaya koydu ancak genomdaki genetik bilginin ileyii hakknda ok az bilgi salad. nsan Genom Projesini takip eden ENCODE adl bir baka projeyse insan genomunun DNA dizilimini anlamlandrma iine giriti.
Cathy sadece dncesini kullanarak robot kolun kendisine kahve iirmesini salad.
Deneye katlan Cathy ve Bob adl katlmclar, bir inme sonucu beyin kklerinde oluan hasardan dolay uzuvlarn hareket ettiremez (tetrapleji) ve konuamaz hale gelmiti. Sinir cerrahlar bu iki kiinin beyinlerinin motor korteksine, hareket etme niyetiyle ilikili sinirsel sinyalleri kaydetmek amacyla, sa teli kalnlnda 100 kadar elektrot ieren kayt cihazlar yerletirdi. Motor korteks, serebral korteksin istemli hareketlerin kontrol edildii blgesini ifade ediyor. 15 yl nce inme geiren ve 2005 ylnda beynine kayt cihaz yerletirilen Cathy, Nisan aynda yaplan bir denemede, dncelerini kullanarak robot kolun bir bardak kahveyi alp kendi dudaklarna getirmesini salad. Yntemin zorluu, katlmcnn beynine yerletirilen arayzden alnan sinirsel sinyallere ait kodlarn zmlenmesinde, sonra da bu kodlarn robotik cihazn istenen hareketi gerekletirmek
40
SPL
Higgs bozonunu ararken kaydedilen pek ok parack arpmasndan birini gsteren boyutlu bilgisayar grafii
>>>
Jim Dowdalls / Photo Researchers / Getty Images Trkiye
Proteinlerin sentezlenmesi iin gerekli bilgiyi salayan 20.000 kadar gen, insan genomunun yaklak % 1lik ksmn oluturuyor. nsan Genom Projesi 2003 ylnda tamamlanr tamamlanmaz ENCODE projesine balayan aratrmaclar genomun geri kalan % 99luk ksmnn ilevini ortaya karmak zere kollar svad. Aratrmaclar genomun daha nce p DNA olarak tabir edilen ve gen olmayan bu ksmnn % 80den fazlasnn belirli genlerin etkinliini dzenlemede rol oynadn ortaya koydu. Genin etkinlik gstermesi, gendeki bilginin protein sentezinde kullanlarak ilevsel hale gelmesi anlamna geliyor; bu da gen ifadesi olarak adlandrlyor. Aratrmaclar genlerin etkinliinin dzenleniindeki deiikliklerin protein retimini ve hcresel sreleri sekteye uratabilece-
ini ve hastalklara sebep olabileceini dnyor. ENCODE projesinin amalarndan biri de belirli genlerin ifadesindeki deiiklikleri hastalklarn geliimiyle ilikilendirmek. ENCODE projesi insan genomunun nasl ilediinin daha iyi anlalmasn salad. Hemen elde edilen faydalardan biri Crohns hastal ve eker hastal gibi hastalklar hakkndaki bir dizi ipucu oldu. ENCODE Projesinin sonular hastalk riskiyle ilikilendirilen ou mutasyonun, genomun baka genlerin etkinliini kontrol eden ksmlarnda bulunduunu da ortaya kard. Aratrmaclar gen etkinliinin dzenlenii ve genlerin nasl ifade edildii hakknda daha fazla bilgi edindike, tm genomun insan saln nasl etkilediinin daha iyi anlalmas mmkn olacak.
ekere Alkol Muamelesi Yapmak

2012nin en ok tartlan aratrmalarndan biri de temel bir besinle ilgili: eker. California niversitesinden endokrinolog Robert Lustig ubat aynda Nature dergisinde yaymlanan yorumunda, ekerin insan sal zerindeki ok olumsuz etkilerinden sz ediyor ve eker tketiminin tpk alkol ve ttn tketimi gibi belli bir dzenlemeye tabi tutulmas gerektiini savunuyordu. Tatlandrclarda kullanlan fruktoza ve bunun yaygn bir kayna olan yksek fruktozlu msr urubuna dikkat eken Lustig, yaplan almalarn fazla eker tketiminin yksek tansiyon, inslin direnci ve eker hastal gibi metabolik hastalklarn tetikisi olduunu gsterdiini belirtiyor.
41
Bilim Dnyasnda 2012
Yryen Laboratuvar Curiosity Marsta

Bu yln en nemli bilimsel gelimelerinden biri de NASAnn Curiosity adl aratrma aracnn Mars yzeyine ulaarak aratrmalara balamas oldu. 26 Kasm 2011de Mars Science Laboratory (MSL) uzay aracnn paras olarak uzaya frlatlan aratrma arac, 6 Austos 2012de Mars yzeyindeki Gale Kraterine baaryla indi. Bir otomobil byklndeki aratrma aracnn hedefleri arasnda Marsn ikliminin ve jeolojisinin aratrlmas, Gale Kraterinde seilen aratrma sahasnn bir zamanlar -suyun etkisi de dhil olmak zere- mikrobiyal yaam iin elverili olup olmad, Marsn yzeyinin gelecekte yaplacak aratrmalar iin kurulabilecek sler iin uygun olup olmad gibi konularn deerlendirilmesi yer alyor. Curiositynin ilk bulgularndan biri yzeydeki bir konglomera oluumuydu. Konglomera talarn ve akllarn, slak keltiler tarafndan imento benzeri bir etkiyle birletirilmesiyle oluan bir kaya tipi. Kimyasal analizlerden ve uydu fotoraflarndan yaplan karmlardan sonra bu, Marsta bir zamanlar su aktna dair en dorudan kant. Aratrmaclar 4 milyar yl nce, Gale Kraterinin eteklerinden aa sakince akan, derinlii yaklak 1 metreyi bulan bir nehir olduunu tahmin ediyor.
Mars yzeyinde kendi ektii bu fotorafta Curiosity grlyor.
42
NASA/JPL-Caltech/MSSS
>>>
Lustigin deindii ilgin noktalardan biri de fazla eker tketiminin, etkileri bakmndan alkol tketimine benzemesi. Lustig buna gereke olarak fazla eker tketiminin de alkol tketiminin dzenlenmesini meru klan kanamama, zehirleme etkisi, yanl kullanm potansiyeli ve toplum zerinde olumsuz etki kstaslarnn drdn de karlamasn gsteriyor. Ayrca kronik alkol ve frktoz tketiminin ok sayda ortak lmcl etkisini sralyor. Buradan yola karak da, fazla eker tketiminin azaltlmasnn vergilendirme, okul saatlerinde sat kstlama ve satta ya snr koyma gibi dzenlemelerle desteklenmesi gerektiini savunuyor. Baz aratrmaclar ve ABDdeki baz iecek ve eker reticileri dernekleri Lustigin iddialarn abartl bulurken yine California niversitesinden beslenme biyolou Kimber Stanhopeun srmekte olan bir aratrmasndan elde ettii baz sonular, Lustigin grlerini destekler nitelikte. Stanhope, eker ykl ieceklerin (rnein yarm litre kola -yksek fruktozlu msr urubu halinde- yaklak 16 ay kana denk den eker ieriyor) lipit dzeylerini ykselttiini ve baz durumlarda inslin duyarlln azalttn gsterdi; bu etmenlerin her ikisi de kalp ve eker hastalklaryla ilikili. Benzer ekilde 2012de Harvard niversitesinde yaplan bir aratrmada, 22 yl boyunca her hafta eker ykl en az drt iecek ien erkeklerin, hi imeyenlere gre kalp hastas olma ihtimalinin % 20 daha fazla olduu gsterildi.
KAREN BLEIER / AFP / Getty Images Trkiye
Steve Jurvetson- Wikimedia
Sartre Project
Stanford niversitesi (stte) ve Google (sol altta) tarafndan gelitirilen srcsz aralar ile Sartre Projesinde gelitirilen yar otonom bir yol treni (sa alt)
nsansz Otomobiller Deneniyor

Yla damgasn vuran olaylardan biri de farkl projelerin rn olan insansz otomobillerle yaplan denemeler oldu. Bir Avrupa Komisyonu projesi olan Sartre projesi kapsamnda spanyada yaplan bir denemede srcsz otomobil ve bir kamyon, bir srcnn kulland arac takip ederek 200 kilometreye yakn mesafeyi gvenli bir ekilde kat etti. Bu sistem, otonom aralar bir srcnn kulland bir arac takip ettii iin yol treni olarak adlandrlyor. Sartre Projesi kilometre performansn artrmay, trafik akn iyiletirmeyi ve kazalar azaltmay mmkn hale getirebilecek yar-otonom yol trenleri gelitirmeyi amalyor. Googlen gelitirdii insansz otomobillerse 500 kilometreye yakn yolu nemli bir kaza yapmadan kat ederek etkileyici bir performans sergiledi. Bu otomobiller Nevada yollarnda kullanm
iin lisans ald, yakn zamanda ABDnin baka eyaletlerine de girecee benziyorlar. Stanford niversitesinin gelitirdii otonom otomobil yaplan bir denemede saatte yaklak 185 kilometre hza ulat ve hatasz bir sr yapt. Michigan ve Almanyada yrtlen projelerdeyse, aralarn yol koullar ve tehlikeler ile ilgili anlk bilgileri otomatik olarak birbiriyle paylaabilecei iletiim sistemlerinin denenmesine baland. Sartre projesinin aralar gerek bir src ynetimindeki bir aracn yol gstermesiyle hareket edip byk lde radar temelli seyir kontrol, kr nokta izleme kameralar ve otomatik acil frenleme amal lazerler gibi yaygn olarak kullanlan teknolojilere dayandklar iin dikkat ekici bulunuyor. Proje lideri Eric Chan bu aralarn kendi aralarnda iletiimini salayacak sistemlerin yaknda piyasaya kacan belirtiyor. Yol trenleri olarak tabir edilen bu sistemler ticari olarak yaygnlarsa gerekten de klavuz aracn srcs dndaki herkes kendi arabasnda tren keyfi yaayacak gibi grnyor.
43
Bilim Dnyasnda 2012
D. Kunkel/Dennis Kunkel Microscopy, Inc.; D. Bell/Harvard University; J. Kheir/Childrens Hospital Boston; C. Porter/Chris Porter Illustration
Oksijen tayan bir mikroparacn bir alyuvarla temas ettii andaki grnts
Damardan Oksijenle Yaam Kurtarma midi

Nanoteknolojinin bu ylki en dikkat ekici rnlerinden biri mikroskobik oksijen baloncuklaryd. Boston ocuk Hastanesinden aratrmaclar solumann kesildii durumlarda vcuda oksijen salayarak hayat kurtarabilecek bir sistem gelitirdi. Gemite doktorlarn kandaki dk oksijen dzeylerini kan damarlarna dorudan oksijen gaz vererek ykseltmeye alt durumlar olmu. Ancak oksijenin kana gaz halinde verilmesi tehlikeli, nk oksijen moleklleri byk kabarcklar halinde toplanp damar tkanklklarna yol aarak lmcl etkiler oluturabiliyor. Oksijenin kana sv halde verilmesi ise ancak tehlikeli derecede dk scaklklarda mmkn olabilecei iin bir alternatif deil. Yeni almada kardiyolog Kheir ve ekibi, her biri kck bir oksijen baloncuunu evreleyen tek tabaka halinde lipit (ya) krecikleri oluturdu. Bylece gaz halindeki oksijenin etraf kaplanm ve oksijen, sv bir emlsiyon ierisinde hapsedilmi, dolaysyla baloncuklar oluturmas nlenmi oldu. Sistem tavan deneklerde uyguland. Solunum yollar tkanarak vcutlarna oksijen dolu mikroparacklar enjekte edilen tavanlar 15 dakika hi soluk alp vermeden hayatta kald.
44
Dorudan kana verilen paracklar burada alyuvarlarla (krmz kan hcreleri) i ie geiyor. Temastan saniyeler sonra oksijen alyuvarlarn iinde dalyor. Mikroparacklar akcierlere ulatnda byk ounluu oksijenlerini alyuvarlara geirmi durumda oluyor. Bu yeni teknik, oksijen yokluundan kaynakl ani kalp durmas durumlarn, beyin hasarlarn ve ceninde yetersiz kan dolamndan kaynaklanabilen beyin felcini nleme potansiyeli tayor.
Yine Yeni Tuhaf Canllar

Canllar dnyas 2012 ylnda da bilim insanlarn ve kamuoyunu artmaya devam etti. Sra d zellikleriyle ilgi eken ve artan yeni canl trleri bilimsel literatrde yerlerini ald. te onlardan bazlar:
Dev Otbien: Laosta bulunan maaralarda otbien adyla bilinen ve rmceklerle akraba olan bir canl grubuna ait yeni bir tr kefedildi. Bu yeni otbien trnn uzunluu bacaklar ak vaziyetteyken 33 santimetreyi buluyor. Yeni tr, Senckenberg Aratrma Enstits araknoloji krss bakan Dr. Peter Jager, Laosta bir belgesel ekimi srasnda mola verdiklerinde buldu. Jager, otbieni henz tr seviyesinde tanmlayamadklarn belirtiyor. Sz konusu blgede daha nce benzer byklkte eklembacakllar kefedilmi ve bunlarn buradaki maara sistemleriyle balantl olduu anlalm. Jager, blgede ska grlen dev byklkteki canllar zerinde hangi mekanizmalarn ya da etmenlerin etkili olduunun hl anlalamadn sylyor.
Senckenberg
Dev otbienin uzunluu bacaklar akken 33 santimetreyi buluyor.
<<<
Monterey Bay Aquarium Research Institute (MBARI)
Arp sngeri
Arp Sngeri: Monterey Krfezi Akvaryum Aratrma Enstitsnden (MBARI) bir grup aratrmac, California sahili aklarnda 3316-3399 metre derinlik aralnda, arp sngeri olarak tabir ettikleri bir snger tr kefetti. Uzman aratrma teknisyeni Lonny Lundsten nderliindeki ekip Chondrocladia lyra ad verilen snger trn, MBARInin derinlere dalabilen uzaktan kumandal dal aralar Tiburon ve Doc Ricketts yardmyla kefetti. Arp sngeri, ou snger gibi suyu szerek bakteriler ve baka tek hcreli organizmalarla beslenmek yerine, kabuklu deniz hayvanlarn yakalayarak besleniyor. Arp sngeri kk kabuklular, dikey uzantlar zerindeki crt crt benzeri yaplar kullanarak yakalyor. Bu ok amal uzantlar ayn zamanda oalmada da ilev gryor. Her bir uzantnn ucunda ii sperm dolu bir kese var. Minyatr Kurbaa: Bu yl kefedilen en ilgin canllardan biri yeni bir rekoru temsil ediyor: Ortalama 7,7 milimetrelik uzunluuyla gezegenimizin bilinen en kk omurgals. Paedophryne amauensis olarak adlandrlan yeni kurbaa tr Papua Yeni Ginede kefedildi. Yamur ormanlarnda yere dklen yapraklarn arasnda yaayan minik kurbaa trn bulmak, hem ok kk olduu hem de tiz perdeden kard iftleme arlar bcek sesine benzedii iin zor oldu. Minik kur-
baay ufakl dnda ilgin klan bir ey daha var, baz biyologlar ok byk ve ok kk canllarn ancak su ortamnda yaayabileceini dnyordu, nk sudaki yzerlik hem ok kk hem de ok byk canllara fiziksel destek salyor. Ancak yeni kefedilen minyatr kurbaann karada yaamas, ok kk bir canlnn su ortam dnda da var olabileceini gsterdi.
E. N. Rittmeyer et al. (2012). Ecological Guild Evolution and the Discovery of the Worlds Smallest Vertebrate. PLoS ONE 7: e29797-Wikimedia Commons
Minik kurbaa ap yaklak 18 milimetre olan on sentlik bir bozuk parann zerindeyken
Kaynaklar Discover, The Year in Science zel Says, Ocak-ubat 2013. http://www.nature.com/news/ mind-controlled-robot-arms-show-promise-1.10652 http://www.wired.com/wiredscience/2012/12/ top-discoveries-2012/?pid=5738&viewall=true http://ghr.nlm.nih.gov/handbook/ genomicresearch/encode http://mars.jpl.nasa.gov/msl/ http://www.nature.com/nature/ journal/v482/n7383/pdf/482027a.pdf
http://www.nature.com/news/ rabbits-kept-alive-by-oxygen-injections-1.10899 http://news.sciencemag.org/sciencenow/2012/11/ scienceshot-carnivorous-candelab.html http://blogs.scientificamerican.com/runningponies/2012/11/08/new-carnivorous-harpsponge-discovered-in-deep-sea/ http://www.wired.com/wiredscience/2012/10/ giant-daddy-longlegs/ http://www.popsci.com/science/article/2012-01/newspecies-puny-frog-worlds-smallest-vertebrate-animal 45
zlem Ak kinci
Dr., Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
Ankara Rahmi Ko Mzesinde Bir Gn

Mzeye gitmek, zellikle iinde bulunduumuz u souk k gnlerinde yaplacak en gzel hafta sonu etkinliklerinden biri. Trkiyede Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrlne bal 189 mze var. Genel Mdrln denetimindeki zel mzelerin says ise 173. te bu zel mzelerden biri de Ankara engel Handaki Rahmi Ko Mzesi. Ko Mzesi Ankarann ilk, Trkiyenin ikinci sanayi mzesi.
engel Hann Ko ailesi asndan nemli bir zellii de Vehbi Koun i hayatna atld dkknn hann orta blmndeki dkknlardan biri olmas. Vehbi Ko Henz 10 yandayken be ay o dkknda alm. Dkkn o dnemde Aktarzadelere yani Vehbi Beyin daha sonra damat olaca aileye aitmi. Ko Mzesini gezerken pek ok konuda eitli hikyeler reniyorsunuz. Bu hikyelerden bir kan sizinle paylamak istedik. Bunlar mzede de yer alan bir oyuncak ay yani Teddy bear, Ankara ve deniz apas arasndaki iliki ve Ankara isminin nereden geldii ile ilgili hikyeler.
engel Han 1522-1523 yllarnda, Kanuni Sultan Sleyman dneminde yaplm. O yllarda kervansaray olarak kullanlm. O dnem Ankara, pek Yolu zerinde ok nemli bir ticaret merkeziymi. engel Han da, Hanlar Blgesi diye bilinen blgedeki en pahal 4 handan biriymi. st kattaki odalar yolculuk yapan tccarlarn konaklamas iin tasarlanm. Alt katn orta ksm pazar yeri olarak kullanlyormu. Onun etrafndaki kk odacklar da dkkn olarak kullanlm. En alt katta ise binek hayvanlarn baland develik denen blm varm. Ancak han olarak kullanm 19. yzyl sonlarnda, 20 yzyl balarnda bitmi ve ardndan tiftik ve ham deri sat yaplan bir toptanc merkezine dnm. Tiftik ve deriler engellere aslarak sergilenip satlyormu. Bugn hala kullanlan engel Han ismi de buradan geliyor. 1990larda han hi kullanlmaz olmu ve tamamen terk edilmi. 2003te
46
Ko Grubu han Vakflar Genel Mdrlnden kiralayarak restorasyon almalarn balatm. Nisan 2005te Ankarann ilk, Trkiyenin de stanbul Ko Mzesinden sonraki ikinci sanayi mzesi olarak alm. Toplam otuz iki sergi odas var. Mze eitli blmlere ayrlm. Karayolu ulam, makineler, tp, gnlk yaam, havaclk, bilimsel aletler mzedeki on yedi blmden bazlar. Koleksiyonun ok nemli bir ksm Rahmi Koun kiisel giriimleri sonucunda elde edilmi. Ancak birtakm kurumlardan ve kiilerden alnan balar da var. Mzede eitici ve retici pek ok sergi dnda ilkretim rencileri iin hazrlanm, mfredata ynelik bir eitim paketi de var. Bu eitim paketi dhilinde okullarla iletiime geiliyor. Eitim paketini nce retmenler inceliyor, ardndan da renciler mzeye gelerek eitim paketindeki etkinliklere katlyor. rnein gne saati yapyor ve gne saatlerinin alma ilkesini reniyorlar.
>>>
Ankara Deniz ehri mi?

Mzenin alt odasnda denizcilikle ilgili objeler sergileniyor, bu objelerden biri de Ankara iin ok zel anlam olan, sembolik bir deniz apas. Ryasnda ilahi bir ses Gordion kral Midasa deniz apas bulduu yerde bir ehir kurmasn syler. Kral hemen adamlarna deniz apas aramaya balamalarn emreder. Bugnk Ankara Kalesi civarnda bir deniz apas bulunur. Midas bu ehre kendi dillerinde deniz apas anlamna gelen Ankyra adn verir. Ankyra nce Angora, sonra da Ankara olarak deimitir. Ankara ile deniz apas arasndaki ilikiye dair baka bir hikye de Galatlarla ilgili. Bir deniz zaferi kazanan Galatlar topraklarna yani Anadoluya dnerken dman gemilerindeki tm apalar toplar ve bakentlerine, imdi Ankarann olduu blgeye getirirler. O dneme ait sikkelerde ve mimari yaplarda apa deseni bulunuyor.
Theodoreun ays
1858-1919 yllar arasnda ABD Bakan olan Theodore Roosevelt bir gn Mississippi kenarnda, yardmclarnn ve bir gazetecinin de olduu bir grupla ava kyor, ancak akama kadar hi avlanamyor. Yardmclar bakann keyfi yerine gelsin diye bir yavru ay getirip bunu vurun diyor. Bakan ise buna sinirlenerek savunmasz bir hayvan nasl vururum, aln bunu annesinin yanna gtrn diyor. Gruptaki gazeteci ise ertesi gn bu olay betimleyen bir karikatrn Washington Postda yaymlanmasn salyor. Oyuncak reten bir kar koca bu karikatr byterek dkknlarnn vitrinine asyor, yanna da bir oyuncak ay koyuyorlar. Vitrindeki bu karikatr ve yanndaki ay halkn ok ilgisini ekiyor. Oyuncak kar koca halkn ilgisini bir mektupla Bakana anlatyor ve Teddy bear (Teddy, Theodoreun ksaltlm hali) ismiyle bir oyuncak ay retmek istediklerini belirtiyorlar. Bakan da bunun iyi bir propaganda olacan dnerek izin veriyor. Dnyaca nl Teddy bear ite byle ortaya kyor.
http://www.bearhollow.net/teddy_roosevelt.htm
47
Ankara Rahmi Ko Mzesinde Bir Gn
<<<
Mzede Model Atlyesi

Mzede, buharl makine modelleri yapan Ersan Doann bir atlyesi var. 1700l yllardan balayp gnmze uzanan geni bir dneme ait buharla alan her ey Ersan Doann ilgi alanna giriyor. Bu bazen bir lokomotif olabiliyor, bazen de bir buhar makinesi. rnein atlyesinde iki tane buharl lokomotif modeli var. Tamamlanm olan model Ersan Doann tam 1,5 yln alm. Bu lokomotif kmrle alyor. Lokomotifin arkasna kmr koyuluyor, ayrca su koyulan bir blm de var. Gerek bir ngiliz lokomotifinin modeli, yani kltlm hali. Oturma blmnde 1 kii tayabiliyor. Minik raylar zerinde giden bu modelde elektrik ya da herhangi bir modern teknoloji kullanlmyor. Tamam el yapm. Dier lokomotif modelinin ise imdilik % 95i bitmi. 1800l yllardan sonra elektrik retiminde kullanlan salnml bir buhar makinesi de Ersan Doann yapt pek ok modelden biri. Ersan Beyin rnleri arasnda okullarn fen laboratuvarlarnda kullanlabilecek ve tam anlamyla buhar makinesi sistemini anlatan makineler de var. Modellerin planlar ngiltereden geliyor. Ersan Bey orada bu iin merakllarnn kulpleri olduunu sylyor. lkenin demir yollar arivlerinin kulp yelerine aldn belirtiyor. Gerek planlar kltlyor, ariv oluturuluyor ve yeler arasnda paylalyor. Ersan Bey kulbe ye deil, ama srarlar sonucunda ona da plan gndermeye balamlar. Ersan Doan 1979da endstri meslek lisesinden mezun olmu. 28-30 yl makine teknisyeni olarak eitli ilerde alm. 1995 ylnda almakta olduu firma kendisini i gerei ngiltereye gndermi, orada buhar makineleriyle tanm ve kendisinin bunlar nasl yapabileceini dnm. O gnden bu gne buharl makine modelleri yapyor. 1213 yl kadar almalarna evinde yrten Doan, Rahmi Kola tanp tamamlad bir lokomotifi kendisine gsterince onun teklifi zerine Ko Mzesinde bir alan atlye olarak kullanmaya balam. Yapt modellerin merakllar Trkiyede ancak bir elin parmaklar kadar. Finansmann ok nemli olduu bu ite, bu kadar az ilgi elbette bir dezavantaj. O nedenle Ersan Bey, buhar makinesi modellerine merakl kiileri atlyesine bekliyor. Mzeyi ziyaret edenlerin ilgisini ekmek iin atlyesini yar ak bir atlye olarak tasarlam. % 95i tamamlanm ancak 6-7 aydr beklettii lokomotif modeline uygun
Mze sorumlusu Mge Sofuoluna ve Ersan Doana katklar iin teekkr ederiz.
denmi bir ray sistemi olsa ocuklar iin hem eitici hem de elendirici bir etkinlik olabileceini sylyor. zellikle ngilterede bu tr etkinliklerin ok yaygn olduunu vurguluyor; model buharl lokomotiflere bindirilen 8-10 ocuk yapay tnellerden, kprlerden geerek kk bir yolculuk yapyor, seyahat ncesi de buharl lokomotifler hakknda bilgi alyorlar. Ersan Doan da lokomotifini tamamlayp byle bir etkinlii gerekletirebilmek iin niversitelerden, belediyelerden ve zel okullardan destek ve ilgi bekliyor.
Ersan Bey bu buhar makinelerini satarak deil, nasl yapldklarn reterek finansman salamak istiyor. Ko Mzesinde de srekli bir sergisi olan, lk tren modelini ocukken yapan ancak artk hayatta olmayan smail Atsrere yetiemedii iin zgn. te bu nedenle kendi becerisini ve deneyimlerini genlere, yeni nesle aktarmak istiyor. zellikle endstri meslek lisesi rencilerini atlyesine davet ediyor ve matematik, fizik, makine tarihi bilmek ve bir de sabr gerektiren bu zanaat genlere devretmek istiyor.
48
Evrenin Dokusu
Evreni
Evrenin dokusunu oluturan uzay ve zaman... En gizemli kavramlar. Uzay bir varlk m? Neden zamann bir yn var? Uzay ve zaman olmadan evren olabilir miydi? Gemie dnebilir miyiz? Brian Greene bizi Newtonun uzay ve zaman deimez gren anlayndan Einsteinn akkan uzay-zaman kavramna, kuantum mekaniinin birbirlerinden ok uzaktaki cisimlerin davranlarn annda birbirlerine gre belirledikleri dolank uzayna doru gerekten de aydnlatc bir yolculua karyor. Yani gerekliin, fizikilerin gndelik dnyamzn hemen altnda yatmakta olduunu kefettii, yeni katmanlarna. Evrenin Dokusu ayn yazarn daha nce yaymladmz Evrenin Zarafeti adl kitabn tamamlar nitelikte.
POPLER BLM KTAPLARI
Nasl alr?
Murat Yldrm
Parmak zi
Parmak izi brakmamak iin eldiven, salarnn dmemesi iin bere giyen hrsz sorgu odasnda kendine gven iinde oturuyordu. Ardnda kendisini sulayabilecekleri bir delil brakmadndan emindi. Ta ki grevliler gelip sa kulak izini alana kadar eride kimse olup olmadn anlamak iin kulan kapya dayayp ieriyi dinlemiti. Bir insan kulak izinden pheye hi yer brakmayacak ekilde tannabilir miydi? Biyometrik zelliklerin neler olduunu bilmemesi, belki de kendisine ok pahalya patlayacakt.
thinkstock
Biyometrik zellikler
Kiiyi temsil edebilecek kadar kiiye zg, kiiden kiiye kolayca aktarlamayacak kadar gvenilir, kolayca kopyalanamayan veya taklit edilemeyen kiisel zelliklere verilen genel isimdir. Biyometrik zelliklerin hayatn balangcndan sonuna kadar ayn kalmas veya en azndan hayatn ok uzun bir dneminde byk lde deimemesi gerekir. Bu zellikler fiziksel, davransal veya biyolojik olabilir. ris, retina ve damar geometrisi, ses, kulak yaps, parmak izi, yz, avu ii gibi fiziksel; klavye kullanm, konuma, el yazs ve imza gibi davransal; DNA, kan glikozu gibi biyolojik zellikler, biyometrik zelliklere rnektir. Parmak izi yzyl akn kullanmyla en ok bilinen
Parmak zimiz Niin Var?

