T.C.

MLL ETM BAKANLII

EVRE SALII

RADYASYON KRLL
850CK0033

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR .............................................................................................................................. ii GR ................................................................................................................................................. 1 RENME FAALYET1 ............................................................................................................. 3 1. RADYASYON KAYNAKLARI .................................................................................................. 3 1.1. Radyasyon eitleri ............................................................................................................... 3 1.1.1. yonlatrc Radyasyon .................................................................................................. 3 1.1.2. yonlatrc Olmayan Radyasyonlar ............................................................................. 6 1.2. Radyasyon Kaynaklar ........................................................................................................... 7 1.2.1. Doal Radyasyon Kaynaklar ........................................................................................ 7 1.2.2. Yapay Radyasyon Kaynaklar ...................................................................................... 10 1.3. yonlatrc Radyasyonun lm ..................................................................................... 16 1.3.1. Radyasyon Birimleri .................................................................................................... 17 1.3.2. Radyasyon lm Sistemleri ....................................................................................... 17 1.3.3. evre Radyoaktivite lmnn Amalar ................................................................ 20 1.4. Radyasyon Denetimi ............................................................................................................ 20 1.4.1. Denetime Bal ler..................................................................................................... 20 1.4.2. Denetim Sonular ........................................................................................................ 21 UYGULAMA FAALYET ....................................................................................................... 22 LME VE DEERLENDRME ............................................................................................. 23 RENME FAALYET2 ........................................................................................................... 24 2. RADYASYONUN NSAN SALIINA ETKLER .............................................................. 24 2.1. Radyasyonun Biyolojik Etkileri .......................................................................................... 24 2.1.1. Erken Etkiler ................................................................................................................. 25 2.1.2. Kronik Etkiler ............................................................................................................... 25 2.2. Radyasyonun Hcre ile Etkileimi ...................................................................................... 26 2.3. Radyasyonun Kromozoma Etkileri ..................................................................................... 26 2.4. yonlatrc Radyasyondan Korunma ................................................................................. 27 2.4.1. Radyasyona Kar Korunma .................................................................................... 28 2.4.2. D Radyasyona Kar Korunma .................................................................................. 28 UYGULAMA FAALYET ....................................................................................................... 30 LME VE DEERLENDRME ............................................................................................. 31 RENME FAALYET3 ........................................................................................................... 32 3. RADYASYON ATIKLARININ ZARARSIZ HALE GETRLMES ..................................... 32 3.1. Radyoaktif Atk Tipleri ........................................................................................................ 33 3.2. Radyoaktif Madde Kullanmndan Oluan Atklarn evreye Verilme Snrlar ............... 34 3.2.1. Sv Radyoaktif Atklarn Kanalizasyon Sistemine Verilme Snrlar ........................ 34 3.2.2. Kat ve Gaz Halindeki Atklarn evreye Verilme Snrlar ....................................... 35 3.3. Radyoaktif Atklarla lgili Uyulmas Gerekli Hususlar ...................................................... 35 3.4. Radyoaktif Atklarn Toplanmas ........................................................................................ 37 3.5. Radyoaktif Atk Ynetimi ................................................................................................... 38 UYGULAMA FAALYET ....................................................................................................... 43 LME VE DEERLENDRME ............................................................................................. 45 MODL DEERLENDRME ....................................................................................................... 47 CEVAP ANAHTARLARI .............................................................................................................. 49 KAYNAKA ................................................................................................................................... 50

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE NKOUL YETERLK Radyasyon kirlilii ile mcadele ilemlerini yrtmek. Genel Ama Yrrlkteki mevzuata uygun olarak radyasyon kirlilik kontrollerini yapabileceksiniz. Amalar MODLN AMACI 1. Gerekli donanm salandnda radyasyon kirlilik kaynaklarn tespit edebileceksiniz. 2. Gerekli donanm salandnda radyasyon kirliliinin insan salna olan etkilerini kontrol edebileceksiniz. 3. Gerekli donanm salandnda radyasyon atklarnn zararsz hale getirilmesine ynelik gerekli kontrolleri yapabileceksiniz. Donanm: Radyasyon kaynaklar ile ilgili grntler, numune alma ekipman, numune gnderme kab, numune alma ile ilgili slayt, radyasyon lm cihaz, tutanak, bilgisayar, kiisel koruyucu ekipman. Ortam: Snf, teknik laboratuvar, radyasyon kaynaklar. Modln iinde yer alan, her faaliyetten sonra verilen lme aralar ile kazandnz bilgileri lerek kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modln sonunda, lme arac (test, oktan semeli, doru-yanl, v.b) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir 850CK0033 evre Sal evre Sal Teknisyenlii Radyasyon Kirlilii Yrrlkteki mevzuat dorultusunda radyasyon kirlilik kaynaklar, radyasyon kirliliinin insan salna olan etkileri ve radyasyon atklarnn zararsz hale getirilmesine ynelik bilgilerin verildii renme materyalidir. 40/16

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR
Sevgili renci, Radyoaktif atklar, kayna ne olursa olsun insan sal ve evre iin zararl, zel ilem gerektiren atklardr. nsanlar tm yaamlar boyunca radyasyonla i ie olmulardr. Radyasyon kaynaklar var olduu mddete radyasyon var olacak ve bundan kanmak mmkn olmayacaktr. Radyasyon teknolojisi toplumsal yaam kolaylatrmasnn yannda maruziyete bal birok salk sorununu da beraberinde getirmitir. Radyoaktivite kirlilii, evre sorunlarnn bir blmn tekil eder. Biyolojik sistemlere ynelik etki gstererek ve kolaylkla besin zincirine girerek canllarda byk hasarlara neden olmaktadr. Bu modl sonunda kazanacanz yeterlikle; radyasyon eitleri, radyoaktif atklarn zellikleri, radyasyon kaynaklar, radyasyon lm sistemleri, radyasyon denetimi, radyasyonun insan salna etkileri ve radyasyon atklarnn zararsz hale getirilmesi konularn reneceksiniz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

ENME FAALYET1 AMA
Gerekli donanm salandnda, radyasyon kirlilik kaynaklarn tespit edebileceksiniz.

ARATIRMA
evrenizdeki radyasyon kaynaklarn aratrnz. Bulunduunuz evrede bir hastaneye giderek tbbi alandaki radyasyon uygulamalarn aratrnz. Baz istasyonlarnn zarar etkilerini nlemek amac ile alnan tedbirleri aratrnz.

1. RADYASYON KAYNAKLARI
Radyasyon; doal ya da yapay radyoaktif ekirdeklerin kararl yapya geebilmek iin dar saldklar hzl paracklar ve elektromanyetik dalga eklinde tanan fazla enerjilerdir. nsanolu varoluundan bu yana srekli olarak radyasyonla i ie yaamak zorunda kalmtr. Dnyann oluumuyla birlikte tabiatta yerini alan ok uzun mrl radyoaktif elementler yaadmz evrede normal ve kanlmaz olarak kabul edilen doal bir radyasyon dzeyi oluturmutur. Gnmzde bu doal dzey, nkleer bomba denemeleri ve baz teknolojik rnlerin kullanm ile art gstermitir. nsanlar, uzay ve gneten gelen kozmik nlar, yer kabuunda bulunan radyoizotoplar dolaysyla toprak ve yap malzemeleri, su ve gdalar gibi doal kaynaklardan n alr. Bunlara ilave olarak enerji retimi, tp, endstri, aratrma, tarm, hayvanclk gibi pek ok alanda kullanm kanlmaz olan yapay kaynaklar nedeni ile radyasyona maruz kalnr.

1.1. Radyasyon eitleri

Radyasyon eitleri, iyonlatrc radyasyon ve iyonlatrc olmayan radyasyon olarak iki aamada incelenir;

1.1.1. yonlatrc Radyasyon

yonlatrc radyasyon; maddesel ortamdan geerken madde ile etkileerek iyon iftleri oluturabilen X-n, gama n gibi elektromanyetik nlarla kinetik enerjileri olan ykl paracklar, ar iyonlar ve serbest ntronlar gibi tanecik karakterli nmlardr.

arpt maddede ykl paracklar (iyonlar) oluturabilir. nlem alnmad takdirde tm canllar iin zararldr. yonlatrc radyasyon ikiye ayrlr:

1.1.1.1. Elektromanyetik Radyasyonlar

Gama ve X nlar elektromanyetik radyasyonlardr. Bunlarn dalga boylar ok kk fakat enerjileri yksektir. Gama (&) nlar: Gama nlarnn kayna atomun ekirdeidir. Radyoaktif bozunmalar ya da nkleer reaksiyonlar sonucu oluan kararsz atom ekirdeklerinden yaylan bir eit elektromanyetik nlardr. Bu nlar atom ekirdeinin enerji seviyelerindeki farkllklardan meydana gelir. Manyetik alanda sapmadklar iin belirli bir elektrikle ykl deildir. Gama nlar, beta nlarndan daha yksek enerjili ve dolaysyla daha nfuz edici nlardr. Birka santimetre kalnlndaki kurun tulalarla sadece belli bir ksm durdurulabilir.

Resim 1.1: Gama Inlar

X Inlar: Rntgen nlar da denilen X nlar, grnr k dalgalar ve mor tesi nlar gibi dalga eklindedir. Bir atoma dardan gelen veya gnderilen yksek enerjili elektronlar o atomun ilk halkalarndan elektronlar koparr. Atomdan kopan bu elektronun yerine daha yksek seviyelerden (st halkalardan) elektronlar atlayarak kopan elektronun yerindeki boluu doldurur. Bu srada ortaya kan enerji fazlal X n eklinde dar salnr. X n yapay olarak, rntgen tplerinde de elde edilir.

Resim 1.2: Rntgen- x nlar

1.1.1.2. Parackl Radyasyon

Alfa ()paracklar: Alfa parac iki proton ve iki ntrondan olumu bir helyum (2He4) ekirdeidir ve pozitif ykldr. Alfa paracklarn ok kk kalnlktaki maddelerle (rnein ince bir kat tabaka ile) durdurmak mmkndr. Bu yzden de normal olarak d radyasyon tehlikesi yaratmaz. Ancak sindirim, solunum veya deri ve mukozadaki yaralar yoluyla vcuda girerse tehlike oluturur. Beta ()paracklar: Beta nlar, atom ekirdeinin paralanmasyla oluur. Pozitif veya negatif ykl elektronlardr. Beta paracklar belli bir yk ve ktleye sahip olduklarndan madde ierisinden geerken iyonlamaya sebep olurlar. Bu iyonlama, alfa paracklarnn oluturduu iyonlama kadar youn deildir. Bunlardan korunmak iin ince alminyum levhadan yaplm bir zrh malzemesi yeterlidir. Serbest ntronlar: Bunlar radyasyonla oluan yksz paracklardr. Bu nedenle her maddeye kolayca girer. Dorudan iyonlatrc zellikleri yoktur. Ancak bu serbest ntronlarn, girdikleri maddelerin ntronlar ile etkileimleri sonucu & ve x nlar gibi nmlar oluturur. Bu nlar ise etkileme sonucu girdii maddenin atomundan koparak iyonlamay gerekletirir.

