>

t'i>

4>1f

fr\.

f
'_.. '

^^^.'

y
-^>
/ ;

*f

.-*1-?-

Wilhelm Khler

EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNDE

BTLS ve HALKI
Trkesi: Haydar IIK

alan yaynclk

rff
abnyaynaUi

. -.yy

,....,

ALAN

YAYINCILIK Bilim Dizisi : 24

105

DE

KURDENSTADT

BTLS

BTLS VE HALKI WILHEtM KHLER.

Mnchenl928

Birinci Bask: 1989

Almanca'dan eviren
HAYDAR IK

Dizgi: Bibliotek Bask: Glen Ofset

Kapak: Pano / Orhan Ofset

^
Bamuhasip Sok. Tals Han Kat 4

'

Cafaloflu-STANBUL

Wilhelm Khler

EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNDE

BTLS ve HALKI
Trkesi: Haydar IIK
alan yaynaia<

^^

NDEKLER

I. Blm n. Blm

Evliya elebi Krtler

7-14

16-25

Eski alarda

slam Egemenliinde
m. Blm

16-18
19-24

Bits

25-49 25-26 26-27 27-35

Corafi Durumu ve Yerleik Nfus

Eski alarda Bitlis

Mslman Egemenliinde Bitlis

Rzigi Aireti Bitlis Beyi Abdal Han

35-38
39-40

Bitlis Hanlnn Evliya elebi

Dneminde Politik, Ekonomik ve

Kltrel Durumu
IV. Blm

40-48

Tarihsel Durum

49-52

Melek Ahmed Paa'mn Bitlis

Seyahati 49-51

Trke Metinle gili Ksa

Aklamalar
V. Blm 52

Evliya elebi Seyahamamesinin V. aidinin 81-91 Sayfalannm Tercmesi ve Yorumu

Eski Bitlis'i Tamna Bitlis'in Blgeldi ve Srddi
Y&eticileri 63 64 53
58

Bitlis Beyliinin^mrian Bitlis'in Camileri

Harita

69

71

Bibliografya

73

- " :^ if ;

m
*-

':id'ms

I. EVLYA ELEB

Evhya elebi Hicri 10 Muharrem 1020, yani 2^ Mart 1611 tarihinde

istanbul'da dnyaya geldi. Babas, aln ilemecisi lonca ustas Dervi Mehmed
Zlh'dr. Evliya elebi'nin asl ad Mehmed'dir. Sonralar H. 1045 yani 1635 ylnda len hocas Evliya Efendi'nin adn almtr. Buna gre Evliya elebi'nin asl ad: Evliya Mehmed ZiUiolu Dervi'dir. Annesi Abaza olup Melek Ahmed Paa'mn babasnn kzkardeinin kzdr. Evhya elebi'nin saraya ahnmasmda esas faktr, ite bu Melek Ahmed Paa ile

olan akrabalndan kaynaklanmaktadr. Evliya elebi'nin ailesi ve yaam

zerindeki bilgileri, yazd seyahatnamelerden reniyoruz. nk bu
yazdklarnda arada bir, su-as geldike kendinden bahsetmektedir.

Buna gre babasnn 1 17 sene yaadn ve babasnm babasmn da 147 sene

yaadm nakletmektedir.

au-uc olan, Mordtmann'm bu saylan eletirisiz vermesidir. Oysa Evliya elebi'nin babas H. 1058. Mildi 1648 de ldne gre ve de dedes'inin H.

857 (Mildi 1453) tarihinde stanbul'un ahnmasmda bayraktar olduunu

sylediine baklu-sa. Evliya elebi'nin doumunda, babasmm 80 yanda olmu

olmas ve babas dnyaya geldiinde, dedesinin 95 yanda olmas gerekiyor.

Bu rakamlara baklrsa, ksaca dedesi 95 yanda iken babas ve babas 80
yamda iken ise kendisi dnyaya geliyor.

Her ne kadar Douda uzun mri baz ailelerin varl kabul edilse bile, de desi 95 yamdayken babasmn dnyaya gelmesi doru olmasa gerek.

Evliya elebi, slalesinin Ahmed Yesevi'ye' dayandn yazmaktadr. Ayrca

bir kzkardei olduundan bahsetmektedir. (1) Ahmed Yesevi. Trk mislizminin kurucularndandr. Trkistan'da Jasi cehrinde domu
1166 da 63 yanda lmtr. Timur. 1397 de Yesevi'nin mezarm yaptmtr.

Evliya elebi, Kuran renimini yukanda sylendii gibi. Evliya Efendi'den almtr. Bunun yannda kendisine mzik derslerini de zamann en iyi retmeni olan Dervi mer Pivay vermitir. Evliya aynca Kuran' hatmederek hafz
olmutur.

1635 ylnn Ramazan aynda Ayasofya'da hafzhk ederken, gzel, sesiyle Sul tan IV. Murad'n beenisini kazanr. Bu nedenle Sultan onu muhib olarak sa
raya aldrr. Sultann saraynda yalnz iki yl kalr.

Evliya elebi, yirmi yana girdii 1631 ylndan itibaren stanbul ve

evresine gezilere balar. Bazen yalnz, bazen bir mezzin ya da sekreterlik yapan
saray memurlaryla geziler yapar.

Hepsinden en nemsi. Melek Ahmed Paa'ya yaknl, onun 41 yl boyun ca ard arkas kesilmeyen seyahatlar yapmasna yardmc olmutur.

Evliya elebi, gittii her yerde yal insanlarla konuur, onlara sorular sorar ve bazen de olaylarn meydana geli nedenlerini ararmak iin arivleri
aratrrd.

Evliya elebi'nin seyahamameleri 10 cilt alnda yazlmr.

I.

Cilt:

Kostantinopel

(istanbul)

ve evresini

tantmaya aynlmtr.

stanbul'un o zamanki durumunu en iyi ortaya koyan zengin bir kaynaktr.

stanbul'daki byk yaplar, dervi gruplann. el sanatlarn ve onlarn

rgtlenmeleri zerine daha aynn bilgi veren kaynak yoktur.
Evliya elebi, 1630/31 ylmda seyahate kyor.

II. Cilt: 1640 tarihi ile balyor. Bursa, zmit, Batum, Trabzon ve Abazalann lkesine seyahat yapyor. Ayn yl Karadeniz'de iinde bulunduu geminin kaza geirmesine tank oluyor. 1645'te Girit seferine kalyor. 1646-1647 de Erzu
rum, Azerbaycan, Baku, Grcistan'a seyahat yapyor.

1647-48 yllarnn sonunda Erzurum ve Erzincan zerinden stanbul'a geri

dnyor.

III. Cilt: 1648'de am, Suriye, Lbnan ve Filistin'e seyahat. 1649 ylnda
Mekke'ye giderek hac oluyor. 1650 ylnda Kayseri, Sivas, Harput ve

Krdistan'a seyahat yapar. Bu arada Mu ve Ermenistan'a gider.

1650-53 yllarnda Rumeli'ne, Bulgaristan'a, Tuna'ya kadar gider. Edime

zerinden geri dner. 1654-55 kmda Ipir Paa'no yamnda Konya'da bulunur.

IV. Cilt: 1655-56 yllarnda Diyarbakr, Sindcar, Bitlis ve Van'a seyahat.

1655 ylnda Biis Beyi Abdal Han'a kar dzenlenen sefere katlr. ran Krt
beylerinin yannda, Tebriz, oradan Hamadan, Demavend ve 1656 yhnda Badat'a
seyahat.

V. Cilt: 1656-57 yllarnda Erzurum zerinden stanbul'a seyahat Sonra Var

na, Akkerman, Bender'e; 1658'de Hotin'e seyahat. H. Rakoczy'ye kar dzenlenen

sefere kalmak. Gney Rusya'daki savalara kalmak. 1658-59 yllarnda Abaza Hasan'n nderiiinde ba gsteren ayaklanmalann bastmlmalannda bulunmak.
1659 ylnda Bursa'dan anakkale yoluyla Edime Seyahati.

Moldavya ve Eflak seferleri, 1660-61 Ni'e seyahat. Belgrad, Timovar, Ra-

gusa. Zara, Banjaluka, skp, Sofya seyahatleri.

VI. Cilt: 1661-62 Timovar zerinden Macaristan, Romanya (Transilvanya),

Arnavutluk, Sofya ve stanbul

1663'ie Edime, Vidin, Ofen ve Uyvar (Neuhusel) kuatmasna katlma. Bura

dan hedefi deitirerek, 40.000 Tatarla (!) Avusturya, Almanya, Kuzey Almanya
(Friesland) ve Hollanda seyahati, Uyvar'a dn. Ofen, Belgrad, Bosna Hersek, Ragusa, Montenegro (Karada), Slavonya, 1664'de Zagreb. VII. Cilt: Bugnk Avusturya'ya seyahat, Krm ve Kafkas lkelerine ve
Asahan'a kadar seyahat.

VIII. Cilt: Knm, Girit, Selanik ve Rumeli'ne seyahat.

IX. Cilt: stanbul'dan Hacca gitmek, Mekke ve 1649 Medine'yi ziyaret.

X. Cilt: Msr ve Msr'a bal blgelere seyahat.

Evliya elebi ok ynl ve bilgili bir adamdr. Kendi sylediine bakdrsa,

Trke'den baka Yunanca, Ltince, Arapa, Farsa ve Suriye Arapas bildiini yazmaktadr. Ancak onun Ltince, Yunanca ve Suriye dillerini bildii pek inan

drc olmasa gerek. Bununla beraber yabanc dillere byk ilgisi olduu
sylenebilir. Yabanc kelimelerie sk sk yazd iir ve kelimeleri Trkeye
tercme etmekle bu ilgisini sezdiriyor.

Evliya elebi Osmanllarn en nl seyyahdr. Toplad corafi materyal

ise, tm Arap corafyaclarn geride brakan bir niteliktedir. Aynca zamannn tarihine en iyi tank olanlardandr. Baz tarihi olaylann aydnlanmasnda Evliya
elebi'ye bavurmak zomnludur.

Evliya elebi'nin hocalann onurlandumas ve zellikle himayesindeki byk vezir Melek Ahmed Paa'ya en zor durumlarnda bile bal kalmas, onun hakka
niyet duygusunun kantlardr.

Bu iyi kiiliine baka bir kant ise, byk bir doruluk ve cesaretle, yine
ayn Melek Ahmed Paa ve adamlarnn Bitlis Beyi Abdal Han'a kar sefer
amak iin dayandklar yalan ve dalavereleri ortaya karmasdu".

Evliya elebi'ye getirilen eletiri ise, onun rakamlar severek,

isteyerek

abartmasdr. rnein, baba ve dedesinin yalan gibi, 40.000 Tatar gibi.

Mslman olmas onun, zamann batl inanlann ve birtakm olaanst olaylar, mucizeleri zerine basarak anlatmasna neden olmaktadr. Bu onun,
am herkes gibi yaadn gstermektedir.

Nasl ki Avrupallar ayn ada cad avna kmlarsa, onun da olaylan ann etkisinde kalarak naklettii anlalyor. Doudaki macera ykleri ve ef

sanelerin okluu dnlrse, btn bunlara ramen, tarihi olaylann olu

biimleri zerinde yazdklar deerini kaybeniyor.

19. Yzylda yaayan ve Osmanl Devleti'nin en nl vezirlerinden biri olan Ahmed Vefik Paa, Evliya elebi'yi "Gerekleri arayan seyyah" diye

tanmlamtr.'

Byle olmasna karn. Evliya elebi'nin verdii bilgilerin kullanlmasnda

olduka dikkatli olmak gerekiyor. zellikle herhangi bir aratrmaya olanak

(1). Ahmet Vefik Paa, Fezleke-i Tarih-i Osmani, istanbul 1872.

10

vermeyen tasvirlerinde dikkat gerekiyor.

Geri bu dikkat, modem seyyahlann anlamlannda da bazen gerekli. yleki, Krtler zerinde inceleme yapan Rich, Botan ayn Batman Suyu ile. Evliya elebi'nin de yapt gibi birbirine karrm. Ayn ekilde ok dikkatli bir
araurmac olarak tandmz Ritter bile, Botan ay ile Habur ay'n birbirine

kantrm.

Oysa

Botan,

Habur'un

100

km

kadar

kuzeyinde

Dicle'ye

dklmektedir.

Evliya elebi, kara eyleri br doulu yazarlardan daha dikkatli ince

ledii iin, yanlmalar ve abartmalar doaldu- ki daha ok gze batyor.

Evliya elebi, 60 yandan sonra "Tarih-i Seyyah" eserini yazyor. stanbul

basksnda ise, ad "Seyahatname" olarak deitiriliyor.

1678 ylnda imdiye kadar tannan eserlerini tamamlad. Yazd kutsal muci zeler iin herhangi bir yabanc kaynakl literatrden yararland sylenemez. Ya

banclardan almlar hemen hemen yok gibidir. O, grd ve yaad olaylan

gnlklerine yazmtr. Sonradan gnlklerden alp yazmaya balad iin sk sk hatalar kmaktadr. Ama hi bir yerde onun bakalarndan toplayarak yazd grlmemitir. Ayn ada yaayan Hac Kalfa (1658'de lmtr) gibi eitli
kaynaklardan toplama yoluna ginemitir.'

Bu nedenle Osmanl Devleti'nin idari ve eyalet ynetimleri zerinde, zellikle

I. Ciltte ok deer bilgiler vermektedir.

Evliya elebi'nin el yazmas ve baslm eserleri arasnda farkllklar var.

rnein Viyana'daki el yazmas eserin (IV. Cilt- 81-128 sayfalar aras) 18961900 yllan arasnda stanbul'da Necip Asm tarafndan baslm alt ciltk kitap
lar arasnda zellikle bizi ilgilendiren IV. Cilt zerindeki bir incelemede farklhklan tespit etmek olanakldr. El yazmas kitabn yardm olmadan,
baslm olam tercme etmek olanakszdu".

Evliya elebi'yi iyi tanyan ve onun el yazmas kitabma sahip olma mutlu
luuna sahip Theodor Menzel bu dummu yle' yargdamaktadu":

"nceleyebildiim kadaryla, ok kaba bir ekilde ve gelii gzel, ilgisi ve

nemi gz nne ahnmadan baz cmleler karlm. zellikle usIp inanlmaz
lde dzeltilmi. Yani Evliya elebi'nin grleri ve anlatm zevki yaymclar
tarafindan deitirilip modemize edilmitir. Hatta bazen yanl anlamalara neden olan bilgiler sokulmu. Baslm olan kitaplarda, Trkoloji'de hi grlmeyen kelime kurulular ve ifade tarz, galiba stnkr okundua iin olacak, bir ok yanlhklar ieriyor. Oysa el yazmas yazarlan, rnein Viyana'daki el yazmas kitaplar yazan Mustafa al Aydini daha inanlr ve gvenilir yazmtr. nk o brleri gibi yapmam, anlamad yerleri bo bu-akmtu-." Sk sk yanl yazlan Arapa ve Farsa kehmelerle karlamam nedeniyle,
Th. Menzel'in yukardaki hakh yargdamasm okuyucuya sunuyorum.

(1). Hac Kalfa, Cihanname stanbul 1732

11

Yeri gelmiken hemen burada Evliya elebi'nin kendisine zg tasvirlerini de

belirtmek gerekir: IV. Cildin 82. sayfasnda Molla Mehmed'in sska atn ah Gada'nm atna benzetip, yine ayn cildin 88. sayfasnda Han'n sarayn Qidf (Kandake) sarayna, baheleri irem bahelerine benzetiyor; halk Zal gibi uzun mrldr. Kadnlar. Rabia-i edaviye (Sf.92) gibi uslu ve dindardr. Geri

elebi'nin divan Nizam Hamza'nmki kadar genitir.

Kale duvarlar yle

salamdr ki eddadilerin istihkmlanna benzemektedir. Han, yle bir doktordu

ki, Galenos, Hippokrates, Sokrates, Philo gibi bilginler onun yamnda hi

kalrlard. (Sf. 99) Han cirit oynarken, sanki insan ranl Rstem veya agad oy
nuyor sanu-d. Han, atmacalarn hastaln Menir (Sf.lOl) kadar iyi bilirdi. Kaside yazdnda o sanki bir Azmizade-i Halefi'ydi. (Sf.l02) Han, ylesine bir saat yapmcsyd ki ar Petrokir bile onun eline su dkemezdi. (Sf.l02) Glle atmada desen Sm gibiydi. (Sf.l03) Han, yle akll, yle anlayl, yle ince duygulu biriydi ki, insan onun ikinci bir Cemsid olduunu sanrd. (Sf.l03) Han, ebabil kuu gibi havaya frlard. (Sf.l03) Saffan derisi (sahtiyan, kei derisi) ylesine gzeldi ki. Hata ve Ahmedabad kad gibi parlyordu. (Sf. 121) Gecelerimiz gndzmz gibiydi, sanki Harzem

ah'nn yeni yl bayram gibi enlikliydi. (Sf.l23) nsan kendisini Barmak sa

raynda daveiymi sanyordu. (Sf. 124) Sohbetlerimiz Hseyin Baykara'nm soh

betine benziyordu. (Sf. 127) Grld gibi, Evliya elebi ne denli bilgili olduunu gstermek iin
hibir frsat karmyor.

Evliya elebi'nin olaanst bir seyyah olduunu fark etmek erefi ilk defa

ingiliz Hammer-Purgstall'e aittir. Bu erefi de ilk iki cildi zetieyerek ngilizceye

evirmekle gstermitir.

Evliya elebi'nin el yazmas kitaplan:

lk defa yazlan ve stanbul Vakf Ktphanelerinde muhafaza edilen kitaplar

dan biri Pertev Paa'mn 1806 ylnda kurduu Selimiye Kitaphmda, br ise,
Beir Aa kitaplndadr.

Bu kitaplar 1742 tarihini tamaktadrlar. Federal Almanya'nn Kiel kentinde oturan Theodor Menzel ise, 1760 tarihinde

yazlan ilk cildin sahibidir. Aynca 1765 tarihini tayan ve Mustafa al Aydini
tarafndan tamamlanan, el yazmas numaras 1281 olan "Tarih-i Seyyah" adl drt cilt Viyana'da Hofbibliothek (Saray Kitapl) te bulunmaktadr. Taeschner (Tener)'in iddiasna gre, Viyana'daki bu drdnc cilt, Menzel'de bulunan
cildin devam olup, ayn kii tarafindan yazlmlardr.

Bir de el yazmal ilk drt cilt Londra'da Royal Asiatic Society'de bulunmak
tadr.

1843 ylnda stanbul'da bir matbaada baslan "Muntahabt- Evliya elebi"

adl kitap, birinci cildden almlar yaplarak baslmtr. Ne varki kitap hem alntlann zayfl hem de Evliya elebi'nin anlatmak istedii bakmndan ol-

12

duka uzaktr. Bu kitap 1846 ylnda yeniden baslmtr.

1896-1900 yllan arasnda baslan 6 cilik bir Evliya elebi Seyahamamesi

vardr.

"Narrave of Travels in Europe, Asia and Africa in the seventeenth century by

Evliya Efendi" adl ve zeenerek yaplan ngilizce eviriler bulunmaktadr. lk iki cildin evrileri Londra'da Oriental Translation Fund: ki ksml birinci cilt
1834 ve 1846 tarihli; ikinci cilt ise 1850 tarihlidir.
1904-1908 yllan arasnda Macaristan'da 5. ve 6., ciltlerin blmleri Macar
ca'ya evrilerek yaynlanmtr.

Aynca aadaki kaynaka ile de karlaturna yaplabilir

KAYNAKA

- Hammer-Purgstall: Intelligenzblatt zur Wiener Allgemeinen Literaturzeitung

vom 2. Januar 1814.

-Hammer-Purgstall: Des Osmanischen Reiches Staatsverfassung urid Staatsvefwaltung, Wien, 1815, II, 455 ff. - J. V. Hammer, Geschichte des Osmanischen Reiches, Pesth 1829, V, 428
und VI, 149. - J. V. Hammer, Geschichte des Osmanischen Reiches, 2. Ausgabe, Pesth 1835, m, 3-5. Bu bilgiler bfainci basmda yeralmyor. T A. D. Mordtmann, Skizzen aus Kleinasien in "Das Ausland" 1863, S.414. - A. D. Mordtmann d, A,, Anatolien, S.440-441; keza bak: s.570, Anmerk.

201.
-Gustav Flgel: Die arabischen, persischen und trkischen Handschriften der

K.K. Hofbibliothek in wien, Wien 1865, II. 433, No. 1281.

- Ph. Brun: Nje-udatschnaja oada Azowa Turkami 1641. Zapiski imperatorskawo Odesskawo obschtschestwa istorij i drevvnostjej. Odessa 1873, Band VIII,

161 ff.

13

:J>^

- Ph. Bmn: Putjeschestwije turetzhavo turista wdol po vvostotschnomu beregu Tshomawo morja. Odessa 1875, Band IX, 161 ff.

- A. Wwedjenski: Primjetschanija k putjeschestvviju Evvlija-Efendi. Odessa

1877, Band X, 501 ff.

- A. Vambery: Vom Reisewerk Ewlij Tschelebis, Keleti Szemle, Budapest

1902, III, 72 ff.

- Germanus Gyula, Evlija Cselebi a XVII. szazadbeli trkorszgi czebekrl,

Keleti Szemle, Budapest 1907, VIII, 306 ff. und 1908, IX, 95 ff. - Theodor Menzel, Trkische Bibliothek, herausgegeben von Gg. Jacob, Bern 1909, X, 144 ff.

- KJ. Basmadjian, Essai sur l'histoire de la Littdrature Ottomane, Constantinople und Paris 1910, 112 f.

- Georg Jacob, Trkische Bibliothek, Berlin 1911, Xin, s. II.

- Theodor Menzel bei Hugo Grothe: Meine Vorderasienexpedition 1906-1907,

Leipzig 1911-1912, 1, 194-211.

- Georg Jacob, Quellenbeitrge zur Geschichte islamischer Bauwerke, Der is

lam 1912 III, 358-368.

- J. H. Mordtmann, Enzyklopdie des islam, 1913, II, 34 f.

- Alben Howe Lybyer, The Travels of Evliya Effendi, Journal of the Americain Oriental Society 1917, 37, 224-239.

- Richard Hartmann, Zu Ewlija Tschelebi's Reisen im oberen Euphrat und Tigrisgebiet. Der islam 1919, IX, 184-244.

- Carra de Vaux, Les penseurs de l'Islam, Paris 1921, 1, 249-253. - Franz Taeschner, Die geographische Literatr der Osmanen, ZDMG, N.F.
1923, II, 64-70.

- Franz Taeschner, Das anatolische Wegenetz nach osmanischen Quellen,

Trk. Bibi., Leipzig 1924, XXII, 36-45.

- Schams eddin Samy Bej, Qms al-a'lm II, 1 100.

14

DE

KURDENSTADT BITLS
NACH DEM TRKSCHEN REISEWERK DES

EWLIJ TSCHELEB
(17. JAHRHUNDERT)

INAUGURAL-DISSERTATION
ZUR ERLANGUNG DER DOKTORWRDE
-. DER

HOHEN PHILOSOPHISCHEN FAKULTT

SEKTON I DER

LUDWIG-MAXIMIL1ANS-UNIVERSITT
ZU MNCHfiN

VpKELEGT VON

WILHELM KHLER
MNCHEN.

MUNCHEN 1918.

.>iist.i4K.^; ^je2

II.

KRTLER

Krtlerin nereden geldikleri ve ne zaman bugnk yerleim blgelerini ele

geirdikleri kesinlikle sylenemiyor.

Ama Smerierden kalma ve M.. 3000 yllanndan kahna bir yaztta ilk defa
Krtlerden bahsedildiini gryomz. Bu tarihi eserin zerinde "KAR-DA" veya

"KAR-DA-KA"' lkesinden bahsedilmektedir. Karda lkesi, Van Gl'nn

gneyinde yaayan Su halkyla komuydu.

Bunlann byk bir olaslkla, Van G'nn batsndaki dalarda yaayan ve

M.. 1 100 yllannda I. Tiglat-Pileser'in^ savat "KUR-T-E" lerle balantlan

olduu sylenir.^ br yandan Krtlerin kimliini Kurtie'lere kesinlikle
balamak doru deildir, nk Kurtie Kur-hi-e de okunabiliyor." Sachau'nun beliriemesine gre ise Tiglat Pileser'in Kur-ti-e'leri gerekte Gordiya'lardrr. (Yunan
ca okunuu).

Fakat br

bilimadamlan hakl olarak bu ismin okunuunun ancak Kurtie

olarak okunan biimiyle doru olduunu sylyorlar. Hommel,' som iareti

brakmakla beraber, nceleri Kurhit'ler olarak okunan bu kelimenin sonradan

"Kurditler" olarak deiiklie urad kansndadr. Bu szcn dier telafuz ekilleri bulunmadka, bu hipotezler gz nnde bulundumlmas gereken birer
kuvvetli belge olarak kalacaklardr.

(1). Thureau-Dangin, Knigsinchriften, sf.

148

(2). I. Tiglat Pileser, Prismainschrift Kol. IH, Kurhi-i {Kuti-i)lerin en yaylm blgeleri

(3). Baz bilim adamlar da Guti veya Gutu'an dnyorlar. Bunlar ise Asutiulann kuzeyinde
ki dalarda en eski zamanda yaayan halk. A.H. Sayce, Encyclopaedia Britannica HI, H.C.
Rawlinson, G.R. Driver

(4).

Hugo Winckler, Geschichte Babyloniens und Assyriens, J. Marquart, Untersuchung zur

Geschichte V. Eran M. Streck, Armenien, Kurdistan und Westpersien nach den babylon. assyr. KeiUinschr.

(5).

Hommel, Geschichte Babyloniens u. Assyriens

16

Martin Hartmann' ve Th. Nldeke'nin^ grlerini ncelikle aklam^ta y^lsr var. Bunlara gre, bugnk Bothan Blgesinde yaayan Krtlerie Kardukte'P bir

birinden ayn tutmak gerekir. Bu hipoteze, Driver isabetli olarak kar kyor.*
Martin Hartmann da^ katld Strabo'ya gre gerek Karduklar gerekse Kurdiya

Pers lkesinin kuzeyinde, kuzey Medya'da otumyoriard. Bu halklar, gmen ve

haydut kavimlerdi*, yapklan gler nedeniyle biribirlerine kanm olsalar ge

rek. Bu kanmadan lr farkllklann ortadan kaybolduu sylenebilir.

ayet byle bir kanma ohnu olsa bile, bunun somatik (vct yaps) olarak biribirine yakn, gelenek ve grenekleri itibariyle akraba halklarn kn ya da
ayn halkn iki boyu veya airetleri arasnda bir kanma olduu gr au-lk ka zanr. nk Luschan'nm' Nemrut Da evresinde oturan bat Krtleri arasnda
yapt ararmaya gre, bunlann bu blgelere bahsedilen karmadan pek ok' sonra geldikleri bilindiine gre, Karaku'ta halkn % 58'inin, hatta % 62'sinin

daha henz saf rk olduunu gryor. Yap itibariyle sarn, mavi gzl ve uzun kafal olan bu blgedeki halkn konutuklan dile en yakn dil olan Farsa'y
konuan Parslardan farkl olduklan grlyor. Farslar esmer ve ksakafaldu^lar. (Brakisefal) Tarmay daha ileri boyutlara karmak, bu almann boyutlann
aar.

Ancak baz bilgileri deerlendirerek gerei ortaya karmak gerekiyor.

Buna gre. Yunanl tarihi Xenephon'un' Karduklar' ile Strabo'nun' Gordiya'lan, Polybios'nun'" ve yine Strabo'nun" Krdiya'lan, Plinius'un'^ Cordueni ve yahudilenn bahsettikleri (ad okunamad) lke'' bugnk Krerin zerinde
yaadklan ve kendilerine ait olan topraklardr.'*

Bu be ismin, dier geride kalanlan da iine alan bir merkez form olduu
kansndaym.

Krdistam belirlemek iin buradan yola karsak, Xenephon'un zamanndaki Karduk lkesi ile tarihi Plinius'un Cordueni olarak belirledii lke (ki bu lkede
(1). M. Hartmann, Bohtan in den MitL d. Vorderasiat. Ges.
(2). Th. Nldeke, Fesschrift fr H. Kiepett 1898 (3). Weissbach bei Pauly-Wissowa X,1933

1897

(4).

1.

Karduklar ve Krtler ayn blgede oturuyorlard. 2. Bar-Hebraeus gibi baz yazarlar, a

vokalini ilk heceye getirerek yazyorlar: Qardu, Kardu, Qardawaye oluyor, u vokalini birin<a. heceye getirince; Qurdaye, Kurdaye kelimeleri elde ediliyor. Bu be form arasnda ise, ne bir
halk farkll, ne de dil fark olduu grlyor.

(5). M. Hartmann Sprachen

(6). Strabo (7). Felix von Luschan, Vlker, Rassen,

(8). Xenephon, Anabasis III (9). Strabo (10). Polybios

.(11). Strabo 12). Plinius

(13). Charmoy'un dnceleri, erefname, Neuhebraisches u. Chaldaeisches WnertHU*

(14). Wissbach bei Pauly-Wissowa, Driver, JRAS 1923.

17

\m.

yine Karduklar otumyordu) Krdistandr. nk Corduene diye adlandnlan Kar

duk lkesi de bugnk Bothan blgesini iine almaktadu-. Bothan aymn kuzey ve dou blgeleriyle Dicle Nehri'nin bat blgeleri ve gneyde Dicle'ye dklen
Habur ay ile snu-l blgedir.' Strabo'nun baz elien bilgilerine ramen,

byk bir kesinlikle, Corduene'nin son hkmdarlan zamannda Dicle'nin bat

yakasma geerek buralara hkmettikleri sylenebilir.^

Cordueni lkesi Lucullus zamamnda Kral Zarbienus tarafmdan ynetiliyordu.

Kral Zarbienus, Tigran'n emrinde olmasna karn, Lucullus ile bir ittifak
dnd iin, Tigran tarafmdan ldrlr.

t.. 115 ylmda imparator Trajan COTdueni lkesini igal eder.'

Constantius'un hkmdarh su-asmda (337-361) Corduene lkesi tekrar Perslerin (Sasanl'lann) egemenlii altna girer.* Fakat Julian'm lm (361-363) srasmda lke yeniden Romallann bir eyale
ti olur.'

Jovian'n hkmdarl su-asmda (363-364) Pers kral 2. Sapor (309-380) ile yapt ve Jovian iin yzkaras olarak nitelenen anlama sonucu, lke yine Perslere braklu-.

II. Sapor, ordusunda dah gmen Krtlerin de yer almasn salamtr.*

Corduene lkesi, bu tarihten sonra Perslerde kahr. 591 ylnda imparator Ma-

uricius (582-602) ile Pers kral H. Hosrev Panvez (591-628) arasnda yaplan hu dut dzeltmelerinde de Corduene Perslerde kalr.'
Van Gl'nn 20 km kadar batsna den, Bothan aymm 40 km. kuzeyinde

ki Bidis kenti, bu anlama ile Dou Roma mparatorluuna geer. Bitlis, eski
den ve bu smr dzeltmesinden epey sonra da Krt topraklannm dna dyordu.

Bu snr dzeltmesinde Van Gl smu- tekil ediyordu.

Araplar, Kadesiya (637) ve Nihwend (642)' savalanyla Pers (Sasanl) imparatorluuna son verince, Krt yerleim blgeleri de bu suretle Araplann
nfuz alanma girerler.

Anlaldna gre Krtler, o zamanlar kendi yaam biimlerine yakn grdkleri Aralarla daha iyi anlaurlar. Oysa Ermeniler ve Parslarla anlamalan iyi olmamtr. Sonradan birlikte yaamak zomnda kaldklan Trklere kar ise

bugn bile baz blgelerde grlen ve kkleri derinde olan bir ulusal nefret duyduklan gerektir.