Derimizin altndaki ter bezleri, ter ve su tabanl yalar da ieren bir salg salglayarak derimizi nemli ve salkl tutar. Parmaklarmz ve avcumuzun iini kaplayan bu kntlarn zerindeki bu salg, dokunduumuz her yzeye bular ve bulat yzeyde parmamzdaki kntlarn deseninin bir kopyasn brakarak parmak izi sahibinin orada olduunu kantlar. u an yaplan almalarla parmak izi sahibinin sigara bamls olup olmad, sk kahve iip imedii ve kulland bir takm ilalar bile belirlenebiliyor.
kizlerin Parmak zleri Farkl m?

lk nce hatrlatmakta fayda var: 10 parmamzdaki izlerin hepsi de birbirinden farkl. Doduumuz andan ldmz ana kadar parmak izlerimiz ayn kalyor. Yzeysel yaralanmalarda deri kendini ayn parmak izini oluturacak ekilde onaryor. Ayn yumurta ikizleri ayn genetik materyali tadklar halde parmak izleri birbirinden farkl. Aslnda bu bir manada parmak izinin kimliklendirme konusunda DNAdan daha belirleyici olduunu gsteriyor. Parmak izlerinin esiz olduu 1880lerden beri biliniyor. O zamandan bu yana milyonlarca parmak izi arivlendi. Fakat hl birbirinin ei iki parmak izine rastlanmad. Parmak izleri anne karnndaki artlarla belirleniyor. Parmaklarn byme hznn, anne karnndaki amniyotik svnn hareketinin ve benzeri etkilerin parmak izlerinin ekillenmesinde etkili olduu dnlyor.
50
thinkstock
ve kullanlan biyometrik zelliktir.
nasil.calisir@tubitak.gov.tr
zellik noktalar
U nokta
http://ridgesandfurrows.homestead.com/files/loop.jpg http://ridgesandfurrows.homestead.com/files/whorl.jpg
atal nokta
http://ridgesandfurrows.homestead.com/files/Arch.jpg
Sarmal, dng ve yay parmak izi desenleri
Gemite parmak izleri siyah renkli parmak izi tozu ile beliginletiriliyor ve yaptrc bantla kopyalanabiliyordu.
Parmak zindeki Desenler

Parmak izleri kullanlarak kimliklendirme yaplmas daktiloskopi olarak adlandrlyor. Bugn bankamatik makinelerinde, otomobillerde ve birok alanda kimliin belirlenmesi ve dorulanmas iin kullanlyor. Parmak izlerimizi oluturan girintiler ve kntlar desenler oluturur. Bu desenler dng, sarmal ve yay olarak snflandrlyor. Yukardaki resimde rnekleri bulunan desenler ve zellik noktalar kullanlarak kimliklendirme ve karlatrma yaplyor. Kimliklendirme yaplrken doru kriterler koymak nemli, nk mrekkep kullanlarak art arda alnan iki parmak izi bile tamamyla ayn olmuyor. Bu yzden aratrmaclar sadece bu desenlerin ekline deil iz saysna ve byklne da bakarak belirleme yapyor. Ayrca plak gzle fark etmenin nerdeyse imknsz olduu zellik noktalar (minutiae) kullanlarak parmak izleri birbirinden ayrlp sralanabiliyor. Bugn dijital tarayclar sadece birka saniye iinde parmak izinin grntsn alabiliyor. Bu grnt dijital bir desen haline evrilip zellik noktalar iaretleniyor. aretlenen bu noktalar daha sonra arivlenmi parmak izleriyle karlatrlyor. ABDde yaklak 50 milyon insann parmak izleri dijital olarak arivlenmi durumda.
Kaynaklar http://science.howstuffworks.com/fingerprinting.htm http://curiosity.discovery.com/question/why-people-have-unique-fingerprints 51
thinkstock
Bahri Karaay
Yaamn Barkodu
Spermarket raflarn dolduran her rn barkod adn verdiimiz, o rne zg tm bilgileri ieren zel bir kimlik belgesi tayor. Her canlnn kimliini DNA belirlediine gre acaba trleri birbirinden ayracak bir DNA barkodu sz konusu olabilir mi? Bir de buna akll telefonlarmza takacamz mini DNA analiz cihaz eklenirse? Bilim kurgu filmlerine zg gibi grnen bu senaryonun ilk admlar atlm durumda. Bu teknoloji sayesinde yakn bir gelecekte gda sahtekrlklar gemite kalacak.
Ekim 2009da Ankara ve Polatl Jandarmas Mamak ilesine bal mrahor Vadisindeki bir iftlik evine baskn yapt. Baskn aslnda aylk bir teknik takipten sonra gerekleiyordu. Takip, Eskipolatl kyllerinin bykba hayvanlarnn alnmas zerine balamt. Beklenmedik bir anda karlarnda jandarmay gren ete yeleri, aldklar hayvan etlerini paketlemekle meguld. Sust yakalanan bu zanllarn aslnda 20 kiiden oluan bir ebekenin yeleri olduu ortaya kt. Sorgulama sonucu ebekenin Krkkale, Polatl, Beypazar, Bala, Kazan ilelerinde gerekleen bykba hayvan hrszlklarndan sorumlu olduu anlalacakt. ete yeleri bir arala krsaldan hayvanlar alyor, seyyar kesimhane ve souk hava deposuna dntrdkleri ikinci bir arata kesip paralyor, iftlik evine getirdikten sonra iine kpek, at ve eek eti kartrarak paketleyip bakentin en lks ilesi olan ankayadaki birok markete ve kasaba satyordu. Haber sadece ankaya sakinlerinin deil lke apnda ok sayda insann, yedikleri etin kaynan sorgulamasna neden olmutu.
Problemin zmne yardm edecei dncesi ile Gda Tarm ve Hayvanclk Bakanl internet sitesinde rnlerinde taklit ve tai yapan firmalarn isimlerini aklama karar ald. 5 Haziran 2012 tarihinde aklanan rapor, problemin boyutlarnn sanldndan ok daha byk olduunu gsteriyordu. Piyasadan rasgele toplanan rnlerin laboratuvar analizleri, baz irketlerin rnein sucuk ve benzeri rnlere at, eek ve hatta kanatl eti, kymal ve kuba pidelere domuz eti, tereyana ise bitkisel ya katm olduunu gsteriyordu.
thinkstock
thinkstock
52
thinkstock
thinkstock
>>>
Genetiki bir bilim insan olarak, bu tr haberleri okuyunca dndm zm doal olarak yaamn srr DNAya ve genetik mhendislii olarak da bilinen DNA teknolojisinin tketiciye ulatrlmasna dayanyordu. Her canlnn kimliini DNA belirlediine gre kaynan merak ettiimiz gda maddesinin ne olduunu bir tketici olarak rnn DNAsna bakarak belirleyebilmeliydik. Onun iin de molekler biyoloji laboratuvarlarnda kullandmz DNA analiz cihazlarnn cebe sabilecek kadar kk modellerini gelitirmeli, satn almay dndmz gda maddesinden daha markette iken alacamz kck bir paray bu cihaza yerletirerek, akll telefonlarmzn da yardm ile genetik kkenini orackta belirleyebilmeliydik. Eer eklenen kk bir para ile akll telefonlar mikroskoba dntrebiliyor, tehis laboratuvar bulunmayan krsal kesimlerdeki hastalardan alnan rneklere ait grselleri tehis iin internet zerinden byk salk merkezlerine ulatrabiliyorsak, ayn eyi satn aldmz bir rnn kkenini belirlemek iin neden yapmayalm? Belli ki insanlk olarak gerekli teknolojiye sahibiz. Byle bir teknoloji gelitirmek iin alan birileri olmal dncesi ile aratrma yaptmda zellikle lise rencisi okurlarmn ilgisini ekecek srprizlerle karlatm.
2009-2010 retim ylnn ilk yarsnda, New York Manhattandaki Trinity Lisesinden Brenda Tan (17) ve Matt Cost (18) Rockefeller niversitesi ve Amerikan Doa Tarihi Mzesinin ortaklaa yrtt bir projeye katlyor. Brenda ve Matt, yaadklar ortamdaki canllarn ve baz gda maddelerinin kkenlerini belirlemek amacyla rnek toplamaya balyor. Drt aylk bir alma sonucu mahallelerinde yaayan deiik bitkilere, hayvanlara, bceklere ve baz gda maddelerine ait 217 rnek topluyorlar. Rockefeller niversitesi bilim insanlarndan Mark Stoeckle, pro-
jelerinde yol gsterici oluyor. Brenda ve Matt topladklar rneklerden elde edilen DNAlarn analizi sonulandnda, yaadklar mahalleyi 95 fakl trle paylatklarn reniyorlar. Bu projeleri ile daha nce hi rastlanmam bir hamam bcei tr de kefediyorlar. Brenda ve Matt topladklar 66 gda rneinden 11inin yanl etiketlendiini gryor. rnein koyun peyniri diye satlan peynirin aslnda inek st ile yaplm olduunu, mersin bal havyar diye satlan rnn aslnda Mississippi nehrine zg bir balktan elde edilmi olduunu kefediyorlar. Stoeckle benzer bir projeyi ayn okuldan mezun olmu, birisi kendi kz olan iki renci ile birlikte bir yl nce de yapyor. Kate Stoeckle (19) ve arkada Louisa Strauss (18) aratrma projeleri iin, pek ok sahil ehrinde olduu gibi deniz rnlerinin oka tketildii New Yorkta ve civarnda satlan deniz rnlerinden 60 rnek topluyor. Bunun iin ikili Manhattandaki drt lokantann ve on marketin kapsn alyor. rnekleri DNA analizi iin, projenin bir aya olan Kanadadaki Guelph niversitesine gnderiyorlar.
thinkstock
thinkstock
53
Yaamn Barkodu
Her bir balk rneine ait DNA dizilimi, 5463 balk trne ait DNA dizilim bilgisinin depolanm olduu FishBol adl bir veri tabanndaki bilgilerle karlatrlyor ve her bir baln kimlii belirleniyor. DNA analizi ilgin sonular ortaya karyor. Satlan balklarn drtte birinin (% 25) yanl etiketlendii ortaya kyor. rnein lks gdalar arasnda satlan bir sui rneinin kilosu yaklak 17 dolar olan ton balndan deil, kilosu yaklak 3,5 dolar yani ok daha ucuz olan, balk iftliklerinde yetitirilen ve anavatan Afrika olan bir tatl su balndan (tlapia) yapld anlalyor. Amerika ve Afrika ktas aklarnda yaayan bir balk tr olan krlang bal diye satlan balklarn, aslnda Atlantik morina balndan tutun, soyu tkenmek zere olan Akadiya krmz balna kadar baka baka balklar olduu ortaya kyor. Aratrma sonular drt lokantann ikisinde ve on marketten altsnda satlan balklarn yanl etiketlenmi olduunu gsteriyor. Projenin fikir babas, Guelph niversitesinden Paul Hebert bir gn spermarkette alveri yaparken gz paketlerin zerindeki barkodlara taklyor. Market alanlarndan biri elindeki tabancay andran bir cihazla ambalajlar zerindeki barkodlar okuyarak rnn ne olduunu annda belirliyor, rafta ka tane kald bilgisini kablosuz a zerinden depoya bildirerek satlan rnn yerine yenisinin konmasn salyor. Barkodlar, ktaki gielerde demelerin de
54
ok hzl yaplmasn salyor. Hebert ayn eyin biyolojik sistemler iin de yaplp yaplamayacan dnyor. DNA drt harfli bir alfabeden olutuuna gre belli saydaki nkleotid dizilimi bir ekilde barkoda dntrlebilmeliydi. Bunun iin trleri birbirinden ayrt edebilecek DNA dizilimine ihtiya vard. Dizilimi trden tre fark eden bir gen olmalyd. Eer byle bir dizilim bulunabilir ve barkoda dntrlebilirse btn canllar DNA dizilimlerine dayanarak birbirlerinden ayrmak mmkn olurdu. 1707-1778 yllar arasnda yaam sveli bilim insan Carl Linnaeus, canllarn snflandrlmas demek olan taksonominin babas olarak bilinir. Linnaeus yaamn bitkilerin, hayvanlarn ve minerallerin snflandrlmasna adad. En nemli eseri olarak bilinen Systema Naturae ilk defa 1735 ylnda yaymland. Linnaeus modern taksonominin temeli olan bu kitapta sistemli bir ekilde binominal nomenclatureyi (ikili terminoloji) kullanmt. Systema Naturaenin en son basks olan 12. basks Hayvanlar Krall, Bitkiler Krall ve Mineraller Krall adlar altnda cilt olarak 1766-1768 yllar arasnda yaymland. Linnaeusun gelitirdii snflandrma 200 yl akn sredir olduu gibi kullanld ve hl kullanlyor. Linnaeusun snflandrmasnda bitkilerin, hayvanlarn ve minerallerin fiziksel grnleri ve yaplar ok nemliydi. Ancak Linnaeusun sisteminin yetersiz olduu durumlar da var. nk bilim insanlar
Carl Linnaeus (1707-1778)
henz tanmlanmam sekiz milyon civarnda tr olduunu tahmin ediyor. Bu kadar trn klasik yolla tanmlanmas uzun bir sre alacak. te yandan maalesef her geen gn baz trler tamamen yok oluyor. Ayrca taksonomi uzmanlarnn says da snrlayc bir faktr. Zamanmzda yaasayd eminim Linnaeus da canllarn snflandrlmas iin onlarn el kitab olan DNAlarndan mutlaka yararlanrd. Molekler yaam bilimlerindeki gelimeler sayesinde bilim insanlar 2000li yllardan itibaren DNAya dayal snflandrma konusunda nemli admlar att. Her ne kadar DNA dizilim belirleme teknolojisindeki gelimeler maliyeti drdyse de imdilik her bir organizmann gen haritasnn karlmas ekonomik adan mmkn grnmyor. Bu nedenle bilim insanlar DNAnn tamamnn deil, kk bir parasnn snflandrma amacyla kullanlp kullanlamayacan aratrmaya balad. Hebert ve Stoeckle bu konuda ilklerdendi. Bulunacak DNA parasnn bir yandan kolayca belirlenecek ksalkta olmas, dier yandan da trleri birbirinden ayrmay salayacak byklkte olmas gerekiyordu. Hebert ve Stoeckle almalar sonucu, hcrenin enerji santrallar olarak grev yapan mitokondri adl organelde bulunan sitokrom C oksidaz alt nite 1 adl enzim geninin (CO1 geni) arzu edilen zellikleri tadn belirledi. Mitokondrilerin hcrenin ekirdeindeki DNAdan bamsz olarak, kendilerine ait zel bir DNAlar var. Bu genetik adan zel bir durum. Hcre ekirdeinde bulunan ve zelliklerimizi belirleyen DNA yaklak 3 milyar baz iftinden oluuyorken, mitokondrinin DNAs sadece 16.600 baz iftinden oluur. ekirdek DNAs yaklak 25 bin gen ierirken, mitokondri DNAs aralarnda CO1in de olduu 37 gen kodlar. Mitokondri DNAsnn nemli bir baka zellii de gelecek kuaklara sadece anneden gemesidir. (Daha fazla bilgi iin bkz. Karaay, B., Yaamn Srr DNA, Havva Varsaym, s. 63, TUBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2010).
<<<
Primatlarn CO1 geni 648 bazdan oluur, bu da DNA diziliminin ksa zamanda ve kolayca belirlenmesini salar. Ksa olmasna ramen trler arasndaki farkn belirlenmesini mmkn klar. CO1 geni asndan insanlar arasnda sadece bir veya iki baz fark varken, rnein insan ile genetik olarak bize en yakn olan empanze arasnda 60, insan ve goril arasnda ise 70 baz fark vardr. Hebert, Stoeckle ve ortak altklar bilim insanlar CO1 geninin gerekten ie yarayp yaramayacan belirlemek iin karada ve denizde, kutuplardan tropik blgelere kadar Dnyann deiik blgelerinde yaayan baz hayvan trlerinin CO1 geninin dizilimini belirledi. Bu almalar, CO1 gen diziliminin trlerin % 98ini hatasz olarak ayrt edebildiini gsterdi. Bu da CO1 genine ait bilginin, hayvan trlerini birbirinden ayrmak iin ihtiya duyulan barkod olabileceini gsteriyordu. imdi biraz gelecee dnk dnelim ve akll telefonlarmza takabileceimiz, cebimize sabilecek bir DNA analiz cihaz gelitirilmi olduunu varsayalm. Eer niversitede veya bir aratrma kurumunda alan bir bilim insanysak, yaptmz arazi almasnda yeni trler kefetmemiz ok daha kolay olacaktr. Bulduumuz bir bitkinin yeni bir tr olup olmadn belirlemek iin yaprandan, bir kurun kalemin dz ucunun iz dm kadar bir para alp bu rnei cihaza koyduumuzda nce DNA dizilimini belirleyeceiz, daha sonra internet zerinden BOLDa ulaarak bulduumuz bitkinin bilinen bir tr m yoksa daha nce tanmlanmam bir tr m olduunu birka dakika ierisinde renebileceiz. Eer evre sal konusunda alyorsak, rnein bir tatil kynn mutfann bir kesinde veya saunasnda olutuu tespit edilen bir mantarn insan sal iin zararl olup olmadn alacamz kk bir rnek ile yerinde belirleyebileceiz. Akam yemei iin bir balk lokantasn semisek ve balklar hakknda pek bir ey bilmiyorsak tabamzdaki baln mende belirtilenle ayn olup olmadn birka dakika ierisinde renebileceiz. Eer lokanta sahibiysek kendimizi ve mterilerimizi, yazmn giriinde bahsettiim dolandrclarn kurban olmaktan korumak iin aldmz etin ne olduunu daha satn alrken belirleyebileceiz. iftiysek, meyve veya sebze retiyorsak veya evimizde ss bitkileri yetitiriyorsak, bitkilerimizin hangi zararl organizmann saldrsna uradn iin banda belirleyebilecek ve o zararl iin en etkin mcadele yntemiyle rnmz koruyabileceiz. Gnmzde kullanlan pek ok tarmsal mcadele ilac sadece hedef organizmay deil, onunla birlikte ortamda bulunan baka organizmalar da ldryor. Sadece hedef organizmann yok edilmesi biyolojik eitliliin devamna katk salam olacaktr. Her geen gn ok sayda tr kaybediyoruz. Gelecekte de bugn var olan trlerin pek ou maalesef ortadan kalkm olacak. Bahsettiim teknoloji, BOLD ve benzeri projeler sayesinde, gelecek nesillere yerkremizin olaanst zenginliini en azndan bilgi olarak aktarm olacaz.
Bahri Karaay, Iowa niversitesi Tp Fakltesi Pediatri Blm, ocuk Nrolojisi Krss retim yesidir. Nrolojik doum kusurlar zerinde genler dzeyinde yaptigi aratrmalar Amerikan Saglik Enstitusu (NIH) tarafindan destekleniyor. Karaayn ilk kitab Yaamn Srr DNA TBTAK Popler Bilim Kitaplar arasnda yaymland.
http://bahrikaracay.com/turkce/
Bundan sonra atlacak adm, trlere ait bir DNA barkod veri taban oluturmakt. Nitekim byle bir veri taban, ksaca BOLD olarak bilinen Uluslararas Yaamn Barkodu Veri Sistemleri ad altnda 2005 ylnda balatld. Bu makaleyi kaleme aldmda veri tabannda 125.846 hayvan ve 41.919 bitki trne ait DNA dizilimi birikmi durumda. Veri tabanna aktarlan barkod dizilim says ise 1.930.339a ulam. 2015 ylnda veri tabanna 5 milyon rnee ait bilgi girilmi ve yaklak yarm milyon tr belirlenmi olmas hedefleniyor.
Kaynaklar Hebert, P. D. N., Cywinska, A., Ball, S. L. ve deWaard, J. R., Biological Identifications through DNABarcodes, Proceedings of the Royal Society B, Cilt 270, Say 1512, s. 313-321, 2003. Stoeckle, M. Y. ve Hebert, P. D. N., Barcode of Life, Scientific American, , s. 82-88, Ekim, 2008. Robinson, J., With DNA Testing, Students Learn Whats What in Their Neighborhood, New York Times, 26 Aralk 2009.
Schwartz, J., Sushi Study Finds Deception, New York Times, 22 Austos 2008. Pidede Domuz, Sucukta Eek Eti, Radikal Gazetesi, 5 Haziran 2012. zdemir, M. (DHA), ankayada At Eti Satmlar, Hrriyet Gazetesi, 9 Ekim 2009.
thinkstock
55
Yayn Dnyas
lay elik
yayin.dunyasi@tubitak.gov.tr
Bilim
Drt Bin Yllk Bir Tarih Patricia Fara eviri: Aysun Babacan Metis Yaynlar, Metis Bilim, Ekim 2012 ilim: Drt Bin Yllk Bir Tarih adndan da anlalaca gibi bir bilim tarihi kitab. Ama onu ana akm bilim tarihi anlatlarndan farkl klan birok zellii var. Yazar Patricia Fara kitabn giriinde yle diyor: Tarih yazmak, olgular dzenli bir ekilde bir araya getirmek ve olaylar doru bir ekilde sralamaktan ibaret deildir; neyi dhil edeceiniz ve kimi hari tutacanz gibi konularda seimler yaparak gemii yeniden yorumlamay, dnyay yeniden izmeyi de ierir. Patricia Fara: Britanyal bilim tarihisi. Oxford niversitesinde fizik okuduktan sonra doktorasn Londra niversitesinde bilim tarihi zerine yapt. Aratrmalarnda daha ok on sekizinci yzyl ngilteresine, kadnlarn ve sanatn bilim tarihindeki rolne ve bilim insanlarnn portrelerine odaklanan Fara, Cambridge niversitesinde retim yesi olarak ders veriyor. Bilim tarihini konu alan radyo ve televizyon programlarna katlan ve Nature, The Times Literary Supplement, BBC Knowledge ve Endeavour gibi yaynlarda eletirileri ve makaleleri yaymlanan Farann kitaplar arasnda unlar saylabilir: Newton: The Making of Genius (2002), Pandoras Breeches: Women, Science and Power in the Enlightenment (2004) ve Fatal Attraction: Magnetic Mysteries of the Enlightenment (2005).
Bilim tarihine ynelik Avrupa merkezci yaklamn nesnellikten uzak olduuna dikkat eken Fara, dhi bilim insan mitini sarsmay da ihmal etmiyor. Faraya gre bilim tarihi ideal kahramanlarca ina edilmi dz ve przsz bir yol deil; hatalar yapan, rekabet eden, hatta kimi zaman ellerindeki bulgular arptan etten kemikten insanlarn at dolambal bir patika. Bu patikada kimin ne geecei ise iktidar kavramyla yakndan balantl. Gemie yepyeni bir adan baktmzda, hangi sorularn sorulmas gerektiini bilmek, yeni bilgiler ortaya karmak kadar nemlidir diyen Fara, dinin bilim zerindeki etkisinden simya ve bynn bilimle ilikisine, kadnlarn bilim tarihindeki rolnden farkl bilim trlerine kadar birok konuda kritik sorular soruyor. Yazarn kendisinin de belirttii gibi, kitap bu tr sorulara mutlak cevaplar verme iddiasnda deil; amac okuru dnmeye ve genel geer varsaymlar sorgulamaya tevik etmek. Gelecei iyiletirmenin yolu gemii doru yorumlamaktan getiine gre, insanlk tarihinin ok nemli bir paras olan bilim tarihine daha nesnel, kapsaml ve yeniliki bir bak hepimizin ihtiyac. Farann kitabysa bunun iin gzel bir balang.
Yanlyorsunuz Einstein!
Newton, Einstein, Heisenberg ve Feynman Kuantum Fiziini Tartyor Harald Fritzsch eviri: Ogn Duman Metis Yaynlar, Metis Bilim, Nisan 2012
Harald Fritzsch: 1943te Almanyann Zwickau kentinde doan Harald Fritzsch yksekrenimini Leipzig niversitesinde tamamlad. 1968-1971 yllar arasnda Mnihteki Max Planck Fizik Enstitsnde doktora yapt ve ayn enstitde Werner Heisenbergle beraber alt. Mnih Teknik niversitesinden doktorasn aldktan sonra gittii ABDde, 1972-1976 yllar arasnda California Teknoloji Enstitsnde retim grevlisi olarak alt. Bu dnemde Richard P. Feynman ve zellikle Murray Gell-Mann ile yakn ibirlii iindeydi. 1976-1979 yllar arasnda Cenevredeki CERNde grev yapt. Fritzsch CERNde ve Mnihteki Max Planck Enstitsnde konuk bilim adam olarak alyor. 1977de Wuppertal niversitesinde fizik profesr oldu. Ertesi sene kuramsal fizik profesr olarak Bern niversitesine geti. 1980den bu yana Mnih niversitesinde kuramsal fizik profesr. Harald Fritzsch modern fiziin yaygnlamas iin yllarca etkin olarak alt, televizyon programlar hazrlad, gazete ve dergilerde ok sayda makalesi yaymland. Popler bilim alanndaki kitaplarndan bazlar unlardr: Quarks, Urstoff unserer Welt (1981), Vom Urknall zum Zerfall (1983), Eine Formel verndert die Welt (1988), Die verbogene Raum-Zeit (1996) ve Das absolut Unvernderliche (2005) Fritzschin ald ok saydaki dl arasnda Volkswagen Vakf Aratrma dl (1989), Alman Fizik Derneinin Bilimsel Yayn Madalyas (1994) ve Dirac Madalyas (2008) var.
m zamanlarn en nemli fizikilerinden drd bir araya gelip kuantum fizii hakknda konusayd ortaya nasl bir sohbet kard? Hi phesiz ilgin bir sohbet. Aydnlatc. Kkrtc. Hatta elenceli. Alman fiziki Harald Fritzschin Newton, Einstein, Heisenberg ve Feynman bir araya getirdii Yanlyorsunuz Einstein! bu sfatlarn hepsine sahip. Adrian Haller adl (kurmaca) bir fizik profesrnn bir tren yolculuu srasnda uyuyakalmasyla ryalar leminde buluan bu byk fizikilerin sohbeti, kuantum kuramnn douunu, geliimini ve bugnk durumunu yaln ve akc bir dille anlatyor. Sohbet esnasnda fizikilerin birbirlerine taklmalar ve tatl kaprisleri de cabas. Szgelimi Einstein srarla htiyarn evrenle zar atmayacan, evrenin bir kumarhane olmadn syleyerek kuantum kuramna ilikin honutsuzluunu dile getirirken, dierleri onu kuantum kuramna kt babalk etmekle, kuramn doumuna katkda bulunduktan sonra onu ortada brakmakla suluyor. Fizikiler kendi aralarnda konuadursun, biz okurlar da bu sohbete kulak misafiri olarak modern fiziin en zorlu konularn daha iyi kavrama imknna kavuuyoruz.
www.lunarsociety.org.uk/485
Wikimedia Commons
56
Altn oran ve Fibonacci saylarnn, bitkilerin bymesinin ve baz katlarn kristalografik yapsnn incelenmesinden, veri tabanlarnda arama yapmak iin yazlan bilgisayar algoritmalarnn gelitirilmesine kadar ok geni bir uygulama alan var. Bu saylar hakknda bugne dein ok ey yazlp izildi. Ancak elinizdeki kitap, bu konuda yazlan ciddi matematik metinler ile felsefi ve hatta mistik yaklamlar ele alan kaynaklar arasndaki boluu dolduruyor. Bu kitapta yazar, altn oran ve Fibonnacci saylarnn, sadece temel zellikleri zerinde durmuyor, sz konusu saylarn matematik, bilgisayar bilimleri, fizik ve biyolojideki uygulama alanlarn da ele alyor. Bu almann matematie, matematiin fiziksel ve biyolojik bilimlerdeki uygulamalarna ilgi duyan okuyucularn ilgisini ekeceini dnyoruz. Ayrca genel matematik, geometri, saylar kuram konularnda alan niversite
POPLER BLM KTAPLARI
rencileri iin de yararl bir yardmc okuma kitab zelliinde.
Kadir Demircan
ANASTASYA
Olga, Maria, Tatiana ve Anastasya. Drt kz karde. Erkek kardeleri Aleksey, babalar Rus ar II. Nikolay ve anneleri Aleksandra (ngiltere kraliesi Victoriann torunu). 1917 Bolevik htilalinde tahttan indirilen II. Nikolay, ailesiyle birlikte Sibiryadaki Yekaterinburga srgne gnderilir. Beraberlerinde aile doktoru Eugene Botkin, arn hizmetisi Aleksey Trupp, arienin hizmetisi Anna Demidova ve a van Karitonov da vardr. On bir kii I. Dnya Savann son yllarnda zor gnler geirir. Yekaterinburgda srgnde, mhendis patievin evinde geen dokuz aydan sonra, Bolevik Sovyet ynetimi, ar taraftarlarnn ar karmasndan korkarak bu on bir kiiden kurtulma karar alr. nfaz iin Ural Sovyet Birimlerine haber verilir. 17 Temmuz 1918de patievin
58
Rusya mparatorluunu 300 Yl Yneten Romanov Ailesinin 100 Yllk Efsanesi
evinde tutulan on bir kii kilerde toplanr ve kuruna dizilir. 23 yllk II. Nikolay ve 300 yllk Romanovlar dnemi bylece sona erer. Cesetleri blgedeki, terk edilmi bir maden ocana gmmeyi dnseler de bunu baaramazlar. On bir kiiyi maden ocandan iki kilometre tede, ak bir alana alelacele gmerek kaarlar. 60 yl sonra bu toplu mezar bulundu, ancak dokuz kiinin kemiklerine ulald. ki ceset kaypt. Bu kayp iki kiinin ailenin kk olu Aleksey ve kk kz Anastasya olduu ileri srlyor. Yaklak yz yldr efsane haline gelen bir sylenti var. Anastasya ve Aleksey lmediler; katlar veya karldlar. Yani Romanov hanedannn nesli hl devam ediyor. Adli genetik bilimi bu byk srr yirmi yldr zmeye alyor. Anlamazlklar hl gndemde ve devam edecee benziyor.
>>>
omanov hanedan, 1613-1917 yllar arasnda Rusyann tek hkimiydi. Bolevik htilali sonras Leninin ilk icraat hanedan ailesini ortadan kaldrmak oldu. 7 kiilik aile, doktoru ve hizmetileriyle beraber 1917 Ekim Devriminden dokuz ay sonra idam edildi. 1970li yllarn sonuna doru jeolog Dr. Alexander Avdonin, toplu mezar buldu. Ancak Gorbaovun zgrlk rzgrlar estiren deiim hareketine kadar bunu gizli tuttu. 1991de Boris Yeltsinin izniyle mezar resmi olarak ald. Rus ve ngiliz bilim adamlarnn adli incelemeleri sonucu, mezarda dokuz kii olduu akland. Ural Dalarnn dousunda, Avrupa Asya snrndaki Yekaterinburgda bir ky yolundaki mezardan 1000e yakn kemik ve di paras karld. Yaplan adli genetik testler ile bu kemiklerin 5 kadn ve 4 erkek iskeletine ait olduu tespit edildi. Erkeklerden biri ar II. Nikolay, dierleri a, doktor ve uakt. Kadnlar ise arie, kz ve dadyd. Peki iki kiiye ne olmutu? Onlar neredeydi? Mezardan evin en kk kz Anastasyann ve ailenin en k ve tek erkek ocuu Alekseyin kemikleri kmamt. lerleyen yllarda Anastasyann ve Alekseyin katliamdan kurtulduunu, baka bir lkeye katn ve Romanov hanedannn devam ettiini iddia edenler kt. Hatta ar ve ailesinin yurtdna kat, be ocuklu bir kyl ailesinin ldrlerek mezara gmldn dnenler de vard. Bir ar hizmetisiyle beraber gmlemez, dolaysyla bu mezar ar ve ailesine ait deil diyenler de oldu. Bunlarn arasnda Rus Ortodoks Kilisesi de vard. almalarda artk sona gelinmi olsa da hl kesin hkmlere varlamad. Adli bilimciler arasndaki DNA savalar yllardr sryor.
yaadn ve yllardr bu srr niin sakladn aklayamyordu. Almanyada yaayan Anna Anderson ise 1922 ylnda Anastasya olduunu iddia etti. nfaz srasnda yaralandn, bir askerin kendisini kurtardn ileri srd. Miras iin alan dava 1970lere kadar srd. Anderson Anastasya olduunu ispat edemedii iin, mahkeme miras talebini reddetti. Kanadada yaayan Heino Tammet ise arn olu Aleksey olduunu iddia etse de o da veliaht prens olduunu ispatlayamad.
kinci mezar
2007 ylna kadar durum u ekildeydi: 1979da bulunan mezardan 4 kafatas karlm, jeolog Avdonin bunlar tekrar gmmt. 1991de resmi olarak alan mezardan dokuz kiinin kemiklerine ulald ve be adet genetik belirte ile yaplan adli genetik almalar yardmyla arn, arienin ve kzlarnn kimlik tespitinin yapld ilan edildi. ki ceset kaypt. 2007de amatr bir grup arkeolog, ilk mezarn 70 metre uzanda kemik paralar grd. Toprak kazldka 44 adet kemik ve di parasna ulald. Bu kemiklerle yaplan almalardan sonra u sonulara ulald: Kemikler iki kiiye aitti: 15-19 yalar arasnda bir kadn ve 2-15 yalar arasnda bir erkek. Mezarn ya 60 yl olarak hesapland. Dilerden birindeki gm dolgudan yola klarak, kemiklerin aristokrat bir ailenin yelerine ait olduu ileri srld. Sonunda on bir ceset tamamlanmt. Acaba bunlar gerekten Anastasya ve Aleksey miydi? Rusya hkmeti, eski kemiklerden DNA kimliklendirme konusunda uzman olan, ABD ve Avusturya adli birimlerinden yardm istedi. Mitokondri DNA (mtDNA) ve ksa DNA tekrar dizisi (STR) test sonularna gre, bu iki iskelet arn ocuklarna aitti. 17 Temmuz 1998de, katliamdan 80 yl sonra kemikler St. Petersburgdaki Aziz Peter Kilisesine gmld. Ayrca Putin ynetimi de Anastasya davasnn artk kapandn ilan etti. Adli kimliklendirme almalarnda karlatrma yaplabilmesi iin lenlerin yaayan akrabalar da olmal. 1994te Nature Genetics dergisinde yaymlanan almada ilk mezardakilerin ar ve ailesi olduu aklanmt. Bu almada arie Aleksandrann yaayan bir akrabas ile karlatrma yapld.
59
Anna, Anastasya m?
1896 doumlu Anna Anderson 1984te 87 yanda ld. Yllarca Anastasya olduunu iddia eden Anderson bunu ispatlayamamt. Yllar sonra Polonya asll bir fabrika iisi olduu sylentisi kt. 1970li yllarda bir barsak ameliyat geiren Andersonun barsak dokusu hastanenin patoloji laboratuvarnda saklanyordu. Uzmanlar, barsak DNAs ile arn ve yaknlarnn DNAsn karlatrd. Sonuta akrabalk bulunamad. Anderson, filmlere ve romanlara konu oldu. 1956 yapm filmde Ingrid Bergman, Andersonu canlandrd. O filmde arn mirasna talip olan Anderson Anastasya olduunu iddia ediyordu. 1997 yapm izgi filmde ise Anastasya Rusyadan kap kurtuluyordu. arn olu Aleksey olduunu iddia eden Heino Tammet de Anderson gibi iddiasn ispatlayamad. 1993te Tammetin kars Sandra, kocasnn 1962 ylnda ekilen bir diini adli genetikilere gnderdi. Dilerden DNA elde edildi, ancak Tammetin arn olu olup olmadna dair resmi bir aklama henz yaplmad. Tammet 1997de bir kan hastalndan ld. nc kars Sandra Tammet ise kendisinden bir ay sonra ld. Bazlarna gre ise ldrld.
Varisler yayor mu?