Resim 1. 3: Radyasyon eitlerine gre sourulma

1.1.2. yonlatrc Olmayan Radyasyonlar

yonlatrc olmayan radyasyonlar, yeteri kadar enerjiye sahip olmadklar iin iyonlatrc radyasyon kadar etkili olmaz. Radyo dalgalar, mikrodalgalar, kzl tesi k, mor tesi k (ultraviyole) ve grnr k iyonlatrc olmayan radyasyon olarak isimlendirilir. Elektrik enerjisi ileten ya da enerjiyle alan her trl ara ve gere, alma durumunda evresinde bir elektromanyetik alan oluturur. yonlatrc olmayan radyasyon kaynaklarnn yaratt manyetik alan, kaynaklarn younluuna ve frekanslarna bal olarak deiiklik gsterir. yonlatrc olmayan radyasyon kaynaklarn ultraviyole nlar ve EMR nitelikli radyasyon eklinde snflandrlr.

1.1.2.1. Ultraviyole Inlar (Mor tesi Ik)

Ultraviyole nlarnn asl kayna gnetir. UV nlar gne tam doarken daha ok yaylr. UV nlar beyaz elbise giyilerek engellenebilir. Bazen bu nlar kar veya kumdan yansyarak kar ve gne krl yapabilir. UVnin derine inmesi(giricilii) az olduu iin byk oranda deri ve gzleri etkiler. Gzlerimizin fark edebilecei en yksek enerjili k mor renkli ktr. Deri kanserlerinin %80'i UV nlarndan kaynaklanr.

1.1.2.2. EMR Nitelikli Radyasyon

Radyo dalgalar, mikrodalgalar mobil ve cep telefonlar, radyo FM ve TV vericileri, radarlar, trafolar, mikrodalga frnlar, bilgisayarlar ve akm tayan kablolar bu gruba girer.

1.2. Radyasyon Kaynaklar

nsanolu ve dier canllar, milyonlarca yldan beri evrenden gelen kozmik nlar ve yerkrede bulunan doal radyoaktif maddelerden yaylan radyasyonla nlanmakta olup varolularndan bu yana srekli olarak doal radyasyonla i ie yaarlar. Radyasyon kayna, radyoaktif maddelerle iyonlatrc radyasyon yayan veya reten aygtlardr. Radyasyon kaynaklar doal ve yapay radyasyon kaynaklar olarak ikiye ayrlr.

1.2.1. Doal Radyasyon Kaynaklar

Vcudumuza solunum ve sindirim yolu ile hava, su, bitkisel ve hayvansal besinlerde az da olsa bulunan radyoaktif maddeler alnr ve zamanla eitli organlarda birikir. Kozmik nlardan ve yerkrede bulunan doal radyoaktif maddelerden etkilenen insan vcudu, hem i hem de d radyasyon nlanmasna maruz kalr.

ekil 1.1: Doal radyasyon kaynaklarndan maruz kalnan radyasyon dozlarnn oransal deerleri

Kozmik nlar: Dnyamz uzaydan gelen yksek enerjili paracklara srekli olarak maruz kalr. Yksek enerjili paracklarn byk bir ounluu atmosfere ulaan protonlardr. Gnein aktif durumuna, yerin manyetik alanna ve yerkreden ykseklie bal olarak kozmik nlarn younluu deiir. Protonlar elektrik ykl paracklar olduklarndan atmosfere ulatklarnda dnyann manyetik alannn etkisine girer. Bu nedenle kozmik n younluu ekvatordan kutuplara gidildike artar. Bylece, insanlarn ald radyasyon enlem arttka artar. Bu nlarn byk bir ksm dnya atmosferinden gemeye alrken tutulur. Bu nedenle, deniz seviyesine yaklatka kozmik nlarn younluu azalr. Uu yksekliindeki kozmik n younluu yer seviyesine oranla daha fazla olduundan, uakla yaplan seyahatlerde daha fazla kozmik na maruz kalnr. Uularda alnan radyasyon dozu uu srerine, uu rotasna ve ykseklie bal olarak deiir.

ekil 1.2: Kozmik nlardan alnan radyasyon dozunun ykseklie gre deiimi

Vcut ii nlama: Yeryznde doal olarak bulunan radyoizotoplarn solunum ve sindirim yolu ile alnmasdr. Solunum yolu ile i nlanmann en nemli bileenini radon rnleri oluturur.

Gama n: Atom ekirdei iindeki proton ve ntronlarn yeniden dzenlenmesi sonucu oluur. Ik hzna yakn hza sahip olan, elektriksel yk sfr olan ve maddelerin iinden neredeyse hi etkilemeden geebilen temel paracklardr. Tehlikelerine karlk, gama nlarndan eitli yararlar da salanr. Tpta; beyin, tiroit bezi, bbrek, karacier ve pankreas gibi organlardaki dzensizlikleri aratrmak amac ile X nlar yerine kullanlr. Gama nlarndan, organizma iindeki kanserli dokular yok etmede de yararlanlr. Sz konusu nlar, endstride dkm ve kaynak ilerinin denetiminde de ie yarar. En enerjik dalgalar olarak bilinen gama nlar; en ksa dalga boylarna sahiptir. Ancak buna bal olarak da en yksek frekanslara ve en byk foton enerjisine sahiptir. Gama nlar nkleer reaksiyonla retilebilir. Madde iinden getiklerinde maddenin atomlar ve moleklleri dndaki elektronlarn tamamna arparlar. Bu arpma sonucunda meydana getirdikleri iyonlamadan dolay gama nlarna bazen iyonize radyasyon da denir. Radon: Renksiz, kokusuz, tatsz, 86 atom numaras ile periyodik cetvelin soy gazlar snfnda yer alan radon; kaya, toprak ve sudaki doal uranyumun radyoaktif bozunmas sonucunda oluur. Bu bozunma zincirinin ana atomlar btn doal malzemelerde bulunabilir. Bundan dolay radon, tm yzey kaya ve toprak paralarndan ve yap malzemelerinden ortama salnr. Radonun reaktivitesi zayftr. Bu nedenle solunumla dokulara kimyasal olarak balanmaz. Ayrca, dokulardaki znrl ok dktr. Ancak, radon bozunma rnleri, toz ve dier paracklara tutunarak radyoaktif aerosoller oluturur. Bu nedenle, tanarak solunum yoluyla alnabilir. Solunum borusunda olan bozunma sonucunda, bron epitelindeki radyasyon dozu artar. Zaman ierisinde kansere sebep olur. Binalardaki radon kaynann byk bir ksm, binann temelindeki toprak ve kayalardr. Radon ve dier gazlar, toprak boyunca ykselir, binann altnda hapsolur. Hapsolan bu gazlar, basn oluturur. Evlerdeki hava basnc genelde topraktaki basntan daha dktr. Binann altndaki bu yksek basn nedeniyle gazlar yerden ve duvarlardan, daha ok atlak ve boluklardan, bina ilerine szar. Radon miktar, lm cihazlar ile saptanr. Her lke veya uluslararas rgtler evlerde msaade edilebilir seviyedeki miktar belirlemitir. Sz konusu limit deerlerin almas halinde, radon konsantrasyonunu drc tedbirlerin alnmas tavsiye edilir. Uluslararas Atom Enerji Ajans Temel Gvenlik Standartlar (IAEA-BSS) erevesinde, radon iin tavsiye edilen dzeyler 200-600 Bq /m3 olarak belirlenmitir. Trkiye'de msaade edilebilir radon konsantrasyonu ise 400 Bq /m3'tr. Yeryzne kan toprak gaznn ihtiva ettii radon miktar, yeralt sularnda olduu gibi nemli deprem habercilerindendir.

Resim.1.4: Radonun ev ortamna giri yollar

1.2.2. Yapay Radyasyon Kaynaklar

Tbbi alandaki radyasyon uygulamalar: Radyasyonla grnt elde edebilme ve radyasyonun hcre veya tmrleri yok edebilme yeteneine sahip olmas temeline dayanr. Bu iki zelliinden dolay radyasyon hastalklarn tehis ve tedavisinde nemli rol oynar.

ekil 1.3: Yapay radyasyon kaynaklar

10

Tansal radyoloji: Radyasyonun tbbi alanda yaygn olarak kullanlan eidi X nlardr. Genellikle hastalklarn tehisi amacyla kullanlr.

Resim 1.5: Tansal radyoloji uygulamas

Nkleer tp: Vcuttaki organ veya dokularn ilevleriyle ilgili almalar yapmak iin incelenecek dokuda toplanmasn ve geici bir sre buraya yerlemesini salayacak radyoaktif madde verilir. Radyoaktif maddenin vcuttaki dalm veya ak, radyoaktif maddeden salnan gama nlarn alglayacak zelliklere sahip cihazlarla tespit edilir.

Resim 1.6: Nkleer tp uygulamas

Radyoterapi: Kanserli hcrelerin tedavisinde etkin olarak kullanlr. Yaygn olarak yksek enerjili elektron hzlandrclar ve Co-60 radyoaktif kaynakl cihazlar kullanlr.

11

Resim1.7: Radyoterapi uygulamas

TETKK Radyoloji Akcier Grafisi Akcier Skopisi Karn Barsak Anjiyografi Mamografi BT

Etkin Doz Edeeri (mSv) 0.14 -0.04 0.98 0.29 1.1 0.22 4.1 5 6.8 1 4.3

TETKK Nkleer Tp Kemik Beyin Kalp Karacier/Dalak Akcier Bbrek Troid Uptake

Etkin Doz Edeeri (mSv) 1.1 6.8 0.6 11.3 3.0 11.7 0.9 2.2 1.1 1.4 0.01 2.1 1.5 3.1

Tablo 1.1: Baz uygulamalar sonucu alnan radyasyon dozlar

Endstriyel uygulamalar: X ve gama nlarndan yararlanlarak rntgen filmleri ekilen endstriyel rnlerin (borular, buhar kazanlar, her trl makine aksamlar, vs.) her hangi bir hata ierip iermedii tespit edilir. Bu yntemle birok sanayi rnnn (demir, elik, lastik, kt, plastik, imento, eker, vs.) retim aamasndaki seviye, kalnlk, nem ve younluk lmleri yaplr. Inlama tesislerinde, gda nlamas, tek kullanmlk atlabilir tbbi malzemelerin sterilizasyonu yaplr.