(1). H. Kiepert, Lehbuch der alten Georg., M. Streck

(2). Pluurch, Lucullus (3). Eutropius, VIIL3 (4). Ammian, Marc, XVIIL

(5). Ammian, Marc XXV

(6). Gorioum bei Vict. Langlois, Collcction des historiens anciens et modemes de l'Armenie
(Gorioum 5. YY da yaam)

(7). Hbsclmara, Indogerm. Forschung,

1904

(8). A.Mller, Der slam im Morgen-u. Abendland I

18

Araplarla Krtler arasnda yaplan savalardan hi bir yerde bahsedilmiyor. Buna karlk Arap Ermeni savalannda, zaten i ekimeler iinde olan Ermeni ler geriletilerek, bu blgelere Krtler yerletiler. Bu suretle topraklarn genileten Krtler, sonraki yzyllarda Diyarbekir ve Erzerum (Erzurum) blgelerini zaptettiler. Ne yazk ki bu zamana ait ne Arap ne de Ermeni kaynak
lan yeter bilgi vermiyorlar.

642 veya 645 ylnda Araplar Habib bin Maslama ynetiminde Artat
yakmlannda Krt Nehrini geerek Dwin' kalesini kuatyor. (Artaat, Araxes,

(Ara) ile Metsamaur^ nehirlerinin birletii yerdedir.) Ghazarian, Metsamaur

Nehrinin bir dier adnn Krt Nehri olduunu yazmaktadr.' Demek oluyor ki

Krtler, 7. Yzyln ortalanna kadar bu denli kuzeye alarak, bu blgelere

yerlemilerdi.

Araplann 654 ylnda ksa bir sre iin Rtunikh* blgesini igal ettikleri ta

rihten nce, Krerin byk ounluunun Bothan'n kuzeyinde oturduklann

sylemek olanaksz.' Araplann 7. Yzyln ikinci yansmdaki baanh ilerlemeleri ve onlarla Ermenilere kar bandan beri birlikte hareket eden Krtler, Ermenileri

gerileterek Bothan'n kuzeyine dom peyderpey geerek yerietiler. Buna Muqaddasi 10. yzylda tanklk etmektedir.

Ermeni tarih yazar Ghevond* 8. Yzylda yazd kitapta, Krtlerin Van Gl'nn gneyinde yerleik olduklanna deinmektedir.

Al Jaqubi' ise 9. Yzyn ikinci yansnda yazd kitapta Krtlerin yerleim alanlann yle tanmlamaktadu-. Buna gre Krerin vatam Irak'n dousundaki
dalk blgeden balayp Perslerin ba snrlanm iermektedir. Masudi' (956

ylnda lmtr) Krere Djibal'de rasamtu". Demek oluyorki eski Medya ve

Azerbaycan ile Arran (Kur ve Araxes nehirieri arasnda kalan blge) hatta Arzan'n kuzey blgeleri Al Bailaqan' ve Ermenistan'a Krtler egemendi.

(1). Ghazarian, Armenien unter der arab. Herrsch. , Baladhori, Jaqut I

(2). Hbsschmarm, Indogerm. Forschung 1904, XVI, 408.
(3). Ghazarian

(4). Hbschmann, Indogerm. Forsch. gre, Runikh Van Gl'nn gneyine dmektedir. (5). Baz Avrupal gezginlere gre Bothan ay (rnein Lchmann Haupt'un Armenien einst
und jetzt I. 328> Dou Dicle olarak adlandrlmaktadr. Bothan ismi ok eski zamanlardan beri bu blgede yerleik olan Bohti Krtlerine aittir diyor .Martin Hartmann ise, Bothan in den Mitteil. der Vorderasiat Gesellschaft 1896 86 adl kitabnda Bothan Nehrinin Van'm 75 km

kadar gneyine den Sinur Damdan doduunu yazyor. nce kuzeye doru Hokoz-Wank'a

kadar akyor. Buradan batya doru 38 kuzey paralelinin gneyinden Siirt'e varyor. Burada
ise, gney batya doru akyor. Siirt'in
alt4nda Dicle'ye kanyor. Doduu Uk kez ay'nm yukan blgeleri

15 km aasmda Bitlis ay ile birleiyor. TU'in

nceleri Prof. Moks blgesi sanlyordu). Bothan ylnda Wnsch tarafndan incelenmi, Das

kaynak

1883

OueUgebiet dez stl. Tigrisarmes, Petermann's Georgri MitteU. 1889.

(6). Ghrfvond, Hist.des guerres et des conqu%tes des Arabes en Arm^nie, trad par Chahnazarian
124

(7). Al Jaqubi, Al Buldan, ed. de Geoje Vn, 236

(8). Masudi, Murudj-udh-Dhahab, ed. Meynard et de Courteille, HI, 253, V.231

(9). Jaqut, I. 799.

19

stakhri', 951 ylnda yazd kitapta Niabur^ yakmlanna den Azadabad'da

Krerden bahsetmdcledir.

Ibni Hauqal 977 de yazd kitapta, ran'n baz yrelerinde Krt airet reisleri
nin, kervan yollannn gvenliini salayp hara topladklann anlatmaktadr.'
Muqaddasi'nin 985 ylmda yazd kitapta Dabil blgesi (Dwin bu blgededir) Salamas ve Urmia Gl'nn bat blgeleri Krerle meskndu, diyor. Aynca bu blgedeki Krerin Qandariya kentini ta ve kerpiten ina ettiklerine

deinmektedir.*

1040'l yllardan sonra Krerin tarihinde yeni bir devir balad. Bu tarihlerde
Seluk Trkleri batya dom genilemekte ve Krdistan' ablukaya almaktalar.

Ermeni Arzmnier Hanedanmdan Sanakherim, Van Gl ve evresine kurulu Waspurakan kralln, Ouz Trklerinin srekli akmlanndan korumak iin daha

1021 yhnda imparator 11. Basilius (996-1026)un emrine sokmutur.'

Seluk Trklerinin baty zorlamalan ve Alparslan'n (1063-1072) mparator

IV. Romanus'u 1071 ylnda Melazkerd* (Malazgirt) de yenilgiye urap esir al mas zerine, Ermenistan dahil tm Kk Asya'nm dou blgeleri Alparslan'n ve onun yerine geen Melek ah'n eUne ge.'' Bu kaostan yararlanan Trkmen ve Krt beyleri, Ermenilere ait olan yerleim blgelerinin byk bir blmn ele geirdiler. Seluklu Devlenin kumlu dnemi ile ilgili olarak Arap corafyac Jaqut

(1178-1229) ok deerli bilgiler vermektedir. rnein: Zawazan* Ermeni dalan

ile Azerbaycan, Diyarbakr ve Musul arasmda ok gzel bir blgedir. Ahlat'a ka dar uzanan bu blgenin halk Ermeni ve Krerden oluuyordu. Fars blgesinde Krt airetleri 5(X).000 adu- kurup, yaz ve k oaklanna tanyorlard. Kuhistan'da ehir dlarnda geni alanlara da ve ayrca Luristan'm da byk blmlerinde yine Krer yerleikti.' Ermenilerin modem tarihilerinden Michael Tschamtschean (amean diye okunur ve 1823 ylnda lm) yazdna gre, Moallar Badat ve kuzeyine den, yani Dicle'nin kuzey blgelerini igal ettiklerinde, Krer bamsz-

klann komyarak dalannda otumyoriard.'" bni Batuta (1303-1377), Mezopo

tamya'da Hila'da ve Sindcar'da yaayan Krerin cesareerinden ve onlann zgr

yaama tutkulanndan verek bahsetmektedir."

(1). Brokelmann, GAL, 1.229

(2). Al istakhri, Masalik-ul Mamalik, ed. de Goeje 282 (3). bni Hauqal, Al-masalik wa'l-Mamlik ed. de Goeje s. 185
(4). Muqaddasi, Ahsan-ut Taqasim, ed. de Goeje s. 377 (5). J. Laurat, Byzance et les Turcs Seldjoucides s. 16-18 (6). Hammer, GOR 2, L 39-40

(7). Chronique de Matthieu d'Edesse (962-1136) trad. par Dulaurier S.V. (8). Arap corafyaclan Bohun (Bothan) ismi yerine Zawazan gemektedir. 11. Jaqut, 957;

M.Streck EL, I, 770b. (9). Jaqut. n., 957; I. 835-838; IV. 205-206 ve 257-258 sayfalar. (10). Tschamtschean, Aperu s. 44-45

(11). Ibni Batu ed. Defr^mery v. Sanguinette, O, 22-23, 97, 141

20

Moollann 1258 ylnda Azerbaycan'a ekilmeleri zerine, Krtler bu durumu

deeriendirerek insansz blgeleri ele geirdiler.'

Bu tarihten yzyl sonra, 1375 ylmda kk Ermeni krall ortadan

kaldnhnca^ Krtler Moks, Vaspurakan, Tumberan, Bale (Biis), Sasun, Buznu-

nia, Taron (Mu)' blgelerine yerlemilerdi. G eden Trkmenlerle kanarak

srae oaldlar.

14. Yzyln sonlannda Timur'un (1369-1405) egemenlii altna girdiler.* Timur'un 1405 ylnda lmesi zerine, ocuklan imparatorluu blmede anlaamadlar ve aralannda aumalar kt. Bu dummu firsat bilen Karakoy unlu lar, zamann artlann en iyi deerlendirerek tm Krt blgelerini egemenlikleri altna aldlar. Daha sonra da Karakoyunlu Hanedanna, Uzun Hasan (1467-1478)' son vererek, Akkoyunlu Hanedann* kurdu. Biis, her dnemde eii caret yollarnn zerinde olmas ve beylerinin
akll polikalan sonucu Krdistan'n merkezi dummuna gelmiti.

16. Yzylda Fars ve Osmanl mparatorluklar arasnda izilen snr, bir ka

istisna hari gnmze kadar devam edegelmitir. Bu snr belirlemesiyle Krt blgeleri, batdaki byk blm Osmanllara, doudaki kk blm ise Perslere verilmek zere blnd.

18. Yzyln ikinci yansna gelindiinde, Krdistanda esas olarak Biis, Ce

zire, Amadia, ulamerk ve Karaolan olmak zere be byk beylik vard.'

1836-1838 yllan arasnda ve daha sonraki yllarda Osinanllar, Mehmed Reid

Paa ve.Mehmed Hafiz Paa ve 1847 ylnda ise mer Paa yardm ile Krt bey
liklerini merkezi otoriteye balamak istediler. Bu dumma kar Krt halk defalar
ca ayakland.*
(1). Badat'n 1258 ylmda alnndan sonra Hulagu, Azerbaycan'n, bakenti Tebriz'e geri

ekildi. Tebriz, bu suretle iran'da oluan yeni Mool mparalorluu'nun bakenti oldu. Hammer-Purgsl^l, Geschichte der Ilchane I 171.; A. Mller, Der islam im Morgen-und Abendland
II. 240.

(2).

1375

ylnda

Kral

VI.

Leo,

Msr Sultan

H.

Araf aban

(1363-1377) tarafndan

esir

alnarak Msr'a gtrld.

(3).

Bu blgeler Van Gl'nn evresindedirler. Moks gln gneyinde, Vaspurakan douda,

ve Buznunia kuzey douda, Sasun ve Taron ise Van Gl'nn batsna

Tumberan

dmektedirler. (4). Tschamtschean, translated by Avdall-II. 310-311

(5). Karakoyunlu bir Trk hanedanyd. Ermenistan ve Bat Azerbaycan zerinde hkm srd
(1378-1467) En nl hkmdar Kara Yusuftur (1388-1420) ve Timurlenk ile Osmanl

padiah Sultan Bayezid arasnda

1400-1402 tarihlerinde meydana gelen savalarn kmasna

neden olmasyla nldr. Bu savata Bayezid esir der. Hammer, GOR, O., A.MJler, Der is lam im Morgen-und Abendland 11., Gust. Weil, Gesch. der Chalifen Zinkeisen, GOR 11 (6). Akkoyunlu Hanedan da bir Trk hanedanyd. (1378-1508) tarihleri arasnda hkm

srdler.

Hammer, GOR I.

807

Uzun

Hasan ynetiminde (1467-1478) en gelikin dnemini

yaad. Uzun Hasan, Osmanl Sultan O. Mehmed ile 1473 ylnda Tercan yaknlarnda yapa

savata yenik dt. Hammer, GOR, A. MUer, Der islam im Morgen und Abendland D. G.F.
Hertzberg, Gesch. der Byzantiner und des Osman. Reiches (7). Garzoni (8). Moltke, Briefe, S . 255; Cari von Sax. Gesch. des Machverfalls der Trkei, s. 300-303.

21

Krerin merkezi yerleme blgesi bugnk Van, Hakkari ve Boan ve

batda Diyarbekir'e kadar uzanr. Buna Yezidi Krerinin yerleik olduklan Sind

car ve Habur da ilave edilir.' Krtlerin kuzey snrlar ise, ran'n kuzey ve
batsn ieren geni alanlar ile Trkiye'ye yaylr. Burada kesin bir snu^ izme olana yoktur. nk bir ok airet snrlar tesi blgelerde de yerleiktirler. Buna karm yaklak bir belirleme yapmak gerekirse, douda Koyi'den Urmiye Gl'ne, gneyde ise Mosul, Mardin, Halep'in bat blgelerinden Malatya'ya
uzanr. Kuzeyde ise Erzemm ve Araxes (Ara Nehri)'e kadar dayanr.^ Ayrca douda Krt kolonileri vardr. Horasan blgesi, Krerin 10.

YzyUdan itibaren oturduu bir blgedir. Sonralan yine bu blgeye I. ah Abbas (1587-1628), Trkmen aireerine kar koymalan iin yeniden Krtleri toplu
halde yerletirmitir.

Luristan'da oturan Lur'lar ile Bahtiyarlar, bir ok bilim adam tarafndan

Krere akraba olarak grlmektedirler.

Fakat Krtleri iyi tanyanlardan biri olan Layard, bunlann Fars aireerinden

olduunu iddia eder. Uzun sre Bahyarlar arasnda kalan ve onlardan harsa
renen Layard, bunlann konutuu Farsa'nm ahname'ye Yeni Farsa'dan daha
yakn olduunu sylemektedir.'

Snrlar zerindeki deiik bilgiler gibi,

Krtlerin yerleim

alanlannn

yzlm de deiik verilmektedir. Ritter*, Krt blgelerini 1 10.(XX) km* olarak tahmin ederken, Hmle' ise, 264 .(XX) km^ olarak tahmin ediyor.

Krerin nfusu zerinde de deiik rakamlar sylenmektedir. nk bu

sayy tespit etme olana verilmemektedir.

Bir ok batl seyyah, Kreri hayduuk yapmakla tanmlarken, yine bir oklan da onlann misafirseverUklerinden vgyle bahsetmektedirler.
Bu konuda Moltke unlan sylemektedir:

"Araplarda daha ok hrsz, Krerde ise savaar var."* Eer Krtler, kendi
lerinden korkulan birer ekiya ve hrsz iseler, bunun nedenlerini kt ekonomiye

ve merkezi despotizme balamak gerekir. Bu despotizm ki, uluslara eitimini tanunaz, yalnz ve ancak para szdrmak iin halklan sistemli bir cendere alnda tutar, soyar soana evirir, o zaman doaldu- ki, bu halklann kendi yollannda git
mekten baka olanaklan yokmr.''

Kreri tanyan tm aratrmaclarn zerinde birletikleri noktalar ise, Krerin konukseverlii, cesareti ve zgr yaama tutkusudur.'

(1). Rdiger und Pott, Kurd. Studien

(2). Jaubert, Reise d. Armenien und Persien s. 56-57 Ferd. Justi, Kurd. Grammatik

(3). Layard, Early adventures in Persia, Susiana and Babylonia besond. I, 222-223, 294-298, 395-397; Oskar Mann da Lur airetlerinin Krtlerden saymasm eletirenlerdendir. Oskar

Mam, Kurdisch-persische For schungen

(4). Ritter

(5).

Hmle, Magazin

1837,

s. 500

(6). Moltke, Briefe s. 269,

(7). So Justi, Kurd. Grammatik

(8). Mark Sykes, Joumeys, Geogr. Joum. Lx>ndon

1907

22

Krt, kendisiyle, ailesiyle ve airetiyle gurur duyar. lkesinin bamszl

uruna plak kayahk dalarm en son tama kadar savunur.' Krer de Trkler gibi snni olduklan halde, kendilerini bask altnda tutan Trklere kar, bat Kreri arasnda telafisi hemen hemen olanak dahilinde ol mayan bir nefitet vardr.^ Krerde aile balan, eine ballk, namus ok kutsaldr. Dou'da hi bir
kadn, Krt kadmnn zgr olduu kadar zgr deildir. Btn seyyahlann an-

lattklanna gre, hemen btn aireerin kadmlan yzlerini gizlemezler.

Evliya

elebi

zamannda

Bitlis'ti

kadnlarn

yzlerini

rttklerini

reniyomz. Evliya elebi de Krtlerin gelenek ve greneklerinin temizliini ve

yceliini naklenektedir. Bunun gibi bir ok Krt kadnn ata bindiini, silah

kullandm, atclkta erkekler gibi yetenekli olduklann nakleden seyyahlar var.'

Krerde kadn evin direi olarak tanmlanr. Zina yapmak bir ok aireerde lmle sonulanu-. Fahielik hemen hemen bilinmemektedir. Fakat fahie keli

mesi Krte'de yoktur, diyenler ise biraz abamyorlar. ok evlilik ancak zengin
lerde giMlmektedir.*

Krt dili, ran dil ailesindendir. Orta ada konuulan Farsa ile uzaktan akra
bal vardu". Ancak bir ok sesliyi, zellikle kelime sonlanndaki seslileri atmladu-. Farsa, Arapa ve Trke'den, Krteye uydurduklan epeyce kelimeyi
ahnlardr.'

Pek az yazar eserlerini Krte yazmtr. Krerin ounluu eserlerini br

dillerde yazmtr. Ya dris ve erefeddin gibi Farsa,ya kr ve Nabi* gibi

Trke ya da Eyubi slalesinden bilgin ve ayn zamanda bir bey olan Abul Fida
gibi Arapa yazmlardr.''

ok sayda destanlar, halk trkleri, lirik iirler Krte olarak, Krt ozanlan tarafndan, kuaktan kuaa iletilmi, bylece kltrn yaygmlamasna olanak
vermitir.

Burada bu Krt ozanlanmn ezberde mtma yeteneine zellikle yer vermek ge

rekmektedir.* Aynca Krtler, zengin bir masal hazinesine sahiptirler.' Yukarda anlan air ve bilge Krtlerin dnda n btn dnyaya yaylan bir

(1). Fraser, Travels I.

(2). Luschan, Vlker, Rassen, Sprachen, s. 90

(3). Mark Sykes, The Kurdish Tribes, Joum. of the Roy. Anthrop. Inst. London (4). Rich, Narrative of Koordisun, I.

(5). Socin im GlPh, IJI. 249, 251

(6). Yusuf Nabi, 1630 yhnda Urfa'da dnyaya gelmi, 1712 ylnda istanbul'da lm.
Basmadjian, Essai, s .119-120, Gibb. History of Ottoman Poelry El.
(7). Abul Fda 1273 ylmda am'da dodu ve Hamat sultan olarak 1331 ymda ld. Brockelmann, E I, I, 90-91

(8). Oskar Mann, Kurdisch-Persische Forschung, HI, I,

(9). Prym u.Socin, Kurd. Sammlungen Erzaehlungen und Lioder, Petersburg 1890; Lerch, Forschungen ber die Krden, Petersburg, 1857-58

23

Krt sylenmesi gerekirse, Suriye ve Msr sultam Sultan Salahaddin hemen akla gelir. (1171-1193) Sultan Salahaddin'in dmanlan bile ona hayranlklann gizleyememilerdir. Gerek kendisinin gerekse ordularnn basanlar vlmeye
deerdir.'

Her ne kadar Krerin ksmen gebe ve haydut yaam onlan deer

lendirirken olumsuz bir iz braksa bile, genelde onlara hayran olmamamz ola
nakszdr. Onlann yerleim blgelerinde ne verimli mahsul alnabiliniyor, ne endstri ne de geni alanlan ieren ticaret var. Fakat atalanndan miras aldklan kra topraklan, her ynden gelen saldrlara ramen elinde tutmay becer

milerdir. Stratejik olarak ok nemli bir blgede olan topraklann bunca savaa
ramen her zaman komyup, varlklann srdregelmilerdir.

Doayla

savam

ve

kt

iklim

koullar

onlarn

sade

bir

yaam

srdrmelerini, kuvvei ve cesur olmalarn salamtr.

(1). A. Mller, Der islam im Morgen-u. Abendland E. 149-161

24

m. BTLS

Bw* [herhalde Ba^u 'in bir variyantdr. Thomas Artsruni'nin Geschichte

(tarih), 1887 Petersburg basm, sf. 110]: Enneniler Biis kentini byle ad landrmlar. Yunanllar ve Bizansllar ise,(JLuaopo) BaJuii<u eklinde ad
landrmlar. Etraf evrili yer anlamndadr. Ermenilerin Buu diye syleyiini, Araplar Badlis olarak deitirdiler. Bidlis veya Bitlis ad ise mslmanlktan bu
yanadu-.' >^*<

Biis, 424 dou meridyeni ile, 3823 kuzey paralelleri arasndadr. Van

Gl'nn 20 km. gney batsnda, Seert (Siirt)'in 50 km kuzey do'usuna

dmektedir. Ahlat'n ise 40 km. gneyine der.^ n

Biis ay'nm iki yakasndaki, vadi ukurluundadr. Bitlis ay, gerek ken
tin iinde, gerekse dnda birka yan kol tarafndan beslenir.

Cuinet'in 1890 yhnda yapt tahminlere baklrsa, Biis kentinde 8300 evde 38.886 insan yaann. Bunlann 20.000'i Mslman Krt, 16.086's gregorian
Ermeni, 200' protestan Ermeni, 1800' Jakobit'mi. Kentte 15 cami, 25 mescit,
4 tekke ve Gregorian Ermenilere ait olmak zere de 4 kilise varm.'

Kentin ka yamda olduu kesin bilinmemekle beraber, nemli bir blgede

bulunmas, stratejik deeri olmas, yani Van Gl ile Mezopotamyay birletiren yolun zerinde olmas, zellikle kuzeydeki dalk blge ile gneydeki ovalar
arasnda olmas, onlan birbirine balayan yollarn Biis'ten gemesi, kentin k

eski tarihlerden beri kurulmu olabileceini gsteriyor.*

Thureau-Dangin, l.. 721-705 yllan arasnda hkmeden Sargon'un .. 714

ylnda Urartu snnnda, bir casusluk merkezi olarak ina ettirdii ve olaanst
(1). H. Hbschmann, Indogerm. Forech. 1904; Fr. Spiegel, Eran. Altertumsk. I, 136 St. Mar

tin, Me'm. sur lArmenic, I, 103; Georgii Cyprii Descriptio Orbis Roman, ed. Gelzer s. 168
(2). Cuinet H, 525 (3). Cuinet , 541 (4). Lynch, Armenia O, 148 -^

25

-itefe <

salam

yaptrd

Uaiais

kentinin

bugnk

Biis'in

yerinde

olduunu

sylemektedir.' Bu iddiaya her ne kadar Lehmann-Haupt^ kar kyor, onun

syledii yer Biis'in 7 km. gneyindeki ve Lynch'in resmini verdii Delikli

Kaya Tnelidir.' Aynca tnen dinamit kullanlarak yapldn, modem zamana

ait olduu grndedir.* Evliya elebi de bu tnelden bahsetmektedir.' Baldhor, Araplann 20 Hicri 640 tarihinde Van Gl'ne dom ilk ilerlemele
rinde, bu tnelden getiklerini anlanaktadr.*

Bunun gibi Georgius Cyprius da (600'l yllarda) ayn tnelden bahsetmekte

dir.^ Gerek Cuinet, gerek Lynch, gerekse dier ararmaclann yerli halkla

yapklan syleide, bu tnelin Semiramis'e ait olduunu duymulardu-. O halde

tnelin ok eskilerden kalma olduunu sylemek olanakldr. Eski olmaya eski

olan tnel ya eski Ermenilerden ya da Chaldelerden kalmadr.

ayet Thureau-Dangin, Lehmann-Haupt'a kar hakl ise, o takdirde Hom-

mel'in* Balale adnn sonralan Wajajis, daha sonralan da lehe olarak Uaiais
biiminde sylenmeye baland gr ilgin olsa gerek.

Van Gl'nn evresinde oturup gelien Kaidelilerin zellikle bu tnele ilgi duyduklan sylenebilir. Kuzey gney blgesini en ksa zamanda bakent Van'a

balayan ekonomik ve stratejik deerde yollar yaplm. l.. 800 yUarmda Menuas' ekonomik nedenlerle bakent Van'a en kestirme ve gvenli yollarn yaplmasm n grmt. nk bu yollara ihtiya duyuyordu. Bu kestirme yol lan yaparken kayalar paralamak eskiden olanak dahilindeydi. Layard bu durumu u rneklerle ispaamaya alyor. Nemmd yaknlanndaki harabeler ile, Z^'ta

grd ve Araplann Negb dedikleri tnelin .. 900 yllanndan nce yapld

kamsndadr.'"

Xenephon'un Biis'ten bahsetmemesi doaldu". nk etrafi dmanlarla evrili bir alanda zor ve tehkeli yollardan gemesi gerekiyordu. Xenephon'un on
binleri, Karadeniz'e ulamak iin, yrylerinin engellenmeyecei badaki daha
rahat yoUardan hareket ettiler.

Araplar, bundan bin yl sonra Ermenistan ilerine akmlann Biis zerinden yaparlarken, Mezopotamya'y oktan egemenlikleri alna almlard. Arkalar

gvenlik iinde olan Arap ordusu, dmann i kanklklar yznden zayf ol-

(1). Thureau-Dangin, Une relation de la huitifeme campagne de Sargon

(2). Fesschrift fr Fritz Hommel (3). Lynch, Armenia H s. 156

(4). Lehmann-Haupt, Armenien einst und jetzt. I, 329

(5). Evliya elebi 4. Cilt s. 94-95 (6). Baladhori, s. 176

(7). Georgii Cyprii Descriptio Orbis Romani ed. Gelzer s. 168

(8). Fr. Hommel, Beitraege zur Morgenlaendischen Altertumskunde (9). Hommel, Geschichte des alten Morgenlandcs s. 133 (10). Layard, Nineveh and ils remains. I, 80-81
Preusser, Nordmesopotamische Baudenkmaeler

26

mas nedeniyle, kayda deer bir direnle karlamadan, ileriemesine devam edeb-

mi. Baldhor'nin kaydettiine gre, Van Gl'nn ba ve kuzey blgeleri bu

surede savalmadan Araplarn eline geti.

Tm modern seyyahlar gibi,' Evliya elebi de Biis'in Byk skender ta

rafndan yapld rivayetini anlanaktadr. Oysa skender hibir zaman orada ol

mamtr. Fakat yapklaryla, Dou'da kendinden nce hkmedenleri glgede

brak iin, yapmad bir ok ey ile ondan ok nce yaplanlar ona maledil-

mitir. Geen yzyln ortalarnda Bitlis'e giden Layard, orada tarihi eserleri
grememitir.^ Ne varki, erefeddin bir taa kaznm elinde ylan tutan insan res

minden bahsetmektedir. 16. Yzyn ikinci yansnda yazd erefname'de, bu

tan kale duvannda olduunu anlanaktadr.' Layard bunu ok aramasna karn
bulamamr.

Mslman tarihinde, Bitlis'ten ilk defa 20 Hicri 640 tarihinde bahsedilmekte

dir. Cihad'a kan Arap ordulan, Biis zerinden Ahlat'a kadar Hederler. Sonra da

Biis'e hkmeden Enneni Beyini ayn zamanda Ahlat ve evresinin vergisini de

toplayp vermeye zorlarlar.

Yukanda anlald gibi, bu blgeler II. Hosrov Panvez (591-628) tarafindan

591 ylnda Dou Roma mparatoriuuna braklmlard. Araplar, birinci

gelerinde buralarda tutunamadlar. nk mparator II. Konstantin (641-668)

bir sefer dzenleyerek, Rmikh Beyi Theodoros'u cezalandrmak istedi. Biis'in

sahibi olan bu bey ise, imparatora kar Araplardan yardun istedi. Bunun zerine
Araplar 654 ylmda bu blgeleri tamamen igal ettiler.

Bu tarihten sonra, 850 ylmda tekrar Biths'ten bahsedildiini gryomz. Er meni kral I. Aschot (890 ylmda lmtr) 850 ydnda Araplar Mu'ta bozguna urarken, Araplar Biis'e kamak zomnda kaldlar. Sonra da krahn annesi Rhiph'e snarak, geri ekilmeleri iin izin istediler.* Biis 1 140 ylmda merkezi Ahlat'ta olan Suqmani slalesi tarafindan alnr. Suqmani slalesine Ermeni

ahlan da deniyordu. Bunlar Seluklulara vergi vermek zomndaydlar.' Bu surede Biis, yeniden mslmanlann etine geti. 1 140 ylndan sonra, ne Huisyanlar
ne de Ermeniler Biis'te bir daha hkmet etmemek zere siyasal arenadan ekildiler. 1 140 tarihi gerek Bits tarihinde gerekse Kurdistan tarihinde yeni bir
devrin balamasna neden oldu.

Suqmaniler, Biis'i 1180 ylna kadar ellerinde tuttular. Ayn yl, bu hane-

(1). Mller-Simonis, ve Lynch, Armenia II s. 150

(2). Layard, Discoveries s. 35

(3). erefname, H, I, 204

(4). Thoma Ardzrouni, trad. par Brosset I, yine H.Daghbaschean, Grndung des Bagratidenreiches, s. 15

(5). Bu hanedan ah Arman "Ermeni Krah" adyla anlyordu. Ne var ki Ermeni halkmm bete
birini bile kendi egemenlii altna almay becerememiti. 1100 ymda SuqmMi al Qutbi ta
rafndan Ahlat'u kuruldu. Suqman al Qulbi 1185 ymda ld.
M. Streck, E I, I, 457-458.

27

dann varl Eyubiler tarafndan ortadan kaldnld. Suriye ve Msu- Sultan Sul
tan Selahaddin (1171-1193)' yeeni Malik al Erefi Biis beyliine atad.^

Sultan Selahaddin Krt asllyd. Malik al Erefi kardei Malik al Awhad' iz

ledi. Malik al Awhad 1207 ylnda Ahlat' kendi topraklarna kat. Bunun lmnden sonra (1210-1237) yine bu blgeler Malik al Erefin ynetimi alna
girdiler.

Eyubiler, 1245 ylma kadar bu blgede hkm srdler.

Jakut (1 178-1229), Bitlis'in ve bahelerinin gzelUklerinden elmalannm nefis

oluundan bahsederken* Abulfida (1273-1331) ise, kent surlanmn ksmen hasara uradndan bahsediyor.' Bu arada Biis korkun bir felakete umyor. 1231 ylnda ormagun ynetimindeki Mool ordulan, Biis kentini tama
men yakyorlar.*

Moollar, blgeye

Hulagu'nun'' ynetiminde Badad' yakktan sonra tekrar bu 1260 ylna kadar Krtler Biis'te daha henz

ullanmlard.^

ounlukta deillerdi. Daha ok burada Ermeniler yaamakta idiler.

Bu dummu modem Ermeni tarihisi Michael Tschamtschean (amean) yle

aklamaktadr.

Moollar,

Badad

ve

kuzeyine

den

lkeleri,

yani

Dicle'nin

kuzey

blgelerini igal eniklerinde, Krt beyleri evre dalarda bamszhklann kom-

dular.

1375 ylnda Ermeni krallnn ortadan kaldrlmasndan sonra da,

kralln topraklarn "Medler" igal ettiler.' Medler ya da dier adyla Krer,'"

Ermeni kenti Bale'i (Biis) de igal ettiler." Btn bu blgeler 1392 ylnda Timur'un (1369-1405) eline getiler. Timur

Mu ovasna geldiinde, Biis Beyi Hac eref, kalenin anahtarlarm teslim etti.
Bunun zerine Timur, Beye kendi topraklannm dnda Pasin, Avnik, Melazkerd
'^ blgelerini de armaan etti.