Bu konuda ok sylenti var. Sylentiler zellikle Anastasya zerinde younlayor. Anastasyann ld tam olarak kantlanamad. nfazdan 84 yl sonra Romanovlarn milyar dolarlk mirasndan hak iddia edenlerden biri de Grcistanda yaayan Natalya Bilihodze oldu. Bilihodze Anastasya olduunu ileri srerek Bakan Putine bir mektup yazd. Ancak nasl hayatta kaldn, kurtulmas iin kimlerin yardm ettiini, niin Grcistanda
Anastasya
Aleksandrann anneannesi ngiltere Kraliesi Victoriadr. Dolaysyla Edinburg Dk Prens Philip arienin byk yeenidir. Yani arie, Victoria ve Philip anne tarafndan birbirleriyle akrabadr. Sadece anneden ocua geen mitokondrial DNA analizlerine gre, mezardaki kemiin Aleksandraya ait olduu ispatland. kiinin mtDNAs aynyd. Bu da kiinin anne tarafndan akraba olduunu gsteriyordu. Fakat arn mitokondri DNAsnn bir yerinde bir tuhaflk vard. Genetikte heteroplazmi denilen bu durumda, ayn DNA blgesinde iki farkl sonu kar. Yani karlatrlan iki kii anne tarafndan akraba olmayabilir. Ancak akrabalarda da ayn heteroplazmi var ise iki kii akraba kabul edilir. Biraz aarsak, anneden ocua aktarlan mitokondri DNA hem annede hem de ocuklarda ayn olmaldr. Tek bir farkllk grlrse mutasyondan kaynakland dnlr. ki veya daha fazla fark var ise akraba olmadklarna karar verilir. Bu sorunu ortadan kaldrmak iin arn yaayan yeeninden kan vermesi istendi, ama o reddetti. Bunun zerine arn anne tarafndan en yakn akrabas olan Dk Georgi Romanov akla geldi. arn kardei olan Georgi, 1899da 28 yandayken tberklozdan hayatn kaybetmiti. Georginin DNA sonular arnkiler ile aynyd. kisinde de ayn blgede heteroplazmi vard. Bu, aratrmaclar rahatlatt. statistiksel olarak mezardaki kemikler % 98 orannda ara aitti, ama % 2 orannda da deildi. Adli bilimlerde, Bayez yntemi ile iki hipotez karlatrlarak kantn arl hesaplanr. Bu kemikler ya ara ait ya da ara ait deil. Kantn arl ve hipotezlerin yan sra, hesaplamalarda n olaslk denilen bir istatistiksel hesap daha kullanlyor. Diyelim ki on bin kiilik bir toplu mezar bulundu. Burada gml olduu bilinen bir kiinin cesedini aryorsunuz. Bu cesedi bulmanzn n olasl 1/10.000dir. Yekaterinburgdaki ilk mezarda n olaslk her bir ceset iin 1/11dir.
Mitokondriyi takip et: reme biyolojisinden biliyoruz ki mtDNAs ocua anneden geiyor. Sperm mitokondri DNAs spermin kuyruk blgesinde yer ald iin ocua aktarlamyor. Bu ilgin zellik anne tarafndan akrabalar test etmede iimize yaryor.
Victoria
Albert
Alexandra Alice Louis Edward VII
Victoria
Louis
Alexandra Nicholas II
George V
Mary
Maria
Tatiana
ekilde ngiltere kraliesi Victoriann soy aac var. Bordo renkli kiilerin hepsinde mitokondri DNAs ayn, nk hepsi Victoriadan kaynaklanyor. Bu kiilerden sadece II. Elizabethin kocas Prens Philip hayatta olduu iin Anastasya davasnda onun mtDNAs kullanld. II Nikolayn ocuklar anneannelerinin erkek kardei VII Edwardn torunu Philip ile ayn mtDNAsna sahip.
Anastasia
Alexei
Olga
Alice
Andrew
George VI Elizabeth
Philip Elizabeth II
Ortalk karyor
1999da ilgin bir gelime yaand. St. Petersburgdaki Aziz Peter Kilisesindeki cenaze treninden bir yl sonra Japon aratrmac Nagai mezardaki kemiklerin ar II Nikolaya ait olmadn aklad. Nagai bu sonuca nasl varmt? Bir mendil yardm ile. Kanl bir mendil. Olay 1891e dayanyor. ar II. Nikolay genliinde babas ile birlikte Japonya gezisine katlr. Otsu kentinde bir suikast giriimine maruz kalrlar. Veliaht Nikolayn gmlei kanlar iinde kalr. Kanama bir mendille durdurulur. Bu mendil daha sonra Japonyada bir mzeye koyulur. Nagai, ite bu mendil zerinden DNA analizi yaparak elde ettii sonular Japonyada yaymlanan bir dergide duyurdu. 100 yllk bir kan izinden DNA elde etmiti. Ancak 2008de Rus aratrmaclar arn kanl gmleinden tekrar DNA analizi yapp kemiklerin ara ait olduunu, Nagainin yanldn syledi. Nagai, 1998de Dk Georgiye ait 25 sa telini inceledi. Yapt mtDNA analizleri sonucu Nagainin fikri deimedi. Kemiklerin ara ait olmadnda srar etti.
Tahmin edilecei gibi eski kemiklerden DNA elde etmek zor ve yllar sren almalar gerektiriyor. Bazen sonu alnamad da oluyor. 2012nin Ekim aynda Nature dergisinde yaymlanan bir habere gre DNAnn yar mr 521 yl olarak hesapland. Gnmzn teknik imknlaryla, 8000 yllk bir ku iskeletinden DNA elde edilebildi. DNAnn bu uzun yarlanma mr adli almalarda fayda salyor. ok eski kemiklerden ve kan lekelerinden bile DNA elde edilebiliyor.
Soldaki fotoraf: ar ve ailesi. Anastasya elini Alekseyin boynuna atm. stte ilk fotoraf: 1970li yllarda bulunan ilk mezar stte ikinci fotoraf: kinci mezar stte nc fotoraf: karlan kemiklerden bazlar
60
<<<
Gen/STR Amelogenin THO1 vWA TPOX FGA ar X-Y 7-9,3 15-16 8-8 20-22 arie X-X 8-8 15-16 8-8 20-20 Olga X-X 8-9,3 15-16 8-8 20-22 Maria X-X 7-8 15-16 8-8 20-20 Tatiana X-X 8-9,3 15-16 8-8 20-22 Anastasya X-X 7-8 15-16 8-8 20-22 Aleksey X-Y 8-9,3 15-16 8-8 20-22
ar ve ailesinin akraba olduunu genetik olarak da kantlayan STR gen profilleri. Mezardaki kemiklerden elde edilen DNAlar birbirleri ile karlatrlyor. Bu verilere gre drt ocuun anne babas ar ve arie. rnein THO1 geni iin ar 7-9,3 genotipinde iken, arie 8-8 genotipinde. Anastasya 7yi babasndan, 8i annesinden alm. FGA iin Aleksey 20yi annesinden, 22yi babasndan alm. XX dii, XY erkek genotipi gsteriyor. 7 ve 9,3 gibi saylar ksa tekrar dizilerindeki (STR-short tandem
repeats) tekrar saysn gsteriyor. rnein DNAdaki guanin, adenin ve timinden oluan bir dizi (GAT), DNA zerinde 7 kez tekrar ettiyse bunu 7 rakamyla gsteriyoruz. Bu tekrarlar herkeste farkl olabiliyor. 16 adet STR belirteci ile bir analiz yapldnda ise matematiksel olarak iki kiinin ayn profili vermesi trilyonda bir oluyor. Dnyada yedi milyar insan olduu iin hatta bugne kadar Dnyadan iki yz milyar insan gelip getii iin, kimse birbirine genetik olarak benzememi oluyor. ar, olu ve akrabalar Andrewun ksa DNA dizisi (STR) belirteleri ile yaplan genetik test sonular. Bu sonulara gre erkek birbirleri ile akraba.
Aleksey
ar II Nikolay
Babadan oula geen Y kromozomundaki STR belirteleri nde de ayn.
Andrew Romanov (Aleksey in amcasnn yaayan torunu)
2004te ise Standford niversitesinden ABDli aratrmac Alec Knight ortal iyice kartrd. arie Aleksandrann kz kardei De Fyodorovnann kemiklerinde yaplan testler 10 yl nceki sonularla rtmyordu. Yani mezardaki kadn arie deildi. Bilim dnyasnda tartmalar iyice artt. Hangi uzmann sonucuna gvenilecekti? Ella diye tannan Elisabeth Fyodorovna, arn amcas Sergei ile evliydi. Fyodoravna, kocas 1905te ldrlnce kendisini kiliseye adayarak rahibe oldu. Ancak 1918de Bolevik htilalinde, kardei arie Aleksandradan bir gn sonra idam edildi. Anlatldna gre Ellann cesedi kyller tarafndan karlp Ortodoks Kilisesine teslim edildi. Sonra da kemikleri Kudsteki Rus Ortodoks Kilisesine gnderildi. 1982de Ellann Kudsteki mezar ald. Bir parma, New Yorkta yaayan Filistin Ortodoks Topluluu liderinin evinde korumaya alnd. ABDli aratrmaclar ite bu parmaktan DNA elde etti. Sonulara gre mezardaki kemikler arieye ait deildi. arn ilk mezarda olduunu ileri sren aratrmaclar, bu sonuca gvenmiyor. Bu parman arienin kardeine ait olduunu nereden bileceiz diye soruyorlar. Bu olaylarda grld gibi bazen bir kemik, bazen bir kl, bazen de kanl bir mendildeki bir damla kan, gizemli dosyalarn zmne katkda bulunabiliyor. Adli bilimler ve adli genetik ite byle heyecan verici bir dnya. Knight ve ekibi son olarak, kafalar iyice kartran daha arpc bir iddia ortaya att. Rus doktorun raporuna gre ar 1891de Japonyada bandan klla yaralannca banda derin bir yara olumutu. Knight, Yekaterinburgda ara ait olduu iddia edilen kafatasnda byle bir yara izi olmadn syledi. Knightn bu almas, 2004te Annal Human Biology adl dergide yaymland.
Sonu: ngiliz ve Rus aratrmaclar, ellerindeki gl bilimsel verilere dayanarak mezarlardan kan kemiklerin 1918in Temmuz aynda ldrlen ara ve ailesine ait olduunu sylerken, Japon ve ABDli bir grup bilim insan ise yine bilimsel verilere dayanarak bunu reddediyor. Gerei belki hibir zaman renemeyeceiz. Belki de yakn gelecekte adli genetik tekniklerinin daha da gelimesi ile kesin sonulara ulaabileceiz. rnein kemiklerden yola karak sa, gz rengi, yz yaps gibi bilgilere ulaabileceiz. Ya da bulunacak nc bir mezar pheleri ortadan kaldracak veya ortal iyice kartracak. Bunu zaman gsterecek. Ama deimeyen tek ey bilimin ve tekniin tarihi olaylar aydnlatmada byk yarar salad ve pheli adli vakalarn zmne nemli katk yaptdr. Yllardr mezarlar alan, kapatlp yeniden alan arn ve aile yelerinin kemikleri test edildi. Tekrar test edildi, doruland, yalanland. Bilimsel yaynlar yapld. ABD, Moskova ve Japonya geninde devam eden aratrmalardan kesin sonular elde edilemedi. Romanov ailesini aratran Amerikal aratrmac Michael Coble Anastasya ve ailesi huzur iinde uyusun. Zaman, artk ihtilaf ve karklklar bir yana brakp aileyi mezarlarnda rahat brakma zaman diyor. Yorumu siz okuyucularmza brakyoruz.
Kaynaklar Coble, M., The identification of the Romanovs: Can we put the controversies to rest, Investigative Genetics, Cilt 2, Say 20, s. 1-7, 2011. Coble, M., Mystery solved: The identification of the two missing Romanov children using DNA analysis, Plos One, Cilt 4, Say 3, s. e4838, 2009. Rogaev, E., Genomic identification in the historical case of the Nicholas II royal family, Proceeding National Academi of Sciences (PNAS), Cilt 106, Say 13, s. 5258-5263, 2009. Stone, R., Buried, recovered, lost again? The Romanovs may never rest, Science, Say 303, s. 753, 2004. Knight, A., Ongoing controversy over Romanov remains, Science, Say 306, s. 407, 2004. http://www.nature.com/ news/dna-has-a-521-year-half-life61
zlem Ak kinci
Dr., Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
Milli Sanayimizin Bilinmeyen Giriimcisi
Nuri Demira
S
orgu hkimi mer Beyin ve ei Aye Hanmn, ileride saysz ilke imza atan kii olarak sz edilecek oullar Nuri Demira o zamanki ismiyle Mhrzade Mehmet Nuri 1886da Sivasn Divrii ilesinde dnyaya gelir. Talihsiz bir kaza sonucunda babasn kaybettiinde kendisi 3 yandadr, kardei Abdrrahman Naci de 3 aylktr. Rtiye mektebine devam eden Nuriye baarl ve rnek bir renci olmas nedeniyle okulu bitirince ayn okulda vekil retmenlik teklif edilir. Bylece Nuri i hayatna atlm olur. Ziraat Bankasna memur alnacan haber alan Mehmet Nuri girdii snavda baarl olunca Ziraat Bankasnn nce Kangal ubesinde daha sonra da Kogiri ubesinde alr. Kogiri ubesinde alt dnemde bulunduu yerde byk ktlk ba gsterince depolarda terk edilen tahl kiisel inisiyatifini kullanp uygun fiyatla satar. Bunun zerine hakknda soruturma alr, ancak gerek anlaldnda dllendirilir.
Nuri Demira havaclk sanayisinin yan sra baka pek ok giriimiyle de tarih sayfalarnda yerini alm. Kendisi Trkiye Cumhuriyeti demiryollar inaatnn ilk mteahhitlerinden ve cumhuriyet devrinin ilk sayl zenginlerinden. Kardei Abdurrahman Naci Demira ile yaptklar demiryollar Trkiye ekonomisinin can damar olmu. Kazand tm parasyla ise 1936 ylnda havaclk sanayisinin temellerini atm Nuri Demiradan bugn bile Trkiye Cumhuriyetinin en byk giriimcisi olarak sz ediliyor.
62
Sigara Kdnda Trk Zaferi