12

Resim 1.8: X-n radyografi

Havaalan ve yol yapm gibi almalarda zemin malzemesinin nem ve younluk lmleri radyasyondan yararlanlarak yaplr. Gvenlik amal uygulamalarda zellikle havaalan, kargo, gmrk, liman, gibi yerlerde kolilerin, bagajlarn grntlenebilmesi amacyla yaygn olarak kullanlr.

Resim 1.9: Bagaj kontrol

Aratrma amal radyoaktif kaynak kullanm: zellikle niversitelerde ak veya kapal radyoaktif kaynak kullanlarak DNA zerinde almalar yaplr. Tarm alannda radyasyondan yararlanlarak mutasyona uratlan tohumlar daha verimli ve dayankl hale getirilir. Tohum slah genetik mhendislii, DS tarafndan akarsularda debi lm, barajlarda su kaaklarnn tespiti, yeralt sularnn hareketlerinin takibi gibi dier endstriyel uygulamalar radyasyon sayesinde hem daha ucuz hem de daha kolay bir ekilde yaplr. Petrol aramalarnda belirli derinliklerdeki nem ve younluk lmnde de radyasyon kullanlr.

13

Nkleer serpinti: Atmosferde gerekletirilen nkleer bomba denemeleri sonucu meydana gelen radyoaktif serpintiler, radyoaktif evre kirliliine neden olan en byk yapay radyasyon kaynadr. Ancak 1960'l yllarn balarnda bu yolla maruz kalnan radyasyon dozu gnmzde nispeten azalmtr. Bununla birlikte, yer st ve hatta yer altnda yaplan bu tr denemeler blgesel kirlilie neden olur. Radyoaktif yalar: Nkleer patlamalarn atmosfere yayd radyoaktif maddelerin eitli biimlerde yeryzne inmesidir.

Resim 1.10: Nkleer serpinti

Nkleer g santralleri: Ar radyoaktif (uranyum gibi) atomlarn bir ntronun arpmas ile daha kk atomlara blnmesi (fisyon) veya hafif radyoaktif atomlarn birleerek daha ar atomlar oluturmas (fzyon) sonucu byk miktarda enerji aa kar. Bu enerjiye nkleer enerji denir. Nkleer reaktrlerde fisyon reaksiyonu ile edilen enerji elektrie evrilir. Gneteki reaksiyonlar ise fzyon reaksiyonudur. Bu reaksiyonun yaratt scaklk fisyon reaksiyonundakinden ok daha fazladr. Bu yzden bu scakl kontrol edebilecek bir fsyon reaktr henz kurulamamtr.

Resim 1.11: Nkleer g santralleri

14

Radyasyon kazas: stenmeyen bir olay sonucu, radyasyon korunmas standartlaryla belirlenen snrlarn ok zerinde radyasyon dozu alnmas veya radyoaktif bulama meydana gelmesidir. Nkleer reaktr kazalar canllara zarar veren en ciddi radyasyon kaynadr. Ukraynann ernobil kentindeki nkleer g reaktrnde 26 Nisan 1986 gn nkleer kaza meydana geldi. Reaktrdeki zirkonyum ve grafitin yksek scaklktaki buharla karlamas ile oluan hidrojenin yanmas sonucu ok byk oranda radyoaktif madde atmosfere kart.

Resim 1.12: ernobil reaktr kazas

Nkleer kalntlarn rettii radyoaktif bulut patlamadan sonra tm Avrupa zerine yaylm ve ernobil'den yaklak 1100 km uzaklkta radyoaktif paracklara rastlanmtr. Tketici rnleri: Televizyonlar, duman detektrleri, fosforlu saatler, paratonerler ve lks lambas fitilleri gibi baz tketici rnleri az miktarlarda da olsa radyoaktif madde ierir. Fosfatn gbre ve kmrnde yakt olarak kullanlmas evreye az da olsa radyasyon dozu verir. Ayrca cep telefonu, ince ekran televizyonlar, sa kurutma makineleri gibi elektronik aletler radyasyon yayarak sal tehdit eder.

15

Resim1.13: Radyasyon yayan baz elektronik rnler

1.3. yonlatrc Radyasyonun lm

Radyasyonun varlnn anlalmas duyu organlar ile mmkn olmadndan, alglanmas ve lmleri radyasyona hassas cihazlar ile yaplr. Radyasyonun llmesinin temeli, radyasyon ile maddenin etkilemesi esasna dayanr. Radyasyon dozu, hedef ktle tarafndan, belli bir srede, sourulan veya alnan radyasyon miktardr.

16

1.3.1. Radyasyon Birimleri

Radyasyon birimleri aadaki ekilde snflandrlmtr. Aktivite Birimi zel birim: Curiedir. (Ci) Curie, saniyede 3.7x 1010 paralanma veya bozunma gsteren maddenin aktivitesidir. SI ( uluslar aras birimler sistemi) birimi: Becquereldir. ( Bq ) Bequerel, saniyede 1 paralanma yapan ekirdein aktivitesidir.

Inlama Birimi zel birim: Rntgendir. ( R ) Rntgen, normal hava artlarnda havann 1 kgnda 2.58x10-4 C luk elektrik yk deerinde pozitif ve negatif iyonlar oluturan x ve gama n miktardr. SI birimi: Coulomb/kgdr.

Sourulma Doz Birimi zel birim: Raddr. Rad, nlanan maddenin 1 kgna 10-4 joulelk enerji veren radyasyon miktardr. Sourulan enerji parack veya foton olabilir. SI birimi: Gray ( Gy ) Gray, nlanan maddenin 1 kgna 1joulelk enerji veren radyasyon miktardr.

Doz Edeer Birimi zel birim: Rem. Ram, Sourulan Doz x Faktrler

Farkl tip radyasyonlardan sourulan enerjiler eit olsa bile biyolojik etkileri farkl olabilir. SI birimi: Sievert ( Sv ) Sievert, 1 Graylik x veya gamma n ile ayn biyolojik etkiyi meydana getiren radyasyon miktardr.

1.3.2. Radyasyon lm Sistemleri

Radyoaktif olarak bilinen atomlarn ekirdei kararsz olduklarndan radyoaktivite zellii gsterir. Kararsz ekirdekler paralanr ve paralanma sonucu yeni bir ekirdek ve paralanma rnleri meydana gelir. Atom ekirdeklerindeki bu deiiklikler sonucu radyasyon yaylr. Radyasyon lm, radyasyonla maddenin etkiletiimi prensibine dayanr. Bu etkileim dedektr materyalini ya iyonize etme ya da uyarma eklinde olur. lm sistemleri radyasyonun etkiletii ortama gre gruba ayrlr.

17

1.3.2.1. Gazl Dedektrler

Gazl dedektrler, ykl paracklarn gaz odalarnda iyonizasyon oluturmalar prensibine dayanr. Bu prensiple alan tr dedektr vardr. yon Odas Dedektr

yon odas dedektr; x, nlar ve paracklar lmnde kullanlr. Alak radyasyon iddetine duyarl olmamakla beraber yksek doz iddetlerini lmede son derece yararldr. eitli radyasyonlar ayrt etme zellii yoktur. 60-300 voltluk alma aralnda etkindir. Gaz olarak genellikle atmosfer basncnda hava kullanlr. Gstergeleri, genellikle C/kg. sn, (x) R/h veya (x) Sv/h dr. Geiger-Mller Dedektr

Geiger-mller dedektr ile az iyonlama meydana getiren ykl paracklar ve dk enerjili X ve Gama nlar llr. Yksek duyarlla sahiptir. Radyasyon sznt kaynann belirlenmesinde kullanlan ilk dedektr tipidir. Bu dedektrle parack enerjisinin llmesi ve parack cinslerinin bir birinden ayrlmas sz konusu deildir. Odann nne yerletirilen bir zrh ile beta paracklar tutulup yalnz gama nlar saylabilir.

Resim 1.14: Geiger-Mller Dedektr

Orantl Sayalar

Bu tip dedektrler ile dk enerjili X ve Gama nlar, iyon odasna alan naylon veya mikalardan yaplm ince pencere ile alfa paracklarnn lm yaplr. Orantl cihazlarn ve radyasyonlarn ayrt etme zellii vardr.

18

1.3.2.2. Sintilasyon Dedektrleri (Prldama)

Elektrona verilen enerji, onu ortamdaki yerinden koparmaya yeterli olmad zaman uyarlan elektron, tekrar eski haline dnerken grnr k yayar. Sintilasyon fosforlarnn yayd k, foto oaltc tpler tarafndan toplanarak, voltaj pulsu haline getirilir. Meydana gelen pulsun bykl radyasyonun enerjisi ile orantldr. Saym ve ayn zamanda enerji ayrm iin kullanlr. Bu dedektrlerde foto oaltc tp ve kullanlan fosforu deitirmek suretiyle deiik tipte radyasyonlarn dedeksiyonu mmkndr.

Resim 1.15: Sintilasyon dedektrleri

Yar letken Dedektrler

Yar iletken dedektrler, silisyum (Si) ve Germanyum (Ge) gibi yar iletken maddelerden yaplr. Bu dedektrler radyasyonun maddelerde oluturduu iyonizasyon ilkesi ile alr. Genellikle radyasyonun enerjisini lmek iin kullanlrlar.

Resim 1.16: Yar iletken dedektrler

Ntron Dedektrleri

Dier radyasyonlarn lld sistemlerle (n,), (n, ), (n,p) ve (n, ) reaksiyonlar sonucunda oluan ikincil iyonlayc nlar llr. Ntron etkilemesinden doan izotopun kendisi radyoaktif olabileceinden bu yntem ounlukla indium, tantal ve altn plakalar bir araya getirerek kaza dozimetresinde kullanlr.

19

1.3.3. evre Radyoaktivite lmnn Amalar

nsanlarn maruz kald radyasyon seviyelerini belirlemek, nsanlarn ne kadar radyasyona maruz kaldna ynelik gvenilir bir veri taban oluturmak, evresel radyasyon seviyesindeki nemli deiiklikleri tespit etmek, evrede bulunan radyonklidlerin davrann anlamak, evre radyoaktivite deiimlerini gzlemlemek ve kayt etmek, evredeki doal ve insan yapm radyonklid potansiyelini kullanmak, Srdrlebilir kalknmay salamada insann evreye etkisini kestirerek bilimsel temel kurmak, Radyasyondan korunma standartlarn belirlemek, evre radyoaktivitesi ile ilgili tm olgular paylamaktr.

