T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2685 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1651

KLASK SOSYOLOJ TARH

Yazarlar Yrd.Do.Dr. Temmuz GN AVRAN (nite 1, 2, 6) Yrd.Do.Dr. Fatime GNE (nite 3, 4, 5) Prof.Dr. Serap SUUR (nite 7) Yrd.Do.Dr. Fuat GLLPINAR (nite 8) Editr Prof.Dr. Serap SUUR

ANADOLU NVERSTES

indekiler

iii

indekiler
nsz ............................................................................................................ vii

Sosyolojide lk Dnem Gelimeler .......................................

SAINT SIMON: ENDSTR TOPLUMU VE SOSYOLOJ ............................ Endstri Toplumu, Endstri Toplumunda Toplumsal Yap ve Devlet rgtlenmesi ...................................................................... Yeni Din ....................................................................................................... Sosyal Fizik ................................................................................................... Saint Simonun Etkileri ................................................................................ AUGUSTE COMTE: POZTVST SOSYOLOJNN GELM .................... Sosyolojik Pozitivizm, Hal Yasas ve Bilimlerin Snflandrlmas ....... Toplumsal Statik, Toplumsal Dinamik ....................................................... Endstri Toplumu ve blm ................................................................... Toplumsal Yasalarn Belirleyicilii .............................................................. Comteun Yntemsel Stratejileri .................................................................. J. S. MILL VE H. SPENCER: EVRMCLK VE POZTVZM ....................... John Stuart Mill ............................................................................................ Herbert Spencer: Pozitivist Organizmaclk ................................................. Toplumsal Evrimci Teorilere Getirilen Eletiriler ........................................ zet .............................................................................................................. Kendimizi Snayalm .................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ..............................................

2
3 3 6 6 7 8 9 13 14 15 16 17 18 21 25 26 27 28 29 30

1. NTE

Bilim Olarak Sosyolojinin Douu ......................................... 32

GR .............................................................................................................. bn-i Haldun (1332-1406) ............................................................................. SOSYOLOJNN DOUUNDA ETKL OLAN GELMELER ..................... Bilimsel Devrim............................................................................................. Aydnlanma Dncesi ................................................................................ Aydnlanma Dnrleri ....................................................................... Aydnlanma Dncesinin Sosyolojinin Douu zerindeki Etkisi .... Siyasal Devrimler ......................................................................................... Fransz Devrimi ....................................................................................... Endstri Devrimi ........................................................................................... SOSYOLOJK POZTVZMN GELMES VE SOSYOLOJNN DOUU ............................................................................ zet .............................................................................................................. Kendimizi Snayalm .................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 33 33 34 34 37 42 45 47 48 51 53 57 58 59 60 61

2. NTE

Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-I: Karl Marx ................62

GR .............................................................................................................. KARL MARX (1818-1883) .............................................................................. 63 63

3. NTE

iv

indekiler

TARHSEL MATERYALST YAKLAIM VE YNTEM ................................ TOPLUM ANALZ ........................................................................................ YABANCILAMA KURAMI ........................................................................... DN TEORS ................................................................................................ KAPTALZM ANALZ ................................................................................. Meta ve Meta retimi .................................................................................. gcnn Metalamas .............................................................................. Kapitalist retim Sreci ................................................................................ Metalaan gcnn Deeri (Emein Deeri) ........................................... Art-Deer ...................................................................................................... Kapitalizmin elikileri ............................................................................... SINIF KURAMI .............................................................................................. SONU .......................................................................................................... zet .............................................................................................................. Kendimizi Snayalm .................................................................................... Okuma Paras 2 ........................................................................................... Okuma Paras 1 ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ..............................................

64 66 68 70 71 71 72 72 73 73 74 75 78 79 82 83 83 84 85 86

4. NTE

Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-II: Emile Durkheim... 88

GR .............................................................................................................. EMILE DURKHEIM (1858-1917) .................................................................. SOSYOLOJK YNTEMN KURALLARI ...................................................... BREY VE TOPLUM....................................................................................... TOPLUMSAL BLM .............................................................................. Mekanik Dayanmac Toplum ................................................................... Organik Dayanmac Toplum .................................................................... Dinamik Younluk ...................................................................................... Anomi ........................................................................................................... NTHAR OLGUSU ....................................................................................... DN OLGUSU ............................................................................................... SONU .......................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras 1 ........................................................................................... Okuma Paras 2 ........................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 89 89 90 92 94 95 96 97 98 98 102 103 104 106 107 108 109 109 110

5. NTE

Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-III: Max Weber ....... 112

GR ........................................................................................................... MAX WEBER (1864-1920) ........................................................................... WEBERDE SOSYOLOJK YNTEM ........................................................... Sosyolojinin Konusu .................................................................................... Nedensellik ................................................................................................... Deer lgisi ve Deer Yanszl ................................................................. deal Tip ....................................................................................................... 113 113 114 114 115 116 116

indekiler

TOPLUMSAL EYLEM VE OTORTE TPLER .............................................. Toplumsal Eylem Tipleri ............................................................................. Otorite Tipleri ............................................................................................... RASYONELLEME VE BROKRAS ............................................................ PROTESTAN AHLAKI VE KAPTALZM ..................................................... TABAKALAMA TEORS ............................................................................. Snf ............................................................................................................... Stat .............................................................................................................. Parti ............................................................................................................... SONU........................................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras 1 ........................................................................................... Okuma Paras 2 .......................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

117 117 118 120 123 126 126 128 128 128 130 132 133 133 134 134 135

Klasik Sosyolojiye Katk-I: Ferdinand Tnnies ve Georg Simmel ......................................................................... 136

GR .............................................................................................................. FERDINAND TNNIES ................................................................................. TNNIES SOSYOLOJS .............................................................................. Cemaat ve Cemiyet (Gemeinschaft/Gesellschaft) ....................................... GEORG SIMMEL .......................................................................................... Simmelin Sosyolojisinin Genel zellikleri .................................................. Simmel Sosyolojisinde Diyalektik Dnce ............................................... Formel (Biimsel) Sosyoloji ......................................................................... Toplumlamann Alt Sreleri ............................................................... Toplumsal Yaamn Geometrisi ............................................................ Toplumsal Etkileim Formlar (Biimleri) .............................................. Toplumsal Tipler .................................................................................... Parann Felsefesi .......................................................................................... Byk Kentler ve Birey ................................................................................ zet .............................................................................................................. Kendimizi Snayalm .................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar .............................................. 137 137 138 139 142 142 143 144 146 147 149 152 154 155 157 158 160 160 161

6. NTE

Klasik Sosyolojiye Katk II: Vilfredo Pareto ve Sekinler Teorisi .................................... 162
GR ............................................................................................................. PARETONUN BLM ANLAYII: MANTIKLI OLAN VE OLMAYAN DAVRANILAR ........................................................................... Tortular ve Tremler..................................................................................... YNETC SEKNLER (ELT) KURAMI ...................................................... SONU ........................................................................................................ zet .............................................................................................................. Kendimizi Snayalm .................................................................................... 163 165 168 170 174 176 178

7. NTE

vi

indekiler

Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................ Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

179 179 180 181

8. NTE

Bat Avrupa Marksizmi: Georg Lukacs ve Antonio Gramsci ..................................................................... 182

GR .............................................................................................................. FARKLI MARKSZMLER ............................................................................... BATI AVRUPA MARKSZMN ORTAYA IKARAN TARHSEL KOULLAR ................................................................................. BATI AVRUPA MARKSZMNN TEMEL SAVLARI ..................................... GEORG LUKCS (1885- 1971) ..................................................................... TARH VE SINIF BLNC ............................................................................ EYLEME (REIFICATION) KURAMI ......................................................... ANTONIO GRAMSCI (1891-1937) ............................................................. GELENEKSEL VE ORGANK AYDINLAR ................................................... HEGEMONYA .............................................................................................. SVL TOPLUM VE DEVLET ......................................................................... TARHSEL BLOK ........................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 183 183 184 186 188 189 191 194 195 197 199 201 203 205 206 206 207

Szlk ................................................................................... 209

nsz

vii

nsz
Klasik Sosyoloji Tarihi kitabnz uzaktan retim yoluyla lisans dzeyinde sosyoloji eitimi almak isteyen rencilere ynelik olarak hazrlanmtr. Kitabn temel amac rencilere sosyoloji tarihinin ilk ve klasik dnemlerinde ortaya kan temel kuramsal yaklamlar ve dnrler hakknda zet niteliinde bilgiler sunmaktadr. Kitapta hem sosyolojinin bir bilim olarak geliim sreci hem de bu geliim srecinde sosyolojide farkl kuramsal yaklamlara sahip belirli dnrlerin modern toplum, endstri toplumu veya endstriyel kapitalist toplum gibi eitli ekillerde adlandrlan yeni toplum tipinin oluum srecini, yani modernite ya da modernlik srecini, nasl ve hangi temel kavramlarla analiz ettikleri ele alnmaya allmtr. Kitabn birinci ve ikinci nitelerinde sosyolojinin douunda rol oynayan nemli faktrler ile sosyolojide pozitivizm ve evrimcilik eklindeki ilk dnem gelimeler incelenmitir. Kitabn nc, drdnc, beinci, altnc ve yedinci nitelerinde ise sosyolojinin toplumsal yaam analiz etmeye ynelik bamsz bir bilim olarak kuruluunda ve geliiminde son derece nemli bir rol oynayan ve etkileri gnmze kadar ulaan klasik sosyoloji teorileri ele alnmtr. Bu nitelerde fikirleri ele alnanlardan Marx, Durkheim ve Weber genellikle sosyolojinin byk kurucusu olarak kabul edilmekle birlikte Saint Simon, Auguste Comte, Herbert Spencer, Ferdinand Tnnies, Georg Simmel ve Vilfredo Pareto gibi nemli isimler, daha az olmakla birlikte onlar da kurucu yeler arasnda ele alnmaktadrlar. Son olarak sekizinci nitede yirminci yzyln balarnda sosyolojinin geliimine eletirel bir bak asyla k tutan Bat Marksizminin geliimi ksaca ele alnmtr. Her nitenin sonunda yer alan zet, Sra Sizde ve Kendimizi Snayalm blmleri konu ile ilgili bilgileri zmsemenize ve kendinizi test edebilmenize yardmc olacaktr. Klasik Sosyoloji Tarihi kitabnn hazrlanmasnda ok sayda kiinin emei gemitir. Kitabn nitelerinin yazlmasndaki emeklerinden dolay Yrd.Do.Dr. Fatime Gnee, Yrd.Do.Dr. Temmuz Gn avrana ve Yrd.Do.Dr. Fuat Gllpnara; kitabn dizgi ve grafik tasarmnda katklarndan dolay Yrd.Do.Dr. Davut Alper Altunaya ve kitabn basm ilerinde emeklerinden dolay A..F. dizgi birimine ok teekkr ederim.

Editr Prof.Dr. Serap SUUR

KLASK SOSYOLOJ TARH

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Saint Simonun sosyolojin ortaya kmasnda etkili olan dncelerini zetleyebilecek, Auguste Comteun sosyolojiye katksn deerlendirebilecek, John Stuart Millin sosyolojiye katksn zetleyebilecek, Herbert Spencern sosyolojiye katksn ve Sosyal Darwinizm teorisini zetleyebilecek, Evrimci yaklama getirilen balca eletirileri deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Saint Simon Pozitivizm Sosyolojik pozitivizm Auguste Comte Evrimcilik Organizmaclk John Stuart Mill Herbert Spencer Sosyal Darwinizm

indekiler
SAINT SIMON: ENDSTR TOPLUMU VE SOSYOLOJ AUGUSTE COMTE: POZTVST SOSYOLOJNN GELM J. S. MILL VE H. SPENCER: EVRMCLK VE POZTVZM

Sosyolojide Klasik Sosyoloji Tarihi lk Dnem Gelimeler

Sosyolojide lk Dnem Gelimeler

SAINT SIMON: ENDSTR TOPLUMU VE SOSYOLOJ
Claude Henri Saint Simon (1760-1825) Aristokrat bir ailenin ocuu olarak domutur. Fransz devrimi srasnda dnceleri sayesinde giyotinden kurtulmu, sahip olduu unvanlardan vazgetii halde devrimden sonra Fransada dokuz ay hapsedilmitir. 1804te sal bozulana dek refah iinde olsa da, geri kalan yaamn neredeyse yoksulluk iinde geirmitir. Saint Simon Aydnlanma dnrlerinin dncelerinin yeni bir ekilde sentezlemi, Francis Baconn, Ansiklopedi (Encyclopdie) yazarlarnn ve sko politik ekonomi dncesinin bir sentezini yapmtr (Wernick, 2006:529). Saint Simon, endstrileme ile birlikte toplumda hzl bir deiimin yaandn fark eden, bu noktaya dikkat eken ve endstri (sanayi) toplumu kavramn ilk kez kullanan dnrdr. Gelecein toplumunun endstri toplumu olacan dnen Saint Simon, endstrileme srecini kontrol altna almak iin bilimsel politikalar gelitirmeye alm ve endstri toplumunun toplumsal rgtlenmesi hakknda eitli almalar yapmtr. Saint Simon, devrim sonras Fransz toplumunda yapc bir reforma gidilmesi gerektiini, bu reformla birlikte dine ve askeri dzene deil, bilime ve endstriye dayanan bir toplum ina edilmesi gerektiini savunmutur (Wernick, 2006:529). Bilimsel yntemi ve bu yntemin felsefeyi de iine alacak ekilde genilemesini ifade etmek iin Pozitivizm terimini ilk kez kullanan da Saint Simondur (Abbagnano, 1967:414).
Saint Simon, yapc bir reforma gidilerek bilime ve endstriye dayanan bir toplum ina edilmesi gerektiini savunmutur.

Endstri Toplumu, Endstri Toplumunda Toplumsal Yap ve Devlet rgtlenmesi

Saint Simona gre toplumlar, her biri farkl bilgi biimlerine dayanan aama olan teolojik, metafizik ve pozitif aamalardan geerler. Bu aamalara bal olarak Avrupa uygarl ok tanrl uygarlktan tek tanrla ve feodalizme, daha sonra da endstri toplumuna doru bir deiim geirmitir. Saint Simondan nce de eitli dnrler toplumun belirli aamalardan geerek gelitiini belirtmitir, Simonun zgn yn, bu gelimenin ekonomik ynn vurgulamas ve her aamaya zg

Klasik Sosyoloji Tarihi

Saint Simon, endstri toplumu kavramn kullanan ilk dnrdr.

Saint Simon, reten ve retmeyen snflar birbirinden ayrm, retimde bulunmayan snf aylaklar olarak nitelemitir.

bir ekonomik yapnn olduunu belirtmesidir. Bu aamalardan birincisi klelie, ikincisi feodalizme, ncs ise endstriyel retime dayanmaktadr (Strachan, 1999). Saint Simonun toplumun gerek glerinin retime ve endstriye dayal olduu ynndeki dncesi, tarihsel materyalizm teorisinin ncs olarak kabul edilmesini salamtr. Pozitif aamann endstriyel toplumun ortaya k ile baladn dnen Saint Simona gre endstri toplumu aamasnda toplum, bilimsel gelimeler sayesinde doann kontrol altna alnd, endstriyel retime dhil olan herkesi birden ieren tek bir snfa ve herkesin zenginlikten retime katld lde pay alaca refah reten bir yapya sahiptir. Saint Simon, endstri toplumunun emei ycelten bir toplum olduunu savunur. Ona gre toplumda iki temel snf vardr, bunlardan biri hangi i kolunda olursa ve ne ekilde alrsa alsn, alan ve retime katkda bulunanlardan oluan endstri snfdr. Bu snf retime katlarak topluma fayda salayan deerli yelerden olumaktadr. Saint Simona gre bu snf fabrika sahiplerini, yatrmclar, bankerleri ve iileri, yani endstriyel alanda faaliyet gsteren herkesi kapsar. Bu yeni toplumda, herkes kendi yetenei ve becerisi lsnde kazanacak ve saygnln kayna emek ve alma olacaktr. Dier snf ise, retime katkda bulunmayanlardan meydana gelmektedir ve Saint Simon alanlar bal arlar olarak, almayan snf ise eek arlar ya daaylaklar olarak adlandrmaktadr (Meri, 2009:61). Saint Simon, sermaye sahiplerinin elde ettikleri kr, retim sonucu meydana geldii iin hakl buluyor ve bu nedenle sermaye sahiplerini aylaklar snfna dahil etmiyordu. Ancak retim sonucu meydana gelmeyen faizin ve rantn insann insan smrmesi anlamna geldiini belirtiyor ve buna kar kyordu. Dolaysyla askerler, soylular, hukukular ve rant geliriyle yaayanlar aylakt ve reten snflar smrmekteydiler (Swingewood, 1998:57-59). Feodal toplumda retime katlmama veya bir baka deyile tembellik, bir asillik zellii iken endstri toplumunda kmsenen bir davrantr. Saint Simona gre endstri toplumunda herkes almal ve almasnn karln da liyakatine gre almaldr. Endstri toplumunda toplumsal tabakalama liyakat esasna dayanacak, g ve refah liyakate gre bltrlecek, retime katkda bulunan herkes katkda bulunduu lde gce sahip olacaktr. zgr retimin bu ilkeleri ahlaki dayanmay da beraberinde getirecek ve endstri toplumu ii ve iveren arasnda bir i birlii yaratacaktr. Endstri toplumunda geliecek olan bu dayanma ve i birlii sayesinde zora dayal ynetimlere son verilecek ve modern toplumu bir arada tutacak deerler retilmi olacaktr. Bu adan Saint Simona gre endstri toplumunun iki amac vardr, bunlar yeleri arasnda (a) ortaklk ilikileri ve (b) bar ilikiler kurmak. Savaa dayanan, servetin ok kk bir aznln elinde topland Feodal toplumsal dzen, snflar arasnda baskya dayanan ilikiler kurulmasn gerektirmitir; ancak endstri toplumu domutur. Endstri toplumunda basknn yeri yoktur, herkes emei ile retime katlacak, herkes ahlaki olarak birbirine kar sorumlu olacak, kimse kendini kolektiviteden ayr dnmeyecek, bir alanlar ordusu iinde yer aldn bilecek ve alanlar kendi aralarnda dayanma ilikileri kuracaklardr (Meri, 2009:143-4). Bu noktada Saint Simon, bu snf ahlaknn snf bilincini dourmas gerektiini dnm, alanlarn ayn snfta yer aldklarn fark etmeleri ve snflarna dair grevlerine ballk gstermeleri gerektiini vurgulamaktadr (Meri, 2009:145).

1. nite - Sosyolojide lk Dnem Gelimeler

Saint Simon, toplumu bir arada tutacak deerleri nemsemi ve insanlarn toplum halinde yaamalarnn bir zorunluluk olduunu vurgulamtr. Saint Simon Bonald ve Maistre gibi toplumu organik bir btn olarak tanmlamaktadr. Bu organik btnn sal, retimle ve retken snflarla ilikilidir ve salkl bir toplum, eitli paralarn btnle ilevsel bir uyum iinde olduu bir toplumdur. Saint Simona gre paralarn btnle ilevsel bir uyum iinde olabilmesi iin toplumun endstrinin ihtiyalarna gre dzenlenmesi, bu amala bir reform gerekletirilmesi ve devlet anlaynn da bu dorultuda deimesi gerekiyordu (Swingewood, 1998:56). Ekonomik ve siyasal sistemler birbiriyle uyum iinde olmal ve toplum pozitif bilimsel ilkeler temelinde rgtlenmeliydi. Saint Simon bu yeni toplumsal rgtlenme biiminde artk insanlarn insanlar tarafndan smrlmesinin ortadan kalkmas gerektiini savunuyordu; ama yine de hiyerarik bir toplum yaps neriyordu. Baka bir deyile ynetenler ve ynetilenler ayrmn yapyor; ancak nceki toplum yaplarnn ynetiminden daha farkl bir ynetim modeli sunuyordu. Endstri toplumunda toplumsal karlar sanayiciler tarafndan belirlenmeliydi. Toplum, endstrinin ileyiini salayan byk sanayiciler ve ekonomi uzmanlar tarafndan ynetilmeli, toplumu ynetecek olan bu gruplar da sosyologlar tarafndan eitilmeli ve ynlendirilmeliydi (Jary ve Jary, 1991:108). Saint Simon toplumun yeniden rgtlenmesinin eitlik ya da temsili bir ynetime dayal olmas gerektiini savunmuyordu. Yeni toplumsal yapda da ynetenler ve ynetilenler arasnda hiyerarik bir blnmenin olacan ileri sryordu. Ancak bu yeni toplumun deerleri bilimle ve endstriyle uyumlu olacak, yeni toplum tahmin edilebilirlik, faydaclk ve aklclk temeline dayanacakt (Pickering 1993:69). Endstri toplumundan nceki toplumsal rgtlenme biimlerinde geleneksel kurumlar ve geleneksel deerler, devletle sivil toplumu birbirine balyordu; ancak Endstri toplumunda devlet ve sivil toplum birbirinden ayrlmt.Endstri toplumu nceki toplumsal rgtlenme biimlerindeki gibi merkezilemi iktidar yapsna deil, endstrinin ileyiini salayan sivil toplum kurumlarna dayand iin Saint Simon, endstri toplumlarnda ynetimin devlet kurumlarnda deil, sivil toplum kurumlarnda olmas gerektiini savunuyordu. Karar alma gc devlete deil, bilim ve teknolojiyi reten ve kullanan kurumlara verilmeliydi. Devletin grevi retim aralarnn en verimli ekilde alanlara datlmasn salamak ve bunun denetimini yrtmek olmalyd. Baka bir deyile Endstri toplumunda devlet otoritesi tahakkm kurmak iin kullanlmayacakt. Bu toplum, bilim insanlaryla sanayicilerin ynetici snf oluturduu hiyerarik, yukardan ynetilen, bununla birlikte ynetici elitin toplum zerinde tahakkm kurmad, toplumu, reten herkesin retimden rettii lde pay almasnn salanaca ibirliine dayal bir anlayla ynettii bir toplumdur (Swingewood, 1998:56-58). Saint Simona gre bu elit ynetim sayesinde toplumu smren aylaklar ortadan kalkacak ve bunun sonucunda insanlarn mutlu olma olasl yeniden ortaya kacaktr. Toplumun ncelikli grevi retimi gelitirmektir; nk retim, yaamak iin gerekli nesneleri oaltr ve insanlarn mutluluu ancak bu nesnelerin oaltlmasyla ve insanlarn almaktan aldklar zevkle salanr. Bu nedenle toplumu endstri alannda alanlarn ynetmesi, yoksullar yoksulluklarndan kurtaracaktr; nk bu yneticiler toplumu retimi artrmaya ynelik bilimsel yollarla yneteceklerdir. Bylece retim artaca ve herkes retime katkda bulunduu lde kazanaca iin en yoksul gruplar da dahil olmak zere herkes mutlu olacaktr (Pickering, 1993:99).zetle Saint Simon, zel mlkiyetin ounluun faydasna olacak ekilde yeniden bltrlmesini istemi ve yoksullarn gz nne alnarak

Saint Simon, zel mlkiyetin ounluun faydasna olacak ekilde yeniden bltrlmesini ve yoksullarn gz nne alnarak toplumun yeniden dzenlenmesi gerektiini savunmutur.

SIRA SZDE

SIRA SZDE
Klasik Sosyoloji Tarihi DNELM

6 NELM D
S O R U

toplumun yeniden dzenlenmesi gerektiini vurgulamtr. Bunu salayacak olan S yeni ynetici O R U grevini ktye kullanmasnn nndeki engel ise yeni dindir. elitin Saint Simon,Ddevletin retim aralar zerinde otorite sahibi olmas ve retim aralarn KKAT en verimli alanlara datmas gerektii ynndeki dnceleri nedeniyle sosyalizmin kurucular arasnda kabul edilir. SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

Yeni Din
AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET
Saint Simona gre yeni toplumu ekonomik ve siyasi adan nde gelen sanayiciler, bankaclar, maliye uzmanlar; inan ve eitim gibi alardan da bilim ve sanat uzmanlar ynetecektir.

Bilim ve endstri ile birlikle laikliin hakim olduu endstri toplumunda gelenekAMALARIMIZ ler azalm, toplumu nceki alarda bir arada tutan din, endstri toplumunun laik yaps altnda zayflamt. Saint Simona gre geleneksel otorite biimleri artk K T A P meru kabul edilmedii iin endstri toplumunda ahlaki bir boluk ve buna bal olarak toplumsal bir kriz meydana gelmiti. Saint Simon, bu krizi zmek ve ahlaki boluu doldurmak iin yeni, dnyevi, laik bir din nermitir. Bu yeni din yeni toplumunT E L E V Z Y O N ahlaki temelini oluturacak ve toplumsal birlii salayacaktr. nsan dncesi artk aydnlanm olduu iin Ruhban snf nceki alardaki gibi toplumu bir arada tutacak gc gsteremeyecekti. Bu nedenle toplumun yeni dini liderlerinin bilim insanlar olmas gerekiyordu. Bu dinin ncleri de nde gelen bilim NTERNET ve sanat insanlar ile sanayiciler, yani karlar kitlelerin karlarndan farkl olmayan insanlar olacakt (Swingewood, 1998:58). Saint Simon, banda dnyann nde gelen sanat ve bilim insanlarnn olduu, hem ulusal hem de uluslar aras dzeyde geerli olacak olan ve kardelik ile evrensel sevgiye dayal, her trl hurafeden arnm bir etik olan bu yeni dini Newtona adyor ve Yeni Hristiyanlk olarak da adlandrlan Newton Dinini neriyordu (Pickering, 1993:68). zetle Saint Simon, endstri toplumunun ynnn ve dzeninin aylaklar tarafndan deil, bilim adamlar ve sanayiciler tarafndan belirlenmesi gerektiini, bu toplumdaki krizin de pozitivizme dayanan yeni bir din ile zlebileceini savunuyordu. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, Saint Simonun dini, aydnlanm olan insanlarn cahil insanlar ynetmelerini salayan bir dizi genel bilim uygulamas eklinde dnmesi, yani yeni dini toplumsal dzeni salayacak ve kitlelerin bu yeni dzene uymasn salayacak siyasal bir ara olarak grmesidir. Saint Simon, yeni dinin ahlaki temelini oluturaca bu yeni toplumsal aamann ortaya kabilmesi iin nce toplumsal bir kargaa yaanacan ve yeni dzene geiin kolay olmayacan vurguluyordu. Ona gre bu gei dnemini hzl ve kolay bir ekilde atlatmann yolu, sosyal fizik olarak adlandrd bilimden geiyordu. Toplumun pozitif bilimi olan sosyal fizik sayesinde toplumsal yasalar ortaya konabilecek, toplumun ihtiya duyduu reformlar bu yasalara gre yaplacak, toplum bu yasalara gre ynetilecekti.

Sosyal Fizik
Yaam boyunca temel olarak Fransz Devriminden kaynaklanan siyasal ve toplumsal krize bir zm aram olan Saint Simon, geleneksel toplumun a d kaldn, yerini yeni bir toplumun almas gerektiini ve bu yeni toplumda en yksek deerin insanla faydas olacak etkinlikler olmas gerektiini belirtiyordu. Saint Simon, ayrca toplumsal istikrarn ve uyumun ancak mevcut krizin kkleri anlaldktan sonra kurulabileceini belirtiyor ve bu kkleri anlamak iin de anahtarn bilim olduunu savunuyordu. (Pickering 1993:72). Saint Simona gre modern toplum anari ve devrim tarafndan tehdit ediliyordu. Toplumun bu aamann tesine

1. nite - Sosyolojide lk Dnem Gelimeler

geebilmesinin, yeni bir toplumsal rgtlenmenin tek yolu bilim ve endstriydi. Bilimsel gelimeler toplumsal koullarn da iyilemesini salad iin, toplumsal yeniden rgtlenme de bilim tarafndan ina edilmeliydi. Baka bir deyile Saint Simon, dzen ve istikrarn yeniden mmkn olabilmesi iin toplumun yeni bir bilime ihtiya duyduunu, bu bilim araclyla toplumsal yasalarn ortaya konabileceini, toplumun ihtiya duyduu reformun da bu yasalara gre yaplmas gerektiini ileri srmtr. Bu da bilimsel dnceye dayanan, pozitif bir toplum bilimi kurmak anlamna gelmektedir. Saint Simon, pozitif bilimlerin ancak pozitif bir toplum biliminin yaratlmas ile tamamlanacana inanm, bu yeni toplumsal bilimi sosyal fizik olarak adlandrmtr (Swingewood, 1998:56). Sosyal fiziin toplumlarn yeniden dzenlenmesinde en nemli rehber olduunu dnen Saint Simona gre bu bilimin amac, retenlerden oluan ve en kalabalk olduu halde ayn zamanda en yoksul olan snfn emeinin karln tam olarak almasn ve kendi kendini ynetmesini salamaktr (Meri, 2009:25). Nasl fizik bilimi doa olaylarSIRA SZDE n tahmin etmeyi ve kontrol altna almay mmkn klyorsa, toplumsal gereklii inceleyen sosyal fizik de sosyal olaylar tahmin etmeyi ve kontrol altna almay mmkn klacaktr. Saint Simondan nce hibir dnr insannE L M toplumun D N ve davranlarnn, ancak insan ve toplumun ilim konusu yaplmasyla ynlendirilebileceini, bu yeni bilimin de ancak tabiat bilimlerinin prensiplerine dayandrlabileS O R U ceini bu kadar ak ekilde ifade etmemiti (Meri, 2009:15). Durkheim Saint Simonun yeni bir yntemi, pozitif felsefeyi, sosyalizmi,Khepsini endstriD KAT yalizm kavramnda birletirdiini ve hem sosyolojinin hem de sosyalizmin kurucusu olduunu belirtir (Durkheim, 1928:280-1den aktaran Meri, 2009:67). SIRA SZDE

Saint Simon 18. yzyln eletirel ve devrimci felsefesine karlk 19. yzyln felsefesinin yaratc ve yapc olacana inanm, toplumsal dzenin ve istikrarn yeninden salanabilmesi iin SZDE SIRA toplumsal yasalar ortaya koyabilecek bir bilime ihtiya duyulduunu savunmutur.D N E L M

S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Saint Simonun Etkileri

AMALARIMIZ Saint Simonun zellikle toplumsal dzeni yeniden kurmay salayacak pozitif bir toplum bilimine ihtiya duyulduu ynndeki dncesi, 19. yzyln ilk yirmi yllk dneminde sava ve toplumsal karklklarn sarst Avrupada giderek daha K T A P etkili olmaya balam ve almalar, yeni bir sosyal bilimin balangc olarak kabul grmtr (Hamilton 1996:49). Saint Simonun almalar bir yandan pozitivizm ve evrimcilii, dier yandan T Aydnlanma dsosyalizmi ieren almalardr. Saint Simonun sosyolojisindeE L E V Z Y O N nrlerinin, zellikle Montesquieu ve Concordetnin etkisi grlr. Saint Simonun almalar da Comteun, Durkheimin ve Marxn dncelerinin ekillenmesinde etkili olmutur. Saint Simonun en ilgin yn, hem Comteun teorisi gibi muhafaNTERNET zakar hem de Marxn teorisi gibi radikal teorilerin geliiminde etkili olmu olmasdr (Ritzer, 2008:15). Saint Simon, toplumsal olgularn, doa bilimlerinde kullanlan bilimsel yntemle allmas gerektiine inand iin pozitivisttir. zellikle bir sre birlikte alt Comteun almalarnda Saint Simonun etkisi aka grlr. Toplumsal dzenle ilgili grleri Durkheimi ve Durkheim zerinden Parsons etkilemitir. Saint Simonun ahlakn ve ibirliki retimin bir elit grup tarafndan gelitirilecek yeni ideolojilerde yatt eklindeki dncesi, toplumsal deiimin elitist bir kavrann oluturur. Bu elitist toplumsal deime anlay ile birlikte tek snfl endstriyel toplum fikri ve de toplumsal rgtlenmenin teknik zorunluluklarn vurgulamas, modern tabakalama teorileri ile de iliki kurmasn salamtr (Mann, 1989:338-9). Radikal adan ise, Saint Simon ekonomik sistemin merkezi planlamasnn gerekli olduunu, sosyalist reformlara ihtiya duyulduunu grm ve idealist sosyalizmin ncs olmutur. Toplumsal yapnn ekonomik yap taraAMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

8
SIRA SZDE

Klasik Sosyoloji Tarihi

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

fndan belirlendii dncesi nedeniyle de sonradan Marx tarafndan gelitirilmi olan tarihsel materyalizmin ncs kabul edilir. Saint Simon, retim ve dzen kavDNELM ramlarnn ortak yannn ver her trl ilerlemenin kaynann emek olduunu, daha iyi bir dnyann ancak emek sayesinde kurulabileceini savunmutur (Lacroix, O R U 1973:17denSaktaran Meri, 2009:25) Saint Simon da Marx gibi kapitalistlerin feodal soylularn yerini aldn grm, yine benzer ekilde insanlarn retirken kendilerini de yarattklarn ve retimi artrmak iin toplumu ekonomik adan dzenleDKKAT mek gerektiini savunmu (Meri, 2009:111) ancak Marx gibi kapitalist endstriyel toplumun kendine zg doasyla ilgilenmemi, endstriyi bilim insanlarnn ve SIRA SZDE endstriyel retimde bulunan herkesin katld bir i birlii olarak grmtr. Snf anlayndaki bu farkllk nedeniyle de snflar arasnda meydana gelecek bir atmay ngrmemi, toplumsal deimenin pozitivizmin her alanda yaygnlamaAMALARIMIZ s sayesinde gerekleeceine inanmtr (Ritzer, 2008:15). Cemil Meriin Saint Simon: lk Sosyolog, lk Sosyalist adl kitab, (2008, letiim YaynK T A P lar) Saint Simonu daha iyi anlamanza yardmc olacaktr.

K T A P

SIRA Z Y O N T E L E V SZDE

SosyolojininSIRA SZDE tad neme karlk sosyolojinin kurucusu olarak neden Saint douunda TELEV ZYON Simon deil de Comte kabul ediliyor olabilir? Dnnz.
DN LM AUGUSTE ECOMTE: POZTVST SOSYOLOJNN NT GELME R N E T S O R U

DNELM

NTERNET
S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

Auguste Comte (1798-1857), 19 Ocak 1798de Fransada orta snf bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelmitir. Politeknikte eitim grmtr. 1817 ylndan itibaren bir sre Saint Simonla birlikte almalar yapmtr. 18301842 yllar arasnda alt ciltlik Pozitif Felsefe Dersleri, 1851 ylnda da Pozitif Politika Sistemi adl eserlerini yaynlamtr. Comte 5 Kasm 1857de lm, almalar hem Fransada hem de dier lkelerde ok sayda dnr etkilemitir (Ritzer, 2008:16-7).

TELEVZYON

NTERNET

Comte, pozitivizmin sosyolojik versiyonunu gelitiren ve sosyoloji terimini ilk kez kullanan dnrdr. Yaarken sosyolojiye olan katklar anlalmam olsa da TELEVZYON Comte, sosyolojinin bilim olarak ortaya kmasn mmkn klmtr. Comte sosyoloji tarihindeki yerini (i) endstri toplumunun kkeni ve gelimesini aklama abalarna, (ii) zenginlii ve bireycilii gelitirmede iblmnn etkilerini analiz etN T nemlisi de (iii) toplumsal olgularn incelenmesinde metafizii redmesine ve en E R N E T dederek pozitivist yntemi savunmasna borludur (Swingewood, 1998:60). Comte, Bonald ve Maistre gibi devrim kart dnrlerden etkilenmi, Aydnlanma dncesine kar olumsuz bir tavr gstermitir. Aydnlanma dncesindeki ilerleme dncesini kabul etmise de endstri ncesi toplumun, zellikle de Orta an uygarln karanlk a olduu eklindeki gr reddetmi, gemiin bu ekilde tek tarafl olarak deersizletirilmemesi gerektiini ileri srmtr. Bununla birlikte, Orta aa dnlmesinin imknsz olduunu, bilim ve endstride yaanan gelimelerin bunu olanaksz kldn da kabul etmitir. En nemli eseri

1. nite - Sosyolojide lk Dnem Gelimeler

olan Pozitif Felsefe Derslerinde Comte, on sekizinci yzyln bireyci filozoflar tarafndan gelitirilen felsefeyi negatif olarak adlandrm ve bu filozoflar toplumsal dzen ve uzlama iin yeni temeller kuracaklarna bu temelleri yok etmekle eletirmitir. Comteun almalar Montesquieu, Turgot, Concordet gibi nemli baz Aydnlanma dnrlerinin ve bir dnem birlikte alt Saint Simonun almalarnn bir sentezi olarak kabul edilir. Bununla birlikte, yeni bilim olan sosyolojinin konusunu ve yntemini tanmlama asndan Comte, etkilendii bu dnrlerin ok daha tesine gitmitir. Comte, Montesquieunun Kanunlarn Ruhu adl almasnn temel dncesi olan gerekircilik ile Concordetnin insan dncesinin kanlmaz bir sraya gre ilerlemesinin zorunlu evreleri olduu eklindeki grlerini birletirmitir; Comtea gre toplumsal olgular, toplumlarn kanlmaz evrimi altnda ortaya kan kat bir gerekircilie baldr ve evrimi de insan dncesinin gelimesi ynetir (Aron, 2000:78-79). Comte, olgular ve teorilerin karlkl olarak birbirlerine bal olduunu savunan ilk sosyologdur. Bu anlamda saf haliyle empirizmi reddetmi, olgularn teori sayesinde kurulduunu, gerek bilginin tek bana gzlemlenen olgulara deil, btn toplumsal olgular benzerlik ve ardklk araclyla birbirine balayan yasalara dayandn savunmutur. Comtea gre btn gzlemler balangta bir teori tarafndan ynlendirilir, sonunda da bu teori tarafndan yorumlanr, bunun dnda hibir gerek gzlem mmkn deildir. Comte, gzlemlenen olgularn kendi adlarna konumadklarn, teorilerle olgularn birbirlerine bal olduunu ifade ederek Aydnlanmann eletirel dncesinin tesine gemitir (Swingewood, 1998:66).

Sosyolojik Pozitivizm, Hal Yasas ve Bilimlerin Snflandrlmas

Pozitivizmin kkleri ngiliz filozof Bacona ve Locke, Berkeley ve Hume gibi ampiristlere dayanr. Pozitivizm ve pozitif felsefe terimlerini dnyaya bilimsel ekilde yaklamay ifade etmek iin ilk kez Saint Simon kullansa da sistematikletiren Comte olmutur. Comte, Aydnlanmann negatif ve ykc felsefesiyle savamak iin pozitivizm ya da pozitif felsefe olarak adlandrlabilecek bilimsel gr gelitirmitir. Pozitivizm, insan bilgisine ulamann tek geerli yolunun ampirik bilim olduu ve gzlenebilir olgular ve bu olgular arasndaki ilikiler dnda hibir eyin bilgisine sahip olamayacamz eklindeki felsefi grtr. Sosyoloji asndan pozitivizm; toplumsal dnyann doal dnyadan byk lde farksz olduunu, toplumsal gerekliklerin de doal gereklikler gibi tamamen insan znelliinden bamsz, nesnel, d gereklikler olduu ve bu gerekliklerin de en iyi ekilde doa bilimlerinde gelitirilen bilimsel yntem araclyla incelenebilecei varsaymlarn ierir.Pozitivizm bylece soyut felsefeyi ve doast glerin metafizik olarak allmasn reddeder. Mantksal karmlardan, snanabilir hipotezlerden, neden sonu ilikilerinden ve doa bilimlerindeki yasalara benzer nedensellik ve evrim yasalarndan elde edilen kat gerekliklerin gzlemlenmesini, snflandrlmasn ve lmn ierir. Pozitivizme gre bilimsel gereklie sadece gzlemlenebilir olgular sahiptir; baka bir deyile bilimsel olarak bilinemeyen bir ey, baka bir ekilde de bilinemez. Toplum hakkndaki gerekler de ancak mmkn olduu kadar nesnel, nyargsz ve tarafsz olan bilimciler tarafndan kefediPozitivizm, gerek bilginin metafizik speklasyonlara deil, duyular araclyla elde edilen deneyimlere dayand, bilimsel incelemelerin konusunun ancak gzlemlenebilen olgular arasnda mevcut olan ilikiler olduu, gzlemlenemeyen nedenlerin aranmamas gerektii eklindeki grtr.

Comtea gre doa bilimcileri yarglarn bu konularla ilgili bilgisi olmayanlara nasl kabul ettiriyorlarsa, sosyoloji iin de ayn ey geerli olmaldr ve toplum bilimciler toplum ve siyasetle ilgili yarglarn doa bilimciler gibi kabul ettirmelidir.

10

Klasik Sosyoloji Tarihi

Natralizm (doaclk) dncesi, Aydnlanma dncesi tarafndan ileri srlen ve bilimsel yntemi vurgulayan bir dncedir. Natralizme gre doal olgular gibi toplumsal olgular da doal dnyada var olan neden sonu dizileriyle aklanabilir.

Belikal sosyal istatistiki Adolphe Quetelet (17961874) sosyolojik konular istatistiksel olarak inceleyen ilk kiidir, Quetelet endstriyel ii snfnn toplumsal ve ahlaki durumunun saysal incelemelerini yapm ve ortalama insan (hommo moyen) kavramn literatre kazandrmtr (Maus, 1998:17).

lebilir ve analiz edilebilir. Pozitivizmde znel duygulara ve yorumlara yer yoktur; nk bunlar hem gzlemlenemez ve llemezler, hem de nesnel analizleri arptabilirler. Comte, sosyolojik aratrmalarn ve teoriletirmenin temel biiminin pozitivizm olmas gerektiini savunmu ve doa bilimleri ile kyaslanabilecek natralist bir toplum bilimi ina etmeye almtr. Comteun pozitivizmine gre toplumsal dnya, kendisine ait temel zellikleri gsteren ve bu zellikler arasndaki ilikileri aklayan soyut yasalara baldr ve bu yasalar nesnel bir ekilde toplanm veriler araclyla snanabilirler. Comte, pozitif terimini kullanrken bilimsel incelemelerin sadece gerek, kesin, kullanl, ina edici ve faydal olanla ilgilenmesi gerektiini, hayal, bo, mulak, ykc sorularla ilgilenmemesi gerektiini kastetmektedir. Gelitirilen bu yeni pozitif felsefe, toplumu gelitirmek iin temel olacak ina edici, gvenilir ve kullanl bilginin kefedilmesini amalamaktadr. Comteun felsefesi, bilimsel analiz araclyla toplumsal dzeni yeniden ina etmeye alan muhafazakar bir felsefedir. Comteun genliinden itibaren iki temel amac, toplumu iyiletirmek ve bilimsel bilginin sentezini yapmak olmutur. Toplumu iyiletirmek iin bir toplumsal reform gereklidir; bu reform sayesinde teolojik dnce biimi yerine pozitivist davranlar yaygnlatrlacaktr. Bu reformun gereklemesi ise ancak bilimsel gelimeyle mmkn olacaktr. Bu adan Comtea gre sosyolojinin grevi toplumsal sorunlar bilimsel yollarla nceden tahmin etmek, bylece bu sorunlardan kanlmasn mmkn klmak ve bu yolla toplumun yeniden rgtlenmesini salamak ve dzeni salamlatrmaya almaktr. Bylece bilim, toplumda politika tarafndan zlemeyen sorunlar zecek, bilimin zemeyecei sorunlar olursa da en azndan doa yasalar gerei bu sorunun zlemeyeceini kantlam olacak; bylece insanlarn bu sorun karsnda duyduklar huzursuzluk azalacaktr (Pickering, 1993:340). Comte, gelitirmeye alt natralist toplum bilimini nceleri sosyal fizik olarak adlandrm, 1839 ylnda ise bu bilime sosyoloji adn vermitir. nce sosyal fizik adn kullanm olmas, Comteun sosyolojiyi doa bilimlerinin modelleri erevesinde ina etme abasn yanstr. Comte matematiki olmasna ramen, sosyolojiye istatistiin uygulanmasna kar kmtr. 1835 ylnda Belikal istatistiki Queteletnin (1796-1874) nsan ve Becerilerinin Geliimi zerine, Ya Da Sosyal Fizik zerine Bir Deneme adl kitabnn yaynlanmas zerine, gelitirmeye alt bilimi Queteletnin sosyal istatistiinden ayrmak amacyla sosyoloji terimini icat etmitir (Maus, 1998:11-12). Bylece Comte, toplumun bilimsel olarak allmasn tanmlamak iin sosyoloji terimini ilk kez kullanan kii olmutur. Comteun kurmak istedii toplumsal bilimin konusu, insan trnn tarihidir. Toplumsal evrimin zelliklerini ve toplumsal btnn ilevlerini anlamak iin bu tarihi tek bir insanlk tarihi olarak kavram ve btn bilimlerin, gruplarn, bireylerin, toplumlarn ve insan dncesinin birbirinin yerini alan ardk aamadan getiklerini ileri srmtr. Comtea gre toplumlar ancak yeleri ayn inanlara ve dnce biimine sahip olduklar srece var olurlar ve toplumlarn iinde bulunduklar aamalar belirleyen ey, insan dncesinin biimidir. Baka bir deyile toplumlarn toplumsal rgtlenme ve toplumsal dzen biimleri de insan dncesini yanstarak bu aamalar izler (Aron, 2000:70; Hamilton, 1996:50). Comtetan nce de toplumlarn belirli aamalardan geerek ilerledii dncesini savunan dnrler olmutur; ancak Comte her bir aamadan dierine geiin insan aklndaki bir ilerlemenin sonucu olduunu belirterek bu dnrlerden ayr-

1. nite - Sosyolojide lk Dnem Gelimeler

11

lr. Comteun insan dncesinin, bilimlerin ve toplumlarn teolojik ve metafizik aamalardan geerek son olarak pozitif aamaya ulaacaklar eklindeki dncesi Hal Yasas olarak adlandrlr. imdi Comteun Hal Yasasnn aamalarn ksaca inceleyelim: (1) Teolojik Aama: Teolojik aamada insan btn olgularn doast glerin bir sonucu olduunu dnr, btn olgularn kkenlerini ve nihai nedenlerini arar, bu aamada duygular ve hayal gc baskndr. Teolojik aama dnyann 1300 ylna kadar olan dnemine hakimdir (Ritzer, 2008:15). Teolojik aamada insanlar her eyin nedeninin Tanr olduunu, toplumsal ve fiziksel dnyann Tanr tarafndan retilmi olduunu dnrler ve varoluu kendi akllarna dayanarak aklamak yerine, kilisenin doktrinlerini kabul ederler. nsanlarn toplumdaki yeri tanrsal gler ve kilise tarafndan belirlenir, toplumda kilisenin kabul ettii gereklere inanlr ve toplumsal yaam dzenlemek iin kilise tarafndan koyulan kurallara uyulur. Teolojik aama fetiizm, oktanrclk ve tektanrclk eklinde dneme blnmtr. Fetiizm, doann insan duygular ekseninde tanmlanmasdr. oktanrclk birden ok tanrnn ve tinin olduu dnem, tektanrclk ise tek bir tanrnn varlnn sz konusu olduu, insan aklnn adm adm uyanmaya balad dnemdir (Swingewood, 1998:63). Comtea gre toplumsal evrimin her aamas, kendinden nceki aamadan kmaktadr, rnein teolojik aamann son dnemi olan tektanrclk, insan dncesine soyut kavramlarn egemen olduu metafizik aamann yolunu amaktadr. (2) Metafizik aama: Metafizik aama, 1300-1800 yllar arasna hakim olan metafizik aamada neden ya da z gibi soyut dnceler, ideal biimler hakimdir (Ritzer, 2008:15). Olgularn nedeninin kiiselletirilmi tanrlar deil, doa gibi soyut gler olduuna inanlr. nsanlarn sayg duyulmas gereken temel haklar olduu ve en nemli deerin bu haklar olduu dncesinin yaygn olduu bu aamada zgr irade vurgulanmaktadr (Wernick, 2005:130). Bu aamada da aklamalarn ana kayna soyut gler olmakla birlikte aklamalar Teolojik dnemdekilerden daha tutarl ve sistematiktir. (3) Pozitif Aama: 1800den itibaren dnyann girdii Pozitif (ya da bilimsel) aamada ise insan dncesi kesin doruyu ve mutlak nedenleri aramaktan vazgeer, dnce zleri terk edilir. Bunun yerine artk akl ve gzlemin bir bileimi sayesinde olgularn birbirlerini takip etmelerine ve birbirlerine benzemelerine neden olan deimez ilikilerini, yani olgularn kanunlarn kefetmeye alr (Ritzer, 2008:18). Baka bir deyile pozitif aama bilimsel aama olduu iin bu aamada pozitivist ve bilimsel bak as ve bilimsel yntem hakimdir; bu aamada artk doru olan deil, gerek olan aranr; dnSIRA SZDE celer ve aklamalar speklasyonlara deil, bilime ve ampirik deneyimlere dayanr. Teolojik sistem ok tanrclktan tek tanrcla doru, metafizik sistem de eitli ve ok sayda kuvvetten tek bir kuvvete, doayaLdoru ilerler DNE M ve bu noktalara ulatklarnda en yetkin biimlerini alrlar. Pozitif sistem ise en yetkin biimini, btn olay ve olgular tek ve genel bir olaya balad S O R U zaman alacaktr (Ksemihal, 1982:152-3).
KK T Pozitivizmde sistematik gzlem ve deneyime dayal pozitif (olgusal)DbilgiA lehine metafizik speklasyonlar reddedilir. Pozitivizme gre bilim sayesinde olgularn ardklklarn ve birbirleriyle olan ilikilerini inceleyebiliriz; ama eylerin doasna ya da zlerine nSIRA SZDE fuz edemeyiz ve bunlara ilikin manevi bilgiye ulaamayz.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

12

Klasik Sosyoloji Tarihi

Comteun bilimler hiyerarisine gre bir bilim karmaklatka ve bilgilerini kulland kendinden nceki bilim says arttka hiyerarik sralamada ykselir ve pozitif aamaya daha ge ular.

hal kanunundaki aama btn bilimler iin geerlidir, yani btn bilimler bu aamalardan geerek pozitif aamaya ular. Bununla birlikte, btn bilimler pozitif aamaya ayn anda ulamazlar, bu aamaya ulamalar bilimlerin snflandrlmasndaki yerlerine baldr. Comte, bilimleri snflandrrken iki tr bilim olduunu belirtir. Birinci tr, amac olaylar yneten genel yasalar aratrmak olan soyut ve genel bilimlerdir. kinci tr, bilimler birinci tr bilimlerden kan somut ve zel bilimlerdir. rnein, biyoloji birinci tr, botanik ise ikinci tr bilimdir. Comte, kuramsal ve genel bilimleri ele alarak bu bilimleri belirli ilkeler dorultusunda snflandrr. lk olarak, bilimler genelden zele ve basitten karmaa doru sralanrlar. Matematik en basit ve genel, sosyoloji ise en karmak ve zel bilimdir. kincisi, bilimler mantksal balla gre sralanrlar. Bu, her bilimin kendinden nce gelen bilimlerden yararland, ancak bu bilimlerin sahip olmad bir fazlala sahip olduu anlamna gelir. Sosyoloji, matematikten soyutlama ve bant, astronomiden edilgen gzlemcilik ve varsaymclk, fizikten etkin gzlemcilik ve deneyleme, kimyadan zmleme ve snflama, biyolojiden statik ve dinamik inceleme ve evre ve uyum kavram ve kurallarn almtr (Sencer ve Sencer, 1978:27-8). Bu adan sosyoloji, kendinden nce gelen bilimlerin tmnden yararlanr ve bunlara ek olarak kendi konusuna sahiptir. ncs, bilimlerin bu ekilde snflandrlmas didaktik bir deere sahiptir. Son olarak ise, bilimler hal yasasna gre sralanmtr. Her bilim, dier bilimlere oranla genellii, basitlii ve bamszl lsnde pozitif aamaya ular. Buna gre pozitif evreye giren ilk bilim matematik, son giren bilim ise sosyolojidir (Ksemihal, 1982:155). En altta bulunanlar en basit bilimlerdir ve pozitif aamaya daha nce ularlar; bu nedenle bilimsel ilerleme incelendiinde nce astronominin gelitii, onu fiziin, kimyann, biyolojinin ve sosyolojinin izledii grlr (Slattery, 1991:46). Baka bir deyile pozitif dnce biimi matematik, fizik ve kimya bilimlerinde biyolojiden daha nce zorunlu hale gelmitir. Her bilim kendinden nceki bilimler temelinde geliir, bu bilimlerin bilgilerini ierir ve bu nedenle bilimler arasnda bir hiyerari vardr. Daha sonra gelien bilimler daha karmaktr ve genellikleri de artar. Kendilerinden nceki bilimlere dayanan, daha karmak olan bilimler pozitif aamaya daha sonra ularlar ve bilimler hiyerarisinde daha st sralarda yer alrlar. Sosyoloji bu hiyeraride kendinden hemen nce gelen biyolojiye zellikle baldr. Biyoloji, fizik ve kimya gibi yaltlm gelerden yola kar, organik btnler ve sistemlerden balar, yani btncl bir yaps vardr (Swingewood, 1998:63; Cross, 2008: 26). Comteun hal yasas ve bilimlerin hiyerarik snflandrmas ile ilgilenmesinin nedeni, btn mevcut bilgilerin bir sentezini yapmak istemesidir. Btn bilimlerin bilgilerini ieren bilime ulaabilmek iin Comte, bilimleri hiyerarik olarak snflandrmtr. Aslda Comtedan nce Turgot, Concordet ve Saint Simon gibi eitli dnrler bilimlerin snflandrlmas ile ilgili benzer grleri belirtmilerdir. rnein, Saint Simon da ilk balarda btn bilimlerin baz varsaymlara dayal olduunu, ama basitten karmaa doru evrilerek hepsinin sonunda pozitif bir noktaya geldiini belirtmitir (Swingewood, 1998:62-63). Comte, bu iddialar sistematize etmi, ayrntlandrm ve sonu olarak bilimler hiyerarisinde en st dzeydeki bilimin sosyoloji olduunu savunmutur. Psikoloji ise ie dnk (introspektif) yntemi ve dnceyi ar vurgulamas nedeniyle (Bodenhafer, 1923:15) Comteun bilimler hiyerarisinde yer almamtr.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM
1. nite - Sosyolojide lk Dnem Gelimeler S O R U

DNELM S O R U

13

Comteun hal yasas ve bilimlerin snflandrlmas zerinde durmasnn amac, doa biDKKAT limlerinde egemen olan dnce biiminin, siyaset konusunda zorunlu olmas, dolaysyla toplumun pozitif bir biliminin, sosyolojinin oluumuna yol amas gerektiini gstermek SIRA SZDE istemesidir (Aron, 2000:68). Comteun toplumsal dzen teorisinde srekli vurgulanan AMALARIMIZ ve topuyum, denge lumsal patoloji kavramlar biyolojiden alnarak uyarlanm kavramlardr. Sosyolojinin kendinden nceki bilimler, zellikle de biyoloji zerinde temellendiini dK T A P nen Comtea gre biyoloji gibi sosyoloji de toplumu bir sistem olarak grmeli ve bir btn olarak almaldr. Sosyoloji, toplumsal sistemin eitli paralar arasndaki eylem ve tepkileri incelemelidir. Bireysel unsurlar btnle olan ilikileri erT E L V kendini oluevesinde analiz edilmelidir. Biyolojik organizmalar gibi toplumE daZ Y O N turan paralara indirgenemeyecek karmak bir birimdir. Baka bir deyile toplum, kendini oluturan paralara indirgenemez. Bu nedenle paralara ait bilgi edinebilmek iin btn incelemek gerekir, bunun tersi olamaz (Swingewood, 1998:64). NTERNET rnein, dinin durumu ya da bir toplumda devletin biimi, bu toplumun btn dnlmeden anlalamaz. Ayn ekilde, tarihsel evrimin bir an da tarihsel evrimin btn dnlmeden anlalamaz. Comtea gre toplum, bireysel paralar ve btn arasndaki uyumla karakterize edilen kolektif bir organizmadr. Nasl biyolojide bir yapy anatomik olarak elementlerine, dokularna ve organlarna ayrtrabiliyorsak, toplumsal organizmay da ayrtrabileceimizi savunan Comtea gre toplumsal g biimleri dokulara, elementler toplumun tohumu olan aileye, organlar da kentlere denk dmektedir. Biyolojide doal yasalar bedensel organizmadaki hastalklar tarafndan nasl bozuluyorsa, toplumda da patolojik durumlar ayn ekilde meydana gelir.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON
Toplumun kendini oluturan paralara indirgenemeyeceini ve bu NTERNET paralar hakknda bilgi edinmek iin btnn incelenmesi gerektiini ileri sren Comte, bu adan Aydnlanma dnrlerinden nemli bir ekilde farkllar. Comte, biyolojik terim ve modelleri kendi sosyolojisine eklemlemi; toplumu biyolojik kavramlar temelinde incelemitir.

Toplumsal Statik, Toplumsal Dinamik

Statik ve dinamik, Comteun sosyolojisindeki en temel kavramlardr. Nasl biyolojik organizmalarn evrimlerinin ve gelimelerinin kesin ekilde tanmlanm kanunlar varsa, toplumsal sistemlerin de evrimlerinde ve gelimelerinde benzer kanunlar vardr ve sosyoloji, toplumsal rgtlenmenin hem statik hem de dinamik ynn analiz ederek toplumsal evrimdeki bu desenleri ortaya koymaldr. Comte, biyolojideki anatomi ile fizyoloji arasndaki ayrm kullanarak sosyolojinin yapy ilevden, dinamii statikten, toplumsal dzeni toplumsal ilerlemeden ayrabileceini savunmutur. Btn canl varlklar gibi toplum da statik ve dinamik ilikilerle var olur. Statik, paralarla btn arasnda normal durumda mevcut olan dengedir. Toplumsal statik de toplumsal dzenin, toplumsal sistemin farkl paralarnn hareket ve tepkilerinin yasalarn aratrr. Baka bir deyile toplumsal statik, toplumsal uzlamann incelenmesidir. Toplumun bir organizmaya benzetildiini dnrsek, nasl bir organn almas o organ canl varln btn iine konulmadan incelenemezse, siyaset ya da devlet de belirli bir zaman dilimindeki toplumun iine konulmadan incelenemez. Bu adan toplumsal statik, iblm, aile, din gibi toplumsal sistem asndan ilevsel olan toplumsal olgular arasndaki karlkl balarn netletirilmesi ile ilgilidir. Hem toplumun belirli bir andaki yapsnn, hem de toplumsal uzlamay belirleyen gelerin zmlenmesini ieren toplumsal statik, sonuta btn insan topluluklarnn temel dzenlerinin incelenmesidir (Swingewood, 1998: 65; Aron, 2000:85).

14

Klasik Sosyoloji Tarihi

Toplumsal statik toplumsal dzenin yasalarnn, toplumsal dinamik ise toplumsal deimenin ve ilerlemenin yasalarnn incelenmesidir.

Dinamik deiimle ilgilidir, toplumsal dinamik de farkl toplum tiplerinde deien bu karlkl balarn empirik olarak incelenmesidir. Comte sosyolojinin hem toplumsal statik hem de toplumsal dinamikle ilgilenmesi gerektiini ileri srm ancak toplumsal dinamiin toplumsal statikten daha nemli olduunu dnmtr. Toplumsal dinamik, basite insan toplumlarnn kat ettii ardk aamalarn ifadesi deildir, insan dncesinin ve insan toplumlarnn oluumunun birbirini izleyen zorunlu evrelerinin incelenmesidir. Toplumsal dinamik, toplumsal statie baldr, statik insan toplumlarnn temel dzenini ortaya karrken dinamik de bu dzenin son aama olan pozitif aamaya ulaana dek geirdikleri deiimi gsterir. Comte sosyolojinin bu ynn tarihsel yntem olarak adlandrr (Aron, 2000:85). Yntem asndan Comteun sosyolojisinde karlatrmal yntem statie, tarihsel yntem ise dinamie aittir. Karlatrmal yntem eitli toplumlarn ayn anda iinde bulunduklar ve birbirinden tamamen bamsz olan durumlarn karlatrlmasdr. Tarihsel yntem ise, bu durumlarn toplumsal gelimenin dinamik yasalar araclyla toplumsal evrimle ilikilendirilmesidir (Swingewood, 1998:65). Comte, uygarln farkl dnemlerinin tarihsel karlatrmalarnn ancak genel toplumsal evrime atfedildii takdirde bilimsel bir nitelie sahip olacan belirterek tarihsel yntemin nemini vurgulamtr.

Endstri Toplumu ve blm

Comte, toplumsal bak asn, tm bilimsel anlaylar kavrayan tek ve evrensel bir bak as olarak tanmlamaktadr. Modern toplumda toplumsal birlik isteinin politik ya da ekonomik glerden deil, ahlaki ve entelektel glerden kaynaklandn ileri srerek toplumsal olan politik olandan da ekonomik olandan da ayrmtr. Ynetimin kendi sorumluluklarn g uygulayarak deil, ahlaki ve enSIRA SZDE telektel nderlik yaparak yerine getirmesi gerektiini, ekonomik faaliyetlerin uygun ekilde dzenlenmesini de toplumsal uyumu da salayabilecek olann yalnzca ahlak olduunu savunmutur. Bu adan, toplumsal dzeni yapay kurumlarn DNELM dzenlemesinden bamsz, serbest ekilde ileyen piyasa glerinin bir sonucu olarak gren politik ekonomiyi ve ekonomik olgular toplumsal btnden ayrarak S O R U inceledikleri iin liberal iktisatlar eletirmitir (Swingewood, 1998:69).
DKKAT Comteun pozitivizmine gre toplum, endstrilemeye doru evrim geiren bir sistemdir ve bilimsel incelemenin nesnesi toplumdur. Baka bir deyile toplumsal alan ekonomiden, politikadanSIRA SZDE ayrdr. ve tarihten

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Comte, endstriyel ii snfn yeni bir toplumsal olgu olarak kabul eder. EnAMALARIMIZ dstri sayesinde iler en yksek verimi salayacak ekilde rgtlenmi, bu ekilde yaplan retim sonucunda fabrikalarda alp kenar mahallelerde yaayan yeni bir ii snf domutur. Ancak Comtea gre retim herkesin yararnadr; nk enK T A dstri toplumununP yasas zenginliin artmasdr. retimin herkesin yararna olduunu dnd iin Comte endstriyel ii snf ile iverenler arasnda bir kar atmas olduunu dnmez. Comte, zel mlkiyet ve kamu mlkiyeti arasndaT E ilgilenmez, her toplumsal dzende gcn, toplumsal ve ekonomik ki elikiyleL E V Z Y O N otoriteye sahip olan zenginlerin elinde olmas Comtea gre zorunlu ve kanlmazdr. Comtea gre asl mesele, kiisel mlkiyetin keyfi niteliinden arndrlmasdr. zel N T E R N E T sahip olanlarn toplumu keyfi olarak deil, evrensel ilkelere mlkiyete dayanan, iilerin itaatini salayabilecek ekilde ynetmesi gerekmektedir. Baka bir deyile Comte retim aralarnn kamulatrlmasna eilimli deildir, zel ml-

1. nite - Sosyolojide lk Dnem Gelimeler

15

kiyeti korumak ve elit bir grup tarafndan kullanlan bir toplumsal ilev haline getirmek ister (Swingewood, 1998:70). Comte, iblmnn toplumda insanlar bir arada tutan ve toplumsal evrimi salayan bir olgu olduunu dnr. Gelimi toplumlarda iblmnn uzmanlamasnn, iilerin srekli sradan ilerle ilgilendikleri iin yeteneklerini gelitirememelerine, bu nedenle insanlarn anlayn kstlayp ve ii snf arasnda cehaleti artrdn dnr. Bununla birlikte iblmnn temel bir ilevi vardr, bu ilev, insanlarn toplumun doal yasalarn boyun emelerini, toplum iindeki yerlerini kabul etmelerini ve toplumun genel dengesine uyum gstermelerini salamaktr. Dier bir deyile iblm, Comtea gre iiler ve iverenler arasnda kar atmas yaratacak bir olgu deil, elit bir grup tarafndan toplumsal uyumu salamak iin kullanlacak bir aratr. Comte bu ynetimin sivil kurumlara devredilmesi taraftar deildir; nk ona gre Fransz Devrimi sonrasnda bu kurumlar kendi bnyelerinden toplumsal birlik asndan zorunlu olan deerleri tayan kurumlar gelitirememilerdir. Bu nedenle iblmn bir ara olarak kullanp insanlarn iinde bulunduklar toplumsal konuma uyum salamalarn salamas gereken kk bir elit gruptur (Swingewood, 1998:70).
SIRA SZDE retim aralarnn mlkiyeti konusunda Saint Simon ve Comteun dnceleri arasndaki en temel fark nedir?

Comteun sosyolojisinde iblm elit bir grup tarafndan toplumsal uyumu salamak iin kullanlan bir ara haline gelmitir.

SIRA SZDE

Toplumsal Yasalarn Belirleyicilii

DNELM

DNELM S O R U

Comtea gre toplumsal olgular deimez yasalara bal olduu iin bu yasalar orS O R U taya konulduktan sonra insanlk bu yasalara boyun emek zorundadr. Comte, bireylerin doal ve toplumsal yasalar karsnda boyun emesini rasyonel boyun ei ya da rasyonel teslimiyet olarak adlandrr. Bilim toplumsal A T denetimi olaDKK nakl hale getirecek, toplumsal ilkeleri yerletirerek dzen ve ilerleme ihtiyacn ayn anda karlayacaktr; bu nedenle insanlar toplumsal dzene boyun emeliSIRA SZDE dirler. Bu rasyonel boyun ei, bireylerin toplumsal statlerini kabullenmeleri ve endstri toplumu iindeki eitsizliklere boyun emeleri anlamna gelmektedir. Her ne kadar pozitivist sosyoloji ii snfnn yoksulluunu bir toplumsal problem AMALARIMIZ olarak grse ve durumlarn biraz iyiletirmeye alacak olsa da, kendi yapt snflandrmay yok etmeyi ve genel ekonomiyi bozmay gze almayacaktr (Swingewood, 1998:67). Comte, Saint Simonun Fransz Devrimi sonrasnda toplumda K T A P ahlaki bir boluk, bir kriz meydana geldii dncesini paylamtr ve Saint Simon gibi o da bu boluu doldurmak iin yeni bir din nermitir. Comte, toplumun iinde bulunduu aamaya uyarlanm herhangi bir dinTbiimi Y O N E L E V Z olmad takdirde toplumun blneceini ve iddetin yaygnlaacan ileri srmtr (Hamilton, 1996:50). Bilimsel dnen insanlarn geleneksel anlamda dine, vahiylere ya da Tanrsalla inanmayacan ama dinin insanlarn srekli bir ihtiyacn, kendi TERNET lerini aan bir eyleri sevme ihtiyacn karladn, bu nedenleNtoplumun dine ihtiyac olduunu dnr. Baka bir deyile Comte da Saint Simon gibi dini, insanlar ve toplumu bir arada tutacak bir toplumsal ba olarak grmtr. Comteun nerdii din nsanlk Dinidir ve bu dinin ilevi, yneten snfla ynetilenler (ii snf) arasnda arabuluculuk yapmak (Swingewood, 1998:67) ve toplumsal dzenin kurulabilmesi iin gerekli olan ahlaki uzlamay salamak (Slattery, 1991:47) olacaktr. Comte, bu yeni dinde insanln sevileceini ileri srmtr. Burada insanlktan kastettii mevcut insanlarn toplam deil, imdiye dek yaam ve lm olan btn insanlardan oluan, lmszlk kazanm insanlktr

DKKAT

SIRA SZDE Comteun sosyolojisinde birey pasiftir, insan dncesi toplumsal biimlerin ilerlemesinde AMALARIMIZ etkili olsa da son aamada toplumsal gelime nesnel, belirleyici dsal olgulara baldr. K T A P

TELEVZYON

NTERNET
Comteun insanlk dininin temeli vardr: ilke olarak ak, temel olarak dzen, ama olarak ilerleme (Ksemihal, 1982:158).

SIRA 16 SZDE
DNELM S O R U

SIRA SZDE Klasik Sosyoloji Tarihi

(Aron, 2000:99). LComteun kurmaya alt bu yeni din, yeni bilimsel ve rasyoDNE M nel endstriyel dnem iin pozitivizm adna bir dizi ahlaki inanc yerletirmek amacna yneliktir; ancak insanlk dini dncesi, genel olarak entelektel evS O R U reden destek bulmamtr (Kirby, 1997: 415).
DKK T Comte, toplumsal Adzenin ancak bir dizi ahlaki deer zerinde ina edilecei grn benimsemi, yeni toplumsal dzen iin gerekli olan ahlaki uzlamay, insanlk dini araclyla pozitivizmin salayacan savunmutur. SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ
Comtea gre bireyler zgr iradeye sahip olsalar bile K T A P kendi toplumsal statlerini ya da toplumsal yaplar deitiremezler nk bunlar belirleyen toplum TyasalardrYve N yasalar E L E V Z O bu bireylerin zerindedir.

Comtea gre toplumdaki eitsizliklerin zm, negatif haklar kavram yerine pozitif AMALARIMIZ devler kavram getiinde mmkn olacaktr. Ahlaki bir eitim sayesinde bireyler hak ettikleri toplumsal statnn ne olduunun farkna varacak ve bu konumu kabul edeceklerdir. Dier bir deyile Comte mlkiyetin blm ya da K T A P ii snfnn rgtlenii ile ilgili bir sorun grmez; nk ona gre bireyler zgr iradeye sahip olsalar bile son kertede toplumun doal yasalar insan eylemlerinden daha etkili olacaktr.Bireylerin etkileimde bulunarak kendi sosyal konumlarTELEV YON n ve toplumsal Zyaplar deitirmeleri mmkn grnmemektedir; nk bunlar belirleyen toplum yasalardr ve bireyler kendilerinin tesinde olan bu yasalara baldrlar. (Swingewood, 1998:67-8; Cross, 2008: 27-8).

NTERNET

Comteun Yntemsel Stratejileri

Sosyolojinin pozitivist yntemi benimsemesi gerektiini dnen ve sosyolojik pozitivizmi gelitiren Comte, veri toplamak, teorileri test etmek ve analiz edilen verilerden teorik ilkelere ulamak iin ne gibi yntemsel stratejiler izlenmesi gerektii zerinde de durmutur. Comteun temel olarak drt yntemsel stratejisi vardr. Bunlardan birincisi gzlemdir. Comte, toplumsal olgularn ahlaki yarglardan uzak bir ekilde gzlemlenmesi gerektiini belirtmitir. kinci stratejisi deneydir. Comte deneyle laboratuvarda yaplan deneylere benzer uygulamalar deil, doal seyrinde devam eden toplumsal durumlarn dardan bir mdahaleyle kesilmesi gibi durumlar kastetmektedir. Nasl bir doktor bir hastalk durumunda bedenin normal ilevini kaybediini ve bu hastalkla nasl baettiini gzlemleyebiliyorsa, Comtea gre bir sosyolog da toplumdaki toplumsal patalojileri benzer ekilde gzlemleyebilir (Turner, 2001:34:33). Comteun bahsettii nc strateji karlatrmadr. Comte karlatrma stratejisi ile farkl toplumlarn yaplarnn karlatrlabileceini belirtmektedir. Aslnda Comte karlatrma ile sadece yaplarn deil, dinamiklerin de karlatrlabileceini, insan toplumunun nceki ve sonraki toplumsal biimlerinin kyaslanabileceini dnmektedir; ancak bunun iin karlatrma ynteminin deitirilmi bir biimi olan tarihsel analiz stratejisinin kullanlmas gerektiini belirtir. Bu adan bakldnda Comteun hal kanunu, tarih boyunca insan dncesinin ve bu dnceye karlk gelen yaplarn incelenmesine izin veren bir tarihsel yntemdir (Turner, 2001:34). zetle Comteun sosyolojiye en nemli katklar sosyolojinin yntemi olarak pozitivizmi benimsemesi, saf haliyle ampirizmi, yani sadece toplumsal gerekliklere ilikin veri toplanmas ve lm yaplmas fikrini reddetmesi, gereklerle teorilerin iliki iinde olduunu savunmas, btn toplumsal olgularn deimez kanunlara bal olduunu ve sosyal bilimlerin grevinin bu kanunlarn gerekliini ortaya koymak olduunu belirtmi olmas olarak grlr. Comte birok kuramcy etkilemitir. Genel olarak Comteun pozitivizm anlaynn ve toplumsal olgularn indirgenemez olduu y-

NTERNET

1. nite - Sosyolojide lk Dnem Gelimeler

17

nndeki dncelerinin Durkheimi (Wernick, 2005:133), toplumsal gelime srecinde uzmanlam iblmnn etkileri hakkndaki dncelerinin Marx (Swingewood, 1998:71) ve toplumu biyoloji kkenli kavramlarla ve biyolojik organizmaya benzeterek incelemesinin de Spencer etkiledii sylenebilir.
SIRA incelenmesinde Comteun sosyolojiye en nemli katklarndan biri, toplumsal olgularnSZDE metafizii reddederek ampirik yntemi savunmasdr. Bu ne anlama gelir? Dnnz.
DNELM

SIRA SZDE

Frdric Le Play (1806-1888) Le Play de Comte gibi Politeknik ekolnden gelir S O R U ve Saint Simondan etkilenmitir. Le Play olduka dindar ve muhafazakar bir dnrdr. Yeni topD KAT lumsal snflara blnm, bireyselKendstri toplumunda toplumsal bar salayacak sosyal bilim bazl bir reform program gelitirmek iin alm SIRA SZDE (Wernick, 2006:331) ve toplumsal yapnn dini kriterlere uygun olarak ina edilmesi gerektiini savunmutur (Maus, 1998:16). AMALARIMIZ dzenin Toplumsal uygun ekilde srdrlmesi iin dinin kesinlikle gerekli olduunu ve ailede, endstriyel rgtlerde K T A (fabrikalarda) ve devlette otoritenin buP erevede yeniden kurulmas gerektiini savunmutur. Le Play zellikle yntemsel adan sosyolojinin douunda nemli bir rol oynaT E L E V snflandrma mtr. Le Playin yntemi; alan almasn, survey aratrmalarn, Z Y O N sistemlerini ve temsili vakalarn ok ynl almalarn btnletiren bir yntemdir (Wernick, 2006:331). Sosyolojideki monografi aratrmalarnn ve gnmzde survey olarak adlandrlan almalarn metodolojik kk R N EPlaye uza N T E Le T nr. Le Playin analiz birimi ii snf aileleridir ve ii snf ailelerinin aile yaamlarnn tm ynlerinin niceliksel bir ifadesi olarak aile btelerini sistematik olarak incelemitir. Le Play ii snf ailelerinin dnda insanlarn emeini, emein ekonomik rgtleniini, aile aracl ile tm toplumu etkileyen corafi yerleimleri ve aile yaamnn eitli ynlerini incelemi ve ii snfnn doal geliiminin genel koullar ile ilgili monografiler yapmtr. Le Play nce Avrupa ailelerini kapsayan almalarn yaynlam, daha sonra Amerikan ailelerini de inceleyerek iki aile tipini karlatrmtr (Maus, 1998:16).

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

J. S. MILL VE H. SPENCER: EVRMCLK VE POZTVZM

Comtetan sonra sosyolojik pozitivizmin gelimesinde iki nemli etki sz konusudur. Bunlardan ilki, toplumu, kendine zg doa yasalarnn ileyiiyle evrim geiren bir organizma eklinde tanmland iin toplum biliminin ynteminin doa bilimlerinin ynteminden farkl olmad, deney ve gzleme dayal olmas gerektii grdr. kincisi ise, empirik yntemin giderek daha ok benimsenmesi ve istatistiklere verilen deerin artmasdr (Swingewood, 1998:71). Mill ve Spencer, almalarn bu grler erevesinde yrten ve ilk dnem sosyolojik gelimeler iinde nemli bir yere sahip olan iki sosyologdur.

18

Klasik Sosyoloji Tarihi

John Stuart Mill

John Stuart Mill (1806-1873) J.S. Mill, Londrada dnyaya gelmitir. Babas, kariyerini gazetecilikte yapsa da dnemin en nl entelektellerinden Jeremy Benthamla felsefi almalar yapan James Milldir. J.S. Mill kk yalardan itibaren Yunanca ve Latince eitimi alm, daha sonra tarih, mantk, matematik konularnda alm ve ekonomik teori konusunda uzmanlamtr.
Mill sosyolojiye daha ok yntemle ilgili almalar sayesinde katkda bulunmu, dier taraftan ekonomi ile ilgili almalar sayesinde modern ekonomi biliminin temellerini atmtr.

Mill ekonomi, felsefe, mantk ve kadn haklar bata olmak zere ok eitli konularda eserler ortaya koymutur. Millin almalar genel olarak liberalizm ve faydaclkla ilgilidir. Mill, babas James Mill ve Jeremy Bentham tarafndan gelitirilen Faydac teoriyi liberalizme uyarlam ve eylemlerin ya da toplumsal dzenlemelerin, mutluluk rettikleri lde doru ya da iyi kabul edilebilecekleri fikrini benimsemitir. Mill, Comte ve Spencer gibi topluma ilikin sosyolojik bir analiz yapmam, sosyolojik bir teori gelitirmemitir; nk Mille gre sosyoloji zamanndan nce, erken domu bir bilimdir (Keat ve Urry, 1994:91). Millin sosyolojiye teoriden ok yntemsel asndan katkda bulunduu sylenebilir. Dier taraftan ekonomi ile ilgili almalarnn bir bilim olarak modern ekonominin temellerinin atlmasn salamtr (Callinicos,2004:109). Mill, Saint Simon ve Comtetun almalarndan olduka etkilenmi, Comteun hal yasasn, dinamik ve statik arasnda yapt ayrm, tarihsel analiz yntemini ve uzlama kavramlarn benimsemitir. Saint Simon ve Comteun almalar tarihi organik ve geisel dnemlere ayrrlar. Organik dnemlerde insanlar ve toplumsal kurumlar sabit bir sistem iinde rgtlenirler, bu rgtlenme tarz iinde her para dierlerini tamamlayc, destekleyici bir ilev grr. Ancak zamanla bu btnn paralar ayrr, bir dzensizlik dnemi balar ve toplumsal deime meydana gelir. Mill bu fikri benimser, toplumun belirli bir ksmnda, rnein bir toplumsal kurumda ya da bireyde meydana gelen bir deimenin toplumun dier ksmlarnda da deiime neden olacan ve sonuta toplumun btn ksmlarn deitireceini savunur (Kilcullen, 1996). nsanlarn davranlarnda meydana gelen bir deiim, bu insanlarn altklar ya da ait olduklar kurumlarda deiime neden olacak, kurumlarda meydana gelen bir deiim de bu kurumlara ait olan insanlarda ve dier kurumlarda deiime neden olacaktr. Bylece Mill bireylerin karlkl olarak birbirlerini etkilediklerini, birbirlerine bal olduklarn, birbirilerine tepki verdiklerini, bu nedenle toplumda herhangi bir noktada yaanacak bir deiimin toplumun geri kalann da etkileyeceini vurgulam olur (Kilcullen, 1996). Bu durumu fizyologlarn konsenss terimi ile aklayan Mille gre bu durum, eitli organlarn ve ilevlerin ayn fiziksel ereve iinde varolmasna benzemekte, bylece Mill btn toplumsal olgularn toplumun btn ksmlarndan az ya da ok etkileneceini vurgulamaktadr. Comtedan farkl olarak Mill, psikolojinin nemli olduunu dnm ve etolojinin insan doasnn yasalarnn bilimi olduunu savunmutur. Mille gre btn toplumsal olgular, insanlarn drt ve gdlerini yneten yasalara g-

1. nite - Sosyolojide lk Dnem Gelimeler

19
Etoloji, balangta hayvan ve insan davranlarn karlatrma yntemine dayal bir karlatrmal davran bilimi iken, zaman ierisinde daha ok zoolojinin hayvan davranlarn inceleyen bir alt dalna dnmtr.

re kurulmutur. Mill, toplumsal olgulara ilikin yasalarn, toplum halinde birlemi insanlarn eylem ve tutkularna ilikin yasalar olduunu, bunun dnda toplumsal yasalar olamayacan savunmutur. nk Mille gre insanlar bir araya geldikleri zaman kimyasal bir bileim gibi, farkl zelliklere sahip olan baka bir ey haline dnmezler. Bu nedenle toplumsal olgular, dsal koullarn toplum zerindeki etkisi ile yaratlm olsalar da aslnda insan doasna ilikin olgulardr. Psikoloji, Comteun bilimler hiyerarisinde yer almamaktayd; ama Mille gre sosyoloji, sosyolojik almalarda ortaya konmu ampirik yasalarndan ok felsefi dncelerden tretilen psikoloji yasalarndan ve sosyoloji ile psikolojiyi birbirine balayan etoloji yasalarndan olumaktadr; yani sosyolojinin yasalar, insan doasn ynlendiren yasalardr. Baka bir deyile Mill, toplumsal olann psikolojik olana indirgenmesini nermitir (Swingewood, 1998:73). Bu dncenin nedeni, psikolojinin yasalarna gzlem ve deneyle ulalabiliyor olmasdr. Bu erevede toplumdaki en kk temel genin tekil insanlar olduunu dnen Mill, etkileimde bulunan insanlarn davranlarn yneten yasalar toplumdan ayr olarak, bireyin davranlarn yneten yasalardan karsanabileceini dnr. Dier bir deyile toplumsal yaamla ilgili btn yasalar en sonunda psikolojinin yasalarna ulamaya almaktadrlar (Keat ve Urry, 1994:92). Yntemsel adan incelendiinde Comte gibi Mill de toplum biliminin doa bilimlerinin yntemini uygulamas gerektii dncesini benimsemi ve Comte gibi o da toplumsal incelemeleri ikiye ayrmtr. Bunlardan ilki, toplumsal gelerin bir arada varolularnn, yani sabit olduu varsaylan bir balamda insan davrannn neden ve sonularnn incelenmesidir. kincisi ise, toplumsal gelerin ardklnn, yani ilerlemenin ve deimenin incelenmesidir (Kilcullen, 1996). Birinci tip incelemelerde sorulan soru, genel toplumsal koullarn belirli bir durumunda verili bir nedenin sonularnn ne olaca sorusudur, ikinci tip incelemelerde ise, genel toplumsal koullar belirleyen yasalarn neler olduu, yani toplumun genel durumunu, byk toplumsal olgular veya gerekleri reten nedenlerin neler olduudur. Mill, eitli toplumsal olgularn bir arada varolularnda baz benzerlikler olduunu, bu nedenle de bir neden bu olgulardan birini etkilediinde dierlerinin de etkilendiini belirtir. Ancak toplumsal olgularn bir arada varolular arasndaki benzerlikler, bu olgular belirleyen nedensellik yasalarnn sonucu olmaldrlar. Dolaysyla toplumun eitli paralarnn, eitli gelerinin arasndaki iliki, toplumdaki ardkl dzenleyen yasalardan tremi olan yasalardr. Bu durumda sosyal bilimlerin asl meselesi toplumun belirli bir durumunun nasl olup da, kendisinden sonra meydana gelecek ve ardk olarak kendi yerini alacak olan durumu rettiini gsteren yasalar bulmaktr (Mill, (2009 [1843]). Bu yasalara nasl ulalaca sorusunun yantn arayan Mill, insan doasna ilikin almalarn da doa bilimlerindeki ayn mantksal yapya sahip olmas gerektiini savunur. nsan doasnn, insan davrannn bilimsel ilkeler tarafndan ynetildiini ve bu ilkelerin mantk yolu ile ortaya konabileceini dnr. Mille gre insan davran ve her insann ahlaki karakteri evrensel yasalara baldr; ancak bu yasalar dorudan deney ve gzlem yoluyla incelenemezler. O halde bu yasalar nasl incelenecektir? Mill, doa bilimlerinde kullanlan eitli bilimsel yntemleri ele alr ve bu yntemlerin hepsinin sosyal bilimlere uygulanmaya elverili olmadn belirtir.

20

Klasik Sosyoloji Tarihi

Mill, sadece tmdengelimci olan yntemlere kar km ve toplumu incelemek iin en uygun yntemin somut tmdengelim olduunu savunmutur.

Ancak doa bilimlerinde sosyal bilimler iin de kullanlabilecek olan bir yntem vardr, bu yntem tmdengelimdir. Tmdengelim yoluyla neden sonu ilikileri ortaya konabilir. rnein belirli bir politikann ya da yasalarn insanlar zerindeki etkileri ortaya konabilir. te Millin deney ve gzlemle incelenemeyeceini belirttii insan davrann yneten evrensel yasalar bylece tmdengelim yoluyla incelenebilirler. Mill iin psikolojinin yasalar, yani deney ve gzlemle ulalabilen yasalar sosyal bilim iin tek gvenilir temeldir (Keat ve Urry, 1994:92). Mill, 1843 tarihinde yaynlanan Mantn Sistemi (System of Logic, Ratiocinative and Deductive) adl eserinde insanlara ynelik genel bir bilimin temeli olarak tmdengelimin geerli olan ve olmayan biimlerini birbirinden ayrmaya alm, felsefenin ve akl yrtmenin de doa bilimlerinin ilkelerinden tretilmi bir mantk biimi kullanlmas gerektiini ileri srerek onlar iin doa bilimlerinden ve matematikten tretilmi salam bir yntem salamtr. Ampirist olan ve matematiksel gerekler de dahil olmak zere gereklerin sezgilerden ziyade gzleme dayal olduunu ileri sren Mill, bylece deneysel yntem tartmasn sosyolojiyi de kapsayacak ekilde geniletmitir (Marshall, 1999:503). Mantn Sistemi adl eserinde Mill, tutarllk mant olarak adlandrd bir mantktan bahseder. Mille gre kantlamann bir mant vardr, yani kanlarn bu kanttan karlan sonular nasl ispatladn ya da ispatlamaya altn gsteren bir mantk vardr. Bu mantk nemlidir nk Mill sosyal bilimlerin insan ilikilerini saduyudan daha ileri bir dzeyde aklayamayacan, insan davrannn genel nedensellik yasalaryla deil, ancak sezgisel ilkelerle aklanabileceini savunan dnemin baz dnrlerine kar km, sezgisel felsefenin politik muhafazakrla yol aacan dnmtr (Mautner, 1998). Mill eylerin doasna veya olaylarn grnmeyen, gizli nedenlerine insan zihniyle ulalamayacan, deneyimlerimiz dnda hibir yolla bilgiye ulalamayacan dnr (Keat ve Urry, 1994:91). Mill dncelerimizin deneyimlerimizden kaynaklandn, bildiimizi dndmz btn genel ilkelerin kaynann tmevarm olduunu, dolaysyla tmdengelimin, tmevarm zerine kurulu olduunu savunur (Mill, 2009 [1843]:208). Mille gre tmevarm ile tekil bir gerekten yola karak btn doa olaylarn yneten genel nermelere ulaabiliriz. Tmdengelim ise Mille gre zel olaylarn aklanmasnda kullanlan, kendilerinden yasalarn karsand kurallardr (Keat ve Urry, 1994:91). Mill tmevarm ve tmdengelim mantklarnn evrensel olarak uygulanabileceini dnr; nk ona gre btn olaylar tek bir doal dnyaya aittir ve ayn bilimsel yntem hepsine uygulanabilir. Mill, kendi yntemini tersyz edilmi tmdengelim olarak tanmlar ve toplum bilimine en uygun yntemin gnmzde hipotetik tmdengelim olarak bilinen somut tmdengelimci yntem ve ters yz edilmi tmdengelim olduunu savunur. Somut tmdengelimci yntem (hipotetik tmdengelim), bir hipotezde ifade edilen iddialarn ve ngrlen tahminlerin ampirik verilerin kullanlmasyla test edilmesidir. Ancak Mille gre sosyal bilimler bunun aksine ilemektedir; sosyal bilimler ampirik verilere dayanarak yaplan genellemelerden, daha nce yaplm olan genellemeleri de aklayabilecek hipotezler yaratmaya alr ve bylece toplumsal srelerin nedensel aklamalarn sunar (Marshall, 1999:503).

1. nite - Sosyolojide lk Dnem Gelimeler

21

Herbert Spencer: Pozitivist Organizmaclk

Herbert Spencer (1820-1903) Spencer, 27 Nisan 1820de ngilterede domutur. Teknik alanda eitim grm ve bir sre demiryolu mhendislii, teknik ressamlk ve gazetecilik gibi eitli iler yapmtr. En nemli eserleri arasnda Sentetik Felsefe Sistemi (1862-1893), Toplumsal statistik (1851), Devlete Kar nsan (1884) saylabilir.

Spencern sosyolojiye yaklam ile bilimsel bilginin doas hakkndaki dnceleri Comteun dncelerine olduka yakn olduu iin sosyoloji teorisinin geliimindeki etkileri asndan ou zaman Comte ile birlikte anlr. Gerekten de her ikisi de (a) btn bilimlerin ortak felsefi kklere sahip olduklarna ve birletirilebileceklerine, (b) doal dnyay yneten yasalar gibi toplumsal dnyay yneten yasalar olduuna ve (c) bu yasalarn nasl iledii ortaya karlrsa, toplumsal olgularn tahmin edilebileceine ve ynetilebileceine inanmlardr (Cuff vd., 1989:27). Dier taraftan aralarnda nemli bir fark vardr, Comte muhafazakar olarak nitelenirken, Spencer ilk almalarndan itibaren liberaldir, sonraki almalarnda ksmen muhafazakarlam olsa da yaam boyunca almalarnda liberal geler yer almtr. Spencer, liberalizmin braknz yapsnlar anlayn benimsemi, insanlarn birbirlerinin haklarna gnll olarak sayg gstermeleri sonucunda otomatik olarak doal bir toplumsal denge olutuunu ve devletin bu dengeye, dier bir deyile insanlar arasndaki ilikilere mdahale etmemesi gerektiini ileri srmtr. Baka bir deyile Comte, toplumsal reformlarla ilgilenirken Spencer, toplumsal yaamn d mdahalelerden bamsz bir ekilde evrimlemesi gerektiini savunmutur (Ritzer, 2008:36). Spencern Comteun bilimler hiyerarisini eletirir; nk bilimlerin Comteun savunduu gibi ardk bir ekilde deil, koordinasyon iinde gelitiini savunur. Spencera gre farkl bilimler iindeki gzlemler ve yasalar birbirlerini etkiler, ama Comteun ileri srd gibi bir bilim dierinin gelimesi iin n koul deildir. Spencer bilimleri daha farkl bir ekilde snflandrr, fenomeni bilmemizi salayan formlar dikkate alan bilimler (mantk ve matematik) ile fenomeni ya tek tek geleri arasnda (mekanik, fiziki kimya vs.) veya toplam olarak (astronomi, biyoloji, psikoloji, sosyoloji, vs.) inceleyen bilimler arasnda bir ayrm yapar (Keat ve Urry, 1994:93). Bu erevede SZDE SIRA Spencer bilimsel birlii sosyolojnin salad, yani sosyolojinin bilimlerin kraliesi olduu grn reddeder; ona gre bilimsel birlii sentetik felsefe salayacaktr. DNELM Ayrca Spencer Comteun toplumun rgtleniinden ok insanlarn dncelerine nem verdiini ileri srer ve evrimi temel ilke olarak kabul etmeyen ComS O R U tea kar kar (Keat ve Urry, 1994:92-93). Spencer, 1862-1893 yllar arasnda yazd Sentetik Felsefe Sistemi D K Keserinde, senteadl A T tik felsefenin evrim teorisinin eitli bilim dallarna nasl uygulanacan gstermektedir.
SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

22

Klasik Sosyoloji Tarihi

Spencera gre toplumlar, yaps son derece basit olan ve birbirlerine baml olmayan kk paralar halinden, farkllam ve birbirilerine baml hale gelmi paralardan oluan karmak ve byk bir yapya dnmektedirler.

Spencer, toplumu genel bir evrimci model iinde bir sistem olarak gren yaklam ile bireylerin toplam olarak gren yaklam birletirmitir. Toplumun ok saydaki bireye denk den kolektif bir ad olduunu ve gerek bir toplum teorisine ancak bireylerin doasn aratrmakla ulalabileceini savunmu, bu nedenle de Comte gibi insan zihnindeki, insan dncesindeki ilerlemeyle deil, d dnyadaki ilerlemeyle ilgilenmitir (Swingewood, 1998:74). Spencer, tm insanln evrimini aklamaya almtr, bu adan toplum, evrensel bir yasann zel bir ksmn oluturmaktadr. Ona gre toplumsal dzen, doal yasayla uyum iinde olmaldr, aksi takdirde sosyoloji bir bilim olarak kabul edilemez. Spencera gre toplum da dahil olmak zere doadaki btn trler ayn evrim yasasna bal olarak evrim geirmektedirler. Bu erevede btn yaayan organizmalar, yani hem biyolojik organizmalar hem de toplumlar; hacmen byrler, bydke evrimleirler, yaplar karmaklar ve farkllar, Yaplar farkllatka daha uzmanlam ilevler gelitirirler, rnein biyolojik organizmalarda kontrol ve karar alma mekanizmas olarak beyin geliip uzmanlarken, toplumda da bu grevi ynetecek devlet geliir. geirdikleri evrimle her ikisi de evreye uyum salamay renirler, baz paralar kaybedilse de btnn kendisi varln srdrr. rnein bir organn kayb organizmann lmesini gerektirmez, toplumun da baz paralarnn kaybedilmesi toplumu sonlandrmaz (Cuff vd., 1989:28). Spencer, biyolojik organizmalarla toplumun rgtlenme ilkeleri ayn olsa da uygulamada baz farkllklar olduunu belirtir: Toplumsal organizmalarda paralar biyolojik organizmaya oranla merkezden daha bamsz ve danktr. Biyolojik organizmaya oranla toplumun yaam ok daha uzundur, toplumsal organizmada tek tek yeler lse de btn, yani toplumun kendisi varln srdrr. Biyolojik organizmada yalnzca tek bir bilin merkezi varken, toplumsal organizmada birey says kadar bilin merkezi vardr. Biyolojik organizmada paralar btnn yararna var olurken toplumsal organizmada btn, paralarn yararna var olur. Bunun nedeni, biyolojik organizmann aksine toplumsal organizmann unsurlarnn, yani bireylerin bilin sahibi olmasdr. Spencer bu dnceye dayanarak devlet yararna da olsa bireylerin haklarnn inenemeyeceini savunmutur (Maus, 1998:1819; Swingewood, 1998:76-7). Spencer, sosyolojinin toplumlarn sistemli doasn incelemesi gerektiini ve sosyolojik analizin de toplumu oluturan paralarn, bu paralar arasndaki ilikilerin ve toplum iin grdkleri ilevlerin belirlenmesi erevesinde yaplmas gerektiini ileri srmektedir (Cuff vd., 1989:29). Spencerin toplumu oluturan paralar ile kastettii toplumsal kurumlardr. Organizmac anlay erevesinde Spencer toplumsal kurumlar bir st organizma (hiperorganzima) olan toplumun uzmanlam organlar olarak grm ve bu kurumlar (a) destekleyici kurumlar (aile ve akrabalk), (b) datc kurumlar (ekonomi) ve (c) dzenleyici kurumlar (din ve siyasal sistemler) eklinde snflandrmtr (Maus, 1998:19). Spencere gre btn toplumlar nce farkllamam bir birlik durumundadrlar, evrim srecinde byr, geliir, farkllar ve karmaklarlar. Spencer, doadaki denge gibi toplumda da toplumsal btnn eitli paralar arasnda bir denge olduunu, bu dengenin bozulmas halinde yeni bir ahlaki uzlama yaandn ve

1. nite - Sosyolojide lk Dnem Gelimeler

23

yeni bir toplumsal dzenin ortaya ktn, bylece farkllaan toplumsal paralarla yeni ilikilerin kurulduunu belirtir (Slattery, 1991:283). Bu toplumsal evrim sreci iinde insan toplumlar, henz yapsal olarak farkllamam olan, merkezilemi bir devletin ve statye dayal kat bir hiyerarik yapnn hakim olduu sava (militan) toplumlardan, yapsal olarak farkllam ve karmaklam olan, merkezsiz ve bireyci nitelikteki endstri toplumuna doru doal olarak evrimlemitir (Swingewood, 1998:77). Bylece Spencer, doadaki trler gibi toplumlarn da kabilevi topluluklardan karmak endstri toplumlarna doru evrildiini ileri srer. Baka bir deyile evrim srecinde toplumlarn yaps ve ilevleri zamanla deiir. insan toplumlar basit homojen toplumlardan karmak heterojen toplumlar olacak ekilde doal olarak evrimleirler. Spencern doal olarak evrimleme ile kastettii, bu evrim srecinde bireysel niyetlerin ya da gdlerin etkili olmamasdr. Spencer toplumlarn evrim srelerinin birbirinden farkl olabileceini, kltrel SIRA SZDE zellikleri ya da yaadklar corafyann koullar nedeniyle eitli toplumlarn farkl dzeylerde ya da farkl biimlerde evrimleebileceklerini belirtir; ama yine de btn toplumlarn ayn evrim yasasna bal olduunu ve DaynN E L M srele evrim rinden getiini vurgular. Buradan da anlalabilecei gibi Comteun teorisindeki tarihsel boyut Spencern teorisinde yoktur, Spencern teorisi tarih d ve anti-hS O R U manisttir (Swingewood, 1998:76). Spencera gre insan toplumlar sava kabileler halindeyken bym, K A T D K farkllam, gnmzn karmak modern toplumlarna doru evrilmitir. Toplumsal evrimin farkl aamalarndaki bu iki toplumun zelliklerini zetlemek gerekirse, savaSZDE (askeri/militan) SIRA toplum merkezilemi bir devlete ve statye dayal kat bir hiyerarik yapya sahip sava, gce dayanan bir toplumdur. Bu toplumda yapsal farkllama henz gereklememitir, btnlemi bir toplumdur. Bu toplumlar sava etrafnda yaplanr; ancak endstri topAMALARIMIZ lumuna geile birlikte sava ilevini kaybeder. Endstri toplumu ise, yapsal adan farkllam ve karmaklam, bireysellemi, merkezsizlemi bir toplumdur. Bu toplumda T A P toplumsal uyumu ve dzeni salayacak olan ey, bireylerin gnllKolarak girdikleri ilikiler, ibirlii ve gl ahlaktr (Slattery, 1991:283; Keat ve Urry, 1994:96).
T E L E V Z ve Spencer, Darwinin doal seleksiyon (ayklanma) yaklamn Y O N Lamarcn edinilmi karakteristik zelliklerin miras kaldna ilikin teorisini kabul etmi, buna dayanarak insanln evrim srecinde hem zihinsel hem de fiziksel olarak nceki nesillerden ald zellikleri gelitireceini ve giderek entelektel mkemmelNTERNET lie ulaacan ileri srmtr (Swingewood, 1998:74). Ancak Spencera gre toplumun doal dengesine yaplacak bir mdahale, bu geliimi engelleyecektir; bu nedenle devlet mdahalesine, toplumsal reformlara ve Comteun bahsettii trden toplumsal dzenlemeye kar karak doal seleksiyonu savunmutur. Dier bir deyile Spencere gre, toplumda ibirlii sayesinde olumu bir uzlama vardr, bunu bozacak herhangi bir d mdahale sz konusu olursa btn sistemin dengesi tehlikeye girer, dolaysyla devlet mdahalesi sisteme ynelik bir tehdittir. Doal seleksiyon fikrini benimseyen Spencere gre doada olduu gibi toplumda da gl olanlar hayatta kalmal, zayf olanlar elenmelidir. Bu erevede Spencere gre devletin eitim ve salk hizmetlerini cretsiz olarak sunmas ya da parasz devlet ktphaneleri kurmas gibi etkinlikleri, toplumun en zayf olan yelerinin yapay bir ekilde korunmasdr. Bu da, yapay olarak korunmadklar takdirde elenecek olan bu yelerin hayatta kalarak toplumun ahlaki ve entelektel standartlarn drmesi anlamna gelir (Slattery, 1991:284). Spencera gre toplumda

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Spencer, toplumdaEdoal bir NT RNET denge olduunu ve devlet gibi d faktrlerin mdahale etmesi halinde bu dengenin bozulacan savunmutur.

24

Klasik Sosyoloji Tarihi

Spencer, Sosyal Darwinizm teorisinin kurucusu olarak kabul edilmektedir.

hayatta kalmak iin yeterince gl olmayanlara devlet desteiyle baklmas bu gruplarn nfusunu artrarak gelecek kuaklarn mkemmellie ulamasn engelleyecektir. Bu nedenle nasl doa zayf olanlardan kurtulmaya alyorsa, toplum da zayflar elemeli, onlardan kurtulmaldr. Zaten Spencera gre eer bu kiiler yaamlarn srdrebilecek kadar yeterli deillerse leceklerdir ve en iyi de lmeleri olacaktr (Spencer, 1864:415ten aktaran Hergenhahn, 2005:272). Doal evrim srecinde olduu gibi toplumsal evrim srecinde de evresine uyum salayamayanlarn elenecei dncesi eklinde zetlenebilecek olan bu dnce genel olarak Sosyal Darwinizm olarak adlandrlm, Spencer Sosyal Darwinizm teorisinin kurucusu kabul edilmitir (Swingewood, 1998:79). Spencern doal ayklanma konusundaki grleri ve Sosyal Darwinizm teorisi rk gr ve politikalar tarafndan benimsenmi, eitli rk ve/veya uluslarn dierlerinden daha stn olduu grn veya yoksul, hasta, sulu ya da zrl olanlar dlamaya ynelik politikalar desteklemek iin kullanlm, ancak rksal ayrmclk etrafnda rgtlenen toplumlarn tarihsel olarak kmesiyle birlikte Sosyal Darwinizm teorisi de gcn kaybetmitir (Slattery, 1991:284). Tarihsel adan dnerek, Spencern Sosyal Darwinizm ile ilgili grlerinden etkilenen SIRA SZDE politikalara rnek verebilir misiniz?
D Toplumu N Eorganizma olarak dnmesi, Spencern toplum iindeki gruplabir L M rn karlarnn farkllatn grmesini engellemi, kar sadece bireysel olarak alS R U glamasna ve Osnf kar, grup kar gibi olgularla ilgilenmemesine neden olmutur. Spencere gre bireysel amalar Adam Smithin teorisindeki gibi bir gizli el sayesinde toplumun ortak yarar dorultusunda birleir. Bylece bireylerin bilinDKKAT cinden ve niyetinden bamsz olarak btn bireysel eylemler toplumun ihtiyalarna hizmet etmi olur (Swingewood, 1998:78). SIRA SZDE Spencerin toplum modeli planl deimeyi ve yapay inalar ieren bir mekanizma metaforuna deil, dtan empoze edilen bir gelimenin zorunlu olmad, kendiliinden byyen bir organizma metaforuna dayanr. Bu nokta nemlidir; AMALARIMIZ nk Spencern toplum modeline kaynak olarak organizmay almas, toplumsal yaamn yasa benzeri dzenliliklerini belirleme isteinden, bu yndeki pozitivist abasndanK kaynaklanmaktadr; nk bu yasa benzeri dzenlilikler ampirik ola T A P rak gzlenebilir olan fenomenlerin incelenmesiyle ortaya konacaktr. Dier bir deyile gzlemlenebilir dzenlilikleri reten sreleri ve bunun altnda yatan mekanizmalar deil, gzlemlenebilir dzenlilikleri ortaya koymaya, gzlemlenebilenler TELEV ZYON arasnda bir dizi yasa benzeri ilikiyi ieren bir toplum modeli kurmaya almaktadr (Keat ve Urry, 1994:96). Spencern sosyolojisinin nemi, toplumu bir yap, bir sistem olarak kavrayabilNT RNE mi olmasnnEyan Tsra, Comtetan farkl olarak endstrilemeyi ademi merkeziyeti bir toplumsal rgtlenme biimiyle zdeletirmi olmas, toplumda birey says kadar ok merkez olduunu, dolaysyla toplumun merkezi olmayan bir yap olduunu savunarak sivil topluma ve sivil toplumun devletten ayrlmasna odaklanmasdr (Swingewood, 1998:79). Dier bir deyile Spencern sosyolojiye en byk katks, yapnn ve ilevlerin farkllat, karmaklam ve gelimi bir toplum olan endstri toplumunun ve bu toplumdaki ilikilerin tek bir merkeze sahip olmad eklindeki grdr. Spencerin pozitivist organizmaclk ile bireycilii birletirmesi, bir ikilie yol amtr; nk bir yandan toplumu bireylerin toplam olarak grm ve bu ne-

SIRA SZDE

DNELM Spencer, Comtetan farkl olarak endstrilemeyi merkeziyeti deil, ademi S O R U merkeziyeti bir toplumsal rgtlenme biimiyle zdeletirmitir. DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET
Spencern sosyolojisi, Avrupada ok etkili olmam, ancak Amerikan sosyolojisindeki erken dnem almalar etkilemitir.