Ziraat Bankasnda memuriyetini srdrrken Maliye Bakanlnn snavlarn kazanan Mehmet Nuriye stanbul yolu gzkr. Artk Maliye Bakanlnn bir alandr. alrken mesleki bilgisini de artrmaya nem veren Nuri Bey bir yandan da Maliye Yksek Okulundaki gece derslerine katlarak yksek renimini tamamlar. Bu dnemde stanbul igal altndadr. Bir gn Maliye Mfettii Mehmet Nuri Bey bugnk Kurtulu semtindeki maliye ubesini teftie gider. ubeden ktnda birka Rum delikanl nn keserek bandan aldklar fesi yere atar ve kendisiyle alay eder. Nuri Beyin milli gururu zedelenir. Milli haysiyet ve erefi byle ayaklar altnda inenen bir hkmete memurluk edemem der ve istifa eder. Aslnda bu hayatnn dnm noktasdr. Memurluktan ayrlan Nuri Bey ticarete atlmaya karar verir. Ancak btn sermayesi 56 sar liradr. Bunu 252 lira kt paraya evirir ve sigara kd retimi iine yatrr. Kendisi sigaray hi sevmedii halde yabanclara sigara kd iin denen parann milli servete verdii zarar nlemek niyetiyle sigara kd retimine balar. Baarl olmann tek yolunun ok almaktan getiinin bilinciyle byk bir azimle alr. Trk Zaferi adn verdii rn, yabanclarn denetimindeki sigara kd piyasasnda halk tarafndan byk ilgi grr. Nuri Beyin 252 liras 3 yl iinde 84.000 liraya kar. Bu arada igal sona ermi, Cumhuriyet ilan edilmitir.
><
lkeyi Demiralarla rdler

Btn varln lkesi iin kullanmay ama edinen Nuri Demira sigara kd retiminde olduu gibi dier alanlarda da yabanc tekelini krmay istiyor, parann yurt iinde kalmasn hedefliyordu. te demiryolu yapmna balamas da bu dorultuda bir giriimdi. 1926da Samsun-Sivas demiryolunun yapmn stlenen Fransz irketi Reji Jeneral ii braknca demiryolunun Trk mteahhitler, Trk iiler tarafndan yaplmas kararlatrlr. Bunu duyan Nuri Demira hayatnn frsatn yakalam olmann heyecanyla o zamanki tapu dairesinde mhendislik yapan kardei Abdurrahman Nacinin iinden ayrlmasn ister ve iki karde bu i iin kollar svar. lk olarak yaplacak 7 kmlik ksm iin ihaleye giren Nuri Bey 210.000 lira gibi ok dk bir fiyat vererek ihaleyi kazanr. in geri kalann da yapmalarna karar verilmesiyle iki karde Samsun-Sivas, Fevzipaa-Diyarbakr, Afyon-Antalya, Sivas-Erzurum, Irmak-Filyos hatlarnda 1012,50 kmlik demiryolu hatt inaatn tamamlar. Dier bir deyile lkeyi demiralarla rerler. Bu demiryollar Trkiye ekonomisinin can damar olmutur. IrmakFilyos demiryolu hattnn dier ad kmr yolu dur. Ankara yaknndan geen bu yol, Zonguldak havzasyla lkenin dier kmr yataklar arasndaki balant salayarak enerji ihtiyacnn karlanmasna katkda bulunacaktr. kinci nemli proje olan Sivas-Erzurum demiryolu, Divrii madenlerinin ilenmeye balamasyla madenlerin transferini salayarak gerek ilevine kavumutur. Fevzipaa-Diyarbakr hatt yani bakr yolu, Ergani Bakr iletmelerinin ekonomiye kazandrlmasn amalar. ok dalk ve kayalk arazide balyozlarla dalar delerek tnel amak zorunda kalsalar da ileri 1 yl gibi ksa bir srede bitirirler. Mustafa Kemal Atatrk bu baarlar, iki kardee Demira soyadn vererek dllendirir. Mhrzade Nuri Bey artk Nuri Demira olmutur. Cumhuriyetin bu ilk yllarnda Nuri Demira artk Trkiyenin nl inaat mteahhidi ve en zengin birka kiisinden biridir. Demiryolu mteahhitlii dnda Bursada merinos, Karabkte demir-elik, zmitte selloz, Sivasta imento fabrikalarnn ve stanbul sebze, meyve hali inaatlarnn mteahhitliini de yapmtr.
Siyasete de Atlan Demira: Kyleri Kalkndrma Planlar

Nuri Demira politikaya girmeye karar verir ve 1945 ylnn temmuz aynda bir muhalefet partisi kurar. Milli Kalknma Partisi ile seimlerde yeterince baar gsteremeyince 1954teki seimlerde Demokrat Partiden adayln koyarak Sivas milletvekili seilir. llemeye kar tedbirler, tarm ve hayvanclk, enerji, kprler ve barajlar, limanlarla ilgili almalar yapar. Nuri Demiran hayalinde modern kyler vardr ve bu hayalini de geree dntrmek iin ykl miktarda para harcar. Bu modern kyleri kurmak iin ie memleketi Divriiden balar. Modern kyler Trkiyeye bu noktadan yaylacaktr. farkl tipte modern ky iin tm planlar hazrlanr. Bu ky tiplerinden biri 1700 nfuslu ve 340 haneli ziraat ky, dier ikisi de endstri ve maden kyleri olacak, 1750 nfus, 342 hane barndracaktr. Ancak bu projeleri de eitli nedenlerle dier projeleri gibi hayata geirilememitir.
Teknik ve Ahlak niversitesi Projesi

Nuri Demiran pek ok projesi hayata geirilemese de kendisi pek ok ilke imza atm biri olarak biliniyor. Nuri Demiran bu ilklerinden biri de kurmay planlad Teknik ve Ahlak niversitesidir. lke kalknmasna ok nem veren Demira, bunun ancak her adan donanml gen nesillerle gerekleebilecei fikrinden yola karak byle bir niversite projesi hazrlar. Bu niversitede kendi deyimiyle kollarnda altn bilezii olan genler yetiecektir. Demira bu projesiyle ahlak ve teknii bir niversite isminde bir araya getiren ilk kiidir. Bu niversiteden mezun olan genlerin i aramayaca, kendilerinin giriimde bulunaca, i kuran ve iveren genler olmasn istemitir. niversitede olmas planlanan 22 blmden bazlar: Uak mhendislii, kimya, makine, elektrik, yol ve bina inaat, meteoroloji, fabrika organizasyonu, su mhendislii, fizyoloji, tp, hukuk, iktisat, astronomi ve dinler, gazetecilik. Nuri Demira niversiteyi Paalimanndaki, milyonlar deerindeki arazisinde kurmak ister. Planlar izilen niversitenin tam bir yerleke eklinde olmas, 3442si yatl olmak zere toplam 10.000 rencinin renim grmesi planlanr. stanbulun fethinin 500. ylnda skdarda Nuri Demira korusunda almasn planlad Teknik ve Ahlak niversitesi maalesef hayata geirilemez.
stanbul Boazna Kpr Hayali

Byk inaat projeleri Nuri Demira heyecanlandrmtr. Bu heyecanla stanbul Boazna kpr ina etmeyi planlar. Yurtdndan uzmanlar getirerek incelemeler yaptrr. San Franciscodaki Golden Gate kprsyle ayn sistemde bir kpr yaplmas iin anlalr. Tm hazrlklar bitmi olan kpr projesi 1934de Cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrke sunulur. Kendisinden onay alnsa da hkmetten onay alnamamas nedeniyle btn almalar boa gider. Bu sonucu hi beklemeyen Nuri Demira byk bir hayal krklna urar. Ama bu fikri 41 yl sonra hayata geer. Enerji kaynaklarnn o gnlerde yetersiz olmas da Nuri Beyin dikkatinden kamaz. leri grl biri olmas sayesinde KebanBaraj projesini ilk kez o tarihte gndeme getirir. Ancak pek kimsenin ilgilenmedii bu fikri de 33 yl sonra gerekleir.
Kaynaklar Fatih, M. D., Trkiyenin Havaclk Efsanesi Nuri Demira, tken, 2007. Necmettin, M. D., Nuri Demira Hayat ve Mcadeleleri, Nu.D Matbaas, 1957. http://www.youtube.com/watch?v=xf31CdjOihM 63
smail Yavuz
Uak Mekanik retmeni TUSA -Trk Havaclk ve Uzay Sanayii A. (TAI)
Demiran Uaklar 1936-1944

Avrupadan, Amerikadan lisanslar alp uak yapmak kopyaclktan ibarettir. Demode tipler iin lisans verilmektedir. Yeni icat edilenler ise bir sr gibi, byk bir kskanlkla saklanmaktadr. Binaenaleyh kopyaclkla devam edilirse, demode eylerle beyhude yere vakit geirilecektir. u halde Avrupa ve Amerikann son sistem tayyarelerine mukabil, yepyeni bir Trk tipi vcuda getirilmelidir.
Nu.D-36 Eitim Uaklar, Yeilky 24.8.1942, Nuri Demira Gk Okulunda pilot olarak yetitirilen stanbul Teknik niversitesi rencilerinin uu merasimi (Mehmet Kum arivi)
adam Nuri Demira, 1924 ylndan 1933 ylna kadar yapt 1012 kilometre demir yolu ve fabrikalardan kazand parayla memleketine baka nasl katkda bulunacan dnr ve nereye yatrm yapmas gerektiini aratrmaya balar. Trkiyenin en ok uak sanayisine ihtiyac olduuna karar verir. Atatrkn stikbal gklerdedir, nk gklerini koruyamayan milletler yarnlarndan asla
64
emin olamazlar szlerini kendine ilke edinir. Gzlerini gklere diken Nuri Bey Gklerine hkim olamayan milletlerin akbeti felaket olacana katiyyen kaniyim dncesi ile harekete gemitir. Trk Hava Kurumu tarafndan uak almak iin istenen para yardmna cevap olarak madem ki bir millet tayyaresiz yaayamaz yle ise, ben bu uaklarn fabrikasn yapmaya talibim diyerek ie atlr.
>>>
Yanna ald mhendis ve teknisyenle hzla almaya balar. Avrupa ve Amerikada uzmanlarla birlikte yapt gezi ve incelemelerde btn laboratuvarlar, imalat tezghlarn, son teknoloji s frnlarn, presleri, imalat hangarlarn, plan proje salonlarn byk bir sabr ve azimle drt yllk bir aratrmayla inceler. Sonunda u karara varr: Avrupadan, Amerikadan lisanslar alp uak yapmak kopyaclktan ibarettir. Demode tipler iin lisans verilmektedir. Yeni icat edilenler ise bir sr gibi, byk bir kskanlkla saklanmaktadr. Binaenaleyh kopyaclkla devam edilirse, demode eylerle beyhude yere vakit geirilecektir. u halde Avrupa ve Amerikann son sistem tayyarelerine mukabil, yepyeni bir Trk tipi vcuda getirilmelidir. Nuri Demira, Atatrkn uak mhendislii eitimi almas iin Fransaya gnderdii Selahattin Reit Alanla birlikte uak fabrikas iin hazrlklara balamtr. Trk Hava Kurumundan 24 uak ve 65 planr siparii alr. lk aamada on yllk bir uak imalat program yaplr. 17 Eyll 1936da da fiilen teebbse geilmi ve bir ekoslovak firmas ile motorlar iin anlama yaplmtr. Beiktataki Hayrettin skelesinde, bugn Deniz Mzesi olarak kullanlan binann hemen arkasnda, o zamana gre hayli modern bir bina yaptrlr. Binann ad Nuri Demira Beikta Tayyare Atelyesidir. Programa gre buras ett (yani AR-GE) atlyesi olarak kullanlmtr. Mhendis Selahattin Alan tarafndan Nu.D-36 kod ad ile bir uak tasarm yaplmaya balanr ve proje ksa zamanda tamamlanr. Uaklar test uular iin Yeilkye tanr ve tecrbeleri Kurtulu Savanda pilotluk yapm Basri Alev tarafndan orada gerekletirilir. Beiktan yetersiz olduu grlnce Nuri Demira, o tarihte dnyann en gelimi havaalanlarndan saylan Amsterdam havaalannn bir benzerini planlatr. Planlanan bu havaalan Yeilkydeki tesislerin yaknna yaplr. Yanna da uak fabrikas kurulur. Buras u anda kullanlmakta olan Atatrk Hava Limandr. Yeilky Nuri Demira Tayyare Fabrikas ve Gk Okulu 17 Austos 1941de hizmete alr. Asl byk fabri-
Beikta Nuri Demira Tayyare Fabrikas, 1937 (Mehmet Kum arivi) stteki iki fotoraf Yeilky Nuri Demira Tayyare Fabrikas, 1942 (Mehmet Kum arivi) Sa alttaki fotoraf
kay memleketi olan Sivas-Divriide kurmay planlar ve yatrmlar yapar, ancak bu plann gerekletiremez. Nuri Demira ve ekibi, bir yandan aldklar siparileri karlamak iin tm gayretleri ile alrken bir yandan da yepyeni bir model olan Nu.D-38 uan gelitirir. Bu arada Trk Hava Kurumunun sipari verdii 12 eitim ua ve 65 planr tamamlanr. THK planrleri kabul eder ve satn alr, fakat eitim uaklarn teknik adan yetersiz bulur ve almay kabul etmez.
65
Demiran Uaklar 19361944
Nuri Demira Tayyare fabrikalarnda mhendis Selahattin Reit Alan tarafndan iki uak modeli tasarlanm ve yaplmtr. Bu modeller 1936 ve 1938 yllarnda tasarland iin kodlar Nu.D-36 ve Nu.D-38dir. Bugn teknik zelliklerini incelediimizde ve o dnemin uaklar ile kyasladmzda en gelimi uaklarn arasna girecek teknolojiye sahip olduklarn grebiliyoruz.
Nu.D-36 Eitim Uann Teknik zellikleri

Nu.D-36 eitim uandan 12 adet retilmitir. Bu model tek motorluydu (motor tipi ekoslovak Gama I, 1750 dev/dk., 150 Bg gcnde). Kanat genilii 9,74 m, uzunluu 7,3 m, ykseklii 2,44 m, kanat alan ise 21,8 m2 olan ift kanatl bir uakt. nl ve arkal iki pilot (tandem seat) koltuklu, iki kumandal, gvdesi elik boru ile ahap kaplama, kuyruk ve kanatlar bez kaplamayd. Menzili 500 km, hz 182 km/ saat idi. Bo arl 650 kg, tam yk kalk kapasitesi 1000 kg idi. ni takmlar sabit fakat amortisrlyd ve fren sistemi vard. Motor altrma sistemi gelitirilmiti.
Nu.D-36 Eitim Uaklar, Yeilky 24.8.1942. Nuri Demira Gk Okulunda pilot olarak yetitirilen stanbul Teknik niversitesi rencilerinin uu merasimi (Mehmet Kum arivi)
Nu.D-36 Test Uuu, Yeilky, 1937 Solda, Nu.D-38 Yolcu ua, Ankara Etimesgut Havaalan, 1942 Sada (Mehmet Kum arivi)
Nu.D-38 Yolcu ve Bombardman Uann Teknik zellikleri

1938de tasarland iin Nu.D-38 ismini tayan uak, prototip olarak bir adet imal edilmitir. Alt kiilik, yan yana iki pilot koltuklu, iki kumandal, 4 yolcu kapasiteli bir uakt. ki motorluydu (motor tipi Alman Bramo Sh 14A4, 160
Bg gcnde, yedi silindirli ve hava soutmal). Gvdesi alminyum kaplama bir yolcu uayd. Azami hz 271 km/saat, normal uu irtifas 5500 metre, menzili 1000 km. ve havada kalma sresi 3,5 saatti. Gerektiinde ksa srede konfigrasyon deiiklii yaplarak bombardman ua olarak kullanlabilecek ekilde tasarlanmt.
lleri Uzunluu: 8,30 m Ykseklii: 2,20 m Kanat genilii: 13,56 m Kanat alan: 22,34 m Arlk ve Kabiliyetleri Bo arl: 1108 kg Tam ykle kalk arl: 1850 kg Seyir hz: 250 km/saat ni srati: 76 km/saat Deniz seviyesindeki azami hz: 271 km/saat Uu tavan: 6650 m (21810 feet)
Beikta Nuri Demira Tayyare Fabrikas, 1938 (Mehmet Kum arivi)

66
Beikta Nuri Demira Tayyare Fabrikas, 1938. Pervane yapm. stanbul Teknik niversitesi hocalarnn ziyareti (Mehmet Kum arivi)
Beikta Nuri Demira Tayyare Fabrikas, 1938. Nuri Demira, stanbul Teknik niversitesi hocalar ile. (Mehmet Kum arivi)
>>>
Nu.D-38 uann imalat, Yeilky Nuri Demira Tayyare Fabrikas, 1939
Yaplan Uaklarn stn Nitelii

Bu uaklarda 600 saat uu ve uu retmenlii yapan uak yksek mhendisi Mehmet Kumun verdii bilgilere gre, yaplan uaklar zamanna gre stn teknik zelliklere sahipti. rnein Nu.D-36 uann motor altrma sistemi bu stn zelliklerden biridir. 1940larda ve 1950lerde yaplan birok uakta bu sistem yoktu. Mhendis Selahattin Alan tarafndan tasarlanan Nu.D-36da bir pompa kullanlarak elde edilen 16 barlk hava basnc ile motora ilk dn hareketi veriliyordu. Bylece hibir harici hava verme cihazna ve yardmc personele ihtiya duymadan uak altrlyordu. Bu yenilik bir ua altrmak iin byk bir kolaylkt. O dnemdeki btn uaklar pervanenin elle evrilmesi ile al-
yordu. Gnmzde F-16 uaklarnda bu sistem vardr. Oysa 1960larn teknolojisinde ve halen kullanlmakta olan Amerikan yapm, T-38 eitim uanda ve F-4 av uaklarnda motor altrma sistemi yoktur. Bu uaklarda motorlar altrmak iin 35 PSIlk harici hava basncna ihtiya vardr. Eer byle bir destek arac yoksa motor altrlamaz. Yani motor altrma sistemi bir sava ua iin hayati nem tar. Tamamen metal olan Nu.D-38 ise, motor haricinde tm detay paalar ile Demira fabrikasnda yaplmt. ni takmlarnda amortisr ve fren sistemi vard. Gerektiinde ksa srede konfigrasyon deiiklii yaplarak bombardman ua olarak kullanlabilecek ekilde tasarlanmt. Tavan irtifas ve srati asndan birok uakla yaracak dzeydeydi. 11 ubat 1944te ilk tecrbe uuu Kurtulu Sava pilotu Basri Alev
ve yardmcs Mehmet Altunbay tarafndan yaplmt. Tecrbe uularnda devletin resmi grevlileri de bulunmutu. Daha sonraki tecrbe ve sefer uularna Nuri Beyin olu Galip Demira da katlmt. Nuri Demira bu uakla stanbuldan Ankaraya ve zmire, ayrca Atinaya ve Selanike de gitti. 22 Mart 1944te uu sertifikas alnan uakla stanbul-Ankara arasnda yolcu tamacl da yapld.
Fabrikann ve Gk Okulunun Kapan

Selahattin Reit Alan, 1938de Nu.D-36 ua ile nn Meydanna inerken, evredeki hayvanlar hava alanna girmesin diye pistte alan hendei gremez. Hendekten daha nce ini yapan uak hendee der ve Reit Alan vefat eder.
67
Demiran Uaklar 19361944
<<<
1944 ylnda Tasvir-i Efkr gazetesinin sahibi Ziya Ebuziyann ve Vatan gazetesi muhabiri Faruk Fenikin Nu.D-38 ua ile stanbuldan Ankaraya gidileri (Mehmet Kum arivi)
Yeilky Nuri Demira Tayyare Fabrikas, 1942. Dnemin gzde gazetecilerinden, Tasvir-i Efkr gazetesinin sahibi Ziya Ebuziya ve Vatan gazetesi muhabiri Faruk Fenik, Nuri Bey ile Nu.D-38 ua ile Ankaraya gitmitir. (Mehmet Kum arivi)
Bu kt kaza sonucunda o zamanki THK ynetimi Nu.D uaklarnda teknik hata olduunu iddia eder. Nuri Demira dava aar ve kazanr, fakat uaklar THK tarafndan satn alnmaz. Yurtdna satlamamas iin de bir kanun kartlr, sipari alamayan fabrika 1944 ylnda uak retmeyi tamamen brakr. Mehmet Kum fabrikada Bir sre yakt tank ve baraj kapa imalat yapar. Nuri Demiran fabrikalarnda yaplan eitim uaklar, Gk Okulunda baarl uular yapm ve hibir kayba yol amadan tam 16.000 saat umu, 290 gen pilot yetitirmitir. Bu uaklar Trkiyede olduu kadar yurtdnda da byk yanklar uyandrmtr. Sadece ngilizler ve Almanlar deil Amerikallar da endielenmitir. Bunu fabrikaya yaplan gezilerden anlyoruz. Bunun yan sra yabanc uak firmalarnn Trkiye temsilcilerinin, Trk uaklar iin yapt karalama ve ktleme kampanyalar tutmutur. Ama esas yanl THKnn kendi insanna ve onun yapt uaklara gvenmeyerek uak siparilerini yabanc firmalara vermesidir. Nuri Demira 26.08.1940 tarihinde Cumhurbakanna yazd mektupta Trk havaclk endstrisi iin toplam 35.000 byk ve kk uak, 12.000 tank, 68.000 askeri kamyon ve 150.000 pilot, 200.000 mhendis ve teknisyen hedeflediini bildirmitir. Bu saylardan hedefinin ne kadar byk olduunu anlyoruz. Nuri Demira Uak Fabrikas uak retimine devam etmi olsayd, kukusuz Boeing, Airbus gibi firmalarla boy lrd. Yaplan uaklarn teknik zellikleri bize bunu gsteriyor.
Yeilky Nuri Demira Gk Okulu, 1942 (Mehmet Kum arivi)
Kaynaklar akir Ziya, Nuri Demira kimdir? Kenan Matbaas, stanbul 1947,s.62 Dervioglu M.Fatih, Trkiyenin Havaclk Efsanesi Nuri Demira, tken, stanbul 2007, s.90 Dervioglu M.Fatih, Trkiyenin Havaclk Efsanesi Nuri Demira, tken, stanbul 2007, s.55,115 akir Ziya, Nuri Demira kimdir? Kenan Matbaas, stanbul 1947,s.55 Janes All The Aircraft Magazine, Mnih Mzesi 1949-50, s.183c Deliorman M.Necmettin, Nuri Demiran hayat ve Mcadeleleri, Nu.D Matbaas, stanbul 1957, s.36 Dervioglu, s.147 Deliorman, s.38
Nu.D-36 Eitim Uaklar, Yeilky 24.8.1942 (Mehmet Kum arivi)

68
POPLER BLM KTAPLARI
Halk Bilim Tarihi n Madenciler, Ebeler ve Basit Tamirciler Clifford D. Conner eviri: Zeynep ifti Kanburolu
Cliff Connern Halkn Bilim Tarihi, bilim tarihine fikir tazeleyen, keyifli, yeni bir bak sunuyor. Byle bir eserle daha nce hi karlamadm; bu kitap tarihe sekinci nyarglardan arnm bir bak asyla yaklayor ve yaratc bir slupla sradan insanlarn, alan insanlarn bilimin geliiminde oynad rol anlatyor. Yeni tarihsel verileri, bizleri artarak, gelenekselliin saraylarnda bir heyecan dalgas yaratarak sunuyor. Howard Zinn rendiimiz bilim tarihine ainayz: Galileonun dnyann evrenin merkezi olmadn kantlamak iin teleskopu nasl kullandn, Newtonun aatan den elma sayesinde yer ekiminini nasl kefettiini, Einsteinn basit bir denklemle zaman ve uzamn gizemlerini nasl zdn biliyoruz. Bu geleneksel cesaret yks, Byk Fikirleri olan birka Byk Adam tm insanln karsnda ne karr ve bilimi tamamyla bunlara borlu olduumuzu salklar. Oysa Bilim her zaman kolektif bir abann rn olmutur. Halkn Bilim Tarihinde ise dikkatler, sonunda, avctoplayclara, kyl iftilere, denizcilere, madencilere, demircilere, halk ifaclarna ve gnlk yaam mcadelesinde var olma abas ierisinde srekli doa ile yzleen sradan insanlara ynelmitir. Tp bilimi, okuryazar olmayan antik a insannn bitkilerin iyiletirici zelliklerini kefetmesiyle balamtr. Kimya ve metalurji antik alarda yaam madencilerin, demircilerin ve mlekilerin almalaryla ortaya km; jeoloji ve arkeoloji de yine madenlerde domutur. Matematik varoluunu ve, byk lde, geliimini binlerce yl boyunca arazi ettlerine, tccarlara, muhasebecilere ve tamircilere borlu olmutur. Bilimsel Devrime damgasn vuran ampirik (deneysel) yntem de, bu yntemin faydaland ok saydaki bilimsel veriler de Avrupal zanaatkrlarn atlyelerinden domutur.
hepmz okul ktaplarindan
Matematik Havuzu
Ali Doanaksoy
SERBEST STL: BELRSZLN LLMES (ENTROP)