1.4. Radyasyon Denetimi

lgili tzk ve ynetmelikler kapsamna giren radyasyon kaynaklarnn; bulundurulmas, kullanlmas, imal, ithal ve ihra edilmesi, alnmas, satlmas, tanmas, depolanmas, radyasyon kaynaklaryla allabilmesi, ilgili kurum tarafndan verilecek lisansa baldr. Bu lisans, bavurusu yaplan kaynaklarn, ilgili kurum tarafndan onaylanan kiilerin sorumluluu altnda ve bavuruda belirtilen adreste faaliyetini kapsar. Bu iler, dier bakanlk ve/veya kurululardan da izin, ruhsat veya bir belge alnmasn gerektiriyor ise bunlarn verilmesi, ilgili kurum tarafndan lisans verilmesi nkouluna baldr. Denetimli alanlar; radyasyon gvenlii bakmndan giri ve klarn zel denetime ve ierisindeki almalarn zel kurallara bal olduu alanlardr. Radyasyon alanlar; iinde alan kiilerin iyonlatrc radyasyonlara maruz kald alanlardr. Bunlar maruz kalnan nlama dzeyine gre ikiye ayrlr. alma durumu A alanlar; yllk nlamalarn doz edeer snrlarnn onda n geebilecei alanlar. alma durumu B alanlar; yllk nlamalarn doz edeer snrlarnn onda n geemeyecei alanlar. Radyasyon grevlisi; srekli olarak denetimli alanlarda veya radyasyon kaynaklaryla alan kiidir. Denetimli alanlarda veya radyasyon kaynaklaryla geici olarak veya ara sra alan kiiler radyasyon grevlisi saylmazlar.

1.4.1. Denetime Bal ler

alma alanlar bakmndan, Tzk ve Ynetmelik hkmlerine gre lisans alm resmi ve zel kurum ve kurulular ile gerek kiiler Trkiye Atom Enerjisi Kurum'un denetimine baldr. Kurum uzmanlar bu amala, ilgili yer ve tesislere girmek, gerekli grdkleri belgeleri istemek ve incelemek yetkisine sahiptirler. Denetim srasnda ilgililer, uzmanlara her trl kolayl gstermekle ykmldr.

20

Denetim, haberli veya habersiz olarak her zaman yaplabilir. Denetimler aadaki hususlar kapsar: Radyasyon kaynaklarnn bulundurulduu yerlerin fiziksel ynden incelenmesi, eitli yer ve noktalarda, radyasyon dozlar, radyasyon dzeyleri, radyoaktif madde miktarlar ve/veya konsantrasyonlarnn llmesi, Lisansn genel koullar ile her lisans tr iin ilgili blmlerde verilen zel koullara uyulup uyulmadnn tespiti, Kaytlarn bu ilgili ynetmelikte ngrlen ekilde ve usulne uygun olarak tutulup tutulmadnn incelenmesi, Radyasyon kaynak ve kullanm alanlarnda, toplum ve evrenin saln korumak zere mevzuatta ngrlen nlemlerin alnp alnmadnn incelenmesi, Radyasyon kaynaklarnn lkeye giri, k, tanma ve transit geii srasnda, ilgili mevzuat hkmleri ile radyasyon gvenliine ilikin dier mevzuat hkmlerine uyulup uyulmadnn incelenmesi.

1.4.2. Denetim Sonular

lgili kurum uzmanlarnca yaplan denetimler sonucu dzenlenen rapor, Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Radyasyon Sal ve Gvenlii Dairesi'nce deerlendirilir. Bu deerlendirme sonucunda, lisans koullar ve radyasyon gvenlii mevzuat hkmlerine uyulmad tespit edildiinde, eksiklik ve sakncalarn giderilmesi iin aya kadar bir sre belirlenerek lisansn geici olarak iptaline karar verilir. lgili kurum bakanlnca onaylanan karar lisans sahibine bildirilir. Verilen sre iinde saptanan eksiklik ve sakncalarn giderilmesi halinde lisansn geici iptal karar kaldrlr.

21

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Gerekli donanm salandnda radyasyon kirlilik kaynaklarn tespit ediniz. lem Basamaklar Radyasyon eitlerini ayrt ediniz. neriler yonlatrc radyasyon eitlerini incelemelisiniz. yonlatrc olmayan radyasyon eitlerini incelemelisiniz. Doal radyasyon kaynaklarn incelemelisiniz. Yapay radyasyon kaynaklarn incelemelisiniz. Tp alanndaki uygulamalar incelemelisiniz. Endstriyel alanndaki uygulamalar incelemelisiniz. Aratrma amal uygulamalar incelemelisiniz. Gazl dedektrlerin kullanm alanlarn incelemelisiniz. Sintilasyon dedektrlerin kullanm alanlarn incelemelisiniz. lm iin gerekli ekipmanlar hazrlamalsnz. Gerekli gvenlik tedbirlerini almalsnz. Mevzuata uygun radyasyon lm yapmalalsnz. Trkiye Atom Enerji Kurumunun grevlerini incelemelisiniz. Enerji Bakanlnn radyasyon ile ilgili grev ve sorumluluklarn incelemelisiniz. evre Bakanlnn radyasyon ile ilgili grev ve sorumluluklarn incelemelisiniz. Salk Bakanlnn radyasyon ile ilgili grev ve sorumluluklarn incelemelisiniz. Sonular ilgili kurum ve kurululara eksiksiz ve zamannda gndermelisiniz.

Radyoaktivite ve radyasyon kaynaklarn ayrt ediniz.

Radyasyon kullanm alanlarn tespit ediniz.

Radyasyon lm aletlerinin kullanm alanlarn ayrt ediniz.

Riskli blgelerde radyasyon kontrol yapnz.

Radyasyon denetimi ve korunma nlemleri ile ilgili kurum ve kurulularn ilevlerini tespit ediniz.

Kontrol sonularn kurululara gnderiniz.

ilgili

kurum

22

LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyarak doru seenei iaretleyiniz. 1. Aadakilerden hangisi, dalga boylar ok kk fakat enerjileri yksek nlardr? A) Gama n B) Alfa paracklar C) Beta paracklar D) Serbest ntronlar E) Ultraviyole nlar

2.

Binalarda limit deerlerde bulunabilen gaz aadakilerden hangisidir?

A) B) C) D) E) Helyum Radon Neon Argon Kripton

3.

Aadakilerden hangisi, doal radyasyon kaynaklarndandr?

A) B) C) D) E) Tansal radyoloji Nkleer tp Radyoterapi Gama nlar Endstriyel uygulamalar

4.

Aadakilerden hangisi, insan saln tehdit eden tketici rnlerden deildir?

A) B) C) D) E) Cep telefonu nce ekran televizyonlar Sa kurutma makineleri Fosforlu saatler Bitkiler

5.

Radyoaktivite lmnn amalarndan deildir? A) evrede bulunan radyonklidlerin davrann anlamak B) Radyasyondan korunma standartlarna uyum salamak C) Denetimlerde dzenlenen raporlar Tarm Bakanlna gndermek D) evre radyoaktivite deiimini gzlemlemek ve kayt etmek E) evre radyoaktivitesi ile ilgili tm olgular halk ile paylamak

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

23

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

LYET2

AMA
Gerekli donanm salandnda, radyasyon kirliliinin insan salna olan etkilerini kontrol edebileceksiniz.

ARATIRMA
evrenizde bulunan bir salk kuruluunun radyoloji nitesine giderek radyasyon maruziyetlerine kar alnan korunma nlemlerini aratrnz. Radyasyona maruz kalma sonucu ortaya kan salk sorunlarn aratrnz.

2. RADYASYONUN NSAN SALIINA ETKLER

Uzayda yksek hzla hareket eden nlar, kolaylkla insan vcuduna nfuz ederek vcudu oluturan biyolojik hcrelere hasar verebilir. Ayrca, bu nlar hcrelerin kimyasal yaplarn da deitirebilir. zellikle elektrik ykl nlar ok ksa sre iinde hcre molekllerini paralayp iyonlarna ayrtrabilir. Bununla birlikte, etrafta bulunan dier hcreleri de fizyolojik grevlerini yapamaz duruma getirebilir. Btn bunlarn sonucunda radyasyona maruz kalan hcre ya ilevini yitirir veya lr. Yksek radyasyon sonucu ok sayda hcrenin aniden lmesi veya normal almasnn bozulmas canlnn saln nemli lde etkiler. Kemik ilii, dalak, kan ve reme hcreleri gibi hayati nem tayan hcrelerde radyasyonun etkisi daha erken grlr. Bu hcreler daha abuk oaldndan hcredeki hasar, uzun bir zaman dilimi ierisinde tmr olarak sonulanabilir. Bylece radyasyonun kanserojen etkisi ortaya kar. Radyasyonun en byk tehlikesi hcre ekirdeindeki DNA'larn bozulmasdr. DNA'lardan oluan kromozom yaplarnn mutasyona uramas sonucunda ebeveyne benzemeyen yeni bir genotip ortaya kar. Eer bu durum, bireyin reme hcrelerinde gerekleirse bu deiiklik gelecek nesillere de aktarlr.

2.1. Radyasyonun Biyolojik Etkileri

Radyasyonun insan sal zerindeki etkilerin bazlar; radyasyon yanklar, kanser ve gelecek nesillerdeki genetik bozukluklardr. Hatta ok byk miktarda radyasyon dozuna maruz kalnmas ani lmlere yol aar.

24

Radyasyonun biyolojik etkileri, erken ve kronik etkiler olarak ikiye ayrlr.

2.1.1. Erken Etkiler

Erken etkiler; vcudun tamamnn veya byk bir blmnn genellikle radyasyon kazasna maruz kalnmas sonucu meydana gelen nlanmalardr. ok byk dozlardaki radyasyon, birka saat veya birka hafta ierisinde salk zerinde zararl etki gsterebilir. Erken etkiler, ldrc olabilen radyasyon yanklar ve radyasyon hastalklardr. Genel olarak; akut radyasyon sendromlar ve blgesel radyasyon hasarlar olarak snflandrlr. Akut radyasyon sendromlar ( ARS ): yonlatrc radyasyonlarn en nemli etkisidir. Lenfositler radyasyona kar en duyarl kan hcreleridir. Lenfosit saysndaki en kk bir dme, erken tehis aamasndaki nlanma seviyesini gsteren en yararl laboratuvar testidir. Blgesel radyasyon hasarlar: Vcudun belli bir blgesinin ksa srede, yksek dozda radyasyona maruz kalmas sonucu grlr. ARS larna gre daha sk karlalr.

Resim2.1: Blgesel radyasyon hasar

2.1.2. Kronik Etkiler

Dk dozlarn etkileri yllar sonra ortaya kabilir. Bunun sebebi, doz dk dahi olsa tekrarlanan nlanmalarda organizmann bir sonraki nlanmaya kadar hasar onaramamas ve hasarn gittike artmasdr. Kronik olarak nlanan kiilerde, yllar sonra katarakt, malignite, doal mr srelerinde ksalma ile sonraki nesillerinde kaltmsal bozukluklara rastlanabilir.