1. nite - Sosyolojide lk Dnem Gelimeler

25
Spencer, bireycilik ve organizmaclk yaklamlarn birletirmeye alm, ancak bu aba Spencern sosyolojisinde toplumun kavramsallatrlmasnda bir ikilie yok amtr.

denle sosyolojik analizin bireylerin biyolojik ve psikolojik zelliklerine odaklanmas gerektiini savunmu, dier yandan ise toplumu evrimleerek karmaklam bir yapya sahip olan bir sistem olarak tanmlamtr. Spencern teorisi, (a) endstrilemeyi tarihsel ve snfsal boyutundan soyutlayarak ele almas (Swingewood, 1998:79), (b) savunduu liberal bireycilik ile toplumun evrimlemek ve ilerlemek iin duyduu ihtiyalar arasndaki elikiyi zmemesi ve (c) doal seilimle ilgili dncelerinin mevcut dzeni ve eitsizlikleri merulatrmas, hakl gstermesi ve anti-hmanist politikalar desteklemeye elverili olmas alarndan eletirilmi ve 1900lerin balarnda gcn ve poplerliini yitirmitir (Slattery, 1991:285-6).

Toplumsal Evrimci Teorilere Getirilen Eletiriler

Spencerdan sonra da eitli sosyal bilimciler toplumsal deiimi aklamak iin evrimci teoriler gelitirmilerdir. Sosyal bilimler tarihinde ok sayda evrimci teori olsa da, hepsi tarihin anlamsz olaylardan meydana gelmedii, tarihteki olaylarn zgl ve kendine zg olmadn, tam aksine dnyann eitli blgelerinde benzer zamanlarda benzer srelerin yaandn ileri srer ve bu nedenle tarihin belirli bir yne doru ilerlemekte olduu fikrini savunur. Evrimci teorilere getirilen temel eletiriler u ekilde zetlenebilir: Evrimsel olaylar tamamen toplumlarn iinde meydana gelen olaylar olarak grmekle, yaylma veya siyasal deiimler gibi eitli d etkenlerin roln grememekle eletirilmilerdir. Aldatc bir uyum kavram kullanmakla ve toplumdaki atmalar grmezden gelmekle eletirilmilerdir. Evrim srecini gelime ve ilerlemeyle eanlaml kabul etmekle ve insanln dier ilerleme biimleriyle eit tutmakla eletirilmilerdir. zneleri pasif konumda brakarak insan etkinliklerinin gcn grmezden gelmekle eletirilmilerdir. Tarihsel zgllkleri dikkate almakszn btn toplumlar iin ayn genel geer kurallar ileri srmekle eletirilmilerdir (Sanderson, 2006:436-9).

26

Klasik Sosyoloji Tarihi

zet
A M A

Saint Simonun sosyolojin ortaya kmasnda etkili olan dncelerini zetleyebilmek. Saint Simonun zellikle pozitif bir insan ve toplum bilimine ihtiya duyulduu ynndeki dncesi sosyolojinin douunda etkili olmu, almalar Comteun, Durkheimin ve Marxn dncelerinin ekillenmesinde etkili olmutur. Saint Simonun toplumsal olgular, doa bilimlerinde kullanlan bilimsel yntemle allmaldr eklindeki dncesi sosyolojik pozitivizmin gelimesinde etkili olmutur. Toplumsal dzenle ilgili almalar muhafazakar teorilerin, endstri toplumunun yaps ile ilgili almalar da radikal teorilerin ekillenmesinde rol oynamtr. Comteun sosyolojiye katksn deerlendirebilmek. Comte, sosyolojik pozitivizmin kurucusudur. Toplumsal olgularn incelenmesinde metafizii reddederek pozitif empirik yntemin kullanlmasn savunmu, toplumsal olan ekonomiden, tarihten ve politikadan ayrm, bilimsel incelemenin nesnesinin toplum olduunu belirtmitir. Comte ayrca toplumun bilimsel olarak allmasn tanmlamak iin sosyoloji terimini ilk kez kullanan kiidir. Comte, btn toplumsal olgularn deimez kanunlara bal olduunu vurgulam ve sosyolojinin grevinin bu kanunlar ortaya koyarak toplumu iyiletirmek iin gerekli olan toplumsal bilgiye ulamak olduunu belirtmitir. Bunun yannda Endstri toplumunun gelimesini aklamas ve iblmnn etkileri zerine incelemeler yapmas kendisinden sonra gelen sosyoloji teorilerinin ekillenmesinde rol oynamtr. John Stuart Millin sosyolojiye katksn zetleyebilmek. Mill, Comte gibi toplum biliminin doa bilimlerinin yntemini uygulamas gerektiini savunuyordu. Ancak Comtedan farkl olarak sosyolojinin, insan doasn ynlendiren yasalardan olutuunu belirtmi ve toplumsal olann psikolojik olana indirgenmesini nermitir. Mill ayrca toplum bilimine en uygun yntemin gnmzde hipotetik tmdengelim olarak bilinen somut tmdengelimci yntem ve ters yz edilmi tmdengelim olduunu savunmutur.

A M A

A M A

Spencern sosyolojiye katksn ve Sosyal Darwinizm teorisini zetleyebilmek. Organizmacln ve Evrimci yaklamn kurucusu saylan Spencera gre toplumlar da biyolojik organizmalar gibi organizmalardr ve btn organizmalar evrimin genel yasalar dorultusunda basitten karmaa, kkten bye doru evrimleirler. Biyolojik organizmalar gibi toplumsal organizmalarn da eitli paralar (toplumsal kurumlar) vardr ve bu paralar birbirileriyle ilikilidir. Toplumsal organizma gelitike bu paralar farkllar, uzmanlar ve birbirlerine olan bamllklar artar. En gl olann hayatta kalaca ilkesinin geerli olduunu dnen Spencer, toplumsal evrimin devlet mdahalesi gibi dsal etkilere maruz kalmad takdirde toplumlarn entelektel adan mkemmel hale geleceini ileri srmtr. Sosyal Darwinizm, Darwinin doal seleksiyon (ayklanma) yaklamn ve Lamarcn edinilmi karakteristik zelliklerin miras kaldna ilikin teorisini kabul etmi olan Spencerin kurduu kabul edilen ve doal dengesi iinde toplumun evrilerek mkemmelletii ve bu srecin engellenmemesi iin doal evrim srecinde olduu gibi toplumsal evrim srecinde de evresine uyum salayamayanlarn elenmesi gerektii varsaymna dayanan bir teoridir. Evrimci yaklama getirilen balca eletirileri deerlendirebilmek. Evrimci yaklam iinde yer alan teoriler kendi aralarnda eitli alardan farkllasalar da genel olarak dnyann eitli blgelerinde benzer zamanlarda benzer srelerin yaandn ve bu nedenle tarihin belirli bir yne doru ilerlemekte olduu fikrini savunan teorilerdir. Evrimci yaklam evrimi sadece toplumun iinde meydana gelen doal bir olay gibi deerlendirip d etkenlerin gcn grmemekle, toplumdaki atmalar fark etmemekle, evrim srecinin gelime ve ilerleme ile e anlaml kabul etmekle, pasif bir birey-zne anlayna sahip olmakla ve btn toplumlar iin ayn genel geer kurallar kabul ederek tarihsel ve kltrel deikenleri dikkate almamakta eletirilmilerdir.

A M A

A M A

1. nite - Sosyolojide lk Dnem Gelimeler

27

Kendimizi Snayalm
1. Endstri toplumu kavramn ilk kez kullanan sosyolog aadakilerden hangisidir? a. Auguste Comte b. Herbert Spencer c. Saint Simon d. John Stuart Mill e. Frederick Le Play 2. Saint Simon toplumdaki snflar hangi lte gre birbirinden ayrmtr? a. alanlar ve almayanlar olarak b. Meslek sahibi olanlar ve olmayanlar olarak c. Mlk sahibi olanlar ve olmayanlar olarak d. retim arac sahibi olanlar ve olmayanlar olarak e. Genetik olarak gl olanlar ve olmayanlar olarak 3. Aadakilerden hangisi Saint Simonu, Comtetan ayran dncelerden biridir? a. Endstri retimi ve zenginlii artrmaktadr. b. Endstri toplumunda bir ahlaki boluk meydana gelmitir. c. Endstri toplumundaki ahlaki boluu doldurmak iin dine ihtiya duyulmaktadr. d. Din, insanlar ve toplumu bir arada tutacaktr. e. Devlet, retim aralarnn mlkiyetini retkenlik ilkesi dorultusunda yeniden dzenlemelidir. 4. Comteun sosyolojiye katklaryla ilgili aada verilen bilgilerden hangisi yanltr? a. Toplumu bilimsel incelemenin nesnesi olan bir sistem olarak tanmlayarak toplumsal alan ekonomiden, politikadan ve tarihten ayrmtr. b. Sosyolojide sosyal istatistiklerin kullanlmasn desteklemi ve yaygnlatrmtr. c. Toplumlarn eitli aamalardan geerek ilerlediini, bunun da insanlarn dnme tarzlarndaki ilerlemenin bir yansmas olduunu ileri srmtr. d. Toplum biliminin toplumlarn belirli bir andaki yapsal zelliklerini deil, geliim ve deiimlerini incelemesi gerektiini ileri srmtr. e. Toplumsal evrenin temel zelliklerini ifade eden soyut yasalar olduunu ve bu yasalarn veriler araclyla test edilebileceini ileri srerek sosyolojik pozitivizmi gelitirmitir. 5. Bireylerin zgr iradelerini kullansalar da toplumsal dnyann doal yasalar etkileyiini deitiremeyeceini, bu nedenle insanlarn toplumun doal dzeni iinde kendi yerlerini kabul etmeleri gerektiini ileri sren ve bunu da rasyonel boyun ei kavramyla aklayan sosyolog aadakilerden hangisidir? a. Auguste Comte b. Herbert Spencer c. Saint Simon d. John Stuart Mill e. Frederick Le Play 6. Comteun bilimleri snflandrmas ile ilgili olarak aadaki bilgilerden hangisi dorudur? a. Daha basit olan bilimler pozitif aamaya daha karmak olan bilimlere oranla nispeten ge ularlar. b. Bilimsel ilerleme asndan pozitif aamaya sosyoloji fizik ve kimyadan daha nce ulamtr. c. Btn bilimler e zamanl olarak geliirler, bilimler arasnda hiyerari deil, denklik sz konusudur. d. Bilimler amalarnn soyutluuna ya da somutluuna gre deil, pozitif aamaya ne zaman ulatklarna gre snflandrlmaldrlar. e. Bilimlerin snflandrlmas ile ilgili ilk almay Comte yapmtr. 7. Toplumlarn eitli aamalardan geerek evrimletiini, bu evrim srecinde toplum iinde zayf olanlarn elenip gl olanlarn hayatta kalacan, bylece toplumlarn giderek mkemmelleeceini, bu mkemmelleme srecinin engellenmemesi iin bu evrim srecine mdahale edilmemesi gerektiini savunan sosyal bilimci aadakilerden hangisidir? a. bn-i Haldn b. Saint Simon c. Comte d. Mill e. Spencer

28

Klasik Sosyoloji Tarihi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

8. Aadakilerden hangisi Herbert Spencern grlerinden biri deildir? a. Biyolojik organizmalar gibi toplumsal organizmalar iin de evrensel evrim yasalar geerlidir. b. Toplum ok saydaki birey anlamna gelen kolektif bir isimdir. c. Btn toplumlar kk, basit ve farkllamam bir birlik durumundan byk, karmak ve farkllam toplumlara doru evrilirler. d. Devlet eitim ve salk hizmetleri sunarak toplumdaki zayf yeleri korumaldr. e. Biyolojik organizmalarda tek bir merkez varken toplumsal organizmalarda ok saya merkez vardr. 9. Spencer ve Millin dnceleri ile ilgili olarak aada verilen bilgilerden hangisi dorudur? a. Spencer toplumun doa bilimlerinin yntemiyle incelenmesi gerektiini savunurken Mill aksine sosyolojinin kendine zg bir yntem gelitirmesi gerektiini savunur. b. Mill, Comteun bilimler hiyerarisini de hal kanunu da benimserken Spencer ikisini de reddeder. c. Millin aksine Spencer tarihsel ve kltrel zelliklere bal olarak farkl toplumlarn fark evrim yasalarna bal olduunu savunur. d. Mill bilimler arasnda birlii sentetik felsefenin salayacan savunur. e. Spencern kuram nispeten liberal grleri desteklemi, Millin grleri ise muhafazakar politikalar desteklemek iin kullanlmtr. 10. Aadakilerden hangisi evrimci teorilerin eletirilme nedenlerinden biri deildir? a. Toplumdaki atmalar grmezden gelmeleri b. Evrim srecini gelime ve ilerlemeyle eanlaml kabul etmeleri c. zneleri pasif konumda brakarak insan etkinliklerinin gcn grmezden gelmeleri d. Toplumlarn tarihsel zgllklerini grmezden gelerek btn toplumlar tek bir toplum gibi ele almalar e. Toplumu, btn toplumsal kurumlar ieren btncl bir sistem olarak grmeleri 1. c Yantnz yanl ise, Saint Simon: Sanayi Toplumu ve Sosyoloji konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Saint Simon: Sanayi Toplumu ve Sosyoloji konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Saint Simon: Sanayi Toplumu ve Sosyoloji ve Auguste Comte: Pozitivist Sosyolojinin Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Auguste Comte: Pozitivist Sosyolojinin Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Auguste Comte: Pozitivist Sosyolojinin Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Auguste Comte: Pozitivist Sosyolojinin Geliimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, J. S. Mill ve H. Spencer: Evrimcilik ve Pozitivizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, J. S. Mill ve H. Spencer: Evrimcilik ve Pozitivizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, J. S. Mill ve H. Spencer: Evrimcilik ve Pozitivizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Toplumsal Evrimci Teorilere Getirilen Eletiriler konusunu yeniden gzden geiriniz.

2. a

3. e

4. d

5. a

6. a

7. e

8. d

9. b

10. e

1. nite - Sosyolojide lk Dnem Gelimeler

29

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Sosyolojik dnce asndan byk nem tamasna ramen sosyolojinin kurucusunun Simon deil Comte olduu kabul edilir. Bunun en nemli nedeni de Saint Simonun zellikle sistematik dnce ve yntem asndan Comte gibi zgn bir sosyoloji gelitirememi olmasna balanr. Comte ise sosyolojik pozitivizmi gelitirmi olmas ve toplumu inceleyecek yeni pozitif bilimi sosyoloji olarak adlandrmas nedeniyle sosyolojinin kurucusu olarak kabul edilir. Sra Sizde 2 Bu adan Saint Simon ve Comte arasndaki en nemli farkllk, Saint Simonun retim aralarnn zel mlkiyetini sorunlu grmesi ve devlet dzenlemesi araclyla retim aralarnn endstriyel retime katks en ok olanlara datlmas gerektiini savunmasdr. Saint Simon, endstri toplumunda herkesin rettii lde kazanmas gerektiini, endstri toplumunu endstrinin ileyiini salayanlarn ynetmesi gerektiini, bu grubun ynetimi sayesinde en yoksul olanlarn bile mutlu olacan, ynetimin grevinin retimi ve mutluluu artrmak olduunu savunur. Comte ise retim aralarnn kamulatrlmasna eilimli deildir, zel mlkiyeti korumak ister. Comtea gre her toplumda ekonomik ve siyasi gcn zenginlerde toplanmas doaldr. Her ne kadar pozitivist sosyoloji ii snfnn iinde bulunduu olumsuz koullar biraz iyiletirmeye alacak olsa da, Comtea gre herkes toplum iindeki statsn bilmeli ve eitsiz de olsa buna raz olmal, toplumsal dengeye uyum salamaldr. Sra Sizde 3 Comte, ancak olgularn grnen ynlerini bilebileceimizi, grnmeyen ynlerini bilemeyeceimizi, yani olgularn zlerine ilikin bilgiyi elde edemeyeceimizi savunmutur. Olgular ancak grnen ynleri ile grece bilebileceimiz iin, sosyolojinin grevi toplumsal olgularn gerek nedenlerini aramak deil, ardklklarn ve benzerliklerini ortaya koyarak toplumsal dzenin genel yasalarna ulamaktr. Sra Sizde 4 Sosyal Darwinizm, bireylerin zelliklerini miras olarak aldklar dncesine dayal olarak tm kiisel ve toplumsal sorunlarn sonraki nesillere miras brakld inancn tar. Sosyal Darwinistler yoksulluk, sululuk gibi zelliklerin insanlarn kt genlerinden kaynaklandn dnm, bu bireylerin devlet tarafndan korunmamas, toplumsal rekabet iinde yok olmas sonucunda yoksulluktan ve hastalktan kurtulmu refah iindeki toplumlara ulalabileceine inanmlardr. Bu nedenle Sosyal Darwinizm, rk, jenik (insan rknn slah ile ilgili) ve baskc doktrinlerin oluturulmasnda etkili olmu, Gney Afrika ve Almanya bata olmak zere birok lkede sosyal eitsizliklerin merulatrlmas amacyla kullanlmtr.

30

Klasik Sosyoloji Tarihi

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Abbagnano, N. (1967). Positivism. inde: P. Edwards (Der.). The Encyclopedia of Philosophy (Vol. 6, 414-419). New York: Macmillan. Aron, Raymond (2000) Sosyolojik Dncenin Evreleri. Ankara: Bilgi Yaynevi Bodenhafer, Walter B. (1923) Comte and Psychology. Papers and Proceedings of the American Sociological Society 17. ss: 15-26. http://www.brocku.ca/MeadProject/Bodenhafer/Bodenhafer_1923b.html, Eriim Tarihi: 13.11.2009 Callinicos, A. (2004) Toplum Kuram: Tarihsel Bir Bak. eviren: yasemin tezgiden stanbul: letiim Yaynlar Cross, S. (2008) Sociological Theory and Analysis. University of London Press. Cuff, E.C.; G.C.E. Payne; D.W. Francis, D.E. Hustler ve W.W. Sharrock (ed.) (1989). Perspectives in Sociology. Londra: Unwin Hyman. kinci Bask. Durkheim, E. (1928). Le Socialisme, la definition, ses debuts. La docrtine Saint-Simonnienne. Paris: Felix Alcan; aktaran Meri, Cemil. (2009). Saint-Simon: lk Sosyolog, lk Sosyalist. stanbul: letiim Yaynlar. 13.bask. Hamilton, Peter (1996) The Enlightenment and the Birth of Social Science, iinde: Stuart Hall ve B. Gieben. Formations of Modernity. Cambridge: Polity Press. Hergenhahn, B. R. (2005). An introduction to the history of psychology. Wadsworth Publishing Company. 5. Basm. Jary, David ve Jary, Julia (1991). Collins Dictionary of Sociology. Glasgow: Harper Collins. Keat, R. ve Urry, J. (1994) Bilim Olarak Sosyal Teori. ev. Nilgn elebi, Ankara: mge Kitabevi Yaynlar. Kilcullen, R.J. (1996). J.S. Mill: Sociology. Macquarie University. http://www.humanities. mq.edu.au/Ockham/y64l04.html Kirby, Mark (1997) Sociology in Perspective. Oxford: Heinemann Educational Publishers. Ksemihal, N.. (1982). Sosyoloji Tarihi. stanbul: Remzi Kitabevi. Lacroix, Jean (1973). Saint-Simon et nous. Le Monde, 21-22 Ekim, s.17den aktaran Meri, Cemil. (2009). Saint-Simon: lk Sosyolog, lk Sosyalist. stanbul: letiim Yaynlar. 13.bask. Mann, Michael (1989) MacMillan Student Encyclopedia of Sociology. London: Mac Millan. Marshall, Gordon (1999) Sosyoloji Szl. Ankara:Bilim ve Sanat Yaynlar. Maus, Heinz (1998) A Short History of Sociology, London: Routledge. Mautner, Thomas (ed.). (1998). The Penguin Dictionary of Philosophy. London: Penguin. Meri, Cemil. (2009). Saint-Simon: lk Sosyolog, lk Sosyalist. stanbul: letiim Yaynlar. 13.bask. Mill, John Stuart. (2009 [1843]). System of Logic Ratiocinative and Inductive. Cosimo Inc. Pickering, Mary (1993) Auguste Comte: An Intellectual Biography, Cilt 1, Cambridge. Ritzer, George (2008) Sociological Theory. Mac Graw Hill. Sanderson, Stephen K. (2006) Evolutionary Theorizing, iinde Jonathan H. Turner (ed.) Handbook of Sociological Theory. Springer Publications. Sencer, Muzaffer ve Sencer, Yakut. (1978) Toplumsal Aratrmalarda Yntembilim. Ankara: TODAE Yayn. Slattery, Martin (1991). Key Ideas in Sociology. Nelson Thomas Publishers. Strachan, G. (1999). Saint Simon and Corporatism. http://www.gwb.com.au/gwb/news/economic/index.html Swingewood, Alan. (1998). Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi. eviren: Osman Aknhay. Bilim ve Sanat Yaynlar. Turner, J.H. (2001). The Origins of Positivism: The Contributions of Auguste Comte and Herbert Spencer. inde: G. Ritzer ve B. Smart (der.) Handbook of Social Theory. London: Sage. Wernick, A. (2005). Comte, Auguste. inde: G. Ritzer (der.). Encyclopedia of Social Theory. Vol. 1. USA: Sage. S.128-134. Wernick, A. (2006). Saint-Simon, Claude Henri de Rouvroy, Comte de (1760-1825). inde: B.S. Turner (ed.). The Cambridge Dictionary of Sociology. Cambridge: Cambridge University Press. sf.529

2
Amalarmz indekiler
Klasik Sosyoloji Tarihi

KLASK SOSYOLOJ TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra, Sosyolojinin douunda etkili olan temel faktrleri sralayabilecek, Bilimsel devrimlerin sosyolojinin douu zerindeki etkisini deerlendirebilecek, Sosyolojinin douunda Aydnlanma dncesinin etkilerini aklayabilecek, Siyasal devrimlerin sosyolojinin douundaki etkisini deerlendirebilecek, Endstri Devriminin sosyolojinin douundaki etkisini zetleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Bilimsel Devrim Aydnlanma Siyasal Devrimler Fransz Devrimi Endstri Devrimi

Bilim Olarak Sosyolojinin Douu

GR SOSYOLOJNN DOUUNDA ETKL OLAN GELMELER SOSYOLOJK POZTVZMN GELMES VE SOSYOLOJNN DOUU

Bilim Olarak Sosyolojinin Douu

GR
Antik Yunan dneminden beri ok sayda dnr toplum hakknda dnm ve eitli fikirler ileri srmtr. Ancak, toplum hakknda dnm olmalar bu dnrleri sosyolog olarak adlandrmaya yetmez. Bu konuda tek istisnann, toplum hakkndaki dnme yntemindeki zgnlk nedeniyle bn-i Haldun olduu kabul edilir. Ancak bilimsel anlamda sosyolojik dncenin, yani bir bilim olarak sosyolojinin ortaya k bn-i Haldunun lmnden drt yz yl kadar sonra, 1800lerde balamtr.

bn-i Haldun (1332-1406)

bn-i Haldun Tunusta dnyaya gelen bn-i Haldun, din, matematik ve tarih eitimi almtr. Yaam boyunca Tunus, Fas, spanya ve Cezayir devletlerinde eitli hizmetlerde bulunmu, daha sonra Kahirede Al-Azhar niversitesinde almaya balamtr. En nemli eseri 1374 ylnda tamamlad Mukaddimedir.

bn-i Haldun, sylentilere ve aktarmaya dayal tarih bilgilere gvenilemeyeceini, bu nedenle anlatlan tarihi bilgilerin eletirilmesi ve geree ne derece uyduklarnn aratrlmas gerektiini savunmutur. bn-i Halduna gre eitli uluslarn gelimelerini aktarmak yeterli deildir, esasen bu gelimeye neyin neden olduunun anlalmas gerekmektedir ve bu nedenler, toplumsal olaylarn incelenip aratrlmas yoluyla ortaya konabilir (Grkan, 1967:227). bn-i Haldun tarih bilgisini aktaranlarn eitli nedenlerle znel davrandklarn vurgulam ve gerek tarih bilgisine ulamak iin toplumsal olgularn, eitli uygarlklarn zaman iindeki deiimlerinin ve bu deiimlerin nedenlerinin tarafsz bir ekilde gzlenmesi ve incelenmesi gerektiini belirtmitir. (bn-i Haldun, 1954: 5-9). bn-i Haldun, toplumsal gerekliin incelenmesi ve toplumsal deimenin neden ve sonularnn aratrlmas konusunda tarihe mran Bilimi olarak adlandrd (bn-i Haldun, 1954: 97) bir bilimin yardmc olacan belirtir. Bu ye-

34

Klasik Sosyoloji Tarihi

SIRA SZDE
bn-i Haldun, insanlarn doal eilimlerinin ya da DNELM yaradllarnn deil, alk olduklar gelenek ve eylerin rn olduunu savunmu, insanOtoplumlarnn S R U birbirinden farkl olmasn bu toplumlarn corafi ve ekonomik koullarnn, D KAT retimKbiimi ve retim ilikilerinin farkl olmasyla aklamtr.

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

ni bilim insan topluluklarnn doasn, nasl bir yaam srdklerini (yerleik mi gebe mi olduklarn), bu kavimlerin yaadklar lkeleri nasl ele geirip ellerinde nasl tuttuklarn, devletlerini nasl kurup glendirdiklerini, bu devletlerin nasl ktn, bu kavimlerin yaamlarnda ekonomik, bilimsel ve sanatsal faaliyetlerin zamanla nasl ve neden deitiini inceleyecektir (Grkan, 1967: 229). Dier bir deyile bu yeni bilimin toplumsal olaylar inceleyip snflandracan ve toplumsal deimeyi inceleyeceini belirten bn-i Haldun, bylece gnmzde sosyolojinin inceleme alanna giren konular mran Biliminin alanna dhil etmektedir. bn-i Haldun yaad toplumda politika ve ekonomi gibi eitli toplumsal kurumlar incelemi, farkl toplumsal rgtlenme biimlerini karlatrm, siyasal egemenliin ve otoritenin kaynaklarn aratrmtr. nsan toplumlarnn birbirinden farkl olmasn geinme biimlerinin farkl olmasyla aklam, ayrca corafi ve ekonomik koullarn, retim biimi ve retim ilikilerinin de toplumlarn farkllamasndaSIRA SZDE etkili olduunu belirtmitir (Grkan, 1967:230). Dier bir deyile bn-i Haldun, insanlarn doal eilimlerinin ya da yaradllarnn deil, alk olduklar gelenek ve eylerin rn olduunu savunmutur. nsan toplumlarnda gzlemleDNELM nen bu farkllklara ramen, bni Halduna gre toplumlar baz benzer zellikleri asndan tipletirmek mmkndr. Bu erevede bn-i Haldun gebe ve yerleik S O R zere iki temel toplum tipi belirlemi ve bu toplumlar inceleyetoplumlar olmak U rek bunlar arasnda sistematik bir kartlk kurmutur. Bu nedenle, bn-i Haldunun almalar daha sonra Aydnlanma dnrlerinin bir ksm ve Marx tarafndan geDKKAT litirilecek olan materyalist sosyolojinin ncs saylabilir (Ritzer, 2008:4; Callinicos, 2004:28). SIRA SZDE bn-i Haldunun sosyolojik dnce ve tarihsel gzlemi ilikilendirmenin nemi zerinde durmas, toplumun bilimsel olarak incelemesine, ampirik aratrmalara ve toplumsal olgularn nedenlerini aramaya byk nem vermesi, almalarAMALARIMIZ nn ada sosyolojiyle birok ortak yn olduunu gstermektedir. bn-i Haldunun dnceleriyle ilgili bilgiye Ahmet ncnn Sosyoloji ya da Tarih K T A P bn-i Haldun ve Mukaddime zerine Bir Deneme adl kitabndan (1993, teki Yaynevi/ Bilim Dizisi) ulaabilirsiniz.

K T A P

TELEVZYON

SOSYOLOJNN DOUUNDA ETKL OLAN GELMELER

Sosyolojinin douunda etkili olan gelimeler; Bilimsel Devrim, Aydnlanma dn N Devrimi cesi, Fransz T E R N E T ve Endstri Devrimi olarak zetlenebilir. imdi bu gelimeleri ve sosyolojinin douunda oynadklar rolleri ele alarak incelemeye alalm.

TELEVZYON

NTERNET

Bilimsel Devrim
Bilimsel devrim, Antik Yunandan Ortaaa kadar kabul grm olan doktrinlerin reddedildii ve fizik, biyoloji, kimya, anatomi, astronomi bata olmak zere eitli bilim dallarnda yaplan nemli almalarla modern bilimin temellerinin atld dneme (1500-1700) verilen addr. Bilimsel devrim tek bir olay ya da keif olarak deil, Galilei, Newton, Leeuwenhoek, Papin, Leibniz gibi ok sayda bilim insannn keiflerinden oluan bir btn olarak dnlmelidir. Bilimsel devrimle birlikte deneysel yntem gelitirilmi, doann matematiksel kurallara uyduu ve bilimsel bilginin pratik amalara ulamak iin kullanlmas gerektii kabul edilmi ve bilimsel kurumlar gelitirilmeye balanmtr.

2. nite - Bilim Olarak Sosyolojinin Douu

35

Bilimsel devrim birden bire ortaya kan bir sre deildir, bu devrimin gereklemesi iin uygun ortam hazrlayan birtakm toplumsal ve ekonomik gelimeler sz konusudur. Bilimsel devrimin meydana gelmesini mmkn klan bu gelimeler Rnesans ve Reform hareketleri ile birlikte Avrupada 15. yzyldan 17. yzyla kadar egemen dzen olan feodalizmin zlerek yerini merkantalist kapitalizme brakmas, kilisenin ekonomik ve toplumsal gcnn zayflamas ve bilimle uraan insanlarn kilisenin patronajndan kurtularak dnemin zengin tccarlar tarafndan himaye edilmesi olarak zetlenebilir. Bilimsel devrim, birbirini btnleyen ve feodal ekonomiyi kapitalist ekonomiye dntren aamadan oluur. Bu aamalar Rnesans, Din Savalar ve Restorasyon dnemleridir (Bernal, 1954:377). lk dnem (1440-1540) Rnesans, corafi keifler ve reform hareketinin egemen olduu, spanyay dnyann baskn gc haline getiren savalarn yaand dnemdir ve bilimsel adan bu dnem nceki dnemlerin eletirildii bir dnem olmutur. 1540-1650 yllar arasnda yaanan ikinci dnemde, ngiltere gibi baz lkelerde burjuvazi gelimeye ve g kazanp toplumda egemen olmaya, bilim insanlarn himaye etmeye balam, bylece Kilisenin kurallar dnda SIRA SZDE alma olana bulmu olan bilim insanlarnn almalar sayesinde bu dnemde gzleme ve deneye dayal ampirik bilim anlay gelimi ve nemli keif ve icatlar N E L M D yaplmtr. Son dnem olan 1650-1690 arasnda burjuvazi glenmeye devam etmi, bilim bir toplumsal kurum olarak kurulmu ve bilimsel gelimeler toplumsal yaamda gl etS O R U kilere sahip olmaya balamtr (Bernal, 1954:418). Aydnlanma dncesinin merkezinde yer alan fikirlerin birou Newtoncu T D K K A yeni bilim anlayndan etkilenmitir. Rnesans ve Reform Bilimsel Devrimin meydana gelmesinde ne ekilde etkili olmutur? SIRA SZDE Bilimsel Devrim olarak adlandrlan dnemdeki baz almalardan rnek verAMALARIMIZ DNELM mek gerekirse, Galileo Galilei (1564-1642) gne sisteminin merkezinde dnyann deil gnein yer aldn gstermi, Johannes Kepler (1571-1630) gezegenler ve K S T RAU P gezegen sistemleri ile ilgili yasalar kefetmi, gne sisteminin Omatematiksel bir aklamasn yapm, William Harvey (1578-1657) kan dolam teorisini gelitirmitir. Bilimsel devrimin simgelerinden olan Isaac Newtonn (1642-1727) gelmi geDKKAT T LEVZYON mi en nemli bilimsel eserlerden biri olan Doa FelsefesininE Matematik lkeleri adl kitab 1687 ylnda yaymlanmtr. Bu eserinde evrensel ktle ekim yasasn SIRA ve hareket yasalarn aklayan Newton, gzlem ve deney yoluyla SZDE almayapt larla kendisinden nceki fizik anlaynn yklmasn salam, fiziksel evrenin alNTERNET glann deitirmitir. Ayrca bu dnemde mikroskop, teleskop, barometre ve AMALARIMIZ termometre gibi eitli aralar icat edilmitir. Ortaa boyunca felsefe, kimya, tp, matematik ve teknoloji alanlarnda Dou toplumlar Avrupadan daha ileriyken, Bat dnyasnda yaanan bu gelimeler sayesinde 17. yzyldan itibaren Avrupada K T A P bilim ve teknoloji dier toplumlardan daha ok ve daha hzl bir ekilde gelimeye balam ve ok daha fazla ilerlemitir. Bilimsel Devrim dnemindeki bu gelimelerin ortak yn,L E V Z Y O N yntemin T E bilimsel kullanlmaya balanmasdr. Modern Bilimsel yntem, ampirizmi savunan Francis Bacon ve rasyonalizmi savunan Rene Descartes gibi eitli dnrler sayesinde gelimise de byk lde Isaac Newtonun almalaryla ekillenmitir. Newton, NTE NET evrenin bir makine gibi mekanik ilkelerle ilediini ve gerekliinRnesnel olduunu savunmu, evrendeki her eyi yneten yasalarn olduunu, aratrmaclarn nesSIRA SZDE

Rnesans dneminde yaplan almalarn modern bilimsel dnce iin gerekli zemini salamas, yine bu dnemde dine ve Kiliseye ilikin dncelerin deimeye balamas, hmanizmin ykselii ve Monarilerin bilimsel almalara verdikleri finansal destek, 17. Yzylda bilim alannda son derece SIRA SZDE nemli almalarn yaplabilmesine olanak salamtr. DNELM

S O R U

DKKAT

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM K S O TR A P U

DKKAT TELEVZYON

SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ

Orta a boyunca Dou K T A toplumlar felsefe, kimya, P tp, matematik ve teknoloji alanlarnda Avrupann nnde olsalar da, 17. yzyldan itibarenEetkisiY O N TEL VZ grlmeye balayan Bilimsel Devrimle birlikte Avrupada bilim ve teknoloji dier toplumlardan daha ok ve daha hzl bir ekilde N E T NTER gelimeye balam ve ok daha fazla ilerlemitir.

36

Klasik Sosyoloji Tarihi

nel olarak gerekletirecekleri deney ve gzlemlerle bu yasalarn kefedilebileceini ve bylece olaylarn nceden tahmin edilebileceini belirtmitir (Schwarts ve Ogilvy, 1979:32). Bilimsel devrimin toplum asndan en nemli etkisi, Newtoncu bilim paradigmasnn, yani tm evrenin byk bir makine ya da saat gibi mekanik bir ekilde ilediinin ve doal olgularn bu ileyie bal olarak gerekletiinin, dolaysyla tm doal olgularn doa kanunlaryla aklanabileceinin ileri srlmesidir. Newtoncu bilim paradigmas, Aydnlanma dnrlerinin doa, insan ve toplum hakkndaki yeni dncelerinin temelini oluturmu, bilimsel yntemin yaamn her alanna uygulanabilecei inancn dourmutur. Newtonun kulland yntem daha sonraki bilimsel almalarda da model olarak kullanlmtr. Bilimsel Devrimle birlikte, doal olgularn ileyii hakkndaki genel kanunlarn ortaya konmas sayesinde teknolojide nemli ilerlemeler salanm, bu sayede ktlk azaltlm, uzak mesafelerle iletiim kurulmas salanm, baz hastalklara are bulunmu, yani doa ksmen kontrol altna alnmtr. Doa bilimlerinde yaanan ilerlemelerin insanlk iin bu gibi yararl sonular dourmas btn toplumun ilgisini ekmi, zellikle bilimin teknolojik rnlerinin toplumda yaygn olarak kullanlmas, bilimin toplumdaki saygnln son derece artrmtr. Bilimsel devrim ilk bakta doa bilimlerinde yaanan gelimelerle ve teknolojik ilerlemelerle ilikili gibi grnse de aslnda bu devrim, Avrupada dnce yapsnda yaanan kkl bir deiimi ifade etmektedir. Bilimsel devrimden nce bilginin kayna olarak kutsal metinler kabul edilir ve sorgulanmazken, bu devrim srecinde sistematik phe, eletirel dnce, ampirik almalar nem kazanm, dnyaya ilikin mekanik bir alglama ekli gelimi, bu mekanizmann kurallarnn ortaya konabilecei dncesi domutur. Bilimsel yntemin kullanlmaya balanmasnn ve genel olarak bilimsel devrimin sosyolojinin douu zerindeki temel etkilerinin (a) Aydnlanma dncesini ekillendirmesi ve (b) doa bilimlerinde kullanlan yntemlerin toplumu incelemek iin de kullanlabilecei dncesini dourmas olduu sylenebilir. Bilim ve ilerlemeye duyulan gven, doa bilimlerinde kullanlan bilimsel yntemin toplumsal dnyann incelenmesi iin de kullanlmasna ilikin bir istek dourmu, doa bilimlerinde kullanlan ayn yntemleri kullanarak etik, siyasi ve ekonomik sorunlarn da zlebileceine ilikin bir kan olumasn salamtr. Bilimsel yntem kullanlarak toplumsal olgularn ileyii hakkndaki genel kanunlara ulalrsa bu olgularn ileyiinin de kontrol altna alnabilecei ve bylece toplumsal yaamdaki birok sorunun zlebilecei dnlmtr. Baka bir deyile, bilimsel alanda kaydedilen gelimeler sayesinde doay ksmen de olsa kontrol altna alm olmak, artk toplumsal dnyann ve toplumsal yaamn dinsel metinlerle deil, neden sonu ilikileri erevesinde aklanabilecei umudunu dourmutur. Bilimdeki bu gibi nemli gelimeler, zellikle bilimsel yntemin kullanlmas Aydnlanma dncesinde bilimin merkezi bir yere sahip olmasn salam ve Aydnlanma dncesindeki akl ve ilerleme gibi baz nemli ilkelerin ekillenmesinde etkili olmutur. zellikle Newtonun bilimsel baarlar, Aydnlanma dnrlerinin bilimsel yntemin topluma da uygulanabileceine ve gelecekte, bilim sayesinde toplumsal deerlerin amalar dorultusunda rasyonel olarak seilebileceine inanmalarn salamtr. Bu nedenle baz Aydnlanma dnrleri, felsefenin deneysel fizik yapar gibi yaplmas gerektiini savunmu ve fizikteki hareket kavram ile ahlaktaki tutku kavram arasnda bir iliki kurarak insanlarn ilgi ve tutkularn Newtonun ekim kanununa uyarlamaya almlardr (Callinicos, 2004:36).

2. nite - Bilim Olarak Sosyolojinin Douu

37

Bilimsel yntem kullanlarak toplumsal sorunlarn zlebilecei inanc, doa bilimlerinin ynteminin toplumu incelemek iin kullanlabilecei dncesini beraberinde getirmitir. Bu nedenle, zellikle sosyolojinin ortaya kt dnemde sosyoloji fizik, biyoloji ve kimya gibi baarl doa bilimlerinin modelleri erevesinde kurulmaya ve toplumsal yap bu bilimlerin kavramlar ile aklanmaya allmtr. Bununla birlikte sosyolojik almalar, gelitirilen sosyolojik teoriler arttka sosyolojinin yntemi ile ilgili yeni fikirler domutur. Bu erevede baz sosyologlar, toplumu incelemek iin doa bilimlerinde kullanlan bilimsel yntemin kullanlabileceini savunmulardr. Baz dier sosyologlar ise toplumsal dnyann fiziksel dnyadan farkl olduunu, bu nedenle bu dnyann incelenmesinde bilimsel yntemin olduu gibi kullanlmamas gerektiini savunmulardr. Sosyolojinin yntemi konusundaki bu tartmalar gnmze kadar devam etmitir. Bilimsel yntemin kullanlmaya balanmas sosyolojinin douunu nasl SZDE SIRA etkilemitir?
D olsa M Sosyoloji, akademik bir disiplin olarak 19. yzylda ortaya km N E L da, insan ve toplum zerine yeni dnme yollar Aydnlanma anda ortayaNkmaya balaD ELM m, bu dnemde gelitirilen yeni ve eletirel yaklam, toplumsal R U S O srelerin anlalmasn salayacak olan sosyal bilimsel yaklamn gelimesi iin gerekli temelleS O R U ri oluturmutur. DKKAT

Aydnlanma, Bat toplumlarnda dnce tarznda byk deimelerin yaand, geleneksel dnce ve toplumsal rgtlenme biimlerinin sorguland, insan, toplum ve doa hakknda geleneksel dnya grne kar kan yeni dnme ve toplumsal rgtlenme biimlerinin yaratld dneme verilen addr.

Aydnlanma Dncesi

SIRA SZDE

SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM DNELM S O R U S O R U DKKAT DKKAT SIRA SZDE

Aydnlanma a ya da ksaca Aydnlanma, Bat toplumlarnda dnce A T D K K tarznda byk SIRA SZDE deimelerin yaand, toplumsal yaamla ilgili o dneme kadar sregelmi birok dnce ve deerin yerine yeni dnce ve deerlerin konduu, bilimsel gelimelerin ardnSIRA SZDE daki rasyonalizmin toplumsal ve siyasal yaama tand dneme verilen addr. AydnlanAMALARIMIZ ma anda geleneksel dnce ve toplumsal rgtlenme biimleri sorgulanm, yeni dAMALARIMIZ nce ve toplumsal rgtlenme biimleri gelitirilmitir. En basit tanmyla Aydnlanma, insan, toplum ve doa hakknda geleneksel K T A P dnya grne kar kan yeni dnme biimlerinin yaratlmasdr. Daha geni bir ifadeyle Aydnlanma, 1600lerin sonlarnda balayan, 1789dakiV Fransz Devrimi TELE ZYON ile doruk noktasna ulaan ve 18. yzyln son eyreine kadar sren bir dnem TE EVZYON iinde Bat dnyasnda bilimsel, felsefi, sosyal ve siyasal alanda Lyaanan srelerin ve retilen dncelerin bir toplam olarak ifade edilebilir (Duman, 2006: 120). Ay N dncelere Kilidnlanma hareketinden nce insan, toplum ve doa hakkndakiT E R N E T senin otoritesine dayal olan geleneksel bak as egemendir. Bilginin kayna NTERNET dinsel metinler ve Kilisedir. Bu dnemde iletiim aralar ruhban snfnn tekelinde olduu iin bilginin iletilmesi de bu snfn kontrolndedir. Bu dneme kadar laik aydnlar, ruhban snfnn bilgi zerindeki kontrolne meydan okuyabilecek kadar kalabalk ve gl hale gelememilerdir. Laik aydnlarn bu gce sahip olabildii ilk dnem Aydnlanma olarak kabul edilir (Porter, 1990:73). Aydnlanma dncesi byk lde ngiltere, Fransa ve skoyada ekillenmeye balam, daha sonra Almanya, talya, Avusturya-Macar mparatorluu, Rusya, Belika, Hollanda ve Amerikaya kadar yaylmtr (Hamilton, 1996:27). Aydnlanma dncesi tek bir fikir deildir, birbiriyle ilikili bir dizi fikir, deer ve ilkenin bileiminden oluur. Dier bir deyile Aydnlanma dncesi belirli bir dnceden ok hem fiziksel hem de toplumsal dnyay anlamann yeni bir biimi, yani yeni bir bak asdr. Bu adan Aydnlanma dncesi bir paradigmaK T A P

SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ K T A P K T A P TELEVZYON TELEVZYON NTERNET NTERNET

Aydnlanma dncesiyle birlikte bilginin kaynann dinsel metinler deil, bilim olduu gr benimsenmi, herkesin kendi akln kullanma kapasitesi olduu iin herkes eit kabul edilmi ve ruhban snfnn ayrcalklar meruiyetini kaybetmitir.

38

Klasik Sosyoloji Tarihi

dr. Aydnlanma paradigmas, birok adan ortak zellikler tayan bu dnrleri birletirmi, onlara ortak bir zemin salamtr. Bu sayede Aydnlanma a iinde yer alan dnrler, ok eitli fikirlere sahip olsalar ve ayrntlarda birbirlerinden farkllasalar da baz ortak noktalarda birlemilerdir. Bu ortak noktalar en ak ekilde bu dnrlerin zerinde uzlatklar baz temel kavramlarda grlebilir. Bu kavramlardan en n plana kanlar; akl, ampirizm, bilim, ilerleme, evrensellik, bireycilik, hogr, zgrlk, insan doasnn birlii (aynl) ve laikliktir. imdi bu kavramlar biraz aarak Aydnlanma dncesi erevesinde anlamaya alalm. Akl: Akl, Aydnlanma dncesindeki en temel kavramlardan biridir. Hatta Aydnlanma ann bir dier adnn Akl a olduu kabul edilir; nk Aydnlanma dncesi akl temel almaktadr, neredeyse btn Aydnlanma dnrleri asndan akl en birletirici kavramdr ve aklclk da btn toplumsal iliki ve kurumlarn temeli olarak grlr (Duman, 2006:120). Aydnlanma dncesinin insan aklna duyduu bu gven, Aydnlanma dnrlerinin insanlarn kendi akllarn kullanarak her eyi bilmeye, toplumsal yaam biimlendirip kendileri iin daha iyi bir yaam kurmaya muktedir olduklarn dnmelerini salamtr (Niemeyer, 1995:46). Akln tarihsel veya toplumsal olarak belirlenmeyen, evrensel olarak btn insanlar iin geerli olan bir g olduu, yani herkesin kendi aklna ve bu akl kullanabilme gcne sahip olduu dncesi, doal ya da toplumsal yaam anlamak iin kutsal metinler, vahiyler, duygu veya igdler yerine ilk ve temel bilgi kayna olarak akln grlmesine neden olmutur (Duman, 2006:122). Aydnlanma dncesi, akl bu kadar merkezi bir yere koyduu ve felsefeyi bo inanlardan ve dogmalardan kurtarmak iin akla ve akl yrtmeye gvendii iin rasyonalist olarak tanmlanmaktadr (Vural, 2002:129). Aydnlanma dncesi akl yceltir ve herkesin kendi akln kullanarak iinde bulunduu koullar deitirebileceini varsayar. nsanlarn kendilerine miras kalan toplumsal yaplar olduu gibi kabul etmek yerine, akla dayal bir ekilde kendi yaamlarnn toplumsal koullarn seebilmesi gerektiini savunur. Bireysel haklar, dier bir deyile insan haklar dncesi de bu fikirden domutur. Her insan kendi akln kullanabilme kapasitesine sahip olduu iin her birey yaam hakk, zgrlk hakk, mutlu olma hakk, sayg grme hakk gibi temel haklara sahiptir.
SIRA SZDE

Aydnlanma SIRA SZDE dncesinde merkezi bir yere sahip olan akl kavram, eletirel akldr; bu yzden eletirel rasyonalizm olarak adlandrlr. Aydnlanmann aklnn neyi eletirdiini, eletirel rasyonalizmin ne anlama geldiini aklamaya alnz.
DNELM

DNELM
Ampirizm kavramnn eitli S O R U tanmlarnda deneye dayal, deneysel gibi ifadelerle karlaabilirsiniz. DKKAT Burada deneyden kastedilen sadece bir aratrma teknii olan deney deil, deneyimlemektir. SIRA SZDE Ampirizm, bilginin ampirik, yani be duyu organ araclyla AMALARIMIZ deneyimlenebilen, deneyimsel gereklere ya da bulgulara dayand dncesidir.

K T A P

Ampirizm: Aydnlanma dnrleri, bilgiyi elde etmenin ve rgtlemenin yolunun akl olduunu savunmu, aklcl da ampirizm ile desteklemilerdir. AmpiS O R U rizm, doal ve toplumsal dnya hakkndaki tm bilgilerin insanlarn be duyular araclyla idrak edebildikleri deneyimsel gereklere dayand dncesidir (HaDKKAT milton, 1996:23). Dier bir deyile ampirizme gre insan doduunda hibir bilgiye sahip deildir; doduunda insann zihni bo bir levha, bo bir yaz tahtas giSIRA SZDE bidir, deneyimlerimizle rendiimiz bilgiler bu yaz tahtasnn zerine yazlr. Ampirizme gre gerek bir bilgi, ancak deney ve gzlemle snanabilen bir bilgidir; bu nedenle gzlemlenemeyen varlklar hakknda bilgi elde etmek olanakszdr. AMALARIMIZ Bilim: Aydnlanma dncesinin aklla ilikili olan bir dier nemli kavram bilimdir. Aydnlanma dnrleri bilimin akl yoluyla oluturulmu tmdengelimsel bir sistem olduunu, deneyimlere ve gzlemlere dayanan salam bilginin elde
K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

2. nite - Bilim Olarak Sosyolojinin Douu

39

edilmesini saladn, bu nedenle de mkemmel bilgi biiminin bilim olduunu savunmulardr. Dier bir deyile bilim, otoriteler, vahiyler, dinsel dogmalar veya mistisizm yerine temel bilgi kayna haline gelmitir. Aydnlanma dnrleri, bilimsel yntemin aydnlanma ve ilerleme iin itici g olduunu, yaamda bilimin uygulanamayaca hibir alan olmadn kabul etmi ve bilimsel yntem sayesinde anlayan ve anlay sayesinde de doaya hkmeden yeni bir insan yaratldna inanmlardr (Hamilton, 1996:26-8). Aydnlanma dncesinde bilimin merkezi konumu, 17. yyda gerekleen Bilimsel Devrime dayanmaktadr. Bilimsel Devrim dneminde gelitirilen deneysel ynteme dayal bilim anlay btn insan bilgisine ulamann arac olarak kabul edilmitir. Evrensellik: Bilim ve akl kavramlarnn btn durumlara uygulanabileceini ve bilimsel ilkelerin her durumda geerli olduunu ifade eden kavram evrenselliktir (Hamilton, 1996:23). Dier bir deyile Aydnlanma dncesindeki evrensellik kavram, bilimsel bir evrensellik dncesine dayanmaktadr. Bu dnemde bilgiye ulama ideali, farkl lkelerden farkl insanlar bir araya getirmi ve aralarnda lkeden, dinden ya da aileden daha gl bir birliktelik ve sadakat yaratm ve bu dnrleri rekabet ve atmann zerinde evrensel bir birlik oluturma abasna yneltmitir (Somsen, 2008:363). Dier bir deyile akl, bilim ve bilgi kavramlar btn bilisel konulara kltrden ve deerden bamsz, evrensel bir bak asyla yaklalabilecei dncesine neden olmutur. Bireycilik: Aydnlanmann bir dier nemli kavram da bireycilik kavramdr. Bireycilik, btn bilgi ve eylemler iin balang noktasnn birey olduu ve bireysel akln daha st bir otoriteye maruz braklmamas gerektii dncesini ifade eder (Hamilton, 1996:23). Dier bir deyile Aydnlanma dncesinde insan, mkemmel ve akll bir varlk olarak merkezi bir konuma sahiptir. Bireysel ve toplumsal olarak insann akln kullanarak kendisini ve doay anlamasn ve bu yolla fiziksel, zihinsel ve ahlaki alardan mkemmellie doru ilerleme kapasitesini ifade etmektedir (Vural, 2002:128). Bireyci anlaya gre toplum, ok saydaki bireyin dnce ve eylemlerinin toplamdr. zgrlk: Aydnlanma dncesinin bir dier kavram da bireycilik kavramyla ilikili olan zgrlk kavramdr. zgrlk kavram inan, ticaret, iletiim, toplumsal etkileim, cinsellik ve mlkiyet gibi alanlarda feodal ve geleneksel snrllklarn kaldrlmas gerektii dncesini ifade eder. Aydnlanma dnrleri, aydnlanmann dnen, sorgulayan, aratran, eletiren, zgr bireylerle gerekleeceini dnmlerdir. Bu bireyler de ancak insan hak ve zgrlklerinin korunduu toplumlarda yaayabilecei iin Aydnlanma dncesi yaam, zgrlk ve mlkiyet haklarnn korunmas gerektiini savunur (Hamilton, 1996:23). nsan Doasnn Birlii: Aydnlanma dncesindeki bir dier nemli kavram da insan doasnn birlii kavramdr. Aydnlanma dnrleri toplumsal konularda da doa bilimlerinin yntemini izlemeyi savunmu, dardan bir mdahale olmad srece her eyin doal bir dzeni izleyeceini, bu doal dzenin insanlk iin en yararl dzen olacan dnmlerdir. Bu dncenin yansmalar, A.Smithin piyasa ekonomisini dardan mdahale edilmezse kendi kendini dzenleyen bir sistem olarak grmesinde ve Franois Quesnayn ortaya att braknz yapsnlar, braknz gesinler eklindeki serbest piyasa slogannda grlmektedir. Toplumsal olaylarn bu ekilde doal akna braklmas, btn insanlarn ortak zellik ve yeteneklere sahip olduu varsaymna dayanyordu (Callinicos, 2004:39). rnein Adam Smith, insann doasnda iblm eiliminin olduunu, bu eilimin btn insanlarn ortak zellii olduunu ve insanlarn dnda hibir

40

Klasik Sosyoloji Tarihi

Aydnlanmann erken dnem dnrlerinden Spinoza zt dini fikirlere sahip olanlara hogr gsterilmesi gerektiini savunmu, Decartes da nl dnyorum, yleyse varm ifadesi ile bireylerin kendileri iin dnmeleri gerektiini ve yarglama iin gelenek yerine akln daha iyi bir temel oluturduunu ileri srmtr.

canlda byle bir eilim olmadn belirtiyordu (Callinicos, 2004:40). Hobbes da insanlarn doal durumlarnn sava durumu olduunu, bu durumdan kurtulmak iin devletin kurulduunu anlatrken yine insan doasn genellemitir. Btn insanlar temelde ayn zelliklere sahip olduklarna, doalar ayn olduuna ve hepsi ayn ekilde akla sahip olduuna gre, herkes kendini akln kullandnda ayn doru sonulara ulaacaktr. Dolaysyla Aydnlanma dncesindeki insan doasnn birlii kavram, insan doasnn temel zelliklerinin her yerde ve her zaman ayn olduunu ifade etmektedir. Hogr (tolerans): Bireycilik, zgrlk ve insan doasnn birlii kavramlar, Aydnlanma dncesindeki bir dier nemli kavram olan hogr kavramyla ilikilidir. Hogr kavram, dini ya da ahlaki inanlar ne olursa olsun btn insanlarn temel olarak ayn olduu ve hibir medeniyetin niteliklerinin kk grlemeyecei dncesini ifade eder. Bu kavram bir yandan insan doasnn birliini ve evrenselliini, dier yandan yine Aydnlanma dneminde gelimeye balayan kltrel grelilik dncesini yanstmaktadr. Laiklik: Aydnlanma dncesinin temel zelliklerinden birinin de laiklik olmas, geleneksel dinsel otoritelerden bamsz laik bilgiye duyulan ihtiyac vurgular (Hamilton, 1996: 22-24). Aydnlanma dncesinde metafizik reddedilmitir; nk Bilimsel Devrimin etkisiyle evrende zsel nedenler aranmamas gerektiine, olay ve olgularn sadece nedensellik ilikisi iinde aklanmas gerektiine inanlmtr. Metafiziin reddedilmesi de geleneksel otoritelere, zellikle de bilgiyi tekelinde bulunduran tutucu bir otorite olan Kiliseye kar muhalefeti gerektiriyordu. Bu erevede Aydnlanma dncesinde toplumun ynetilmesinde din ilkelerin deil, aklc ve bilimsel ilkelerin geerli olmas gerektii dncesi egemendir. Bylece Aydnlanma dncesi ile birlikte doast olann yerini doal olan, dinin yerini bilim, bilginin kayna olarak Tanr buyruklarnn yerini doa yasalar, bilgiyi retenler olarak da din adamlarnn yerini bilim insanlar ve dnrler almtr. Toplumsal, politik ve dinsel sorunlarn tmnn zm iin deneyim ve akl yceltilmitir ve bilimsel bilginin kullanlmas yoluyla toplumlarn ilerleyebileceine, geliebileceine ve mkemmelleebileceine inanlmtr (Bottomore ve Nisbet, 2002:19). Bu erevede Aydnlanma terimi toplumun cehaletle dolu karanlk bir uykudan uyanma, aydnlanma srecini ifade etmek iin kullanlmtr; dier bir deyile aydnlanma, akln nn batl inanlarla dolu karanlk alanlar aydnlatmas olarak grlmtr. Aydnlanma dncesinin gelenee kar oluu, evrene, dnyaya ve insan toplumlarna ilikin dini metinlere dayanan kavramlar rtmesi anlamna gelir. Aydnlanma dnrlerinin Kilisenin bilgisine kar kmalar, Tanrya inanmadklar anlamna gelmez. Aslnda bu dnrlerin ou dini inanlara sahiptir; ancak bu inan onlarn ruhban snfna muhalefet etmelerine ve dinsel retilerin yerine bilimsel retilerin gemesini istemelerine engel olmamtr. Burada Aydnlanma dnrlerinin yapmak istedii, ruhban snfnn bilgiyi elinde bulundurma ve iletme roln almaktr; nk toplumsal olarak neyin nemli bilgi olduunu yeniden tanmlamak, bilgiyi din emberinin dna karmak ve bilgiye yeni bir anlam yklemek istemilerdir. Kilisenin mucize ya da benzeri kavramlar ideolojik olarak kullandn dnm ve dnyann bu tip dinsel kavramlarla aklanmasna kar kmlardr (Hamilton, 1996: 30-31). Dier bir deyile Aydnlanma anda din, toplumsal yaamdan tamamen dlanmam, ancak dinin yaamn tabi olaca en stn ilkeleri belirlemesine, bilgiye kaynak olmasna izin verilmemi, Tanr ile insan arasndaki iliki tersine evrilerek insan Tanrya deil, Tanr insana ba-

2. nite - Bilim Olarak Sosyolojinin Douu

41

ml olarak dnlmeye balanmtr (Vural, 2002:130). Bu adan Aydnlanma dnrleri dinde deime ve yenilemenin gerekli olduunu savunarak batl inanlardan ve elikilerden arndrlm bir din anlay gelitirmilerdir. Bu yeni anlaya gre, Tanr insann evreni kendi akln kullanarak anlamasn istemektedir (en, 2006:31). Avrupada 18. yzyla dek dnyann yaratl, insann dnyadaki yeri, doa, toplum, insanlarn grevleri gibi konulardaki btn bilgiler Hristiyan Kiliselerinin hakimiyeti altndayd. Bu geleneksel anlaya gre evrenin merkezinde dnya, dnyann merkezinde de Hristiyanlk bulunmaktadr. Bu geleneksel bak asna gre rnein, dnya ve cennet birbirine fiziksel olarak bitiikti. Bir baka rnek verecek olursak, Bossuetnin 1681 ylnda yaynlanan nl Evrensel Tarih kitabna gre insanlk tarihi, 6000 yl nce Adem ve Havvann Cennetten kovulmas ile balyordu. Tm evrenin tarihini anlattn iddia eden bu kitapta rnein, in uygarlndan bir kez bile bahsedilmiyordu (Hamilton, 1996:30). Dier uygarlklar inceleyen ve bu uygarlklarn gelimi ynlerinden bahseden ilk metinler, AydnSIRA SZDE lanma dnrleri tarafndan kaleme alnmtr. Kepler ve Kopernikin 16. ve 17. yzyllarda yaptklar astronomik keifler, Galileonun gezegenlerin hareketleriyle ilgili yapt gzlemler, ampirik bilim denemeleri ve gezginler sayesinde uzak ve DNELM yabanc toplumlar hakknda daha fazla bilgi edinilmesi gibi etkenler sayesinde, geleneksel evren ve dnya anlayna kar klmasn salayacak bilimsel ve ampiS dayanarak dinsel rik bir zemin oluturmutur. Aydnlanma dncesi, bu zemine O R U otoriteye bal olan yerleik geleneksel bilgi biimlerini (rnein dnyann yaratlna ilikin ncile dayal aklamalar) ykp bunlarn yerine deneyime ve akla, yaDKKAT ni bilime dayanan yeni bilgi biimleri koymak istemilerdir (Hamilton, 1996:30). Avrupa toplumunun geleneksel bir toplumsal dzenden ve dnya hakknda geleSIRA SZDE neksel bir dizi inantan yeni toplumsal yap biimlerine ve dnya hakknda yeni, modern dnme yollarna doru bir deiim geirmekte olduunu belirten Aydnlanma dnrleri, akl ve bilim sayesinde meydana gelen bu deiimin topluAMALARIMIZ mun daha iyi bir noktaya doru ilerlemesini salayacan savunmulardr. Aydnlanma dncesi ile ilgili ayrntl bilgiye Dorinda Outramn Aydnlanma adl kiK T A P tabndan (eviren: Sevda alkan. Dost Kitabevi. 2007) ulaabilirsiniz. Aydnlanma dneminde ortaya kan bu yeni dnceler, T E L E V Z Y O Nyaama da toplumsal yansmtr. Artan bilgi edinme abas, 1635te kurulan Fransz Akademisi (Acadmie Franaise) ve 1645te kurulan Londra Kraliyet Topluluu (Royal Society of London) gibi bilimsel ve sanatsal almalara adanm ilk modern akademilerin kurulN ERNET masna yol amtr. Yine bu dnemde okuma salonlar, okuma Tkulpleri ve kafeler gibi meknlar ortaya karak yaygnlamtr. Bu meknlar insanlarn bir araya gelerek dncelerini paylatklar, eitli konular tarttklar entelektel alanlardr. Aydnlanma dnrlerinin ortak abas sonucunda ortaya kan byk bir yayn olan Ansiklopedi (Encyclopdie) de Aydnlanma dncesini yanstan klasik bir rnektir. Yaynlanmas yirmi yldan uzun sren Ansiklopedi, Aydnlanma dnrlerinin uygulamal bilimin yararlarna olan inanlarn temsil eder (Hamilton, 1996:28-29). Aydnlanma dnrleri, bilgi alanlarn kesin snrlarla birbirinden ayrmam, herhangi bir alanda belgeli uzmanlarn bulunmas gr Aydnlanma dneminde gelimemitir. Baka bir deyile bu dnemde henz bilim disiplinleri arasnda bir ayrma meydana gelmemitir ve dnrler de birok alanda birden almalar yapmlardr. Bunun altnda yatan evrensellik ilkesine bal olarak Ay-

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

42

Klasik Sosyoloji Tarihi

dnlanma dnrleri, her eitimli insann ilkesel olarak her eyi bilebileceini varsaymtr. Bunun sonucunda Aydnlanma ile birlikte ortaya kan yeni fikirler edebiyat, sanat, mimari gibi ok eitli alanlarda yank bulmutur.

Yukarda Ansiklopedinin (Encyclopdie) n kapann iindeki izim ve bu resimden bir ayrnt gsterilmektedir. izimde ortada ayakta duran ve kla evrili olan figr gerei temsil etmektedir. Bu figrn hemen yannda duran gerein zerindeki rty kaldrrken gsterilen iki figr ise akl ve felsefeyi temsil etmektedir.

Aydnlanma Dnrleri
Aydnlanma dncesi byk lde ngiltere, Fransa ve skoyada ekillenmeye balam, daha sonra Almanya, talya, Avusturya-Macar mparatorluu, Rusya, Belika, Hollanda ve Amerikaya kadar yaylmtr (Hamilton, 1996:27). Aydnlanma dncesinin tarihsel ve corafi olarak farkllk gstermesi erevesinde sko Aydnlanmas, Fransz Aydnlanmas ve Alman Aydnlanmas gibi birbirinden farkl Aydnlanma akmlarndan sz etmek mmkndr. sko Aydnlanmasnn nce gelen isimleri arasnda Francis Bacon, Thomas Hobbes, John Locke ve David Hume saylabilir. Fransz Aydnlanmasnn ne kan isimleri arasnda ise, Pierre Boyle, Voltaire, Montesquieu, J.J. Rousseau ve Diderotnun yer ald sylenebilir. En nemli dnr I. Kant olan Alman Aydnlanmas ise Almanyadaki feodal toplumsal yap nispeten daha kapal olduu iin dierlerinden daha ge tamamlanan bir dnce hareketi olmutur. Aydnlanma dncesinin, birbiriyle rten ve yakndan ilikili olan nesil dnrn almalarndan olutuu sylenebilir. Bu nesillerden ilkinin en tipik rnekleri, 17. yzyln son eyreinde domu olan Voltaire (1694-1778) ve Montesquieudur (1689-1755). Voltaire ve Montesquieunun dnceleri, yeni ve tartma yaratan almalar yapm olan ngiliz siyaset felsefecisi John Lockeun (16321704) ve doa bilimcisi Isaac Newtonun (1642-1727) almalarndan etkilenmitir. kinci nesil, David Hume (1711-76), Jean-Jacques Rousseau (1712-78), Denis

2. nite - Bilim Olarak Sosyolojinin Douu

43

Diderot (1713-84) ve Jean dAlembert (1717-83) gibi dnrleri ierir. Bu nesildeki dnrler, ruhban snf muhalifliini bilimsel ynteme duyduklar ilgi ile birletirerek tutarl, modern bir dnya gr gelitirmilerdir. nc nesil, Immanuel Kant (1724-1804), Adam Smith (1723-90), Anne Robert Turgot (1727-81), Marquis de Concordet (1743-94) ve Adam Ferguson (1723-1816) ile temsil edilen nesildir. Bu neslin baars, Aydnlanmac dnya grn daha da gelitirerek epistemoloji, ekonomi, sosyoloji, politik ekonomi gibi uzmanlam disiplinlerin ilk rneklerini vermeleridir (Hamilton, 1996:26).

VOLTAIRE (1694-1778)

VICO (1668-1774)

MONTESQUIEU (1689-1755)

ROUSSEAU (1712-1778)

KANT (1724-1804)

VOLTAIRE (1694-1778): Voltaire, Fransz dnr Franois Marie Arouetnin yazlarnda kulland ad, yani mahlasdr. 1720lerde ngiltereyi ziyaret eden Voltaire, Lockeun ampirizmini, Baconn bilimsel yntemin kullanlmasna ilikin fikirlerini, Newtonun evren hakkndaki bilimsel bilgiler konusundaki baarlarn ve ngiliz toplumunda grlen dinsel oulculuk ve hogry birletirerek 1732 ylnda Felsefe Mektuplar adl nl eserini yaynlamtr. Sanat ve bilimde kullanlabilen bilginin uygulanmas sayesinde toplumlarn nasl ilerleyebileceini anlamaya alan bu eser hemen yasaklanm, yaklm ve bu sayede byk bir baar kazanarak yeni bilimsel yntemler hakkndaki bilginin topluma yaylmasnda etkili olmutur. Her ne kadar bu dnemde Fransada nfusun ancak te biri okur yazar olsa da akln ve bilginin kullanlmas yoluyla deiimin salanabileceini gsteren bu eser toplumda nemli deiiklikler yaratmtr (Hamilton, 1996:37-38). VICO (1668-1774): Giambattista Vico, Napolide domutur. Francis Baconn doa incelemeleri iin gelitirdii metodun tarih ve toplum incelemelerine de uygulanabileceini dnd iin Vico tarih felsefesinin kurucularndan ve toplum biliminin nclerinden biri kabul edilir. Yeni Bilimin lkeleri (1725) adl kitabnda Vico, toplumsal yaamn ilkelerinin insan aklnn geirdii deiimlere, dier bir deyile tarihin aamasna bal olduunu belirtir ve tarihi de Tanrlar a, Kahramanlar a ve nsanlar a olmak zere ayr aama ile aklar. Be ciltten ve bir sonu ksmndan oluan bu eserde Vico, tarihin alar arasndaki farkllklar ortaya koymaya almakta ve insan geliiminin her bir aamasnn kltrel niteliklerini betimlemeye almaktadr. Vico, toplumdaki bireylerin siyasal davranlarn belirleyenin toplumsal durumlar olduunu belirtmi, toplumdaki uyumsuzluklarn snf ve meslek farkllklar gibi bireylere deil, toplumsal yapya bal farkllklardan kaynaklandn, bu nedenle herhangi bir uyumsuzluk ortadan kaldrlsa bile yeni bir uyumsuzluun meydana geleceini savunmutur.Vicoya gre bireylerin yaamlarn gelitirmenin tek yolu kltr ve renmedir (Maiullari, 2000:2) ve ideali de edebiyatn ve kltrn egemen olduu bir dzenin yaratlmasdr. Viconun sosyoloji asndan nemi, toplumsal yaamda genel nitelikteki ve sreklilik arz eden olaylarla ilgilenmi olmas ve toplumsal yaamn geliimini insan dncesinin geliimine bal olarak aklamasdr.

44

Klasik Sosyoloji Tarihi

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

MONTESQUIEU (1689-1755): Charles-Louis de Secondat Montesquieu, Fransada aristokrat bir ailede domu, tarih, hukuk ve psikoloji alanlarnda almtr. Montesquieu toplumlarn kltrel eitliliini grmezden gelen genellemelere varmamaya alm, bu adan o dneme kadar yaygn olan anlayn aksine olmas gerekenin deil, var olann aklanmas gerektiini savunmutur. Montesquieu toplumsal kurumlarn, zellikle de yasalarn corafya ve kltrle ilikili olduunu savunmu ve toplumlarda gzlemlenen eitlilii nedensel bir ekilde aklamaya almtr. Kanunlarn Ruhu (1748) adl eserinde; iklim, corafya, nfus, din, eitim ve ynetim biimleri gibi ekolojik ve toplumsal faktrlerin sosyal yaam zerindeki etkilerini incelemi ve bu etkenler zerinden toplumsal olaylarn ardndaki nedenleri ortaya koymaya almtr. Montesquieu gzleme SIRA SZDE zel bir nem vermi, toplumsal ve tarihsel gelimenin kanunlarn ortaya karmak iin gzlemlerine dayal ilkeler formle etmi ve toplumlarn ileyiinde belli dzenlilikler olduunu ortaya koymutur. Toplumsal olgularn incelenmesinde DNELM karlatrmal yntemi gelitirmi, mevcut ynetim biimlerini inceleyerek karlatrm, doada olduu gibi toplumda da toplumun ileyiini aklayan yasalar S O R U olduunu ve toplumsal alanda yasalarn toplum tiplerine bal olarak ortaya ktn ileri srmtr. Toplum yapsnn toplumdaki demografik ve sosyal deikenlerle belirlendiini, Cumhuriyet, Monari ve Despotizm gibi hkmet tipleriDKKAT nin de rastlant sonucu deil, belirli toplumsal yap zelliklerinin etkileri ile ortaya ktn savunmutur. Bu erevede Montesquieuya gre Cumhuriyetin alSIRA SZDE tnda yatan ilke erdem, monarinin altnda yatan ilke onur ve despotizmin altnda yatan ilke de korkudur. Montesquieu cumhuriyetilii savunmu, despotizmden korunmak iin ngilterede gzlemledii gler ayrl ilkesini benimsemiAMALARIMIZ tir (Loyal, 2006:400). Vico, Montesquie ve Pdier baz Aydnlanma dnrleri hakknda daha ayrntl bilgiye K T A Alan Swingewoodun Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi (eviren: Osman Aknhay, Bilim ve Sanat yaynlar, Ankara 1998) adl kitabndan ulaabilirsiniz.
TELEVZYON

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

ROUSSEAU (1712-1778): Jean Jacques Rousseau, svirede bir sanatnn olu olarak domutur. Rousseau insann kiiliini iinde yaad toplumsal koullarn oluturduunu savunmutur. Rousseau, doa durumunda insanlarn eit NTERNET ve zgr olduklarn, mlkiyetin ortaya kmasndan sonra ise, toplumda eitsiz bir ortam olutuunu belirtir. Rousseau, gerek toplum dzeninin, yelerin karlkl ykmllklerinin olduu bir szleme dzeni olduunu savunmutur. Toplumsal szlemeyle tm toplumun yararnn savunulduunu, bu nedenle bu szlemenin yasalatrlmas gerektiini ileri srmtr. Rousseauya gre bireyler toplumsal szlemeye uyduklar srece zgr olacaklardr, yani zgrlk ancak dzenli bir birliktelik iinde mmkn olacaktr. Toplumsal szleme eitlii koruyacak ve doa durumundayken eit olan ve daha sonra bu eitlii kaybetmi olan insanlar, bu szleme sayesinde yeniden yasal eitlie sahip olacaklardr. Rousseau geleneksel toplumu eletirmi, toplumsal basklardan kurtulmay salayacak bireysel bir zgrlk anlayn savunmutur. Toplumsal szlemeyle her bir bireyin toplumun dier yelerinden bamsz olacan, sadece ve tamamen devlete bal olacan belirtir; nk Rousseauya gre bireylerin zgrlklerini garanti altna almann tek yolu budur. Bu nedenle devletten bamsz bir toplum anlay gelitirmez (Nisbet, 1943:40).

2. nite - Bilim Olarak Sosyolojinin Douu

45
Kant, Aydnlanma dneminin slogannn Bilmeye cret et! cmlesi olduunu belirtir. Bu ifade, o dneme kadar bilgiyi kendi otoritesi ve tekeli altnda tutan ruhban snfna kar, Aydnlanma hareketinin merkezindeki laik dnsel karakteri zetlemektedir.

KANT (1724-1804): Immanuel Kant Saf Akln Eletirisi adl eseriyle Alman Aydnlanmasnda akl ve aklclk kavramlarnn ne kmasn salamtr. Kant Aydnlanmay insanlarn bakalarnn rehberliine ihtiya duymadan, nyarglarla kirlenmemi olan kendi akllarn kullanarak daha nce maruz kaldklar olgunlamamlk, ergenlik durumundan kurtarmalar olarak grr (Vural, 2002: 128). Kanta gre Aydnlanma dneminin slogan Bilmeye cret et! cmlesidir. Bu ifade, o dneme kadar bilgiyi kendi otoritesi ve tekeli altnda tutan ruhban snfna kar, Aydnlanma hareketinin merkezindeki laik dnsel karakteri zetlemektedir. Kantn aydnlanmayla ilgili gnmzde nemini halen koruyan makalesini Toplumbilim MAKALE dergisinin Aydnlanma zel Saysndan okuyabilirsiniz. (Immanuel Kant, Aydnlanma Nedir? Sorusuna Yant (1784), eviren: Nejat Bozkurt, Toplumbilim Aydnlanma zel Says, Say: 11, Balam Yaynlar, stanbul, 2000, sayfa: 17-21.)

MAKALE

Aydnlanma Dncesinin Sosyolojinin Douu zerindeki Etkisi

Aydnlanma dnrlerini kendi dnemlerindeki dier dnrlerden ve dier dnsel yaklamlardan ayran drt temel yn olduu ileri srlmektedir. Bunlardan ilki ruhban snfna muhalif olmalar; ikincisi ampirik bilginin nemine duyduklar inan; ncs teknolojik ilerlemeye duyduklar ilgi ve drdncs de yasal ve yapsal reform istekleri, yani kta Avrupasndaki mutlakiyeti yaplarn yerine ngilteredekine benzer, daha zgrlk bir yasal dzen kurma istekleridir (Hamilton, 1996:36). Bu yeni dnceler, David Humeun ahlak bilimleri olarak adlandrd psikoloji, politik ekonomi ve henz oluumu tamamlanmam sosyolojiden oluan kk bir grup bilimi dourmutur. Ahlak bilimleri, kendine model olarak Newton fiziini alm, bu bilimleri savunanlar ahlak felsefesinin deneysel fizik yapar gibi yaplmas gerektiini savunmulardr (Callinicos, 2004:36). Ahlak bilimleriyle ilgilenenler, toplumlarn nasl rgtlendikleri, nasl gelitikleri ve insan ilikileri gibi sosyolojik nitelikteki konular zerinde durmu ve bu bilimlerin insanlarn batl inanlardan, cehaletten, ideolojiden ve feodal toplumsal ilikilerden kurtulmasnn balangc olduunu dnmlerdir. nsan bilimine ulamak iin Ahlak felsefesini yeniden formle eden bu dnce tarznda insan doas ve insan psikolojisi nemli ve merkezi kavramlar haline gelmitir. Aydnlanma dnrleri, insan zihninin bo bir sayfaya benzediini ve elde edilen btn bilgi ve duygularn deneyimin rn olduunu ileri sren John Lockeun ampirist dncelerini devralm ve ampirik farkllklar gsterse de temelde insan doasnn ayn olduunu ileri srmlerdir. Aydnlanma dnrlerinin gelitirdii insan bilimi kesinlikle ampiriktir (Hamilton, 1996:36-37). Bilimsel baarlar, rasyonel ve ampirik temelli bir yntem kullanlarak dinsel dogma ya da hurafelerden bamsz bir bilgi biimi oluturulabileceini gsterdii iin, Aydnlanma dnrleri ahlaki konularla ilgilenirken ahlak felsefesini teolojiye olan bamllndan kurtarmaya, bilimsel ve rasyonel bir temele oturtmaya ve buradan nesnel bilgi retmeye almlardr. Hristiyanlktan ya da feodalizmden treyen baskc deerlere ve bu deerlere dayal toplumsal kurumlara kar koymak iin bilimi ve akl kullanmak istemilerdir. Ancak bilimsel yntemde olgular ve deerleri birbirinden ayrmtr, yani bilim deerlerden bamszdr. Bu nedenle bilimin retecei bilgi, ne kadar aydnlanm olursa olsun hibir toplumsal dzenlemeye zel bir stat veremez. Aydnlanma dnrleri bunu konuyu yeterince dikkate almam, yani bilim deerlerden bamsz olduu iin benimsedikleri

Ahlak bilimleri, sosyoloji ve dier sosyal bilimler iin bir dnm noktas olmu ve 19. yzyln balarnda profesyonel disiplinler haline gelmeleri iin gerekli temeli oluturmutur.

46

Klasik Sosyoloji Tarihi

Natralizm, toplumsal olgularn ruhsal ya da metafizik dnyadaki deil, doal dnyadaki neden sonu ilikileriyle tamamen aklanabilecei dncesidir.

Aydnlanma dnrleri, sosyal bilimlerde natralizmin ve nyarglarn kontrolnn gelimesine katkda bulunmulardr.

toplumsal ve kltrel deerleri yceltmek iin bilimsel bir zemin oluturmann ok zor olduunu n grememilerdir (Hamilton, 1996:41). Aydnlanma dnrleri, doa bilimlerinde grlen iki nemli koulun sosyal bilimlerde gelimesini salamlardr. Bu iki koul, natralizm ve nyarglarn kontroldr. Natralizm, toplumsal olgularn ruhsal ya da metafizik dnyadaki deil, doal dnyadaki neden sonu ilikileriyle tamamen aklanabilecei dncesidir. nyarglarn kontrol edilmesi ise ampirik almalarn sonularn etkilemeyi engellemek iin deer yarglarndan arnm olma gerei, dier bir deyile nesnelliktir. Aydnlanma dnrleri teorilerinin deerlerle deil, gereklerle snanmasn istemilerdir. Her ne kadar bilim insanlarnn deer yarglarndan tamamyla arnmasnn mmkn olup olmad tartmal ise de sosyal bilimcilerin aratrmalarnda sonular etkilememek iin kendi nyarglarndan kanmalar gerektii aktr. Natralizmi ve nesnellii salamaya alan, akl, ampirizmi ve hmanizmi vurgulayan Aydnlanma dnrleri, toplumsal kurumlarn iyiletirilmesi giriimlerinde bilimsel yntemin kullanlmasn salayarak natralizm koulunu, kltrel grelilik dncesini gelitirerek de nyarglarn kontrol koulunu yerine getirmi, bu koullarn sosyal bilimlerde gelimesini salamlardr (Hamilton, 1996: 42). imdi bu iki zellii biraz inceleyelim: a) Bilimsel Yntemin Kullanlmas: Bilimsel yntemin kullanlmas, Aydnlanma dnrlerinin insan ilikileri konusundaki bilimsel bilgilerin toplumsal kurumlarn dntrlmesine dorudan uygulanabileceine inanmalarna neden olmutur. Baka bir deyile hem akln hem de ampirik kantlarn kullanlmas sadece doa bilimleriyle snrl kalmam, toplumsal yaamn anlalmas abalarna da yansm, piyasalarn nasl iledii, hangi ynetim tarznn daha iyi olduu, nfus artnn ktla yol ap amayaca gibi eitli sorularn cevaplar bu yeni yolla aranmaya balanmtr. Daha nceki dnemlerde rnein Hobbes (1588-1679) ve Locke (1632-1704) sosyal ve politik konular ele alrken laik ve tarihsel bir bak as kullanmlar, insan ilikilerinin kesin tarihsel koullar ierisinde insanlar tarafndan retildiklerini ve bu koullarn neden byle olduklar bilinirse, koullarn iyiletirilebileceini savunmulardr. Bununla birlikte, Hobbes da Locke da insan ilikileri tarafndan retilen bu toplumsal ve politik dzenlemelerin deimez bir insan doasna bal olduu fikrini temel almlardr. Baka bir deyile, insanlarn toplumsal koullardan bamsz doal baz zelliklere sahip olduunu ileri srmlerdir. rnein, Hobbes insanlarn doa durumunun sava durumu olduu ve iddet ierdii sonucuna varm ve bu nedenle toplumsal yaam dzenlemek iin gl bir devlet gerektiini savunmutur; yani teorisinin temelinde toplumun nasl ilediini belirleyen bir insan doas anlay vardr. Rousseau ise (1712-78) Eitsizliin Kkenleri adl eserinde Hobbesun dnd ekliyle bir doa durumunun hatal olduunu ileri srerek Hobbesin doa durumu olarak adlandrd eyin ada toplumlarda yaayan insanlarn sahip olduu deer ve eilimlere bal olduunu savunmutur. Bu rnekten de grld gibi, toplumsal, ekonomik ve tarihsel sreler, kendi yasalar olan daha karmak olgular olarak dnlmeye ancak 18. yzylda balanmtr. Bu konuda zellikle Viconun (1668-1774) ve Montesquieunun (1689-1755) almalar etkili olmutur. Viconun Yeni Bilim (1725) ve Montesquieunun Kanunlarn Ruhu (1748) adl eserleri, farkl toplumsal koullarn farkl kltrel ve maddi olarak nasl belirlendiklerini aklamaya alan eserlerdir. Artk belirli toplumlardan ve bu toplumlarn ileyiinden bahsederken karmak tarihsel, hatta evresel faktrlere de deinilmeye balanmtr.

2. nite - Bilim Olarak Sosyolojinin Douu

47

b) Kltrel Grelilik: Aydnlanma dnrleri, gezginlerin ve misyonerlerin yabanc lke ve kltrler hakknda yazdklar yazlar kullanarak insan doasnn temelde ayn olduunu ve sadece ekolojik ya da politik koullar gibi belirli yerel koullar ve zel durumlar nedeniyle farkllatn gstermeye almlardr. Kltrel grelilik, dier kltrleri yarglamay salayacak mkemmellik standartlarna sahip herhangi bir kltrn var olmad dncesidir ve bu dnce, Aydnlanma dnrlerinin, Avrupa toplumunun toplumsal rgtlenmenin en iyi ya da en gelimi biimi olmadn fark etmelerini salamtr. Aydnlanma dnrlerinin dier kltrlere duyduklar bu ilgi, sosyal bilimlerin temel bileenlerinden biri olan kltrler aras karlatrmann gelimesini salamtr. Bununla birlikte, kltrel grelilik dncesi btn Aydnlanma dnrleri tarafndan ayn lde benimsenmemi, baz dnrlerin insan geliiminin aamalarna ilikin gelitirdikleri modellerde modern Avrupa toplumlar en ilerlemi toplumlar olarak sunulmutur (Hamilton, 1996:42). Aydnlanma dnrlerinin almalarna genel olarak bakldnda, Aydnlanma dncesinde bir yandan hmanizmin gelitirildii, akln, zgrln ve bireyciliin vurguland, dier yandan toplum ve toplumsal gelime kavramlarnn nesnel gler olarak grld sylenebilir. Aydnlanma dncesinde doa bilimleSIRA SZDE rinin toplum incelemeleriyle ilikisinin zerinde durulmas ve toplumsal dnyann bilimsel yolla kavranmasnn hedeflenmesi, sosyolojinin gelimesinde zellikle etkili olmutur. Aydnlanma, modern bilimin ilkeleri zerine kurulmutur ve bilim DNELM konjonktre deil, olgulara dayaldr ve bu nedenle pozitiftir (Swingewood, 1998:48). Aydnlanma dncesinin bu ynleri, 19. yzyl pozitivizmini oluturan S O R U kkenleri meydana getirir.
D K iin Aydnlanma, toplum hakknda dnmenin yeni ve modern yolu olduu K A T sosyolojinin douunda ve geliiminde nemli bir rol oynam, Comtein pozitivizminin ncs olmutur. Aydnlanmann zgrl, rasyonellii, evrensel idealleri veSIRA SZDE akl amalamas, toplumsal dnya hakknda rasyonel dnme yoluyla toplumda ilerlemenin salanabilecei dncesini dourmutur. Sosyolojinin kurucular, Aydnlanmann bireyci felsefesine karAMALARIMIZ ksalar da sosyolojiyi temel olarak bu ilerleme dncesi zerinde ykselen bir bilim olarak ina etmeye almlardr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Siyasal Devrimler

K T A P

K T A P

Aydnlanma dnrlerinin fikirleri, Ruhban snf ve ksmen mutlakiyeti rejimler dnda geleneksel toplum yapsn ykmaya, toplumsal bir devrim gerekleT E L E V Z ounun kltirmeye ynelik deildir. Bunun en nemli nedeni bu dnrlerin Y O N trl, eitimli ve mreffeh bir elit iinde domu olmalardr. Baka bir deyile, mevcut toplum yaps Aydnlanma dnrlerinin kendi kiisel karlarna aykr deildir. Aydnlanma dnrleri geleneksel toplumsal dzendenN ok gelenekNTER ET sel dinsel dzene muhaliftirler ve kendilerini isyanc ya da devrimci olarak nitelendirmemi, ilerlemenin bu yeni fikirlerin etkili kiiler arasnda yaylmas sayesinde mevcut toplumsal dzen iinde gerekleebileceine inanmlardr (Hamilton, 1996:32-33). Her ne kadar Aydnlanma dnrlerinin kendileri devrimci olmasalar da Fransz ve Amerikan Devrimleri sonrasndaki siyasal ve toplumsal rgtlenme biimleri, Aydnlanma dncesinden etkilenmitir. rnein, Amerikan Devrimi sonrasnda kurulan yeni Cumhuriyetin Anayasas, insan doasnn birlii, eitlik, hogr,

TELEVZYON

NTERNET
On sekizinci yzylda balayan ve on dokuzuncu yzyl boyunca eitli toplumlarda yaanan siyasal devrimler ve Endstri Devrimi, toplumsal yapda nemli deiiklilere neden olmu ve sosyolojinin douunda etkili olmulardr.

48

Klasik Sosyoloji Tarihi

1780lerden itibaren ou alt orta snftan gelen gazeteciler ve yazarlardan oluan yeni bir toplumsal grup, Aydnlanma SIRA SZDE dnrlerinin fikirlerinin basitletirilmi ifadelerini yaynlayarak bu fikirlerin geleneksel L M yapsnn D N E toplum kendilerine fazla bir seenek sunmad mlksz alt orta snf mensuplarna S O R U yaylmasn salamtr.

dnce ve ifade zgrl gibi birok Aydnlanma kavramn savunmutur. Fransz Devrimini gerekletirenlerin dnceleri de Voltaire, Montesquieu, Diderot, Rousseau, Concordet ve Benjamin Franklin gibi Aydnlanma dnrlerinin dncelerine dayanmaktadr (Hamilton, 1996:47). Buradan da anlalaca gibi Aydnlanma dnrleri on sekizinci yzylda Fransz Devrimi ile balayan ve on dokuzuncu yzyl boyunca eitli toplumlarda yaanan siyasal devrimlerin nedenlerini yaratmamlardr; ancak bu devrimleri gerekletirenleri harekete geirmilerdir. Baka bir deyile, geleneksel toplum yapsnn zlmesinden ve yklmasndan sorumlu olan Aydnlanma dnrlerinin eserleri deildir. Bu nedenle, Amerikan ve Fransz Devrimlerini sadece Aydnlanma dncelerinin uygulamaya gemi hali eklinde dnmek yanltc olur. Aydnlanma ilkelerinin etkisinin Devrimi yaratmad, aksine, Devrim sayesinde bu ilkelerin etkisinin bu derece artt SIRA SZDE ileri srlmektedir (Hamilton, 1996:46). Aydnlanma andaki dncelerin poplerletirilip daha geni kitlelere yaylmas, Fransz Devrimine yakn tarihlerde gereklemitir. Dier M deyile Aydnlanma dnemindeki dnceler, Fransz DevD N E L bir riminin gereklemesinde etkili olmu, Fransz Devrimi de Aydnlanmann zgrlk, hogr ve laiklik gibi dncelerinin uygulanmasna olanak salamtr (HaS O R U milton, 1996:48). Geleneksel toplumdan modern topluma geiteki eik olarak grlen Amerikan ve Fransz DKKAT Devrimleri, feodalizmin ve mutlakiyetiliin sonunu ve kapitalist toplumda egemen snf olarak burjuvazinin douunu sembolize eder. SIRA SZDE Aydnlanma dncesinin dayand ilkeleri ieren yeni toplumsal rgtlenmeAMALARIMIZ ler yaratlmasn salayan siyasal devrimler, sosyolojinin ortaya knda en nemli etkenlerden biri olmutur. Bu devrimlerin toplumlar asndan olumlu sonular olmakla birlikte, devrimlerin etkisiyle toplumsal dzen bozulmu, toplumsal yaK A P amda kaos veTdzensizlik yaanmaya balanmtr. Bu dzensizlik ve kargaa, dnemin dnrlerinin toplumsal dzenin yeniden nasl kurulabilecei ile ilgili sorular sormalarna neden olmutur. Bu dnemde baz dnrler, Orta an nisTEL V YON peten barlE veZ dzenli gnlerine geri dnmek istemi, dier baz dnrler ise, toplumsal deimenin byle bir geri dn imkansz hale getirdiini fark etmitir. Bu dnrler, siyasal devrimlerle altst olan toplumlarda toplumsal dzenin yeniden kurulmas iin yeni temeller aramaya balamlardr. Bu deiimleri anlaNTERNET yabilmek iin Fransz Devrimi zerinde biraz duralm.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Fransz Devrimi
Fransz Devrimi, on sekizinci yzyl sonunda Fransada monarinin yklmasna ve cumhuriyetin kurulmasna yol aan politik olaylarn btnne verilen addr. Devrim 1789 ylnda balam, Kral 16. Lui nce tahttan indirilmi, ardndan kraliyet ailesiyle birlikte idam edilmi, ynetim radikal gruplarn eline gemi ve izleyen aylarda devrim kart olduu dnlen binlerce kiinin idam edildii bir terr dnemi yaanmtr. 1799 ylnda Napoleon Bonaparten diktatrl ile Fransz Devriminin resmi olarak sona erdii kabul edilmektedir.

2. nite - Bilim Olarak Sosyolojinin Douu

49

Fransa kral 16. Luinin idam Fransz Devriminin balamasndan yaklak drt yl sonra birbirine zt politikalar destekleyenler arasndaki atmaya bal olarak 5 Kasm 1793 - 27 Temmuz 1794 tarihleri arasnda yaklak on ay boyunca terr dnemi olarak adlandrlan bir dnem yaanmtr. Bu dnemde, devrim dmanlar olarak nitelendirilen insanlar kitlesel olarak idam edilmi, daha sonra bu idamlar gerekletirenler de idam edilmitir. Toplumsal yaamda kaos ve paranoyann hakim olduu bu dnemde, tahmini olarak 16,000 - 40,000 arasnda kiinin idam edildii dnlmektedir. Fransa, Fransz Devriminin yaratt siyasal kaos ortamndan 1799da Napoleonun mutlak iktidar ile km, toplumsal dzenin yeniden inas ise daha da uzun srmtr.

Fransz Devrimi, Avrupa toplumunda yllar nce balayan dnsel, toplumsal ve ekonomik deiimlerin bir sonucudur. Fransz Devrimi ile birlikte Fransada mutlak monari yklm, Kilisenin otoritesi byk lde zayflam, cumhuriyet kurulmu, Avrupaya uzun zaman egemen olan feodal toplum yaps byk lde ortadan kalkmtr. Bu devrimle birlikte Montesquieunun benimsedii gler ayrl ilkesi hayata gemi, Rousseaunun savunduu gibi btn insanlarn doutan birbirleriyle eit olduu kabul edilerek Fransada nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi kabul edilmi, gelenee kar akl savunan Aydnlanma dncesi ve Aydnlanmann zgrlk, bireycilik, laiklik gibi ilkeleri siyasal ve toplumsal yaama yansmaya balamtr. nsan ve Yurtta Haklar Bildirgesi, insanlarn eit doduunu ve eit yaamalar gerektiini, kimsenin dini inanlar ya da sosyal konumu nedeniyle dlanamayacan ve ayplanamayacan, mutlak egemenliin ulusa ait olduunu ve bir kii ya da grubun elinde toplanamayacan, ulusun onayn almayan bir iktidarn meru olamayacan, devlet ynetimindekilerin ulusa kar sorumlu olduunu belirtmektedir. Bylece Fransz Devrimi, orta snflarn ykseliini salam, siyasal iktidar anlaynda kkl bir deiiklie neden olmu, tek rasyonel ynetim biiminin demokrasi olduu dncesinin yaygnlamasnda, ulus devlet ve milliyetilik akmlarnn balamasnda ve dier uluslarn kendi siyasal birliklerini kurmalarnda etkili olmutur.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM

DNELM
Klasik Sosyoloji Tarihi S O R U

50

S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Fransz Devrimi K A T D K ve Endstri Devrimi, nceki toplumsal normlarn yklmasna ve modern endstriyel toplumun douuna bal olarak sosyolojinin geliiminde byk etkiye sahip olmulardr. Fransz Devrimi Fransann toplumsal ve siyasal yapsn deitirmi, orta sSIRA SZDE nflarn glenmesine ve bireysellik, zgrlk ve eitlik ilkelerine dayanan rasyonel ve laik bir devletin kurulmasna yol am, dier lkelerde de benzer devrimlerin yaplmasnda etkili olmutur AMALARIMIZ Fransz Devriminin sosyolojinin douu zerindeki en nemli etkileri, sosyoloK A P jinin ayrt ediciTinceleme nesnesi olan toplumsal grup kavramyla (Nisbet, 1943:36) ilgilenmeye balamasn salamas ve Devrimin neden olduu toplumsal kargaa ortamnda sosyolojinin ortaya kn salayan temel sorunun, yani toplumsal dzenin yenidenV naslNina edilecei sorusunun sorulmasna neden olmasdr. FranTELE ZYO sz Devrimi srasnda, Kilisenin bamsz bir toplumsal rgt olarak gc yok edilmi, topraklarna el konmu, manastrlar ve okullar kapatlm, ruhban snf mensuplar devlet memurlar haline gelmitir. Eitim sadece devletin yrtebilecei bir NTERNET ilev olarak kabul edilmi, okullar ve niversiteler devlet tekeline alnm ve eitimin herkesin temel ihtiyac olduu kabul edilmitir. Aile kurumu bir dnm yaam, boanma hakk tannmtr (Lamanna, 2002:21). Toplumsal rgt olarak devlet, gcnn doruuna ularken insanlar toplumun politik olmayan alanlarnda birletiren balar zayflam, toplum atomize olmutur (Nisbet, 1943:41). Devletin bu ekilde merkezilemesi, ahlaki bir zlmeyi beraberinde getirmitir (Nisbet, 1943:44). Fransz Devrimi laik ve rasyonel olan, Aydnlanma dncesinin yasal ve politik ifadesi olan bir devlet yaratm, ancak toplumsal normlar Katolik ve muhafazakar toplumsal miras biimlendirmeye devam ettii iin geleneksel kanatta olanlar toplumdaki ve toplumsal kurumlardaki bu deiimi eletirmi, Fransz Devriminin yeterince baarl olmadn ve devrimin liberal bireycilik anlaynn on dokuzuncu yzyl Fransa toplumuna ok uzak olduunu savunmulardr (Lamanna, 2002:22). Comtea gre Fransz Devrimi toplumsal balarn zlmesine, ahlakn ve toplumsal dayanmann zayflamasna neden olmutur ve devletin temel toplumsal ilevlerini aile veya din gibi baka araclara devretmesi gerekmektedir. Dier bir deyile Comte, Fransz Devrimi sonrasnda ekillenen yeni toplumun insanlar birbirine balayan birincil balar zdn, dolaysyla sorunun politik ya da ekonomik deil, toplumsal olduunu dnr (Nisbet, 1943:44). Ona gre Fransada yaanan karklklar, bireyin kiliseden, aileden, topluluktan koparlarak izole edilmesinden kaynaklanmaktadr. Bu erevede Comte ve ilk dnem sosyologlar, ahlaki ve teorik olarak toplumsal gruplarn nemli olduunu, din, aile, topluluk gibi kurumlarn toplumsal dayanma ve toplumsal kontrol asndan ilevsel olduunu, insanlarn iinde yaadklar toplumsal gruplara bal olduklarn ve bu gruplar tarafndan ekillendirildiklerini vurgulamlardr (Nisbet, 1943:44,45). Fransz devriminin yaratt ortam iinde nem kazanan bu kavramlar, ilk dnem sosyolojinin en nemli kavramlarndan olmulardr. Sosyolojiyi on sekizinci yzyl sonunda ortaya kan siyaset bilimi, ekonomi, psikoloji gibi alanlardan ayran en nemli zelliin bu olduu sylenebilir. Bu bilim, Fransz devrimi ile birlikte glenen devletle, devletin finansman ve ekonomisiyle ve bireysel olarak vatandalaryla ilgilenirken, sosyoloji Fransz devriminin tahrip ettii toplumsal gruplarla ilgilenmitir (Nisbet, 1943:45).

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

2. nite - Bilim Olarak Sosyolojinin Douu

51

Endstri Devrimi
Endstri devrimi terimi, teknolojik, ekonomik ve toplumsal alanda yaanan byk apl deiimleri ifade eden bir terimdir. Bu deiimler, ilk olarak 1760-1850 yllar arasnda ngilterede balam, on dokuzuncu yzyl iinde Bat Avrupaya, Amerikaya, Japonyaya ve Rusyaya yaylmtr. Endstri Devrimi, bir seferde meydana gelen bir olay deildir. Endstri Devrimi bat toplumlarnn tarm toplumlaryken endstri arlkl toplumlar haline gelmelerini salayan birbiriyle ilikili bir dizi gelimeyi ifade etmektedir. Endstri Devriminin merkezinde bilimsel bilginin toplumun ihtiyalar dorultusunda pratik amalara ynelik olarak kullanlmas bulunmaktadr. Daha nce retim iin byk lde insan ve hayvanlarn enerjisi kullanlrken, Endstri Devrimiyle birlikte bata buhar gc olmak zere cansz enerji kaynaklarndan yararlanlmaya balanmasyla birlikte her tr retim iin gerekli olan zaman ve emek azalm ve her alanda verimlilik byk lde artmtr. Aydnlanma dnrleri, doal olgularn ve dzenliliklerin incelenmesi ve genel ilkeler haline getirilmesi ve bu ilkelerin sistematik ve ulalabilir biimlerde zetlenmesi sayesinde bu ilkelerin toplumsal yaama uygulanabileceine inanmlardr. Bu dnce Endstri Devrimi ile birlikte hayata gemi, elde edilen bilimsel bilgi, fabrikalarda, gemicilikte, madencilikte ve tarmda, tm retim alanlarnda uygulanmtr. Bu adan Endstri Devrimi srecinde yaplan keifler ve yaanan gelimeler, Aydnlanma dnrlerinin bilim ve akla dayal ilerleme kavramn ve Baconun bilginin amac insanla maddi gelime salamasdr eklindeki dncesini yanstmaktadr. Aydnlanma dnrlerinin topluma faydal olacak bilimsel bilginin nemine ve teknolojik ilerlemeye duyduklar inan, dnemin en nemli bilimcilerinin bilimsel almalarn faydal aralar gelitirmeye yneltmelerini salamtr. Bilimsel aratrmalarn toplumun materyalist ihtiyalar dorultusunda yaplmas gerektii anlay, dneminin en yetenekli bilimcilerinin gemi tasarm, fabrikalar, makineler, sokak aydnlatmas gibi pratik konular zerinde almalarn salamtr. 18. yzyl, doa felsefesi ile endstriyi yan yana getirmi ve kullanl bilgi kavramna verdii nemle retim srelerini iyiletirecek almalarn yaplmasn salamtr. Bilimsel bilginin toplumun ihtiyalarn karlamak amacyla kullanlmas fabrikalarn, trenlerin, gemilerin, tarmsal ve endstriyel retim teknolojilerinin, radyo ve telefon gibi iletiim aralarnn gelitirilmesiyle sonulanm, bylece ksa saylabilecek bir zaman dilimi iinde toplumsal yaamda son derece byk bir deiim meydana gelmitir. Endstri Devrimini meydana getiren deiimlerin banda temel olarak, emek zanaat baml retim tarzndan cansz enerji kaynaklaryla fabrikalarda yaplan retime gei yer almaktadr. Endstri Devrimiyle birlikte yeni icat edilen eitli makineler retimde kullanlmaya balanm, tekstil, demir elik, madencilik ve ulam endstrileri ok hzl bir ekilde gelimi, ekonomik verimlilik ok yksek dzeyde artmtr. Endstrileme, geleneksel toplumsal yaam radikal bir ekilde deitirmi, basit krsal yaamn yerini karmak bir kent yaamnn almasna neden olmutur. Endstri kentlerindeki fabrikalarda almak iin krsal alanlardan kitlesel olarak kentlere g edilmi, bu da endstriyel kentlerin beklenmedik bir hzla bymesine neden olmutur. Bu kentlerde arlkl olarak kmrle alan makineler nedeniyle fabrika sistemi, ilk endstri kentlerinde youn bir hava kirliliine yol amtr. Bir yandan hzla byyen kentler ve g olgusu, dier yandan iilerin cretlerinin dkl ve alma koullarnn ktl, endstriyel kentlerde
Endstri Devrimi, 18. yzyln ikinci yarsnda balayan ve 19. yzyln ikinci yarsna dek sren ekonomik, teknolojik ve toplumsal alanlarda yaanan birbiriyle ilikili geni apl deiimlerin btnne verilen addr.