Aralarndan bir tanesi dierlerinden daha ar, geri kalanlar ayn arlkta top arasndan ar topu bulmaya altmz dnelim. 9 toptan herhangi biri ar olabilecei iin, sistem 9 farkl durumdan oluan bir belirsizlik ierir. imdi de birbirinden farkl kou hzlarna sahip 9 yar atnn sralamasn belirlemek istediimizi dnelim. Burada atlarn farkl hzlara sahip olmalarnn yan sra sralamann da sabit olduunu, yartan yara deimediini kabul ediyoruz. Atlar 9! farkl ekilde sralanabilecei iin bu sistem 9! = 362.880 farkl durumdan oluan bir belirsizlie sahiptir. Yukarda sz geen sistemlerden ikincisinin belirsizliinin birincinin belirsizliinden daha byk olduunu aka grebiliyoruz. Sistemlerin belirsizlii, tanan bilgi (enformasyon) miktar, bilginin verimli ilenmesi, aktarlmas, zetlenmesi, sktrlmas, saklanmas gibi konular ele alan bilim dal enformasyon kuramdr ve kurucusunun C. E. Shannon olduu kabul edilir. Enformasyon kuramnda sistemlerin belirsizlii iin bir l tanmlanr. Entropi ad verilen bu l, her biri eit olasla sahip n farkl durumdan oluan bir sistem iin log n deerine eittir. Tanmda geen logaritma, herhangi bir tabanda kabul edilebilir. Seilen tabann bir nemi olmad uygulamalarda anlalacaktr. Balarken tanmladmz sistemlere geri dnecek olursak, toplardan oluan sistemdeki entropinin log 9, atlardan oluan sistemdeki entropinin de log 9! olduunu grrz. Bundan sonra, belirsizlii gidermek iin kullandmz bilgi edinme yntemi n plana kyor. rnein toplarn konu edildii problemde, elimizde iki kefeli bir terazi olduunu, kefelerden her birine istediimiz kadar top koyabildiimizi ve arlk lmek iin toplardan baka bir nesne olmadn kabul edelim. Her tart ileminde muhtemel durumdan birini (kefelerdeki arlklar A ve B olmak zere , A>B, A<B veya A=B) belirlemi oluruz. Bir baka deyile A ve B arlklar iin muhtemel durum ieren sistemin belirsizlii giderildii iin, her tart ileminde en fazla log 3 lsnde belirsizlik ortadan kalkm olur. O halde, bu yntemle ar topu bulabilmek iin yapacamz tartma ilemlerinin says en az log 9 = log 9 = 2 log 3 olmaldr. Burada bulduumuz saynn, tart ilemlerinin says iin bir alt snr olduuna dikkat etmek gereklidir. Enformasyon kuram, bu alt snra eit sayda tartma ilemi ile sonucu elde etmeyi garanti etmez. Uygun bir strateji takip ederek bu alt snra eit veya mmkn olduunca yakn sonular yakalamak bir baka problemdir. Buradaki problem iin zel olarak belirtelim ki, ar top gerekten de tam 2 tartma ilemi ile belirlenebilir. Atlarn sralamasna gelince, her seferinde iki at yartrabiliyorsak, her denemede belirsizlik en fazla log 2 lsnde azalacaktr. Sonu olarak, log 9! = 18, 47... olduundan, her seferinde log 2 iki at yartrarak 9 atn diziliini belirleyebilmek iin kullanlacak en iyi stratejide en az 19 ikili yar yaplaca anlalmaktadr. Bir baka deyile, 19 ikili karlatrma ile sralama yapmay garanti eden bir strateji bulabilirsek, daha iyisinin bulunmayacandan emin olabiliriz. 21 karlatrma ile atlarn sralanmasn garanti eden bir yntem olduu bilinmektedir. 20 (veya 19) karlatrma ile sralama yapmay salayan bir yntem bulabilir misiniz? Konu hakknda daha fazla bilgi edinmek isteyen okurlarmz htimaliyet ve nformasyon (A. M. Yaglom ve I. M. Yaglom, Trk Matematik Dernei Yaynlar, stanbul, 1966) adl kitab Trk Matematik Derneinden temin edebilir.
3
Bu problemin 9 topu konu edinen rneimizden ayrld nokta, farkl olan topun daha ar m yoksa daha hafif mi olduunu bilmememizdir. Bu durumda arl farkl olan top, n toptan herhangi biri olabilir (n durum) ve bu top ar veya hafif olabilir (2 durum). Toplam 2n farkl durum sz konusu olduundan, sistemin entropisi log 2n olacaktr. Her tart ileminde belirsizlik en fazla log 3 azaldndan log 2n yaplacak tart says en az log 3 olarak hesaplanr. rnek olarak, 9 top varsa, log 18 = 2, 63... olduundan, en az tart log 3 gerekecektir. log 24 12 top iin ise log 3 = 2, 89... olduundan, gereken en az tart says yine 3 olarak bulunur. 12 top iin gerekten de 3 kez tart kullanlarak arl farkl topun bulunmasn garanti eden bir yntem vardr. Bu yntemi bulabilir misiniz? log 26 13 top iin de log 3 = 2, 96... olduundan en az 3 tart ilemi gerekir. te yandan 13 top iin tarty tam kez kullanarak arl farkl olan topun bulunmasn garanti edecek bir strateji bulunamayaca daha detayl bir inceleme ile ispatlanabilir.
70
thinkstock
Aralarndan bir tanesi dierlerinden daha farkl (daha az veya daha fazla) arla sahip, geri kalan eit arlkta n tane top veriliyor. ki kefeli terazi kullanlarak ar topun bulunabilmesi iin en az ka kez tart ilemi uygulanacan hesaplayalm.
thinkstock
matematik.havuzu@tubitak.gov.tr
USTA KAPTANLAR
Claude Elwood Shannon Amerikal matematiki, elektronik mhendisi ve ifreleme uzman C. E. Shannon 30 Nisan 1916-24 ubat 2001 tarihleri arasnda yaad. 1937de 21 yanda iken Massachusetts Institute of Technologyde (MIT) yksek lisans tezi olarak yazd Rle ve Anahtarlama Devrelerinin Sembolik Analizleri adl almasnda elektromanyetik rlelerin Boole cebiri kullanarak basitletirilebileceini gsterdi. Bu sayede gnmzde kullanlan dijital bilgisayarlarn yap ta olan elektrik anahtarlarnn kullanlmasnn temelini att. Bu almas tm zamanlarn en iyi tezi olarak anlr. 1948de yaymlad letiimin Matematiksel Kuram adl makalesinden dolay enformasyon kuramnn kurucusu olarak bilinir. II. Dnya Sava srasnda ifre zmleri konusunda yapt almalar gvenli iletiim konusunun geliimine byk katk salamtr. Yapt almalar devre tasarm, bilgisayar tasarm, iletiim teknolojisi, biyoloji, psikoloji ve dil bilim konularnda geni uygulama alan bulmutur.
TEMELN TAKASI
Geen ay, 50 sorudan oluan ve 5 seenekli oktan semeli bir snavn sorularn yaz tura ile cevaplamaya alan Temelin macerasna yer vermitik. Doru cevap be seenek arasna gizlendiinden, her soru iin Temelin en az kez yaz tura atmas gerekir. Bu durumda Temel, sekiz farkl durumdan biriyle karlaabilir: (YYY, YYT, YTY, YTT, TYY, TYT, TTY, TTT). kez atlan yaz turaya bir deneme diyelim. Her denemede ortaya kan sekiz olas durumdan beini, iaretleyecei seenei belirlemek iin kullanr; dier n geersiz durum sayar ve denemeyi tekrar eder veya o soruyu bo brakr. Her sekiz denemeden beinin geerli saylacan kabul edebiliriz. O halde, 50 sorunun tamamnn iaretlenmesi iin 80 deneme yaplmas gerektii anlalr ki bu da 240 kez yaz tura atlmas anlamn tar. Temel biraz daha ileri bir yntem kullanmak istediinde, sorular er er gruplayarak cevaplandrabilir. yle ki, sorunun doru cevaplar iin olas bileik durumlarn says 53 tr. Yedi kez yaz tura atldnda ise 27=128 farkl Y-T dizilii elde edilir. Dizililerden n geersiz kabul ederek, her seferinde 7 kez yaz-tura ile soruyu cevaplandrm olur. Geersiz sonula karlama olasl 3 ihmal edilebilecek kadar kk ( 128 0, 023 ) olduu iin hesaba katmyoruz. Sonu olarak, 48 soru iin 48 x 7 = 112 ve son iki soru 3 iin de 5 kez olmak zere, toplam 117 kez yaz-tura atarak tm testi cevaplandrabilir. Acaba Temel, daha az sayda yaz tura atarak snav tamamlayabilir miydi? Bunu cevaplandrabilmek iin Temelin karlat sistemin entropisini hesaplayalm. Her soru iin 5 seenek olduundan, tm sorular bir arada ele alndnda 550 eit olaslkl durum olduu grlr. Sistemin entropisi log 550 = 50 log 5 dir. Her yaz tura at belirsizlii en fazla log 2 kadar azalttndan, atlacak yaz tura says = 116, 09... dan log 2 az olamaz. Yani Temelin ikinci ynteminde olduundan daha az sayda yaz tura atarak tm sorular cevaplandrlamaz. cevaplar kontrol etmeye geldiinde ne olur? Salama iin farkl yntemler izlenebilir. Temelin u ekilde hareket ettiini dnelim. Birinci snamada tm sorular iin yine 117 kez yaz tura atarak ikinci kez belirleme yapar ve ilk seferindeki ile ayn sonucu bulduu sorular kesinletirir; dierleri iin yeni batan cevaplandrma/salama yoluna gider. lk turda yaklak 10 soru kesinlemi olur. kinci turda geri kalan 40 soru iin cevaplandrma/salama amac ile 93+93=186 kez yaz tura atlr. Benzer ekilde nc turda 74+74=148 kez yaz tura atlr. Bu ekilde devam edildiinde toplam olarak 1160 yaz turayla snav tamamlanr. Bu durumda ilk cevaplama aamasnda 117 kez, salama iin de 1043 kez yaz tura atlm olur. Geen srenin iki saat olduunu gz nnde bulundurduumuzda, Temelin bir kez yaz tura atmak iin en fazla 6,2 saniye harcadn grrz. Snav sresinin yaklak 12 dakikas cevaplandrma iin, 1 saat 48 dakikas salama iin kullanlm olur. Sonuta Temelin Cevaplandrmam oktan bitti, imdi salama yapyorum derken hakl olduu anlalr.
50 log 5
thinkstock
thinkstock
71
Matematik Havuzu
ELENCE HAVUZU
Ali Doanaksoy
ZEHRL HAVUZ Bir ehirde 1000 tane yzme havuzu bulunmaktadr. Bu havuzlardan birinin suyuna yanllkla sala zararl bir kimyasal madde karmtr. Dier havuzlar temizdir. Sudaki kimyasal oran ok dk olsa bile sonuca ulaabilen bir test yardm ile kirlenmi havuzu bulmak istiyoruz. En az ka test yaparak bu havuzu belirleyebiliriz?
Havuzlar her biri 500 havuzluk iki gruba ayrp gruplardan birini seelim. Setiimiz gruptaki tm havuzlardan aldmz birer damla suyu kartrp test edersek, kirli havuzun hangi grupta yer aldn belirlemi oluruz. Sonra bu gruptaki havuzlar da sayca eit iki gruba ayrp benzer ekilde testi ikinci kez uygulayalm. Bu yntemle devam ederek tam 10 test ile kirlenmi havuzu bulabiliriz.
Problemi biraz genelletirelim. Bir deil de iki havuzun suyuna kimyasal madde kart biliniyorsa bu iki havuzu belirleyebilmek iin en az ka test yaparak sonuca gidebiliriz? HAVUZ YAPIMI Bir havuz inaatnda, gnlk 10.000 lira bteyle 100 kii altrlacaktr. Ustalarn gndelii 500 lira, kalfalarn gndelii 100 lira, raklarn gndelii 5 liradr. naatta alacak toplam usta, kalfa ve rak saylar ne olur? SHRL YILDIZ 1den 10a kadar saylarn her birini birer defa kullanarak yandaki yldza yerletirmek istiyoruz. Saylar, ayn doru zerindeki drt saynn toplam hep ayn olacak ekilde yerletirmek mmkn mdr? Ayn oyunu {1, 2, 3, , 12} kmesinden 10 farkl say seerek oynayalm. Yukardaki durumdan farkl olarak, sizce bu durumda saylar istenildii gibi yerletirmek mmkn mdr?
thinkstock
OLMPK HAVUZ
ZEHRL VARL Kuatlm bir kaledeki, hepsi azna kadar suyla dolu 240 varilden birine ok kuvvetli bir zehir atlmtr. Bir damlas bile bir kiiyi gnlerce hasta eden bu zehirin etkisi 12 saat iinde grlmektedir. 24 saat iinde 5 gnll ile zehirli olan varil belirlenebilir mi? EMBERDE AI k1 ve k2 emberleri iki farkl A ve B noktalarnda kesiiyor. ki emberin ortak teeti t, k1 ve k2 ye srasyla M ve N noktalarnda teettir. |MN|=2|MA| ve t ile MA dorusu dik
thinkstock
olduuna gre, NMB as ka derecedir?
72
matematik.havuzu@tubitak.gov.tr
A
GEEN AYIN ZMLER

Stl Kahve lk sorunun zmnde kan byklnn bir nemi olmadn gzlemlemitik. Burada damlann byklnn nemli olduunu yle grebiliriz: Eer fincann tamamn bir kerede boaltacak bir damla alrsak, istenen oran 1/2 olur. Eer fincann yarsn boaltacak bir damla alrsak oran 2/3 olur. Peki, damla ok kk olduunda ne olur? Kahve fincanndan alnan bir damlann fincann hacmine oran 1/n ise, kahve fincan yaklak olarak n defada boalacaktr. lk admda st fincanndaki st oran n/(n+1) n olacaktr ve n adm sonra ise [n/(n+1)] olacaktr. n bydke bu say 1/e = 0,367 saysna yaklar. Maksimum arpm N < 5 iin durumlar kolayca incelenir. Dier durumlarda maksimum arpm olabilmesi iin 1 kullanlmamaldr ve 4 ve 4ten byk saylar olmamaldr. Eer arpmda k4 says varsa bu sayy k=(k-2)+2 ile deitirerek arpm daha byk yapabiliriz. Sonu olarak, maksimum arpm elde etmek iin sadece 2 ve 3 kullanlmaldr. kiden fazla 2 varsa 2+2+2 yerine 3+3 yazp arpm bytlebilir. Maksimum arpm, mmkn olduunca ok sayda 3 ve bir veya iki 2 kullanlarak elde edilir. Bayramlama El skma saylar 0, 1, , 8 olduundan; (n) ile n kiiyle el skan kiiyi gsterelim. (8)in ei ka kiiyle el skmtr? Hi kimseyle. Neden? (8) ve (8)in el skt insanlar, ei dndaki herkesi oluturuyor. Geriye sadece (0) kalyor. Dolaysyla (8) ve (0) elerdir. Benzer ekilde (7)nin einin (1) olduu grlr. Bu mantkla dier iftlerin (6)-(2) ve (5)-(3) olduu bulunur. Geriye sadece (4) kalr, dolaysyla eim 4 kiiyle el skmtr. Sihirli Matris Sihirli matrisi oluturmak hayli basit bir fikre dayanr. Matrisin ilk satrnn zerine ve ilk stunun sol yanna rastgele saylar yazn. Bu saylara sihirli matrisin reteleri diyelim. Matristeki her say karlk gelen iki retecin toplamdr. Daire iine alnan her say tam olarak bir rete ikilisinin toplamdr. Dolaysyla elde ettiimiz toplam retelerin toplamdr. Sorumuzdaki 1. ekildeki toplam 34, 2. ekildeki ise 24tr. Siz de kendi sihirli matrisinizi oluturabilirsiniz. Yani A, O, Q, D noktalar da emberseldir ve buradan m(OQA) = m(ODA) elde edilir. Son olarak OAD geninin ikizkenar olduunu da kullanarak m(OQP)yi hesaplayalm: m(OQP) = m(OQA) + m(AQP) = m(ODA) + m(AOD)/2 = 900. Solo Test n=1 iin oyunun bittii aktr. n=2 iin ekildeki gibi oynanrsa oyun sona erer.
Q O
3x1lik bir dikdrtgenin sol altndaki ve sol stndeki karelerden birisi dolu dieri bosa dikdrtgendeki tm talar ekilde gsterildii gibi tahtadan kaldrlabilir.
ekildeki gibi oynayarak sa stten balayarak (n+3) x(n+3)lk bir kare nxnlik bir kareye dntrlebilir. Yani 3 ile blnmeyen tm n deerleri iin oyun sona erer.
0 4 8 12
1 1 5 9 13
2 2 6 10 14
3 3 7 11 15
4 4 8 12 16
Drtgende A A, B, C, D embersel olduu iin m(AOD)/2 = m(ABD) = m(ACD); A, B, P, Q embersel olduu iin m(ABD) = m(ABP) = m(AQP); C, D, P, Q embersel olduu iin m(ACD) = m(PCD) = m(PQD) elde edilir. imdi m(AQD) yi hesaplayalm: m(AQD) = m(AQP) + m(PQD) = m(ABD) + m(ACD) = m(AOD)/2 + m(AOD)/2 = m(AOD).
imdi n=3k durumunda oyunun hi bir zaman bitmeyeceini gsterelim. Talarn bulunduu koordinatlarn x ve y deerlerini toplayalm ve bu saynn 3 ile blmnden kalana gre talar snflandralm. Mesela (2,4) koordinatlarndaki ta A0 kmesinin, (6,1) koordinatlarndaki ta A1 kmesinin, (4,4) koordinatlarndaki ta A2 kmesinin elemandr. Her hamlede iki kmedeki eleman says bir azalrken nc kmedeki eleman says bir artmaktadr. Balangta her kmede 3k2 eleman olduu iin yaplan her hamle sonunda kmelerin ya hepsi tek ya da hepsi ift sayda eleman ierir. Ancak oyunun bitmesi iin kmelerin bir tanesinde 1 dier ikisinde 0 eleman bulunmaldr. Yani n=3k durumunda oyun hi bir zaman bitmez.
73
thinkstock
CANKURTARAN EKB Ali Doanaksoy, etin rti, Enes Ylmaz, Fatih Sulak, Muhiddin Uuz, Zlfkar Sayg.
Gkyz
Alp Akolu
ou ufku bu sralar plak gzle ya da bir drbnle grlebilecek baz ak yldz kmelerine de ev sahiplii yapyor. Bu ay, kizlerde bulunan M35, Arabacda bulunan M36, M37, M38 ve Boada bulunan gkyznn en parlak yldz kmesi M45e ksaca deineceiz. Bu cisimler amatrlerin en ok gzledii Messier cisimleri arasnda yer alyor. Ak yldz kmeleri, Samanyolu iinde, ayn bulutsudan meydana gelmi ve birbirlerine ktleekimiyle bal yldzlardan oluan topluluklar. Bu kmeler gkada dzlemi iinde yer aldndan, ak yldz kmelerini genellikle Samanyolu kua zerinde grrz. te bu ay ele aldmz bu be kme, ak yldz kmelerinin en gzel rneklerinden.
Dou Ufkunun ncileri D
lker (M45) Kapella
ARABACI M38
Jpiter
M36 M37
Aldebaran BOA
M35 m ORON Kastor KZLER
Polluks
Stellarium
M35
M35, Ayn gkyznde kaplad alandan daha geni bir alana yaylm 500den fazla yldz ierir. Ancak kk bir teleskopla bakldnda bu yldzlarn 100 kadar grlebilir. Kmenin yldzlar birok ak yldz kmesine gre daha dzgn dalmtr. Merkezdeki yldz younluu kenarlara gre biraz daha fazladr. 2800 k yl uzaklktaki M35, iyi gzlem koullarnda plak gzle seilebilse de, bir drbnle bile kmenin ancak birka yldz ayrt edilebilir. kizlerden biri olan Kastorun ayan simgeleyen m kizlerin batsnda bulunan M35, bu yldzdan yola klarak gkyznde bulunabilir. Bir drbnle, m kizler ve M35i ayn anda grmek mmkn.
M37
4400 k yl uzaklktaki M37, Arabacnn komu kmesi (M36, M37 ve M38) arasnda en parlak olandr. Kmenin parlak yldzlar merkezde younlat iin M37nin merkezi kenarlarna gre daha parlak grnr. Gkyznn en gzel ak yldz kmelerinden biri olan M37, hem drbn hem de teleskoplar iin ok gzel bir hedef.
M45 (lker)
Yedi Kzkardeler olarak da bilinen lker en nl derin gkyz cisimlerinden biri. Bunun nedeni, plak gzle kolayca seilebilecek kadar parlak olmas. lker ok gen bir kme, yldzlar yalnzca 100 milyon yanda. Kme, yedi yldzyla tannsa da aslnda 1000den fazla yldz ieriyor. Ne var ki bu yldzlarn ok azn plak gzle ya da bir drbnle seebiliriz. Kme, gkyznde geni (yaklak 4 dolunay apnda) bir alan kaplad iin teleskopla bakldnda yalnzca bir blm grlr. Geni alan gsteren kk bir teleskop bile en ok iki dolunay apl bir alan gsterir. Bu nedenle M45i gzlemenin en iyi yolu bir drbn kullanmaktr. M45in yldzlarn evreleyen bulutsuyu seebilmek iin de en azndan 10 cm apl bir teleskop gerekir. Buna karn, ideal gzlem koullar altnda bile yldzlar evreleyen bulutsular belli belirsiz grnr. M45, Boa Takmyldznn en parlak yldz Aldebarann zerinde bulunuyor. Bu sralar Jpiterin zerinde bulunduunu sylersek bulunmas daha kolay olur.
M38
Yaklak 100 yldzdan oluan kme, M37 ile benzer grnr bykle ve parlakla sahip. M38, birok ak yldz kmesine gre daha dank bir yapda. ou gzlemci, M38i Yunan alfabesindeki pi () harfine benzetir. Kmenin parlak yldzlarn seebilmek iin bir drbn yeterli olur. M38, Arabacnn yldzlarnn oluturduu drtgenin Kapellann karsndaki kenarnn ortasnda bulunuyor. M36, M37 ve M38, birbirlerine ok yakn konumda olduundan, hepsi birden dk bytme gcne sahip bir drbnn (rnein 7x) gr alanna girer. Bu sayede, M38 bulunduktan sonra M36 ve M37 de kolayca bulunabilir.
M36
Yaklak 60 yldzdan oluan M36 ok gen, yaklak 25 milyon yandaki yldzlardan oluuyor. Kmenin en etkileyici yan, farkl renklerde yldzlara sahip olmas. Kmeye teleskopla bakan birok gzlemci, kmenin eklini bir yengece benzetir. 4100 k yl uzaklktaki M36, ideal koullarda plak gzle seilebilir. Parlak yldzlarndan birkan grebilmek iinse en azndan bir drbn gerekir.
74
gokyuzu@tubitak.gov.tr
KUZEY Ejderha Kuu
Deneb
Byk Ay Kk Ay
Kutupyldz
Kral Kralie
Zrafa Aslan Vaak Arabac Yenge Suylan Kk Kpek kizler

Jpiter Aldebaran Procyon Kapella
Andromeda gen Perseus Ko Balklar
Kanatl At
Regulus
Boa Avc Balina Irmak
Tekboynuz Byk Kpek

Akyldz (Sirius)
Tavan Irmak
3 Ocak Drtlk (Quadrantid) gkta yamuru 5 Ocak Satrn, Spika ve Ay geceyarsndan sonra yakn grnmde 7 Ocak Ay ve Satrn geceyarsndan sonra yakn grnmde 10 Ocak Ay ve Vens gndoumundan nce douda yakn grnmde 13 Ocak Mars ve Ay gnbatmnda batda yakn grnmde 22 Ocak Ay ve Jpiter ok yakn grnmde
1 Ocak 22.00 15 Ocak 21.00 31 Ocak 20.00
DOU
GNEY
1 Ocak 22:00 15 Ocak 21:00 31 Ocak 20:00
Ocakta Gezegenler ve Ay
Merkr ayn ilk gnleri sabah gkyznde, ancak ufka ok yakn olduundan gzlenemeyecek. Gezegen ayn ortalarnda sabah gkyzne geecek, ancak grlebilecek kadar ykselmesi iin nmzdeki ay beklemek gerekiyor. Vens ayn sonlarna kadar sabah gndoumundan nce dou ufkunda grlebilir. Ay sonunda ufkun zerinde iyice alalm olacak ve grlmesi zorlaacak. Vens yeniden grebilmek iin Maysa kadar beklememiz gerekecek. Mars akamlar ksa srelerle bat ufkuna ok yakn konumda bulunuyor. Gezegeni ayn ilk yarsnda uygun hava koullarnda alacakaranln sonlarna yakn, gneybat ufku zerinde grmek mmkn. Akam gkyznn Aydan sonra en parlak gkcismi olan Jpiter hava karardnda gneydou ynnde iyice ykselmi durumda oluyor.
lker Jpiter Aldebaran
BATI
ORON Betelgeuse Rigel Vens
Ay
Ocak aynda hava karardktan sonra dou ufku
10 Ocak sabah gndoumundan nce dou ufku
Satrn ayn balarnda geceyarsndan iki saat sonra, sonundaysa gece yars civar douyor. Gezegen 6 Ocak sabah Ayla yakn konumda olacak.
Ay 5 Ocakta sondrdn, 11 Ocakta yeniay, 18 Ocakta ilkdrdn, 27 Ocakta dolunay hallerinde olacak.
75
Can Kozaz * znur Mete ** Gkhan nel ***