25

Resim 2.2: Radyasyonun kronik etkileri

2.2. Radyasyonun Hcre ile Etkileimi

yonlatrc radyasyonun sourulmas sonucu hedef molekllerde iyonlama ve uyarlmalar meydana gelir. Bu iyonlamalar, DNA zincirlerinde krlmalara ve hcre ierisinde kimyasal toksinlerin remesine neden olabilir. Krlmalarn hemen ardndan bir onarm faaliyeti balar. Hasar ok byk deilse DNA da meydana gelen krlmalar onarlabilir. Ancak bu onarm esnasnda da hatalar oluabilir ve yanl ifre bilgiler ieren kromozomlar meydana gelebilir. Her hcre tipinin radyasyona duyarll farkldr. Sk blnen ve bir organ ya da dokuya ait hcrelerin zelliklerini yanstmayan, nitelikleri belirsiz olan (indiferansiye) over ve testisin germinal hcreleri, hematopoetik sistem hcreleri, gastrointestinal sistem epitel hcrelerinin duyarll fazla iken, blnmeyen ve st diferansiasyon gsteren karaciger, bbrek, kartilaj, kas, sinir hcrelerinin duyarll daha azdr. Diferansiasyon; ayrmam bir hcrenin ( rn; bir kk hcrenin ) vcuttaki spesifik bir hcreye dnme ilemine verilen addr.

2.3. Radyasyonun Kromozoma Etkileri

Vcudun birok organ veya dokusu, nemli sayda hcre kaybna ramen faaliyetlerini normal bir ekilde srdrr. Yine de hcre kayb belli bir saynn zerine ktnda nlanan kiilerde gzlenebilir hasarlar meydana gelir. Etki eiini aan akut doz alm kiilerde ortaya kan bu hasarlara deterministik (belirlenimlilik) etkiler denir. Kanser ve genetik etkiler, radyasyonun stokastik etkileridir ve belli bir eik doz yoktur.

26

Kromozom hasarlarna etki eden faktrler; Radyasyonun eidi, enerjisi, doz hz ve maruziyet sresi, Organizmann ya, cinsiyeti, salk durumu, oksijen konsantrasyon durumu, sk blnen ve blnme safhasnda veya tam olarak farkllamam hcrelere sahip olmasdr.

2.4. yonlatrc Radyasyondan Korunma

Radyasyondan korunmann ana prensibi, ekonomik ve sosyal faktrler gz nnde bulundurularak mmkn olan en dk doza maruziyettir. Bu ilke, ALARA (As Low As Reasonably Achievable) olarak bilinir. Monitoring, iyonlatrc radyasyonlarn ve radyoaktif kontaminasyonun varln ve derecesini tayin etmektir. Personel Monitoring

Personel monitoring, kiiler tarafndan alnan toplam vcut dozunun rutin olarak llmesidir. Bunun temel amac: Personelin maruz kald kiisel radyasyon dozlarnn maksimum msaade edilen seviyenin altnda tutulabilmesi iin, alnan dozlar lmek ve kaytlarn tutmak, Personele, radyasyon bakmndan salnn korunduu gvencesini vermek, Kurulu ve personel arasndaki fazla doz alma anlamazlklarnda kanuni koruma imkn salamak.

Alan Monitoring

Alan monitoring, maruz kalnacak yllk dozun 1 mSv (milisivert, radyasyon birimidir) deerini geme olasl bulunan alanlar radyasyon alan olarak nitelendirilir. Radyasyon alanlar radyasyon dzeylerine gre snflandrlr: Denetimli alanlar: Radyasyon grevlilerinin giri ve klarnn zel denetime, almalarnn radyasyon korunmas bakmndan zel kurallara bal olduu ve grevi gerei radyasyon ile alan kiilerin yllk doz snrlarnn 3/10undan (6 mSv) fazla radyasyon dozuna maruz kalabilecekleri alanlardr. Gzetimli alanlar: Radyasyon grevlileri iin yllk doz snrlarnn 1/20sinin alma olasl olup 3/10unun almas beklenmeyen, kiisel doz lmn gerektirmeyen fakat evresel radyasyonun izlenmesini gerektiren alanlardr.

27

Radyoaktif madde

yonlayc olmayan radyasyon

Biyolojik risk

Yeni ilave radyasyon uyar iareti

Resim 2.3: Radyasyon uyar iaretleri

Radyasyondan korunma yntemleri i radyasyona ve d radyasyona kar korunma olarak incelenir.

2.4.1. Radyasyona Kar Korunma

radyasyonla kirlenme; (internal kontaminasyon) radyoaktif maddelerin solunum, sindirim, mukoza ya da deri btnlnn bozulmas sonucu vcuda girmesi ile oluur. Vcuda giren bir radyoaktif madde, vcutta bulunduu sre boyunca nlama yapar. Bu nedenle, i radyasyon tehlikesinden korunmak iin, ortamn, giysilerin ve cildin radyoaktif madde ile bulamasn, radyoaktif maddenin yiyecek ve solunum yoluyla vcuda girmesini nleyici nlemler alnmas gerekir. Bu nlemler arasnda; zel solunum cihazlarnn kullanlmas, tam yz maske ve filtrelerinin kullanlmas, koruyucu elbiseler giyilmesi, imkan olmamas durumunda mendil, havlu ve benzeri ile solunum yollarnn kapatlmas, kirlenen blgedeki gda ve sularn tketilmemesi saylabilir.

2.4.2. D Radyasyona Kar Korunma

D radyasyona kar korunmak iin balca yntem vardr. Uzaklk: Noktasal kaynaklardan yaynlanan radyasyon iddetleri kaynaktan olan uzakla bal olarak azaldndan uzaklk iyi bir korunma aracdr. Ters kare kanunu, radyasyon dozu uzakln karesi ile ters orantl olarak deiir. Zaman: Radyasyon dozu miktar radyasyon kaynann yannda geirilecek sre ile orantl olarak arttndan kaynak yaknnda mmkn olabildiince ksa sre kalnmaldr. Zrhlama: D radyasyon tehlikelerinden korunmann en etkin yntemi zrhlamadr. Radyasyonun iddetini azaltmak iin radyasyon kayna ile kii arasna uygun zelliklerde koruyucu engel konulmaldr. Zrhlanma toprak, beton, elik, kurun gibi koruyuculuu yksek materyal kullanlarak yaplabilir.

Radyasyon korunmasnda kullanlan, doz snrlama sisteminin temel ilkesi aada verilmitir;

28

Uygulamalarn gereklilii: Inlanmann zararl sonular gz nnde bulundurularak, net bir fayda salamayan hibir radyasyon uygulamasna izin verilemez. Radyasyon korunmasnn optimizasyonu: Tedavi amal tbbi nlamalar hari, radyasyon nlanmas gerektiren uygulamalarda bireysel dozlarn bykl, nlanacak kiilerin says, olas tm nlanmalar iin, ekonomik ve sosyal faktrler gz nnde bulundurularak mmkn olan en dk dozun alnmas salanmaldr. Doz snrlamas: Bireylerin normal nlanmalar, izin verilen tm nlamalarn neden olduu ilgili organ ya da dokudaki edeer doz ile etkin doz, mevzuatta belirtilen yllk doz snrlarn aamaz. Radyasyon Grevlileri iin Doz Snrlamas o Etkin doz, birbirini takip eden be yln ortalamas 20 mSv (btn vcut) o Herhangi bir ylda, 50 mSv (btn vcut) o Edeer doz, gz mercei iin ylda 150 mSv o Edeer doz, eller, ayaklar ve cilt iin ylda 500 mSv Toplum yesi Kiiler iin Doz Snrlamas o Etkin doz, ylda 1 mSv (btn vcut) o Birbirini takip eden 5 yln ortalamas 1 mSv deerini gememek koulu ile zel durumlarda ylda 5 mSv (btn vcut) o Edeer doz, gz mercei iin ylda 15 mSv o Edeer doz, eller, ayaklar ve cilt iin ylda 50 mSv

18 yandan kkler radyasyon grevlisi olarak altrlamazlar.

Yllk Etkin Doz Grevli Halk

20 mSv Yllk Edeer Doz Cilt 500 mSv Gz

1 mSv

150 mSv

15 mSv

50 mSv

Kol-Bacak

500 mSv

50 mSv

Tablo 2.1: ICRPnin nerilerine gre msaade edilen maksimum doz

29

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Radyasyon kirliliin insan salna olan etkilerini kontrol ediniz. lem Basamaklar neriler Radyasyonun biyolojik etkilerini incelemelisiniz. Radyasyonun hcre zerine olan etkilerini incelemelisiniz. Radyasyonun kromozom zerine olan etkilerini incelemelisiniz.

Radyasyonun insan salna olan etkilerini tespit ediniz.

radyasyona kar alnan korunma yonlatrc radyasyondan korunma nlemlerini incelemelisiniz. nlemlerini tespit ediniz. D radyasyona kar alnan korunma nlemlerini incelemelisiniz. Radyasyon grevlileri iin msaade edilen snr deerleri incelemelisiniz. Toplum yesi kiiler iin msaade edilen snr deerleri incelemelisiniz. 18 yandan kkler iin msaade edilen snr deerleri incelemelisiniz.

Radyasyon ediniz.

snr

deerlerini

ayrt

30

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyarak doru seenei iaretleyiniz. 1. Aadakilerden hangisi, radyasyonun insan zerine olan erken etkilerindendir? A) Malignite B) Katarakt C) Kaltmsal bozukluklar D) Yaam sresinde ksalma E) Radyasyon yanklar Aadakilerden hangisi, radyasyon ile alan kiilerin maruz kaldklar yllk doz miktardr? A) 6 mSv B) 15 mSv C) 20 mSv D) 50mSv E) 150mSv Aadakilerden hangisi, d radyasyona kar korunma yntemlerinden deildir? A) Zrhlama B) Etkinlik (ALARA) C) Uzaklk D) Zaman E) Ters Kare Kanunu ICRPnin nerilerine gre grevlilere msaade edilen yllk etkin doz, aadakilerden hangisidir? A) 1mSv B) 15 mSv C) 20 mSv D) 50 mSv E) 500 mSv

2.

3.

4.

5.

Aadakilerden hangisi, ALARA lkesini ifade eder?

A) D tehlikelerden korunmann etkin yolu B) Radyasyon kaynann yannda geirilecek sre C) Ekonomik ve sosyal faktrleri gz nnde bulundurularak, yaplacak btn radyasyon nlamalarnda maruz kalnan radyasyonunun mmkn olan en alt dzeyde tutulmas D) Net bir fayda salayan hibir radyasyon uygulamasna izin verilmez E) Vcuda giren bir radyoaktif madde vcutta bulunduu sre boyunca nlama yapar.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

31

RENME FAALYET3 RENME FAALYET3

AMA
Radyasyon atklarnn zararsz hale getirilmesine ynelik gerekli kontrolleri yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Salk kurulularnda radyoaktif atklarn zararszlamas iin yaplan almalar aratrnz. Trkiye Atom Enerjisi Kurumunun grev ve sorumluluklarn aratrnz.