Buhar makinesini icat eden sko mucit James WATT (1736-1819)

Endstri Devrimi, Aydnlanma dnrlerinin teknolojiye verdii nemi ve bilimin topluma faydal olmas gerektii ve bilim ve akl yoluyla toplumlarn geliecei eklindeki dncelerini yanstmaktadr.

Endstri Devriminin simgelerinden biri buharl lokomotiftir.

Endstri devriminin en belirgin zellikleri emek srecinde kapitalist kontroln ve iblmnde uzmanlamann artmas, madencilik, retim ve ulam alanlarnda bata buhar gc olmak zere cansz enerji kaynaklarndan ve yeni makinelerden ve teknolojilerden faydalanlmasdr.

52

Klasik Sosyoloji Tarihi

Endstri Devrimi her alanda daha az emekle daha ok rn alnmasn salayarak toplumun zenginliini genel olarak arttrdysa da bu zenginlik toplumda eit bir ekilde dalmamtr.

suun hzla artmasna neden olmutur. Endstri devrimi ile birlikte aile ve eitim kurumlar da dnm geirmi, geni ailenin yerini ekirdek aile alm, eitimin ierii deimi, eitim kurumu endstrinin ihtiya duyduu igcn yetitirmeye ynelik olarak ekillenmitir. ilerin kentlerde arlkl olarak endstriyel kurulularda ve fabrikalarda kitlesel olarak almalar, yeni endstriyel ii snfn dourmu, toplumsal tabakalama yapsn byk lde deitirmitir. Endstri Devrimi, uzun vadede toplumda refahn ve zenginliin artmasn salam olsa da endstrileen blgelerde retim ve buna bal olarak zenginlik ve refah artarken zenginliin eitsiz dalm nedeniyle ii snf uzun sre yoksulluk iinde yaamtr. Dier bir deyile, endstriyel ii snfna mensup olan iiler on dokuzuncu yzyla kadar byk lde sosyal ve siyasal haklardan mahrum bir ekilde, kt alma koullarnda ve dk cretlerle alm ve genel olarak salksz koullarda yaamtr. Bunun yannda bilimsel yntem iin rgtlenilmesinde de kullanlm ve iilerin iverenin karlarna ynelik olarak en verimli ekilde altrlmasna ynelik uygulamalar gelitirilmitir. ilerin alma ve yaama koullarndaki bu sorunlar ve endstriyel iilerin fabrikalarda kitlesel olarak almas, iilerle iverenler arasndaki kar atmasnn kitlesel ii hareketlerine dnmesine yol amtr. Endstriyel ii snf ile iverenler arasndaki kar atmas, Endstri Devrimini izleyen yllarda geni apl ii hareketlerinin ve sosyalist dncenin gelimesinde etkili olmu, ayrca endstri ve kapitalizmin yaratt sorunlar klasik sosyoloji teorilerinde de ele alnmtr. Kapitalizmin eitli ynlerini eletiren Marx sosyalist toplumlarn douunu salayacak politik eylemler zerinde alrken, Weber ve Durkheim da kapitalizmin yaratt sorunlarn yine kapitalist sistem iinde zlmesine ynelik almalar yapmlardr (Ritzer, 2008:6).
SIRA ile birlikte toplumsal snflarn yaps nasl deimitir? Endstri DevrimiSZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Endstri Devrimine dek fabrika ya da atlye gibi endstriyel iletmeler olmad iin, bu gibi iletmelerde alma koullaryla ilgili yasal mevzuat da yoktu. Bu nedenle, Endstri Devriminin ilk dnemlerinde de ikyet edemeyecek kadar kk ve eitimsiz olan ocuklar, fabrikalarda youn olarak ve yetikinlerden daha dk cretle almtr. Kaynak: http://apworldhistorywiki.wikispaces.com/Child+Labor+During+the+Industrial+Revolution+2

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

EndstriE Devrimi Nile birlikte toplumda yaanan bu deiimler, yeni bir toplum tiT LEVZYO pinin olutuunun habercisidir. Bu yeni toplum, Endstri toplumu ya da modern toplum olarak adlandrlmtr. Dier bir deyile endstri toplumu, modern toplumdur. Endstri toplumunun genel zelliklerini zetlemek gerekirse (Kumar, 2006:286):
NTERNET

2. nite - Bilim Olarak Sosyolojinin Douu

53

Ekonomiye insan ve hayvan gc yerine buhar, petrol veya elektrik gibi cansz enerji kaynaklaryla alan makineler yn vermektedir. Zanaatkrlarn kk lekle elde rettikleri rnlerin yerini fabrikalarda makinelerle byk lekli olarak retilen rnler almtr. Nfusun nemli bir ksm tarmda deil kentlerdeki endstriyel kurulularda almaktadr. blm uzmanlam, hem yeni meslekler domu, hem kol emei ile kafa emei birbirinden ayrlm hem de yaplan i en kk paralarna ayrlmtr. Bu ekilde almak, fabrikalarda alan iilerinSIRA SZDE yksek dzeyde yabanclamasna neden olmutur. Kadnlar fabrikalarda almaya balam, geleneksel toplumda olduundan DNELM daha yksek dzeyde igcne katlmlardr. Emek zerinde kapitalist iverenler giderek daha fazla kontrole sahiptir. S O R U retim aralarna sahip olan ve olmayan toplumsal snflar ayrm ve aralarndaki kar atmas ii hareketlerine yol amtr. ve ev, alma zaman ve bo zaman geleneksel toplumda olduu gibi i DKKAT ie deildir, ayrmtr. Nfusun ou kentlerde yaamaktadr ve krsal alanlarda yaayanlar da rn SIRA SZDE ve hizmetler asndan byk lde kentlere baldr. Nfusun ou okuryazardr. Laiklik ilkesiyle, rasyonel bir ekilde, brokrasiyle ve genellikle ulus devletAMALARIMIZ ler tarafndan ynetilir. Siyasal devrimlerin ve Endstri Devriminin toplumlar nasl dntrd hakknda daha K T A P fazla bilgi edinmek iin son derece akc bir dille yazlm olan Leo Hubermann Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla adl kitabn (letiim Yaynlar, 2009, eviren: Murat Belge) okuyabilirsiniz. TELEVZYON

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Pozitivizmin kkleri, Aydnlanma dncesinin merkezinde yer alan bilginin kayna olarak dinsel otoritenin yerini bilimin almas gerektii dncesinde yatar (Swingewood, 1998:49-50). Pozitivizmin kkleri Aydnlanma dncesinde olsa da, pozitivizm, Aydnlanma dncesine hakim olan ampirizmden farkldr. Ampirizm, insan bilgisinin deneyime dayal olduu, gerek bilgiye ancak dnyaya ilikin gzlem ve deneyim yoluyla ulalabileceini ileri sren bir epistemolojidir. Bu anlaya gre bilimsel bilgi yararl, yeniliki ve ilevsel bir toplumsal rndr ve bilginin kayna deneyim olduuna gre ancak d dnyada deneyimlenebilecek ya da gzlemlenebilecek olan bilgiler bilimsel bilgidir. Pozitivizm ise, ampirik yntemi kullanarak olgular arasndaki ilikilere dair genel yasalar ortaya koymaya alan, gerek bilginin sadece deneyimlere dayandn savunarak metafizik speklasyonlar reddeden ve toplumu gzlem ve deneyim araclyla renilip dorulanan dsal bir gereklik olarak tanmlayan bir felsefedir. Bir baka ekilde tanmlayacak olursak, Pozitivizm, bilimin tek bir mant olduunu, fiziksel dnyada olduu gibi toplumsal dnyada da evrensel yasalar olduunu varsayan ve bu yasalarn doruluunun ampirik yntemle kantlanabileceini ileri sren bir bilim felsefesidir.

SOSYOLOJK POZTVZMN GELMES VE SOSYOLOJNN DOUU NTERNET

NTERNET

54

Klasik Sosyoloji Tarihi

Joseph-Marie de MAISTRE (1753-1821)

L.G. Ambroise Vicomte de BONALD (1754-1840)

Birok Aydnlanma dnr, insan dsal evrenin rn, insan dncelerini ve deneyimlerini de byk lde dsal ortamn zorunlu sonucu olarak tanmlamtr. Bu dnce aydnlanma dncesinin merkezinde yer alan insann akln kullanarak ilerleyebilme ve mkemmelleebilme potansiyelinin olduu ilkesiyle elimektedir; nk insan dncelerini dsal ortamn zorunlu sonucu olarak grmek, insan pasif bir konuma getirir. Baka bir deyile, Aydnlanma dnrleri bir yandan insan bilincinin biimlerini ve hareket tarzlarn maddi koullarn belirlediini ileri srp, dier yandan insanln zgrlk, akl ve bireysel irade sayesinde geleneksel ideolojilerin yaratt cehalet ve baskdan kurtulabileceini savunarak birbirinden ok farkl unsurlar ieren ikili bir anlay gelitirmilerdir (Swingewood, 1998:50). Buna ramen Aydnlanma dncesi akl yceltmi ve empirik gerekliklerden daha stn tutmu, dinsel otoritenin ve mutlakiyeti ynetimlerin akl d glerinin karsna bireycilii ve akln ilkelerini koymu ve toplumsal kurumlarn akln ilkeleriyle uyumlu olmas gerektiini savunmutur. Ancak bu anlaya gre baz kurumlarn akl d olarak grlmesi, bu kurumlarn nemini minimum dzeye indirgemi, bu da bu kurumlarn toplumla ilikisinin incelenmesini ve din ve kilise gibi gemie ait olan baz kurumlarn mevcut toplumla ilikisinin incelenmesini olanakszlatryordu (Swingewood, 1998: 51-52). 18. yzylda Aydnlanmann eletirel dncesinden 19. yzylda sosyolojik pozitivizme geilmesi, Fransz Devriminden sonra gereklemitir. Fransz Devrimi sonrasnda Aydnlanma dnrleri tarafndan akl d olduklar iin toplumsal deime asndan nemsiz grlen kurumlarn toplumsal deiimde oynadklar rol fark edilmi ve Aydnlanma dnrlerinin bu grlerinin yetersizlii ortaya kmtr. Fransz Devrimi ve Endstri Devrimi ile birlikte siyasal ve toplumsal dzenin alt st olmas, topluma ait geleneksel deerlerin kaybedilmesi ve yeni deerlerin de toplumun srekliliini salayacandan phe edilmesi, toplumsal dzenin bireycilik temelinde ykselen yeni toplum tipinde salanamayaca dncesini dourmutur. Bu nedenle Fransz Devriminden sonra Aydnlanmann vurgulad bireysel haklarn nemi azalm, aklc ilkeler, hiyerari, dev ve kolektif yarar vurgulanm, din de dahil olmak zere btn toplumsal kurumlarn btnn paras kabul edildii btncl bir toplum anlay benimsenmitir. Bu btncltoplum anlay, daha sonra Comteun almalarnda da etkili olacak olan Bonald ve Maistrenin dncelerinde aka grlebilir. Bonald ve Maistre, toplumu, isel z ve ruhu olan, eitli, indirgenemez ve ayrlmaz bir ekilde birbirine bal paralardan oluan organik bir btn olarak tanmlamtr. Bonald ve Maistreye gre toplum bireylerin toplamndan ibaret deildir, btn kltre ait olan kolektif bir anlaytr (Swingewood, 1998:52). Bonald, Maistre ve dier baz geleneki dnrler, toplumu iinde bulunduu siyasal ve toplumsal krizden karabilmeye ynelik bir aba olarak devrim ncesi deerlere ve toplumsal yapya geri dnlmesini istemi, ancak Saint Simon ve Comte, toplumu krizden karacak olann geleneksel deerlere dn olduunu dnmemilerdir. Saint Simon toplumun yeni yzylda alma ve ibirlii kavramlarna dayal bir dizi ahlaki deerle yeniden organize olacan dnm, Comte ise, toplumun iinde bulunduu bu durumdan ancak pozitivizm araclyla klabileceini savunmutur.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM
2. nite - Bilim Olarak Sosyolojinin Douu S O R U

DNELM S O R U

55

KKA Topluma yeni bir bak asyla bakm olsa da Aydnlanma dncesi,Dtemel Tolarak deerlere bal bir dnce olduu iin bilimsel bir sosyolojik yaklam gelitirememi ve sosyolojinin konusunu oluturacak olan toplumu, btn kurumlaryla bir btn olarak greSIRA SZDE memitir. Sosyolojinin bir bilim olarak gelimesi ancak pozitivizmin sosyolojiye uygulanmasyla, yani Comteun sosyolojik pozitivizmi gelitirmesiyle mmkn olacaktr.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

Topluma yeni bir bak asyla bakm olsa da Aydnlanma dncesi temel olarak deerlere bal bir dnce olduu iin bilimsel bir sosyolojik yaklam K T A P gelitirememi ve sosyolojinin konusunu oluturacak olan toplumu, btn kurumlaryla bir btn olarak grememitir. Sosyolojinin bir bilim olarak gelimesi ancak pozitivizmin sosyolojiye uygulanmasyla, yani Comteun sosyolojik pozitivizmi gelitirmesiyle mmkn olacaktr. Comte, doa T E L E V Z Y O N pozitivist bilimlerini olarak grr ve sosyolojinin de pozitif bir bilim olduunu ve pozitivist yntemi kullanmas gerektiini savunur. Toplum, astronomide olduu gibi gzlem, fizik ve kimyada olduu gibi deney ve biyolojide olduu gibi karlatrma teknikleNTERNET riyle, yani doa bilimlerinin kulland yntemle incelenmelidir (Keat ve Urry, 1994:90). Pozitif bilim felsefesi, sadece gzlenebilir olgular ve bu olgular arasndaki ilikiler dnda hibir eyin bilgisine sahip olamayacamz, olgularn altnda yatan yaplar veya mekanizmalar hakknda bilgi sahibi olamayacamz varsaymna dayanr. Comte toplumsal olgular yneten evrensel ve deimez yasalar olduunu ve toplumsal olgularn bu yasalarla birbirilerine bal olduklarn savunmutur. Comtea gre bilimsel olanla bilimsel olmayan arasndaki ayrm snanabilirliktir; bu nedenle doa veya toplum hakkndaki bilimsel nermeler genel iddialarda bulunan ve snanabilir ve kestirilebilir (tahmin edilebilir) nitelikte olan nermelerdir. Ayrca bir nermenin anlaml olabilmesi iin gerein en basit ekildeki ifadesine indirgenebilir olmas gerekir (Keat ve Urry, 1994:87). Olgular arasndaki yasalar sayesinde olgular hem aklayabileceimizi hem de tahmin edebileceimizi dnen Comtea gre tahmin bilinmeyenden bilinene geitir; bu nedenle tahminler sadece gelecekle ilgili olmak zorunda deildir, gemile ya da u anla ilgili de olabilirler (Keat ve Urry, 1994:87). Bylece pozitivist yaklam teolojiden veya metafizikten sadece kontrol edilebilir ve snanabilir olan nermeleri kabul etmesiyle ayrlr. Comte, bilimsel teorilerin ancak olgular ile uyumlu olduklar takdirde bilimsel adan deerli olacaklarn ve teorilerde yer alan hipotezleri gzlemlerimizle snamamz gerektiini belirtir; buna bal olarak da olaslk teorisi veya evrim teorisi gibi uygulamal alma yaplamayacak olan alanlar bilimin metafizik yan olarak grr ve reddeder (Keat ve Urry, 1994:88). Sosyoloji ise hem uygulamal, hem de btn bilimlerden daha karmak olan bir bilimdir. Sosyolojinin kendisinden nce gelien dier bilimlere bal olduunu kabul etse de Comte hem sosyolojinin dier bilimlere indirgenmesine hem de sosyal olann baka dzlemlere indirgenmesine kar km, zellikle de toplumu o toplumda yaayan tekil insanlarn toplam olarak ya da bu insanlarn tek tek toplumsal szleme ile dahil olduklar bir yap olarak gren teorileri reddetmitir (Keat ve Urry, 1994:89). Comte temel gereklik olarak toplumun kendisini kabul etmi, toplumsal olan tarih, politika ve ekonomiden ayrm, sosyolojinin bilimsel inceleme nesnesinin toplum olduunu belirtmitir. Bylece Comte ilk kez pozitiviz-

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

56

Klasik Sosyoloji Tarihi

min sosyolojik bir versiyonunu (Cross, 2008:26), sosyolojik pozitivizmi gelitirmi, toplumun incelenmesinde bilimsel yntemin kullanlmas sayesinde sosyolojiye bilim stats kazandrm, bylece sosyolojiyi bir bilim olarak kurmutur. zetlemek gerekirse, bir yandan siyasal devrimler sonrasnda yaanan dzensizlik ve kaos dzene ve gelenee olan inanc geri getirmi ve toplumsal gruplarla ilgilenilmesini salam, toplumsal dzenin yeniden nasl kurulaca sorusunun sorulmasna neden olmu, dier yandan doa bilimlerindeki somut gelimeler ve kurumsallama, sosyal bilimlerin izleyebilecekleri bir yntemsel model oluturmutur. Her ne kadar profesyonel anlamda sosyoloji disiplininin ortaya k 19. yzyln ikinci yarsn bulduysa da, sosyolojinin douu Aydnlanma dncesinin 19. yzyln banda Saint Simon ve Comteun almalar sayesinde biimlenen klasik sosyolojiye aktarlmasyla balamaktadr (Hamilton, 1996:48).

2. nite - Bilim Olarak Sosyolojinin Douu

57

zet
A M A

Sosyolojinin douunda etkili olan temel faktrleri sralayabilmek. Sosyolojinin ortaya knda bilimsel devrim, Aydnlanma dncesi, siyasal devrimler ve Endstri Devrimi etkili olmutur. On sekizinci yzylda Fransz Devrimi ile balayan ve on dokuzuncu yzyl boyunca eitli toplumlarda yaanan siyasal devrimler, toplumsal dzenin bozulmasna, toplumsal bir kaosun yaanmasna neden olmutur. Endstri devrimi toplumsal yaam byk lde deitirmi, yeni bir ii snfnn domasna ve nfusun kentlerde younlamasna neden olmutur. Bilimsel devrim ise zellikle doa bilimlerinde Orta aa dek kabul edilen doktrinlerin reddedilmesi, bilimsel yntemin kullanlmas ve dini bilgi yerine bilimsel bilginin kabul edilmesi ile karakterize edilir. Bilimsel devrim sonrasnda doa bilimlerindeki baarlar, toplumu inceleyecek bir bilimde de doa bilimsel yntemin kullanlabilecei dncesine yol am ve bu dnce Aydnlanma dncesinin geliiminde ve sosyolojinin douunda nemli rol oynamtr. Aydnlanma dncesi insan, toplum ve doa hakknda geleneksel dnya grnn deimesini ve modern bir dnya grnn olumasn salayan deer ve dnceleri oluturmutur. Comte, pozitivizmin sosyolojik versiyonunu gelitirerek doa bilimlerinde kullanlan bilimsel yntemin toplumun incelenmesinde de kullanlabileceini gstermi ve sosyolojiyi bir bilim olarak kurmutur. Bilimsel devrimlerin sosyolojinin douu zerindeki etkisini deerlendirebilmek. Bilimsel devrimin sosyolojinin douu zerindeki temel etkisi, doa bilimlerinde kullanlan yntemlerin toplumu incelemek iin de kullanlabilecei dncesini dourmas ve pozitivizmin kklerini oluturacak olan Aydnlanma dncesini ekillendirmesidir. Bilimsel devrim sayesinde bilim ve teknoloji alanndaki gelimelerin doay kontrol altna almak iin kullanlmas ve toplum iin faydal sonular dourmas, ayn yntemin toplumsal sorunlar zmek amacyla da kullanlabilecei dncesini dourmutur.

A M A

Sosyolojinin douunda Aydnlanma dncesinin etkilerini aklayabilmek. Aydnlanma, toplum hakknda dnmenin yeni ve modern yolu olduu iin sosyolojinin douunda ve geliiminde nemli bir rol oynamtr. Aydnlanmann zgrl, aklcl ve evrensel idealleri amalamas, toplumdaki deiim ve ilerlemenin yn ile ilgili yeni umutlar salam, toplumsal dnya hakknda rasyonel dnerek toplumsal ilerlemenin gerekletirilebilecei dncesini dourmutur. Sosyolojinin ilk dnem teorileri de temel olarak toplumsal ilerleme dncesi zerine kurulmutur. Aydnlanma dncesi ayrca Aydnlanma dncesinde doa bilimlerinin toplum incelemelerinde doa bilimlerinde kullanlan yntemin kullanlmas zerinde durmu, natralizm ve nyarglarn kontrol dncelerini dourarak ve toplumsal dnyann bilimsel yolla kavranmasn hedefleyerek 19. yzyl pozitivizminin kklerini oluturmu, dolaysyla sosyolojinin gelimesinde etkili olmutur. Siyasal devrimlerin sosyolojinin douundaki etkisini deerlendirebilmek. Siyasal devrimler ve Endstri Devrimi, geleneksel toplumdaki toplumsal normlarn yklmasna ve modern endstriyel toplumun douuna neden olarak sosyolojinin douunda byk etkiye sahip olmulardr. Siyasal devrimlerin etkisiyle toplumsal dzen bozulmu, toplumsal yaamda kaos ve dzensizlik yaanmaya balanm, bu dzensizlik dnemin dnrlerinin toplumsal dzenin yeniden nasl kurulabilecei ile ilgili sorular sormalarna ve altst olan toplumlarda toplumsal dzenin yeniden kurulmas iin yeni temeller aramaya balamalarna neden olmutur. Endstri Devriminin sosyolojinin douundaki etkisini zetleyebilmek. Endstri Devrimi bata ekonomi, aile, eitim olmak zere toplumsal kurumlarn nemli dnmler geirmesine, endstriyel ii snfnn ortaya kmasyla birlikte toplum yapsnn deimesine neden olmutur. Endstri Devrimi sonrasnda nfusun ounun krsal alanlardan ok kentlerde yaad, tarm yerine endstriyel kurulularda altklar yeni bir toplum, modern toplum ortaya kmtr. Modern toplum, sosyolojinin temel alma alandr.

A M A

A M A

A M A

58

Klasik Sosyoloji Tarihi

Kendimizi Snayalm
1. Aada verilen bilgilerden hangisi yanltr? a. Bilimsel devrim sayesinde doann kontrol altna alnmas, bilimsel yntem kullanlarak toplumsal yaamn da kontrol altna alnabilecei dncesini dourmutur. b. Siyasal devrimler ve endstri devrimi sonrasnda toplumsal yap deimi, meydana gelen dzensizlik ve kaos, toplumsal dzenin yeniden nasl kurulabilecei sorusunun sorulmasna neden olmutur. c. Endstri devrimi sayesinde retim ve refah dnya genelinde artmtr. d. Aydnlanma dnrleri toplumda bir devrim meydana gelmesini savunmulardr. e. Aydnlanma dncesi Fransz ve Amerikan devrimleri gibi radikal siyasal hareketlerin ekillenmesinde etkili olmutur. 2. Aadakilerden hangisi Bilimsel Devrimin etkilerinden biri deildir? a. Doann matematiksel kurallara uyduunun kabul edilmesi ve mekanik bir evren anlaynn gelimesi b. Bilimsel bilginin pratik amalara ulamak iin kullanlmas gerektiinin kabul c. Tm doal olgularn doa kanunlaryla aklanabileceinin kabul edilmesi. d. Bilimsel yntemin ahlaki, siyasi ve ekonomik sorunlarn zlmesinde kullanlabilecei fikrinin douu e. Bilginin kontrolnn Katolik Kilisesine ve buna bal ruhban snfna gemesi. 3. Aadaki grlerden hangisi Aydnlanma dncesine ait deildir? a. Gerek bilginin kayna dinsel metinler deil, bilimdir. b. Herkes bilgiye sahip olmak iin kendi akln kullanma kapasitesine sahiptir, bu nedenle herkes eittir. c. nsanlar nceki dnemlerden kalan toplumsal yaplar olduu gibi kabul etmek yerine, akla dayal bir ekilde kendi yaamlarnn toplumsal koullarn seebilmelidirler. d. Yaamda bilimin uygulanamayaca hibir alan yoktur. e. Toplumun faydas sz konusuysa devletin bireylere mdahale etmesi meru ve doaldr. 4. klim, corafya, nfus ve dinin toplumsal yaam zerindeki etkilerini inceleyen, olmas gerekenin deil, var olann aklanmas gerektiini savunan, Kanunlarn Ruhu adl eserin yazar olan Aydnlanma dnr aadakilerden hangisidir? a. Vico b. Rousseau c. Montesquieu d. Newton e. Concordet 5. Tarihin toplumlar incelemek iin yeterli olmadn, toplumsal gerekliin ve toplumsal deimenin incelenmesi iin toplumsal olaylar inceleyip snflandracak mran Bilimine ihtiya duyulduunu savunan dnr aadakilerden hangisidir? a. Kant b. bn-i Haldun c. Vico d. Turgot e. Comte 6. Aadakilerden hangisi Aydnlanma dncesinin ilkelerinden biri deildir? a. Bilim b. Laiklik c. zgrlk d. Toplumculuk e. nsan doasnn birlii 7. Aydnlanma dncesinde btn bilgi ve eylemler iin balang noktasnn birey olduu ve bireysel akln daha st bir otoriteye maruz braklmamas gerektii dncesini ifade eden kavram aadakilerden hangisidir? a. Ampirizm b. Evrensellik c. Bireycilik d. Toplumculuk e. zgrlk

2. nite - Bilim Olarak Sosyolojinin Douu

59

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

8. Kltrel grelilik ile ilgili aadaki bilgilerden hangisi yanltr? a. Dier medeniyetleri yarglamay salayacak mkemmellik standartlarna sahip herhangi bir kltrn var olmad dncesinin ifadesidir. b. Aydnlanma dnrlerinin, Avrupa toplumunun toplumsal rgtlenmenin en iyi ya da en gelimi biimi olmadn fark etmelerini salamtr. c. Kltrler aras karlatrmann gelimesini salamtr. d. Btn Aydnlanma dnrleri tarafndan benimsenmitir. e. Gezginlerin ve misyonerlerin yabanc lke ve kltrler hakknda yazdklar yazlar sayesinde gelimitir. 9. On dokuzuncu yzyl boyunca teknolojik, ekonomik ve toplumsal alanda yaanan ve retim tarznn ve toplumsal snflarn yapsnn deimesine neden olan byk apl deiimleri ifade eden kavram aadakilerden hangisidir? a. Bilimsel devrim b. Siyasal devrimler c. Fransz devrimi d. Teknoloji devrimi e. Endstri devrimi 10. Sosyolojik pozitivizmi gelitirerek sosyolojiye bir bilim stats kazandran dnr aadakilerden hangisidir? a. Concordet b. bn-i Haldun c. Comte d. Turgot e. Montesquieu 1. d 2. e 3. e 4. c 5. b 6. d 7. c 8. d 9. e 10. c Yantnz yanl ise Siyasal Devrimler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bilimsel Devrim konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aydnlanma Dncesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aydnlanma Dncesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aydnlanma Dncesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aydnlanma Dncesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aydnlanma Dncesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Endstri Devrimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyolojik Pozitivizmin Gelimesi ve Sosyolojinin Douu konusunu yeniden gzden geiriniz.

60

Klasik Sosyoloji Tarihi

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Rnesans ve Reform Bilimsel Devrimin meydana gelmesinde ne ekilde etkili olmutur? Bilimsel devrim bilimin nasl uygulanmas gerektiine ilikin felsefi incelemelerin sonucunda gelimitir ve Rnesans ve Reformn uzun dnemli etkilerinin en nemli sonucu olarak kabul edilmektedir. Bir yandan Reform hareketi ile kilisenin otoritesinin zayflamas, dier yandan Rnesans boyunca etkili olan felsefi phecilik, bilimsel devrimin gereklemesini salamtr. Sra Sizde 2 Bilimsel yntemin kullanlmaya balanmas sosyolojinin douunu nasl etkilemitir? Bilimsel yntemin kullanlmasyla birlikte bilimsel alanda ilerlemeler kaydedilmi, icatlar ve keifler sayesinde doa byk lde kontrol altna alnm, baz hastalklar tedavi edilmi, ktlklar, seller gibi doa olaylarn tahmin etmek ve nlemek mmkn olmutur. Bilimsel alanda yaanan bu baarlar, toplumsal sorunlarn zlmesinde de ayn yntemin kullanlabilecei dncesini dourmutur. Comteun gelitirdii sosyolojik pozitivizmin kklerini oluturan bu dnce, sosyolojinin bilim nitelii kazanmasn salamtr. Sra Sizde 3 Aydnlanma dncesinde merkezi bir yere sahip olan akl kavram, eletirel akldr, bu yzden eletirel rasyonalizm olarak adlandrlr. Aydnlanmann aklnn neyi eletirdiini, eletirel rasyonalizm ne anlama geldiini aklamaya alnz. Aydnlanma dncesindeki akl, eletirel bir akldr; bu nedenle bu dnce eletirel rasyonalizm olarak adlandrlr. Burada kastedilen, akl kullanarak mevcut toplumsal yapnn ve dzenin eletirilebileceidir. Mevcut toplumsal dzen eletirilirken yine akl yoluyla toplumsal yaam dzenleyen yasalar ortaya konabilir ve toplumsal kurumlar bu yasalara uygun ekilde yeniden ina edilirse insanlar imdiye dek maruz kaldklar toplumsal sorunlardan kurtulabilirler (idem, 1997:37-8). Aydnlanma bu nedenle din temelli geleneksel toplumsal deerleri ve kurumlar eletirir, bunlarn irrasyonel ve snrlayc olduklarn ileri srer. Dnyann aklc bir yolla ve aratrma yaparak anlalabileceini ve bylece kontrol edilebileceini savunur. Aydnlanma dnrlerinden Diderot istisnas olmakszn ve herhangi bir arta balanmakszn her eyin eletirilmesi gerektiini (idem, 1997:38) savunur. Bu erevede Aydnlanma dncesi mevcut toplumsal dzeni meydana getiren geleneksel toplumsal kurumlar, yani Katolik Kilisesinin dogmalarn, Avrupadaki mutlak monari rejimini ve feodal toplumsal rgtlenme biimini eletirir. Aydnlanma dncesine gre insan kendi akln kullanarak bunlarn yerine rasyonel toplumsal kurumlar ina etme kapasitesine sahiptir. Sra Sizde 4 Endstri Devrimi ile birlikte toplumsal snflarn yaps nasl deimitir? Endstri devriminin etkisiyle saylar hzla artan fabrikalar yeni istihdam alanlar yaratm, krsal nfus bu ilerde almak zere kitlesel olarak kentlere g etmeye balam, kentlere g eden kitleler endstriyel kurulularda, fabrikalarda almaya balamtr. nsanlarn o zamana dek var olmayan yeni bir alma tarzyla, kontroln kapitalist iverenin elinde olduu bir ekilde kitlesel olarak fabrikalarda almaya balamasyla birlikte endstriyel ii snf olarak adlandrlan yeni bir snf olumutur.

2. nite - Bilim Olarak Sosyolojinin Douu

61

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Bottomore, T. ve R. Nisbet (2002). (Hazrlayanlar: Mete Tunay ve Aydn Uur) Sosyolojik zmlemenin Tarihi. Ankara: Ayra Yaynevi. Callinicos, A. (2004). Toplum Kuram: Tarihsel Bir Bak. eviren: yasemin tezgiden stanbul: letiim Yaynlar Cross, S. (2008). Sociological Theory and Analysis. University of London Press. idem, A. (1997). Aydnlanma Dncesi. stanbul: letiim Yaynlar. en, A.K. (2006). Bat Aydnlanmasnn Dnsel Kkenleri ve Eletirisi. lke: Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi. 83: 25-34. Duman, F. (2006). Aklclk Balamnda ki Aydnlanma Gelenei: Fransz Aydnlanmas Versus sko Aydnlanmas Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi. 61(1):118-151 Grkan, . (1967). Hukuk Sosyolojisi Asndan bn-i Haldun. Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi. auhf.ankara.edu.tr/dergiler/auhfd.../AUHF -1967-24-01-04-Gurkan.pdfs Hamilton, P. (1996). The Enlightenment and the Birth of Social Science, iinde: Stuart Hall ve B. Gieben. Formations of Modernity. Cambridge: Polity Press. bn-i Haldun. Mukaddime (ev. Zkir Kadiri Ugan), stanbul, 1954. Mukaddime: bretler Kitab, Arap ve Acem Dnemleri ve Bunlarn adalar Olan Byk Eemenlere likin, Balangtan Buyana Gelen Haberler Divan (Cilt 1 ve Cilt 2) Keat, R. ve Urry, J. (1994). Bilim Olarak Sosyal Teori. ev. Nilgn elebi, Ankara: mge Kitabevi Yaynlar. Kumar, K. (2006). Industrial Society, iinde: Turner, B. S. (ed.) The Cambridge Dictionary of Sociology. Cambridge University Press. Lamana, M.A. (2002). Emile Durkheim on the Family. London: Sage. Loyal, S. (2006). Montesquieu, iinde: Bruce, S.ve S. Yearley (ed.). The Sage Dictionary of Sociology. London: Sage. Maiullari, M.T. (2000). Giambattista Vico. International Bureau of Education. Paris, UNESCO. http://www.ibe.unesco.org/publications/ThinkersPdf/vicoe.pdf (29.04.2011) Niemeyer, G. (1995). Enlightenment to Ideology: The Apotheosis of the Human Mind. Lanham: The Claremont Institute. Nisbet, R. A. (1943). The French Revolution and the Rise of Sociology in France. The American Journal of Sociology. 49(2), 156-164. Porter, R. (1990). The Enlightenment. London: MacMillan. Ritzer, G. (2008). Sociological Theory. Mac Graw Hill. Scwartz, P. and J. Ogilvy (1979). The Emergent Paradigm: Changing Patterns of Thought and Belief. Analytical Report #7: Values and Lifestyles Program, Menlo Park, CA: SRI Internaional. Somsen, G. J. (2008). A History of Universalism: Conceptions of the Internationality of Science from the Enlightenment to the Cold War. Minerva. 46:361379 Swingewood, A. (1998). Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi. ev: Osman Aknhay. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Vural, A. (2002). Aydnlanma Felsefesi ve Siyasal Muhafazakarlk. Felsefe Dnyas. 1(35):127-136.

3
Amalarmz indekiler
Klasik Sosyoloji Tarihi

KLASK SOSYOLOJ TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra; Marxn tarihsel materyalist yaklamn ayrt edebilecek, Marxn toplum analizini aklayabilecek, Marxn yabanclama ve din kuramn aklayabilecek, Marxn kapitalizme ynelik eletirel analizini sralayabilecek, Marxn snf kuramn ve snf mcadelesini deerlendirebilecek, Marxn ideoloji hakkndaki dncelerini zetleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Diyalektik ve Tarihsel Materyalizm Altyap ve styap Yabanclama Kapitalizm Meta retimi ve Art-Deer Snf ve Snf Mcadelesi Devlet deoloji

Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-I: Karl Marx

GR KARL MARX TARHSEL MATERYALST YAKLAIM VE YNTEM TOPLUM ANALZ YABANCILAMA KURAMI DN TEORS KAPTALZM ANALZ SINIF KURAMI SONU

Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-I: Karl Marx

GR
Bu nitede ve bunu takip eden dier iki nitede (3. ve 4. niteler), klasik dnemde sosyolojinin toplumsal yaam analiz etmeye ynelik, bamsz bir disiplin olarak geliimine katkda bulunan dnrlerin temel yaklamlar ele alnmaktadr. Sosyolojik dncenin geliimine katkda bulunan bu dnemin dnrlerinin byk blm, almalarnda oluum halinde olan ve literatrde modern toplum, modern kapitalizm, endstri toplumu veya endstriyel kapitalizm gibi eitli ekillerde adlandrlan yeni toplum tipini ekonomik siyasal ve kltrel adan analiz etme zerinde younlamlardr. phesiz bu dnemde yaayan ok sayda dnrn almalar, sosyolojinin geliimine katkda bulunmutur. Ancak bunlar arasnda zellikle Karl Marx, Emile Durkheim ve Max Weberin almalar ok daha fazla n plana kmaktadr. Zira bu byk dnrn almalar sosyolojinin kkleri olarak kabul edilmektedir. Bu dnrlerin olduka zengin bir ierie sahip olan almalar sosyoloji teorilerinin geliimini derinden etkilemi ve kendi isimleriyle anlan teorik yaklamlarn olumasna neden olmutur. Bu byk dnrn teorik yaklam ve yntemleri gnmzn sosyolojik teori ve aratrmalarn halen nemli lde etkilemektedir. Bu nedenle, bu nitede klasik dnem sosyolojinin en nemli byk dnrlerinden birisi olarak kabul edilen Marxn temel almalar ile bu almalarda benimsedii teorik yaklam ve ynteminin temel zellikleri incelenmektedir. Durkheimn (3. nite) ve Weberin (4. nite) almalar ise bunu takip eden dier nitelerde incelenmektedir.

KARL MARX (1818-1883)

Klasik dnem sosyolojide yer alan dier dnrlerin ou gibi Marx da, almalarnda temel olarak geleneksel olarak da adlandrlan; kapitalizm ncesi toplumdan modern-endstriyel kapitalist topluma dnm kavramsal ve yntemsel adan zgn bir toplum teorisi erevesinde analiz etmeye alr. Marxn kuram bu bakmdan da, hem klasik hem de modern sosyolojinin geliimi zerinde nemli bir etki yaratmtr.

64

Klasik Sosyoloji Tarihi

Karl Marx Modern sosyolojiyi en ok etkileyen dnrlerden biri olarak kabul edilen K. Marx Almanyada Trierde dodu. Bonn ve Berlin niversitelerinde hukuk ve felsefe alt ve 1841de doktora almasn tamamlad. En nl eserleri arasnda Alman deolojisi (1845), Komnist Manifestosu (1848), Grundrisse, Ekonomi Politiin Eletirisine Katk (1859) ve en nemli eseri Kapital (1867-1894) yer almaktadr. Marx, tarihsel materyalist teorinin kurucusu olarak bilinmektedir. Marxn toplum teorisinin oluumunda Almanya, Fransa ve ngilteredeki felsefi, politik, ekonomik gelimeler ile bunlar zerine yaplan tartmalar olduka etkili olmutur. Bu bakmdan Marxn toplum teorisi, klasik Alman felsefesi, ngiliz iktisad ve Fransz politik teorisinin bir sentezi olarak da deerlendirmek mmkndr. Marx Alman felsefesinden diyalektii alm ve bunu materyalist felsefe ile birletirmitir. ngiliz iktisat teorisinde yer alan emek-deer teorisi tartmalar iinden art deer teorisini gelitirmitir. Fransz sosyal, tarihsel ve politik dncesi iinden de snf mcadelesi ve sosyalizm analizini oluturmutur.

TARHSEL MATERYALST YAKLAIM VE YNTEM

Marxn tarihsel gelime srecini anlamak ve aklamak iin gelitirdii tarihsel materyalist yaklam, Hegel tarafndan gelitirilen diyalektik dnceye dayanmaktadr. Klasik Alman felsefe gelenei iin de yer alan Hegelin idealist diyalektiine Marx tarafndan materyalist bir ierik kazandrlmtr. Diyalektik kavramn ilk kez kullanan eski Yunan filozofu Heraklittir. Ona gre diyalektik kavram u anlama gelmektedir: Evrendeki her ey, her nesne srekli bir hareket, oluum ve deiim iindedir. Evrenin temel yasas atma ve elimedir (Tolan, 1996, s.16). Hegele gre ise diyalektik karlkl ilikiler olgusunu ya da etki-tepki srecini iermektedir. Evrende her nesne ve varlk kendi iinde negatifini, kendi kartn ve elikisini iermektedir. Dier bir deyile, bu nesne ve varlklar kendisiyle atma ve elime durumundadr. Hareket ise, kartlklar arasndaki etki tepki ilikilerinden oluur. Her varlk ve her nesne kendi iinde barndrd kartlk ve elikiler sayesinde kendini ama ve yeni bir aamaya ulama olana bulur (Ergun, 1982, s.136; Tolan, 1996, s.16). Hegel diyalektik kavramn dnce ile ilgili bir tarih felsefesi gelitirmek iin kullanmtr. Tarih diyalektik bir gelime srecidir. Bu sre rasyonel doruya ynelik bir ilerlemedir. Diyalektik sre iinde her varlk ve her nesne tez-antitezsentez aamalarndan geerek yeni bir gerek, yeni bir durum olarak karmza kacaktr. Bu dnceye gre tarihsel sre; yetersiz olan bir ilk tez (dnce) ile balar, daha sonra bu tez yetersizliini amak iin farkllamaya, dolaysyla da kendi iinde kart tezini (anti-tez) oluturmaya balar. Kendini tekrar bulmak iin kart tezi ile girdii elime ve atma srecinde de kendisi (tez) ile anti-tezinin rasyonel birleimi sonucu yepyeni bir sentez ortaya kar. Bu yeni sentez de artk tez ile anti-tezin basit bir toplam deil, onlar aan yeni bir gerekliktir (Tolan, 2003, s.17). Hegele gre evrendeki olay ve olgular anlamamza yarayan diyalektik deime srecinin birbiriyle ilikili ve birbirinden ayrlmaz drt yasas bulunmaktadr:

Diyalektiin birbiriyle ilikili ve birbirinden ayrlmaz drt yasas bulunmaktadr: Bunlar; btnlk yasas, elime yasas, hareket yasas ve nitel deime yasasdr.

3. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-I: Karl Marx

65

Bunlar; btnlk yasas, elime yasas, hareket yasas ve nitel deime yasasdr. Burada nemli olan nokta, her bir yasa ancak dierleriyle ilikili olarak ve bir btn iinde ele alndnda anlam kazanacaktr. Dier bir deyile bir dnce, tutum veya bir yaklam bu yasalar, bir btn iinde ele alndnda diyalektik bir nitelik veya anlam kazanacaktr. Ancak Hegel iin varln temelinde dnce yatmaktadr (Tolan, 1996, s.17-18). Hegelin btnlk, elime, hareket ve nitel deime yasalarn aratrarak aklaynz. SIRA SZDE Marx, Hegeldeki idealist (dnsel evrene ncelik tanyan) diyalektiin ieriiD NELM ni ve yasalarn kabul etmi ancak onun btnsel grnmn tamamen deitirmitir. Hegelin idealist diyalektii maddenin dnceden doduu tezine dayanS O R makta ve dnsel nitelikli bir varl iermektedir. Marx, HegeldenU farkl olarak; maddenin ve varln dnceden bamsz olarak ele alnmas gerektiini savunmaktadr. Marxa gre, dnce maddeden retilmektedir ve diyalektik maddi niDKKAT telikli bir varl iermektedir. Marx diyalektii, Hegel gibi tarihi idealist adan deil; materyalist adan kavramak iin kullanmtr. Sonu olarak, Marx tarafndan SIRA maddeden reHegelin idealist diyalektii, maddeyi dnceden deil; dnceyiSZDE ten maddeci bir diyalektie dntrlmtr (Tolan, 1996, s.18). Marxn maddeci diyalektii evrendeki her olgu ve oluumu karlkl ilikiler AMALARIMIZ btn iinde ele almakta ve bu btnn kendine yapt etkiler erevesinde kavrayp analiz etmektedir. Ayrca evrenin unsurlar olan doa ve toplum arasnda da diyalektik bir iliki vardr. Ancak burada nemli olan nokta, Marxn diyalektii K T A P doa ve topluma farkl uygulamasdr. nk insan doadan farkl olarak dnce ve irade gibi kendine zg bilgi, beceri ve yeteneklere sahiptir. Bu nedenle Marxa gre, toplumsal sorunlarn zm iin uygulanacak T E L E Vdiyalektik tariholan Z Y O N sel maddeci bir diyalektik olmaldr (Tolan, 1996, s.19). Tarihsel maddeciliin z, insann duyulara ve dnsel yeteneklere sahip olmasdr. nsan kendi varln devam ettirmek, ihtiya ve isteklerini karlamak iin TERNET srekli alan ve reten bir varlk olarak doann maddesel birNparasdr. Marxa gre insan, duyular tayc bir varlktr; yani insann duyulu-duyusal bir kuruluu vardr. Ve Marxa gre maddecilik, insan duyusal madde olarak grmektir ve bu duyusal madde belirli bir toplumsal yaant iindedir (Ergun, 1982, s.147). nsann retmesi, blmesi ve tketmesi bu toplumsal yaant ve ilikiler iinde gereklemektedir. Marxa gre, insanlar kendilerini ve toplumlarn maddi anlamda ancak toplumsal emek aracl ile retmektedirler. Bundan dolay insan, duyulara ve dnebilme yetisine sahip bir madde olmann yan sra; ayn zamanda toplumsal bir varlktr. nsan alma ve toplumsal emek araclyla doay dntrrken ayn zamanda kendisi ile iinde bulunduu toplumsal iliki ve yaplar da dntrmektedir. nsanlarn ve onlarn meydana getirdii toplumlarn gelime yasalar ve tarihi, maddenin tarihinden farkl zellikler tamaktadr. Marxa gre, ihtiyalarn karlamak iin retmek zorunda olan insann doaya kar verdii mcadele, tarihsel materyalizmin ilk hareket noktas ve ilk diyalektik elikidir. Bu eliki tarihsel gelimenin itici gc dier bir deyile yaratc kaynadr. Ona gre tarihi belirleyen temel unsur insann doadaki egemenliinin gelimesi, insann hem bireysel hem de toplumsal olarak kendi kendisiyle atmasdr (Ergun, 1982, s.148-152). Tarihsel materyalizme gre toplumlarn evrimi ve geliimini belirleyen yasalar, doann evriminden ve bu evrimi belirleyen yasalardan farkl zellikler iermektedir. Tarihsel materyalizme gre doadaki hareketin nce nicel sonra nitel bir deSIRA SZDE

DNELM S O R U
Hegelin idealist diyalektii maddenin dnceden doduu tezine D K K A T dayanmaktadr. Marx tarafndan diyalektiin maddeci bir yaklamla ele SIRA SZDE alnmasnn en nemli nedeni, hareketin ve gelimenin ilk nce AMALARIMIZ maddeden gerekletii fikridir.

K T A P

TELEVZYON

NTERNET
Marxa gre, insanlar kendilerini ve toplumlarn maddi anlamda ancak toplumsal emek aracl ile retmektedirler.

66
Tarihsel materyalizme gre doadaki hareketin nce nicel sonra nitel bir deime yaratmas gibi, tarihsel olarak bir toplum iindeki snflar aras elikiler, o toplumun evrimini, geliimini ve/veya deiimini oluturmaktadr.

Klasik Sosyoloji Tarihi

ime yaratmas gibi, tarihsel olarak bir toplum iindeki snflar aras elikiler o toplumun evrimini, geliimini ve/veya deiimini oluturmaktadr (Tolan, 1996, s.19).

TOPLUM ANALZ
Marxn toplum analizinde materyalist tarih anlay olduka nemli bir yer tutar. Tarih toplumsal kurumlarn birbirine nasl bal olduunu, gerilim ve seimlerin toplumsal yaplarla nasl i ie getiini ve toplumda srekli ve yaygn bir deiimin olduunu gsterir. Tarihsel materyalizm toplumsal deiim ve toplumsal yap analizinin bir teorisidir. Tarihsel srecin anlalmas, bireyler st toplumsal koullarn anlalmasdr. Marxn toplum analizinde kulland bu teoriye gre (Aron, 2006, s.145-147; Knapp ve Spector, 1997, s.14-17; Bilgin, 2009, s. 52-53), nsan kendi varlnn devam ve toplumun geliimi iin; dier bir deyile toplumsal yaamn yeniden retimi iin, emeiyle almak ve retmek zorundadr. nsanlarn alarak retmesi ise belirli bir retim ilikisi iinde gerekleir. nsanlarn retim faaliyeti ve retim ile olan ilikileri kendi isteklerinden bamsz gelimektedir ve tarihsel olarak da kanlmaz bir durumdur. nsanlarn retim faaliyeti sonucunda oluan retim ilikileri, toplumlarn retici glerinin gelimesinin belirli bir aamasyla ilgilidir. Marxn tarihsel maddeci toplum analizine gre, bir toplumu anlamak iin o toplumun altyap ve styapsna bakmak gerekir. Bir toplumun altyaps (ekonomik temel) retim gleri ve retim ilikilerinden olumaktadr. retim gleri retim iin gerekli retim aralarn yani o toplumun retim yeteneini ifade etmektedir. Bu yetenek o toplumun sahip olduu bilimsel bilgi, teknolojik rgt ve ortaklaa gerekletirilen iin rgtlenmesine baldr. retim ilikileri ise, retim glerinin mlkiyet ilikilerini iermektedir. retim ilikileri, retim aralarna sahip snf ile retim aralarndan yoksun snf arasndaki ilikileri ifade etmektedir. styaps ise, o toplumun yasal ve siyasi kurumlarn, dnme biimini, ideoloji ve felsefesini iermektedir. Ona gre, toplumun altyaps ile styaps arasnda ilikiler, karlkl etkileime dayanmakta ve en son noktada altyap st yap kurumlarn nemli lde belirlemektedir. Marxn tarihsel materyalist toplum analizinde altyap ve styap ayrmnn yan sra toplumsal gereklik ve bilin kavramlar da nemlidir. Ona gre, gereklii belirleyen bilin deildir. nsanlarn bilincini belirleyen toplumsal gerektir. nsanlarn dnme biimi iinde yer aldklar toplumsal ilikiler tarafndan belirlenmektedir. Toplumsal yapnn temel nitelii deiimdir. Deiim ise, o toplumdaki atmay yani snflar aras mcadeleyi iermektedir. Doann diyalektiinden farkl olarak, tarihsel olarak toplumlarn diyalektiini o toplumun retim glerinin geliimi (hareketi) oluturur. Toplumlarn dnmesinin (sosyal deime) gc ise, o toplumun retim gleri ile retim ilikileri arasnda oluan elikiye dayanr. Belli devrimci dnemlerde bir toplumun retim gleri, o toplumun retim ilikileri (mlkiyet ilikileri) ile elikiye der. Toplumlarn dnm yaad bu devrimci dnemlerde (retim gleri ile retim ilikileri arasndaki elikili dnem) snf mcadelesi temel bir unsurdur. Eski retim gleri yerine gelien ve yeni retim glerini destekleyen ve temsil eden snfn ilerici olduu sylenebilir. rnein, feodal toplumdan kapitalist topluma gei aamasnda kapitalist snf, gelien yeni retim glerini temsil ettii iin ilerici bir snftr.

Bir toplumun altyaps (ekonomik temel) retim gleri ve retim ilikilerinden olumaktadr. retim gleri toplumun retim yeteneini ifade etmektedir. retim ilikileri ise retim glerinin mlkiyet ilikilerini iermektedir. Toplumun styaps ise o toplumun yasal ve siyasi kurumlarn, dnme biimini, ideoloji ve felsefesini iermektedir.

Marxa gre gereklii belirleyen bilin deildir. nsanlarn bilincini belirleyen toplumsal gerekliktir. nsanlarn dnme biimi iinde yer aldklar toplumsal ilikiler tarafndan belirlenmektedir.

3. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-I: Karl Marx

67

retim gleri ve retim ilikileri arasndaki diyalektik iliki, ayn zamanda Marxn devrim teorisini oluturmaktadr. Ona gre, tarihsel srete yaanan bu diyalektik eliki ve bunun sonucunda oluan toplumsal dnm, (devrim) siyasal olarak tesadf bir durum olmaktan ok tarihsel bir zorunluluun da vurmasdr. Marxa gre atma olmadan ilerleme olmaz ve Uygarln bugne dein izledii yasa budur (Bilgin, 2009, s.51). Marx insanlk tarihinin (toplumlarn) geliimini (evreleri) retim biimine (ekonomik temel) gre ilkel komnal, asyatik, antik, feodal, kapitalist ve sosyalist toplum olarak zgl tarihsel dnemlere ayrarak snflandrmaktadr (Knapp ve Spector, 1997, s.15-16). Bu toplumlarn geliiminde snf atmas temel bir yer tutmaktadr. nsanln ilk dnemini ilkel komnal toplumla balatr ve bu toplumda zel mlkiyet ve snflara rastlanmaz (Knapp ve Spector, 1997, s.15). nsanlar doaya baml olarak yaamlardr. Asyatik retim biimi Bat d uygarlklarn yaad toplum modelidir. Marxa gre bu toplum modelinde iiler devlete baml olarak yaamaktadr. Asyatik toplumlar bu ynyle, klelerin, serflerin veya cretlilerin retim aralarna sahip olan snfa bal olarak yaad dier toplumlardan farkllamaktadr. zel mlkiyetten sonra ortaya kan ilk toplumlar, antik toplumlardr. Bu toplumlar efendiler ve kleler olmak zere iki snftan olumaktadr. Feodal toplumda ise, efendilerin yerini toprak sahipleri, klelerin yerini ise toprak sahiplerine bal ve onlarn topraklarnda almak zorunda olan kyller almtr. Feodal toplum sonrasna denk den kapitalist toplum retim aralarna sahip burjuvazi ve emek gcn cret karl satmak zorunda kalan ii snfndan olumaktadr. Marx, kapitalist toplumda yer alan bu iki temel snf arasndaki atmann sonucunda snfsz bir toplumun oluacan (sosyalizm) ngrmtr. Marxn tarihsel maddeci toplum analizi, aslnda kapitalizm analizinde belirginlemekle birlikte Marx yorumcularnn bir blm, bu analizin diyalektik ve tarihsel olarak toplumlarn oluum ve deiim srelerinin anlalmasnda da kullanlabileceini savunmaktadrlar. Sonu olarak, tarihsel sre iinde retim glerinin geliimi ve retim aralarnn zel mlkiyetinin ortaya kmasyla beraber toplumlar snfsal bir zellik kazanm, baka bir deyile, snfl toplumlara dnmlerdir. Bu snfl toplum yapsnda ise, retim glerine sahip toplumsal snflar, kendi karlar iin retim aralarnn zel mlkiyetinden yoksun olan dier snflar smrmektedirler. Tarihin ak bu snflar arasndaki atmaya dayanr. Bu nedenle Marxn yaklam ok defa atmac bir yaklam olarak da tanmlanr. Tarihsel olarak bu diyalektik sre Hegelin tez, antitez ve sentez ilkelerine dayanr. Hegelin idealist diyalektik ynteminin tersine, toplumlarn tarihsel materyalist yorumu iinde zel mlkiyetin olmad ilk komnal snfsz toplumlar tez, daha sonra retim glerinin geliimi ve zel mlkiyetin ortaya kmasyla oluan snfl toplumlar antitezdir. Marxa gre kapitalist toplum snflarn olduu son toplum biimidir. Burjuva ve proletarya arasndaki snf atmas sonucu gerekleecek radikal dnm (devrim) tarihsel olarak snfsz bir toplumun olumasn salayacaktr. nsanln tarihsel geliim sreci iinde oluacak bu snfsz toplum ise sentezdir. Snfl toplumlarda insanlk kendi yaratc doasna yabanclamtr. Tarihsel olarak bu diyalektik sre iinde insanlk tekrar kendi doasna dnerek yabanclamasndan kurtulacaktr (Bilgin, 2009, s.53).

68

Klasik Sosyoloji Tarihi

MARXIN DEVLET HAKKINDA DNCELER ZERNE KISA BLG NOTU Marks ve Engels iin siyaset, ekonomi tarafndan ynlendirilen toplumsal bir olgudur. Onlara gre siyaset, toplumsal dinamizmin ifadeleniidir ki bu toplumsal dinamik de temelde snf mcadelelerinden domaktadr. Tarihsel maddeciliin teorik ilkelerine gre toplumun deiimi maddi yaam artlarnn geliimi ile olumaktadr. Teoriye gre retim ilikileri, toplumun yapsn ekillendiren sosyal snflarn nitelik ve dalmn biimlendiren unsurlardr. retim ilikilerinin belirli bir biimde yaplatrd toplumda belirli kurumlar ortaya kmaktadr. retim tarz, birer st yap unsuru olan kurumlarn zelliini ifade etmektedir. st yap kurumlarnn toplumun temelini etkileme gc vardr. Marks ve Engels etkileimin var olduunu ngrmlerdir. Fakat uzun dnemde toplumun rettii kurumlar belirleyen unsur alt yapdr. Sonu olarak retim gleri retim tarzn belirler; belirli bir retim tarznda belirli tipte sosyal snflar ve bunlarn mcadelesi vardr ve snf mcadelesi siyasal rekabete neden olur. Yani, siyasal rekabet retim ilikilerinin bir yansmasdr. O halde, devlet de siyasal rekabetin odak noktas olarak retim ilikilerinin rettii bir kurumdan ibarettir. Bu aklama semasna uygun olarak, siyasal rekabetin odakland Devlet kurumunun da bir tipolojisini yapmak mmkndr. Tarihsel maddecilik her retim tarzna belirli tipte bir devletin tekabl ettiini gstermektedir. rnein, ilkel teknikler klelerle efendiler arasndaki retim ilikileri ile antik retim tarzn dourmu ve feodal devleti oluturmutur. Daha sonra retim ilikileri burjuvazi ile ii snf -proletarya- arasndaki mcadelede belirginleerek burjuva devletine yol amtr. Bylece her kendine has retim tarzna denk den bir devlet tipi meydana gelmektedir. Ne var ki devlet tipi ne olursa olsun, farkl devlet tiplerinin tekabl ettikleri farkl toplumsal formasyonlarda ayn temel rekabet olgusuna rastlanmaktadr. Kaynak: Osman imek. Devlet Kavramnn Geliimi ve Kresellemedeki Anlam, s.5. www.kamu-is.org.tr/pdf/5413.pdf

SIRA SZDE

Devletin ortaya kn aratrnz. SIRA SZDE

D teorisi Yabaclama N E L MMarxn ilk almalarnda, zellikle de 1844 Elyazmalar ve Alman deolojisi adl eserinde; ncelikli bir konu olarak nemli bir yere sahiptir. Yabanclama teorisi ile Marxn insan doas anlay arasnda nemli bir iliki vardr. S O R U Ona gre insan dier canllardan ayran en nemli unsur, yaratc retim faaliyeti ile iinde bulunduu dnyay biimlendirme ve deitirme kapasitesidir. nsan, DKKAT emei ile arzulad eyi yaratmak ve gerekletirmek iin dnce gelitirebilecek kapasiteye sahiptir (Bilton v.d, 2009, s. 475). Marxa gre, emek insann kendi SIRA SZDE kendini gerekletiren z dr. nsan kltrnn zn emek oluturmaktadr. Dier bir deyile, kltr ancak emek araclyla gerekleen insan faaliyetinin bir rn olarak ortaya kmaktadr (Swingwood, 1998, s.87). Marxa gre tarihsel olaAMALARIMIZ rak insan, bir yandan doa zerinde artan bir ekilde denetim salarken dier yandan da yabanclamaktadr. Yani, insanlk tarihi insann doa zerindeki denetimini salamasnn P yabaclamasnn tarihidir. Yabaclama, insanlarn kendi K T A ve yarattklar glerin kendi karlarna yabanc gler olarak kt, onlarn egemenliin altna girdikleri bir durum olarak tanmlanmaktadr (Coser, 2008, s64).

DNELM S O R U

YABANCILAMA KURAMI

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ
Yabaclama, insanlarn kendi yarattklar glerin K T A P kendi karlarna yabanc gler olarak kt, onlarn egemenliin altna girdikleri bir durumdur. TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

3. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-I: Karl Marx

69
nsann kendine, trsel varlna ve bakalarna yabanclamas, kapitalist Pazar ve kapitalist toplumsal sistem tarafndan yaratlan bir yabanclamadr.

Marxn yabanclama teorisi maddi ve ekonomik temellere dayanmaktadr. Kapitalist toplumda ekonomik anlamda yabanclama, sadece zihinsel deil, ayn zamanda insanlarn gnlk yaamlarnda ve gerekletirdikleri etkinliklerinde bulunan bir durumdur. Yabanclama teorisinin drt ana zellii unlardr: nsann doadan, kendisinden, trsel varlndan ve bakalarndan yabanclamas. nsann doadan kopmas anlamna gelen yabanclamada, insan doadan koparak kltrel-toplumsal alanda kendine yeni bir dnya kurar. nsanlk toplumsal dnyay yaratrken doay yabanc ve dman olarak deneyimler ve doaya yabanclar. nsann kendine, trsel varlna ve bakalarna yabanclamas ise kapitalist pazarn ve kapitalist toplumsal sistemin yaratt bir yabanclamadr. Kapitalist toplumsal sistemde insann kendisine, trsel varlna ve bakalarna yabaclamas u anlama gelmektedir: Kapitalist toplumda alma, iinin yaamn srdrmesi iin bir araca dnmtr. Kapitalist retim sreci, insana zg olan alma veya insann zn oluturan emein kendi yeteneklerini ortaya karmasn engelleyen baskc ve zorlayc bir ierie sahiptir. Kapitalist toplumda zorunlu bir faaliyet olan alma, insann yeteneklerini snrlandrmakta, sefalet, tkeni ve umutsuzluu glendirerek insann kendi varlnn reddine ve kendisine yabanclamasna neden olmaktadr. retim srecinde makinenin bir paras haline gelen emek, neyin, ne kadar retileceinin bilgisinden yoksundur ve kendi yaratc potansiyelini gerekletiremez. Kii sadece alma dnda bo zamanlarnda, ailesi ile birlikte iken kendini zgr hissetmektedir. nsann kendisini sadece bir birey olarak zgr hissetmesi trsel varlndan ve bakalarndan yabanclamasna neden olur. Yabanclam emek iin, emein rn kendi trnn yaratc bir faaliyeti olmaktan kmtr. Kapitalist toplumda iinin emei, alnp satld iin emeiyle gerekletirdii faaliyet artk kendisine ait olmaktan kmaktadr. Dier bir deyile, piyasada alnp satlan metalar gibi iinin emei de alnp satlan bir metaya dnmtr (Swingwood, 1998, s.86-97). Sonu olarak, insan kapitalist sistemin ilemesi iin gerekli unsurlardan (makine gibi) biri haline gelir ve kendine, emeine, ilikilerine, dnyaya ve yaama yabanclar.

Kapitalist retim sreci, insana zg olan alma veya insann zn oluturan emein kendi yeteneklerini ortaya karmasn engelleyen baskc ve zorlayc bir ierie sahiptir.

Resim 3.2 Kaynak: www.bilgitekno.com

70

Klasik Sosyoloji Tarihi

YABANCILAMA ZERNE MARXDAN ALINTILAR Emek tarafndan retilen nesne, onun rn, artk reticisinden bamsz bir g olarak, emee kar yabanc bir varlk olarak dikilir... i kendisini ite daha fazla harcadka, kendine ramen yaratt nesneler dnyas daha gl hale gelir, o kendi i dnyasnda daha da yoksullar ve daha az kendisine ait olur (Marx, 1964, s.122, aktaran Coser, 2008). Ancak yabanclama sadece sonuta deil, retim srecinde, retici etkinliin kendi iinde de ortaya kar... Eer emein rn yabanclamaysa, retimin kendisi etkin yabanclama olmak zorundadr... Emein nesnesinin yabanclamas, alma etkinliinin kendisindeki yabanclamay adeta zetler (s.124) , iiye dsaldr. ...onun doasnn bir paras deildir; o, sonuta yapt ite kendisini gerekletiremez; ancak kendisini inkr eder. ... Bu nedenle ii, yalnzca bo zaman sresince kendisini yuvasnda hisseder, ite ise yuvasz hisseder (Marx, 1964, s.124-125, aktaran Coser, 2008). te (ii) kendisine deil, baka bir kiiye aittir (Marx, 1964, s.125, aktaran Coser, 2008). Bu, iinin kendisinin etkinliiyle kendisine ait olmayan yabanc bir ey olarak, etkinlikle strap ekme (edilgenlik) olarak kuvvetle gszlk olarak, yaratmla kuvvetten dme olarak, iinin kiisel fiziksel ve zihinsel enerjisi kendi kiisel yaantsyla...kendisine kar yneltilmi, kendisinden bamsz ve kendisine ait olmayan bir etkinlik olarak ilikisidir (Marx, 1964, s.126, aktaran Coser, 2008). nsan baka insanlardan yabanclar. nsan, kendisiyle ztlatnda baka insanlarla da ztlar. nsann kendi iiyle, kendi iinin rnyle ve kendisiyle iliki iin geerli olan baka insanlarla ilikisi iin de geerlidir. ... Her insan bakalarndan yabanclar... bakalarnn her biri benzer ekilde insan yaamndan yabanclar (Marx, 1964, s.129, aktaran Coser, 2008). Kaynak: Karl Marx (1964) Early Writings, ev ve Der. Tom Bottomore, New York, McGraw-Hill) Coser, L.A. (2008) Sosyolojik Dncenin Ustalar: Tarihsel ve Toplumsal Balamlarnda Fikirler. Ankara: De Ki Basm Yaym Ltd. ti.

SIRA SZDE

Kapitalist retim tarznda ve ilikilerinde insanlarn yabanclama deneyimlerini aratrnz. SIRA SZDE
DNELM Marxn yabanclama kuram ayn zamanda onun din zerine olan grlerini de temellendirmitir. Marxa gre ilkel toplumda insanlar anlayamadklar olaylar karsnda din veO benzeri gerek bir temele dayal olmayan mistik aklamalar retS R U milerdir. Bu bakmdan din ve benzeri mistik aklamalar, aslnda insann kendi hayal rnnden baka bir ey deildir. Ancak insan kendi hayal rn olan dinDKKAT sel ve benzeri mistik aklamalarn kaynan kendi dnda baka yerlerde arar; bylece kendi rettii dncelerden kopmaya ve uzaklamaya balar. Baka bir deyile, dinSIRA SZDE insann kendi hayal rn olduu halde, onun kaderini belirleyen bamsz, dsal ve yabanc bir gm gibi alglanr. Sonu olarak insann kendi rettii dnceler, kendi kontrolnden kmaya ve hatta onu kontrol etmeye baAMALARIMIZ lar (Cuff ve di., 2006). Marx iin dinin, yabanclam bir dnsel rn olmasnn dnda, baka bir nemli boyutu Tdaha vardr. Buna gre, dinsel ve benzeri mistik aklamalar, zelK A P likle snfl toplumlarda egemen snfn imtiyazl snfsal karlarn ve hakimiyetini

DNELM S O R U

DN TEORS

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

3. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-I: Karl Marx

71

merulatrma aralarna dnmlerdir (Cuff ve di., 2006). rnein, zengini de fakiri de tanrnn yaratt veya egemen snfn kudretinin tanrdan geldii eklindeki dnceler egemen snfn hkimiyetini merulatrma ilevi grr. Marx ayn zamanda dinin bask ve smr altndaki kesimlerin aclarn katlanlr klmaya altn da vurgular. Din, acmasz bir dnyada ezilenin snd bir duygudur. Ancak din, insanlarn bask ve smrden kaynaklanan aclarn dindirecek ve onlar yoksulluktan kurtaracak gerek zmler sunmak yerine, dikkatlerini te dnya zerinde younlatrr (Haralambos ve Holborn, 1995, s.450). Bu da egemen snfn imtiyazl konumunu merulatrmasna ve srdrmesine yardmc olur. zetle Marx iin din, hakim snfn hakimiyetini ve basksn merulatran bir mittir. Bundan dolay Marx iin smr ve yabanclama gibi din de tarihsel bir olgudur ve onu var eden sosyal koullar ortadan kalknca kaybolacaktr (Haralambos ve Holborn, 1995, s.450). Baka bir deyile, Marxn ideal toplum tipinde ne smr ne yabanclama ne de dine yer yoktur.

KAPTALZM ANALZ
Marx, tarihsel gelime srecinde ortaya kan son elikili retim biimi olarak tanmlad kapitalist retim biimine zel bir nem atfeder. nl bayapt Kapitalde kapitalizmin analizini yapar. Bu analizde Marx, klasik iktisatlar temel olarak iki adan eletirmektedir. Birincisi klasik iktisatlar kapitalist ekonomide, ekonomiye konu olan olay ve olgularn sadece grnen ynn analiz etmilerdir. Oysa ona gre, grneni deil grnenin ardnda yatan gerek toplumsal ilikilerin aa karlmas gerekir. Bu anlamda Marxn kapitalizm analizi, ayn zamanda klasik iktisadn eletirisini ieren bir bak asna sahiptir. rnein klasik iktisadn kurucularndan Adam Smith, ekonomide cret, kr ve rant olmak zere tr blm ilikisi tespit etmitir. Ancak Smith bu blm ilikilerinin aslnda eitsiz gelitiini analiz etmemitir. kincisi, klasik iktisatlar ekonominin yasalarn evrensel grmektedir. Marxa gre ise her ekonomik rejimin (retim biiminin) kendine zg yasalar vardr. Bu anlamda kapitalist rejim kendine zg ileyi yasalar ile dier snfl toplumlardan farkllamaktadr. Marx, Kapital adl ciltlik eserinde kapitalist sistemin ileyi biimini, toplumsal yapsn ve tarihini ayrntl bir biimde aklamaktadr (Aron, 2006). Marxn kapitalist retim biimi zerine yapt aratrmasnn balang saptamas udur: Kapitalizm dier retim biimlerinden farkl olarak kendine zg zel meta retiminin en yksek olduu bir sistemdir. Dier bir deyile, her eyin alnp satld ve her eyin fiyatnn olduu bir sistemdir. zel meta retim sistemi olarak kapitalizmin zn ise art-deer (kr) yaratma ve bu yaratlan art-deeri srekli oaltmak oluturmaktadr.

zel meta retim sistemi olarak kapitalizmin zn art-deer (kr) yaratma ve bu yaratlan art-deeri srekli oaltmak oluturmaktadr.

Meta ve Meta retimi

Maddi mallarn retimi insan toplumlarnn varolu temelini oluturur. nsanlar kiisel ve toplumsal ihtiyalarn karlamak iin rettikleri mallar znde bir kullanm deeridir. Her retici birim toplumsal iblmnden dolay bakalar ve/veya toplum iin kullanm deeri retir. Meta insan emei tarafndan retilen, kullanm deerine ve dei-toku edilebilme zelliine (deiim deeri) sahip bir rndr. Tm metalarn ortak yan ise, insan emei tarafndan retiliyor olmalardr. Yani insan emei tarafndan yaratlan metann hem kullanm hem de deiim deeri vardr. (Schellenberg, 1999, s.52-54). Marx iki deiim trnden sz etmektedir. Birinci tr deiimde, yani maldan mala giden deiim; ihtiya olan bir mala kar-

72
zel meta retim sistemi olarak kapitalizm sadece her eyin alnp satlmasyla belirlenmez. retim aralarnn kapitalist zel mlkiyeti ve igcnn metalamas zel meta retim sisteminin temel koullarn oluturmaktadr.

Klasik Sosyoloji Tarihi

sahip olunan baka bir mal verilir. Mala kar mal verilen deiim trnde eitlik ilkesi vardr. Dier bir deyile, bu srete herhangi bir fazla ya da kr elde etme durumuna rastlanmaz. kinci tr deiimde, maln deiiminde para kullanlr ve bu deiim tr maldan geen para olarak tanmlanmaktadr. zel meta retim sistemi olan kapitalizmin ayrc zellii maldan geen para deiimidir ve ama deiim sreci sonucunda balangta sahip olunandan daha fazlasna sahip olmaktr (Aron, 2006, s.150). zel meta retim sistemi olarak kapitalizm, sadece her eyin alnp satlmasyla belirlenmez. retim aralarnn kapitalist zel mlkiyeti ve igcnn metalamas, zel meta retim sisteminin temel koullarn oluturmaktadr.

Resim 3.3 Kaynak: www.zaman.com

gcnn Metalamas
Marx, igc ya da i yeteneini bir insann bedeninde, canl kiiliinde var olan ve retim srecinde harekete geirdii fiziksel ve ruhsal yeteneklerin tm olarak ifade etmektedir. Kapitalist meta retiminde, basit meta retiminden farkl olarak; igcnn kendisi de metaya dnr. gcnn metalamas, bir meta gibi onun da alnp satlr hale gelmesidir. Basit meta retiminde retici hem kendi igcn kullanmakta, hem de retim aralarnn sahibi durumundadr. Bundan dolay da rettii rn kendisine aittir. Kapitalist meta retiminde ise, ii mlkszletii iin retim aralarnn sahipliinden yoksundur ve kendi igcnden baka satacak hibir eyi yoktur. Bundan dolay da iinin rettii rne retim aralarna sahip kapitalist el koymaktadr. Dier bir deyile, kapitalist meta retim sisteminin temel koullarndan biri retim aralarnn zel mlkiyetinin kapitalistlerin elinde olmas, dieri ise, yaamn srdrmesi iin igcn satmaktan baka aresi olmayan zgr cretli iilerin olmasdr. Sonu olarak, Marxa gre kapitalist meta retim sisteminde parann sermayeye dnmesinin nkoullardan biri igcnn metalamasdr. nk metalaan igc kapitalist meta retim sisteminde deeri yaratmakta ve/veya deerin (krn) kaynan oluturmaktadr (Schellenberg, 1999, s.64-65). Marx art-deer (kr) olarak niteledii katma deerin kapitalist retim srecinde maddi mallar reten igc zerinden yaratldn savunmaktadr.

gc ya da i yeteneini bir insann bedeninde, canl kiiliinde var olan ve retim srecinde harekete geirdii fiziksel ve ruhsal yetenekleridir.

gcnn metalamas, emein de bir meta gibi alnp satlr hale gelmesidir.

Basit meta retiminde retici hem retim srecinde kendi igcn kullanr hem de retim aralarnn sahibidir.

Kapitalist retim Sreci

sreci, tarihsel olarak insan yaamnn doal bir koulu olarak ihtiyalarn karlanmasna hizmet eder. nsanlarn almas sonucunda yaratlan rnler temel ola-

3. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-I: Karl Marx

73

rak kullanm deeri retme srecidir. Marx kapitalist retim srecinde, art-deerin yaratlma srecini anlamak iin emein ve retim srecinin ift ynl zelliine baklmas gerektiini dnmektedir. gc metann hem kulanm deerini hem de deerini yaratyor olmasndan dolay, kapitalist retim sreci hem kullanm deeri retme sreci hem de art-deer retme sreci olmak zere ikili bir zellie sahiptir. Kapitalist retim sreci iilerin smrlmesi yoluyla srekli bir art-deer yaratma zerine kurulmutur. Ayrca, Marxa gre kapitalist retim srecinde retici tarafndan yaratlan rn, basit meta retimindeki gibi reticinin kendisine ait deil, retim aralarnn zel mlkiyetine sahip olan kapitaliste aittir. Basit meta retiminden farkl olarak, retime yaratlan sermaye art-deer araclyla srekli oalmak zorundadr. Sonu olarak, kapitalist retim sreci kulanm deeri ve art-deer retme srelerinden olumaktadr (Schellenberg, 1999, s.70-77). Bu blmn ikinci paragrafnda szn ettiimiz, zel meta retim sistemi olarak kapitalizmin zn oluturan art-deerin nasl yaratldn anlamak iin, nce Marxn metalaan igcnn deerinin (iinin ald cret) ne olduuna bakalm.

Kapitalist retim sreci hem kullanm deeri retme sreci hem de art-deer retme sreci olmak zere ikili bir zellie sahiptir.

Metalaan gcnn Deeri (Emein Deeri)

Marxa gre metalaan igcnn deeri herhangi bir maln deeri gibi llr. gcnn deeri kendisinin ve ailesinin geinmesi iin gerekli mal ve hizmetlerin miktarna denk der. retim srecinde fiziksel, ruhsal ve sinirsel enerjinin kullanma yetenei (yani igc) insana bir kerelik verilmi deildir. Bu igcnn srekli yenilenmesi yani yeniden retilmesi gerekir. rnein, fabrikada alan bir ii igcn yeniden retebilmek iin, yemek yemek, ban sokabilecek bir yere sahip olmak, uyumak, giyinmek ve bilgisini geniletmek zorundadr. gcnn her gn kendini yenilemesi ve ertesi gn ie balamas iin ihtiyac olan bu geim aralarn (gda, konut, ev eyas vb.) satn almas gerekir. Sonu olarak, igcnn deeri, kendisinin ve ailesinin yeniden retimi iin gerekli olan geimlik mal ve hizmetlerin (geinim gereleri) deeriyle belirlenir (Schellenberg, 1999, s.78).

Art-Deer
i igcnn deerini cret biiminde almaktadr. inin ald cret, retim srecinde harcad belli bir zamana denk dmektedir. rnein ii on saat almasna ramen ald cret i srecinde harcad be saate denk dmektedir. alma sresinin yarsn kendisi, dier yarsn da patronu iin harcamaktadr. Marxa gre kapitalist, iiyi sadece kendi igcnn deerine denk den saatler iinde altrmak zere satn almamtr. i, kapitalist tarafndan bir i gn altrlmak zere satn alnmtr. Marx i sresini zorunlu i sresi ve art-i sresi olarak tanmlamaktadr. Zorunlu i sresi iinin ald crete karlk gelir. Ancak i gn (sresi) devam eder ve igcnn burada yaratt deere kapitalist el koymaktadr. Dier bir deyile art-i sresi igcnn yaratt deerin kapitalist tarafndan el konulan ksmn oluturur. Art-deer ise, ii tarafndan art-i srecinde (fazla alma) retilen ve kapitalist tarafndan el konulan deer miktardr. Sonu olarak, iinin cret olarak ald deeri retmek iin gerekli alma sresine zorunlu alma denir. Bu srenin dnda kalan almaya fazla alma denir. Fazla almada (art-i sresi) retilen deere art-deer denir. Yani zorunlu i igcnn deerine, art-i ise art-deere karlk gelmektedir. Bu kavramlar Marx tarafndan bilimsel soyutlama yoluyla art-deeri belirlemek iin kullanlmaktadr.

gcnn deeri, kendisinin ve ailesinin yeniden retimi iin gerekli olan geimlik mal ve hizmetlerin deeriyle belirlenir.

74
Zorunlu i sresi iinin ald crete karlk gelir. Art-i sresi igcnn yaratt deerin kapitalist tarafndan el konulan ksmn oluturur. Art-deer ise ii tarafndan art-i srecinde (fazla alma) retilen ve kapitalist tarafndan el konulan deer miktardr.

Klasik Sosyoloji Tarihi

Ona gre, bu i sreleri kapitalist i gnnde ayr ayr yer almazlar tersine i ie gemilerdir. Marxa gre, kapitalist retim srecinde smr oran ise art-deer ve iiye denen cret (sermaye) arasndaki iliki tarafndan belirlemektedir. rnein, bir kapitalist altrd iisine 1000 TL cret dyor ve ayn sre iinde 1000 TL art-deeri kendine mal ediyor ise smr oran yzde yzdr. Marxa gre, art-deerin (smrnn) artmas iin kapitalist tarafndan iki yol izlenmektedir: Birinci yol alma sresini uzatmaktr. kinci yol ise alma sresi deitirilmeden emek verimliinin artrlmasdr. Emek verimliinin artnda teknoloji nemli bir yer tutmaktadr. Emek verimliliinin art kanlmaz olarak kendi deerine denk den zorunlu alma sresinin azalmasna neden olur (Schellenberg, 1999, s.8385; Aron, 2006, s.152).

Kapitalizmin elikileri
Marxn eliki kavram bir toplumsal yapy iinden zayflatan gerilim ve gerginlikleri ifade etmektedir. Plansz ve srekli art-deeri oaltma temelinde rgtlenmi bir ekonomide kapitalistler aras rekabet artar. Sistemin isel elikilerinden biri olan toplam kr hadlerinin dme eilimi, sre iinde ortaya kacaktr. Krlarn dme eilimi kapitalist sistemin belli aralklarla ekonomik krizlere girmesine neden olmaktadr. Krlarn dme eilimi, cretlerin dmesine, cretlerin dmesi ise, alm gcnn zayflamasna neden olur. Ekonominin kendi iindeki gerilim ve gerginlikleri (elikisi) kapitalizmin srekli krizler yaratan bir sistem olmasna neden olur. Bu kapitalizmin sisteme dair elikisini oluturmaktadr. Kapitalizmin dier elikisi ise toplumsal elikileridir. Snf atmas toplumsal bir elikidir ve kapitalizmin iinden geliir. Bu elikinin gelimesi kapitalizmin sisteme dair elikisiyle (ekonomik krizler) ilikilidir. Dier bir deyile kapitalizmin nesnel koullarnn yaratt krizler ve kriz analizi snf mcadelesinin taraflarn ve ynn etkilemektedir. Peki, Marxa gre kapitalist toplumda snflarn oluumu neye dayanmaktadr ve snf teorisi iinde snf bilinci kavramnn yeri ve nemi nedir?
MARX VE MODERNTENN DOUU Marxn tarihsel materyalizmi kapitalizm ve sanayilemenin oluum srecini vurgular. Marx ideoloji ve devlet konusunda olduka ileri grler gelitirse de, teorisi insanlarn madd varolularn belirleyen emek sreci iinde hayatlarn nasl srdrdkleri ve yeniden-rettiklerine odaklanr. Toplumsal hayatn madd retimi birbirleriyle atma iindeki snflarn mevcudiyetiyle ilikilidir; nk tm tarih snf mcadeleleri tarihidir. Marxa gre, modern snf atmalar kapitalizmin temel elikisinden, yani proletaryann (isi snf) gerekletirdii retimin toplumsal doas ile kapitalist snfn elinde younlaan ve emein rnlerinin gasp edildii zel mlkiyet arasndaki elikiden kaynaklanr. Sosyalizm ve ardndan gelecek komnizm, retimin kollektif mlkiyeti ve ynetimi anlamna gelir ve bu temel elikinin almasn mmkn klar. Kaynak: Kenneth Tucker,(1998) Jr., Anthony Giddens and Modern Social Theory, Sage Publications, eviren: mit Tatlcan. s.14-33.

3. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-I: Karl Marx

75

SINIF KURAMI
Marxn snf teorisi, genel olarak snfla ilgili sosyoloji teorilerinin ilki ve en nemlilerinden biri olarak kabul edilir (Edgell, 1993, s.12). Marx snf teorisinde zellikle endstriyel kapitalizmin snf yaps ile ilgilenmitir. Marx kapitalist toplumda snflarn oluumunu analiz ederken balang noktas olarak snflarn retim sreci iindeki nesnel konumlarna bakmaktadr. Snflar retim aralaryla kurduklar ilikiye bal olarak belirlenirler. Yani snflar retim aralar karsndaki konumlarna, daha ak olarak retim aralarna sahip olup olmadklarna baklarak analiz edilmektedir. Ona gre, emein mlkszlemesi ve bunun sonucunda cret karl alma durumu, snflarn oluum srecinin analizinde nemli bir yer tutmaktadr. Marxa gre, kapitalist toplum temel olarak iki snftan olumaktadr. Birincisi, retim aralarna sahip olan kapitalist snf (burjuvazi) ve dieri ise mlkszleen ve cret karl almak zorunda kalan ii snfdr (proletarya). Marx Kapital adl eserinde snflar analiz ederken en gelimi ngiliz kapitalizmini temel almtr. Bu almasnda toplumsal snf saptamas emek, sermaye ve toprak sahipleri olmak zere dzeyde yaplmaktadr. Bu snflar retim aralarna sahip olup olmadklarna gre belirlenmektedir. retim aralarnn mlkiyet biimine bal olarak bu snflarn kaynaklar cret/gelir, kr ve toprak rantndan olumaktadr (Swingewood,1998, s.111). Marxn kapitalist toplumda snflar emek ve sermayeden oluan iki ana snfa dayandrmas, dier bir deyile snflar arasndaki ilikiyi en basit biimlerine indirgeyerek ele alma nedeni, kapitalist snf ilikilerinin zn (bamllk ve kartlk) gstermek istemesidir. Marxa gre snf, ncelikli olarak bir kartln (kutuplamann) ifadesidir. Bir snftan sz etmek, nce onun kart olan bir baka snfn varln kabul etmek demektir (ngen, 2002). Marx, snflara bu yaln kartlk erevesinde bakmasnn yan sra, baka bir almasnda, karmak, farkllam ve elikili snf yaplarn analiz etmektedir. Bu almasnda rnein, finans burjuvaziyi, kk burjuvaziyi, sanayi burjuvazisini, proletaryay, toprak sahiplerini ve zgr kylleri birbirinden ayrmaktadr. Ona gre, bu kategorilerden bazlar kapitalizmin tarihsel geliim sreci iinde zorunlu olarak elikiye decektir (Swingewood, 1998, s.110). Gei kategorileri olan bu snflardan bazlar mlkszleerek ii snfna katlacaktr. zgr kylleri bu gei kategorisine rnek olarak verebiliriz. Marx kapitalist toplumda snflarn oluum srecinde orta snflarn varlna da nem vermektedir. Orta snf analizi, Marxn kapitalist toplumda, basit ikili bir snf yapsnn aksine, karmak ve oulcu yapsna olan vurguyu ifade etmektedir. Ona gre orta snf iinde yer alan kategoriler unlardr: Kk reticiler, kk burjuvazi, metalarn dolamyla uraanlar (satn alma, pazarlama, sat), araclar (toptanclar, dkkn sahipleri, speklatrler), sermaye adna ynetenler (yneticiler) ile onlarn yardmclar, denetileri; hukukular, gazeteciler, ruhban snf, ordu, polis gibi devlet grevlileri (Swingewood,1998, s.110). Marxn snf teorisinde snflarn oluumunu retim srecindeki ve retim aralaryla olan ilikileri erevesinde ele almas, snflarn nesnel konumunu ifade etmektedir. Bu nesnel konum kendinde snf kavramyla ifade edilmektedir. Ona gre, rnein ii snf znel olarak ancak kendi karlarnn bilincinde olduu zaman ve kendi snfsal rgtlenmesiyle bu karlarnn peine dt zaman gerek snf olmaktadr. i snfnn snf bilincinin olumas ve kendi karlarnn peinde komas ise kendi iin snf olduunu gstermektedir. Marxn snf analizi hem ekonomik hem de toplumsal bir ierie sahiptir.

Kendinde snf kavram ii snfnn retim srecindeki nesnel snf konumunu ifade etmektedir. Kendi iin snf kavram ise ii snfnn znel olarak kendi karlarnn bilincine ulamasn ve kendi snfsal rgtlenmesiyle bu karlarnn peine dmesini ifade etmektedir.

76
Resim 3.4 Kaynak: www cayfan.net.

Klasik Sosyoloji Tarihi

Ancak Marxa gre, kapitalist toplumda ii snfnn snf elikilerini anlamasnn ve snf bilincine ulamasnn nne geen birok engel bulunmaktadr (ngen, 2002). 1. i snfnn toplumsal bir g olarak bir araya gelmesini engelleyen snf ii blnme ve elikilerdir. i snf iinde ayrcalkl konumda olanlar (r. ii aristokrasisi), ya, cinsiyet, rk temelinde snf iinde oluan blnmeler ve elikiler snfsal btnleme, dayanma ve siyasal mcadeleyi olumsuz etkileyebilmektedir. 2. Serbest alan, kk lekli kapitalistleri iine alan mlk sahibi orta snf ile mlksz orta snflarn burjuvazinin egemenlik anlay ve siyasal ideolojisiyle btnlemesidir. Bu snflar kapitalist rekabetin etkisi altnda snf atlama, mesleki rekabet dorultusunda snfsal karlardan uzaklaabilmektedir. 3. Burjuva ideolojisinin birletirici rol. Egemen snf, maddi retim aralarnn yan sra ayn zamanda zihinsel retim aralarn da elinde bulundurmaktadr. Bundan dolay, egemen snf emekilerin zihinleri, bilin biimleri ve ideolojik ya da kltrel deerleri zerinde gl bir sosyal kontrol kurmaktadr. 4. Drdnc engel ise, kapitalist toplumda iiler retim srecindeki retici konumlar ve retici kimliklerinden uzaklatrlmaktadr. Kendi toplumsal emekleriyle rettikleri metalara kar tketici kimlikleri n plana kmaktadr. Bu durum onlarn sermayenin egemenliine kar mcadele etmekten uzaklatrmaktadr. Ayrca Marx, snfsal oluum srecinde ideoloji kavramna zel bir yer vermektedir. Ona gre, dnceler ve tutumlar snf karlarnn (alt yapnn) bir yansmasdr. i snf bilinci gereklii, kendi snf karlar dorultusunda kavramaz. Kendi gerekliini tersine evrilmi haliyle yani yanl bilin olarak kavramaktadr (ngen, 2002). Marx, kapitalizm zmlemesinde snfl bir toplum yapsna ve snf smrsne dayanan kapitalizmi yalnzca eletirmekle kalmaz ayn zamanda onun smrc ve yabanclatrc yapsn tasfiye edecek politik bir program da gelitirir. Bu politik program z itibaryla snfsz bir topluma, yani sosyalizme ynelimlidir. Bu adan Marxn almalar, smrnn olmad ve insanlarn iinde zgrce yaadklar sz konusu bu snfsz topluma gei iin gerekli olan deimelerin olumasn salamaya ynelik nemli bir aba ierir. zetle, Marxn sosyolojisi insanl kapitalist toplumun kleletiriciliinden nihai olarak kurtararak zgrletirmek eklinde politik bir amaca sahiptir (Ritzer, 1996, s.60-61).
SIRA SZDE

Marxta ideoloji ile yanl bilin ilikisini aratrnz. SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

3. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-I: Karl Marx

77

MARXIN DEOLOJ ANLAYII ZERNE BLG NOTU Marx, ideoloji kavramsallatrmasn, genlik ve olgunluk dnemindeki eserlerinde farkl ve elikili biimlerde deil, tutarl bir i btnlk tayacak bir ekilde gelitirdi. lk din eletirilerinden kapitalist retim tarznn mbadele alanndaki grntler dnyasnn zgrlk ve eitlik ilkelerini maskesinin drlmesinde kadar srekli bir geliim seyri izleyen bu ideoloji kavramsallatrmas, negatif bir ierie sahipti. Kavram, Marxn dilinde gereklikteki ve insan bilincindeki tersyz olmay ifade etmek iin kullanlyordu. Marxn ideoloji anlay, entelektel geliiminin belirli bir evresine kadar, insan bilincindeki tersyz olma halinin gerek elikilerinden kaynaklandn, bu nedenle zihinsel baaaln ancak gerek elikileri zmeye ynelik pratik bir etkinlikle ortadan kaldrlabileceini savunuyordu. Bu ideoloji kuram toplumsal yanlsamalara kar mcadelenin fikirler leminde deil gerek yaam srelerinde olabileceine ilikin vurgusuyla r ac bir nitelik tayordu. nsan dncelerinin, insan tarafndan yaplan maddi gerekliin bir rn olduunu ve gerekliin devrimci pratik tarafndan deitirilebileceini syleyen deoloji, Marxda, btn bu bakmdan devrimci politikadan ayr dnlemez bir nitelik tayordu. Marx, iktisat almalar srasnda ideoloji kavramsallatrmasna yeni bir boyut ekledi. nsan bilincindeki tersyzln gerekliin kendisindeki tersyzlkten kaynaklandna ilikin argmann, bu iki tr tersyzlk arasndaki ilikinin kapitalist retimin grn biimleri araclyla dolaymland teziyle sonuca ulatrd. Bu sonu, Marxa kapitalist retimin grn kertesinin maskeledii retim alanndaki smr ilikilerini aklama imknn verdi. Marx, ideolojiyi, gereklii doru kavrayabilme yeteneinden yoksun olduu varsaylan insan zihninden kalkarak ya da emek gcnn alnp satld zgrlk ve eitlik alan olan dolam srecine hapsolarak deil, emek gcnn tketilip metalarn ve art-deerin retildii retim alannda, bu eitsizlik ve tutsaklk alannda eletirdi. nk onun dncesine gre, ideoloji, insan zihninin kusurlarndan deil, maddi yaam srecinin elikilerinden douyordu. Dolaysyla ideolojik baaaln yok edilmesi de, insanlarn bilincindeki zayf yanlarn dzeltilmesiyle, eksik alglama biimlerin tadilatyla gerekletirilecek bir mcadele ile deil, ideolojik formlarn oluum imknlarna kar yrtlecek devrimci ve pratik bir eletiriyle mmknd. Marx asndan eletirinin ilk anlam, insan bilincindeki baaaln kayna olan ideolojik formlarn temelinde yatan maddi elikileri aklamakt. Eletiri, ikinci olarak ise, mevcut toplumsal ilikilerin bir sorgulamas ve dolaysyla Glnur Savrann dikkat ektii gibi (1987:197) tarafsz bir nesnelliin kart olarak taraf tutmayd. O nedenler kapitalizmin temel elikisini emek-sermaye kartl ekseninde aklayan Marx, daima emein yannda saf tutan devrimci bir politikac, sosyalist bir eylemciydi. Ona, mevcut kapitalist dnyann tesinde yeni ve mmkn bir dnya tasarm yapma ve bu dnyann alma, yaratan dven iiler tarafndan kurulabileceini syleme imkn veren eylerden biri de ideoloji kavramsallatrmas ve ideoloji karsndaki eletirel tutumuydu. Marx'n negatif ideoloji kavramsallatrmas, kapitalist retim tarznn kazand yeni biimlerin devrimci bir eletiriye tabi tutulmas bakmndan gnmz Marksistlerine hala muazzam olanaklar sunuyor. Lenin ve Gramsci gibi Marksistler tarafndan gelitirilen ve egemenlik peindeki siyasi sylemlerin oluumunu, geliimini ve gerilemesini irdeleme arac olarak kullanlan 'ntr' ideoloji kavramsallatrmas ise, toplumsal ilikilerin aklanp eletirilmesinin bir baka olanadr. Marx'nkinden daha farkl bir mantkla alan bu ideoloji kavramsallatrmas, onun yerini almas gereken, ona kart bir kavramsallatrma olarak dnlmemelidir. Kaynak: Gkhan Atlan, (2001) "Marx'ta deoloji: Kapitalizmin Devrimci Bir Eletirisinin Olana", Praksis (4), Sayfa: 31-33.

78

Klasik Sosyoloji Tarihi

SONU
Sonu olarak Marxn materyalist bir tarih anlay erevesinde gelitirdii kavramlar ve kuramlar ile bunlarla sentezledii kapitalizm zmlemesi, phesiz ada toplumun anlalmasna ve sosyoloji biliminin geliimine byk bir katk salamtr. Marxn grnenin ardnda yatan toplumsal gereklii aa karmaya alan yaklam ve yntem anlay, zellikle de kapitalizm eletirisi, bugn eletirel olarak adlandrlan bilimsel yaklamn bir anlamda geliimine ilham kayna olmutur. Bundan dolay da Marx sosyolojinin klasik dnem geliimine en ok katkda bulunan byk dnrden biri olarak kabul edilir. Marxtan sonra ise sosyoloji zellikle Durkheimin almalar ile birlikte deyim yerindeyse kurumsal kimlie sahip bamsz ve saygn bir bilim olarak gelimitir. Durkheimin sosyolojinin bir disiplin olarak kurumsallamasna yapt katklar takip eden nitede ayrntl olarak incelenmektedir.

3. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-I: Karl Marx

79

zet
A M A

Marxn tarihsel materyalist yaklamn ayrt edebilmek. Marx, toplumsal gereklii aklamada tarihsel maddeci/materyalist bir yaklam ve yntem kullanr. Onun yntemi Hegelin diyalektik dncesine dayanmaktadr. Ancak Hegelden farkl olarak Marx maddeyi dnceden deil dnceyi maddeden reten maddeci bir diyalektii savunur. Marxn maddeci diyalektii, evrendeki her olgu ve oluumu karlkl ilikiler btn iinde ele almakta ve bu btnn kendine yapt etkiler erevesinde kavrayp analiz etmektedir. Ayrca evrenin unsurlar olan doa ve toplum arasnda da diyalektik bir iliki vardr. Ancak burada nemli olan nokta, Marxn diyalektii doa ve topluma farkl uygulamasdr. nk insan doadan farkl olarak dnce ve irade gibi kendine zg bilgi, beceri ve yeteneklere sahiptir. Bu nedenle, Marxa gre toplumsal sorunlarn zm iin uygulanacak olan diyalektik, tarihsel maddeci bir diyalektik olmaldr. Tarihsel maddeciliin z insann duyulara ve dnsel yeteneklere sahip olmasdr. nsan kendi varln devam ettirmek, ihtiya ve isteklerini karlamak iin srekli alan ve reten bir varlk olarak doann maddesel bir parasdr. Marxa gre, insanlar kendilerini ve toplumlarn maddi anlamda ancak toplumsal emek aracl ile retmektedirler. Tarihsel materyalizme gre toplumlarn evrimi ve geliimini belirleyen yasalar, doann evriminden ve bu evrimi belirleyen yasalardan farkl zellikler iermektedir. Tarihsel materyalizme gre doadaki hareketin nce nicel sonra nitel bir deime yaratmas gibi, tarihsel olarak bir toplum iindeki snflar aras elikiler o toplumun evrimini, geliimini ve/veya deiimini oluturmaktadr.

A M A

Marxn toplum analizini aklayabilmek. Marxn toplum analizinde materyalist tarih anlay nemli bir yer tutar. Tarihsel materyalizm toplumsal deiim ve toplumsal yap analizinin bir teorisidir. Marxn toplum analizinde kulland bu teoriye gre, insan kendi varl ve toplumun geliimi iin (toplumsal yaamn yeniden retimi) emeiyle almak ve retmek zorundadr. nsanlarn alarak retmesi ise, belirli bir retim ilikisi iinde gerekleir. Marxn tarihsel maddeci toplum analizine gre, bir toplumu anlamak iin o toplumun altyap ve styapsna bakmak gerekir. Bir toplumun altyaps (ekonomik temel) retim gleri ve retim ilikilerinden olumaktadr. retim gleri o toplumun sahip olduu bilimsel bilgi, teknolojik rgt ve ortaklaa gerekletirilen iin rgtlenmesini yani retimini ifade eder. retim ilikileri ise retim glerinin mlkiyet ilikilerini iermektedir. retim ilikileri, retim aralarna sahip snf ile retim aralarndan yoksun snf arasndaki ilikileri ifade etmektedir. styaps ise, o toplumun yasal ve siyasi kurumlarn, dnme biimini, ideoloji ve felsefesini iermektedir. Toplum analizinde, toplumsal gereklik ve bilin kavramlar da nemlidir. nsanlarn dnme biimi iinde yer aldklar toplumsal ilikiler tarafndan belirlenmektedir. Toplumsal yapnn temel nitelii deiimdir. Deiim ise, o toplumdaki atmay yani snflar aras mcadeleyi iermektedir. Doann diyalektiinden farkl olarak, tarihsel olarak toplumlarn diyalektiini o toplumun retim glerinin geliimi (hareketi) oluturur. Toplumlarn dnmesinin (sosyal deime) gc ise, o toplumun retim gleri ile retim ilikileri arasnda oluan elikiye dayanr. Belli devrimci dnemlerde bir toplumun retim gleri, o toplumun retim ilikileri (mlkiyet ilikileri) ile elikiye der. Bu dnemlerde snf mcadelesi temel bir unsurdur. Marx insanlk tarihinin (toplumlarn) geliimini (evreleri) retim biimine (ekonomik temel) gre ilkel komnal, asyatik, antik, feodal, kapitalist ve sosyalist toplum olarak zgl tarihsel dnemlere ayrarak snflandrmaktadr. Bu toplumlarn geliiminde snf atmas temel bir yer tutmaktadr.

80

Klasik Sosyoloji Tarihi

A M A

Marxn yabanclama ve din kuramn aklayabilmek. Marxn yabanclama teorisi, maddi ve ekonomik temellere dayanmaktadr. Yabanclama teorisinin drt ana zellii unlardr: nsann doadan, kendisinden, trsel varlndan ve bakalarndan yabanclamas. nsann doadan kopmas anlamna gelen yabanclamada, insan doadan koparak kltrel-toplumsal alanda kendine yeni bir dnya kurar. nsanlk toplumsal dnyay yaratrken doay yabanc ve dman olarak deneyimler ve doaya yabanclar. nsann kendine, trsel varlna ve bakalarna yabanclamas ise kapitalist pazarn ve kapitalist toplumsal sistemin yaratt bir yabanclamadr. nsan kapitalist sistemin ilemesi iin gerekli unsurlardan (makine gibi) biri haline gelir ve kendine, emeine, ilikilerine, dnyaya ve yaama yabanclar. Marxn yabanclama kuram ayn zamanda onun din zerine olan grlerini de temellendirmitir. lkel toplumda insanlar anlayamadklar olaylar karsnda din ve benzeri gerek bir temele dayal olmayan mistik aklamalar retmilerdir. Din insann kendi hayal rn olduu halde, onun kaderini belirleyen bamsz, dsal ve yabanc bir gm gibi alglanr. nsann kendi rettii dnceler kendi kontrolnden kmaya ve hatta onu kontrol etmeye balarlar. Din acmasz bir dnyada ezilenin snd bir duygudur. Ancak din, insanlarn bask ve smrden kaynaklanan aclarn dindirecek ve onlar yoksulluktan kurtaracak gerek zmler sunmak yerine, dikkatlerini te dnya zerinde younlatrr. Bu da egemen snfn imtiyazl konumunu merulatrmasna ve srdrmesine yardmc olur. Din hakim snfn hakimiyetini ve basksn merulatran bir mittir. Bundan dolay Marx iin smr ve yabanclama gibi din de tarihsel bir olgudur ve onu var eden sosyal koullar ortadan kalknca kaybolacaktr.