Dr., SISSA, talya * Dr., CERN, svire ** Dr., UCIrvine, ABD ***
Parack Hzlandrclar
CERNdeki Byk Hadron arptrcsndan (BH) yeni bir paracn kefi ile ilgili haberler alyoruz. BHde protonlar, hzlar neredeyse k hzna eit olacak ekilde hzlandrlyor ve sonra arptrlyor.
Peki parack hzlandrcs ve arptrcs nedir? Nasl alr ve nerelerde kullanlr?

nsanln hzlandrclarla serveni 1870lerde, ngiliz bilim adam Crookesun yapt bir deneyle balar. Aslnda Crookesun yapt ok karmak bir alet deil: Cam bir tpn iki ucuna metal paralar balayp farkl voltaj verdiinizde bir eylerin eksi utan art uca gitmesi bugnn bilgisi ile artc olmasa da, 19. yzyl iin byk bir bulutu. O zamanki fizikiler bu eylere katot nlar adn verdi. Gnmzde eksi utaki metalde bulunan elektronlarn, iki u arasnda oluan potansiyel fark sayesinde metalden kurtularak art uca doru hzlanarak ilerlediini biliyoruz. Yksek voltajl utan topraa doru hzla ilerleyen elektronlar, yksek bir dan tepesinden aaya kayarken hzlanan bir kayakya benzetebiliriz. Kayaknn hedefine ulaabilmesi iin pistin bo olmas gerekir. Benzer ekilde, Crookes tpnn iindeki havann boaltlp vakum ortam salanmas deneyin kilit noktasdr. Sadece bu yolla elektronlarn hava moleklleriyle arpp enerji kaybetmesi engellenebilir. Bo tpn iindeki bu hareketlenmeyi grmenin en basit yolu ise Crookesun yapt gibi iki metal u arasna kk bir pervane yerletirmek ve grnmez elektronlarn pervaneyi nasl dndrdn seyretmektir. Bu gerecin icadn takip eden 30 yl iinde parack fiziinde iki byk keif yapld:X-nlar (1895) ve elektron (1897). Bylece hzlandrc ve parack fiziinin retken dans balad. O gnk adyla katot nlarn, yani hzlandrlm elektronlar tungsten bir bloa arptrarak elde edilen X-nlar hemen gnlk hayata girdi: Birinci Dnya Savanda cankurtaranlarn bir ksm gezici rntgen makinesi haline geldi, ameliyatlar daha bilinli yaplmaya baland. Bina ve gemi yapmnda birleme noktalarnn iyi kaynaklanp kaynaklanmad X-nlar sayesinde grlr hale geldi. Hatta bu nlar ok faz(x-n uygunluk denemesi)
Art u +
Eksi u -
Yksek Gerilim G Kayna
(Sol)
(Sa) (yi) (Orta)
(Doru durum)
(Zayf)
(Yanl durum)
la almann zararl olduunun farkna varlmasndan nce, ayakkabclar bile mterinin rahatndan emin olmak iin yeni ayakkabnn iindeki ayan rntgenini eker olmutu. Fakat daha derindeki yaplar grmek iin daha yksek enerjili elektronlardan kan X-nlarn kullanmak gerekiyordu. Bu da hzlanma ilemini anlamay ve iyiletirmeyi gerektirdi. Daha yksek enerjili X-nlar elde etmek iin zlmesi gereken iki sorun vard: Birincisi ok yksek voltaj (yani dan tepesinden inerken hzlanan kayaky daha ok hzlandrmak iin daha yksek bir da) elde etmek, ikincisi de belli bir eik voltajdan sonra kan ve yksek gerilimi bozan kvlcmlarn engellemek. 1920lerde yksek voltaj retmek iin srtnme yolunu deneyen Amerikal fiziki Van de Graaf, milyon Volt mertebesinde yksek voltaj elde edebiliyordu, ne var kibu yntem kullanl deildi. 1928de ngiliz ve rlandal fizikiler Cockcroft ve Walton 800 bin Volt salayabilecek, kendi adlaryla anlan yeni bir tr g kayna tasarlamaya balad. 1932ye gelindiinde 700 bin Volta ancak ulaabilmilerdi. Ayn yl 400 bin Volt ile hzlandrdklar protonlar kullanarak lityum atomunu blmeyi baardlar ve 1951de Nobel Fizik dln kazandlar.
76
>>>
Sahil ocuklar
G kayna ve dolaysyla daha ok hzlandrma sorununu amak amacyla sveli fiziki Ising 1924te srflerin ok iyi bildii bir yntemin kullanlmasn nerdi: Srf tahtasyla dalgann tepesine ktnzda, eer doru noktadaysanz, aaya dmeden dalga ile beraber ilerler ve hzlanrsnz.Ising de ykl paracklar iin, srf rneindeki dalgalar gibi elektromanyetik dalgalarn kullanlabileceini dnd. Bu fikri kullanan Norveli fiziki Widere 1928de 88 cm uzunluunda, 1 MHz sklnda (frekansnda) dalga kulland ilk dorusal hzlandrcy yapt. Paracklar elektromanyetik dalgalarla hzlandrma fikri, gnmzdeki btn modern hzlandrclarda da kullanlan temel bir kavram olmaya devam ediyor. Dorusal hzlandrclar u uca ekleyerek uzatmak ve paracklar daha da yksek enerjilere tamak mmkn.ABDli fiziki Lawrence ise ayn seviyede enerjiye daha kk bir dzenekle ulamann mmkn olup olmayacan aratryordu. letken bir metale, rnein bakra kalnca bir ky ekmei (D harfi) ekli verip ikiye bldmz ve bir yarya yksek voltaj uygularken, dier yary topraa baladmz dnelim. Bu durumda iki parann arasnda kalan bolua yerletirilen ykl paracklar elektrik alannn etkisiyle dk voltajl yarya doru hzlanacaktr. Ykl paracklar bu yarya ulap ieri girdiklerinde zerlerine uygulanan, yn ve iddeti uygun bir manyetik alanla ynleri deitirilip bir yarm daire izdirilerek paracklarn tekrar yarnn kenarna gelmesi salanr.
(Pompaya) (Yksek sklkl salnga) (Manyetik alan)
(Manyetik kuvvet izgileri)
(Elektrik kuvvet izgileri)
(Yksek hzl iyonlar) Dndrge izimi ve alma ilkesi
te tam bu anda yksek ve alak voltajlarn yeri deitirilirse (yani alternatif akml bir g kayna kullanlrsa) paracklar bir defa daha hzlanarak kar yarya geecektir. Her aralk geiinde ykl paracklarn hz daha da artacak ve D iinde takip ettikleri yol daha da byk bir yarm daire olacaktr. En sonunda uygulanan manyetik alann gc parac ayn yar iinde dndrmeye yetmez duruma gelecektir. Bu noktada bu hzlandrcnn salayabilecei maksimum enerjiye ulalm olunur. Lawrence ite bu ilkeye dayanarak 1930larda 10 cm apndaki ilk siklotronu (dndrge) gelitirmi, hzlandrlan paracklar 80 kVluk bir g kaynandan elde edilebilecek enerjiye sadece 2 kV kullanlarak ulatrlmtr. (Lawrence 1932de protonlar 1,25 milyon Voltluk bir enerjiye karm ve Cockcroft-Waltondan sadece birka hafta sonra atomu blmeyi baarmtr) Lawrence 1939da bu buluu ile Nobel Fizik dlne layk grlmtr.
Daha hzl, daha yksek, daha gl

Paracklar daha yksek enerji seviyelerine tamak iin daha ok dndrmek, yani daha byk bir dndrge yapmak gerekir. Ancak manyetik alan
Widerenn Isingin kuramn kullanarak yapt ilk dorusal hzlandrcnn doktora tezinde yer alan izimi
salayacak elektromknatslarn saysn ve kullanlacak ky ekmeinin bykln dndmzde, bu tip hzlandrclarn yksek enerjiler iin zm olamayacan anlarz. rnein gnmzde dnyann en byk dndrgeci Japonyadaki RIKEN Deneyevindedir. ap 19 metre, ykseklii 8 metre olan bu dndrgecin toplam arl 8300 tondur ve ykl paracklar 345 milyon Volta edeer bir enerji seviyesine karabilir. Hzlandrclar daha iyi anlayabilmek iin, u ana kadar kullanldklar baz alanlara bakalm. En basiti tpl televizyondan balayalm. LCD ve LED televizyon ekranlarna almaya balasak da, evlerimizin ilk neesi tpl televizyonlar nasl unuturuz? Hele onlarn birer hzlandrc olduunu rendikten sonra! Bu televizyonlarda kullanlan elektron tpleri, elektronlar yaklak 20 bin Volt ile hzlandrr ve ekrana arptrarak grnty oluturur. Televizyon tpnde hzlanan elektronlarn kazandklar enerjiye 20 kilo elektron Volt denir, keV olarak ksaltlr. Tpta ve endstride kullanlan elektron hzlandrclar 70 keVden 10 milyon elektron Volta (MeV) kadar enerji gerektirir. Tpta kullanlan radyoaktif izotoplar retmek iin gereken proton hzlandrclarn enerjileri ise 30 MeVe kadar ykselebilir.
77
Parack Hzlandrclar
Kar-protonlarn ilk kez retildii hzlandrc, Bevatron (Lawrence Berkeley Ulusal Deneyevi, ABD)
Milyar Volta Doru

Kuramsal olarak var olduklar iddia edilen kar-protonlar deneysel olarak gzlemlemenin en basit yolu, en az 6 milyar elektonvoltluk (6 GeV) bir proton demetinin bir hedef malzemeye arptrlmas ve ortaya kan yeni paracklarn incelenmesidir. Ne Widerenn tp ne de Lawrencen dndrgeci bu adm iin gerekli olan GeVe (gigaelekton Volt) ekonomik artlar dhilinde ulaabilir. Bu yksek enerji seviyelerine ulaabilmek iin o zamana kadar kullanlan iki yntemin, yani Widerenin dorusal hzlandrcsnn ve Lawrencen dndrgecinin en iyi ynlerini birletirmek gerekti. Hzlandrlan ykl paracklar, manyetik alanlar yardmyla ii vakumlanm simit eklindeki bir metal borunun iinde dndrlse, yine ayn hzlandrma biriminin iine geri getirilebilir ve yine hzlandrlabilir. Paracn hznn yani kinetik enerjisinin artmasyla ezamanl olarak, parac yrngede tutan manyetik alanlarn iddetinin de artmas sayesinde paracn yrngesi sabit kalr. Yani dndrgete olduu gibi spiral izerek hzlandrcnn dna kmaz. lk defa 1943te yaplan bu
78
yeni tr hzlandrcya sinkrotron (ezamanl) ad verilir. 1954te ABDdeki Lawrence Berkeley Ulusal Deneyevinde yaplm olan 6,2 GeV enerjili ezamanl hzlandrc 1955 ylnda anti-protonu retmitir. Bevatron ad verilen bu hzlandrcda retilen anti-protonlarn gzlemlenmesiSegre ve Chamberlaine 1959da Nobel Fizik dln kazandrmtr
arpan demetler
X-n ve televizyon rneklerinde olduu gibi, ilk aamada ykl paracklar duran hedeflere arptrlarak elde edilen sonulardan yararlanlmtr. Oysa daha 1943te Widere, hzlandrlm parack demetlerini birbirleriyle arptrma ve her iki demetin de enerjisinden yararlanma fikrini ortaya atm ve bu fikrin patentini almt. Demet-demet arpmas ad verilen bu yntem hzlandrc ve parack fiziinde yeni bir a amtr. Demet-demet arpmalar, ilk defa 1960larn banda talyann Frascati ehrinde yaplan ve AdA (Anellodi Accumulazione-biriktirme halkas) olarak isimlendirilen elektron-pozitron arptrcsnda gerekletirilmitir.
Hangi paracklar hzlandrlr?

Ksaca tm ykl paracklar denebilir. rnein eksi ykl elektronlar ve bunlarn kar-paracklar, yani art ykl pozitronlar, kk ve hafif olduklar iin kolay hzlanr. Protonlar ise byk ve ar olduklar iin, grece daha byk bir hedefi vurmak iin tercih edilir. Ayn ekilde, iyonize edilmi (elektrik yk olan) her atom hzlandrlabilir. rnein 1928de Widere potasyum iyonlarn hzlandrmt. zellikle dairesel hzlandrclarda dnerken daha az enerji kaybettikleri iin ar paracklar, rnein protonlar tercih edilir.
<<<
Demet-demet arpmalar yksek enerjilere klmasn salasa da, baz zorluklar da beraberinde getirmitir: arpma says azl ve yksek enerjideki demetlerin ynlendirilmesi. Demetleri oluturan paracklarn tamamna yakn bir ksm kardan gelen paracklarla arpmadan yollarna devam eder. Olay istatistiini artrmak iin daha ok arpma salanmal, demet zellikleri ve demet yrngesi sk kontrol altnda tutulmaldr. En ok arpma, demet iindeki paracklarn birbirlerine en yakn olduklar durumda olur. 1968de Hollandal fiziki Van der Meer tarafndan ortaya atlan ve deiken soutma ad verilen yntem, ideal parack yrngesinden uzaklaan parack beklerini belirleyerek, yrnge tamamlanmadan aykrlarn ideale yaklamasn salar. Bu da karlkl iki demet iindeki kafa kafaya arpma orann artrr.Bu yntemi CERNdeki SPPS hzlandrcsna uygulayan Van der Meer ve bu demetleri kullanarak W ve Z bozonlarn kefeden UA1 deneyinin bakan talyan fiziki Rubia1984te Nobel Fizik dln paylamtr.
Lawrancein ilk dndrgeci
Uygulama Alanlar
2010 verilerine gre dnyada 26 bin hzlandrc bulunduu sanlyor. Bunlarn sadece 200 (yani % 1i) temel bilim aratrmalar iin kullanlyor. Kalanlarn da yaklak yars tpta ve biyolojide, kalan da endstri uygulamalarnda kullanlyor. Kanser tedavisinde proton demetleri ile yaplan hadron terapisi, tp uygulamalarna rnek olarak verilebilir. Bir baka rnek de PET grntleme ynteminde kullanlan ok ksa yar mrl yapay malzemenin retilmesidir. Endstrideki kullanm alanlar iinde kaynaklama, sterilizasyon, frnlama, litografi (tabask), gaz ve svlarn artlmas gibi pek ok uygulama saylabilir. Inlanan malzemeyi radyoaktif hale getirmedii ve elde edilip hzlandrlmas protonlara gre daha kolay olduu iin endstride genelde elektron demetlerikullanlr.2011 verileriyle, endstriyel olarak elde edilip kullanlan elektron demetlerinin dnya genelindeki pazar deeri 50 milyar dolar bulmutur. Trkiye ve Hzlandrc Fizii Trkiyede hzlandrc fizii almalar grece ok yeni. Parack hzlandrclara dayal temel fizik aratrmalar ve baka uygulamalar iin bir hzlandrcmerkezi kurulmas fikri 1990larn ortalarnda ortaya atld. Fizibilite almalar bugn bu kompleksin, yani Trk Hzlandrc Merkezinin (THM) teknik tasarmnn yapld bir proje ile srdrlyor. lkemizdeki ilk Hzlandrc Teknolojileri Enstits de 2010da Ankara niversitesinde kuruldu. TAEKin tp uygulamalarnda kullanlmas amacyla ksa yar mrl radyoizotop retmek iin satn almak yoluyla kurduu proton hzlandrc tesisi de 30 Mays 2012de ald. Bu tesis henz deneme retimi aamasnda. Trk bilim adamlarnn hayali olan CERN yeliinin gereklemesi durumunda ise, bu kadar gecikmeyle girilmi olan hzlandrc fizii alannda Trkiyenin hzl bir ilerleme kaydetmesi umuluyor. Kii bana 1 TLden az bir yatrm gerektiren bu hayalin gereklemesi ve hzlandrc fizii konusunda ismi geen lmszler arasnda Trk fizikiler de bulunmas dileiyle.
10 cm
SPPS (evresi 6,9 km) ve benzer bir hzlandrc olan ABDdeki Fermi Ulusal Deneyevindeki Ana Halka (evresi 6,4 km) devasa dairesel hzlandrclar ve yksek enerji yar dnemini balatt. Ancak dorusal hzlandrc takm da bo durmam ve ABDdeki, SLAC Deneyevinde 3,2 kmlik uzun bir elektron pozitron hzlandrc ve arptrcsn ayn dnemde devreye sokmutu, hem de kutuplanm elektron demetleriyle! Tm bunlar ve hzlandrc fiziinde son otuz ylda gerekleen en nemli ilerlemeleri baka bir yazya brakp hzlandrclarn temel fizik dndaki uygulamalarna bakalm.
Kaynaklar http://www.interactions.org/beacons/tr/home http://cdsweb.cern.ch/record/261062/files/p1_2.pdf Bozbey, A., etin, S., nel, G., Yzyln anahtar hzlandrclar, TOBB Ekonomik Forum Dergisi, s. 44, Temmuz 2012.
http://cerncourier.com/cws/article/cern/28470 Feder, T., Accelerator school travels university circuit, Physics Today, Cilt 2, Say 63, s. 20, 2010. http://www-elsa.physik.uni-bonn.de/accelerator_list. html 79
Salk
Do. Dr. Ferda enel
Gizli Tehlike (Gizli eker ve nslin Direnci)