3. RADYASYON ATIKLARININ ZARARSIZ HALE GETRLMES

Nkleer maddelerin kullanm sonucunda radyoaktif atklar oluur. Radyoaktif atklar gvenli, ekonomik, evrenin ve halkn kabul edebilecei bir ekilde ynetilmek zorundadr. Radyasyon atklar ile ilgili baz terimler aada verilmitir: Radyoaktif atk: Tekrar kullanlmas dnlmeyen, her trl radyoaktif madde veya radyoaktif madde ile bulam dier malzemelerdir. Lisans sahibi: Radyasyon Gvenlii Ynetmelii hkmleri uyarnca radyoaktif maddeleri bulundurmak ve kullanmak zere ilgili kurumdan lisans alm resmi veya zel kii ya da kurululardr. Kapal radyoaktif kaynak: Kat halde bulunan, normal kullanm ve olas kaza koullarnda szdrmazl salamak zere bir kapsl ierisine kapatlm ya da kaplama malzemesi ile kaplanm radyoaktif maddedir. ALI: Radyoaktif maddelerin Becquerel (Bq) cinsinden yllk olarak vcuda alnabilir snr deerleri ifade eder. (ALI kelimesi ngilizce Annual Limits on Intake olarak ifade edilen kelimelerin ba harfleridir.) ALImin: Radyoaktif maddelerin vcuda sindirim ve/veya solunum sistemleri yolu ile alnabilecei kabul edilerek, iki farkl ALI deeri belirlenmitir. lgili ynetmelikte verilmi olan ALImin deerleri sz konusu iki deerin dk olann ifade eder. Yarlanma sresi: Bir radyoaktif maddenin balangtaki aktivite deerinin yarya dmesi iin geen sredir. evreye verilme: lgili mevzuatta aklanan ekilde ve belirtilen snrlar amayan miktardaki sv atklarn kanalizasyon sistemine, kat atklarn tbbi atk bertaraf tesislerine, buhar, aerosol ve toz paracklar gibi gaz halindeki atklarn atmosfere braklmasn ifade eder.

32

3.1. Radyoaktif Atk Tipleri

Radyoaktif atklar tanma, depolama ve atk dzenlemelerini kolaylatrmak iin ierdii radyoaktif malzemenin konsantrasyonu ve radyoaktiflik sresi dikkate alnarak snflandrlr. Dk seviyeli atklar (DSA); ii tulumlar, tama kaplar, enjektr gibi malzemelerin az miktardaki ksa mrl radyoaktivite ile temas sonucu oluur. Bu tr atklarda temasta lastik eldiven kullanlmaldr. Nkleer g santrallerinin hizmetten karlmas srasnda oluan birok atk bu snfa girer. Orta seviyeli atklar (OSA); nkleer malzeme ile birlikte kullanlm donanm veya radyoaktif akkanlarn temizlenmesinde kullanlm endstriyel malzemelerdir. Bunlar ihmal edilebilir dzeyde s retirler, fakat ksa veya uzun sreli radyasyon yayarlar. Korunmak iin zrhlanma gerekir. Kullanlm nkleer yaktlarn yeniden ilenmesi srasnda yaktn zlmeyen metal ksmlarn ieren atklar bu kategoride yer alr. Yksek seviyeli atklar (YSA); yksek seviyeli atk kategorisi, yeniden ilenilmeyecek olan kullanlm nkleer yakt (KNY) ve yeniden ileme uygulamasnn kalntlarndan oluur. Fisyon reaksiyonu sonucunda ortaya kan yksek derecede radyoaktif ve uzun mrl elementleri ierirler.

Resim 3.1: Yksek seviyeli atk (YSA) tama kab

33

3.2. Radyoaktif Madde Kullanmndan Oluan Atklarn evreye Verilme Snrlar

Radyoaktif atklarn ynetimi ve bertaraf her yerde ulusal bir sorumluluk olarak ele alnmtr. Her ne kadar radyoaktif atk ynetimi iin deiik ulusal yaklamlar olsa da uluslararas i birlii ile bir dizi temel ilkeler ve ykmllkler oluturulmutur.

3.2.1. Sv Radyoaktif Atklarn Kanalizasyon Sistemine Verilme Snrlar

Sv radyoaktif atklarn balca kaynaklar, radyoizotop laboratuarlar, kimyasal ayrma tesisleri, su ile soutulan reaktrler, deime odalar ve dekontaminasyon amarhaneleridir. Radyoizotop laboratuarlar dnda btn bu kaynaklardan gelen sv atklar genellikle radyoaktif kirli su sistemi ile toplama tanklarna gnderilir. Radyoaktif atklarn fiziksel yar mrleri ve aktivite seviyelerine gre ayrmak zere deiik toplama kaplar kullanlr. Radyoaktif bozulmalar srasnda gaz meydana getiren maddeler zel kaplara toplanmaldr. Radyoaktif olmayan atklarla kartrlmamal, organik ve inorganik atklar bir arada toplanmamaldr. Sv atklar lisans sahibinin sorumluluunda kurum mevzuatnda belirtilen hkmlerin yerine getirilmesi kouluyla konsantrasyon deerlerinin uygun grlmesini takiben yalnz kanalizasyon sistemine verilebilir. Sv radyoaktif atklarn kanalizasyon sistemine verilme koullar; Bir kuruluun bir defada kanalizasyon sistemine verebilecei atklardaki toplam radyoaktivite miktar ynetmelikte belirtilen ALImin deerinin 2.5 katndan fazla olmamal ve 100 MBq deerini gememeli. Laboratuarlar iin sintilasyon zeltileri ve benzeri organik zeltiler ihtiva eden sv atklarda alfa radyoaktivitesi bulunmamal. Bir kuruluun bir ayda kanalizasyon sistemine verebilecei atklardaki radyoaktivite miktar ynetmelikte belirtilen ALImin deerinin 25 katndan fazla olmamal. Atn birden fazla radyoizotop iermesi durumunda, her bir radyoizotopun aktivitesinin kendi ALImin deerine oran hesaplandktan sonra bu oranlarn toplam alnr. Bu atklarn kanalizasyon sistemine verilebilmesi iin, bu toplam her bir verilme iin 2.5den, bir aylk toplam verilme iin 25den byk olmamal. Hastanede yatrlarak I-131 tedavisi gren hastalarn idrar ve dklarn ihtiva eden sv atklar kanalizasyon sistemine hastane knda tek bir noktadan balanr, radyasyon uyar iareti konulur, dzenli olarak lm yaplr. Bu noktadaki I-131 konsantrasyonu mililitrede 10 Bq deerini gememelidir.

34

3.2.2. Kat ve Gaz Halindeki Atklarn evreye Verilme Snrlar

Toplama bakmndan kat atklar aktivite seviyelerine gre ayrlr. Alak seviyeli atklar, kat veya plastik torbalarla kaplanm kutulara konulur. Bu kutular bir programa gre belirli zamanlarda toplanr. Atklar toplandktan sonra alak aktiviteli kat atklarn hacmi, yakma (insinerasyon) veya sktrma (kopresyon) yoluyla kltlr. Yakma ilemi yaplacaksa alak seviyeli atklar (kt bez giysi ve benzeri) yaklabilir. Yksek aktiviteli kat atklar zrhlanm kaplar iine konulur ve radyasyon iddetleri maksimum msaade edilen seviyeleri at zaman toplanr. Bu kaplar genel olarak toplandktan hemen sonra gmlr veya bozulma yoluyla aktivitelerinin azalmas iin depolanr. Kat radyoaktif maddeler aadaki snrlar dahilinde lisans sahibinin sorumluluunda evreye verilir. Tbbi atk bertaraf tesislerine gnderilecek kat atk torbalarnn yzeyindeki radyasyon doz hz hibir ekilde 1 Sv/saat deerini amamaldr. lmler, atlan radyoaktif maddenin yayd radyasyonu lebilecek uygun dedksiyon cihaz ile yaplr. Alfa yaynlayan kat atklar hibir ekilde evreye verilmemeli, bu tr atklar iin ilgili kuruma bavuruda bulunulmaldr. Gaz halindeki atklar lisans sahibi sorumluluunda tesisin projelendirilmesi ve lisanslanmas aamalarnda belirlenmi olan koullar erevesinde atmosfere verilir.

3.3. Radyoaktif Atklarla lgili Uyulmas Gerekli Hususlar

Radyoaktif atklar ile uyulmas gereken hususlar, atn sv, kat ve gaz halinde olmasna gre farkllk gsterir. Sv Radyoaktif Atklarla lgili Uyulmas Gerekli Hususlar

Lisans sahibi sv radyoaktif atklar, atk su sistemine brakmadan nce aadaki hususlar yerine getirmek zorundadr. Sv radyoaktif atklar, nite ierisinde belirlenecek ve altnda (T) dirsek olmayan bir lavabodan atk su sistemine braklr. Bu brakma srasnda sv atklar en az 10 kat kadar su ile seyreltilir. Bu lavabo zerine uluslararas standart radyoaktif madde iareti taklr. Bu lavaboda radyoaktif olmayan almalar yrtlmez. Atk su sistemine braklacak btn radyoaktif svlar su ierisinde zlebilir ve dalabilir zellikte olmaldr. Radyoaktif sv, znmeyen kat parack veya tortu bulunduruyorsa, kanalizasyona brakmadan nce filtre edilir. Filtre ileminde kullanlan malzeme kat atk olarak ileme tabi tutulur.

35

Asidik zeltiler, atk su sistemine braklmadan nce ntralize edilir. Atk su sistemine braklan sv, zehirli maddeleri veya dier kimyasal maddeleri bulunduruyorsa lisans sahibi tarafndan atk su sistemine braklmadan nce blgesel yetkili otoritelerden izin alnr.