A M A

Marxn kapitalizme ynelik eletirel analizini sralayabilmek. Marxa gre, kapitalizm kendine zg zel meta retimin en yksek olduu bir sistemdir. Her eyin alnp satld ve her eyin bir fiyatnn olduu bir sistemdir. Meta, insan emei tarafndan retilen, kullanm deerine ve dei-toku edilebilme zelliine (deiim deeri) sahip bir rndr. zel meta retim sistemi olarak kapitalizmin zn ise art-deer (kr) yaratma ve bu yaratlan art-deeri srekli oaltmak oluturmaktadr. retim aralarnn kapitalist zel mlkiyeti ve igcnn metalamas zel meta retim sisteminin temel koullarn oluturmaktadr. Kapitalist meta retiminde, basit meta retiminden farkl olarak; igcnn kendisi de metaya dnr. gcnn metalamas, bir meta gibi onun da alnp satlr hale gelmesidir. Marx artdeerin kapitalist retim srecinde maddi mallar reten igc zerinden yaratldn savunmaktadr. Ekonominin kendi iindeki gerilim ve gerginlikleri (elikisi) kapitalizmin srekli krizler yaratan bir sistem olmasna neden olur. Snf atmas toplumsal bir elikidir ve kapitalizmin iinden geliir. Marxa gre, kapitalizmin krizleri ve kriz analizi, snf mcadelesinin taraflarn ve ynn etkilemektedir.

3. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-I: Karl Marx

81

A M A

Marxn snf kuramn ve snf mcadelesini deerlendirebilmek. Marxn snf teorisi, sosyoloji teorilerinin ilki ve en nemlilerinden biri olarak kabul edilir. Marx snf teorisinde zellikle endstriyel kapitalizmin snf yapsn analiz eder. Marx kapitalist toplumda snflarn oluumunu analiz ederken balang noktas olarak snflarn retim sreci iindeki nesnel konumlarna bakmaktadr. Snflar, retim aralaryla kurduklar ilikiye bal olarak belirlenirler. Yani snflar retim aralar karsndaki konumlarna, daha ak olarak retim aralarna sahip olup olmadklarna baklarak analiz edilmektedir. Ona gre, emein mlkszlemesi ve bunun sonucunda cret karl alma durumu, snflarn oluum srecinin analizinde nemli bir yer tutmaktadr. Marxa gre, kapitalist toplum temel olarak iki snftan olumaktadr. Birincisi, retim aralarna sahip olan kapitalist snf (burjuvazi) ve dieri ise mlkszleen ve cret karl almak zorunda kalan ii snfdr (proletarya). Marx kapitalist toplumda snflarn oluum srecinde orta snflarn varlna da nem vermektedir. Orta snf analizi, Marxn kapitalist toplumda, basit ikili bir snf yapsnn aksine, karmak ve oulcu yapsna olan vurguyu ifade etmektedir. Ona gre orta snf iinde yer alan kategoriler unlardr: Kk reticiler, kk burjuvazi, metalarn dolamyla uraanlar (satn alma, pazarlama, sat), araclar (toptanclar, dkkn sahipleri, speklatrler), sermaye adna ynetenler (yneticiler) ile onlarn yardmclar, denetileri; hukukular, gazeteciler, ruhban snf, ordu, polis gibi devlet grevlileri. Marxn snf teorisinde snflarn oluumunu retim srecindeki ve retim aralaryla olan ilikileri erevesinde ele almas, snflarn nesnel konumunu yani kendinde snf ifade etmektedir. Ona gre, rnein ii snf znel olarak ancak kendi karlarnn bilincinde olduu zaman ve kendi snfsal rgtlenmesiyle bu karlarnn peine dt zaman gerek snf olmaktadr. i snfnn snf bilincinin olumas ve kendi karlarnn peinde komas ise, kendi iin snf olduunu gstermektedir.

A M A

Marxn ideoloji hakkndaki dncelerini zetleyebilmek. Marx ideoloji kavramsallatrmasn, genlik ve olgunluk dnemindeki eserlerinde farkl ve elikili biimlerde deil, tutarl bir i btnlk tayacak ekilde gelitirmitir. Din eletirisinden kapitalist retim tarznn eletirisine kadar giden srete, Marxn ideoloji kavramsallatrmas, negatif bir ierie sahiptir. deoloji, Marxn dilinde gereklikteki ve insan bilincindeki tersyz olmay ifade etmek iin kullanlmaktadr. Marxn ideoloji anlay, entelektel geliiminin belirli bir evresine kadar, insan bilincindeki tersyz olma halinin gerek elikilerinden kaynaklandn, bu nedenle zihinsel baaaln ancak gerek elikileri zmeye ynelik pratik bir etkinlikle ortadan kaldrlabileceini savunmaktadr. deoloji kuram, toplumsal yanlsamalara kar mcadelenin fikirler leminde deil, gerek yaam srelerinde olabileceini iermektedir. Marxn ideoloji anlayna gre, insan dnceleri insan tarafndan yaplan maddi gerekliin bir rndr ve gereklik ise devrimci pratik tarafndan deitirilebilecektir. Yani Marxn ideoloji anlay devrimci politikadan ayr dnlmemektedir. Marx, iktisat analizlerinde ideoloji kavramsallatrmasna yeni bir boyut eklemitir. nsan bilincindeki tersyzlk gerekliin kendisindeki tersyzlkten kaynaklanmaktadr. Bu ynyle ideoloji kavram kapitalist retimin grn kertesinin maskeledii retim alanndaki smr ilikilerini aklama imknn vermektedir. Marxa gre, ideoloji, insan zihninin kusurlarndan deil, maddi yaam srecinin elikilerinden domaktadr. Dolaysyla ideolojik baaaln yok edilmesi de, insanlarn bilincindeki zayf yanlarn dzeltilmesiyle, eksik alglama biimlerin tadilatyla gerekletirilecek bir mcadele ile deil, ideolojik formlarn oluum imknlarna kar yrtlecek devrimci ve pratik bir eletiriyle mmkndr.

82

Klasik Sosyoloji Tarihi

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Asyatik toplum biiminin zelliklerinden biridir? a. Asyatik toplum kleler ve efendiler olmak zere iki snftan olumaktadr. b. Asyatik toplum toprak sahibi bir snf ve bu snfa bal kyllerden meydana gelmektedir. c. Asyatik toplum eitliki ve demokratik bir toplumdur. d. Asyatik toplumda iiler devlete baml olarak yaamaktadr. e. Asyatik toplum snf atmalarnn devlet araclyla zld bir toplumdur. 2. Aada verilenlerden hangisi insanlk tarihinin geliiminde Marxn iaret ettii retim biimlerinden birisi deildir? a. lkel komnal, b. Asyatik c. Antik d. Organik e. Kapitalist 3. Aadaki dnrlerden hangisi maddenin ve varln dnceden bamsz olarak ele alnmas gerektiini savunmaktadr? a. Adam Smith b. Karl Polanyi c. Karl Marx d. Emil Durkheim e. David Ricardo 4. Aadaki kavramlardan hangisi Marx tarafndan kapitalizmin analizinde kullanlmaktadr? a. Kolektif snf b. Dinamik burjuvazi c. Kolektif bilin d. Kendinden eilimler e. Art-deer 5. Marxa gre aadakilerden hangisi yabanclamann drt temel unsurlarndan biri deildir? a. nsann doadan yabanclamas b. nsann kendi inanlarndan yabanclamas c. nsann trsel varlndan yabanclamas d. nsann bakalarndan yabanclamas e. nsann kendisinden yabanclamas 6. Aadaki dnrlerden hangisinin kitab Marxn din hakkndaki fikirlerinin olumasnda etkili olmutur? a. Ludwig Feuerbach b. Emilie Durkheim c. Immanuel Kant d. Friedrich Hegel e. Max Weber 7. Marx ii tarafndan art-i srecinde (fazla alma) retilen ve kapitalist tarafndan el konulan deer miktarn anlatmak iin, aadaki kavramlardan hangisini kullanmaktadr? a. Art deer b. Zorunlu i sreci c. Fazla alma d. Zorunlu alma e. Gerekli alma zaman 8. Aadakilerden hangisi Marxa gre, siyasal rekabetin odak noktas olarak retim ilikilerinin rettii bir kurumdur? a. Din b. Ekonomi c. Devlet d. deoloji e. Sendika 9. Aadakilerden hangisi Marxa gre kapitalist toplumda snflarn oluumunu belirleyen temel faktrdr? a. Eitim, mlkiyet ve g ilikileri b. Devlet politikalarnn adaletsizlii c. Bireyin igc piyasasndaki bilgi, becerisi d. Toplumsal stat ve yasalar e. retim aralar zerindeki mlkiyet biimi 10. Marxn hangi kuram toplumsal yanlsamalara kar mcadelenin fikirler leminde deil gerek yaam srelerinde olabileceini iermektedir? a. Devlet kuram b. deoloji kuram c. Snf kuram d. Din kuram e. Yabanclama kuram

3. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-I: Karl Marx

83

Okuma Paras 1
Marx ve Din Marx, din zerindeki etkisine karn dini ayrntl olarak incelememitir. O, dine ilikin dncelerini, kimi on dokuzuncu yzyl ilahiyat ve felsefecilerinin yazdklarndan hareketle oluturmutur. Bunlardan birisi 1841 ylnda Hristiyanln z adl bir kitap yaynlayan Ludwig Feuerbacht. Feuerbacha gre din, kltrel gelime srecinde insanlarn rettii dnce ve deerlerden olumakta, fakat bunlar yanl bir ekilde ilahi glere ya da tanrlara mal edilmektedir. nsanolu kendi tarihini eksiksiz olarak anlayamadndan kendi yaratt deerleri ve normlar tanrlara atfetme eilimine girmektedir. Dolaysyla, Tanrnn Musaya on emir vermesi hikyesi, Yahudi ve Hristiyanlarn hayatlarn ynlendirmi ahlaki kurallarn sylemsel dzlemdeki bir versiyonudur. Feuerbach, bizzat bizim yarattmz dinsel simgelerin niteliini bu zamana dein anlamadmz iin tarihin kontrol edemediimiz glerinin tutsa olmaya mahkm olduumuzu ileri srer. nsandan ayr olarak tanrlarn ya da ilahi glerin tannmasn anlatmak zere yabanclama terimini kullanr Feuerbach. nsanlarn yaratt deerler ve dnceler, yabanc ya da ayr bir varln (dinsel glerin ve tanrlarn) rn olarak grlmeye balanmtr. Feuerbacha gre, yabanclama gemite her ne kadar olumsuz sonular doursa da, dinin bir yabanclama olarak anlalmas gelecek iin byk umutlar vaat etmektedir. nsanlar dine yansttklar deerlerin gerekte kendi deerleri olduunun bir kez farkna vardktan sonra, bu deerlerin hayata geirilmesini teki dnyaya ertelemek yerine bu dnyada gerekletirmeleri mmkn olacaktr. Hristiyanlkta Tanrnn sahip olduuna inanlan gc insanlar kendilerinde grebilir. Hristiyanlar Tanrnn her eye gc yeten ve herkesi seven bir varlk olduuna, insann ise eksik ve kusurlu yaratldna inanrlar. Ancak Feuerbach, sevgi ile iyilik potansiyelinin ve yaammz kontrol etme yeteneinin toplumsal kurumlarda var olduuna ve bir kez gerek doasn anladktan sonra, bunlarn hayata geirilebileceine inanr. Marx, dinin, insann kendisine yabanclamasn imledii grn kabul eder. Marxn dini bir kenara attna inanlr ounluk, ama bu doru olmaktan ok uzaktr. Marx, dinin, kalpsiz bir dnyann kalbi olduunu, gnlk gerekliin acmaszlndan kap snlan bir liman olduunu belirtir. Marxn grne gre, geleneksel biimiyle din ortadan yok olacaktr, yok olmaldr da; ama bu, dinde ikin olumlu deerlerin insanln geliimine byk lde yn veren idealler olabildii iin byle olacaktr; yoksa dinin getirdii idealler ile deerlerin yanl anlald iin deil. Kendi yarattmz tanrlardan korkmamalyz, kendimizin gerekletirebilecei deerleri tanrlara bahetmekten vazgemeliyiz. nl deyiiyle sylersek din, halkn afyonudur. Marxa gre din, bu dnyadaki mevcut koullara mdahale etmeyi bir yana brakmay retmekte, mutluluk ve dlleri lmden sonraki hayata ertelemektedir. Bylelikle de dikkatlerin bu dnyadaki eitsizlik ve adaletsizlikler zerinde younlamas nlenmekte, insanlar teki dnya vaadiyle avutulmaktadr. Din, gl bir ideolojik geye sahiptir: Dinsel inan ve deerler, servet ve g dalmndaki eitsizlikleri makul gstermeye yaramaktadr. rnekse, yumuak bal kiilerin dnyann varisi olaca yolundaki inan, azla yetinmeyi ve baskya boyun emeyi nermektedir. Anthony Giddens Kaynak: www.hubyar.eu/SiteFiles/makaleler/mak8.pdf

Okuma Paras 2
Sivil Toplum, Birey ve liki Gnmzde burjuva liberal bili ynetimi pratiklerinin dnyada yayd moda kavramlardan biri de sivil toplumdur. Bu kavram zelletirme, devleti kltme, devlet (ve ordu) mdahalesini ortadan kaldrma, denetimi sivil toplum rgtleri yoluyla yapma gibi kresel sermayenin politikalarn desteklemek iin kullanlmaktadr. Marx sivil topluma kar kar; nk sivil toplum birbirine tesadf olarak veya dsal olarak bal bireyleri ifade eder. Marx iin toplum (veya sivil toplum) isel, gerekli ilikiler ve pratiklerden oluur. Bu balamda Marx 1847de felsefenin Sefalet yaptnda yle yazyordu: Toplumda sosyal ilikiler sivil toplumda olduu gibi kii ve kii arasndaki deildir; ii ve kapitalist, ifti ve toprak sahibi vb arasndadr. Bu ilikileri ortadan kaldr, tm toplumu ortadan kaldrrsn. Neden? Marxn sonradan Grundrissede (1858) belirttii gibi, ekonomistler ve sosyalistlerin toplumu ekonomik koullara gre dnmeleri yanltr. Toplum bireylerden olumaz, ama toplum karlkl ilikiler btnn, bu b-

84

Klasik Sosyoloji Tarihi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

tnde bireylerin tuttuu ilikileri ifade eder. nsan toplum iinde ve toplumdan geerek kledir, efendidir, vatandatr. Klelik ve vatandalk ilikideki sosyal zellii anlatr. Bir insan kendiliinden, kendi varlyla kle veya vatanda deildir. Toplum iinde ve toplumun retim tarz ve ilikilerinde ald tanmlanm yere bal olarak vatandatr veya kledir. Dikkat edilirse, idealist felsefenin veya kapitalist bilimin retim ilikilerinden ve rgtl yer ve zamandan soyutlanp sivil toplumda zgrlk tannm ve birbiriyle bu soyutlanmlkta zgrce ilikideki bireyi, Marxda rgtl yer ve zamanda isel ilikiler iine yerletirilmitir. Kle ile efendisi, kapitalist ile ii arasndaki ilikiler tesadf, bireylerin kendi zgr iradeleriyle belirledii ve yrtt ilikiler deil, aksine isel ve zorunlu ilikidir, nk birinin varl dierinin varln gerektirir, her birini ilikisi dieri olmakszn var olamaz. Bu durumu, gnmzde, kresel pazar ideolojisi, yine bireyleri (ve uluslararas ilikilerde toplumlar) rgtl yer ve zaman iindeki konumlandrldklar kouldan soyutlayarak, karlkl bamllk olarak sunmakta, evrenselletirilmekte ve normalletirilmektedir. Bu karlkl bamllk retim tarz ve ilikileriyle kurulan bir karlkl bamllktr; cretli klelik sistemini oluturan retim koullarn cretli klelii retmeyecek biimde deitiin dn, cretli kle kalmad gibi, bu kleliin srtndan geinen kapitalist de kalmaz; nk ilikiler yaps bu karlkl bamll retmez. Dolaysyla, bu karlkl bamllk retilmi bir bamllktr. Kaynak: Forum. (2007) Karl Marx, nsan, toplum ve iletiim, letiim Kuram ve Aratrma Dergisi, Say 25, Yaz-Gz, Sayfa: 208-209. 1. d 2. d 3. c 4. e 5. b 6. a 7. a 8. c Yantnz yanl ise Marxn Toplum Analizi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Marxn Toplum Analizi konusunu yeniden gzden geiriniz Yantnz yanl ise Marxn Toplum Analizi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kapitalizm Analizi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yabanclama Kuram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Okuma Paras 1, Marx ve Din konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Art Deer konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Marxn Devlet hakknda Dnceleri zerine Ksa Bilgi Notu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Snf Kuram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Marxn deoloji Anlay zerine Bilgi Notu konusunu yeniden gzden geiriniz.

9. e 10. b

3. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-I: Karl Marx

85

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Btnlk yasasna gre, evrendeki her varlk ve her olay birbiriyle ilikili, baml ve karlkl etkileim iindedir. Bu yzden hibir ey birbirinden bamsz olarak ele alnamaz. elime yasasna gre, her varlk ve her olay kendi kartn ve elikisini kendi iinde tar ve i elime yaratr. Bu kart eler birbirlerin dntrr. Hareket yasasna gre, evrendeki her varlk ve her olay dou, gelime, yenileme ve farkllama ve yeniden bir olu yaar. Diyalektik hareket dncenin diyalektik hareketidir. Nitel deime yasasna gre, diyalektik gelime ve hareket nicel deiimlerdir. elikiler sonucu oluan bu nicel hareket ve deiimler bir noktadan sonra nitel olarak kkl deiimlere neden olurlar. Nitel deimede varlk, olay ve olgu kedisini nitel olarak aarak yeni bir sentez oluturacaktr. Bu sre diyalektik olarak varl srdrr. Sra Sizde 2 Frederick Engelsin Devletin ve zel Mlkiyetin Kkeni isimli eseri Marksist kuram iinde devletin ortaya k zerine yaplan tartmalar iin temel referans kaynaktr. Bu almada devletin ortaya k ekonomik anlamda art deerin retilmesine dayandrlmaktadr. Yani, devletin ortay k ilk kez art deerin retilmesine denk dmektedir. Devletin ortaya k ilkel-komnal retim tarzndan daha ileri bir retim tarzlarna geiin bir sonucudur. Bu tarihsel srete art deeri kontrol etme mcadeleleri devletin ortaya kmasn salamtr. Devlet hakim snflarn dier snf zerinde egemenliklerini ve hakimiyetlerini kurduklar bir aratr. Devlet zenginliin ve toplumsal snflarn gelimesiyle ortaya kmtr. Modern toplumda da devlet, kapitalist snfn karlarn temsil etmektedir. Bu yzden modern toplumda devlet kapitalist devlet olarak tanmlanr (Berberolu, 2009). Sra Sizde 3 Kapitalist retim tarz ve ilikileri iinde insanlarn yabanclama deneyimlerini yle sralayabiliriz: (a) Birincisi, i alanndaki yabanclamada insan rettii nesneden yabanclar. retilen nesneden yabanclama retim srecinin yani retim faaliyetinin bir sonucu olarak ortaya kar. retilen mallar/emtialar insan emeinin yabanclam rnleridir. (b) kincisi, insan retim srecinden yabanclar. nsan retim srecinde, neyin, nerede, nasl, hangi koulda, niin ve ne sonularla retileceine dair karar verme gcnden tamamen yoksun braklr. koullar tamamen insann dnda ve ona ramen belirlenir. (c) ncs, insan rettii rn karlnda hak ettii deerden yoksun braklarak yabanclamas. Yani, insann ald cretin hak ettii deerin altnda almasdr. (d) Drdncs, insann kendi kendinden yabanclamas. Yani, retim srecinde dsal zorunlu koullar altnda alarak insann kendini gerekletirememesi. (e) Son olarak insan dier insanlardan yabanclar (Forum, 2007, s.202). Sra Sizde 4 Marxn almalarnda ideoloji, en genel anlamda yanl bilin olarak tanmlanr. Bu adan ideoloji bireylerin gereklik hakknda sahip olduklar yanl bir bilin ve/ya yanl bilgi anlamna gelmektedir. Marxa gre snfl toplumlarda hakim snf, st yap kurumlar aracl ile ynettii snflara kendi snf ideolojisini empoze etmeye alr. Bu da bireylerin gereklik hakknda yanl bilince sahip olmalarna yol aar.

86

Klasik Sosyoloji Tarihi

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Atlan, G. (2001) Marxta deoloji: Kapitalizmin Devrimci Bir Eletirisinin Olana, Praksis (4), 11-34. Aron, R. (2006) Sosyolojik Dncenin Evreleri, stanbul: Krmz Yaynclk. Berberolu, B (2009) Klasik ve ada Sosyal Teoriye Giri: Eletirel Bir Perspektif, eviren: Can Cemgil, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Bilgin, V. (2009) Bizi Kuatan Toplum: Sosyolojiye Giri, Bursa: Dnce Datm. Bilton, T. ve di. (2008) Sosyoloji, Ankara: Siyasal Kitabevi. Bozkurt, V. (2007) Deien Dnyada Sosyoloji, Bursa: Ekin Kitapevi. Coser, L.A. (2008) Sosyolojik Dncenin Ustalar: Tarihsel ve Toplumsal Balamlarnda Fikirler. Ankara: De Ki Basm Yaym Ltd. ti. Cuff, W. E.C., Sharrock, W.W., ve D. W. Francis, (2006) Perspectives in Sociology, Routledge, 5. edition, 2006 eviri: mit Tatlcan. Eriim tarihi: 10.10.2009 http://www.umittatlican.com/files/Emile-Durkheim_Cuff.-vd.pdf Ercan, F. (1998) Toplumlar ve Ekonomiler, stanbul: Sarmal Yaynevi. Ergun, D. (1982) Sosyoloji ve Tarih, stanbul: Der Yaynlar. Forum. (2007) Karl Marx, nsan, Toplum ve letiim, letiim Kuram ve Aratrma Dergisi, Say 25, Yaz-Gz, 199-228. Giddens, A. (2000) Sosyoloji, Ankara: Ayra yaynlar. Haralambos, M. ve Holborn, M. (1995) Sociology: Themes and Perspectives, London: Harper Collins Publishers. Haralambos, M. ve Holborn, M. (2004) Sociology: Themes and Perspectives: AS-and A- Level Student Handbook, London: Harper Collins Publishers. Kzlelik, S. (1994) Sosyoloji Teorileri I ve II, Konya: Yunus Emre Yaynclk. Knapp, P ve Spector, A. (1997) Crisis and Change, USA: Nelson Hall. Marx, K. (1964) Early Writings, ev ve Der. Tom Bottomore, New York, McGraw-Hill) ngen, T. (2002) Marx ve Snf, Praksis 8 Gz, s: 9-28. Ritzer, G. (1992) Sociological Theory, McGraw-Hill, Third Edition. eviren: mit Tatlcan. Eriim tarihi: 10.10.2009 http://www.umittatlican.com/files/Emile-Durkheim_Cuff.-vd.pdf Savran, G. (1987) Sivil Toplum ve tesi. Rousseau, Hegel, Marx, stanbul: Alan. Schellenberg, W. (1999) Kapital zerine Temel Kurslar, stanbul: Sosyal yaynlar. Slattery, M. (1991) Key Ideas in Sociology, Macmillan, London Swingewood, A. (1998) Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihesi, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Tolan, B. (1996) Toplum Bilimlerine Giri, Ankara: Murat ve Adm Yaynclk.

4
Amalarmz

KLASK SOSYOLOJ TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra; Durkheimn sosyolojik ynteminin temel zelliklerini sralayabilecek, Durkheimn birey ve toplum anlayn zetleyebilecek, Durheim sosyolojisinde mekanik ve organik dayanmaya dayal toplum tiplerinin zelliklerini ayrt edebilecek, Durkheim sosyolojisinde yer alan temel kavramlar tanmlayabilecek, Durkheimn inceledii intihar tiplerini karlatrabilecek, Durkheimn din olgusuna bakn aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Toplumsal Olgu Toplumsal blm Mekanik Dayanma Organik Dayanma Anomi Kolektif Bilin ntihar Din

indekiler
GR EMILE DURKHEIM SOSYOLOJK YNTEMN KURALLARI BREY VE TOPLUM TOPLUMSAL BLM NTHAR OLGUSU DN OLGUSU SONU

Klasik Sosyoloji Tarihi

Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-II: Emile Durkheim

Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-II: Emile Durkheim

GR
Bu nitede, klasik dnemde sosyolojinin toplumsal yaam analiz etmeye ynelik bamsz bir disiplin olarak geliimine katkda bulunan; Emile Durkheinn temel dnce ve yaklamlar ele alnmaktadr. 19. ve erken 20. yzylda yaayan ok sayda dnrn almalar sosyolojinin geliimine katkda bulunmakla birlikte, bunlar arasnda zellikle Durkheimn almalar da (Karl Marx ve Max Weber gibi) ok daha fazla n plana kmaktadr. Durkheimn teorik yaklam ve yntemi gnmzn sosyolojik teori ve aratrmalarn halen nemli lde etkilemektedir. Bu nedenle bu nitede, klasik dnem sosyolojinin en nemli byk dnrlerinden biri olarak kabul edilen Emile Durkheimn (1858-1917) temel almalar ile bu almalarda benimsedii teorik yaklam ve ynteminin temel zellikleri incelenmektedir. Bu inceleme, sosyolojik yntemin kurallar, birey ve toplum, toplumsal iblm, intihar ve din olgusu balklar altnda yaplmaktadr.

EMILE DURKHEIM (1858-1917)

Durkheim, sosyolojiyi bamsz bir disiplin olarak kurma ve ona bilimsel bir stat kazandrma konusundaki nemli katklarndan dolay sosyoloji tarihi iinde nemli bir yere sahiptir. Durkheimin temel amac, sosyolojinin alma nesnesini ve ona uygun alma yntemlerini tespit etmektir. Bir bilim dal olarak sosyolojinin alma konusunun ne olduu ve bunun hangi yntemle incelenmesi gerektiine dair yapt katklar, onu sosyolojinin en nemli kurucularndan bir olarak kabul edilmesine neden olmutur. Onun toplum bilimin yntemi, toplumsal iblm, sanayileme, intihar, din ve ahlk konular zerine yapt almalar sosyolojinin geliiminde ok nemli bir yere sahiptir. Emile Durkheim Sosyolojinin asl kurucusu olarak kabul edilen E. Durkheim, Fransada Epinal Alsace-Lorraineda dodu. 1882de Ecole Normale Supieure adl nl okulu bitirdi. Akademik kariyerine baladktan sonra 1884de Fransada Bordeaux niversitesinde sosyal bilimci unvan ile atanan ilk kii olarak ders vermeye balad. 1902de Sarbonne niversitesinde almalarna devam etti ve ayn niversitede Eitim ve Sosyal Bilim Profesrlne atand. En nemli eserleri arasnda blm (1893), Sosyolojik Yntemin Kurallar (1895), ntihar (1897), Dini Hayatn lksel Biimleri (1912) yer almaktadr.

90

Klasik Sosyoloji Tarihi

SOSYOLOJK YNTEMN KURALLARI

Durkheimn sosyolojik yaklam ve yntemi, nemli lde pozitivist bir bilim anlayn temsil etmektedir. Marxn aksine Durkheim, biyolojik benzemeye dayal olarak paralar arasnda ilevsel karlkllk temelinde ibirliinin var olduu uyumcu bir toplum modeli ve buna uygun pozitivist bir yntem benimser. Durkheim sosyolojik yntemin kurallar almasna, sosyolojinin alma nesnesinin ne olduu sorusuyla balar. Ona gre sosyolojinin alma konusu toplumsal olgulardr. Durkheim toplumsal olgular maddi ve maddi nitelikte-olmayan toplumsal olgular olarak iki ekilde snflandrr (Lukes, 1972, aktaran, Ritzer, 1992, s. 3): A. Maddi-toplumsal olgular 1. Toplum 2. Toplumun yapsal bileenleri (kilise, devlet gibi) 3. Toplumun morfolojik (nfus dalm, yerleim dzeni) bileenleridir. B. Maddi-olmayan toplumsal olgular ise, 1. Ahlk, 2. Kolektif bilin, 3. Kolektif temsiller ve kolektif eilimlerdir. Bu ayrm ayn zamanda temel gereklik dzeyini snflandrma biimidir. Gerekliin dzeyini maddi toplumsal olgulardan balatr. Maddi olgular maddi olmayan toplumsal olgular etkilemektedir (Lukes, 1972, aktaran, Ritzer, 1992, s. 3). Sosyolojik yntemin kurallar almas, bu toplumsal olgunun ne olduu, bu toplumsal olgularn gzlemine ilikin kurallar, normal ile patolojik olann ayrmna ilikin kurallar, toplum tiplerinin belirlenmesine ilikin kurallar, toplumsal olgularn aklanmasna ilikin kurallar ve sosyolojik kantlamaya ilikin kurallar iermektedir. Toplumsal bir olgu nedir? Durkhieme gre sosyolojinin alma konusu toplumsal olgulardr. Toplumsal olguyu dier olgulardan (evrenin olgularndan) ayran temel olarak iki ayrc nitelii vardr: Birincisi, toplumsal olgular bireylerin bilinleri dnda var olur. Durkhiem toplumu btn olarak analiz ettii iin, bireysel temelde, bireylerin bilinleri temelinde analize kar kmaktadr. Sosyolojik aklama bireysel glerin dnda kolektif glerle ilgilidir. nk ona gre toplumsal olgular bireylere indirgenemeyecek kolektif bir nitelie (aile, din, mesleki rgtlenme) ve kendine zg bamsz bir gereklie sahiptir ve bireylerin dnda vardr. kincisi, toplumsal olgular kendilerini bireylere zorla kabul ettirirler. Kolektif nitelikleriyle bireylerin dnda var olan toplumsal olgular, bireyler zerinde baskc ve snrlandrc bir gce de sahiplerdir. rnein, din toplumsal bir olgu olarak bireyin dnda kolektif bir nitelie sahiptir. Mmin dinsel yaamna ait sahip olduu inan ve uygulamalar kendi bilinci dnda hazr bulmutur. Ayn ekilde bireyler aile kurumu iinde e, koca, karde olarak eitli grevleri yerine getirirler. Bireyler bu roller araclyla aile kurumunun ilevselliini salamaktadr. Aile, bireyin dnda var olan, insanlarn istemi dnda buyurucu ve kstlayc ynyle bireye varln kabul ettiren toplumsal bir olgudur (gerekliktir) (Kzlelik, 1994 s.181-183; Durkheim, 2004, s.47-50; ). Yani toplumsal olgular, ksaca dsallklar ve kstlayc (baskc ve snrlayc) zellikleriyle tanmlanmaktadr. Ancak Cosere (2008, s.128-129) gre, Durkheim bu konudaki grn u ynde gelitirmitir. Durkheim gre, toplumsal olgular (zel olarak da ahlki kurallar) bir yandan bireylerden bamsz varln devam ettirirken dier yandan da bireylerin bilinlerinde isellemektedir. Toplumsal olgular iselletii lde bireylerin davra-

Maddi toplumsal olgular, toplum, toplumun yapsal bileenleri (kilise, devlet gibi) ve toplumun morfolojik (nfus dalm, yerleim dzeni) bileenlerini, maddiolmayan toplumsal olgular ise, ahlk, kolektif bilin, kolektif temsiller ve kolektif eilimleri iermektedir.

4. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-II: Emile Durkheim

91
Toplumsal olgular bireyin bilinleri dnda var olan, kendine zg bamsz bir gereklie sahip ve kendilerini bireye zorla kabul ettiren olgulardr. rnein ahlki kurallar bize dsal ve bizi kstlayan bir toplumsal olgudur ancak birey onu iselletirdii lde davranna yn verir.

nlarn belirlemektedir. rnein, ahlki kurallar bize dsal ve bizi kstlayan bir toplumsal olgudur ancak birey onu iselletirdii lde davranna yn verir. Yani toplum bizim temizde ve bizim iimizde bir eydir (Durkheim 1953, aktaran Coser, 2008, s.128). Peki, kendine zg ayr bir varl olan ve birey zerinde bir d bask uygulayabilen toplumsal olgularn gzlemlenmesine ilikin kurallar nelerdir? Toplumsal olgularn gzlemine ilikin kurallar: Durkhieme gre, toplumsal olgularn gzlemlenmesine ilikin en temel ilke onlar nesnelermi gibi ele alma gerekliliidir. Bu ise kurala baldr: Birincisi, bir toplumsal olguyu ele alrken ilk nce her trl pein hkmden sistematik olarak kopmak gerekmektedir. rnein, devlet, demokrasi, aile gibi olgular hakknda baz fikir ve duygulara sahip olabiliriz. Aslnda bu olgular hakknda karmak ve belirsiz bilgilere sahip olduumuz iin onlar bir nesne gibi ele almamz gerekmektedir. Bu olgular bilimsel olarak ele almak iin ilk fikirlerimizden ve nyarglarmzdan kurtulmamz arttr. kincisi, bir sosyolog mutlaka ele ald toplumsal olguyu tanmlamak durumundadr. Durkheim, bunun yan sra bu tanma uyan ve ilikili olan btn olgular grubunun aratrmaya istisnasz dhil edilmesi gerektiini dnmektedir. rnein, su olgusunu anlamak istiyorsak ceza olgusunu da aratrma srecine dhil etmemiz gerekmektedir. ncs, Durkheime gre, toplumsal olgular aratrmaya giriirken bu olgular kendi tekil ve deiken grnmlerinden soyutlayarak incelenmeyi salayacak bir bak as benimsenmelidir. rnein, aile konusu incelenmeye balanrken onu farkl aile trleriyle kartrmamak iin nesnel bir lt olarak ailenin hukuka dzenlenmi yaps veya miras hukuku referans alnabilir (Aron, 2006, s.336; Durkheim, 2004, s.97-119). Normal ile patolojik olann ayrmna ilikin kurallar: Durkheime gre, sralanan bu kurallara bal gzlem faaliyeti birbirinden birok adan farkl iki olgu kategorisini bir araya getirmektedir. Birinci kategori makul olmas gereken normal olgular, dier kategori ise olmas gerekenden tamamen farkl olan patolojik olgular iermektedir. Durkheimde normallik genellik ltne gre tanmlanmaktadr. Bir olgunun normal saylmasnn temel nedeni onun skldr. rnein, suun patolojik bir olgu olduu hemen kabul edilebilir. Ancak Durkheimn bak asyla su, her toplumda sklkla grld (yaygn) ve kanlmaz bir olgu olduu iin normal saylmaldr. Yine de Durkheima gre bu aklamadan suun ve sulunun cezalandrlmay hak etmedii sonucunun karlmamas gerekmektedir. Suun ve cezann bir toplum iin normal bir olgu olarak ele alnmas toplum yeleri arasnda toplumsal balarn glenmesine hizmet etmesinden kaynaklanmaktadr. Daha ak bir ifadeyle Durkheima gre belirli bir oranda seyreden su normal, belirli bir orann dnda seyreden su ise patolojik (topluma zararl) olarak kabul edilmelidir. Su kolektif bilincin yasaklam olduu bir davran olmakla birlikte toplum asndan pozitif ilevleri bulunmaktadr. rnein, su toplumda hangi davranlarn hogr ile karlanacan hangi davranlarn cezalandrlacan belirler. Bu bakmdan ortalama oranda seyreden su da ceza da her salkl toplum iin ilevseldir. Ancak, su belirli bir toplum tipinde ortalama oranlardan saparsa anormaldir (patolojiktir) (Durkheim, 2004, s.158). Sonu itibaryla Durkheim, toplumsal olgularn toplumun srekliliinin salanmas asndan ne tr ilevlere sahip olabileceini normal ve patolojik kategorik ayrmyla ortaya koymaktadr.

Durkheime gre, bir toplumsal olgu ele alnrken pein hkmlerden kopmal ve olgu mutlaka tanmlanmaldr.

Toplumsal olgular toplumun srekliliinin salanmas asndan sahip olduklar ilevlere gre normal ve patolojik olgular olarak ikiye ayrlr.

92

Klasik Sosyoloji Tarihi

Bir toplumsal olgunun nedenleri yine baka toplumsal olgularda aranmal ve nedensel olarak aklanmaldr. Toplumsal olgular topumun ihtiyalarnn karlanmas asndan sahip olduklar ilevler asndan da aratrlmaldr.

Toplum tiplerinin belirlenmesine ilikin kurallar: Durkheim, toplumlar karmaklk derecesine gre snflandrmaktadr. Benzer olan toplumlar belirli gruplara ayrmaktadr. Snflandrmaya tek paral toplumlardan balar. Ona gre, tek paral (yaln) toplum daha nce hibir paralanmann izini tamayan, sadece var olan haliyle tek bir para olan toplumdur. rnein, ilkel toplumlar (horde) hibir farkllamann olmad toplumdur. Bu toplumdan (horde) sonra, iine birok aileyi alan klan gelir. Durkheim, hordelerin birlemesiyle oluan klan tarihsel olarak bilinen en basit toplum olarak snflandrmaktadr. Dier toplumlarn snflandrlmasnda da ayn ilke (karmaklk ilkesi) ve yntemi kullanr. Klanlarnda zlerini deitirmeden yan yana gelmesi ok paral toplumlar meydana getirir (r. Avustralya kabileleri). ok paral toplumlarn birlemesinden de daha st ve farkllam toplumlar meydana gelir. Siteleri bu toplumlara rnek olarak verebiliriz (Kzlelik, 1994 s.186; Aron, 2006, s.339-340). Toplumsal olgularn aklanmasna ilikin kurallar: Durkheima gre, toplumsal bir olgunun aklanmasnn temel ilkesi udur: Bir toplumsal olgunun nedeni ancak baka bir toplumsal olguda aranmaldr. Onun toplumsal olgular aklarken nedensel ve ilevsel olmak zere dikkate ald iki farkl yntem vardr. Bu yntemlerden birincisinde; toplumsal olgularn nedenleri yine baka toplumsal olgularda aranmal ve nedensel olarak aklanmaldr. Dier bir deyile, bir toplumsal olguyu aklamak onu zorunlu olarak ortaya karan nceki olguyu ortaya karmaya baldr. Baka bir ifadeyle, Durkheim toplumsal olgularn nedenlerinin toplumsal ortamda aranmas gerektiini dnmektedir. Yani sosyoloji bilimi, aklamak istedii olgularn nedenini inceledii toplumun yapsnda aramaldr. Bu yaklam bir olgunun nedenini gemite arayan tarihsel aklamann karsnda yer almaktadr (Durkheim, 2004; Aron, 2006, s.341-343). Bir olgunun nedeni tespit edildikten sonra aklanacak olgunun ilevi ve yararll aratrlmaldr. Yani ikinci yntem olarak, toplumsal olgular topumun ihtiyalarnn karlanmas asndan sahip olduklar ilevler asndan aratrlmal ve toplum asndan ilevlerine baklmaldr. Buradan da anlalaca zere Durkheim, ilevselci (fonksiyonalist) olarak adlandrlan bir toplum modeli benimsemitir. Durkheimn ilevselci toplum modeli, modern sosyolojinin geliimini derinden etkilemitir. Durkheimn ilevselci yaklam zellikle modern sosyolojinin en nemli yaklamlarndan birisi olarak kabul gren yapsal ilevselciliin geliiminde nemli bir rol oynamtr. Sosyolojik kantlamaya ilikin kurallar: Durkheima gre, bir olgunun baka bir olguya neden olduunu kantlamann tek yolu olaylarn ayn zamanda birlikte meydana gelip gelmediklerine bakmaktr. Ancak sosyolojik olgularn incelenmesinde tam olarak deneyleme yntemini kullanmak mmkn deildir. Bu nedenle, Durkheima gre, toplumsal olgularn incelenmesinde birlikte deiim ynteminin kullanlmas daha gvenlidir (Kzlelik, 1994 s.188-189). Marx ve Durkheimn sosyolojik yntem anlayn karlatrnz. SIRA SZDE
D Durkheimn N E L M sosyolojik yaklamnn erevesini anlamak iin onun birey anlayn, bireyin toplum iindeki yeriyle ilgili temel fikirlerini zetlemek yararl olacakS O U tr. Durkheime Rgre, insanlar temel ihtiyalarn karlasalar bile tatmin olmazlar. nk insanlarn, hayvanlardan farkl olarak; arzular snrszdr. nsanlar sadece kendileriyle D K K A T ilgilendikleri iin toplumsal karlarn da farknda deildirler. Durkheimn insann doasyla ilgili en nemli kabullerinden birisi udur: nsanlar bencil

SIRA SZDE

DNELM S O R U

BREY VE TOPLUM

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

4. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-II: Emile Durkheim

93

drtlere ve bir dizi tutkuya sahiptir. Bu drtlere ve tutkulara gem vurulmamas hem insanlarn kendileri iin hem de toplum iin nemli bir tehdittir. Dier bir deyile insann drtleri ve tutkular bireyi kendine kle yapacak noktaya kadar getirebilir (Coser, 2008, s.130; Ritzer, 1992, s.16). Tutku bireyselletirir, ancak ayrca kleletirir. Duyumlarmz znde bireyseldir; ancak, biz daha kiisel zellikler kazandka duyumlarmzdan kendimizi daha fazla kurtarabilir, kavramlarla dnebilir ve onlara gre davranabiliriz (Durkheim 1912, aktaran Coser, 2008, s.130). Durkheime gre, insann doal doyumsuzluunun sonucu oluan arzular ise, sadece toplumsal denetim tarafndan kontrol altna alnabilir. Toplum insann arzular zerinde snrlamalar getirir. Nasl biyolojinin fiziki ihtiyalar iin insan zerinde etkisi varsa, toplumsal denetimin ve kontroln de insann snrsz ihtiyalar zerinde nemli bir gc vardr. Yani, toplumsal denetim bireylerin eilimleri zerine snrlamalar getirir (Coser, 2008, s.130). Durkheime gre insanlar, tutkular dsal gler tarafndan kontrol altna alnd zaman zgr olacaktr. Onun yaklam iinde en nemli dsal g ortak ahlktr. Onun yaklamnda zgrlk ierden deil daha ok dardan gelmektedir. zgrlk, gerek tutkularn kontrol altnda tutulduu kolektif bir bilincin varlna iaret eder. Durkheimin yaklamnda zgrlk daha ok (bireylerin aksine) toplumun temel bir zelliidir (Ritzer, 1992, s.16). Birey, toplumun zgrl adna tutkularna ve arzularna set eker. Onun ifadesiyle her bir birey kendi alannda, hrslarna set eken u snrlarn somut bir ekilde farkna varr ve onlarn tesinde hibir eye heves etmez.. Bylece bir son veya bir ama, tutkulara set ekmektir (Durkheim aktaran, Coser, 2008, s.130). Ona gre, insan ancak toplumun iinde ve toplum yoluyla tam anlamyla insan olur. Bir toplumdaki doru ahlki eylem sadece bireysel arzularn toplumun veya gruplarn hizmetine feda etmesiyle oluur (2008, s.133). Durkheim toplum iin bir ahlki kod oluturulmasn nermektedir. Bu ahlki kod veya ahlki disiplin toplumun kolektif karlarna ve dzenine zarar vermemek iin oluturulan kurallar iermektedir. Bu kurallar/disiplin bireyi kontrol altnda tutmakta, bireyin snrlarn izmekte, dier insanlarla ilikilerinin nasl olmas gerektiini gstermekte ve toplumunun devam iin bireye ait gerekli sorumluluklar hatrlatmaktadr. Ona gre, bireyi ilgilendiren tek ey kendisidir ve birey toplumsal karlarn farknda olmayabilir. Bu yzden de yle bir sistem olmaldr ki, bu sistem ile bireye srekli toplumsal karlara sayg gstermesi gereklilii hatrlatlsn. Durkheime gre bu ancak ahlki disiplin ile salanabilir. Bu ahlki disiplin de ocukluun erken dnemindeki sosyalleme sreciyle salanacaktr. Dier bir deyile erken yalarda verilecek eitimle (sosyalleme) ocuklar arzularn dizginlemeyi, isteklerine snr koymay ve koyduu snrlar erevesinde hedeflerini belirlemeyi renebilecektir. Eitim yoluyla verilecek ahlki disiplin, bireyin toplumla btnlemesi, topluma uyum salamas ve birey ile toplum arasndaki dengenin salanmas asndan nemli bir kontrol mekanizmas olarak dnlmektedir (Berberolu, 2009, s.26-27). Bireyin doasndan gelen egoizm, arzularn kontrol ve denetim altna alnmamas bireyin toplumla balarnn zayflamasna neden olacak ve bunun sonucunda da normsuzluk durumu olarak ifade edilen anomi oluacaktr. Anomi zihinsel bir duruma deil toplumsal yapnn zelliklerinden birine tekabl eder. Bu, bireysel arzularn artk ortak normlar tarafndan dzenlenmedii ve sonu olarak bireylerin amalarnn peinden koarken ahlki bir rehberliin olmad bir durumu karakterize eder (Coser, 2008, s.130). Anomi zellikle toplumsal deiim srecinde ortaya kabilir. rnein, ekonomik krizler ve refah dnemleri anomik durum-

Anomi toplumsal yapnn zelliklerinden biridir ve bireylerin amalarnn peinden koarken ahlki bir rehberliin olmad bir durumu karakterize eder.

94

Klasik Sosyoloji Tarihi

larn olumasna neden olabilir. krizleri en stte yer alan kiilerin aa snflara dmesine neden olabilmektedir. Aaya doru yaanan toplumsal hareketlilik bu insanlarn hayatlarnda nemli baz dzensizliklerin olumasna neden olur. Ayn ekilde yukar doru bir hareketlilik de anominin ortaya kma olasln artrabilir (2008, s.132). Sonuta bireyin topluma kar ahlki bann gl olmamas onun bireysel olarak topumdan kopmasna, yabanclamasna ve ar bireysellemesine neden olacaktr. nitenin bir sonraki blmn oluturan intihar olgusunda da grlecei gibi, zellikle de bencil intihar bireyin toplumla ahlki balarnn kopmas ve toplumsal normlarla olan ilikisinin zayflamasyla ilikilendirilir. Durkheimn birey anlay ve bireyin toplum iindeki yeri, genel olarak bireyin topluma uyum salamas ve toplumla btnlemesi zerine kuruludur. Ona gre iyi bir vatanda olmann en nemli yolu toplumsal kolektiviteye katkda bulunmaktr (Berberolu, 2009, s.28-29). Durkheimn yaklam iinde toplum, toplumsal kolektiviteyi oluturan bireylerden bamsz, her eyi saran bir varlk (Berberolu, 2009, s.30) olarak grlr. Toplum kendi bana bir kuvvet iken, birey ise toplumsal gerekliin egemenlii altndadr. Ona gre toplum, birey karsnda stn bir durumdadr ve birey ise toplumsal btnln salanmas iin toplumun emirlerine uymas gereken bir varlk olarak grlr. Tutkularmz, igdlerimizi kontrol etmeyi, bunlar iin yasalar koymay, kendimizi yoksun brakmay, kendimizi feda etmeyi, kendi ahsi amalarmz daha yksek amalara tabi klmay bize reten toplumdur (Durkheim, 1956, aktaran Berberolu, 2009, s.31-32). Durkheim, hem bireyler, hem de birey ve toplum arasnda dengenin oluturulmas ve srndrlebilmesi iin gl bir toplumsal dayanmann gerekli olduunu dnr. zleyen blmde yer alan toplumsal iblm konusunda iblm ve buna bal oluan toplumsal dayanma olgusu daha ayrntl incelenmektedir. imdi bu konuyu inceleyelim:

TOPLUMSAL BLM
Toplumsal iblm almas Durkheimin sosyolojik almalar arasnda nemli bir yere sahiptir. Doktora tezi olan bu almada temel olarak u sorular sorgulanmaktadr: Bireylerden oluan topluluk nasl bir toplum oluturmaktadr? Toplumsal varln koulu olan fikir birlii (konsensus) nasl gereklemektedir? Durkheim toplumlarn evrimini, birey toplum ilikisini ve toplumdaki fikir birliini (konsensus) iblm olgusu temelinde aklamaktadr. rnein, toplumdaki iblm gelitike birey daha fazla bamszlamakta ve zerklik kazanmaktadr. Ancak bireyin zerklii ve bamszl artka toplumla olan balar da glenmektedir. Bireyin toplumla olan balar, iblm olgusu temelinde aklanmaktadr. Yani Durkheim iblmne bal olarak gelien toplumsal dayanma olgusunu analiz etmektedir. nk onun iin toplumsal dzen ve dayanma bir toplumun ileyebilmesi iin olduka nemlidir. Toplumdaki dzen ve dayanmann kayna ise iblm ve uzmanlamadr. Durkheime gre iblm, farkl ama bir btn iindeki faaliyetleri yerine getiren kii ya da gruplar koordine etmeyi salayan, istikrarl bir dzenlemeyi anlatr. Tanmdan da anlalaca gibi iblm bir toplum iinde dzenlemeyi ve istikrar salayan bir ileve sahiptir. Ona gre, iblmnn gerek ilevi iki ya da daha fazla insan arasndaki bir dayanma duygusu yaratmaktr (Swingewood, 1998, s.140). Onun iin, toplumdaki iblm grevler veya sorumluluklarda belli lde uzmanlamay gerektirdii iin madd nitelikte bir toplumsal olgudur (Rit-

blm farkl ama bir btn iindeki faaliyetleri yerine getiren kii ya da gruplar koordine etmeyi salayan, istikrarl bir dzenlemeyi ifade eder. blmnn gerek ilevi ise iki ya da daha fazla insan arasndaki bir dayanma duygusunu yaratmaktr.

4. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-II: Emile Durkheim

95

zer, 1992). Durkheim, toplumsal evrimi iblm olgusu temelinde aklamaktadr. Toplumlarn evrimsel sreci iinde iblmne bal olarak gelien ideal tipte iki tr toplumsal yapdan sz etmektedir: Birincisi mekanik dayanmac, ikincisi ise organik dayanmac toplum tipidir. blmnde meydana gelen deiimler toplumsal yapda olduka kapsaml deiikliklere ve sonulara neden olmaktadr. Ortaya kan bu sonular, aslnda mekanik ve organik dayanma arasndaki farkllklar ifade etmektedir.

Mekanik Dayanmac Toplum

Durkheima gre mekanik dayanma benzemeye dayal, iblmnn olduka snrl olduu ve farkllamann olmad daha ok sanayi ncesi toplumlarda grlmektedir. nsanlar, maddi toplumsal bir olgu olarak iblmnn gelimedii geleneksel toplumlarda daha ok genel konumlarda yer alr. Yani geleneksel bir toplumda kiinin elinden her iin gelmesi gerekir. rnein, geleneksel toplumda annelik veya ev kadnl modern toplumla karlatrldnda ok daha az uzmanlam bir ileve sahiptir. Cinsiyete dayal iblm erevesinde avclk yapan erkek (baba) ile haneyi yneten kadnn (anne) uzmanlam ilevi (anne) modern toplumdaki kadar farkllamamtr ve pratik olarak bu toplumlar kendilerine yetebilmektedir (Ritzer, 1992). Mekanik dayanmann olduu toplumda bireyler, birbirlerinden ok farkllamamlardr. Bu topluluun bireyleri ayn duygular hissettikleri, ayn deerlere sahip olduklar ve ayn kutsal inanc paylatklar iin birbirlerine benzemektedirler. Bireyler farkllamad iin de bu tipteki toplumsal yaplar kendi iinde tutarldrlar (Aron, 2006, s. 296). nsanlar birbirine balayan ey, tmnn benzer etkinliklerde bulunmas ve benzer sorumluluklara sahip olmalardr. Bundan dolay, mekanik dayanmaya bal toplumlarda bireysel eylem, kendiliinden kolektif kimlie brnmektedir. Bu toplumlarda genellikle kolektif (ortak) bilin egemendir. Durkheime gre, kolektif bilin bir toplumda yaayan bireylerin ortak inan ve duygularna tekabl eder. Bu kavram toplumun ahlki bir temelde kavranmasn salamaktadr. Mekanik dayanmaya bal toplumlarda kolektif bilin tm toplumu ve bu toplum iinde yer alan btn yeleri kapsamaktadr. Bu kolektif bilincin ierii nemli lde dinsel karakterdedir ve dinsel fikirler btn toplumu kuatmtr (Ritzer, 1992; Swingewood, 1998, s.140-141; Aron, 2006, s.298). Toplumda oluan ortak bilinci tehdit eden bir davran toplum, tarafndan cezalandrlmaktadr. Durkheime gre, mekanik dayanmaya dayal toplumlarda cezalandrc hukuk olarak tanmlad yaptrmlar uygulanmaktadr. Bu toplumlarda ortak deer sistemine kar yaplan bir davran, toplum yeleri iin olduka nemlidir. nk mekanik dayanmac toplumlarda insanlar birbirlerine byk oranda benzemekte ve ortak bir ahlka da ayn dzeyde sahip kmaktadrlar. Toplumun ortak ahlkna derinden bal olunan bu toplumlarda, bu ortak ahlka kar yaplm sua kar da ortak duygular beslenmektedir. Dier bir deyile, toplumun ortak/genel ahlk sistemine kar su olduu dnlen davran iddetle cezalandrlmaktadr. rnein, Tanrya veya tanrlara kar yaplan bir saygszlk ve su kiinin dilinin kesilmesi ile cezalandrlr. Toplum yeleri ahlk sistemine kuvvetle bal olduklar iin, bu ahlk sistemine kar ilenen su da ar cezayla cezalandrlmaktadr. Mekanik dayanmaya dayal toplumlarda cezalandrc hukukun dzenlenmesi byk oranda kitlelerin elindedir (Ritzer, 1992).
Mekanik dayanma benzemeye dayal, iblmnn olduka snrl olduu ve farkllamann olmad toplumlar iin kullanlmaktadr. Organik dayanma ise farkllamaya dayal, iblmnn ve toplumsal farkllamann youn olduu toplumlar iin kullanlmaktadr.

Kolektif bilin bir toplumda oluan ortak inan ve duygulardr.

96

Klasik Sosyoloji Tarihi

Organik Dayanmac Toplum

Organik dayanma Durkheim tarafndan farkllamaya dayal, iblmnn ve toplumsal farkllamann youn olduu toplumlar iin kullanlmtr. Durkheime gre, organik dayanma kavram farkl paralar arasndaki ilikilerin birletii, farkllam ve uzmanlam ilevlerden oluan bir sistemi ifade etmektedir. Birey kendisini oluturan paralara bal olduu iin topluma baldr. Organik dayanma modern toplumlarda grlmektedir. Bu toplumlarn sanayisi gelimitir ve nfus oran da olduka yksektir. Mekanik dayanmada grlen toplumsal benzerlik araclyla salanan dayanmann yerini, organik dayanmada farkllamayla salanan dayanma almtr. Bu toplumlarda bireyler artk benzer deildirler. Bireyler farkllat ve birbirlerine benzemedii iin toplumda konsensus olumaktadr (Swingewood, 1998, s. 141; Aron, 2006, s. 296). Organik dayanmann temel zelliinin gelimi iblm olduunu ifade etmitik. Organik dayanmann grld modern toplumlarda yaayan bireyler, mekanik dayanmann belirgin olduu geleneksel toplumlardan farkl olarak; uzmanlamann youn olduu yerleri igal ederler. blmne bal olarak uzmanlamann gelimesi bireylerin snrl grev ve sorumluluklara sahip olmasna neden olmaktadr. rnein, organik dayanmac toplumlarda yani modern toplumlarda kadnlarn anne ve ev kadn olarak yaptklar iler toplumun dier kurumlar tarafndan stlenilebilmektedir. Okul ncesi anaokullar, ocuklarn bakm ve eitim ilerini yerine getirmektedir. Bu toplumlarda ev hizmetleri ve emek tasarrufu salayan amar, bulak makinesi, mikro-dalga frnlar, yemek servisleri gibi aralar gelimitir (Ritzer, 1992). Organik dayanmal toplumlarda birlii salayan insanlar, arasndaki farkllklardr ve insanlar farkl grev ve sorumluluklara sahiptir. Modern toplumda insanlar daha ok snrl sayda grevler yklendiklerinden yaamlarn devam ettirmek iin toplumda dier insanlara muhtatrlar. Yani, insanlar modern dnyada yaamlarn srdrmek iin kendi yaptklarnn dnda baka trl hizmetlere ihtiya duymaktadrlar. rnein, geleneksel toplumda bir aile kendi kendine yetebilirken modern toplumda aile varln srdrmek iin bakkala, frncya, kasaba, retmene, polis gibi birok uzmanlam hizmetlere muhtatr. Organik dayanmac toplumlarda btnlk, insanlarn uzmanlamas ve dier uzmanlk hizmetlerine ihtiya duyulmasyla salanr. Durkheime gre, uzmanlama sadece bireylerin uzmanlamas temelinde ele alnmaz. Ayn zamanda gruplarn, yaplarn ve kurumlarn uzmanlamas da nemlidir. Organik dayanmaya bal toplumlarda farkllama, insanlarn ibirlii yapmalarn salamaktadr (Ritzer, 1992). Mekanik dayanmaya dayal toplumlarda gl olan kolektif (ortak) bilin, organik dayanmal toplumlarda daha az nemlidir. Bireyler arasnda yaanan farkllama arttka kiiler kendi zel seimlerine gre inanma, isteme ve davran gelitirme konusunda zgrlemektedir. Durkheime gre, birey kolektif bilincin kskacndan kurtulmutur ve bireyselliini ve kiiliini daha rahat ortaya koymaktadr (Swingewood, 1998). Modern toplumda insanlarn daha ok birliktelik iinde olmalarnn nedeni kolektif bilin deildir. nk bu toplumlarda insanlar bir arada tutan ey, ortak inan ve duygulardan ok, bireylerin birbirlerine olan ihtiyalardr. Dier bir deile, iblm sonucu birbirlerine ykledikleri ve birbirlerinden bekledikleri ilevsel ihtiyalar onlar daha ok bir arada tutmaktadr. Organik dayanmal toplumlarda uygulanan hukuk onarc veya iade edici hukuktur. Bu toplumlarda birey, ortak ve genel olarak kabul edilmi ahlki de-

4. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-II: Emile Durkheim

97

erlere kar bir su ileme durumunda iddetle cezalandrlmaz. Bireyden beklenen toplumun hukuk kurallarna uymas ve davranlar ile zarar verdii kiilere kar iledii suun zararn karlamasdr. Yani verdii zararn tazmin edilmesi istenir. lm cezas olmasna ramen yaygn olarak uygulanan hukuk iade edici hukuktur. Organik dayanmal toplumlarda mekanik dayanmal toplumlarda grlen ortak ahlki deerler snrl olduu iin, ilenen sua duygusal bir tepki verilmesi beklenmez. lenen sua kar iade edici hukukun uygulanmasndan toplumun gvenlik gleri, mahkemeler toplumun uzman birimleri sorumludur. Artan iblm ve uzmanlama, toplumun hukuk sisteminin ileyii ile tutarllk iindedir (Ritzer, 1992). Peki, mekanik dayanmadan organik dayanmaya geii salayan nedensel faktr nedir? Durkheime gre, bu geii salayan faktr maddi bir toplumsal olgu olan dinamik younluktur. BLG NOTU: Durkheim sapma ve sululuk tartmasnda, allagelmi olan tarzdan kkten bir ekilde ayrlr. ou su aratrmacs suu patolojik bir fenomen olarak ele alrken ve sulunun aklndaki psikolojik sebepleri aratrrken, Durkheim suu ortaya k asndan normal olarak, hatta sonular asndan da olumlu toplumsal ilevlere sahip olarak ele ald. Hibir toplum, bireyleri kendi kurallarna tam olarak uymaya zorlayamayaca iin su normaldi. Ayrca eer bu zorlama gerekletirilebilirse, o zaman toplum, bireylerin toplumsal katklar asndan hibir kaamaa izin verilmeyecek kadar baskc olacaktr. Eer toplum esnek kalacaksa ve deiim ve yeni uyarlanmalara ak olacaksa, toplumun kurallarndan da sapma olacaktr. Eer toplum esnek kalacaksa ve deiim ve yeni uyarlanmalara ak olacaksa, toplumun kurallarndan sapma da gereklidir. Suun var olduu yerde, kolektif duygular yeterli lde yeni bir biim alabilen bir esneklie sahiptir ve su bazen bunlarn ald yeni biimin belirlenmesine de yardmc olur. Bunun ne kadar olaca, aslnda, gelecekteki ahlaki dzeyin yalnzca bir tahminidirne olacana doru bir admdr (Durkheim, 1950, s.71). Ancak suun bu tr dorudan sonularna ek olarak, dolayl ve daha az nemsiz olmayan ilevlerini de tanmlad. Durkheime gre bir su eylemi, kuraln inenmesine kar kolektif duygunun artmasyla topluluk ierisinde olumsuz yaptrmlar ortaya karr. Bundan dolay, ortak refah hakkndaki kural koyucu uzlamn glenmesi eklinde ngrlemeyen bir sonucu vardr. Su drst vicdanlar bir araya getirir ve bunlar glendirir (Durkheim, 1956, s.103 ) Kaynak: Coser, L.A. (2008) Sosyolojik Dncenin Ustalar: Tarihsel ve Toplumsal Balamlarndaki Fikirler. evirenler: H.Hlr, S.Toker ve . Mazman. Ankara: De Ki Basm Yaym Ltd. ti.

Dinamik Younluk
Bu kavram, bir toplumdaki insan saysn ve insanlar aras etkileim miktarn ifade etmektedir. nsanlarn saylarndaki ve kendi aralarndaki etkileimin art, mekanik dayanmadan organik dayanmaya doru giden bir deiimi salamaktadr. Ancak burada nemli olan nokta, bu iki faktrn birlemesi sonucunda insanlarn kt kaynaklar zerinde rekabete ve mcadeleye girmesidir. Ona gre, kaynaklarn kt olmas durumunda bireylerin, gruplarn, ailelerin ve kabilelerin birbirleriyle atmaya girme olasl ykselecektir. blmnn artmas ve buna bal olarak kaynaklarn artmas daha fazla sayda insann bar iinde yaamasn salayacaktr. Durkheme gre, iblmnn ortaya kmas, toplumda atmadan ok bar bir birlikteliin olmasna neden olmaktadr (Ritzer, 1992).
Dinamik younluk, bir toplumdaki insan saysnn ve insanlar aras etkileim miktarn ifade etmektedir.

98

Klasik Sosyoloji Tarihi

Anomi
Durkheim, mekanik dayanmadan organik dayanmaya geii aklarken ayn zamanda maddi toplumsal olgularn toplumun maddi-olmayan toplumsal olgular zerinde nasl bir etkisi olduunu da analiz etmektedir. Ona gre ahlk maddi-olmayan bir toplumsal olgudur ve problemlerin ou ortak ahlkn zayflamasndan kaynaklanmaktadr. Toplumsal gei srelerinde var olan kurallarn bireyler zerindeki balayclklar zlmektedir. Ayrca yeni kurallarn eski kurallar kadar kabul grmemesi durumunda Durkheim, normsuzluk veya kaidesizlik olarak tanmlad tehlikeli bir durumun ortaya kacandan da sz etmektedir. Bu durum Durkheimin yazlar iinde anomi kavramyla ifade edilmektedir. Anomi toplumsal gei dnemlerinde normlarn olmad ya da grece normsuzluk durumunu ifade eden bir kavramdr. Bireyler yeni dnemde neyin uygun ve kabul edilebilir bir davran olup olmadn bilmedikleri iin anomiyle yz yze gelmektedirler. Anominin toplumsal yaam iinde grlen en nemli patolojik durumlardan biri ise intihar olgusudur (Ritzer, 1992; Bilgin, 2009, s.59). DURKHEIM VE MODERNTENN DOUU: Durkheim modern dnyay, Weber gibi, bys bozulmu bir ey olarak grmez; daha ziyade, toplumsal dayanmann yaratlmasnda paylalan, kutsal inanlarn merkeziliini vurgular. Durkheim iin, toplum bir organizma gibi iler, deitiinde yeniden denge haline dnme eilimindedir. Ancak bu sre otomatik olarak islemez. nsanlarn toplumsal davranlar onlarn inandrc ve cazip bulmalar gereken kurallar ve inanlara itaatlerine dayanr. Toplumsal kurallar insanlara anlam ve istikrar salar; etkili olmalar iin bu kurallara kutsal bir zn atfedilmesi gerekir. Toplum, deerlerine sayg gsterilmesi ve periyodik olarak canl tutulmas gereken kutsal, ahlk bir evrendir. Riteller ve seremoniler, modern organik dayanmann iblmnde ve profesyonel ve mesleki gruplar iinde kk sald toplumsal hayat canl tutma aralardr. Organik dayanma insanlarn iinde yaadklar temel gruplarn yaratlmasna demokratik ve rasyonel katlmlarna dayanmaldr. Aktif katlmn yokluu insanlarn toplumsal hayatn ahlk faydalarn paylamadklar anomi ve bencilliin karakterize ettii anlamsz bir toplumsal varolua yol aabilir. Kaynak: Kenneth Tucker,(1998) Jr., Anthony Giddens and Modern Social Theory, Sage Publications, eviren: mit Tatlcan. s.14-33.

Anomi toplumsal gei dnemlerinde normlarn olmad ya da grece normsuzluk durumunu ifade eden bir kavramdr.

NTHAR OLGUSU
ntihar, kiisel bir eylem olduu iin aklamas da psikolojik nedenlere dayanlarak yaplmaktayd. Durkheima gre ise kiisel eylemlerden biri olan intihar, sosyolojik aklamadan ok psikolojik bir aklamaya uygun gibi grnse de aslnda sosyolojik bir olgudur. Durkheim, intihar zellikle toplumsal birlik problemi ile ilikili bir toplumsal olgu olarak grr. Bu nedenle de onu toplumu bir arada tutan toplumsal balar ile ilikili olarak ele alr. Bu bakmdan Durkheimn intihar olgusunu ele aln birey ve toplum arasnda uygun denge aray ve bu dengeyi bozabilecek tehditlerin belirlenmesi olarak dnebiliriz. ntihar olgusunu Durkheimin dier toplumsal olgular ele alna benzer ekilde ele alrsak, bir toplumda belirli saydaki intihar orann normal, belirli bir dze-

4. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-II: Emile Durkheim

99

yin zerindeki intihar orann ise patolojik olarak deerlendirebiliriz (Aron, 2006). Bu durumda ada toplumda intihar oranlarnn artmasn da patolojik olarak deerlendirebiliriz. Nitekim Durkheim de ada toplumda intihar oranlarnn artmasn patolojik olarak deerlendirmekte ya da intihar oranlarndaki artn ada toplumdaki baz patolojik zellikleri ortaya koyduunu vurgulamaktadr (Aron, 2006). ada toplumun; nfus younluu, toplumsal farkllama, bireycilik, organik dayanma ve benzeri zelliklere sahip olduunu hatrlayalm. Durkheima gre, mekanik dayanmann egemen olduu toplum bireysellii boarken, organik dayanma koullarnda birey fikri toplumu tehdit etmeye balamaktadr. Durkheim, bireyciliin de belirli bir lye kadar doal ve normal olduunu kabul etmekte fakat onun patolojik biimlerine kar kmaktadr. Durkheime gre, intihar toplumsal dayanmann ok yksek veya dk olduu yerlerde bamllk ve zerklik ilikisindeki dengesizliin bir sonucu olarak ortaya kmaktadr. Ona gre, intihar toplumsal balara, bu balarn varl veya yokluuna, gl ve zayf olmasna gre deimektedir (Swingewood, 1998, s.148; Cuff ve di., 2006). ntihar olgusunu ampirik olarak aratran Durkheim, kendi yntemi erevesinde nce intiharn tanmn yapar. Ona gre len kii tarafndan lmle sonulanaca bilinerek yaplan olumlu ya da olumsuz bir hareketin dorudan ya da dolayl sonucu olan her lm olayna intihar denir. Toplumsal bir olgu olarak intiharn nedenini istatistiksel olarak dier toplumsal olgularda arar. Ancak bunu yapmadan nce, intihar toplumsal olmayan nedenlerle aklayan yaklamlar eletirel olarak analiz etmektedir. Akl hastal, sarholuk, rk, soyaekim, iklimsel koullar, taklit gibi toplumsal olmayan nedenlerle intihar arasnda bir iliki olup olmadn sorgular. rnein, akl hastal ile intihar arasndaki ilikiye baktnda anlaml bir ilikiye rastlamamtr. Ak hastalar arasnda kadnlarn oran erkeklere gre daha yksek kmtr. Oysa intihar edenler arasnda erkeklerin oran kadnlara gre daha yksektir. Ayn ekilde akl hastal dier dinsel gruplara gre Yahudiler arasnda daha yksek kmtr. Fakat intihar eilimi Yahudiler arasnda daha dk kmaktadr (Kzlelik, 1994, s.198-199). Durkheime gre baz bireysel intiharlar taklit sonucu gerekleebilirken, genel olarak taklit intihar etme eilimi zerinde olduka snrl bir etkiye sahiptir. Eer taklit etkili bir faktr olsayd ona gre, yksek intihar oranna sahip bir lkeye snr komusu olan dier lkede de intihar eiliminin yksek olmas gerekirdi (Ritzer, 1992). Durkheim yapt aratrmalar sonucunda, farkl toplumsal gruplarn farkl intihar oranlarna sahip olduklarn ortaya karr. Dier bir deyile, Katolikler ve Yahudilere gre Protestanlar arasnda, evlilere gre bekr erkekler arasnda, kydekilere gre kentte yaayanlar arasnda daha sk intihar giriimine rastlanmaktadr. Sonu, olarak farkl toplumsal koullara sahip gruplar arasnda intihar oranlar farkllamaktadr. Bireylerin toplumla ilikileri, toplumsal destek tr intihar eilimini farkl biimlerde etkilemektedir (Cuff ve di., 2006). Btn bunlar intiharn toplumsal nedenlere bal bir olgu olduunu ortaya koymaktadr. Peki, Durkheime gre intihar ve intihar oranlarndaki farkllklar hangi toplumsal olgular etkilemektedir? Durkheimin tespit ettii iki tr toplumsal olgu olduunu hatrlayalm: Maddi ve maddi olmayan toplumsal olgular. Ona gre, madditoplumsal bir olgu olarak dinamik younluk (nfus art ve bireyler arasndaki etkileim) intihar zerinde nemli bir etkiye sahip deildir. Ancak maddi toplumsal olgular arasndaki farkllklar maddi-olmayan toplumsal olgular zerinde dorudan bir etkide bulunmakta ve bu da intihar eilimini dorudan etkilemektedir. Durkheimn kavramsal erevesi iinde zellikle kolektif bilin, kolektif tem-

ntihar, toplumsal dayanmann ok yksek veya dk olduu yerlerde bamllk ve zerklik ilikisindeki dengesizliin bir sonucu olarak ortaya kmaktadr. len kii tarafndan, lmle sonulanaca bilinerek yaplan olumlu ya da olumsuz bir hareketin dorudan ya da dolayl sonucu olan her lm olayna intihar denir.

100

Klasik Sosyoloji Tarihi

Kolektif temsiller kolektif bilincin zel durumlarn ifade etmektedir. Modern toplumda kolektif temsiller olarak aile, meslek, eitim, devlet ve din gibi kurumlarn norm ve deerlerini dnebiliriz.

siller ve toplumsal eilimler gibi maddi nitelikte olmayan toplumsal olgular, intihar zerinde nemli bir etkiye sahiptirler. Kolektif bilincin bir toplumun ortalama yelerinin ortak inan ve duygular olduunu hatrlayalm. Kolektif temsiller ise, kolektif bilincin zel durumlarn ifade etmektedir. Modern toplumda kolektif temsiller olarak aile, meslek, eitim, devlet ve din gibi kurumlarn norm ve deerlerini dnebiliriz. Kolektif bilin daha kapsaml iken kolektif temsiller bunun bir alt tabakasdr. Toplumsal eilimler de birey zerinde etkiye sahip olan toplumsal olgulardr. Belirli bir formdan yoksun, net olmayan toplumsal eilimlere kalabalk iindeki tutkular, kzgnlklar ve merhamet ile ilikili hareketler rnek olarak verilmektedir. Farkl ortaklklar farkl kolektif bilince ve farkl kolektif temsillere sahiptirler. Bunlar intihar eilimleri zerinde farkllk yaratc toplumsal eilimlere sahiptirler. Dier bir deyile, kolektif bilinteki farkllklar ya da deiimler toplumsal eilimlerde farkl deiimlere neden olacaktr. Bunlar da intihar eilimleri arasndaki farkllklara ve deiimlere neden olacaktr. Durkheime gre, intiharn en nemli nedenlerinden biri kolektif bilincin modern toplumda bireyselleme, farkllama ve heterojenleme gibi nedenlerle zayflamasdr (Ritzer, 1992). Durkheim, bireylerin toplumla olan btnleme dzeylerindeki arlk ya da yetersizlik durumu ile toplumun bireylerin davranlarn dzenleme dzeyindeki arlk ya da yetersizlik durumuna bal olarak ortaya kan belirli intihar tipleri belirler. Bu intihar tiplerini de; bencil, anomik, zgeci, kaderci olmak zere drt gruba ayrr. Bencil ve anomik intihar tipleri: Durkheim, bencil ve anomik intihar tiplerini genel olarak modern endstriyel toplumlarda gl bir btnleme ve gl dzenleyici normlarn olmamas ya da yetersiz olmas, yani toplumsal balarn zayf olmas durumu ile ilikilendirir. Buna gre, modern endstriyel toplumlarda bireylerin toplumla yetersiz btnlemeleri bencil tipte intiharlara, toplumun bireylerin davranlarn yeterince dzenleyememesi ise anomik tipte intiharlara yol aabilmektedir. Daha ak bir ifadeyle bencil intihar tipine bireyin genel olarak toplumla btnleemedii toplumlarda ve gruplarda rastlanmaktadr. zellikle kolektif bilincin zayflad modern endstriyel toplumlarda bireylerin aile, din, siyasal grup ve benzeri ile olan btnlemeleri, yani ksacas toplumla olan balar zayflamaktadr. zetle Durkheime gre bencil intihar tipi bireyin toplumdan soyutlanm olmasndan kaynaklanmaktadr. Toplumdaki dzenleyici glerin bozulmas ve toplumun ahlk yapsnn birey zerindeki gcn kaybetmesi durumunda ise Durkheimn anomik dedii intihar tipi ortaya kabilmektedir. Anomik intihar oranlar hem ekonomik durgunluk dnemlerinde hem de hzl ekonomik byme ve refah dnemlerinde artmaktadr. Her iki durum da bir deiim srecini anlatmaktadr. Bu srete, kkszlk ve normsuzluk anomik eilimlerin olumasna neden olarak intiharlarn olumasna neden olmaktadr. flas etmi bir giriimcinin intiharn, ekonomik durgunluk dnemine rnek olarak verebiliriz. Baar elde etmi birinin intihar, ekonomik byme ve refah dnemine rnek olarak vermek mmkndr. nk, bu kii baarsnn ardndan gemiini terk etmi, yeni topluluklara girmi, ailesinden uzaklaarak yaam tarzn deitirmi, karsn ve ocuklarn terk etmi olabilir (Ritzer, 1992; Caff ve di., 2006; Aron, 2006). zgeci ve kaderci ntihar tipleri: Durkheim zgeci ve kaderci intihar tiplerini ise, esas olarak geleneksel toplumlardaki gl btnleme ve gl dzenle-

4. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-II: Emile Durkheim

101
Bencil intihar, bireyin toplumla btnleemedii gruplarda ve toplumlarda grlr. Anomik intihar, toplumun ahlk yapsnn birey zerindeki gcn kaybettii durumlarda ortaya kar. zgeci intihar, toplumsal btnlemenin fazla olduu durumlarda grlmektedir. Kaderci intihar tipinde bireyler grubun youn basks altnda yaarlar ve kader olarak algladklar bu durum karsnda kendilerini tamamen aresiz hissederler.

yici normlar ile yani, toplumsal btnleme ve toplumsal dzenlemelerdeki arlk ile ilikilendirir. Buna gre, geleneksel toplumlarda bireylerin toplumla ar dzeyde btnlemeleri zgeci tipte intiharlara, toplumun bireylerin davranlarn ar dzeyde dzenlemesi ise kaderci tipte intiharlara yol aabilmektedir. Daha ak bir ifade ile zgeci intihar, toplumsal btnlemenin fazla olduu durumlarda grlmektedir. Kiilerin iinde bulunduklar topluluk balarnn gl olmas gl bir grup kimliinin yaratlmasna neden olabilir. Bu kimliin gl olmas gruba olan bamll artrr ve bireylerin bal olduklar gruptan daha az deerli olduklar konusunda bir inancn olumasn salar. Byle durumlarda bireyler bal olduklar gruba olan sayg ve ortak deerlerin korunmas adna kendilerini feda ederek hayatlarndan vazgeebilirler. Askerlerin rejimin onuru iin intiharlar, bir toplulukta liderin lm zerine tm aile yelerinin kendilerini kurban etmesi ve intihar bombaclarnn eylemleri, zgeci intihar trne rnek olarak verilmektedir (Ritzer, 1992; Caff ve di., 2006; Aron, 2006). Kaderci intihar tipinde ise, bireyler grubun youn basks altnda yaarlar ve kaderleri karsnda kendilerini tamamen aresiz hissederler. Durkheim bu intihar tipi zerinde ok durmaz ve sadece bir notunda sz eder. Bu notunda kaderci intihar biiminin ortaya kn yle ifade etmektedir: Bir grup iindeki bireyler hayatlarn kontrol edebilmek iin gruptan ayrlma dnda yapabilecekleri hibir ey olmad duygusunu hissedecek dzeyde kendilerini ciddi bir kstlama iinde bulurlar. Bu kstllk durumu Durkheime gre kaderci tipte intiharlara yol amaktadr. Bu bakmdan kaderci intihar bireyselliin bask altnda tutulduu toplumsal balarn glln yanstmaktadr. Kleler arasnda yaanan intihar, kaderci intihar tipine rnek olarak verilmektedir (Ritzer, 1992; Caff ve di., 2006). Durkheimn intihar tiplerine birer rnek vermeye alnz.
SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM

ekil 4.1
zgeci ntihar (Ar Btnleme)
S O R U

DNELM

Durkheimda O R U S intihar tipleri Kaynak: David Lee DKKAT ve Howard Newby, The Problems SIRA SZDE of Sociology, Hutchinson, Londra, 1983.

DKKAT

SIRA SZDE

Kaderci ntihar (Ar Dzenleme)

Anomik ntihar (Yetersiz Dzenleme)

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

Bencil ntihar (Yetersiz Btnleme)

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

102

Klasik Sosyoloji Tarihi

DN OLGUSU
Durkheime gre ,din de nemli bir toplumsal olgudur. Durkheim modern toplumlarda uzmanlama ve ideolojik nedenlerden dolay dinin kaynaklarnn aratrlmasnn imknsz olduunu dnd iin, din olgusunu ilkel toplumlar balamnda ele almtr. Ona gre dinin doas, ilkel bir toplumda daha modern bir toplumdakine gre ok daha kolay kavranabilecektir. Din zerine ampirik verileri Avustralya kabilesi Aruntalar zerinden toplamtr (Ritzer, 1992). Durkheimin merak ettii soru udur: lkel (ve modern) dinin kayna nedir? Ona gre tm dinlerin kayna toplumdur. Her toplum (bireyler araclyla) baz olgular kutsal bazlarn ise kutsal olmayan olgular olarak tanmlayarak dini yaratr. Kutsal olan ve olmayan eklindeki bu ayrmda ise, dinin zn toplumsal gerekliin kutsal saylan yanlar (yani ayr tutulan ve yasak saylan) oluturmaktadr. Kutsal olan eyleri yceltmek sayg, gizem ve korku gibi tutum ve davranlar yaratr. Kutsal olan ve olmayan ayrm, tm dinlerde ortak iken, yce bir tanrya inanmak tm dinlerin ortak olan bir zellii deildir. rnein, Budizmin birok retisi kiisel ve yce bir tanrya inanmay gerektirmez. Bu nedenle Durkheime gre sanldnn aksine din yce bir tanrya inanmak deil, kutsal saylan eylere inanmaktr. Kutsal olmayan din d eyler ise gndelik hayatn olaan sradan yanlarn iermektedir. Bununla birlikte toplumsal hayatn baz ynlerinin kutsal olarak yceltilmesi, dinin geliimi iin gerekli ancak yeterli bir koul deildir. Durkheime gre, dinin geliimi nce kutsaln belirlenmesini, sonra kutsal olanla ilgili inanlarn rgtlenmesini ve son olarak da, inanlara bal olarak ortaya kan ayin ve uygulamalar gerektirir (Ritzer, 1992; Aron, 2006, s.321). Durkheim, din hakkndaki fikirlerini Avustralyal Arunta kabilesindeki totemizm zerine yapt incelemelere dayandrmaktadr. Totemizm zellikle hayvanlarn ve bitkilerin kutsal sayld ve klann amblemleri olarak alnd bir din sistemidir. Yani totemizm evredeki zel eylere - hayvanlara, bitkilere, zel yerlere ve nesnelere - tapmay ve bu eylerin dinsel ayinlerde kullanlan temsillerini yapmay gerektirir. Ona gre totemizm en ilkel ve en basit din biimidir ve kayna bitki veya hayvanlar deildir. Bitki ve hayvanlar sadece bu kayna temsil etmektedirler. Dolaysyla totemler, aslnda maddi nitelikte olmayan toplumsal gcn maddi nitelikteki temsilleri veya sembolleridir. Madd-olmayan bu g ise toplumun kolektif bilinci/vicdandr. Durkheime gre, bireyler lr, kuaklar deiir ve onlarn yerini baka kuaklar alr. Ancak bu maddi-olmayan g (kolektif bilin) canl ve ayn kalr. Bu bakmdan Durkheime gre, dinin kaynan kolektif bilin oluturur ve bu kolektif bilincin kayna ise toplumdur. zetle Durkheime gre dinin asl kayna toplumdur. Durkheimin ampirik olarak inceledii ilkel toplum rneinde de dinin asl kayna klandr, yani topluluun kendisidir. zetle, totemizm kolektif bilincin/vicdann sembolik bir temsilidir ve bu kolektif bilincin kayna toplumun kendisidir. Bu aklamadan din ve tanr gibi kutsal saylan eylerin kaynann da toplum olduu sonucu ortaya kmaktadr. Yntemine sadk kalan Durkheim, dinin yalnzca kaynan nedensel olarak aklamakla kalmaz ayn zamanda onun ilevlerini de belirler. Ona gre din olduka nemli ilevlere sahip olan bir toplumsal olgudur. Dinin temel ilevlerinden biri toplumsal dayanmay salamas ve glendirmesidir. Toplumsal dayanma var olduu srece din de varln srdrecektir. Tarihsel sre iinde dinin somut biimleri deimekle beraber z ayn kalacaktr (Ritzer, 1992; Bozkurt, 2007).

Dinin geliimi nce kutsal, sonra kutsal olanla ilgili inanlarn rgtlenmesini ve son olarak da, inanlara bal olarak ortaya kan ayin ve uygulamalar gerektirir.

Totemizm evredeki zel eylere -hayvanlara, bitkilere, zel yerlere ve nesnelere- tapmay ve bu eylerin dinsel ayinlerde kullanlan temsillerini yapmay gerektirir.

4. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-II: Emile Durkheim

103

Marx ve Durkheimin din olgusuna baklarn karlatrnz.

SIRA SZDE

3 4

SIRA SZDE

Marx ve Durkheim sosyoloji disiplininde ne tr bir neme sahiptir?SIRA SZDE

DNELM S O R U DNELM

DNELM SIRA SZDE S O R U DNELM DKKAT S O R U

SONU

Sonu olarak Durkheim, sosyolojinin alma konusunu ve yntemini belirlemeye ynelik almalar ile sosyolojinin bamsz ve saygn bir sosyal K K A T olarak kuD bilim S O ile rulmasna ve geliimine n ayak olmutur. Durkheim almalar R U sosyolojiye, onu dier bilimlerden bamszlatracak ve nemini ortaya koyacak, gl bir SIRA SZDE kavramsal ve kuramsal ereve kazandrmtr. Durkheimin zellikle sosyolojik DKKAT yntemin ilkelerini belirleyen almasnn sosyolojinin gelime tarihinde ayr bir neme sahip olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Bu almasnda Durkheim, AMALARIMIZ SIRA SZDE toplumu nesneler gibi incelenebilmesi mmkn olan toplumsal olgulardan meydana gelen bir oluum olarak tanmlanyordu. Bununla birlikte sosyolojinin alma konusu olarak tanmlad toplumsal olgularn nesne gibiAMALARIMIZ ele alnmalar gerekK T A P tii ynndeki gr sosyal bilimlere uygun olmayan anti-hmanist bir nitelik tad gerekesi ile eletirilmitir. Durkheimden sonra Weberin almalarnda ise, sosyoloji gerek alma konusu gerekse yntemi ve kavramsalK erevesi asndan T E LE V Z Y O N T A P doa bilimlerinden farkl ve hmanist bir izgide gelimeye balamtr.
TELEVZYON NTERNET

SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ

T K L E V ZAY O N E T P

TELEVZYON NTERNET

NTERNET

NTERNET

104

Klasik Sosyoloji Tarihi

zet
A M A

Durkheimn sosyolojik ynteminin temel zelliklerini sralayabilmek. Durkheimn sosyolojik yaklam ve yntemi nemli lde pozitivist bir bilim anlayn temsil etmektedir. Durkheime gre, sosyolojik yntemin temel zellikleri unlardr: 1. Sosyolojinin alma konusu toplumsal olgulardr. Toplumsal olgular bireylerin bilinleri dnda var olur. Kolektif nitelikleriyle bireylerin dnda var olan toplumsal olgular bireyler zerinde baskc ve snrlandrc bir gce de sahiplerdir. 2. Toplumsal olgular nesnelermi gibi ele alnmaldr 3. Normal ile patolojik olan olgularn ayrm, makul olmas gereken normal olgular ve olmas gerekenden tamamen farkl olan patolojik olgular ierir. 4. Toplum tipleri karmaklk derecesine gre snflandrlrlar. Farkllamann olmad toplumlar tek paral toplumdur, ok paral toplumlarn birlemesinden ise daha st ve farkllam toplumlar meydana gelir. 5. Toplumsal olgularn nedenleri yine baka toplumsal olgularda aranmal ve nedensel olarak aklanmaldr. Durkheim toplumsal olgularn nedenlerinin toplumsal ortamda aranmas gerektiini dnmektedir. Toplumsal olgular topumun ihtiyalarnn karlanmas asndan sahip olduklar ilevler asndan aratrlmal ve toplum asndan ilevlerine baklmaldr. 6. Bir olgunun baka bir olguya neden olduunu kantlamann tek yolu olaylarn ayn zamanda birlikte meydana gelip gelmediklerine bakmaktr. Durkheimin birey ve toplum anlayn zetleyebilmek. Durkheime gre, insanlar temel ihtiyalarn karlasalar bile tatmin olmazlar. nk insanlarn, hayvanlardan farkl olarak arzular snrszdr. nsanlar bencil drtlere ve bir dizi tutkuya sahiptir. Bu drtlere ve tutkulara gem vurulmamas hem insanlarn kendileri iin hem de toplum iin nemli bir tehdittir. nsann drtleri ve tutkular bireyi kendine kle yapacak noktaya kadar getirebilir. nsanlar, tutkular dsal gler tarafndan kontrol altna alnd zaman zgr olacaktr. Onun yaklam iinde en nemli dsal g ortak ahlktr. Bu ahlki kod veya ahlki disiplin toplumun kolektif karlarna ve dzenine zarar vermemek iin oluturulan kurallar iermektedir. Bu kurallar/disiplin bireyi kontrol altnda ve toplumunun devam iin bireye ait gerekli sorumluluklar hatrlatmaktadr. Bireyin doasn-

dan gelen egoizm, arzularn kontrol ve denetim altna alnmamas bireyin toplumla balarnn zayflamasna neden olacak ve bunun sonucunda da normsuzluk durumu olarak ifade edilen anomi oluacaktr. Anomi zihinsel bir duruma deil toplumsal yapnn zelliklerinden birine tekabl eder. Toplum kendi bana bir kuvvet iken, birey ise toplumsal gerekliin egemenlii altndadr. Ona gre toplum, birey karsnda stn bir durumdadr ve birey ise toplumsal btnln salanmas iin toplumun emirlerine uymas gereken bir varlk olarak grlr. Hem bireyler, hem de birey ve toplum arasnda dengenin oluturulmas ve srndrlebilmesi iin gl bir toplumsal dayanmann gerekli olduunu dnr. Durheim sosyolojisinde mekanik ve organik dayanmaya dayal toplum tiplerinin zelliklerini ayrt edebilmek. Durkheim iin toplumsal dzen ve dayanma bir toplumun ileyebilmesi iin olduka nemlidir. Toplumdaki dzen ve dayanmann kayna ise, bir btn iinde farkl faaliyetleri yerine getiren kii ya da gruplar koordine ederek istikrarl bir dzenleme salayan iblm ve uzmanlamadr. Durkheim toplumsal evrim sreci iinde iblmne bal olarak gelien ideal tipte iki tr toplumsal yapdan sz eder. Birincisi mekanik dayanmac, ikincisi ise organik dayanmac toplum tipidir. Mekanik dayanma benzemeye dayal, iblmnn olduka snrl olduu ve farkllamann olmad toplumlardr. Mekanik dayanma daha ok sanayi ncesi toplumlarda grlmektedir. Mekanik dayanmann olduu toplumda bireyler ayn duygu, deer ve inanlara sahip olduklar iin birbirlerine benzemektedirler. Bu toplumlarda genellikle kolektif (ortak) bilin egemendir. Bu toplumlarda uygulanan yaptrmlar cezalandrc hukuktur. Toplumun ortak/genel ahlk sistemine kar su oluturduu dnlen davran iddetle cezalandrlmaktadr. Organik dayanma farkllamaya dayal, iblmnn ve toplumsal farkllamann youn olduu toplumlardr. Organik dayanma modern toplumlarda grlmektedir. Bu toplumlarn sanayisi gelimitir ve nfus oran da olduka yksektir. Benzerlie dayal mekanik dayanmann aksine organik dayanma, farkllk temeline dayanmaktadr. Bireyler farkllat ve birbirlerine benzemedikleri halde aralarndaki uzmanlamaya dayal iblm nedeniyle birbirleri-

A M A

AM A

4. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-II: Emile Durkheim

105

ne baldrlar. Kolektif (ortak) bilin, organik dayanmal toplumlarda daha az nemlidir. Bireyler arasnda yaanan farkllama arttka kiiler kendi zel seimlerine gre inanma, isteme ve davran gelitirme konusunda zgrlemektedir. Bu toplumlarda uygulanan hukuk iade edici hukuktur. Bireyden beklenen toplumun hukuk kurallarna uymas ve davranlar ile zarar verdii kiilere kar iledii suun zararn karlamasdr. Durkheim sosyolojisinde yer alan temel kavramlar tanmlayabilmek. Kolektif bilin bir toplumun ortalama yelerinin ortak inan ve duygulardr. Bu kavram toplumun ahlki bir temelde kavranmasn salamaktadr. Kolektif temsiller ise kolektif bilincin zel durumlarn ifade etmektedir. Modern toplumda kolektif temsiller olarak aile, meslek, eitim, devlet ve din gibi kurumlarn norm ve deerlerini dnebiliriz. Kolektif bilin daha kapsaml iken kolektif temsiller bunun bir alt tabakasdr. Toplumsal eilimler, maddi olmayan bir toplumsal olgu olarak birey zerinde etkiye sahiptir. Belirli bir formdan yoksun, net olmayan toplumsal eilimlere kalabalk iindeki tutkular, kzgnlklar ve merhamet ile ilikili hareketler toplumsal eilime rnek olarak verilmektedir. Dinamik younluk maddi olmayan bir toplumsal olgudur. Bu kavram, bir toplumdaki insan saysnn ve insanlar aras etkileim miktarn ifade etmektedir. Anomi toplumsal gei dnemlerinde normlarn olmad ya da grece normsuzluk durumunu ifade eden bir kavramdr. Bireylerin yeni dnemde neyin uygun ve kabul edilebilir bir davran olup olmadn bilmedikleri iin anomi ile yz yze gelebilmektedirler. Anominin toplumsal yaam iinde grlen en nemli patolojik durumlardan biri ise intihar olgusudur. Durkheime gre, len kii tarafndan lmle sonulanaca bilinerek yaplan olumlu ya da olumsuz bir hareketin dorudan ya da dolayl sonucu olan her lm olayna intihar denir. ntihar toplumsal dayanmann ok yksek veya dk olduu yerlerde bamllk ve zerklik ilikisindeki dengesizliin bir sonucu olarak ortaya kmaktadr. ntihar toplumsal balara, bu balarn varl veya yokluuna, gl ve zayf olmasna gre deimektedir. Durkheimin inceledii intihar tiplerini karlatrabilmek. Durkheim intihar olgusunu bencil, anomik, zgeci ve kaderci olmak zere drt tip altnda incelemektedir. Durkheim bencil ve anomik inti-

A M A

har tiplerini genel olarak modern endstriyel toplumlarda gl bir btnleme ve gl dzenleyici normlarn olmamas ya da yetersiz olmas, yani toplumsal balarn zayf olmas durumu ile ilikilendirir. zellikle kolektif bilincin zayflad modern endstriyel toplumlarda bireylerin aile, din, siyasal grup ve benzeri ile olan btnlemeleri, yani ksacas toplumla olan balar zayflamaktadr. Toplumdaki dzenleyici glerin bozulmas ve toplumun ahlk yapsnn birey zerindeki gcn kaybetmesi durumunda ise Durkheimin anomik dedii intihar tipi ortaya kabilmektedir. Durkheim zgeci ve kaderci intihar tiplerini ise esas olarak geleneksel toplumlardaki gl btnleme ve gl dzenleyici normlar ile yani, toplumsal btnleme ve toplumsal dzenlemelerdeki arlk ile ilikilendirir. Buna gre, geleneksel toplumlarda bireylerin toplumla ar dzeyde btnlemeleri zgeci tipte intiharlara, toplumun bireylerin davranlarn ar dzeyde dzenlemesi ise kaderci tipte intiharlara yol aabilmektedir. zgeci intihar toplumsal btnlemenin fazla olduu durumlarda grlmektedir. Kiilerin iinde bulunduklar topluluk balarnn gl olmas gl bir grup kimliinin yaratlmasna neden olabilir. Kaderci intihar tipinde ise bireyler grubun youn basks altnda yaarlar ve kaderleri karsnda kendilerini tamamen aresiz hissederler.
A M A

A M A

Durkheimin din olgusuna bakn aklayabilmek. Durkheima gre din nemli bir toplumsal olgudur. Durkheim modern toplumlarda uzmanlama ve ideolojik nedenlerden dolay dinin kaynaklarnn aratrlmasnn imknsz olduunu dnd iin din olgusunu ilkel toplumlar balamnda ele almtr. Ona gre tm dinlerin kayna toplumdur. Her toplum (bireyler araclyla) baz olgular kutsal bazlarn ise kutsal olmayan olgular olarak tanmlayarak dini yaratr. Kutsal olan ve olmayan eklindeki bu ayrmda ise dinin zn toplumsal gerekliin kutsal saylan yanlar (ayr tutulan ve yasak saylan) oluturmaktadr. Kutsal olan eyleri yceltmek sayg, gizem ve korku gibi tutum ve davranlar yaratr. Kutsal olan ve olmayan ayrm tm dinlerde ortak iken yce bir tanrya inanmak tm dinlerin ortak olan bir zellii deildir. Durkheime gre, din yce bir tanrya inanmann aksine kutsal saylan eylere inanmaktr. Dinin geliimi kutsaln belirlenmesini, kutsal olanla ilgili inanlarn rgtlenmesini ve inanlara bal olarak ortaya kan ayin ve uygulamalar gerektirir.

106

Klasik Sosyoloji Tarihi

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi maddi nitelikte bir toplumsal olgudur? a. Ahlk b. Kolektif eilimler c. Kolektif bilin d. Nfus dalm e. Kolektif temsiller 2. Aadakilerden hangisi maddi-olmayan bir toplumsal olgudur? a. Nfus dalm b. Toplumun yaps c. Devlet d. Cami ve kilise gibi ibadet merkezleri e. Kolektif bilin 3. Aada verilenlerden hangisi Durkheima gre toplumsal olgunun zelliklerinden birisi deildir? a. Toplumsal olgular bireylerin bilinleri dnda var olurlar. b. Toplumsal olgular bireylere indirgenemeyecek kolektif bir nitelie sahiptirler. c. Toplumsal olgularn bireylerin dnda bir gereklikleri yoktur. d. Toplumsal olgular kendilerine zg bamsz bir gereklie sahiptirler. e. Toplumsal olgular baskc ve snrlandrc bir gce sahiptirler. 4. Aadakilerden hangisi Durkheimn birey hakknda sahip olduu dncelerden biri deildir? a. Birey bencil drtlere ve tutkulara sahiptir. b. Bireyin tutkularnn kontrol altna alnmas onun zgrlne engeldir. c. Birey kendi karlarn toplumun karlarndan stn tutar. d. Birey ancak toplumsal karlarn farkna olduu zaman zgrleir. e. Bireyi kontrol altna alacak g ahlki disiplindir. 5. Aadakilerden hangisine gre, Durkheim toplumlar mekanik ve organik dayanmac olarak snflandrmaktadr? a. blm b. Anomi c. Kolektif bilin d. Kolektif temsiller e. Teknolojinin gelimilii 6. Onarc hukuk aadaki toplum tiplerinin hangisinde uygulanmaktadr? a. Organik dayanmaya dayal toplumlarda b. Geleneksel dayanmaya dayal toplumlarda c. lkel dayanmaya dayal toplumlarda d. Kleci dayanmaya dayal toplumlarda e. Mekanik dayanmaya dayal toplumlarda 7. Aadakilerden hangisi Durkheimn intihar snflandrmas iinde yer almaz? a. Kaderci intihar b. Bencil intihar c. Fedakar intihar d. zgeci intihar e. Anomik intihar 8. Durkheima gre sava esnasnda esir dmemek iin intihar eden askerin intihar tipi aada verilen toplumsal nedenlerden hangisi ile aklanabilir? a. Ar dzenleme b. Yetersiz dzenleme c. Yeterli btnleme d. Yetersiz btnleme e. Ar btnleme 9. Durkheim, din hakkndaki fikirlerini aada verilen hangi din sistemi zerinde yapt incelemelere dayandrmtr? a. Protestanlk b. Totemizm c. Yahudilik d. Hristiyanlk e. Katoliklik 10. Aadakilerden hangisi Durkheim sosyolojisinin temel kavramlarndan biridir? a. Maddi ve manevi retim b. Dinamik gerilim c. Ahlki bilin d. Kolektif bilin e. Snf bilinci

4. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-II: Emile Durkheim

107

Okuma Paras 1
Durkheim ve Dinsel Ayin Marxn tersine Emile Durkheimn kariyer izgisinde din epey bir yer tutar. zellikle kk lekli, geleneksel toplumlardaki din olgusunu inceleyen Durkheim, 1912 ylnda Dinsel Hayatn lk Biimleri adyla, din sosyolojisi alannda belki de en etkili almay yaynlad. Durkheim dini, esas olarak toplumsal eitsizliklere ya da g ilikilerine balamaz; onu toplumdaki kurumlarn niteliiyle bir arada deerlendirir. Avustralyann yerli toplumlarnda grlen totemcilii inceleyen Durkheim, totemciliin, dinin en ilk ya da en yaln biimi olduunu ileri srm ve kitabna ad yapmtr. Daha nce de belirttiimiz gibi totem, bir grubun, kendisine belli bir simgesel nem atfettii bir hayvan veya bitkidir. Kutsal bir nesne olan toteme byk sayg duyulur ve bu sayg eitli ritellerle ifade edilir. Durkheim dini, kutsal olan ile dind arasna bir ayrm koyarak tanmlar. Kutsal nesneler ve simgeler, varoluun alldk (sradan) ynlerinden -kutsall olmayan dnyadan- ayr tutulmaktadr Durkheime gre. zel trenlerin dnda, totem olarak kabul edilen hayvan ya da bitkiyi yemek yasaktr; totemin ilahi zelliklere sahip olduuna ve bu zelliklerin onu avlanan dier hayvanlardan ya da toplanp tketilen dier tarmsal rnlerden btnyle ayr kaldna inanlr. Totem niye kutsaldr? Durkheime gre, bunun nedeni totemin, o insan grubunun bizatihi simgesi oluudur; totem, grubun ya da topluluun temel deerlerini temsil etmektedir. Toteme duyulan byk sayg aslnda temel toplumsal deerlere duyulan saygdan kaynaklanmaktadr. Dinde tapnlan nesne, gerekte toplumun kendisidir. Durkheim, dinlerin sadece bir inan sorunu olmadn zellikle vurgular. Btn dinler, dzenli olarak yaplan trenler ile ayinleri ierir, bu esnada da ayn inantaki kiiler bir araya gelirler. Bu toplu trenlerde bir dayanma duygusu yaratlp glendirilir. Trenler, bireyleri toplumsal hayatn sradan kayglarndan uzaklatrarak ulu glerle iliki kurabilecekleri bir st dnyaya sokar. Totemlerde cisimletii dnlen bu ulu gler, ilahi varlklar ya da tanrlar, aslnda kollektivitenin birey zerindeki etkisinin bir ifadesidir. Durkheime gre tren ve ayin, grup yelerini birbirine balamada ok nemli bir ilev grr. Bunun iindir ki, bunlar sadece tapnma srasnda deil; doum, evlenme ve lm gibi belli bal toplumsal geilerin yaand dnm noktalarnda da karmza kmaktadr. Doum, evlenme ve lm, hemen her toplumda eitli tren ve ayinlerle karlanan olaylardr. Durkheim topluca yaplan trenlerin, insanlarn kendilerini nemli deimelere uymak zorunda hissettikleri zamanlarda grup dayanmasn yeniden salad sonucuna ular. Cenaze trenleri, gruba ait deerlerin bireylerden ok daha uzun sre yaadn gstermekte ve bylece de yoksun kalm insanlarn kendilerini deien koullara uyarlamalarnn bir arac olmaktadr. Yas tutma, duyulan kaderin anlk bir ifadesi deildir -lmden kiisel olarak etkilenmi kiiler bundan ayrk tutulsa bile; yas tutma, grupa dayatlan bir devdir. Durkheim, kk geleneksel toplumlarda dinin yaamn her alanna nfuz ettiini ileri srer. Dinsel trenler hem yeni fikirler ve dnce kategorileri yaratmakta, hem de mevcut deerleri yeniden dorulamaktadr. Din, birtakm duygu, fikir ve etkinlikten ibaret deildir; geleneksel toplumlarda din bireylerin dnme tarzlarn belirlemektedir. Dncenin en temel kategorileri bile, zamana ve uzaya ilikin dnceler de dahil olmak zere, nce dinsel terimler erevesinde kurulmaktadr. rnekse zaman kavramna, dinsel trenler arasndaki zaman aralklarnn saylmasyla ulalmt nceleri. Durkheim, acl toplumlarn gelimesiyle birlikte dinin etkisinin giderek azalaca inancndadr. Bilimsel dnme dinsel aklamalarn yerini alacak, trenler ve riteller bireyin hayatnda ok kk bir yer igal edecektir. Durkheim, Marxn, geleneksel dinin -yani, ilahi gleri ya da tanrlar ieren din- kaybolma noktasnda olduu yolundaki grne katlr. Durkheim, eski tanrlar ld der, ama din, deiik biim altnda da olsa byk olaslkla varln srdrecektir. acl toplumlar bile btnlklerini ayinlere borludurlar; nk bunlar sayesinde kendi deerleri bir kez daha dorulanmaktadr; bylelikle yeni trensel etkinliklerin eskilerin yerini almak zere ortaya kmas beklenir. Durkheim, bu yeni etkinliklerin neler olabileceini belirgin klm deildir, ama yle grnyor ki, zgrlk, eitlik ve toplumsal ibirlii gibi hmanist ve siyasal deerlerin kutsanmas vard zihninde. ou sanayi devletinin, gerekte, tevik gren sivil dinlere sahip olduu ileri srlebilir. Britanyada bayrak gibi simgeler, Land of Hope and Glory trnden arklar ve ta giyme trenleri gibi ayinlerin hepsi ngiliz yaam biiminin dorulanmasna yneliktir. Dini bu balamlarda konuarak dorulayp dorulayamayacamz tartmal bir konudur; bu simgeler ve uygulamalar geleneksel dinlerle bir arada yaar. Gene de, sivil simge ve ayinlerin, dinin geleneksel biimlerinde bulunan toplumsal mekanizmalara benzer mekanizmalar harekete geirdiini yadsmak zordur. Anthony Giddens Kaynak:www.hubyar.eu/SiteFiles/makaleler/mak8.pdf

108

Klasik Sosyoloji Tarihi

Okuma Paras 2
Durkheim Sosyolojisinde Ahlk Kontrol Sorunu Durkheim sosyolojisinin temel problematii, modern toplumlarn kuralszlk durumu, dier bir ifade ile ahlk bunalmdr. Bu bunalmn iki cephesi bulunur. Birincisi, ahlk deerleri kim ve neye gre tespit edecek? Cevap: Hangi ahlk kurallarn gerekli olduu toplumsal ilikilerin niteliine ve toplumun zaman iinde ald karaktere gre belirlenir olmutur. Toplumsal yap ile toplumsal kurumlar-ilikiler arasndaki destekleyici ba analiz eden sosyolojinin pratik akl destei ile yeni ahlk deerleri tespit etmesi mmkndr. Yeni ahlk ilkeler dinsel yarar deil toplumsal yarar gzetmelidir. Bu nedenle bu ahlk deerlerin retilmesi dinsel kurumlar aracl ile deil, devlet okullar aracl ile salanmaldr. kincisi ise ahlk kontrol kim ve nasl salanacaktr? Durkheimn bu soruya cevab, meslek rgtleri araclyla, olmutur. Fakat meslek rgtleri, modern toplumlarn tm cephelerinde grlen ahlk kontrol sorununu zmekten ziyade, sadece endstriyel ilikilerdeki sorunlarn ve atmalarn zmne katkda bulunacak niteliktedir. Kald ki, alma hayat ile ilgili sorunlar bile, daha ok, Durkheimn nerilerinden farkl biimde (grev, lokavt, pazarlk ve yasal dzenlemeler gibi) zlmtr. Meslek taraflarnn haklar ahlkn deil, hukukun gvencesine alnmtr. Durkheimin modern toplumlarda hukuktan ok ahlk deerleri nemsemesi, toplumlar rasyonel bir yapdan ok irrasyonel bir yap olarak grmesiyle aklanabilir. Bu durum onun din sosyolojisi ile ilgili metinlerinde kendini ak bir biimde gsterir. Ska laik, ulusal nitelikli trenlerin dinsel ritellerle ayn cokuyu vererek zveri ve toplumsal btnlemeye katkda bulunaca zerinde durmutur. Hukukun bize sorumluluklarmz hatrlatc, ahlkn ise ballk hissi uyandrc zellikleri n plandadr. Durkheimin ahlk deerler zerine yapt vurgu, onun dnyann rasyonellemesi konusunda Weberden bir lde farkl dndn gsterir. Ekonomi alanndaki uzmanlamann ve iblmnn geliimi her ne kadar rasyonellemenin gstergesi olsa da dnyada hl bireyin kendini adayaca byl (ve arasal akl ile elikili) ilikiler bulmak mmkndr. Durkheim sosyolojisinde toplum bunun en somut rneidir. Durkheim bir toplumun tm ahlk deerlerinin toplumun her tarafnda ayn lde hissedildiinden sz eder. Bu, bir gereklik olmaktan ok, kat toplumcu bakn bir temennisidir. phesiz Durkheim birka toplum tarafndan veya tm toplumlar tarafndan benimsenen baz ahlk deerlerin varln kabul eder. Ne var ki bir toplumun belli bir corafi ya da kltr blgesi tarafndan benimsenen ahlk deerlerinin de var olabilecei ve deer deiimlerinin bir toplumun her tarafnda ayn hzla gereklemediini hi grmemitir. Toplumcu idealizmi bunu engellemitir. Toplum hi de Durkheimn sunmaya alt gibi ahlk adan tek biimli deildir. rnein, balkona amar asmak, ayn ehrin bir mahallesinde olaan karlanrken, dier bir mahallesinde bir btnleememe durumu olarak deerlendirilip, ahlk olarak yarglanabilir. Durkheim geleneksel toplumsal ilikilerin zlmesi ile bireyin davrann denetleyecek ahlk otoritenin yok olduunu dnr. Hlbuki insanlar arasndaki her bir iliki iletiim temeli zerinde gerekleir ve ahlk bir konsenss ierir. Bireyin ok fazla grupla ilikisi iinde olmasnn olumlu ynleri de olabilir. Bu bireyin, belli bir grubun ahlk deerlerine skca bal kalmasnn zorlaaca doru olduu kadar, eletirel bir ahlk bilin gelitirerek, ilgili olduu grubun ahlk deerlerine dinamik bir katkda bulunaca da dorudur. Bu ikinci boyuta, birey-toplum ilikisini, bireyin edilgenlii biiminde tek tarafl olarak kavrayan Durkheimci sosyoloji iinde yer bulmak mmkn deildir. Kaynak: Cevat zyurt (2007) Durkheim Sosyolojisinde Ahlk Kontrol Sorunu, Deerler Eitimi Dergisi, s.117-118.

4. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-II: Emile Durkheim

109

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. e 3. c 4. b 5. a 6. a 7. c 8. e 9.b 10.d Yantnz yanl ise Sosyolojik Yntemin Kurallar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyolojik Yntemin Kurallar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sosyolojik Yntemin Kurallar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Birey ve Toplum konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal blm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal blm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ntihar Olgusu konusunu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ntihar Olgusu konusunu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Din Olgusu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mekanik Dayanmac konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Toplumsal balar (aile, dinsel grup ve benzeri) gevek olan ve kendini yalnz hisseden bireylerin intihar bencil intihara rnek olarak verilebilir. zgeci intihara ise, Durkheimin kendisi, Hindistanda ei len kadnlarn, elerinin cenazesinde kendilerini yakmalarn rnek olarak gsterir. Ekonomik bir kriz sonucunda iflas eden bir bireyin intihar ise anomik intihara rnek olarak gsterilebilir. Bireyin zerinde bask yapan kurallarn katlndan kaynaklanan kaderci intihara rnek olarak ise, Durkheim, kle intiharlarn rnek olarak gsterir. Trkiyede ar bask altnda olan ve zorla evlendirilen kadnlarn intihar da kaderci intihara rnek olarak verilebilir. Sra Sizde 3 Marxa gre din kalpsiz bir dnyann kalbi yani gnlk yaamn acmaszlndan kamak iin snlan bir limandr. Ona gre din, bu dnyada var olan koullara mdahale etmeyi bir yana brakmay retmektedir. Din mutluluk ve dlleri br dnyaya ertelemektedir. Din araclyla dnyadaki eitsizlik ve adalesizlikler zerine younlamann nne geilmekte ve insanlar br dnya zlemiyle avutulmaktadr. Yani din ideolojik bir ara olarak ynetici snflarn karlarna hizmet iin kullanlmaktadr. Durkheim temel olarak dinin toplumsal btnlemeyi salamadaki ilevi zerine durmaktadr. Ancak dinsel atma, blnme ve deime zerinde yorumlara da sahiptir. Baka dinlere kar beslenen olumsuz duygular, her dinin kendi dinsel deerlerine bal olmasndan kaynaklanmaktadr. Ona gre dzenlenen tren ve ayinler doum, lm, evlenme gibi hayatn balca gei aamalarna denk der. Sra Sizde 4 Klasik dnemde sosyoloji biliminin geliimine katkda bulunan pek ok dnr-yazar bulunmaktadr. Bunlar arasnda en etkili olanlar ise phesiz Marx, Durkheim ve 5. nitede ele alnan Weberdir. Bu byk dnr-yazarn almalar hem sosyoloji biliminin klasik ve modern dnemlerdeki geliimi zerinde hem de gnmz toplumlarnn analizinde kritik bir neme sahiptir. Marx kapitalizmin eletirel bir analizini yapt kapital adl almas ile modern toplumlarda atmann kaynann anlalmasna k tutmutur. Durkheim, sosyolojinin alma konusunu ve yntemini belirlemeye ynelik almalar ile sosyolojinin bamsz ve saygn bir sosyal bilim olarak kurulmasna ve geliimine n ayak

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Marxn sosyolojik yaklam ve yntemi materyalist bir tarih anlay erevesinde ekillenmitir. Marx, tarihsel materyalist toplum analizinde zellikle ekonomik alt yap ile st yap arasnda yapt ikili ayrm zerinde durur. Marxn materyalist tarih anlayna gre tarihsel srete ortaya kan btn toplumlar retim aralarna sahip olan ve olmayan iki temel snfa blnm snfl toplumlardr. Marx temel toplumsal snflar olarak tanmlad bu iki snf arasndaki ilikileri smrye dayal ve elikili ilikiler olarak tanmlar. Bu adan da Marxn yaklam atmac bir yaklam olarak nitelenir. Marx almalarnda zellikle tarihsel gelime srecinde ortaya kan son elikili retim biimi olarak tanmlad kapitalizmin analizi zerinde younlar. Durkheim ise sosyolojinin ilk dnem kurucularndan Comte ve Spencere benzer olarak biyolojik benzemeye dayal uyumcu bir toplum modeli ve buna uygun pozitivist bir yaklam ve yntem benimsemitir. Ona gre toplum paralar ilevsel karlkllk erevesinde kaynam bir btndr. Bu yaklam ve yntem erevesinde Durkheim sosyolojinin alma nesnesi olarak belirledii toplumsal olgularn nesne gibi ele alnmalar gerektiini savunur.

110

Klasik Sosyoloji Tarihi

olmutur. Durkheim sosyolojiye, onu dier bilimlerden bamszlatracak ve nemini ortaya koyacak, gl bir kavramsal ve kuramsal ereve kazandrmtr. Durkheimin zellikle sosyolojik yntemin ilkelerini belirleyen almas sosyoloji tarihinde ayr bir neme sahiptir.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Aron, R. (2006) Sosyolojik Dncenin Evreleri, stanbul: Krmz Yaynclk. Berberolu, B (2009) Klasik ve ada Sosyal Teoriye Giri: Eletirel Bir Perspektif, eviren: Can Cemgil, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Bilgin, V. (2009) Bizi Kuatan Toplum: Sosyolojiye Giri, Bursa: Dnce Datm. Bilton, T. ve di. (2008) Sosyoloji, Ankara: Siyasal Kitapevi. Bozkurt, V. (2007) Deien Dnyada Sosyoloji, Bursa: Ekin Kitapevi. Coser, L.A. (2008) Sosyolojik Dncenin Ustalar: Tarihsel ve Toplumsal Balamlarnda Fikirler. Ankara: De Ki Basm Yaym Ltd. ti. Cuff, W. E.C., Sharrock, W.W., ve D. W. Francis, (2006) Perspectives in Sociology, Routledge, 5. edition, 2006 eviri: mit Tatlcan. Eriim tarihi: 10.10.2009 http://www.umittatlican.com/ /files/Emile-Durkheim_Cuff.-vd.pdf Durkheim, E. (1950) The Rules of Sociological Metod. New York: The Free Press. Durkheim, E. (1956) The Division of Labour in Society. New York: The Free Press. Durkheim, E. (2004) Sosyolojik Yntemin Kurallar, stanbul: Bordo Siyah Klasik Yaynlar. Giddens, A. (2000) Sosyoloji, Ankara: Ayra yaynlar. Haralambos, M. ve Holborn, M. (1995) Sociology: Themes and Perspectives, London: Harper Collins Publishers. Haralambos, M. ve Holborn, M. (2004) Sociology: Themes and Perspectives: AS-and A-Level Student Handbook, London: Harper Collins Publishers. Kzlelik, S. (1994) Sosyoloji Teorileri I ve II, Konya: Yunus Emre Yaynclk. zyurt, C. (2007) Durkheim Sosyolojisinde Ahlk Kontrol Sorunu, Deerler Eitimi Dergisi, 5(3), 95-121.

Ritzer, G. (1992) Sociological Theory, McGraw-Hill, Third Edition. eviren: mit Tatlcan. Eriim tarihi: 10.10.2009 http://www.umittatlican.com/files/EmileDurkheim_Cuff.-vd.pdf Slattery, M. (1991) Key Ideas in Sociology, Macmillan, London Swingewood, A. (1998) Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihesi, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Tolan, B. (1996) Toplum Bilimlerine Giri, Ankara: Murat ve Adm Yaynclk. Tucker, J. K. (1998) Anthony Giddens and Modern Social Theory. eviren: mit Tatlcan. Sage Publications, 14-33.

5
Amalarmz

KLASK SOSYOLOJ TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra; Weberin teorik yaklamn aklayabilecek, Weber sosyolojisinde toplumsal eylem, otorite ve rgt tiplerini tanmlayabilecek, Weberin almalarnda rasyonelleme ve brokrasi kavramlarnn nemini belirleyebilecek, Weberin Protestan ahlk ile kapitalizm arasnda kurduu ilikiyi zetleyebilecek, Weberin toplumsal snf analizini Marxn snf analizi ile karlatrabilecek, Weberin yaklamn Marx ve Durkheimn yaklamlarndan ayrt edebilecek, Sosyolojide Weberin almalarnn nemini zetleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
deal tip Toplumsal eylem Protestan ahlk Otorite Brokrasi Rasyonelleme Tabakalama

indekiler
GR MAX WEBER WEBERDE SOSYOLOJK YNTEM TOPLUMSAL EYLEM VE OTORTE TPLER RASYONELLEME VE BROKRAS PROTESTAN AHLAKI VE KAPTALZM TABAKALAMA TEORS SONU

Klasik Sosyolojide Klasik Sosyoloji Tarihi Temel YaklamlarIII: Max Weber

Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-III: Max Weber

GR
Bir nceki nitenin devam niteliinde olan bu nitede, klasik dnemde sosyolojinin toplumsal yaam analiz etmeye ynelik bamsz bir disiplin olarak geliimine en ok katkda bulunan ve bu nedenle klasik dnem sosyolojinin en nemli byklerinden birisi olarak kabul edilen Max Weberin almalar ele alnmtr. SIRA SZDE Weber, sosyolojinin konu, alan ve yntem olarak kurulmasna ynelik abalar asndan sosyolojik dnce tarihi iinde nemli bir yere sahiptir. Weber sosyolojisinin felsefi ve yntemsel dayanaklar Yeni Kant bilim N E L M D eletirisine kadar uzanmaktadr. nitede arlkl olarak Weberin benimsedii sosyolojik yaklam sosyolojik yntem, toplumsal eylem tipleri, otorite tipleri, rasyonelleme ile brokraS O R U si ve tabakalama teorisi balklar altnda incelenmektedir. Weber sosyolojisinin felsefi ve yntemsel temellerini kavrayabilmek D K KDoan zlemin iin A T yazd Max Weberde Bilim ve Sosyoloji adl eserin Alman Sosyoloji Gelenei ve Weber blmn okuyunuz. SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

MAX WEBER (1864-1920)

Max Weber (1864-1920) Sosyolojinin tartmasz byk kurucularndan birisi olarak kabul edilen ve almalar P gnmz K T A sosyologlar iin halen ilham kayna olarak grlen M.Weber Almanyada Erfurtda dodu. Heidelberg, Berlin ve Gttingen niversitelerindeE V Z Y O N 1902de T E L alt. Alman Sosyoloji Derneinin kurucular arasnda yer ald. En nemli eserleri arasnda Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu (1905), Ekonomi ve Toplum: Yorumlayc Sosyolojinin Bir TaslaN T E R N E T ve Sosyal (1922) Bilimlerin Yntemi (1949) yer almaktadr. Weber, Durkheim gibi sosyolojinin bamsz bir disiplin olarak gelimesine yapt katklardan dolay sosyolojik dnce tarihi iinde nemli bir yere sahiptir. Ancak Weber, doa bilimleri ile kltr bilimleri arasnda kesin bir ayrm yapan Alman felsefe geleneinde yetimitir. Bu bakmdan Weberin bilim anlay, doa bilimAMALARIMIZ AMALARIMIZ Resim 5.1

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

114
Durkheim iin sosyolojinin konusu toplumsal olgular iken, Weber iin sosyolojinin konusu toplumsal eylemlerdir.

Klasik Sosyoloji Tarihi

Marx, almalarnda temel olarak bir kapitalizm teorisi sunarken Weber, almalarnda esas olarak bir rasyonelleme teorisi sunar.

leri ile sosyal bilimler arasnda nemli bir fark grmeyen pozitivist yaklamdan nemli alardan ayrlr. Bu nedenle de sosyolojinin konusu hakknda Durkheimdan tamamen ayrlr. Durkheimn insan belirleyen toplumun yapsdr yaklam Weberin sosyolojik yaklam iinde tersine evrilmitir. Ona gre sosyolojinin konusu toplumsal eylemlerin incelenmesidir. Sosyoloji, bireylerin toplumsal davran ve bu davranlarn ierdii anlamlar analiz etmelidir. Weber, pozitivizmi eletiren yorumlayc bir sosyolojik bak asna sahiptir. nk ona gre pozitivizm, toplumu bireylerden bamsz ve nesnelere benzeyen bir gereklik olarak ele alrken bireyi ve bireylerin toplumsal eylemlerini ihmal etmektedir. te yandan Marxn almalar ile karlatrldnda; Marx temelde bir kapitalizm teorisi sunarken Weberin almalarnda esas olarak bir rasyonelleme/aklclama teorisi sunduu savunulur (Brubaker, 1984; Aktaran, Ritzer, 1996, s.27). Bu adan Weberin almalarnn genel olarak modern toplumlarda, zellikle de Batda ykseli halinde olan rasyonelleme srecinin kavranmas abalarna olduka nemli ve zengin bir katk salad kabul edilir. Weberin yorumlayc sosyolojik yaklam, toplumsal eylem analizi, ideal tip yaklam, rasyonelleme ve brokrasi teorisi, toplumsal snf, din ve kapitalizm analizi sosyolojik teorinin geliimine zellikle nemli katklar salamtr.

WEBERDE SOSYOLOJK YNTEM Sosyolojinin Konusu

Yukarda belirtildii gibi, Weber toplumu nesneymi gibi ele alan ve onu gzlem, deney ve benzeri tekniklerle incelemeye alan pozitivist sosyologlarn aksine yorumlayc bir yaklam benimsemitir. Weberin yorumlayc sosyolojik yaklamna gre, dnen bir varlk olarak insan, bakalarnn dncelerini ve tepkilerini dikkate alarak hareket eden kltrel bir varlktr. Kltrel varlklar olarak insanlar, toplumsal yaam iinde belli deerlere ynelik olarak hareket etmektedirler. Toplumsal yaam iinde insanlar kendilerinin ve bakalarnn eylemlerine belli anlamlar katarak hareket ederler. Bu nedenle pozitivizmin aksine Weber, sosyolojinin anlamac bilim olmas gerektiini dnr ve anlama yntemini de sosyolojide kullanlacak olan baat yntem olarak grr. Ona gre, sosyoloji toplumsal eylemleri yorumlayarak anlayan ve bu eylemleri kendi sre ve etkileri (sonular) asndan nedensel olarak aklamak isteyen bir bilim daldr. Ancak Webere gre, sosyolojinin alma nesnesi her trl insan eylemi deil, sadece igdsel nitelik tamayan toplumsal eylemlerdir. Bireylerin igdsel nitelik tamayan anlaml btn eylemleri toplumsal eylemdir. Webere gre bir eylemin toplumsal nitelikli bir eylem olabilmesi iin bireyin bu eyleme ykledii anlamn mutlaka dier bireylerin gemiteki, imdiki veya gelecekteki davranlar ile ilikili olmas, hatta onlar iermesi veya onlar tarafndan ierilmesi gerekir (Tolan, 1996, s.35). Gemite yaplan bir saldrnn cn alma, oluan bir saldrya kar koyma ya da gelecekte olacak bir saldrya kar nlem alma eylemleri, toplumsal eyleme rnek olarak vermek mmkndr. Weberin sosyolojik yaklamnda toplumsal gerekliin ilk ve temel dzeyinde toplumsal eylemler yer almaktadr. kinci dzeyde bu toplumsal eylemlerle ilintili toplumsal ilikiler ierilmektedir. nc dzeyde ise, sre iinde oluan toplumsal oluumlar yer alr ve sonunda belirli bir toplumsal dzene ulalm olur (Tolan, 1996, s.35).

Webere gre, sosyolojinin alma nesnesi her trl insan eylemi deil sadece igdsel nitelik tamayan toplumsal eylemlerdir. Sosyoloji toplumsal eylemleri yorumlayarak anlayan ve bu eylemleri kendi sre ve etkileri (sonular) asndan nedensel olarak aklamak isteyen bir bilim daldr.

5. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-III: Max Weber

115

SIRA SZDE Weberin sosyolojisinde, toplumsal gerekliin dzeyini oluturan toplumsal eylemleri, toplumsal ilikileri ve toplumsal oluumlar nasl aklandn aratrnz.

SIRA SZDE

Weber sosyolojiye bir bilim stats kazandrmak iin onun hem ampirik/aklayc hem de bir kltr bilimi olarak anlamac bir bilim olmas gerektiini dS O nesne, gzleme nmektedir. Ona gre sosyolojinin ampirik olarak ele alabilecei R U uygun olan insann toplumsal eylemidir. Devlet, sendika, okul, niversite, dernek gibi kurumlar; gzellik, doruluk gibi deerleri; ceza yasas, trafikA kurallar gibi DKK T yasal yaptrmlar, sosyalist ve kapitalist ekonomileri ve monari, oligari ve demokrasi gibi politik rejimleri somut gzlemlenebilir birer nesne olarak ele almak SIRA SZDE olanakl deildir. Ona gre fizik bilimi, en yaln fiziksel nesne olarak atomdan hareket etmektedir. Sosyoloji bilimi de toplumsal yaam iinde atomik gzlem birimi olarak tek kiinin eyleminden yani bireysel eyleminden hareket etmelidir. Yani AMALARIMIZ ampirik olarak ele alnabilecek ey insan eylemidir. Ancak insan eylemi burada tek bana fiziksel bir hareket olarak dnlmemektedir. nemli olan insan eylemini etkileyen, bu eyleme yn veren, bu eyleme neden (motif) olan deer, norm, K T A P kural, ilke, ekonomik dzen, siyasal rejim gibi kltrel niteliklerdir. nsan eylemleri sadece bu eylemlere neden olan kltrel nitelikler araclyla anlalabilir. Kltrel nitelikler bir gzlem nesnesi, alglama nesnesi deil;Efakat Y O N anlama T L E V Z birer nesnesidir (zlem, 2001, s.120-121).
NT RNET Webere gre, sosyolojinin alma nesnesini oluturan toplumsalEeylemin aklanmas iin bireyin kendi eylemine verdii znel anlama baklmas gerekmektedir. Yani toplumsal eylem, bireyin eylemine ykledii znel anlam ile gerekletirdii eylem arasndaki gerekli ilikinin kavranmas ile aklanabilir. rnein, insanlarn eylemlerine; hiddet, heyecan, korku, fke, sevgi kin gibi duygular; el pme, selamlama gibi gelenekler; kr elde etme amacyla para kazanma gibi aklc bir ama, iyilik, doruluk, drstlk gibi deerler yn verebilir. Herhangi bir insan eylemini ynlendiren, motive eden nedenleri bilebildiimiz srece bize o deerler anlaml grnebilir. Anlalmaya elverili eylemlerin yan sra, anlalmaya elverili olmayan eylemlerde vardr. Bir eylemin anlalmaya elverili olmas iin ortada bir anlam balamnn olmas gerekir. rnein, bir kiinin yz ifadesinden fkesini, namaz klan birinin eylemini, aralarn neden sa eritten gittiini belirli bir anlam balam olduu iin anlarz. Bu anlam balam nedir? slam dininin kurallarn ve koullarn bildiimiz iin namaz klan insann eylemini anlarz. Trafik kurallarn bildiimiz iin otomobilin sa eritten gittiini anlarz. Yani bu eylemleri anlalr klan belirli bir anlam balam iinde gerekletirilmi olmalardr. Toplumsal eylemi aklamadan (mantksal ilikileri kurmadan) nce bireyin eylemine ykledii niyeti anlamak gerekmektedir. Yani Weberin anlamac yntemi nedensel adan geerli bir yorumlamay iermektedir (Tolan, 1996, s.36-37; zlem, 2001, s.122-124). Ona gre, sosyolojide nedensel anlama iki aamaldr. Birincisi, annda anlama, ikincisi ise aklayc anlamadr. Annda anlamada eylem neden ve motifleriyle birlikte, anlksal bir analiz ile anlalabilmektedir. rnein, bir iinin alet ile kap kilidini takmasn annda anlarz. Aklayc anlama eylemin motiflerine bakarak anlama biimidir. inin kap kilidini cret karl m taktn yoksa kendi ihtiyac iin mi yaptn anlamak aklayc anlama biimidir. Aklayc anlama; bir olgu-

DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE
nsan eylemi tek bana AMALARIMIZ fiziksel bir hareket deildir. nemli olan eylemi etkileyen, yn veren, eyleme neden olan deer, norm, K A P kural, ilke ekonomikTdzen, siyasal rejim ve kltrel niteliklerdir.

Nedensellik

TELE Toplumsal eylemin V Z Y O N aklanmas iin bireyin kendi eylemine verdii znel anlama baklmas gerekmektedir. NTERNET

Webere gre, sosyolojide nedensel anlama iki aamaldr. Birincisi, annda anlama, ikincisi ise aklayc anlamadr. Annda anlama eylemin anlksal bir analizidir. Aklayc anlama ise, eylemin rasyonel olarak nedensel anlalmasdr.

116

Klasik Sosyoloji Tarihi

yu, bir sreci, bir eylemi motiflerine dayanarak rasyonel olarak anlamadr. Yani aklayc anlama nedensel anlamadr (zlem, 2001, s.166-170).

Deer lgisi ve Deer Yanszl

Deer ilgisi, bilim insannn aratraca konuyu kendi ilgisine gre semesi iken, deer yanszl ise aratrmacnn aratrma srasnda ortaya kan verilere kendi ve bakalarnn deerlerini dayatmamas anlamna gelmektedir.

Webere gre konusu ne olursa olsun (insan ya da eyler) hem sosyal hem de doa biliminin yntemi soyutlama ve genellemedir. Ancak doa ve sosyal bilimler arasndaki farkllklar kullanlan aratrma ynteminden deil, aksine aratrma yapan bilim insannn amalarnn ve ilgilerinin farkl olmasndan kaynaklanr. Ona gre, bilim insannn ilgisini eken ve aratrmay amalad zel bir sorun o aratrmacnn deerleri ve ilgisine baldr. Dier bir deyile, aratrlacak sorunun seimi deerle ilgilidir. Bilinmeye deer olarak neyin kabul edilebilecei, aratrmac insann bak asna baldr. Ancak deer ilgililii deer yanszlktan ayrmak gerekir (Coser, 2008, s.203-204). Weberin anlayc sosyolojik ynteminin nemli unsurlarndan biri de sosyolojik aratrma srecinin deer yarglardan arnmas yani deer yanszlktr. Bilim insan merak ettii ve aratraca konuyu/sorunu deerlerle ilikili seebilir. Ancak deer yanszlk, aratrma srasnda ortaya kan verilere kendi ve bakalarnn deerlerini dayatmamas anlamna gelmektedir (Coser, 2008, s.204). Weber sosyologlarn aratrma srasnda, kendi kiisel deer yarglar ile ortaya kan toplumsal gereklii kartrmamas gerektiini dnmektedir. Gerekte var olan ile var olmas gerekenin mutlaka ayrlmas gerektiini savunmaktadr. Ona gre, deerler aratrma konusu olabilir; ancak kiisel yarglardan uzak ve arnm bir ekilde allmas gerekmektedir. Weber sosyal bilimlerde kullanlan kavramlarn deer yarglarndan arnmam olduunu dnmektedir. Ona gre, ayn kavrama ok farkl anlamlar verilebilmektedir. Weber bundan kurtulmak iin ideal tip olarak ifade edilen yntemsel arac kullanmaktadr. Bu yntemsel ara (ideal tip) doa bilimlerinde kullanlan yasa benzeri kavramlar yerine kullanlmaktadr. Weber ideal tipleri yntemsel ara olarak btn sosyolojik analizlerinde kullanmtr (Tolan, 1996, s.38). Peki, Weberiin ideal tip olarak niteledii yntemsel aracn zellikleri nelerdir?

deal Tip
deal tip, deer yarglarndan arnmtr ve din, ahlk gibi belli deerler sistemini taklit etmez. deal tipler toplumsal olgular betimleyen yaplar deildir. Ayrca toplumsal olgular hakknda varsaymlar iermezler. Toplumsal olgulardaki ortak zellikleri de kendi iinde toplayan bir yap deildir. deal tiplerde tipik olmayan zelliklere de yer verilmez. deal tipler soyut ve kavramsal nitelie sahip zellikleri ile gerek toplumsal yaamda gzlenen somut olgunun karlatrmasn yaparak, benzerlikler saptanmakta ve farkllklarn nedenleri aratrlmaktadr. Weber, ideal tip kavram ile pozitivist yaklamn eletirisini de yapmaktadr. nk pozitivizm bir olguyu tanmlarken onun en yaygn ve grnr zelliklerini tutarl bir btn iinde tanmlamaktadr. Oysa Webere gre, ideal tipler birletirici ve btnletirici zelliklerin aksine, bireyselletirici ve zglletirici zellikleri ortaya koymay amalamaktadr. rnein, ekonomik dzen, siyasal rejim, aile, sendika, dernek, ordu, devlet gibi iliki ve kurumlarn ideal tipleri oluturulurken insanlarn znel bilinlerinde bunlar nasl tasarladklar, nasl algladklarndan balanacak ve oluturulacak ideal tipte bireyselletirici ve zglletirici zellikler nem kazanacaktr (Tolan, 1996, s.38-39; zlem, 2001, s.170; Coser, 2008, s.206207). Sonu olarak ideal tip:

deal tip, deer yarglarndan arnm, tekil bir olgunun ortalama zelliklerini ifade eden, gerek hayatta rastlanmayan aklayc kurgulardr.

5. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-III: Max Weber

117

Toplumsal eylemlerin anlamlarndan yola klarak aklc yntemlerle oluturulmaktadr. Bireylerin toplumsal eylemlerinden ok kolektifliklere karlk gelir. Deer yarglarndan arnmtr. Belirli bir toplumsal olgunun tm tipik zelliklerini kapsamaktadr. Toplumsal olgunun zelliklerini zgl bir biimde iermektedir. Hibir zaman somut gerekliin karl deildir. SIRA SZDE Kavramsal saflna gerek yaam iinde rastlanmamaktadr. Soyut zihinsel bir kurgu olarak belirli bir toplumsal olgunun saptanmas, anlalmas ve aklanmas iin ama deil, sadece bir aratr. N E L M D Hem somut durumlardaki benzerlikler hem de sapmalarn belirlenmesini salayan zmleyici bir kurgudur. S O R U Karlatrmal alma iin nemli bir aratr. Weberin eit ideal tipi soyutlanma dzeyleri ile ayrt edilir. Birincisi, Kyalnzca spesifik DK AT tarihsel dnemlerde ve belirli kltrel alanlarda ortaya kan fenomenlere karlk gelen bat kenti, Protestan Ahlk veya modern kapitalizm gibi kkeni tarihsel tikelliklerSIRA SZDE de olan ideal tiplerdir. kincisi bir tr, eitli tarihsel ve kltrel balamlarda bulunabilen toplumsal gerekliin soyut elerini -brokrasi veya feodalizm gibi kavramlar ierir. ncs ve son olarak, Raymond Aronun belirli bir davrann rasyonelletirici AMALARIMIZ yeniden inas dedii nc bir tr ideal tip vardr. Webere gre, rnein ekonomik kuramda btn nermeler bu kategoriye girer. Bunlarn tm, insanlar yalnzca ekonomik K T A P gdler harekete geirseydi, onlar salt ekonomik insanlar olsalard, hangi biimde davranacaklarna iaret ederdi (Coser, 2008, s. 207). Weberin yntemsel yaklamn zetleyiniz.
T SIRAV SZDEN ELE ZYO

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TOPLUMSAL EYLEM VE OTORTE TPLER Toplumsal Eylem Tipleri

T E L E V SZDE SIRA Z Y O N

DNELM NTERNET

DNELM NTERNET S O R U

S O R olduunu haWeberde sosyolojinin temel alma nesnesinin toplumsal eylemler U trlayalm. Bu erevede toplumsal eylemi analiz etmek zere gelitirdii eylem tipolojisinde Weber geleneksel, duygusal, deere ve amaca ynelik K K A T (rasyonel) D aklc olmak zere drt toplumsal eylem tipi tanmlamtr (Tolan, 1996, s. 39-40; zlem, 2001, s. 189-193; Aron, 2006, s.458-459). imdi Weberin gelitirdii bu drt topSIRA SZDE lumsal eylem tipini ksaca ele almaya alalm. Geleneksel motiflere dayanan eylemler: Bireylerin bu eylem biimi allaAMALARIMIZ gelmi inanlar tarafndan belirlenir. Geleneksel tipteki bu eylemler bireyler tarafndan amal bir ekilde tasarlanmazlar. Bireyin gelenee gre davranmas iin bir deeri dikkate almas gerekmez. Bu toplumsal eylem biiminde duygusal ve heyeK T A P can ieren bir motife de ihtiya yoktur. Geleneksel eylemler yaanmlktan elde edilen bir tutumdur ve gncel eylemler bu tipe rnek tekil ederler. rnein, el pmeyi ve selamlamay bu eylem tipine rnek olarak verebiliriz. Z Y O N TELEV Duygusal motiflere dayal eylemler: Duygusal eylem, geleneksel eylem tipinden farkl olarak allm gnlk davranlarn dndaki bir uyaran sonucunda meydana gelebilir. Belirli koullar sonucunda bireyin duygusal tepkisiyle oluur NTERNET (heyecan, korku, fke, kin, nefret, sevgi, alma, zveri vb). rnein, ma sra-

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

118

Klasik Sosyoloji Tarihi

Geleneksel eylemler, allagelmi inanlar tarafndan belirlenir. Duygusal eylem, allm gnlk davranlarn dndaki bir uyar sonucunda bireyin duygusal tepkisiyle oluur. Deerselaklc eylem, amac deerler temelinde planlanm eylemdir. Amasal-aklc eylem ise amacn aklc nedenlere dayanarak belirlendii eylemdir.

Weber, genel eylem tipolojisinde yer alan son iki eylem tipini rasyonelleme/aklclama ile ilikilendirir. Aklc nitelikteki bu iki eylem tipi ayn zamanda Weberin, en azndan eylem tipolojisinde, aklclamay amaynelimli aklc eylem ve deer-ynelimli aklc eylem olarak iki farkl tipte kavradn gstermektedir.

snda yaanan bir gerilim sonucunda kendini kontrol edemeyerek yumruk atan bir oyuncunun davran, alayan bir ocua dayanamayan annenin att bir tokat duygusal eylem tipine rnek olarak gsterilebilir. Ancak baz durumlarda duygusal temelli bir eylemin yceletirilmesi sz konusu olabilir. Yani duygusallk bilinli ve bir amaca ynelik olarak ortaya ktnda bu davran deersel-aklc veya amasal-aklc bir eyleme olarak grlebilir. rnein, bir ocuun dayak yedikten sonra alamas acdan ok kendini acndrmak iinse, bu eylem amasal-aklc eyleme yaklamaktadr. Deersel-aklc eylemler: Deersel-aklc eylem belli bir hedefi olan, amac planl olarak belirlenmi eylem tipidir. Ancak burada kiinin amacna ulamay etkileyen nedenler grev, eref, din, ballk, sorumluluk gibi deerler temelinde geliir. Eylemini deere bal olarak gerekletiren kii iin davrann sonular ne olursa olsun (olumlu veya olumsuz) eylem kesindir. Geminin batacan bilen bir kaptann gemiyi terk etmeyerek gemiyle beraber sulara gmlmesi, bir komutann sava srasnda leceini bilerek komutasnda yer alan askerlerinin nnde yer alarak savamas deersel-aklc eylem tipine rnek olarak verilebilir. Bu tipteki her eylemin altnda yatan etken onur ve eref deerlerini iermektedir. Amasal-aklc eylemler: Amasal-aklc eylem aklc nedenlere dayanan bir eylem tipidir. Kii belirledii bir hedefe ulamak iin, amac iin en uygun aklc aralar seer. Dier bir deyile amacnn ve bu amaca ulamak iin gerekli aralarn deerlendirmesini yapar. Bu anlamda planl ve rasyonel bir eylem tipidir. rnein bir giriimcinin kar elde etmek iin para kazanmas bu eylem tipini iermektedir. Grld gibi Weberin genel eylem tipolojisinde yer alan son iki eylem tipi aka rasyonelleme/aklclama ile ilikilendirilmitir. Baka almalarnda rasyonellemenin farkl biimlerinden sz etmekle birlikte Weber, genel eylem tipolojisinde rasyonellemeyi, ama-ynelimli aklc eylem ve deer-ynelimli aklc eylem olarak iki farkl tipte kavrar. Eylem tipolojisinde yer alan bu iki aklc eylem tipi Weberin rasyonelleme konusundaki genel grlerinin temelini oluturur. Bununla birlikte Weberin rasyonellemeye ynelik ilgisinin, eylem tipolojisi ile snrl olmad, kurumsal dzeyde aklc eylem temelli ok daha byk lekli ve geni kapsaml rasyonel dzenlemelere ynelik olduu bilinmektedir (Ritzer, 1996, s.135).

Otorite Tipleri
Geleneksel otorite tipi meruluunu geleneklerden almaktadr. Uygulamalar keyfi ve kiiseldir. Kanunlar yerine efendilere itaat edilir.

Her ikisi de gle ilikili olan iktidar (power) ve otorite (authority) siyaset biliminin temel kavramlar arasnda yer almaktadr. Webere gre iktidar insanlar itaat etmeye ve arzu etmedikleri eyleri yapmaya zorlayabilme olarak ifade edilmitir (Bozkurt, 2007, s.214). Weber iktidar meru ve meru olamayan iktidar olmak zere ikiye ayrmaktadr. Bu ikili ayrmda rzaya dayanan/meru iktidara ise otorite adn vermektedir. Weberin otorite tiplerini aklarken kulland meru iktidar kavram hukuki meruiyet snrlarn aan ve toplumsal meruiyeti de ieren bir kavramdr (Bozkurt, 2007, s.215-217). Weber bu erevede toplumsal eylem tipolojisine byk lde paralel olarak geleneksel otorite, karizmatik otorite ve yasal-ussal otorite olmak zere ideal tipte otorite ve rgt biiminden sz etmektedir (Bozkurt, 2007, s.216-218).

5. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-III: Max Weber

119
Karizmatik otorite meruluunu lider kiinin kiisel sfatlarndan, kutsallndan ve kahramanlk gc gibi zelliklerinden alr.

Geleneksel otorite: Webere gre, tarihsel sre iinde g-otorite ilikisinin ilk rneini geleneksel otorite oluturmaktadr. Bu otorite tipinin kaynan gelenekler oluturmaktadr. Liderin ynetimi gelenekler tarafndan kabul grmekte ve uygulamalar ise keyfi ve kiisel olabilmektedir. Lider (r. kral) konumunda olan bu insanlar, otoritelerini miras yoluyla elde ederler. Bu insanlarn kutsal olduklarna inanlr. Geleneksel otoriteyi elinde tutan kii, bir efendi olarak algland iin geleneksel otoritenin olduu yerlerde kanunlar yerine efendilere itaat edilmektedir. Liderin altnda alan grevliler resmi grevli deil fakat liderin kiisel hizmetileridir. Geleneksel otoritenin olduu toplumlarda efendinin verdii emirlerin yerine getirilmelerinin koulu, bu emirlerin geleneklerle uygun olmasna baldr. Karizmatik otorite: Bu tip otorite, geleneksel otoritenin olduu tarihsel sre iinde ele alnmaz. Karizmatik otorite, meruluunu lider kiinin kiisel zelliklerinden, kutsallndan, kahramanlk gcnden alr. Toplumun meruluunu kabul ettii karizmatik lidere olan ball tamdr. Bu ballk gelenekler ile kartlk oluturabilir. Lidere olan ballkta esas unsur karizmatik otoritenin olaanst kiisel zelliklerine olan inancn yksek olmasdr. Karizmatik otorite tipinin ortaya kmasnda toplumsal koullar nemli bir rol oynamaktadr. zellikle toplumun iine dt kriz ve kargaa dnemlerinde karizmatik otorite, tolumun kendisi tarafndan yaratlr. Karizmatik liderlerde aranan zellikler, o liderin sosyal stat ve mesleki uzmanlk bilgisi ile ilgili deildir. Toplumun karizmatik liderden bekledii en nemli eylerden biri kendilerine olan balln derecesidir. Hitler, Gandi, Lenin, Atatrk gibi isimleri karizmatik otorite tipine rnek olarak verebiliriz. Yasal-ussal otorite: Bu otorite tipinin meruluu aklc ilkelere gre oluturulmu kanunlara dayanmaktadr. Geleneksel ve karizmatik otorite tipinden farkl olarak, insanlarn bu otorite tipine itaat etmelerinin nedeni kanunlarn stnlne olan inanlardr. Yasal ussal otorite tipinde liderler ve brokratlar kendi glerini kanunlarn snrlar ve bu kanunlarn belirledii kurallar erevesinde uygulatmaktadrlar. Yasal-ussal otorite tipinin ynetim (rgt) aygt brokrasidir. Liderler ve brokratlar halkn hizmetkr olarak grlmektedir. Geleneksel otorite tipinde olduu gibi liderlere tanrsal ve kutsal anlam yklenmez. Tam tersine emir verme yetkisine sahip kiiler rasyonel kurallar erevesinde davrandklar srece meru saylrlar. Bu otorite tipinde insanlar, aslnda liderlere deil kurallara itaat etmi olurlar. Emretme gcne sahip insanlar bulunduklar konuma yasalarca dzenlenen kurallara gre atanmaktadr veya kanuni usullere gre atanrlar. Atandklar makamlar geicidir ve o makamlara sahip olamazlar. Sonu olarak yasal-ussal otorite tipi gcn ve meruiyetini kanunlarn stnlnden almaktadr.

Yasal-ussal otorite tipi meruluu aklc ilkelere gre oluturulmu kanunlara dayanmaktadr.

120
ekil 5.1 Kaynaka: hussoloji.blogcu.com

Klasik Sosyoloji Tarihi

Webere gre yasal-ussal otorite tipi, eitli yapsal biimlerde ortaya kabilir. Ancak Weber yasal-ussal otoritenin en ok brokrasi olarak tanmlanan yapsal biimi ile ilgilenmitir. Nitekim ona gre brokrasi yasal otorite kullanmnn en saf tipidir (Ritzer, 1996, s.128).

RASYONELLEME VE BROKRAS
Rasyonelleme sreci genel olarak toplumsal aktrlerin kiisel-olmayan ilikiler balamnda evrelerindeki dnya zerinde daha fazla denetim kurmak iin bilgiye giderek daha ok bavurmalar eklinde tanmlanabilir. Weberin almalarnda formel rasyonalite, nihai insani deerleri devre d brakarak en etkili aralarla hedefe ulamaya iaret ederken, tzsel rasyonalite ulalmak istenen hedeflerin ya da sonularn deerine iaret eden iki kart rasyonalite tipi olarak anlalabilirler. Brokrasi, her biri uzmanlam bir ilevi yerine getiren ok sayda birey arasndaki ibirliinin srekli rgtlenmesidir.

Genel olarak toplumsal aktrlerin kiisel-olmayan ilikiler balamnda evrelerindeki dnya zerinde daha fazla denetim kurmak iin bilgiye giderek daha ok bavurmalar... (Marshall, 1999, s.11) eklinde aklc bir hesaplama olarak tanmlanabilen rasyonelleme, yukarda belirtildii gibi ok defa Weber sosyolojisinin merkezinde yer alan en nemli kavram olarak kabul edilir (Ritzer, 1996, s.135). Yine Weberin almalarnda rasyonelleme kavramnn birok farkl biimde kulland daha nce belirtilmiti. Bununla birlikte, Weberin almalarnda en ok formel/biimsel rasyonalite (formal rationality) denilen rasyonelleme tipi zerinde durduu konusunda literatrde genel bir gr hakimdir (Ritzer, 1996, s.27). Weberde formel rasyonaliteyi anlamann en iyi yolunun ise onu baka bir rasyonalite tipi olan tzsel rasyonalite (substantive rationality) ile karlatrmak olduu savunulur (Marshall, 1999, s. 67-68). Buna gre tzsel rasyonalite ulalmak istenen herhangi bir hedefin eitlik, adalet gibi nihai insani deerlere gre deerlendirilmesini ierirken, formel rasyonalite bir hedefe ulamada en etkili aralarn, nihai insani deerlerden bamsz olarak hesaplanmasn ierir. Weberin almalarnda rasyonellemenin, zellikle de formel rasyonalitenin en tipik rneini brokrasi oluturur (Ritzer, 1996, s. 27, 136). Weber formel rasyonalitenin en tipik rnei olarak grd brokratik rasyonellemeyi zellikle otorite tipleri almasnda yer alan yasal-ussal otorite ile ilikilendirir. Baka bir ifadeyle, Weber ideal brokrasi anlayn yasal-ussal otorite zerinden gelitirmitir. Weberde brokrasi yasal-ussal otorite tipine dayal belirli bir ynetim ve

5. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-III: Max Weber

121

rgt tipidir ve bu bakmdan dier ynetim ve rgt tiplerinden ayrlr. Webere gre, toplumdaki iktidar ve otorite ilikileri tarihsel srete toplumun brokratiklemesine neden olmutur. Modern toplumda brokrasi gcn yasalardan alan bir egemenlik biimidir ve ona gre, brokrasi her biri uzmanlam bir ilevi yerine getiren ok sayda birey arasndaki ibirliinin srekli rgtlenmesi olarak tanmlanmaktadr (Kzlelik, 1994, s.266). Webere gre (1996, s.290-293), ada brokrasinin somut ileyi biimi yledir: Birincisi, Yazl kurallar rgt iinde yer alan her bireyin hareketini belirler. Resmi yetki alanlar kurallara gre dzenlenmitir ve belli ilkeleri vardr. Brokraside iblm ileri dzeye ulamtr. Kurumun amalarnn yerine getirilmesi iin kiilerin resmi grevleri belli kurallar erevesinde datlmtr. Bu resmi grevlerin yerine getirilmesi iin gerekli emir verme yetkisi dengeli bir ekilde datlmtr. lerin dzenli ve srekli yrtlmesi iin yetkilerin kullanlmas belli kurallar altna alnmtr. Sadece genel kurallara uygun niteliklere sahip olan kiiler istihdam edilmektedir. kincisi, kesin bir hiyerari vardr. Grev hiyerarisi yetki dzeylerine gre belirlenmitir. Kk grevlilerin yksek grevlilerce denetlenmesini salayan ast-st ilikisi vardr. Paralanm illerin koordinasyonunu salamak iin otorite merkezilemitir. Yukardan aaya doru uzanan bir emir zinciri vardr. Hiyerari iinde en st daire kendinden bir aadaki birimi kontrol eder. ncs, ada brokrasinin ynetimi yazl belgelere (dosyalara) dayanr. Bundan dolay ok sayda memur istihdam edilir. alanlar, maddi aralar ve dosyalar ile birlikte bu birime kamu sektrnde daire zel sektrde ise bro denir. Memurlar tam gn ve maal alrlar. Daire ya da bronun ynetimi uzmanlk eitimini gerektirmektedir. Kiilerin rgt iinde kariyer yapmalar beklenir. Terfi yetenek, kdem veya her ikisine bal salanr. Drdncs, bro ve dairenin gelimesine paralel olarak resmi ilerin nitelii buralarda alanlarn alma kapasitelerini tam olarak kullanmalarn gerektirir. Beincisi, iyerinin ynetimi renebilir genel kuralara baldr. Brokratlar belli kurallara uymakla ykmldr. Bu kurallar kapsaml ve istikrarldr. Bu kurallar hukuk, kamu ynetimi ve i idaresini ierir ve zel bir eitimi gerektirir. Altncs, rgtte alan insanlar maddi kaynaklarn sahibi deildir. Yani brokraside memurlar altklar dairelerin, oturduklar masalarn veya kullandklar bro aletlerinin sahibi deildirler (Giddens, 2000, s.307).

ekil 5.2 Kaynak: http://www.saglikekonomisi.com

122

Klasik Sosyoloji Tarihi

Weberin bir brokratik ynetim kadrosunun genel zelliklerini nasl tarif ettiine ilikin bir taslak karan David L.Westby brokratik rgtlenmenin zelliklerinin ve brokratik memur snfnn niteliklerinin bir zetini sunmaktadr: A.rgtsel zellikler 1. Resmi yetki alanlar, rgtsel etkinliklerin istikrarl bir ekilde kurallarla snrlandrlan ve srekli olarak yerine getirilen resmi grevler olarak atanabilmesi iin kurallar ile belirlenir. 2. Merkezi bir otorite altnda tesis edilmi bir otorite hiyerarisi. 3. Resmi dairenin zel meskenden ayrlmas ve rgtsel grevlerin dosyalarda saklanan yazl belgeler temelinde icra edilmesi. 4. Daire ynetimi, uzman eitimini istihdamn temeli farz eder. 5. rgtsel etkinlikler tam zamanl hale gelir. 6. Ynetim genel kurallara gre iler ve bu kurallarn bilgisi zel bir teknik uzmanla iaret eder. B.Memurlarn Nitelikleri 1. Bir makam sahibi olarak meslektir, yani grev sresinin eitim ve yeterlilik gstergesi temelinde belirlenmektedir ve memur gerektiinde grevden ayrlmaya ynelimlidir. 2. Belirli bir rgtsel nitelikler ve makamn, memurun stat mevkiini ne kadar belirledii arasnda gl bir iliki bulunmaktadr. 3. Memur tayin edilir. 4. Memur para eklinde bir maala dllendirilir. 5. Memur rgtsel hiyerari ierisinde bir kariyer boyunca ilerler. Bu nitelik (4) ve (5) numaral niteliklerle birlikte az alma gerektiren cretli pozisyonlarn yaratlmasna katkda bulunur. Kaynak: Berch Berberolu (2009) Klasik ve ada Sosyal Teoriye Giri Eletirel Bir Perspektif, eviren Can Cemgil, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Sayfa:39-40.

Weber, brokrasiyi ideal bir ynetim arac olarak tanmlamasna ve pek ok adan takdir etmesine ramen brokrasinin olumsuz yanlarn da ortaya koymaktadr. Bu bakmdan brokratik rgtlerle ilgili ok sayda ekinceleri vard. rnein, ona gre brokratik yap iinde gc elinde tutan belli bir kesim ayn zamanda bu yapy da ynetmektedir. En byk korkusu ise brokratik yaamn btn zelliklerine egemen olan rasyonellemenin bireysel zgrlk iin bir tehdit oluturmasyd (Ritzer, 1996, s.128). Brokratik yap iinde alanlar srekli alan makinenin dililerine benzetilmektedir. Modern brokrasiler, kendi kurallarna kle gibi bal bireyler yaratmakta ve bireylerin zgrlk ve zerkliklerini yok etmektedirler. Bu yzden brokrasi insanlar demir kafese hapsetmektedir. Brokrasinin disiplinli alma dnyas ile bireylerin zgrlemesi arasnda yaanan bir gerilim mevcuttur. Weber brokratiklemenin ve daha genel olarak rasyonellemenin etkileri konusunda dehete kaplmt; ancak bundan kamann da mmkn olmadn dnyor ve bu nedenle almalarnda gelecein brokratiklemeye ait olduunu yazyordu (Ritzer, 1996, s.129). Nitekim Weber brokrasiyi modern kapitalizmin ana paralarndan biri olarak grse de ve bu bakmdan kapitalizme eletirel baksa da sosyalizmin alma gdsn zayflatacan ve brokratiklemenin robotlatrc etkilerini iddetlendireceini dnyordu (Edgell, 1993,

5. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-III: Max Weber

123

s.21-22). Sosyalizm iinde kapitalizmle karlatrlabilir bir verimlilik dzeyine ulamak brokraside de byk bir art anlamna gelecektir (Ritzer, 1996, s.130). Webere gre brokrasinin olumlu ve olumsuz ynlerini karlatrnz. SZDE SIRA
DNE M Weber ve Modernite: Webere gre, modern toplumlar nceki toplumsalL organizasyon biimlerinden ayran ey, yeni snf mcadelesi biimleri deil, rasyonalitenin ortaya kdr. Kapitalizm ve demokrasinin ortaya ksyla gndelik hayat rasyoS O R U nelleir ve bys bozulurken, dnya bilim ve akln etkisiyle gizemli ve bysel niteliklerini yitirir. Kapitalizmin ortaya kyla ilgili bir faktr olan Protestan ahlknD K K A kadar, rasdan modern dnyada brokrasinin hkimiyetine ve bilimin saygnlna T yonalite modern insanlarn yaam biimlerine kurumsal ve znel dzeyde kk salar. Webere gre, bu rasyonelletirici genel eilimlere ramen, toplumsal hayatn kompSIRA SZDE lekslii sosyal bilimlerin onu tamamen kavramasn engeller. Komplekslie bu sayg kltr alanyla snrl kalmaz, nk Weber bilimin nihai deerler konusundaki sorunlar zemeyeceine inanr; o modern dnyann birok tanr tarafndan ynetilAMALARIMIZ diini dnr. Bu plralizm ayrca onun snf, stat ve parti anlayn biimlendirir. i ie gese de, her biri kendine ait bamsz bir manta sahiptir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

Kaynak: Kenneth Tucker, Jr. (1998) Anthony Giddens and Modern Social Theory, Sage Publications, eviren: mit Tatlcan. Sayfa:14-33.

PROTESTAN AHLAKI VE KAPTALZM

TELEVZYON

TELEVZYON

Weber, Avrupada kapitalizmin tarihsel geliimini ve kendine zg bir toplumsal biimlenme olarak kuruluunu, en nemli eserlerinden bir olan Protestan Ahlk NTERNET ve Kapitalizmin Ruhu adl eserinde ayrntl olarak tartmaktadr. Weber bu almasnda dinsel faktrlerin ekonomik bir dzenleme biimi olarak kapitalizmin oluumu zerindeki etkilerini incelemektedir. Ona gre, tarihsel-sosyolojik bak asyla kapitalist sistemin oluumunun aklamas ile sistemin ileyiinin aklamas arasnda ayrm yapmak gerekir. Bu gn iin bir sanayi iletmesinin banda bulunan bir kiinin dini inancnn ok nemli olmad ancak sistemin tarihsel olarak kuruluu aamasnda dinsel etkenlerin, gdlenmelerin nemli olduunu vurgulamaktadr (Aron, 2006, s.490). Weber, sosyolojik anlamac yntemini tarihsel olarak kapitalizmin oluumunu aklamak iinde de kullanmaktadr. Yani, kapitalizmin analizi yntemsel olarak bireylerin toplumsal eylemlerine ykledikleri anlamla ilikilidir. Bu erevede bireylerin ekonomik tutum ve davranlar zerinde etkili olan dinsel motifleri incelemitir. Bu almasnda Weber, ilk olarak ideal bir tip olarak kapitalizmin tarihsel kavramsallatrmasn istatistiksel analizler temelinde oluturur. Avrupada Protestanlarn ve zellikle baz mezheplerin ekonomik bakmdan nemli dzeyde bir servete sahip olduklarn tespit eder. Ona gre, Avrupada Protestanlar Katoliklerden daha fazla ie, sermayeye ve de bilimsel ve teknik adan daha yksek bir eitim dzeyine sahiptirler. Daha sonra Protestan ahlk anlay (belirli bir Protestan ahlk anlay) ile kapitalizmin anlay arasnda nemli bir iliki olduunu analiz etmektedir. Kapitalizmin bir yaam biimi olarak kurulmasnda Protestan ahlknn, yani bireylerin toplumsal eylemlerine bu ahlki motiflerin araclk ettiini vurgulamaktadr (Ercan, 1998, s.255; Aron, 2006, s. 490). Protestanln; kalvinizm, methodism, pietism ve baptism olmak zere drt eilimi vardr. Weber, Protestan ahlk olarak adlandrd kavram daha ok Protes-

NTERNET

124

Klasik Sosyoloji Tarihi

tanln Calvinist eilimine dayandrmaktadr. Protestan ahlkn oluturan Calvinist ilkeler yle zetlenmektedir:
Protestan Ahlk Kavram Bir konuyu analiz etmeden nce, o konuyla ilgili kavramlarn akla kavuturulmasnda yarar vardr. Protestan kelimesi, bakaldran, itiraz eden anlamna gelir. XVI. yzylda Martin Luther (1489-1546), Roma Katolik Kilisesi nin gnahlar balamas, Kutsal Kitap yorumu ve hkm karmay kendi tekelinde tutmas gibi hususlara kar karak ilk itiraz balatt. Bu itirazn zamanla yaygnlamasyla eitli Protestan mezhepleri ortaya kt. (Tmer vd, 1988: 162). Weber, Protestan Ahlkn (veya zaman zaman kullanmay tercih ettii deyimle Asketik Protestanln) balca drt tarihsel taycsndan sz eder (Weber, 1985:75): 1. Jan Calvin in 1536 da balatt bir harekettir. zellikle XVII. Yzyl boyunca sahip olduu biimiyle Kalvinizm, kapitalizmin en fazla gelitii Hollanda, ngiltere, Fransa gibi kltr dzeyi yksek lkelerde yaygnlamtr. En hretli ve halen geerliliini koruyan retisi ilahi takdir retisidir (Weber, 1985: 78). 2. Pietizm: Kiisel ahlk ve duyguyu dindarln temel gesi sayan syleme sahiptir. Pietizmin k noktas, ilahi takdir retisidir (Weber, 1985: 103). 3. Metodizm: XVIII. yzylda ngiltere de ortaya kp, sonra Amerika ya yaylan ve halen 25-30 milyon mensubu olan bir Protestan mezhebidir. badet ve gnlk hayatta, metodik bir dzen takip etmelerinden dolay metodistler diye adlandrlmlardr (Tmer,1988:173). 4. Baptistler: Babtist hareketinden doan tarikatlar. Bugn 25-30 milyon mensubu bulunan ve Hollanda da domu bir Protestan mezhebidir (Tmer,1988: 171). Protestanlk, bizim saydmz ve dier benzer mezhepleri ifade etmek iin kullanlan genel bir isimdir. Kalvinizm, Protestan mezhepleri arasnda en yaygn olandr ve Protestanln arlkla teorik-dogmasn oluturur. Bu gereke ile Protestanlk ile Kalvinizm terimleri biri dierinin yerine kullanla gelmitir. Yine Kalvinizm, ounlukla Puritanizmle ayn anlamda kullanlan sinonim tabirler olarak dilimize yerlemitir (lgener,1991:17) ve genel anlamyla Protestanlk retisine Pritanizm de denmektedir (Bodur, 1991: 82). Weber, Protestan mezheplerin asketik olan ile asketik olmayanlar arasnda dikkatle ayrm yapar (Weber, 1978: 544-550). Kaynak: shak Torun (2002) Kapitalizmin Zorunlu art Protestan Ahlk ve Kapitalizm, C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 2, s.90-91.

1. Dnyay yaratan ve yneten, insanlarn snrl akllaryla kavrayamayacaklar yce tanrdr. 2. Tanr, herkesin kurtuluunu veya lanetlenmesini nceden belirlemitir. Bu kutsal kararlar abalarla deitirilemez. 3. Kurtulmas ya da lanetlenmesi gereken insann esas devi Tanr iin almak ve yeryznde Tanrnn kralln kurmaktr. 4. Dnyevi eyler, insann doas gnah ve lme aittir. nsann kurtuluu sadece tanrnn merhameti ile mmkndr. Webere gre btn bunlar dier dinlerde de olmasna ramen bu ilkelerin zgnl ve sonular kapitalizmin oluumu asndan nemlidir. nsan eylemlilikleri, Calvinizmin bu ilkeleri erevesinde; insanlarn gnah dnyasndan kurtulmalar iin Tanr iin almaldr yaklamyla rgtlenmitir (Aron, 2006, s.491-492). Birey, mantksal bir deerlendirme ile deil, fakat psikolojik bir eilimle gnahlarndan kurtulmak adna tanr iin almay tercih etmitir. Dnyevi hazlar ve lks reddederek Tanr iin alma eylemi, toplumsal yaamn ekonomik rgtlenmesi iin temel bir motif olmutur. Bireyin toplumsal eylemini etkileyen bu motif-

5. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-III: Max Weber

125
Webere gre, Hristiyanlk kr anlay ile aklc alma disiplinini ilk defa birletiren bir dindir. Bu birleim sonucu ortaya kan kapitaliz ise, Bat dnda hi bir yerde gelimemitir.

ler, Avrupada kapitalizmin oluumu iin gerekli sermayenin birikimine neden olurken ekonomik gelimeyi de etkiledii dnlmektedir. Bireylerin eylemlerine verdikleri anlam Protestan ahlk ile aklanrken, Protestan ahlk ve kapitalizm arasnda nedensel bir iliki kurulmaktadr (Ercan, 1996, s.256). Weber, Avrupada kapitalizmin tarihsel oluumunu aklarken yapt istatistiksel analizlerin ve Protestan ahlk anlay ile kapitalizm arasnda kurduu ilikinin yan sra karlatrmal yntem aracl ile kapitalizmin sadece Bat toplumlarna zg bir olgu olduunu da ortaya koymaya almtr. Ona gre, in, Hindistan ve slam uygarlklarnda Bat tipi kapitalizmin oluumu iin gerekli toplumsal ve dinsel koullar mevcut olmad iin kapitalizm Bat toplumlarna zg bir sistem olarak gelimitir. rnein, Budistler evleri olmad iin devaml g eden, dnyay reddeden, geimlerini sadakayla salayan bir inan sistemidir. slamiyet de, dnya fatihi savalar dini ve disiplinli mcahitlerin valye rgt olarak tanmlamakta ve slam ekonomisinde kazan elde etmenin yolunun retim dnda fetihlerle salandn dnmektedir. Bundan dolay onun iin dier uygarlklar Calvinist ahlkn rasyonelliine uyan bir yaam biimine sahip deildirler. Weber, Bat d pek ok uygarlkta kapitalist bir sistemin gelimesi iin zorunlu birok koulun bulunduunu fakat zorunlu dinsel deikenin olmadn dnmektedir (Ercan, 1996, s. 257, Aron, 2006). Sonu olarak Weber iin, Hristiyanlk kr anlay ile aklc alma disiplinini ilk defa birletiren bir dindir. Bu birleim sonucu ortaya kan kapitalizm ise, Bat dnda hi bir yerde gelimemitir (Ercan, 1996, s. 257-258). Birok lkede dinin toplumsal deimeyi engelleyici bir role sahip olduu dnlmektedir. Bundan dolay Weberin kapitalizmin oluumunda dinsel motif ve elerin nemli bir rol oynadn ne srmesi, youn eletirilere ve tartmalara yol amtr (Slattery, 1991, s.300). Weber iin, kapitalizm formel adan zgr emein rasyonel bir biimde rgtlenmesini iermektedir. Yaam alan olan ev ile alma meknlarnn ayrld, rasyonel muhasebe sisteminin ve rasyonel ynetim anlaynn gelitii bir sistemdir (Swingewood, 1998, s. 185). zetle kapitalizmi ekonomik olarak kendine zg klan zellikleri yle sralanmaktadr (Ercan, 1996, s.259): 1. zel mlkiyetin gelimesi ve giriimcinin retim iin gerekli aralar zerinde kontrolnn sistematiklemesi. 2. Emein piyasann talep koullarna bal olarak zgrce hareket etmesi. 3. Ticaretle ilgili btn aklc olmayan kstlamalarn kaldrlmas. 4. Bireyleri iine alan genel hukuksal erevenin olmas. 5. Rasyonel teknoloji kullanmnn younlamas. 6. Ekonomik yaamn ticarilemesi. Sonu olarak, kapitalizm rasyonel deerler zerine kurulu bir toplumsal sistemdir. Weberin ekonomik dzen olarak kapitalizm analizinde eylemin rasyonellii belirgin bir zellik olurken, siyasal dzen anlay iinde ise bir ya da daha fazla kiinin teki insanlar zerindeki egemenlii n plana kmaktadr. Webere gre, siyaset insann insan zerindeki egemenliini anlatan bir kavramdr (Aron, 2006, s.508). Peki, Weber siyasal egemenlik biimlerini ideal tip olarak nasl kavramsallatrmaktadr? Marx ve Weberin modern toplum analizlerini karlatrnz.
SIRA SZDE

Kapitalizmin analizinde eylemin rasyonellii, siyasal dzen analizinde ise insann insan zerindeki egemenlii n plana kmaktadr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

126

Klasik Sosyoloji Tarihi

TABAKALAMA TEORS
Klasik sosyolojide Marxtan sonra Weber snf ve tabakalama ile ilgili en nemli teorilerden birini gelitirmitir. Ancak Marxtan farkl olarak Weber toplumsal tabakalama teorisinde snf, stat ve parti olarak tanmlad oluumlar kapsayan ok boyutlu bir tabakalama yapsndan sz eder. Bu teoride, modern toplumda tabakalama olgusu, ekonomik dzeyde temel (snf), toplumsal onur hiyerarisi dzeyinde (stat) ve siyasal dzeyde (parti) temelinde aklanmaktadr. Baka bir deile Marxn aksine Weber tabakalama teorisinde stat ve parti gibi snf dndaki deiik katmanlama biimlerine de dikkat ekmitir (Edgell, 1993, s.20-21). Bylece Weber, tabakalama teorisi ile modern toplumun nasl farkl kar gruplarna ve snflara blndn, dahas modern toplumdaki blnmenin ok boyutluluunu ortaya koymaya alr.

Snf
Ayrca Weber tabakalama teorisinde, Marx gibi snf kavramndan sz etse de bu kavram Marxtan nemli lde farkl bir erevede tanmlar. Nitekim Weber Marxn snflar ekonomik faktrler temelinde ele alan yaklamn kabul etse de, Marxtan farkl olarak sz konusu ekonomik faktrleri retim aralarnn mlkiyetinin tesinde ok daha geni bir erevede deerlendirir. Daha ak bir ifadeyle, Marxn teorisinde snflar retim aralarnn mlkiyetine sahip olma-olmama eklinde bir ekonomik kritere gre belirlenirken, Weberin teorisinde snf konumlar mlkiyetin yan sra mlkiyet dnda kalan beceri, eitim, bilgi ve benzeri bireylerin piyasaya sunduu eitli nitelikteki ekonomik faktrlere gre belirlenmektedir. Bu adan bakldnda, Marxta snf konumu retim aralarnn mlkiyeti karsndaki konumla edeer iken Weberde snf konumu piyasa konumu ile edeer olarak belirlenmektedir. Daha ayrntl bakacak olursak, Webere gre (1996, s.269-270), snftan sz edilebilmesi iin u unsurlarn bir arada olmas gerekmektedir: Birincisi, bir grup insann yaam olanaklarnn belli bir nedensel esi ortak ise, kincisi, bu eyi, mal sahibi olmak ve gelir salamak gibi salt ekonomik karlar temsil ediyorsa, ncs, bu e, meta ve igc piyasalar koullarnda temsil ediliyorsa, snftan sz etmek mmkndr. Dier bir deyile, Weberin snf kavram ortak snfsal koullar paylaan herhangi bir insan topluluunu iermektedir. Ona gre, snf konumu kiilerin mal, yaam koullar ve kiisel yaantlar iin sahip olduklar tipik olanaklar anlamna gelmektedir. Bu olanaklar belirleyen unsurlar ise, var olan ekonomik bir sistem iinde gelir salamak iin mal veya beceri harcama gcnn derecesi, tr veya bu gcn yokluudur. Bireyin piyasadaki frsat onun kaderini belirleyici bir unsurdur. Yani Weberin yaklam iinde snf konumu en son kertede kiilerin piyasa konumudur. rnein piyasa koullarnda ileyen bir ekonomide maddi mlkler zerindeki tasarruf hakk kendiliinden belirli bir yaam olana yaratacaktr. Webere gre ekonomik kaynaklar zerinde mlkiyet hakkna sahip olup olmama snflarn temel ayrm noktasdr. Dier bir deyile, mlkiyet ve mlkszlk btn snf konumlarnn temel kategorisidir. Snf oluturan temel faktr ise ekonomik kardr. rnein, Marxn snf kuram erevesinde mlkiyet bir sermaye aracdr ve ayn zamanda mlkiyet hakk emek smrsn gerekletir-

Webere gre, snf konumu kiilerin mal, yaam koullar ve kiisel yaantlar iin sahip olduklar tipik olanaklar anlamna gelmektedir.

5. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-III: Max Weber

127

menin bir aracdr. Weberin snf yaklam erevesinde ise mlkiyet zenginlik ve ekonomik g anlamnda daha geni bir ekilde tanmlanmaktadr. Mlkiyet ilikileri toplumda iktidarn kontrolnde ve bu iktidarn kullanlmasnda merkezi bir konumdadr (Berberolu, 2009, s.44-45). Snfn mlkiyet ve mlkszlk temelinde yaplan ayrmndan sonra, Weber olumlu ve olumsuz ayrcalkl snf tipleri gruplandrr. Ona gre; Olumlu ayrcalkl snflar iinde mlkiyeti ya da mlk sahibi ile kazan veya ticari olmak zere iki tip snf yer almaktadr: Mlkiyeti veya mlk sahibi snflarn iine toprak, maden, fabrika gibi mlklere sahip ve bunlardan rant elde edenleri yerletirmektedir. Kazan veya ticari snf iinde ise, piyasaya arz edilebilecek mallar olanlar; yani endstri veya tarm alanndaki giriimciler, tccarlar, bankerler, eitimleri nedeniyle piyasaya hizmet sunan meslek sahipleri yeleri yer almaktadr. Olumsuz ayrcalkl snf iinde ise herhangi bir ekilde zerinde tasarruf yapabilecekleri mlkiyeti ve hnerleri olamayan cretli alan iiler yer almaktadr. Olumsuz ayrcalkl snf da homojen bir grup deildir. Weber e gre, bu snf tipi de kendi iinde; zgr olmayanlar snftan karlanlar yoksullar nitelikli, yar-nitelikli ve niteliksiz iiler olarak farkllamaktadr. Olumlu ve olumsuz ayrcalkl snf tipleri arasnda orta snflarn bulunduunu savunmaktadr. Ona gre, kyller, zanaatlar, kamu sektrnde ve zel sektrde alan memurlar, serbest meslek sahipleri az rastlansa da beceriye sahip iiler orta snf iinde yer almaktadr. Weber iin bu karmak snf yaps iinde, Marxn yapt gibi snf koulu ile snf bilinci arasndaki basit bir ilikinin kurulmas sz konusu deildir. Marxn toplumsal deiim ile snf arasnda kurduu tarihsel iliki, Weberin snf teorisi iinde yer almaz nk Weber iin snf bugnk zamanda ampirik piyasa koullarnda olumaktadr (Edgell, 1998, s.22-23; Swingewood, 1998, s. 220-221). Sonu olarak Webere gre, insanlarn retim srecindeki snfsal konumlarn belirleyen temel faktr, bireyin sahip olduu bilgi, beceri ve niteliidir. Bireyin piyasadaki konumu onun yaamn dorudan deitiren bir gce sahiptir. rnein, bilgi, beceri ve vasf yksek, profesyonel mesleklerde alanlar igc piyasasnda daha yksek cret alrlar. Bu tr meslekler insanlarn yksek cret almalarn salamakla birlikte ayn zamanda kiilere toplum iinde daha ok saygnlk ve itibar da kazandrmaktadr. Dk vasfl, bilgi ve beceri gerektiren ilerde alan insanlar daha az cret almakta ve toplum iindeki statleri daha dk deerlendirilmektedir. Hkmetler, piyasa aratrmaclar ve sosyal bilimciler Weberin i ve meslee dayal snf analizini modern toplumlarn ekonomik eitsizlik yapsn anlamak iin yaygn olarak kullanmaktadrlar. Ancak Webere gre modern toplumdaki eitsizlikler, tek bana retim srecinde oluan basit bir snf meselesi deildir.

Webere gre, insanlarn retim srecindeki snfsal konumlarn belirleyen temel faktr, bireyin sahip olduu bilgi, beceri ve niteliidir.

128

Klasik Sosyoloji Tarihi

Stat
Weberin toplumsal tabakalamay aklayan ve teorisi iinde yer alan dier unsur ,stat kavramdr. Stat birey ve gruplara bakalarnca yklenen toplumsal saygnlk veya itibar ifade etmektedir. Bireyin ve gruplarn toplum iinde sahip olduklar stat durumu toplum iinde eitsizlik ve ayrmcla neden olabilmektedir. nsanlarn toplum iindeki statleri ile yaam tarzlar birbiriyle rtebilmektedir. Giyim, barnma, konuma tarz, tketim kalplar kiinin toplum iindeki statsnn nemli gstergeleridir. rnein, gnmzde doktorlar, eczaclar, hukukular, mhendisler ve sanatlar birer stat grubudurlar. Bireylerin kendilerinin ya da ailelilerinin sahip olduu stat, onlarn yaam anslarn ve toplumda var olan frsatlara ulamalarn nemli lde etkilemektedir (Giddens, 2008, s. 347-348). Webere gre toplumsal stat kiinin/kiilerin toplumsal konumuna ynelik pozitif ve negatif bir ayrcalk tannmasdr. Kiinin/kiilerin toplumsal konuma ynelik ayrcalk veya itibar o kiinin/kiilerin yaam tarzndan, resmi bir eitim srecinden, doutan veya bir meslekten kaynaklanabilir. Statden kaynaklanan bir toplumsal tabaka konumlarndan dolay ayrcalklara ve itibara sahip insan gruplarn iermektedir. Yani, snf temelli tabakalama retim ve mlkiyet ilikilerine dayanrken, stat temelli tabakalama ise yaam tarzlarn temsil eden tketim biimlerine gre ekillenmektedir (Berberolu, 2009, s.46-47). Bir stat grubu.... onlar ve biz arasnda gerekli toplumsal mesafeyi kuran, bakalarnn onun yelerine uygun grd saygnlk ve kmseme derecesinde var olabilirler (Coser, 2008, s.211). Snf ve statye dayal tabakalama arasndaki karlkl iliki ampirik olarak da gl olabilmektedir. rnein, kapitalist toplumda ekonomik olarak ykselen snf, stat olarak da st dzeyde yer almaktadr. Bunun yan sra, Weberin yaklam iinde ilke olarak mlk sahibi olan ve mlk sahibi olmayanlar ayn toplumsal stat gurubu iinde yer alabilirler.

Stat birey ve gruplara bakalarnca yklenen toplumsal saygnlk veya itibar ifade etmektedir. Stat toplum iinde oluan eitsizliin kaynaklarndan biridir. Snf temelli tabakalama retim ve mlkiyet ilikilerine dayanrken, stat temelli tabakalama ise yaam tarzlarn temsil eden tketim biimlerine gre ekillenmektedir.

Parti
Parti ortak amalar olan insanlarn bir araya geldii yaplardr ve toplum iinde gc yanstan bir yapdr.

Weberin toplumsal tabakalama teorisinde yer alan parti kavram, toplum iinde gcn oluumunu anlamak iin kullanlan dier bir kavramdr. Parti ortak amalar olan insanlarn bir araya geldii yaplardr ve toplum iinde gc yanstan nemli bir yapdr. Parti sahip olduu gle modern toplumu dzenlemeye alr. Weber stat ve partilerin bireylerin ve gruplarn ekonomik koullarn ciddi dzeyde etkilediini belirtmektedir (Giddens, 2008, s. 347-348). rnein, gnmzde kimi bireyler ekonomik bir gce sahip olmad halde siyasal gce sahip olabilmektedir. Bu siyasal g kiilerin yaam anslarn ve toplumda var olan frsatlara ulamalarn nemli lde etkileyebilmektedir.
SIRA snf Marx ve WeberinSZDE yaklamlarn karlatrnz.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

D SONU N E L M

DKKAT

SIRA SZDE

Sonu olarak Marx ve Durkheim gibi Weberde sosyolojinin bamsz bir sosyal biS O R U lim olarak geliimine byk bir katk salamtr. Ancak Marx ve Durkheimden farkl olarak Weber sosyolojik analizin merkezine toplumsal eylemi koyan yorumlayc bir sosyolojik yaklam benimsemitir. Weber, zellikle toplumu nesneymi DKKAT gibi ele alan ve onu gzlem, deney ve benzeri tekniklerle incelemeye alan pozitivizme eletirel yaklaan Alman dnce gelenei iinde yetimitir. Bu nedenSIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

5. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-III: Max Weber

129

le pozitivizmin aksine Weber sosyolojide baat yntem olarak anlama ynteminin ve sosyal bilimlere zg bir kavram tr olarak grd ideal tip kavramlarn kullanlmas gerektiini savunmutur. Daha ak bir ifade ile Weber bireylerin anlamSIRA SZDE l toplumsal eylemleri ile toplumsal gerekliin oluumunda nasl bir rol oynadklarn yorumlayarak anlamaya alan daha hmanist bir sosyolojik yntem gelitirmitir. Bu bakmdan da sosyolojiye nemli bir katk salamtr. E L M D N Sosyolojiye ve genel olarak sosyal bilimlere nemli almlar salayan ok eitli almalarnn yan sra, Weber brokrasinin de son derece etkili bir analizini yaparak gnmz S O R U toplumlarnn anlalmasnda kilit dnrlerden biri olmutur.
DKKA Sonu olarak klasik sosyolojide yer alan dnrlerin ou, almalarnda Tmodernitenin (modernity) doasn yorumlamakla ilgiliydiler. zellikle klasik sosyolojinin nde gelen dnrleri Marx, Durkheim, Weberin almalarnda modern toplum analizi ve eletiriSIRA SZDE si ok daha ak olarak grlmektedir. Bu klasik dnrn hepsi de modernliin avantajlarnn farknda olmakla birlikte almalarnda modern dnyann yaratt sorunlara AMALARIMIZ ynelik eletirel bir yaklam da sergilemilerdir. Modernlik, Marxn almalarnda kapitalist ekonomiyle, Durkheimn almalarnda organik dayanma ve kolektif bilinteki zayflamayla, Weberin almalarnda formel rasyonalitenin dier rasyonalite biimleri K A P pahasna yaygnlamas ve sonuta rasyonellemenin demir kafesinin Tortaya kmasyla eletirel bir erevede analiz edilmektedir (Ritzer, 1996, s.565-566).

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

130

Klasik Sosyoloji Tarihi

zet
A M A

Weberin teorik yaklamn aklayabilmek. Weber, pozitivizme eletirel bakan yorumlayc sosyolojik bir yaklam ve yntem anlayna sahiptir. Webere gre, sosyolojinin alma nesnesi toplumsal eylemlerdir. Toplumsal eylemin aklanmas iin bireyin kendi eylemine verdii znel anlama baklmas gerekmektedir. Yani toplumsal eylem bireyin eylemine ykledii znel anlam ile gerekletirdii eylem arasndaki gerekli ilikinin kavranmas ile aklanabilir. Baka bir deile Weberin anlamac yntemi, nedensel adan geerli bir yorumlamay iermektedir. Sosyolojik aratrma sreci deer yarglarndan arnmaldr. Deer yarglarndan arnmak iin yntemsel ara olarak doa bilimlerindeki yasa kavramndan farkl nitelikte bir kavram tr olan ideal tipleri kullanlmaldr. Weber sosyolojisinde toplumsal eylem, otorite ve rgt tiplerini tanmlayabilmek. Weber geleneksel, duygusal, deere ve amaca ynelik aklc eylem olmak zere drt toplumsal eylem tip snflandrmas yapmtr. Geleneksel motiflere dayanan eylemler allagelmi inanlar tarafndan belirlenir. rnein el pme ve selamlama bu eylem tipine rnek verilebilir. Duygusal eylem, allm gnlk davranlarn dndaki bir uyar sonucunda meydana gelebilir. Belirli koullar sonucunda bireyin duygusal tepkisiyle oluur (heyecan, korku, fke, kin, nefret, sevgi, vb). Deersel-aklc eylem belli bir hedefi olan, amac planl olarak belirlenmi eylem tipidir. Ancak amaca ulamay etkileyen nedenler grev, eref, din, ballk, sorumluluk gibi deerler temelinde geliir. Amasal-aklc eylem aklc nedenlere dayanan bir eylem tipidir. Kii belirledii bir hedefe ulamak iin en uygun aklc aralar seer. Weber geleneksel, karizmatik ve yasalussal olmak zere otorite ve rgt tipinden sz etmektedir. Geleneksel otorite ve rgt tipinin kaynan gelenekler oluturmaktadr. Liderin ynetimi gelenekler tarafndan kabul grmekte, uygulamalar ise keyfi ve kiisel olabilmektedir. Karizmatik otorite ve rgt tipi meruluunu lider kiinin kiisel zelliklerinden, kutsallndan, kahramanlk gcnden alr. Karizmatik otorite tipinin ortaya kmasnda toplumsal koullar nemli bir rol oynamaktadr. Yasal-ussal otorite

ve rgt tipinin meruluu aklc ilkelere gre oluturulmu kanunlara dayanmaktadr. Yasalussal otorite tipinin ynetim (rgt) aygt brokrasidir. Bu otorite ve rgt tipinde liderler ve brokratlar, halkn hizmetkr olarak grlmektedir. Atandklar makamlar geicidir ve o makamlara sahip olamazlar.
A M A

A M A

Weberin almalarnda rasyonelleme ve brokrasi kavramlarnn nemini belirleyebilmek. Genel olarak toplumsal aktrlerin kiisel-olmayan ilikiler balamnda evrelerindeki dnya zerinde daha fazla denetim kurmak iin bilgiye giderek daha ok bavurmalar... (Marshall, 1999, s.11) eklinde aklc bir hesaplama olarak tanmlanabilen rasyonelleme, Weber sosyolojisinin merkezinde yer alan en nemli kavram olarak kabul edilir (Ritzer, 1996, s.135). Weber, almalarnda rasyonelleme kavramnn farkl biimlerinden sz etse de en ok bir hedefe ulamada en etkili aralarn aklc olarak hesaplanmas olarak tanmlanabilen formel/biimsel rasyonalite (formal rationality) zerinde durur. Weberin almalarnda rasyonellemenin, zellikle de formel rasyonalitenin en tipik rneini ise brokrasi oluturur (Ritzer, 1996, s. 27, 136). Weber, formel rasyonalitenin en tipik rnei olarak grd brokratik rasyonellemeyi, zellikle otorite tipleri almasnda yer alan yasal-ussal otorite ile ilikilendirir. Baka bir ifadeyle, Weber ideal brokrasi anlayn yasal-ussal otorite zerinden gelitirmitir. Weberde brokrasi yasal-ussal otorite tipine dayal belirli bir ynetim ve rgt tipidir ve bu bakmdan dier ynetim ve rgt tiplerinden ayrlr. Webere gre, toplumdaki iktidar ve otorite ilikileri, tarihsel srete toplumun brokratiklemesine neden olmutur. Modern toplumda brokrasi, gcn yasalardan alan bir egemenlik biimidir ve ona gre, brokrasi her biri uzmanlam bir ilevi yerine getiren ok sayda birey arasndaki ibirliinin srekli rgtlenmesi olarak tanmlanmaktadr (Kzlelik, 1994, s.266). Weberin protestan ahlk ile kapitalizm arasnda kurduu ilikiyi zetleyebilmek. Weber, kapitalizmin tarihsel oluumuna bakarken yntemsel olarak bireylerin toplumsal ey-

A M A

5. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-III: Max Weber

131

lemlerine ykledikleri anlama bakmaktadr. Bireylerin ekonomik tutum ve davranlar zerinde etkili olan dinsel motifleri ortaya karmaya almtr. Ona gre, Avrupada Protestanlar ve zellikle baz mezhepler, ekonomik bakmdan nemli dzeyde bir servete sahiptiler. Kapitalizmin bir yaam biimi olarak kurulmasnda Protestan ahlknn etkili olduunu, yani bireylerin toplumsal eylemlerine bu ahlki motiflerin araclk ettiini savunmaktadr. Protestanln bir eilimi olan Calvinizmin retileri srekli almay, tanr iin almay ve alma sonucu elde edilen kazancn dnyevi zevkler iin harcanmamasn anlatmaktadr. Tanr iin alma eylemi, toplumsal yaamn ekonomik rgtlenmesi iin temel ahlki bir motif olmutur. Bireyin toplumsal davrann etkileyen bu motifler Avrupada kapitalizmin oluumu iin gerekli sermayenin birikimine neden olurken ekonomik gelimeyi de etkiledii dnlmektedir. Karlatrmal yntemle kapitalizmin sadece bat toplumlarna zg bir olgu olduunu ortaya koymaya almaktadr. Ona gre, in, Hindistan ve slam uygarlklarnda bat tipi kapitalizmin oluumu iin gerekli toplumsal ve dinsel koullar mevcut olmad iin kapitalizm Bat toplumlarna zg bir sistemdir. Weberin toplumsal snf analizini Marxn snf analizi ile karlatrabilmek. Marxa gre, snflar retim aralarna sahip olup olmadklarna baklarak analiz edilmektedir. Mlkszleme ve cretli olma durumu snflarn oluum srecinde nemlidir. Marx ayn zamanda karmak, farkllam ve elikili snf yaplarn (rnein, finans burjuvazi, kk burjuvazi, sanayi burjuvazi, proletarya, toprak sahipleri ve zgr kyller) analiz eder. Bu snflardan bazlar mlkszleerek ii snfna katlacaktr. Kapitalist toplumda snflarn oluum srecinde orta snflarn varln da kabul etmektedir. Marxa gre, kendinde snf kavram ii snfnn nesnel snf konumunu, kendi iin snf ise snf bilincinin olumasn ifade etmektedir. Weber ise modern toplumda tabakalama olgusunu ekonomik eitsizlikler (snf), toplumsal onur hiyerarisi (stat) ve siyasal eitsizlikler (parti) temelinde ok boyutlu olarak ele almaktadr. Ayrca Weber tabakalama teorisinde Marx gibi snf kavramndan sz etse de bu kavram Marxtan nemli lde farkl bir erevede tanmlar. Marxtan fark-

l olarak Weber sz konusu ekonomik faktrleri retim aralarnn mlkiyetinin tesinde beceri, eitim, bilgi ve benzeri nitelikteki ekonomik faktrleri kapsayan ok daha geni bir erevede deerlendirir. zetle Marxta snf konumu retim aralarnn mlkiyeti karsndaki konumla edeer iken Weberde snf konumu piyasa konumu ile edeer olarak belirlenmektedir. Weberde Toplumsal tabakalamann dier unsuru olan stat ise, birey ve gruplara bakalarnca yklenen toplumsal saygnlk veya itibar ifade etmektedir. nc unsur olan parti ise, ortak amalar olan insanlarn bir araya geldii yaplardr ve toplum iinde gc yanstan nemli bir yapdr. Parti, sahip olduu gle modern toplumu dzenlemeye alr. Weberin yaklamn Marx ve Durkheimn yaklamlarndan ayrt edebilmek. Marxn sosyolojik yaklam ve yntemi materyalist bir tarih anlay erevesinde ekillenmitir. Marx, tarihsel materyalist toplum analizinde zellikle ekonomik alt yap ile st yap arasnda yapt ikili ayrm zerinde durur. Durkheim ise, byk lde pozitivist bir yaklam ve yntem benimsemitir. Ona gre toplum paralar ilevsel karlkllk erevesinde kaynam bir btndr. Bu yaklam ve yntem erevesinde Durkheim sosyolojinin alma nesnesi olarak belirledii toplumsal olgularn nesne gibi ele alnmalar gerektiini savunur. Weber ise, Marx ve Durkeimdan farkl olarak sosyolojik analizin merkezine koyan yorumlayc bir sosyolojik yaklam benimsemitir. Bu nedenle, sosyolojide baat yntem olarak anlama ynteminin ve sosyal bilimlere zg bir kavram tr olarak grd ideal tip kavramlarn kullanlmas gerektiini savunmutur. Sosyolojide Weberin almalarnn nemini zetleyebilmek. Weberin almalarnda sosyoloji gerek alma konusu gerekse yntemi ve kavramsal erevesi asndan doa bilimlerinden farkl ve hmanist bir izgide gelimeye balamtr. Bu ise sosyolojik teoriye son derece nemli bir alm salamtr. Weber, sosyolojiye ve genel olarak sosyal bilimlere nemli almlar salayan ok eitli almalarnn yan sra rasyonelleme ve brokrasi zerine olan almalar ile de gnmz toplumlarnn anlalmasna nemli bir katk salamtr.

A M A

A M A

A M A

132

Klasik Sosyoloji Tarihi

Kendimizi Snayalm
1. Weber sosyolojisi asndan aada verilenlerden hangisi yanltr? a. Webere gre sosyoloji anlamac bir bilim olmaldr. b. Webere gre anlama yntemi sosyolojide kullanlacak baat yntem olmaldr. c. Webere gre sosyoloji hem ampirik/aklayc hem de anlamac bir bilim olmaldr. d. Webere gre her trl eylem sosyolojinin alma nesnesi olmaldr. e. Webere gre toplumsal gerekliin temel dzeyinde toplumsal eylemler yer almaktadr. 2. deal tiplerin zellikleri asndan aada verilenlerden hangisi yanltr? a. deal tipler deer yarglarndan arnm olmaldr. b. deal tipler toplumsal eylemlerin anlamlarndan yola klarak aklc yntemlerle oluturulmutur. c. deal tip belirli bir toplumsal olgunun tm tipik zelliklerini kapsamaktadr. d. deal tipler toplumsal olgunun zelliklerini zgl bir biimde iermektedir. e. deal tipler gerek yaamda saf halde bulunurlar. 3. Bir itfaiye erinin lebileceini bilerek, evde bulunanlar kurtarmak iin; yanmakta olan bir eve girmesi aada verilen eylem tiplerinden hangisine bir rnek tekil eder? a. Geleneksel eylemler b. Duygusal eylemler c. Deersel-aklc eylemler d. Amasal-aklc eylemler e. Tepkisel eylemler 4. Weber, Protestan ahlkn Protestanln aada verilen hangi eilimine dayandrmtr? a. Methodism b. Kalvinizm c. Pietism d. Baptism e. Luterizm 5. Weberin snf analizine gre zanaatlar ve serbest meslek sahipleri aadaki snf kategorilerinden hangisinde yer alr? a. Olumsuz ayrcalkl snf b. Mlkiyeti veya mlk sahibi snf c. Kazan veya ticari snf d. Olumlu ayrcalkl snf e. Olumlu ayrcalkl ve olumsuz ayrcalkl snf arasnda yer alan orta snf 6. Aadakilerden hangisi Weberin snf kategoriletirmelerinden biri deildir? a. Olumsuz ayrcalkl snf b. Olumlu ayrcalkl snf c. Mlkiyeti veya mlk sahibi snf d. Kazan veya ticari snf e. Olumsuz ayrcalkl snfn altnda yer alan orta snf 7. Aadakilerden hangisi Webere gre sanayi kapitalizminin Avrupada gelimesini salayan temel faktrlerden biridir? a. Teknolojik gelime b. Snf smrs c. Protestan ahlk d. blmnn gelimesi e. Merkantilist iktisat politikalar 8. Aadaki otorite tiplerinden hangisinde, lider konumunda olanlar otoritelerini miras yoluyla elde ederler? a. Kltrel otorite b. Yasal-ussal otorite c. Karizmatik otorite d. Rasyonel otorite e. Geleneksel otorite 9. Aadakilerden hangisi Weberin eylem tipolojisi ierisinde yer almaz? a. Deere ynelik aklc eylem b. gdsel eylem c. Duygusal eylem d. Geleneksel eylem e. Amaca ynelik eylem 10. Aadakilerden hangisi Weberin otorite tiplerinden biridir? a. Kltrel otorite b. Brokratik otorite c. Snfsal otorite d. Geleneksel otorite e. Kanuni otorite

5. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-III: Max Weber

133

Okuma Paras 1
Weber ve Dnya Dinleri Durkheim, dncelerinin dine genel olarak uygulanabileceini iddia eder, ancak onun getirdii tezler snrl sayda rnee dayanmaktadr. te yandan, Max Weber yeryzndeki pek ok din zerinde kapsaml bir alma yapmtr. Ondan nce ve sonra hi kimse bylesine byk lde dnya dinleri -dnya tarihini kesin olarak etkileyen ve geni kitleleri kendisine balayan dinler- zerinde younlamad. Hinduizm, Budizm, Taoizm ve eski Musevilik hakknda ayrntl almalar yapt. Kapitalizmin Ruhu ve Protestan Ahlk adl eserinde ve dier yazlarnda Hristiyanln Bat tarihi zerindeki etkisine geni yer verdi. Ancak slama ilikin olarak tasarlad almasn bitiremedi. Weberin din zerine yazdklar, Durkheimnkinden farkl olarak, din ile toplumsal deime arasndaki iliki zerinde younlar; Durkheim bu konuya pek deinmemitir. Weber, din konusunda Marxtan da ayr dnmektedir; ona gre dinin mutlak surette tutucu olmas diye bir ey sz konusu deildir, tersine, dinin esinlendii hareketler nemli toplumsal dnmlere imza atmtr. Dolaysyla Protestanlk -zellikle de Puritanizm- acl Batnn verdii kapitalist grntnn kaynan oluturmaktadr. Bu yoldaki ilk giriimciler Kalvinistlerdi. Onlarn baarma itkisi - bu itki Batnn ekonomik adan gelimesini balatmaya yardmc olmutur- balangta Tanrya hizmet etme arzusundan kaynaklanyordu. Maddi baar, ilahi tevecchn bir iaretiydi onlar iin. Weber, dnya dinleri zerine olan aratrmasn tek bir proje olarak gryordu. Protestanln Batnn gelimesine yapt etkiye dair almas, dinin deiik toplumlarda toplumsal ve ekonomik yaam nasl ynlendirdiini anlamaya yarayan kapsaml bir abadr. Dou dinlerini inceleyen Weber, bu dinlerin sanayi kapitalizminin gelimesinin nne almaz engeller koyduu sonucuna ular. Bu bat d uygarlklarn geri oluundan tr ortaya kan bir durum deildir; dou uygarlklar sadece, Avrupada egemen olmaya balam deerlerden farkl deerleri benimsedikleri iin byle olmutur. Weber, geleneksel in ve Hindistanda ticaret imalat ve kentlemenin nemli gelimeler gsterdii belli dnemlerin yaandna iaret eder; ama bunlar batdaki gibi sanayi kapitalizminin douu eklinde kkl bir toplumsal deime rts yaratamamtr. Din, bylesi bir deimenin nn tkayan en byk etkendir. Szgelimi Hinduizm, Weberin deyiiyle, teki dnya dinidir. Hinduizmin kutsal deerleri, maddi dnyann zorlu uralarndan kap ruhsal varoluun yce evrenine girmeyi nemser. Bu dinden kaynaklanan duygu ve gdlemeler, maddi dnyay kontrol altna alma ya da ekillendirme zerinde odaklanmaz. Tam tersine Hinduzim, maddi gereklii, insanolunun ynlendirilmesi gereken gerek ilgileri gzden saklanan bir perde olarak alglar. Konfyanizm de bu dnyaya etkin bir ekilde egemen olmay tevik etmekten ok, onunla uyumlu yaamay n plana kararak ekonomik geliimi salayc abalara girmeye ket vurmutur. in, epey uzun bir sre dnyann en gl ve kltrel adan en gelimi uygarl idiyse de, baskn olan dinsel deerler ekonomik gelimeyi frenleyici bir ilev grmt. Anthony Giddens Kaynak: www.hubyar.eu/SiteFiles/makaleler/mak8. pdf

Okuma Paras 2
Brokrasinin Olumsuzluklarnn Giderilmesi Birok dnr, yenilik ve kurumun iinde bulunduu evreye uyma konusunda brokrasiyi yeterli grmemitir. Ancak dier yandan da brokrasinin gereklilii tartlmazdr. Brokrasi bireysel ve ynetsel amalar arasnda gerilim douruyor; bununla birlikte bu atma bireysel gelime ve doyumu kapsayan bir verimlilik artsna da sebep oluyor. Genel olarak katlk ve deimezlik sorunu n plana karlr, yeniliklere kar diren gsterir; ama bu hibir zaman dnme uramayacak anlamna da gelmez; yapnn genel ilkelerine bal kalarak dnm geekletirilebilir. Yapy birden yok edemezsiniz sadece iyiletirme yaplabilir, bizim bugn anladmz brokrasiyle de amalara ulalamayaca bellidir. Gayri ahsilik, bamszlk, birim amalarnn n plana kmas, krtasiyecilik ve dzeni koruma eiliminin yani grev bitse bile yapnn ortadan kaldrlmas iin glk ekilmesi, brokrasinin genel olumsuzluklarndandr. Olumsuzluklarn giderilmesi iin merkezden yerel sistemlere daha ok yetki verilmektedir; ama merkezden kontrol de devam etmektedir. Etkin d denetim, esnek rgtlenme, iyi liderlik ve ynetim, ahlk anlay, adil ynetim, eletiri ve ilgiyle sorumluluklarn artrlmas, kamu kurumlarnn kltlmesi, rekabetin salanmas, yasal ve kurumsal olarak akln getirilmesi, rgtn basitletirilmesi ve krtasiyeciliin nlenmesiyle, bu gibi nlemlerle brokrasinin olumsuzluklar giderilebilir. Gnmz sisteminde brokrasi dnm iine girmitir; ama hibir zaman ortadan kalkmayacaktr. E-Devlet anlaynda da biz bu dnm grmekteyiz. Brokrasi ortadan kalkmamtr; halen gncelliini korumaktadr; ama yeni bir dnm gerekletirmektedir. EDevletin kamu kesimi ynetimine mteri ilikileri, mteri odakllk, rekabet kavramlarn getirerek ynetimi dntrmesi ynetimin brokratik yapsn E-Brokrasi ad verilen yeni bir forma sokmaktadr (Sasan, 2001: 99). E-Devlet tam da Weber anlayndaki brokrasi araclyla halkla btnlemeyi ama edinmitir. Kaynak: Koluman, . (2010) Brokrasi, Max Weber ve Brokrasisinin Gncellii Siyaset, Bilimi ve Hukuk renci Dergisi, s.9.