cudun enerji kayna olarak kulland eker glikozdur. Kandaki eker seviyesini ayarlayan en nemli molekl, pankreastan salglanan inslin hormonudur. nslin, kanda miktar artan glikozun, kullanlmak veya depolanmak zere hcrelerin iine girmesini salayarak kan ekerinin ar ykselmesini nler. nslin hormonunun salglanmasndaki azalma veya hcrelerin bu hormona yeterli cevab vermemesi, kan ekerini ykselterek eker hastalna (diyabetes mellitus) yol aar. lkemizde, Ocak 2010-Haziran 2010 tarihleri arasnda 15 ilden 540 merkezde 26.499 kii zerinde yaplan bir aratrmada eker hastal skl % 13,7 olarak tespit edilmitir. Bu oran, nceki yllarda lkemizde tespit edilen % 7,2lik orandan daha fazladr. Bu da eker hastalnn her geen yl arttn gstermektedir. eker hastal, insline baml olan (Tip 1) ve insline baml olmayan (Tip 2) olarak iki gruba ayrlr. Tip 2 en sk grlen trdr; hastalarn % 85i Tip 2 eker hastasdr. Hastaln olu mekanizmas temel olarak pankreas beta hcrelerindeki ilevsel bozukluk veya inslin direncidir. Tip 2 eker hastal genellikle erikin yalarda ve kilolu kiilerde grlr. Tedavisi ounlukla azdan alnan ilalarla yaplr. Tip 1 eker hastalysa, Tip 2den farkl olarak erken yalarda ve aniden balar. Bu kiilerde inslin retimi yetersiz olduu iin haplar etkisizdir ve tedavisinde mutlaka insline gerek duyulur. Ek olarak kanda insline veya pankreas hcrelerine kar antikorlar, yani onlara kar savaan proteinler vardr. Tip 2 eker hastal yava ve sinsice balar. Hastalk, ilk aamalarnda (pre-diyabet dnem) hibir ikyete veya belirtiye yol amaz. Alk kan ekeri normal snrlarda veya ok hafif bozulmu olabilir. Alk kan ekerinin 110-126 mg/dL arasnda seyretmesi (bozulmu alk glikozu) vcuttaki eker dengesinin bozulmakta olduuna dair nemli bir uyardr. Bu durum eker hastal gelimesi asndan nemli bir risk unsurudur ve takip edilmesi gerekir. Ancak kan ekerinin normal olmas da kiinin eker hastas olmayacan gstermez. Normal dzeydeki alk kan ekerinin yemek sonrasnda ok ykselmesi glikoz cevabnn bozulmu olduunu (bozuk glikoz tolerans), yani kiide gizli eker olduunu gsterir. Genetik yatknl olanlarda veya ar kilolu kiilerde gizli eker, bir sre sonra eker hastalna dnr. Gizli ekerin anlalabilmesi iin eker ykleme testi (oral glikoz tolerans testi) yaplmas gerekir. Azdan eker almn takiben kan ekeri bir miktar ykselir ancak 2 saat sonunda kandaki dzeyinin 140 mg/dLnin altna inmesi gerekir. Yemekten 2 saat sonra kan ekeri dzeylerinin 140-200 mg/ dL arasnda olmas bozuk glikoz cevab demektir ve kiide gizli eker olduunu gsterir. Gizli ekeri olan kiilerde hastalnn klinik belirtileri grlmez, alk kan ekerleri normal snrlardadr. Ancak gizli eker, eker hastalnn ncs olmas asndan nemlidir. Ek olarak, gizli ekeri olan kiilerin kalp ve damar hastalklarna yakalanma riski gizli ekeri olma-
thinkstock
yanlara gre 1,5 kat fazladr. Gizli eker toplumun yaklak % 25inde grlr ve her yl bu kiilerin % 5i eker hastalna yakalanr. On yl ierisindeyse bu kiilerin % 30u eker hastas olur. Gizli eker tespit edilen kiilerin uzman kontrolnde diyet yapmas gerekir. Haftann 5 gn, gnde 30 dakika dzenli yry ve vcut arlnn kademeli olarak azaltlmas da gizli ekerin tedavisinde nemlidir.
nslin Direnci
nslin direnci, normalde insline cevap veren hedef hcrelerin (rnein ya, karacier, iskelet, kalp kas gibi) bu hormona yeterli yant vermemesidir. nslin direnci, bu hormonun zel alglayclarnn duyarszlamas veya saysnn azalmas yoluyla oluabilir. Diren, genetik yatknl olan kiilerde kendiliinden geliebildii gibi, inslin tedavisi srasnda bu hormona kar antikorlarn olumas sonucunda da geliebilir. Son yllarda yaplan almalar, ya hcrelerinden salglanan rezistin adl bir hormonun inslin direncine yol aarak Tip 2 eker hastal oluturduunu gstermitir. eker hastalnn balamasnda nemli rol oynayan inslin direncinin ilk aamasnda pankreas beta hcreleri nispeten normal alr. Hatta beta hcreleri, vcutta balayan inslin direncini krabilmek iin normalden biraz daha fazla inslin salglar. Bu aamada baklan alk ve tokluk kan ekeri dzeyleri normal snrlardadr, ancak inslin dzeyleri yksek bulunur. Dier bir deyile, kiide inslin dzeyinin yksek bulunmas eker hastalnn ilk belirtisi olabilir. Hastalk ilerledike hcrelerdeki inslin direncini amak iin ar alan pankreas beta hcreleri bitkin der, ilevini yitirmeye balar ve bunun sonucunda da inslin retimi azalr. Hastaln bu aamasnda alk kan ekeri normaldir. Buna karn, eker yklemesi sonrasnda llen tokluk kan ekeri yksek bulunur. Zamanla inslin retimindeki bozukluk artar ve alk kan ekeri de ykselir. Kiinin eker hastas olduunun sylenebilmesi iin baz kstaslar vardr. Sk idrara kma, ok idrar yapma, ok susama, azda kuruluk hissi ve aklanamayan kilo kayb gibi ikyetlerin yan sra, en az 8 saatlik tam alk sonras llen kan glikoz dzeyinin 126 mg/dLden yksek olmas eker hastalnn tehisi iin nemli bir bulgudur. Gnn herhangi bir saatinde, kiinin a olup olmamasna baklmakszn llen kan glikoz dzeyinin 200 mg/dLden yksek olmas da eker hastalnn dier bir bulgusudur.
80
thinkstock
saglik@tubitak.gov.tr
Uuk
uk dudak, az, burun delikleri evresinde veya genital blgede yaralarla kendini gsteren, bulac bir hastalktr. Uua ift sarmal DNA ieren Herpes Simpleks 1 (HSV 1) ve Herpes Simpleks 2 (HSV 2) virsleri sebep olur. HSV 1 virs dudak ve burun delikleri evresinde yaralara yol aar. HSV 2 virsleri de genital blgede yaralar oluturur. Virsn tek taycs insanlardr. Hastalk, virs tayan kiiyle temas edilmesi durumunda, dudak veya genital blgedeki kk atlaklar yoluyla vcuda girer. lk temas genellikle ocukluk alarnda olur ve erikinlerin yaklak % 80i virs tar. K aylarnda gribal hastalklardaki artla beraber vcut direncinin dmesine bal olarak HSV 1e bal, yani dudaklarda ve evresinde uuk grlme sklnda art olur. Hayli sinsi olan Herpes virs, vcuda girdikten sonra doruca sinir hcrelerine giderek genetik ifresini hcre DNAsna yerletirir. HSV 1 yz blgesindeki trigeminsal sinir kkne yerleerek oradaki hcrelerin iinde yaamaya balar. Herpes virs vcut direncinin salam olduu dnemlerde hastala yol amaz. Sinir kknde uzun sre sessiz kalan virs ateli hastalk, adet kanamas, ar korku veya znt ve gibi vcudu stres altna sokan ve vcut direncini dren durumlarda oalmaya balar. Uuk yaralar kmadan 24 saat nce kendini belli eder. Yarann kaca blgede karncalanma, kanma ve szlama hissedilir. Ksa bir sre sonra bu belirtileri, o blgenin kzarmas ve imesi takip eder. Uuk yaras tipik olarak ii sv dolu kabarcklar eklindedir. n belirtilerin balamasndan yaralarn kapanmasna kadar geen sre boyunca hastalk hayli bulacdr. Bu nedenle uuk yaras olan kiilerin kulland havlu, bardak, atal gibi eyalarn kullanlmamas, yara blgesine dokunulmamas ve yakn fiziksel temastan (pmek gibi) kanmak hastalktan korunmak iin alnacak nlemlerdir. Uuk yaralar olan kiilerin kesinlikle ellerini gzlerine gtrmemesi ve bata ocuklar olmak zere dier insanlar pmemesi gerekir. Yaralara baka mikroplar (bakterileri) bulatrma olasl nedeniyle uuk blgesi kesinlikle ellenmemelidir. Herpes virslerinin yol at en tehlikeli durum beyin iltihabdr (ensefalit). HSV 1 virs ayn zerindeki bebeklerde ve erikinlerde beynin n ve yan ksmlarna yerleerek lmcl bir hastala yol aabilir. HSV 2 virsyse yeni doanlarda beyni yaygn olarak tutar ve lmle neticelenebilir. Uuk tedavisinde kullanlan ilalar virsn rettii timidin kinaz adl enzimin yardmyla aktif ila haline dnerek virs DNAsnn oalmasn nler. Bu tr ilalarn hastaln balangcnda kullanlmas gerekir. Yaplan almalar, ilk uuk hastalnda kullanlan anti-viral tedavinin, daha sonra geliebilecek uuk ataklarn da nleyebileceini gstermitir. Uua kar gelitirilen alarla ilgili farkl etkinlik oranlar rapor edilmitir. Daha nce HSV virsyle karlamam kiiler zerinde yaplan baz aratrmalar, ann HSV 1e ve HSV 2ye kar % 75 civarnda koruma saladn bildirirken, bu yl ierisinde sonular aklanan bir almada bu oran HSV 1 iin % 60 civarnda bulundu. Ayn aratrmada ann HSV 2ye kar koruma salamad bildirildi.
thinkstock
Son yllarda uuk virs kanser tedavisinde kullanlyor. Makrofaj ve granlosit hcreleri baklk sisteminin birer parasdr; kanser hcrelerine saldrarak onlar yok ederler. GM-CSF (granulocyte-macrophage colony-stimulating factor) adl molekl bu hcrelerin oalmasn tetikleyerek kansere kar sava balatr. Bilim insanlar, GM-CSF molekln kodlayan geni HSV 1 virsnn iine yerletirerek bunu kanserli kiilere verdiler. Kanserli kiinin hcrelerine giren virs burada GM-CSF retimini arttrd ve tmr yaylmn basklad.
Kaynaklar Harrington, K. J. ve ark., Phase I/II study of oncolytic HSV GM-CSF in combination with radiotherapy and cisplatin in untreated stage III/IV squamous cell cancer of the head and neck, Clinical Cancer Research, Cilt 16, Say 15, s. 4005-4015, Austos 2010. Belshe, R. B. ve ark., Efficacy Results of a Trial of a Herpes Simplex Vaccine, The New England Journal of Medicine, Say 366, s. 34-43, 2012. Altunolu, G., nsulin Direnci, stanbul Tp Dergisi, Cilt 13, Say 3, s. 137-140, 2012.
Baytekin, ., Bozulmu alk glukozu, bozulmu glukoz tolerans ve tip 2 diabetes melltus olgularnda chemern, vaspn ve hsCRP dzeyleri, T.C. Salk Bakanl Taksim Eitim ve Aratrma Hastanesi Biyokimya ve Klinik Biyokimya Blm, Uzmanlk Tezi, 2009. Satman, ., Trkiye Diyabet, Hipertansiyon, Obezite ve Endokrinolojik Hastalklar Prevalans almas -TURDEP II Sonular, 32. Trkiye Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalklar Kongresi, 13-17 Ekim 2010. 81
Trkiye Doas Fauna
Dr. Blent Gzceliolu
Hatay Da Ceylan
2008 ylnda lkemizin yaban hayatna ilgi duyan, bu konuda akademik almalar yapan, yaban hayat fotoraflayan herkesi heyecanlandran bir olay gerekleti. Anadoluda soyu getiimiz yzylda tkendii sanlan ceylan (Gazella gazella) Hatayn Suriye snrna sfr noktasnda 4,5 km x 11 kmlik bir alanda olduklar belirlendi. Ceylanlar ilk olarak Do. Dr. Yaar Ergun tarafndan gzlemlendi ve fotorafland. Daha sonra, Yard. Do. Dr. Tolga Kankl (Aksaray niversitesi) trn genetik zellikleri ile ilgili almalar yapt. Bilindii gibi lkemizde Urfa Ceylanpnarda bir baka ceylan tr olan Gazella marica yayor. Hataydaki trn Urfadaki tr ile ayn olup olmad genetik almalarla belirlendi ve Hataydaki tr literatre Hatay Da Ceylan olarak geti. Hatay Da Ceylan lkemizden baka srailde, Suudi Arabistanda, rdnde, Yemende ve Birleik Arap Emirliklerinde yayor ve oralarda da soyu tehlike altnda. Trn en kuzeydeki dalm lkemizde. lkemizde yaayan bireylerin says 200-250 kadar.
82
turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr
Koruma Altndalar Doa Koruma ve Milli Parklar Genel Mdrl, Mustafa Kemal niversitesi, Aksaray niversitesi, Trkiye Tabiatn Koruma Dernei Hatay ubesi, WWF-Trkiye, Antakya evre Koruma Dernei, ve blgedeki ky muhtarlar birlikte alarak Hatay Da Ceylanlar iin bir envanter hazrllyor. Doa Koruma ve Milli Parklar Genel Mdrl sonraki dnemlerde bir Hatay Da Ceylan retme stasyonu kurarak ceylanlarn oalmasn salamay planlyor. Trn blgede yaadna dair farkndaln artrlmas iin okullar bata olmak zere eitli yerlerde etkinlikler yaplyor.
Fotoraflar: Do. Dr. Yaar Ergun
83
Trkiye Doas Flora
Dr. Blent Gzceliolu
Aspir
Yalanc Safran,
84
Trkiyenin sahip olduu ok eitli yaam ortamlar ok sayda yabani trn yaamasna olanak salad gibi kltre alnan, ekonomik deeri olan bitkiler ynnden de zengindir. Bunlardan yalanc safran olarak da bilinen aspir bitkisi, ekonomik deeri fazla olan ancak yeteri kadar deerlendirilemeyen bir tr olarak karmzda. Aspir papatyagiller ailesinin yesi, tek yllk, geni yaprakl bir endstri bitkisi. Anavatan Asya ktasnn gneyi olan bu trn, lkemize Orta Asyadan gler yoluyla ve 20 yzyln balarnda Balkanlardan getirildii ve ekildii raporlarda geiyor. Aspir, genellikle tohumundan ya elde etmek amacyla yetitirilir. Tohumun yan sra sap, yaprak ve ieklerinden de yararlanlr. Aspir tohumu % 13-% 50 orannda ya ierir, bu yan % 95i doymam ya asitlerinden (aleoik ve linoleik) oluur. E vitamini ve takoferol ierir. Bundan dolay kalp ve damar hastalklar diyetlerinde sklkla kullanlr. ieklerinden elde edilen carthamin maddesi doal boya ham maddesi olarak kullanlr. Soua ve kurakla kar dayankl bir bitkidir, dier ya bitkilerine oranla daha az seicidir. lkemizde genellikle yazlk tiplerinin yetitiricilii yaplr. Ancak klk tip aspir bitkilerinin yetitiricilii de yaplarak verim artrlabilir. Bylece lkemizin bitkisel ya ihtiyac retimine katk salanabilir.
Aspir yem bitkisi olarak kullanlabildii gibi biyodizel retimine uygun zelliklerinden de faydalanlabilir. Fotoraflar: Prof. Dr. Bayram Gmen
Kaynak Kurt, O., Uysal., H., Demir, A., zgr, ., Kln, R., Samsun Ekolojik Koullarna Adapte Olabilecek Klk Aspir (Carthamus tinctorius L.) Genotiplerinin Belirlenmesi zerine bir aratrma, Anadolu Tarm Bilimleri Dergisi, Cilt 26, Say 3, s. 212-216, 2011.
85
Trkiye Doas Jeoloji
Dr. Blent Gzceliolu
Tektonik Birlikler ve Pontidler
86
Benzer ortamlarda ayn jeolojik sreten gemi kaya topluluklar tektonik birlikler olarak tanmlanyor. Jeologlar tektonik birliklerin snflandrlmasn verilere gre yapyor. Veriler yenilendike snflandrmalarda deiiklikler olabileceini de belirtiyorlar. lkemizdeki tektonik birliklerin snflandrlmasnn gemii 1850lere kadar uzanyor. Yeni bulgular ve elde edilen verilerle snflandrmalar da devaml deiiyor. Bu snflandrmalardan biri Trkiyeyi Pontidler, Anatolidler, Toridler ve Kenar Kvrmlar olarak drt ayr tektonik birlie ayryor. Pontidler, Kuzey Anadolu ve Marmara havzasn iine alan blgedir ve bu blgede Trkiyenin en yal dalar ile birinci zamanda (550-250 milyon yl nce) olumu Paleozoyik masifler yer alr. kinci zamanda (Mezozoyikte -250-65 milyon yl nce) bu eski masifler su yzne kmaya balar (Tetis denizi iinde ykselir). Anatolidler Anadoluyu iine
Fotoraf: Dr. Blent Gzceliolu
alan blgedir. Bu blge de Kretase (142-65,5 milyon yl nce) sonunda gelimitir. Toridler, Toroslarn olduu yerlerdir. Burasnn tektonik gelimesi Oligosen (33,7-23,8 milyon yl nce) sonundadr. Drdnc birlii oluturan Kenar Kvrmlar blgesi gelimesini Miyosen (23,8-5,32 milyon yl nce) sonunda, Pliyosen (5,32-1,81 milyon yl nce) banda tamamlad. Buna gre Anadolunun en gen sradalar bu blgede gelimitir. En yal kayalar ieren Pontidlerin, Dou Karadeniz blgesini iine alan ve Dou Pontidler olarak adlandrlan ksm, kuzeyde Karadeniz, gneyde oruh vadisi ve Kuzey Anadolu Fay, douda Kk Kafkaslar ve batda ise Kzlrmak vadisi ile snrlanr. Buras, Permo-Karbonifer yal kel kayalar (354-251 milyon yl nce ncesine ait) iermesi asndan jeolojik asnda olduka nemlidir; fusulinidler, mercanlar, gastropodlar, brakyopodlar, bryozoalar, algler, konodontlar ve bitki fosillerinden oluan fosiller de ierir.
Kaynaklar http://iujfk.files.wordpress.com/2011/06/orojenez-tektonik-birlikler-mayc4b1s-2008.pdf http://www.mta.gov.tr/v2.0/bolgeler/trabzon/index.php?id=bolge-jeolojisi Kandemir, R., Lerosey-Aubril, R., First Report of a Trilobite in the Carboniferous of Eastern Pontides, NE Turkey, Turkish Journal of Earth Sciences, Cilt 20, s 179-183, 2011. 87
Trkiye Doas Doa Tarihi
Dr. Blent Gzceliolu
Bir ZamanlarAnadoluda
Tarih ncesi Anadoluda yaam trlere k tutmaya devam ediyoruz. Bu sayda konuumuz trilobitler. Trilobitler Kambriyen dnemde (550 milyon yl nce) yaam en ilkel eklembacakllar olarak kabul ediliyor. Yass srt ksmlarnda sert kabuklar bulunan trilobitler doal olarak Anadolunun sular altnda kald dneme ait deniz canllar. Bilindii gibi Anadolu 65 milyon yl ncesine kadar denizlerle kaplyd. Boylar genel olarak 5-8 cm kadar olan trilobitlerin bilinen en byk fosili 60 cm. Trilobitlerin gnmze ulaan izleri, daha dorusu fosil oluturan ksmlar srt ksmlaryla karn ksmlarnn kenarlar. Karn blgelerinin yumuak olduu tahmin edilen trilobitlerin soyu Permiyen dnemde (292-250 milyon yl nce) tkenmi. Kambriyen dnemin en ok bulunan fosilleri arasnda yer alan trilobitlerin Anadoludaki ilk bulgusu 2011 ylnda Yard. Do. Dr. Raif Kandemir tarafndan ataleme (Bayburt) civarndan verildi. atalemedeki kayalarda trilobitlerin yan sra fusulinidler, mercanlar, gastropodlar, brakyopodlar, bryozoalar, algler, konodontlar ve bitki fosilleri de vardr. Bulunan tek trilobit rneininin sadece kuyruk ksm vardr. Bu trilobit rneinin byk olaslkla Ditomopyge Newell, 1931 cinsine ait (Ditomopyginae), tanmlanmam bir tr olduu dnlyor.
88
Trilobitler
izim : Aye nan Alican Kaynaklar Kandemir, R., Lerosey-Aubril, R., First Report of a Trilobite in the Carboniferous of Eastern Pontides, NE Turkey, Turkish Journal of Earth Sciences, Cilt 20., s 179-183, 2011. 89
Bilim Tarihinden
Prof. Dr. Hseyin Gazi Topdemir
slam Dnyasnda
Bilimsel almalarn Duraklamasnn Nedenleri

Son iki yzylda gerekletirilen kltr tarihi, zellikle de bilim tarihi almalar, Ortaa slam dnyasnda 750-1300 yllar arasn kapsayan srede yksek bir uygarlk yaratldn, Kind, Cbir bn Hyyn, Hrezm, Rzi, bn Sn, Brn, bn el-Heysem, bn Rd, mer Hayyam, Nasirddn Ts, bn Nefis gibi birok bilim ve dn insannn yetitiini ortaya koymutur. Ulalan bu yksek uygarlk 12. yzyldan balayarak ilerleme hzn kaybetmeye balam, 14. yzyla gelindiinde ise tamamen durmutur. Bir zamanlar bilimin ncln yapan slam dnyas, artk bilim ve felsefenin rzgrnn dindii, yeni bilim ve dn insanlarnn yetimedii verimsiz, orak bir topraa dnmtr. Bata Osmanllar olmak zere zaman zaman bu kt gidii durdurmak ve entelektel kltrn ncln yeniden ele almak iin aba gsterilmise de, bu abalar kt gidii durdurmaya yetmemi, slam dnyas uygarlk yarndan tamamen kopmutur. Bugn de bireysel veya blgesel baz gelimeler kaydedilse de, 8. ve 14. yzyllar arasnda grlen grkemli uygarlk atei bir daha hi yaklamamtr. slam dnyasnda duraklamann balad sralarda ise, yani 12. yzyldan itibaren Bat youn ve sistemli bir eviri hareketi balatarak slam dnyasnn sekin bilim ve dn yaptlarn kendi kltrne kazandrm ve 14. yzyldan itibaren entelektel kltrn nderliini stlenerek bugne kadar getirmitir. Bu ksa betimlemenin apak sonucu udur: Bilim takdir edildii topraklarda yeermekte, takdir edilmediinde ise o topraklardan g etmektedir.
90
thinkstock
bilim.tarihinden@tubitak.gov.tr
slam Dnyasndaki Bilimsel Baarlarn Ksa Bir Analizi

Ortaa slam dnyas bilimsel baarlarn neden srdremedi? Modern dnyann entelektel birikimi iinde tekrar tekrar karmza kan bu soru, uzun bir sre bilim tarihi almalarnn gndemini oluturmutur. ok eitli yantlar gelitirilmi, bu yantlar etrafnda youn tartmalar yaplmtr. Bu tartmalar sonucunda slam dnyasnda bilimin neden duraklad konusunda ortak bir yant etrafnda uzlalamam olmasna karn, hatr saylr bir literatr olumutur. Bu yazda ileri srlecek dnce ve yarglar da muhtemelen dorudan kabul grmeyecektir. Ancak yeni bir bak asnn oluturulmasna hizmet edecei aktr. Bu sorunun olas yantn oluturmaya girimeden nce ksa bir analize gereksinim vardr. Bilim tarihi aratrmalar, bilimsel aratrma temposunun eitli blgelerde zaman zaman ivmelendiini zaman zaman da durakladn ortaya koymutur. rnein lkada Mezopotamya, Msr ve Grek dnyasnda, Ortaada slam dnyasnda, Yeniada ise Avrupada nemli bir bilimsel etkinlikle karlalmaktadr. Birbiri ardna gelen alarda bilimsel etkinlikte grlen bu geiler, aralarda kesintiler olsa da, birbirinin devamn oluturmaktadr. Demek ki gnmze kadar bilimsel etkinlik eitli corafi blgelerde ve uygarlklarda duraklarken, baka bir uygarla veya corafi blgeye geiiyle ilerlemesini srdrmtr. Bilimin uygarlklar arasndaki, bir tr bayrak yarn andran bu geii, bilimsel canlanmann ve ivmelenmenin de adeta kural olmutur. 8. yzyln ortalarnda bayra devralan slam entelektelleri eviri yoluyla hem gemiin bilgi zenginliini elde etmi hem de Arapay bir bilim dili kimliine kavuturmutur. Kendinden nceki uygarlklardan bu yolla kazanlan bilgiler yeni aratrmalar nda ve zgn bulularla zenginletirilmitir. Bundan dolay Avrupa bilimsel bilgisini gelitirmek iin slam dnyasnda ortaya konulan bilgilere bavurmak durumunda kalmtr. Tarihsel olarak karlatrldnda, slam dnyasnda bilimsel aratrma etkinlii azalmaya balarken, Avrupada yava yava artmaya balamtr. Peki, durum neden byledir? Bu sorunun olas birok yant olabilir. Ancak temel yant, bilime olan bakn deimesidir. Bilimsel almay sadece praksisin, ya-
ni pratik gereksinimlerin ynlendirdii Msr ve Mezopotamya uygarlklarnda bile bilimsel alma ve bilim insannn abas byk takdir grmekteydi. Bu takdir ortadan kalktnda, bilim de o topraklardan g ederek Grek dnyasna yerleti. Msr ve Mezopotamya uygarlklarn yakndan bilen Grek yneticileri ve entelektelleri, bilimsel ve dnsel etkinlikleri youn bir ekilde dllendirerek bilim tarihinin altn bir sayfasn hazrlad. Bir sre sonra orada da bilimsel etkinlikler iin verimli iklim ortadan kalknca bu kez bilim slam dnyasna yneldi. Tarihin neredeyse hibir dneminde grlmedik bir takdir ve itibar grmesi bilimsel etkinlikleri yepyeni baarlara srkledi ve bilimin Grekte kazand baar nerdeyse iki katna karld. Olumlu bak ve tutumun deimesiyle birlikte, bilim slam topraklarn terk ederek Batya yneldi ve bugne kadar geldi. Bugnk durumu, Nobel dll nl Mslman fiziki Abdus Salam Batl bir bilim insannn kendisine sorduu Salam, bilgi daarcna kck bir ey bile ilve etmeyen milletlere yardm etmekle ykml olduumuz kansnda msn? soruyu aktararak, yle dile getirmektedir: O bunu sylemeseydi bile, ne zaman bir hastaneye girsem ve penisilinden bu yana bugn hayat kurtaran hemen hemen btn etkili ilalarn nc Dnya veya slam lkelerinin hibir katks olmakszn retildiini anladmda onurum krlrd.
sek bir deer olarak kabul edilmitir. Ancak her nerede retilmise elde edilmesi gereken bir deer olarak peinde koulan bilgiye, 12. yzyldan balayarak yeterince ilgi gsterilmemeye balanmtr. Oysa 8. yzylda bata Greke olmak zere birok dilden eviriler yaplm, evirilerin sistemli ve dzenli olmasn salamak iin de Beyt el-Hikme gibi bir bilim merkezi oluturulmutu. Halifeler bilimsel almalara ve bilim insanlarna srekli destek olmu, bilimsel aratrmalarn verimliliini salamak iin gerekli olan gzlemevi, hastane, medrese gibi kurumlar oluturmulard. Btn bunlar dikkate alndnda, ilk bakta anlamak ve anlamlandrmak ok kolay gzkmemekle birlikte, ortaya bir duraklamann kmas slam dnyasnn giderek bu faaliyetlere kaytsz kaldn gstermektedir. Bu kaytszln bugn de slam corafyasnn byk ksmnda devam etmesi artcdr.
Bilim ve ktidar likisi

Geerli zihniyete gre hkmdarlar, prensler ve vezirler gibi nfuzlu ve zengin kimselerin bilim insanlarn himaye ve tevik etmesi bilimsel almann devamnn en bata gelen artdr. Bu sebeple bilim insanlarnn, genellikle, kendilerini himaye eden bu gibi kimselere kitaplarn ithaf ettiine, kranlarn sunduuna ve bazen de bilimin rabet grmediinden bahsedip ikyet ettiine ahit oluyoruz. nl matematiki el-Kerec, 11. yzyl balarnda yazd El-Fahr adl cebir kitabnn nsznde, Fahr el-Mlk lkapl vezirin iktidara gelerek halka refah ve adaleti iade etmesine kadar devam eden zulm ve hakszlk idaresi yznden, kitaplarn tamamlamaktan menedilmi olduunu sylemektedir. El-Kerecnin aklamalarnda refah ve adalet kavramlar dikkat ekmektedir. Bugn de bu kavramlarn bilimsel baardaki rolnn nemli olduu bilinmektedir. Ancak sorun, el-Kerecnin de belirttii gibi, refahn ve adaletin halka yaygnlatrlamamas ve bundan dolay da nemli bir art deerin bu yolla retilememesidir. Yoksa maddi zenginlik asndan bugn slam corafyasnda nde gelen birok lke bulunmaktadr ve ne yazk ki bu lkelerin bilime toz zerresi kadar katks yoktur. yleyse bilimsel zihniyet egemen klnmadka, bireylerde pozitif dnce talebi yaratlmadka, salt zenginlik bilimsel baarya kap amamaktadr. Bunu amann yolu da gerek anlamyla bir aratrma ve eitim yaplanmasn egemen klmaktr.
91
Bilime Bakn Deimesi

Bu belirlemelerden hareketle bilimsel almalarn dzeyinin ve younluunun esas itibariyle toplumlardaki bak asyla yakndan ilikili olduunu sylemek olanakldr. Baka bir deyile, bilimsel gelimenin yavalamas bilim insanlarnn saysnn azalmasna, bilimin grd tevikin ve itibarn yok olmasna, bu da bilimsel alma temposunun ve verimliliinin dmesine yol amaktadr. yleyse 12. yzyldan itibaren slam dnyasnda bu trden deiimlerin olduu sonucuna gitmek mmkndr. nk slam dnyasnda 8. ve 14. yzyllar arasnda gerekletirilen bilimsel almalarn niteliine gz atldnda, ilk anda dikkat eken ynn bilgiye kar taknlan olumlu tavr olduu hemen dikkat ekmektedir. Bilgi herhangi bir amacn gerekletirilmesinin arac olarak grlmemi, aksine bizatihi kendisi ama edilmi, kim tarafndan ve nerede retildiine baklmakszn sahip olunmas gereken yk-
Bilim Tarihinden
Konunun bu ynn ok dikkat ekici bir ekilde btn zamanlarn en byk ve ok ynl bilgini Brn (973-1048) yle dile getirmektedir: Bilimler ok ve eitlidir. Eer bilimlerin geliim ve ykseli devrelerinde, herkese rabete mazhar olduklar, insanlarn sadece bilime deil fakat onun mntesiplerine de sayg ve itibar gsterdikleri alarda, kamu dnce ve ilgisi bilimlere yneltilirse, bilimlerin says daha da byk olabilir. Byle bir durumu meydana getirmek, her eyden nce, o insanlar idare eden kimselerin, yani krallarn ve prenslerin vazifesidir. nk sadece onlar bilim insanlarnn zihinlerini gnlk gailelerden ve hayatn ihtiyalarndan serbest hale getirerek insan tabiatnn zn tekil eden hret ve itibar kazanma gayretlerini tahrik edebilirler. Zamanmz byle bir a olmad gibi tam zt vasflardadr. Bu sebeple, zamanmzda yeni bir bilimin veya yeni bir aratrma dalnn domas imknszdr. Brnnin de belirttii zere, bilimsel baar ve bu baarnn devamll, sadece birka bilginin entelektel abasyla gerekleecek bir durum deildir. Aksine bilimsel ykseli ve gelime dnemlerinde insanlar sadece bilime gven ve balanma duygusuyla hareket etmez, ayn zamanda bilginlere de sayg ve itibar gsterirler. yleyse bir uygarlkta bilimsel baar iin kamunun dncesini ve ilgisini bilime yneltmek temel bir gerekliliktir. Brn baka vesilelerle zamannda bilimin ve zellikle de corafyann Eski Yunanllar devrine nazaran ok ilerlemi olduunu ve kendisinin Antik an byk astronomu Ptolemaiosu (MS 150ler) birok noktada geride braktn sylemektedir. Yukardaki alntnn son cmlelerinde, Brnnin kendi andan bilimin ilerlemesine elverili artlar bakmndan memnun olmadn aka ifade etmesi, bir yzyl sonra duraklamann balayacann da ak gstergesidir. mtr. Bilimin geliimini salayan temel kaynak kitap, kurumlardan biri de ktphanedir. Klasik dnemde slam dnyasndaki duraklamann nemli bir nedeninin, kitaba ve ktphaneye kar gelien olumsuz yaklam ve kaytszlk olduu bugn aka grlmektedir. nk Ortaa slam dnyas balangta genel olarak kitap ve ktphane bakmndan zengindir ve bunlarn ok iyi koullarda korunduu da bilinmektedir. Dolaysyla yukarda deinilen parlak dnemin nemli nedenlerinden birinin zengin kitap koleksiyonlarna sahip ktphaneler olduu aktr. Hatta zel ve halka ak kitaplklarn slam dnyasnda ok gzel rnekleri vardr. spanyann dokuzuncu Emev halifesi el-Hakem (961-971) tarafndan kurulan zel ktphanede drt yz bin cilt kitap bulunduundan ve bu kitaplarn sadece basit bir listesini ieren kataloun krk drt cilt oluturduundan sz edilmektedir. Bu hkmdar kitap temini iin slam dnyasnn her tarafndaki nemli ehirlere grevliler gndermi, ayrca saraynda da ok sayda mstensih, cilti, minyatrc ve tezhipi altrmtr.
Abdus Salam
mel bir nedeninin bu olduunu aka gstermektedir. Bu durumu da iki tarihi kiiliin aklamalaryla belgelendirmek olanakldr: Duraklamann gerilemeye balad bir zaman diliminde yaayan Kalkaand (l. 1418) Subh el-A adl kitabnda eski ktphaneleri vmekte ve kendi zamannda bunlarn ihmale uram olduundan zntyle bahsetmektedir. bn Haldn da (l. 1406) kitap ve kitaplk konusunda bir gerileme bulunduunu dnmekte, zellikle kitaplarn ve resm evrakn kopya edilerek nshalarnn artrlmas iinin eskisi kadar gayretle devam ettirilmediini dile getirmektedir. Bu durumun kitap zenginliini engelleyeceini ve kitaba kar olumsuz bakn artk yerletiini gstermesi bakmndan bu ifade dikkat ekicidir.
Bilim ve Teknoloji likisinin Kavranamamas