Timur'un lmnden sonra" oullan arasnda kargaalk ve i ekimeler balad. O zamana kadar Msr'da hapiste tutulan Kara Yusuf (1420 yhnda

lmtr) tekrar Azerbaycan' kendi ynetimi alna ald. Kara Yusuf, 1417
(1). Ba tarafla karatr (2). erefname, 11. I, 244

(3). C.H. Bccler, El, 1. 503 ve 538

(4). Jqt I 526

(5). Abulfida, trad par Guyard, 11 147
(6). C.D'Ohsson, Hist.des .Mongols m, 68

(7). C.D.Ohsson, Hist,- des Mongols . 134; Hammer-Purgstall, Gesch. der Ilchane, I 79
(8). Tschamtschean, Aperu

(9).

1375 ylnda kral VI. Leo, II. Sulun Araf aban (1363-1377) tarafmdan esir edUerek

Msr'a tutsak gnderdi.

(10).

Tschamtschean

translated

by

Avdall,

II 310;

yine

Ghevond

(8.yy.)

s.124.

Medien

Kurdistan olarak aklanm (11). Tschamtschean

(1 2). erefname.

(13). Timur

1405 ynda lr.

yhnda yakn dostu ve ayn zamanda damad olan Biis Beyi Malik emseddin'e
ve onun neslinden gelenlere Biis ile Biis'e ait blgeleri brak.'

emseddin ok bilgili ve lkesini iyi yneten bir hkmdard. lkesinde bir ok ken/ansaraylar yaprd. Halkm refahna ynelik ok sayda kumlular ina etrd. Kendi adna para bastrd.^ Sonraki beylerin zamannda bu dosuk yerini

dmanla brak. Karakoyunlulann nc beyi olan Cihan ah zamannda

(lm 1467) 1460 yhnda Biis zaptedildi.'

Cihan ah'n lmnden sonra, ynetim Akkoyunlu Uzun Hasan'n (14671478) eline geti.*

Biis 29 yl Akkoyunlulann zorba ynetimi alnda kalr.

Bu sre iinde Biis Beyi brahim, Akkoyunlular tarafmdan esir tutulur sonra
da onu idam ederier.

brahim Beyin olu Muhammed 1494 ylnda Biis'i Akkoyunlulardan kurtanr. Fakat 1497 ylnda vefat eder. Yerine henz kk olan olu brahim geer

Amcasnn olu Emir eref buna kar kar. Bunun zerine ran ah smail'den (1499-1523) yardm ister. Biis, ranllar tarafindan 1507 ylmda zaptedilerek
Irana balanr.'

Bu tarihten sonra, birbirine dman iki imparatoriuk olan Osmanllar ile Safevler arasmda Krt blgelerini kendi topraklarna kana yar balar.

Kendi imparatoriuklan iinde eritmek istedikleri bu Krt beyliklerine bazen ok, bazen de daha az bamszlk tanmlardr. Olanaklan elverdii zaman Krt slalerine son vererek Krt" ulusunun bamszlk arzusunu ortadan
kaldumlardr.

Bitlis, 1507 yhda ran'a balanmasndan Sonra, uzun sre Farslann elinde
kalmad.

ah smail, bu tarihlerde kendisini topluca ziyarete gelen Krt beylerini tutuk

layarak hapse atnr. Bu suree Krt blgelerinin elinde kalacan zanneder Fa kat lkesi 1511 ylnda ani bir zbek tehlikesiyle kar karya kalnca, bu kez k Krt beyi hari dierlerini serbest brakmak zorunda kalr Bu serbest

brakmadklanndan biri de Biisli Emir eref Han'dr. Emir eref, 151 1 ylnda
kendi aireti Ruzigi'ler tarafndan hapishaneden kurtanlu-.

Padiah 1. Sultan Selim (1512-1520), bu dummu okluka iyi deeriendirir. 23

A ustos 1514 ylnda bugnk kuzeyba ran'a den Azarbaycan'da aldran Meydan Muharebesinde ah smail'i au- bir yenilgiye uratktan sonra,^ emrin
deki eski Akkoyunlu beylerinden Jakup'un (1490 ylnda lmtr) eski kaple(1). erefname, 11,1, 248 (2). erefname, D, I, 253

(3). Arakel de Turiz trad. par Brosset I. 470 bunun gibi Zakaria trad. par Brosset U. 4
(4). Hammer GOR2, I. 506; Malcolm, Gesch. Persiens I. 330
(5). erefname H.I. 265

(6). erefname, H, . 290-294 ve 522

(7). Hammer GOR\ I, 716-717;

Zinkeisen, GOR. H. 570

29

rinden birini Biisli Krt MoUa dris'e, Krt beylerini kendi tarafna ekmesi iin
gnderir.'

Molla dris,^ Krdistam iyi tandndan yap almalar sonucu 25 Krt

beyini Osmanl padiah tarafna eker. Bu beyler, 1515 ylnda Osmanl

padiahna balhn ilan ederier.

Krer, 1515 yln izleyen yllarda Osmanllarla beraber savarlar. rnein

Mardin'in alnnda ve Diyarbekir evresindeki savalarda byk yararllk
gsterirler.'

Gerek gsterdikleri bu yararlklar nedeniyle, gerekse boyun emez savakan aireer olular nedeniyle Krtlere ayncalklar tanmd. Bu suree be blge Krt beylerine ve onlann soyundan geleceklere brakld. Bunlardan biri de Biis Beyi'di*

Sultan Selim zamannda Biis'te Halit Bey hkmediyordu. Halit Bey br

beylerin aksine ran ahmn tarafn tutuyordu.

Sonralan Selim'in eline den Haht Bey idam edildi.'

Halit Bey'in kardei eref Bey batan beri Selim tarafn da tuttuundan, onun

yerine geti. eref Bey, Osmanllardan yana byk yararlklar gsterdi. Cesurca

ranllara kar savat. zellikle Nisibin (Nizip) yaknlarndaki Kohisar

savanda (1516) Persleri au- yenilgiye urat.*

Bundan sonraki zamanda da eref Bey, ran'a kar smu-lan komyordu. Bu dur

um Selim'in yerine geen Sultan Sleyman (1520-1566) (Kanuni S.Sleyman)

zamanmda da devam etti.

Sultan Sleyman, Parslara kar bir sava karmak iin bahane anyordu.

Azerbaycan'n ranl valisi Ulama Sultan Sleyman'a bahlm bildirmi ve Bitlis eref Beye kar dmanca entrikalar eviriyordu.

Sleyman, Biis Beyliini kendi tarafina geen Ulam'ya verdi. Bunun

zerine Ulama bir ordu ile Biis zerine yrd. Bunu haber alan eref ran'a
snd. (1533)^

Ulama, bir ran ordusu tarafndan kovuldu. eref Bey yeniden ah Tahmsp

(1523-1576) tarafmdan Biis hkmdarlna eref Han unvanyla getirildi. ran

ordusunun geri ekilmesi zerine Ulama tekrar harekete geti. Yaplan savata

eref Bey yenildi. Ulama eref Beyin kafasn keserek. Sultan Sleyman'a
stanbul'a gnderdi. Kendisi de Van'a dom harakete geti.

eref Beyin lm zerine Rzigi aireti onun olu olan emseddin'i Biis

(1). Rzigi Aireti hakkmda erde bUgi verecektir.

(2). Hammer. GOR2 1. 730

(3). Hammer, GOR^ I. 739; Zinkeisen GOR. D. 571 (4). erefname ly . 295; Hammer, GOR^ I. 716-750
(5). Hammer, GOR2, 1. 731

(6). Hammer, GOR^, I. 739

(7). Hammer, GOR, m, 142; Zinkeisen, GOR H. 749 ve erefname. 298

(8). erefname, U, I. 305-306 ve 309

30

Beyi olarak ilan eder. Bu srada Diyarbekir'de bulunan byk vezir brahim, Sul

tan Sleyman adma bu atamay onaylar. emseddin Osmanl ordusu ile Badat'a
girdikten sonra' kendisine Biis'e dnme izni verilir.^

Bu olaydan da gayet ak griild gibi. Sultan Sleyman bile bu byk

airetin karlarma kar nlem ahnaya cesaret gsterememitir.

Buna karn Sultan Sleyman, Rzigi airetini beysiz bu-akmak iin baka bir

yola bavurmutur. 1535 ylnda emseddin'i Biis beyliinden alp Malatya'ya

gnderir.

Rzigi aireti ileri gelenleri Sleyman'n amacn anlarlar.'

Bey'in bu neriyi kabul etmesini istemezler. Malatya'ya gitmekten vaz

gemesini isterier. Bunlann iinden Sasun Beyi dummu en iyi deerlendirir. Sa
sun Beyi emseddin'e:

"Trklere gvenme" der. "Sen ailenin son ferdisin. Eer sen de ldrlrsen,
bylece Bits beylerinin soyu ortadan kalkar."*

Bunun zerine emseddin ran'a kaar. ran saray tarafndan erefine yarar ekde karlamr. 1576 yhnda 67 yamda Qazvin'de lr. Geride eref ve Halef
adnda iki oul brak-.'

ran'daki i kankhklar ve savalar esnasmda Osmanl Sultan III. Murad, Ha

lefe Melazkerd sancamn ynetimini verir. erefeddin ise nceleri ran'da Nahcivan valUii yaparken, 1578 yhnda yine Sultan III. Murad tarafndan Biis bey

liine getirilir.* Bu yllarda srp giden Osmanh-ran savalarnda. erefin Osmanllara byk hizmetleri dokunur. eref 1597 ylnda olu Abul Maani

emseddin lehine Biis beyliinden feragat eder. Bundan sonra onun hakknda
herhangi bir bilgimiz yoktur.'

erefeddin Krt tarihini yazan mehur tarihidir. Ancak onun olu Abul Maa

ni emseddin hakknda da herhangi bir bilgiye sahip deiliz. Evliya elebi'nin

anlat Abdal Han Maani'nin oju olsa gerek. Ne var ki Abul Maani'den sonra
beyliin basma kimin getii bilinememektedir.

EUmizdeki verilere gre 1638 yhnda Abdal Han'dan bahsedmektedir Abdal

Han, Sultan IV. Murad'a (1623-1640) bahlm bildiraek istemediinden, Van

valisi Melek Ahmed Paa tarafndan 1655 ylmda Biis'ten srlr ve yerine olu
Ziaeddin getirilir.

Abdal Han zamannda Biis'te yaamn nasl olduunu Evliya elebi gayet
gzel anlanaktadr. Evliya elebi'nin anlatklanna tank olup ayn dnemde
(1). erefname . I. 222 (2). erefname TL. I. 324 (3). erefname, 325 (4). erefname, 326
(5). erefname, 330

(6). erefname, 1-10; Hammer GOR, rv, 74-75

(7). erefname, 331- 346 ve 343
(8). Evliya elebi

31

yaayan Fransz seyyah Tavemier' 1655 ylnda Biis'e yap seyehatte grdklerini yle dile getiriyor. "Krtlerin lkesine seyahat yapmak gerekten ok gzel bir olay" der.zellikle Biis Beyinin konukseveriiinin anlalmaya

deer olduuna dikkati eker. Han'n en zgr Krt beylerinin banda geldiini anlar. 20-25.000 svari de yine ok sayda piyadeyi bir araya toplama olanana
sahip olduunu yazar. Tavemier'den nceki Seyyah Jakut^ ve daha sonraki sey yahlar, Biis'in meyva bahelerinden zellikle elma bahelerinden vgyle bahsenektedirler.

1685 ylmda Biis'e gelen Jesuit Misyonu, Han tarafmdan dosta karlanu-.

Bundan sora da 18. yzym ikinci yansmda Krer arasnda yaayan papaz Gar
zoni' Biis zerine bilgiler veriyor.

Krer arasnda 18 yl yaayan Garzoni Krdistan' aralarnda blen bu 5

Krt beyliinin en nemlilerinden birinin Biis beyi olduunu anlayor.*

19. yzyhn otuzlu yllarnda bile Biis beylerinin basrd baku- paralann
daha piyasada olduklarm gryoruz.'

1840 yhnda Biis'te bulunan Ainsvvor Krt beyinin Avmpahlara kar iyi
davranm vmektedir.*

1849 ylnda Reid Paa* son Biis beyi erifi ar savalardan sonra esir ala rak stanbul'a srgne gnderiyor. Bu tarihten sonra Biis, bir paa tarafndan
ynetilmeye balar*

Yukanda da anlatumz gibi, Osmanhlann merkezi ynetimi daha 1515'U yllardan itibaren Krt ulusunun kendi kendini ynene istemini krmak iin
aba sarf ediyordu. Krdistan'n snriannda olutumlan valiliklere, usulen Krt
beylikleri balanm.

Sava hallerinde Krt beyleri ya bizzat ordulannm balarnda ya da belli

sayda askeri birlii Osmanh ordusuna kalmaya gnderiyorlard.

Krdistan'n smrianndaki Osmanl eyalet valileri, Krt beylerinin stnde

gsterilmelerine karlk, beylerin gl iktidarlan nedeniyle ya onlann i

ilerine hi kanmamlar ya da ok ender olarak ve belli baz hallerde onlara
mdahale eunilerdir.

Evliya elebi zamannda Biis Krt Beylii Van eyaletine balyd'; sonra
lar tahminen 1830 ylnda ise, Erzumm'a baland'" 1875 ylnda Biis, nc
(l)Tavanier, Les six voyages. I, 303
(2). Jaqul (Yakut) I. 526

(3). Lynch, Armenia, II. 149 (4). Maurizio Garzoni, Grammatica, s. 3-4

(5). James Brant. Joum. of the R.Geogr.Soc, London, 1841, X.379 (6). Ainsvvor, Trav. and Res.in Asia Minr, London, 1842, 11.330
(7). Mehmed Dreyya, Sici Osmani II. 393
(8). Lynch, Armenia D. 149 (9). Evliya elebi, I. 187

(10)

Von Charmoy, Biis'in 1824 ymda Erzumm'a balandos jaret ediyor. Ve de

d'Ohsson'a dayanarak sylyor. Oysa dOhsson ise, 1790 ymda. bitir*i eserinde Van'a

32

dereceden vilayet yapld, 1889 ylnda ise ikinci snf haline getirildi. nceleri
Bitlis vilayeti 4 sancaktan meydana geliyordu. Bunlar: Bitlis, Siirt, Mu, Gen sancaklanyd.

Bu sancaklar da 19 kazaya blnyordu. 1890 yhnda burada 398.625 insan

yayordu. Bunlarn 40.(X)0'i gebe Krtierdi.' Yukarda bahsedilen bilginlerin

dnda, Osmanl tarihini yazan ilk insan olan dris^ ile Krtlerin tarihini yazan
erefeddin' ve air kr Bitlislidirler. kr'nn 1521 ylnda yazd Selimname, l.Selim zerine iirleri ieriyor. Bir el yazmas "Selimi'in Zaptettikleri
Yerler" ad altnda Viyana'da bulunmaktadr.*

Biis, bugn bile Kuzey Krdistan'n caret ve politik merkezi durumundadu-.

bah olarak yazyor. erefname, 1, 67; d'Ohsson, Tablcau, . 390; Hammer, Staatsverfass II. 450 sayfada, 1815 ylnda Bitlis daha Van'a balyd. Fakat ikinci kez yazd Osmanl tari

hinde (1834) ise, Erzurum'a bal olup olmad zerine bilgiye raslamadn yazyor.
(I). Cuinet, n. 523-524

(2).

Mevlana

lUris,

Farsa

olarak

"Sekiz

Cennet"

adnda

tarih

kitab

yazyor.

1520' de

istanbul'da lyor. erefname, II, I. 209-210 ve U. 538; K. I. Basmadjian, Essai, s. 62

(3). erefeddin,
grd. Krtlerin

1543 ylnda randa Germrud'da dodu.

tarihini Farsa olarak yazd.

ahn ocuklanyla birlikte eitim

1860-62 yularnda VeliamiiKrf-

erefname,

Zcmof tarafndan Petersburg'da yaynland. Franois Bemrad Charmoy ise Franszcaya evirdi.
(erefname, 4 cUt halinde St. Petersburg 1868-1875)

(4). erefname D.I. 212; Flgel. Handschr. U. 229 No. 1007; Gibb, Histoy of Ottoman Poetry ra. 160

33

-^'^.^l^M^A..

Rzigi

Aireti

eref Bey'in erefname'yi tamamlad Hicri 1005, yeni tarihle 1596 ylnda
Biis kentinin nfusunun ounluunu hl Ermeniler olutumyordu.' dirde
oturan Krer ise byk Rzigi airetindendi. Bu kelime bir olaslkla Orta

ran'daki "Deri" azna uyuyor ve "gnlk" anlamna geUyor. 24 airetin bir gn

iinde birlik kurmalanndan kaynakland sanyor.^

Rzigilerin ne zaman Biis'e geldiklerini gsteren kaynak yok. Ama Ermeni tarihi Tschamtschean (amean), Kilikya'daki Ermeni Krallmn 1375 ymda
ortadan kaldrmasi zerine, Krtlerin ehirlere inip bu arada Biis'e de geldikle

rini yazar.' Rzigilerin de bu su-alarda Biis'e geldiklerini sylemek olanak dahi lindedir.* erefnameye, gre, Rzigi aireti 24 Krt airetinin birlik kurmasndan olumutu. Biis'in kuzey basnda ve Ermenilerin Koit diye adlandu-dklar
dalk blgede yaayan Krt aireeri bu birlii kurmulard.' Koit'in yaayan halk zerine, 9. yzylda yaayan Ermeni tarihi Thoma
Ardzrouni tank olduu baz ilgin olaylan anlatmaktadr.

Asurdan gen ve kendilerini Sanasnai olarak adlanduan kyller gryor. A-

raplann 851 ylnda yeniden Ermenistan'a saldrmalan ve Ermenileri kesin bir ye

nilgiye uranalr zerine bunlar 851-52 kn Mu'ta geirirler. 852 ylnn ilkbahannda Koit dalk blgesinin yeriileri Mu'ta konaklayan Mslaman Arap
kuvveerine saldumak, onlan toptan imha ederler.

Bunlarn bu stn cesareti yannda misafirseveriii de ok ileridir. Bu dal

halk, byk abalar gstererek ve ok alarak geimini zor koullar alnda salyordu. Dar ekmei yiyen bu halk, kn ok kar yad zaman da ayaklanna rgl tahtalar geirerek kann zerinde sanki yerde gidiyormu gibi zah
metsiz yryorlard.*

Bu dal halkn kendi yerieim blgesini nasl amansz savunduklanna baka

rak, bunlann 500 yl sonra ortaya kan RzigUerin atalan olduu sylenebihnir. Moollann, her taraf yakp ykmalan, insansz hale getirmeleri ve sonra da ekip gineleri zerine, Biis'in en yakm komulan olan Koit'Uler kenere in-

(1). erefname, . I, 207 (2). erefname, I.I. 377,

(3). Tschamtschean translated by Avdall n. 310

(4). erefname

'

(5). St. Martin, M6m. Sur TArm^nie I, 100, H. Hbschmann, Indogerm. Forschungen
236, 317 ve 325.

XVI

(6). Thoma Ardzrotmi, Hist. des Ardzouni I, 106 Burada ilgin olan, karda yrmek iin
yapan ve Lekan denilen (hedik) aratan Uk kez bahsedUroesidir.

35

i3
..;,<;^;@2

diler. Doaldr ki bu harabe ehirler bile onlann yaadklar kylere gre cennet
saylrlard.

Bu suree dalardaki Krtlerin Mool istilasndan nemli lde zarar

grmediklerini sylemek olanakldu-.'

Ne zaman bu 24 Krt airetinin birlik kurduklar bilinmiyor. erefname de

yazmyor. Bu birleme byk bir olaslkla, Hulagu'nun ynetiminde, 1259 ylndaki Mool istilas ile Kk Ermeni Krallnn 1375 ylnda ortadan
kaldu-lmas arasndaki bir tarihte meydana gelmitir.^

Bu 24 airet nce iki gmba, BOLBASI ve KAV ALS diye aynlyordu.

Airetlerin adlan yle:

nce Biis'te yerleik olan be airetin adlarn sayalm. 1. Kisni, 2. Biki, 3. Mudiki, 4. Dukisi, 5. Zidani, 6. Kele Diri, 7. Herbili, 8. Bligi, 9. Hireti, 10. Gri, 11. Berisi, 12. Sekiri, 13. Krisi, 14. Biduri, 15. Bel Krdi, 16.
Zerdzi, 17. Andaki, 18. Kavalisi, 19. Partfi, 20. Krdeki, 21. Zohrevverdi, 22.

Khi, 23. Halidi, 24. Usturki, 25. Azizan (zizan)

erefnamenin Farsa basksnn 361. sayfasnda ve Charmoy'un 11.1.232. evirisinde tek tek 25 olarak yazlm olmasna karn, 24 airet olmas gerekir.
Charmoy' ilk be aireti Biis'in yeriileri olduklar iin darda tutuyor. Bolbs ve Kavls aireerine de 20 airet balyor. Byle olursa bu kez grup

oluyorlar. Yerii be airet ile dier iki grup 20 airet, toplam olarak 25 airet
olur. Oysa 24 olmalan gerekiyor. Bu fark, 18. srada yazlan Kavls aireti yznden ileri geliyor. Kesin olan u ki Kavls oraya ait deildir.

Matbaa basklarnn yapld ilk el yazmas kitapta Kavls airetine hangi

saydan itibaren baladna deinilmekledir. Buna gre ilk 12 airetin Bolbs, kalan 12 airetin ise Kavls olduklan sylenmektedir. Bylece gerek olarak 24
airet bu birlii kuruyor. Buna gre 18. su-ada verilen Kavls'yi karmak gere
kiyor.

Bolbs ve Kavlis, Hakkari blgesinde iki mezradr*JRzigi aireti Biis'ten baka, Biis'in 60 km gneybasnda den Haz' blgesini de igal eder. Bu

(1). Tschamtschean, Aperu s. 45-46 (2). Hammer-Purgstall, Geschichte der Ilchane, 1.173

(3). Charmoy'un erefname ile ilgili nsz, 1. 1.65-66 (4). erefname, II. I. 228. gre bir BUbas aireti Urmiye glnn gneybatsna den
idan dzlnde yayordu.

Lah-

Fr. Spiegel, Eran. Altertumskunde, 1.357. O. Blau, ZDMG., 1862 XVI, 608. de 1860 ylnda
Trke yazlm Salname de bir Belbs airetinin Kerkk blgesinde bulunduunu yazmaktadr.

Kerkk ise Lahidan dzlnn gneybausna dmektedir.

Ka vls aireti ile ilgi bilgiyi bulamadm.

(5). Haz, 60 km kadar Bitlis'in gneybatsna dmektedir. I. Selim'in Krdistan' almasma kadar, Sasun beylerinin bakenti idi. 1890 ylarmda Bitlis'e bal bir kaza idi. St. Martin,

M6m sur l'Arminie, I. 175. sayfada Haz'yu yanllkla Biis'in 80 km dousuna den Hizan
e kantnyor.

Evliya elebi FV. 79.; erefname, I.I.61, 152 ve II.I.33. Cihanname sf.440; Ritter, Erdkunde X.91. ve XL91; Moltke, Briefe, s. 273; H.von Handel-Mazzetti, ReisebUder aus Meso-

36

::;! i!,v

blgeler airetin mal olduktan sonra reisleri lr. Bundan sonra kanklklar

kar. Bunun zerine airet bykleri, airetin bana szde ran'daki Sasanh kral-

lannn soyundan gelen iki kardei, tzzeddin ve Ziaeddin'i seerler.' Bu prenslerin

nceleri Ahlat'ta kaldklar sanlyor.^

zzeddm, Hazu blgesinde, Ziaeddin ise Biis'te yneneye balyorlar.

Ziaeddin'in ocuklan ve torunlar Bits'i ynetmilerdir. Burada sk sk bahse
dilen erefeddin de bu aileden gelmedir.'

Rzigiler, stn cesareeri, drskleri ve beylerine ar bal olulan

yannda aynca byk hizmeer gstermilerdir.*

erefeddin'in yazdna gre, Krer arasnda Rzigilerin bu cesareti atasz

haline gelmi. Rzigi Airetinin Biis'i savunurken kaybettii insan says, Bit
lis kalesinin duvarlarndaki va^ saysndan fazladr. Osmanl ve Fars ordular

Krdistan'a sefere ktklarnda nce Biis beylerine ve Rzigi airetine saldnya

gemilerdir. Rzigiler dayandklar srece br Krt airetleri de teslim olmam
ve bu gl ordulara kar direnmilerdir.'

Evliya elebi'nin naklettiine gre, Biis Beyi zamannn en iyi yetimi in sandr. Bunun gibi Rzigilerin de br Krere gre bir basamak ilerde olduu
anlalmaktadr.

Biis'teki
yapmclar

bilginler,

airler,

hekimler,

el

sanatlar,

zellikle

silah

nldr. Tabakhanelerde imal edilen maddeler

ile boyaclarn

potamien und Kurdistan, Deutsche Rundschau fr Gcographie,

Turquie dAsie 11, 596.; Rich, 1, 376 1. erefname H.I, 229-230

1911, XXXIII, 145; Cuinet, La

2. Ahlat, 40 km Biis'in kuzeyine der. lk alarda Chlt ad almda Ermenilerle yerleik

olduuna tank olunuyor. 9. ve 10. yzylarda, ehir Araplann eline geer. 993 ynda Bi

zansllardan alnr. Birka yzyl sonra da Seluklular kenti ahrlar. Mervvani Krtleri uzun sre burada hkm srerler. Ahlat, 1100 ylnda Trk ordusuna kumanda eden Sokman'n eline

geer. Bu zat 1185 ylma kadar ah Arman (Ermeni Krah) ad altnda hkmeder. ehir 12071245 yllan arasnda Sultan Salahaddin'in akrabalan Eyubi Krerinin eline geer. (Abulfida, 11.148 ile erefname, 1. 1. 161 ve Cihanname'nin 412. sayfasna baknz. Ayrca

Hbschmann'n Indogerm. Forschung, XVI, 328; Gust. We, Geschichte der Chalifen, 11.638;

A.MUer,
Mim. 1,

Der islam

im

Morgen-und

Abendland,

II,

140;

.M.Streck.E

I.I.246;

St.

Martin,

103 kitaplanna baknz)

Ahlat'n gibidir.

1245-1550 ylllan

arasndaki

larihi

zerinde yazlm

bilger hemen hemen yok Kentin ner-

Evliya elebi,

1655 ylnda

Biis'ten Van'a giderken Ahlat'tan geiyor.

deyse harabe haline geldiini yazyor. Ahlat yerlilerinin bir iddiasma gre Karakoyunlu bey

lerinden

skender

(1420-1437)

le

Akkoyunlu

Beyi

Uzun

Hasan

(1467-1478)

Ahlat'ta

gmldrler. (Layard,

Discoveries S.23) Son yllarda Ahlat' gren seyyahlar kentin tama

(Mller Simonis, Durch Ar

men fakirleliini ve hibir nemi kalmadn yazmaktadrlar. menien, S.212; Rich, 1.377;
Matthieu d'Edesse, London, s.447;

Baladhori,

s. 176;

Al-Qazwini, II, 352;

Dulaurier, Chroniquc de

Tavemier, 1,306; James Cuinet 11,564)

Brant, Journal of the Royal Georgr. Soc,

1841,X,407;

Ritter X,324,

3. erefname, 233-235 4. erefname, 230 5. erefname 231

37

hazrladklan mallar Avmpa'ya ihra ediliyordu.

Bugn bile Biis Kreri kendilerini Biisli olarak tantrlar ve en uygar

Krerdendir.'

(1). Rdiger und Pou. Kurdische Studien, WZKM, 1840, III, 6 Ferd, Justi, Kurdische Gramma
tik,

38

Bitlis

Beyi

Abdal

Han

Bu beyin kiiiyle ilgili bilgiler, hemen hemen sadece Evliya elebi'ye dayanmaktadu-. Abdal Han byk bij olaslkla erefname'nin yazan erefeddin'in tomnudur. erefeddin 1542 ylnda domu ve 1597 ylmda ise Bitlis'in ynetim ilerini oh Abdul Maani emseddin'e devretmitir.'

Evliya elebi,^ Han' ok ynl ve fevkalede yetimi mkemmel b- insan

olarak tanmlar. Abdal Han'n halkna hizmet etmek iin bilim adamlar ve sanatara deer verdiini, onlann gelimeleri iin yardm ettiini yazar. Abdal Han'n ann en rnek yneticilerinden biri olduunu, sanat ve bilimle uraanlara byk hediyeler vererek, onlann Biis'te kahnalann saladn an lar.'

Bu Han cesareti ile de gerek bir Krt olduunu gsterir. Melek Ahmed Paa'mn kar konulamayacak kadar byk bir ordu ile Biis zerine geldiini duyunca onunla savau-, fakat yenilir, buna ramen Han Mutki dalarna kamay
baanr.*

Osmanltlann eline bu suree byk bir hazine zellikle Farsa el yzmah ki

taplk geer' Melek Ahmed Paa Biis beyliine Abdal Han'n olu Ziaeddin'i geirir. Me lek Ahmed Paanm geri ekilmesinden sonra Han dalardan Bitlis'e iner* sonradan

da stanbul'da sakin bir hayat srer. 1667/68 yhnda Sultan V. Mehmed'in emri
ile sadece boalan kasasm doldurmak iin bodurularak ldrlr. Bu tr

(1). erefname, I. II, 7

(2). Evliya elebi, IV. 126

(3). EvUya elebi. IV. 104 (4). EvKya elebi, IV. 190

(5). Evliya elebi. IV. 241 ve Hammer GOR, Y. 653

(6). Evliya elebi. IV. 255

39

-.*J
^-jMkf.'i'.i

ldrmeler o zamanlar ska oluyordu.'

Biis Hanlnn Evliya elebi dneminde politik ve ekonomik durumu:

Evliya elebi'nin Seyahatnamesinin 4. cildinin 81-128 sayfalar arasnda bu konu ile ilgili ok deerli bilgiler vardr. Bu bilgiler erefnamenin kum ve Tavemier'in ksa bilgilerinden daha nemlidirler. Oysa Tavemier, hemen hemen Ev

liya elebi ile ayn tarihlerde, yani 1655 ylnda Biis'te bulunuyordu. Daha sonralar 16. ve 19. yzyllar arasnda Biis'e gidenlerin verdikleri bil

giler yaynlanm deildir. Tavemier'den sonra Avrupal seyyahlarn ilk kez 19.
yzylda kent ile ilgili verdikleri ksa bilgiler, bu Krt ehrinin nemini belirte
cek lde deildir.

Evliya elebi, Biis'ten aynlu-ken kendisine Biis Han ve ei zengin hedi

yeler veriyoriar. Bu hediyeler nedeniyle Evliya elebi'nin durumu daha gzel

gsterdii kansna dmek yanl olur. nk Abdal Han'n talihsiz yenilgisin

den sonra. Melek Ahmed Paa Evliya elebi'yi BitUs'e yollar ve Ziaeddin'den 20 kese aln (24.000 tane aln) gndermesini ister. Evliya bu amala Bitlis'te bulu
nurken Abdal Han da Mutki^ dalanndan Biis'e dner. Evliya elebi korkar,

byk bir tehlike ile kar karya olduunu zanneder; fakat tehlikesizce Van'a

dner. Evliya elebi, bu suretle Biis'i ve Krerin br yzn de iyice

tanm olur. Bundan trdr ki onun yazdklarnn herhangi bir n yargya day

anmad, gerekleri yanstm syleyebiriz.

Daha nce de bahsettiimiz gibi Biis, Van'a bal olmakla beraber, tamamen
bamsz bir ynetim altndayd. Snu-lan, douda Van Gl'ne, gneyde beyliin snrlan dna den irwan, Hizan, Zeraqi'ye, batda Hazu, Terdil, kuzeyde apakur, Melazkerd, Ahlat'a dayanyordu.

Biis hkmdarlarna bal 13 orta zeamet, 214 timar vard.'