134

Klasik Sosyoloji Tarihi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. e 3. c 4. b 5. e 6. e 7. c 8. e 9. b 10. d Yantnz yanl ise Weberde Sosyolojik Yntem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Weberde Sosyolojik Yntem konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Eylem Tipleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Protestan Ahlk ve Kapitalizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Tabakalama konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Tabakalaama konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Protestan Ahlk ve Kapitalizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Otorite Tipleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Eylem Tipleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Otorite Tipleri konusunu yeniden gzden geiriniz. a bilimlerinden farkl olarak, sosyolojide aklama ynteminin yan sra anlama ynteminin de kullanlmas gerektiini savunmaktadr. Weberin yntemini Durkheimn ynteminden ayran en nemli zelliklerden birisi, toplumu bireylerden bamsz bir gereklik olarak ele almak yerine, bireylerin anlaml toplumsal eylemlerini temel almasdr. Yani toplumsal gerekliin anlalmasnda ve aklanmasnda bireylerin toplumsal eylemelerinin yorumlanmasn ieren bir sosyolojik ynteme sahiptir. Sra Sizde 3 Webere gre brokrasi, dier rgt biimlerinden teknik olarak daha stndr. Doruluk, hz, kesinlik, dosyalama, sreklilik, gizlilik, birlik ve srtmenin azaltlmas asndan brokratik rgtlenme olumludur. Brokratik rgtler kiisellikten uzak, hesaplanabilir kurallara gre ynetilmektedir. nceden ngrlebilirlik gibi avantajlara sahiptir. Brokraside irrasyonel ve hesaplanamaz olan duygulardan (sevgi, nefret vb) uzaklald lde ideal yapya ulalr. Brokrasi etkin ve aklc bir ynetimdir. Weber, brokratik yapda karlalabilecek en nemli olumsuz yanlardan biri olarak, politikaclar ve brokratlar arasnda otorite paylama konusu zerinde durmaktadr. Brokrasinin hzla gelimesinin, demokrasi adna sknt douraca konusunda endielenmektedir. Sra Sizde 4 Marxa gre, modern toplumlarn gelimesinin balca dinamii, kapitalist retim ilikilerinin yaylmasdr. Webere gre ise modern toplumun gelime dinamii retimin rasyonellemesidir. Marxa gre, modern tolumun ayrc zellii snf eitsizliidir. Toplumdaki dier eitsizlikler (rnein kadn ve erkek arasndaki eitsizlikler) en son kertede ekonomik eitsizliklerden kaynaklanmaktadr. Webere gre snf eitsizlii dier eitsizliklerden (rnein kadn ve erkek eitsizlii) biridir. Eitsizliklerin tek kayna ekonomik kaynak deildir. Modern topumda gce bal eitsizlikler de vardr. Marxn ngrsne gre kapitalizm, yerini sosyalist topluma brakacaktr. Webere gre ise modern toplumun temeli olan rasyonelleme toplumun gelimesi ve ilerlemesiyle daha da ilerleyecektir. rnein, sosyalist toplumlarda brokrasi ve rasyonelleme ortadan kalkmamtr. Marx iin Batnn yaylmac eilimi kapitalist giriimciliin yaylmasdr. Webere gre ise, Batnn kresel gc, askeri ve sanayi kaynaklar zerindeki gcnden kaynaklanmaktadr.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Toplumsal eylem bireysel eylemden farkldr. ki bisikletin arpmas doal bir olaydr ancak arpma zerine yaplan tartma (kavga veya dosta anlama olabilir) toplumsal bir eylemdir. Weberin ikinci analiz dzeyini oluturan toplumsal ilikiler ise ikiye ayrlmaktadr: Geici toplumsal ilikiler ve srekli toplumsal ilikiler. rnein, iki kii arasndaki dostluk toplumsal bir iliki olarak geici bir zellie sahiptir. Dier taraftan ok sayda insan arasnda oluan bir iliki biimi olarak devlet sreklilii ve devamll olabilecek bir zellie sahiptir. Weberin ynteminin nc dzeyini oluturan toplumsal oluum aamasnda ise iki kavram nemlidir: Topluluklama (topluluk) ve toplumlama (toplum). Dostluk, arkadalk, aile, dayanma dernekleri gibi yerlerde oluan ilikiler sonucu oluan yaplar topluluklamadr (topluluk). nk burada geleneksel ve duygusal eylemler ar basmakta ve topluluk olma hali olumaktadr. Ticari birlikler, irketler, kamu kuruluu, niversite, devlet gibi toplumsal oluumlar toplumlamadr (toplum). nk buralarda deersel-aklc ve amasalaklc eylemler ar basmaktadr. Sra Sizde 2 Weber, yorumlayc veya hermeneutik olarak tanmlanan bir yntemsel yaklama sahiptir. nk Weber do-

5. nite - Klasik Sosyolojide Temel Yaklamlar-III: Max Weber

135

Sra Sizde 5 Marxn yaklamnda snf, retim srecinde ve retim ilikileri erevesinde ele alnmaktadr. Snf, eitsizlik deil bir smr ilikisidir. Yani art-deer retenler bu deere el koyan snf tarafndan smrlmektedir. Marxn yaklamnda snflar eitsizlik temelinde hiyerarik olarak sralanmazla,r tersine snflar atmal olarak kar karya gelmektedir. Temel olarak iki snf (burjuvazi ve proletarya) arta el koymann birinci aamasnda yani blm aamasnda oluur. Weber ise snflar artn ikincil blm aamas yani piyasa koullarna gre zmler. Ayrca Webere gre eitsizlik ve katmanlama biimi olarak stat snftan farkllaabilir. Marx iin iktidar dorudan snf karlarna balanmaktadr. Weberde ise iktidar bamsz bir deiken olarak snf ve statden sonra nc bir boyutu oluturmaktadr. Weberde snf, stat gruplar ve partilerin hepsi birden toplumda iktidarn dalm ile ilgili olgulardr. Yani iktidar Marxda olduu gibi sadece ekonomik temelle gelimeyebilir. Sonu olarak, Marx ve Weber iin snf, ekonomi temelli bir oluumdur. Snflarn ayrmnda mlk sahiplii ve mlkszlk her ikisinde de ortak noktadr. Marxda snflar kutuplarken Webere gre snf yaps paralanmtr. Marx sosyalizmi snfsz bir toplum olarak dnmekte, Weber ise robotlatrc zelliiyle rasyonel rgtlenmenin sosyalizmde de ortadan kalkmayacan dnmektedir.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Aron, R. (2006) Sosyolojik Dncenin Evreleri, stanbul: Krmz Yaynclk. Berberolu, B (2009) Klasik ve ada Sosyal Teoriye Giri Eletirel Bir Perspektif, eviren Can Cemgil, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Bilgin, V. (2009) Bizi Kuatan Toplum: Sosyolojiye Giri, Bursa: Dnce Datm. Bilton, T. ve di. (2008) Sosyoloji, Ankara: Siyasal Kitabevi. Bodur, H. E. (1991) Modern Kapitalizmin Domasnda Dinin Rol, Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 10. Say, Erzurum, 80-108. Bozkurt, V. (2007) Deien Dnyada Sosyoloji, Bursa: Ekin Kitapevi. Coser, L.A. (2008) Sosyolojik Dncenin Ustalar: Tarihsel ve Toplumsal Balamlarnda Fikirler. Ankara: De Ki Basm Yaym Ltd. ti. Cuff, W. E.C., Sharrock, W.W., ve D. W. Francis, (2006) Perspectives in Sociology, Routledge, 5. Edition, 2006 eviren mit Tatlcan. Eriim tarihi: 10.10.2009 http://www.umittatlican.com/files/Emile-Durkheim_Cuff.-vd.pdf

Ercan, F. (1998) Toplumlar ve Ekonomiler, stanbul: Sarmal Yaynevi. Ergun, D. (1982) Sosyoloji ve Tarih, stanbul: Der Yaynlar. Giddens, A. (2000) Sosyoloji, Ankara: Ayra yaynlar. Haralambos, M. ve Holborn, M. (1995) Sociology: Themes and Perspectives, London: Harper Collins Publishers. Haralambos, M. ve Holborn, M. (2004) Sociology: Themes and Perspectives: AS-and A- Level Student Handbook, London: Harper Collins Publishers. Kzlelik, S. (1994) Sosyoloji Teorileri I ve II, Konya: Yunus Emre Yaynclk. Knapp, P ve Spector, A. (1997) Crisis and Change, USA: Nelson Hall. Marshall, G. (1999) Sosyoloji Szl, (ev: O. Aknhay-D.Kmrc), Bilim ve Sanat Yaynlar, 1999. zlem, D. (2001) Max Weberde Bilim ve Sosyoloji, stanbul: nkilap Kitabevi. Ritzer, G. (1992) Sociological Theory, McGraw-Hill, Third Edition. eviren: mit Tatlcan. Eriim tarihi: 10.10.2009 http://www.umittatlican.com/files/Emile-Durkheim_Cuff.-vd.pdf Schellenberg, W. (1999) Kapital zerine Temel Kurslar, stanbul: Sosyal yaynlar. Slattery, M. (1991) Key Ideas in Sociology, Macmillan, London Swingewood, A. (1998) Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihesi, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Tolan, B. (1996) Toplum Bilimlerine Giri, Ankara: Murat ve Adm Yaynclk. Torun, . (2002) Kapitalizmin Zorunlu art Protestan Ahlk ve Kapitalizm, C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 2, 89-98. Turner, B. S. (1991) Max Weber ve slam. eviren Yasin Aktay. Vadi Yaynlar, Ankara. Tmer, G. ve Kk, A. (1988) Dinler Tarihi. Ankara: Ocak Yaynlar. lgener, S. F. (1991) Zihniyet ve Din. stanbul: Der Yaynlar. Weber, M. (1996) Sosyoloji Yazlar, stanbul: letiim Yaynlar. Weber, M. (1993) Sosyoloji Yazlar. eviren Taha Parla. 3. Bask. stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar. Weber, M (1985) Protestan Ahlk ve Kapitalizmin Ruhu. eviren Zeynep Aruoba. stanbul: Hil Yaynlar. Weber, M. (1978) Economy and Socity: An Outline of Interpretive Sociology. Edited. Guenther Roth and Claus Wittich. Universtiy of California Press Berkeley, Los Angeles, London.

6
Amalarmz indekiler
Klasik Sosyoloji Tarihi

KLASK SOSYOLOJ TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra; Ferdinand Tnniesin sosyolojik bak asn zetleyebilecek, Tnniesin cemaat / cemiyet kavramlarn tanmlayabilecek, Georg Simmel sosyolojisinin genel zelliklerini saptayabilmek, Simmelin formel sosyoloji kavramn aklayabilecek, Toplumsal yaamn geometrisi kavramn deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Cemaat / Cemiyet (Topluluk / Toplum) Formel Sosyoloji Toplumlama Toplumsal Etkileimin Biimleri Toplumsal Tipler Toplumsal Geometri Parann Felsefesi

Klasik Sosyolojiye Katk-I: Ferdinand Tnnies ve Georg Simmel

GR FERDINAND TNNIES TNNIES SOSYOLOJS GEORG SIMMEL

Klasik Sosyolojiye Katk-I: Ferdinand Tnnies ve Georg Simmel

GR
Klasik dnemde sosyolojinin geliimine phesiz ki Marx, Durkheim ve Weber dnda katkda bulunan nemli baka sosyologlar da bulunmaktadr. Bunlar arasnda zellikle Georg Simmel ve Ferdinand Tnnies bata gelmektedir. Tnnies ve Simmel tpk Weber gibi Alman kkenli olup doa bilimleri ile kltr bilimleri arasnda kesin bir ayrm yapan Alman dnce geleneinden etkilenmilerdir. Bu bakmdan Weber gibi onlar da toplumu bireylerin stnde ve zerinde dsal ve nesnel bir gereklik olarak gren pozitivizme eletireldiler. Tnnies ile Simmelin sosyolojileri arasnda nemli farkllklar olmakla birlikte ikisi de, aktif insan zneler arasndaki toplumsal etkileim biimlerini konu alan ve bu tr eylemlerin yapsnn her zaman karmak kltrel anlamlar ierdiini ileri sren, ortak bir hmanist sosyoloji nosyonunu paylayorlard (Swingewood, 1998, s.164). Her ikisi iin de toplum znde bireyler arasndaki karlkl ve karmak toplumsal ilikiler ve etkileimlersz konusudur.

FERDINAND TNNIES
Ferdinand Tnnies (1855-1936) Ferdinand Tnnies Almanyada bir iftinin olu olarak domu, filoloji, felsefe, teoloji, arkeoloji ve sanat tarihi eitimi alm, Kiel niversitesinde almtr. En nemli eseri 1887 ylnda yaynlanan Cemaat ve Cemiyet (Gemeinschaft und Gessellschaft) almasdr. Arlkl olarak toplumsal deime, su ve intihar olgularyla ilgilenmi olan Tnnies, sosyolojinin kurucularndan biri olarak kabul edilmektedir.

138

Klasik Sosyoloji Tarihi

TNNIES SOSYOLOJS
Tnnies sosyolojinin ura alann aktif insan zneler arasndaki etkileim biimleri olarak tanmlayarak sosyolojiyi dier disiplinlerden, zellikle biyoloji ve psikolojiden ayrmaya almtr. O da adalar gibi dnemin endstrileme ve kentleme gibi nemli olgularn irdelemekle ilgilenmitir. zellikle geleneksel toplumlarla yeni ortaya kan kentsel-endstriyel toplumlar toplumsal iliki ve etkileimdeki farkllklar asndan incelemeye almtr. Tnnies sosyolojiyi nce Genel Sosyoloji ve zel Sosyoloji olmak zere iki alana ayrm, daha sonra bu alanlar da alt alanlara ayrmtr. Genel sosyoloji, btn insan ilikilerini bir btn olarak ele alan sosyolojidir. Genel sosyoloji (a) evrim srecinde biyolojik adan insan ve dier biyolojik organizmalarla ilikisini inceleyen Sosyal Biyoloji, (b) kltr reten insan inceleyen Sosyal Antropoloji ve (c) insanlarn znel eylemlerini ve gruplarn i ileyilerini inceleyen Sosyal Psikoloji olmak zere alt alana ayrlr (Tnnies, 2002:4). zel sosyoloji de Tnniese gre e ayrlmaktadr. Bu alt alanlar (a) Saf/Teorik Sosyoloji, (b) Ampirik Sosyoloji (Sosyografi) ve (c) Deneysel Sosyolojidir. Tnnie sampirik dzeydeki almalarn da, uygulamal sosyolojinin teorik almalarnn da bir kavram sistemine ihtiyac olduunu dnr ve bu kavram sistemlerini oluturma, yani kavramsal tanm ve aklamalar yapma grevini de saf /teorik sosyolojiye verir. Saf/teorik sosyoloji toplumun nispeten duraan bir grnn sunarken uygulamal sosyoloji toplumsal deiimle ilgilenir (Heberle, 1973: 49). Tnniese gre saf/ teorik sosyoloji ideal tip kavramlarndan ve statik, duraan haldeki toplumsal varlklardan (social entities-sozialewesenheiten) oluan bir mantksal sistemdir. Bu sistemin temel talar ideal tip ile doal irade ve rasyonel iradeye dayanan cemaat ve cemiyet kavramlardr. Matematiin gerekli olduu dier alanlar gibi byle bir sisteminde ampirik sosyal olgularn tanmlanmasn ve anlalmasn gerektirdiini belirten Tnnies, teorik sosyolojiyi be alana ayrmaktadr (Tnnies, 2002:4): i. Cemaat / Cemiyet Kavramsallatrmas. Cemaat ve cemiyet kavramlar, Tnniesin geleneksel krsal yaam tarz ile modern kentsel yaam tarzn karlatrma amacna, yani analitik bir amaca ynelik olarak oluturulmu ideal tiplerdir. Bu kavramlara bir sonraki balkta yeniden deinilecektir. ii. likiler ya da Toplumsal Varlklar Teorisi. Tnnies cemaat ve cemiyet kavramlarn kullanarak toplumsal varlklar farkllatrr. Toplumsal varlklar (a) toplumsal ilikiler (b) kolektifler ve (c) toplumsal rgtler ya da irketlerdir. Toplumsal ilikiler kiiler arasndaki irad fiziksel ilikilerden doarlar; ancak bu ilikinin dnda kalan insanlarn da iradeleri tarafndan ekillenirler. Bu adan ilikilere katlanlar arasnda birbirlerinin birtakm haklar ve ykmllkleri olduuna dair bir bilin sz konusudur. Etnik gruplar, devletler ya da snflar gibi kolektifler, kendilerini oluturan bireylerin iradelerini, kendilerini temsil edecek tek bir birey ya da belirli bireyler zerinden ifade edemeyen topluluklardr. Toplumsal rgtler ya da irketler ise kendilerini oluturan bireylerin iradelerini, kendilerini temsil edecek bir ya da birka bireyle ifade edebilirler (Tnnies, 2002:8). iii. Toplumsal Normlar. Tnnies toplumsal ilikilerde dzenlilii salayan tip toplumsal norm olduunu belirtir, bunlar (1) dzen (2) hukuk ve (3) ahlaktr (Tnnies, 2002:8). Dzen olarak adlandrlan normlar en evrensel olan

Sosyolojinin kurucular arasnda yer alan Tnnies, doa bilimleri ile kltr bilimleri arasnda kesin bir ayrm yapan Alman dnce geleneinden etkilenmi ve pozitivizmin toplum anlayn eletirmitir.

Tnnies sosyolojiye kavramsal dzeydeki katklarnn yan sra denizcilerin sosyo-ekonomik durumu, intihar, ahlaki olgular ve sosyo ekonomik durum arasndaki iliki, sululuk, ekonomik verilerle evlenme ve doum oranlar arasndaki iliki gibi eitli konularda ampirik almalar da yapmtr (Tnnies, 2002:10).

6. nite - Klasik Sosyolojiye Katk-I: Ferdinand Tnnies ve Georg Simmel

139

normlardr, ahlak ve hukukun zellii olan toplumsal irade ise, dzen normlarna oranla bireysel dnceye ok daha fazla dayanr (Tnnies, 2002:8). iv. Toplumsal Deerler. Tnnies toplumsal deerleri gruba bler. Bunlar; ekonomik, politik ve entelektel/ruhani deerlerdir.Tnniese gre btn toplumsal deerler toplumsal ve bireysel irade tarafndan ekillendirilirler ve hepsinin referans noktalar toplumsal ilikiler, kolektifler ve toplumsal rgtlerdir. Tnnies ticaretin ve kapitalizmin gelimesiyle birlikte toplumsal deerlerin de deitiini belirtmektedir (Tnnies, 2002:9-10). v. nsan abas Sistemleri (Toplumsal kurumlar teorisi). Bu sistemler grup halindeki toplumsal deerlerin Cemaat ve Cemiyet iinde yer alan biimleri olarak grlebilir. Bu adan ekonomik sistemler arasnda ev endstrisi, kent ekonomisi, tarm, ulusal ekonomi ve dnya ekonomisi yer alr. Politik sistemler hukuk, koruma ve anayasalardr. Entelektel/ruhani sistemler ise din, sanat, felsefe, bilim ve eitim sistemleridir (Tnnies, 2002:10).

Cemaat ve Cemiyet (Gemeinschaft/Gesellschaft)

Tnniesin Cemaat/Cemiyet almas, endstrileme ve kentleme ile birlikte yaanan byk toplumsal deiim ve dnmleri anlama abasn yanstr. Tarm toplumlarndaki geleneksel yaam tarz ile kentsel modern yaam tarzn zt toplumsal ilikiler olarak kavramsallatran Tnnies, Cemaat/ Cemiyet kavramlaryla bu iki yaam tarzn ideal tipler olarak aklamaya ve karlatrmaya alr (Slattery, 2010:59). Tnnies btn toplumlarn temelinde insan iradesinin bulunduunu belirtmekte, cemaat/cemiyet kavramlarn insan iradesinin iki farkl tipine dayandrmaktadr. Tnniese gre, btn toplumlar ya doal iradeye ya da rasyonel iradeye, ama kesinlikle insan iradesine dayanrlar. Tnnies, insan iradesi kavramnn iki ynl bir anlam olduunu belirtir. Bu iki iradenin de isel bir btne sahip olduunu, birincisinin mizaca ve karaktere bal gerek/doal bir irade, ikincisinin ise belirli bir amaca ulamak iin aralar farkllatrabilme ve en uygun arac seebilme kapasitesine bal olan kavramsal/yapay bir irade olduunu belirtir. Tnnies, birinci tip iradeyi doal irade (wesenwille), ikinci tip iradeyi ise rasyonel irade (kwille) olarak tanmlar ve insan iradesinin muhakkak bu iki tipten birine gireceini ileri srer (Tnnies, 2002:103). Yaamn kendisi, dnmenin ait olduu gereklik biimi olduu iin doal irade insan bedeninin psikolojik edeeri ya da yaam birlii ilkesidir. Dier taraftan rasyonel irade dnmenin bir rndr, ancak dnen bireye referansla bir gereklie sahip olabilir (Tnnies, 2002:103). Bylece sosyolojik bak asn sosyal psikolojiyi de ierecek ekilde genileten Tnnies, cemaatlerde gerek ve zorunlu bir iradenin, yani doal iradenin, cemiyetlerde ise kavramsal, yapay, istee bal olan rasyonel iradenin karakteristik olduunu belirtmektedir (Deflem, 2001). Trkeye topluluk olarak da tercme edilen cemaat (gemeinschaft) kavram Tnniesin geleneksel krsal topluluklarla ilikilendirdii, aile veya dostluk ilikileri iinde birbirine bal olan insanlarn arasndaki kiisel, yakn ve srekli insan ilikilerini ieren bir toplum tipidir. Tnnies geleneksel krsal yaam tarznn hakim olduu toplumlar, yani cemaatleri doutan gelen (verilmi) statnn n planda olduu, hem corafi hem de toplumsal hareketliliin snrl olduu, aile ve kilisenin temel toplumsal kontrol mekanizmalarn oluturduu, yaamn ailenin ve kilisenin belirledii kesin deerler ve ahlak kurallar tarafndan dzenlendii, herke-

Cemaat ve cemiyet kavramlar analitik amaca ynelik olarak oluturulmu ideal tiplerdir.

Doal irade mizaca ve karaktere dayal iken rasyonel irade belirli amalara ynelik olarak en uygun arac seebilme kapasitesine dayanr. Rasyonel iradenin temel zellii aralar sonulardan ayrabilme ve elde edilmek istenen sonu iin en etkili aralar seebilme kapasitesidir.

140

Klasik Sosyoloji Tarihi

Tnniese gre tarmdan endstriye gei, serbest ticaretin ve modern ulus devletin douu, cemaatten cemiyete doru yaanan dnmn temel zellikleridir. Tnniese gre cemaatler, cemiyetlere doru evrilirken doal irade de rasyonel iradeye doru dnecektir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

sin birbirine kan ba ya da evlilikle bal olduu bir toplum olarak betimler. Cemaat iindeki bireyler birbirleriyle yakn, doal ve duygusal bir iliki iindedir (Slattery, 2010:59-60). Cemaat kavram kan bana bal olan hane halk ilikilerine, akrabala, dnce birliine dayanan arkadala ve yerleim yeri birliine dayal olan komulua dayanr. Bu erevede cemaatler; akrabalk, arkadalk ve komuluklardan oluan, bireysel karlara deil, ortak karlara dayal ortak bir yaam tarznn ve gl bir toplumsal dayanmann grld, temel olarak gelenek ve greneklerden doan yazsz normlara dayanan, ekonomik adan tarma dayal, entelektel adan dinin ve sanatn hakim olduu toplumlardr. Ancak endstrileme, kentleme ve ticaretin artmas sonucunda insanlarn ihtiyalar ve talepleri deimi, cemaatler zayflamaya ve cemaat duygusu kaybolmaya balam, yerlerini ortak cemaat karlar yerine bireysel karlarn n planda olduu, yasama tarafndan hazrlanan yazl normlarn dzenledii, toplumdaki ilikilerin szlemelere dayal olduu, ekonomik adan endstriyel retime, entelektel adan bilime dayal olan cemiyetlere brakmaya balamtr. Dier bir deyile cemaatlerden cemiyetlere doru yaanan bu deiimin kayna tarmdan endstriye gei, kapitalizmin ve serbest ticaretin gelimesi ve modern ulus devletlerin douudur. Bu deiim Tnniese gre bireylerin iradelerinin doal iradeden rasyonel iradeye doru dnmesini beraberinde getirmitir (Deflem, 2001). Zaman zaman toplum ya da birlik olarak da Trkeye evrilen (Slattery, 2010: 60) cemiyet (gesellschaft) kavram ise, cemaat kavramnn ztt olan her eyi ieren bir kavramdr. Tnnies cemiyet kavramyla endstrinin ve ticaretin egemen olSIRA SZDE duu modern kent yaamnda insanlarn dier insanlarla yakn duygusal ilikilerden ok kara dayal, rasyonel, hesapl ilikiler kurduklar, cemaate oranla daha hzl, rekabeti ve dinamik bir yaam srdkleri toplumlar ifade etmektedir (SlatDNELM tery, 2010: 60). Cemaat, cemiyet gibi tek bir baskn kltre sahip olmayan, ok sayda hayat tarzn ieren modern kent yaamn ve bu yaamn kiisellikten uzak, S O U yapay ve geiciRilikilerini niteleyen bir kavramdr (Slattery, 2010: 60). Cemaatler doal iradeye dayal, ky ya da kasabalarda aile etrafnda organik olarak rgtDKKAT lenen, kiisel yakn ilikilerin karakterize ettii toplumlardr, cemiyetler ise rasyonel iradeye dayal, byk kentler veya ulus devletler etrafnda ve mekanik olarak organize olan, SIRA SZDE geici ve kiisellikten uzak ilikilerin karakterize ettii toplumlardr. Tnnies, insan toplumlarnn aile ve ky etrafnda rgtlenen, ekonomisi bAMALARIMIZ yk lde tarma dayanan, politik yaam yerel olan cemaatlerden, byk kentler ve ulus devletler etrafnda rgtlenen, ekonomisi endstri ve ticarete dayanan ceK T A miyetlere doru birP evrim yaadn dnmektedir (Deflem, 2001). Tnniese gre cemaatin zayflamas, endstriyel kapitalizmin gelimesi iin gerekli koullar, rasyonalizm, hesap alkanlklar ve szlemeye dayal ilikileri yaratm, ayrca su ve intiharn Zartmasna neden olmutur (Slattery, 2010: 61). Dier bir deyile TELEV YON Tnniese gre cemaatlerin zayflamas ve yerini cemiyetlere brakmas olumsuz bir durumdur. Tnnies endstrilemenin cemaatleri ortadan kaldrdn, dolaysyla uygarln asl temelini yktn ima etmektedir; ancak ona gre endstri topluNTERNET mu sonrasnda cemaat yeniden doacaktr. Buradan anlald gibi Tnnies cemaat ve cemiyet kavramlarn sadece iki yaam tarzn kyaslamak iin deil, tarm toplumlarndan endstri toplumuna ve sonra cemaatin yeniden ortaya kaca toplumsal dzene dek bir btn olarak insanlarn kltrnn ve geliimlerinin evrimini analiz etmek iin bir ara olarak kullanmaktadr (Slattery,

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Tnniese gre cemaatlerin zayflamas ve yerini cemiyetlere brakmas olumsuz bir durumdur.

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

6. nite - Klasik Sosyolojiye Katk-I: Ferdinand Tnnies ve Georg Simmel

141

2010: 60). Tnnies cemiyet iinde snf bilincinin ve snf atmasnn gelieceini ngrm, ayrca cemiyeti yeniden canlandrabilecek yeni bir hayat tarz gelitirilmesi gerektiine inand iin sosyal reformlar ve sosyalizmi desteklemitir (Slattery, 2010: 61). Her ne kadar Tnnies cemaatten cemiyete doru bir evrim yaanacan dnyor olsa da bu konuda dorusal bir evrim anlayna sahip deildir; nk Tnniesin toplumsal evrim konusundaki dnceleri hem romantik hem materyalist hem de rasyonel teorilerden de etkilenmitir. Bu nedenle Tnnies toplumlarn bir derece cemaat, bir derece cemiyet zellikleri tadklarn savunur (Deflem, 2001). Cemaat ve cemiyet kavramlar temel olarak geleneksel krsal yaamla modern kent yaamn karlatryor olsa da ideal tipler olarak kurgulanm kavramlardr, bu nedenle kentte de cemaat ve cemiyet tipi ilikiler birbirinden ayrt edilebilir. rnein, bir ailenin ynettii ve yakn ilikilerin hakim olduu bir iyeri ile birbirlerini yakndan tanmayan profesyoneller tarafndan ynetilen ve ilikilerin geici ve yapay olduu bir iyerini karlatrmak iin de cemaat ve cemiyet kavramlar kullanlabilir.
CEMAAT Biz duygusu egemendir. Dayanma ortak isteme dayaldr. Ortak mlkiyet egemendir. Topluluun ortak karlar bireysel karlardan nce gelir. Dayanma organik bir dayanmadr. Toplumsal yaamda treler egemendir. nanlarn ve dinin nemli bir arl vardr. CEMYET Ben duygusu egemendir. Dayanma bireysel isteme dayaldr. Bireysel mlkiyet egemendir. Bireysel karlar ortak karlardan nce gelir. Dayanma mekanik bir dayanmadr. Toplumsal yaamda moda ve geici zevkler egemendir. nanlar ve din yerine kamuoyu ve retiler egemendir.

Kaynak: Armaan, S. ve . Armaan (1998). Toplumbilim. zmir: Bar Yaynlar. s. 117. Cemaat ve cemiyet tipi toplumsallklarn zellikleri yukardaki tabloda grld zetlenebilir. Tabloda grld gibi Tnniesin cemaat/cemiyet kavramsallatrmas Durkheimn organik/mekanik dayanma kavramsallatrmasn anmsatmaktadr. Gerekten Tnnies de Durkheim da ideolojik bir bak asyla ve evrimci bir model izleyerek iki farkl toplumsallk tipi belirlemi ve birini dierine stn tutmutur. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, Durkheim benzerlie dayanan geleneksel toplumlarn dayanma tipini ifade etmek iin mekanik dayanma kavramn kullanrken Tnniesin mekanik dayanma ile cemiyet tipi toplumlarn dayanmasn kastetmesidir. Yani Durkheimn mekanik kavram ile kastettiini Tnnies organik kavram ile kastetmektedir. Durkheim organik dayanmay mekanik dayanmaya stn tutmu, bu erevede cemiyet-toplum tipini stn tutmutur. Nispeten muhafazakar olan Tnnies ise cemaat-topluluk tipinin daha stn olduunu dnmektedir (Armaan ve Armaan, 1988: 117).

Tnniesin cemaat duygusunun kaybolmas ile neyi ifade etmeyeSIRA SZDE kavramaya altn alnz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

142

Klasik Sosyoloji Tarihi

GEORG SIMMEL
Georg Simmel (1858-1918) Georg Simmel Berlinde bir iadamnn olu olarak domu, felsefe, tarih, psikoloji ve talyanca eitimi alm, Berlin ve Strausbourg niversitelerinde ders vermitir. 1910 ylnda Weberle birlikte Alman Sosyoloji Derneini kuran Simmelin dnceleri George Lukcs, Talcott Parsons ve Robert Merton gibi sosyologlar etkilemitir (Slattery, 2010:51). En nemli eserleri arasnda Metropol ve Tinsel Hayat (1903), Parann Felsefesi (1900), Tarih Felsefesinin Sorunlar (1892) ve Toplumsal Farkllama zerine (1890) saylabilir.

Simmelin Sosyolojisinin Genel zellikleri

Simmelin sosyolojisi toplumsal olgular deer yarglarndan arnm, balamdan bamsz olarak ve diyalektik bir bak asyla inceler.

Simmel sosyologlarn teorik grlerini onaylayacak ampirik kantlar kadar bu grlerle atacak ampirik kantlar da aramalar gerektiini savunur.

Simmele gre sosyoloji problem zmekten ok problem kurmakla ilgilenmelidir.

Simmel sosyolojiyi dier bilimlerden bamsz bir bilim olarak kurmaya alm, sosyolojinin temelinin ahlaki kurallar deil, bilim etii olduunu (Nedelmann, 2001:75) ve inceleme nesnesinin de birey ya da toplum deil, toplumsal etkileim olduunu savunmutur. Ahlaki deerler hakknda karar vermenin sosyologlarn yeterliliklerinin tesinde olduunu, bu nedenle sosyolojinin deer yarglarndan arndrlmas gerektiini ileri srmtr. Simmelin sosyolojisi, olgular tarihsel ve toplumsal balamlarndan soyut olarak inceleyerek balama gre farkllk gstermeyen davran kalplarn ve toplumsal yasalar ortaya koymaya alan ve birey ve toplum arasndaki diyalektik ilikiyi vurgulayan bir sosyolojidir. Simmel sosyolojideki teorik yaklamlarn says, dier bir deyile disiplindeki blnmeler arttka, sosyologlarn kendilerine tek bir teorik yaklam, bir anlamda teorik bir ev bulma abasnn arttn belirtmi ve bu eilimi eletirmitir (Nedelmann, 2001:75). Ona gre tek bir teorik bak asna sahip olmak sosyolojinin genel bak asna sahip olmay zorlatrmaktadr. Tek bir bak asna sahip olan sosyologlarn ampirik dnyay kendi teorilerine uydurmaya alacak ekilde grdklerini, toplumsal dnyaya kendi teorilerini destekleyecek ampirik bulgular arayarak baktklarn belirtir. Halbuki Simmel, Poppern yanllama anlayna benzer bir ekilde sosyologlarn kendi dncelerini dorulayacak kantlar kadar onlarla atacak kantlar da aramalar gerektiini savunur. Simmele gre sosyologlar herhangi bir teorik bak asn benimsemeyerek risk almal, teorik adan evsiz olmaldrlar (Nedlemann,2001:76). Simmelin sosyolojiye katklarndan bir dieri de sosyolojiyi problem zen bir bilim olarak deil, problem kuran bir bilim olarak kurma abas olmutur. Simmelin almalar problemleri nasl zeceimizden ok nasl kuracamz reten, sosyologlarn problem kurucu rollerini vurgulayan bir sosyolojidir. Bu nem-

6. nite - Klasik Sosyolojiye Katk-I: Ferdinand Tnnies ve Georg Simmel

143

li bir noktadr; nk Simmele gre bir bilim disiplininin kendi problemlerini zerk bir ekilde bulup tanmlamas, disipline hem zerklik hem de i ve d meruluk kazandracaktr (Nedlemann, 2001:76). Simmelin almalar, hem klasik hem de modern dnemdeki sosyoloji teorilerinin geliimine katkda bulunmu, zellikle toplumsal etkileim konusundaki grleri modern dnem sosyolojide sembolik etkileimcilik olarak bilinen yaklamn geliiminde etkili olmutur. Simmelin almalar kltr sosyolojisine de nemli katklar salam, zellikle Para Felsefesi adl almas Bat Marksizminin ilk ve en nemli dnrlerinden George Lukcs ve Frankfurt Okulunun eyleme ve kltr zerine olan almalarn derinden etkilemitir (Swingewood, 1998:192). Metropol ve Tinsel Hayat adl almas da Chicago Okulu dnrleri zerinde etkili olmu ve kent sosyolojisinin geliimine katkda bulunmutur. Bununla birlikte Simmelin almalarnn ok eitlilii ve ustal, katksnn ihmaline veya yeterince deerlendirilmemesine yol amtr (Slattery, 2010:51).

Simmel Sosyolojisinde Diyalektik Dnce

Simmel toplumsal birimler arasndaki atmalar ve karlkl ball ortaya koymaya alan, birey ve toplum arasndaki balant ve gerilimleri vurgulayan diyalektik bir yaklam benimsemitir (Coser, 2010:173). Simmel bireyle toplum arasndaki ilikiyi diyalektik bir ekilde aklar; bireyin hem topluma dahil olduunu hem de toplumun karsnda durduunu, toplumun hem iinde hem de dnda olduunu, hem bireyin toplum iin hem de toplumun birey iin var olduunu, toplumun bir yandan bireyselliin ve zerkliin olumasna izin verdiini, dier yandan bunu snrlayp engellediini dnr (Coser, 2010:173). Bu diyalektik bak as Simmelin btn almalarna yansmaktadr. Simmelin diyalektik yntemi nasl kullandn anlamak iin bu almalardan bazlarna ksaca gz atalm: Tahakkm ve stlk-Astlk likisi: Simmel, bir toplumsal etkileim biimi olarak tahakkm incelerken stlk ve astlk ilikisinin ancak karlkl bir iliki iinde, karlkl eylemler olarak anlalmas gerektiini, stn eylemlerinin asta gnderme yaplmadan, astn eylemlerinin de ste gnderme yaplmadan anlalamayacan savunmutur. Simmel, bu ekilde gnderme yaplmakszn toplumsal eylemi tek yanl olarak zmleme giriimlerini ayrklk yanlgs (the fallacy of separateness) olarak adlandrr (Coser, 2010:174). Simmel, tahakkmn kendisini de bir etkileim olarak grr; nk ona gre bireyler dier bireyler zerinde kendi nfuzlarn kullanrken aslnda karlarndaki bireyi tamamen belirlemek iin deil, kendi nfuzunun, yani bakasn bu ekilde belirlemenin, geri dnp kendisini de etkilemesini salamak iin kullanmaktadrlar (Simmel, 2009a:109). Moda Sosyolojisi: Simmelin diyalektik bak as, modadaki elikileri betimledii almasnda da grlebilir. Simmele gre moda bir yandan grubun taleplerine uyum salamak isteyenlere bu olana sunan, dier yandan gruba aykr davranmak isteyenlere uymayarak sapkn davranta bulunabilecekleri bir norm sunan bir toplumsal iliki biimidir. Bir ey zgn olduu iin moda olur, daha sonra yaygnlar ve ok sayda insan tarafndan kabul edilir. Bu noktada zgnln ve dolaysyla cazibesini kaybeder, bu adan moda olan bir eyin baars, gcn yitirip kmesine neden olur. Bu adan moda diyalektik bir sretir (Ritzer, 1992:3). Ayrca bireyler bir ey moda olduunda neyin moda olduu konusunda bir uzlama iinde olsalar da eitli bireyler bu normdan saptka moda deiecek ve insanlarn moda konusunda yeni bir uzlama gelitirmesine neden olacaktr (Ritzer, 1992:3). Simmel modann cazibesinin, yaygnl ile mutlak geicilii arasndaki te-

Ayrklk yanlgs, toplumsal eylemleri etkileim srecinde birbirine bal olarak grememek, ayrk olduklar yanlgsna kaplmaktr.

144

Klasik Sosyoloji Tarihi

Simmel, insanlarn kendi yaratc kapasiteleri ile kendilerini aan nesneler rettiklerini, ancak daha sonra kendi rettikleri bu rnlerin etkisi ve tehdidi altnda kaldklarn, bu nedenle bu rnlerle kendileri arasnda uzlamaz bir eliki meydana geldiini ileri srer.

Simmele gre atma da uzlama gibi toplumsal ilikileri yaplandran olumlu bir ieriktir.

zatta yattn, bir yandan her eyi kuatp yayldn, bir yandan da hzla geip gittiini belirterek modann hayatn birbiriyle elien eilimlerinin, toplumsal yollarla eit ekilde nesnelletii yap rneklerinden biri olduu sonucuna varr (Simmel, 2009b:134). znel ve Nesnel Kltr: Simmel, znel kltr ve nesnel kltr arasnda bir ayrm yaparak nesnel kltrn insanlarn rettii her ey olduunu, znel kltrn ise kltr rnlerini yaratma, zmseme ve kontrol etme kapasiteleri olduunu belirtir. Bireyler bir yandan kltr biimlendirir, bir yandan da nesnel kltr tarafndan biimlendirilirler. Ancak Simmele gre nesnel kltr, yani kltr rnleri zamanla kendilerine has kimlikler kazanrlar ve bu durum kltr yaratan insanla kltr rn arasnda bir elikiye neden olur. Bu nedenle insanlar bir yandan kltrel rnleri retirler, dier yandan da bu rnlerden etkilenir ve bu rnlerin tehdidine maruz kalrlar (Ritzer, 1992:3). atma: En nemli kavramlarndan biri olan toplumlama (sociation) kavramn uyum ve atmay ayn anda ierecek ekilde kavramsallatrm olan Simmel, tamamen uyum iindeki bir grubun var olamayacan, bunun deiim ve gelimeyi imknsz klacan savunmutur. Simmele gre toplumlama her zaman hem atmann hem de uyumun bir sonucudur. Bu srete uzlamayla sonulanan gleri olumlu, atmayla sonulanan gleri olumsuz deerlendirmek anlamszdr; nk uyum da atma da toplumsal ilikileri yaplandran olumlu ieriklerdir (Coser, 2010:173). Dier bir deyile Simmel atmann, atma iinde olanlar ya da bunu gzlemleyenler asndan olumsuz grlse bile bu kiileri karlkl katlm yoluyla toplumsal dokuya balad iin analitik adan olumlu olduunu dnr, ona gre olumsuz olan tek durum hibir ekilde bir ilikiye girmeme, hibir katlm gstermeden ilikiden tamamen ekilmedir (Coser, 2010:173-4). atma, daha sonraki ilikileri mmkn kld, var olan balar glendirdii ya da yenilerini kurduu lde yaratc bir gtr (Coser, 2010:174). Simmel, atmay toplumsal yaamn ayrlmaz bir paras olarak grm, atmalarn toplumun eitli paralarnn birbiriyle btnlemesini saladn dnm, bu nedenle atmalarn tamamen uzlatrld bir toplum hayali kurmamtr (Coser, 2010:174). Grld gibi Simmelin sosyolojisi, toplumsal olgular arasnda keskin snrlar izmeyen, atma ve elikileri dikkate alan diyalektik bir sosyolojidir.

Formel (Biimsel) Sosyoloji

Simmele gre sosyolojinin grevi, toplumsal etkileim biimlerini anlamak ve toplumsal dzenin biimini ve ieriini formel bir ekilde aklamaktr.

Simmelin sosyolojisi gndelik hayat ve etkileimi inceleyen, bireyci bir sosyolojidir. Simmel pozitivizmin toplumun insanlarn dnda, zerinde, gerek ve maddi bir varlk olduu grne kar kar; ama toplumu bireylerin soyut bir toplam olarak da grmez. Simmele gre toplum ilikilerden, etkileimle birbirine bal bireylerden oluan bir btndr (Ritzer, 1992:9). Dier bir deyile Simmele gre toplum, bireylerden bamsz olarak, onlarn dnda var olmaz, ancak bireyler birbirileriyle iletiim kurup ortak amalar dorultusunda birlikte harekete getiklerinde var olur (Slattery, 2010:52). Toplumu bu ekilde kavrad iin etkileim Simmelin sosyolojisinde merkezi bir yere sahiptir, Simmel sosyolojinin grevinin toplumsal etkileim biimlerini anlamak ve toplumsal dzenin biimini ve ieriini formel bir ekilde aklamak olduunu savunur (Slattery, 2010:52). Toplumsal etkileimi bir btn olarak toplumlama (sociation) kavramyla ifade eden Simmele gre toplumlama, insan faaliyetlerinin bir rndr ve aile, din ve ekonomi gibi toplumsal kurumlar gibi bireyleri bir arada tutan biimler eklin-

6. nite - Klasik Sosyolojiye Katk-I: Ferdinand Tnnies ve Georg Simmel

145

de gndelik yaamda mevcuttur; dier bir deyile bu toplumsal kurumlar toplumlamann biimleridir. nsanlarn iletiim kurarak belirli davran kalplarn sergiledikleri bu biimler toplumu oluturmaktadr. Baka bir ifadeyle, toplumu bu biimler retmez, bu biimler toplumun kendisidir (Swingewood, 1998:168). Toplum, bireyler arasndaki etkileim olmadan var olamaz; ama bireyler de toplumlama ve toplumlama biimleri, yani toplum olmadan varlklarn srdremezler. Simmel toplumlama olarak adlandrd iliki ve etkileim an biim (form) ve ierik eklinde ikiye ayrr, dier bir deyile toplumsal yaamn biimi ve ierii arasnda bir aym yapar. Toplumsal yaamn biimi, toplumsal etkileim biimleridir ve devlet ya da aile gibi birbirinden ok fark kurumlarda gzlenen sabit kalplar ifade eder; toplumsal yaamn ierii ise toplumsal etkileimin bireylerin kar ve istekleri gibi daha farkl ynleriyle ilgilidir (Slattery, 2010:53). Simmel sosyolojinin toplumlamann ieriiyle deil, biimleriyle ilgilenmesi gerektiini savunmutur; bu nedenle sosyolojisi formel sosyoloji olarak bilinir. Grld gibi, Simmel Marx, Durkheim ve Weber gibi makro-sosyolojik bir kuram retme yerine ilerine empirik dnyann ieriinin yerletirilebilecei biimler (forms) veya sosyolojik kavramlar gelitiren ve netletiren bir sosyolojiden yana olmutur (Poloma, 1993: 98). Bu erevede formel sosyolojinin amac, toplumsal etkileim biimlerini iinde bulunduklar toplumsal balamdan soyutlayarak analiz etmek, bylece toplumsal balamlar deise bile davranlarda belirli bir dzenlilik olduunu gstermektir. rnein, tarihte birok hkmdar vardr, sosyoloji bu hkmdarlarla tek tek bireyler olarak ilgilenmez; ama onlarn kendi eylemlerini hkmdarlk kurumunun snrlad ynler asndan inceler, hkmdarln neden olduu atmalar, ibirliini, ast ve st ilikilerini analiz eder, bylece farkl hkmdarlarn davranlar altnda yatan benzerlikleri ortaya koyarak (Coser, 2010:169) davrann belirli kalplarn aa karm olur. Dier bir deyile Simmel, formel sosyoloji yoluyla toplumsal ve tarihsel balamlardan bamsz olarak geerli olan sosyolojik yasalar ortaya koymaya almaktadr (Slattery, 2010:53). Simmelin formel (biimsel) sosyoloji kavram, sosyolojiyi matematikilere ya da dilbilimcilere benzer adan daha formel klma, dier disiplinlerden bamsz bir disiplin haline getirme ve kapsaml bir sosyolojik teori ina etme abasnn sonucudur (Slattery, 2010:52-53). Dier bir deyile formel sosyoloji kavram, sosyolojiyi toplumlamann ierii ile ilgilenen dier bilimlerden ayrma abasnn sonucudur. Simmele gre toplumlamann ierii ekonomi, din, tarih gibi dier sosyal bilimlerin konusunu oluturmaktadr. Bireylerin gdleri psikolojinin, gruplarn iliki ve dinamikleri sosyal psikolojinin konusudur. Sosyolojinin konusu ise toplumlamann biimleri, yani insanlarn belirli toplumsal yaplar iindeki davran kalplarnn biimleridir (Slattery, 2010:53). Bylece Simmel sosyolojiyi konusu zerinden dier disiplinlerden ayrmaktadr. Simmelin formel sosyolojisi, biimler yoluyla toplumsal etkileime aslnda var olmayan bir dzeni empoze etmekle eletirilmitir. Bununla birlikte Simmelin toplumsal gereklie atfettii kategorilerin keyfi ve kat olmad, gereklie yakn olduu ve toplumsal dnyann btn ynlerini belirli bir emaya oturtmaya almad belirtilerek bu eletirilere kar klmtr (Ritzer, 1992:5-6). Simmel sosyolojisinde formlar, esas itibaryla merkezi neme sahip olan etkileimin sosyolojik olarak kavramsallatrlmasdr. Daha ak olarak, Simmel sosyolojisinde insan eylemleriyle tarihsel dnyay reten bilisel (cognitive) znedir, bu adan tarihsel bilgi dsal gerekliin basit bir yansmas olarak deil, insani deneyimin bir formu olarak mmkndr, yani formlar esas itibaryla deneyim dnyasnn

Simmele gre sosyolojinin nesnesi ve toplumsal aratrmann konusu toplumlamann biimleridir.

Formel sosyoloji toplumsal olaylar iinde bulunduklar balamdan soyutlayarak incelemeye, bylece toplumsal ve tarihsel balamdan bamsz biimsel/formel dzenlilikleri ve benzerlikleri ortaya koymaya alan bir sosyolojidir.

Simmelin sosyolojinin konusunu dier sosyal bilimlerden ayrarak toplumlamann biimleri ile snrlamas, sosyolojiyi bamsz bir bilim olarak kurma abasnn bir sonucudur.

146

Klasik Sosyoloji Tarihi

bir snflandrmaya aktarlmasn salayan eitli kategorilerdir (Swingewood, 1998: 166).

Toplumlamann Alt Sreleri

Simmelin sosyolojisinde toplumsal etkileim son derece merkezi bir yere sahiptir. Simmel, bireylerin srekli olarak etkileime girdiklerini belirtir ve bu temel ampirik geree dayanarak etkileimin sosyolojide yol gsterici kavram ve yol gsterici ilke olarak kabul edilmesi gerektiini savunur (Nedelmann, 2001: 68). Etkileimi merkeze koyarak Simmel, sosyolojideki mikro-makro tartmasnda sorulan bireyin mi yoksa toplumun mu daha gerek olduu sorusuna yant vermi olur (Nedelmann, 2001: 68). Ona gre sosyolojinin alma nesnesi olarak birey veya toplum birbirinden daha gerek ya da daha stn deildir, dahas, sosyolojinin alma nesnesi ikisi de deildir, sosyolojinin alma nesnesi, toplumlamann biimleridir. Toplumlama, Simmele gre drt alt sreten oluur. Bu sreler (a) dsallatrma, (b) iselletirme, (c) kurumsallatrma ve (d) kar-biimlendirmesidir. Dsallatrma bireyin toplumlama srecini yaratmasn, iselletirme de bu srecin alcs olmasn ifade eder, bu adan dsallatrma ve iselletirme etkileimin dinamik ynleridir (Nedelmann, 2001:69). Kurumsallatrma ve kar-biimlendirmesi ise Simmelin biim/ierik ayrmyla, biimlerin ne derece kristalletii ya da younlat ile ilgilidir. Younlama arttka toplumsal biimler kendilerini yaratanlardan daha ayr, zerk, nesnel yaplar haline gelirler. Bu adan Simmel kurumsallamann dzeyinden bahseder. Kurumsallamann birinci dzeyi gndelik sradan etkileimlerden oluur, bu dzeyde bireyler zerktir, kendi karlarn gerekletirme yollar kendi kontrollerindedir, zerinde uzlalm etkileim desenlerinden sapmalar sz konusu olabilir ve bu sapmalarn bedeli nispeten dktr. Ancak bu biim kristalletike bireyler kendilerini daha fazla snrlandrlm hissetmeye balarlar, kurumsallama arttka bireysel zgrlkler iin denen toplumsal bedeller de artar (Nedelmann, 2001:70). Kurumsallamann ikinci dzeyi bireyler arasndaki deil, kurumsallam yaplar arasndaki iletiimle karakterize edilir. Bu dzeyde bireyler seimleri zerinde yapnn basksn daha ok hissederler, ama bunun yannda kurumsallam yaplar onlara bireysel dzeyde seemeyecekleri baz eylem alternatifleri sunarlar. Bireyler, eylemleri kurumsallam yaplarn snrlar iinde kald srece zgrdrler. Simmel bu dzeyde zgrlk ve snrlama arasndaki ilikinin kendini toplumsal olarak ifade ettiini, biimlerin toplumsal niteliinin de zgrlk ve snrlama, yani iki zt kutup arasndaki bu atmadan kaynaklandn belirtir (Nedelmann, 2001:71). Kurumsallamann nc dzeyi, toplumun kendisinin biimlerinden oluur. Bu dzeyde toplumsal kontrol mekanizmalar ok gldr, zerinde uzlalm etkileim kalplarndan sapan bireyler bunun iin yksek bir toplumsal bedel demek zorunda kalrlar. kar biimlendirmesi, bireylerin duygu ve karlarnn toplumsal kurumlar iindeki etkileim srecinde biimlendirilmesini, bylece bireylerle kurumlar arasnda duygusal bir ba kurulmasn ifade eder. rnein Avrupa Birliinin kurumsallam biimi bireylerde bir Avrupallk hissi dourarak ortak karlar gelitirmelerini salayabilir bylece karlar kurumsal olarak yaratlm olur (Nedelmann, 2001:72).

Toplumlamann alt sreleri dsallatrma, iselletirme, kurumsallatrma ve karbiimlendirmesidir.

Biimler kristalize olduka bireyler kendilerini daha fazla snrlandrlm hissederler.

6. nite - Klasik Sosyolojiye Katk-I: Ferdinand Tnnies ve Georg Simmel

147

Toplumsal Yaamn Geometrisi

Simmel, toplumsal eylemin yapsal belirleyicileri zerinde durmu ve bu belirleyicileri saylar ve uzaklk gibi geometrik terimlerle aklamaya, toplumsal yaamn geometrisini ortaya koymaya almtr. Bu noktada, Simmel fiziksel biimleri inceleyen geometri ile toplumsal biimleri inceleyen sosyolojiyi karlatrr. gen, kare ve daire geometrik biimlerin birer rneidir. erik-ekil, renk, byklk, madde vb. - asndan deiik olabilir; ancak temel biim hl tanmlanabilir (Poloma, 1993: 98). Simmelin toplumsal etkileim hakknda geometri kavramlaryla yapt bu analizin yntemi toplumsal yaamn geometrisi ya da toplumsal geometri olarak adlandrlmaktadr. Geometride nasl ampirik bir biim hali soyut olarak inceleniyorsa, Simmel de toplumlamann biimini bu ekilde incelemektedir. Dier bir deyile geometrik biimler nasl kendi ilerinde sadece bir soyutlama olarak varsa, toplumsal biimler de ayn ekilde var olmaktadr (zelce, 2006:21). Simmel say ve uzak gibi geometrik kavramlar kullanarak toplumsal yaamn sadece biimlerini inceledii iin toplumsal yaamn geometrisini ortaya koymaktadr. Simmelin geometri kavramlaryla yapt bu analizlerin amac, biimlerin toplumsal ve tarihsel balamdan bamsz olarak var olduklarn, sosyal veya tarihsel durum ne olursa olsun, insanlar, gruplar veya milletler lsnn benzer davran tipleri rettiklerini gstermek istemesidir (Slattery, 2010:54).
Toplumsal geometri, Simmelin toplumlamann sadece biimini bir soyutlama olarak analiz ederken kulland yntemdir.

Saylar
Simmel, grup srelerini ve bu srelerdeki yapsal dzenlilikleri grup yelerinin saylarna gre incelemi, toplumlama (veya toplumsal etkileim) formlarnn bu duruma katlan insan saysna gre deitiini savunmutur. zellikle iki kiilik gruplarla (dyad) kiilik (triad) ve daha kalabalk olan gruplar arasnda bir ayrm yapan Simmel, iki kiilik gruplarn btn dier grup tiplerinden farkl olduunu belirtir. Simmelin almalarnda sosyolojinin nesnesi olarak belirlenen toplumlama formlarndan en ok bilineni dolaymsz karlkllk iindeki iki bireyin ilikisi eklinde tanmlad ikilidir (Swingewood, 1998: 168). kili biimde katlmclar bireysel olarak grupla deil, sadece karlarndaki bireyle etkileime girerler ve bu kiilerden biri ekildiinde grubun varl son bulur. Bu adan iki kiilik gruplar, grubu oluturan iki kiinin tesinde bir anlam tamaz, bamsz bir grup yapsna sahip olamazlar, yeler arasnda bir kstlama duygusu yaratan btn dier gruplardaki gibi bir insanst yaam iermezler (Coser, 2010:175). Grubun btnnn, yapsnn iki katlmcya birden bal olduu iki kiilik bir gruba nc bir kii katldnda grubun yapsnda niteliksel bir deime olur. kiilik gruplarda grubun kendi varl, grubun kolektif amalar dorultusunda bireysel eylemlerini kstlayabilir, grup yeleri zerinde bask kurabilir. Ayrca kiilik gruplarda iki kii, ncye stnlk salamak iin birleebilir, grup iinde bir tabakalama ve bir otorite yaps geliebilir (Ritzer, 1992:6). kiilik gruplarda grup yeleri iki kiilik gruplarda olduu kadar bireysel olamaz, bireyselliklerini bu derece da vuramazlar. Bu erevede kiilik gruplar en basit biimiyle btn toplumsal yaam besleyen bir sosyolojik drama sergiler: zgrlk ve kstlamann, zerklik ve heteronominin diyalektii (Coser, 2010:175). Simmel, sadece iki veya kiilik gruplar arasnda bir ayrm yapmam, genel olarak kk gruplarla byk gruplar arasndaki farkllklar da betimlemeye almtr. Kk gruplarda bireyler arasndaki etkileim daha youndur, grubun ye says arttka, yani grup bydke bireyler kiiliklerinin tamam ile deil, ancak

ki kiilik gruplar yelerinden bamsz nesnel bir yapya sahip deilken kiilik gruplar bu yapya sahiptir ve bu yap sayesinde yeleri zerinde bask kurabilirler.

148

Klasik Sosyoloji Tarihi

SIRA SZDE

DNELM S O R U

bir ksmyla gruba dahil olmaya, gruptan daha az ey talep etmeye ve sanki grup bireylerden bamsz olarak var oluyormu gibi nesnel bir yap yaratmaya balarlar (Coser, 2010:176-177). Bylece byk gruplar kendi biimsel dzenlemeleri araclyla bireyin zerinde bir iktidara sahip olur. Bununla birlikte Simmel grup bydke bireysel zgrln nispeten arttn dnr. rnein, iki kiilik gruplarda bireyler kendi sorumluluklarn ya da isteklerini grubun nesnel varlna SIRA SZDE atfedemezler ama byk gruplarda grup bydke oluan nesnel yap sayesinde grup yelerinin eylemleri nispeten daha zgrdr. Kk gruplarda bireyler arasnda var olan kiisel ve yakn ilikiler grup bydke ortadan kalkar, bunlarn DNELM yerini uzak, kiisel olmayan ve ksm ilikiler alr. Ancak bireyi nispeten zgrletiren byk gruplar ayn zamanda sahip olduklar nesnel yap sayesinde bireyselS O R lii tehdit ederlerU(Ritzer, 1992:7). Byk gruplarnKbir yandan bireysel eylemi kk gruplara oranla daha az snrlad, DK AT bylece bireyi zgrletirdii, ama ayn zamanda bireyden bamsz nesnel bir yap haline geldii iin bireysellii tehdit ettii dncesi, Simmelin dncesindeki genel diyalektik SIRA SZDE yaklam yanstmaktadr. Byk AMALARIMIZ bireyi zgrletirmekte hem de bireysellii tehdit etmektegruplar hem dirler. Simmele gre bunun nasl gerekletiini inceleyelim: Byk gruplar yelerinin varlndan bamsz olarak nesnel bir yapya sahiptirler. Bu nesnel yap, K T A P bireylerin sorumluluklarn azaltr, bireyler kendi isteklerini ya da olaylarn sonularn bireysel olarak kendileriyle deil, grubun nesnel varlyla ilikilendirebilirler; bylece bireysel eylem kk gruplara gre daha az snrlanmaktadr. BununELEV ZYON la birlikte Tbirey zerinde iktidara sahip olma ve bask kurma asndan da bu nesnel yap daha gldr, dier bir deyile byk gruplarda gruba katlmda bireysellik azalmtr. Bireyler kiiliklerinin ancak bir ksmyla gruba katlrlar, bu nedenle de byk gruplar bireysellii tehdit eder. Bylece byk gruplar bireyi kNTERNET k gruplarda olduu kadar kontrol altnda tutmasalar da sahip olduklar nesnel yap sayesinde, bireylerin kiiliklerinin sadece bir ksm zerinden grup yesi olmalarna ve dier yelerle aralarndaki ilikilerin kiisellikten uzak ilikiler olmasna neden olarak bireysellii tehdit ederler. ki kiilik gruplar, kiilik gruplar haline geldiinde grupta yaanan bu niteliksel deimeler, gruptaki ye says arttka, grup toplum dzeyine doru bydke devam eder. Byk gruplarn bireysellii tehdit eden nesnel yaplar nedeniyle de bireyler byk toplumsal yaplar iinde toplumun yapsndan giderek kopar, gittike yalnzlamaya, soyutlanmaya ve blnmeye balar (Ritzer, 1992:6). Bylece Simmel toplumun hem bireysellii artrdn hem de onu engellediini belirterek birey ve toplumsal yaplar arasndaki diyalektik ilikiyi vurgulam olur. ki ve kiilik gruplar, iki kiilik, ocuksuz bir ift ile bir ocuklu bir ift rnei zerinSIRA SZDE den karlatrmaya alnz.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Simmele gre toplum bireysellii hem artrr hem de engeller.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Uzaklk

DNELM

DKKAT

Simmelin toplumsal etkileimi analiz ederken kulland bir dier geometrik kavram da uzaklktr. Simmele gre toplumsal etkileim biimleri, bireylerin dier biS O R U reylerle veya dier eylerle arasndaki uzakla gre farkllamaktadr (Ritzer, 1992). rnein, Para Felsefesi adl almasnda Simmel bir eyin deerinin bireye DKKAT olan uzaklna gre belirlendiini, bu ey bireyin elde etmesi ok kolay, yani ok
SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

6. nite - Klasik Sosyolojiye Katk-I: Ferdinand Tnnies ve Georg Simmel

149

yakn ya da ok zor, yani ok uzak olan bir eyse deersiz olacan, byk bir aba harcayarak ulalabilir olduu bir uzaklkta bir eyse o zaman deerli olacan belirtir (Ritzer, 1992:7). Simmel, toplumsal tipler snflandrmasnda yaratt kategorilerden biri olan yabanc kategorisini aklarken de uzaklk kavramndan faydalanmtr. Bu aklamann bir zetini Toplumsal Tipler bal altnda bulabilirsiniz.

Toplumsal Etkileim Formlar (Biimleri)

Simmel sosyolojisinde anlamn analizini kolaylatran toplumsal etkileim biimlerini/formlarn be ideal tip zerinden inceler. Dier bir deyile toplumsal etkileim biimleri iinden beini analiz eder. Bu biimler mbadele, atma, tahakkm, fahielik ve sosyalliktir. Bu etkileim biimlerini ksaca inceleyelim: (a) Mbadele: Simmele gre mbadele btn etkileim tipleri iinde insan hayatn biimlendiren en saf ve en gelikin etkileim biimidir. Btn etkileimler karlkl etkiler ierir, retmenle renci, konumacyla dinleyici arasndaki etkileim tek tarafl deil, karlkldr. Bu nedenle Simmel mbadelenin etkileimden daha dar bir kavram olduunu kabul etmekle birlikte btn etkileimleri mbadele olarak deerlendirmek gerektiini belirtmektedir (Simmel, 2009a:65-66). En temel ihtiyalarmzdan en yksek entelektel ve dini ihtiyalarmza kadar her trl deer elde etmek iin karlnda baka bir deer sunmamz gerekir, bu srecin kendisi de mbadeledir (Simmel, 2009a:69). Bu adan mbadele, bireylerin belirli faydalar elde etmek iin baka faydalardan vazgemesi ve sonuta balangta olduundan daha fazla tatmin olacak ekilde bu deiimi gerekletirmesi sreci olarak tanmlanabilir (Simmel, 2009a:68). Simmel ekonomik mbadelenin zerinde ayrca durur, nk bu mbadele, fedakrln en ok grld mbadeledir, bunun nedeni ekonomik mbadele dndaki mbadele trlerinde kazan-kayp hesab yaplmamasdr. rnein konuurken verdiklerimizle entelektel birikimimiz ya da birine sevgimizi verdiimizde iimizdeki sevgi veya enerji azalmaz; ama ister rettiimiz nesneleri, ister igcmz sunalm, ekonomik mbadelede baka trl kullanlmas da mmkn olan bir eyden fedakarlk etmek sz konusudur (Simmel, 2009a:66). Mbadelenin koullar, bireyler tarafndan tamamen iselletirilene kadar toplumsal dzenlemelerle belirlenir. Mbadelenin sadece ktlk ve yararlk ile ilgili olmadn belirten Simmel, nesnelerin birey iin tad anlamn arzulanma derecesinden kaynaklandn, mbadelesi imknsz olan nesnelerin ne kadar arzulanrsa arzulansn birey asndan ekonomik bir deere dnmeyeceini vurgular (Simmel, 2009a:84-85). Simmele gre eyleri elde etmek o eyler kt olduu iin zor deildir; bu eyler onlar elde etmek zor olduu iin kttrlar (Simmel, 2009a:86) ve deer de bu ktlk, yani bireyin nesneye ulama gl tarafndan belirlenir. (b) atma: atma Simmele gre en canl etkileim biimlerinden biridir; stelik tek bir birey tarafndan tek bana srdrlemeyecei iin de kesinlikle toplumlamann bir biimi olarak grlmelidir. Simmel hastalklarda en iddetli belirtilerin, aslnda organizmann hastala neden olan mikrop, virs gibi koullardan kurtulmak iin gsterdii aba olduunu belirtir. atmay da ok genel dzeyde bu duruma benzeterek atmann amacnn eitli sorunlar zmek ve bir birlik durumuna ulamak olduunu savunur (Sim-

Simmele gre btn etkileim tipleri ayn zamanda birer mbadeledir.

150

Klasik Sosyoloji Tarihi

SIRA SZDE

DNELM S O R U

mel, 2009a:87). Bireylerin kiiliklerini mantksal, dinsel veya ahlaki normlara tamamen uyarak kazanmadklarn, ayrca bir grubun mutlak olarak uyumlu bir ekilde birlemesinin ampirik olarak mmkn olmadn vurgulayan Simmel, bireyler arasnda birbiriyle rten ve ayrlan eilimler olduunu ve btn toplumlarda bu eilimlerin iie gemi olduunu belirtir (Simmel, 2009a: 88). SIRA SZDE Simmel atmay taraflarn ayn yndeki abalarn ifade eden rekabet ve birbirlerine kar abalarn ifade eden mcadele kutuplar arasnda hareket eden bir deiken olarak grr. Bir deiken olarak atmann zellikDNELM lerini net olarak ortaya koymam olsa da Simmelin atma hakkndaki grleri ada sosyologlar arasnda neyin atma olduu ve neyin olmadS O R U konusunda uzun bir tartma balatmtr (Turner, 1991: 7). Simmel de Marx Kgibi atmann toplumda her yerde ve srekli olarak mevcut olduunu DK AT dnr, ancak Marx gibi atmay toplumsal deime yaratacak sonular zerinden deil, toplumun devamll asndan tad birlik salama ilevi zerinden deerlendirir. SIRA SZDE Bu grler baz sosyologlar tarafndan (Turner, 1991: 6-7) Simmelin ilevselci eilimler tadnn gstergesi olarak kabul edilmektedir.
AMALARIMIZ

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Tahakkmn en kt biimi, K T A P bireyleri bir ey haline getiren nesnelere tabi olma durumudur.

TELEVZYON

NTERNET

Simmele gre bir toplumsal etkileim biimi olarak fahielik, mbadelede sunulan iki deer arasndaki dengesizlikle karakterize edilir.

(c) Tahakkm: Tahakkm, daha nce Simmelin diyalektik yntemi nasl kullandn aklarken deindiimiz stlk-astlk ilikisini ieren bir toplumsal K T A P etkileim biimidir. Simmel tahakkm kurma arzusunda kar tarafn tahakkm etmek isteyen iin bir deer oluturduunu belirtir ve en baskn tahakkm ilikisinde bile tabi olann ok az da olsa bir kiisel zgrl olduunu T E L E V Z Y O N vurgular (Simmel, 2009a:110). Kiisel zgrln ortadan kalkmas sadece st ast, yani tabi klan tabi olan fiziksel olarak ihlal ettiinde, yok ettiinde sz konusudur. Bunun dndaki tahakkm ilikilerinde kiisel zgrlk vardr, ancak bu zglk iin denmesi gereken bedel genellikle tabi NTERNET olann demek istemedii bir bedeldir (Simmel, 2009a:110). Bu durumu ahlaki adan deil, sosyolojik adan deerlendirdiimizde tahakkm de bir toplumsal etkileim biimi olarak karmza kmaktadr. Bu adan etkileim srecine katkda bulunma imknnn sadece stlere verildii ast-st ilikilerinde bile etkileim vardr ve bu etkileim bu ilikileri bile toplumsal biimler haline getirir (Simmel, 2009a:111). Simmel bir bireye tabi olma, bir oullua tabi olma, bir ilkeye tabi olma ve nesnelere tabi olma biimlerini birbirinden ayrarak incelemitir. nsanlarn kiisel olmayan bir gcn tahakkm altnda olduu bir ilkeye tabiyetin bir bireye veya bir oullua tabiyetten daha kt olduunu, toplumsal etkileimi en dk dzeye indirgeyen nesnelere tabi olmann ise tahakkm biimleri iinde en kts olduunu belirtir (Simmel, 2009a:113-126). Nesnelere tabi olmaya topraa bal olup da ancak toprakla birlikte alnp satlan serfleri rnek gsteren Simmel, bir eye ait olmann insann kendisini de bir ey kategorisine soktuunu belirtir (Simmel, 2009a:126). (d) Fahielik: Simmel bir toplumsal etkileim biimi olarak fahielik kavramyla mbadele srecinde elde edilmek istenen fayda iin sadece parann verildii durumlar, daha genel olarak mbadele alnmak istenen deerle verilen deer arasndaki dengesizlik durumunu kastetmektedir. Fahielikte cinsler arasndaki ilikinin bireysel farkllk gzetmeyen, sadece tensel eylemle snrl bir iliki olduunu, bunun ekonomik muadilinin de para olduunu

6. nite - Klasik Sosyolojiye Katk-I: Ferdinand Tnnies ve Georg Simmel

151

belirten Simmele gre fahielik, Kantn insann asla sadece bir ara olarak kullanlmamas gerektii eklindeki ahlak yasasnn tam zttn ifade etmektedir; nk bu ilikide her iki kii de sadece ara durumundadr (Simmel, 2009a:129-130). Bu nedenle Simmele gre fahieliin bnyesindeki korkun aalanma en kesin ifadesini paraya olan edeerliinde bulur (Simmel, 2009a:130). Toplumsal etkileimin fahielik biiminde fahie ile birlikte olan kiinin sadece para verdiini, fahienin ise etkileime genellikle btn benlii ile dahil olduunu belirten Simmel, fahieyi aalayan eyin ok sayda insanla birlikte olmas deil, benliini, benliine kar verilebilecek en uygunsuz karlk olan para karlnda vermesi olduunu belirtir. Grld gibi Simmel bu analizde fahienin yapt ie deil, mbadelede verdii deer karlnda para alyor olmasna, yani mal (cinsel onur) ile deer (para) arasndaki dengesizlie odaklanmtr (Simmel, 2009a:132-133). Simmel bu gr desteklemek zere fahie olmayanlarn bile sevgililerinden para kabul etmeyi utan verici ve aalayc bir durum olarak grdklerini, ama parasal deeri olmayan hediyeleri kabul ederken byle hissetmediklerini rnek gsterir (Simmel, 2009a:132). (e) Sosyallik: Simmel, btn insanlarda bir sosyallik itkisi olduunu belirtir. nsanlar ekonomik derneklerden kan kardeliklerine, hrszlk etelerinden derneklere kadar birok toplulua eitli kar ve ihtiyalar dorultusunda katlrlar; ama bu gruplarn insanlara verdii ey sadece bu ihtiya ve karlarn tatmini deildir. Bu topluluklarn ierikleri ne olursa olsun, insanlar bu topluluklar iinde bireysel yalnzlklarn unutur. Birliktelik ve birlik hissi sayesinde dier insanlarla aralarnda bir ba olduunu hissederler. Sosyallik itkisi, Simmele gre toplum hayatnn gerekliklerinde topluluun saf zn, bir deer ve bir tatmin olarak topluluk olma srecinin zn damtr ve bylece daha dar anlamda sosyallik dediimiz eyi kurar (Simmel, 2009a:135). Simmele gre sosyallik, bu gibi topluluklara girerek bir araya gelmenin oyun biimidir, eit olmayanlarn eit gibi davrand bir durumdur. Sosyallikte zenginliin, toplumsal konumun, eitimin, nn, karakterin, ruh halinin ve ansn rol yoktur; hatta sosyallik ilikisi sonunda kiisel deerler etrafnda odaklanmaya baladnda temel sosyallik niteliini kaybeder (Simmel, 2009a:136-137). Simmel sosyallikte kiisel olann dlanmasna u rnei verir: Bir hanmefendi bir iki erkein bulunduu sahiden kiisel ve samimi bir dost meclisinde, daha geni toplulukta ekinmeden giyecei kadar ar dekolte bir kyafet giymek istemeyecektir. Geni toplulukta kendini iin iine ayn lde kiisel olarak dahil olmu gibi grmeyecektir; bu yzden de kendini maskenin gayriahsi zgrlne brakabilir. Zira toplulukta da kendisidir kendisi olmasna da, tam anlamyla kendisi deildir; nk biimsel olarak ina edilmi bir toplantdaki unsurdur sadece. (Simmel, 2009a:137). Sosyallik, dier bir araya gelme biimlerinden farkl olarak bir eit karlkszlk ierir; herkesin ald haz ve nee karsndakilerin ald haz ve neeye baldr, kimse karsndakine aksini yaatp bundan keyif almaz (Simmel, 2009a:138139). Ancak Simmel eitler arasnda demokrasinin olduu bu sosyallik dnyasnn yapay bir dnya olduunu dnr. Ona gre, kendisini modern yaamn nesnel ieriinden ve ar maddi taleplerinden kurtarmak isteyen insanlar, sosyallik biiminde sahip olduklar deerlerden syrlarak doal-kiisel hallerine dndklerini dnmekte, doal hallerine dnebilmek iin de nesnel ve kiisel zelliklerinden

DNELM S O R U

DNELM S O R U Klasik Sosyoloji Tarihi

152
DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

feragat etmektedirler (Simmel, 2009a:139). Dier bir deyile, sosyallik bireylerin sanki herkes eitmi gibi davrand bir oyundur, bu oyun insanlara zgrleme ve hafifleme SIRA SZDE nk hayatn gereklikleri belirli bir uzaklkta braklm, hissi salar; hayatn arl ve bireysel kaderlerin yk bir yana braklmtr, sosyallik biiminde bir yandan hayattan kurtulmuuzdur; ama bir yandan da hl ona sahibizdir AMALARIMIZ (Simmel, 2009a:145-146). Simmelin toplumsal etkileim biimleri analizi ile ilgili daha ayrntl bilgiye George K T A P Simmelin letiim Yaynlarndan kan Bireysellik ve Kltr (eviren: Tuncay Birkan, 2009) adl kitabndan ulaabilirsiniz.

DKKAT

K T A P

TELEVZYON

Toplumsal Tipler
Simmel eitli toplumsal tipleri ideal tipler olarak incelemitir. Her toplumsal tipi dier tiplerin tepkileri ve beklentileri zerinden dnen Simmele gre bir tip tek N T E R ancak bana olumaz N E T kendisine toplumda bir konum veren ve kendisinden belirli beklentileri olan dierleri ile ilikisi zerinden meydana gelir. Simmelin inceledii be toplumsal tip; yabanc, yoksul, cimri ile savurgan, macerac ve soyludur. Bu tipleri ksaca inceleyelim: (a) Yabanc: Yabanc, Simmele gre verili bir noktadan belirli bir uzakl, belirli bir noktaya balln kavramsal zttn ifade eden bir toplumsal tiptir (Simmel, 2009a:149). Yabanc, sosyolojideki anlamyla tanmadklarmz deildir; baka bir gezegendeki yaam formu deildir yabanc, grubun kendi iindeki bir unsurdur. Bu adan Simmel yabancy yoksullar ya da i dmanlar gibi gruba yelikleri hem grubun iinde hem de ona kar olmay gerektirecek bir unsur olarak grr. Kendisine gruptaki dier yelerin oynayamayaca bir rol verilen yabanc, grubun eilimlerine tamamen bal olmad, grup ii katlm snrl dzeyde olduu ve gruba belirli bir mesafede durduu iin dier yelere oranla nispeten bir nesnellie sahiptir. Bu nesnellik, yabancnn gruptaki katlmnn olumlu ve belirli bir trde olmasna neden olur (Simmel, 2009a:149-151). Bu nesnellik, ayn zamanda yabancya teorik ve pratik bir zgrlk salar, daha az nyargl olmasn, durumlar daha genel ve nesnel standartlarla deerlenmesini, eylemlerinde ahlaki, dini ve geleneksel normlar tarafndan daha az snrlandrlmasn salar (Simmel, 2009a:151). Simmel yabancyla kurulan ilikiye zgl biimini veren eyin yaknlkla uzaklk arasndaki zel orant olduunu belirtir; nk ona gre grubun daha yakn yelerine anlatlamayan mahrem konular veya srlar yabancya anlatlabilir; nk olumsuz bir sonu dourmayacaktr (Simmel, 2009a:153-154). (b) Yoksul: Simmel modern toplumda yoksullar snfnn benzersiz bir sosyolojik sentez olduunu, toplumsal yap iinde homojen bir yere sahip olsa da onu oluturan unsurlar asndan son derece heterojen olduunu belirtir (Simmel, 2009a:178). Yoksullarn yardm alma hakk olduunu ve toplum yelerinin de yoksullara yardm etme ykmllnn olduunu belirten Simmel, toplumun kendi kar iin yoksula yardm ettiini ama yoksulun ou zaman bu yardm talep etme hakk olmadn vurgular. Ona gre yoksula bu ekilde yardm etmek, yoksul bireyi grup faaliyetinin bir nesnesi haline getirip toplumun btnnden belirli bir uzakla yerletirmektedir. Simmel buna rnek olarak devletten yardm alanlarn baz yurttalk haklarnn snrlandrldn gsterir; bu yolla yoksul dlanmakta ve gzden ka-

TELEVZYON

NTERNET

Yabanc, tanmadmz biri deil, ayn grubun yesi olduumuz ama gruba katlm eitli alardan snrl olan, hem grubun iinde hem de gruba kar olan kiidir.

Simmele gre yoksulluk bireyin ekonomik durumuyla deil, toplumun ona verdii tepkiyle ilgilidir.

6. nite - Klasik Sosyolojiye Katk-I: Ferdinand Tnnies ve Georg Simmel

153

rlabilecek bir nitelik kazanmaktadr (Simmel, 2009a:167,173). Dier bir deyile toplum, yoksulla bir ilikiye girmek yerine onun karsna geerek ona nesne muamelesi yapmaktadr (Simmel, 2009a:173). Simmel, yoksullarn ancak yardm aldklar zaman yoksul kategorisine girdiklerini, ama bu kategoriye girmenin onlar biraraya getirmediini, ancak bu kategori birok yoksulun paylat pozitif bir ierie sahip olduunda bir araya geldiklerini belirtir. Bu birlik iin Simmel evsizlerin belirli bir meknda toplanp bir arada yaamalarn rnek gsterir, ancak bu birlikteliklerin yoksullar arasnda sosyolojik adan birletirici bir g yaratmadn vurgular (Simmel, 2009a:1768). Yoksul, Simmelin sosyolojisinde sahip olduu birliin temelinde tamamen pasif olan, ancak toplum ona kar belirli bir biimde davrand, yardm ettii iin bu kategoriye giren bir kiidir. Yoksulluu belirleyen ey, kiinin ekonomik durumu ya da kaderi deil, bakalarnn ona yardm ederek bu durumu dzeltme giriimleridir. Kiiyi yoksul yapan paraszlk deildir. Sosyolojik adan, yoksul kii, bu paraszlk yznden yardm alan kiidir (Simmel, 2009a:178) ifadesiyle Simmel yoksulluun niteliksel bir durum olarak kendi iinde tanmlanamayacan, sadece belirli bir konumdan kaynaklanan bir toplumsal tepki anlamnda tanmlanabileceini belirtmi olur. (c) Cimri ile Savurgan: Simmele gre cimri sadece parayla ilgili bir tip deildir. Cimri, bir olanaa btnyle sahip olmaktan tatmin olan, bundan neredeyse estetik bir haz alan ama o olana gerekletirmekle ilgili hibir amac olmayan, bunu hi dnmeyen kiidir. Cimri, parann mmkn kld hazlarn vaadi nedeniyle parann cazibesine kaplmtr; sadece paraya sahip olmaktan estetik hazza benzer bir haz alr (Simmel, 2009a: 180). Savurgan, cimrinin ztt gibi grnse de aslnda cimriye benzeyen bir tiptir. Para ekonomisinde savurgan kiinin parasn anlamszca etrafa saan bir kii deil, parasn kendi artlarna uymayan, yani anlamsz eyler satn almak iin kullanan kii olduunu belirten Simmel, savurgann israfn verdii haz nedeniyle metalarn rasyonel deerlendirmesini yapmadn belirtir (Simmel, 2009a: 181-182). Cimri paraya sahip olmaktan, savurgan ise paray arzulad nesne iin harcamaktan haz duyar; ama ikisi de paraya nem vermektedirler; nk Simmele gre paraya nem verilmemesi sz konusu olursa paray sap savurmak da nemsiz olurdu (Simmel, 2009a: 182). Simmel cimrinin de savurgann da doasnn temelde ayn olduunu, ikisinin de deer hesabn reddettiini belirtir. Savurgan bir nesneye sahip olduktan sonra o nesneye kaytszlamakta, cimri ise amalarndan feragat edip sadece araca ynelmekte ve kendisini doyum ncesi anla snrlamaktadr. Bu adan ikisi iin de elde ettikleri her haz, asla tatmin edemeyecekleri baka bir haz duygusunu uyandrmaktadr (Simmel, 2009a: 184). (d) Macerac: Simmel, maceray hayatn srekliliinin dna kmak anlamna gelen, kendinden nceden ve sonradan bamz bir deneyim olarak tanmlamaktadr (Simmel, 2009a: 186-187). Macerac, herhangi bir gemiin belirlemedii ve herhangi bir gelecein beklemedii, tamamen bugnn hkimiyeti altnda olan kiidir (Simmel, 2009a:188). Macerac, macerann kendi eksantriklii iinde merkezi bir hayat hissine ular, yani hayatnn sistemsizliinden bir hayat sistemi karr, bylece hayatnn dsal ierii ile hayatnn anlam arasnda anlaml bir iliki kurar, kurduu bu iliki sayesinde sadece ansa ya da kadere gvenerek her eyi riske atar (Simmel, 2009a:189, 192).

154

Klasik Sosyoloji Tarihi

(e) Soylu: Simmele gre soylular ortakln son derece yksek olduu, aaya ve yukarya doru hareketliliin byk lde kapal olduu ve genilemeyi reddeden bir grubu olutururlar (Simmel, 2009a:196). Simmel soylular snfnn temel zelliinin bu grubun grup olarak maruz kald kesin yaltlmlk olduunu belirtir. Soylu olanla olmayan arasndaki fark soylulara bakalarnn yapmalarna izin verilmeyen eyleri yapma izninin verilmesi ve bakalarnn yapmalarna izin verilen eyleri yapma izninin verilmemesidir (Simmel, 2009a: 199). Simmel soylulara yasaklanan birtakm eylemlerin (rnein ticaret yapma yasa gibi) alt snflara yasaklanmamasnn, alt snflara tannan bu serbestinin aslnda bu snflarn hor grlmesinin ve kmsenmesinin bir yansmas olduunu belirtir; nk bu eylemlerde bulunmalarna izin verilen alt snflar soylular kadar kat standartlara layk grlmemekte, soylular asndan ise bu yasak ve snrlamalar kendi ayrcalklar ve toplumsal grevleri olarak grlmektedir (Simmel, 2009a:199). Soylular snf kendi nesnel ruhunu koruma, dier bir deyile yesi olan bireylerin kazanmlarn kat biimler, gelenekler iinde koruma konusunda ok azimlidir; nk aslnda soylular snfn oluturan ey tek tek ailelere ayrcalk kazandran mlk, n, unvan gibi unsurlarn birlemesidir (Simmel, 2009a: 202). Simmele gre soylular bu nedenle doum eitlii ilkesine baldrlar, bu ilkeye ballk, statye zg yaam tarz ve ailenin ve stat grubunun deer ve kazanmlarnn birikimsel olmas, soylular ortaklk dzeyi ok yksek bir grup haline getirmitir (Simmel, 2009a:207). Soylu birey, kendisini soyluluun kolektif imgesinde, psikolojik ve tarihsel olarak kendisine aktarlan dayanma, zerklik ve yaltlmlk biiminde bulur. Bu adan soylular snf bireyle btn arasndaki ilikiye farkl bir bak as sunar. Dier bir deyile soyluluk nceden belirlenmi verilmilik ile hayatn kiisel olarak gelitirilmesi arasndaki denkleme tarihsel olarak benzersiz bir zm sunar (Simmel, 2009a:208).

Parann Felsefesi
Simmel Parann Felsefesi adl eserinde ekonomik alveriin bir toplumsal etkileim biimi olarak grlmesi gerektiini savunur; nk para ekonomisinden nce, alveri takasla yaplrken bireyler arasnda var olan etkileim biimleri, para ekonomisinin gelimesiyle birlikte byk lde deimitir (Coser, 2010:181). Bu almada Simmel paray dzeyde ele alr; para zel bir deer biimidir, ayn zamanda hayatn dier bileenleriyle ilikili bir olgudur ve hayatn btnln anlamaya yardmc olacak bir bileendir (Ritzer, 1992:11). Olduka kapsaml bir alma olan bu eserin vurgulad baz noktalara deinmek gerekirse; Simmele gre insanlar, deerleri nce nesneler reterek, sonra bu nesnelerle aralarna bir mesafe koyarak, sonra da bu mesafeyi amak iin aba gstererek yaratrlar. Deerler, insanlarn nesnelerle aralarndaki mesafeye gre belirlenirler. Para bu adan hem nesnelerle insanlar arasna mesafe koymaya hem de bu mesafeyi amaya yarayan bir aratr (Ritzer, 1992:12). Para ekonomisinin hakim olduu modern toplumda para, nceki toplumlara zt bir ekilde piyasann, modern ekonominin ve modern toplumun kendilerine ait, bireylerin zerinde, dsal bir gereklik kazanmalarn salamtr. Bunun yannda para, karmak zihinsel ilemler ve hesaplar gerektirdii iin entelektelliin nemini artrarak rasyonellemeye katkda bulunmaktadr (Ritzer, 1992:12).

Para, hem nesnelerle insanlar arasna mesafe koymaya hem de bu mesafeyi amaya yarayan bir aratr.

6. nite - Klasik Sosyolojiye Katk-I: Ferdinand Tnnies ve Georg Simmel

155

Parasal ilemler toplumun giderek daha nemli bir paras haline geldike nesnel kltrn znel kltr zerindeki hkimiyeti artar ve bireyin nemi azalr. Simmel bu durumu kltrn trajedisi olarak adlandrmaktadr. Dier bir deyile para ekonomisi bireysel tutsakl artrr, bireyi atomize ve izole eder, birey nesnel kltrn klesi haline gelir (Ritzer, 1992:12-13). Para giderek daha fazla nem kazandka, artk ara olmaktan kp amacn kendisi haline geldike her eyin bir bedelinin olduu, her eyin satlk olduu hissini dourur. Her eyin satlk olduunu dnen bireyler bir bkknlk tutumu gelitirirler ve satn alacaklar nesneleri deer asndan deerlendirme becerilerini kaybederler. Bu adan para her eyi biimsizlie, salt nicel olgular dzeyine indirgedii iin estetiin mutlak dmandr (Ritzer, 1992:12). Para ekonomisinde iblmnde dier konumlardaki insanlara kar ekonomik bamllmz rnein takas ekonomisine gre ok daha yksektir, ancak biz bu insanlara daha baml hale geldike onlar hakknda giderek daha az bilgi sahibi oluruz; nk zel bireyler ve kiilikler giderek nemlerini yitirmektedir. Bu adan frncy ya da ayakkab reticisini birey olarak tanma gerei duymayz; birey olarak bir nemleri yoktur, iblm asndan ise yerleri doldurulabilecek insanlardr, Simmel bylece para ekonomisinin insanlar deitirilebilir paralar haline getirdiini ileri srer (Ritzer, 1992:12). Para ekonomisi, btn insan deerleri parasal ifadelere, yani nitel deerleri nicel deerlere indirger. Bunun bir sonucu parann her eyi greli klmasdr, farkl nitelikteki olgular para cinsinden ifade ederek birbiriyle kyaslayabiliriz. Bu indirgemenin bir dier sonucu da para ekonomisinin hakim olduu toplumlarda hayatn hesap bir karaktere sahip olmasdr (Ritzer, 1992:12-15). Para ekonomisinin olumlu ynleri de vardr. Bunlardan bazlar insanlarn ok sayda insanla iliki kurmalarn salamas, birbirilerine kar ykmllklerini snrlamas, bireyleri iinde bulunduklar toplumsal gruplarn snrlamalarndan nispeten korumas ve bireyselliin tam olarak gerekletirilmesi iin gerekli olan zgrl salamasdr (Ritzer, 1992:15). Para, takas nesnelerinden ok daha kiisellikten uzak, gayri-ahsi bir aratr, bu aracn kullanlmas yaygnlatka insanlar arasndaki balar da gayri-ahsilemekte, doal gruplanmalarn yerini rasyonel amalar dorultusunda kurulmu olan gnll, szlemeye dayal gruplanmalar almaktadr (Coser, 2010:181). Modern dnyada para, rasyonelliin, hesap edilebilirliin, gayri-ahsiliin modern ruhunu sembolize eder ve cisimletirir. Bu adan para cemaatlerden cemiyetlere doru dnme yol aan bir mekanizma olarak da grlebilir. Simmelin Para Felsefesi adl eserindeki grleri ile Marxn grleriSZDE SIRA arasnda ne gibi benzerlikler ve farkllklar vardr? Dnnz.

Para ekonomisi, nesnel kltrn glenmesine, buna karlk znel kltrn zayflamas ve bireyin nesnel kltrn klesi olmasna neden olur. Para ekonomisi, bireylerde her eyin satlk olduu hissini uyandrr.

Para ekonomisi, btn deerleri parasal ifadelere indirgeyerek her eyi greli ve kyaslanabilir klar.

SIRA SZDE

Byk Kentler ve Birey

DNELM

DNELM
Simmel byk kentlerin birey zerindeki etkisi zerine S O R U incelemeleriyle Kent Sosyolojisinin geliimine katkda bulunmutur. DKKAT

Simmel bilimsel teknolojik a olarak grd modernitede bireyin i gvenliini kaybettiini, modern hayatn heyecanndan ve karmaasndan kaynaklanan bir geS O R U rilim, huzursuzluk ve tela iinde kaldn belirtir. Bu huzursuzluun en belirgin ekilde kent yaamnda grldn belirten Simmele gre byk kentlerin karDKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

156

Klasik Sosyoloji Tarihi

SIRA SZDE

DNELM S O R U

gaas, rekabeti, tarzlara, kiisel ilikilere ve dncelere kar sadakatsizlii bireyleri bir aresizlie itmekte ve nevrozun kysna getirmektedir (Simmel, 2009b: 2324). Simmel metropol hayatnda ok fazla sayda uyarc olduunu ve bu uyarclarn hzl ve srekli bir ekilde deitiini, modern asabi kiilii yaratann byk lde metropoln bu koullar olduunu belirtir. Duyulara ynelik bu uyarc bombardman sonucunda birey artk bunlarla ba edemez hale gelir ve fiziksel ve toplumsal evresiyle kendisi arasna bir mesafe koymaya alr. Bireylerin byle bir mesafe yaratmazlarsa metropoln kalabalna ve dzensizliine katlanamayacaklarn belirten Simmel, bu mesafenin konulmasnn agorafobi ya da hiperestezi gibi ruhsal sorunlara ya da genel bir bkknlk durumuna yol aacan belirtmektedir. Bireyin srekli akan uyarclara devaml tepki vermesi, sonunda onu hibir uyarcya tepki veremez hale getirecek, yakn temaslar kurmaktan uzaklatracak, yabanclatracak ve gnlk etkileim iinde karlat herkese kar kaytsz kalma eilimi douracaktr (Simmel, 2009b:90-94). Simmele gre, para ekonomisine dayanan, nesnel kltrn hakim olduu, iblmnn en yksek dzeyde olduu kentler ne kadar byrlerse o derece bireysellemeye yol amaktadrlar (Simmel, 2009b:99). Birey metropol hayat iinde kendini ifade etmek zorundadr; ancak metropollerde bireyler arasndaki temaslar bireyin kendini yeterince ifade etmesi iin ok ksadr. Bu ksa temas srasnda birey kendini ifade edebilmek iin arpc lde karakteristik grnme telana SIRA SZDE der, bu nedenle etrafndakilerin dikkatini ekebilmek iin kastl bir ekilde farkl davranmaya balar, yapmack tavrlar ve ani deikenlikler gibi metropole zg arlklara M D N E L ynelir (Simmel, 2009b:99). Bu farklln ierikte deil, sadece biimde olduunu belirten Simmele gre modern kltrn geliiminin temel zellii, nesnel tinin znel tin zerinde hkimiyet kurmas, nesnel kltrn ar S O R U bymesi nedeniyle znel kltrn zayflamasdr.
DKKAT Simmelin metropollerin birey zerindeki etkisi ile ilgili grleri hakknda daha ayrntl bilgiyi George Simmelin Modern Kltrde atma kitabnda (eviren: Tanl Bora, Nazile Kalayc,SIRA SZDE stanbul: letiim Yaynlar, 2009) bulunan Metropol ve Tinsel HaElin Gen; yat (sf.85-103) adl makalesinden edinebilirsiniz.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ SIRA SZDE

AMALARIMIZ Simmel ve Tnniesin sosyolojileri arasndaki temel benzerlik nedir? SIRA SZDE

KD T NA LPM E
S O R U TELEVZYON DKKAT

D TN E L P K A M S O R U TELEVZYON DKKAT

NTERNET SIRA SZDE

NTERNET SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

6. nite - Klasik Sosyolojiye Katk-I: Ferdinand Tnnies ve Georg Simmel

157

zet
A M A

Tnniesin sosyolojik bak asn zetlemek. Tnnies, doa bilimleri ile kltr bilimleri arasnda kesin bir ayrm yapan Alman dnce geleneinden etkilenmi ve toplumu bireylerin stnde ve zerinde dsal ve nesnel bir gereklik olarak gren pozitivist gr eletirmitir. Tnnies temel olarak geleneksel krsal yaam tarz ile modern kentsel yaam tarzn karlatrarak endstrileme ve kentlemenin yaratt toplumsal deiimi aklamaya alr. Bu analizinde her iki yaam tarznn temelinde iki farkl iradenin bulunduunu belirterek sosyolojik bak asna sosyal psikolojiyi de katar. Tnnies toplumsal deiimle birlikte toplumlarn cemaatlerden cemiyetlere doru bir evrim geireceini ileri srmekle birlikte dorusal bir evrim anlayna sahip deildir; ayn toplumda cemaate de cemiyete de ait olan birtakm zelliklerin bulunabileceini vurgular. Tnniesin cemaat / cemiyet kavramlarn tanmlamak. Cemaat ve cemiyet kavramlar Tnniesin geleneksel krsal yaam tarz ile modern kentsel yaam tarzn karlatrma amacna, yani analitik bir amaca ynelik olarak oluturulmu ideal tiplerdir. Cemaat (gemeinschaft) Tnniesin geleneksel krsal topluluklarla ilikilendirdii, doal iradeye dayal, ekonomisi byk lde tarma dayanan, corafi ve toplumsal hareketliliin snrl olduu, aile ve kilisenin temel toplumsal kontrol mekanizmalarn oluturduu, yaamn ailenin ve kilisenin belirledii kesin deerler ve ahlak kurallar tarafndan dzenlendii, aile veya dostluk ilikileri iinde birbirine bal olan insanlarn arasndaki kiisel, yakn ve srekli insan ilikileri ile karakterize edilen bir toplum tipidir. Cemiyet (gesellschaft) ise rasyonel iradeye dayanan, endstrinin ve ticaretin egemen olduu, yaamn hzl, rekabeti ve dinamik olduu, insanlar arasndaki ilikilerin yakn, kiisel ve duygusal deil, kara dayal, rasyonel, hesapl, yapay ve geici ilikiler olduu bir toplum tipidir. Endstrileme, kentleme ve ticaretin artmas sonucunda cemaatlerin zayflamaya baladn ve cemaatlerin yerini cemiyetlerin aldn belirten Tnnies insan toplumlarnn cemaatlerden cemiyetlere doru bir evrim yaadn, doal iradenin de bu srete rasyonel iradeye dneceini dnmektedir.

A M A

Simmel sosyolojisinin genel zelliklerini saptamak. Simmel sosyolojinin alma nesnesinin ne toplum ne de birey olduunu, sosyolojinin konusunu toplumsal etkileimin oluturduunu dnr. Simmelin sosyolojisi bir yandan etkileime odaklanan, dier yandan da olgular tarihsel ve toplumsal balamlarndan soyut olarak inceleyerek balama gre farkllk gstermeyen davran kalplarn ve toplumsal yasalar ortaya koymaya alan ve birey ve toplum arasndaki diyalektik ilikiyi vurgulayan bir sosyolojidir. Simmel sosyologlarn tek bir teorik yapya bal kalmamalar gerektiini ve kendi dncelerini destekleyen ampirik bulgular aradklar kadar bu dnceyle atan ampirik bulgular da aramalar gerektiini savunur. Ayrca Simmel, sosyolojinin problem zme nosyonundan uzaklaarak problem kurma roln yeniden kazanmas gerektiini dnmektedir. Simmelin formel sosyoloji kavramn aklamak. Toplumsal etkileimi bir btn olarak toplumlama (sociation) kavramyla ifade eden Simmel, toplumlamay biim (form) ve ierik olmak zere ikiye ayrm, sosyolojinin toplumlamann ieriiyle deil, biimleriyle ilgilenmesi gerektiini savunmutur; bu nedenle sosyolojisi formel sosyoloji olarak bilinir. Formel sosyolojinin amac toplumsal etkileim biimlerini iinde bulunduklar toplumsal balamdan soyutlayarak analiz etmek, bylece toplumsal balamlar deise bile davranlarda belirli bir dzenlilik olduunu gstermektir. Toplumsal yaamn geometrisi kavramn deerlendirmek. Simmel, toplumsal eylemin yapsal belirleyicileri zerinde durmu ve bu belirleyicileri saylar ve uzaklk gibi geometrik terimlerle aklamaya almtr. Simmelin toplumsal etkileim hakknda geometri kavramlaryla yapt analizin yntemi toplumsal yaamn geometrisi ya da toplumsal geometri olarak adlandrlmaktadr. Simmelin geometri kavramlaryla yapt bu analizlerin amac, biimlerin toplumsal ve tarihsel balamdan bamsz olarak var olduklarn, sosyal veya tarihsel durum ne olursa olsun, benzer davran tiplerinin grldn ortaya koymak istemesidir (Slattery, 2010:54).

A M A

A M A

A M A

158

Klasik Sosyoloji Tarihi

Kendimizi Snayalm
1. Tnniesin cemaat ve cemiyetlerle ilgili dnceleri asndan aadakilerden hangisi dorudur? a. Cemaatlerde bireyler arasndaki ilikiler szlemeye dayaldr. b. Ulus devletin gelimesiyle birlikte cemaatler glenmeye balamtr. c. Cemaatlerin cemiyetlere doru evrimlemesi olumlu bir gelimedir. d. Cemaatler cemiyetlere doru evrimletikten sonra baka bir toplumsal aama sz konusu olmayacaktr. e. Endstrinin ve kapitalizmin gelimesi cemaatlerin zayflamasna neden olmutur. 2. Cemaat ve cemiyetle ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Cemaat rasyonel iradeye, cemiyet doal iradeye dayanr. b. Cemiyet tipi toplumlarda insanlar yakn ve kiisel ilikiler kurarlar. c. Cemaat tipi toplumlarda temel toplumsal kontrol mekanizmalar aile ve dindir. d. Tnniese gre bir toplum ya cemaat, ya cemiyet zelliine sahiptir, ikisine birden sahip olamaz. e. Cemaatlerde toplumsal yaam temel olarak yasama tarafndan hazrlanan yazl normlar dzenler. 3. Tnniesle ilgili olarak aada verilen bilgilerden hangisi yanltr? a. Pozitivist toplum anlayn eletirmitir. b. Sosyal reformlar ve sosyalizmi desteklemitir. c. Rasyonel iradenin dnmenin rn olduunu savunur. d. Rasyonel iradenin yapay ve istee bal bir irade olduunu savunur. e. Btn toplumlarn temelinde rasyonel iradenin yattn savunur. 4. Simmelin sosyolojisi ile ilgili aada verilen bilgilerden hangisi dorudur? a. Sosyolojinin alma nesnesi bireyin davranlardr. b. Olgular tarihsel ve toplumsal balamlar ierisinde inceler. c. Tek bir teorik bak asna sahip olmak gerektiini savunur. d. Problem kurmaktan ok problem zmeye odaklanr. e. Birey ve toplum arasndaki diyalektik ilikiyi vurgular. 5. Aadakilerden hangisi formel sosyolojinin zelliklerinden biridir? a. Toplumsallamann ieriiyle deil, sadece biimiyle ilgilenmesi b. Davran kalplarnn tarihsel balama gre deitiini vurgulamas c. Sosyolojiyi sosyal bilimlerin dier disiplinleriyle birletirme abasnn sonucunda gelimesi d. Gruplarn iliki ve dinamikleri ile ilgilenmesi e. Toplumsal balamdan bamsz davran tiplerinin varolamayacan gstermesi 6. Aadakilerden hangisi Simmelin tahakkmle ilgili dncelerinden biridir? a. Btn tahakkm ilikileri etkileim olarak snflandrlamaz. b. En baskn tahakkm ilikisinde bile tabi olan kiilerin az da olsa bireysel zgrl vardr. c. Bir bireye tabi olma, bir ilkeye tabi olmadan daha olumsuz bir durumdur. d. Bir nesneye tabi olma, bir ilkeye tabi olmadan daha olumlu bir tahakkm biimidir. e. Bir oullua tabi olma, tahakkmn en kt biimidir.

6. nite - Klasik Sosyolojiye Katk-I: Ferdinand Tnnies ve Georg Simmel

159

7. Aadakilerden hangisi Simmelin kk ve byk gruplarla ilgili grlerinden biridir? a. ki kiilik gruplarda grubun varl her iki kii de gruptan ayrlana kadar sona ermez. b. ki ve kiilik gruplar da dahil olmak zere btn gruplar yelerinden bamsz bir grup yapsna sahiptirler. c. Grup iinde tabakalamann olumas iin grup saysnn n zerinde olmas gerekir. d. Grup bydke grubun, yelerin zerindeki nesnel yapsal iktidar artar. e. Grup bydke grubun yelerinin bireysel zgrl azalr. 8. Aadakilerden hangisi Simmelin mbadele ile ilgili grlerinden biri deildir? a. Mbadele en saf ve en gelikin etkileim biimidir. b. Btn etkileimler ayn zamanda birer mbadeledir. c. Ekonomik mbadele dnda hibir mbadele trnde kazan-kayp hesab yaplmaz. d. Mbadelede nesnelerin birey iin deeri, nesnenin bireye uzaklna baldr. e. Mbadele etkileimden daha geni bir kavramsal ierie sahiptir. 9. Aadakilerden hangisi Simmele gre para ekonomisinin zelliklerinden biri deildir? a. Para ekonomisi toplumu rasyonelletirirken kiiliklerin deerinin ve entelektelliin de neminin azalmasna neden olur. b. Parann neminin artmas, nesnel kltrn znel kltr zerindeki hkimiyetinin artmasna neden olur. c. Para ekonomisi, btn insan deerleri parasal ifadelere indirgeyerek her eyi karlatrlabilir klar. d. Para ekonomisi zel bireylerin ve kiiliklerin nemsizlemesine neden olarak insanlar deitirilebilir paralar haline dntrr. e. Bireyleri iinde bulunduklar toplumsal gruplarn snrlamalarndan nispeten korumas para ekonomisinin olumlu ynlerinden biridir.

10. Aadakilerden hangisi Simmelin yoksul tipi ile ilgili dncelerinden biridir? a. Yoksulluu belirleyen ey kiinin ekonomik durumudur. b. Toplum yoksula yardm ederek onun yannda yer alr. c. Yoksullarn biraraya gelmeleri onlara birletirici bir g salar. d. Yoksulluk ancak toplumun yoksula tepkisi zerinden tanmlanabilir. e. Bir bireyin sadece yoksulluk yardm alyor olmasna dayanarak onu yoksul kategorisine koyamayz.

160

Klasik Sosyoloji Tarihi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. c 3. e 4. e Yantnz yanl ise, Cemaat/Cemiyet konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Cemaat/Cemiyet konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Ferdinand Tnnies konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Simmelin Sosyolojisinin Genel zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Formel (Biimsel) Sosyoloji konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Toplumsal Etkileim Biimleri (Formlar) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Toplumsal Yaamn Geometrisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Toplumsal Etkileim Formlar (Biimleri) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Parann Felsefesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Toplumsal Tipler konusunu yeniden gzden geiriniz. duunda bu grubun yapsal nitelii deiecektir. Her eyden nce bir kiinin ayrlmas ile grup ortadan kalkmayacaktr, grup ncekine oranla daha nesnel bir yapya sahiptir. Ayrca artk sadece birbirilerinin isteklerini dikkate alamazlar; anne ya da baba ocuu yanna alarak eine kar bir rekabete girebilir, iki kii birden nc kiiyi kendi fikirlerini ya da isteklerini kabul ettirmeye zorlayabilir. Sra Sizde 3 Marx gibi Simmel de kapitalist para ekonomisinin yaratt sorunlarla ilgilenmektedir; ancak Marx bu sorunlar kapitalizme zg sorunlar olarak grr ve snfsz bir toplumda bu sorunlarn ortadan kalkacan savunur. Simmele gre bu sorunlar daha byk bir sorunun, kltrn trajedisi olarak adlandrd nesnel kltrn znel kltre yabanclamasnn, bireyi gszletirmesinin bir parasdr ve sosyalizm bu sorunlar zmek yerine arlatracaktr. Marx analizini belirli bir tarihsel dneme zg olarak yapmtr; oysa Simmel toplumsal ve tarihsel balamdan bamsz kalplar saptamaya almaktadr (Ritzer, 1992:11-12). Sra Sizde 4 Tnnies ile Simmelin sosyolojileri arasnda nemli farkllklar olmakla birlikte ikisi de pozitivist toplum anlayna kar kmakta, toplumun bireyler arasndaki karlkl ve karmak toplumsal ilikiler ve etkileimlerden ibaret olduunu savunmaktadrlar. kisi de bireyler arasndaki toplumsal etkileim biimlerini konu alan ve toplumsal eylemlerin karmak kltrel anlamlar ierdiini ileri sren, ortak bir hmanist sosyoloji nosyonuna sahiptirler (Swingewood, 1998, s.164).