Klasik dnemde bilimsel etkinlie kar kaytszlk, kltrel alt yapnn zayflamas ve olumsuz tutum giderek bilimi anlayamama noktasna varmtr. Bilimin nasl bir etkinlik olduu, doas ve elde edili yntemi bylece geni kitlelerin ilgisine uzak dnce, ister istemez slam entelektelleri bilim ile dier bir entelektel etkinlik, rnein felsefe, arasndaki farkllklarn ayrdna varamamtr. Balangta Greklerin entelektel tutumlarnn etkisi altnda kalan Mslman dnrler, btn Ortaa boyunca felsefi etkinlik ile bilimsel etkinliin birbirlerinden ok farkl ilkelere dayanan iki ayr dnsel ilev olduunu ak bir biimde belirleyememitir ve rnein Aristotelesin ontolojik yarglaryla biyolojik yarglarn ayn bak asyla deerlendirmilerdir. Dolaysyla, filozoflarla kelamclar
Bilimin Kltrel Altyapsnn Zayflamas

Bu aklamalardan, slam dnyasnda bilimsel etkinliklere kar ortaya kan kaytszln ve ilgisizliin, giderek geni toplum kesimlerince bilimsel bilginin talep edilmedii bir srece dnt anlalmaktadr. ncelikle bilimsel etkinliklere insanlarn baknn olumsuz hale gelmesine yol aan bu tutum deiiklii, zaman ierisinde ve doal olarak bilimin gelimesini salayan temel kaynaklara ve kurumlara kar da kaytszla yol a92
Benzer ekilde Meraga Gzlemevi yannda kurulan Meraga Ktphanesinin de drt yz bin ciltlik olduu sylenmektedir. Meraga Ktphanesi zellikle Badat, Musul ve elCezreden temin edilen kitaplarla oluturulmutur. u halde duraklama balam, ardndan da bilim bu topraklardan gmse, bak deimi demektir. Duraklamann balad dnemde ktphanelerin artk zengin olmadna ilikin bilim ve dn insanlarnca dile getirilen dnceler, gerilemenin te-
thinkstock
<<<
arasnda geen tartmalarn kelamclar lehine sonulanmasndan sonra, bilim de felsefe gibi kukuyla baklan bir alan durumuna gelmi, giderek geni kitlelerin bilime kaytsz kalmasna yol amtr. Bilimin doasnn topluma anlalr bir ekilde kazandrlmas, bilimsel zihniyetin etkin klnmas arttr ve bunun yolu da etkin bir bilim eitiminden veya eitimin bilimsel bir temelde yaplmasndan geer. Benzer bir sknt da bilim ve teknoloji ilikisinde sz konusudur. Bugn btn slam dnyas Batda gerekletirilen teknik ilerlemelerden haberdardr. Ancak bilim ve teknoloji arasndaki karlkl iliki yeterince ve doru ekilde anlalamad, teknolojinin aslnda bilimsel bir temelde gerekleen bir etkinlikler dizisi olduu kavranmad iin, teknolojinin bilim temeli gz ard edilmekte ve sadece teknoloji ithal edilmeye allmaktadr. Bu tutum Klasik dnemde balayan gerilemenin gl ekilde devam etmesine hizmet etmekten baka bir ie yaramamaktadr. Bunun en ak rnekleri Osmanllarn batllama hareketlerinde grlmektedir. Fransaya eli olarak gnderilen Yirmisekiz elebi Mehmed Efendiye Fransann vesit-i mrn ve marifine dahi laykyla kesb-i ttl ederek kbil-i tatbk olanlarn takrri (Fransann uygarlk ve eitim aralarnn gerektii biimde incelenerek, uygulanmas olanakl olanlarn rapor edilmesi) talimat verilmesi de gerilemenin ne boyutlara ulatn yeterince aklamaktadr. Artk ama ada uygarlk dzeyine ulamak ve o dzeyi amak olmaktan km, uygulanmas olanakl olanlarn alnmasna dnmtr. Teknolojinin bilime dayandn kavrayamama durumunu nl fiziki Abdus Salam da eletirmekte ve unlar belirtmektedir: Teknolojinin bir g kayna olduunu anladmz bugn dahi, teknik iin kestirme yollar olmadn, yani temel bilim ve bilgi retiminin, bilimi baaryla uygulamann bir n art olduunu deerlendiremiyoruz. Bylece bugn de slam dnyasnn gerilemenin nedenlerini yeterince kavrayamadna ve Batdan bilgi aktarrken bile ok yanl tutum ierisinde bulunulduuna iaret edilmektedir. slam toplumlarnn ulam olduu maddi olanaklar, bunlardan yoksun olan Moollarn ve Avrupada yaayan Hristiyan toplumlarn ilgisini ekmi ve Mslmanlar bunlardan gelecek saldrlara kar maddi (ve doal olarak manevi) birikimlerini koruma zorunluluuyla yz yze brakmtr. Bu nedenle zellikle 13. ve 14. yzyllar, ieriden gelen tehlikeler yannda dardan gelen tehlikeler nedeniyle de siyasi istikrarn kaybolduu ve varolu savann gncelletii bir dnem olmutur; byle bir dnemde bilimsel beceriden ok askeri beceriye gereksinim duyulmas doaldr.
Bunlardan ilki slam dnyasnn birliini ve btnln bozan dini ve siyasi atmalardr. Bu atmalarn balangc, Drt Halife Dnemine kadar gitmektedir. Birlik ve btnln kurulduu dnemlerde bilimsel etkinliklerin artt, dald dnemlerde ise azald gzlenmektedir. Emevler ve Abbasler gibi merkezi glerle, bunlara bal yerel gler arasndaki siyasi atmalar kadar, mezhep ayrlklarna bal gerginlikler ve atmalar da slam inancnn ngrd ve hedefledii birlik ruhunu ykan gerilim odaklar oluturmu, ekimelerin ve atmalarn younlat dnemlerde ve blgelerde insanlarn dnsel etkinlikleri, doal olarak hasmlarn gsz brakmaya koullanmtr. Bu durum, yeinlii deise de klasik dnemden balayarak bugne kadar devam etmitir.
evresel Etkenler
slam dnyasnn yeniden bilim bayran ele almak iin, Batnn kendisini ina etmek iin gerekletirdii 12. yzyl Rnesansna benzer bir Rnesans gerekletirmesi gerekmektedir. 8.-12. yzyllar arasnda slam dnyas bilimsel adan zamann en ileri toplumuydu, karanlk a iinde bulunan Avrupa iin bilgiyi elde edebilecei tek kaynak slam dnyasndaki bilimsel eserlerdi. 12. yzylda spanya ve Sicilyada Arapadan yaplan tercmeler modern Avrupa biliminin temelini oluturmutu. slam dnyasnn, 12. yzyl Rnesansn ya da 8. yzylda Yunancadan tercmelerle eski Yunan biliminin Arapaya kazandrlp bunlarn stne katklarn yapld dnem gibi bir dnemi gerekletirmesi gerekmektedir. Bunun gereklemesi iin neler yaplmas gerektii ise apayr ve ok nemli bir husustur. ada bilimin dnya leinde kaydettii baarlar dorudan bilen bir bilim insan olarak Abdus Salam, bu konunun aciliyetini fark etmi ve baz nerilerde bulunmutur: Tpk gemite (Ortaada) olduu gibi slam dnyasndaki aratrclarn bir araya gelerek kaynaklarn birletirmeleri gerekir. Yneticilerin cmert himayeleri altnda (gayri safi milli hasladan makul bir miktar temel bilim aratrmalarna ayrlarak) bilim insanlarnn yneticiliini yapt aratrma merkezlerinde, aratrclar gvenlik ve sreklilik iinde, g ve kaynaklarn birletirerek alabilmeli, uluslararas platform ile daima iliki iinde olmallar. Her eyden nce de genler evkle bilimsel aratrmalara yneltilmeli, nfusun yarsndan ouna temel bilim eitimi verilmeli, teknoloji iin kestirme yol olmad hi unutulmamaldr.
Rnesans Yeniden Yaratmak
Brn
Kaynaklar Dosay, M., slm Dnyasnda Bir Bilim Rnesans htiyac ve Koullar, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Cilt 35, Say 1, 1991. Kazancgil, A., Lale Devrinde Bilim Hayat, stanbul Armaan, Say: 4, stanbul Bykehir Belediyesi, 2000.
thinkstock
Sayl, A., Ortaa slam Dnyasnda lmi alma Temposundaki Arlamann Baz Temel Sebepleri, Aratrma, Cilt 1, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, 1963. Tekeli, S. vd., Bilim Tarihine Giri, Nobel, 2010. Topdemir, H. G., brahim Mteferrika ve Trk Matbaacl, Kltr Bakanl, 2002. 93
Zek Oyunlar Aile Takmlar
Emrehan Halc
Farkl Rakamlar
Farkl rakamlardan oluan ve her rakamn solundaki rakamn yazlndaki harf saysndan byk olduu en byk say nedir? rnek: 2546 K: 3 harfli, 5 > 3 BE: 3 harfli, 4 > 3 DRT: 4 harfli, 6 > 4
Soru areti
Soru iaretinin yerine aadakilerden hangisi gelecek?
Drder kiiden oluan (anne, baba, kz ocuk, erkek ocuk) drt ailenin bavurduu bir yarma programnda er kiilik takm oluturulacak. Her takmda bir anne, bir baba ve bir ocuk (kz veya erkek) bulunacak, ancak hibiri ayn aileden olmayacak. Takmlar ka farkl biimde oluturulabilir? Not: Takmlara isim, numara vb. verilmedii iin kendi aralarndaki sralama nemli deildir.
ki Kare Bir gen

Bir as 55 derece olan bir gen ve birbirine eit iki kare karton kullanarak 70 derecelik bir a elde ediniz.
lem Turu
Her karede tam olarak bir kez bulunmak kouluyla, tm kareleri dolaacak ve bir eitlik elde edeceksiniz. Herhangi bir kareden balayabilirsiniz. Her admda bulunduunuz kareye komu (yatay, dey, diyagonal) bir kareye hareket edebilirsiniz. lemlerde arpma ve blme, toplamadan ve karmadan nceliklidir.
Drt Nokta
Drt noktay yle yerletirin ki, tm birbirlerinden eit uzaklkta olsun. Ayn soru nokta iin sorulsayd cevap ekenar bir genin ke noktalar olurdu. Not: Soruyu ok boyutlu dnn.
55
Zaman Farklar
17 Mays 1989, saat 23:46 bilgisinin (17/05/89 - 23:46) saysal olarak 1.705.892.346 biiminde yazlmasnda, 0dan 9a kadar her rakam tam olarak bir kez kullanlmtr. Ayn zellie sahip iki zaman bilgisinin saysal yazllar arasndaki fark en fazla ka olabilir? Not: Saat bilgileri 24 saatlik sisteme gre 00:00-23:59 aralnda olmaldr.
1 - 3 1 = 3 x 2 / 2 1 3 + 2
rnek: Eitlik: 12/3=3+2-1
+ 2 2 3 3 1 / 1 =
+ 2 2 3 3 1 / 1 =
arpm
Her rakam farkl olan ve bu rakamlarn tmn kullanarak oluturulan iki saynn arpmna eit olan saylar retmek istiyoruz. Bu zellie sahip en kk 10 basamakl say 1.023.598.746dr. (1.023.598.746 = 10.482 x 97.653) Ayn zellie sahip olan en byk say nedir?
94
Dnen Para
Bir embere dtan deen bir para kendi etrafnda dnerek emberi dolayor ve balang konumuna geliyor. Parann zerinde fosforlu bir nokta var. Her kta verilen deerlere gre bu noktann tur boyunca nasl bir yol oluturduunu izerek gsteriniz.
emberin yarap Parann yarap Parann merkezi ile nokta arasndaki uzaklk A 1 birim 1 birim 1 birim B 1 birim 1 birim 1/2 birim C 1 birim 1/2 birim 1/2 birim D 1 birim 1/2 birim 1/4 birim
Not: Para, tur boyunca embere demeye devam ediyor ve herhangi bir kayma olmuyor.
zeka.oyunlari@tubitak.gov.tr
1 1 2 3 4
Sekiz Szck
Aadaki tabloya gerekli ilemleri uygulayp soldan saa 4 ve yukardan aaya 4 olmak zere toplam 8 szck elde ediniz. Her ilemde ya bir satr bir kare saa doru kaydrrsnz ya da bir stundaki tm harfleri alfabede kendisinden bir sonra gelen harfle deitirirsiniz. Satr kaydrrken tablonun sana taan kare en sola gelir. Stundaki harfleri deitirirken Zden sonra A gelir. Satrlarn ve stunlarn her birine en fazla bir kez ilem uygulayabilirsiniz.
M T Z N B Z L D Z T U R J R
1 2 3
U M L 5 Z L O 6 T R T
4
L U M Z L O T R T
M U M A L O U R T
M U M A L O T U R
Geen Saynn zmleri

ki Say 89 olabilir. Bunu salayan iki zm var: 6037 - 5948 = 89 2037 - 1948 = 89 Kulaktan Kulaa 1/11 Dairedeki Dikdrtgenler a2+b2=262 a ve b tamsay g a=10, b=24 Soru areti 3 (st satrdaki saylarn yazllarnn harf says).
1 3 2 3 3 2 4 4 5 3
Kibritler
Sudoku
Tart 39 pli genler 16
26 a
3 7 9 2 8 4 6 5 1
1 4 2 7 5 6 3 8 9
8 6 5 1 3 9 7 2 4
9 1 7 8 6 2 4 3 5
2 8 4 3 7 5 9 1 6
5 3 6 9 4 1 8 7 2
4 9 8 5 1 7 2 6 3
7 2 1 6 9 3 5 4 8
6 5 3 4 2 8 1 9 7
Dndrlen Say 99066 (Karesi=9814072356) Blok Dndrme (D-), (C+), (A+), (C+), (B-)
5 8 2 6 4 7 1 9 3 A 1 5 2 6 8 3 4 7 9 5 8 2 6 7 3 D 1 4 9 C 1 5 2 4 6 3 7 8 9 C 5 8 2 1 6 3 4 7 9 1 2 3 4 5 6 B 7 8 9
95
TBTAK Bilim ve Teknik Dergisine Gnderilen Yaz ve Grsellerin Sahip Olmas Gereken zellikler
1. TBTAK Bilim ve Teknik dergisi popler bilim yazlar yaymlayan bir dergidir. Bu nedenle dergimizde yaymlanan yazlar genel okuyucu tarafndan anlalabilecek dzeyde, net, yaln ve teknik olmayan bir Trke ile yazlm olmaldr. Yazlar, balk, sunu, ana metin, alt balklar, ereve metinleri ve grsel malzemelerden olumaktadr. Balk: Konuyu en iyi ifade edebilecek nitelikte, ksa ve ilgi ekici olmaldr. Sunu: Yaznn sunuu baln hemen altnda yer alr ve konunun nemini, yaznn ilgin yanlarn okuyucuda merak uyandracak biimde anlatan birka ksa cmleden oluur. Bu ksm sayfa dzeninde farkl bir yaz karakteriyle, ana metinden ayr biimde baln altnda yer alacaktr. Ana metin: Ele alnan konunun, savunulan dncenin ve ilgili olaylarn rneklerle akland blmdr. Yazlar yaplan bir aratrmay tantmaya ynelik olabilir. Ancak bu gibi durumlarda dahi dergimizin bir popler bilim yayn organ olduu gz nne alnarak, yaznn nemli bir ksmnn konuyu ok genel hatlar, temel bilgileri ve ksa bir geliim tarihesiyle okura tantmas gerekmektedir. Burada teknik terimlerin ve temel kavramlarn net bir ekilde aklanmas beklenmektedir. Yaznn geri kalan ksmnda aratrmaya zel hususlardan ve aratrmann genel katksndan bahsedilmeli, nemi ve yaygn etkisi vurgulanmaldr. Varsa, konu hakkndaki balca gr farkllklarna iaret edilmeli, ancak ayrntl tartma ve yarglardan kanlmaldr. ok ender durumlar dnda yazda forml bulunmamaldr. Alt balklar: Ana metinde ilenecek konuyla ilgili farkl grlerin ve durumlarn anlatld paragraflar alt balklarla ayrlabilir. ereve metinler: Ana metinde ele alnan konuyu destekleyici, konuya yeni almlar getiren, kimi zaman uzmanlar dndaki okuyucularn anlayamayaca nitelikteki teknik kavramlar aklayan, kimi zaman uzman grlerinin yer ald ksa metinlerdir. ereve metinler yazarn kendisi tarafndan hazrlanabilecei gibi, konunun uzmanna da yazdrlabilir. Kaynaklar: Yaznn bavuru kaynaklar mutlaka liste halinde yaznn sonunda verilmelidir. Kaynaklar aadaki rnek biimlere uygun ekilde yazlmaldr:
Alp, S., Hitit Gnei, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2002. eker, A., Toku, G., Vitrinel, A., ktem, S. ve Cmert, S., Menenjitli Vakalarda Beyin Omurilik Svsndaki Enzimatik Deiimler, ocuk Dergisi, Cilt 1, Say 3, s. 56-62, 1 Mart 2008. Soylu, U. ve Ger, M., Gller Blgesi Sulak Alanlar Durum Deerlendirmesi, Gller Blgesi altay, 810 Aralk 1995. http://www.news.wisc.edu/16250
Anahtar kavramlar: Konuyla ilgili en ok be adet ksa aklamal anahtar kavram verilmelidir. Grsel malzemeler: Yazda ele alnan dnceyi destekleyici ve aklayc fotoraf, izim, grafik gibi sunuu zenginletirici elerdir. Grsel malzemeler yayn tekniine uygun kalitede, yeterli byklk ve znrlkte (bask boyutunda en az 300 dpi) olmaldr. Aklama gerektiren grsellerin alt ve i yazlar ve grselin kayna yaz metninin altnda mutlaka verilmelidir. Yazarn temin ettii grsel malzemelerin telif hakk sorumluluu yazara aittir. Yazar gerekli izinleri almakla ykmldr. 2. Yaz .txt ya da .doc formatnda, elektronik ortamda bteknik@tubitak.gov.tr adresine iletilmelidir. Seilen grsel malzemelerin nerede kullanlmas istendii metinde iaretlenmi olmaldr. Grsel malzemeler metnin iinde deil, ayrca gnderilmelidir. 3. Bilim ve Teknik dergisine ilk defa yaz gnderecek kiilerin yazlarn eitim durumlarn ve yazdklar konudaki yetkinliklerini gsteren 40-60 kelimelik bir zgemii fotoraflaryla birlikte gndermeleri gerekmektedir. 4. Dergi ynetiminden onay alnm zel durumlar dnda, bir yaz 600-1400 kelime aralnda olmaldr. 5. Yukardaki koullar yerine getirdii takdirde nerilen yazlar, Yayn Kurulu, Konu Editrleri ve Bilimsel Danmanlar tarafndan deerlendirilir. Yaymlanmasna karar verilen yazlar redaksiyon srecine alnr ve yazarn onayyla yaz yaymlanma aamasna getirilir. 6. Yaznn; bilimsel, etik ve hukuki sorumluluu yazarlarna aittir. 7. Yukardaki koullar kabul edilerek dergimize gnderilen ve yaymlanan yazlarn her trl yayn hakk, TBTAK Bilim ve Teknik dergisine aittir.
Not: Dergimiz iin yaz hazrlamak isteyenler iin daha geni bilgi ieren Popler Bilim Yazarlar in El Kitab http://biltek.tubitak.gov.tr/bdergi/poplerbilimyazarligi.pdf adresindedir.
POPLER BLM KTAPLARI
Lazer gnmzden yaklak 50 yl kadar nce Gordon Gould tarafndan bulunarak bilim dnyasnn hizmetine sunuldu. Bu buluun dayand bilimsel temelin ayrntlar yaklak 100 yl kadar nce yaymland. Bu ynyle lazerler, olaanst bir tarihe sahip aygtlar. Gnmzde lazerler hemen hemen her alanda karmza kyor. oumuzun evinde bile birka tane var. Lazerleri bilgisayarlarda, CDleri, DVDleri okuma ve yazma amacyla kullanrz. Tm CD ve DVD alarlarda lazer kullanlr ve oumuzun da lazerli yazclar var. Pek ok maazann kasalarnda da bilgisayarlarla birlikte modern stok denetim ilemlerinin yaplmasn salayan lazerler var. Hastanelerde neter, baz fabrikalarda ise matkap, testere, makas ve kaynak aletleri yerine kullanlyor. Pek ok uygulama alan olmasna ramen, ou insan lazerlerle ilgili temel bilgilerden yoksun. Bu temel bilgiler, n ok da iyi bilinmeyen zelliklerine ve baz hassas, ancak basit tasarm kavramlarna dayanr. Bir lazer demetinin nasl olutuunu anlamak yetmez, n kendisini de anlamamz gerekir. Lazer, hl gelitirilmekte olan bir konu. Bu ynleriyle, lazerlerin gelecekte daha da nemli olacaklarna kuku yok.
POPLER BLM YAYINLARI
KTAPLARIMIZI SATIN ALMAK N ADRESMZ
esatis.tubitak.gov.tr
Toplu kitap almlarnda indirim!

150-250 TL %5 indirim + kargo cretsizdir 250-500 TL %10 indirim + kargo cretsizdir 500 TL ve zeri %15 indirim + kargo cretsizdir
Siparileriniz i gn iinde PTT kargoya teslim edilecektir. Kargolarnz PTT kargo ile gnderilecektir.
YAYINLARIMIZA TBTAK KTAP SATI BROSU (Atatrk Bulvar No:221 Kavakldere Ankara) ve kitabevlerinden de ulaabilirsiniz

Bilim Ve Teknik Ocak 2013

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilim Ve Teknik Ocak 2013

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bilim Dnyasnda 2012: Higgs Bozonu... ENCODE Projesi... nsansz Otomobiller...

542. Saynn Armaandr

DVD 8.5 GB Windows XP Windows 7 Windows 8 Mac OS X Linux

542. Saynn Armaandr

DVD 8.5 GB Windows XP Windows 7 Windows 8 Mac OS X Linux

Nuri Demiran Uaklar

Hemen Abone Olmak in: www.biltek.tubitak.gov.tr

Ekim 1967-2012... Bilim ve Teknik Dergisi 46 yanda...

imdi Abone Olabilirsiniz

Bilim ve Teknik Ekim 2012 Yl 46 Say 539 Mzik ve Matematik

Anne Style Hayata Salkl Merhaba

Yaz ve Aratrma Alp Akolu lay elik

Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr

Mali Ynetmen H. Mustafa Uar

Dr. zlem Kl Ekici

Sayfa Dzeni / Web Sadi Atlgan

dari Hizmetler mran Tok

Dr. Blent Gzceliolu Dr. zlem Ak kinci Redaksiyon Sevil Kvan

Yayn Ynetmeni Dr. Murat Yldrm

Giyilebilen Teknoloji nsanlarn Hizmetinde

Bilim ve Teknik Ocak 2013

Biyokimyasal Tepkimeler Ikla Uzaktan Kontrol Edilebiliyor

stanbulda Gkbilim Semineri

Gnde ki Bardak St Yeter

Bilim ve Teknik Ocak 2013

Grmeyen Gzler Grecek

Dil renmek Beyni Bytyor

Fotosentetik Proteinle Elektrik retme Yolunda

Aalar Yapraklaryla da Su ebiliyor

Bilim ve Teknik Ocak 2013

Soyu Tehlike Altndaki Saz Kedisinin zinde

Bilim ve Teknik Ocak 2013

GKTRK-2nin Teknik zellikleri ve Yetenekleri

Yeni Nesil Arama Motorlar

Klasik arama motorlar ve Google

Bilim ve Teknik Ocak 2013

PageRank algoritmasnn tarihesi

Yeni Nesil Arama Motorlar

Webin gelecei: Semantik Web

Biliim devlerinin anlaml hayalleri

Trkiyenin bakenti neresidir? sorusuna Hakiann Googlenkinden hi de aa kalmayan cevaplar

Bilim ve Teknik Ocak 2013

Hangouts iOS cihazlar iin: Apple Haritalar m? Google Haritalar m?

Bilim ve Teknik Ocak 2013

Drobo 5N: 20TB

Czdan bulucu: Wallet TrackR DoorBot

Bilim ve Teknik Ocak 2013

Sync.in Spectacam: ift ynl aksiyon kameras

Bilim ve Teknik Ocak 2013

Neden Standart Deil?

1752de Tycho Brahe tarafndan gzlemlenen SN 1572nin bugnk grn

Karanlk Enerji Nedir, Nasl llr?

Bilim ve Teknik Ocak 2013

Minik Etiketlerle Kaybolmaya Son

80lerdeki LCDlerin Nostaljik Dnyasna Yolculuk

Bilim ve Teknik Ocak 2013

2,5 Yllk Dijital Yaamndan Sanat Eseri Yaratt

8 Karakterli Bir ifrenin mr Artk Sadece 5,5 Saat

Bilim ve Teknik Ocak 2013

Yldz Patlamalar: Spernovalar

Bilim ve Teknik Ocak 2013

NASA, ESA, P. Challis and R. Kirshner (Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics)

Prof. Kate Scholberg

Yldz Patlamalar: Spernovalar