(1). Hac Muhammed Paa, Zubdci Vakiat

(2). Motki, Modikan, 22.600 nfuslu bir kaza. Bitlis Sancanm bal blgesini tekil ediyor. Balca yerleim blgesi Misi, 30 evlik kk bir kydr. (Cuinet, 11.568) Bu kazann ok

sayda ehir ve kale ykmtlanna sahip olduu sanlyor. Bugn burann hibir nemi yoktur. Sykes, 1908 ylnda bu blgelerde yaayan ok vahi Krt aireeri bulunduunu belirtiyor.

Bunlann ne Mslman ne de Hristiyan olduklann syledikten sonra, bu blgede aratrma

yaplrsa ok deerli tarihi kalntlann bulunacan sylyor. Ritter, Erdkundc, XI, 104 ve

106; Sykes, Joum. of the Royal Anthropological Institute, London, 465

Belek

ise,

l..

884-860 yllannda

hkmeden
Fr.

Assumasirpal'n

zaptettii

kent

Mitkia'nn

bugnk Motki olduunu sylemek istiyor.

syriens kitabnn 555 ve 556.

Hommel'in Geschichte Babyloniens und As

baknz. Bitlis'ten de bahsediliyor. Ayrca

sayfalarna

W.Belck, ZD.MG. 561.; M.Streck, Armenien, Kurdistan und Westpersicn nach den babylonisch-assyrischen Keilinschriften s .34- Mudiki aireti. Koit blgesinde oturan halkn gney
komulanyd. Bunlar Rzigi aireti ile biriik kurmulard.

(3).

Toprak

datm

sistemi

Osmanl

Devleti'nin

kuruluundan

1826

ylna

kadar devam

etmitir. Bu sistem Osmanl Devlenin ve onun ordusunun kuruluunda balca temel direk
olmutur. Osmanl toprak datm sistemi zerine olduka bol literatr vardr. Hammer 1815

ylnda yazd iki ciltlik eserinde

"Des Osmanischen Reiches Staatsverfassung und Slaatsver1871 ylnda

waltung" bol miktarda materyali bir araya toplamtr. P.A. von Tischendorf ise,

Mslman lkelerinin toprak datm sistemi zerinde bilgiler veriyor. Osmanl Devletinde

40

Bitlis, adalet ilerinin griild 150 akek (salln)' blge merkeziydi. Bu merkez 17 blgeden oluuyordu. Bunlardan en nemlileri Muci, Surp, Kivar,
Kavas ve Zerdehan idiler.

Osmanl Devleti ok uluslu bir devletti. Bu halklarn kltrieri farkl olduu gibi kltre bak alan ve dnya griileri de farkl farkl idi. mparatorlukta
bunun gibi farkl dinler de vard. st dzeydeki organizasyon biriii korumaya ynelikti. Bununla beraber deiik halklarn yaadklar blgeler ise, deiik

formlarda ynetiliyordu. Evliya elebi, devlet ynetimi hakknda bilgileri yazan

ilk kii olarak tannr.

Aynca Evliya elebi, Biis blgesindeki Osmanl memurlar zerine bilgi veren ilk kiidir. Biis'teki organize. Evliya elebi'den nce ve sonra nasl

srdrld, kaynaklarn azlndan tr pek bilinmemektedir, bu ancak bir

takm tahminlere dayanmaktadr.

Evliya elebi zamannda Biis'in nasl ynetildii ile ilgili bilgileri imdi
teker teker vermeye alalm.

Vergi ile ilgili verdii bilgiler yle: Toplanan vergilerin bir ksm Osmanl

sultam tarafindan Biis Hanna braklm. Bir ksm ise, Van valiliine veri. liyordu.

rnein o zaman yaayan 43.000 Hristiyanm, EvUya elebi bunlara Jakobit

1er diyor,^ insan bana verdikleri vergilerin yans Hana, dier yans da Van'a
ylda 19.999 ake getiren feodal ifiklere Tmar, 99.999 ake gerenlere ise Zeamet deni
yordu.

Bu konuda aadaki yaynlardan bgi edinmek olanakldr. Asafname, Ltf Paa; Castellan. Sillen, Gebrauche und Trachten der Osmanen, 11.283; M.D'Ohsson, Tableau, 10.380 ve

413; Hammer, G0R2, 11.339; Zinkeisen, GOR, lU. 145; Alfred von Krcmer. Cullurgesch. d.Orienls I. 253 ve 284 Leop. Ranke, Die Osmanen und die spanische Monarchie, I.; Bernaucr, ZDMG, XV, 279; -Moravvitz, Die Trkei im Spiegel ihrer Finanzen, s .134.; C.H. Becker, Steuerpachl und Leh nswesen, islam

1. Osmanl Devlci memurlannn bir ksm aylkl iken dier ksmma ise, has, tmar zeamet eklinde toprak veriliyordu. Kanun Sultan Sleyman zamannda Rumeli Kazaskeri 572 ake aylk ahyordu. Bu en yksek aylkt. Biis Kads ise 150 ake ile en yksek yarg maau alyordu. MoUalar bunlara gre daha fazla alyorlard. Ba Mft 500 ake alabiyordu. Ham
mer, Staatsverfassung 11.389; Behmauer, Das Nasihatname, ZDMG., XVin, 721f; Gg. Jacob,

Deutsche bcrsetzung trkischer Urkunden, Heft II, 9; Evliya elebi, VI.228.

Ake kelimesi ise, daha 10. yzyllarda Bizanslann kulland "gm para"mn
tercmesidir. (K.Sssheim, El, 1,260) lk ake, 1328/29 yllannda Orhan Bey tarafndan El

basld. Osmanhlann paras olan ake, zamanla arin kaybcui. 17. Yzyln sonunda bir
akenin ari 0.13 gr. a dt. (K.Sssheim. EI.I,260 ve Alaaddin Faa; E.v.Zamfcaur
n.l74b, S.V. Ghrsh)

1655 ylnda 1 Ake yaklak olarak 1 piaster veya 4 Alman aln parasna denkti. Belin,
Maskkat

Essais sur I'hisl. economique de

la Turquie,

s.

35;

ismail Galip, Takvimi

(2). Jakobier, Suriye'nin ve Mezopotamya'nn raonofisieri (Monophysiten) Hristiyan ra hipleridir. Sonralan Nizip yakmlanndaki Phasia Manastnnn Piskoposu Jakofc Baradafi
adna izafeten bu ad vermi. (Masudi. II, 329; G.Loeschcke, Die Religion in Geschichte und
Gcgenwart, III. 245.)

41

akyordu. Van'a giden vergiyi her y gnderilen bir memur alp gtryordu.

Aynca pazarda salan her eyin onda biri Sultana toplanyordu. Buna karhk
Sultan IV. Murat 1635 ylnda Mu ovasmda yaayan insanlann kii bana ver dikleri vergiyi tamamen Biis Hanna brakm. Yenieri aalannn ve kumandanlarmm temel vergisini sultan tespit ediyordu. Bunlann dnda kalan tm dier memurlar, rnein mft, kale komutanlan,

yol vergisi toplayan memuriar, gmrk memurlan gibi memurlar Han tarafmdan atanyorlard. Bunlardan baka daha Hann memurlar vard. Bunlar erzak depolann ynetenler, asayi ilerini yrtenler ve boyahane memurlan idiler. Sava zamanmda umar sahiplerinin besledikleri 3000 asker Biis Hannn
bayra alnda Van'daki paanm ordusuna kaulu-lard. Bits kalesinin anahtan daima Hann yannda bulunurdu.

Evliya elebi, Biis Beyinin bu derece bamsz ynetilmesinin nedenleri

ni, halknn zgr yaama tucusu ve cesaretine balyor. Yoksa sultanlar gz atrmazlard. Bu nedenledir ki sultanlar bu cesur halkla iyi geinmenin yollarn
daima aradlar.

Ayrca Biis Han byk bir nfuza sahipti. Evliya elebi'nin sylediklerine
baklu-sa, Biis Han emrindeki 70 airetten 70.000 asker toplayabiliyordu. Bun lardan yalnz Mutki Beyinin 700 silahh adam vard.^

Beyliin merkezi Biis, zamann en nl ve canl ehirlerindendi. klimin

yumuaklna ramen toprak talk, bu nedenle tarma elverili deildi. Bunun

la beraber 10.000 Tebriz, sfahan ve Nahcevanh bahvanlann hazrlad 10.000 (?) bahe vard. Bu bahelerin en gzelleri Jakobierin (ou Ermeni) elindeydi ve oralarda meyva yetitiriliyordu. Baz bahelerin ylda 8000 aln gelir getirdikleri
oluyordu. Bahelerdeki atmalara asmalar sarlyor, her taraftan fskiyeler

fikryordu. Su ya arklarla ya da kabak byklndeki yuvarlak kaplarla yukanlara kartlyordu.

Bits'te el sanaan doruk noktasna ykselmiti. Dericik ve boyaclkta ok

ileriydiler. zellikle o dnemlerde Avrupa'nn ilemesini henz bilmedii sah

tiyan derileri nlyd. Bunlar Avrupa'ya ihra ediliyordu. Bir baka zellik ise
bicilerden imal edilen san renkli esperek boyasnm kullamlmasyd.'
Bu piskopos, byk zorluklara ve tehlikelere kar cesaretle kar koyarak Bizans

mparatorluu iinde bask altnda tutulan taraflarlann bir araya toplamasm biliyor. (Nean-

der, Allgem. Gesch. der chris. Religion und Kirche, II, IV, 1042; F. Kattenbusch. Verg leichende Konfessionskunde, I. 222) Banse, bunlann saysn 150-200.000 kii olarak uhmin

elmi. (Banse, Das Orienbuch, s . 311) Hamack, Dogmengeschichte, n.397; Ant. Baumstark, Festbrevier und Kirchanjahr der syr. Jakobiten, bes. Einleitung; Th. Haarbrcker'in tercme

eti

Sahrastni's

Religionsparteien und

Phosophenschulen;

Kugener, Revue de I'Orient

Chritien, Paris

1902;

(2). Tavemier s. 33

(3). Esperek boyas, Suriye'de tx)ya endstrisinde kullanan ve san boya elde eden san ilek
bitkisinden yapyor. (A. Ruppin, Syrien als Wirschaftsgebiet., s. 322) Aynca Ritter'in

X.301. sayfasnda bahsettii Rhamnus infectoris bitkisinin de san Uek olduu sanyor. Bu
nun gibi Kolenali, Die Bereisung Hocharmeniens, s. 44'de Rhamnus meyvasmdan bahsetmek-

42

Biis'in boyaclar gibi demircileri de nl idiler. Biis'te imal edilen

eyhhani Makrawi ve Ziverzin klan baka hibu- yerde yaplamyordu. Bunlar

gibi ok ve yaylan da vlmeye deerdi.

Terzilerin saf ynden hazu-ladklan uha, dikildii bel olmayacak kadar zarif
ti.

Biis'in yma tatan yaplma iki pazannda 1200 dkkan vard.' Tm pahal

kumalann, yiyecek maddeleri ve ieceklerin pazar terazisinden gemesi gerekti. Her maln sa fia tespit edilmiti. Hristiyan Jakobier ticareti ellerinde tutuyoriard. Bunlar ran ve Grcistan ile caret yapyoriard.

Biis kentinde Yunanllar, Yahudiler ve Avmpallar yoktu. Buna karm onbir

Arap ve Jakobit (ou Ermeni) yerieim mahalleleri vard.

Dier btn seyyahlar gibi Evliya elebi de evlerin mimarisin vmektedir Kentin yalnz aa blgesinde 5000 kadar ev vard. Birok saray ve han kenti
sslyordu. Bunlar hep Biis' Ham 'na ait idiler.

Kente su getiren yollar ve 41 adet halka ak eme yaplm. Bunun

yannda kentin her blgesinde tatan 11 kpr yaplm.

Erkekler daha on yandayken sakal bu-akyoriard, ok ileri yalarda bile zin

deliklerini komyorlard; ellerine ve sakallarna kma yakyorlar^ gzlerini de "khl"' ile boyuyorlard. Zenginler samur krk giyerken, orta kananlar da Ma
den kazasmda yapan elbiseleri giyiyoriard.

Fakirler ise, basmadan yaplm giysiler giyiyoriard Kadnlar, geleneklerine bablklanyla nlydler. Bunlar ne pazara ne de halka ak hamamlara gidiyor-

lard. pekli kumalardan dikilmi giysileri, balarmda gm ve aln ilemeli

tedir. Ala Cebri ad venlen bu boya ile deri ve ipekli kumalar san ve yee boyanyordu.

Ritter, Vm, 252. sayfada Afganistan'da Herafan san renkli bir boya maddesinin ithal edildgm yazmaktadr. C. Koch, Farsa guti galU ya da sparak veya isparik denen bir boya maddesmden bahsetmektedir.

(1). Farsa bir kelime olan "bazar'n" anlam yine Farsa ar demektir. ar, drt kenarl
anlam mdadr.

(2). Kma yakmak, Babil ve Asurlardan kalma bir alkanlktr. Arapa bir kelime olan "Henna" Lawsona inennis bitkisinin yapraklanndan yapan bulamatr. (Bnno Meissner Babil
ve Asur adl kitabnm I. 244)

Kma Eski Msriar Urafmdan da yapyordu. (Keimer, Die Gartenpflanzen im alten Agypten, I. 51-55, 107 ve 154.) Knay Orient'te kadnlar kullanrlar, el pamaklanna ya da ayak alanna yakariar. ran'da erkekler sakaUanna kna yakmakla daha iyi ve gen griinmeyi amalarla. EvUya elebi'nin anlatma gre Krtler, kendilerine akraba olan Parslardan sa

kala kma yakma ahkanhm almlardr. Kma aynca Ua olarak da kullanr. Lehm'annHaupt'un Armenien einst un jetzt, I. 331. nricletlifme gre, donan ay.m ovttbna,, bir sonu
venneymce, kara ilave edilen kma pudras Ue ovulunca tekrar canJmt kazandn
yazyor.

(3). Khle Msrda medemet deniliyor. (Hommel, Gnmdriss, s. 643) Araplarda gzleri boya
ma, antmon'la kantrarak yaplr. Eski Msr'da gzlerin boyandn;.arasanmaktadr. Bun lar gibi Babil ve Asurlular da khl kullanyorlard. (Hommel, Gnmdriss, s. 207). Daha ilk

alardan beri Bab ve Asurlularda khl knUandna, sraillilerin kutsal fckspjan da

deinmektedir. (Buch der Knige, K, 30; Jeremia IV, 30; Hesekiel XXIII, 40) sonralan Yu-

nanlar ve Romalara geiyor. Eski Hindistan'da yapan ilalar zerindeki araunnalarda,

43

bahklan vard. Dan ktklannda balanna ince beyaz bir rt alyor, bu suret
le yzlerini rtyorlard.

Biis'te halka ak drt hamam vard. Bunlardan Hsrev Paa Hamam hem

kadnlara hem de erkeklere akt. Bu hamamlann dnda 500 adet kadar da ev hamamlan vard. Bu hamamlar kadnlar iin ok nemliydi. nk herkese ak ha
mamlara giden kadnlar eletiriliyordu.

Han'n kendi hamam grlmemi ihtiam ve gzellikteydi. Evliya elebi, Biis Hannn hamamnn ei emsali grlmemi gzellikte olduunu zerine
basarak anlanaktadu-.'

Bu dnemde tm hayr kummlan lm gibiydi. ddia edildiine gre, zengin ler kaplarn ardna kadar atklarndan bu kurumlara artk gereksinim kalmam. Bu nedenledir ki bu kurumlar nemlerini kaybettiler. Gerekten ina

nlmas g bir iddia! nk br slam lkelerinde olduu gibi politik

Arapa al-kohl kelimesine rastlanyor. Alkol kelimesi bu kelimeden douyor. (HiUc, ZDMG., V, 236;J.F. Royle, Ein Versuch bcr das Alcrtum der indischen Medizin; B. Scm, Medizin,
Aberglaube und Geschlechtslebcn in der Trkei, I. 76; Prfer und Meyerhof, Der slam, VI 223
Hammer, Schirin D, 86

(1). Ykanmaya ve hamamlara, daha Babil ve Asuriulardan beri byk bir nem verilmektedir.
Din adamlannda, Allah'n huzuruna temiz gidebilmeleri iin ykanmalan gereklii inanc

vard. (Bnno .Meissner, Babylonien und Assyrien, 1. 412) Muhammedin temizlikle ilgili Kuran'da verdii kuraUar, bu suretle mslmanlar arasnda hamama gitmenin nemi, Mslmanlk
ncesinde hamama verilen nemden kaynaklanmaktadr.

Eski

Msr'da

rahipler

tapmaklara

giri

cretlerini

arttrarak

bu

paralarla

hamam

yaptnnlardr. Bu suree de hamamlan ibadet yericrinc balamlardr. Bu durum Msr'n Helenistik dneminde gayet ak izlenmektedir. (Erman-Ranke Agyplen s. 81 und 593). Bu
rneklerden de grlmektedir ki hamam, halklar iin zorunlu bir ihtiya olmutur. Eski Yunanlarda hamam yapm ve iletilmesi konusunda az bilgiler vardr. (Fr. Mller, AUgcmeine Elhnographie s. 589; Pauly-Wissowa II) Romallann hamamlara verdii deer doaldr ki bi linmekledir. Roma hamamlannn zerinde olduka kesin bilgilere sahibiz. (Augusl .Mau, Pompcji, s. 193; Vitmvius V, 10, 1-5)

Bu Roma hamamlanm, Trkler Bizansllardan aldlar. Bugn bile hemen hemen hibir
deiiklie uratmadan kullanyorlar.

Hamam, blmden ibarettir. Soyunma ve giyinme blmesi. Burada hem de dinlenilir.

kinci blm, az scak olan blm. Son olarak da scak blm. (H. Glck, die Bacder Konsantinopcls s. 10; B. Stem, .Medizin, Aberglaube und Geschlechtslebcn, 1. 87; Hammer, Umblick, s. 20; Gyllius, s. 268)

Bu hamamlar belli gnlerde kadnlara, belli gnlerde ise erkeklere alyordu. Eer bir
hamam hem kadnlar hem de erkekler iin yaplm ise, ona "iflc" deniliyordu. (Hammer,

Consunlinopolis und der Bosporos, I. 535; Texier el PuUau, L'archilcclurc Byzanlinc, s. 173)
.Vlolce, yazd mektuplarda
Evliya elebi, Sultan

"Briefe", s.
.Muradn

I4'dc hamamlann iletilmesi zerine bilgiler

anlatrken, yeryznde buna benzer

vermektedir. Cl'avemicr, Les six Voyages, I, 679)

IV.

hamamn

gzellikle yalnz Bitlis Hannn hamamnn olduunu yazmaktadr. (IV, 106-108) Bu da Biis
kanttr.

Hannn har, aminin nasl lks ve olaanst gzellikle olduuna dair bir

44

kanklklar, memuriarn para skms ekmelerinden tr uyguladan soy

gunlar, bu hayu- kummlannn yaamalanna olanak vermiyordu.

Bitlis'te 70 okul ve 4 medrese vard. Aynca her cami ve kilisede retim

grevlileri ve bilim adamlan vard. Cami ve medreselerde Kuran okuma sana ve Kuran tefsiri retiliyordu. Btn kentte namaz klnacak 1 10 ibadet yeri vard.

Bunlardan 20 tanesi Nakibendi tarikandan olanlard.' Aynca Gleni^ ve

Bektai' tekkeleri de vard. lgin olan bir dumm ise, havann souk olduu mev

simlerde camilerin stlmasyd. Kap ve pencereler keelerie izole ediliyor, bir hamam kadar scak tutuluyordu. Abdest almak iin kullanlan su da shyordu. Cami ve tekkelerde ders bittikten sonra da bir kede saan oynanu-d. Oyun
zerinde kan tarmalar kavgalara, bazen de cinayeere bile yol ayordu. Bu nun zerine saan oynama yasaklanm^!) Fakat Evliya elebi'nin Biis'i zi
yareti srasnda yine oynandna tank olunuyor.

Krerin din adamlan da yanlarnda haner tayoriard. Trkler'in Hanefi olmalanna karn, Krtler afi dirler Evliya elebi Krtlerin bilginlerinden ve
(1). Nakibendi Tarikat 14. Yzylda kuraldu. Kumcusu Muhammed Bahaddin'dir Kendisine

Nakbend ad taklan bu kumcu, 1389 ymda ran'da Kasri Arifan veya Buhara'da vefat
etmitir. (Dschmi Nafahat al Uns, s.439; Hammer, GOR, I, 155; d'Ohsson Tableau 0 296-

W.Bartho1d, El., 1.814; Bukhara gibi) Dou Kafkasya'da Nakibendi tarikat Ruslara kari
onemh rol oynamtr. (1829-1859) nl eyh am de bu tarikattendi (R.Majerczak, RMM-

XX.184), Hammer, Staatsverfass., 0.406; John P.Brovvn, The Dervishes, s.124; Ricaut, Historia, S.424; Sami Bey, Qams'ul lem O, 1412

(2). brahim Gleni adnda bir Trk Azarbaycan'dan Kahire'ye kaarak orada bu tarikat kurdu
Gulen 1533 ydnda Kahire'de lr. Dede mer Rueni. tarikatm retmenliini yaptndan
bu unkata hem de Rueni ad veriliyor. (Evliya elebi, 1.389; M.d'Ohsson Tableau J.P.Brown. The Dervishes sf. 211; E.J.'W.Gbb, History of Ottoman Poetry
'

U 297374'
'

II

a.Huart, El, 11.194; K.I.Basmadjian, Essai s.37

(3). Bektai tankalndan 15. yzydan bu yana bahsedilmektedir. Osmanhlann, 1337 ylnda len Hac BekU'n bu tarikat kurduunu sylemeleri, Georg Jacob Urafmdan hakl ge rekelerle rededilmektcdir. (Georg Jacob, Beitraege zur Kenntnis des Derwisch-Ordcns der Bektschs, Tric, Bibl.DC und Georg Jacob, Die Bektaschi in ihrem Verhaelmis zu verwandlen Erschenungen, Abhandlung der I.Klasse d.K.B.Ak.d.'Wissensch.XXIV; Tschudi, El. L720-

Evliya elebi. n.l33 ve m.l3; Isak Efendi, Kaiful-esari; Rfk, Bekui sim;" Hammer'
Slaatsverfass.n. 407; M.d'Ohsson, Tableau 0.296; Hammer, GOR, I. 155; John P.Brown The Dervishes, s. 140; Naumann, Vom goldenen Hom, s. 193; Kari Wulzinger, Drei Bektaschi
Klster Phyygiens)

Bektai zerindeki aratnnalara en nemli kaynak ise, Kpriilzadc Mehmed Fuad'm

yazd eserdir. Bu eserde de 398. sayfada kumcu olarak gsterilen Hac Bekta'm
yhnda ld yazlmaktadr.

1291

(4). afii Mezhebinin kumcusu Mohammed a-afi dir. (767-820) Bu mezhebin Uraftariannm
merkezi Msr'dayd. bni Halikan, Bulaq 1275, 1.637; F.Wimenfeld, Der imam El-Schafn; Bd.

Sachau, Muhammedan. Rechl nach Schafischer Lehre, yine ayn yazann Zur aeesten Gesch. des muhammed. Rechts, Sitz.Ber.der phos. histor. Classe der Ak. d.Wissenschaft

VVien 1870; Kremer, Cullurgesch. des Oriems, 1.498; Hammer, Staatsverfass.. I- Tomauw'
Das moslemische Recht. s. 13; A.Mller, Der islam im Morgen- und Abendlmd, L470:'

M.Hanmann, Der islam, Geschichte, Glaube, Recht, s. .81; Brockebnann. Gesch.dcr arab. Lit
eratr, Snouck Hurgronje, Mekka, 0.308;

45

cenahlarmdan zellikle vgyle bahsenektedir. Yedi airden hazu-lanan bir divan dan bahseden Evliya ne yazk ki hangi dilden olduunu yazmamaktadu-. Borazan ve kastanyet mzik aleti olarak yaygndlar. Evliya elebi, yukanda

anlatlan saan oynundan baka, Krtler arasnda askeri bir oyun olan "cirit"in de yaygn oynandndan bahsetmekledir.' Aynca Hann ortaya koyduu dlleri
almak iin, ok atma yanlan yaplrd.

Biis'te ip canbazlannn gsterileri de nemliydi. Pehlivann iki ivi ve bir

eki yardmyla bir duvara trmanmas, gnmzn modern daclarn

andnnaktadr. Molla Mehmed'in sihirbazlk gsterileri, Hint fakirierinin bugn

bile henz dom drst aklanamayan aldatmacalanna benziyordu. Molla Meh med, aa ktnden bylyerek bir at yaratabiliyordu. Avrupa'da bal
inanlann bazen ecin olduu dnemler gibi, Biis'te de o dnemde bal inanlar

vard. alacak

ey. Evliya elebi gibi bir ok lke grm birinin bu

samalklara inanmasdu-.

Dalk blgelerde yaayan Krer, dan ekmeiyle yaamlarn srdrrken, Biis'te yaayanlar olduka ileri bir yaam srdryorlard.

Biis'te lava denen beyaz ekmek, al denen krmzms ekmek, kehke de nen simit salyordu. Mahiya ad verilen ve zmden yaplan pasta, yufka eieri, keklik kzartmas, keklikli pilav, gm ve mastaba orbalan, caci pey nir, kaymak ve bal zamann yiyecekleriydi. Melek Ahmed Paa'mn onuruna veri
len ziyafette 16 deiik pilav piirildiini Evliya elebi anlanaktadu. Bunun

yannda ok sayda eii kzarnalar ve talar sofray sslyordu. Deiik

ikiler aln ve gm kaplarda masaya getiriliyor ve zarif in porselenleriyle ik
ram ediliyordu. (inlilerin Martabani porselenleri) Yemekler, altnla ilenmi masa rtleri zerinde yeniyor, yemekten sonra

eller misk sabunuyla ykanyordu. brikler ve taslar aln ilemeli gmten yaplmayd ya da deerli in porselenindendi. Kaklarn elle tutulan yerleri pahah talardan yaplmt. Biis sarayndaki bu zarif yaam, aslnda bu tr eylere
ahkn olmas gereken Evliya elebi'yi bUe bu derece aknla drm.

Ta kaklan gmten olup inci, ceviz, zmrt, krmz granat gibi pahal
talarla ilenmilerdi.

1655 ylnda Osmanl mparatoriuunun st dzey yneticilerinden biri olan

Melek Ahmed Paa Biis Hanlnn merkezi Biis'i ziyaret eder. Melek Ahmed
Paa iin en gzel yerde adu-lar kumlur. Han paay en gzel adrda kabul eder.

(1). Cirit oyunu, 19. yzyla dom tm Dou'da mslman halklar arasmda oynanyordu. Sul
tan Murad (1623-40) ve Sultan Mehmed (1648-87) cirit oyununda alclklanyla n

yapmlard. Cirit Msr, Suriye ve ran'da deiik biimlerde oynanyordu. Msr'da

18. ve

19. yzyUarda cirit olarak palmiyeden taze kesilmi bir ubuk alnyordu. Bunun 2,5-3 kUo
arlkta olmas gerekiyordu, l,20m-l,80 m kadar uzunluktayd.

(Lane, Manners and customs 11.185; Volney, Voyage en Syrie et Egypte, 1.161) Suriye'de
1835 ymda izlendiine gre cirit, parmak kalnhmda ve 90 cm uzunluunda bir ubuktu.
(Moltke, Briefe, s. 341)

46

Paanm onurana verilen yemekten sonra Biis Han, Paa ve onun yakn hizmendeki insanlar iin kumlan 7 adet gzel ve deerii adnn ve bu adu-larda kullandklan porselen yemek takmlanm. Melek Ahmed Paa'ya hediye eder. Biis'te lm cezalan deiik bir biimde uygulamyordu. dama mahkm kii kale kulesine kartlu-, oradan derin uumma itilirdi; zellikle politik sulular
byle cezalandru-di.

Evliya elebi, Abdal Han'n Mutki dalanndan kente dnnden sonra, hok

kabaz Molla Mehmed'i vatana ihanet suundan kuleden uumma itilerek idama
mahkm ettiini yazar.

Evliya elebi, bir Divan Da ve Dehdivan Da'ndan bahsenektedir ' Bu iki

dan ayn olduunu sylemek gerekiyor. Biis'le Tatvan arasnda ve kentin ku

zeydousuna den bu dadan Avih kaynak suyu ad verilen suyun geldii
sanyor. ^

Rhuli veya Rhova dzl denen yer ise Biis'in 15 km. kadar kuzey
dousuna dyordu.^

skender Imna ve kendisine kalan Buriit ve Huzl aylar. Divan Dandan

doan Divan Deresi ve Nakt Ima. Karadere, Deinnendere ile iriU ufakl 20 kadar dere ve maktan bahe ve tarlalan sulamak ime suyu olarak kullanmak
iin yararlanhyordu. Ev, cami ve hamamlara su bu nehirlerden alnyordu

Sulama ve su tesisleri, geen yzyllarda^uray gezip gren yabanc gezginlen hayrete driiyordu.' Nakleban Kayna Biis Han tarafindan nne set
ekrilerek baraj gl haline getirihniti.

Evliya elebi, o zaman evrede yaayan hayvanladan bahsetmemektedir An

cak pek ok sayda kekliin varlm yazmaktadr. Kekhklerin fazlalndan br

gezgmler de bahsenektedirier.^ Molla Mehmed'in torbasndan kan hayvanlan
ise, kendisi bu- Fasl olan bu hokkabazm nereden toplad bilinmemektedir

Evhya elebi bici rts zerine olduka deerli bilger vemektedir Buna
gre uzum balan ve meyvacdc youn bir ekilde yaplmaktadr. mein Bit

lis'te 11 eit armut yetitirdiini yazmaktad. Aynca Biis'in bahelerini

aadaki iekler sslermi.

Yabangl, nergis, meneke, zambak, Yunan miski, horozibii, akayc fesleen, smbl, spanyol mrver aac, karanfil, yasemin, fasulye lle'

ebegmeci, boya yapmnda kullanlan esperek bicisi ne yazk ki tespit edileme-' mektedir. Ancak zme benzer meyvalan olan bu bici, daha meyvalan olgun-

(1). Dehdivan Da, "On eytan" da anlamma gelmektedir.

yksek dzlkte her yl birka gezgin kar ve souk nedeniyle lriemi. Bu nedenle Van va
hi Husrev Paa 16. Yzym sonlanna dom burada bir kervansaray, yanmda da bir cami e

^^l f'r ,"?' ^^" '"'"' '^""'^ ^" ''"^'*- ^^''''" '5 km kuzeydousuna dmektedir. Bu

bir kse yaptmr. (erefname. I.L. 513; Cihan-numa. s.415.; Hammer. die asiat. Trkei
Jahtb.d. Lleramr, Wien 1821; Lynch, Annehia

(3). Kinneir, Joumey through Asia Minr s. 394 (4). Ritter, Erdkunde, K. 611, MUer Simonis s. 234

47

lamadan toplanp kumtulur. Sonra da ondan sar boya elde edilir. Bugn bile
(1928) bu boya byk apta Avmpaya ihra edihnektedir.

48

IV. TARHSEL DURUM

Evliya elebi'nin Seyahatname'sinden tarafimdan aaya kanlan IV. Cilt,

81-91 sayfalan arasndaki blm ise, tarihsel olaylara k tutmaktadr.