Kat ve Gaz Halindeki Radyoaktif Atklarla lgili Uyulmas Gerekli Hususlar

Lisans sahibi kat radyoaktif atklar belediyelerin denetimindeki p imha alanlarna gndermeden nce aadaki hususlar yerine getirmek zorundadr. Gnlk almalar iin kullanlacak olan kat radyoaktif atk biriktirme kabnn kapa, ayak pedal ile alr olmaldr, kapan almas ve kapanmas iin el kullanlmaz. Kullanlan radyoaktif maddenin yayd radyasyonun tipine ve enerjisine gre atk biriktirme kabnn i ksmlar, kapa ve taban da dahil olmak zere kurun ve benzeri uygun malzeme ile zrhlanmaldr. Kabn d yzeyinde, uluslararas standart radyasyon uyar iareti bulunmaldr. Kabn bykl ve geometrik ekli oluan radyoaktif atn miktarna gre lisans sahibi tarafndan belirlenir. Atk biriktirme kabnn ierisine yeterli byklkte ve u ksmlar kabn st ksmndan darya taacak ekilde bir plastik torba yerletirilir. Radyoaktif kat atk biriktirme kabnn bulunduu ortamda, radyoaktif olmayan kat atklar iin ayr bir biriktirme kab bulundurulur. Radyoaktif olmayan atklar hibir ekilde radyoaktif atk biriktirme kaplarna atlmazlar. phe edilen atklar radyoaktif olarak kabul edilir. Biriktirme kab dolduunda plastik torbann az sk bir ekilde kapatlarak verilen etiket doldurularak yaptrlr. Uzun sreli atk bekletme yerlerine nakledilir. Radyoaktif atklar ierisine tehlikeli kimyasal maddeler veya baka zehirleyici maddeler kartrlmaz. Ancak kanlmaz olarak meydana gelen karmlar etiketler zerinde belirtilir. Torbalar, ilgili kurum tarafndan onaylanm uzun sreli atk bekletme yerlerine nakledilerek zerlerindeki etiketlere gre bekletilir. Uzun sreli atk bekletme yerleri bina ierisinde bodrum kat gibi fazla kullanlmayan bir oda eklinde olabilecei gibi bina dnda girii kontroll ayr bir baraka veya beton kmbet eklinde de yaplabilir. Buharlama yapabilecek atklar iin havalandrma sistemi salanr. Kat radyoaktif atklar uzun sreli bekletme depolarnda plastik torbalarn yzeylerindeki radyasyon doz iddeti 5 Sv/saat (0.5 mR/saat) deerine dnceye kadar bekletilirler. Lisans sahibi bu deeri lebilmek zere gerekli aletleri temin eder.

36

Kat atk torbalar, krlmaya, delinmeye ve tanmaya kar dayankl 150 mikron kalnlnda krmz plastik torbalara konulur. Bu torbalarn zerinde grlebilecek byklkte ve her iki yznde Uluslararas Klinik Atklar amblemi bulunur. Bu atklarn tesis ierisinde tama ilemi srasnda, atk bacalar ve yryen bantlar kullanlmaz ve atk torbalar elde tanmaz. Atk torbalar tekerlekli, paslanmaz elikten yaplm ve bu i iin ayrlm aralar ile toplanr ve tanr. Bu atklar, evsel nitelikli atklar ile ayn araca yklenmez. Biriktirilmi, bekletilmi, torbalanm ve gerekli radyasyon lmleri yaplm kat atklar, gnderici tarafndan, dier tbbi atklara uygulanan ilemler erevesinde belediye denetimi altndaki p imha alanlarna gnderilir. Bu atklar belediye denetimi altndaki p imha alanlarnda, ilgili mevzuata gre ileme tabi tutulur. Lisans sahibi, gaz atklar atmosfere salvermek iin ilgili kurumca nceden onaylanm olan proje erevesinde uygun bir sistem kurmakla ykmldr.

3.4. Radyoaktif Atklarn Toplanmas

Radyoaktif atklar, genellikle radyoaktif elementlerin kullanld tp, nkleer sanayi, nkleer santraller ve nkleer silah denemeleri ile oluur. Radyoaktif elementler paralanabilme zelliinden dolay, atldklar ortamda da maya devam ederek evreye zarar verir. Bu nedenle radyoaktif atklarn oluumunu azaltmak ve ortaya kan atklarn evreye zarar vermeyecek ekilde dzenlenmesini salayan uygulamalar nem tamaktadr.

Resim 3.2: Atklarn toplanmas ve radyasyon lm

37

Radyoaktif Atk Kaplar

Atk kaplar, laboratuar masas, tezghlar, radyokimyasal eker ocaklar ve eldiven kutular alma alanlarndan en az 2 metre uzaa konulmaldr. Btn atk kaplar radyasyon tehlike sembol ile iaretlenmeli ve zerlerine kat veya sv radyoaktif atk yazs yazlmaldr. Tm radyoaktif atklarn kaytlar eksiksiz olarak tutulmaldr. Kaytlarda materyalin cinsi, miktar, aktivite seviyesi, atlma tarihi ve radyoaktif maddeyi depolayan kiinin ismi belirtilmelidir. Sv atklarn toplanld kaplar, 20 litre hacminde galvenize satan yaplm, tama sap ve flanl bir kapa olan gmlerdir. Kabn iine, azna esnek bir boru tespit edilmi polietilen bir torba yerletirilir. Torba dolduu zaman, esnek boru balanarak kapatlr ve flanl kapakla rtlr. Radyoaktif Atk Kaplarnn Monitoringi

Radyoaktif atk kaplar iindeki atklarn radyasyon iddetlerini tayin etmek zere salk fizii personeli tarafndan periyodik olarak monitre edilir. Aktif atk kaplarnn d yzeylerindeki radyasyon iddeti 2,5 mR /saat i geiyorsa veya atk kab alma alanlarnda depolanyorsa zrhlanmalar gereklidir. Kabn dndaki alfa kontaminasyonu 150 cmlik bir yzey zerinde, dakikada 7500 bozulmay gememelidir. Bu seviyeler ald takdirde, kabn d yz uygun bir zc ve slatlm bir bez paras ile silinerek dekontamine edilir. Kontaminasyon msaade edilen seviyenin altna dnceye kadar bu ileme devam edilmesi ve ilemde kullanlan bezlerin kap iine atlmas gereklidir.

3.5. Radyoaktif Atk Ynetimi

Radyoaktif atk ynetiminde ama, atklarn zararsz duruma gelinceye kadar biriktirilerek hacimlerini kltmek iin, mmkn olduu kadar konsantre etmektir. Atklar balangta ok scak olduundan ilk yaplacak i bu atklarn soutulmasdr. Belirli bir sreden sonra scaklk der ve atklar iin ilem yaplr. Radyoaktif atk ynetiminin ilevleri aada aklanmtr. Radyoaktif Atklarn Seyreltilmesi ( Dilsyon )

Radyoizotop laboratuarlar, su ile soutulan reaktrler, deime odalar, dekontaminasyon amarhaneleri ve benzeri yerlerde meydana gelen alak aktiviteli sv atklar geici depolamadan sonra ve evreye verilmeden nce seyreltilir. Daha fazla seyreltme, datmadan (dispersiyon ) sonra yaplr.

38

Radyoaktif Atklarn Younlatrlmas (Konsantrasyon)

Younlatrma, radyoaktif maddeleri daha kk bir hacme indiren veya toplam atk hacmini azaltan herhangi bir atk ileme metodudur. Radyoaktif atklar, seyreltilme ve datlmalar pratik olmad veya imknsz olduu zaman younlatrma metodu ile ilem grr. Younlatrmak iin kullanlacak metodun hem tehlikesiz hem de ekonomik olmas gerekir. Gerek kat gerekse yksek aktiviteli sv atklarn younlatrma yoluyla ilenmesi ok kullanlan bir metottur. Balca younlatrma metotlar: Buharlatrma (evaporasyon): Buharlatrma, sulu ve hetorojen sv atklar iin en geni ekilde kullanlan younlatrma metodudur. Bu ilem, atk svlarn uygun bir aktivite konsantrasyonuna eriinceye kadar kaynatlmasndan ibarettir. Meydana gelen buhar, dar ekilerek younlatrlr. Younlaan buharn aktivitesi yeteri kadar az ise evreye verilebilir.

Resim 3.3: Buharlatrma

yon deiimi: Radyoaktif atklarn konsantrasyonunda iyon deiimi ilemi uygulanr. Bu metotta ounlukla sentetik iyon deitirici reineler ve baz killi topraklar kullanlr. yon deiimi metodu, genel olarak kk hacimde homojen sv atklara uygulanrsa da iindeki znm madde konsantrasyonlar dk olan byk hacimli sv atklarda da uygulanabilir.

39

Sktrma (kompresyon): Alak aktiviteli kat atklar genel olarak sktrma (kompresyon) veya yakma yoluyla younlatrlabilir. Tipik bir nkleer ya da radyolojik tesiste meydana gelen kat atklarn ounluu sktrlabilir cinstendir. Tesiste balyalama metodu kullanlyorsa kat atklar toplama yerinde sktrlabilme zelliklerine gre ayrlr. Sktrlmas mmkn olmayan maddeler ise dierlerinden ayrlarak tahta sandklara yerletirilir. Yksek aktiviteli eyalar ise ayr bir yere depolanarak bozulma ile aktivitelerinin azalmas iin depolanr. Geri kalan atklar ve kaplarn iine konulan plastik astarlar atk balyalanmaya hazrdr. Balyalama ilemi, balya makinesinin en az 4 saat almasn gerektirecek kadar sktrlabilir. Yakma (insinerasyon): Yakma ile kat, bez, giysiler, hayvan leleri ve benzeri yanabilen maddelerin hacimlerinde nemli bir azalma salanr. Byk para, eya ve tehizat genel olarak yaklmaz, dekontamine edilir. Radyoaktif atklarn yaklmasnda meydana gelen yan rnler ( baca gazlar ve kller) radyoaktif olduundan bunlarn zararsz hale getirilmesi son derece nemlidir. Bacadan dar, evreye verilen duman ve gazlarn hava kontaminasyonu iin maksimum msaade edilen konsantrasyonlar amamas gerekir.

Radyoaktif Atklarn Depolanmas

Depolama, atklarn gelecekte yeniden ileme amacna gre farkllk gsterir. Bylece gvenlik iin aktif izleme, bakm ve kurumsal kontroller srdrlmelidir. Radyoaktif atklarn depolanmas, ara depolama ve nihai depolama eklinde yaplr. Ara depolama (Geici depolama): Ara depolama zellikle, hemen ileme, ambalajlama ve zararsz hale getirmek iin aktivite seviyesi ok yksek olduu halde, bir sre geici depolama ile aktivitesi yeter derece de kalabilecek atklar ALImin iin uygundur. Bu nedenle geici depolama ksa yar mrl izotoplar ieren atklara uygulanabilir. Radyoaktif atklarn ara depolanmas, radyasyon ve s retiminin azalmasn salar. Atklara uygulanacak bekleme sresi bir gn ile birka yl arasnda deiebilir.

40

Resim 3.4: Radyoaktif atk varilleri

Nihai depolama (Son depolama):Nihai depolama radyoaktif atk ynetiminin son admdr. Genellikle bu ilem, geri alma amac olmakszn atklar bertaraf etmek, uzun sre izleme ve gzetmeye gerek grmeden evreden gvenli bir ekilde izole ederek muhafaza etmek olarak tanmlanr. Radyoaktif atklar zel olarak hazrlanm tesislere gmlr ve radyoaktif olmayan atklarla kartrlmaz.