5. a 6. b

7. d 8. e

9. a 10. d

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Tnnies cemaat duygusunun kaybolmas ile cemaat tipi yaamdan cemiyet tipi yaama dnmle birlikte cemaat yaamn karakterize eden ve doal iradeye dayal olarak kendiliinden oluan toplumsal birlik ve dayanmann, sahici ve anlaml yakn toplumsal ilikilerin ve cemaat yelerinin ortaklaa olarak paylatklar aidiyet ve kimlik duygusunun yitirilmesinden ve bunun yerine yapay bir rasyonel iradeye dayal, hesapl, geici ve gayri-ahsi ilikilerle karakterize edilen, duygu ve yaknla yer dahi brakmayan geni lekli cemiyet hayatnn hakim olmaya balamasndan duyduu kaygy ifade etmeye alr. Sra Sizde 2 ocuksuz iki kiilik evli bir ifti dndmzde, bu kiilerin birbirine yakn ilikilerle bal olduunu, sadece birbirlerini dikkate almak zorunda olduklarn, ayn zamanda ikisinden biri gruptan ayrlrsa grubun ortadan kalkacan syleyebiliriz. Ancak bir ocuklar ol-

6. nite - Klasik Sosyolojiye Katk-I: Ferdinand Tnnies ve Georg Simmel

161

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Armaan, S. ve . Armaan (1998). Toplum bilim. zmir: Bar Yaynlar. Coser, L.A. (2010) Sosyolojik Dncenin Ustalar: Tarihsel ve Toplumsal Balamlarnda Fikirler. (eviren: Himmet Hlr, Serhat Toker ve brahim Mazman), Ankara: De Ki Basm Yaym Ltd. ti. Deflem, M. (2001). Ferdinand Tnnies (1855-1936). inde: E.Craig (ed.) Routledge Encyclopedia of Philosophy. London: Routledge http://www.cas.sc.edu/socy/faculty/deflem/ztoenn ies.html Heberle, R. (1973) TheSociologicalSystem of Ferdinand Tnnies: An Introduction. inde: Cahnman, W.J. (ed.) Ferdinand Tonnies, a New Evaluation: EssaysandDocuments. Netherlands: Brill Academic Publishers. Nedelmann, B. (2001). The Continuing Relevance of Georg Simmel: Staking Out Anewthe Field of Sociology. inde: Ritzer, G. Ve B. Smart (ed). Handbook of SocialTheory. London: Sage. Poloma, Margaret. (1993) ada Sosyoloji Kuramlar. eviren: Hayriye Erba. Ankara: Gndoan Yaynlar. Ritzer, G. (1992) Georg Simmel. inde: Ritzer, G. Sociological Theory. 3.basm. Mc-Graw Hill. (eviren: mit Tatlcan) http://www.umittatlican.com/files/George%20Sim mel%20%20(George%20Ritzer-1991).pdf (Eriim: 23.05.2011) zelce, G. (2006). Simmelin Gzyle Modernitenin Sosyolojisi. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Simmel, G. (2009a). Bireysellik ve Kltr. (eviren: Tuncay Birkan) stanbul: Metis Yaynlar. Simmel, G. (2009b). Modern Kltrede atma. (eviren: Tanl Bora, Nazile Kalayc ve Elin Gen) stanbul: letiim Yaynlar. Slattery, M. (2010) Sosyolojide Temel Fikirler. (Yayna Hazrlayan: mit Tatlcan ve Glhan Demiriz). 3.bask. stanbul: Sentez Yaynlar. Swingewood, A. (1998) Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi. (eviren: Osman Aknhay) Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Tnnies, F. (2002 [1887]). Communityand Society. United Kingdom: Dover Publications. Turner, J. H. (1991) atma Teorisi ve Eletirel Teorinin Kkleri. iinde: The Structure of Socilogical Theory. Wadssworth Pub. (ev: mit Tatlcan), 5. Basm. http://umittatlican.com/files/catismaci Yaklasimin Kokenleri-Jonathan N. Turner (1991). pdf (Eriim: 06.06.2011).

7
Amalarmz

KLASK SOSYOLOJ TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra, Vilfredo Paretonun genel yaklamn tanmlayabilecek, Paretonun mantkl olan ve olmayan davran tanmlamasn ve bilim anlayn aklayabilecek, Paretonun almalarnda tortu ve trem kavramlarnn nemini yorumlayabilecek, Paretonun sekinler (elit) teorisini zetleyebilecek Paretonun sosyolojiye katksn deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Mantkl olan/olmayan davranlar Sekin (Elit) Tortu Trem

indekiler
GR PARETONUN BLM ANLAYII: MANTIKLI OLAN VE OLMAYAN DAVRANILAR YNETC SEKNLER (ELT) KURAMI SONU

Klasik Sosyoloji Tarihi

Klasik Sosyolojiye Katk II: Vilfredo Pareto ve Sekinler Teorisi

Klasik Sosyolojiye Katk II: Vilfredo Pareto ve Sekinler Teorisi

GR
Simmel ve Tnniesten sonra talyan ekonomist ve sosyolog Vilfredo Pareto da klasik dnemde sosyolojinin geliimine katkda bulunanlardan biri olarak kabul edilir. Paretonun amac J. Willard Gibbsin Termodinamik inde formlletirdii, genelletirilmi fiziko-kimyasal sisteme benzeyen bir sosyoloji sistemi kurmakt (Coser, 2010: 339). Bu anlayta sistemi oluturan paralar, karlkl olarak birbirine bal olduundan paralarn birindeki deime karlkl olarak dierleri zerinde de bir deiime yol aar. Coser (2010: 340) Paretonun buna benzer bir toplumsal sistem kavrayna sahip olduunu ve insan edimlerini belirleyen bir dizi deikenler arasndaki karlkl baml deiimleri bu toplumsal sistem kavray erevesinde zmlemeye altn belirtir. Bu adan, sistem kavramna daha nce Comte ve Spencer gibi sosyologlarn almalarnda rastlansa da toplumun karlkl olarak birbirine baml gelerden oluan bir sistem olarak zmlenebilecei eklindeki dncenin en belirgin ekilde Pareto tarafndan gelitirildii kabul edilir (Coser, 2010: 351). Bununla birlikte literatrde, Paretonun sosyolojiye katks konusunda farkl grler de bulunmaktadr. Bu konuda yaygn olan gr Paretonun almalarnn Parsonstan nce tannmad ancak, Parsonsun almalarnda Paretoya Weber ve Durkheim kadar nem vermesiyle birlikte tannr hale geldii, daha sonra ve gnmzde ise bu ilgi ve nemin byk oranda kaybolduu ynndedir (Ritzer, 1996: 38). Ritzer (1996: 41) Parsonsun Marxn almalarn birka sayfada geitirip marjinal bir neme sahip olan Paretonun almalarna ise Durkheim ve Weber ile birlikte yzlerce sayfa ayrdn zellikle vurgular. Parsonsun zellikle Paretonun toplumu dengede olan bir sistem olarak kavramasndan etkilendii ve Paretonun bu grnn Parsonsun teorisinin geliiminde nemli bir yere sahip olduu bilinmektedir. Toplumu birbirine bal paralardan oluan bir btn ve dengede olan bir sistem olarak gren ve Parsonsu etkileyen Pareto sosyolojisinin bu zellii ok defa Paretonun sosyolojiye en nemli katks olarak kabul edilir. Pareto ayrca sosyoloji tarihinde yer alan sra d sosyologlardan biri olarak da kabul edilir. Pareto, Aydnlanma dnrlerinin ou fikirlerine, sosyolojinin ilk dnem geliiminde etkili olan ilerleme kuramlarna, pozitivizme, evrimcilie, sosyal Darvinizme, hmanist felsefeye ve Marksizme topyekn eletirel yaklam, kitle demokrasisi fikriyle alay etmi, almalarnda bu yaklamlardan olduka farkl nitelikte dnce ve grlere yer vermitir. rnein, Aydnlanma filozoflar ras-

164

Klasik Sosyoloji Tarihi

yonalitenin nemini vurgularken Pareto (aada grlecei gibi) insani igdler gibi rasyonel olmayan faktrlerin nemi zerinde durmu (Ritzer, 1996: 38) ve sosyolojik zmlemesinde toplumun insan doasndan kaynaklanan psikolojik glerin ve benzeri mekanizmalarn bir rn olduunu savunmutur. Rasyonel davranlarn nemi zerinde duran sosyologlarn aksine, sosyoloji kuramn deimez nitelikte olan bir insan doasnn ve de kendi deyimiyle mantkl olmayan davranlarn temeli zerine kuran Pareto, meslektalarnn almalarn da alayc bir slupla eletirmitir. Arona gre (2000: 332) Meslektalarnn eserlerini alaya almaktan holanan Paretonun dncesinin bu yn, bu yazarn yalnzca yaam boyunca deil, lmnden sonra da birok sosyolog tarafndan hi sevilmemesini aklar. Swingewooda (1998: 198) gre de Paretonun sosyolojisi, iradecilik ile determinizmin tuhaf bir karmndan olumakta; insan doasn sabit grp, ayn zamanda, mantksal olmayan toplumsal eylemin rn bir toplum kavram ne atan, ktmser ve kaderci bir anlayn lehine olarak, toplum teorisindeki hmanist gelenein (zellikle Viconun) reddini temsil etmektedir. Bununla birlikte Pareto en ok Marksizme kart grleriyle tannr. yle ki kimi dnrlere gre Pareto, byk fikirlerini Marxn tekzibi zerine gelitirmitir (Zeitlin, 1981: 171den aktaran Ritzer,1996: 38). rnein, Paretonun (aada ele alnan) sosyolojik teorisinin merkezinde yer alan ve insan doasn ekillendirdii varsaylan deimez nitelikteki mantksal olmayan insani igdlerin bir anlamda devrimci dnmn nemli bir toplumsal dnme yol aacan dnen Marxn grlerinin gereki olmadn gstermek ynnde bir amaca sahip olduu ne srlmektedir (Ritzer, 1996: 38). Paretonun Marx kartl zellikle toplumsal deime kuramnda en ak eklini alr. Aada grlecei zere, Paretonun nerdii toplumsal deime kuram ile Marxn toplumsal deime kuram birbirleri ile adeta taban tabana zttr. te yandan, Paretonun bununla ilikili olarak gelitirdii sekinler (elit) kuram siyasal sistem analizlerinde nemli bir etkiye sahip olmu, sekinler zmlemesi toplumsal tabakalama ve snf almalarn da etkilemitir.
Vilfredo Pareto (1848-1923) Pariste Fransz ve talyan kkenli bir anne ve babann ocuu olarak dnyaya gelen Pareto, ailesi talyaya dndkten sonra Torino niversitesi Politeknik Enstitsnde mhendislik eitimi grr ve daha sonra uzun bir dnem mhendis ve ynetici olarak alr. Sosyal bilimlere, zellikle ekonomi ve siyasete de byk ilgisi olan ve zamannn byk ksmn matematiksel ekonomiye ayran Paretonun 1893 ylnda Lozanda Ekonomi Politik Profesr olarak greve balad, 1900den sonra ise svirede inzivaya ekildii ve 1923te lmeden ksa bir sre nce de Mussolini tarafndan talyan senatosuna atand bilinmektedir (Slattery, 2010: 87). Pareto en ok matematiksel bir iktisat olarak denge kuramna yapt katk ile ve de sosyolojiye yneldikten sonra 1916da yaynlad bayapt Genel Sosyoloji Dersleri (Trait de Sociologie Gnrale) adl eseri ile tannmaktadr. Gnmzde Pareto aznln ounluu ynetmesi anlamnda kullanlan elit terimini ilk dile getiren kii olarak, ayrca toplumsal sistemler kuramnn geliimini de etkileyenlerden biri olarak bilinmektedir (Marshall, 1999: 577).

7. nite - Klasik Sosyolojiye Katk: Vilfredo Pareto ve Sekinler Teorisi

165

PARETONUN BLM ANLAYII: MANTIKLI OLAN VE OLMAYAN DAVRANILAR

Pareto sosyolojisi tortular, tremler, ekonomik karlar, insanlar arasndaki eitsizlikten kaynaklanan toplumsal heterojenlik (veya benzemezlik) ve de (sekinler dolam kuramn da ieren) toplumsal hareketlilik olmak zere be temel konudan oluur (Tolan, 1985: 31). Bununla birlikte Paretonun almalarnda en ok tortular zerinde younlat ve dier almalarnn tmnn tortular kuram ile balantl olduu bilinmektedir. Ancak Pareto, tortular ve tremler konusunu ele almadan nce btn insan davranlarn mantkl ve mantksz olmak zere ikiye ayrarak inceler. Aron (2000: 325: 328) Paretonun sosyolojik sistem analizinin anlalabilmesi iin ncelikle mantkl-mantksz davranlar arasnda yapt bu ayrma bakmak gerektiini belirtir. Bu ayrma gre Pareto, insan davranlarn mantkl olan ve olmayan davranlar olarak tanmlar. Ancak ona gre insanlar daha ok mantksal olmayan ekilde davranma eilimine sahiptirler. Baka bir deyile, toplumda mantkl davranlara oranla mantksal olmayan davranlar ok daha yaygndr. Tortular ve tremler konusu ele aldnda grlecei zere, Pareto bunun nedenini insanlarn sahip olduklar birtakm derin eilimlere ve igdlere/drtlere balar. Neticede Pareto, toplumu daha ok mantksal olmayan davranlardan oluan bir sistem olarak grr. Bu nedenle de mantkl veya benzeri tipteki davranlarn toplumda giderek daha hakim olduu eklindeki varsaymndan hareketle sosyolojik zmlemesini mantksal (ya da rasyonel) davranlar zerine kuran sosyologlar eletirir. Coser (2010: 345) Dikkatini neredeyse sadece rasyonel eyleme veren bir disiplinden, ekonomi biliminden gelen Paretonun ekonomistlerin soyutlama sistemini, eylemin mantksal olmayan drtlerini vurgulayan sosyolojik sistemle desteklemeye altn belirtir. Aron da (2000: 328) Paretonun almalarnda sosyolojiyi mantkl davranlar dikkate alan ekonomiye gndermeyle zellikle mantksal olmayan davranlarn bir incelemesi olarak tanmladn belirtir. Paretonun mantkl davran tanmlamasnn temelinde bir aktrn Dncesinde kurduu ara-ama ilikisi ile gerekte nesnel olarak gelien ara-ama ilikisi arasnda bir uyum vardr (Aron, 2000: 325). Baka bir ifadeyle bir davrann mantkl olmas iin nesnel-gereklikteki ara-ama ilikisi, oyuncunun bilincindeki ara-ama ilikisine uygun olmaldr (Aron, 2000: 325). Bu balamda, amalarna nesnel ve znel olarak mantksal bir bala balanm davranlar mantkl, amalarna nesnel ya da znel olarak mantksal bir ba ile balanmam olan tm davranlar ise mantkl olmayan davranlar olarak tanmlanr. Paretonun mantkl olan ve olmayan davran tiplerine rnek vererek kavramaya alnz. SIRA SZDE Neticede Pareto sosyolojisinde, davrann usavurma sonucu belirlenmi olupDNELM olmamas mantkl-mantksz davranlar arasndaki temel ayrm noktasn oluturur. Bu balamda mantkl davranlar usavurmann neden olduu davranlar olaS O R U rak tanmlanr. Burada davran yneten g, uyduu usavurumdur. Buna karlk, mantkl olmayan btn davranlar bir derecede duygularla ynetilir; duygu en geni anlamda mantkl usavurmadan farkl her dnme durumu olarak tanmDKKAT lanr (Aron, 2000: 328). Daha ak bir ifadeyle Pareto, mantkl davranlar usavurmaya gndermeyle, mantksal olmayan davranlar ise duygulara, deerlere, SIRA SZDE inanlara ve benzerine gndermeyle tanmlar.
AMALARIMIZ

Paretoya gre bir davrann amac ile o amaca ulamak iin seilen aralar arasndaki iliki, hem gerekte (nesnel olarak) hem de bilinte (znel olarak) doru olarak hesaplanm ise o davran mantkl bir davrantr. Ara-ama ilikisi doru hesaplanmam bir davran ise mantkl olmayan bir davrantr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

166

Klasik Sosyoloji Tarihi

Sosyolojiyi mantkl olmayan davranlarn incelenmesi olarak gren Pareto, mantkl olmayan davranlar mantksal-deneysel dedii saf bir bilim anlay altnda incelemeye alr. Swingewood (1998: 199) Pareto sosyolojisinin iki temel ilke erevesinde kurulduunu, bunlardan ilkinin tmevarm yntemine ve deneyegzleme dayanan bu mantksal deneysel bilim anlay olduunu belirtir ve ayrca bu noktada Paretonun pozitivizmi eletirdii halde, doa bilimini sosyolojinin temeli sayma konusunda Weberden ayrldna da dikkat eker. Swingewooda (1998: 200) gre Pareto sosyolojisinin ikinci ilkesi de toplumu bir sistem olarak grmesi ve bir btn olarak analiz edilmesi gerektiini savunmas, ancak nesnel toplumsal yaplar ve kurumlardan ziyade mantksal olmayan eylemlerin bir sentezi olarak analiz edilmesi gerektiini vurgulamasdr. Paretoya gre mantksal-deneysel bilim anlaynn birinci zellii tek amacnn gereklik olmasdr. Pareto burada mantksal olmayan davranlar inceleyen bir sosyolog olarak amacnn yarar deil geree ulamak olduunu ve de yarar ile gerek arasnda bir akma olduunu gsteren hibir kantn olmadn vurgular (Aron, 2000: 329). Bir baka ifadeyle, Paretonun mantksal-deneysel bilim anlaynn temel zellii yarar deil, gerei amalamasdr ve ona gre gerek her zaman yararl olmad gibi yararl olan bir ey de her zaman gerek olmayabilir. Bu nedenle, ona gre mantksal olmayan davranlarn mantksal-deneysel incelemesi kimi zel grubun yararna, hatta toplumun btnnn yararna ters debilir (Aron, 2000: 330). Burada Pareto bir retinin sama olduunu sylerken onun topluma zararl olduunu savunmadn, aksine yararl olabileceini dndnn aklda tutulmas gerektii konusunda okuyucular uyarr (Aron, 2000, 330). rnein, yamur duasna kan insanlarn doal bir fenomen olan yamuru bu yolla yadramayacaklar nesnel olarak bilinir; ancak yamur duasna kmak insanlarn iinde bulunduklar skntlara daha iyi dayanmalarn salayabilir. Bu durumda aka yanl olan bir inan sistemi, toplumsal bir yarara sahip olabilir (Coser, 2010: 346). Sonu olarak, Pareto bir kuramn deneysel doruluu ile toplumsal yararnn farkl eyler olduunu ve bu nedenle bir retinin deneysel adan reddedilebileceini ancak toplumsal yarar asndan kabul edilebileceini ya da bunun tersinin olabileceinin zellikle altn izer (Aron, 2000, 330; Coser, 2010: 346). Bu noktada Aron, (200: 330) Toplumu iyiletirmeye yardm etmezse sosyolojinin bir saatlik abaya bile demeyeceini yazan Durkheimn anlay ile Paretonun gr arasndaki arpc ztla iaret ederek Pareto iin bu tr bir nerinin sadece gereklik olan bilimsel konu ile, yarar olan toplumsal davran konusu arasnda bir karklk... olduunu ve Paretonun bu iki konu arasnda zorunlu bir akma olmadn vurguladn belirtir. zetle Pareto iin Durkheim ve benzeri sosyologlarn almalar bilimsel bir grnme sahip olmakla birlikte, neticede bu kuramlar tortular temelinde aklanabilecek tremlerdir. Paratonun mantksal-deneysel bilim anlaynn ikinci zellii de deney-d ya da deney-st btn kavramlarn ve kuramlarn kesinlikle dlanmalar gerektiini savunmasdr. Kullanlan btn szckler gzlenen ya da gzlenebilir olgularla ilgili olmal, btn kavramlar dorudan saptanan ya da deneyle yaratlabilecek gereklere gre tanmlanmaldr (Aron, 2000: 330). Bylece bu anlaya gre dinsel, felsefi ve varlkla ilgili btn kavramlarn, rnein ilerleme, gerek sosyalizm, gerek eitlik gibi deneyi aan, zle ilgili kavramlarn ve tanmlarn, bilimde yeri yoktur ve bu nedenle dlanmaldrlar (Aron, 2000: 330-31). Pareto iin zgrlk, eitlik, ilerleme ve genel irade gibi kavramlar yabanlarn eylemlerini rasyonelletirdii mitler ve byler kadar botur. Hi birinin doruluu kantlanamaz, hepsi insan-

7. nite - Klasik Sosyolojiye Katk: Vilfredo Pareto ve Sekinler Teorisi

167

larn eylemlerinin stn rten ve onlara saygnlk kazandran kurgulardr (Coser, 2010: 341). Bu balamda Paretonun mantksal-deneysel bilim anlay, bilimsel olmadn dnd kuramlarn ve de din gibi inan sistemlerinin maskesini drmeye alr. Pareto bu noktada sosyolog meslektalarnn yaklamlarn gerek anlamda bilimsel olmadklar gerekesiyle eletirir ve onlarn farknda bile olmadan mantkl olmayan bir dncenin kurban olduklarn savunur. Mantksal-deneysel bilim anlayna sahip biri olarak kendisi ise insanlarn usavurumcu olduu kadar mantksz da olduu gereiyle ilgiliydi (Aron, 2000: 335). Ona gre, insanlar gndelik yaamda mantksal ekilde davranmada ok defa baarsz olduklar halde, davranlarn ok eitli dncelerin mantksal bir sonucuymu gibi gstermeye gl bir eilim tarlar (Coser, 2010: 341). Bu eilimleri ve insanlarn sergilemi olduklar mantksal olmayan davranlar Pareto mantksal-deneysel bilim anlay balamnda aada grlen ema yardmyla zmlemeye alr.
ekil 7.1

C (Ahlaki, dini ya da baka kuram olarak gelien anlatmlar)

(Aktrlerin psiik/ruhsal durumu ya da duygular) A

Kaynak: Raymond Aron, Sosyolojik Dncenin Evreleri, 2000, s.336; Lewis A. Coser, Sosyolojik Dncenin Ustalar, 2010, s.341.

B (Davranlar)

Paretoya gre mantkl olmayan davranlar incelerken gzlemle dorudan doruya sadece Byi (yani davranlar) ve Cyi (yani anlatmlar) biliriz. A ise (yani aktrlerin psiik durumu ya da duygular) dorudan deneye girmez. Paretoya gre, insanlar ok defa davranlarn (yani Byi) ileri srlen kuramlarla (yani C ile) aklamaya alrlar. rnein biri, insan ldrmekten korktuu iin cinayet (B) ilemez; ancak bunu Tanr insan ldrmeyi cezalandrr eklinde bir C kuram ile aklar. Oysaki Paretoya gre gerekte davranlar (Byi) ve anlatmlar (Cyi) belirleyen ruhsal durum ya da duygulardr (yani Adr) ve Pareto Cnin (kuramlarn) B (davranlar) zerinde belirli bir etkiye sahip olduunu dnmekle birlikte asl belirleyici olann A (ruhsal durum ya da duygular) olduunun zellikle altn izer (Aron, 2000:336; Coser, 2010: 341). zetle bu anlaya gre, insanlarn davranlar kendilerinin ne srdkleri nedenlere dayal anlatmlardan ok ruhsal durumlar ya da duygular tarafndan belirlenmektedir. te Pareto, almalarnda rnekleri btn toplumlarda grlen ok sayda anlatm, kuram, tuhaf davranlar, byclk ve benzeri mantksal olmayan olgular mantksal-deneysel bilim anlay yardmyla incelemeye alr. rnein, pek ok toplumda insanlar baz rakamlar, gnleri ya da durumlar uur ya da uursuzluk sayarlar, ancak bir ekilde bu davranlarn her zaman mantkl gstermek iin bir neden ne srerler (Aron, 2000: 339-40). Bu noktada Pareto gzlemledii bu ve benzeri mantkl olmayan tm davranlarn temelinde bulunan iki temel geden sz eder. Daha ak olarak Pareto insan davranlarnn temelinde mantksal olmayan iki temel unsurdan sz eder: () tortu/kalnt (rsidu) adn verdii ve deimez dedii eilimler ile () trem/trev (drivation) adn verdii, insanlarn davranlarn hakl klmak iin her durumda

168

Klasik Sosyoloji Tarihi

bulduklar ve deiken dedii nedenler (Aron, 2000: 340; Coser, 2010: 342). Yukarda belirtildii gibi, Paretonun toplumsal sistem analizinde bu iki genin ayr bir yeri ve nemi vardr. Nitekim ona gre bu iki ge insanlarn davranlarn ve dolaysyla toplumun doasn nemli lde belirlemektedir. Daha da nemlisi Pareto sosyolojisinde toplumsal sistem tortularn ve tremlerin genel nfus iindeki dalmna gre bir denge durumuna ular. imdi Pareto sosyolojisinin en nemli iki konseptini oluturan tortular ve tremleri ksaca incelemeye alalm.

Tortular ve Tremler
Pareto sosyolojisinin bu en nemli iki konseptinden biri olan rsidu Trkeye kalnt veya tortu olarak, drivation ise trem veya trev olarak evrilebilmektedir.

Tortular/Kalntlar: Pareto, ncelikle tortularn veya kalntlarn duygular ya da ruhsal durumla (yani A ile) kartrlmamas gerektiini, tortularn duygularla (A ile), anlatm (C), ve davran (B) arasnda arac olduunu zellikle vurgular. te yandan her ne kadar duygularla kartrlmamas gerektiini vurgulasa da Pareto kalntlarn insanlarn igdleri ile ilikili olduunu belirtir. Bununla birlikte Pareto kalntlarn btn igdleri kapsamadklarn, nk kulland yntemin sadece usavurmalara yol aan igdleri kefetmeye izin verdiini de belirtir (Aron, 2000: 341; Coser, 2000:342). Aron (2000: 342) Paretonun karlar da kalntlarn dnda tutuunu nk Paretocu dncede karlarn bireyin erimek istedii hedefin bilincine ulalmasndan geldiini, yani karc davrann mantkl davranla ilikili olduunu ve bu nedenle kalntlarn belirledii mantkl olmayan davranlardan ayrldn vurgular. Kalntlar, insan doasnda ya da davranlarnn temelinde bulunan ve dolaysyla toplumun ileyiini ve devamlln salayan igdlerin davurumlardr. Bununla birlikte kalntlar fiziksel olarak gzlenemez, duygular gibi de hissedilemezler, onlar daha ok duygularn belirtisidirler, davranlarn ve anlatmlarn ortak kkdrler (Aron, 2000: 343). Pareto, kalntlar ncelikle alt kategoriye ayrr, daha sonra da her bir kategoriyi kendi iinde trlere ayrr ve son olarak da baz trleri kendi iinde snflandrr. Sosyolojik zmleme asndan en kritik ayrm ise ilk yapt alt kategori arasndaki ayrmdr. Buna gre Pareto, kalntlar aadaki gibi alt kategori halinde snflar (Swingewood, 1998: 201; Aron, 2000: 343; Coser, 2010: 343): 1) Uyuma (veya bileim) igds 2) Kmelerin (veya gruplarn) sreklilii 3) Duygular da dnk davranlarla aklama gereksinimi 4) Toplumculukla ilikili kalntlar 5) Bireyin ve bamllklarnn btnl 6) Cinsel kalntlar Pareto sosyolojisinde ad geen bu kalntlarn en nemlileri ilk ikisidir ve Pareto sosyolojik zmlemesinde bu ilk iki kalnt kategorisine apayr bir yer ve nem verir. Paretonun en ok nem verdii bu ilk iki kalnt kategorisi, ksaca aadaki gibi tanmlanmaktadr. A) Uyuma (veya bileim) igds: Pareto sosyolojisinde uyuma igds, genel anlamda bireylerin mantkl bir neden olmakszn olaylarla eyalar veya dncelerle nesneler arasnda ilikiler kurma eilimi eklinde ortaya kar (Aron, 2000: 343). Bu tortular, insanlar fikirlerin sahte-mantksal bileimlerini yapmaya yneltir, bu tortularla hareket eden insanlar, deney, keif ve ortak yararlarla yola kma yeteneine sahip olan Machiavellinin tilkileri gibidir; ancak ilkelere ve istikrar salayan muhafazakar erdemlere sadakatten yoksundur (Coser, 2010: 346).

7. nite - Klasik Sosyolojiye Katk: Vilfredo Pareto ve Sekinler Teorisi

169

B) Kmelerin sreklilii: Pareto sosyolojisinde bu tortu gerek dayana ortadan kalkm ilikilerin ve olgularn srdn varsayarak ona balln srdrme eilimidir. Ona gre, tutuculuk ve eskiye bamllk gibi olgular, bu tortu erevesinde deerlendirebilir (Tolan, 1985: 32). Arona (2000: 344) gre bu ikinci kalnt kategorisi birincinin tersidir. Eer uyuma igds bilginin srekli olarak gelimesini, inanlarn srekli olarak yenilenmesini yaratarak insann belirli bir davran biiminde ya da toplumda yerlemesini nlerse, Paretonun igd adn verdii kmelerin sreklilii durgunlua benzetilebilir. Bu insana zg oluturulmu olan bileimleri koruma, deiimleri reddetme ve zorlayclar kabul etme eilimidir (Aron, 2000: 344). Toplumun srekliliinin muhafaza edilmesini, bu tortular gl olan insanlar temsil eder; nk bu tortulara sahip olan insanlar ailelerine, kabilelerine ve uluslarna kar gl duygularla baldrlar; mecbur kaldklarnda g kullanmaktan ekinmezler ve bu adan bunlar da Machiavellinin aslanlardr (Coser, 2010: 346). Paretoya gre birinci kategoride yer alan uyuma igds veya tortular ile ikinci kategoride yer alan kmelerin sreklilii tortularnn bir nfusa dalm o toplumdaki toplumsal dengenin doasn belirler (Swingewood, 1998: 202). Paretonun sosyolojik zmlemesindeki nemleri asndan bu nitede sadece ilk iki kalnt kategorisine yer verilse de Paretonun almalarnda kalntlarn ok uzun bir tipolojisini verdii bilinmektedir. Nitekim Paretonun eitli kategorilere ve trlere ayrd kalntlar btn toplumlarda ve tarih boyunca etkili olan duygularn btnne karlktr ve ona gre kalntlar byk lde deimez niteliktedirler, bu nedenle insan da, ona gre, deimez bir nitelie sahiptir (Aron, 2000: 351). Bu durum doal olarak tarihsel deimenin sonsuz tekrara dayal dngsel bir deime olduu ynnde karamsar bir tarih anlayna yol aar. Aron da (2000: 352). Paretonun karamsarlnn insan deimez bir nitelie sahip olarak grmesinden kaynaklandn belirtir ve unu ekler; Eer sol, ilerleme dncesi ve insan doasnn deitirilmesinin olas olduu inanc ile tanmlanrsa, Pareto kukusuz sacdr. Swingewooda (1989: 201) gre tortular kuramnda asl nem tayan nokta Paretonun bu snflamasnn hem keyfi olmas hem de entellektel adan ksr olmas ve de Paretonun bu kavramlar ampirik ve olgusal analizlerle dorulamaya... almamasdr. Tremler: Pareto sosyolojisinde tremler, insan davranlarnn szl nitelikte eitli ve deiken olan aralardr ve tremleri belirleyen de kalntlar ya da tortulardr. Pareto tremleri ideoloji ya da dorulama kuram ad verilen eylerin karl olarak grr (Aron, 2000: 352). Deiik ekillerde ortaya kabilen tremler insanlarn kendi davranlarn dorulamak, merulatrmak ve inandrc klmak iin kullandklar rasyonelletirmeler, ideolojiler ve entelektel bahanelerdir (Swingewood, 1998, s.201; Slattery, 1991, s.228. Tortular, tasavvur ve deer yarglarnn yan sra kuram ve hatta dnya gr gibi ok sayda trem retebilirler (Tolan, 1985: 32-33). Pareto tremleri sahip olduklar inandrc gcn nesnel grnm asndan inceler, insanlarn bakalarn harekete geirmek iin psikolojik, mantkl ve szde mantkl sreleri nasl kullandklarn aratrr (Aron, 2000: 352). Bylece Paretonun yaklamnda, davran merulatrmada kullanlan tremler deise de davranlarn kkeninde yatan kalntlar deimediinden insann doas dolaysyla da toplumun yaps ayn kalmaktadr. Coser (2010: 344) Paretonun tortular kuramnn, yalnzca kuramlar ve inan sistemlerini tremler olarak aklamakla kalmadn ayn zamanda toplumsal hareketlerin ve toplumsal dei-

Tortular insanlarn davranlarnn ardnda yatan temel igdler ve drtlerdir. Tremler ise insanlarn davranlarn rasyonel davranlarm gibi gstermede kullandklar dnsel merulatrmalar veya ideolojilerdir.

170

Klasik Sosyoloji Tarihi

menin ve de tarihin dinamiklerinin aklanmasna da hizmet eden bir ara olduuna dikkat eker. Slatteryi (2010: 88) de tortular ve tremler kuramnn Paretonun tm almalarnn -siyasal sekinler dolam teorisi ve modern ekonomiye katklar olarak bilinen Pareto yasas ile Pareto Optimumu ve ekonomik dengelenme teorisinin- temellerini oluturduunu vurgular.

YNETC SEKNLER (ELT) KURAMI

Pareto insana zg beceri, kabiliyet ve benzeri niteliklerin insanlar arasnda doal olarak eitsiz daldn, bu nedenle insanlarn fiziksel, entelektel ve ahlaki adan eit olmadklarn ve neticede toplumda bu eitsizlikten kaynaklanan bir heterojenlik olduunu savunur. Ona gre, farkl niteliklere sahip insanlar arasndaki bu eitsizlik doal olduundan insanlar arasnda gerek anlamda bir eitlikten hibir zaman sz edilemez; bu bakmdan eitlik bir tremden ibarettir (Tolan, 1985: 34). Bu eitsizlie ve heterojenlie bal olarak toplumda baz bireylerin dierlerinden her zaman daha becerikli olacan ve bu nedenle bilinen btn toplumlarda farkl ve eit olmayan niteliklere sahip az saydaki egemen sekinle (elit) bu sekinler tarafndan ynetilen bir insan kitlesinin her zaman olacan savunur. Baka bir ifadeyle, Pareto bir toplumda kitle ile sekin dedii iki grup arasnda Makyavelci gelenee zg bir ayrm yapar (Aron, 2000: 364).
SIRA SZDE

Marx ile Paretonun elit ynetim ile ilgili grlerini karlatrnz. SIRA SZDE Sekinler teorisinde Paretonun ismi, genellikle ayn dnemde yaam olan bir D NEL dier talyan siyasetMbilimci ve sosyolog Gaetano Mosca ile birlikte anlr. Bunun nedeni ise, Pareto ve Moscann, ayr alm olmakla birlikte birbirine olduka benzer S O R U iki elit teori sunmu olmalarndan kaynaklanr. Bu benzerliklerin banda ise, her iki kuramcnn siyasal sekinleri g yapsndan ok kiisel niteliklere dayal olarak analiz etmi olmalar A T yine her iki teorinin Marxn yneten-ynetilen ayrmnn olmave DKK d gelecein toplumuyla ilgili grlerini reddedip elit ynetimi btn toplumlarda kanlmaz olarak grmeleri gelmektedir (Haralambos & Holborn, 1995: 515; SlatSIRA SZDE tery, 2010: 88). Bu adan her ikisinin stn kiisel niteliklere dayandrdklar sekinler analizi, bir toplumda gcn kiisel niteliklere deil, fakat ekonomik kontrole sahip olanlarn elinde toplandn savunan Marxn analizine karttr. Her iki kuramAMALARIMIZ cya gre bir elit grubun gc sadece kiisel zeliklerden deil, rgtsz ve dank olan halk kitleleri karsnda rgtl ve birleik olmasndan da kaynaklanr (Haralambos & Holborn,P1995: 515). Bu adan her iki kuramcnn dnceleri klasik ve K T A modern sekinler teorisi arasnda bir kpr olarak grlr ve bu nedenle genellikle modern sekinler teorisinin kurucular olarak kabul edilirler (Slattery, 2010: 88). Scott (1995:E24) Pareto ve Moscann her ikisinin de sekinler teorisinde Makyavel ve T LEV ZYON de Nietzschenin toplumsal yaamda g istenci (will to power) olarak ifade edilen drtlerin nemini vurgulayan dncelerinden etkilendiklerini ancak Paretonun tortular adn verdii bu drtlerin analizine daha da nem verdiini vurgular. NTERNET Pareto, birincisi toplumsal sekinlerin tmn kapsayacak kadar geni ikincisi ise, sadece ynetici sekinleri kapsayacak kadar dar anlamda iki sekin tanm yapar. Geni anlamda kulland sekin kavram etkinlik alannda baarl olmu ve mesleki hiyeraride st dzeye erimi, dahas yaam yarnda iyi not almay baarm az sayda bireyi kapsar (Tolan, 1985: 35; Aron, 2000: 365; Coser, 2010:347). Paretonun kulland dar anlamdaki sekin kavram ise, iktidarda bir rol oynayan ve siyasal yetkiye sahip az sayda bir aznlktan oluur (Tolan, 1985: 35; Aron,

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NT RNET ParetoEtoplumsal sekinler ile ynetici sekinler eklinde biri geni dieri dar olmak zere iki sekin tanm yapar. Ancak almalarnda kavram dar anlamdaki tanmyla, yani ynetici sekinler ya da siyasal sekinler anlamnda kullanr.

7. nite - Klasik Sosyolojiye Katk: Vilfredo Pareto ve Sekinler Teorisi

171

2000: 365). Paretonun ynetici sekinler adn verdii bu sekinler bir toplumda fiilen egemen ve iktidar olan snftan baka bir ey deildir (Tolan, 1985: 35) ve Pareto almalarnda zellikle ynetici sekinler zerinde younlar. zetle Pareto her toplumun nfusunun; () sekin olmayan bir alt tabaka ile () sekinlerden oluan bir st tabaka olmak zere iki temel tabakaya ayrldn, sekinlerden oluan st tabakann da kendi iinde, (a) ynetici sekinler ve (b) ynetici olmayan sekinler olmak zere ikiye ayrldn, ayrca toplumlarn sz konusu bu sekinlerin, zellikle ynetici sekinlerin doas ile belirginletiini savunmaktadr (Aron, 2000: 365). Pareto baarl ve yetenekli olarak tanmlad sekinlerin aksine tabi konumdaki alt snf yeteneksiz ve rgtsz ve de ynetimi sorumluluklarn yerine getirme konusunda denetleme ve kontrol etme konusunda her zaman sessiz ve duyarsz kalan bir snf olarak tanmlar (Slattery, 2010: 89). Swingewooda (1998: 199) gre Paretonun hmanizme ve kollektivist demokrasiye duyduu dmanln kayna, tarihsel gelimenin, pasif kitleler zerinde tahakkm kuracak vasflarla donatlm olan aktif aznlklarn eseri olduu inancyd. Pareto, siyasal sekinleri de tortu ve trem temelinde yapt psikolojik bir ayrma ve buna bal olarak ynetim biimlerine ve aralarna gre iki gruba ayrr. Bu ynetim aralarn da g ve hile olarak tanmlar. G ve hile eklindeki bu iki ynetim aracnn ise, yukarda belirtildii gibi, Makyavelin aslanlar ve tilkiler arasnda yapt nl ayrmn baka bir biimi olduu bilinmektedir (Haralambos & Holborn, 1995: 516; Swingewood, 1998: 203; Aron, 2000: 366). Slattery (2010:89) literatrde Pareto ve Moscann ok defa Yeni Makyavelistler olarak SIRA SZDE anldklarna dikkat ekmektedir. Pareto ve Moscann neden Yeni Makyavelistler olarak anldklarn aratrnz.
DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Bylece Pareto sosyolojisinde siyasal sekinler, halk ynetme ekillerine gre iki temel gruba ayrlr. Bunlar; S O R U () g kullanarak yneten aslanlar ile () gizlice, kurnazca ikna ederek yneten tilkiler DKKAT Pareto askeri diktatrlkleri rnek olarak verdii aslanlar kararl, dobra ve acmasz bir ynetici sekin grup olarak tanmlar, Avrupa demokrasilerini rnek olaSIRA SZDE rak verdii tilkileri ise kurnaz, ynlendirici/maniplatif ve diplomatik bir ynetici sekin grup olarak tanmlar (Haralambos & Holborn, 1995: 516; Slattery, 2010: 89). Pareto, insana zg kabiliyetlerin yan sra tortularn da insanlar arasnda eitAMALARIMIZ siz daldn ve kitlelerde genellikle muhafazakar olan ikinci tr tortularn gl olduunu bu nedenle de bu tortularn kitleleri itaatkar kldn savunur (Coser, 2010: 349). Siyasal sekinlerde ise, birinci ve ikinci kategori kalntlarn daha belirK T A P gin olduunu, bununla birlikte tilkiler grubunda zellikle birinci kategorideki kalntlarn, aslanlar grubunda ise zellikle ikinci kategorideki kalntlarn daha gl olduunu ne srer. Bylece birinci kategori kalntlarla byk lde donatlTELEV ZYON m sekinler olan tilkiler hileyi ve kurnazl tercih ederler; ekonomik ve politik kurumlar kullanarak, yeniliklere ve entrikalara bavurarak ve de ideoloji ve propagandayla farkl fikirleri tekrar tekrar birletirerek glerini korumaya ve iktidarNTERN T larn srdrmeye alrlar (Swingewood, 1998: 204). Pareto tilkiler Eadn verdii bu sekinleri demokratik denilen rejimlerin bir nitelii olarak grr. Bu nedenle

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

172

Klasik Sosyoloji Tarihi

modern kitle demokrasilerini ynetici sekinlerinin zellikleri asndan zellikle birinci kategorideki tortular bakmndan ar derecede zengin, ikinci kategorideki tortular asndan ise acnacak derecede yoksul olan toplumlar olarak niteler ve bunun sonucunun yaygn bir rme, dleke insancllk karakter yozlamas ve hakim snfn boyunduruunu krmak zere iddete bavurmaya hem istekli hem de buna gc olanlara bir kap amak olduunu vurgular (Pareto, 1963ten aktaran Swingewood, 1998: 204). Neticede Pareto, demokrasinin gcn temsiliyeti bir dalm olduu (Slattery, 2010: 89) ve bu adan dier ynetim ekillerinden ayrt edici bir zellie sahip olduu ynndeki grleri reddeder ve demokrasinin de znde dier tm ynetim biimleri gibi bir elit ynetimi olduunu savunur. Mosca da Pareto gibi demokrasinin imkansz olduunu ve mmkn olan tek ynetim biiminin elit ynetim olduuna inanr. kinci kategori kalntlarla, yani aileye ve gruba sadakat, dayanma ve yurtseverlik ile daha ok donatlm olan aslanlar ise daha az hileye ve daha ok gce bavurarak ynetirler ve Pareto toplumun temellerini oluturup, onun srekliliini salayan kavgac ruhu kamladn dnd bu ikinci kategori kalntlar daha nemli ve stn grr (Swingewood, 1998: 204). Bununla birlikte Paretoya gre sekinler dolam ynetici sekinlerin sahip olduklar birinci ve ikinci kategorideki tortularn oranna baldr ve iktidarda en uzun sre kalan en etkili ynetici snf da genel olarak bu birinci ve ikinci kategorideki tortularn bir bileimine sahiptir. deal ynetici snf kararl ve zorlu eylem yetenei olan insanlarn ve hayal gc kuvvetli, yeniliki ve ilkesiz bakalarnn, aslanlar ve tilkilerin makul bir karmn ierir (Coser, 2010: 349). zet olarak, Pareto siyasal sekinler kuramnda daha stn kiisel niteliklere sahip olduunu dnd elitler tarafndan ynetimin tm toplumlarda kanlmaz olduunu savunmaktadr. Mosca da benzer ekilde sekinlerin gcnn kiisel niteliklerinden geldiini savunuyordu. Pareto ve Mosca demokrasi ynetimi de dahil olmak zere tm ynetim biimlerini elit ynetimler olarak gryor ve bu dnceleri ile Marxn gelecee ilikin snfsz toplum ngrsn de reddediyorlard. Dahas Pareto ve Moscann her ikisi iin de btn devrimler -ve tabi ki Marxn snfsz topluma geii salayacak olmas bakmndan kurtulu olarak grd proleterya devrimleri- sadece bir sekinler grubunun yerine bir baka sekinler grubunun gelmesinden ibarettir. Her ikisi iin de sekinler ynetiminin temeli, paralanmlk, danklk ve duyarszlk gibi zafiyetlerle donatlm halk kitlelerinin aksine, sekinlerin ayrt edilebilir stn kiisel niteliklerinden gelir (Slattery, 2010: 88). te yandan Paretoya gre, btn sekinler iktidara geldikten belirli bir sre sonra yozlamaya ve onlar sekin statsne ykselten nitelikleri yitirmeye balarlar (Tolan, 1985: 35). Pareto iin bu sre tarihsel adan doal ve kanlmazdr (Swingewood, 1998: 203). Ynetici snf konumunda olan ve iktidar brakmak istemeyen baz sekinler, farkl yntemlerle iktidardaki mrlerini uzatmaya alrlar. ok defa alt snftan ynetmeye ve g kullanmaya uygun tortulara sahip akll bireylerin sekin tabakaya ykselmesiyle ynetici snf yeniden canlanp glenebilir. Ancak neticede ynetici sekinler hibir zaman iktidarda srekli olarak kalamazlar (Haralambos & Holborn, 1995: 516; Slattery, 2010: 89). Ynetici sekinlerin en nemli zafiyetlerinden biri, birbirlerinin sahip olduu niteliklerden yoksun olmalardr. Buna gre Aslanlar hayal gc ve kurnazlktan yoksundurlar ve bu yzden kendileri adna dnecek tilkileri altrrlar. Tilkiler ieri szdklarnda gc hzla ele geirmeye balarlar. Ancak tilkilerin de zayf noktalar vardr. G kullanma, kesin karar alma yeteneinden yoksunlardr ve bu yzden kararl ve rgtl bir gen aslanlar grubuna gc kaptrmaya aklardr

7. nite - Klasik Sosyolojiye Katk: Vilfredo Pareto ve Sekinler Teorisi

173

(Slattery, 2010: 89). zetle btn sekinler hem say olarak hem de glerini elde ettikleri kalntlardaki azalma neticesinde gerilemeye ve yerlerini baka ynetici sekinlere brakmaya mahkmdurlar. te yandan yer deitirme esnasnda ortaya kan mcadele, ok defa iktidardaki sekin grupla geni halk kitleleri arasndaym gibi gsterilse de Pareto iin bu her zaman sekin gruplar arasndaki bir iktidar mcadelesinden ibarettir. Pareto sosyolojisinde toplum, genel biimi itibaryla bir sekinler dolam grnmndedir ve sekinler dolam tarihsel sreci anlamada bir anahtar kavram niteliindedir (Swingewood, 1998: 204). Bir baka ifadeyle, Pareto iin tarih bu iki temel tip halinde ele ald ynetici sekinlerin birbiri ile yer deitirmesinden ibaret dngsel bir sretir. Tarihteki en byk deimeler, Paretonun sekinler dolam olarak tanmlad, bir elit grubun yerini baka bir elit grup ald zaman meydana gelir (Haralambos & Holborn, 1995: 515). Bu nedenle Pareto iin, aristokrasi adn verdii bu ynetici sekinlerin yaam ve lm tarihsel adan en nemli olgudur (Aron, 2000: 369). Ona gre tarih aristokrasilerin srekli ve dnml olarak birbirini izledii bir tarihtir. Tarih ncelikle oluan daha sonra mcadele ederek iktidara gelen, iktidarn sren, ardndan gerileyerek yerini baka sekinlere brakan sekinlerin tarihidir. Bu bakmdan tarih Paretoya gre, sonu gelmez bir sekinler dolam hikyesi, tarih aristokrasiler mezarldr (Pareto, Trait de Sociologie Gneralden aktaran Aron, 2000: 369; Swingewood, 1998: 202: Slattery, 2010: 89). Grld gibi Pareto tarihsel deimeyi ileriye ynelik olarak deil, sonsuz tekrara dayal dngsel bir deime olarak kavrar. Paretonun almalarnda Marx, Comte ve Spencerin almalarnda olduu gibi ynelimsel bir tarih anlaynn aksine srekli olarak kendini tekrarlayan dngsel bir tarih anlay vardr (Ritzer, 1996: 38). Onun iin ilerleme ve evrim inanc son derece samadr. nsan toplumlar aslanlarn egemenliinden tilkilerin egemenliine ve tekrar geriye ayn dngy sonsuza kadar tekrarlamak zorundayd. Onu srekli kayan ancak mutlak bir ekilde deimeyen denge nitelendirir. Tarihte hi bir ey yeni deildir; tarih sadece insan budalalnn kayddr. topyann tam olarak hibir yeri yoktur (Coser, 2010: 347). Son olarak Aron (2000: 368), Pareto sosyolojisinde toplumun genel hareketinin karlar, kalntlar, tremler ve toplumsal benzemezlik (veya heterojenlik) dedii karlkl olarak birbirine bal drt deikene gre anlaldn belirtir. Toplum bu drt deiken zerine kurulu olan bir dengedir ve tremler deitike bu denge de biim deitirir; ancak denge olarak kalr (Tolan, 1985: 36). Aron (2000: 368), bu tezin toplumsal deimenin salt ekonomik yap tarafndan belirlendii eklindeki Marksizme mal edilen teze kart olduunu ne srer. Daha ak olarak Pareto sosyolojisinde karlar, kalntlar ve tremler zerinde, kalntlar ve tremler de davranlar ve ekonomik sistemler zerinde etkilidirler. Bylece toplumsal deime sistemi oluturan birbirine bal farkl deikenlerin hareketiyle belirlenir. Swingewood da (1998: 201) Pareto sosyolojisinde zellikle bireylerin sistemin moleklleri olarak ele alndklarna ve davranlarnn da insani-olmayan gler, ama daha nemlisi, sistemin kendisinin ikin zellikleri (kar, bilgi, tortular ve tremler) tarafndan etkilendiine dikkat ekmektedir. Swingewood bu noktada Paretonun, toplumu mekanik biimde hareket eden dsal faktrlerin rn sayan pozitivizmin aksine toplumsal sistemin kurucu gelerinin ikin, aktif zelliklerini yakaladn ancak evrensel ve statik nitelikteki temel kavramlar tortu ve tremin modern sanayi toplumlarnn karmak yaplarna k tutmaktan ziyade iyice anlalmaz bir hale getirdiini ve neticede Paretonun toplum kuramnn sosyolojik olmaktan ok her eyi kapsayc speklatif bir tarih felsefesi olduunu vurgular (Swingewood, 1998: 205).

174

Klasik Sosyoloji Tarihi

BLG NOTU: Arona (2000:368) gre Paretocu kuramla Marksist kuram arasndaki ztlk, en azndan Paretonun onu anlad biimiyle, Marxn snf kavgas adn verdii eyi Paretonun yorumlama biiminde ak ve net grldn belirtir. Buna gre Pareto, Marxn tarihi bir snf kavgas olarak gren tezini hakl grr ancak Marx iki noktada haksz grr. Birincisi, Marxn snf kavgasnn sadece ekonomi tarafndan belirlendiini, daha dorusu retim aralarnn mlkiyetinden kaynaklandn dnmesi yanltr; nk ona gre snf kavgas yaam iin kavgann sadece bir biimidir; ikincisi de Marxn burjuvazi ile emeki snf arasnda grd snf kavgasn tarihte daha nce grlen kavgalardan farkl grmesi ve emeki snfn olas bir zaferinin bu kavgaya son vereceine inanmas yanlt. Nitekim Paretoya gre bylesi bir zafer ile birlikte emeki snfn egemenliine deil fakat onun adna konuanlardan oluan ayrcalkl bir aznln egemenliine ulalacaktr (Aron 2000:368-369). te yandan, Pareto kendi kuram ile Marksist kuram arasndaki ztl bu ekilde yorumlasa da literatrde iki kuram arasnda arpc baka farkllklar olduuna dikkat ekilmektedir. Bunlardan ilkine gre Marx siyaset sekinlerini g yapsna gre analiz ederken, Pareto ve de Mosca kiisel niteliklere gre analiz etmektedirler (Slattery, 2010: 88). kinci olarak da Marxn kuram, toplumsal deimede kitlelerin rolnn nemini vurgularken, Pareto toplumsal deimede elitlerin roln ve nemini vurgulayan bir elit teori sunmaktadr. Bu elit teori, btn toplumlarn kanlmaz olarak kendi entelektel karlar adna hareket eden kk bir elit kesimin hakimiyeti altnda olduklarn varsayar (Ritzer, 1996: 38). Kitleler rgtsz, dank, paralanm ve yeteneksiz olduundan Marxn kuramnda olduu gibi devrimci glere dnmelerinin ve kurtulularnn ihtimali de bulunmamaktadr. Bir baka deyile, Paretocu kuramda toplumsal deime elit kesimde gereklemekte toplumun alt kesimlerinde ise ciddi bir dnmn gerekleme ihtimali bulunmamaktadr. Son olarak Pareto yeni bir elitin baa gelmesiyle birlikte ayn srecin tekrar yeni batan baladn ve bunun hep bu ekilde devam ettiini savunur. Bylelikle Pareto toplumsal deimenin belirli bir ynelime sahip olduunu dnen Marx (snfsz toplum), Comte (pozitif aama) ve Spencer (heterojen toplum aamas) gibi kuramclarn aksine dngsel (tekrara dayal) bir toplumsal deime kuram sunar (Ritzer, 1996: 38). Daha ak olarak Pareto evrimci ve de devrimci nitelikteki tm gelime teorilerini, bu balamda hem Spencerin evrimsel deime hem de Marxn devrimsel deime analizlerini reddeder. Ona gre Marksizmin snfsz toplum analizi bir tremden ibarettir ve eitlik sadece teorilerde bir trem olarak, bir illzyon olarak vardr. Sonu olarak Marxta snfsz topluma ynelimli bir tarih anlay varken Paretoda tarih hi bitmeyen bir sekinler dolam hikayesinden ibarettir (Haralambos & Holborn, 1995: 516).

SONU
Paretonun sosyolojiye katks, baz evrelere gre tartmal bir konu olsa da almalarnn, modern sosyolojinin geliimi zerinde etkili olduu aktr. Ancak bu katknn Marx, Durkheim ve Webere kyasla snrl dzeyde olduu da aikrdr. Paretonun zellikle toplumu dengede olan bir sistem olarak gren grlerinin Parsons zerinde nemli bir etki yaratt daha nce de belirtildi. Ancak Paretonun sosyolojideki etkisi Parsons ile snrl da deildir. Paretonun elit (sekinler) dolam kuram da siyasal sistem analizlerinde nemli bir etkiye sahiptir. Paretonun zellikle iktidar sekinleri konusundaki grlerinin Robert Michelsin oligarinin tun yasas ve C.W. Millsn iktidar sekinleri teorilerinde yer ald bilinmektedir (Slattery, 2010:

Oligari bir toplumun ya da rgtn tepedeki yneticiler tarafndan kontrol altnda tutulmasdr (Lipset, 2008: 14).

7. nite - Klasik Sosyolojiye Katk: Vilfredo Pareto ve Sekinler Teorisi

175

91). Ne var ki Paretonun aralarnda nemli bir fark gzetmeksizin tm siyasal rejimleri (rnein, demokrasi ile dikta rejimini) ayn kefeye koyarak deerlendirmesi de ar derecede basit bir tarihsel anlay olarak eletirilere yol amtr. Ayrca insanlarn ve toplumlarn deimez bir nitelie sahip olduklar varsaymn temellendiren tortular ve tremlerle ilgili kuram da, yukarda belirttii gibi, gnmz toplumlarnn anlalmasna k tutmaktan uzak olarak deerlendirilmitir. Bu noktada Pareto sosyolojisini eletiren Swingewood Paretonun en arpc baarsnn toplumu, soyut, tarihd ve son kertede sosyolojik-olmayan terimlerle bir sistem olarak tanmlamas... olduunu vurgular. Ayrca Tolann (1985: 36) belirttii gibi Grnrde psikolojik bir nitelie sahip olduu izlenimi veren Pareto sosyolojisi, aslnda psikolojik aklamaya da yer vermemektedir. Son olarak Paretonun elitlerin halk kitlelerinden daha stn niteliklere sahip olduklarn lecek bir yntem de sunmad ve aslanlarla tilkiler arasnda yapt ayrmda kulland kriterin de kendi yorumundan ibaret olduu savunulmaktadr (Haralambos & Holborn, 1005: 516). te yandan, gnmzde Paretonun almalarn ok az kiinin, Moscann almalarn ise neredeyse hi kimsenin okumad vurgulansa da (Ritzer, 1996: 38), her ikisinin sekinler ynetimi konusundaki grleri, grnte kitle demokrasisi anda bile halen sekinlerin ynettikleri gereini aydnlatt ve de hayati nemde olan bir sekinler analizi geleneinin kurulmasna nayak olduklar savunulmaktadr (Slattery, 2010: 92). Coser da (2010: 351) sosyolojik teorinin geliiminde nemli bir yere sahip olan toplumsal sistem dncesinin ilk belirgin ifadesini ve yine sosyolojide nemli bir yere sahip olan sekinler zmlemesi ile bu zmlemenin tabakalama kuramlar asndan nemini Paretoya borlu olduumuzun zellikle altn izer. Son olarak, Aronun belirttii gibi Paretonun kuram ne kadar sevimsiz olursa olsun, bir doruluk pay olmadn kabul etmek gtr (Aron, 2000: 373).
BLG NOTU: Trkeye oligarinin tun (ya da demir) yasas olarak evrilen kuram Alman sosyolog ve iktisat Robert Michels tarafndan gelitirilmitir. Robert Michels Siyasal Partiler adl nl almasnda sosyalist ve sosyal demokrat partiler, ii sendikalar ve kooperatifler gibi nitelikleri gerei demokratik bir yap ve ileyie sahip olmalar gereken rgtlerde, niin kanlmaz biimde aznlk ve tek lider ynetimine dntn aklamaya almtr (Dereli, 2008). Michels yapt aratrmalar ve incelemeler neticesinde, tm rgtlerin aznlk ynetimine dnme eklinde oligarik eilimlere sahip olduklarn grm ve bu durumu oligarinin demir kanunu olarak tanmlamtr. Michelsin bu tanmna gre seilmilerin, semenler, vekillerin veklet verenler, delegelerin delege edenler zerinde egemenlik kurmasna yol aan rgtn kendisidir. rgtten bahseden gerekte oligariden bahsediyor demektir (Lipset, 2008: 14). Oligari, yani bir toplumun ya da rgtn tepedeki yneticiler tarafndan kontrol altnda tutulmas, brokrasilerin ya da byk apl rgtlerin i ileyiinden doan bir zelliktir (Lipset, 2008: 14). Neticede Michels demokratik bir ekilde ynetilen rgtlerde dhil tm rgtlerde oligarinin kanlmaz olduuna dikkat eker. Bylece Michels demokrasinin imknsz olduunu savunan Pareto ve Moscann kuramna benzer ekilde demokratik rgtlerde bile oligarinin kanlmaz olduunu savunur. Balangta ne kadar demokratik bir amala yola klm olursa olsun brokratiklemenin artmas ile birlikte rgtlerin ynetim kademelerinde gc elinde tutanlar, zamanla rgtn tabanndan uzaklamaya ve kendi kiisel karlarn nde tutarak iktidarlarn srekli klma urasna girmeye balarlar ve neticede rgt ynetimi oligariye dnr.

176

Klasik Sosyoloji Tarihi

zet
A M A

Vilfredo Paretonun genel yaklamn tanmlayabilmek. Toplumu sistem kavram erevesinde zmlemeye alan ve sosyoloji tarihinde yer alan sra d sosyologlardan biri olarak kabul edilen Pareto, Aydnlanma dnrlerinin ou fikirlerine, sosyolojinin ilk dnem geliiminde etkili olan ilerleme kuramlarna, pozitivizme, evrimcilie, hmanist felsefeye ve Marksizme eletirel yaklam, kitle demokrasisi fikriyle alay etmi ve almalarnda bu yaklamlardan olduka farkl nitelikte dncelere yer vermitir. rnein, Aydnlanma filozoflar rasyonalitenin nemini vurgularken, Pareto insani igdler gibi rasyonel olmayan faktrlerin nemi zerinde durmu ve sosyolojisini deimez nitelikte olan bir insan doasnn ve de kendi deyimiyle mantksal olmayan davranlarn temeli zerine kurmutur. Meslektalarnn da, zellikle Marxn almalarna olduka eletirel yaklaan Pareto, Marxn nerdii toplumsal deime kuramna zt bir toplumsal deime kuram nermitir. Paretonun mantkl olan ve olmayan davran tanmlamasn ve bilim anlayn aklayabilmek. Pareto, insan davranlarn mantksal olan ve olmayan davranlar olarak tanmlar. Ancak ona gre insanlar daha ok mantksal olmayan ekilde davranma eilimine sahiptirler. Bu nedenle sosyolojik zmlemesini mantksal olmayan davranlar zerine kurar. Paretonun almalarnda nesnel-gereklikteki ara-ama ilikisi, oyuncunun bilincindeki ara-ama ilikisine uygun ise davran mantksal kategoriye girer, znel ve nesnel olarak mantkl ba ortaya koyamayan davranlar ise mantksal olmayan kategoriye girerler (Aron, 2000: 325). Neticede, Pareto mantkl davranlar usavurmaya gndermeyle, mantksal olmayan davranlar ise duygulara, deerlere ve benzeri elere gndermeyle tanmlar. Sosyolojiyi de mantksal olmayan davranlarn incelenmesi olarak grr ve almalarnda bu davranlar tmevarm yntemine ve deneye-gzleme dayanan mantksal-deneysel dedii saf bir bilim anlay altnda incelemeye

alr. Ona gre mantksal-deneysel bilim anlaynn birinci zellii tek amacnn gereklik olmasdr. Bu anlaya gre, bilimin amac yarar deil geree ulamaktr ve yarar ile gerek arasnda bir akma olduunu gsteren hibir kant da yoktur (Aron, 2000: 329). Mantksal-deneysel bilim anlaynn ikinci zellii ise, deney-d ya da deney-st btn kavramlarn kesinlikle dlanmalardr. Bu durumda dinsel, felsefi ve varlkla ilgili btn kavramlar ve de ilerleme, eitlik gibi deneyi aan, zle ilgili kavramlar bilimsel olmayan kavramlar olarak dlanrlar (Aron, 2000: 330-31). Paretonun almalarnda tortu ve trem kavramlarn nemini yorumlamak. Pareto toplum zmlemesinin temelinde yer alan mantksal olmayan tm davranlarnn temelinde yer alan iki temel unsurdan sz eder: () tortu adn verdii ve deimez dedii eilimler ile () trem adn verdii, insanlarn davranlarn hakl klmak iin her durumda bulduklar ve deiken dedii nedenler (Aron, 2000: 340). Bu iki ge Paretonun tm almalarnn temellerini oluturacak bir neme sahiptirler. Ona gre bu iki ge insanlarn davranlarn ve dolaysyla toplumun doasn nemli lde etkilemekte, toplumsal sistem kalntlarn ve tremlerin genel nfus iindeki dalmna gre bir denge durumuna ulamaktadr. Pareto kalntlarn duygularla kartrlmamas gerektiini, tortularn duygularla, anlatm ve davran arasnda arac olduklarn, insanlarn igdleri ile ilikili olduklarn ve fiziksel olarak da gzlenemediklerini belirtir (Aron, 2000: 343). Tremler ise insanlarn davranlarn dorulamak, merulatrmak ve inandrc klmak iin kullandklar rasyonelletirmeler, ideolojiler ve entelektel bahanelerdir (Swingewood, 1998: 201; Slattery, 1991: 228). Davran merulatrmada kullanlan tremler deise de davranlarn kkeninde yatan kalntlar deimediinden insann doas dolaysyla da toplumun yaps ayn kalmakta, tarihsel deime de ileriye ynelik olarak deil, sonsuz tekrara dayal dngsel bir deime olarak ekillenmektedir.

A M A

A M A

7. nite - Klasik Sosyolojiye Katk: Vilfredo Pareto ve Sekinler Teorisi

177

A M A

Paretonun sekinler (elit) teorisini zetleyebilmek. Pareto, insan rk niteliklerinin eitsiz daldn ve bilinen btn toplumlarda farkl ve eit olmayan niteliklere sahip az sayda bir egemen sekin (elit) grup ile ynetilen bir insan kitlesi olduunu savunur. Paretoya gre genel olarak sekinler yetenekli ve baarl bireylerden oluurken, tabi konumdaki alt snf yeteneksiz, rgtsz ve de ynetimi denetlemede duyarszdr. Paretonun kitle ve sekin arasnda yapt bu ayrm Makyavelci gelenee zg bir ayrm olarak ortaya koyar. Sekinlerden oluan st tabakay da kendi iinde ynetici olan ve olmayan sekinler olmak zere ikiye ayrr ve toplumlarn zellikle ynetici olarak tanmlad sekinlerin doas ile belirginletiini savunur. Pareto ynetici sekinleri de iktidardaki dolam biimlerine ve kitleleri ynetmede kullandklar g ve hile eklindeki iki farkl ynetim aracna gre aslanlar ile tilkiler olmak zere iki farkl grup altnda analiz eder. Askeri diktatrlkleri rnek olarak verdii aslanlar kararl, dobra ve acmasz bir ynetici sekin grup olarak tanmlarken, Avrupa demokrasilerini rnek olarak verdii tilkileri kurnaz, ynlendirici/maniplatif ve diplomatik bir ynetici sekin grup olarak tanmlar. Pareto sosyolojisinde toplum genel biimi itibaryla bir sekinler dolam grnmndedir ve tarih bu iki temel tip halinde ele ald ynetici sekinlerin birbiri ile yer deitirmesinden ibaret dngsel bir sretir, Paretonun ifadesiyle, tarih aristokrasiler mezarldr. Neticede Paretonun sz konusu bu sekinler teorisi demokrasinin imkansz olduunu ve mmkn olan tek ynetim biiminin elit ynetim olduu varsaymna dayanr.

A M A

Paretonun sosyolojiye katksn deerlendirebilmek. Paretonun elit (sekinler) dolam olarak bilinen yaklam siyasal sistem analizlerinde etkili olmu ve grnte kitle demokrasisi anda bile halen sekinlerin ynettikleri gereini aydnlatmtr. Ancak Paretonun aralarnda nemli bir fark gzetmeksizin tm siyasal rejimleri (rnein, demokrasi ile dikta rejimini) ayn kefeye koyarak deerlendirmesi eletirilere yol amtr. Pareto sosyolojisinde geen sistem ve denge kavramlar da Pata Parsons olmak zere sonra gelen sosyolojik yaklamlar zerinde etkili olmutur. Ancak tortu ve trem olarak tanmlad kavramlar gnmz toplumlarnn anlalmasna k tutmaktan uzak grlmtr. Sonu olarak, Paretonun almalar phesiz ki sosyolojinin geliimine nemli katklar salamtr. Ne var ki Marx, Durkheim ve Webere kyasla Paretonun modern sosyolojinin geliimi zerindeki etkileri snrl dzeyde kalmtr.

178

Klasik Sosyoloji Tarihi

Kendimizi Snayalm
1. Aada verilen sosyologlardan hangisinin almalarnda Pareto sosyolojisinin etkisi ak olarak grlr? a. Simmel b. Marx c. Durkheim d. Parsons e. Spencer 2. Pareto aada verilen sosyologlardan en ok hangisine kart grleriyle tannr? a. Weber b. Marx c. Durkheim d. Spencer e. Comte 3. Paretonun tilkiler adn verdii ynetici sekinlerde daha gl olan tortular aada verilenlerden hangisidir? a. Uyuma (veya bileim) igds b. Kmelerin (veya gruplarn) sreklilii c. Duygular da dnk davranlarla aklama gereksinimi d. Toplumculukla ilikili kalntlar e. Bireyin ve bamllklarnn btnl 4. Paretoya gre mantkl olmayan davranlar belirleyen temel e aadakilerden hangisidir? a. Anlatmlar b. Kuramlar c. Duygular d. Tremler e. deolojiler 5. Aadakilerden hangisi Paretonun mantksal-deneysel bilim anlaynn zelliklerinden biri deildir? a. Tmvevarm yntemine dayanmas b. Deneye-gzlemedayanmas c. Toplumsal yarar amalamas d. Geree ulamay amalamas e. Deney-d kavramlar dlamas 6. Pareto sosyolojisi asndan aada verilenlerden hangisi yanltr? a. Paretoya gre insanlar daha ok mantkl ekilde hareket etme eilimindedirler. b. Pareto toplumu ak ekilde bir sistem olarak tanmlar. c. Pareto toplumun deimez nitelikte bir insan doas zerine kurulduunu varsayar. d. Pareto insan davranlarn mantkl/mantksz davranlar olarak tanmlar. e. Pareto insanlarn davranlarn merulatrmada kullandklar rasyonelletirmelere tortu/kalnt ad verir. 7. Aada verilenlerden hangisi Paretonun snflamasnda yer alan kalntlardan biri deildir? a. atma igds b. Kmelerin sreklilii c. Duygular da dnk davranlarla aklama gereksinimi d. Toplumculukla ilikili kalntlar e. Cinsel kalntlar 8. Tremlerle ilgili olarak aada verilenlerden hangisi yanltr? a. Szl nitelikte olmalar b. Deiken olmalar. c. Davrann temelinde yatan igdler olmalar d. Gzlemlenebilir olmalar e. Davranlar merulatrmada kullanlmalar 9. Paretonun sekinler teorisi ile ilgili olarak aada verilenlerden hangisi yanltr? a. Tm toplumlarda kitle ve sekin olmak zere iki temel grup vardr. b. Sekinler yetenekli ve baarl bireylerden oluurken kitleler yeteneksiz ve duyarszdrlar. c. Sekinler kendi ilerinde yneticiolan ve olmayan olmak zere iki temelgruba ayrlrlar. d. Tm toplumlar zellikle ynetici olan sekinlerin doas ile belirginleir. e. Pareto ynetici sekinleri de alm olduklar eitime gre aslanlar ve tilkiler olarak iki gruba ayrr. 10. Ynetici sekinlerle ilgili olarak aada verilenlerden hangisi yanltr? a. Pareto ynetici sekinleri aslanlar ile tilkiler olmak zere iki farkl grup altnda analiz eder. b. Ynetici sekinler kullandklar ynetim aracna gre farkllarlar. c. Pareto aslanlara Avrupa demokrasilerini rnek olarak verir. d. Aslanlar kararl, dobra ve acmasz bir ynetici sekin grup olarak tanmlanr. e. Tilkiler kurnaz, ynlendirici/maniplatif ve diplomatik bir ynetici sekin grup olarak tanmlanr.

7. nite - Klasik Sosyolojiye Katk: Vilfredo Pareto ve Sekinler Teorisi

179

Okuma Paras
ROBERT MICHELS, DEMOKRAS VE OLGSRNN TUN KANUNU Trkeye eviren: Toker DEREL GR Seilmilerin semenler, vekillerin vekalet verenler, delegelerin delege edenler zerinde egemenlik kurmasna yol aan rgtn kendisidir. rgtten bahseden gerekte oligariden bahsediyor demektir. lk kez 1911de yaynlanan bu szler Michelse ait nl oligarinin tun kanununu zetlemektedir. O zamanlar gen bir Alman sosyolou olan Robert Michels, Siyasal Partiler isimli eserinde, geleneksel demokrasi ve sosyalizm teorisinin dayand ve Rouseaunun dorudan halk demokrasisi kavramna kart olan byle bir temel siyasi gr ortaya koymu oluyordu. Michelsin iddiasna gre mevcut demokrasilerin kt ileyii ve zellikle liderlerin toplum ve rgtler zerinde egemen oluu, sosyal ve ekonomik gelimenin yetersizliinden, renim dzeyinin dklnden ya da kamuoyunu oluturan iletiim aralarnn ve dier g kaynaklarnn kapitalistlerce denetlenmesinden ileri gelmemekte, daha ok karmak sosyal sistemlerin doasndan kaynaklanmaktadr. Oligari, yani bir toplumun ya da rgtn tepedeki yneticiler tarafndan kontrol altnda tutulmas, brokrasilerin ya da byk apl rgtlerin i ileyiinden doan bir zelliktir. Michelse gre modern insan zmsz bir ksr dng ile kar karyadr; yle ki, insann ulus devletler, sendikalar, siyasi partiler ya da kilise gibi byk kurumlarn tepesindeki az sayda yneticiye etkin bir g devretmeksizin bu eit kurumlara kurup yaatmas mmkn deildir. Elitist demokrasi teorisi, Michelsn ktle rgtlerinin i yapsna ilikin tahlillerinin ounu kabul eder; fakat bu teoriye gre Michels ve onu etkileyen Pareto ve Mosca ve Sorel gibi Makyavelist ekoln dier mensuplar, liderlerle onlar izleyenler arasndaki ayrm ipso facto anlamda demokrasinin reddi olarak grmek suretiyle, tanm gerei geni anlamda siyasal yap, iinde demokrasinin imknszln ileri srmektedirler. Tm yelerin ya da vatandalarn karar alma sistemine srekli bir sre olarak aktif katlmalar anlamnda, demokrasi, i mant gerei mmkn deildir. rgtsel elitler genel olarak uzun dnemler itibariyle mevkilerinde kalrlar. Michels kompleks bir toplumda ynetenlerle ynetilenler arasndaki yapsal ayrm (iblmn) sona erdirmenin teknik imkanszln aka gstermitir. Siyasal ve rgtsel elitler temsil ettikleri kiilerin karlarndan sapan zel grup karlarna sahiptirler. Ancak Amerikan Tp Dernei ve AFL-CIO iin bu engellerin ya da eletirilerin hepsinin geerli olduunu kabul etsek bile, bu demokrasinin imkansz olduu anlamna gelmez; bu eletiriler daha ok kompleks bir toplumda demokratik potansiyel hakknda daha gereki bir anlaya olan ihtiyac gsterir. ... Kaynak: Lipset, S. M. (2008) Robert Michels, Demokrasi Ve Oligarinin Tun Kanunu, alma ve Toplum, 4. (Introduction to Robert Michels Political Pareties A Sociological Study of the Oligarchical Tendencies of Modern Democracy, Collier Books, 1961, eviren: Toker Dereliden ksaltlarak aktarlmtr. Bu yaznn tamamna u adresten ulaabilirsiniz: http://www.calismatoplum.org/sayi19/michels.pdf

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. b 3. a 4. c Yantnz yanl ise Giri ve Sonu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Giri blmn gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tortular ve Tremler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Paretonun Bilim Anlays: Mantkl Olmayan Davranlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Paretonun Bilim Anlays: Mantkl Olmayan Davranlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tortular/Tremler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tortular/Tremler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tortular/Tremler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sekinler Teorisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sekinler Teorisi konusunu yeniden gzden geiriniz.

5. c

6. e 7. a 8. c 9. e 10. c

180

Klasik Sosyoloji Tarihi

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Amac kpr yapmak olan bir mhendis a) ulamak istedii hedefin bilincinde olmas, b) aralarla amalar arasndaki ilikiyi hesaplayabilecek durumda olmas, ve c) dncesinde kurduu ara-ama ilikisi ile gerekte nesnel olarak gelien ara-ama ilikisi arasnda uyum olduundan davran mantkl bir davrantr. Bu davrann tersi her trl davran ise mantksal olmayan davrana rnek olarak verilebilir. rnein, yamuru dualar ile yadrmaya alan halklarn davran, geleneklerin gerektirdii davranlar ve refleks hareketleri, zetle nesnel amacn znel amatan ayr olduu tm davranlar mantksal olmayan davranlara rnek olarak verilebilir (Aron, 2000: 324-327). Sra Sizde 2 Marxn grlerinde elit ynetim tm snfl toplumlarn bir zellii olmakla birlikte kanlmaz deildir. Marx iinde ne ynetilenlerin ne de ynetenlerin olmad snfsz bir toplum ngrr. Pareto ise elit ynetimi, dolaysyla da iinde yneten ve ynetilenler eklinde iki temel snfn olduu snfl toplum modelini tm toplumlar iin kanlmaz grr. Ayrca Marxn grlerinde elit kesim gcn retim aralar zerindeki kontrolnden alr. Paretoda ise elit kesim gcn stn kiisel zelliklerinden ve yeteneklerinden alr. Sra Sizde 3 talyan bir siyaset kuramcs olan Niccolo Machiavelli veya daha yaygn olarak kullanlan adyla Makyavel (1469-1527) siyaset biliminin nclerinden biri olarak kabul edilir. Amaca ulaan her aracn meru olduu anlamna gelen dnceleri nedeniyle bazen yanl yorumland ve dnce sisteminin de bu nedenle Makyavelizm olarak olumsuz deerlendirildii ne srlen Makyavelin aslnda iyi bir gzlemci olarak, siyasal iktidarn ele geiriliini, korunmasn, bymesini ve yitirilmesini inceledii ve bu inceleme esnasnda Gzlemledii olaylara dinsel ya da ahlaksal adan bakmayp, var olan saptamaya alt savunulur (Klal, 2004: 6). ncelemeleri sonucunda insan doasnn bencil olduu sonucuna varan Makyavel, bu nedenle Prens adl en nemli eserinde talyan birliinin salanmas adna prensin bu gerei bilerek hareket etmesi ve ahlaki olmayan her yola bavurarak din, ahlak, hukuk dahil her eyi bir ara olarak kullanabilmesi gerektiini vurgulam ve neticede mutlak monari gibi gl ynetim ihtiyacn savunmutur (enel, 1982; Marshall, 1999: 465). Pareto ve Moscann ynetici snf olarak aristokrasinin nemini ve stnln n plana karan grlerinin de bir anlamda Makyavelin bu fikirlerinin yeni bir deerlendirmesi olduu kabul edilir. Pareto, ayrca Makyavelin insanlar aslanlar ve tilkiler eklinde iki tip halinde ele alan tipolojisini de takip etmi ve bu tipolojiyi sekinler dolam olarak bilinen kuramna tamtr.

7. nite - Klasik Sosyolojiye Katk: Vilfredo Pareto ve Sekinler Teorisi

181

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Aron, R. (2000). Sosyolojik Dncenin Evreleri, stanbul: Bilgi Yaynlar. Coser, L. A. (2010). Sosyolojik Dncenin Ustalar: Tarihsel ve Toplumsal Balamlarnda Fikirler, Ankara: De Ki Basm Yaym. Dereli, T. (2008). Michelsin Siyasal partiler Yaptna Lipsetin Yazd Giri Blm Hakknda evirenin nsz, iinde: Lipset, S. M. (2008) Robert Michels, Demokrasi Ve Oligarinin Tun Kanunu, alma ve Toplum, 4. (Introduction to Robert Michels Political Pareties A Sociological Study of the Oligarchical Tendencies of Modern Democracy, Collier Books, 1961, eviren: Toker Dereli. Klal, A.T. (2004). Siyaset Bilimi Nedir?, iinde: Siyaset Bilimi (Ed: Nvit Gerek). Anadolu niversitesi Yayn No: 1571, Ak retim Fakltesi Yayn No: 827. Haralambos, M. ve Holborn, M. (1995). Sociology: Themes and Perspectives, London: Harper Collins Publishers. Lipset, S. M. (2008). Robert Michels, Demokrasi Ve Oligarinin Tun Kanunu, alma ve Toplum, 4. (Introduction to Robert Michels Political Pareties A Sociological Study of the Oligarchical Tendencies of Modern Democracy, Collier Books, 1961, eviren: Toker Dereli. Marshall, G. (1999). Sosyoloji Szl, (ev: O. AknhayD.Kmrc), Bilim ve Sanat Yaynlar, 1999. Pareto, V. (1963). The Mind and Society: A Treatise on General Sociology, New York: Dover. Pareto, V. (1965). The Rise and Fall of Elites, Towata: Bedminister Press. Ritzer, G. (1996). Sociological Theory, New York: McGraw-Hill, Slattery, M. (2010). Sosyolojide Temel Fikirler, stanbul: Sentez Yaynclk Swingewood, A. (1998). Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihesi, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. enel, A. (1982). Siyasal Dnceler Tarihi, Ankara: SBF Yaynlar. Tolan, B. (1985). Toplum Bilimlerine Giri, Ankara: Aras Matbaaclk. Zeitlin, I. M. (1981). Ideology and the Development of Sociological Theory, Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall.

8
Amalarmz

KLASK SOSYOLOJ TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra; Bat Avrupa Marksizminin tarihsel olarak ortaya kma koullarn aklayabilecek, Bat Avrupa Marksizminin temel savlarn zetleyebilecek, Lukcsn eyleme kuram ve snf bilinci kavramn analiz edebilecek, Gramscinin Bat Marksizmine yapt zgn katklar sralayabilecek, Gramscinin geleneksel ve organik aydn ayrmn karlatrabilecek, Gramcinin hegemonya, sivil toplum ve tarihsel blok kavramlarn deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Marksizm Ortodoks Marksizm Bat Avrupa Marksizmi Hegemonya Sivil Toplum Geleneksel ve Organik Aydn Proletarya Snf Bilinci eyleme

indekiler
GR FARKLI MARKSZMLER BATI AVRUPA MARKSZMN ORTAYA IKARAN TARHSEL KOULLAR BATI AVRUPA MARKSZMNN TEMEL SAVLARI GEORG LUKCS TARH VE SINIF BLNC EYLEME (REIFICATION) KURAMI ANTONIO GRAMSCI GELENEKSEL VE ORGANK AYDINLAR HEGEMONYA SVL TOPLUM VE DEVLET TARHSEL BLOK

Bat Avrupa Marksizmi: Klasik Sosyoloji Tarihi Georg Lukacs ve Antonio Gramsci

Bat Avrupa Marksizmi: Georg Lukacs ve Antonio Gramsci

GR
Bu nitede 1920lerde ortaya kan ve 1960larda en gelikin halini alan Bat Marksizminin tarihsel gelime koullar ve temel iddialar ele alnacaktr. Marksizm iinde kavak noktas ve nemli bir gelime olarak anlan Bat Marksizminin geleneksel Marksist yaklamdan farkllklar anlatldktan sonra, Bat Marksizminin teorik ve kuramsal almlar detaylca analiz edilecektir. Daha sonra, Bat Marksizminin iki temel figr olarak srasyla Georg Lukacs ve Antonio Gramscinin bu kurama zgn katklar incelenecektir. Bat Marksizminin, ekonomik belirlenimciliin dar snrlarnn tesine geerek, Marksizmde yeni bir siyasal geliime iaret ettii zerinde durulacaktr. Son olarak, Hegelci Marksistler olarak bilinen Lukacs ve Gramscinin Marksizmin gndemine getirdikleri hegemonya, snf bilinci, metalama, sivil toplum ve eyleme gibi siyasal ve kltrel kavramlar analiz edilecektir.

FARKLI MARKSZMLER
Marksizm, Marxn lmnden sonra gerekleen ve onu temel alan kuramsal yaklamlarn btndr. Baka bir ekilde sylecek olursak; Marxn orjinal almalarna dayanarak gerek siyasal pratik yoluyla gerekse de kuramsal abalarla Marxn felsefesini, grlerini, yntemsel ve kavramsal erevesini genileten, yorumlayan, eletiren ve gzden geirmeyi hedefleyen yaklamlarn tamam Marksizm olarak adlandrlabilir. Ancak, Perry Anderson (2004) gibi dnrler, Marxn lmnden sonra 20. yy iinde gelien Marksizmin eitli kollara ayrldn ve ancak bu blnmede en belli bal biiminin Geleneksel Marksizm ve Bat Marksizmi olarak ikiye blndn ifade etmektedir. Geleneksel Marksizmin temsilcileri Marx, Engels, Lenin, Plekhanov, Kautsky, Bernstein, Luxemburg, Troki ve Buharin olurken, Bat Marksizminin en ok ne kan figrleri Lukcs, Gramsci, Korsch ve Frankfurt Okulunun nde gelen isimleri Benjamin, Horkheimer, Marcuse ve Adorno olmutur. Geleneksel Marksizm (Ortodoks Marksizm), toplumsal gelimenin zgl yasalarn, snf atmasnn kanlmazln, snflarn kutuplamasn, giderek artan ekonomik krizleri ve kapitalizmin nihai kn vurgulayarak, onu topluma ilikin doal bir bilim eklinde aklayan sosyalist entellekteller tarafndan, akademi dnda gelitirilmiti (Swingewood, 2010: 209). Bu klasik Marksizme gre, Marksizmin ekirdeini snf mcadelesi oluturmaktadr. Bu iki anlamda byledir: Marksizme gre tarihin dinamiini aklayan ey snf mcadelesidir ve devrim sMarksizm, Marxn temel metinlerine yaslanan ve Marxn fikirlerini takip eden dnrlerin oluturduu felsefi bir akmdr. Teorik ve politik alanda Marksist olarak etkinlik gsterenlerin dncelerinin tmn kapsamaktadr.

184

Klasik Sosyoloji Tarihi

recinin son hedefi, snf mcadelesinin teki yz ya da sonu rn olan snflarn ortadan kaldrlmasdr. Kapitalist toplumda ii snfnn Marksizm asndan tad zel nem, kendi snfsal karlarnn gerei olarak ve kendi koullar sayesinde snf olgusunu ortadan kaldrabilecek biricik snf olmasdr (Wood, 1992: 19).
SIRA SZDE

SIRA SZDE Korschun Bat Marksizmine katksn aratrnz.

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

20. yzylda Bat Marksizminin geliimiyle birlikte bu temel ilkelerden uzaklaDNELM lm ve eitli Marksist akmlar bu ilkeleri esnetme arayna girmilerdir. Marksizmin perspektifleri, snf savam veya devrim gibi radikal giriimler yerine gitgiO R U de daha okS iktidar mcadelesine ve sivil toplumun kltrel ve siyasal olarak gelitirilmesine odaklanmtr. Balangta Geleneksel Marksizm, siyasal iktidarn elde edilmesini, snflarn ortadan kaldrlmas mcadelesinin bir yn ya D KKAT da bir arac olarak kavrarken, Bat Marksizmiyle birlikte snf mcadelesi, gitgide siyasal iktidara ulamann bir arac gibi grlmtr (Wood, 1992: 19 ).
SIRA SZDE

AMALARIMIZ

BATI AVRUPA MARKSZMN ORTAYA IKARAN TARHSEL KOULLAR AMALARIMIZ

Bat Avrupa Marksizmi zamann ruhuna uygun olarak gelitirilmi kuramsal abalarla ortaya kmt. Dolaysyla, her akm gibi Bat Marksizmi de tarihsel balam K T A P iinde anlalabilecek bir akmdr. Bat Marksizmi, genel olarak 1920lerde ortaya kan, 1960larda en byk etkiye sahip olan Korsch, Lukacs, Gramsci ve Frankfurt Okulunun baz yelerinin metinlerinde kaynan bulan bir dnceler demeti olaTELEV ZYON rak domutur (Bottomore, 1989: 12). Avrupa Marksizminin yola bir yenilgiden ktn sylemek mmkn. Aslnda, geleneksel Marksistlerin Almanyada kapitalizmin ok gelikin olmas nedeniyle sosyalist devrim beklemelerine karlk Almanyada Naziler Eiktidara gelmiti. Benzer ekilde Rusyadaki sosyalist devrim ise NTERN T tamamen kat, brokratik ve doktriner bir Stalinizme dnmt. Gramsci ve Lukacs en nemli eserlerini verdiklerinde devrim dalgas geri ekilmeye balam ve oktan geri ekilmiti. Bunun yannda, Sovyet Devrimi Marksizmi, Stalinin zamannda resmi ve donmu bir retiye ve kat Brokratik ii devletlerine dntrmt. Bu koullarda, kat bilimsel bir doktrine ve baskc bir devlet formuna dntrlen Sovyet Devrimini eletiren Bat Marksistleri, Marksizmin eletirel zn tekrar aa kavuturmak gerektiine inanmtr. Orta Avrupada kapitalist ilikiler asndan ileri olduu tahmin edilen koullar altnda bile, proletarya devriminin yenilgiye uramas (1918-1923) ve ardndan faizmin kazand zaferler, geleneksel Marksist anlayta ciddi bir krize yol amtr. Bu gelimeler, baz Marksist dnrlerin bilinlilik, zne ve kltr sorunuyla daha fazla ilgilenmelerine yol at. Lukacsn metalaan toplumda eylemi zihin yaplar aratrmas, Frankfurt okulunun psikoanalitik teoriyi kullanmas ve Gramscinin Batda burjuva snfnn hegemonyasna dikkat ekmesi bunlara rnektir (Lunn, 2011: 12). Bat Marksizmi veya Avrupa Marksizmi terimi Marksist terminolojiye Sovyet Devrimini izleyen gnlerde yani 1920lerin banda girmitir. Sosyoloji disiplininden olduka derin bir biimde etkilenen ve sosyolojiyle Marksizmi birbirine olduka yaknlatran Bat Marksizmi, ilk teorik tezlerini Sovyet Marksizmine meydan okuyan eletirileriyle ortaya koymutur. Bat Marksizminin nde gelen teorisyenleri Lukcs, Korsch ve Gramscidir. Bu dnrler, kltr, snf bilinci, ideoloji ve

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Proletarya; ii snf anlamna gelmektedir.

8. nite - Bat Avrupa Marksizmi: Georg Lukacs ve Antonio Gramsci

185
Bat Marksizmi byk lde Sovyet Marksizmine meydan okuyan eletirileriyle gndeme gelmitir.

hegemonya kategorilerine zel dikkat gstererek Marx ve Marksizmi yeniden yorumladlar. Marksizm bir hmanizm ve bir kltr teorisi olarak tanmland ve insanln kurtuluu toplumun isel-kltrel gelimesi balamnda ele alnd (Jacoby, 1999).
SOVYET MARKSZM 1930lu yllardan sonra Stalinin hakim olduu dnemi kapsamaktadr. Marksist dnya gr ...Stalin ynetimi altnda brokratik devlet sosyalizminin inas sreci iinde dogmaya dnt. Marksizm tm Sovyet yurttalar iin zorunlu bir dn biimi resmi devlet ve parti doktrini haline geldi. Aa yukar 1920lerin sonunda balayan bu dnemde Marksist dnya gr yalnzca yurttalarn deil, bilim ve sanat da balayan bir deli gmlei biimini almtr. Sovyet Marksizmi dneminde Marksizmin kat bilimsel ve materialist bir biimi gelitirilmitir. Sovyet Marksizmi dneminde Marxn eletirel bir kurama ynelik katklar gelitirilmemi, ayrca dinin yerini materialist ideoloji almaldr grne benzer grlerin Marksist dnya grne dahil edilmesi yoluyla Marksizm geriletilmitir (Bottomore, 1993: 413). Stalinin lmnden sonra ise Sovyet Marksizmi iinde nemli deiimler gereklemitir.

Bat Marksizmi her ne kadar btnlkl bir akm ekline dnm olmasa da Bat Marksistlerinin ortak noktasn gen Marxa ve Hegel sistematiine geri dnerek Marksist epistemolojiye ynelttikleri eletiriler oluturmaktadr. Ayrca, Bat Marksistlerinin ou halk hareketlerine verdikleri destekler ve sosyalist fikirleri nedeniyle eitli badireler yaamlardr: Rosa Luxemburg ldrlm, Antonio Gramsci hapsedilmi, Karl Korsch ve Frankfurt Okulunun temsilcileri srgn edilmilerdir. Kimilerine gre, 1968 hareketinin yenilgisiyle Marksizm iinde artk sadece konular deil temel varsaymlar asndan da kkl bir dnm yaanmstr. SSCB modeline kars gelistirilen alternatiflerden, nce indeki Kltr Devriminin beklendii gibi kmamas, sonra ortaya atlan Avrupa komnizminin ikinci snf bir sosyal demokrasi trne dnerek g yitirmesi, Avrupal entelektelleri derinden etkilemistir. Ancak 1970lerde youn biimde dile getirilmeye balanan Marksizmin bunalm, aslen Latin Avrupa (Fransa, talya, spanya) Marksizminin bunalm ve dnmne iaret etmektedir (zdikmenli, 2006: 12). 1920lerde Orta ve Bat Avrupada ortaya kan felsefi ve politik bir Marksizm, Rus Devriminin kazanmlarn yasalar biiminde sistemletiren Sovyet Marksizmine meydan okumaktayd.Bat Marksizmi olarak adlandrlan bu akm, Marksizmin kat ekonomi politik ve devlet zerindeki vurgusunu kltr, felsefe ve sanat zerine kaydrd (Bottomore, 2001: 66). Sonu olarak, yukarda bahsedilen tarihsel koullar Bat Marksizminin eilimleri zerinde ciddi bir etkiye sahiptir. Sovyet Devriminin ardndan dnya siyasetinde ciddi sekilde reva bulan grler, Ikinci Dnya Savann ilk yllarnda Hitler ve Stalin arasnda imzalanan saldrmazlk anlamasyla blnmelere uramtr. Faizmin dnyay kasp kavurduu yllar Marksist dnrlerde tkanmalara, kopmalara ya da en iyi ihtimalle almlara neden olmustur. Benzer ekilde, Kzlordunun 1956da Macaristana girmesi Sovyetlere kar politik tepkilere yol amstr. Bu tepkiler daha sonra bizzat Ortodoks Marksizm kart teorik ynelimlere dnmtr.

Bat Marksistleri olarak sayabileceimiz Gramsci ve Lukcs aslnda kendilerini Ortodoks (Geleneksel) Marksizm iinde grmelerine ramen, almalar Ortodoks Marksizmi eletiren Frankfurt Okulu ve PostMarksizm kuram iin zengin bir esin kayna olmutur.

Yirminci yzyl iinde kapitalizmin isel ve sosyalist bir devrimle yklamayaca ve Rusyadaki devrimin Avrupaya ve Bat dnyasna yaylmayaca ortaya kmt. Bat Marksizmi Birinci Dnya sava sonras orta ve Bat Avrupada sosyalizmin yenilgiye urad tarihi koullar ierisinde ortaya km ve sahip olduu felsefi zenginliini bu koullarda kazanmtr.

186
Kitlesel devrimci hareketleri siyasetin gndeminden uzaklatran Bat Marksizmi, Marksizm iin anahtar kavramlar olan ekonomipolitik ve devrim stratejisi gibi sorunlar bir kenara brakmtr.

Klasik Sosyoloji Tarihi

Son olarak; SSCBnin Kruevden itibaren kapitalist dnyayla bar iinde bir arada yaama yolunu seerek Avrupadaki Komnist partilerin nne hedef olarak koyduu mulak ve evrimci bir nitelii olan ileri demokrasi ve yenilenmi demokrasi stratejileri de Bat Avrupa Marksizminin siyasal dzlemdeki kaynaklar arasndadr. Avrupa komnizmi, Marksizmin snf egemenlii ve protelarya diktatrl kavramsallatrmalarnn terk edilerek, snf politikas yerine, kitle demokrasisine arlk verilmesini gerekli gren bir teorik konumlan olarak 1970lerin sonlarnda arlk kazanm ve Postmarksist anlaya da esin kayna olmutur. Postmarksizm yaklamnn temel argmanlarn aratrnz. SIRA SZDE
DNE M Bat Marksistleri, LMarksizmi z itibariyle doru bir reti olarak grmekle birlikte, Marksizm iindeki pozitivist, ekonomik indirgemeci ve zc unsurlardan kurS O R U tulmak istemi ve Komnist Partisinin resmi retisi haline gelen Ortodoks Marksizmi reddederek Hegelci Marksizme ynelmilerdir. Gramsci D K Lukacsn da iinde olduklar Hegelci Marksizm, tarihin zneleve K A T rin rn olduunu, zlerin tarihi yaparken ayn zamanda kendilerini de yarattklar dncesini benimsemitir. Bu tercihlerinin nedeni ise kitleleri ekoSIRA SZDE nomik yaplarn karsnda pasif birer yn olarak resmeden determinist Marksizm karsnda, toplumsal insann tarihsel sreteki aktif, bilin ve iradeye dayanan rolnn altn izmekti. AMALARIMIZ Marksizmin bir bilim olarak konumlan, Bat Marksistlerine srekli glkler karmtr. Bat Marksizmi aslnda Marxn hmanist ve tarihselci yorumudur. T A P Marxn buK hmanist ve tarihsici yorumu 1917 Devrimini hemen nceleyen dnemde ve izleyen yllarda, II. Enternasyonalin ekonomizmine kar tepkiden dodu. II. Enternasyonal ve Sovyet Marksizminin temel metinleri, Marksizmi evELEVZ ON rensel bir Ttarih veY doa bilimi olarak savunmaktadr. Hem Lukcs hem de Gramsci, Buharinin Tarihsel Materyalizm adl yaptn benzer nedenlerle, yani Marksizmi bilimsel bir toplumbilime indirgedii iin eletirdiler. Tm Bat Marksistleri, Marksizmin Rbir Tkltr ve bilin teorisi gerektirdiinde anlayordu ve bu boNTE NE SIRA SZDE yutlar vurgulamak zere Marksizmi toplumsal ve tarihsel gerekilikle snrladlar. Onlarn gznde Marksizm, genel bir bilim deil, bir toplum teorisiydi. MarkDNE M sizmi, pozitivizmL ve kaba materyalizmden kurtarmaya alrken Bat Marksistleri, Marxn yalnzca gelimi bir ekonomi politik teorisi sunmadn ileri srdS O R U ler (Bottomore, 2001: 67).

SIRA SZDE

DNELM S O R U

BATI AVRUPA MARKSZMNN TEMEL SAVLARI

DKKAT

SIRA SZDE
Hegelci Marksizm bir Hegelcilik deil, Marxn Hegel zerinden AMALARIMIZ yeniden yorumlanmasdr.

K T A P

TELEVZYON

NT RNET SIRAE SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Ekonomizm (Ekonomik Determinizm); toplumsal yapy altyap-st yap olarak ikiye ayrDKKAT mtr. Altyap ekonomi iken styap ekonomi dnda kalan hereydir (din, hukuk, siyaset, medya, tm toplumsal ilikiler). Bu anlaya gre altyap yani ekonomi tm toplumsal iliSIRA SZDE kileri yani styapnn zelliklerini belirlemektedir. Bylece toplumsal yaamn btnsellii ekonomik altyapnn belirleyiciliine teslim edilmi olmaktadr. Bu da toplumsal olaylar tpk doa olaylar gibi belirlenmi ekonomik yasalara tabi klmaktadr. znelerin bu AMALARIMIZ srete hibir belirleyicilikleri olamaz.
K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

8. nite - Bat Avrupa Marksizmi: Georg Lukacs ve Antonio Gramsci

187
Bat Marksistlerinin kuramsal ilgisi siyasal iktisat zmlemeleri ve siyasal strateji sorunlarndan kltr sorunlarna kaymstr. Hem Lukcs hem de Gramsci Marksizm iinde ekonomizm olarak tanmlanan eilimlere sava amlardr (ulhaolu, 1997: 221). 1950lerden sonra Bat Marksistleri kapitalizmin zgl geliimi iinde daha nce tartlmam olan kltr, devlet, sivil toplum vb konular tartmaya amlardr.

Bat Marksizminin teorik temeli, Aydnlanma felsefecilerinin toplum ve insanla kurduklar iliki balamnda, kltr, ideoloji ve estetik teorilerine dayanmaktadr (Serdar, 2003). Bat Marksizminin szck daarc ve kavramlar, Hegelinkiyle uyum halindeydi ve Bat Marksizminin neredeyse istisnasz btn dnrleri Alman idealizminin eitiminden gemilerdi. Bat Marksizmi sadece Hegelci gelenein sa kald veya yeniden kurulduu yerlerde ortaya kt (Bottomore, 2001). Bat Marksizminin kuramsal olarak ne kan ortak zelliklerini sralayacak olursak; Marksizmin teorik, felsefi ve kltrel boyutlarna daha fazla odaklanma szkonusu olmutur. Teorinin retim merkezi mcadele ve eylem alanlarndan, niversitelere kaymtr. Felsefe ve yntem tartmalar n plana kmtr. Siyaset ve ekonomiden ok kltrel alana ynelme szkonusu olmutur. Sovyet Marksizminin dier devletlere mdahaleci ve zor kullanan Stalinci anlay eletirilmitir. Marksizm iindeki ekonomizm ve yapsalc anlay eletirilmi yerine zne, tarih ve eletiriyi merkeze alan bir anlay getirilmitir. Kltr, snf bilinci, ideoloji ve hegemonya kategorilerine zel dikkat gsterilerek Marx ve Marksizm yeniden yorumlanmtr. Marksizm bir hmanizm ve bir kltr teorisi olarak tanmlanarak, insanln kurtuluunun salt ekonomik yasalarn analiziyle deil, toplumun isel-kltrel gelimesi balamnda gerekleecei savunulmutur. Marksizmin Avrupadaki yenilgilerinden ders karmak iin, burjuvazinin ve kapitalizmin gelimesi ve ayakta kalmasn salayan kltrel ve siyasal aralarnn analizi yaplmtr. Bat Marksizmi Ortodoks Marksizmden Engelsi deil de, gen Hegelci Marx temele almak ve materyalizmden ok diyalektik konusuna ynelmek bakmndan farkllk gsterir. Buna gre, diyalektii Marksist retinin bizzat kendisine uygulayan bu anlay, mutlak bilgiden vazgemi, her tr bilginin ksmi ve greli karakterini gzler nne sermitir. Bilgimizle kltr tarihini meydana getiren tm dier dnya grleri arasndaki ilikinin diyalektik bir iliki olduunu savunan Bat Marksizmine gre, hibir dnya gr tmyle doru veya tmyle yanl olamaz. Tarihsel maddecilii bu ereve iinde kendi ilkelerine gre eletiren Batl Marksist dnrler, Marksist retinin bir doma olmaktan kmas konusunda nemli katklar yapmlardr (Jacoby, 1999). Bat Marksizmi, temel olarak sosyalist devrimin gerekliliinin ve koullarnn bulunmadn ve bir demokratikleme plan erevesinde, sosyalizme giden yolun, kapitalizm koullarnda gelitirilebilecei iddiasn ortaya atmtr. Buna gre, sosyalist toplumsal kurumlarn, kapitalizmin ekonomik ve siyasi koullarnn iinde, sivil toplum olanaklaryla gerekleebilecei iddia edilmektedir.