Melek Ahmed Paa', 1653 ylnda vezirdir. 1654 ylnda ba vezir olan

Bykl Dervi Mehmed Paa hasta olduundan. Melek Ahmed Paa'y kendi tem silcisi olarak atar. Ba vezirin lm zerine Sultan IV. Mehmed (1648-1687)
ba vezir olabilecekler arasnda Melek Ahmed Paa'y da dnp onu saraya al
mak ister.^

Fakat

Melek

Ahmed

Paa teklifi

kabul enez ve yerine

pir

Paa'y

(1). Melek Ahmed Paa istanbul'da dnyaya geldi. Anne ve babas Abaza olan Ahmed gele
neklerine gre yetimek zere nce airetine gnderir. (Evliya elebi, V., 168) 14 yana

girdiinde. Sulun I. Ahmed'in Haremine ahnr. (Evliya elebi, V. 168) ok yakkl olduu iin, kendisine Melek lkab takr. Sullanm iolanlmdan sUahtaria sonralan da Halep,
Diyarbekir ve Badat valiklerine atanr, (Hammer, GOR. V. 255 ve 509) hemen herkes onu iyi karakterii, hekesle iyi geinen ve rvet almayan biri olarak unmlar. Fakat ok kt dummda olan Osmanl maliyesini glendirmek iin ald nlemler, nceleri yapanlar gibi apalcayd. Bu nedenle Badat'ta vali olduu 1649 ylmda, maliyeyi glendirmek iin vergi leri arttrd. Sonuta halk bu blgeden kie halinde getmek zomnda kaldUar, nk vergi toplayanlar keyf hareket ediyorlard. (Huart, Hist. de Badad, s. 81) Kans Sultan IV. Mu
rad'n kz Kaya'mn eUcisiyle Sultan IV. Mehmed zamanmda 1650 ylnda ba vezir olur. (Ev

liya, in.
parann

255). Hazineyi kurtarmak, .devlet masraflann hafifletmek

deerini drd. Bunun zerine el sanatlan

iin yapt almalar

Bu olay nedeniyle

ayaklandlar.

grevinden azleddi.

(Evliya, I.

278)

Buradan Silistre vaHliine gnderdi. 1652 yhnda

Rumeli valiliine,
418) 1654 ymda

1653 ylnda da istanbul'a geri ararak vezirlie atamfa.

hasta olan ba vezir Bykl Dervi Mehmed Pafa'mn

(EvKya, III.

jrantt^chma

atand. 1655 ylnda da Van valUiine atand. Van valUii su-asmda Biis .Han Abdial Han'a
kar intikam almak amacyla bir sefer dzenler. Bu tavr yukanda bahsedilen iyi karakterti, herkesle iyi geinen zelliine glge drmektedir. dner. 1656 ymda Van'dan stanbul'a geri

1656 ylnda tekrar Sistre valiine gnderir. Bosna valisiyken 1662 ymda r.

(2). Evliya, IH. 491

49

nerir.' Bu su-ada Halep valisi bulunan pir Paa byk bir ordu ile 25 ubat

1655 ymda stanbul'a gelir, ba vezir olarak greve balar balamaz. Melek Ah
med Paa'nm padiah zerindeki etkisinden korktuu iin onu stanbul'dan uzaklarmak ister. Bu nedenle M.Ahmed Paa Van valiliine atanr ama kans IV.Murad'n (1623-40) kz olan Kaya Sultan'm, kuzeni padiah IV.Mehmed'e

yalvarmas sonucu deitirmez. Melek Ahmed Paa'mn derhal yola kmas emri
verilir. Oysa hamile olan Kaya Sultan her an doum bekliyor, k ok sert geiyordu. Bu arar altmda Van'a varmalan en azndan 80-90 gn srebiUrdi. Kalabalk bir gmbun eliinde Melek Ahmed Paa, ubat aynn sonlanna dom Van'a hareket eder. Evliya elebi'yi bakentte brakarak, kendisine bgi toplamasn, bir eit casusluk yapmasn ister. Evliya elebi, bu ii byk bir ustalkla yapar. 1655 ymm Nisan banda, efendisi M.Ahmed Paa'ya gitmek

zere yola kar. pir Paa'mn korkusu Ue Evliya yolunu kaybettirir. pir Paa'dan komnmak iin Melek Ahmed Paa byk bir ordu toplamaya
koyulur. Bu nedenle kendisiyle Harput yakmlannda buluan Evliya elebi'yi 1655 ylnn baharnda acele olarak erzak toplamas iin Ergani ve E'e

gnderir.

Oradan da Diyarbekir valisi Firari Mustafa Paa'ya giderek alaca olan 37

kese aln (74.000 tane) almak ve adr sevkiyanm yapmasyla grevlendirir. Evliya, Diyarbekir'e geldiinde. Firari Mustafa Paa'nm Sincar blgesinde birbir leriyle savaan aireeri bu- ordu ile ayrmaya gittiini renir. Evliya elebi Mardin zerinden Sincar kalesine gider.^ Paa Evliya elebi'yi iyi karla. Daha sonra da onu, Yezidilerden ahnacak vergiler konusunda grmeler y^-

(1). pir Paa. bir Abaza airetindendir. hceleri IV.Murad'm tavlaba grevini yapan ipir,
ilk defa 1635/36 ymda Erivan'da meydana gelen olaylarda rol oynar.

(Hammer, GOR,V.423) Sonralan ise Anadolu Beylerbeyliine atanr. Osmanhnm merkezi oto
ritesine yllarca kar dumr. 1654 ymda padiah onu isyanc olduu halde ba vezir atamak

zomnda kalr. Ikibuuk aylk ba vezirlii srasmda Istanbulda'ki dummu ylesine zorbacadr
ki bakentteki birlikler ayaklanrlar. Bunun zerine pir Paa, sultanm emri e bodumlur.
(Hammer, GOR, V.560,585,612; Sami Bey Fraeri, Kmsl alm, L590) EvUya elebi bizzat
bu olaylara tank olmutur.

(2). Sincardan ilk kez Plinius, Historia naturalis, XXIJ de Retavi Araplarmm baehri olarak
bahsedilmektedir. Septimius Sevems (193-211) zamanmda Romalarm gneydou smrlarm koramak zere, bir smrge ehriydi. 4. Yzyda zellikle 384 ve 360 yllarmda Romalar

Singara yakuarmdaki Roma-Pers

Marcellinus, XVIII.5 ve XX. 6)

savalarmda byk bir yenUgiye uratlrlar.

360 ymdan sonra Singara Perslere ait

(Animianus
oluyor.

olmu

Mslmatk dneminde bu adm Sincar olarak deitii var sayyor. Bu isim Halife El Mamun (813-834) zamanmda syleniyor. Astronomi kongrelerinin ve llerinin yapd bir

yerdi. (Riuer. Erdkunde, IX.748 ve X1.442; Brockelmam, Gesch, der arab. Lia. s. 140) ^ Krt blgesi olarak Uk kez 17. yzyda bahsedUiyor. Sincar dalan bug;fine kadar ok az
incelenmitir.

Cihan-numS, sf.438; Niebuhr, Reisebeschreibung, II 389: Hugo Grothe, Meine Vorderasi-

en-Esped.I; Sarre und Herzfeld, ArchaofReise, 1.199; Layard, Niniveh

50

mak zere grevlendirir.'

Sonra Evya elebi, Miyafarkin zerinden hareket ederek Kefender kalesinde

Melek Ahmed Paa ile buluur.

Kaynaklar Melek Ahmed Paa'nm Harput'tan sonra Kefender kalesine kadar hangi yoldan geldiklerini yazmamaktadr. Ancak E.elebi Van'daki grev yerine

gitmek ve de casusluk amacyla Harput, Kefender ve Biis zerinden Van'a

ulamak istemi olsa gerekir. ' ,

Bu arada ok hrsl biri olan pir Paa da 4 Mays 1655 ynda grevinden
uzaklanhn ve padiahm emriyle bodumlmutur.

(1). Yezidi KrUerinin dini, Onasya'daki dinsel olumalarm gin bir yandur. Dinsel bir top
luluk olarak ilk kez 16. yzyda grndkleri tahmin edilmektedir. Dinsel utantan, gelenek

ve grenekleri ok nceleri ekillenmiti. slam dininden olanlar onlan gavur -an ettikleri ve de gavurlarm yok edilmesi slam dininin kanunu olduu iin, ydc malda bumn buruna
idUer. Bu nedenledir ki dinsel adaeri zerine korkularndan adeta siyah bir araf

geirmilerdi. Ite bundan trdr ki bugn bUe Yezidi .dini hakkkda bilgimiz ok azdr. En
deerli bgeri bize Layard "Niniveh ^d its remains, 1.269" kiubyla vermitir. Aynca o.

Yezidi dininin geldii kaynaklara da dikkati ekmektedir. eii kaynaklar incelendikten

sonra gelinen sonu udur. Yezidi dini baz^skiNjierin kanmdr.
Bu dinin temeli, iyi ve kt prensibini ayrf ebneye dayanan manichaismus'e

gtrlebinir. Kt prensip yani eytan zellikle onurlandnlmaktadr. Bu mekanizmanm da

Zerdt dinine dayand sylenebUir.

Yezider, Emev/ halifesi Yezid'e (680-683) tannsal deer veriyorlar. Halife Yezid, Muaviye'nin byk oludur. Bundan baka yine ok kutsal saydkla bir kii de eyh Adi bin

Musafir

el Hakkari'dir. 1160

veya 1162 de ld sanyor.

Bu eyhin trbesi, YezidUerin

biricik kutsal tapmadr.

^
16. yzya

Yezider ok temiz insanlardr. Dinleri gerei temizlie nem veren YezidUerde bu ge

lenein Mslmaktan nceye gittii bUinmektedir. Yeziderde snnet olmanm

kadar daha henz adet haline gelmedii sylenebilir. (erefname'ye bk.) Fakat Mslmanlann korkusundan olmaldr kK 19. yzydan sonra snnet olmak zoraruluu konmu.

Theo Menzel
100.000
yazyor.

(Hugo\Grothe,
ediyor.

Meine

Vorderasien-E:^pedition,I)
80-90.000 kiinin yalnz

Yezidilerin

saysm

olarak

tahmin

Bunlardan

Trkiye'de olduunu

Evliya elebi'nin IV.cUt 126. sayfasmda anlatanlara gre Mslmaarm egemen olduk
lan yerlerde YezidUere her tri insak d ktl yapabUdiklerini anlatmaktadr.

r ;

Layard ise; 1840 ymda Ravanduz Beyi Mehmed Reid Paa ve. Hafz Pafajann YezidUeri
imha 'eylemlerine kalktn ve bu halkm drtte tinfm bunlar t|nmdan katiedildiB yaz

maktadr. Mller-Simonis, "Vom Kaukasus zum pers. Golf, s.292" kitabmda, Mehmed Reid
Paa'nm ordusunm yalnz basma 40.000 Yezidiyi katlettiini yazanaktadr.

erefname; Evliya elebi, rv.61; Cihan-num, f.449; Niebuhr, Reisebeschreibung,

n.344; Ritter, Erdkunde, IX.784; M.Wagner, Reise nach Persien'. 11.249; Fr. MUer, AUgemeine "Enographie, s.523; F.Justi, Kurd.Grammatik; O.Blau, ZDMG, XVI.616; B.Gracfe,Der islam, III.193; R.Frank.Scheich Adi, der grosse Heie^ der Jezidis; Gg.Ja^ob, Jahrb.der
"I

Mnch. Oriental, Ges. 1908 Th. Menzel

-,

' 51

V-

Trke Metnin eriine likin Ksa Aklamalar

Biis Han Abdal Han, 1655 ylnn Haziran ay balannda bir ordu ile ilerle

mekte olan Melek Ahmed Paa'y byk bir konukseverlikle karlar. Paa Bit lis'te on gn kahr. Kald sre iinde onuruna byk elenceler dzenlenir. Hem geliinde hem de ayrlnda Paa ile Han arasnda au- hediyeler dei toku edi
lir. Sonra da Abdal Han, iki olu Hasan ve Hseyin'i paann emrine vermek is ter. Paa bunu reddeder. Fakat ocuklarm gelecekleri iin sonradan Ugileneceini
sz verir.

Ark Biis'ten aynlmak zere olan Paa, Han uyararak gemite yap

sulara dikkatini eker. br airet reisleriyle iyi geinmesini ve Biis Beylii'nin bamsz olmadn, bunun Van Valiliine bal olduunu unutmamas
gerektiini syleyerek gz da verir.

Han'n arzusu zerine Evliya elebi, daha bir ka gn Biis'te kalr. Paanm Van yoluna kt srada Han, Evliya elebi'ye dnerek: "Paanzda deve kini

varm. nsann ondan saknmas zorunlu" diyerek grlerini dile getirmi. Ev

liya elebi Biis'te 14 gn kalr. Sonra kendisine verilen deerli hediyelerle.
Haziran otalannda efendisi M.Ahmed Paa ile bulumak zere ayrlr.

Biis Han'nn, Melek Ahmed Paa'y nasl iyi tanyp yarglad konusunda

Evliya elebi IV.cilt 190 ve zellikle 235,236. sayfalarda yer vermektedir.

Paa ziyaretinden bir ay kada sonra, 1655 ylnn Temmuz aynda (ayn za manda Ramazan ay idi) Biis Hanlna kar bir sefer dzenler. Han teslim ol mayp kahramanca arpr, fakat ok stn dmana yenilir, kaarak kurtulur.

52

V. EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNN

10 SAYFASININ TERCMES VE YORUMU:

Cilt; IV, Sf.81-91

Sayfa 81: Melek Ahmed Paa ile karlama ve yce Biis Ham ile yemek
yeme:

"Biis Han Abdal Han'n ordusu engebeli bir arazide jrnd. Biz Abdal

Han'n, ana adayarak srae paaya dom srdn izledik. Paaya' yaklap
zengisini pmek istedii bir srada, paa rzgar gibi hzla ardm aa aad. Birbirlerini kucaklayp ptler. Sonra da aralarnda sohbet tttibr. Uzun sren

bu sohbetin sonunda; Han^, paaya: 'Sultanm, anza binip bioz ilerde bir kahval yapmak istemez miydiniz?' Bunun zerine paa ana bindi, sonra da sekizU asker bandosunun (mehterha

nesinin) almasn emretti.' Byk bir konvoy halinde tekrar yrye geildi.

Bir sre sonra yeil bir vadide kurulmu adrlar grdk. Kubbe Fars adrlan,
Trkmen adrlan, Krt adrlan ve Osmanl ota tipi adrlard bunlar. Sayfa 82: ayu-da kumlan gmen adrlan ve bey adrlar bir lle tarlasn
andnyordu.

Paa sevinerek kendisi iin kurulan paa adnna girdi. Bir anda saf aln ve

(1). Paa kelimesi, etimolojik olarak padiah kelimesinden gelmektedir, nceleri, "paa" kel
imesinin "ba aa" kelimielerindcn doduu gr vard. Yukarda sylendii gibi. padiah

kelimesinin ksaltlm

ekli olan paa etimolojik olarak akla kavuunca,

ikinci iddia bir

kenara atd. (Rdiger und Pott, Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandcs, IIL54; KekuLe,

ber Titel usw., s.6; Hammer, GOR., 1.157)

(2) Han kelimesi eskiden Trklerin unvan

"~
olarak

"
kuUandklan Kaandan gelmektedir,

mein: Mller, Uigurica, 11.95

(3) Mehterhane marlar alan bir mzik grup. Eer enstrmanlarn says grubudur. 4-6 deiik mzik aletinin alnd bir

sekiz ise, ki Melek Ahmed Paa'nm Mehter takm sekizli^

imi, bu da onun bykln gsterir. En azmdan trompet ye dOdk, bonlsr temel alg alet
leriydi, sekiz adet olmalyd.

53

gmten sahanlar, in porseleninden hazrlanm Kalkedon ve Martabani' yemek

takmlan ile sofra kumldu. Bu mslman sofrasnda Efendimiz Melek Ahmed

Paa'nm 3000 askerinden baka, Han'n 3000 hizmetisi ve kentten karamaya

gelen sekin insanlar Ue epeevre duran Krer bulunmaktayd. Buna ramen binlerce tepsi yemek yenemedii iin dkld. Ark herkesin ekUmek iin hazrland bir srada yce Han, Paanm nnde yere kadar eildi. Ona ballklann gstermek iin, 12 ocuu ve 70 airet reisi de paamn nnde balann yere koydular. Han yle konutu:

"Edendim, u sizin iinde ikmet ettiiniz beylere mahsus yedi adu- siz sul
tanma armaammdr. Kabul buyuracanz umanm. Aynca nnze getirilen 50
gm tepsi ve 100 adet inlilerin Martabani porseleninden yemek takmlan

bunlara ait kaplar, tm hah yolluklan sultanmza aittir. Btn bunlann dnda da drt erkez^, drt Abaza' ve drt Grc* deli(1). Martabani porseleni Viyanah bim adamlan arasnda tartmalara 121 yol amtr. Emst

Zimmermann'n chinesisches Porzellan adl kitabmn mevcuttur.

ve 357. sayfalarmda aranan bilger

Martabani, porselenini iter yapyordu. Porselen in'de daha 6. yzyldan iti

baren yaplmaya >]alanmt.

(Zimmermann, Oriental,

Archiv II, s.30-34) in porseleninin

Bu konuda

ne zaman kara ve su yoluyla Asyanm batsna gnderildii tespit edUememitir.

k bgeri veren bni Batta (1303-1377) ya teekkr borluyuz. Ibni Batta zamannda bu porselenler Fas'a kadar gnderilmekteydi. (Ibni Batta, Mzik'in yapt alma s. 415-416)
(2). erkezler, HeUanikos'un KerkeUi diye sz etlii halktr. (KroU bei Pauly-Wissowa XI,

291) erkez ad bunlar tarafndan binmemektedir. Bunlar kenderini Adighe olarak isimlen diriyorlard. tarih erkezlerin yerleim ve yaylmalarm ada incelemek gerekir. ktklan eski ada, yerleim blgeleri Kafkasya'nn kuzey Bunlarm ilk yamalanyla

sahnesine

Azak Denizi'nin gneydousuna, Kuban'a kadar uzuyordu. 9. yzyda bunlar Macarla'rla Gney
Rusya'da yaadlar. Macarlarla yaptklar politik birlik nedeniyle -19. Yzylda Kafkasya'da

yaadklar halde- kenderini hl onlarla akraba hissediyorlard. Oysa bu iki halk arasnda hibir surette d benzerlii yoktur. (J. Marquart, Osteurop.u. ostasiat. Streifzge, s. 145; R.v.

Erckert, Der Kaukasus und seine Vlker, s. 95) erkezler tarihlerinde en yksek noktaya Msr
ve Suriye'deki sultanlklarm basma gemekle ulamlardr. 1517 ylnda Osmanl sultan I.

Selim'e yenik derek tahttan indirirler. (Hammer, GOR^, I, 751; Jul. v. Klaproth, Reise in
den Kaukasus, I. 147; F.A. Kolena, Die Bereisung Circassiens, s. 5; Hugo .Grothe, Meine

Vorderasienexpedion, H, 161; A. Dirr, EL, I, 869; Hammer, GOR. 'VII. 416)

(3). Trklerin Abaza dedikleri bu halka, Araplar Abhaz diyorlar. (Yaqut Masudi). Arrian bunlar
dan Abaskoi diye sz eder. Evliya elebi'nin annesi Abaza olduundan, Abazalarla gUi olay

lan daha dikkai ve biraz da incelterek veriyor. Hem unutmamak gerekir ki, efendisi Melek
Ahmed Paa da Abazadr. Bunun yardmyla yular sren byk seyehaara kmur.

Evliya elebi Abazalann yerleme yerlerini, Karadeniz'in dousundaki Anapa limanndan Rion nehrinin gneyine kadar gsterir. karn erkezler ise, daha douda Evliya'ya gre Abazalar, bir sah halkdrlar. Abazalann erkezlerle akrabal Buna

yayorlard.

vardr.

nk dilleri erkezce'ye akrabadr (Masudi, Muru, H, 65; R. Majerczak, RMM, 1912, XX164)

(3). Grcler Kafkasya'nu en nl halklanndan biridir. ok eski alardan gnmze kadar,

her zaman bamsz olamasa da halk olma varlm korumulardr. 1801 ylmda Grc

krall

kendi

istei

zerine

Rusya'ya

balanmtr.

Grcler

gzeUik

ve

cesaretleriyle

nldrler. 16. yzydan 18. yzyla kadar mslmararla savalarmda kenderini kabul ettir

milerdir. 16. ve 17. yzylarda Iran ahmm saray muhafzlannm ounluu Grclerdi. Bun
lar ya esir almp Mslman yapm, ya da esir olarak satm almmlard. Bu yoUa bunlarm

54

kanllan sultanmzn kleleridir"^. Bundan sonra da paann elini pt. Paa ise,

kuandan ekip kard, sultan IV .Murad'a ait keskin haneri Bitlis Ham'mn
beline balad.

Daha sonra da Han'a bu- samur krk giydirdi. ocuklarmdan tanesine de

krkler armaan etti ve baka 170 adet armaan daha.

Aln ilemeli kemerler, aln ilemeli elbiselerdi bunlar. Hamn yakn adam larna bu hediyelerden verdi.

Hediye datma ii iMttikten sonra paa rzgar gibi hzla ana atlad. Mehter
takmnn almasm emretti. Sonra da "Hedef Biis kenti!" dedi. Bunun zerine
tarlalardan, tepelerden Bitlis'e dom hareket edildi. Han'n adamlan da birinin etrafna toplamp onun maskaralklanna glerek ayrdar. Kendi kendime: "Nedir bu bartar acaba? bu anlamsz deve akas, bu maymunluk! Zevksiz ve ieriksiz glmeler!" dedim ve ne dom yrdm. Bu arada dikkaeri zerine eken ilgin bir manzarayla karlam. Acayip ve irkin klkl bir Krt Bana sere yuvas kadar bir turban koymu. Sakaln da san, krmz, beyaz ve yeile boyam.' Sanki bir mealeye iek taklm gibi
grnyordu. ok sska bir ata binmiti. Elinde kocaman bir yan vard.

Sayfa 83: Bindii ve ah gada adm verdii^ zavall sska a ite bu yanla
krbalyordu. Zavall at bir adm attktan sonra ikinci adm br yana devrilir gibi ayordu. Azndan kpkler akyordu. Gzlerinin feri tmden yokolmutu. Drt aya nane p kadar incelmiti. Tm kemikleri dan fu-lam, tek tek saylacak gibiydi. Hayvan derin dncelere dahn, sarho biri gibi bir saa, bir sola yalpa vumyordu. Krt, hayvann sansna iki heybe asm. Hayvann bu

mecalsizliine ramen krbala kamna vump dumyordu. kide bir aa adyor,

sonra tekrar biniyordu. Herhalde tm bunlar cambazlk yapm olmak iin yapyor, halk ise glmekten kalyordu.' Han'n hizmetilerinden Kurban Ali, adama bir altm vererek: "Molla Mehmed, gster bakahm safkan Ar^ atmn mari-

feerini!" dedi. Bunun zerine ben de bararak: "Hey usta! Eer amn marifeeBitlis sarayma hizmei olarak geldii sylenebifir.

(Al-Moqaddasi; R.V. Erckert, Der Kaukasus und seine Vlker) (1). Eski Msr ve Asur krallannn sakaln maviye boyamalan gelenek haline gelmiti.

(Hugo Mtefindt, Zur Geschichte der Barttracht im alten Orient, s. 23; Georges Legrain, Annales du service des antiquits de l'Egypie, V. 32; Bnmo Meissner, Babylonien und Assyrien,

U.

13.1)

Eski

Orien'te

insanlar

tanrann
krmzya

sakahnm
boyarlar.

deerli

lacivert
ou

tamdan

olduuna
siyaha

inanrlard.

Baz

Araplar sakaln

Buna karn

Farslar ise

boyarlar. (Lane, Manners and customs, Cap.. s. 24; F. W\istenfeld, Det mam El-afi, s . 39;
Alfred v. Kremer, Cullurgesch. des Orients, L 2 und 426; A. Sprenger, Das Leben und die Leh
re des Mohammed, L 409) Bir kiinin sakalm iki deiik renge boyad ender grlen bir olaydr. Bir rnek de Leh-

mann Hauptmann'dan, Armenien einst und jetzt, I. 232. Evliya elebi'nin naklettii bu olayda
ise adam sakalm drt renge boyam. (2). ah gada "ah ve denci" anlamndadr. Bu szler aym zamanda, Amay^ Yabya abtavi

(1591/92 ylmda lmtr) nin yazd bir iirin adnkr. (Gustav Fl&ge, Hklschfi& ^ Wian,
I. 644) Bu balc altmda Hfili de (1532/33 ymda lmOter) bir Hr yaznntr. ridge, EL n. 326) Burada AUah' ah, ona inanan sufTyi de dilenci gsteriyor. < (H. Beve-

55

rini gstermeye devam edersen, baz sonra br dnyay boylar." Dememle adam krbalad. Zavall at, talk kayalc bir tepeye kmaya balad. Dizginini
brak bu sska at bir imek gibi Paanm ve Hann nnden geti. Bu duruma

gerek Han, gerekse Paa hayret ettiler. Fakat Hann askerleri glyorlard. Sonra da kt dik kayalk tepeden aaya. Hann askerierine dom srineye koyuldu. Ben hemen adamn yanna gittim. An nasl soluk solua kaldn grmek is

tiyordum. Ata gz atmda, ne gzlerinde parlaklk, ne de soluk alp verdiini

grdm. Gayet sakin dumyordu. Sanki attan herhangi bir iz yoktu. Kendi ken

dime: Sen hereyi yaratan yce Tann, bunun sun nerede? Adam glmseyerek: "Ne yle merakl bakyorsun be adam? San almak m istiyorsun? Sen deil,
paan istese bile onu vermem. Bu dnyada buna fiyat bimek olanaksz." Adamn

bu konumas zerine, Han'n kumandanlarndan Mustafa: "Evliya elebi bu

sska at ne yapacaksn? Bu grdn at, Han'n hamamn stmak iin

paralanan aa ktklerinden yaplmadr. Han Hazreeri karlama trenine

kalmasn diye bu mollaya at vermedi. stelik bu adama, sakn benim adamlanma kalma diye emir verdi. nk Melek Ahmed Paa'ya kar kk drr diye. Bunun zerine bu usta da evine dnd. Aa ktklerine by yapp byle
sska bir at daha meydana getirdi."

Sayfa 84: Sonra da binerek sanatn gsterdi. Fakat Han buna ok bozuldu. Eer senin paan duyarsa atn sihirli olduunu, sonra der ki: "Han sarayna cinci
leri, sihirbazlar! ve alimiseri toplam. Sonu buraya varrsa Han zlr."

Bunlan duyan ben, Han'n kumandanna: "Hey sayn kumandan Peygamberini

seversen syle bana, nedir bu?" deyince kumandan yle cevap verdi. "Avdadul-

lah'a yemin ederim ki sylediklerim doru. Byledir bu ite. Btn ustalar bunun dostlardr, tm maskaralar da. Bir bakarsn bir stuna rmanr, bir bakarsn bir tekneye, bir kpn iine girmi. Ya da bir aa parasn, bunun gibi, sihir yapa

rak bu biimlere sokuyor. Her an istedii zaman herhangi bir ekle girebiliyor. Neye girerse girsin, ister bir kedi, kpek, koyun olsun, isterse herhangi bir canl olsun onu Ali'nin Dldl' gibi oynayor. Dldl 'e^ biner binmez de bir yar
(1). Sulun Selahaddin (1171-1193) ok deerii kardei Al-Malik al Ade Mezopotamya'nm
hkmdarim verdi. Malik al AdU ise, Xn, Araf 180; Makrizi, Hist. d'Egypte, s. (1210/11-1237) geer. 1201 ymda Maiyfikin'in ynetimini olu Alynda lr. 1245 ylna Yerine kardei al Ahvad Necmeddin Eyubi bin al-AdU'e verdi, O da 1207 ylnda Ahlat' feetti. (Ibn-ul Athir 290) Ahvad Ahlat ve 1210/11 evresini

Eyubiler,

kadar ynettUer.

Moollann aknlan Eyubi hanedanmn srlmesine neden oldu. (Makrizi, s. 296; S. Martin,

Mem. sur l'Armdnie I. 103 Al-Kazwini. L 352; erefname, I. L 94; Gustav Weil, Geschichte der Chalifen, IH. 437; A. Mller, Der slam im Morgen-und Abendland, U.
Gforgie, I, 417

162; Lehmann

Haupt, Armenien einst und jetzt, I. 432; H. Becker. EL I. 503 ve 538; Brosset, L'hist. de la (2). Dldl (srekli hareket eden demektir) bir katra verilen addr. Bu katr. Peygamber Muhammed'e dandan hediye gnderilir. Tabari, hediyenin Habeistan kral bn ul Air'den gel diini syler. Bu katr kl rengi pariak renkteydi. Bu da Arabistan'da ender grlyordu. Pey gamberin lmnden sonra ise buna damad Ali, ondan sonra da ocuklan bindiler. Dldl

56

balyor."

Bunlan syleyen kumandan, sylediklerinin dom olduuna tekrar dikkati

ekti. Bunun zerine dedim ki:

Bunlara inanmak olanaksz. Ancak gzlerimle grmem gerekecek.

Kumandan: "yleyse benimle gel. Ne olursa olsun benden aynlma." Molla

Mehmed nde, bizler arkada Han'n bahesine girdik. Molla Mehmed'in arkadaki bahe kapsndan a olarak ieri girdiini izledim. Kendisine bakanlara aldrmadan domca ocaa girdi. Ben ve klem, yayaydk. Adamn attan

indiini grdk. Sonra elindeki ylan ince ketenden dokunmu alvarna soktu.
Dizlerini yaprarak meldi. Birden alvarndan bir ukur kard. Sonra da sska amn boynuna balad. Bulunduumuz yer karanhk. Gzlerimin nnde

karanlk bir blge olumutu. lerde atein yanmda daha dallan kesilmemi bir aa grdm. Bu srada Han'n ikilerini konol eden hizmeti "Hey usta, sen o
rzgr gibi hzl atn ocan yanna balamsn." Bunun zerine Molla Meh med: "Han dedikleri pis adam bana at vermiyor. Ben de zorunlu olarak yle
yaptm. Allaha yemin ederim ki byle devam ederse sarayn mabeyincisi
Badu'ya* bineceim.

Osmanhlar geldi diye, beni bir kenara bu^yoriar. Ben de kendi kendime de
dim ki: Haydi sen de u trmg'a bin!"^ diye konutu. Sonra da: "Bu adam kim?" diye sordu. Bu ana kadar bizimle ilgilenmemiti. Han'n Kumandam: "Bu adam, Kuran' hanenitir. Paa'nm yakm dostu ve arkadadr" diye yantlad. Sayfa 85: Bunlan duyduktan sonra byc usta ok sevindi. Biz bundan byle
onunla arkada olduk. Allahm emriyle yeri geldiinde Molla Mehmed'in acayip
numaralann anlatmaya alacam.

Efendimiz Melek Ahmed Paa, Biis kentinin iinden byk bir konvoyla
geerken, yolun sanda ve solunda onu karlanmaya gelen halk dumyordu. O
kadar ok insana aln ve gm para hediye etti ki tarif edemem.

Bu kez byk bir ihtiamla yce Han'n bahesine konuk edilmiti. Emir zerine 10 gn bize izin verildi. Bylece Biis'i grme olanamz dodu.

uzun yular yaad. (Ibn ul Athir U, 238; Tabari I, 1575; Theodor Bloch, ZDMG. 1909; John

P. Brown, The Dervvjshes, s. 147; V/illiam Muir, The Life of Mohammed, s. 371 ve 533;
Jean Gagnier, La Vie de Mahomet m. 323; Henri Lammens, Le Berceau de islam.
(1) Gne klan, paak (Barbier de Meynard, Dict.1.269)

(2). Trmg kelimesini szlklerde bulmak olanaksz. Belki de bu kelime Krte'dir.

57

Eski

Bitlis'i

Tantma

Gerek Makdisi' gerekse erefname'nin yazan tarihi Sultan erefeddin* biri

Romallar lkesine dieri de Parslara ait yazddan kitaplarda. Byk skender

iin iki boynazlu skender diye sz ederler.

nk skender'in' alnnda boynuz eklinde Ud et paras vard. Baka bir

aklamada da, her 32 yla Kam deniyor. Yldzlar da her 32 ylda bir dndkleri iin ve de Alexander 32 ydan fazla yaad iin, kendisine iki Kaml adam da
denmektedir.

ki Kam'l Bey (Alexander)* bu blgeleri zaptedip Dicle kysna eritiinde,

bu rman berrak suyundan ier. Suyun saha yararl olduuna kanaat getirir.