Resim 3.5: Camlatrlm yksek seviyeli atk depolama tesisi

Radyoaktif atklar, kara ve okyanus ortamlarnda depolanr. Yksek seviyeli atklarn yeraltnda giderimi, derin jeolojik formasyonlarda salanr. Aktivitesi dk ve hzla azalan atklar daha az derin formasyonlarda ve yzeyde bertaraf edilir. Bu durumda genellikle birka yzyl, halk asndan hibir risk tamayncaya kadar atn kontrolne ve izlenmesine devam edilir. Su hareketleri radyonklitleri tayabilecei iin zellikle yer alt suyu hareketinin az olduu veya mmknse hi olmad derin yer alt yaplarnda atk giderimi yaplmaldr.

41

Radyoaktif atklarn depolanmasnda aranan jeolojik zellikler; o o o o o o o o o Seilen kayann dk permeabiliteli ve az krkl bir yapda olmas, Seilen kaya trnn her trl kimyasal sznty absorblamada ve s datmnda yeterli zellikte olmas, Seilen formasyonun deerli mineraller iermemesi, imdi ve sonras iin ekonomik bir deeri olmamas, Blgesel yer alt suyunun aknn olmad veya yaam alanndan uzaa ynlendirilmi olmas, Fazla yamur almayan bir blge olmas, Havalandrma blgesinin kaln olmas, Erozyon riskinin olmamas ve ok dk olmas, Deprem olasl veya volkanik aktivite ihtimalinin ok dk olmas, Gelecekte blgede oluabilecek iklim deiikliklerinin yeralt suyu oluumuna etkisi olmamas.

Okyanus ortamnda depolamada ise dorudan denize boaltma, derin okyanus tabanlarna, kta eiklerindeki kanyonlara ve derin okyanus havzalarna gmlerek yaplr.

42

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Radyasyon atklarnn zararsz hale getirilmesine ynelik gerekli kontrolleri yapnz. lem Basamaklar neriler Dk seviyeli atklarn zelliklerini incelemelisiniz. Orta seviyeli atklarn zelliklerini incelemelisiniz. Yksek seviyeli atklarn zelliklerini incelemelisiniz.

Radyoaktif atklar ayrt ediniz.

Sv atklarn kanalizasyon sistemine Radyoaktif madde kullanmndan oluan verilme snrlarn incelemelisiniz. atklarn evreye verilme snrlarn Kat ve gaz halindeki atklarn evreye tespit ediniz. verilme snrlarn incelemelisiniz. Atk biriktirme kabnn ierisine yeterli byklkte plastik torba yerletirilip yerletirilmediini incelemelisiniz. Biriktirme kab dolduunda plastik torbann az sk bir ekilde kapatlarak verilen etiket doldurularak yaptrlp yaptrlmadn incelemelisiniz. Uzun sreli atk bekletme yerlerinin bina ierisinde bodrum kat, bina dnda girii kontroll ayr bir baraka veya beton kmbet eklinde de olup ve olmadn incelemelisiniz. Radyoaktif atklar ierisine tehlikeli kimyasal maddeler veya baka zehirleyici maddeler kartrlp kartrlmadn incelemelisiniz. Kat radyoaktif atklarn uzun sreli bekletme depolarnda plastik torbalarn yzeylerindeki radyasyon doz iddeti 5 Sv/saat (0.5 mR/saat) deerine dnceye kadar bekletilip bekletilmediini incelemelisiniz.

Radyoaktif atklarn biriktirme muhafaza yerlerini kontrol ediniz.

43

 Tesis ierisinde tama ilemi srasnda atk bacalar ve yryen bantlarn kullanlp kullanlmadn incelemelisiniz. Radyoaktif atklarn uygun ara ve Atk torbalarnn elde tanp tatlarla tandn kontrol ediniz. tanmadn incelemelisiniz. Atk torbalarnn tekerlekli, paslanmaz elikten yaplm ve bu i iin ayrlm aralar ile tanp tanmadn incelemelisiniz. Radyoaktif atklarn ara depolanmasn Radyoaktif atklarn uygun bir ekilde incelemelisiniz. izale ve imha edildiklerini kontrol Radyoaktif atklarn nihai depolamasn ediniz. incelemelisiniz.

44

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyarak doru seenei iaretleyiniz. 1. Aadakilerden hangisi, bir radyoaktif maddenin balangtaki aktivite deerinin yarya dmesi iin geen sredir? A) Yarlanma sresi B) evreye verilme C) ALI D) Lisans sahibi E) Radyoaktif atk Aadakilerden hangisi, dk seviyeli atklardan deildir? A) i tulumlar B) Tama kaplar C) Enjektr D) Yeniden ilenilmeyecek olan kullanlm nkleer yakt E) Nkleer g santrallerinin hizmetten karlmas srasnda oluan atk Aadakilerden hangisi, sv radyoaktif atklarla ilgili uyulmas gerekli hususlardan deildir? A) Sv radyoaktif atklar, nite ierisinde belirlenecek ve altnda (T) dirsek olmayan bir lavabodan atk su sistemine braklr. B) Atk biriktirme kabnn ierisine yeterli byklkte ve u ksmlar kabn st ksmndan darya taacak ekilde bir plastik torba yerletirilir. C) Atk su sistemine braklacak btn radyoaktif svlar su ierisinde zlebilir ve dalabilir zellikte olmaldr. D) Asidik zeltiler atk su sistemine braklmadan nce ntralize edilir. E) Atk su sistemine braklan sv, zehirli maddeleri veya dier kimyasal maddeleri bulunduruyorsa lisans sahibi tarafndan atk su sistemine braklmadan nce blgesel yetkili otoritelerden izin alnr. Aadakilerden hangisi, gaz halindeki radyoaktif atklarla ilgili uyulmas gerekli hususlardandr? A) Gnlk almalar iin kullanlacak olan kat radyoaktif atk biriktirme kabnn kapa ayak pedal ile alr olmaldr. B) Atk biriktirme kabnn ierisine yeterli byklkte ve u ksmlar kabn st ksmndan darya taacak ekilde bir plastik torba yerletirilir. C) Lisans sahibi, gaz atklar atmosfere salvermek iin ilgili kurumca nceden onaylanm olan proje erevesinde uygun bir sistem kurmakla ykmldr. D) Radyoaktif atklar ierisine tehlikeli kimyasal maddeler veya baka zehirleyici maddeler kartrlmaz. E) Atklar tesis ierisinde tama ilemi srasnda atk bacalar ve yryen bantlar kullanlmaz.

2.

3.

4.

45

5.

Radyasyon kirliliinin deerlendirmesini yapan kurum, aadakilerden hangisidir? A) Tarm Bakanl B) evre ve Orman Bakanl C) Salk Bakanl D) Milli Eitim Bakanl E) Trkiye Atom Enerjisi Kurumu

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

46

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyarak doru seenei iaretleyiniz. 1. Aadakilerden hangisi, sv atklarn topland atk kaplarn zelliklerindendir? A) alma alanlarndan en az 1 metre uzaklkta bulunmas B) Radyasyon tehlike sembol ve iaretlerinin bulunmamas C) Kabn iine bez bir torba yerletirilmesi D) 20 litre hacminde galvenize satan yaplm, tama sap ve flanl bir kapa olan gmler E) Atlma tarihi ve radyoaktif maddeyi depolayan kiinin ismi belirtilmemesi Aadakilerden hangisi, atk kaplarnn kaytlarnda yaplmas gereken hususlardandr? A) Radyoaktif maddeyi depolayan kiinin ismi belirtilmeli B) Atk kab alma alanlarnda depolanyorsa zrhlanmalar gereklidir C) Kabn d yz uygun bir zc ve slatlm bir bez paras ile silinerek dekontamine edilmesi lazmdr D) Seyreltme metodu genel olarak alak aktiviteli sv atklara uygulanr E) Buharlatrma, sulu ve hetorojen sv atklar iin en geni ekilde kullanlan younlatrma metodu Aadakilerden hangisi, radyoaktif maddeleri daha kk bir hacme indiren veya toplam atk hacmini azaltan herhangi bir atk ileme metodlarndan deildir? A) Birlikte kelme (kompresipitasyon) B) yon Deiimi C) Sktrma D) Younlatrma E) Seyreltme Aadakilerden hangisi i radyasyondan korunmak iin alnan nlemlerden deildir? A) zel solunum cihazlarn kullanlmas B) Tam yz maske ve filtrelerin kullanlmas C) Koruyucu elbise giyilmesi D) Toprak, beton, elik ve kurun gibi koruyuculuu yksek materyal kullanma E) Blgedeki gda ve sularn tketilmemesi evre kirliliine neden olan en byk radyasyon kayna aadakilerden hangisidir? A) Nkleer serpinti B) Nkleer g santralleri C) Tketici rnleri D) Geiger-Mller dedektrleri E) Sintilasyon dedektrleri

2.

3.

4.

5.

47

6.

Aadakilerden hangisi radyasyon birimlerinden deildir? A) Curie B) Joule C) Beguerel D) Sievert E) Gray Aadakilerden hangisi, nihai depolamay ifade eder? A) Atklara uygulanacak bekleme sresi bir gn ile birka yl arasnda deiebilir. B) Geri alma amac olmakszn atklar bertaraf etmek, uzun sre izleme ve gzetmeye gerek grmeden evreden gvenli bir ekilde izole ederek muhafaza etmektir. C) Ksa yar mrl izotoplar ieren atklara uygulanabilir. D) Radyasyon ve s retiminin azalmasn salar. E) Hemen ileme, ambalajlama ve zararsz hale getirmek iin aktivite seviyesi ok yksek olduu halde, depolama ile aktivitesi yeter derece de kalabilecek atklar iin uygundur.

7.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

48

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET 1N CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 A B D E C

RENME FAALYET 2NN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 E A B D C

RENME FAALYET 3N CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 A D B C E

MODL DEERLENDRME CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 D A E D A B B

49

KAYNAKA KAYNAKA
BONCUKOLU Recep, Radyoaktif Atklarn Artlmas, A.. Yayn, Erzurum, 2002. TEKBA mer Faruk, evre Sal, Glhane Askeri Tp Akademisi Basmevi, Ankara, 2010. Radyasyon Gvenlii Ynetmelii Radyasyon Doz Limitleri Hakknda Ynetmelik Radyoaktif Madde Kullanmdan Oluan Atklara likin Ynetmelik http://www.taek.gov.tr sdu.edu.tr www.nukleerbilimler.hacettepe.edu.tr www.atauni.edu.tr www.ctf.edu.tr

50