Bat Marksizmi kendisini Marx, Lenin, Luxemburg ve Trokinin temellerini att klasik Marksist retiden ve Stalininin ynetiminde gerekleen resmi Dou bloku deneyimlerinden ayrtrmak istemitir.

Marksizmin, Hegelci kuram sahiplenen bir versiyonu olan Bat Marksizmi, tarihi kanlmaz zgrlklere doru hareket eden bir sre biiminde kavrad.

188

Klasik Sosyoloji Tarihi

GEORG LUKCS (1885- 1971)

Georg Lukcs, Macar marksist siyasal eylemcisi, filozof ve edebiyat kuramcsdr.13 Nisan 1885te Budapetede dodu ve 4 Haziran 1971de ayn yerde ld. Bat Marksizmi olarak tanmlanan ynelimin en nemli ve nc isimleri arasnda yer alr. Marksizmi Hegelci felsefi temellerde yeniden degerlendirmi ve gelitirmitir. Lukacs, siyasal Marksizm iinde aktivist olarak bulunmasnn yan sra, Marksizmin kuramsal meseleri zerine de nemli metinler retmitir. Lukacsn eserleri zaman zaman Ortodoks Marksist dnrlerden tepkiler alm ve Lukacs kimi zaman grlerinden vazgemek zorunda kalmtr. Lukacs, bir siyaset felsefecisi ve snf kuramcs olmakla birlikte, zel olarak da bir edebiyatbilimcisi ve eletirmenidir. Bu noktada, Roman Kuramndan Tarihsel Romana deien ynleriyle ok etkili olacak ltler ve kavramlar gelitirmitir. Lukacsn giderek Marksizmi benimsemeye balad ve 1918den itibaren Macaristan Komnist Partisine girdii bilinmektedir. 1919da Bela Kunun nderliinde kurulan ksa sreli Sovyet Macaristan Cumhuriyetinde kltr ve eitim komiserlii yapmtr.

Ernst Bloch, Antonio Gramsci, Karl Korsch ile birlikte Lukacs, 20.yzyln ilk yarsnda, Marksist felsefe ve Marksist teorinin yeniden oluturulmasnda en nemli isimlerden biri olmutur. Marxn kavram ve kategorilerini belirli bir kavray ynnde Hegelin felsefesinin nda deerlendirmi, aklam ve yeniden tanmlamtr. Ayrca, edebiyat ve sanat kuram asndan rettii yaptlar ile Marksist estetik anlayn temellerini atmtr. Lukacs, genel olarak, Hegelci anlamda bir Marksizm deerlendirmesi ve Hegel zerinden Marksizmin yeniden gelitirilmesi abas iindedir. Hegelci Marksizmin en bilinen isimlerinden birisi olan Lukacs, Marksizmi toplumsal yasalar kefeden bir bilimsel doktrin olmasndan ziyade, insani zgrlemeyi hedef alan bir praksis felsefesi olarak kurgulamak istemitir (Bekmen, 2008: 219). Gramsci gibi Lukacs da tarihsellie ve znel etkinlie ok nem vermektedir. Lukacsn tm dnsel geliim aamalarnda zneye ve pratike yaplan vurgu grlmektedir. Lukcs, genlik yllarnda Karl Marx, Georg Wilhelm Hegel, Wilhelm Dilthey, Soren Kierkegaard, Georg Simmel, Max Weber, Georges Sorel, Rosa Luxemburg, Heinrich Rickert, Winhelm Wendelband, Ervin Szabo gibi dnrlerden etkilenmitir. Max Weber ve Georg Simmelin rencisi olan Lukacsn ilk almalarnda bile Simmelin insan yabanclama anlaynn etkileri grlr ve Lukacs bu kavrama yeni bir Marksist yn verir (Poster, 1975). Bu noktada Lukacs, Simmelin nesneletirme Weberin de rasyonelleme sreci olarak yorumladklar modernlik anlaylarn alarak, bunu Marksist kapitalist retim biiminin eletirisi ile birletirmitir (Callinicos, 2004: 308).

8. nite - Bat Avrupa Marksizmi: Georg Lukacs ve Antonio Gramsci

189

TARH VE SINIF BLNC

Lukacsn 1923te yaynlad Tarih ve Snf Bilinci adl eseri Hegelci Marksizmin bayapt saylmaktadr. Lukacs, burada Marksist tarih felsefesi alanndaki zgn grlerini gelitirmitir. Tarih ve Snf Bilinci eserinde, Marxn yaptlarnda iledii btnlk kategorisine merkezi rol yeniden kazandrm ve kapitalizmin devrimci eletirisinde yabanclama kavramna vurgu yaplmtr. Ayrca, bu eserinde Lukcs kapitalist sistemde ortaya kan muazzam metalar ynnn yabanclatrc etkisini eyleme kavram erevesinde aklam; proleteryann nesnel konumundan tr zne-nesne zdeliine dayanarak tarihsel zne roln n plana karmtr. Lukacsn eserlerinde gelitirdii dncelere baktmzda, Lukacsn en nemli eseri olan Tarih ve Snf Bilinci kitabnda Marksizmi btnlk, dolaym, snf bilinci, eyleme, devrimci zne, zne-nesne zdelii gibi kavram ve kategoriler etrafnda ekillendirmeye alt sylenebilir. Bu temel yaklam iinde Lukacs, bir tr praksis felsefesi kurmu, teori-pratik birlii olarak Marksist btnsellik anlayn gelitirmitir. Lukacs, ayn zamanda, Tarih ve Snf Bilinci kitabnda eyleme, Yabanclama ve Snf bilinci kuramn gelitirmitir. Siyasette ise, Lukacs, rgtlenme konularndaki fikirleriyle Halk Cephesinin ve Halk Demokrasilerinde kitle tabanl siyasal katlmn ilk savunucularndan biri olarak anlmaktadr (Bottomore, 2001: 388). Ayrca Lukacs, Tarih ve Snf Bilinci kitabnda Marksizme egemen olan evrimci pozitivizmi hedef almt. Lukacs, Engelsi Marksizmi diyalektik bir toplum teorisinden karp, mekanik bir teori haline getirmekle suluyordu. nk Engels, yazlarnda bilinci dsal glerin pasif rn ve nesnel koullarn yansmas durumuna indirgemekteydi (Swingewood, 2010: 215). Lukacsta Marksizm adeta gereklii muntazaman ve bir btn olarak grme meselesidir. Bu yzden Lukacs, Tarih ve Snf Bilincinde btnlk kavramna arlk vermitir. Hegelin etkisi Lukacsn Tarih ve Snf Bilincinde yazdklarnda, tam da bu noktada ok net bir biimde ortaya kmaktadr: Lukacsa gre, gereklik ancak bir btncllk olarak anlalp yaylabilir ve ancak kendisi bir btncllk olan bir zne bu yaylmay gerekletirebilir. Hegel bu felsefeyi gereklik yalnzca tz olarak deil, ayn zamanda zne olarak anlalmal ve ifade edilmelidir ilkesiyle aklamaktadr. Hegele gre eylemleri araclyla toplumu yaratan tarihin zde-nesnesi toplumu anlama yeteneine sahip tek kiidir. Hegel bu zde zne-nesneyi Mutlak Tin olarak kavramlatrrken, Lukacs buraya ii snfn koymaktadr (Callinicos, 2004; 310). Sonu olarak, Lukacsn Hegel zerinden Marksizmi yeniden deerlendirmeye almas bir anlamda bu teori-pratik birlii ve bunun temeli olarak zne-nesne zdeliinin Hegelde mevcut olmas dolaysyladr. Lukacsa gre, olgularn kendi bana bir anlam yoktur; yalnzca bir btnle birletii zaman anlamlar vardr; diyalektik yntem, btnn paralardan nce geldiini, paralarn da btnle ilikileri erevesinde yorumlanmas gerektiini ne srmektedir. Lukacsa gre, btnn paralardan ncelii vardr ve olgularn anlam ise btne bal olarak ortaya kmaktadr. Buna gre, sosyalist hareket hedefine ulamak iin btn, yani toplumun btnn, bir sre olarak grmelidir. Devrimci hareketin nihai amacna ulamas, ancak toplumu bu btnsellii iinde kavradnda mmkn olabilecektir. Tarihin anlam, yani gereklik, kapitalizmin nesnel ve ekonomik yapsnn incelenmesinde deil, ii snf hareketinin zorunlu bir tarihsel ilerlemeyi oluturduunun kavranmasnda yatmaktadr (Swingewood, 2010: 215).

Tarih ve Snf Bilincinde Lukacs bir tr Marksist ideoloji teorisinin almlarn ve yabanclama kavramnn deerlendirmesini yapmtr.

190

Klasik Sosyoloji Tarihi

Lukacsa gre, zne, kendisini tarihin bir rn olarak grrken tarihi de kendi eylemi olarak grmelidir.

Lukacsa gre proletarya tarihin hem znesi hem de nesnesidir. nk proletarya iinde yaad kapitalist toplumdaki ilikileri btnsellii iinde kavradnda, ayn anda tarihin hem znesi hem de nesnesi olabilecek tek snftr. Bu noktada, ii snf toplumda gerekliin bilgisine, kendi ilevini ve toplumun retim sisteminin btnl ierisinde ulaabilecek yegane znedir. Bu gereklie sahip olduu anda da iinde nesne olarak kendisini de dntrebilecek devrimci bir faile dnecektir. Dolaysyla, Lukasa gre, gerekliin bilgisi, snfsal konumdan bamsz deildir. Proletaryann toplumsal yap iinde smrlen bir snf olduunun farknda olmas, snf bilincine sahip olmas ve toplumun btnne dair bilgisiyle gereklie ulaabilen znedir. Ancak, proleterya bu gerekliin bilgisine ancak, retim ve toplumsal ilikiler sisteminin btnne bakarak ulaabilmektedir (Swingewood, 2010: 216). si snfnn tarihsel deiimin bilinli znesi olabilmesi iin, Lukcsn da vurgulad gibi, btn grebilmesi gerekmektedir. te proletarya bu btnsel bilinci sayesindedir ki tarihin znesi olabilmektedir. Bu noktada, Lukacs, gerekliin bilgisinin ve bilincin snfsal niteliini ve maddi temelini vurgulamtr. Lukacs bize en temelde, nasl ve neden proletaryann btnln bilgisine ve bilincine sahip olacan kantlamaya alr. Lukacs, Marksist teorideki snf kuramn zellikle bilin zerinde gelitirme giriimde bulunmu ve snf bilinci teorisi ile n yapmtr. Lukacs, proletaryann snf bilinci ile burjuvazinin snf bilinci arasnda temel bir ayrm yapar. Bu snflarn bilin farkllklarnn szkonusu snflarn maddi retim yapsndaki konumlarndan kaynaklandn savunmaktadr. Buna gre, proleteryann bilinci gereklii btnsel olarak kavrayabilirken, burjuvazi snfnn bilinci, gereklii paralanm ve btnlkten uzak bir ekilde alglama eilimindedir. Lukacsa gre, Marksizm burjuva dncesinden farkldr. Burjuvazi ile proletarya ayn toplumsal gereklii paylamalarna ramen, kapitalizmi farkl ekillerde kavramaktadrlar. Burjuva dncesi verili ve ampirik formlar kabul eden ve deiimi de btnsel yaplarla ilikileri dnda ve tarihsel olmayan bir yapdadr. Ancak, ii snf dncesi ise tarihsel durumun bilgisine sahiptir ve nesneleri btnsel srelerden yaltmadan ele ald iin ii snf dncesi burjuva dncesine gre daha st bir bilimsel dzlemde yer almaktadr (Swingewood, 2010: 216). Buna gre, burjuva dncesi toplumu merkezden ve tutarl bir btn olarak kavrayamazken, proleter dnce eylemleriyle btnn bilgisine ulaarak kkl bir dnm gerekletirecek evrensel bir snftr. Lukacsa gre ii snf kendisinin farkna vard anda tarihin yapcs zne hem de bu tarih yapmndan etkilenen nesne (zde zne-nesne konumuna gelerek btnl iinde burjuva sistemini kavrayacak ve dntrecektir (Serdar, 2003: 23). Proletaryann topluma ilikin bilgisi, kapitalizmin devrimci dnmyle zdetir: Sosyalizme yneli ve bu yneliin bilincinde olma bir ve ayn eydir. Bilgi, proletaryann devrimci pratiiyle yakndan balantldr (Swingewood, 2010) Lukacs, tarihi gelimeye ancak ii snfnn bilincinin mdahale edebileceini ima etmektedir. Lukacs, burjuvazinin aksine, btnlk arzusu anlamnda proletaryann bir snf bilincine sahip olmas sebebiyle devrimin arac olarak srarla bu snfa bakar. Burjuvazinin birey merkezli bak asnn tesinde toplumsal yap iindeki konumuyla sadece proletarya btnle it gerekliki kavrayabilir (Poster, 1975). Lukacsn burada vurgulamak istedii ey, eer belli bir grup veya snf kendi koullarn deitirmek istiyorsa, bu koullar geni bir balama yerletirerek bu

8. nite - Bat Avrupa Marksizmi: Georg Lukacs ve Antonio Gramsci

191

koullar salayan btnl grmek durumundadr (Eagleton, 1996: 142). Btnln bilgisine sahip olmak ayn zamanda zgrletirici bir bilgidir ve ii snf bu zgrletirici bilginin nn tkamakta kar olan burjuvazinin bilincine meydan okuyacaktr (Eagleton, 1996). Lukacsa gre, eer proletarya ilkesel olarak toplumsal btne ilikin bir bilginin taycs ise, kendi durumuna btncl bakma gcnden yoksun olan burjuva snfnn tam kartdr. Lukacs, snf bilincini ikiye ayrmaktadr. (1) Psikolojik Bilin ve (2) Atfedilen (Alanm) Bilin. Lukacs, psikolojik bilinci iilerin yanl olan, btn kavrayamayan, ampirik ve gndelik bilincini ifade etmek iin kullanmaktadr. i snfnn toplumsal btnle ilikisinin gerekli bilincine sahip olup, kendi tarihsel, durumuna uygun ve aklc tepki gelitirmesini ise atfedilen bilin olarak ifade etmektedir. Buna gre, ii snfnn psikolojik bilinten atfedilen bilince gemesi beklenmektedir. Ancak, Lukacs ii snfnn psikolojik (ampirik) bilinten atfedilmi (potansiyel) bilince-sz konusu snfn, koullar uygun olduunda ulaabilecei ve deneyiminde u an bile rtk olarak bulunan dnya grne- nasl geilecei konusunda belirsizlik iindedir (Eagleton, 1996: 170) nitenizin ilgili blmnde de greceiniz gibi, Gramsciye gre ise ii snfna bu bilinci kazandracak olan organik aydnlar olacaktr. Gerek snf bilinci, bir snfn potansiyel bilincidir (Swingewood, 2010). Lukacsta da snfn gerek bir snf olmas atfedilmi bilince ulamasna baldr. Onun iin de, devrimin kaderi bilince baldr. Tarihsel materyalizm proletaryann atfedilmi bilinciyle etir (Alayolu, 2005: 28). Lukacsa gre snf bilinci tek tek proleterlerin ruhbilimsel bilinci ya da tm proleterlerin kitlesel psikolojik bilinci degildir; tersine, snfn tarihsel durumunun bilinli hale gelmis anlam demektir (Lukacs, 2006: 142-143). Marxn snf bilincini nasl deerlendirdiini aratrnz?
SIRA SZDE

Lukacsta snf olma ekonomik dzeye deil atfedilmi bilince dayal bir tanmlamaya sahiptir.

SIRA SZDE

EYLEME (REIFICATION) KURAMI

Lukacs kapitalizmi aklamak zere, pek ok kavramsal ereveye bavurmutur: eyleme, yabanclama, metalama, fetiizm, nesnelleme, rasyonalleme, nicelikS O R U selleme, hesaplanabilirlik ilkesi vb. Lukacs kendi sistemi iin nemi tartlmaz birtakm kilit kavramlar (rasyonelleme, nicelikselleme, hesaplanabilirlik ilkesi). Weber sosyolojisinden dorudan devralmtr. Lukacs iin eyleme, Tburjuva topDKKA lumunu batan sona kuatan evrensel bir ilke, genel ve yapsal bir temel sorundur. Makineden, snfsal gr asndan veya proletaryann kendini meta olarak SIRA SZDE satmasndan nce, eyleme, burjuva toplumunun zerine oktan kaln bir perde gibi rtlmtr (Demirciolu, 2005: 54). Lukacs iin kapitalizm toplumsal btnl paralara ayrma ve insanlar aras AMALARIMIZ ilikileri eyler aras ilikilermi gibi gsterme yoluyla insann yabanclamasna yol aarken, Marksizm bu kapitalist eylemenin yaratt rty ortadan kaldrr. Marksizmi burjuva bilim ve dncesinden ayran nitelik, ekonomik P K T A gerekelerin tarihin aklanmasnda oynad ncelikli rol deil; btn anlay denen gr asdr (Demirciolu, 2005: 56). Lukacs, eyleme kavramn insani iliskilerin, insann denetimindenOkmas duTELEVZY N rumunu tanmlamak iin kullanmstr. eyleme kavramn, bu srecin kapitalist toplumlarda ortaya ktgn syleyerek yabanclamayla balantl bir biimde kullanan Lukcs, bununla insani olan her eyin, insani deerini yitirerek, maddeNTERNET lemesini anlatmak istemitir (Cevizci 2010: 1472).

DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

T E L E teorisi; Lukcsn eylemeV Z Y O N Horkheimer, Adorno ve Habermasa kadar btn Frankfurt Okulunun en gzde temalarndan biri olacaktr. N T E R N E T

192

Klasik Sosyoloji Tarihi

Lukcsn teorisi, ticari deerler dnyasnda znelerin bizzat kendilerinin evrimletii ve eyler haline dnt eyleme, nesneleme deyiminin bunu ifade ettii fikrine dayanr.

Lukacs, kapitalist sistem iinde insanlar aras toplumsal ve retim ilikilerinin insani olarak deil eyler arasndaki ilikilere dnmesine eyleme demektedir.

Toplumsal ilikilerin eylemesi Marxn meta-fetiizmi dedii eyin sonucudur; emek rnlerinin piyasada dei toku edilmesi insanlar arasndaki toplumsal ilikilerin eyler arasndaki grnte doal olan ilikilere dnmesine neden olur. blm ve iinin sermaye sahibine boyun emesi yaamn her alannda kendini yaratr; toplum tutarsz paralar olarak grlr (Callinicos, 2004; 309). Proletarya da dier herkes gibi toplumu paral ve eylemi olarak grr. Burada ii snfn ayran zellik, onun kendi durumunu anlamak iin gerekletirecei her uran onu btn anlamaya itmektedir. Lukcs, kapitalist dnyann sistematik olarak byle bir tavr tesvik ettiini ifade etmektedir. Ayrca byle bir eylemenin en derin toplumsal ilikilere kadar ilediini belirten Lukcs, kapitalist bir dnyay btn toplumsal ilikilerin, eylemis ilikilerle yer deitirdigi bir dnya olarak betimler (Lukcs 2006: 181; Alver, 2011: 14). Lukcs, eyleme srecinin (1) nesnel ve (2) znel iki boyutu olduuna iaret etmektedir. Kapitalizmin yol atg eyleme, nesnel ve znel olan iki farkl alandan oluan bir eyleme biimidir. Metalarn dnyas ve metalarn pazardaki hareketleri eylemenin nesnel boyutudur. Yani; Kapitalist pazarn yasalar bu srecin nesnel ynn oluturur. Bu srece, insann kendi emeine yabanclamasnn eklenmesiyle, eylemenin znel boyutu ortaya km olur. Emek bu srete salt bir nicelik konusu haline gelir, insan emegi rasyonelletirilmiti, insan da bu srecin bir paras olarak metalatnda eylemenin znel boyutunu oluturur. Yani; znel olarak bir insann etkinlii kendisine yabanclamakta, toplumun doal yasalarnn insancl olmayan nesnelliine tabi bir metaya dnmektedir (Alver, 2011; Bottomore, 2001: 562). eyleme kuramnda Lukacs, insan duyarllnn tamamen soyutlanarak bir piyasa deerine dnmesini ele alr. Lukacs eyleme kavramnn kkenini Marxn meta fetiizmi kavramna dayandrr. Lukacs, eylemeyi; kapitalist toplumda sosyal eylemin toplumsal deerler ve normlar deil deiim deeri tarafndan belirlenmesiyle insanlar aras ilikilerin ve znelliin eyler dnyasna benzemesi olarak kavramlatrmtr. eyleme tm snflarn iinde yaad bir olgu olmasna ramen, ii snf toplumsall btnlk ierisinde grebilen ve analiz edebilen yegane snf olduu iin eylemeden kurtulabilecek tek snftr. eyleme kapitalist snfn dayatt bir sre iken, eylemenin almasna ynelik bir bak asna sahip olan tek toplumsal snfn proletarya olduunu belirtilmektedir. Lukacsa gre, bunun en nemli nedeni proletaryann toplumsal ilikiler iindeki konumuydu. i snf, kapitalist retim srecinin ortaya kard meta zincirinin tek bilinli halkasyd ve bu konumundan dolay eylemenin bilincine varabilecek tek toplumsal snft (Bekmen, 2008: 221). Buna gre, ii snfnn iinde bulunduu toplumsal koullar, kapitalizmin dayatt eyleme srecini sona erdirmesi iin ii snfna bir farkndalk ve rol biiyordu. Lukacsa gre, iinde bulunduu toplumsal pozisyon nedeniyle eylemeyi sona erdirebilecek yegane snf ii snf olacaktr.
SIRA SZDE Frankfurt Okulunun temel grlerini aratrnz?

SIRA SZDE

DNELM S O R U

eyleme; nsani retimlerin kendi tarihsellii ve toplumsall yani btnselliDNELM i iinde deil, tm toplumsal sreleri eyler arasnda sregiden bir ilikiler btn olarak alglamaktr (Bekmen, 2008).
S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

8. nite - Bat Avrupa Marksizmi: Georg Lukacs ve Antonio Gramsci

193
Lukacsn metinlerinde eyleme, ekonomik smr gibi temel kavramlarn yerini alma eilimindedir.

Bu ynyle eyleme, insanlarn insani bir biimde deil nesne-dnyasnn yasalarna gre davranan nesne-benzeri varlklara dnmesidir. Bu ynyle eyleme modern kapitalist toplumun karakteristii olan yabanclamann zel bir durumudur. Lukacs, kapitalist toplumsal yap ierisinde egemenlik altna alnan, eylemeyle dolup taan snfn, yani isi snfnn, ancak tarihsel bir snf bilinciyle kendisini ve iinde ayakta kald burjuva toplumunu zgrletirebileceini ileri srer (Bewes, 2008: 29). nk, isi snf, bizatihi, nesnelemenin dolaysz etkisi altndadr. Bundan dolay o dier snflara oranla iinde bulunduu koullar kendi btnl iinde daha iyi kavrayabilir. Lukacs, bunun nasl gereklestirileceini tam olarak aklamaz, ancak bir noktann altn nemle izer: Tarihsel snf bilinci. si snfnn tarihsel bir snf bilinciyle blnm gerekliin bilgisine ulaabileceini ve tarihin akn deitirebileceini ileri srer (Lukacs, 2006). Lukacsa gre, Marksist kapitalizm analizi artk sadece ekonomi temeline ynelik bir alma olarak kalmamal toplumsal ilikileri merkez almaldr. Lukacs, kapitalizm koullar altnda hayat eyleme anlay zerinden tarif eder ve insanlar aras etkileimleri eyler arasndaki ilikiler olarak kavrar. Marxn yabanclamayla ilgili tarifini kullanarak eylemeyi u ekilde izah eder: nsann kendi faaliyetinin, emeinin, kendisinden bamsz ve nesnel, giderek, insana yabanc bir zerklik yznden onu kontrol altna alan bir eye dnmesidir. znel adan bir insann faaliyeti kendisinden yabanclar ve bir mala dnr (Poster, 1975). Lukacs, Marxn meta fetiizmi eletirisini kullanr ve eyleme teorisi iin bir balang noktas yapar. Lukacs eylemenin mantn Marxn meta fetiizmi retisinden alr ancak kendisinin ok daha kapsaml bir anlam ykledii bir kavram haline getirir. Marxn iktisadi analizlerini Max Weberin rasyonalizasyon kuram ile birletien Lukacs, Tarih ve Snf Bilincinde meta biiminin kapitalist toplumlarda, toplumsal yaamn her alanna nfuz ettiini ve insan yaantsnn insanlktan uzaklatrlmas, saysallatrlmas ve kapsaml makinalatrlmas ekline brndn ne srmektedir. Metalar dnyas, insan byk bir hzla bu eylemi rnlerde kendi yaratc pratiini tanma gcnden yoksun, atl ve seyre dalm bir varla dntrr. Ne zaman ii snf bu yabanclatrlm ve eylemi dnyay kendisine engel kabul eder ve bunu deitirmeyi isterse, devrimci pratie ynelir (Eagleton, 1996: 144). Lukacsa gre eyleme yalnzca kapitalist ekonominin temel zelliklerinden birisi olarak deil, ayn zamanda kapitalist toplumun her bakmdan temel yapsal sorunu olarak rol oynar. Lukacs, Hegelden yola karak, proletaryann kapitalizmin eylestiriciliine (meta fetisizmi) kar verdii abann, yani kendi durumunu anlamak iin verdigi abann, onu, btn anlamaya itecei ynndeki dncesini gelitirmitir. Byle bir bak asnda proletarya, eylemis yaplar nihai olarak grme ve dntrme yetenei olan bir snf olarak grlmektedir. (Callinicos, 2004: 311-313). i snfnn snflar iindeki nesnel konumu tarihsel zne konumunun gerekletirilmesini olanakl klmaktadr. Elbette proletarya da eylemenin hkm srd dnyada yaamaktadr ancak buna ramen, o iinde bulunduu koullar btnl iinde grebilir. Lukacs iin ii, emek gcn satmak konumunda olduundan dolay, iinde bulunduu yabanclamay alglayabilecek ve kendi znellii ile nesnellii arasndaki kopukluun bilincine ulaabilecek noktadadr. te Lukacsn ii snfna at-

Tarih ve Snf Bilincinin ana tezi, yabanclamaya son verilerek retim aralarndaki zel mlkiyetin yklmasna dnk ihtiyatr.

194
Lukacsn yazlarnda, idealist ve ar iradeci bir yaklamn olutuu ileri srlmtr.

Klasik Sosyoloji Tarihi

fettii devrimci bilincin temeli bu olanaktr. Bu snf, toplumsaln btnselliini deitirmeye ynelik pratiin bilgisine sahiptir nk. Bu bir bakma Lukacsn snf bilinci anlaynn temel elerini vermektedir. Lukacs almalarnn retim, retim tarz ve retim ilikileri gibi Marksizmin maddi kavramlarn silikletirdii, romantik ve idealist bir yaklama sahip olduu noktasnda eletirilmektedir (ulhaolu, 1997: 220).

ANTONIO GRAMSCI (1891-1937)

talya, Sardinyada yoksul, alt-orta snf bir ailenin ocuu olarak dnyaya geldi. 1911 de Torino niversitesine bilim adam olarak girdi. 1913te talyan Sosyalist Partisine katld. 1920lerin sendikalist veya fabrika konseyi hareketinde temel bir ahsiyet haline geldi. Bununla beraber 1921de dier eylemcilerle birlikte talyan Komnist Partisine katld ve 1924te partinin genel sekreteri oldu. Ayn yl iinde talyan Parlamentosuna seildi, ancak 1926 ylnda Mussolini tarafndan tutukland. Mussolini onu grmezlikten gelinemeyecek bir beyin gcne sahip Sardinyal kambur olarak damgalad. Hakkndaki kovuturmayla ilgili davada, bu beyin 20 yl i grmekten men edilmelidir karar kt. 1937ye kadar salverilmeyen Gramsci tahliyesinden ksa bir sre sonra beyin kanamasndan ve cezaevi hayatnn kt koullarndan dolay hayata gzlerini yumdu. Gramscinin kltr ve ideolojiye, kitle devrimine vurgusu, en iyi ekilde, ilk kez Grekler dneminde kullanlan ve bir devlet ya da yneticinin bir bakasn hkimiyeti altna almasn anlatan hegemonya kavram temelinde ifade edilebilir: Gramsci bu kavram, daha sonra, bir sosyal snfn bir baka sosyal snf zerindeki hakimiyetini, onun kendi dnya grn, ideolojisini ksmen zorla ancak byk lde ikna yoluyla veya en azndan kabullendirerek empoze etme yeteneini anlatacak biimde geniletir (Slattery, 1991).

talyan Komnist Partisi genel sekreterlii yapan Gramsci, Ortodoks Marksizmin hakim olduu bir dnemde, 1920lerde grlerini yazmtr. Eletirel kuramlar ise, Gramscinin lmnden sonra, 1980lerin bandan itibaren Batl Marksist tartmalar ile gelimitir. Gramscinin almalar eletirel kuramlar iin esin kayna olmutur. Gramsci, Mussolini dneminde cezaevinde yazdg Hapishane Defterleri adl eserinde talyada yaanan sorunlar yeni bir anlayla ele alrken, geleneksel hegemonya anlayn deitirecek devlet ve toplum ilikileri zerine notlar almtr (Karacasulu, 2009: 60). Gramsci, Ortodoks Marksizmin eknomiye verdii ncelii snrlandrmas, determinist Marksizmin altyap-styap ilikilerine yeni bir yorum getirmesi, sivil toplumun nemini vurgulamasi snf mcadelerinde hegemonya, ideoloji ve kltr ncelikli alanlar olarak belirlemesi ve aydnlarn snf bilincini oluturma konusundaki rollerini detayl bir ekilde aklamas nedeniyle dneminin en zgn Marksist dnr olarak karmza kmaktadr. Aslnda Gramscinin bugn bile sren nemi, onun sanayilemi demokratik kapitalist lkelerde iktidarn ileyiine ve kltr siyasetlerine ynelik kavray gl ve geni apl analizlerinden ileri gelmektedir (Ives, 2011: 19). Gramscinin Marksist anlay, Geleneksel Marksistlerden olan Engels, Plekhanov ve Kautskyden ziyade, Machiavelli, Labriola, Sorel ve talyan Hegelci Benedit-

8. nite - Bat Avrupa Marksizmi: Georg Lukacs ve Antonio Gramsci

195

to Crocedeki anti-pozitivist elerden etkilenmitir (Swingewood, 2010). 20. yzyln en zgn Marksist teorisyeni saylan Gramsci, ortodoks Marksizmi ve onun pozitivizmini, ekonomik determinizmini ve tarihsel materyalizme kat balln iddetle eletirmitir. Gramsci, otomatik ve kanlmaz bir tarihsel gelime dncesini reddeder. Gramsciye gre, insanlar gelmesini beklemekle kalmayp tarihlerini yapmak zorundadrlar. Kitleler devrimci deime olacakm gibi hareket etmeli ve bunu baarabilmek iin snf bilincine sahip olmaldrlar. Gramsciye gre, ii snf tarihteki rol konusunda bilinli olmak ve tarihi deitirmek iin pasif deil aktif bir biimde mcadele etmek zorundadr. Entellektellerin nclk ettii bu ii kitlelerinin ihtiyac, devrimci bir ideoloji, felsefeyle, pratii birletiren bir hegemonya, Lenin ve Boleviklerin benimsedii stil ve tarzda kltrel liderlik salayan bir praksis felsefesidir (Slattery, 1991). Lukacs gibi, Gramsci de tarihsel deiimin ekillenmesinde bilincin ve insan znenin roln vurgulayarak, pozitivizme ve ekonomik determinizmin her biimine kar kyordu (Swingewood, 2010: 220). Gramsci, Marksizm iinde altyap-styap arasnda determinist bir ekilde tanmlanm bir iliki yerine, snf mcadelesini n plana karmaktadr. Ayrca snf mcadelesini salt ekonomik bir mcadele olarak deil, ideolojik, politik ve kltrel bir mcadele olarak tanmlamtr. Gramsci tarihi de ekonomik yasalarn yn verdii bir gelime olarak deil, toplumsal insan varlklarnn bilinli praksisleriyle aklamaktadr (Bekmen, 2008: 218). Marksizm ya da Gramscinin deyiiyle praksis felsefesi, kendisini eitmeye ve smryle snf tahakkmnden kurtarmaya alan tabi durumdaki ii snfnn kolektif iradesini ifade etmektedir. Gramsci, sosyalizmin kanlmazlnn kaderci bir yaklamla benimsenmesinin proletaryay pasiflie ve savunmac politik eyleme mahkum ettiini belirterek, srekli olarak ii snfnn eyleme gemesini vurgulamtr (Swingewood, 2010: 222). Devrim, dsal ekonomik glerin otomatik bir sonucu deil, bir snfn kltrel olarak dier snflarn hepsinin zerinde tahakkm kurmasnn bir sonucu olacaktr. Gramsciye gre, ii snf egemen bir snf haline gelmek istiyorsa, gerek ekonomik, politik ve askeri gle, gerekse de entellektel ve ahlaki nderlikle dier tabi snf ve katmanlar kendi fikirlerine ve otoritesine ikna etmeli ve kltrel hegemonyasn kurmaldr. Bu anlamda, kltrel hegemonya devrim eyleminden nce gelmektedir ve kolektif eylemle yaplmaktadr. Gramscinin Marksizm yorumu kendi dneminin Marksizmine gre daha esnek, iyimser ve zgrlk, ada topluma ok daha yakndr. Kanlmaz olarak, Gramscinin daha insani, ak ve kademeli sosyalist strateji analizi, daha ortodoks Marksistler tarafndan fazlasyla liberal olduu, tarihsel materyalist yasalarn tarihsel nemini yadsd iin eletirilmitir.

Gramsci Marksizmi, tarihi dntrecek bir eylem felsefesi olarak kabul eder. Gramsciye gre gereklik daima tarihseldir, aktif insan znelerin elinden kmtr.

Gramsci, bilinli olarak kendini deitirirken toplumu da deitiren, tarih yapan insan zneden bahsetmektedir.

GELENEKSEL VE ORGANK AYDINLAR

Gramsci aydnlar zerine yapt almada aydnlar iki adan ele almaktadr: (1) Toplumsal yapyla btnlemeleri asndan, (2) Tuttuklar yer ile siyaset ve tarihte oynadklar rolle tarih srecinde yer almalar asndan; ki bu anlamda, ykselmekte olan bir snfa organik olarak bal olabilirler (Bala, 1977). Gramsci bir lkenin kendisini ayr bir snf veya topluluk diye gren geleneksel aydnlar ile her snfn (kyllk hari) kendi saflarndan organik olarak yetitirdii dnce adamlar arasnda ayrm yapmaktadr (Bottomore, 2001: 57). Aydnlar her yeni ilerici snfn yeni toplumsal dzeni rgtlemek iin ihtiya duyduu organik aydn-

196

Klasik Sosyoloji Tarihi

Gramsci herkesin felsefe SIRA SZDE yapabileceini syleyerek elitizme kar kmtr.

DNELM S O R U

lar; ve daha nceki bir tarihsel dneme ait bir gelenee sahip bulunan geleneksel aydnlar olmak zere ikiye ayrmaktadr. Entellektelleri ok genel olarak geni anlamyla rgtleyici ilevi olan herkesi kapsayacak bir biimde tanmlamtr (Bottomore, 2001: 259). Organik aydnlar (ki Gramscinin kendisi de yledir), olumakta olan bir toplumsal snfn rnleridir ve roller sz konusu snfa kltrel, siyasal ve ekonomik alanlarda homojen bir zbilin kazandrmaktr. Organik aydn kategorisi yalnzca ideolog ve felsefecileri deil, bunlarn yansra siyasal eylemcileri, sanayi teknisyenlerini, siyasal iktisatlar, hukuk uzmanlarn ve daha bakalarn da kapsar. Bu aydn, eski idealist tarz aydn gibi, derin felsefi dncelere dalan bir kimse deildir. Aksine, toplumsal yaama etkin bir biimde katlan ve bu yaamda zaten varolan siyasal akmlarn kuramsal geliimine yardm eden, rgtleyen, ina eden ve daima ikna eden bir kimsedir. Organik aydn, felsefe ile halk arasnda balant veya kpr kurar; birincisinde uzmandr, ama etkin bir ekilde ikincisiyle birleir. Onun hedefi, ortak bilinten, heterojenlik gsteren bireysel iradelerin ortak bir dnya anlay temelinde bir araya gelip, skca birleecei bir kltrel-toplumsal birlik yaratmaktr (Eagleton, 1996: 171). Bu noktada, Gramscinin siyasi liderlii elitist bir ey olarak gren liberal bir Marksist olmadn, aksine devrimci bir Marksist-Leninist olduunu belirtmek gerekir. Entellektellere ilikin fikirleri konusunda Gramsci, profesyonel filozoflarn soyut dnme becerisini gelitirmelerine ramen, btn insanlarn dnyay yorumlarken, genellikle sistematik ve eletirel olmayan bir ekilde olsa da felsefi bir pratik iine girdiklerini syler (Bottomore, 2001: 260). Yani, Gramsci bir bakma herkesin adeta filozof ve entellektel gibi davranmaya ve dnmeye eilimli olduunu belirtmektedir. Gramsci, btn insanlarn, pratik etkinliklerinin st rtk bir felsefe veya dnya anlay barndrmas bakmndan bir anlamda entellektel olduklarn ne srer. Organik aydnn rol belirtmi olduumuz gibi, bu pratik anlaya belirli bir ekil ve tutarllk kazandrmakta ve bylece kuram ve pratii birletirmektir (Eagleton, 1996: 172). Gramsciye gre, yaplmas gereken ey, var olan halkn bilincinin babacan bir tavrla SIRA SZDE deil, kkleri halkn bilincine dayanan, geleneksel inankorunmas lara ayn salamlkla ve ayn lde buyurucu nitelikte yeni bir saduyu ve onunla birlikteN E L M bir kltr ve yeni bir felsefe oluturmaktr. Bir baka deyiyeni D le, organik aydnlarn ilevi, siyasi analiz ile halkn deneyimi arasnda iki ynl bir gei kurarak, kuram ile ideoloji arasnda balar salamlatrmaktr (EagO R U leton, 1996:S 173). Gramscide ideolojiTdnya gr anlamndadr ve bu tr bir dnya gr bir soyut fiDKKA kirler sisteminden ok, birletirici, rgtleyici ve ilham verici bir ilke olarak toplumsal ve siyasi bloku bir arada tutan edir.
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE
Gramsci, saduyu, gelenekler, folklor ve felsefe duvarlar sorgulamtr.

AMALARIMIZ arasnda varsaylan

K T A P

TELEVZYON

Geleneksel aydn ise, organik aydnn kart olarak, toplumsal yaamdan kopuk, byk lde bamsz olduuna inanan aydnlardan olumaktadr. Bu tr AMALARIMIZ aydnlar (rahipler, idealist felsefeciler, Oxfordlu akademisyenler vd.) Gramsciye gre, bir nceki tarih dneminden arta kalmlardr. Geleneksel aydn ile organik K T P aydn arasndakiAfark; gereklikten kopmu aydn ile belirli bir snfa zg karlarn aktif hizmetinde olan aydn eklinde tarif edilebilir. Geleneksel aydn ynetici snftan bamsz olduuna inan duyabilir ancak Marx ve Engelse gre fikirlerin T E L E V bir hi de bamszZ Y O N tarihleri bulunmamaktadr; fikirler zgn tarihsel koullarn rnleridir (Eagleton, 996: 173).
NTERNET

NTERNET

8. nite - Bat Avrupa Marksizmi: Georg Lukacs ve Antonio Gramsci

197

Machiavelliden etkilenen Gramsciye gre, Modern Prens- yani devrimci partikendi organik aydnlarn ve alternatif bir hegemonyay gelitirmeye yardm ederek ii snfnn yeni bir toplum yaratmasna imkan veren bir yapdr.

HEGEMONYA
Aslnda Gramsciyi, 20. yzyl Marksist kuramnda kritik figr haline getiren, hegemonya kavramsallatrmasdr. Gramsci iin hegemonya, egemenliin, zora bavurmadan, siyasal meruluk yoluyla uygulanmasn ifade eder. Hegemonya, ynetilenlerin rzalarnn kazanlmas anlamna gelmektedir. Modern endstriyel devleti anlamak iin, onun kitlelere meru grnen kurumlar, rgtlenmeler ve toplumsal iliki alar kurmak yoluyla kitleler nezdinde genel bir rza yaratabilen ideolojik gcn kavramak gerekir (Kennedy, 1982: 156). Gramsci hegemonya ve tahakkm arasnda ayrm yapmaktadr. Hegemonya, toplumsal snflar arasndaki denge ve rzayla ilikili bir kavramken, tahakkm, bask ve devletle ilikilidir. Hegemonya, bireye ve devlete araclk eden zel kurumlar ile sivil toplumun iinde yer alabilir. Ancak, tahakkmn kaynanda devlet aygt vardr ve kamusal kurumlar araclyla uygulanan baskdr (Swingewood, 2010: 223). Gramsci hegemonya kavramn normal olarak bir ynetici snfn kendi hakimiyeti iin hkmettii insanlarn rzasn almak biimi anlamnda kullanmaktadr. Gramsciye gre hegemonya oluturmak, toplumsal yaamda, birisinin kendi dnya grn bir btn olarak toplum bnyesine batan sona yayarak ve bylece kendi karlar ile toplum karlarn byk lde eitleyerek, ahlaki, siyasi ve entellektel liderlik kurmas demektir (Eagleton, 1996: 167). Gramsci hegemonya kavramn farkl ekillerde kullanmtr. Bir yerde hegemonya szcn, ii snfnn burjuva devletini ykmak ve ii devletinin toplumsal taban olarak hizmet etmesini salamak iin yaratmas gereken ittifaklar sistemine iaret etmek iin kullanmaktadr. Baka bir yerde ise, hegemonya terimini, Sovyet proletaryasnn, kyllk ile ittifakn srdrmesi ve kendi genel karna hizmet etmesi amacyla, toplu ekonomik karlarn feda etmek zorunda kalacan ne srmek iin kullanmtr. Hapishane Defterleri eserinde ise terimi, burjuvazinin kedi ynetimini kurmas ve srdrmesinin yolu olarak kullanmaktadr (Bottomore, 2001: 273-274). Gramsci burjuva snfnn hakimiyetinin deiik grnmlerini tartrken, devleti, g art rza olarak tanmlamaktadr. Hegemonya kavramnn deiik anlamlarnn ortak noktas; geni halk gruplarnn neden srekli olarak kendi karlarna devaml kart hkmetlere ve btn olarak toplumsal ve politik sistemlere rza gsterdii, bu hkmetleri kabul ettii ve zaman zaman etkin biimde bunlar destekledikleri konusunu akla kavuturmaktr (Ives, 2011: 22). Hegemonya, ounluun kendisini ikincil konuma koyan sisteme rzasnn srekli bir biimde kazanlmasn ve yeniden kazanlmasn iermektedir. Ancak baat ideoloji kurmaya alt toplumsal dzene insanlarn rzasn kazanmak iin srekli stesinden gelmesi gereken direnlerle karlar. Bu yzden hegemonyann zaferi ve kazand rza kanlmaz biimde istikrarszdr; asla elde edilmi ve bitmi bir ey olarak grlemez ve bu yzden yeniden kazanlmak ve stnde mcadele edilmek zorundadr (Fiske; 1996: 225). Gramsci hegemonyay, devlet ile ekonomi arasndaki btn arac kurumlar kastettii sivil toplum alan ile ilikilendirir. zel televizyon kanallar, aile, erkek izci hareketi, kilise, cami, anaokullar, ordu, gazete; btn bunlar bireyleri egemen

Sivil toplum kavram, 1970lerde Avrupa komnizminin ve postmarksizmin kuramclarnn snf politikasna ynelik olarak gelitirdikleri yaklamlarn balca eksenlerindendir.

Hegemonya bir snfn kendi karn savunmaktan, dier btn snflar birletirme ve ynlendirme konumuna geiren politik, entellektel ve ahlaki nderliktir.

198

Klasik Sosyoloji Tarihi

Hegemonya, bir egemen iktidarn kendi ynetimi iin hkimiyeti altndaki insanlarn rzalarn kazanmada bavurduu btn bir pratik stratejiler alandr.

Gramsci, toplumlararas ilikileri dikkate alarak Leninde bulunan hegemonya kavramnn tanmn degitirmitir. Baz yazarlar Gramscinin rzay ok vurgulamasnn devletin baskc yannn grmezden gelinmesine yol atn savunmakta ve bu nedenle onu eletirmektedirler.

iktidara baskdan ok rza ile balayan hegemonik aygtlar olarak grlr. Bask ise bunun tersine meru iddeti tekelinde bulunduran devlet ile ilikilendirilir. Ancak Eagleton, bask ve rzay kart eyler olarak dnmememiz uyarsnda bulunuyor ki ona gre, bir toplumun bask kurumlar-silahl kuvvetler, polis, yarg organlar vb.- etkili bir ekilde alabilmek iin halkn genel rzasn kazanmak zorundadr (Eagleton, 1996: 164). yleyse, ii snf nasl iktidar ele geirebilir? Byk lde baskc olmayan ve bir btn olarak toplumsal dzenin saduyusu haline gelmi bir iktidara kar nasl savalr? Gramsciye gre, modern toplumlarda iilerin fabrikalar igal etmesi ve devlete kar kmas yeterli olmayacaktr. Ayn zamanda en geni ve en gndelik tanm iinde kltr alannn tamamnda da mcadele verilmelidir. Buna gre, ynetici snfn iktidar maddi olduu kadar manevi bir iktidardr. Herhangi bir karhegemonya, yrtt siyasi mcadeleyi bugne kadar ihmal edilmi olan, deerler ve alkanlklar, dilsel kalplar ve ritel pratikler alanna tamak zorundadr (Eagleton, 1996: 165). Gramsci hegemonya kavramn, ii snfnn burjuva devletini ykmak ve iilerin devletinin toplumsal taban olarak hizmet etmesini salamak iin yaratmas gereken ittifaklar sistemine iaret etmek iin kullanmtr (Bottomore, 2001: 273). Ayrca, Williamsa gre, hegemonyann hibir tarz, tek bana bir toplumun anlam ve deerlerine hitap edemez. Bu nedenle, her egemen g ksmen kendi hakimiyetinin kurucusu olacak biimlerde kar-hegemonik glerle hesaplamak zorunda kalr. Dolaysyla hegemonya doas gerei, pratik ve dinamik olduu kadar, ilikisel bir kavramdr (aktaran, Eagleton, 1996: 165). Gramsci ideolojinin duraan bir yapsnn olduunu ancak ideolijiyi de kapsayan hegemonyann dinamik bir karakterde olduunu vurgulamaktadr: Hegemonya hibir zaman bir kerede ulalan bir ey deildir; srekli yenilenmesi, yeniden yaratlmas, savunulmas ve deiiklie uratlmas gerekir (Eagleton, 1996: 166). Gramsci, hegemonyay farkl snflarn buluturulmas gereken bir ittifak stratejisi olarak formle etmitir. Gramsci, Hapishane Defterlerinde her hegemonik snf, zerlerinde iktidar uygulad insanlarn eilim ve karlarn dikkate almak ve bu anlamda dn vermeye hazr olmaldr demektedir. Gramsciye gre, muhalif bir dnya gr srf proleter bilincin bir ifadesi deildir; indirgenemez lde ok ynl bir meseledir. Etkili bir devrimci hareketin eitli glerin karmak bir ittifak olma zorunluluu vardr ve bu hareketin dnya gr de eitli ideolojik bileenlerinin dntrlp bir ortak irade halinde sentezlenmesinden doacaktr. Baka bir deyile, devrimci hegemonya, verili radikal ideolojiler zerinde karmak bir almay, onlarn motiflerinin farkl bir btn eklinde yeniden birbirine eklemlenmesini ierir (Mouffe, 1979; aktaran Eagleton, 1996: 176). Gramscinin hegemonya kavramn kullan biimi, terimi siyasal nderlik veya devletin hakimiyetini anlatmakta kullanan Lenin gibi ortodoks Marksistlerinkinden farkldr. Laclau ve Mouffe, Gramscinin hegemonyay, demokratik bir pratik olarak tanmladn ancak Leninin hegemonyay daha otoriyerten bir ekilde kavramsallatrdn ileri srmektedirler. nk, Leninin hegemonya kavram, temsil etme ilikisine dayal ii snfnn merkezilii zemininde kurulmu snflar aras bir ittifaktan ibarettir. Gramsci ise, hegemonya kavram ile snfa dayal bir nderlikten ok, ahlaki ve entelektel dzlemde kurulan fikirler ve deerler toplamnn bir ok kesim tarafndan paylalmasn ifade etmektedir (Kaygalak, 2001: 38).

8. nite - Bat Avrupa Marksizmi: Georg Lukacs ve Antonio Gramsci

199

Gramsci, hegemon olmak iin ekonomik ve politik gcn yeterli olmadn, baml gruplarn rzasna da gereksinim duyulduunu belirtmistir (Cox, 2010: 2167). Bu nedenle, hegemon amalarn elde etmek iin yalnzca bask/zorlama kullanmaz, ayn zamanda sistemdeki dier aktrlerin rza gstermelerini de salamaya alr (Karacasulu, 2009). Gramsci, siyasal ve ekonomik faktrler yerine ideolojik, ahlaki ve kltrel faktrlere ve entellektel bir devrimin nemine vurgu yapmaktadr. Devletin kontroln ele geirmek yerine kitlesel snf bilincini artrmann nemine iaret eden Gramsci, devrimle ilgili olarak, ii snf dndaki kitleler ve gruplarn da kazanlmas gerektiini savunmaktadr. Gramsciye gre, ii snf, g kazanmak iin kendi zel karlarn amal, toplumun dier kesimleriyle birlemeli ve kendi davasnn ahlaki doruluunu gstermek iin halkn byk kesimini kazanmaldr. Modern sosyalist bir devrim, Gramsciye gre, siyasal g kadar fikirleri, bir lider kadrosu kadar aznln kitlesel desteini gerektirir (Slaterry, 1991: 122). Sosyalist bir devrim, ona gre, kendiliinden ortaya kmaz. Sosyalizm determinist tarihsel ve ekonomik yasalarn kanlmaz sonucu deildir, halkn katlmn ve zellikle ahlaki ve ideolojik liderliin kitleleri aydnlatmasn ve ynlendirmesini ve kollektif bir ulusal halk iradesini yaratmay gerektirir (Slattery, 1991). Son olarak, Gramsci hegemonya kapsamnda ideoloji kavramnn da nemine iaret etmitir. Gramsci Hapishane Defterleri kitabnda ideoloji teriminin btnyle olumsuz kullanmlarnn tamamn reddeder. Gramsciye gre ideoloji insanlarn zerinde hareket ettikleri, mcadele verdikleri ve kendi toplumsal koullarnn bilincine vardklar zemini oluturan, etkin bir biimde rgtleyici gler olarak grlmelidir (Eagleton, 1996: 169).

Tamamyla geniletilmi bir hegemonya, toplumdaki eitli gruplar birletiren aktif bir rzaya, kolektif bir iradeye dayanmaldr.

Gramsci hibir ynetici snfn ekonomik kontrolle, hatta salt siyasal gce dayanarak hegemonya kuramayacan ne srer.

SVL TOPLUM VE DEVLET

Gramsci, hegemonya kavramyla desteklenen bir siyaset kuram oluturma abasnn sonucu olarak, sivil toplum paradigmasn zgn bir ekilde gelitirmiti (Uslu, 2003: 389). Gramsciden farkl olarak Marx, sivil toplumu, burjuvaziyle proletarya arasnda bir tarafsz alan olarak deil de burjuvazinin kendine zg hegemonyasn kurduu, kapitalist smry gizleyen ve dolaymlayan eitlik ve zgrlk alan olarak tanmlamaktadr (Anderson, 1988: 22). Gramsci ise sivil toplumu, yalnzca bireysel ihtiyalarn deil, zgrlk ve kendini dzenleme potansiyeli barndran rgtlenmelerin alan olarak grmektedir. Gramsci sivil toplum tartmalarnda devrim niteliinde bir yaklasm getirerek sivil toplumu Marxn aksine alt yapsal alan deil, st yapya koymutur (Keane, 1998: 102). ki tane st yapsal dzeyi ngrmektedir, biri sivil toplum yani zeldiye adlandrlan organizmalar btn, dieri, siyasal toplum yani devlettir. Egemen grup bu aralar vastas ile hegemonyasn kurar. Gramsci, Marxn grlerine zt bir biimde sivil toplumun maddi ilikilerin tmn deil, ideolojik-kltrel ilikilerin tmn ierdiini belirtmektedir (Keane, 1998: 103). Daha ak olarak, Gramsci de sivil toplum yapsal (ekonomik) deil, styapsal bir dzeye aittir ve styapda iki temel styap dzeyi saptamaktadr: (1) Birinci dzeyde sivil toplum yani zel diye anlan alan vardr (devlet dndaki medya, sendikalar, dernekler, rgtler, dinsel kurumlar vb.). (2) kinci dzeyde ise, siyasal toplum ya da devlet bulunmaktadr. Siyasal toplum ve devlet; yasama, yrtme, yarg, ordu, polis ve benzeri alanlardan oluan yapdr. Bu iki dzey bir yanda ynetici grubun toplumsal yapnn tm zerinde uygulad hegemonya ilevini dier yan-

200

Klasik Sosyoloji Tarihi

da da devlet ve hukuksal iktidar yoluyla uygulanan dorudan egemenlik ya da komuta ilevine tekabl eder. Gramsci iin sivil toplum karlkl maddi ilikilerin tmn deil, ideolojik- kltrel ilikilerin tmn; ticari ve sanayi yaamn tmn deil, tinsel ve dnsel yaamn tmn iermektedir (Bobbio ve Texier, 1982: 18). Grld zere, Gramsci siyasal toplumla sivil toplum arasnda bir ayrm yapmaktadr. Siyasal toplum geleneksel anlamda devleti, zellikle devletin zorlayc gcn, sivil toplum ise, devletin ideolojik srecin ileyiinden de yararlanp topluma nfuz ederek ounluun desteini kazanacak siyasal, toplumsal ve kltrel ortam yaratmas durumunu kapsamaktadr. Dorudan devlet kontrol dnda kalan kilise, sendikalar, din kurumlar ve ok eitli dier kurumlar Gramscinin terimi kullanm bakmndan sivil toplumun merkezi unsurlardr (Ives, 2011: 186). Ancak, Gramsciye gre sivil toplum, devlet bakmndan ntr bir alan olmaktan ok uzaktr (Ives, 2011: 189). Egemen snf, hegemonyasn kurmak iin ideolojik kontrole ihtiya duyar ve bu kontrolde aile, kilise, kanun, kitle iletiim aralar, okul ve hatta sendika gibi sivil toplumun temel unsurlaryla salanr. Bu kurumlar araclyla egemen snfn deerleri merulatrlr. Egemen snf kendi kurallarn ve deerlerini devlet aygt araclyla (kanun, polis, asker vb.) zorla dayatmasna ramen, gerek kontrol sivil toplum zerinden entelektel egemenlik araclyla salanr (Slattery, 1991: 126). Gramscinin zellikle zerinde durduu sosyalizme geis, sivil toplumda meydana gelecek olan fikirlerin dnmyle salanabilecektir. Gramsciye gre devlet, yneten snfn yalnzca hakimiyetini koruduu bir yap deil, ayn zamanda ynetilenlerin rzasn kazand bir kurumdur. Btncl devlet, politik ve sivil toplumun toplamndan oluur (Gramsci, 2007: 328). Sivil toplum ikna mekanizmasna dayanmaktayken, politik toplum bask ve denetime dayal faaliyetleri bnyesinde toplar. Bu baglamda politik toplum, ynetme ve zorlama aygtndan, yani devlet ya da geni anlamda hkmetten oluur. Ancak, devlet yalnzca bir bask aygt olarak grlmemektedir. Hegemonya ve rza arasndaki iliki sivil toplum sayesinde olmaktadr. Sivil toplum, ideolojinin tm dallar (bilim, iktisat, hukuk, sanat, felsefe, din, kltr, folklor gibi) ve ideolojiyi yaratan ve yayan rgtler de dahil olmak zere, ideolojinin ald tm biimlerle (okul, kitaplk, haber alma aralar gibi) ilgilidir (Duverger, 2002: 256). Sonu olarak, Marksistler sivil toplumu ekonomik alan ile kstlarken, Gramsci dnya grlerini, felsefe ve dinleri, manevi faaliyetleri de sivil toplum iinde deerlendirmektedir. Sivil toplum ve politik toplum, Gramscinin deyimiyle tarihsel bloun st yaps, devlette birleir (Karacasulu, 2009: 60). Gramscinin sivil toplum ve hegemonya kavramlar arasnda kurduu balant, zellikle Bat toplumlar iin nerilmitir. Bu yoruma gre, Batda sosyalizmi kurmann yolu, artk, sosyalistlerin sivil toplumun eitli kurumlarn dntrmelerinden ve bylece sivil toplumda kendi ideolojik hegemonyalarn kurmalarndan geiyordu. Buradaki temel hedef, devletin giderek genileyen bu sivil toplum iinde erimesini salamakt. Bat Marksizmi iin bu durum zellikle Bat lkeleri iin szkonusuydu, nk Bat toplumlarnda, Dou toplumlarndan farkl olarak, sivil toplum kurumlar gl ve gelikindi. Dolaysyla, sosyalizmin baarya ulamas bu yaklama gre, sivil toplum zerinden gerekleebilecekti. Gramsci bir ok kavramn yannda en fazla sivil toplum kavramyla Bat Marksizminin temel bir figr haline gelmitir. Gramscinin tm almas boyunca, toplumun sosyalizme dntrlmesi, demokratik denetimin geniletilmesi olarak anlalmtr (Bottomore, 2001: 258). Sivil toplum kavramnn sosyalist teoride tekrar

8. nite - Bat Avrupa Marksizmi: Georg Lukacs ve Antonio Gramsci

201

canlanmas Gramscinin yeniden formlasyonu sayesinde olmutur. Bu yeni formlasyonun amac, hem Batnn parlamenter ya da anayasal devletlerinde siyasal iktidarn karmakln hem de snfsal iktidarn devlette aka grlr hibir younlama noktasnn olmad fakat toplum ve onun kltrel pratiklerine dalms olan bir snf egemenlii sisteminin devrilmesinin zorluunu kabul etmek idi. Gramsci bylece sivil toplum kavramn, kapitalizme kars mcadeleyi yalnzca onun ekonomik temellerine deil fakat onun gnlk yaamdaki kltrel ve ideolojik kklerine yneltecek yeni trde bir mcadele alann tanmlamak iin kulland (Wood, 1992). Gramsci Leninci fikirlerden tamamen vazgememitir: Bir devrimci partinin zorunluluunu kabul etmekte ancak genliinde savunduu, toplumun topyekn yeniden rgtlenmesinin temelini oluturacak ii konseyleri grn reddediyordu. Bu dorultuda, ii snfnn, kendi bamsz kurumlar araclyla, toplumsal ilikileri sivil toplumun iinden dntrebileceini ne srmtr. Ancak, toplumsal deiimin merkezilemi otorite tarafndan yukardan dayatlamayacan savunmaktadr. Gramsci Hapishane Defterlerinde Leninin hegemonya kavramnn praksis felsefesine en byk katk olduunu ifade etmitir (Gramsci, 2007: 365). Ancak, Leninin gl, baskc bir devlet aygtn varsayan proletarya diktatrl gryle Gramscinin hegemonya teorisi arasnda ciddi farkllklar bulunmaktadr. Gramsciye gre, hegemonya, eitim, kilise, politik partiler, sendikalar vb. rzann kaynan oluturan zel kurumlara zerklik alan tanyan, dayankl ve bamsz bir sivil topluma dayanmaktadr (Swingewood, 2010: 221). Gramscinin Marksist siyaset bilimine en nemli katks, toplumsal iktidar kavram erevesinde devlet tanmn geniletmi olmasdr. Gramsci ye gre, her hangi bir sosyal grubun siyasal etkinlii toplumda kendini iki biimde gsterir: (1) egemenlik ya da siyasal iktidara sahip olmak, (2) entellektel ve kltrel nderlik. Bylelikle devlet kavram da yarg- yasama- yrtme erevesini aarak bir toplumsal grubun teki toplumsal gruplar zerindeki siyasal, entellektel ve kltrel etkisinden kaynaklanan toplumsal iktidarn oluturduu sivil toplum da ayn derecede ve birlikte nem kazanmaktadrlar (Saybal, 1985: 56).

Gramsci sivil toplumu, mcadelenin alan olarak grr.

TARHSEL BLOK
Gramsciye gre hegemonyann kurulmas ve ileyebilmesi iin, maddi gler, kurumlar ve ideolojiler arasnda uyum salanmas gerekir. Gramsci bu durumu tarihsel blok olarak adlandrr. Tarihsel blok kavram, maddi, siyasi ve askeri g ilikileri arasnda yksek derecede uyum olduu zamanki durumlara karlk gelse de hegemonya tartmasnda snflarn geliimi ve siyasi bilinlenme dzeyini ifade eden siyasi ilikiler kategorisi nem tar. Bu anlamda, hegemonyann iinde ileyecei tarihsel blok, bir dizi snf karnn siyasi olarak sentezlenerek evrenselletirilmesi abasnn bir rndr. Tarihsel blok, yaplar (ekonomik faktrler) ile styaplar (ideoloji) biraraya getirir ve bunlar arasndaki karlkl bamll aklamak iin kullanlr. Hegemonya ve tarihsel blokun yaratlmas srecinde, yapdan karmak styaplar alanna belirleyici ve kesin bir gei yaanr ve organik bir balant kurulur. Bunun anlam, bir gruba ya da snfa zg karlarn bir kenara braklp ideolojilerin ibirliine ve kurumlarn inasna doru ilerlemektir ve hegemonyaya doru gidi de ancak bu yolla mmkn olur (Cox, 1993; Gill 2003; aktaran, Kurtba 2010). Bir tarihsel blok, maddi gler, kurumlar ve ideolojiler ya da daha geni anlamda, kendisini oluturan unsurlara stratejik bir ynelim ve tutarllk veren bir dizi he-

Organik aydnlar yap ile styap arasnda balarn kenetlenmesine yardm ederek tarihsel blokun inasnda anahtar rol oynarlar.

202

Klasik Sosyoloji Tarihi

Tarihsel blok, bir toplumsal gler eklinde birlemi eitli mttefiklerle bir araya gelmi hakim bir snfn hegemonyasna dayanr.

gemonik dnce etrafnda siyasi olarak rgtlenmi farkl snf glerinin ittifak arasndaki tarihsel bir uyuma karlk gelir (Gill, 2003: 58). Bu tanmdan hareketle, tarihsel blok salt bir ittifaktan fazlasdr ve hegemonyann kurulmas, ittifak kurmann tesinde bir sosyal grubun topluma ne lde siyasi ve ahlaki anlamda yn verebildii ile yakndan alkaldr (Kurtba, 2010). Gramsci (2007: 69) tarihsel blok kavramndan yaplar ve st yaplar arasndaki btnlk olarak sz etmitir. Bu balamda, tarihsel blokta dorudan doruya retim glerine bal sosyo-ekonomik bir alt yap ile, politik ve sivil toplumdan meydana gelen bir st yap grlr. Alt yap ve st yap arasndaki organik balanty tarihsel bloun st yapsn yneten aydnlar snf salar. Bu nedenle tarihsel bloun gereklemesinde organik aydnlarn rol ok nemlidir. Aydnlar birbirlerine organik olarak baml bir toplumsal snftr. Ekonomik retim iinde yer alan her bir toplumsal snf, yalnzca ekonomik alanda deil toplumsal ve siyasi alanlarda da etkin olan kendi aydnlar snfn oluturur. Bu aydnlar snf yalnzca fikir retmez, ayn zamanda bulunduklar toplumsal snfn karlarn gzetecek olan hegemonya projesini gelitirerek, toplumsal gleri organize eder. Bu balamda bu snf, tarihsel bloun ortak kimliini oluturan fikirlerin ve kurumlarn olumasnda ve hegemonya iin gerekli rzann salanmasnda nemli rol oynar. Tarihsel blok, hegemonik toplumsal snf olmadan var olamaz (Gramsci, 2007: 268-270; Karacasulu, 2009: 60). Gramsci, alt yaplarn ve st yaplarn btnlnn kurulmasnda, yani tarihsel bloun kurulmasnda, hegemonyann nasl iledii zerinde durur. Bunun nasl ilediini anlamak iin yalnzca zorla kurulan maddi glere dayal hegemonyaya bakmak yeterli olmaz. Basknn yan sra, rzann hegemonyann yaratlmas iin gerektiini belirtilir. Rza oluturulduu iin hegemonik bir ideoloji sistemin kendisini yeniden retmesine yardmc olur. Ksaca, dzenin retimi ve yeniden retimi iin hem maddi gler hem de rzann yaratlmas gerekir (Karacasulu, 2009: 67).

8. nite - Bat Avrupa Marksizmi: Georg Lukacs ve Antonio Gramsci

203

zet
A M A

Bat Avrupa Marksizminin tarihsel olarak ortaya kma koullarn aklayabilmek. Bat Marksizmi Marksist dnce tarihinde nemli bir kavaa iaret etmektedir. 1920li ve 30lu yllar Avrupada devrimlerin bastrlmas ve Sovyetler Birliinde brokratik bir statkonun kurularak Marksizmin doktriner bir biime dnerek geri ekilmesine tank olmutur. Bu koullarda, kat bilimsel bir doktrine ve baskc bir devlet formuna dntrlen Sovyet Devrimini eletiren Bat Marksistleri, Marksizmin eletirel zn tekrar aa kavuturmak gerektiine inanmtr. Orta Avrupada kapitalist ilikiler asndan ileri olduu tahmin edilen koullar altnda bile, proletarya devriminin yenilgiye uramas ve ardndan faizmin kazand zaferler, geleneksel Marksist anlayta ciddi bir krize yol amtr. Bu gelimeler, baz Marksist dnrlerin bilinlilik, zne ve kltr sorunuyla daha fazla ilgilenmelerine yol at. Bat Avrupa Marksizminin temel savlarn zetleyebilmek. Bat Marksizminin nde gelen teorisyenleri Lukcs, Korsch ve Gramscidir. Bu dnrler, kltr, snf bilinci, ideoloji ve hegemonya kategorilerine zel dikkat gstererek Marx ve Marksizmi yeniden yorumladlar. Marksizm bir hmanizm ve bir kltr teorisi olarak tanmland ve insanln kurtuluu toplumun isel-kltrel gelimesi balamnda ele alnd. Bat Marksistleri Marksizmin Avrupadaki yenilgilerinden ders karmak iin, burjuvazinin ve kapitalizmin gelimesi ve ayakta kalmasn salayan kltrel ve siyasal aralarn analizini yaptlar. Marksizmin teorik, felsefi ve kltrel boyutlarna daha fazla odaklanma szkonusu olmutur. Teorinin retim merkezi mcadele ve eylem alanlarndan, niversitelere kaymtr. Marksizm iindeki ekonomizm ve yapsalc anlay eletirilmi bunun yerine zne, tarih ve eletiriyi merkeze alan bir anlay getirilmitir. Bat Marksizminin k noktas Marksizmi bilim olmaktan ziyade insani zgrlemenin bilgisi olarak yeniden oluturmaya almakt.

A M A

A M A

Lukcsn eyleme kuram ve snf bilinci kavramn analiz edebilmek. eyleme kuramnda Lukacs, insan duyarllnn tamamen soyutlanarak bir piyasa deerine dnmesini ele alr. eyleme kavramnn kkenini Marxn meta fetiizmi kavramna dayandrr. Lukacs, eylemeyi; kapitalist toplumda sosyal eylemin toplumsal deerler ve normlar deil deiim deeri tarafndan belirlenmesiyle insanlar aras ilikilerin ve znelliin eyler dnyasna benzemesi olarak kavramlatrmtr. eyleme tm snflarn iinde yaad bir olgu olmasna ramen, ii snf toplumsall btnlk ierisinde grebilen ve analiz edebilen yegane snf olduu iin eylemeden kurtulabilecek tek snftr. Lukacs, Marksist teorideki snf kuramn zellikle bilin zerinde gelitirme giriimde bulunmu ve snf bilinci teorisi ile n yapmtr. Proletaryann snf bilinci ile burjuvazinin snf bilinci arasnda temel bir ayrm yapar. Bu snflarn bilin farkllklarnn szkonusu snflarn maddi retim yapsndaki konumlarndan kaynaklandn savunmaktadr. Buna gre, proleteryann bilinci gereklii btnsel olarak kavrayabilirken, burjuvazi snfnn bilinci, gereklii parcalanm ve btnlkten uzak bir ekilde alglama eilimindedir. Gramscinin Bat Marksizmine yapt zgn katky sralayabilmek. Gramsci, Ortodoks Marksizmin ekonomiye verdii ncelii snrlandrmas, determinist Marksizmin altyap-styap ilikilerine yeni bir yorum getirmesi, sivil toplumun nemini vurgulamas, snf mcadelelerinde hegemonya, rza, ideoloji ve kltr ncelikli alanlar olarak belirlemesi ve aydnlarn snf bilincini oluturma konusundaki rollerini detayl bir ekilde aklamas nedeniyle dneminin en zgn Marksist dnr olarak karmza kmaktadr.

A M A

204

Klasik Sosyoloji Tarihi

A M A

Gramscinin geleneksel ve organik aydn ayrmn karlatrabilmek. Gramsci aydnlar, geleneksel ve organik aydnlar olmak zere ikiye ayrmaktadr. Geleneksel aydn, toplumsal yaamdan kopuk, byk lde bamsz olduuna inanan aydnlardan olumaktadr. Bu tr aydnlar (din adamlar, idealist felsefeciler, akademisyenler vd.). Gramsciye gre, bir nceki tarih dneminden arta kalmlardr. Geleneksel aydn gereklikten kopmu aydndr ve toplumla sk bir ba mevcut deildir. Organik aydn ise belirli bir snfa zg karlarn aktif hizmetinde olan aydn eklinde tarif edilebilir. Organik aydn, toplumsal yaama etkin bir biimde katlan ve bu yaamda zaten varolan siyasal akmlarn kuramsal geliimine yardm eden, rgtleyen, ina eden ve daima ikna eden bir kimsedir. Organik aydn, felsefe ile halk arasnda balant veya kpr kurar; birincisinde uzmandr, ama etkin bir ekilde ikincisiyle birleir. Onun hedefi, ortak bilinten, heterojenlik gsteren bireysel iradelerin ortak bir dnya anlay temelinde bir araya gelip, skca birleecei bir kltrel-toplumsal birlik yaratmaktr

A M A

Gramscinin hegemonya, sivil toplum ve tarihsel blok kavramlarn deerlendirebilmek. Gramsci iin hegemonya, egemenliin, zora bavurmadan, siyasal meruluk yoluyla uygulanmasn ifade eder. Hegemonya, ynetilenlerin rzalarnn kazanlmas anlamna gelmektedir. Bir ynetici snfn kendi hakimiyeti iin hkmettii insanlarn rzasn alarak, ahlaki, siyasi ve entellektel liderlik kurmas demektir. Gramsci iin sivil toplum karlkl maddi ilikilerin tmn deil, ideolojik-kltrel ilikilerin tmn iermektedir. Dorudan devlet kontrol dnda kalan dernekler, sendikalar, din kurumlar ve ok eitli dier kurumlar Gramscinin terimi kullanm bakmndan sivil toplumun merkezi unsurlardr. Gramsci siyasal toplumla sivil toplum arasnda bir ayrm yapmaktadr. Siyasal toplum geleneksel anlamda devleti, zellikle devletin zorlayc gcn, sivil toplum ise, devletin ideolojik srecin ileyiinden de yararlanp topluma nfuz ederek ounluun desteini kazanacak siyasal, toplumsal ve kltrel ortam yaratmas durumunu kapsamaktadr. Tarihsel blok ise, toplumsal glerin birliidir. Yani, maddi gler, kurumlar ve ideolojiler arasnda salanan uzlama ve uyum anlamna gelmektedir. Tarihsel blok, toplumsal gler eklinde birlemi eitli mttefiklerin ortaya kard bir uzlama durumudur.

8. nite - Bat Avrupa Marksizmi: Georg Lukacs ve Antonio Gramsci

205

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki kavram ve kategorilerden hangisi Gramscinin zerinde alt kavramlardan birisi deildir? a. Rza b. Hegemonya c. Tarihsel Blok d. Organik Aydn e. eyleme 2. Aadaki eserlerden hangisi Gramscinin hegemonya ve sivil toplum kavramlarn gelitirdii eseridir? a. deoloji ve Tarihsel Blok b. Hegemonya ve Sosyalist Strateji, c. Hapishane Defterleri d. Byk Dnm e. Felsefe El Yazmalar 3. Aadaki sosyolojik kavramlardan hangisi Gramscinin zerinde alt kavramlardan birisi deildir? a. Tarihsel Blok b. Hegemonya c. Postmodernizm d. Sivil Toplum e. Devlet 4. Lukacs Marksizm iindeki dncelerini olutururken aadaki felsefecilerden hangisinden etkilenmitir? a. Spinoza b. Hegel c. Wittgenstein d. Descartes e. Croce 5. Lukacs, eyleme kuramn Marxn aadaki kategorilerinden dorudan hangisine dayandrarak gelitirmitir? a. Altyap-st yap b. retim tarz c. retim ilikileri d. Meta Fetiizmi e. Emperyalizm 6. Aadakilerden hangisi Lukacsn snf bilincine ynelik kavram iftleridir? a. Psikolojik-Atfedilen bilin b. delolojik-Sylemsel bilin c. Kendinde-Kendisi iin bilin d. Alt-st bilin e. Ak-Potansiyel bilin 7. Aadaki kavramlardan hangisi bir egemen iktidarn kendi ynetimi iin hkimiyeti altndaki insanlarn rzalarn kazanmada bavurduu btn bir pratik stratejiler alan tanmnn karldr? a. Hkimiyet b. Meruiyet c. Merutiyet d. Hegemonya e. Sivil Toplum 8. Georg Lukacs eyleme teorisiyle aadaki akmlardan hangisini dorudan etkilemitir? a. Postmodernizm b. Avangardizm c. Frankfurt Okulu d. Annales Okulu e. Avusturya Marksizmi 9. Aadakilerden hangisi Gramscinin Bat Marksizmine yapt zgn katklardan birisi deildir? a. Aydnlarn snf bilinci oluturmadaki rollerini aklamas b. Ortodoks Marksizmin ekonomiye verdii ncelii eletirmesi c. Bask ve tahakkmn siyasetteki nceliini n plana karmas d. Sivil toplumun siyasetteki nemini kefetmesi e. Rza ve hegemonyann siyasetin temel aralar olduunu vurgulamas 10. Gramscinin toplumsal gler eklinde birlemi eitli mttefiklerin ortaya kard bir uzlama durumunu anlatmak iin kulland kavram aadakilerden hangisidir? a. Mevzi sava b. Pasif devrim c. Materyalizm d. Diyalektik e. Tarihsel Blok

206

Klasik Sosyoloji Tarihi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. c 3. c 4. b 5. d 6. a 7. d 8. c 9. c 10. a Yantnz yanl ise Antonio Gramsci konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hegemonya konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Antonio Gramsci konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Georg Lukacs konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise eyleme (Reification) Kuram konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tarih ve Snf Bilinci konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hegemonya konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise eyleme (Reification) Kuram konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hegemonya konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tarihsel Blok konusunu gzden geiriniz. mzde kapitalist toplumsal dzenin dayan zgl iliki biimi sermaye ve emek arasnda varolduu sylenen elikinin ve smr ilikilerinnin yerini devlet ve sivil toplum arasndaki tabiiyet ilikileri ve elikiler almtr. Artk bir kimsenin sosyo-ekonomik adan igal ettii yer ile siyasi-ideolojik karlar arasnda herhangi bir zorunlu iliki yoktur. Sra Sizde 3 Marx, bir snfn nesnel konumu ile bu konuma ilikin znel kavray, yani snf yelii ile snf bilinci arasnda bir ayrm yapmtr. Marksist analizde, kendinde snf ve kendi iin snf ayrm yaplmaktadr. Kendinde snftan kendi iin snfa gei srecinde, iiler arasnda devrimci snf bilincinin gelimesi ne karlmtr. Genel olarak bu snf oluturan ey, bir dizi evresel deiken (fabrikalarda younlama, mekanizasyon vb. kendine zg bir yaam tarz ile kendine zg kltrel faaliyetlerdir. Bunlar birletiinde ii snf sermayeye kar bir snf olarak dier snflarla atma iine girecektir (Marshall, 1999: 653). Sra Sizde 4 Eletirel kuram olarak da adlandrlan Frankfurt Okulunun temel grleri tamamen pozitivizme kart olarak gelitirilmiti. Her trl tahakkme kar kan Frankfurt okulu hem kapitalizme hem de Sovyet sosyalizmine dman olmu ve toplumsal gelime iin alternatif baka bir yol bulma arayna girmitir. Eletirel kuramclarn en etkili olduu alan gelitirmi olduklar kltr kuramdr. Okul, bu alandaki kavramsallatrmasn daha ok kitle kltr ve kltr endstrisi tanmlamalar ile ortaya koymaktadr. Onlar bu noktaya ynelten temel etmen kapitalizmin sadece ekonomi politik ile aklanamayacak kadar karmak bir yap arzediyor olmasdr. Kapitalizmin ge dneminde ortaya kan toplumun temel zellii olan hegemonya ve ikna srelerinin kltrel boyutu onlar bu konu zerine younlamaya sevk etmitir. Frankfurt kuramclar tarafndan gelistirilen kltr endstrisi kuramnn temel k noktasnda 1930l yllarda faizmin hzl bir geliim trendi iinde olmasnn katks byk olmakla birlikte, sosyalist hareketlerin de dikkate deer bir gerileme iinde olduu geregi de bulunmaktadr.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Korsch Marksizmin krizini Leninle ya da Bolevik devrimiyle balatmaktadr. Aydnlanma dncesi ya da tarih felsefesi ile Marksizmin II. Enternasyonaldan sonraki ilikisi 1917 Devrimine bir tepki olarak ortaya kyordu. Hem Lukacsn Tarih ve Snf Bilinci hem de K. Korschun, Marksizm ve Felsefe adl eseri bu nedenle tesadf saylmamaldr. Korschun Lenine eletirisi zgrlk ve felsefe kavramlarn temel alyor. Korsch, Lenini felsefeyi ieriine hi aldrmadan arkasn dnmekle eletirmektedir. Sosyalizm, kendi hedefleri asndan tm yrngesi boyunca zgrl gereklik haline getirmenin mcadelesidir. Korsh, Marksizmi tarihsel belirleme, eletirel karakter ve pratik konumlandrma gibi temel ilkeye sahip materialist bir bilim olarak ele almtr. Sra Sizde 2 Postmarksizmin siyasal nclleri, siyasal boyutta Avrupa komnizmine dayanmaktadr. Toplumsal bir devrime gerek duymayan, kapitalizmin dnmn mmkn gren radikal demokrasi projesi, Postmarksist yaklamn sosyalizme alternatif sunan kurumsal bir abas olarak deerlendirilebilir. Postmarksizme gre, gn-

8. nite - Bat Avrupa Marksizmi: Georg Lukacs ve Antonio Gramsci

207

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Alayolu, Ali, O (2005) Bir Snf Anlay Belirlemeli, Teori ve Politika, No: 19-20. Alver, A (2011) Sanat ve eyleme Sreleri, Yksek Lisans Sanat Eseri Raporu, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Anderson, P (1983) Tarihsel Materyalizmin zinde, stanbul: Belge. Anderson, P (1988) Gramsci, Hegemonya, Dou/Bat Sorunu ve Strateji, Alan yy: stanbul. Anderson, P (2011) Bat Marksizmi zerine Dnceler, stanbul: Birikim. Bekmen, A (2008) Marksizm: Praksisin Teorisi, 19. Yzyldan 20. Yzyla Modern Siyasal deolojiler, (Der. Birsen rs) stanbul: Bilgi, s.163-253 Bewes, T (2008) eyleme: Ge Kapitalizmde Endie, ev: Deniz Soysal, Istanbul: Metis Yaynlar. Bobbio, N. ve Texier, J (1982) Gramsci ve Sivil Toplum, Ankara: Sava Yaynlar. Bottomore, T (1989) Frankfurt Okulu, stanbul: Ara. Bottomore, T (2001) Marksist Dnce Szl, letiim. Callinicos, A (2004) Toplum Kuram, stanbul: letiim Carnoy, M (2001) Gramsci ve Devlet, Praksis (3), s.252-278. Cevizci, A (2010) Felsefe Szlg, Istanbul: Paradigma Yaynlar. Cox, Robert W (1993) Gramsci, Hegemony and International Relations: An Essay in Method, Stephen Gill (ed.), Gramsci, Historical Materialism and International Relations, Cambridge: Cambridge University Press. ulhaolu, M. (1997) Bin Yl Eiinde Marksizm ve Trkiye Solu, stanbul: Sarmal yy. Demirciolu, E (2005) Snf ndirgemecilii zerine, Teori ve Politika, No: 19-20. Eagleton, T (1996) deoloji, stanbul: Metis. Fiske, R (1996) letiim almalarna Giri, Ankara: Bilim Sanat Gill, S (2003) Power and Resistance in the New World Order, New York: Palgrave Macmillan. Gramsci, A (2007) Hapishane Defterleri: Felsefe ve Politika Sorunlar -Semeler. A. Cemgil (ev.) Istanbul: Belge Yaynlar. Ives, P (2011) Gramscide Dil ve Hegemonya, stanbul: Kalkedon. Jacoby, R. (1999) Yenilginin Diyalektii Bat Marksizminin D Hatlar, stanbul: zdm yy. Karacasulu, N (2009) Hegemonik Dzen Tartmalar ve Eletirel almalar, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt, 11 (4), s. 53-71. Kaygalak, S. (2001) Post Marksist Siyasetin Sefaleti: Radikal Demokrasi, Praksis, say: 1, s. 33-59. Keane, J (1998) Sivil Toplum ve Devlet, (ev:Erkan ALAN/Aksu BORA )... Istanbul:Ayrnt Yaynlar. Kennedy, D (1982) Antonio Gramsci ve Hukuk Dzeni, Mlkiye, Cilt: XXXI Say: 257, s. 175-180. Kurtba, (2010) Gramscici Hegemonya Syleminin Temel Kavramlar, http://www.usakgundem.com/ders-notu/23/gramscicihegemonya-syleminin-temel-kavramlar.html Lukacs, G (2006) Tarih ve Snf Bilinci, ev. Ylmaz ner, Istanbul: Belge Yaynlar. Lunn, E (2011) Marksizm ve Modernizm, Ankara: Dipnot. Marshall, G (1999) Sosyoloji Szl, Ankara: Bilim Sanat. zdikmenli, (2006) Jrgen Habermasn Modernite Savunusu zerine Bir Deerlendirme, Y. Lisans Tezi, Ankara ni. Sos. Bil. Enstits. Praksis (2005) ada Marksist Akmlar, say: 13 Poster, M (1975) Existential Marxism in Postwar France: From Sartre to Althusser, Princeton University Press: Princeton. Saybal, K (1985) Siyaset Biliminde Temel Yaklamlar, Ankara: Birey ve Toplum Yaynlar. Serdar, M (2003) Aydnlanma Dncesi ve Bat Marksizmi, Teori ve Politika, No: 13 Slattery, M (1991) Key Ideas in Sociology, London: Macmillan. Swingewood, A (2010) Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, stanbul: Agora. Texier, J (1985) Gramsci ve Felsefe, Ankara: Birey ve Toplum Yay. Uslu, A (2003) Sivil Toplumun Eletirisinden Sosyalist Demokrasi Kuramna: Sivil Toplum ve tesi, Praksis, 10, s.308-403 Wood, Ellen, M (1985) Snftan Ka: Yeni Hakiki Sosyalizm, stanbul: Ak. Wood, Ellen. M (1992) Sivil Toplumun Yararlar Zararlar, Dnya Solu, Aylk Sosyalist eviri Dergisi, Ks-Bahar, Say: 8.

Szlk

209

Szlk A
Ahlak bilimleri: sko aydnlanmasnn nemli isimlerinden olan David Humeun psikoloji, politik ekonomi ve henz geliimini tamamlamam da olsa sosyolojiden oluan ve Newton fiziine benzer ekilde doa bilimlerinin yntemini kullanmas gerektiini savunduu bilimlere verdii ad. Alt yap: Bir toplumsal gruba ait olan tm ekonomik ve maddi ilikiler btndr. Daha ok retim biimi ve toplumun gnlk yaamnda kulland maddi elerden olumaktadr. Amasal-aklc eylem: Weberin sosyolojisinde kullanlan ve aklc nedenlere dayanan bir eylem tipidir. Kii belirledii bir hedefe ulamak iin, amac iin en uygun aklc aralar seer. Ampirizm: Bilginin duyu organlar araclyla deneyimlenebilen gereklere ya da bulgulara dayand dncesi. Anomi: Durkheim sosyolojisinde toplumsal hayat mmkn klan ve bireylere rehberlik eden kolektif nitelikteki merkezi deerler sisteminde zellikle ani toplumsal deimelere bal olarak ortaya kan belirsizlik ya da kuralszlk durumunu genel olarak tanmlamada kullanlan bir kavramdr. Mertona gre de kltrel olarak belirlenmi hedeflerle bunlara ulamak iin toplumsal olarak belirlenmi aralar arasnda byk bir kopukluk olduu zaman meydana gelen durumdur. Arasal akl: Arasal akl, dnyaya ve baka insanlara, onlar nasl smrebileceimiz temelinde bakan, olgu ile deeri birbirinden ayran ve deerleri, bilgi ve yaam asndan nemsiz bir role indirgeyen akl olarak tanmlanabilir (Marshall, 1999, s. 180). Aydnlanma: Bat toplumlarnda dnce tarznda byk deimelerin yaand, insan, toplum ve doa ile ilgili yeni dnme yollarnn gelitirildii, bilimsel gelimelerin ardndaki rasyonalizmin toplumsal ve siyasal yaama tand, geleneksel dnce ve toplumsal rgtlenme biimlerinin sorgulanarak yerlerine yenilerinin konulduu, 1600lerin sonundan 18. Yzyln son eyreine dek sren dneme ve bu dnemde bilimsel, felsefi, sosyal ve siyasal alanda retilen dncelerin toplamna verilen bir addr. Bilimsel devrim: Antik Yunandan Orta aa kadar kabul grm olan doktrinlerin reddedildii ve fizik, kimya, biyoloji, anatomi ve astronomi bata olmak zere eitli bilim dallarnda yaplan nemli almalarla modern bilimin temellerinin atld, ok sayda bilim insannn nemli keiflerde bulunduu, yaklak olarak 1500-1700 yllar arasnda yaanan dnem. Burjuvazi: zellikle sanayi devriminden sonra retim aralarna (fabrika gibi) sahip olarak zenginleen sermaye kesimi. Kapitalist toplumda st tabakay oluturan grup. Brokrasi: Her biri uzmanlam bir ilevi yerine getiren ok sayda birey arasndaki ibirliinin srekli rgtlenmesidir.

C
Cemaat-cemiyet: Tnnies sosyolojisinde kullanlan, modern ve geleneksel yaam tarzlarn aklamak ve karlatrmak iin analitik amaca ynelik olarak oluturulmu iki ideal tip. Tnnies sosyolojisinde kullanlan iki temel kavramdr. Tnnies cemaat kavramn insan ilikilerinin doal bir iradeye bal olarak gelitii, dayanmann kendiliinden ortaya kt insan ilikilerini anlatmak iin kullanr. Cemiyet kavramn ise insan ilikilerinin aklc (rasyonel) bir iradeye bal olarak gelitii, insanlarn rasyonel olarak hazrlanm bir toplum szlemesi ile birbirlerine balandklar, ahsi ve samimi olmayan, geici nitelikteki insan ilikilerini anlatmak iin kullanr.

D
Deersel-aklc eylem: Weberin sosyolojisinde kullanlan ve belli bir hedefi olan, amac planl olarak belirlenmi eylem tipidir. Ancak amaca ulamay etkileyen nedenler grev, eref, din, ballk, sorumluluk gibi deerler temelinde geliir. Devrim (ihtill): Tm deer ve biimlerde meydana gelen ani ve kkl deiim. Diyalektik: Genel olarak eliki ve yeniden zm (tez-antitez-sentez) eklinde ileyen deime srecini tanmlamada kullanlan bir kavramdr. Dogmatizm: Asla deimeyecei kabul edilen mutlak deerleri kabul eden, bu bilgilerin mutlak hakikat olduunu, inceleme, tartma yahut aratrmaya ihtiyacn olmadn savunan anlaya dogmatizm denir. Duygusal eylem: Weberin sosyolojisinde kullanlan ve allm gnlk davranlarn dndaki bir uyar sonucunda meydana gelebilir. Belirli koullar sonucunda bireyin duygusal tepkisiyle oluur (heyecan, korku, fke, kin, nefret, sevgi, vb).

B
Bat marksizmi: 1920lerde Orta ve Bat Avrupada ortaya kan ve 1960larda en gelikin hale gelen, ekonomi yerine ideoloji, snf bilinci, zne, hegemonya, sivil toplum vb. kategorilerin analizi zerinde younlaan Marksist dnce okuluna verilen genel bir addr.

210

Klasik Sosyoloji Tarihi

E
Ekonomik determinizm: Toplumsal yaam btnyle ekonomik yasalarn belirlediini savunan bir anlaytr. Bu anlay toplumsal olaylar tpk doa olaylar gibi belirlenmi ekonomik yasalara tabi klmaktadr. zneler, kltr, din, hukuk vb. styaplar bu srete hibir belirleyicilie sahip deildir ve ekonomi tarafndan ekillendirilmektedir. Elit (sekinler) dolam: Pareto sosyolojisinde iktidarn daha stn kiisel niteliklere sahip olduu varsaylan ynetici sekinler arasndaki dnmn tanmlamada kullanlan bir kavramdr. Pareto elit ynetimin tm toplumlarda kanlmaz olduunu savunur. Endstri devrimi: 1700lerin ikinci yarsnda ngilterede balayan, on dokuzuncu yzylda birok lkeye yaylan, Bat toplumlarnn tarm toplumlarndan endstri arlkl toplumlar haline gelmelerine neden olan birbiriyle ilikili bir dizi teknolojik, ekonomik ve toplumsal gelimeden oluan btn. Formel rasyonalite ve tzsel rasyonalite: Formel rasyonalite herhangi bir amaca ulamak iin en etkili aralar, nihai insani deerleri dnmeksizin aratran akl olarak tanmlanabilir. Formel rasyonalitenin aksine tzsel rasyonalite ise adalet, bar gibi nihai insani deerleri ieren akl olarak tanmlanabilir.

H
Hegemonya: Hegemonya, egemenliin, zora bavurmadan, siyasal meruluk yoluyla uygulanmasn ifade eder. Gramscinin kulland zel anlamda hegemonya, ynetilenlerin rzalarnn kazanlmas ve zora bavurmakszn meru yollarla kazanlan ahlaki, kltrel ve siyasi nderlik anlamna gelmektedir. Hermeneutik: En kaba tanmyla Hermeneutik, insan eylemlerini ve insan eliyle yaplm eyleri ve yazlm metinleri yorumlamaya ynelik bir teori ve yntemdir.

deal tip: Weber sosyolojisinde belirli bir tarihsel dnemde ortaya kan olaylar analiz etmek amacyla aratrmacnn gereklik hakknda sahip olduu kantlara ve gzlemlere dayanarak gelitirdii yntemsel bir aratr. gcnn metalamas: Marksist teoride ii emeinin piyasada bir mal gibi cret karl alnp satlmas anlamna gelmektedir.

K
Karizmatik otorite: Meruluunu lider kiinin kiisel zelliklerinden, kutsallndan, kahramanlk gcnden alr. Karizmatik otorite tipinin ortaya kmasnda toplumsal koullar nemli bir rol oynamaktadr. Kolektif bilin: Durkheim kavram bir toplumun ortalama yelerinin ortak inan ve duygular olarak tanmlamaktadr. Bu kavram toplumun ahlaki bir temelde kavranmasn salamaktadr. Kolektif eylem: Grup yelerinin eylemlerinin birbirine uyum salamasdr. Kolektif temsiller: Durkheim sosyolojisinde kolektif bilincin zel durumlarn ifade etmektedir. Modern toplumda kolektif temsiller olarak aile, meslek, eitim, devlet ve din gibi kurumlarn norm ve deerlerini dnebiliriz. Kolektif bilin daha kapsaml iken kolektif temsiler bunun bir alt tabakasdr. Kltrel grelilik: Dier kltrleri yarglamay salayacak mkemmellik standartlarna sahip olan herhangi bir kltrn var olmad dncesi.

F
Formel sosyoloji: Simmelin ismiyle anlan formel sosyoloji genel olarak toplumsal olaylardaki biimsel/formel dzenlilikleri ve benzerlikleri ieriklerinden bamsz olarak aratrmaya alan bir sosyolojidir. Fransz devrimi: On sekizinci yzyln sonunda Fransada monarinin yklmasna ve cumhuriyetin kurulmasna, Kilisenin otoritesinin byk lde zayflamasna, feodal toplum yapsnn zlmesine yol aan politik olaylarn btnne verilen ad.

G
Geleneksel eylem: Weberin sosyolojisinde geleneksel motiflere dayanan ve allagelmi inanlar tarafndan belirlenen eylem tipine verilen isimdir. Geleneksel otorite: Weber sosyolojinde kullanlan ve meruluunu geleneklerden alan otorite tipidir. Bu otorite tipinde liderin ynetimi gelenekler tarafndan kabul grmekte uygulamalar ise keyfi ve kiisel olabilmektedir.

M
Mantkl ve mantksz davran: Paretoya gre bir davrann amac ile o amaca ulamak iin seilen aralar arasndaki iliki, hem dncede hem de gerekte nesnel olarak doru olarak hesaplanm ise o davran mantkl bir davrantr. Ara-ama ilikisi doru hesaplanmam bir davran ise mantkl olmayan bir davrantr.

Szlk Marksizm: Marxn lmnden sonra gerekleen ve onu temel alan kuramsal yaklamlarn btndr. Baka bir ifadeyle; Marxn orjinal almalarna dayanarak gerek siyasal pratik yoluyla gerekse de kuramsal abalarla Marxn felsefesini, grlerini, yntemsel ve kavramsal erevesini genileten, yorumlayan, eletiren ve gzden geirmeyi hedefleyen yaklamlarn tamam Marksizm olarak adlandrlabilir. Materyalizm: En genel tanm ile maddeyi her trl var oluun temeli ve nkoulu olarak gren bir felsefe yaklamdr. Materyalizm dnce tarihinde idealizm olarak bilinen ve dncenin maddeden nce geldiini ne sren felsefe yaklamnn da kartn oluturur. Mekanik dayanma: Durkheim sosyolojisinde benzemeye dayal basit bir iblmnn olduu geleneksel toplumlarda grlen toplumsal dzen ve dayanma tipini tanmlamada kullanlan bir kavramdr. Meta fetiizmi: En genel anlamda, kapitalist pazar sistemi iinde, toplumsal ilikilerin maddi nesnel ilikilere dnmesini ifade etmektedir. Marksizme zg ekonomik, sosyal ve dnsel/kltrel anlamlar olan bu kavrama gre, metalarn fetiist nitelikleri sonucunda, insanlar bir yanlsama ortamnda yaamakta, kendilerine ve kendi gerekliklerine yabanclamaktadrlar. Metalama: Kavram Marksist teori iinde reticiler tarafndan retilen metalarn dorudan kullanlmasnn tersine piyasa araclyla deiim iin retilmesi anlamna gelmektedir. Mutlak tin: Hegele gre Mutlak Tin, her eyi var klan tinsel bir varlk, tm insan bireylerinin dnda var olan nesnel bir varlktr ki bu Tanr'dan baka bir ey deildir. Mbadele: Bireylerin belirli faydalar elde etmek iin baka faydalardan vazgemesi ve sonuta balangta olduundan daha fazla tatmin olacak ekilde bu deiimi gerekletirmesi sreci.

211

P
Parti: Ortak amalar olan insanlarn bir araya geldii yaplardr ve toplum iinde gc yanstan nemli bir yapdr. Pozitivizm: nsan bilgisine ulamann tek geerli yolunun ampirik bilim olduu ve gzlenebilir olgular ve bu olgular arasndaki ilikiler dnda hibir eyin bilgisine sahip olamayacamz eklindeki felsefi gr. Proletarya: Sanayi devriminden sonra fabrikalarda alan iiler ierisinden kendi toplumsal snfnn farknda olan kesim. Kapitalist toplumda alt tabakay oluturan, Sosyalist toplumda ynetim gcn elinde bulunduracana inanlan sosyal grup.

S-
Saf/teorik sosyoloji: Tnniese gre ideal tip kavramlarndan ve duraan haldeki toplumsal varlklardan oluan bir mantksal sistem. Sapma: Sutan farkl olarak yasalarda yer almasa da toplumsal kurallarn ihlali, normlara uymama durumu. Snf: Marxta retim aralarnn mlkiyeti karsnda benzer konuma sahip olanlar tanmlamada kullanlan bir kavramdr. Weberde ise daha ok benzer piyasa konumuna sahip olanlar tanmlamada kullanlan bir kavramdr. Sosyal darwinizm: H. Spencern nclerinden olduu, toplumda en gl ve uygun olanlarn hayatta kalmas ve gszlerin elenmesi sayesinde toplumun ahlaki ve entelektel adan mkemmelleebilecei, bu nedenle zayf olanlarn devlet tarafndan korunmamas, doal srece mdahale edilmeden toplumun zayf yelerinin elenmesine izin verilmesi gerektii gr. Sosyal fizik: Saint Simonun toplumlarn yeniden dzenlenmesinde bir rehber grevini stlendiini dnd, bilimsel dnceye dayanan pozitif toplum bilimine verdii ad. Sosyolojik pozitivizm: Comte tarafndan gelitirilen, saf haliyle empirizmi reddeden, olgularn teorilerle karlkl olarak birbirine bal olduu anlayna dayanan pozitivizmin sosyolojik versiyonuna verilen bir addr. Stat: Weberde birey ve gruplara bakalarnca yklenen toplumsal saygnlk veya itibar ifade etmede kullanlan bir kavramdr. eyleme: eyleme kavramn, bu srecin kapitalist toplumlarda ortaya ktn syleyerek yabanclamayla balantl bir biimde kullanan Lukcsa gre eyleme; insani olan her eyin, insani deerini yitirerek, maddelemesidir.

N
Natralizm: Toplumsal olgularn ruhsal ya da metafizik dnyadaki deil, doal dnyadaki neden sonu ilikileriyle tamamen aklanabilecei dncesi.

O
Organik dayanma: Durkheim sosyolojisinde farkllamaya dayal karmak bir iblm ve uzmanlamann olduu modern toplumlarda grlen toplumsal dzen ve dayanma tipini tanmlamada kullanlan bir kavramdr. Otorite: Weber sosyolojisinde rzaya dayal/meru g veya iktidar anlamnda kullanlan bir kavramdr.

212

Klasik Sosyoloji Tarihi bilimsel ve sanatsal faaliyetlerinin zamanla nasl ve neden deitiini inceleyecek olan bilime verdii bir addr. styap: Toplumun yaantsndan doan tm kltrel ve manevi zelliklerdir. Ksacas ekonomi ve retim ilikileri alan dnda kalan her ey styapdr. rnein, hukuk, eitim, din, medya vb. tm eler styap alanna aittir.

T
Tarihsel materyalizm: Marxn tarihsel, toplumsal ve ekonomik deimeyi ele alan toplum teorisine genel olarak verilen bir isimdir. Toplumsal dinamik: Sosyolojinin, farkl toplum tiplerinde deien karlkl balar, insan toplumlarnn oluumunun birbirini izleyen zorunlu evrelerini ampirik olarak inceleyen yn. Toplumsal eilimler: Durkheimn sosyolojisinde, maddi olmayan bir toplumsal olgu olarak birey zerinde etkiye sahiptir. Belirli bir formdan yoksun, net olmayan toplumsal eilimlere kalabalk iindeki tutkular, kzgnlklar ve merhamet ile ilikili hareketler toplumsal eilime rnek olarak verilmektedir. Toplumsal eylem: Weber sosyolojisinde aktr tarafndan znel bir anlam yklenmi ve baka insanlara yneltilmi olan eyleme toplumsal eylem denir. Toplumsal olgu: Durkheimn yaklamnda sosyologlarn sosyolojide bilimsel olarak alacaklar nesneye verilen bir addr. Toplumsal olgular kolektif bilin temelinde ortaya kan bu bakmdan da bireylerin stnde ve zerinde bir gereklii olan ve bireyler zerinde dardan bask uygulayan olgulardr. Toplumsal statik: Sosyolojinin, toplumsal dzenin ve toplumsal sistemin farkl paralarn, hareket ve tepkilerinin yasalarn aratran yndr. Toplumsal yaamn geometrisi (toplumsal geometri): Simmelin mesafe, saylar gibi geometrik kavramlarla yapt toplumsal etkileim analizinin yntemi. Tortu ve trem: Pareto sosyolojisinde tortular (kalntlar) deimez nitelikte olan, toplumun devamlln salayan ve insan davranlarnn temelinde yatan duygu ve igdlerin davurumlardr. Tremler ise deiik ekillerde ortaya kabilen ve insanlarn kendi davranlarn merulatrmada kullandklar rasyonalletirmeler, entelektel bahaneler veya ideolojilerdir.

Y
Yabanclama: Emein, toplumsal ilikilerin, insann zellik ve yeteneklerinin olduklarndan deiik biimde kavranmas. Yasal-ussal otorite: Meruluunu kanunlar gibi aklc ilkelerden alan bir otorite tipidir. Yasal-ussal otorite tipinde baarlarna gre belirli makamlara atanan liderlerin ve brokratlarn atandklar makamlar geicidir. Yeni din: Saint Simona gre endstri toplumunda ortaya kan ahlaki boluu dolduracak, banda dnyann nde gelen sanat ve bilim insanlarnn olduu, evrensel bir etik anlayna dayal olan ve kitlelerin yeni dzene uyum salamalar iin siyasal bir ara olarak kullanlacak olan din.

hal yasas: Comteun insan dncesinin, bilimlerin ve toplumlarn teolojik ve metafizik aamalardan geerek pozitif aamaya ulaacaklar eklindeki dncesine verilen ad. mran bilimi: bn-i Haldunun (1332-1406) toplumsal gerekliin incelenmesi ve toplumsal deimenin neden ve sonularnn aratrlmas konusunda tarihe yardmc olacan ileri srd, insan topluluklarnn doasn, nasl bir yaam srdklerini, iktidar nasl ele geirdiklerini, nasl ellerinde tuttuklarn ve kaybettiklerini, ekonomik,