(1). Makdisi (Mukaddasi), eseri Geoje Yaynevi urafmdan 6 ct olarak Biblioeca geographorum Araborum. Leiden 1889 yaymland. Makdisi, 985 ynda yazd kitabnda Byk

skender'den bahsetmemektedir. (C.Brockelmann, Geschichte der arabischen Literatr, s. 114; Th.Menzel bei H.Groe, Meine Vorder-asienexpedition, 1.199; Rich, Hartmann, der islam,
D<, 235)

(2). Evliya elebi, erefnamenin yazan erefeddin'i "Sultan" olarak niteliyor. Bu da bu byk
beyin nas saygm biri olduunun ve yaygm nnn iaretidir.

(3). Byk Alexander veya iskender (336-323) Arap literatrnde Dhu'l-Kmain, yani Uci boy
nuzlu anlamnda unmmaku, aynca iskender ad altmda da bUinmektedir. Araplar ilk iki har fi, (Yani Al) Yunanlann kelimei tarif (Artikel) olarak gsterdiklerini sanmlar. Kuran'da

(18 ve 82) Dhu'l-Kmain'den bahsedmektedir. Fakat Arap yazariar, bunun Byk skender olmadm iddia etmektedirier. (Tabari ed.de Geoje I, 693; Masudi cd.Barbier de Meynard et Pavet de CourteiUe II, 248; gre, Dhu'l-Kraain adnn Abulfeda ed. Fleischer, s .76) Nldeke'nin yapt aratrmalara Alexander yksnden Kuran'a getiini

Pseudocallisenes'in

hibir pheye yer brakmadan aklamaktadr.

Buna gre. Yunanca bir merin Pehleviceye evriliyor. Bu Pehlevicc para da air Sarg'lu Jakob tarafndan 514 veya 515 ymda
d konuuluyordu. Araplann igali

Suriyece'ye akuryor (Eskiden Mezopotamya'da bu

sonucu bu dil nemini kaybetti. Bugn tek tk

konuulduu grlen bir ddir.)

Buradan da Araplar, Arapaya eviriyoriar. Bu eviride iki kez "iki boynuzlu" szckleri
gemektedir. Belki de Iskenderin yks oriyantal geleneklerine gre biraz deirilmi

olabir. br hikyeler gibi bunu da Muhammed (yaz bmedii iin) szl olarak duymutur. Alexander ad, ya anlatan tarafndan unutulmutur, ya da Peygamber bahsetmemitir. Arapa

bir ad olan Dhu'l-Kmain kolay akuda kalm olabir. Bu suretle Kuran'da Dhu'l-Kamain tek

rarlanyor, fakat Alexander ad hibir ekde sylenmiyor. (Th. Nldeke, Beitrage zur Ges chichte des AlexanderTomans, Wien, 1890) Bu suretle islam yazarlannn bu konuda

sylediklerini bir kenara atmak gerekiyor. F r. Spiegel, Die Alexandersage bei den Orientalen; Gra'., be'den
listhcnes, s:. 119;

. "Zvveigehmten" des Koran ZDMG., VIII, 442; Zacher, Pseudocal-

Rdde, Der griech. Roman, s. 197; Nldeke, Gesch.der Perser und Araber, s. 169 ve Gesch' des Qorans 1.140-141; Caussin de Perceval, Esai I; Wallis Budge, The life and exploits of Alexander the Great., I, s.l2; BemouUi Die Darstellungen Alexanders d. Gr.) Hibir kaynakta Alcxander'in bu kadar kuzeye, yani Biis'e geldii yazmamaktadr.

(4). skender'in iki Kam yani 2x32 = 64 y yaad ve hkmet euii, gerek oryantaUer ge

rekse Evliya elebi tarafndan abartmtr. Klasik Arap yazaanndan biri olan Tabari, Alexander'in 36 yanda ldn yazar.

58

Oradan Diyarijekir'e gelir. Sonra da Banan kysmdan giderek Kefender kalesine

varr. Fakat Biis'ten can sudan ier imez gzleri da dolar. Kefender'den

Biis'e vardmda nehrin iki yataa aynldm g&lir. Bunun zerine nce Awih vadisinden akan sudan ier. Suyun pek yararl olmadm anlar. Fakat Biis ka

lesinin dousundaki kaynaklardan iince, hemen orada sakin bir uykuya dalar. Bu kaynan suyundan yedi gn boyunca ier. Kendisinde hi bir hastahm kalmadm grnce, hizmetisi Bidlis'i yanma aru-. "Benim sadc hizmetim, eer chasulchas olmak istiyorsan, hazinemden keselerie yeteri kadar aln al ve

hemen uraya bir kale kur. (Bir kese 2000 aln) apakur'dan dndmde bit

mi olsun.' yle bir kale olmal ki alnmas g olsun. Bu kaleyi ben bile
kuatsam, almakta zorluk ekeyim."

Bu emri alan Bidlis; tm nl yap ustalarn, fen bilimcileri, fizcileri,

mhendisleri kalenin yapm iiyle grevlendirir. Alexander, 882 ylnda
lmtr.*

Sayfa 86: Bidlis, kalenin yaplma ii bittikten sonra kaleye tanr. apakur'un almndan dnen Alexander, kaleyi kuar. Fakat bir tri kaleyi
alamaz. "Hey, seni dinsiz adam. Bana kar m gelmek istiyorsun?" der. Sonra da kaleye her taraftan saldn emrini verir. Ynla asker gece ve gndz kaleye
saldnr. Nafile, sonu deimez. Byk skender, kaleye kapanm olan Bids'in
karsmda aresiz der. Bidlis'e unlan syler

"lediin tm bu sulara ramen seni balyomm. dc dan!"

Alexander'in gnderdii eleri Bidlis tersyz eder. Btn bunlar yeniyormu gibi, eski efendisinin ordusunu mancnclarla taa tutar. Demir oklar

yadur Alexander'in ordusuna. Ordudan ok insan lr. Sava bu ekilde 40 gn

srer.

41. gn kalenin kayalddarmdaki bir maaradan eek anlar bir bulut gibi dan karlar. Her bir an neredeyse bir sere kadardr. Askerier ve hayvanlar, anlardan kamaya balarlar. Anlar, Alexander'in burun ve kulaklann sokarak
neredeyse ldriirler. O da areyi kamakta griir. Bu olay AIexander'i olduka yo
rar. Mu ovasma dom geri ekilir.

(1). Evhya elebi'ye gre (IU.224.) Byk Alexander (skender) apukur adn kuUanmtr. Bu ad Makdisi dUinden aldm syler. Oysa byle bir d binmemektedir. Ancak daha ok
bu adn Ennenice olmas dnlr. Hbschmann'm Die altatmenischen Ortsnamen in Indogerman. Forschung. XVI. 447. de apat kelimesinin yayma, genileme ve jur kelimesinin de su anlamna geldiini yazyor. Bu da Frat'm geniledii yer demek oluyor. apakur. 80
yerieim birimli ve Biis vilayerie bah blgenin addr. 1890 ymda burada yafcjak 20.000 insan yayordu. (Cuinet, La Turquie d'Asie, 11.624; Ritter, Erdkunde, X, 706)

Cuinet'e gre bu blgede ayn isimli bir de ana kent bulunmaktadr. Oysa. Riuer ve Josef

Wnsch, Mitte. der K.K.Geograph. Gesellsch., VVien, 1883, XXWI.494. evKHc' anakent
olarak veriyorlar. apakur Ue UgUi erefname'de ok az yer var. (Rich. Hartmann, Der is

lam, DC, 193; Hammer. Staatsverfassung, H J.St.Martin, Mem.sHr TAnmJjjia, L97; James
Brant. Joum.of e Gorgr. Soc. London 1841.X.370.; CUannuraa s.439.

(2). Alexander, sa'dan 323 yl nce ld. Mdnde 32 yandayd. Oysa bu tarih, gerekte
892 dir. istanbul basksmda dora yazlmtr.

59

ite tam bu srada Bidlis, kaleden aynlarak iinde mcevher olan bir kutu ile kalenin anahtann ve dier amaanlarla Alexander'a gider. Hediyeleri atumay^lan alna brakan Bidlis yeri per. Sonra da hediye kutusunu kendisine sunar. Alexander "Hey, sen kahrolas adam! Neden bunca askenm oldurdun?
Bidlis hemen yant verir. "Saym Baym, almmas g bir -1^ ina enerm

siz buyurdunuz. Ben de emriniz zere yaprd.m. yle bir kale olmal ki. Byk
Alexander bile almakta glk eksin."

Alexander, Bidlis'i kalenin valiliine atar. Bu nedenle kale Bidlis adn alu. Alexander'in emri ile yapld iin Farshlarn tarih kitaplannda buras Alexander'n paytah olarak adlandnlmr.

n-^-o oH.n. ^,r

Yu^^n tarihinde ise, "Byk Alexander'in kalesi" diye g^er. Her hahj^^^^^^

,.,a,j

eski bir kaledir. Bugn bile baz blmlerde Yunan mimarisinin zellklenn

gnnek olanakldr.' Allahm emriyle, sras gelince ^nl^^f^^'^Sayfa 87: Kurdistan vilayetindeki bu kale, sk

sk b.r laa dan bumne

gemitir. Fakat en uzun sre Karakoyun hanedanndan^ Yusuf Celali, bir de Akkoyun u Uzun Hasan'n emrinde kalmr.^ Fakat Biis kenm Hnst^anlardan
ilk alan ise, Abbasi hanedanndan Sultan Avhadullah'r.^ Bu zatn hakmye

uzun sUemtir. Daha sonra da Bis, Azerbaycan' ah Uzun Hasan'n hakimiyeti alna girmitir.

ma kalmtan duymulard. Fakat hi birisi bunlan bulamamtr. Layard m ''" ""^'""^^"Jf demene ait kaUntlan gnnesine karn Lynch, bunlan da f-"^^''- ^^''^^ zuld'S- vurgulamaktadr. Seyyahlann bu eserlerin ya kopyasn ya da enklenn uspt e madikleri tizlmeye deerdir. Buna kark kent ve evresinde Helensuk doneme ait parala bulunmutur Lyn'ch, bu dneme ait gm, paralann bulunduunu, bulunanlardan bir gumu

p ann luriye karal VI. Antiochos'a (.. 144-141) ait olduunu y^^^J^^'^,

(2) Karakoyunlu Yusufun Celali adyla bir ilikisi yoktur. Bu sunlendnne yanltr. Evliya

le^he halde bu beye bu ekde isim venntr. Oysa bu isim Kam Yusuftan bir yzyl
sonra I Sultan Selim zamanmda ortaya kar.Osmanl.ya kar olan bu ayaklanma. 1517-18

::Lnda Tokat, Sivas, ^^^^^^:::^zii^-^^::^-: ;fi

olan halk avaklanmalan Celali isyan olarak nitelcndmlmcktedr.

( kko u^ n Kkmdan Uzun Hasan'n da Kara Yusuf gibi uzun sre Krd.sun. Seuii gercklerie badamyor. Geri Uzun Hasan br hukumdariardan daha fa^a
I . u^^^r r,OR 2

::t:mdela,L.tr. U,.n Hasan'u, 6 olu ve 9 tonnu vard. Bunlar ^^;;37 ^^^ ,^^^
I 807- Gust. 'VVeil, Gesch. der Chahfcn, V.306 ve 337. A.Muuer.

Te: IsUm'!::M::;g2'-u.'A;endland, 11.265,288,325,338; Zinkeisen. GOR. II 334; Jorga,

;rL:;rSie^^;S:;:^"^; "Snmdan Avhadullah di^iri tantnn^

udr Galiba Eyubi Hanedanyla kantnn olsa gerek. nk ad geen. Sulun Selahaddin m

g1Xc:l'"^P-s" = "Ateten konman" dan ^Vor (Fr^ Spieg.^ra. Alter

tumskunde il 517; J. Marquart, Eranahr s,. 123; Jus. Iran. Namenbuch s . 49) Bir Iranh sa

M)

1473 ylnda ah Hasan, Tercan ovasnda yenilince, Biis yine eski

yneticilerinin eline geti.

Bilis Han Sultan 1. Selim'e 1514 ylnda ballm sunup ibiriiine gir

dikten sonra, Biis ve yresi kendisine ve ocuklanna, babadan oula geecek

biimde hkmet eneleri iin verildi. Sultann bu konuda kard kararnamede
Biis Hanndan "Yce Han" diye bahsedilmektedir.
Biis Kalesinin d grn ve toprak kullanm:

Bitlis'in gzel kalesi. Divan dalar' ile Avich Dalan arasmda kalan geni ve talk alanda, Avich Irnan sol ve skender Irmann sa kysnda yksek ve dik kayalklara kurulmutur. Kale, her biri fil gvdesi kadar byk olan talardan
yaplmr.

Tepeye kadar nnanmak iin 600 adm gerekli. Yolu kmak olduka zor. Kale, uzunluu doudan baya doru olan bir dikdrtgen gibidir. Doudaki tarafa
yksek bir kule yaplm. Buradan vadideki maaralara kadar inen ok dik bir ini vardu-. Bu nedenledir ki idam edilecek insanlar bu kuleden aaya uuruma itili
yorlard. Aada insanlar parampara olurlarm.

Bada Han'n saraynn yannda bir kule daha yar. Burada sUah ve cephane bu

lunmaktadr. Kalenin toplam olarak 670 knts var.

yaplyormu, ama sonradan bozulmu.

Buralardan at

Btn duvarlar dik al olan kalenin ke kulelerinden baklnca br kuleler

grnyor. Her kulede ise gzetleme evleri var. Gney taraftan kente iniliyor.

Burada arka arkaya demir kap; bu kaplann arasmda ise blmeler var. Buraya her eit sah ve aletler yerletirilmi. Kapda gece gndz nbetiler dunnaktadr. Bunlar, erkek veya kadn olsun, kimseyi kaleye sokmamaktadu-lar. Kale, drt taraftan da ok yksek olduu iin, Babil emeleri gibi grnyor.^ Her tatrap (blge ynecisine verilen ad). Byk Alexander'in hizmetine girer. Alexander'in impa
ratoriuunun blnmesi sonunda kuzeybat Medya ya da Kk Medya denen blgede hkm
srdurir. Anan, Anabasis, 10.8,4 ve VI.29; Lehmann-Haupt, Amenien einst und jetzt 1.182)
Bu hanedan Isa'nm doumuna kadar srer.

Farsa Atropatene ad zamanla deiiklie urayarak, Adharbaidcan oluyor. (Justi

trage zur alten Geographie Persiens. 1.19; Dannesteter. Etudes Iraniennes n.85;

Bei-

Pauly-

Wssowa; Andreas, 1.345; Weissbach n.2149 ve Kaerst, II 2150; M.Streck. E LI.141)

lkenin smrian birka kez deiiklie uramtr. Atropatene lkesi' en geni smriara
I.O. 200 yUannda Artabazanesin hkmdarh zamannda ulamtr. Buna gre, Pontus
blgesi ile Phasis blgeleri ve Kolchis'e kadarici blgeler zaptedilmiti. Bakent Ganzaka,

bugnk Tah Sleyman kentinin yaknndayd. (H.C. Rawlinson, Joum. of the Roy. Geogr'
Soc. London, X.79; Ritter, Erdkundc IX. 1040; Hoffmann, Syrische, Akten, sf.250;
H.Hbschmann, Zur Geschichte Armenienj, $ .7; J.Marquart, Eranahr, 108) Ortaadan bu yana Azerbaycan denince akla kuzeybat ran gelir. Batda Trkiye kuzeyde

Rusya e smriamr. Birinci Dnya Savandan sonra Kafkasyada Azerbaycan Cumhuriyeti kumlmutur. Bu Trk devleri Sovyeer Birliine bahdr.

(1). Seyyahlar ve corafyaclar, ne Divan Damdan, Avich Damdan ne de Avich Irma ve

iskender Imandan bahsencktedirier. Linch'in izdii haritada (Armenia n.I47) Ayich

Ima, Biis Suyuna douda ve Biis'in aasmda kansan tmak olarak ^remektedir.

61

raftan gayet dik olduu iin, ayna hendekler amaya gerek kahnam. Sayfa 88: Kale, dik ve yksek bakml duvarlarla evriti. evresi 2900 adm

(yaklak 2175 m.) du-. Fakat saray tarafn ayakla lmek mmkn olmad.

nk o tarafta harem var. Allah bir ya, herhalde o tarafta da 1(XX) adm (800
m.) vardr. Buna gre evresi 4000 adun (3000 m.) buluyor.

Kale duvarlannm ykseklii 6 m. kadar. Genilii ise, 7,5 m. dir. Kalede 300
ev var. Bu evlerin yarsn Han'n saray iine alyor. Gzel odalar ve salonlan var. Her defasmda yeni Han ile beraber saray onanhyor, gzelleriliyor. Bun lann iinde en ok Abdal Han, ok byk paralar harcayarak heybei Kidaf sa
rayn yaptrm.

Kalenin btn pencere ve kmalar kule yksekliinde olduklan iin, Biis kentmden Dehdivan Da'n grmek olanak dahUindedir. Kayalklarm i ksmlan da tamamen maaralardan olumutur. Bu maaralara tahl ve ordunun gerekli
malzemeleri depo edilir. Maaralann iinden de su bomlar gemektedir. Bu
ekilde nehire inmek olanakhdu-.

Kalede bir cami, bir medrese ve tahl toplama merkezinden baka, halka ac
bina yoktur.

(2). Efsaneye gre, BabUde iinde aslan yaayan bir ukura peygamber Daniel atyor. Masu di zamanmda (956 ymda lmtr) mslmaarm anlattklarma gre, bu ukur zincirle su kanlan bir eme oluyor. Bu emenin o zamanlar YahudUer ve Hristiyanlar tarafmdan zi yaret edUdii yazlyor. (Masudi^ Muru, ILUS)

62

Bitlis'in Blgeleri ve Srekli Yneticileri

Biis Beylii, Van vilayetine bal olmakla beraber, sahip ve babadan oula
geen ayncalkl yecilerie ynetiliyor. Beylik snrlan iindeki her trl retim

mahsulleri. Sultan tarafndan Han'a braklm. Hergn Han'n ynetimindeki

bu blgeden kendisine bir kile gm para kahyordu. Blge Van Valiine bah olan bey emrindeki 2000 askeie blgeyi ynetim ve denetim alnda tutuyor.
Eer Biis Beyinin sefere katlmas istenir ya da Van kalesinin onanmnda
yardma anhrsa, o takdirde Han, Van Paas e birlikte griinyordu.

Kente gelen kervanlann pazar vergileri Han'a aittir. Aynca kentte yaayan
Jakobierin kii basma verdikleri vergiler ile mslman olmayan Araplann ver

dikleri vergiler,Van gamizonunda hesaplanyor, yeni ylda Van'dan gelen bir aa

vergiyi topluyor, sonra da askerlerin creerini veriyordu.
buraklmr.'

Fakat Mu ovasnn

tm gelirieri, Erivan Fatihi Sultan Murad Han tarafindan mr boyu Han'a

Toplanan ana vergilerden Han, kale komutanlannm ve 200 kiilik garnizonun ayhklann veriye-. Kalenin anahtarlannrHan gece gndz yannda bulundumaktadr.

Biis Beylii olduka geni blgeleri iennekte ve ileri llerde bamsz

bir ynetime sahiptir.

(1). Farslann Revan dedikleri Erivan ken. eskiden Erovamavan ad Ue anyordu. Anlam"Erovant'm yenUdii yer" anlamma gelmektedir. Emieni kral H. Erovant, sa'dan sonra binnci yzym sonlannda. Erivan kentinin olduu yerde Pers ordulanna yenUmitir. (St. Marn. Mim. sur l'Arm&ue L 116)

Evliya elebiye gre Erivan 15. yzym balannda kunlmutur. Yaklac 100 y sonra

ah IsmaU tarafmdan alnmtr. 1554 ylmda ise, Osmanlar kenti Perslerden ahyorlar. Fa
kat 1604 ymda tekrar I. ah Abbas zamanmda Iranlann eline geiyor. (Kanterair s 316Hammer. GOR., O. 234; Hartmann, El. n. 31) * '

rv. Murad 1635 ymda tekrar geri ahyor. (H. Binder, Au Kurdistan s. 25)

63

.-J

Bitlis

Beyliinin

Snrlan

Douda hem Biis'e hem de Tatvan'a' ait blgeler. Aynca daha douda Hakka
ri'ye bah Vastn^ kalesine ait blgeler de beyliin smu-lan iindedir. Gney'de Biis, irvan'a ait blgelerle^ Kble ynndeki Hizan* blgesini ve

yine Kble ynne den Zenaki^ blgesini ierir. Bada hudut gnlk
yryle ancak vanlabilen Hazu'ya ulamaktadu-.
Hazu Diyarbekir'e baldr.* Kuzeyde, beyliin snrlan posta istasyonu

uzaklktaki Teril'e' varmaktadr. Yine kuzeyde olmak zere drt gnlk

(1) Tahvn Iranca bir kehmedir. Bugnk ratvan. daha dom olarak Tadvan eklinde yazlr. Kiepert Ballamyos haritasinda Daududva ad ile gsterilen kenn Tatvan olduunu sylyor.
Bu adn. Dehdivan Da. adnn enmolojik deiiklii sonucu olduu sanlyor. B"g"" t"n

nemim yilimi kk bir ky olan Tatvan. Bitlis'in 20 km kadar kuzeydousunda Van Gol
kenanndadr.

(2). Vastn veya Vosdn da denilir. 80 km. kadar Biis'in dousuna dmektedir. Van Gol nun
gney taraOanna den kaleye Van'dan bir gnlk uzaktadr. . II Yzyda Vasburaganh Ardzruni krallannn bakenti idi. (Abulfida, ed. Guyard 11. 11.

_..,

148- Cihannuma sf. 417; Ritter. IX. 998, 1000; C.F. Uhmann, Z., A., DC 83; Uyard, Dscoverie's s 412; Lynch, Amenia L 123; St. Martin, Mem. sur l'Anndnie, I. 141; Le Strange

The 'Lands of the East. Caliphate, s . 184; Cuinet, H. 624; Vosdan adnn tarihi ve etunolojk
gelimesi zerine ise, H. Hbschmann, in Indogennan. Forsch. XVI. 460; Ed. Dulauncr. Chronique de Matlieu d'Edesse s. 392) j

(3)

irvan

28 km. Biis'in gneyine dmektedir. Bugn ise Siirt e bagh bir kazadr. Ana

.,

. .

yerleim yeri Kufra'dr. (Ritter, X,96 ve 103; Josef Wnsch. Die Landschaften rwn usw.;
Cuinet II. 608; erefname

(4). Cuinet'e gre Mizan, 35 km Biis'in gneydousuna dmektedir. 40 km Sim m kuzey

dousuna dmekledir (Cuinet, La Turquie d'Asie, 11.566)

(5) Zenaki, Biis'in bir gnlk gneybatsna der. Siirt'in de 4 saat kuzeyme der. Zen-a g,'aynca o blgede oturan Krt airetinin addr. (erefname; Tavemier, I. 303; Rich, Narra
ve I, 375; Ritter, Erdkunde, DC.lOO)

(6)

Diyarbekir,

165 km kadar Bitlis'in gneybattsma dmektedir.

Bu sm III. Asuma-

sirtl'da

107 109

"Amedi" olarak anlrd. Klasikler tarafmdan "Amida" veya Turkede

Kara

Amid" olarak verilmektedir. Bu isim, kentin epeevre kara talardan bir duvaria nlmesmden ileri gelmektedir. Dicle Nehri kysndaki bu kent, teden beri blgenin merkezi olarak nemli bir yere sahiptir. "Diyarbekir", Bekirierin diyan anlammdadr. islamln k ylannda kua^y-

deki "Bekir" adl bir Arap airen buraya yerletii ve bu adm buradan kaynakland
sanlyor. (Marcellinus, XVni.9. I. 2; M.Streck. Annenien. Kurdistan undJVespers.en.

s 17- Lehmann-Haupt, Annenien einst und jetzt, I. 405. St. Martin, M<!m. I. 165; Sebios
61
295

s.

Abulfida n. 62; Baladhori, 176.; Qazwini, 11.330.; erefname, I. 141.; Cihannuma, 436.;
Hugo Grothe. Meine Vorderasienexpedition. 11.260; Handel-Mazzet, Deutsche Runds

Evliya elebi, IV.34; Niebuhr, 11.400.; Hammer, GOR.U.437.; Ritter, X1.20.; Edm. Naumann,

chau' fr Geographie, XXXin.410; G.Le Strange, The Unds of e Eastem Caliphate, lO; I" vemier 1301 (7) Te'ril de Hell, n.466.; Cuinet, 11.407.; Huart. El. 1.1024.; Pauly-'VVssova. 1.1833 Diyarbekir'in kuzeydousunda ve Biis'in de 120 km kadar batsma dmektedir.

Buradan Dicle Innama akan kollardan biri domaktadr. (erefname, I. 472; Cihannuma, 439;
Evliya elebi IV.42.; Hammer, Des osman. Reichs Staatsverfassung. 0.264.; Hammer, Jahrbuch der Ut., 'Wien 1821, Xin. 251; St. Martin, M6m. 1.165.)

64

uzaklktaki topraklar, apakur Beyi ile blyordu. Mu ovasnn' br yannda kuzey yldz istikametindeki ve Erzerum'un^ topraklar iindeki

Nmrevan^

Beyine ait blgeler ile daha kuzeyde,

Melazkerd* Beyine ait

blgelerden 3 gnlk uzaklktaki topraklar ki bunlar da Erzurum'a aitti, Biis Beyliinin top raklanyd.

Kuzeydouda Beyliin topraklan Ahlat Beyinin topraklanna dayamyordu. Ah-

(1). Mu Ovas adm Mu kentinden almaktadr. 30 km genilii ve 80 km uzunluu olan bu ok verimli ova. Biis Beyliine balyd. Ova, 65 km kadar Bitlis'in kuzey batsma

dmektedir. (Ciharmuma, sf. 416; St. Martin. M6m. I.

102; Cuinet, D. 577; Ritter, X)

(2). Erzemm (Erzumm), Ermeni Karin admdan gelmektedir, isa'dan sonra 415 ylmda yeniden
kurulduu sanmaktadr. O zamanlar hkmeden Bizans Kral Theodosius II. zamannda kentin ad Theodosiopolis oluyor. 1049 ylnda itibaren de ad 11. Erzen-ar-Rum olarak deitiriyor.

Bu isim sonralan Erzerum olarak deiiklie uruyor. Seluklulann eline geiyor. ynetim. Bundan sonraki
15.

yzyn ikinci yansnda Erzumm,

1192-1230 yllan arasnda ikinci dereceden Seluklulara bal bir 13. ve 14. yzylarda Erzurum'un
eline

tarihi

az

ok

akla
1473

kavuturulmutur.

yzylda

Erzurum,

Akkoyunlulann

der.

Uzun

Hasan'n

ylnda Tercan yakmlannda, Osmanl sultan TL. Mehmed'e yenilmesinden sonra da sava gan imeti olarak Osmanlann eline geer.
bir valilik merkezi haline getirUmitir.

Osmar bakentine uzakl nedeniyle burasL

nemli

1627 ymda Abaza Paa burada Osmanl sultan IV.

Murad'a

kar

isyan

etmitir.

(Zinkeisen,

GOR.,

IV.

15;

Kamemir,

sf367;

Evliya

elebi,

V.235; Yaqui, 1,206; bni Batuta, ff.294; Cihannuma, 422; Arakel bei Brosset, 1.535; Marco
Polo, S.68; Tavemier, 1.19; v.Sax,57.; M.Wagner, Reise nach Penien, 1.204.; G.Le Strange,

The Lands of the Eastem Caliphate, s.

117.; Ritter, Erdkunde X; R. Hartmann, EL, 11.32)

(3). Cihanname (Cihannuma) ye gre (sf.425) Nmtevan veya Mmrevan denen kale Hms'm
kuzeyinde bir kaledir. BitUs'in 115 km. kadar kuzeybatsna dmektedir. (erefname, 1.192;

Hammer, Jahrb. der Lit., Wien hunswesen, s. 57

1821, XIV,33; Aini Ali Meddinzade bei Tischendorf, Das Le-

Bu ad, Erivan gibi Farscay andnyor.

Hbschmann, Indogerm. Forsch.

1904, XVI.361.

say

fasnda Nmrevan veya Mmrevan' in bugnk Oltu ay kenarmdaki kasaba Narman olduunu
yazmaktadr.

(4). Tarihi bir yer olan Melazkerd, Van Gl'nn kuzeyine der. Biis'in de 93 km kuzeyindedir.

Bu

ismin f.

Kaide kral

Menuas tarafmdan 1892, XXIV.

verdii 477. ve

sanmaktadr. 1898. XXX.

(Belek

und

Lehmann, Wiener

Zeitschr.

Ethnologie,

Bertin

576.;

Lehmann.

Zeitschr. f. die Kunde des Morgenlandes, Wien 1900. XIV.33) Ermeniler zamannda Manavazkert daha da ksaltlarak Manezkert ekline girmiti.

(Hbschmann, Indogem.

Forsch. XVI. 330,

449)

Ermenicedeki bu ksaltlm

ekli

Araplar

Manazgird ekline dntrdler. Daha sonralara da Melazkerd olarak son modem duroraurn
ald. (Abulfida 11.147; Yaqut, IV.648.) Mel2kerd, Ermenilerin en eski kerierindel- biri ola

rak grlmelidir. Bu kent 1071

ynda Bizans krah Romanos IV. Diogenes ile Selakf Sul

Bu savala!) sonra llrkler LinrftBtr von 33-

tan Alparslan arasmda yaplan meydan savama sahne olmutur. kk Asya'ya egemen olmaya balyorlar. 1897, s. (H.

Gelzer in Gesch. d.Byzaatis.

Kari Knmbacher, Mnchen

1010-1011; George Finlay, History of Gtesce, Ul.

36; Edward Gibbon, The History of the Decline and Fail of the Roman Empire, V .239; GusL
Weil, Gesch. der Chalifen, IH. 114 Hammer, GOR, 2 r39; Al Mmjaddasi, s. 376; Arisdagu^s

de Lasdiverd, Hist. d'Armcnie, trad. par Prud'homme, Revue de I'OrienC XVII.27; Cihannuma;

Hammer, Jahrb.d.Lit. Wien 1821.XIV.33; St. Martin, Mim., 1.105; Ritter, DC.S?^^*^; jtsti,
Namenbuch . 189; Le Strange, The Lands of c Eastem Cahphate, s. 115; Cttbet, 0.589

65

lat, Van'n ynetimindeydi.'

Ahlat blgesi Van Gl'nn sahilleriydi.^

Han'n emrinde 70 airet vard. Airet reisleri iinde ileri geleni Mudki Beyi

Ali Bey'di. Ali Bey, 7(X)'n zerinde tfekle ate eden askere sahipti. Eer Han arzu ederse, bu aireerden 70.000 asker toplayabiliyordu. Yalnz Biis kentinde Rzigilerin 40.000 erkei vard. Fakat bunlar br Krer gibi
cesur ve yrekli delerdi. Bunlar ellerine ve sakallanna kma yakyor, gzlerini

de khl Ue boyuyorlard. Bu insanlar temiz ve dindard. Dinsel konularda ve filozofide olduka derin bUgere sahiptiler.

Han'n tespitine gre, Biis Beylii ierisinde 43.000 Mslman olmayan

Yokobit vard. Bunlardan alnan kelle vergisinin yans Van'daki askeri birliklere
yans da Han'a kahyordu.'
(1). Van, 95 km Biis'in dousuna dmektedir. Tarihte ilk kez Tuspa ad Ue ortaya kan

kentte, .. 9. Yzym ortalannda bir krallk kurubnutur. Bu kraUardan Ispunini ve Menua

zamanmda kraUm huduan Urmiye Glne kadar genilemi. Bu Kaide halkmn kraUan lkelerini Biaina diye adlandnyoard. Bu isim Plolemaios' V.de 12,21. de Boudva olarak

gemekledir. (Hommel, Gesch. des ailen Morgenlandes, S . 133; Lehmann, Zeitschrift f. Eth
nologie 1892, XXIV. 130)

Bundan

sonraki tarihlerde lkenin hkmdarlan Asurlularla

mcadeleye

giriiyorlar.

m.Tiglatpileser, Van kalesini l.. 735 ylmda kuatt halde alamamtr. (Hommel, Gesch.
Babyloniens und Assyriens s.. 657.; Lehmann, VVZKM, 1900, XIV. 12.: Praek. Gesch. der Meder und Perser, 1.74 ve 83.; Hommel, Gesch. des alten Morgenlandes. s . 110,133.139)
Van'm Arsaker zamanndaki tarihi acla kavuturulmamtr. Plolemaios V.de 13.19. ve VIII.12.19 da kentm ad hem de Oworia olarak gemektedir. (Streck Z.A. 1899. XIV, 113.)
Ardzruni Ermeni kraUg zamannda Van kendisine ait topraklaria Bizans tmparaloriuuna

baland. Ksa bir sre sonra ise, Seluklulann eline geti. (St. Manin, Mim. 1.137; Layard,
Discoveries, s/. 389)

1533 ymda Osmanlar Van' kendi topraklarma kattar. O tarihten bu yana ksa sreler

(1636-I638)hari Osmanllarda kald. (Cihannuma, s .411; Kamemir, sf.294 ve 374; Hammer

GOR, 1.270; III. 145 ve 285; Zinkeisen, GOR. IV. 155) Van, Van Paalmm mericezidir. Bu
paala Biisde dahdi.

(Cuinet, n.632; Faustus von Byzanz, Gesch. Armeniens, s.

Vn.; Moses von Chorene,

1.16 ve II.8; Jean Catholicos, s".23; Abulfida, n.143; erefname, 1.500; Tavemier, L306.; James Brant. Joum. of. e Roy.Georgr. Soc. London 1841.X.391 Jaubert, s.lOl; de HeU,

1.507; Ritter," IX.787 ve 980 X.297; Fr. Spiegel, Eran. Altertumskunde. L135; Jos. VVnsch. sten. .Monatsschr. fr den Orient, Wien 1889, XV.73.; Mller Simonis, s;. 177.; Lehmann
Haupt, Armeien einst und jetzt, 1.323)

(2). Van Gl byk Ermeni gl saydrd. Zamanla deiik adlar da almtr. Denizden 1650

m. ykseklikte olan gl, 6300 km^dir. evresinde byk medeniyetler ve kltrier kurul
mutur. Roma kennin henz kurulmad dnemlerde, Van Gl'nn evresinde kenUer ve yollar yaplmt. (Ritter, Sl Martin; Fr. Spiegel; G.Le Strange; MUer Simonis; Cuinet) (3). KeUe vergisi, mslman olmayan insan bana verilen vergi, Trke metinde cizye olarak
gemektedir.

slam, snrlanm genilettii dnemde nce Persleri sonra da Bizansllan egemenlii

altna ald. Bu suree ilk kez Iran ve Bizansllar keUe vergisi vermek zorunda kaldar.

Islamdan nceki dnemlerde, her yerieim birimi iin hara tespit ediyor ve orada oturan in
san saysna blnyordu. Bylece herkes eit miktarda hara veriyordu. Bu ok Ukcl ve

haksz vergi uygulamasn Araplar aynen aldlar. Buna cizye ad verdiler. Cizye, yalnz kafa

66

Beylik, 13 orta ve 214 kk feodal topraa blnmt. Aynca beylik iindeki birliklerin denetimi ve kontrol yine beylie bal albay, binba ve

yzba rtbelerindeki insanlarla yrtlyordu. Kanuna uygun olarak toplanan

3000 asker, Han'n bayra alnda Van'daki Paanm ordusuna kalrlard.'

Biis, hukuk ilerinin grld 150 akelik nem derecesinde bir blgeydi. Hukuk ilerinin yrtld blgeler ise daha kk olan 17 nahiyeye

blnmt. Bunlardan en nemlisi Muci, urp^, Kivr', Zerdehan* ve Kav

ider.'

Biis kadsnn yldc gelhi 8 kese* idi. zellikle Han Ue iUkeri nedeniyle
bu miktan artmp azaltabUirdi. Biis'te afii mezhebinden l)ir mft vard.'

vergisi ya da keUe vergisi oluyordu.

Hara ise, rnlerden alnan vergi oluyordu.

Sonralan

Osmanllar, bu iki terimi ayn anlamda kuUandar. Ama nceleri mslman olmayan ahaliden toplanan vergiye hara ad verilirdi. Evhya elebi zamanmda Nasihatnamede unlar

ngrlyordu. (ZDMG., XVni.727) "Her gvurdan kii basma 285 ake hara alnr." (Moltke, Briefe, s . 374; M.d'Ohsson, Tableau III.9 ve 366) Kelle vergisi zamana ve

lkeden lkeye deiik oluyordu. Jakobtt'in demek (El-Mwerdi,

Yukanda bahsedilen Nasihamameye gre Biis'teki 43.(XX)

zorunda olduu kelle vergisi yUk 408.000 altm luuyordu. El-Ahkam es Sultaniya, 11.1,109; Hammer, GOR, 111.47; Zinkeisen,

GOR,ni.765; Behmauer, ZDMG.,XV,272; Ch. Moravvilz Die Trkei im Spiegel ihrer Finan

zen,

S.2;

Caetani,

11.927;

Martin

Harmann,

Der

islam,

s.

127;

C.H.Becker,

EI,I.1097)

V. Kremer, Cullurgesch.des Orients, L59; tomanes s, .5)

Kuran, 9,29;18,23,74 A.Heidbom, Les Finances Ol-

(1). Osmanhlann tmarl svarilerine, zrhl anlamma gelen cebeli deniyordu. (H.L.Fleischer, ZDGM., XVI.271 Hammer, Staatsverf.L338; Tischendorf, Das Lehnswesen, S..118; Aini Ali

Meddinzade bei Tischendorf, s.62; Morawitz, Die Trkei im Spiegel ihrer Finanzen, s.2)
(2). Ermeni dilinde urp, kutsal anlamna gelmektedir. Biis'in 35 km kadar dousuna den

ve Van Gl'nn kysnda kurulan gzel manzaral bir kydr. (Ritter, Erdkunde, DC.lOOl.; J.Brant, Joum. of the Roy. Geogr. Soc. London, X.385;

Lynch, Armenia, 0.141)

(3). Kivr veya Kuyr binmemektedir. iraz yakmlannda Kuvr adnda bir yerleim yeri daha
var. Bu isim belki de Krtcdir. incelenmesi gerekiyor.

(4). Zerdehan'a hibir yerde raslanmad. Olsa olsa Kivr gibi Krte bir addr.

(5).

Kav, Biis'in 60 km gneydousuna dmektedir. Van Glnn gneyinde zengin bir

vadidedir. Buras Vostan'm batsna der. Burada Trklerin 1535 ymda byk vezir brahim

Paa kumandasndaki ordusu. Iran ah Tahmasp'a kar ar bir yengiye urar.

(erefname, IJI.121 Rter, Erdkunde, IX.999 ve 1000.)

(6).

8 kese,

16.000 tane altn demekr.

Bu paraya bakrsa Biis kadsnn yUk gelirinin

ok yksek olduu grlyor.

1392 ylmda para bastlar.

Bu paranm yksek tutulmas olanak dahUindedir. Osmanlar

bir okskla, 1250 yhrida Franszlann ba^trdklan

Byk

gm paranm ad olan Gros Tourmois adm deifdrerek "kuni{" eklinde aldlar.

Kuru, k kez 1687 ylnda piyasaya srld. (Morawitz, Die Trkei im Spiegel ilur Fi

nanzen
Wien,

s .

2;

Belin,

Joum.

Asiatique,

S'.6, III.478

E.von 2Umbaur,

Numismat, Zeitschr.,

1908)

(7). Mft, islam lkelerinde hukuk ilerine bUirkiik eden, islami hukukun teook sonnlann aklayan kiidir.
kesin olarak ayrmt.

Hukuksal karar vermek kadya aitti. Mft ve kaduun fofK^raolan

(Hammer, Staatsverf.

n.372; Kamemir, s.44)

67

Bundan baka bir Nakib-ul-eraP, bir kale kumandan, yol paras ve bir de
gmrk vergisi toplayclannm banda en byk derecede bir gmrk efi var. Btn bu memurlar Han tarafndan atanyorlard.

Fakat yenieri^ komutanlan ile temel vergiyi toplayan aa. Sultan tarafndan atamyordu.

Bunlann dnda Biis'te bir asayi efi, boya memum ve bir de ambar memu
ra vard.

(1). Nakib-ul-eraf Osmanl dneminin ncesinde vard. Bir blgede ki erafm (soylulann, ya
zara gre, Muhammed'in soyundan gelenler) banda bulunuyordu. Sonralan bu uygulamay

srdren Osmanh Devletinin Nakib-ul-eraf stanbul'da; vekiUeri de tarada eii merkez

lerde bulunurlard.

(Hammer, Staatsverfass. 1.429;

Marcel Devic, Dict.6tymolog., s .93;

M.d'Ohsson, Tableau,

1.256)
(2). Yenieri, yeni asker demektir. Osmanl ordusunun en nl Bu organdr. ordunun Yenieriler tarihi

yardmyla,

Osmanlar

Avrupaya Bazlanna

korkun

anlar

yaatmlardr.

kurulu

zerinde tartma vardr. kuruldu. Bazlan da

gre Yenieri ordusu 1362 ylnda Murat

1330 ymda Orhan Bey tarafmdan Bey tarafmdan kurulduunu syle

Yenierilerin

mektedirler.

(Hammer, Staatsveifass.il. 192; d'Ohsson. Tableau 111.391; Th.Menzel, Das

nilscharen s .47.)

Korps der Ja-

Yenieri

ordusu,

16.

Yzyla

kadar

yalnz

Hristiyan

ocuklannn

devirilmesinden

oluuyordu. Sonralan Mslmanlann ocuklan da orduya alnmaya baland. Yenieri ocana padiah 11. Mahmud zamannda 1826 ylnda son verildi.

(Th.Menzel;

Cari

von

Sax,

Gesch.des

Machverfalls

der Trkei,

213;

G.Rosen,

Gesch.der

Trkei, s .11; C.de Perceval, Pricis historique de la destruction du corps des Janissaires; Busbeck, Vier Sendschreiben s.20

68

Bitlis'in

birinci

dereceden

camileri

Bits'te 110 adet ibadet yeri var. En ok bahsedilmesi gereken ve en ok ziya retisi olan Sultan erefeddin Camiidir. Kalenin arkasndan akan skender suyu
nun kysnda kprnn nnde kumlan bu cami, sanatlar tarafmdan zevkle
sslenmi ve ok sevilen bir camidir.

Sayfa:90 Caminin ok gzel bir minaresi var. Bu minarenin gzellii yalnz Biis'te deU btn Krdistan'da dUlere destand. Orada bunun gibi gzel bir mi
nare yoktu.

Biis'in yukardaki kale ksm iin de Byk skender'in kenti gya kurmaya
grevlendirdii Bidlis tarafndan yaplan ve manasr olarak kullanld sanlan

Bitlis Camii vard. Bu manasr eski yapl olup sonradan bir minare ilave edil
mi ve n avlusu yoktur. Sultan Avhadullah camiye evrilmesini salnli. Kentin aa tarafinda Semer Pazan Cami'i var. Bunun da bir minai-esi var,

ama Biis Cami'i gibi n avlusu da yoktur. Buraya gidenlerin says di olduka
oktur.

Boyaclar Cami'i de byk bir camidir. Burada Kuran'n tefsiri okunmaktadr.

evkan meydannda yeni yaplan eref Han Camisi de Biis'in gzel camilerindendir.

Bu bahsettiim camiler, Biis'in nl ve sevilen camilerid. Camiler, ran

hallan ve sfahan keeleriyle denmi olmalarna ramen, bir kede byk bir
sobann olmas acayip kayordu. Yardm kumlulan adma shyordu. Kaplar ve pencereler de keelerle kapalm olduundan camiler bir hamam gibi scak
oluyorlard.

Bu camilerde cemaat bilimsel sorunlarla derinlemesine urayor ve bildikleri

ni bir sonuca balyorlard.

Abdest iin gerekli su, bu sobann zerinde shyordu. afii mezhebine gre
saan oynamak caiz olduundan, ou insanlar bilimsel somnlara ara verip "cam

inin bir kesinde saan oynuyarlard.' Fakat saan oynamak yzlerce acya
neden oluyordu. Oyun zerindeki tartmalar kavgaya dnyor, ba anyordu.
Bir keresinde kavga eden iki kii birbirini ldrmler bile. Bundan trdr ki satran oynamak yasaklanm. u sralar yine oynuyorlar. Krerin din adamlan
bUe hanerle dolayorlar.

(1). Satran oyunu Hindistan'dan gelmektedir. Eski Hmt dili aratrmacanna gre. bu oyun Hristiyanln ilk ylannda domutur. Hindistan'da en eski ve biUnen ekli ile oyun drt

kii

tarafndan

oynanyordu.

(Ani.

van

der

Linde,

Gesch. und

Lil.des

Schachspiels,

I.Beilage.s .3-4)

Sonradan

iki

kii

ile

oynanan

ekli

Ue

satran

tm

dnyaya

yayld.

ahname'ye gre ran'da kral Nuirvn (521-579) zamannda lkeye sokulmutur. (Firdosi,
ahname, ed.Jules Mohl, VI.364) ahnamede sylenen bu bilgi hibir zaman tarihi bir kay
nak olarak alnmamaldr. Satran, Perslerden sonra Araplara gemitir. Emevi Halifesi

I. Yezid (680-683) zamannda saraya girdii bUinmektedir. (A.v.Kremer, Cullurgesch.

Orients, 1.142)

des

69

. -.**<M*;^.>)*,M'-!

ikinci dereceden camiler ve mescitler '

Kurey Camisi, Alemdar Camisi, Memi Dede Camisi (Muhammed kelimesi

nin Krte ksallm, Memi oluyor), eyh-ul-Arap Camisi, eyh brahim ca

misi, Burd emesi Camisi, Efsalolu Camisi gibi. Bunlann tm Huzl Suyu
kenannda kurulmulard.

Bunlardan baka eyh Hasan Camisi, mer Kedhuda Camisi, Hsrev Paa
Camisi^, Maara Camisi, Zeydan Camisi, Molla Kasm Camisi gibi camiler de olduka byk camilerdi. Aynca bunlarda hamam ve sobayla slan scak su bulunuyOTdu. Biis'in din okullan, medreseleri de' unlardr. Sultan eref, Gedik Meydan, Wersenki Hac Bey ve Ktibiye Medresesi idiler.

ster birinci dereceden ister ikinci dereceden olsun her caminin bana bir bil
gin kii ile bir veya iki kii olmak zere, halkla konuan cretsiz kiiler tayin ed iyor.

Sayfa 91: Biis halk yaradltan keskin akl olup bu yksek din okul
larnda en yksek derecede sanat ve Kuran renmeye nem veriyorlard. Peygam

berin szlerini ve kutsal Kuran'n tefsirini buralarda reniyorlard. Biis'in okullan: eref Han Mektebi, Hsrev Paa, ar Bearet Aa Mek tepleri en iyileri, dzenlileri ve disiplinli olanlaryd. Biis'teki okullann toplam

says 70 adettir.
Biiste 70 adet fskiye ve 41 adet de halka ak eme var. Bu emelerin iinde en nlleri Hsrev Paa, Semev Pazan emesi ve Bedestn emeleriydi. Aynca 20 kadar Nakibendi, Gleni ve Bektai tekkesi vardu-. Biis kentinin mahalleleri de: Hsrev Paa, am, Zindan, umm, inedr, Kz, Mescid, eyh Hasan, eyrek, Ker, Gk Meydan, Kmuz, Nakleban, Avml Meydan, Kara Dere, Avih, Deirmen, Han Bey Mahallesi'ydiler. Bunlar dan baka yaklak olarak 11 Yakobit ve Arap mahalleleri var. Kentte, Avmpah, Yunanh ve Yahudi yoktur. Ancak Yakobitler saygn ticaret adamlandr.*

(1).

Mescid.

Arapa

ibadet

yeri

demektir.

11.

Yzyldan

itibaren

her kk

ibadet

yerini

mslmanlar

mescid

diye

adlandrdlar.

Bu

tarihten

itibaren

byk

ibadet

yerleri

cami,

kkleri mescid oldular. (Hermann Thierch, Pharos, s . 229) Osmanlar devrinde hutbe mescidde deil, yalnz camide okunuyordu. (Hammer, U.394 ve 397; M.d'Ohsson. Tableau. 1.282)

(2).

Hsrev

Paa

1577 ylnda

Van

valilii

yapt.

Bu

srada

Bitlis'le

bir ok

eski

binay

gzeUelirdi. Biis'te mermerden bir hamam, aynca iki han,

bunlardan baka, rhova dzlnde iki kervansaray yaptmr.

100 dkkn ve iki tabakhane ve

Hsrev Paa,
rumlusudur.

1578 de balayan ve 1579'a kadar sren Osmanl Iran savalannm ba so

(Hammer, GOR2,n.477; Zinkeisen, GOR, ni.570)

(3). lk medrese 993 ymda Badat'da kuruldu. Bu konuda bak Alfr.von Kremer, Culturgesch.des Orients n.479 ve Kantemir, s .44; Hammer, Consanlinopolis und Bosporus, 1.51 1 (4). Evliya elebi'nin saygnlndan bahsettii bu ticaret adamlan Ermenerdir. nk ErEv

menUerden bazlan Monofisit olup Kalkedon (Kadky Konsl'nn) inanm reddettiler.

liya elebi'nin Yokobit demesi, Oriyentle halklann

dogmalara gre adlandnlmasndan ileri

70

Bitlis'te, Han, Bearet Aa, Lala Mustafa Aa, Kara Mehmed Aa, Alay Bey, Haydar Kedhda, ger Aa, Arap Hal Aa saraylan var..

:r>{

Bu sarayliarm yannda kentte Mutflar Han,' Paa Han, Hatuniye Han,

Hsrev Paa Han, eref Han Ham ve kprnn nndeki Byk Han gibi hanlar
vard.

geliyor. (M.Streck, EI.I454; J.Laurent. Bycance et let Turcs Seldjoucide, 71-74) (1). Han kelimesi Farsadr. Hane (ev) kelimesinden gelmedir.

71.

.
HiLOMmrmR*

."

MAAaSmB 1

BBLYOGRAFYA

Abu-'l-Fid, ad. par Guyard, Paris 1883.

Ahmed Wefia Pascha,Fedleke-i Ta'rih-i othmni, stambol 1285.

'Ain'AU Meddinzade^ Sammlung der Lehnsgesetze im osmanischen Reiche

unter Sultan Ahmet I. (1018 H). berzetzung bei P.A. Tischendorf, Das Lehnswesen, Leipzig 1872.
Andreossy, Constantinople et le Bosphore, Paris 1828.

Arakel de Tauriz, Livre d'hist'oires ad. par M.Brosset, Collestion d'historiens

Armeniens, Bd.I, Petersburg 1874. Ardzrouni, Thoma, Histoire des Ardzrouni (sic!) ad. par M.Brosset, Collcc tion d'historiens Armeniens, Bd. I, Petersburg 1874.

Arisdaguesde Lasdiverd, Histoire d'Armenie, ad. par E. Pmd'homme, Revue

de rOrient, Bd, XVII, Paris 1 864.

Ausfeld Adolf, Zur Kritik des griechischen Alexanderromans, Karlsmhe 1894.

al-Baldhor, Fulh el-buldn, ed. de Goeje, Leiden 1863.

Bamberg Fex, Geschichte der orientalischen Angelegenheit, Bertin 1892.

Banse Ewald, Das Orientbuch, Strassburg und Leibzig 1914.

Barbier de Meynard, A.C., Dictionnarie turc-franais, 2 Bde., Paris 1881 .

Basmadjian K.J., Essai sur l'histoire de la Litteroiure Ottomane, Paris und

Constantinopel 1910. Baumsiark Anton, Festbrevier und Kirchenjahrder syrischen Jakobiten, Paderbom 1910.

Becker C.H., Beitraege zur Geschichte Aegyptens unter den islam, Sassburg
1902/3.

Becker C.H., Steuerpacht und Lehnswesen, Der islam, V, 1914. Becker C.H., Islamsiudien Bd. I, Leipzig 1924.

Behmauer W.F.A., Kgabegs Abhandlung ber den Verfall des osmanischen Staatsgebudes seit Suleiman dem Grossen. ZDMG., XV, 1861.
Behmauer W.F.A., Das Nasihatname, ZDMG., XVIII, 1864. Belek Waldemar, Zeitschrift fr Ethnologie, Bd. XXIV, Berlin 1892.

Belek Waldemar, U nlersuchungen und Reisen in Trans-Kaukasien, Hocharmenien und Kurdistan, Olobus Bd. 63, 1893.
Belek VValdemar, Hanigalbat und Melitene, ZDMG., Bd. 5 1, 1897.

Belin Franois Alphonse, Essais sur l'histoire economique de la Turquie, Pa

ris 1865.

Bianchi et Kieffer, Dictionnaire lurc-franais, 2 Bde., Paris 1850. Binder H., Au Kurdistan, Paris 1887. Blau O., Nachrichten ber kurdische Stmme, ZDMG., XVI, 1862.

Bloch Theodor, DM/du/ a/5 CenMur, ZDGM., Bd. 63, 1909.

Brant James, Joumey through a part of Armenia and Asia Minr, in the year

1835, Journal of the Royal Geographical Society of London, Bd. VI, 1836. Brant James, Notes of aJourney through a part of Kurdistan, Journal o( hc
73

^-..m^

Geographical Society, Bd. X, London 1841.

Brockelmann Cari, Geschichte der arabischen Litteratur, Bd. l.Weimar 1897 bis 1898; Bd. II, Beriin 1899-1902.

Brockehnann Cari, Geschichte der arabischen Litterautr, 2. Ausgabe, Leipzig

1909.

Brosch Moritz, Geschichten aus dem Leben dreier Grosswesire, Gotha 1899.
Brosset M., Histoire de la Georgie, 4 Bde. Sl Petersburg 1849 ff.

Brown John P., The Dervishes or Oriental Spiritualism, London 1868.

Brugsch Heinrich, Reise der K. preuss. Ge'sandtschaft nach Persien 1860 und
7567, 2 Bde. Leipzig 1862.

Brnow und Domaszewski, Die Provincia Arabia, 2 Bde. Sassburg 1905. Budge E.A.Wallis, The life and ezploits of Alexander the Great, London
1896.

Busbeck Aug. Gislenius von, Vier Sendschreiben, Nmberg 1664.

Caetoni Leone, Annali deli' islam, Milano 1905 ff. Castellan A.L., ilten, Gebrauche und Trachten der Osmanen, 3 Bde, Leipzig
1815.

Chardin J., Voyages en Perse, 4 Bde. Amsterdam 1735.

Charmoy Franois Berrihard, bak Scheref-nmeh.

Cuinet Vital, La Trugui d'Asie, 4 Bde, Paris 1890-1894. Curzon George N., Persia, 2 Bde. London 1892. Daghbaschean H., Grndung des Bagratidenreiches durch Aschot Bagratuni,
Beriin 1893.

Darmesteter James, tu<7e5 7ran/e/:n, 2 Bde. Paris 1883.

Demschvvam Hans, Reise mit den Botschaflern des Knigs Ferdinand nach Constantinopel 1553-1555 bei H.Zimmerer, Eine Reise nach Amasia, Ludwigshafena. Rh. 1899.

Devic L.Marcel, Dictionnaire etymologigue des motsfranais d'origine orientale, Paris 1876.

Dieterici Fr., Aus den Schriften der lauteren Brder nach der Pariser Handschrif1 1005, Berlin 1858.

Dirr A., Einiges ber die Jeziden, Anropos, Bd. Xll-Xm, 1917-18.
* Dombart Theodor, Der Sakralturm, Mnchen 1920.

Dozy R.P.A., Noms des vetements chez les Arabes, Amsterdam 1845. Driver G.R., The Dispersion of the Kurds in Ancient Times, JRAS., 1921. Driver G.R., The name Kurd and its Philological Connexions, JRAS., 1923.
Dschmi, Mawln Nred-din'Abd-ar-Rahman, Nafaht-al-Uns, Kalkutta 1858.

Dschewd Ahmed, Trh-i 'Askeri-i othmni, Bd. 1, Konstannopel 1882. Dschihn-num li kb Tschelebi (Hdsch Chalfa) Constantinopel 1 145 H. Erckert R. von. Der Kaukasus und seine Vlker, Lepizig 1887.
Erckert R. von, Die Sprachen des kaukasischen Stammes, Wien 1895.

Enzyklopdie des islam, herausgegeben von M. Th. Houtsma, Leiden und

74

Leipzig 1913 ff.

Ewlij Tscheleb, Sejhatnmesi, 6 Bde. Stambul 1314-18 H.

Faustus von Byzanz, Geschichte Armeniens bersetzt von M. Lauer Kln

1879.

Finlay George, History ofGreece B. C. 146 to A. D. 1864 ed. H.F Tozer 7 Bde. Oxford 1877. ' '
Fleischer H.L., Berichtigung ZDMG., XVI, 1862.

Flgel Gustav, Die arabischen, persischen und trkischen Handschriften der

K.K. Hofbibliothek zu Wien. 3 Bde. VVien 1865-1867.

Fowler Georg, Drei Jahre in Persien, 2 Bde. Aachen und Leipzig 1842.
Frank Rudolf, Scheich Ad, der grosse Heilige der Jezidis. Trk. Bibi Bd 14
Berlin 1911.

Franke O., China als Kulturmacht, ZDMG., N.F., II, 1923.

Fraser J.B., Travels in Koordistan, Mesopotamia. London 1840.

Gagnier Jean, La vie de Mahomet, 3 Bde. Amsterdam 1748.

Garzoni, P. Maurizio, Grammatica e vocabulario della Lingua Kurda Roma

1787.

Geiger und Kuhn, Grundriss der iranischen Philologie, 3 Bde, Sassburg

1896-1904.

Gelzer H. in Geschichte der Byzantin. Litteratur (527-1453) von Kari Knm bacher, Mnchen 1897. (Handbuch d. Klass. Altertums-Wissensch. ed J
Mller IX:, I.)

Georgii Cyprii Descriptio Orbis Romani. ed. Henricus Gelzer, Lipsiea 1890.
Ghazarian Mkrtitsch, Armenien unter der arabischen Herrschaft bis zur Ent-

stehung des Bagratidenreiches, zeitschrift fr armenische Philologie Bd. II, 1904. Ghevond, Histoire des guerres et des conguetes des Arabes en Armenie, ad.
par Chahnazarian, Paris 1856.

Gibb E.J.W., History of Ottoman Poetry, 6 Bde. London 1900-1909.

Gibbon Edvvard, The History of the Decline and Fail of the Roman Empire
ed. J.B. Bury, 6 Bde. London 1897-98.

Goldzieher J., Vorlesungen ber den islam, Heidelberg 1925.

Gorioun bei Victor Langlois, Collection des historiens anciens et modernes de

l'Armenie, Paris 1869.

Groe Hugo, Meine Vorderasienexpedition 1906 und 1907, 2 Bde. Leipzig

1912.

Haarbrcker Th., As-Sahrastn, 2 Bde. Halle 1 850-5 1 . Hdsch Chalfa siehe Dschihn-num.

Hammer Jos. von, 5c/h>j/i, 2 Bde. Leipzig 1809.

Hammer Jbs. von, Des osmanischen Reiches Staatverfassung und Staatsverwaltung, 2 Bde. Wien 1815.

Hammer Jos. von, Umblick aufeiner Reise von Constantinopel nach Brussa
Pes 1818.

Hammer Jos. von, Consanlinopolis und der Bosporos, 2 Bde. Pesth 1821.
.75

Hammer Jos. von, Die asiatische Trkei, Jahrbcher der Literatr, Bd. Xin
undXlV,Wien 1821.

Hammer Jos. von, Geschichte des osmanischen Reiches, 10 Bde, Pes 1827
ff.

Hammer Jos. von, Geschichte des osmanischen Reiches, 2 Ausgabe, 4 Bde.

Pes 1834-1835.

Hammer-Purgstal, Geschichte der osmanischen Dichtkunts, 4 Bde. Pes

1836-1838.

Hammer-Purgstal, Geschichte der Ilchane, 2 Bde. Darmstadt 1842-43. Haneberg Daniel, Schul-und Lehrwesen der Mohammedaner im Mittelalter,
Mnchen 1850.

Hamack Adolf, Lehrburch der Dogmengeschichte, Bd. II. Tbingen 1909.

Hander-Mazzetti H. von, ReisebUder aus Mesopotamien und Kurdistan,
Deutcshe Rundschau fr Georaphie Bd. 33, 1911.

Hartmann Martin, Bohtn, Mitteilungen der Vonderasiat. Gesellschaft, 1896

und 1897.

Hartmann Martin, Der islam, Geschichte, Glaube, Recht, Leipzig 1909. Hartman Richard, Zu Ewlij Tschelebi's Reisen im oberen Euphrat-und Tigrisgebiet, Des islam, Bd. IX, 1919.

Heibbom A., Les Finances Oltomanes, Wien und Leipzig 1912.

Hell Hommaire de, Voyage en Turguie et en Perse, Paris 1854. Hertzberg G.F., Geschichte der Byzantiner und des osmanischen Reiches bis
gegen Ende des 16Jahrhunderts. Beriin 1883.

Heyd V/ilhelm, Geschichte des Levantehandels im Mittelalter, 2 Bde. StuUgartl879.

Hirth Fritdrich, Ancient Porcelain, Leipzig 1888.

Hir Fricdrich, Chinesische Studien, 2 Bde. Mnchen 1890.

Hoffmann Georg, Auszge aus syrischen Akten persischer Mrtyrer, Leipzig

1880.

Hommer Friu, Geschichte Babyloniens und Assyriens, BerUn 1885-1889.

Hommel Fritz, Grundriss der Geographie und Geschichte des alten Orients,
ersteHlfte, Mnchen 1904.

Hommel Fritz, Geschichte des alten Morgenlandes, Beriin und Leipzig 1912.
Hommel Fritz, Fesschrift fr, Leipzig 1917-18.

Hommel Fritz, bei James B. Nies, Ur Dynasty Tableis, Leipzig 1920. Hommel Friu, Beitrge zur Morgenlndischen Altertumskunde 3. Mnchen
1922.

Hom Paul, Grundriss der neupersischen Etymologie, Sassburg 1893.

Hrnle Gotieb, Magazin fr die neueste Geschichte der evang. Missions und
Bibelgesellschc^len, Basel 1836 und 1837.
Hver Otto, Kullbaulen des islam, Leipzig 1922.

Huart element, Histoire de Badad, Paris 1901.

Hbschmann H., Zur Geschichte Armeniens und der erslen Kriege derAraher,
76

Leipzig oJ.

Hbschmann H., Die altarmenischen Ortsnamen, Indogermnische Forschun

gen, Band XVI, (S. 197-490) 1904.

Hurgronje Snouck, Mekka, 2 Bde. Haag 1889.

Ibn ul-Air, Kit^ al kmil fi't-trih, ed. Tomberg, 14 Bde.

Ibn Batta, Voyages d'Ibn Batoutah, texte Arabe, accompagne d'une aduction
par C. Defr^mery et Sanguinetti, 4 Bde. Paris 1853-58.
IlMi ChalliVn, 2 Bde. Bulaq 1275 H.

Ibn Hawqal, Abu'l Ksim, ed M.J. de Goeje, Leiden 1873.

Ishq Efendi, Kif al-Asrr wa d^'al-asrr, istambol 1291 H.

ismail Ghlib, Taqvim-i Maskkt-i 'othmnije, 2 Bde. Konstontinopel

al-Istakhri, Abu Ishk al Frisi. Maslik-ul Mamlik, ed. M.J. de Goeje
Leiden 1870. '

Jacob Georg, Ein never Text ber die Jesds, Jahrbuch der Mnch. Oriental
GeseUsch. 1908.

Jacob Georg, Studien in arabischen Dichtern, 3 Bde.

Jacob Georg, Beitrge zur Kenntnis des Derwisch-Ordens der Bektaschis

Trkische Biblioek BD. IX. Beriin 1908.

Jacob Georg, Die Bektaschijje in ihrem Verhltnis zu verwandten Erscheinungen, Abhandl. der I. Klasse der K. Akad. d. Wissenschaften, Bd., XIV., Mnchen
1909.

Jacob Georg, Deutcshe bersetzungen trkischer Urkunden, Kiel 1919.

Jacob Georg, Der Einfluss des Morgenlands aufdas Abendland, Hannover

1924.

al-Jaqb, al Buldan, ed M.J. de Geoje in Bibliotheca Geographorum ArabicorumBd.Vn. Leiden 1873.

Jqt, Kitb mu'am el-buldn, ed. Ferdinand Wstelnfeld, 6 Bde Leiozie 1866-1870. ^
Jaquemart Albert, Histoire de la Ceramigue, Paris 1873.

Jaubert P. Amedeus, Reise durch Armenien und Persien 1805 und 1806
bersetz von G. W. Becker, Leipzig 1822.

Jean Caolicos (PaJ'rche Jean VI.), Histoire d'Armenie, ad. par SaintMartin, Paris 1841.

Johnson Francis, Diclionary Persian, Arabic and English, London 1 852.

Jorga N., Geschichte des osmanischen Reiches, 5 Bde. Gotha '1908-1913.

Julien Stanislas, Histoire et Fabrication de la Porcelaine Chinoise, Paris

1856.

Justi Ferdinand, Beitrge zur alten Geographie Persiens, MariMirg 1869

Justi Ferdinand, Kurdische Grammatik, St. Petersburg 1880.

Justi Ferdinand, //-anc/'ejA'a/ne/7>c/t, Marburg 1895.

Kamemir Demeic, Geschichte des osmanischen Reichs, Hamburg 1745. Karabacek J., Zur muslimischen Keramik, sterr. Mcmatsschrift fr den Ori77

..^usm/f'^':''^-

cm, Band XL 1885.

Karabacek J, Die Martabani - Seladon Frage, sterr. Monatschrfft fr den

Orient, Band XI, 1885.

Kauenbusch Ferdinand, Vergleichende Konfessionskunde, Bd. I. Freiburg im

Breisgau 1892.

Keimer Ludwig, Die Gartenpflanzen im alten gypten, Hamburg 1924.

Kekule Stephan, ber Titel, mter, Rangstufen und Anreden in der offiziellen osmanischen Sprache.

Klfekian Diran, Distionnaire turc-franais, Constantinople, 1911.

Kiepert Heinrich, Lehrbuch der alten Geographie, Berlin 1878.

Kinneir J.M., Journey through Asia Minr, Armenia and Koordistan, 18131814, London 1818.

Klapro Julius von. Reise in den Kaukasus und nach Georgien, 2 Bde. Halle
und Berlin, 1812-1814.

Kolenati F.A., Die Bereisung Hocharmeniesn, Dresden 1858.

Kolenati F.A., Die Bereisung Circassiens, Dresden 1859. Kpril Zade Mehmed Fu'd, Die ersten Mystiker in der osmanischen Litera
tr (turkisch) istambol 1919.

Kremer Alfred von, Culturgeshichte des Orients, 2 Bde. Wien 1875-77.

Kugener M. A., Revue de I'Orient Chretien Bd. Vll. Paris 1902.
Lammens Henri, Le Berceau de l'Islam, Rom 1914.

Lane Edvvard William, Manners and customs of the modern Egyptians,

deutsch von Zenker, 3 Bde. Leipzig 1835. Laufer Berthold, Sina-Jranica, Clcago 1919.

Laurent J., Byzance et les Turcs Seldjoucides, Paris und Nancy 1913.
Laurent J., L'Armenie entre Byzance et l'Islam, Paris 1919. Layard Austen Henry, Nineveh and its remains, 2 Bde. London 1848 und
1849.

Layard Austen Renry, Discoveries in Nineveh and Babylon, London 1853.

Layard Austen Henry, Early adventures in Persia, Susiana and Babylonia, 2

Bde. London 1887.

Legrain Georges, Rapport sur les travaa executes Karnak, Annales du ser vice des antiquit6s de l'Egypte, Bd. V, Cairo 1904.

Lehmann-Haupt C. F., Armenien einst und jetzt, Bd. I, Beriin 1910.

Lerch Peter, Forschungen ber die Krden, St. Petersburg 1857.

Linde Antonius van der, Geschichte und Litteratur des Schachspiels, Berlin,
1874.

Litnann Enno, Morgenlandische Wrter im Deutschen, Tbingen 1924.

Loeschcke G., Die Religion in Geschichte und Gegenwart, Bd. Ill, Tbingen
1912.

Laschan Felix von, Vlker, Rassen, Sprachen. Berlin 1922.

Lynch H.F.B., Armenia. Travels and Sludies, 2 Bde. London 1901. Mahmd al-Ksgari, Kibb diwn lgat et-turk, 3 Bde. Konstantinopel 1333-

78

35H.

^^Ma^erczak R., U Mouridisme au Caucase, Revue du Monde Musulman, Band

Malcohn John, Geschichte Persiens, 2 Bde. Leipzig 1830

bearbetet von Dr. Hans Lemke, Hamburg 1907.

Marquart J., Eranahr, Beriin 1 901 .

Mann Oskar, Kurdisch-Persische Forschungen, 3 Bde Beriin 1906 Marco Polo, Die Reisen des Venezianers Marco Polo im 13. Jahrhundert

^naen,

Marquart J.. Unlersuchungen zur Geschichte von Eran, GUngen 1896

Marquart J., Osteuropische und ostosiatische Streifzge, Leipzig 1903 Marsgh Conte di, Stato militare deli' imperio ottomanno, 2 Bde. Haya und
Amsterdamo 1732. ^

Mas'd, Mu adh-dhahab yva m'din al-auhar, ed. Barbier de Meynard et

Pavet de Courteille, 6 Bde. Paris 1 87 1 .

eI-Mwerdi, Abu'I-Hasan Ali ibn Mohammed ibn Habib, El-Ahkm es Sultanja ad. par Leon Osorog, Paris 1901 ff.

Matieu d'Edesse, Chronigue, ad, par Ed. Dulaurier, Paris 1858

Mau August, Pompeji, Leipzig 1900.

Meissner Bruno, Babylonien und Assyrien, 2 Bde. Heidelberg 1920 und 1925
Menant Joachim, Les Yezidiz, Paris 1892.

Meninski, Ler/on turcico arabico persicum, 2 Bde. VVien 1680

.a,. SL^'d^" ""' ^rJ^s.H.nn. ;ah,bch der Mnchne, nen.

Meyer A.B., Altertmer aus dem Ostindischen Archipel, Leipzig 1884 Meyer A.B., Uber die Herkunft gewisser Seladon - Porzellane und ber die
Martabani s. Osten. Monatsschrift fr den Orient, Bd. X, 1985.

Meyer A.B., Lung - ch'an - yao der altes Seladon - Porzellan, Beriin 1889
Meyer Eduard, Geschichte des Altertums, Stuttgart und Beriin 1910-1913

Mtefindt Hugo, Zur Geschichte der Barttracht im alten Orient, Leipzig 1923
^^^von Molce, Briefe ber Zustnde und Begebenheiten in der Trkei, Berlin
al-Moqaddasi, Ahsan-ut-Taqsm, ed M J. de Goeje, Leiden 1906 Morawz C\\sr\es, Lesfinances de la Turguie, Paris 1902

Moravvitz Charles, Die Trkei im Spiegel ihrer Finanzen, Berlin 1903 Moses von Chorene, Geschichte Gross-Armeniens, deutsch von M Lauer
Regensburg 1869.

Mller Aug., Der islam im Morgen-und abendland, 2 Bde. Berlin 1885-1887

Mller Carolus, Pseudo-Callisthenes, 3 Bde. Paris 1 846. Mller Friedrich, Allgemeine Elhnographie, Wien 1879.

Mller Kari, Die Karawanserai im vorderen Orient, Beriin 1 920.

Mller-Simonis, Vom Kaukasus zum persischen Meerbusen, Mairtz 1987

Mur William, The Life of Mohammad, Edinburgh 1912.

Nau F., Dans guelle mesure les Jacobites sont-ils monophysites? Rtvue de
79

I'Orient chrdtien, Bd X, Paris 1905.

Naumann Edmund, Vom goldenen Hom zu den Quellen des Euphrat,

Mnchen 1893.

Niebuhr's Carsten, Reisebeschreibung nach Arabien und anderen umliegenden

Lndern, 2 Bde. Kopenhagen 1774-78.

Nolde Eduard, Reise nach Innerarabien, Kurdistan und Armenien, Braunschweig 1895.

Nldeke Theodor, Geschichte der Perser und araber zur Zeil der Sasamden,
Leyden 1879.

Nldeke Theodor, Kard und Krden, Festschrift fr Heinrich Kiepert, Berim

1898.

Nldeke Theodor, Geschichte des Qorans, 2. Aufl., bearb. von Fnednch d'Ohsson Muraea, Tableau general de l'Empire Olhoman, 3 Bde. Pans 1. Bd.

^. . u

Schwally, Leipzig 1909.

1787, 2. Bd. 1790, 3. Bd. 1820.

Otto Walter, Priester und Tempel im hellenistischen Agypten, 2 Bde. Leipzig

und Berlin, Bd, 1, 1905, Bd. II, 1908.

Otto Walter, Kulturgeschichte des Altertums, Mnchen 1925.

Pauly-Wissowa, Real-Encyklopdie der classischen Altertumswissenschaft,

Stuttgart 1894 ff.

Perceval Caussin de, Precis histdrigue de la destruction du corps des Janis

saires, Paris 1833.

Polak Jakob Eduard, Persien, 2 Bde. Leipzig 1865. Preusser Conrad , Nordmesopotamische Baudenkmler, Leipzig 1911.

Prfer, C. und M. Meyerhof (Kairo), die Augenheilkunde des Jhann b.

Msavvaih (777-857 n. chr.). {Dasfrheste uns erhaltene Lehrbuch der Ophtalmologie), in der islam VI, Sassburg 1915.

Prym und Socin, Kurdische Sammlungen, Erzhlungen und Lieder, Band a)

Texte in Umschrift, Band b) bersetzung. St. Petersburg 1890. al-Qazwini, Adschib el machlukt, ed. F. 'VVstenfeld, 2 Bde. Gttingen
1848-49.

Ouartremere Etienne, Histoire des Mongols de la Perse, ecnte en persan par

Raschin-eldin.

Qorn

Ranke Leopold, Die Osmanen und die spanische Monarchie, Beriin 1857.
Rasid Efendi. Tarih, Konstantinopel 1153 H.

Rsim Ahmed, osmanly trih, 4 Bde. istambol 1326-28 H. Rawlinson H.c, Notes on a Journey from Tabriz through Persian Kurdistan,

Journal of the Royal Geographical society, Bd. X, London 1841.

Ricaut, Historia der Beschreibung von demjetzigen Zustand des Otlomansc/en7?eic/w, Frankfunt 1671. _ . ,.

Ricaut, Historie des irois derniers empereurs des Turcs, Depus 1623 jusqu a
1677, Paris 1683.
80

m'^

'^^^''^

Rich Qaudio^J[i|ifei Narrative of a residence in Koordistan, 2 Bde.

1836.

Rifqi,.Sc/feZ(34(^!jj|fSwrf, Konstantiopel 1326H.

'^'--k-'f.

^;#w.irt
^o#C;:

Ritter Cari, fe^^^l^nde, Band 9-11, Berlin 1840-44

! :

Rdiger undP*^;K'urdc/e Studien, Zeitschrift fr die Kunde des moteo^V?; '

landes,Bd. 3-7^ Gttingen 1840-1850.

RpsenG-, GejCifetc//e der Tr/fce, Leipzig 1866.

^j??^;* ,

Royle JP;, in Versuch ber das Altertum der indischen Medizin, Deutsch-

von Wallach, mit Zustzen versehen von Heusinger, Cassel 1839.

Ruppin Arthur, Syrien als Wirtschaftsgebiet, Berlin 1920.

' !

Sachau Eduard, Zur altesleri Geschichte des muhammedanischen Rechts, Sitzungsberichte der philos-histor. Classe der akademie der Wissenschaften, Bd. 65,

Wien 1870. Sachau Eduard, Muhamrnedanisches Recht nach Schafiitischer Lehre, Sltutgart und Beriin 1897.

Sachau Eduard, Verzeichnis der Syrischen Handschen Handschriften der K. Biliothek, Beriin 1899. -

Saint-Manin J., Memoires historigues et geograph, sur l'Armenie, 2 Bde. Pa

ris 1818-1819. Saladin H., Manuel d'art Musulman, Paris 1907.

Samy-Bey-Fraschery, ms-uZ-a'/m, stambol 1306 H.

Sarre Friedrich, Reise in Kleinasien, Berlin 1896.

Sartel O. du. La Forceto'/e de C/zme, Paris 1881.

sax cari Ritter von, Geschichte des Machverfalls der Trkei, Wien 1908.

as-Sahrastni's Abu-'l-Fath' Muhammad, Religionsparteien und PhllosophenSchulen bersetzt von Theodor Haarbrcker, 2 Bde. Halle 1 850-1^851. Schams ed-dn Smy Bej, Qms al-a'lm.
Scheref-nmeh = Cheref-nmeh ou Fastes de la nation Kourde par Chref-

ou'ddine, Prince de Bidls. TraduiLs du Persan et commentes par Franois Bemard

Charmoy, 4 Bde. Sl Petersburg 1868-1878. .

Schoy C, ber die Richtung der Qibla, abhandlug von Al-Fadl b. Hatim anNairz, Mnchen 1922.

Schwar2 Franz von, rurfee^/a, Freiburg i. B., 1900.

Schweigger Salomon, Reiss-Beschreibung nach ConstantirU>pet,ff^xf^ii^ ' .

1664.

.
~

'

Sebeos, Histoire d'Heraclius, trad. de TAnnnien p$s'Tt6detic Mckir, Paris

1904. . -'

Sejjidi 'Al, /?eiim// /w5 oi'"n, Constantiopel 1330 H.

Shiel J., Notes on a Journey from Tabriz through Kurdiitan, h^ittsi trf tbe
Royal Geogr. Society of London, Bd. vm, 1838.

Spiegel Fr., Die Alexqndersage bei den Orieralen, Leipaig 185L '
Spiegel Fr., Ernische Altertuniikunde, 3 Bde. Leipzig 1871-78. Sprenger A., Das Leben und die Lehre des Mohammad, 3 Bde. Berlin 1861.: ; 81

1865.

Stem Bemhard, Medizin, Aberglaube und Geschlechtsleben in der Trkei, 2

Bde. Bertin 1903.

Le Strange G., The Lands of the Eastem Caliphate, Cambridge 1905. Seck MaximUian, Armeien, , Kurdistan und V/estpersien nach den babylonisch-assiyrischen Keilinschriften, Mnchen 1898. Seck Maximilian, Das Gebiet der heutigen Landschaften Armenien, Kur

distan

und Westpersien nach den babylonisch-assyrischen Keilinschriften, ZA.,

XIV, 1899.

Sssheim Kari, Prolegomena zueiner Ausgabe der im britischem Museum zu

London venvahrten Chronik des Seldshugischen Reiches, Leipzig 1911.

Suidae Lexicon ex recognitione Immanuelis Bekkeri, Bern 1854. Sykes Mark, Journeys in North Mesopotamia, Geographical Joumal, Lon
don, Bd.XXX, 1907.

Sykes Mark, The Kurdish Tribes of the Ottoman Empire, Joumal of the Roy al Anthropological Institute, Bd. 38, London 1908.
Tabari, Kitb ahbr e-rusul yva el-mulk, ed, M.J.de Goeje, Leiden 18791901. Tavemier Jean Baptiste, Les siz Voyages, Paris 1909. Texier et Pullan, L'architecture Byzantine, London 1864. Thiersch Hermann, Pharos, Leipzig 1909. Thopdschian H.,. Armenien vor und whrend der Araberzeit, Zeitschrift fr armenische PhUologie, Band II, 1904. Thureau-Dangin F., Die summerischen und akkadischen Knigsinchriften,
Leipzig 1907.

Thuriau-Dangin F., Une relation de la huitieme campagne de Sargon, Paris

1912.

Tiele C.P., Babylonisch-Assyrische Geschichte, Gotha 1886. Tischendorf P.A., Das Lehnswesen in den moslemischen Staaten, Leipzig
1872.

Tomauvv Nicolaus von, Das moslemische Recht, Lepizg 1855. Tschamtschean, Geschichte Armeniens vom anfang der Welt bis zum Jahre 1784 (armenisch, Venedig 1784-86), auszugsweise bersetzt von Johannes Av

dall, Calcutta 1827. Tschamtschean, Aperu des entreprises des Mongols en Giorgie et en Arme nie dans le XIII secle trad, par Klapro, Paris 1833. Vartabed Elise, bei Victor Langlois, collection des historiens anciens et modernes de l'Armeenie, Paris 1869.

Vartabied Vartan, Text und bersetzung bei J. Saint-Martin, Memories sur

l'Armenie, Band II, Paris 1819.
Vitmvius, De architectura,

Vullers Johann August, Lexicon persico-ladnum etymologicum, Bonn 185564.

82

Wagner Moritz, Reise nach persien und dem Lande der Krden, 2 Bde. Leipzig
1852.

Weil Gutav, Muhammed der Prophet, Stuttgart 1843. Weil Gustav, Geschichte der Chalifen, 5 Bde. Sttgart 1846-1862. Wellhausen i.., Das arabische Reich und sein Sturz, Beriin 1902.

Wilkinsoa, The Manners and customs of the ancient Egyptians, eA. S. Birch,
2 Bde. Londofl 1878.

Winckler Bugo, (kscfachte Babyloniens und Assyriens, Leipzig 1 892.

^\Azin%etKsa,DreiBektaschi-KlsterPhrygiens, Beriin 1913.

Wnsch Jo^f, Meine Reise in Armenien und Kurdistan., Mitteil. d. K.K. Gec^raph. Gesellschaft, Wien Bd. 26. 1883.

Wnsch Josef, Wan, sten. Monatsschrift fr den Orient, Bd. X. Wien 1889.
Wnsch Josef, Das Quellegebiet des stlichen Tigrisarmes, Petermann's
Georgr. Mitteil, Bd. 35, Gotia 1889.

Wnsoh Josef, Die Landschaften Schirwan, Chisan und Tatik, Mitteil, der
K.K. GeCH-gr. GeseUsch., Band 23, VVien 1890.

VVstenfeld F., Der imam Et-Schfi'i, seine Schler und Anbnger, Abhand-

lungen der Kgl. Geselllsch. der VVssenschaften zn Gttingen, 1890 und 1891.

ZacherJuUus,/'5eMdoca//5//!e/es, Halle 1867.

Zakaria, Memoires historigues sur les sofis ad. par M. Brosset, Collection
d'historiens Armeniens, Bd, 11, Petersburg 1876.

Zambaur E. von, Prgungen der Osmanen in Bosnien. Numismatische Zeits

chrift, VVien 1908.

Zimmermann Emst, Chinesisches Porzellan, Bd, I, Leipzig 1923.

Zinkeisen J.W., Geschichte des osmanischen Reishes, 1 Bde.., Hamburg

und Goa 1840-1863.

Zrejj, Mehmed, Siill-i'osmn, 4 Bde., Konstantin(^)el 1315 H.

"

"

/.>!?!>*'

3. Say kt

TRKYE
SORUNLARI
^^
a^p Sarakotn Toplumsal Kriz ve Karar An Toplume&l Muhalefette Tkanma Y&lun Oemi vs Yeni Dnem

A. Fikri man
nfln Onay
ICclmut Kartknrt

nsan Haklar, Toplum. Derlet. Snf

89 Bahar Direnii

rarakVakin

lalnriyt Ctf&
Laraat Budak

Avrupa Topluluu Sorunu

retmen Moadelsslnde Ana Dnemeler
Devrimci Yol Davasnn Oemil Devrimci Yol Dsvasmda Son Szler
Direni Komiteleri ve Fatsa

OtasUrarau Af r(tn
MaJuBut Ifundab Uyan Bl<*

Oenllk Bugn istiyor

1 U&ys Dersleri

IHjIniMUr

Dnn

ve

Bugnn Defterleri

TRKYE
SORUNLARI

TR
ki YE SORUN

LARi;

KTAP DZS

DZS-lfeL
2. Bask kt

C..T, ^
670 sayfa tam kolleksiyon

ALAN YAYINCILIK: Bamusahip Sok. Tala Han,

16/302 Caalolu4STANBUL

DAITIM: stanbul: CEMMAY/TMDA/ARKADA

SAY/ZGR/Cumhuriyet Kitap Klb
Ankara: ADA/DOST

Gncel Sorunlar Dizisi

LATN AMERKA'NIN

KESK DAMARLARI

Eduardo Galeano

BR BAKA KTSAT

.'

Derleme / Alpaslan Ikl

Cengiz Bekta Yldrm Ko
H. Alleg/P. Korovessis

KMN BU ALANLAR, SOKAKLAR, KENTLER TRK NEDEN BYLE, NASIL DEECEK?

SORGU

alan ya

LM CEZASI STNE DNCELER

Camus/Koeestler

DEMOKRAS, SENDlKA ZGRL

Y KTAPLAR
YAYINLAR

VE SOSYAL HAKLAR
TRKYE'DE MODERNLEME,

Faruk A.

Pekin

DN VB PART POLTKASI
DM DOSYASI

Yaar Sarbay

Arslan Baer Kafaoglu

NE DBDK, NE OLDU, NE OLACAK?

TE ALTERNATF

Arslan Baer Kafaoglu

Arslan Baer Kafaoglu

KTSATTA DORULAR VE YANLILAR

. . .

Arslan Baer Kafaoglu

BANKERLER VE KASTElM OLAYI

Arslan Baer Kafaoglu

Yaam Inceiemeteti Diziti

KAFKA
SARTRE

Klaus Wagenbach
Walter Biemel

LUKACS

Fritz JRaddatz

CAMUS

;. . V .

Morvan Lebesque

RElCH
PICASSO
VAN GOGH
LAUTREC

'. Bemd A. Laska

Wilfried Wiegand
Hcrbert Frank
Matthiaa Arnold

SMONE DE BEAUVOR (kyor)

CHE GUEVERA (kyor) ROSA LUKEMBURG (kyor)

Chfistiane Zehl Romero

Elmar May Helmut Hirsch

ada Edebiyat Dizisi

BENDEN SELAM SYLE ANADOLUYA

Dido Sotiriyu

LAHLER
1985/TARlHSELBlR ARATffiMA
KENT VE KPEKLER

Glten Akn
Gyorgy Dalos
Mario Vargas Uosa

nsanin yazoisi KAYIP/MSSING

BAROK KONSER KATALONYA'YA SELAM .

Mihaii oiohov Thomas Hauser

Alejo Carpentier George Orwell

BYDKE/BLOW UP
RAZUMOV'UN YKS

Julio Cortazar
Joseph Conrad

SEYRAN DESTANI

Glten Akn

AKIN VE SAVAIN GNDZ VE GECELER ALBERTNA ROSA'YA AK MEKTUPLARI

GNETEK ADAMLAR

.... Eduardo Galeano Pato Neroda

Hasan Kasafani

42 GN (2. Bask kyo^r)

DL '

OHen Afcn
An Seghn

SEVG YOLLARI YARtN BAKA BR GNDR (kyor)

AlexaaiB KoUantci RtWB GbUteci

Bavuru Dizisi

SENARYO VE YAPIM (1. ve 2. Kitap)

Mahmut TaK niSreo

ALIMA EKONOMSNE GlRl

Kuvvet Lotoh

YEN KTAPLAR DNYA KAPTALZMNN BUNALIMI ...

_ Der.: S. Savran/N. ferflgaB

Ma Hmi M/3M, ' C^aloiluJsr.

(w6tTIM<

':

V,- ;

KADINLAR N
GRAMSCI .

TM T^st^
Penry AndenoA

laaMCa<MAY
AalunMlA

> .

-A*

BELGE YAYINLARI
Yeni Kitaplar

MrrUan

1968/Ronald Fraser

tSYANCl BlR RENC KUAI

Bat'nn endstrilemi:} all lkesindeki (ABD, Bat Almanya,

Fransa, italya, ngiltere. T^uzey rlanda) renci ayaklanmala

rn i^jleyen kitap, renci eylemlerine katlan yzden fazla
Kitap ayn zamanda dokuz szel

kiinin

anlarna

dayanyor. sonucu

tarihinin ilk geni

ibirlii kapsaml

bir kuak szl

zerine yazlm, trnn tarihi olup, alt lkedeki ilk kez

uluslararas

renci

hareketlerinin

karlatrmal

incelemesini

de

sunmakta.

Nikos Svoronos

ADA HELLEN TARHNE BAKI

Nikos Svoronos Yunanistan'n en sekin tarihilerinden.

Trke'de bu yakm komu lkenin tarihine ilikin kaynak yok

denecek kadar az. Svoronos'un bu ksa tarihi iyi bir balang kayna olmas yannda, btn temel bilgileri de sunuyor;

Hellenlerin

Bizans'tan

Osmanllara ve gnmze dek olan ma

ceras ilgiyle okunuyor.

* *

Mahmut Memduh Uyan

BEN BR NSANIM
urN i!i<

"Her yanm titriyor, engelleyemiyorum... ama iim gliyor..

her trl ikenceye kar direnecektim., ah insanlk., sevgili

NSANIM
Belgesel .Anlat Dizisi

insanlk., yzyln insanla,

insanlar

gelin,

grn

insanl

nasl

katlediyorlar., insanlara, ah

yirminci insanlk., grdke

sonunda topluma
daha ok

neler sevgim

yapyorlar sonsuz

artyor.,

ikence

seviyorum.,

insanlk

iin,

insan olabilmek

iin, insanlk onuru iin ikenceye direnmek gerek; diyorum..

Mrn bir insanm, diyorum.. Ben bir insanm.. Ben bir insanm

_. H\.AI (. kt

ey ikenceciler.. Ben bir insanm."

ALAN YAYINCILIK Yeni Kitaplar

Yldz Sertd

TRKYE'PE DIA DNK EKW}OMt VE K

"Yldz S^elln kitab, sadece verilen titiz bilgiler asmdan
deil, yar-8aiM|.yilejni lkelerdeki periferik kapitalizmin teo
rik zmlernesl baJnmmdan da dikkate deer."
Samir Amin

"Bu ahma, g^fek <^gda Trkiye ekonomisi ve toplumu ze rine, genel bunalmn genel sorunlar ile balantl olarak ince

leme

yapmak

isteyenleri,

gerekse periferik kapitalist lkeler

deki

krizi

incelemek isteyenleri

ilgilendiriyor.

Akademik

ve

bilimsizi bir alma ohnas yannda, yeni zmlemelerin ger

ek elerini de kapsyor."

Kostas Vergopulos

Uluslararas Af rgt

TRKYE DOSYASI
Fikir Sulular . kence ve Kt Muamele
Siyasi Tutuklularn Adil Olmayan Yarglanmalar

lm Cezas

Mihait Btlgakov

KPEK KALB
Kpek Kalbi gei dneminin elikilerini; ameliyat sonucu

yan insanlaan bir kpein azndan fantastik elerle birlikte esprili bir ekilde veriyor. Mihait Bulgakov, daha nce Trke'

de

yaynlanan

"Bir lnn Defteri" ye

"Usta ile Margarita"

adl kitaplaryla da tannyor. Kpek Kalbi 'nin oyunlatrlm

bir

versiyonu,

1&88

stanbul

Kltr Festivali'nde

Moskova

Gen Seyirciler Tyatrosu'nc sa)Uielendi.

MeGna Mercouri r-t ', >

CUNTAYLA SAVAVf/Aniar

._

Melina Mereoori aolanrEB; yassmaya, Yuan (^^^^ .^it|^Cmiian

/kout olarak, ^^isM^-^^lpKlaM lis kadf'^felliti^^&tj^mu

sergiledi ! "Yunanh dof^ui* ^iycaktl M]feMti'.'*v' Yunanh

vatandalktan atldtuft^Jl^Sl^ verdi ve .^|^ir.i$j)$[nya

teceim. "-Ve $y>aevaa *Jt; "AJ&Jf'RjSe^pulo* ise

faist dodu fafeV<S^k'^:^_Jt6|S>o M.ef4^-:^P 4^am; Albay Pa|>do{>iJfQ6 J^^^i^bet f^ !* birYarn-s ..rl . T ,_",

kU*

.i
'?^**i

:--WW.-..

ALAN-BELGE YAYINLARI
lOnyaynalk

"Kitap yazn da okunur"

"Dvrtmn 200. yttma amu^sn"
Franott Furel "Yani Saalar'da Yaz Taarruzu"

il

Mustafa Dotan

FRANSIZ DEVRM 'N YORUMLAMAK

Trkesi: Ahm& Kuyaf
*

FRAR DLER
(iir)

"Yunua NaH 1M9 Rpo<t| dOl"

Meclt nal

Robespterre/Samt Just/Marat Oanton/Babauf

DEVRM YAZILARI
Hazrtayan: Veal Gnyol

ZAMANI DURDURABLMEK
(Metris len Rportaj)

"Envar Gk* Hr dl"

Mehmet etin

"lmnn 2. ylnmna

Idrts KOkmar'In Amama"

BR AIZDAN

DZENN YABANCILAMASI
Bklnen Yan Bask
*

"A. KmHt Konufc'un Yeni Roman"

SICAK BR GNN AFAINDA

*

VVilheim K&hlr

EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNDE

BTLS VE HALKI
Trkesi: Hayda' 1*

"Akademi dl Manatyonu"
Sualp ekmeci

AYNADAK SURETM

"Tayad ykO dOl"

"Sovyattar'd* v ln'd* nlf t>luyor?" Sad Ele

SOSYALZMN GNCEL SORUNLARI

Dnya Sorunlar Say< 6/2

KURT AZINDA KUZU

Envar Gka Hr 3. diilfi

Dursun Akam

SUYU UYANDIR SESM OLSUN

Fadl Oztrk
Soysal Ekinci

GENERALLER BRLEN
"Almanya'da Bir Hababam Snrf"

Ruben GaHucci

BR YTK K LKE
("f)
Halil Gvl

YARIN BAKA BR GNDR

"Aanlin dan B Roman"

Trkasi: Mene Gk

YURDUNA DNEN GILGAMI

(iir)

Allrad DOCln

BERLN ALEKSANDER ALANI

Trkas: Alvnet Arpad

Brol Keskin

ALBATROSLAR
(yklar)
Ralpl MUiband

Zihni Anadol

KIRMIZI GL VE KASKET
(Andar)

KAPTALST DEVLET
Trkesi: Osman Aknhay Che Guevara

Antona Gramsci

TALYA'DA KONSEYLER
Trkati: Yusul Alp

MEKTUPLAR VE KLER
Trkas: Cavdat Afkm

H WaDar

GMas Dalauz-Falx Guanari

KAPTALZM VE ZOFREN
TOrkati: Al Akay
*

NKARAGUA SANDNSTA DEVRM

Trkas: A.Nihal
Oanal Dttun Alan YayncM

Bamuhasip SokM Tala Han

302

Laonardo Soaacia

BAKUUN GN
Trkaai: Ounvul Camgil

CaOaloClu M. Tal: 5n K3 20

OaOKNTi: Islanbul

Cammay. zgr. Tmda. Say. Arlcadas

Ankara: Ada. Dost. Umir. Ilar

Trkya: CKK Cumhunyal KU(> KuklhC

1928 ylnda Wilhelm Khler tarafmdan Mnih niversitesinin

Felsefe Fakltesinde tez olan bu alma 17. yzylda Bitlis kentinin toplumsal tarihine k tutuyor.

Arapa,

Etyopya Dili, Gney Arabistan yazs, Eski Trk

yaztlar, Uygurca, branice, Trke, Trk Tarihi, Farsa,

Mslman halklarn tarihi, Eski a Tarihi, Jeoloji dersleri izlemi olan yazar, ok eitli kaynaklardan yararlanarak,

skender imparatorluundan bu yana, Bitlis ve evresinin

toplumsal tarihini veriyor.

BM DZS: 105/24

alan yaynclk